улттык экономиканы мемлекетпк реттеу

УДК 338.1(075)ББК 65.9(5К,аз)а£Б12Крзакртан РеспубликасыБайланыс жене акцарат министрлшАщарат жэне мура rant комитета021 «Элеуметтж мацызды эдебиет турлерт шыгиру»багдарламасыБ12Байпсиев М.Улттык экономиканы мемлекетпк реттеу. —Алматы:Раритет, 2010. —240 бет. —«Экономикалык эдебиеттер»сериясы.ISBN 978-601-250-087-5Рыноктык шаруашылыкта экономиканы реттеу мемлекеттщ ец мацыздыкызметтершщ 6ipi болып табылады.Басылымда улттык экономиканы мемлекетпк ретгеудщ гылымипрактикалыкнепздер1 жэне уйымдастыру мэселелер1 рыноктык экономикажэне мемлекеттж экономикага араласуынын заманауи талаптарынасай карастырылады. Материалдык enaipic салаларын, меншжкатынастарын, ецбек, каржы рыноктарын, табигатты пайдалану, инвестициялардыкелпру, аймактык даму, сырткы экономикалык байланыстардымемлекетпк реттеу мэселелер1 жан-жакты сарапталады.УДК 338.1(075)ББК 65.9(5Кдз)я7ISBN 9 7 8 -6 0 1-250-087-5© Байпсиев М., 2010© «Раритет* БК, 2010

К1Р1СПЕТранзиттж экономика жагдайындагы реформаларды ойдагыдайжурпзу ушш ощцрютж салалардагы, элеуметпк сферадагы,сондай-ак аймактардагы барлык елеуметгж-экономикалыкудер1стердд мемлекет тарапынан реттеу кажет. Рыноктыкшаруашылык жагдайында экономиканы реттеу мемлекеттщ енманызды кызметгершщ 6ipi болып табылады.Мемлекетпк реттеу букш когамнын муддесше арналган экономикадагыic-эрекеттердщ колданыстагы формаларынынутымдылыгын арттыру жене жагымсыз удерктерда шектеу ушшпайдаланылады. Ол шаруашылык жэне элеуметпк сфералардын,аймактардьщ тугелдей дерлж мудделерш камтиды да олардындамуына аса зор осер етеда.М ем лекетпк реттеу непзш эконом икалы к удер!стерд1реттеуuii пкелей жэне жанама тетжтер мен ©дютер курайды.Мемлекет экономикалык ic-эрекеттердщ эртурл1 аспекплершбюджеттж, банктж жуйелер, мемлекеттж тапсырыстар жэнекедендж кызмет аркылы реттеп отырады. Реттеу кш де жоспарлау,экономикалык болжау, бакылау жене баска да баскаруфункциялары кецшен колданылады.Мемлекеттж реттеу экономикалык ic-эрекеттщ ережелер!мен тэртабщ орныктырады жоне осы ережелердщ сакталуынкадагалайды. Сонымен 6ipre мемлекеттж реттеу букш экономикалыккурылымдардьщ еркайсысынын дербес кызметш камтамасызетедьЭкономиканы мемлекеттж реттеудщ маныздылыгы, ecipeceKa3ipri кезде еселеп артып отыр. Элемдж экономиканьщ жа-Ьандануы удеркшде К,азакстан экономикасы б1ркатар мэселелерменбетпе-бет келш отырган жагдай бар. К,азакстан Республикасыньщ2003—2015 ж.ж. индустриалдык-инновациялык дамуС тратегиясында кер сеп л ген дей оларга: экон ом икан ы цшиюзаттык багыты, елемдж экономикага интеграциялануыдецгейшщ темендш ел шпндеп салааралык жене аймакаралыкэкономикальж интеграцияныц эл

4 Улттык экономиканы мемлекеттж реттеуконструкторлык, жумыстарга арналган каржы тапшылыгы, экономиканыжаЬандану удергсше сейкестецвдре отырып сервистжтехнологиялыкэкономикага ету меселелер1 жатады.Стратегия ел шннде гылым жене инновациялык кызметпынталандыруга багытгалган белсецщ мемлекетпк гылыми женеинновациялык саясат журпзуд1 кездейдг Аталмыш максаттаргажету ушш каржы рыногын дамыта тусу, сондай-ак фискалдык,бййм беру, монополияга карсы, инфракурылымдык саясаттыжеплд1ру шаралары колга алынады. Стандарттау саясатышецбершде экономика мен баскару салаларыныц тугелшдедерлж елемдж стандарттарга ету кезделш отыр.Стратегияны ойдагьщай жузеге асыру экономика курылымындасапалык езгерютерге кол жетказуге кемектесетш болады да,адами, ещцргстж жене табиги капиталдарды тшмда пайдаланунепзшде оныц туракты дамуьшьщ жене К,азакстанды елеуметпкеркендеудщ жаца децгейше жогарылатудыц кепЬп болады.Экономиканы мемлекетпк реттеудщ ezucrepi мен механизмдершжепдщру бойьшша жекелеген усьшыстарды непздеу уппн стратегияньщm icri бел1мдерщде импортгы алмастыру жене экспоргкабагдарланган саясатты жузеге асьфу бойынша шетелдж теж1рибекецшен карастырылган. Сондьж,тан ел1м1здщ бесекегекабшетп елулжтщ (елу елдщ) катарьшан орьш алуы уппн колгаальшган шаралар ез жемшш береда деп сешмпд турде айтуга болады.Жалпы, 2015 жылга карай стратегияны ойдагьщай жузегеасыру нетижесщде ел экономикасы сервистж-технологияльждаму жолына дайын болуы тшс.0тпел1 кезец 1с-теж1рибес1 керсеткендей экономикалык теориядаэкономиканы мемлекеттж реттеу проблемасын карастырудыцн еп зщ ен уш Tecmi белпл1 болып отыр. Олар:еркениегп-тарихи; мемлекеттж, ягни елеуметпк экономикалыктрансформация кезецшдеп мемлекеттщ езшдж релш басакерсету; конъюнктуралык-практикалык, ягни реттеудщ нактыкуралдарын 1здеспру жене тшмд1 колдану.Б1з усыньш отьфган оку куралында экономиканы мемлекеттжреттеудщ гылыми непздер1 жене уйымдастыру меселелер1 рыноктыкэкономика талаптарына сай карастырылады. Меншжкатынастарьш, материалдьж-ендарю салаларьш, ецбек рыногын,каржы рыногын, табигатгы пайдалану, инвестицияларды келпру,ещрлж даму, сырткы экономикалык байланыстарды мемлекеттжреттеу меселелер1 жан-жакты карастырылады.Бул оку куралы экономикалык жогары оку орындары женефакультеттершщ студенттер1 мен окытушылары, сондай-акм ем л екеттж баскару органдары кы зм еткерлер1 ж енекесшорындар мен мекемелердщ экономикалык бел1мдер1 ушшпайдалы болады деп сенпм1з келед1.

I тарауМЕМЛЕКЕТ ПЕН ЭКОНОМИКАНЬЩ ОЗАРАКАТЫНАСТАРЫНЫН ТАРИХИ СИПАТЫ§1. Мемлекеттщ экономикадагырвл! туралы теорияларвзш щ толык меншде экономиканы мемлекетпк реттеу орныккансаяси жуйенщ улттык шаруашылыкка макроэкономикалыквсёрш дарыту болып табылады. Мемлекеттщ экономикадагырол! туралы, онъщ экономикага всершщ децгеш туралыпайымдаулардыц ёзщщк узак тарихы бар. Есте жок ертезамандарга, ягни капитализмге дейшп кезецдердеп мемлекетпнролше ушлмей-ак, рыноктык экономика дамуы кезецдёршдепмемлекеттщ pojii мен функцияларындагы 03repicTepni кунттапалганнын o3i желал исп болар еда деп ойлаймыз.Тарихи туртыдан мемлекетпн рыноктык экономикадагы р о ттуралы алгашкы концепциясы капитализм саяси экономиясыклассиктершщ концепциясы болып табылады. Классикалыктеория XVII гасырда дуниеге келда жэне ол взшщ ортасынаэкономикалык гылымнын кептеген екшдёрш шогырландырады.Олардын шнццёп ен корнекплер1 шотландык экономистжене философ А.Смит жоне агылшын экономий Д. Рикардо.М емлекетпц экономикадагы рел1 туралы Ы м нщ дамуынаА. Смиттщ «Халыктар байлыгьшыц табигаты мен ce6errrepi туралызерттеу» (1776 ж.) ецбеп зор улес косты.Бул концепция бойынша рыноктык куштердщ еркш орекептепе-тецджп механизм жасап шыгарады. Классиктер рыноктыкэкономикадагы мемлекет рыноктык удергс жагдайындагы адамдардыцкаушйзщпн камтамасыз етш, меншйтн коргауы тшс жонерынокка катысушылар арасында туындайтын дауларга терелжайтуы кажет. Баскаша айтканда, мемлекет жекелеген адам дербесаткара алмайтын немесе тшмда турде жузеге асыра алмайтынicrep.m аткаруы тшс. Экономикалык мэш бойынша бул концепциярыноктык экономиканыц взш-вз1 ретгеп, езш-вз1 уйымдастырыпотыруга хал-ахуалы ебден жететшдтн делелдеу болатын.Oiiaipic тутынуды артгыру ушш уйымдастырылады, ал тутынудынecyi ендаргсп ынталандырады дeдi классиктер.

6 Улттык экономиканы мемлекеттщ реттеуБул себегт-салдарлы езара байланысты жузеге асыру билжкуры лы м дары н ы н тауар ещ й руы й лердщ ш ар у аш ы л ы ккызметше араласуынсыз-ак мумкш болады. А. Смитпц niKipiбойынша ещ йруиплердщ жеке экономикалы к мудделершеумтылысы жене рыноктагы бесекелестж жагдайы рыноктьжэкономика дамуыныц басты механизм! болып табылады, жэнемуньщ e3i ep6ip тауар ецщрушшщ жене буюл когамнын байлыгынарттыруга экелед1. Рынокка катысушылардьщ жиынтыкэрекей тепе-тецдж багаларды орныктырады жене ep6ipсатып алушы осы багаларга багынады, ал багалардьщ ездер1болса жекелеген адамдардьщ жиынтык ecepi шецбершен шыгаалмайды. Экономиканыц осьшдай табиги кызметш А. Смит«рыноктыц кершбеййн колы» кагидасы деп атады.Капитализм дамуьшьщ ерте сатыларьщца мемлекеттщ экономикагаараласуы нейзшен ею кызметпен шектелед1 дегенпайымдаулар басымдык, танытгы. Олар: жеке меншж кукыктарынзацнамальж тургыдан коргау жэне экономикалык; тацдауер к ш д тн кдушсгздещцру. Мемлекеттщ экономикалык рел1аталган бастапкы кукыктарды жузеге асыру больш табылады.Осыган байланысты XVIII—XIX г.г. экономикалык; едебиеттерде«laisser-fire» (ic-эрекет еркщщп) + констебль тезистер1, ягнимемлекет — бул «жеке меншжтщ тунг! кузетппса» деген устанымкецшен тараган болатын.Классикальж мектептщ тагы 6ip екшщ Жан Батист Сэй езшe3iреттеу механизмш керсету ушш келес1 идеяны алга тартты.Тауар жене кызмет керсету л ер emnpici удерющщ e3i ецщршгентауарлар кунына тец табыс жасайды. Бул ецщ рктщ e3i жасалганиплжтер мен кызмет керсетулерда сатып алуга кажето табыстыавтоматты турде камтамасыз етед! деген сез. «Усынысезше сейкес суранысты туьшдатады» дейтш Сэй зацы мертебесшалган тужырымныц м е т осындай.Когамдык тепе-тенджтер пайыздык койылым, бага, жалакы,бесеке тер1зд1 рыноктык механизмдермен реттеледь Жогарынемесе темен жылжу аркылы бул механизмдер рыноктыксубъектшердщ тщ сй ерекетш кадагалап отырады жене экономиканытендесйршген даму мен толык жумыспен камту жолыменжетелейд1. Енбек рьшогындагы бесеке межбурл1 жумыссыздыккакарсыльж б1дщреда.Классикалык мектептщ тагы 6ip ё к ш Д. С. Милль езшщецбектерщце «laisser-fire» жалпы практикальж кагидасы болуытшс жене одан кез келген ауытку, акылдан озган б1рдене болмаса,зиянньщ нагыз e3i болып табылады» деп жазган ед1.Классиктердщ идеясы, атап айтканда, Сэйдщ enaipic езшежетюлжп суранысты e3i туындатады деген идеясы гасыр бойы

I тарау. Мемлекет пен экономиканьщ тара кцтынастарыныц.. 7экономикалык. теориядагы акикаттын дел ез1 деп саналып келда.Белгип американдык галым-экономист Дж.Гэлбрейттщ айтуыншаXX гасырдын 30-жылдарына дейзн адамдардын Сэй теориясынкабылдауы немесе кабылдамауы экономиста акымактанажыратудын непзп 6ejmci болып келген. Мемлекетп «тунпкузётпгЬ ретш де тану X V III—XX г. басы кезец дер ш д епкапитализмнщ туындауы мен еркш кесшкерлйстщ дамуы заманынатура келген еда. Ол кезецнщ елеуметтак-экономикалыкнетазш emiipic ресурстарына шагын меншпс пен экономикалыкбайланыстардьщ еркш бесекел! рынок аркылы жузегеасырылуы сипаттаган болатын. Мундай жагдайларда рынок шынменшде perreyuii кызметтерш ойдагыдай аткарып кедщ, сондыктанмемлекеттщ рели рыноктьщ гулденуше еш кщ нщ де,еш нерсенщ де KecipiH типзбеущ кадагалаумен шектелгеш тарихишындык болатын.Англиядагы 1825 жылгы экономикалык дагдарыстан бастапep6ip 10—12 жылда кептеген елдерде кайталанып отырган эконо м и к ал ы к дагд ары стар езш -ез1 р еттей тш р ы н о к ты кмеханизмдердщ кейб1р жагдайларда «ютен шыгып калуын»керсетп. Ецбек е н ш д ш л ж ц жедел артуы, сондай-ак экономикалыкесу каркыныныц серпшдшш салдарынан К,ун заны сураныспен усьшысты еркш реттеупп релш аткара алмайтын жагдайгадушар болды. XIX гасырдын екшгш жартысында улттыкецщрктер орасан зор масштабтарга жетп. XIX гасырдын соцыгылыми-техникалык прогресс каркыныныц жеделдеу! женежаца салалардыц туындауы ecepi когамдык ецбек белййсшщтерендей тусуше екелш. Жеке мешшк капиталдар кызметшкалыпты уйымдастыруды камтамасыз ету ушш уйлестару женедагдарыстык реттеу кажетплш туындады.1929—33 ж.ж. елемд1к дагдарыс ж ене «¥Лы куйзелас»мемлекетпн рыноктык экономикадагы рел1 туралы классикалыктеорияны кайта караулы талап en i.Практиканыц талаптарына жауап ретшде агылшын экономитжене когам кайраткер! Дж.М. Кейнс мемлекеттщ рыноктыкэкономикага араласуынын объективта кажетталш туралы жанжактынепзделген теорияны талдап жасады. Дж. Кейнс непзп1 макроэкономикалык керсетюштер арасындагы езара байланысбар ек ен д тн делелдеп, оларды мемлекетпк шеш1мдер аркылыжузеге асыру жешнде практикалык шараларды колга алды.Осылайша Дж. Кейнс макроэкономикалык немесе улттык шаруашы лы кты ц, мемлекетт1к кы зм ет epiciHiH теори ялы кнепздерш калады. Дж. Кейнс теориясынын непзп нетижеа —капитализм езш-ез1 реттейтш жуйе емес, онда тепе-тецджтщinnci механизмдер! жок деген тужырым, сондыктан да Дж. Кейнс

8 Улттык экономиканы мемлекеттж реттеукапиталист экономиканы мемлекетпк реттеу теориясыныннепзш калаушы болып есептеледа. Онын теориясы жене экономиканымемлекеттж-монополистж реттеу багдарламасыезшщ басты ецбеп «Жумыспен камту пайыз жене акшанынжалпы теориясы» (1936 ж.) ецбегшде баяндалган. взш щзерттеулершде Дж. Кейнс жинакталган керсеткштерш пайдаланады:жиынтык сураныс, жиынтык усыныс, жиынтык инвестицияларт.с.с. Оныц пайымдауларындагы бастапкы нуктежиынтык сураныс болып табылады. Дж. Кейнстщ пшршшемемлекеттщ рынокка ocepi суранысты улгайту максатьшдагыбюджетпк-каржылык, кредитпк-акдпалай ретгепштерда колданаотырып экономикалык конъюнктураны, циклдык тербелкауыткуларды,экономиканыц жогары осу каркынын женежумыспен камту децгейш колдауды турактандыруга багытталуытшс.Тутынушылык талгауды сипаттау ушш Дж. Кейнс «тутынугаuieKTi бешмдшж» тусшшн енпзда. Инвестицияньщ eciMi жонешыгарылым (табыс) арасындагы теуедщлжп тусщщру ушш олмультипликатор (табыстыц еймхмен осы eciMHi мумкш еткенинвестициялык сураныстын аракатысы) тусийгш пайдаланды.Кейнстж теория куралдарын пайдалану согыстан кешнп кезецдедамыган елдерде туракты экономикалык осуди камтамасызетп.Дегенмен, еткен гасырдын 70-жылдары удайы ендорю жагдайыкурт нашарлап кетп. Стагфляция (куйзелю жумыссыздыкжоне инфляцияныц есу1мен 6ip уакытта орын алады) жагдайындагыагылшын экономис1 Филлипс ашкан теуелдшжбойынша жумыссыздык жоне инфляция 6ip уакытта осе алмайды(Филлипс кисыгы). Дагдарыстан шыгудыц Кейнстжжолдары «инфляциялык cepinnem (спиральд1) одан epi ширыктыратуседц». Аталган дагдарыстыц осершен мемлекеттж реттеудетубегейл1 кайта куру орын алды да, реттеудщ жаца модел1калыптасты.Ka3ipri кейнсиандык 6ip емес, б1рнеше макроэкономикалыктеория л ардан куралып, макроэкономикалык саясаттыц максаттарымен куралдарын тацдау мумкшджтер1 бар екендйш айгактайды.Неоклассикалык теорияныц классикальж теориядан айырмашылыгы— ол б1ртутас концепция емес. Дегенмен, кейб1ржалпы кагидалары классикалык теория кагидаларымен ундесболып келедь Бул теория б1рнеше мектептердщ екшдерш6ipiKTipefli. Неоклассикалык багыт агылшын, австриялык, американдьщгалым-экономистердщ ецбектершде керййс тапты.Аталган багыттагы тольж жене кунды маглуматтарды агылшын

I тарау. Мемлекет пен экономиканын шара катынастарыныц.. 9экономна А. Маршаллдьщ (Кембридж мектебО ецбектершентабуга болады.Неоклассиктер еркш бэсеке жэне рыноктык механизм жагдайларындагышаруашылык журпзу зандылыктарын калыптастырдыжэне бул жуйенщ экономикалык тепе-тещцк кагидаларынаныктады. Мундагы басты идея рынокта журш жатканудергстердц аныктайтын сураныс пен усыныстьщ езара ерекепболып табылады. Айталык, А. Маршалл ендорюпк шыгындартеориясы мен шекп пайдалылык туралы австриялык мектептщустанымдарын непзге ала отырып тепе-тенддкп бага концепциясынталдап жасады. Неоклассикалык теория бойынша бесекежагдайындагы багалардын автоматты козгалысы усыныс пенсураныс жене eaoipic пен тутыну араларындагы тепе-тецщкпкамтамасыз етеда; Сондыктан мемлекеттщ кандай болмасынбатаны peireyi тепе-тенддктщ бузылуына экеледа. Осылайшанеоклассикалык теория мемлекеттщ экономикалык болмыскаара л ас па у ы принципш жария лайды.Макрореттеудщ монетарлык теориясы неоклассикалык теорияньщ6ip тармагы болып есептелещ жэне белши 6ip дэрежедекейнст1к теорияга балама ретшде карастырылады.Монетаристе багыттьщ лидер1 Чикаго мектебш калыптастырганамерикандык экономист — М. Фридмен. Бул теорияныннепзп устанымы: рыноктык жуйе езш-ез1 реттеуге кабшётй;ол езш-ез1 тепе-тендак жагдайында устай алады, оньщ берйстйсдецгещ жогары, сондыктан реттеуш к;ажетсшбейда. Олардынnixipimue ешкандай уймет рыноктан акылды емес. Экономиканынакты жене акша секторларына беле отырып монетаристернепзп зертгеулер мен практикалык усыныстарды акша секторынаарнайды. Мемлекет, дейш олар, акша секторын нактысекторга катысты «бейтараптандыруы» кажет. Нэтйжесщдекажетп акша санымен камтамасыз еплген рынокка колайлыкызмет жагдайы жасалады. Акша массасын кебейтуш жуйел1турде, 6ipTiHflen журпзу керек, онын улгаюы циклдыктербеяютерден теуелоз жылына 3—5%-дан артпауы raic. Булустаным М. Фридменнщ «акша ережес1» деген атауга ие болды.Сонымен, монетаристер жумыспен камту жене экономиканытурактандыру ушш акша-кредит ешстерш колдануды жактайды.Олардыц пайымдауынша акша экономиканын дамуынаныктайтын басты курал болып табылады жене басты назаринфляцияга карсы куреске аударылуы тщс. Мемлекетпк реттеуакша массасын бакылаумен шектелу1 кажет. Буган улттыкбанктщ кредитпк куралдары аркылы кол жетюзуге болады.Акша усьшысыныц e3repicTepi бага динамикасы мен улттыктабыска пкелей сейкес болуы керек.

10 Улттык экономиканы мемлекеттЫ реттеуМ ем лекет пен эконом икан ьщ езара каты настары ны цм аркси ста моделшде мемлекеттщ экономикалы к кы зм етещцрю пен тутынуды когамдык уйымдастырудьщ тарихи формасынынмазмуны ретшде карастырылады жене когамдыкменшж экономикалык жуйедеп б1рден-б1р устем сектор болыптанылады. Бул жуйенщ нейз! болып табылатын ещцргстщкурал-ж абдыктары на мем лекеттж менш ж эконом икалы кудерштерщ 6ip орталыктан реттеу кажеттшшн уйгарады. Аталганжуйенщ артыкшылыгына, теория жузшде болса да, ресурстардытуракты турде бакылау жене баскару аркылы толыкжумыспен камтуга кол жеттазу жатады.Маркстж модельдщ басты бежшерк• енд1р1с курал-жабдыктарына когамдык (мемлекеттж)меншж;• ©mupic жене тутьшу арасындагы экономикалык байланыс -тар, салалар, вщрлер арасындагы пропорциялардьщ жоспарлыболуы. К,огамдык болмыс сфераларынын барлыгы жоспаргабагынады;• ещцршген еш м бага л ары 6ip орталыктан, катан турдебелпленещ, сондьжтан сураныс пен усьшыс жагдайлары есепкеалынбайды;• бесеке экономикалык курестщ антогонистж формасыретщде социалистж жарыспен алмастырылады, ал ол болсаешкандай материалдык ынталандыру кездер1 карастырылмагандыктанформалды ерекет ретшде кала береда.Мундай жагдайларда мемлекет «тугел камтитын» рел аткарады.О л жоспар аркылы букш экономикальж (жене экономикалыкемес те) удерютерда реттеп отырады да, рынокты жаншып,оныц куралдарына тек кана формалды, Timi жагымсызсипат беруге умтылады. Ал жоспар болса саяси максаттаргакызмет eTyi тшс. Сондьжтан субъекплердщ экономикальж талгауьшреттеудщ саяси механизмдер1 шаруашылык бастамашылдыгынжасанды турде алмастырады.0м1рдщ e3i керсеткеншдей мемлекет пен экономиканьщезара катынастарын реттеуд1ц марксистж моде л i колда баршектеуш ресурстарды тшмд1 белу жене пайдалану icinae толыккаб1летс1здшн танытгы.§2. Рыноктык жуйен1н сипаты - аралас экономикаЭкономиканы мемлекеттж реттеудщ кажетплш туралы рыноктыц«кершбейтш колы» теориясыныц авторы А. Смиттщe3i де айткан болатьш. Ол езшщ атакты «Адамдар байлыгыныц

I тарау. Мемлекет пен экономиканыц езара кртынастарыныц... 11табигаты жэне ce6eirrepi туралы» ецбегшде бы лай деп жазды:«мемлекеттщ мейлшше мацызды уш мш деп бар: эскерикауш йздж п камтамасыз ету, едш сот журпзу жоне пайдалылыгыулкен когам ушш едэу1р болганымен жеке тулганыц немесешагын топ, шыгындарыныц орнын ешкашан толтыра алмайтын,сондыктан жеке тулгалар немесе шагын топтар ушшоларды курап, устаудыц пайдасы жок б е л г т 6ip когамдыкмекемелердц курып жоне устау мщцетгерЬ.Бупнп тацда олемдеп дамьнан елдердщ кайсыб1реушен детаза рыноктык катынастарды 1здеп, таба алмайсыз. 1с жузшдеулттык жоне олемдйс шаруашылыкта аралас экономика калыптаскан.Сондыктан бупнп, егер ецпме рыноктык жуйе туралыербитш болса, меселе аралас экономика жайында болып отырдеп айтуга толык какымыз бар. Мунын oai таза куйшде рыноктыккритерийлер мен механизмдер орекет етпейдо жэне орекетeTyi мумкш емес деген соз, ce6e6i кез келген улттык шаруашылыкменшйстщ кептурл1 формалары мен кэсшкерлжтщ копкырлыкызметтершен куралады жоне рыноктык, корпоративпк,м ем лекетпк, халы каралык твр!зд1 эконом икалы к реттеутурлершщ аралас ерекетшен тузшедо. Мундай жагдайда мемлекетосы жуйенщ ажырамас 6ip б о л т , сонымен 6ipre букшжуйенщ OMipmeHfliri мен кызмет аткаруыныц кепип ретшдекоршедьАралас экономика дегёнцшз непзш рыноктык катынастаржоне жеке кесшкерлйс, сондай-ак баска да коптеген институттар(каржы енеркэсш топтары, трансулттык компаниялар т.б.)курайтын экономикалык жуйе. Бул жуйеде шаруашылыктынен мацызды yflepicrepi мен ©picTepiH (сфералары) мемлекетреттейЕй (корганыс oHepKoci6i, энергетика т.б.).Теория жоне практикада экономиканы мемлекетпк реттеудщ(мркатар аныктамалары бар. Олар:Экономиканы мемлекетпк реттеу рыноктык катынастардыт т м д ! калы птасты руды камтамасы з ету максаты ндагыолеуметпк экономикалык удерктерге кажетп едастер мен куралдардыколдану непзшде мемлекеттщ ел экономикасы болмысынакатысуы больш табылады.Экономиканы мемлекетпк реттеу дегешмдз мемлекетпн экономикалыкёсуда ынталандыру, инфляциялык удерктерд1влйрету, халыкты олеуметпк коргау максатындагы салыктар,кредиттер жене баска да тепктер аркылы улттык шаруашылыккамакроэкономикалык эсер eTyi.Экономиканы мемлекетпк реттеу —бул екшетп мемлекетпкоргандардыц экономиканы турактандыру жоне дамьпу, сондай-ак,елеуметпк-экономикалык жуйеш езгермел1 жагдайларга

12 Улттык экономиканы мемлекеттж реттеубейймдеу максатында колданатын зацнамалык, аткару женебакылау сипатындагы шаралар жуйесьЭкономиканы мемлекеттж реттеудщ мазмуны келесщей:• рынок субъектшерше зиян келпрмеуге багыггалган, сондыктанолардыц кукыктары мен мщцеттерш, езара жауапкершшгшаныктау ушш кабылданган зандардыц жиынтыгы;• рынок субъекплершщ шаруашылык ерекетш кадагалаудыкамтамасыз ететш уйымдастыру-экономикальж курылымдардыкалыптастыру;• мемлекеттщ елеуметтж-экономикалык саясаты непзщдежасалган механизмдерщ аньщтап, нэтижеш колдану.Экономиканы мемлекеттж реттеудщ мэш эш щ ш щ ресурстардышамадан тыс колдану жене тандап алынган кесшорындармен рынокка катысушыларды колдауда емес, жеке бастамашыльжпен меншжтщ барлык формаларын коргауда болса керек.Билжтщ мшдеп — рынок субъектшер! кызметш камтамасызететш мемлекеттж институтгардьщ жумысын жолга кою болыптабылады.Бупнде К,азакстан Республикасындагы шаруашылык журпзукызметтер1 мемлекетпк, ещрлж жене жерплжп билжтер аркылыжузеге асуда. Сондыктан б1ртутас экономикалык женекукыктык кещстж камтамасыз еплмеген жагдайда ултгык багдарламаларем1ршендцшщ болашагы беймел1м кушнде калабередьБилж курылымдарыныц perreyini релшщ кушекм уакытбелпа больш табылады. K,a3ipri колда бар мацызды стратегиялыкбагдарламаларды жузеге асыру ушш елдеп елеуметгж-экономикалыкудерютердщ баскарылу децгейш жогарылата тусуоларды ойдагыдай аткарудыц кетльЭкономиканы мемлекеттж реттеу когам дамуыныцобъективп экономикальж зандары непзшде жузеге асады. Рыноктыккатынастар жагдайында бул, ец алдымен, сураныс жэнеусыныс зацы, кун зацы т.б. Мемлекетпк реттеудщ максатырыноктык жуйе кы змепнщ кукыктык базасын камтамасыз ету,ешмд1 ещцруцплер, жетюзупплер жене тутынушылар арасындазанды жене тшмд1 езара катынастарды орныктыру больштабылады. Мемлекеттж реттеу еркениегп бизнес ерекетшкалыптастырудыц непзп куралы жене халыктьщ елеумегпктецаздшн салыстырмалы тузейтш жагдайларды орньжтыратынкуш больш табылады.Аралас экономиканы мемлекетпк ретгеудщ мшдеттер1 менмазмунын рыноктык экономиканыц меш аныктайды. K,a3ipriрыноктьщ непзп мшдеп —ещцрютж жене ещЦрютж емес тауарларга,кызмет керсетулерге суранысты канагаттандырып, та-

I тарау. Мемлекет пен экономиканьщ тара кцтынастарынын-. 13уар тапшылыгын жоюга багытгалган ерёкеттерда калыптастыру.Рынокты декретпен енпзуге де, токтатуга да болмайды. Онынкалыптасуы белгш 6ip етиелз кезецщ талап ететш тарихи уде pic.Бугшде экономиканы мемлекетпк реттеу барлык елдерде, соныншннде дамыган елдерде де жузеге асырылып келеш. Мемлекеттщбелсешп реттеуип релшаз йнмда рыноктык экономика жасаумумкш емес.Дамыган елдердщ тэж1рибес1 керсеткеншдей елеуметтж-экономикалыкдаму мвселелерш рыноктык стихияныц ш еказеркщйшне 6epin кою ете терен дагдарыстарга итермелейдьdcipece, мундай жагдайларда рыноктык инфракурылымобъект1лер1 елшеуаз жапа шегед1.Экономиканы мемлекеттж реттеудщ тюмда жуйесш жасаууппн б1ркатар шараларды жузеге асыру кажет. Олардыннепзплер1 мыналар:• каржы жуйесш сауыктыру, индикативтж едютерге кешу,каржылык тетжтерд1 пайдалану;• бгрден жойылуы мумкш болмайтын шыгынды женеттмдшпт темен кесшорындар ушш бей1мделу жене содан кейшпдаму жагдайларын жасау; оларды жещлджтер мен дотацияларкемепмен колдап рынок жагдайына лайыктау кажет. Келеакезещ —мемлекет меншМнен алу жене мемлекетке пайдалышарттар непзшде жекешеленшру;• елдщ букш шаруашылык кешенш кажетп курылымдыкезгерютерге ушырату аркылы жана техника мен технологиялардыенпзш, ресурс сактау шараларын жузеге асыру. К,урылымдыкезгергстерда едетп едастермен, ягни капиталдарды шашыратуаркылы кажетп корлануды жасау —бул ете узак женеауыр жол. Максатты багдарланган жоспарлау жене сараптауменастаскан тшмд1 реттеу, сондай-ак курылымдык езгерютерд1мемлекеттж тжелей жене жанама едютермен ынталандыру булyuepicri едеутр жецшдетедг• белсецщ елеуметтж саясат журпзу аркылы рынокка етудщхалык ymiH Tepic салдарын жешлдету, елеуметтж коргаудыкамтамасыз ету, хальжты жумыспен камту ушш кешенш шараларжуйесш жузеге асыру.• айкын антимонополиялык саясат журпзу, монополияларкызметше мемлекеттж бакылауды кушейту, ipi монополияларменипгш акцияландыру кезшде ондагы мемлекетпн улесш арттыру.Реттеудщ басты тетжтерше кундык пропорциялар жатады.Олардын кемепмен экономика сфераларында даму жене удайыецщру пропорцияларын калыптастыруга болады.

14 Улттык экономиканы мемлекеттж реттеуБагалар, салыктар, солар бойынша жецыджтер, каржылыкресурстарды б о л т беру, кредиттж койылымдар, ренталыктелемдер, ецбекн толеу, зейнетакы, жердемакы мелшер1 —мунын барлыгы енд1р1стердщ, ощрлердщ экономикалыкмудцелерше осер ететш экономикалык тетжтердщ жиынтыгыболып табылады. Мемлекеттж реттеудщ манызды элементшебагаларга бакылау орнату меселеш жатады. Эрине, рыноктьжэкономика жагдайында барльж; ешмдердщ багасына бакылауорнату мумкш емес. Дегенмен, шиюзат багасына бакылау кажет,ce6e6i ол багалардын барлык пзбегшщ кальштасуына осер етедьСондай-ак елеуметтж мацызы зор непзп тауарлар багасына дабакылау орнату кажетп ic-врекеггердщ катарына юредц.Мемлекеттж реттеу жай гана уйымдастыру —баскару немесеэкономикалык моселе емес, о л елеуметтж меселе де больштабылады. K,a3ipri кезецнщ, ягни экономикалык есудо турактандыружагдайьщцагы реттеу рыноктьщ кундьж куралдарьшпайдалану кагида л арына непзделу1 керек.0тпел1 кезенде тауар-акша катынастарьш пайдаланудьщ м е тмынада:1. К,ундьж категориялардыц сандык параметрлерш жоспарлытурде реттеуда камтамасыз ету жоне оны тауар enaipici зандарьшьщшарттарына сейкестещйру кажет, ягни когамдык енбекшыгыны тепе-теццш базасындагы эквиваленттж зацынажоне оган когамдык кажетплжтщ шамасына сейкестендаруабзал.2. 0н1мге когамдык кажетп лж шамасьшыц ocepi аркылыкундьж параметрлердщ менш озгерте отырып, ендарушшер ментутынушылардьщ шаруашылык мудцелерше максатты есер етукажет. Бул арада кундык категорияларды курылым жене ендаргспен тутьшуды реттеу куралдары ретшде пайдалану керек.3. Тауар оцщрушшерге курылым жоне emiipic келем1, ешмдаболу жоне етк1зу туралы орталыктандыра орныктырылганкундык параметрлер ш ектерш деп шаруашылык шеппмеркш дЫ н бере отырып, жалпы м емлекетпк жоспарлыкерсеткнлтерд! орьшдауга кэйби ынталандыру.4. К,огамга кажетп ешм ендаруда тауар ендарупй ушш де пайдалыету багытында олардын туша максаттарыньщ жакындасуьшажоне 6ip жерден шыгуына кол жетюзу.Рыноктык шаруашылык жагдайындагы ендарпш куштердамуынын жогары децгеш жене осы децгейдщ объективп экономикалыкзавдарга сойкестш —экономикага мемлекеттщ араласуыаркылы гана кол жетюзуге болатын моселе.Сонымен, экономиканы мемлекеттж реттеу мшдеттер1келесщей:

тарау. Мемлекет пен экономиканыц езара кдтынастарыныц.. 15• Экономиканы мемлекетпк реттеу етпел1 кезецнщ бастапкысатысында — экономиканы ырыктандыру (либерализациялау)багытындагы шараларды жузеге асыру; екшпп кезещ —экономиканы турактандыру бойынша шаралар жуйесш жузегеасыру жэне корытынды кезещ —тишдшжта арттырып, турактыесуда камтамасыз ету.• Экономиканы мемлекетпк реттеу мудделердщ тепе-тецщгшежепазу! тшс, ягни 6ip жагынан о л экономикалык реформалардьщтшмдд барысын камтамасыз eTyi тшс, екшпп жагьшан табыстармен ресурстарды едш белуге кол жепазу1 кажет.• Рыноктык еркшджп сактай отырып табиги, адам, каржыресурстарын утымды пайдалану аркылы бюджет туймдершкебейтуге, курылымдык езгерютерге, жалпы улттык экономиканындамуына жол ашуы керек.• Реттеу аркылы елеуметпк-экономикалык даму багдарламасын,салалык, ещ рлж, сондай-ак максатты багдарламалардыжасау, инвестициялык жобаларды, кыска жене узак мерз1мд1болжамдарды тузу жумыстары аткарылуы тшс.• М ем лекетпк реттеу непзш де ещ рлердщ каржылыкдербестшн, олардыц даму децгейлершщ б1ркелю лтн жене табиги-экономикалыкжагдайы темен аймактарды жан-жактыколдау жузеге асырылуы кажет.Рыноктык экономиканы куру ж еш ндеп елемнщ баскаелдершщ теж1рибесш кабылдай отырып, К,азакстан олардыцмоделдерш тжелей Kemipin ала алмайды, оныц басты ce6e6iелемнщ ein6ip ел1 (ТМД елдершен баска) узак уакыт бойыеюмппл-емхрццл баскару пгецбергнде болып керген емес. Бул6ip. Будан баска ep6ip мемлекеттщ езшдж тарихы жене улттыкерекшелгктер; жене ещршк дамуыныц ертурл1 децгейлер1 барекен дтн естен шыгармау кажет. Сондыктан экономиканы реформалаудыцалгашкы кезеццервде орын алган бурынгы баскаружуйесш толыгымен кирату едеу1р экономикалык киыншылыктартугызып, ендарюй кулдыратып, салыстырмалы узакдагдарыска ушыратканы белгип.Экономиканы мемлекеттж реттеуде жоспарлы реттепштермен рыноктык реггепштерда катар колдану тшмдшгш б1ркатарелдердщ теж1рибеа керсепп отыр.Ж оспарлы реттеиш тер дегешм1з накты экономикалы ккызметп калыптастыру бойынша ic-ерекетгер жиынтыгы. Рыноктыкреттепштер — ол кептеген ецщрунплер мен тутынушылардыцезара ic-ерекеп нетижесшде калыптасып, объективптурде кызмет ететш реттепштер болып табылады. Жоспарлыжэне рыноктык реттепштерд1 6ipiH-6ipi толыктыратын тетжтердеп карастыру кажет.

16 Улттык экономиканы мемлекеттж реттеуМемлекет колданатын ретгепштер мен, турактандыргыштардытшмда пайдалану, элеуметпк орнын толтыру эдгстерш икемшколдану мемлекеттж реттеу тшмдшшшц кеп ш бола алады.§3. Аралас экономикадагы мемлекеттщнепзп функцияларыЖоспарлы, аралас жоне оитеях экономика жагдайларындагымемлекеттщ экономикага араласу дережеа оркилы болыпкеледа. Директив!! жоспарлар, индикативп (нускаулык) жоспарлау,болжау, багдарлау ф ункциялары экон ом икалы кжуйенщ объектаBTi калыптаскан кажетплжтер! талабы удесшеншыга 6myi керек.0тпел1 кезецдердеп экономиканы мемлекеттж реттеу ролшщкушейе тусушщ йркатар объективп себептер1 бар. Элемджтождрибе корсеткенщцей, дамудыц курдел1 кезецдерщце, ocipeceкогам мен экономиканыц олеуметтж-экономикалык, технологиялыкжацгыруы кезецшде мемлекетпн белсендц уйымдастырушылыкорекетшщ кажетплЫ арта туседа.0тпел1 кезендеп мемлекетпц рези аса зор менте ие болатындыгында дуниежузшж практика корсетш отыр. 0тпел1кезецнщ киыншыльжтарын едоу1р кемпу юшде, егер мемлекетжаца ем1ршец формалардыц бастамашысы жоне Tiperi болабшсе елеуш нотижелерге жету ьжтималдыгы да жогарылайды.К,азакстанда рыноктык катынастарга оту кезшдеп мемлекетпкфункциялардыц кыскаруы рыноктык ортаныц озш-оз1 уйымдастыруынкалыптастыру орекеттер1мен толыктырылмады. Алмуньщ o3i рыноктьж экономикасы бар елдердщ практикасындабар жагдайга карама-кайшы келд1. 0тпел1 кезец жагдайындакальптгаса бастаган еркш рынок мемлекеттщ реттеymi ьждалынсызмонополизацияланган ел экономикасын олеуметпк багдарланганрыноктьж экономикага айналдыру юшде коптеген киыншыльжтаргатап кедщ. Bip жагынан ecKi ем1рппл-ек1мпш1, жогарьщантоменге дешн жоспарга багындырылган жуйе жойылабастады да, орнына жаца экономикалык жуйе келе бастады.Кепукладты экономика непздер1 туындап, босекеге, сураныс пенусыныска багдарланган экономиканыц алтышарттары кунделжпOMipre ене бастады. Екшпп жагьшан, отпел1 кезенде мемлекетmeinyi тшс басты проблемалар караусыз калып шиелешсп.Соныц салдарынан рыноктык реформалардыц бастапкыкезецшде 6ipKaTap кемшшжтерге жол берщщ, олар:• М еншжп жекешелендару кобшесе оз бизнесш тшмд1 аткаратынменшж иелерш тауып, калыптастыра алмады;

I тарау. Мемлекет пен экономиканьщ езара хцтынастарыныц... 17• Меншпсп иемденш алган шектеул1 адамдар тобы табыстарынын,шекстз ecyi когамдагы элеуметгйс тецаздиске алып келд1;• Рыноктык, жацартулар мен жангыруларда элеуметпк тургыданедэу1р кемийлйстер яаберщщ.• Кеспжерлйстщ мэш мен сипатында алыпсатарлык жэнекылмыстык эсерлер кэптеп кездесп.Бдртутас бэсекелйс курес ережелерг талдап жасала коймагандьпстанмемлекеттщ «ойын ережесш» кадагалау мумкщщктер1шектеул1 калпында калып, манызды салаларга инвестиция тарту,орташа тапты колдау мэселелер1 умыт калды. Улттык экономиканы сауы кты ры п, ж анданды руды ц куры лы м ды к03repicTepi сиякты мацызды ш аралары кабы лданбастанкешеуивдей бердЬ0тпел1 кезец тэж1рибес1 керсеткешндей кандай болмасындамудыц кайсыбхр дайын теориялык моделш тандап алып,соныц кагидаларын булжытпай орындау максатка жетудщ ецколайлы жолы емес, керюшше, барынша накты, сонымен 6ipreжеткишгп молшерде синтезделген конструкцияны пайдаланукэздеген нэтижеге жетудщ ец ыктимал багыты болмак- Белплатеориялык мектептердщ эркайсысы езш щ идеялары мен колданатын куралдары аркы лы езекта п р ак ти к а л ы ккажетплйстердщ 6ipeyiH гана карастырады. Мемлекеттщ алдындабдркатар мэселелер мен мщцеттердщ улкен шогырытураты нды ктан эконом иканы дамыту туралы ж эне онымемлекеттж реттеу женшдеп тусшж-пайымдарды синтездеп,жергипк’П болмыска бетмделген даму моделш тацдаган дурысдеп саналады.Сонымен 6ipre, теорияда сыннан откен, рыноктык экономикадамуыныц накты кезецш сипаттайтын жалпы усыныс -нускаулар баршылык. Айталык, турактандыру мен есудщ алгышарттарынжасау кажетплш туындаганда институционализмидеяларын пайдаланган абзал (егер трансформациялык кезендепмемлекеттщ ерекше релш ескеретш болсак). врлеу жагдайындаинтитуционализмдд, тепе-тецщк элементтер1 бар неоклассикалыкконструкцияларды, сондай-ак монетаризмнщ тшсп устанымдарынепзшдеп экономикалык саясаттыц комбинациясынколдануга болады. Даму устшдеri экономика ушш турлаулыдаму теориясыныц идеялары мен кагидаларын кодцанган ттмд1болмак- Муныц барлыгы да улттык ерекшел!к жаые-елдшелеумегпк-экономикалык жагдайымец тыгыз байланыста жузегеасырылуы кажет.взш щ объективт! м е т бойынша етйтел1 кезец туп-тузу дацгылжол емес, керюшще карама-кайщыльгкты, тепе-тецщктенада, езш щ накты форi^nppi мен жуаеж^ асыру

18 Улттык экономиканы мемлекеттЫ реттеумеханизмдерш туракты турде езгертш отыратын удерхс болыптабылады.0тпел1 кезецнщ бастапкы кезецшде ТМД елдершщ барлыгындадерлж басты реттеуцп ретшде езш-ез1 ретгейтш рыноктыкмеханизм болады деген кагида басымдыкка ие болды. Согансейкес непзп куш мемлекеттщ шаруашылык релш кемпуге, онылиберализация л ау аркылы реттепш куатьш еларетуге багыггалды.Мундай саясат ез жемюш берда де. Мемлекеттщ катан баскаруьщдагыорталыктандырылган экономика куйре/и, ендарктжэкономикалыкбайланыстар узщщ, экономиканын кептеген салаларымен сфералары толыктай куйзелюке ушырады.Жаца экономикалык катьшастарды калыптастыру еркашандашыгармашылык, креативтж удерк болып табылады, ол экономикалыкдамудын тарихи теж1рибес1мен ёсептесуда талап етедажене туындаган сурактарга непзделген жауаптарды калайды.Сондыктан когамдык езгерктер кисынын тусшш, зерттеу етемацызды. Экономикалык жене елеуметпк удерштёрда ретгеудщзаманауи механизмдер1 мен курылымын дер кезшде угьшьш,пайымдау гана жемкп болмак.К,огамдык меншисп накты топтардьщ колына беру (шетелджфирмалар, жеке меншж кесшорындар т.с.с.) жаца проблемалардытуьшдатты, соньщ шпнде елаз, елжуаз реттелетш шаруашылыккатен стихиялы ерекеттерд1 келденец тартты; ецбекнетижесщен байланысты емес ресурстар мен табыстарды ысырапетп; бастапкы ресурстар экспортыныц кебею1 жене ендеу(уксату) келемдершщ кыскаруы ennipic децгешн кулдыратыпж1берд1. Ал, басты меселе, етпел1 кезецдеп когам курылымыныцe3i экономикалык катынастары мен муддёлера ералуанкайдагы 6ip жиынтык когамдастьпс,тардан калыптасты. Мше,осьшдай жагдайда когамдык жене топтык максаттардыц арасындакарама-кайшылыктар туындап, шиелешсе бастайды. Булкайшылыктарды шешу ушш когамда пайда болган кептурл1мудделерд1 жузеге асыру формаларын 1здеп, табу кажет болды.Элемдж теж!рибе керсеткеншдей елеуметтж жжтер мен топтардыцшынайы мудделершщ енд1рпш куштер децгешмен байланысындагана елеуметтж-экономикалык даму модельдершжасап, мемлекеттщ экономикалык саясаты объектшерш аныктаугаболады.0p6ip топтык мудде езшщ максатын THicTi екшеттжпен камтамасыздандырылганкайсыб1р субъектщен табуы керек. Мундайсубъектшщ куш-куаты мен ресурстары багытталатын нактыo6beKTici болуы тик. Сонда гана топтык мудден1 жузеге асыруушш кешлд1 мумкшджтер пайда болып, практикалык нетижелергежетуге болады. Меншжтщ уш курамдас белш —иемде-

I тарау. Мемлекет пен экономиканыц езара кртынастарыньщ... 19ну, пайдалану, билеу —накты мудделердд жузеге асыру icrneжауап беретш когамдык, немесе баска институттардын тшспдецгейлерше бектлш 6epmyi тшс. K,a3ipri кезде К,Р-да козкарастармен ппйрталастардыц кейб1р кайшылыктарына карамастанмаселелерд1 дол осы багытта шешуге умтылыс бар. Bipжагынан зан шыгарушы билжтщ екшеттж сферасы аныкталыпбектлу1мен 6ipre эртурлi демократияльж институттаргааткарушы билжтщ екшеттжтер1нщ едэу1р болш, бершу устщде.Бул екшеттжтер, тутастай алганда, зан шыгармашылыгы сипатындолелдеп, оларды кабылдау процедурасы да демократиялыкмэнге ие болып отыр. Екшпп жагынан, республикада рыноктыккатынастар ушш зан шыгарушы база калыптасканынакарамастан, даму устшдеп шаруашылык байланыстар мен катынастартек кана кукыкка (занга) жупнш отырган жок, сонымен6ipre корпоративтж топтардын, мемлекеттж аппаратпенформалды емес байланыстарга арка суйеп отырганы да бупнпкуннщ шындыгы болып табылады.Элеуметтж-экономикалык даму сферасында мемлекеттжреттеудщ o6beKTici ретшде меншжтщ жаца формаларын орайластырудыкальштастыру удерйл карастырылады. Меншж катынастарьшжацгыртумен катар елде ертурл1 меншж иелершщезара орекетшщ институционалдык жуйесш куру удергйжургеш белпль Бул жердеп ецгше шаруашылык субъектшершщерекет ережей, мемлекеттж жене мемлекеттж емес курылымдарды(институттарды) орныктыру непзшде рыноктык езараерекеттесу удер1сше косылган барлык сфералар менсубъектшердщ калыпты кызметш камтамасыз етуде болып отыр.Осы шакта мемлекеттщ кызмеп жалпыулттык максаттар менкажетп шектеулерщ аныктау мэселелерше карай жумылдырылуыraic. Улттык максаттарды, олардын басымдыктарын, оларгажетудщ кезектшпт мен мёрщмдерщ белплеу ете мацызды сипаталады. C e6e6i когамда бар ертурл1 мудделер меншжиелершщ 6ipiHe максат ретшде кершсе, екшпплерше шектеусиякты KepiHyi ебден мумкш. Когамдык мудделерд1 келесщейтоптастыруга болады: улттык, ещрлж, коаби, елеуметтж топтардьщмудделер1, сондай-ак ужымдык, отбасылык мудделер.BipaK кандай болса да, ягни барлык жагдайларда да мемлекетулттык мудделердщ кещл! жоне корганы болуы тшс. Оныцмшдеттер1 рыноктыц калыпты кызмет етуше жагдайлар жасау,когамдык мудделер тепе-тендйтн сактау, елеуметтж турактылыктыкамтамасыз ету болып табылады.Бупнп тацда элеуметтж-экономикалык дамудыц институционалдыкнепздерш терецдете тусу, олардыц каржылык камтамасызетитуш жене турактылыгын орныктыру М1ндеттер1 ал-

20 Улттык экономиканы мемлекеттж реттеудыцгы катарга шыгып отыр. Осыган байланысты кдз1рп куннщезекта меселеЫ когамда ж урт жаткан реформаларды елеуметгжэкономикалык,мiндeттepдi шешуге жумылдыру езектт болыпотыр. Сондыктан мемлекеттщ рел1 елеуметтж-экономикалыкдамуда Tepic урдютердщ етек алып кетуше карсы шаралардыдер кезшде кабылдап, жузеге асыруда болса керек.«Кдзакстан —2030» даму стратегиясы бойьшша —бул элемджшаруашылык жуйесше интеграция л анган, элеуметпк багдарланганрыноктык экономикасы бар кукыктык мемлекетпкалыптастыру болып табылады.Ендеше, аралас экономика жагдайьшдагы мемлекеттщ непзпфункцияларын атап етейж:• Экономикалык шеиймдер кабылдау ушш кукыктыкнепздер калыптастырады, мемлекет жеке жэне мемлекеттжкэсшорындар мен уйымдардыц эрекетш, кэсижерлж кызметпреттейтш зандарды талдап жасайды жэне кабылдайды; азаматтардыцкукыктары мен мшдетгерш аньжтайды.• Экономиканы турактандырады; Ущмет бюджеттж-салыктыкжэне кредитпк-акш алай саясатты колдану аркылыенддргстщ кулдырауын токтатады, инфляцияны тежейш, жумыссыздыктытемендетеда, бага децгеш мен улттык валюта багамьшорныктырады.• Макроэкономикалык жэне курылымдык тепе-тенджп колдайды;аталмыш тепе-тецджт1 камтамасыз ете алатындай рыноктьжмеханизмда калыптастырады.• Даму стратегиясын талдап кабылдайды, колайлы инвестицияльжжэне кэсшкерлж ахуалды калыптастырады, сондай-акулттык стратегияны жузеге асыру максаттары мен мураттарынкамтамасыз етуд1 коскандагы экономиканыц калыпты кызмепушш колайлы элеуметтж жагдайлар жасайды.• Ресурстарды уйлес1мда белед1, мемлекет жеке сектордьщкызыгушылыгын тугызбайтын тауарлар мен кызмет керсетутурлерш енд1руд1 уйымдастырады. Ол ауыл шаруашылыгын,байланысты, транспортты дамыту шараларын карастырады,корганыска, гылымга кажетп шыгындарды аныктайды, 6miMберу, денсаулык сактау багдарламаларын кальпггастырып, жузегеасырады т.с.с.• Элеуметтж коргау мен елеуметтж кемшшжтерд1 камтамасызетед1, мемлекет минималды ецбекакыга, картгыкка байланыстызейнетакыга, жумыссыздык бойынша жердемакыгакегалджтер бередг• Шетелдеп ултгык бизнесп колдайды; мемлекет елемджшаруашыльжта отандык экономиканьщ бэсекеге кабшегплшнарттыру максатьшда улттьж бизнес кызметш уйлеспред1.

I тарау. Мемлекет пен экономиканын езара кртынастарынын,-- 21• Экономикалык, кауйкпздйсп камтамасыз етедц мемлекеттураксыздык кауш-катерлер1 мен факторларына карсы шараларколданады.• Елдщ корганыс кабшетш кажетп денгейде устайды.Мемлекеттщ жогарыда аталган непзп функцияларынан басканакты сфераларда, салаларда жене ещрлерде аткаратынреттеу mi функциялары да баршылык.Бурынырак айтып кеткен1м1здей, мемлекетпк реттеу функцияларымемлекеттщ елеуметпк-экономикалык саясатыныцмаксаттарымен аныкталады. Дамудыц ep6ip кезещ ш церекшелжтерше сейкес кыска мерз1мд1, орта мерзшдз., узакмерз1мд1 максаттар айкындалады.К.Р уюмепнщ элеуметпк-экономикалык саясатыныц узакмерз1мд1 максаты ep6ip азаматтыц ез мумкщщктерш пайдалануына,елеумегпк тецйздж п темендетуге, К,азакстанныцтеуелаздт мен медени кундылыктарын сактауга, дуниежузшйскогамдастыктагы елдщ экономикалык жене саяси релш кушейтугеалгышарттар жасауга арналуы тшс.Мемлекеттщ саяси максаттарына оныц ic-ерекеп непзшкурайтын кундылыктар жуйей сейкес болуы керек. Шздщкогамга казакстандык дестурлерге сай жацгыртылган кундылыктаржуйеа кажет. Сонымен 6ipre Ka3ipri жалпыадамзаттыккундылыктар —еркшдпс, жауапкершипк, сешм, адам eMipi мененбегшщ кундылыктарын аскактату кагидаларына 6epiK болукажет деген болар едис.К,огамда азаматтар мен мемлекет, азаматтар мен бизнес, бизнеспен билйс арасындагы езара сешмддлж ныгайып, дамыгансайын максаттар бХрьщгайлыгы да арта тусед1. Сонда ганамемлекетпк ретгеудщ де тупю максаты когамдык максаттаргатолыктай сейкестенш, мудделер уйлеамдшне кол жетюзшед1.§4. Мемлекетпк реттеудщобъектшер! мен субъектшер!Мемлекетпк реттеудщ едаснамалык непзш узак мерз1мдд болжамдармен елеуметпк-экономикалык даму багдарламаларыкурайды. Солардыц иышде мемлекетпк реттеудщ объекпй болуыmic басым стратегиялык меселелер баршылык. Олардыцнепзплерш атап керсетешк:1. Экономиканы дамытудыц жаца концепциясы адам факторыналдыцгы катарга шыгарады. Адами елеуети калыптастыруузак мерзщщ стратегия болып табылады. «Адами дамытудыкаржыландыру узак мерз1мд1 инвестициялардьщ ец тшмдкл

22 Улттык экономиканы мемлекеттж реттеуекен дтн елемдж теяарибе керсетш отыр. Бул стратегияныжузеге асыру К,азакстанныц демографиялык дамуымен тжелейбайланысты. К,Р Президентшщ 2015 жылга карай К,азакстан халкыныцсанын 20 миллион адамга жетюзу туралы бастамасы адамфакторыньщ улттык; экономиканы дамытудьщ непзп устанымдарыньщ6ipiHe айналгандыгыньщ айгагы болып табылады.2. Экономикалык осу — ол гылыми-техникалык прогресс,инновациялар (жацалыктар), оцщргстщ непзп факторларыныцгылыми сыйымдылыгын арттыру. Дамыган елдердеп жаца технологияларгаенпзшген жацалыктар улееше iuiKi жиынтык ешм(1.Ж.6.) eciMimH 70-тен 85%-га дейштйл тиетш кершеда XXIгасыр гылым мен жогары технологиялардыц, катан халыкаралыктехнологиялык босекелестж гасыры болмак. Элемдж рыноктагыгылыми сыйымды ешмдеп енеркеоШ дамыган жепелдщ улеа 80—90% болып отыр жене сол ешмдердщ экспортада ecin еркендеген мемлекеттердщ кузырында калган жайы бар.Ал К,азакстанныц гылымды кажетсшетш ешмдеп Yлeci жоккатен. Еламздщ индустриялык инновацияльж даму стратегиясынасейкес, сондай-ак ецщрютж жене шшйзатгьж базасы менкейби децгеш есу устщцеп кадрлардыц болуын ескере отырьш,олемдж децгейдеп, ягни босекеге кабшетп ешмдердо ещцру6i3 ушш де жакын болашактыц ici болуы тшс.3. вщцрпш куштерд1 орналастыру. Муныц 03i узак Mep3iMreарналган мемлекеттж рёттеуд1 калайтын стратегиялыкмеселелердщ ец мацызды дегендершщ 6ipi больш табылады.Аумактык-шаруашыльж удерютерд1 реттеудщ манызды куралынаещрлерд1 элеуметтж-экономикалык дамьггудьщ максаттыбагдарламалары жатады. вщрлерд1 (аймактарды) дамытубагдарламалары ортальжка проблемалык аумактар мэселесшеарнайы жобалар жасауга кемектесед1 де агымдагы мшдеттерд1стратегиялык максаттар аясында карастыруга мумкщдж бередь4. Экологиялык фактор-ещрлж жене стратегиялык экономикалыкшепимдер кабылдау удеркшщ мацыздыларыныц6ipiHeH саналады. Элемнщ коптеген елдершде экологиялыккаушаздж улттьж каушйзджпен катар койылып, стратегиялыкмоше ие больш отыр. Ресурстык елеуетп тшмщ пайдалануушш экономикалык дамудыц ресурс сактаушы типше кошукажеттшт туындайды. К,азакстанныц куатта ресурстьж елеуепесу устщцеп экономиканы мейлшше турактандырудыц Kenmiболып табылады. Экономикалык дамудыц жаца стратегиясыК,азакстанды дамушы мемлекеттер катарынан дамыган мемлекеттеркатарына косудыц жасампаз жобасы е к е н д т н емемлекеттщ Ka3ipri устанымдары мен шаралары кепш болаалады.

I тарау. Мемлекет пен экономиканьщ езара кцтынастарыньщ... 23Сонымен, экономиканы мемлекетгйс реттеу объектшершеулттык экономиканьщ тшмдд кызмеп ушш мемлекеттщ бу*алperreyini ic-ерекеп багытгалган сфералар, салалар, ещрлер,элеуметтйс-экономикалык удерктер жатады.Мемлекет ыкпалында болатын непзп объекплер мыналар:• Улттык шаруашылыктыц салалык, ещрл1к, удайыещцрктйс жэне элеуметгйс курылымдары;• Экономикалык цикл;• Жумыспен камту;• 0Mip суру децгеш;• Бшш беру жэне кадрларды даярлау;• Акша айналымы;| Рылыми-зерттеу жумыстары жэне инвестициялар;• Толем балансы;• Элеуметгйс сфера, ецбек катынастары, халыкты элеуметгйсколдау механизм!;• К,оршаган орта;• Багалар, антиинфляциялык удерктер;• Экономиканыц мемлекетгйс секторы;• Каржы ресурстары жэне бюджетаралык катынастар;• Мемлекетс1зденд1ру, жекешелендару, демонополизациялау;• Экономиканыц эртурл1 салаларьшдагы меншйс формалары;• Сырткы экономикалык ic-эрекетгер жэне т.б.Казакстанда рынокка ету кезшде де, Ka3ip де толыкканды,тшмда меншйс иелерш калыптастыру м1ндеп кун терйбщеналынган емес, сондыктан меншйс курылымы, мемлекетсхздендару,демонополизациялау сиякты мемлекеттж реттеуобъектшер! ешкашан да мемлекеттщ ж т назарынан тыс калмауытик.Билйстщ зац шыгарушы, аткарушы жэне сот органдары экономиканымемлекетгйс реттеудщ субъектшер1 болып табылады.К,Р жагдайында бул: кос палаталы Парламент, Уймет, КазакстанРеспубликасы Президент!, К,Р Конституциялык КецесьМемлекетпк реттеу субъектшерше, сондай-ак билйстщ ещрлжоргандары да жатады.Аралас экономика жагдайында мемлекеттж реттеудщ функцияларымен объекплершщ езгерктерге ушырауы жацасубъекплердщ туындауымен катар журе/ц. K,a3ipri кезде дамыганелдердщ акпараттык когамга етуше байланысты улттыкмемлекеттерден теуелаз, дербес трансултгык капитал окшауланыпмемлекетгйс реттеуде мацызды рел аткара бастады. Трансултгыккорпорациялар елемдж енеркесш ешмдерщщ жартысынадейшгкш ез бакылауында устайды. Бугшп тацда елемджшаруашылык жуйесшщ непзш ездерше едеу1р билж функция-

24 Улттык экономиканы мемлекеттж реттеуларын шогырландырган 500-дей транс улттык корпорацияларкурайды. Реттеу уйымдарына сейкес тужырымдасак трансултгыккорпорациялардьщ imKi курылымдарында еркш рынок зацдарытолыктай колданылмайды, ce6e6i оларда рыноктык емес корпорацияныцстратегиясы аныктайтын imici багалар белгшенедьЕгер заманауи трансултгык компаниялардьщ келемше сейкесайтатын бол сак, онда елемдж экономиканын 6ip белш еркшрынок жагдайында кызмет аткаратын болса, eKiHuxi жартысыезшдж сипаты бар трансултгык корпорациялар стратегиясыныцаясында ерекет етеда деп айтуга ебден болады.Ал бул жолдыц e3i конвергенциялык (езара юржкен, жакындаскан)экономикалык жуйеге жетелейтш багыт больш табылады.Мунда жоспарлы жене рыноктык экономика араласканшаруашылык журпзу едцетер! бастау альт жузеге асады.Реттеу субъектшер! катарынан Халыкаралык валюта коры,Дуниежузшк банк, Букш дуниежузшж сауда уйымы т.с.с. орьшалады. Аталмыш уйымдар заемдар мен кредиттерд1 бере отырыпездерше колайлы шарттарды тацдау аркылы мемлекетгергеэкономикалык, саяси ыкпал журпзеда.Мемлекеттж реттеудщ улттан тыс мацызды субьекпсшеортак максат 6ip iK T ip reH улттык мемлекеттер кауымдастыгыжатады. Олар ездершщ ic-ерекепнде ретгеудщ жалпыга б1рдей,ортак механизмдерш колданады. Мысалы, куатты интеграциялыкжуйе непзшдеп Еуроодак елдершде б1рыцгай валюта «еуро»пайдаланылады.Жалпы, экономиканы мемлекетпк реттеудщ тшмдшшн eKiжакты багалауга болады. Bip жагынан мемлекетт1 улттыкмудделерд1 биццруцп, елеуметтж-экономикалык удерктерд1реттеуил, рынок субьект1лершщ кызметш уйлест1руд1мшдеттейтш зандьж актигердй кабылдаушы тургысынан багалайтынболсак; екпшп жагынан — ipi меншж neci, рынокcy6beKrici тургысьшан багалау орьщды деп санауга болады.Экономиканы мемлекеттж реттеудщ К,азакстанга катыстыкритерий! TynKi меншде халыктын ел-аукатын жогарылатудережес1 аркылы багаланатын евддргип куштердщ дамуы болуыкажет. Бул жалпылама критерийда, нактылайтын болсак,онда экономикалык есу, экономиканын баскарылу децгеш,ецбек еш мдипгш щ артуы, ресурстарды унемдеу т.с.с.критерийлерд1 карастырар едж. Соцгы уакытгардагы урдгстергесейкес осы аталган критерийлердщ катарына елдщ экономикалыккаушаздш меселелерш де жаткызу керек.К,азакстанда орьш альт отырган экономиканы диверсификациялаужагдайында мемлекеттщ ретгеуцп ыкпалы арта туспек,ce6e6i дамуы ел1 де болса киыншылыктарга тап болып отыр-

II тарау. Экономиканы мемлекеттж реттеудщ формалары мен adicmepi 25ган рынок езщгшен enoipic моселелерш, ocipece, олеуметпк сферапроблемаларын шешуге мулдем каукарсыздыгын корсетш келедо.Бул жагдайды реттеу бойынша мемлекетпк саясат калылтасканситуацияга сойкес жаца эщстер аркылы жузеге асырылуы тшс.Трансформациялык кезен аяктальт, К,азакстан турлаулы дамудыцжаца сатысына котершгенде гана мемлекетпц экономикагаараласуы дамыган капиталисте елдердегщей индикативпк жоспарлауга,циклдык толкуларды (тербелктердд) босецдетуге багьггталганфункциялар жоне мшдеттермен шектелу! тшс.Э коном икага T ep ic осерлердщ куш екм кезш де оганмемлекеттщ ыкпалы да арта туседа. Елдщ бф калы ты дамуыжоне дагдарыстыц жок кезгйде мемлекеттщ экономикага ocepiкы скара T y c in , ры ноктьщ баска да субъектшер1 Topi3fliмемлекеттщ орекеп де узак Mep3iMfli багдарламалар аясындажузеге асады.Гздешс сурактары:1. Аралас экономика тусшш..2. Экономиканы мемлекетпк реттеудщ мэш жэне аныктамасы.3. Экономиканы мемлекетпк реттеудщ объективн кажеттшшжэне мумкшдйстерь4. Мемлекетпк реттеудщ непзп элементтер1.5. Аралас экономикада мемлекет аткаратын функциялар.6. Мемлекеттж реттеудщ объектшер1 жэне субъектшерьII т а р а уЭКОНОМИКАНЫ МЕМЛЕКЕТПК РЕТТЕУДЩФОРМАЛАРЫ МЕН ЭД1СТЕР1§1. Мемлекетпк реттеу формаларыРынок жагдайындагы экономиканы мемлекетпк реттеу заннамалык-аткарушыжоне бакылаушы сипатындагы шараларжуйесшен куралады. Бул шараларды олеуметпк-экономикалыкжуйеш калыптаскан жагдайларга бёшмдеу максатындамемлекетпц е к т е т п органдары жузеге асырады.К,азакстан Республикасында экономикалык жуйеш трансформациялауудерюшде мемлекетпк реттеудщ 6ipKaTap формала-

26 Улттык экономиканы мемлекеттж реттеурын белш керсетуге болады. Жоспарлы экономикада директивтйсжоспарлау басымдык танытса, рыноктык экономикага ету кезшдемемлекетгйс тапсырыстар, индикативтйс жоспарлау, стратегиялыкжоспарлау, багдарламалар мен болжамдар жасау сияктыреттеу формалары алга шыгып, басымдык танытады.Енд! осы аталган формаларды жекелеп карастырайык.Директивтйс жоспарлау дегешшз бурынгы КСРО жене баскада социалистж елдерде узак уакыт бойы колданылып келгенэкономиканы реттеу формасы.Директивтйс жоспарлау кезшде елдщ экономикалык жэнеелеуметпк дамуы жоспары зан ретшде кабылданьш халык шаруашылыгынынбарлык буьшдары ушш аткарылуы ш щ р болады.Бул уакытта мемлекеттщ кызмет! непзшен материалдыкагындар мен пропорцияларды жоспарлауга, материалдык ресурстардыбелуге, енд1р1с пен тутынуды еюмпйлйс баскаругабешмделедь Директивтйс жоспарда аныктаушы редщ езара байланыстырылгандирективтйс тапсырмаларды кесшорьшдар арасьшдабелу (едетте бес жылдык), оларды материалдык, ецбекжене каржы ресурстарымен жабдыктау жене етызу шараларыаткарады. Мемлекетгйс жоспарлау комитет! дайындайтьш жоспаркебшесе экономикалык емес, енд!р!стйс-техникалык сипаттаболады. Эдетте emupic келещ жене енщщ белу натуралдыккерсеткйптер (метр, тонна, б!рлйстер, т.с.с.) аркылы белпленеда.Жоспардьщ e3i колда бар ендарютйс куаттар непзшде жасалатьшдыктанжалпыэкономикалык керсеткйптер жоспарды «ерлеуге»гана колданылады. Макроэкономикалык жоспарлау техникалыкнормативтер жэне материалдык баланстар непзшде жузегеасырылады да, кундык, каржылык баланстар кемекш!,косымша рел аткарады. Мундай жоспарлау кезец сайьш курделенетусу устшдег! экономиканыц объективй таланттарынасейкестшн жогалта бастайды. Реттеудщ осындай формасьщцагыэкономика унем1 тапшыльпс, экономикасы болып кала береда.Мемлекетгйс тапсырыстар жаппай директивтйс жоспарлауданшектеул! жоспарлауга кешупд енлэда жене рыноктьщ жацгыртулардьщбасталуы нетижесшде шаруашыльщ eMipre кайта енда.«Мемлекетгйс тапсырыс» еткен гасырдыц 20-жылдары шетелдердежене кецестйс экономикада колданылган болатын. Булугымныц отандык практикада кайта жацгыруы 1989—1990 ж.ж.тустас келд!. Мемлекетгйс тапсырыстарды калыптастыру TepTi6iережелер!нде ол когамныц 6ipiHmi кезектеп кажетт!л!ктер!нканагаттандыру максатында кесшорьшдар жоспарьша eHri3myiтшс деп керсетщщ.Элемдж теж1рибеде мемлекетпк тапсырыстыц мейлшшедамыган ел1 болып АК,Ш есептелед!. Шаруашылык журпзудац

II тарау. Экономиканы мемлекеттж реттеудщ формалары мен edicmepi 27осы формасы аркылы АК,Ш-та онеркэсштщ электрондык, аэрокосмостык,атомдык жене т.б. салалары пайда болып, дамибастады.Мемлекетпк тапсырыс-рыноктык экономиканы реттеудщмацызды куралдарыныц 6ipi. Мунда мемлекет еш мдфге,жумыстарга жене кызмет керсетулерге тжелей тапсырыс беруппретшде кершедьМемлекеттж тапсырыстыц отандык тауар енд1рупцлерд1,сондай-ак «есу нуктелерш» колдаудагы рел1 ете мацызды.Мемлекеттж тапсырыстыц непзп максаттары:• Мемлекеттж материалдык ресурстар резервш жасау женеустап туру;• Елдщ корганыс кабшеттшш каушаздшн кажетт1 децгейдеустау;• Елдщ халыкаралык экономикалык мщдеттемелерш орындауушан экспорттык ешмдер жетюзудо камтамасыз ету;• Мемлекеттж максатты багдарламаларды жузеге асыру.Мемлекеттж кажеттшжтерд1 камтамасыз ету максатындатауар жетюзш1мдерш уйымдастыру ушш К,азакстан уюмепмемлекеттж тапсырыс берушшер Ti3iMiH беютедо.Мемлекеттж тапсырыс берушшщ непзп функцияларыныц6ipi ешм жетчозупплерда тандау, ягни мемлекеттж тапсырыстыжетгазуппЛер арасында орналастыру болып табылады. Ережелергесейкес мемлекеттж тапсырыс бесекелж непзшде жузегеасырылады. Ашык бесекеде жещске жеткен ешмда (жумысты,кызмет кергсетуда) жетк1зуш1мен (аткарушымен) тапсырысберугш мемлекеттж кел1с1мшарт жасайды.Мемлекеттж кел1с1мшарт мемлекеттщ кажетплжтер! ушшешм жетвазунп мен мемлекеттж тапсырыс берушшщ кукыктарымен мшдеттерш аныктайтын непзп кужат болып табылады.Мемлекеттж кел1с1мшартта мыналар керсетшедо:• 0шм (жумыс, кызмет керсету) жетюзу келем1; Ti36eci женеу лес салмагы;• 0н1м (жумыс, кызмет керсету) сапасына койылатын талаптар;• 0нщщ жетк1зу Mep3iMi;• Тауар багалары жене оларды езгерту шарттары;• Жетвфуттге бершетш мемлекеттж келю1мшартты аткаруушш кажетп каржылык ресурстардыц келем1.Инди-кативтгк жоспарлау рыноктык экономиканымемлекеттж реттеу формасы болып табылады. Директивтжжоспарлау жагдайында ел экономикасын дамыту жоспары зацкушше енш экономиканын барлык буындары ушш мщцетпболса, индикативтж жоспарлауга улттык шаруашылык-дам-

28 Улттык экономиканы мемяекеттЫ реттеууына багдар, багыт беру жэне соган жумылдыру тен болыпкелед1. Бул жагдайда жекелеген шаруашылык журпзуппсубъектЬтер жалпыултгык мудцелерге сай жоспарлар мен жобалардыаткаруга усыныстар мен кешдщктер алады.Индикативтж жоспарлау — экономиканы баскарудыцмемлекетгйс жене мемлекетгйс емес шаруашылык журпзуппсубъектшершщ мудделер1 мен ic-ерекетш уйлестарупп механизмболып табылады. Экономиканы мемлекетпк реттеудщаталмыш формасы елеум егпк-эконом икалы к дамудынкерсеткйптер (индикатор л ар) жуйесш талдап жасауга непзделш,мемлекеттж реттеуд1 рыноктьщ езш-ез! реттеу кызмепменуштастырып, байланыстырады. Индикативтж жоспарлауда жалпыулттыкбасымдыктар жуйес! аньжталып, зерделенеда.Индикативтж жоспарлаудын ерекшелш жекеменшж сектореншше суранысты ынталандыру немесе шектеу непзшде ыкпалету аркылы реттеуде кершеда.Элеуметтж-экономикалык дамудын индикаторы ретшдеэкономиканьщ динамикасы, курылымы жене ттмдЬпп, каржы,акша айналымы, багалы кагаздар мен тауар рьшогы, багаларкозгалысы, жумыспен камту, хальжтьщ eMip суру децгеш т.с.с.керсеткйптер пайдаланылады.Стратегиялык жоспарлаудьщ мемлекетгйс реттеу формасыретщцеп меш улттык экономика дамуыныц басты басымдыктарынсараптау непзшде тандау больш табылады.Тацдалган басымдыктарды жузеге асыру женшдеп жетекш1редщ мемлекеттщ 63i аткарады. Стратегиялык жоспарлаудьщкемепмен когамныц алдагы даму багыттары айкьшдалады.«К,азакстан —2030» даму стратегиясы бойьшша ол, елемджшаруашылык байланыстар жуйесше интеграцияланган,елеуметтж багдарланган рыноктык экономикасы бар кукыктыкмемлекет калыптастыру екендш белгшь Бул стратегияныцжетекш1 критерий! агымдагы пайда кездер1 емес, тшмда стратегияльждаму мумкшджтерш толык пайдалану больш табылады.Кдзакстан Республикасьшьщ стратегияльж дамуын аньжтайтъшец мацызды басымдыктардыц катарьша мыналар жатады:• Улттык каушазджп камтамасыз ету;• 1шк1 саяси туракты льж жене когамныц ныгаюы;• Шетелдж инвестициялар мен iniKi жинактар жогарыдецгейл1 ашык рыноктык экономикага непзделген экономикалыкесу;• К,азакстан азаматтарьшыц жогары елеуметтж децгешн (денсаулык,б1лш беру жене ел-аукаттылык) камтамасыз ету;• Энергетикальж ресурстармен камтамасыз ету децгейш жогарылату;

II тарау. Экономиканы мемлекеттж реттеудщ формалары мен edicmepi 29• Инфракурылымды, acipece колйс пен байланысты дамыту;• Мемлекетпк органдар кызметшщ койбилнтн арттыру.Багдарламада елдщ олеуметтйс-экономикалык дамуынынмаксатка сай кешещц багдар-багыттары корсетшедь Елдщолеуметтйс-экономикалык дамуынын орта мерз1мд1 перспективасыкелеа корсеткйцтерд1 камтуы raic:• К,азакстанньщ откен кезендеп элеуметтйс-экономикалыкдамуы корытындыларьш сараптау;s К,азакстанныц орта мерзшд1 перспективада олеуметгйс-экономикалыкдамуы багдарламасынын концепциясы;• Макроэкономикалык саясат;I Институционалдык жацгыртулар;• Инвестициялык жоне курылымдык саясат;• Аграрлык саясат;• Экологиялык саясат;• Элеуметпк саясат;• вщрлйс саясат;• Сырткы экономикалык саясат;• Орта мерзшд1 кезецге арналган мемлекетпк максатты багдарламаларпзбеы, аткаруга кабылданган максатты багдарламалардыцнепзп мщдеттер1, аткарылу мерзгмдёр!, бектлгенуакыты жоне мемлекетпк тапсырыс бёрушалер.Максатты багдарламаларда колдану ресурстарды шогырландыруды,ту та нотижелер мен кажетплйстерге жетудо камтамасызетед!.Багдарлама удайы ондорк удеркше эсер етудщ салыстырмалыкатац формасы больш табылады, сондыктан реттеудщ булформасы мемлекетпк реттеудщ баска формалары кажетп нэтижелербермеген жагдайларда колданылады.К,азакстандык жагдайларда вщрлйс даму багдарламаларынталдап жасау ерекше взекп болып табылады. Сондыктан К,Рук1меп вщрлйс экамдйстермен бхрлесе отырып, келеа моселелердошешед1:• вщрлйс дагдарыстык жагдайларда жою ушш нускаулыкусыныстарды оз1рлейдд жэне ipi салааралык мэселелерщ шешужолдарын карастырады;• Аумактык диспропорциялык киыншылыктарды ецсеружоне куйзелкп аймактардыц жагдайын жаксарту бойыншашаралар жуйесш белплейда;• Узак мерзйлдо аумактык елеуметпк-экономикалык дамуконцепциясыныц белгмдерш калыптастырады, сондай-акощраралык максатты багдарламалар 0з1рлейда.Экономиканы мемлекетпк реттеудщ мацызды формасы болжауболып табылады. Мемлекеттж болжау дегешм1з елдщ

30 Улттык экономиканы мемлекеттж реттеуелеуметпк-экономикалык, дамуыньщ кдйсыбхр багыттары туралыгылыми непзделген тусшжтер жуйесьЭлеуметтж-экономикалык удерктерд* баскару ющде болжамдардынрола ете мацызды. Муныц e3i едеу1р киыншылыктарыбар меселе жене, ecipece, K,asipii жагдайларга сейкес курделенетускен жайы бар. Бугшп танда когамдык болмыстынбарлык формалары жене олардыц езара ерекеп шиеленкп болыпотыр. Еылымныц, техниканьщ, елеуметтж жагдайлардьщ,жалпы елемдж шаруашылыктыц езара байланысы мен езаратеуелдшш кушейе туей. Сондыктан кептеген объективи женесубъективтт фактордыц езара ерекетш есепке ала отырып, шынменщце когамдык дамудын элемент! ретшдеп болжаудыц гылымилыгымен шынайылыгына кол жетэюзу езекн меселеге айналды.Болжаудыц непзп функциясы рыноктык экономика жагдайындабаскару жешщдерщ кабылдау ушш гылыми алгышарттардыкальпггастыру болып табылады.Сонда гана болжаудыц максаты елеуметтж-экономикалыкдамудыц гылыми алгышарттарын зерделеп жасау багьггындагыic-ерекетгер жиынтыгы болмак- Соныц шпнде: 1) экономикалыкдаму урдктерш гылыми сараптау; 2) когамдык удайыевддрктщ болашактагы дамуыньщ нускаларын зерделеу;3) кабылданатын шепймдердщ ьщтимал салдарын багалау;4) баскару шеш1мдерш кабылдау ушш елеуметгж-экономикалык.жэне гылыми-техникалык даму багытгарын непздеу.Болжамдар iimri жене сырткы саяси, экономикалык, табигит.б. факторлардыц ьщтимал есерш ескеру ушш б1рнеше нускаулардаталдап, жасалынады. Олар макроэкономикалык дамудьщсандьж жэне сапалык керсеткшггерш, экономикальж курылымын,гылыми-техникалык жене инновациялык дамуды, сырткыэкономикалыккызметп, ецщрк жене тутынудыц динамикасьш,eMip суру децгеш мен сапасын, экология жагдайьш, елеуметтжкурылымды, сондай-ак бийм беру, медениет, денсаулык сактаужене халыкты елеуметтж коргау меселелерш камтиды.Элеуметтж-экономикалык болжаудыц едкнамалык женеэдктемелж меселелерш ук1мет жуктеген уйымдар мен гылыми-зерттеумекемелер1 талдап, жасап усынады.§2. Экономиканы мемлекетпк реттеу эд1стер1Мемлекеттщ экономикалык удерктерге ecepi рыноктьж езшe3iреттеуд1 мемлекеттж реттегштермен уйлеспре колдану аркылыжузеге асады.

II тарау. Экономиканы мемлекеттж реттеудщ формалары мен edicmepi 31Экономиканы мемлекетпк реттеу барысында жалпы, жекеленгенжене арнайы едгстёр колданылады.Жалпы едктер катарына, муны реттеу едюнамасы деуге деболады, таным eflicrepi, жуйелшж eflici, когамдык удайы ёндцйетеориясы т.б. Kipefli.М акроэкономикалык удер1стерд1 зерттеу едкнамасы,елеуметтж-экономикалык кубылыстардагы кайсыб!р окигалардьщдамуын болжау сандык жэне сапалык сараптау едктерше,сондай-ак жуйеленген кёшенда тесшдерге непзделедгЭдкнаманы колдану аркылы туындайтын корытындылардыцгылыми непздшшнщ кажегп алгышарты объективт! экономикалыкзандарды жене олардын ерекет ету механизмш терецтусшуде гана емес, сонымен 6ipre олардыц шынайылыгын практикажузшде тексеру болса керек.Экономиканы мемлекеттж реттеудщ жекелеген едютершестатистикалык, экономикалык-математикалык т.б. едктер жатады.Кептурл1 статистикалык едастердщ пшнде реттеу iciHe колданугаколайлы келеа едктёрд1 атап керсетуге болады.Олар:• Экстраполяция едйп;• Экономикалык топтастыру eflici;• Индекстж едк;• Бюджеттж едю.Экстраполяция eflici непзшен бастапкы болжамдарды, багдарламалардыбасты багыттар жобасын талдап жасау кезшдеколдануга колайлы. Бул едастщ делдш колдану кезещ кемпенсайын арта туседа.Экономикалык топтастыру eflici мемлекеттж реттеудекецшен пайдаланылады. Топтастыру едасш колдану нотижесшдеезшщ курамы бойынша курдел! жиынтыктарды кайсыб1р6ipTeKTi б К й е ! бойынша топтарга бэзгЩ карастыругамумкшджгер тугызады. Сараптау, ен алдымен ортак белп бойыншатоптастырылган курылымдык, динамикалык жене курылымдык-динамикалыктоптастыру кемепмен жузеге асырылады.Айталык, халыктын eMip суру децгейш сипатгау ушш жанбасына шаккандагы акшалай табысы, жан басына шаккандагыкункерк минимумы, 6ip мыц адамга шаккандагы ауруханатесектер1 т.б. алынады.Бюджеттж ед-ic мемлекеттж статистикалык органдаржурпзепн халыктыц eMip суру децгейш статистикалык бакылауeflici болып табылады. Зерттеу материалдары тургындардыматериалдьж ел-аукаттылыгы, тутынуы, акшалай шыгындарыбойынша непздж релш аткарады. Олар ертурл1 курамдагы от-

32 Улттык экономиканы мемлекеттж реттеубасылардыц тутыну шыгындары курылымын сипаттау ушшманызды акпарат кез1 бола отырып, тургындарды колда барресурстарынын децгеш бойынша жжтеуге мумкшдш беред1,сондай-ак уй шаруашылыгындагы тутынушылык сураныс динамикасыозгеркггерш аныктауга комектеседь Уй шаруашылыгыбюджеттерш зерттеу материалдары тутынушылык багалариндексш, улттык табысты, халыктын накты табыстарынесептеуде кецщен колданылады.Экономиканы мемлекеттж реттеудщ барлык формаларындаерекше рол аткаратын арнайы ошстерге баланстык, максаттыбагдарламалыжоне нормативтж одктер жатады.Рыноктык катынастарга откен кездщ озшде де баланстыкодштер экономикалык дамудыц, рыноктык тепе-тецджкежетудщ кажетп сапалык сипатыныц корсеткшп болып калабереда. Балансталган экономика жагдайында жиынтьж сураныспен жиынтык усыныс непзп ондарсздк корлар мен жумысшыкупи, материалдык-заттык жоне каржыльж агындар арасындагытепе-тенджке кол жеткшледьЕгер жоспарлы экономикада баланстык эдос халык шаруашылыгыпропорцияларын аньжтаудьщ ен мацызды вдае! болса,рыноктьж экономика субъекилерше OHflipic, жеткззу, тутьшушектер1 т.б. керсеткиптер бойьшша ешюм де тапсырма бермейда.Дегенмен, каз1рп кезде де баланстык моселе лердщ мазмуныозгере койган жок. Тек олардыц механизмдер1 жоне накты шешуодостер1 гана взгерютерге ушырады. Айталык, материалдьж баланстардыцфункциялары озгерш, олар тауар рыногындагы тепетенджт1сараптау жэне болжау куралына айналды.Ал ецбек ресурстары балансы болса жумыссыздык жоне ецбекрыногын болжау куралы больш отырган жайы бар.ByriHri жагдайларда салааралык баланстардыц мэл1меттер1экономиканыц салальж курылымы туралы болжамдарды талдапжасауга кемектесетшдш айшьжтала тусуде.Бул баланстар, мысалы, экономиканыц куат коздершщ немесекуат коздерше баганыц озгеруше тоуелдшш сиякты жекелегенфакторлардыц ролш аньжтайды. Рыноктьж жагдайларда©н1мнщ шектеул1 Ti36eci бойынша материалдьж баланстардыталдап жасау да кажетп шаралар катарына жатады. Мысалы,мунай ошмдершщ кандай болшн экспортка, канша болшн пдюкажетплжтерге пайдалану керектшн аньжтайтын баланстардыцмацыздылыгы долелдеуд1 кажетсшбейдьК,ундьж жоне каржылык баланстардыц да взектшш даусызакикатка айнальш отыр.Максатка багдарланган вддс арнайы тосшдерд1 талап ететшнакты проблеманыц шеш1мш табу ушш колданылады. Бул одю

II тарау. Экономиканы мемлекеттж реттеудщ формалары мен adicmepi 33непзделген проблеманы шешуге жан-жакты жэне кешенд1тэалдерщ пайдалануга жол ашады.Нормативтж едосп жеке, дербес, сонымен 6ipre баска эдютержиынтыгында колданады. Нормативтйс эдю эртурл1 баланстардыталдап жасау кезщце ресурстар кажеттыйт мен оларды табумумкшдйстерш карастыруда пайдаланылады. Мысалы, айналмалыжабдыктар мен каражаттар, амортизациялык телемдернормативтер! мен нормаларын аныктауда аталган эдютщмумкшш1лжтер1 мейлшше пайдаланылады. Норма дегенштздщ63i белгип 6ip сапалык денгейдеп енйинщ б1рлйтн енщру ушшресурстардын когамдык кажетп шыгынын аныктайтын гылыминепзделген мелшер (шама) екендш белгип.Рыноктык экономика жагдайында нормативтйс едасп колданутехникалык-экономикалык нормалар мен нормативтержуйесш жасаудан экономикалык, элеуметпк, экологиялыкнормативтерда непздеуге багытталып отыр.Экономикалык нормативтер жалпы экономикалык дамуды,сондай-ак жекелеген элеуметтж-экономикалык удерютердареттегйп болып табылады. Олардыц катарына мыналар жатады:• Мулжке, табыска, тауарлар мен кызмет керсетулерге салыктар,кедендж баждар т.б. туршдеп нормативтер;• Трансферттер, субсидиялар, бюджетке телемдер сияктыкаржылык нормативтер;• Мшдетп резервтж нормативтер, есептж койылым-мелшерлемесиякты банктж нормативтер, т.б.Мемлекеттщ елеуметтж колдау куралдарына елеуметтжкетлджтер, стандарттар, тутынушылык бюджеттер, ецбекакыньщен аз мелшер1 т.б. елеуметтж турактандырушылардыцнормативтж шамалары жатады. Элеуметтж кетлджтердемемлекеттщ азаматтар алдындагы, сондай-ак азаматтардынмемлекет алдындагы мшдеттер1 мен жауапкерпшшстер1 заннамалыкнепзде белпленеда. Отбасы мен балаларды, мугедектермен картгарды колдау, денсаулык сактау, 6miM беру женемедениетке арналган багдарламаларды дамытуга басымдыктарбершш, каражат белшедь Еде у ip акша ресурстары зейнетакы,жумыспен камту, элеуметтж жэне медициналык сактандырусиякты бюджеттен тыс элеуметпк корларда шогырландырылады.Элеуметтж стандарттар азаматтардын Конституциядакерсеплген елеуметтж кетлджтер саласындагы кукыктарынкамтамасыз ету куралы больш табылады. Олар, сондай-ак, каржылыкнормативтерд1 де аныктау ушш кажет. Мемлекеттжминималды елеуметгйс стандарттар б1ртутас кукыктык база женеэдастемелж устанымдар непзшде талданып жасалады.

34 Улттык экономиканы мемлекеттж реттеуМинималды тутынушылык бюджет экономиканьщ дагдарыстыкезецшде халыктыц кедей топтарын колдауды жоспарлауганепз болады жене енбек пен зейнетакынын ен аз денгейш есептеуушш пайдаланылады. Жогарылатылган стандарт нускасындаол жумысшы кушш калыпты удайы ецщруд! камтамасыз етсе,темендетшген стандарт нускасында eMip суру (физиологиялык)минимумы керсеткшй болып табылады.0Mip суру минимумы, немесе минималды табыс елеуметпксаясаттын манызды куралдарынын 6ipi. Оньщ кемепмен халыктынeMip суру децгеш багаланады, табыстары ретгелед1, олелеуметтж телемдерд1 есептеуде ескершеда, 0Mip суру минимумыдегешшз экономика дамуыныц белйМ 6ip децгейшдеадамдардыц денсаулыгын сактауга жене eMipi мен кызмепнекажетп гылыми непзделген азык-тулж, тауарлар мен кызметкерсету л ердщ минималды мелшерш кундык багалау.К,азакстан Республикасында eMip суру минимумын аныктаукезшде «керзецкелж тесш» деп аталатын едас колданылады.Тамактанудын минималды нормалары жене азыктулжкежатпайтын (тургын уй, дерьдермек, кшм-кешек т.б.)тауарлар тутынушылык керзецке непзшде есептелед1. Тутынушылыккерзецке (капшык) —бул накты азык-тулж женебаска тауарлар мен кызмет керсетулер минимумыныц жиынтыгы.Ал жалакыныц минималды мелшер1 бшжтшпт ецтемен, карапайым ецбек ушш теленетш акша сомасы болыптабылады.К,азакстан Республикасы ещрлершщ дифференциациясыдецгейшщ жогары болуы, ягни экономикальж жене елеуметтждаму дережелершщ еркилылыгы miMfli ещрлж елеуметтж саясатжурпзувд талап етедь Ощрлж саясат табиги-географияльж,улттык-медени факторлардыц езшдж сипатын, ещрлердщшаруашылык кешендер1 мен гылыми-техникалык елеуетиерекшелжтерш ecKepyi тшс. Ощрлж елеуметтж саясаттыц максаты—ep6ip ещрдеп тургындардьщ лайъжты ел-аукаты децгейшкамтамасыз ету больш табылады.Мемлекеттщ елеуметтж саясатыныц басты багыттарынамыналар жатады.1. Халыктыц eMip суру децгейш жогарылату.2. TniMfli елеуметтж коргау жуйесш калыптастыру.3. Ецбек катынастары мен халыкты жумыспен камтуды орныктыру.4. Миграциялык удерютерд1 реттеу.5. Зейнетакы жуйесш жеидщру.6. Денсаулык сактау жене елеуметтж сактандыруды камтамасызету.

II тарау. Экономиканы мемлекеттж реттеудщ формалары мен edicmepi 35Экологиялык, нормативтер дегешшз атмосферага тарайтынзиянды eaaipic калдыктарыньщ, судьщ ластануыньщ ш екпшогырлануы шамасы, сондай-ак жер-су пайдаланудыннормативтерь Адам мен коршаган ортанын езара эрекетшщзаманауи тусшш бойынша адамзапъщ зияткерлж (интеллектуалдык)мумкшджтер! коршаган ортага зиянды эсердёрдакемйуге багытталуы тшс. Экологиялык-экономикалык тепетецджп бузудын мысалдарына енд1р1стш факторлардыцосер1мен байланысты коршаган ортанын ластана Tycyi, тишйзпайдалану себебгнен табиги-ресурстык олеуеттщ кемуь тургындарппшдеп аурулардын кебекн мен еш р суру мерзшшщ кыскаруыжатады. Табигатты коргау жене оны калпына келпру,сондай-ак жагымсыз жагдайлардын алдын алу Ka3ipri экономиканымемлекеттж ретте удщ непзп талаптарынын 6ipi ретшдесаналады. Бул талаптарды жузеге асыруда экологиялык нормативтерулкен рол аткарады. Экологиялык нормативтердегешм1з табигатты езгертудщ ш екп шамалары. Мундайнормативтерд1 мемлекетпн окшетп органдары белплещц.Нормативтер жуйесше ресурстар шыгынынын улес салмагы(шик1зат, жанармай, электр куаты); курдел1 каржынын улессалмагы; амортизациялык телемдер; корлар уишн телемдер жонет.б. юреда.Экономикалык осу бойынша мемлекеттж саясатты журпзуегер онын экологияга онды ocepi болмаса тшмйз деп танылады,сондыктан экономиканыц коршаган ортага ecepi макроэкономикалыкжэне микроэкономикалык децгейлерде карастырылады.Мемлекеттж реттеу едктершщ баскаша жжтелу1 элеуметтж -экономикалык удёргстерге ортурл1 шаралардыц ыкпалышецбершде аныкталады. Бул жагдайда мемлекет экономикагапкелей жоне жанама веер ету эдастерш (шараларын) колданады.Мемлекеттщ экономикага тжелей осер ету едастерже келеашаралар жиынтыгын жаткызуга болады. Олар:• Экономика дамуынын стратегиялык максаттарын аныктаужене оларды индикативтж жоспарларда, максатты багдарламалардакорсету;• Мемлекетпк тапсырыстар жоне белгш 6ip он1м турлершжепазуге, жумыстарды аткаруга, кызмет керсетуге келкшшарттаржасау:• Багдарламаларга, тапсырыстарга жоне келклмшарттаргамемлекеттж колдауды жузеге асыру;I Технологиялар жоне ешмдердщ сапасы мен сертификациясынанормативтж талаптар;

36 Улттык экономиканы мемлекеттщ реттеу• К,укыктык жэне ею мнйлж шектеулер жэне белгш 6ipешмдерд1 шыгаруга тыйым салу жэне т.б.;• Тауарлардын эксперты жэне импорты бойынша операциялардылицензиялау, ягни сырткы сауда операцияларын кадагалау.Экономикалык удерктерд1 мемлекеттж реттеудщ жанашаэдютер1 непзшен тауар-акдпа тетжтерше суйенедц де, рыноктык ш аруаш ы лы ктагы «ойын ережелерш » ш аруаш ы лы кжурпзуцц субъектшердщ экономикалык мудделерше эсер етуаркылы жузеге асырады. Оларга мыналар жатады:• Салык салу, салыктьщ децгеш жэне салыктык жецЪццктержуйеа;• Багаларды реттеу, олардыц децгейлер1 мен аракатынастарынаныктау;• Ресурстар ушш толемдер, кредит ушш пайыздык койылымдаржэне кредиток жещлджтер;• Экспорт жэне импортты кедендж реттеу, валюта багамдарыжэне валюта айырбастау шарттары.Экономиканы мемлекетпк реттеудщ тжелей эдгстер1 косымшаматериалдык ынталандыруды немесе каржылык шыгыншыгару талаптарымен байланысты емес, олар мемлекеттжбилжтщ бедел1 мен кушше непзделедь Ал жанама реттеупнедгстерд1 колдану сферасы рыноктык экономика дамыган сайынкенейе беред1 де, удемел1 удайы OHflipic удерютершемемлекеттщ тжелей араласуы мумкшджтерш шектей тусетшболады.Тжелей жэне жанама эсер ету эдютер1 кебшесе езара «Kipiiin»колданылатындыктан, оларды пайдалану uieKTepi де шарттысипатта болады. 0тпел1 экономиканын аралас экономикагажалгасуы жагдайында екш иилж жене экономикалык едастердщаракатысы гана езгермейдь сонымен 6ipre накты едктердщмшдеттер1 мен мазмуны да езгерютерге ушырайды.Экономикасы дамыган елдерде ретгеудщ жоспарлы куралдарыдамудын стратегиялык максаттарын аныктауда, басыммеселелерд1 ерекшелеуде едеу1р рел аткарады. Сондыктан, нактыэкономикалы к ic-epeKerri калыптастырушы жоспарлыреттепштердщ де, сондай-ак кептеген ещЦрушшер мен тутынушы лардьщ езара ic-ким ы лдары ны н нетижес1 ретш деобъективи турде кызмет аткаратьш рьшоктык реттепштердщде экономикага мемлекеттж есер етупп мацызды куралдарекендйтнде ешкандай кумен жок. Меселе, мемлекеттж реттеудщедоснамасын, едютергн мейлшше шыгармашылыкпен колданып,олардыц экономикага оцды ecepiH арттыра тусуде болсакерек.

II тарау. Экономиканы мемлекеттж реттеудщ формалары мен edicmepi 37§3. Мемлекетпк баскару жэне мемлекетпк реттеуАралас экономикада эконом икалы к ресурстарды,объекплерш, удерютерд1 баскаруга арналган гылыми ецбектермен окулыктарда «мемлекеттж баскару» жене «мемлекеттжреттеу» терминдер1 туракты турде кеадеседо жене кеящген колданылады.Баскаруга арналган дерек кездершде «реттеу» ce3iкеп жагдайларда экономиканы мемлекеттж реттеумен байланыстырылады.Ал «баскару» термит тек кана экономикалыкемес, сонымен 6ipre саяси жене елеуметтж сфераларда колданылабереда.Рылыми дерек кездершде де, сезджтерде де «баскару» жене«реттеу» тусшжтершщ магыналык айырмашылыктары туралысешмдо тусшдармелер жоктыц касы.«Мемлекеттж реттеу» сез пркесшщ меншде еткен кездепсоциалистж баскару мен капиталистж реттеу арасындагыкецестж экономикалык гылым «мерлеген» кагидатты дейтшайырмашылыктыц табы калгандай кершедьК,азакстан экономикасыньщ рыноктык формалар мен шаруашылыкжурпзу едгстерше кешушен болар, енш мемлекеттжбаскарудын барлык турлерше, функцияларына, удергстершекатысты «экономиканы мемлекетпк реттеу» сез пркесш батылколданатын болдык. Жекелеген жагдайларда «экономиканымемлекетпк баскару» деп те айтады, ейткеш жогары оку орындарынаарналган окулыктарда, багдарламаларда «мемлекеттжжене муниципалдык баскару» сез TipKeci ел1 де колданылады.«Баскару» жене «реттеу» тусшжтерш шартты турде экономикалыкобъектшерге катысты синонимдер деп карастыругада болар ед1: Дегенмен, бул M eH -M eH ici бойынша 6ip-6ipiHe жакынтусшжтердщ экономикалык удерютерге катысты айырмашылыктарытабигатын ашып керсету кажет деп санаймыз.Б1здщ ойымызша «баскару» категориясы «реттеу» категориясынаКараганда жалпы сипатгагы тусшж жене реттеу — баскарудынкурамдас белш. Баскаша айтканда, реттеу —баскарудынжекелеген KepiHici.Мундай кел1сте реттеу баскару функцияларынын 6ipбелшнщ гана релш аткарады, сейтш баскару функцияларынтолыктырады. Олар: жоспарлау, багдарлау, уйымдастыру, есептеу,бакылау т.б.«Экономиканы мемлекеттж баскару» жене «экономиканымемлекеттж реттеу» тусшжтерш ерекшелеу ушш реттеудо баскарудынбаска турлершен, функциялары мен вдастершен ажыратыпалу керек. Егер баскару дегешм1з субъектшщ (белсетитарап) максаты объекта (енжар тарап) ic-ерекепн субъекпге

38 Улттык, экономиканы мемлекеттж реттеукерекй арнага багыттау болса, реттеу баскару багыт беретшэкономикалык объекта кызметш тузетущ, делдеуой, икемдеуд1,уйлестаруда жузеге асырады. Баскаша айтканда, баскару толыктайкозгалыс, даму траекториясын аныктайды, ал реттеу тарекжоспар, багдарлама траекториясын калыптаскан жагдайларга,косымша талаптарга, ерекше мемлекеттж мудделерге сейкестузетед!, езгертеяд жене делдейдьБаскару функциялары —максатгы аныктау, сараптау, болжау,жоспарлау, багдарлама тузу, уйымдастыру, ынталандыру,тузету, есептеу, бакылау кызметтер1 болып табылады.Баскару функцияларынын осы тазбепнен реттеуге белгш 6ipдережеде сараптау, болжау, жоспарлау (индикативта), ынталандыру,тузету, бакылау жатады. Баскару ек1мшшж-нускаулык,экономика л ык, мора л ьдык- психология л ык есер ету едютерше,ягни баскарудьщ букш fypjiepi катарын жинактап колданады.Мемлекеттж реттеу непзшен экономикалык едастерге, ынталандыружене шектеу сипатындагы механизмдер аркылы рыноктьщстихия л ыгы, монополизмге умтылысы сиякты белгшершжоюга немесе еларетуге багытталады. Мемлекеттж реттеу, сондай-акшаруашылык журпзупп субъекталердщ елдщ елеуметтжэкономикальждамуыныц басты максаттарына сейкестагш, аймактармен салалардыц экономикалык елеуетта тигмвд пайдалану,табиги ресурстарды, коршаган ортаны коргау мшдеттершraiMfli уйымдастьфу ютерше назар аударады.«Мемлекеттж реттеу» сез TipKeci магьшасына оньщ объекташсырткы баскаруы тусшпт дел!рек келед1, ягни мемлекеттж реттеуiiiFici баскаруды, езш-ез1 баскаруды тольжтырады. Экономикалыкобъекталердщ езшдж, imKi баскару жуйеа бар. BipaKмундай жуйелер баскару функциялары кешенш тольжкандыжузеге асыруга кабшетп емес, олар баскару ерекеттерш жекемудделерше сай ьщгайластырады, сейтап жогары сатылы мудделергекедерп келтару1 мумкш.Сондьщтан бул объекплердеп езш-ез1 баскару, сырткы,мемлекетпк ретгеумен тольжтырылады. Оны мемлекеттж аппаратжузеге асырады.Мундай реттеу нормалар, ережелер, шектеулер, тыйымдартуршде мемлекеттж баскару органдарыныц зандар, нускаульжтар,жен-жобалар сиякты формаларында KepiHic табады.Мемлекеттж реттеу рыноктьж механизмнщ кажетаз ерекеттершшектеЩц, оларга мемлекеттж тургыдан багдар бередь Бейнелепайтканда, мемлекет реттеу аркылы шаруашылык механизмгнелге кажетп еуенге карай жетелеуге болады.Жекелеген авторлар реттеуд1 ертурл1 экономикалык ресурстардыбелуге балайды. BipaK, шынтуайтында, экономикальж

II тарау. Экономиканы мемлекеттж реттеудщ формалары мен edicmepi 39удергсп мемлекетпк реттеу OHflipic, белу айналым, тауарлармен кызмет керсетулерда тутыну меселелерш камтиды.Экономикалык теорияда «автоматгандырылган турактандыргыштар»деп аталатын экономикалык ретгепштер туралы айтылады.Оларга табыс салыгыньщ прогрессивп койылымдарынепзшдеп табысты шамадан тыс артык алу, табыс денгейшдепшектен шыгулар (елеуметтж топтар арасында), азаматтардынертурл1 категориялары табыстарын кадагалау сиякты орекеттержатады. Бул жагдайда прогрессивп сальж табыстарга, жинактарга,капитаддын корлануына тузетушшж есер ететшджтенмемлекеттж реттеу куралы релш аткарады. Сондай-ак ендаргстжкурылымдар пайдасыньщ 6ip беяшне жещлджп салык салуендарюи тжелей инвестициялауды ecipin, мемлекеттж реттеуаркылы енеркесштщ ерлеуше мумкщджтер бередд.Мемлекеттж реттеуда мемлекетпк баскарудын ерекше бел1м1ретшде карастыру баскару объегейсш курайтын мулжке меншжкатынастарынын сипатында болса керек. Егер бул мулжмемлекеттж меншж, ягни мемлекет иелж ететш мулж болса,онда ол оны баскарады, толыктай иемденедь Ал егер мулжмемлекетпк емес, баска меншж иесшщ карамагында болса, ондамемлекет оны толыктай иемдене алмайды, 6ipaK когам атынанмулжп пайдалану женшдеп удерктер мен катынастарды реттеугехакылы. Мемлекеттж реттеу шектеул1 баскару, ол езшщic-ерекепн меншж кукыгына байланыссыз, баскару функциясыньщ6ip болш1 ретшде, мемлекетпн ерекше релш аньжтайтынзан шыгарушы, бакылаушы, кадагалаушы когамдык мудделерек ш больш табылады.Жинактай корытсак, экономиканы мемлекеттж реттеу экономикалыкобъекплерд1 баскару формасы. Ол мемлекеттжоргандардын экономикальж удерктерге тузету ерекепн жузегеасыру ушш жене оларды багыттау, орныктыру, колдау максатындаертурл1 осер ету механизмдерш пайдаланады.Мемлекетпк реттеу мен мемлекеттж баскару арасындаерекшелжтердщ болуы мемлекеттж perreyfli еркашан-ак баскарудынбаска турлер1 мен функцияларынан белш карастырудегенда б1лд1рмейд1. Моселе мемлекетпк баскарудын институттарымен куралдары жарым-жартылай экономиканымемлекеттж реттеуге жатады, сонын езгнде де олар тжелей баскарукуралдары болып кала береда.Мысалы, мемлекеттщ салык телеушшерден салыктар менсалыктык телемдерщ алуы межбурлеу формасындагы тжелеймемлекеттж баскару болып табылады. Сонын езшде мемлекетсалык турлерш, салыктык койылымдарды, салык салу базасын,салык салу кездерш езгерту формасында салыктык реттеуда

40 Улттык экономиканы мемлекеттж реттеужузеге асырады. вю летп мемлекетпк органдар жалга берудежалга беру акысын алуды баскару iciH ез кузырында калдырадыда, жалга беру келшмщцеп шарттарды пайдалану аркылымемлекетгйс мулжп баскарудан реттеуге кешед1.«Мемлекеттж баскару» жене «мемлекеттж реттеу» тусшжтершщсейкесаздтнщ кунделжп колданыста устанымдык сипаттагыайырмашылыгы жок.TynKi нетижеде, меселе баскару турш калай атауда емес,оныц накты максаттары, мшдеттер1, шарттарын ю-теж1рибедеколдану тюмдалшцде болса керек.1здешс сурактары:1. Экономиканы мемлекетпк реттеудщ (ЭМР) непзпформалары.2. Рыноктык экономика жагдайында мемлекетпк реттеудщэк1мпплпс enicTepi жэне олардыц меш.3. Элеуметпк нормативтер жене олардыц ЭМР-деп рель4. Максатты багдарламалар жжтемесь5. Индикативп жоспарлау мен директивп жоспарлаудьщерекшелпстерь6. Мемлекетпк баскару жене реттеудщ 6ipniri мен айырмашы л ы ктары.Ill та р ауОСУД1И ЭКОНОМИКАЛЫК ФАКТОРЛАРЫЖЭНЕ ОНЫ ТУРАКТАНДЫРУШЫМЕМЛЕКЕТПК ШАРАЛАР ЖУЙЕС1§1. Экономикалык есудщ непзп факторларыжэне куралдарыЭкономикальж есудщ непзп максаты улттык шаруашылыккызметшщ жагдайы мен сапасын колайлы езгерту, жаксартужене жогарылату екендш белгЬп меселе. Бул ушш enaipicти1мдшшнщ керсеткпнтер1 мен сапалык дережес1 елемдж децгейлергеумтылуы THic. Ал бул болса халыктыц ел-аукатынарттыру, оныц табысы мен тутынушылык децгейш жогары л а-тудыц 6ipfleH-6ip кепЫ болып табылады.

III тарау. всудщ экономикалык факторлары... 41К ез келген элеуметтж -экономикалы к жуйенщ эм1ршевдшендарк жэне тутыну курылымына, ресурстык камтамасыздандырылуына,ic-эрекет нетижелиш ш е байланысты.Егер мемлекеттщ н еп зп максаты халыктьщ эл-аукатыньщесуш е кол жетяозу болса, экономиканы мемлекеттж реттеудщмаксаты raiMai экономикалы к есуге жетудщ алгышарттарынжасап, соньщ непзш де елдщ элеуметтж -экономикалы к дамуыденгейш жогарылату болып табылады.Э кономикалык осу деп жалпы улттык еш м, жалпы жиынтык он1м, улттык табыс, жалпы iuiKi еш м т.б. сиякты макроэкономикалы к керсеткпптер динамикасыньщ 03repicTepi аркылысипатталатьш улттык ш аруашылык дамуындагы онды козгалыстыайтамыз.«Экономикальж осу» непзш ен сандык сипаттагы категорияболып табылады. Бул категорияньщ сандык мэш ретшде пайыздыкелш емдеп осу каркыны жэне жалпы imKi еш мнщ немесеултты к табыстьщ еткен жылгы салыстырмалы керсет-Kiurrepi алынады.Ал «экономикалык даму» болса ел экономикасын непзш енсапалы к тургыдан сипаттап, оны жан басына ш аккандагыулттык табыс ендаргамен аныктайды.Экономикалык есу каркыны улттык экономиканын динамикасын,онын салалык жене аумактык курылымдарын сараптаууш ш пайдаланылады. Экономикалык есу экономикалы кфакторлармен катар экономикалы к емес факторлар ерекетш щнети ж еа болып табылады. Э коном икалык емес факторларгаескери-саяси, географиялык-климаттык, у л ттык-демографиялык, медени жене т.б. факторлар жатады.К андай болмасын экон ом икалы к емес факторды н ecepiертурл1 болып келещ жене уакыт бойынша езгерютерге ушырайды.Айталык, климатка, географияга байланысты экономикалык емес факторлардын ecepi XX гасырда efleyip KeMireH болса,ескери-саяси жене улттык факторлардын ecepi арта тустьМундагы аныгы экономикалы к емес факторлардын ecepi теккана Tepic менге ие болып коймайды, олар enaipic тшмдшЫнжогарылататын онды есерлер де болуы мумкш. Дегенмен, экономикалык есу факторларын таза экономикалы к жене экономикалык емес факторларга белш карастыру шартгы нерсе женеоньщ езш сандык жагынан ажырату онай емес. Кез келген экономикалык есу факторы шпнде экономикалы к емес факторжуреД! жене KepiciHme де бола бередг0ткен гасырдын 80-жылдары шетелдж жене кенестж экономикалык едебиеттерде экономикалы к есудщ кеп факторлымoдeльдepi молынан пайда бола бастады.

42 Улттык, экономиканы мемлекеттж реттеуКепфакторлы модельдер авторларыньщ басым кегапшш экономикалыкосуге сапалык факторлар есершщ сандык олшемшберуге умтылады.Экономикалык ©суда аныктайтын шыгынды сипаттагы барлыкфакторлардыц аражшн тэппштей ашып, нэтижесщце оларэкономикалык осу тшмдш р деп багаланатын «калдык» саныншыгарады.Дегенмен, экономикалык ©суд! енбек жоне капитал аркылынемесе материалдык ецщркгге камтылгандардын енбек ©шмшлшаркылы достурл1 сараптаудын osi осы ей фактордын еркайсысыныцулттык табыс есшдЬшп «салмагын» сандык тургыдананыктау кезшде киыншыльщтар кездеседц. Муньщ ©3i енвдршгенулттык табыс, жумысшы куиш жоне onaipic курал-жабдыктары©зара ерекетшщ аса курдел! екецщгшщ белпга болса керек.Сондыктан op6ip факторды жеке лей отырып, онын мацыздылыгынсандык тургыдан аныктау шартты сипатта журетшдшде купил емес.К,огамдык ©HaipicTiH дамуы жене элеуметпк прогресс экономикалыкосудщ жекелеген факторларыньщ мвн-манызынезгерютерге ушыратады. внеркесш ендарюшщ дамуы мен экономикалыкосуге осер еткен, сонымен 6ipre аткарган роя! меналган орны бойынша басым с ипатка ие болган факторлар тарихынуш кезенге белш карастыруга болады.Сонымен тарихи узак мерз1м бойына экономикалык осудикамтамасыздандыруда шешуш1 редщ табиги факторлар —шик1-затгар, енбек ресурстарыньщ сандык параметрлер1 аткарды. ТекXVIII гасырдьщ соцына карай непзп багыт техникалык прогрескекарай ауыса бастады. Нотижесщце экономикалык осуге«технократтык» козкарас калыптасып, кушейе тусп.Алайда, XX гасырдьщ соцына карай жагдай тагы да сапалык©згерктерге ушырай бастады. Еылыми-техникальщ прогрестщ03i де, сондай-ак дамудыц постиндустриалдык кезещне аякбаскан елдердщ экономикалык ecyi де адам капиталы деп аталатынезара байланысты факторлар кешешмен аныкталатынболды. Бул, орине, РТП-ньщ орасан зор релш кемгтейдц, 6ipaKэкономикалык ecyfli таза «технократтык» тусшж ретшде декалдырмайды. Шаруашылык журпзу модениетш кабылдаганБатыстыц да, Шыгыстыц да дамыган елдершде экономикалыкесу динамикасыныц каркындылыгы мен турактылыгы мейлшшеаньщ байка лады.Тек кана адамга тен функция — баскару функциясыныцKa3ipri экономикалы к есудеп мацызы кушейе тусуде.Б1л1мпаздык непзшде баскару гылыми-танымдык прогрессжетютжтерш адами кабшеттермен уштастыра отырып тишдалжт!

III тарау. Осудщ экономикалык факторлары.., 43арттыруга мол мумкшджтер бередь ЕТП жэне тюмдц баскаруказ1рп экономикалык, прогрестщ nieinyini факторлары екендптнTyciHin, колдана бшген Жапон ел! тарихи кыска мерз1м ипшдеэкономикалык даму децгеШ бойынша элемдж лидерлер катарынанорын алды.Белсецщ элеуметпк саясат журпзу экономикальж мэселелерщойдагьщай шешудщ мацызды алгышарты болып табылады.Элеуметтж саясаттын кэптеген аспектшершщ езекилшнмойындай отырып, соньщ ппшде халыктыц ецбек белсендолтнжэне ецбекке деген мудделйгш арттыру, жумыспен камтудыти1мд1 уйымдастыру, рыноктык жагдайда орын алатынэлеуметтж олкылыктарды азайту меселелерше 6ipiHiui кезектеназар аудару кдш типгш айту керек.Экономикалык есудщ сипатына сэйкес экстенсивп жэнеинтенсивп факторларды белгп карастыруга болады. Айта кететш6ip жайт экономикалык дамудын аталган факторлары Ka3ipriкезде таза туршде кездесе коймайды. Дегенмен, экономикалыкесудщ экстенсивп rani факторлардыц сапалык жагынан езгермейсандьж тургыдан есуш керсетсе, есудщ интенсивп тишemnpic курал-жабдыктары мен жумысшы кушшщ сапалык дамуынайгактайды жене сонысымен ещцрю факторларыныцтшмдшюгш жогарылатады.Экономикалык есудщ сырткы жене imKi факторларынакелетш болсак, онда кешрсутек шшазатгарына (мунай, газ женет.б.) елемдж багалардыц ecyi мемлекеттж бюджет табыстарынарттырып, экономикалык есуд1 камтамасыз етед1. BipaK булсырткы, конъюнктуралык фактор болып табылады.Экономикальж есу непзшен пша факторлармен аныкталуыTHic. Олар: ецбек ен!мд1лтн арттыру, eauipic шыгындарынкемпу, жалпы айтканда, экономиканьщ накты секторыныц пайдалылыгынжогарылату. Бул багытта К,Р уимеи б1ркатар ipiжобаларды жузеге асыру максатында кластерлж жуйелер жасап,технопарктер курып едеу1р жепспктерге кол жеиазш отырганынайта кету керек.Элемдеп ешкандай ел экономикалык дагдарыстан шыгу,экономикалык мешеулжтен арылу, халыктыц табысы мен тутынуынарттыру, улттык валютаны турактандыру ушш тшмд!экономикалык есу саясатын журпзуден баска жол тапкан жок.Жана индустриалды елдер мен К,ытайдыц экономикалык есукаркыны жене сонын нэтижесшде экономикалык дамудагыуздж жепспктер1 соцгы жылдары батыстык жене отандык экономикальжгылымныц зерттеу обьекпсше айналды.Бугшп тандагы гылыми салыстырмалы сараптама экономикалыкесу каркынын капиталистж немесе социалистж саяси

44 Улттык экономиканы мемлекеттж реттеутандаумен байланыстырганды каламайды. Барлыгы да талдап,тацдалган экономикалык, страте гияга жэне оны кезец-кезещменжузеге асыру кдб^яеттглшне барып т!реледь Ал реформажурпзудщ 03i тек кана мемлекеттж функция болып табылады.Элемдж, соньщ ппщде казакстандык тэж1рибе керсеткенщдейулттык мудделерд1 айкын сезшетш кажетп реформалардын авторысонымен 6ipre журлзшетш реформалардын лидер1 де болуытшс.Экономикалык жепстжтердщ непзш кезшде дурыс тандалганстратегия курауы кажет. Барлык; елдерге б1рдей жарамдыстратегия болуы мумкш емес. Реформаторлардын алгырльп'ыелдщ агымдагы imKi, сонымен катар сырткы жагдайын тап басып,дэл есептей бшушен кершеда.0тпел1 кезевде елдщ элеуметтж-экономикалык дамуынмемлекеттж реттеу кажетплшнщ манызы арта туседц. Бул кездерьшоктык экономика непздершщ калыптасуы аяктальт,мемлекеттщ экономикага тжелей ecepi бэсендей туседа де, инициативарыноктык зандар мен жеке тауар енддрушшердщ колынаетеда. Экономиканы кайта курудыц бастапкы кезендерш алыпкарастыратьш болсак, онда тек кана рьшоктык катынастардыцжетепнде кетепн мемлекеттщ реттеупй куатыныц кемшшкезецшдеп реформалар дйтеген максатгарына жете алмады.Реформалардын ойластырылган, жан-жакты непзделгенмемлекетпк стратегиясы болмауы себебшен копте ген киыншылыктардыбастан еткеруге тура келда.Едэу1р экономикалык жэне гылыми-техникалык элеуеп барК,азакстанда экономикалык жацгырудьщ айкын мемлекеттжстратегиясы тузшмегенджтен 90-жылдары улттык экономикакурылымдык дагдарысты басьшан Keinipyre мэжбур болды.Осы тарапта К,ытайдыц экономикалык осу теж1рибеа етекызгылыкты.Бул елдщ экономикалык есуше баска да жаца индустриалдыелдердеп сиякты экономиканы реформалаудыц жан-жактыойластырылган стратегиясын жузеге асыру факторы есер етп.К,ьггайдыц улттык экономикасын жацгырту «социалистж рыноктыкэкономика» куру жолымен журпзЪцц. «Социалистжрыноктык экономика» дегецщ 6i3 рыноктыц базистж рел1 менмемлекеттщ макрореттеу жене макробакылау функцияларыньщезара байланыста ерекет eTyi деп тусшелш. Бул экономиканыцсоциалистж сипаты оньщ елеуметтж меселелерда шешугебагытталуымен, когамдык меншжтщ басымдылыгын сактауменайкындалады. К,ытайдагы экономикалык реформа жойымпаземес жасампаз факторлардыц басым жагдайында жузегеасырылып жатыр. Реформалар колга алыньш журпзинен жыл-

III тарау. всудщ экономикалык факторлары... 45дар (1979 жылдан бастап) бойына экономикалык осу каркыны -ныц турлаулы сипат алуынын ecepi халыктьщ OMip сурудецгейшщ жогарылауына, сондай-ак елдеп елеуметтж-саяситурактылыктын сакталуына ез шарапатын типздо.К,ытайдыц олеуметтйс-экономикалык дамуына реформаларкезещ осершщ басты корытындысы жалпы улттык ешм ecyiбойынша стратегиялык мщдетгердщ мерз1мшен бурын орындалуыболып табылады. Мысалы, 1980 жылмен салыстырганда2000 жылы жалпы улттык ешм терт есе кебейш халыктьщ OMipсуру децгеш «орташа бакуатгылык» дережесше жету1 raic болатын.Алынган мшдеттеме мерзгмшен бес жыл бурьш —1995 жылыорындалды. Сондыктан К,ытай yKiMeri жалпы улттык ешмнщKa3ipri келемш 2010 жылга карай eKi еселеп «орташа бакуаттылык»угымына косымша сапалык элементтер енпзуда уйгарыпотыр.Баска да жаца индустриалды елдердеп сиякты К,ытайда даэкономикалык стратегияны жузеге асыру тактикасы алга койганмаксаттары орындалган сайын езгерш отырады. К,ытайлыктардынбейнелеп айту дестур1 бойынша «езеннен ету кезшдетастардан абай болу» кагидасына олар ете берйс. Баскаша айтканда,бул елде рынокка кезец-кезецйяен оту, ягни алдын алаелшеп, кпщцен улкенге, жалкыдан жалпыга жылжу кезделш,орындалу устшде.Жана индустриалды елдердщ, сондай-ак дамыган елдердщде экономикалык ecyiH сараптау корытындысы барлыгы бхрдёйболган жагдайда Tymci нетижелер накты прогреске, экономикалыкесу каркыны халыктыц ел-аукатын арттыруга багытталганкезде гана жетуге болатындыгын керсетед1. Осылай болгандагана олеуметпк сипаттагы факторлар калыптасып, дамидыда, экономикалык осу мен елдщ дамуына зор Kepi кушпенезшщ онды есерш типзетш болады.§2. Экономикалык есу теориялары жене модельдер1Экономикалык есудщ отандык теориясы марксистйс мектепжепспктер1 непзшде дамыганы белпл1. Бул теорияныннепзшде eKi тужырым жатыр: 1) агылшыннын классикалыксаяси экономиясы калыптастырып дамыткан экономикалык осукаркынынын корлану нормасымен байланыстылыгы; 2) социал-утопистерденалынган экономикалык осуге евдаркз куралжабдыктарынынкогамдык меншжте болуынын прогрессивпocepi. Социалистйс жуйе елдервдеп маркстйс экономикалык

46 Улттык экономиканы мемлекеттж реттеусана тек кана жогарыда керсетшген багыттарда дамиды. Ал батыстыкэкономикалык о й -niKip экономикалык дамудынкептурлшш мен кайшылыктарын керсетуге умтылып, экономикалыкесудщ кептеген назар аударарлык теорияларын, концепцияларын жене гипотезаларын усынады.Соцгы онжылдыктардагы экономикалык есуге арналганзepттeyлepдi eKi тургыдан карастыруга болады. Б1ршппден, батыстыкэкономистер экономикалык есудщ кыска жене ортамерз1мд1 модельдершен максаты узак мерз^мда экономикалыкесу шарттарын зерттеуге арналган модельдерге ауысьш, дамустратегиясына байланысты жаца куралдар мен едштердо табугаталпыныс жасауда.Екшшщен, егер екшпп дуниежузшж согыска дейшп модельдерездершщ м е т бойынша экономикальж, есудщ факторларынаныктауга багытгалып жене сол факторлардьщ жумыссыздыкка,пайда нормасыныц езгеруше есерш зерттеуге арналганболса, согыстан кейшп жылдардагы зертгеулер экономикальжесу удеркш дел1рек керсетш жене кандай болмасын экономикалыксаясаттыц елеуметпк салдарыныц сандык менш аньжтаугакуш салды.0ткен гасырдын елушпй жылдары экономикальж есудщжаца модельдер1 пайда бола бастады. Оларга келеа ic-ерекеттертен болды:1. Агымдагы экономикалык есудщ алдагы есерш математикалыкернектеу;2. Олардыц мумкшджтерш зерттеу;3. Мумкшджтерден ти1мд1 экономикалык есу нускасьш тацдау;4. Тшмд1 экономикалык есу нускаларынан уакыттыунемдейтш жене жогары каркынды устап туратьш нускаларынажыратып алу.Экономикалык есу туралы зертгеулердеп осы неоклассикальжбагыт усынатын модельдердщ молдьп'ына карамастан оньщсандык сараптау ушш пайдаланатын куралы 6ipey гана, ол —enaipicnK функция. Экономикальж есу модельдерш жасаудаколданылатын барльж ендарютж функциялардыц непзшде карапайымкосфакторлы функция жатыр.0нд1рют1к функция ендарю келемш тек кана капитал женеецбек факторларымен байланыста карастырады. К,осфакторлымодельвд ец 6ipimni больш усынган жене ендеупй енеркесштеколданган америкалык галымдар — математик Ч. Кобб женеэкономист П. Дуглас (1928) болды. Олар талдап жасаган модельэкономикальж теорияда Кобб-Дуглас модел1 деген атаугаие болды. Кешшрек Кобб-Дугластыц енд1р1стж функциясын

Ill тарау. Ocydin экономикалык факторлары... 47енддрк факторларьшьщ квбейе тускен санын ескеретш экономикалыкосу модельдерш талдап жасауда баска галымдар дакецшен пайдалана бастады. Айталык, еткен гасырдыц 50-жылдарынынeKiHuii жартысында «техникалык прогресс жанеагрегативтпс ецщрютис функция» такырыбындагы макала жариялаганамерикалык экономист Р. Солоу аталган моделый колданганболатын. Бул ецбекте тунгыш рет eimipic келемшщ техникалыкпрогреске функционалдык тэуелдшш меселесш зерттеуталабы болды. Эртурл1 модельдерде техникалык прогрессeKi кырынан ecKepmyi мумкш: модель шецбершде баскаругаболмайтын, ягни уакытка хэуелщ ендарютж функция туршдебершетш экзогендйс (сырткы) фактор жэне баска факторлардыцезгерютерше байланысты кершетш эндогендис (iuiKi) фактор.Макроэкономикалык жуйеш сипаттау ушш Р.Солоуб1рнеше тецдеулерда пайдаланды.Оныц зерттеулер1 макроэкономикалык жуйелер дамуыурдастёрдн сараптау ушш едэу!р мумкшдистер тугызып, кептегенуксас модельдерд1 талдап жасауга турта болды. Толыктайалганда экономикалык осудщ неоклассикалык модельдер!ещйргстис функция аппаратына суйене отырьш, экономикалыкосуге OHflipicTiK факторлардыц эсерш багалау ушш сандык сипатгаужуйесш аныктайды.Егер неоклассиктер ез зерттеулершде рыноктык экономиканыцбага механизм! ресурстарга сураныс пен усыныстыц,жинактар мен инвестициялардьщ тепе-тецднш, сондай-ак ешмшыгарылымы келемшщ накты жене ыктимал децгейлершщтепе-тецднш камтамасыз етеда деген алгышарттарга суйенгенболса, экономикалык есу модельдершщ неокейнстис багытыкарама-карсы алгышарттарга суйенед1 де, нетижеанде экономикалыкрсущ тураксыз кубылыс рейнде карастырады. Сондыктанда олар есуд1 камтамасыз ету удерюшде инвестицияларгасуранысты калыптастыру мацызды рел аткарады деп санайды.Неокейнст1к типтеп модельдер катарына Р. Харрод,Е. Домар, Н. Калдор, Э. Хансен жене т.б. модельдерш жаткызугаболады.Айталык, агылшын галымы Р.Харродтыц концепциясы толыктуршде оныц «экономикалык динамика теориясы туралы»ецбегшде баяндалган болатын. Р.Харрод еркайсысы экономикалыкесу ерекшелгктерш керсететш динамиканыц б1ркатартецдеулерш усынды. Мунда ол келес1 тужырымдарды белшкерсетедка) Осудщ «кешлда.» каркыны дегеншшз туракты экономикалыкесу траекториясын аныктай келе жинак пен инвестициялартепе-тендтне кол жетюзетш жагдай болып табылады;

48 Улттык экономиканы мемлекеттж реттеуэ) «табиги» есу каркыны болса халык пен енбек онщдшшоймше сойкес келу! тшс, ягни ол ондарютщ елеуетп мумкшджтер1менб1рдей болады.всудщ «кешлд!» каркыны, едетте онын «табиги» каркыны -мен б1рдей емес. Ал олардын 6ip-6ipiHeH алшактауы экономикадатокырау немесе инфляция туршдеп узак мерз1мд1 урдгстерд1туындатады. Сондыктан, туракты есуд1 устап туру максатындатшмд1 суранысты реттеу ушш экономикага мемлекеттщараласуы кажет деп есептейдьТанымал модельдердщ катарына Е. Домардьщ да моделшкосуга болады. Оныц Р. Харрод моделшен айырмашылыгы инвестицияныцeKi удай (косарланган) релш ескерушде болсакерек.Е.Домардыц niKipi бойынша инвестициялар жиынтык сураныскелемше осер ету аркылы табыс келпретш мацызды факторбола турып, onaipicriK куаттардыц да артуьш камтамасызетед1 де, солар аркылы рыноктык усынысты кебейтеда. Осытужырым непзшде Е.Домар экономикалык осу теориясыныцнепзп мшдеп ретшде ещйргстйс куаттардыц ecyi туындататьштауарлар усынысы eciMiH канагаттандыру ушш телем кабшепбар суранысты кальштастыруга мумкшдйс беретш табыстардьщкажетп eciMiH камтамасыз ететш инвестиция келемш аньщтаудыусынады. Оныц niKipi бойынша табыс eciMi мен ешмесшшщ тепе-тецщгш камтамасыз ететш экономикалык осукаркынын аныктауга болады, ягни экономикалы к осуудернпндеп жиынтык сураныс пен жиынтык усыныс тепетеццшнустап туруга мумкшдйстер бар жене олар жеткшйсп.Экономикалык окулыктарда аталган eKi модель 6ipiKKeHсипатта карастырылып «Харрод-Домар» модел1 ретшде белплЬвсу каркьшьш аныктауга арналган «Харрод-Домар» тецдеу1келесщей ернектеледкTp=S/C, мунда Тр-экономикалык есу каркыны, S-таза жиынтыктардыц(инвестицияныц) жиынтык табыска (S/H*D)катынасы; С-капитал сыйымдылыгыныц коэф ф ициент(K/H*D). S-тщ (корлану нормасыныц) улкен шамасы есудщжогары каркынын камтамасыз етедьвшмнщ (С) капитал сыйымдылыгы коэффициент темендегенсайын ешм шыгарылымы арта туседь Сондыктан всу каркыныкорлану нормасына (S) пкелей пропорционалды да,вшмнщ капитал сыйымдылыгы коэффициентше (С) Kepi пропорционалдыболады.Посткейнстйс багыт модельдердщ тагы 6ip туршщ туындауьшаосер erri. Бул модельдерде капитал корлануыныц efloyipдережедеп аныктауышы ретшде, сондай-ак есудщ мацызды

III тарау. всудщ экономикалык фактор.!ары... 49факторы туршде улттык табысты болу ynepici алдыцгы катаргашыгады. Аталган багытгагы белгш модельге кежшрек JI. Пазинетгидамыта тускен Н. Калдордьщ модел1 косылды. Буларданбаска оптималды всудщ тутас 6ip шогырын белш керсетуге болареда. Оларды талдап жасаудьщ непзп максаты оптималды дамутраекториясы сипаттарын аныктап, зерттеу болып табылады,сонын imiHfle eHflipic факторлары бойынша шектеулершецбергнде экономикалык осудщ максималды ыктимал каркынынаныктау басты максат ретшде алынады. Ол ушш экономикалыкосу каркынынын максималды орташа каркынына колжетюзуге болатын жэне ерекше (оптималды нускалар арасында)траектория ретшде магистраль угымы пайдаланылады.Откен гасырдьщ 80-жылдарынан бастап непзшде экономикалыквсу меселесшщ орнына «eMip суру сапасы» проблемасынжузеге асыру талпынысын зертгейтш модельдер пайда болабастады. Бул модельдер америкалык когамтанушы галымдардьщбастамасы ед1 жэне муньщ 031 Екшпй дуниежузшж согыстанкейш кептеген елдерде орын алган экономикалык осудщжогары каркыны салдарынан табигат пен адам арасындагы тепетецдактщбузылуьша аландаушылыктан туындаган модельдерболатын.Дамуы жогары денгейлерге жеткен елдер ушш «артык-жаксы»байланысы езшщ мазмунын жогалта бастады. Бастапкыкажетплйстер1 канагатгандырылган когам елеуметтж-экономикалыкдамудын жана багдарларьш талап етеш. Бул жагдайдагыдамудын непзп максаты оныц елеуметтж сипатына карай ауысады,когамныц eMip суру сапасын жогарылатуга умтылады, албул болса ез кезепнде макроэкономикалык жуйелердеп удайыеншру удерюшщ «параметрлерш» аныктайтын керсеткиитерщкурделендоре туседа.«Келемдж» керсетюштердщ орнына «eMip суру сапасы»езгерютерш сипаттайтын керсеткццтер келе бастайды. 0Mip суруузактыгын, бш!М беру децгейш, тургын уймен камтамасыз етудережесш аныктау аркылы «eMip суру сапасын» керсететшб1ркатар керсеткццтер колданыека ещц.«0Mip суру сапасы» модельдер! авторынын MYДдeлepi Римклубыньщ баяндамалары («нелдж есу» жене «органикалык есу»модельдер!) непзшде жарык керд1. Аталмыш баяндамаларелемдж oft-nucipzii экологиялык апат меселелерше карай бурып,езшщ онды релш аткарып шыккан болатын.Дегенмен, Рим клубы усынган жай удайы enaipic моде л iездершщ кунделжп материадцык кажетолжтерш канагаттандырумеселесш шежурц кездейтш табыс жене тутыну децгейатемен елдер ушш жарамсыз еда.

50 Улттык экономиканы мемлекеттж реттеуЖапония, жаца индустриалды елдер, К,ытай, Шыгыс Еуропаелдер!, сондай-ак К,азакстандагы экономикалык осумодельдершщ салыстырмалы сараптамасы баланстанган(тецдест!ршген) жоне баланстанбаган (тецдестаржмеген)модельдерд! ерекшелеп болт корсетуге мумкщщк береш.Бурынгы социалист!к елдерде экономикалык есудщтецдеспршмеген моде л! тацдалып алынган болатын. Олар экономикалыкезара байланыстарды экономикалык емес байланыстарменалмастырып, ауыстырып алды да, экономикалыкecyai енеркосштш; ауыр салаларьшан бастаган болатын. Мемлекетсаяси еддстерд! колдану аркылы косымша енщщ корланумаксаттарына жумылдырып шамамен 10—15 жыл аралыгындаэкономикалык есудщ жогары каркынын камтамасыз erri.Теж1рибе керсеткеншдей, есудщ осындай модёш жагдайындагыкорлану халыктыц тутынуы кажетт!лжтер!мен тжелейкайшылыкка келед! де, ецбек белсендши! кемид!, ещйргстщ■Пймдшт темендеп, экономиканыц осу каркьпш баяулайды.Ал TenrepiMfli экономикалык осу, жаца индустриалды елдермен К,ытайдыц улпс1 байкатып отыргандай ауыл шаруашылыгы—жецш онеркесш —ауыр енеркесш —жогары технологияларTi36eci бойынша журетш болса, онда узак мерз1мда женежемюй экономикалык дамуга кол жетк!зуге болады екен.§3. Экономикалык есудщ интенсив-птишне етуд1 мемлекеттак реттеуЕл экономикасы дамуы децгейшщ жогарылауы экономикалыкесудщ непзп eKi факторы —ресурстар мен кажетплжтергеезгер!стер екеледь Экономикалык дамудыц жогары децгешнежеткен елдер табиги жене адами ресурстардыц тапшылыгынсезшед!. Сондай-ак, экономикалык даму децгейшщ жогарылауыэкономикалык кажетплжтер жуйесшщ сан жагынанкобеюше жене сапалык жацаруьша кол жетюзедьОсылайша экономикалык даму децгей! жогарылаган сайынресурстардыц шектеулшш мен кажетплжтердщ шекс!з кецекнарасындагы кайшыльжтар арта тусед!.Бул кайшылыктарды экономикасы дамыган елдерд!цтэж1рибес! керсеткен!ндей, OHflipicTi кецейтуд!ц басымэкстенсивп одютершен басым интенсивт! едютерше ету шешедьЭлемдж жене К,азакстанньщ езшдж тож!рибесш алып карастыратынболсак, онда ic-ерекеттщ алгашкы адымдары багдарламалыкшаралар Ti36eci тольпс, багьшдырылган стратегиялыкмаксатты аныктаудан басталады. К,атал дагдарыстардан шыгу-

III тарау. всудщ экономикалык факторлары.., 51га арналган ж емкп багдарламалардыц тугещ дерлж экономикалык,дамудын максаты жэне оган жету жолдарын аныктауданбасталып, сонын непзшде орта м ер з1 м д а жэне кыска мерз1мддбагдарламалар жасау аркылы жалгасын табады.Экономикалык есуге багытгалган козгалыс у д е р ю ш д е осуфакторларынын 6ipiH eH екшгшсше карай ету мацызды деп саналады.Егер еткен гасырдын 90-жылдары ел экономикасын турлаулыесу жолына багыттау ушш ец алдымен оны калпына келпруерекетгер1 жузеге асырылган болса, ендш жерде интенсивтецщрушаралары колга алыну устшде.Кдлпына келпру ic-кимылдары экстенсивтйс есу кезещ болыптабылады жене ол токыраудагы ендаргспк куатгарды юкекосу жэне пайдалану шараларымен ерекшеленедь Ал турлаулыэкономикалык есу —интенсивпк есу к е з е щ жене ол непзпкапиталга ipi инвестицияларсыз жузеге аспайды.Сонымен, экономикалык есудщ экстенсивп тиш ецщргспцкецеюш жаца жумыс орындарын ашу есебшен жузеге асырады.Бул ушш елде бос жумысшы Kymi болуы тшс жене олар удайыen aip ic удерюше камтылуы кажет.Экономикалык е с у д щ интенсивп типшщ меш бойыншакосымша тутыну кунын ецбекке тартылган жумысшы кушшщецбек ещ м д1Л 1Г Ш арттыру, удайы e H flip ic у д е р ю ш щ барлыкэлементтерш сапалык жагынан жацарту аркылы жасауга болады.Экономикалык тшмдшис тургысынан emupicri кецейтудщэкстенсйвта жене интенсивп типтерш 6ip-6ipiHe карсы коюдыцHeri3i жок.Егер, экономикалык есущ, жумыспен камтуды сандык жагынанecip y аркылы камтамасыз етуге мумкщщк болса олардыинтенсивпк сипаттагы факторлармен 6ipiKTipy непзшде колайлыелеуметпк-экономикалык жагдай жасап, en aip ic дамуы каркынынжеделдете тусш, экономикалык т т м д ш т н арттыругакол жепазуге болады.Экономикалык есудщ интенсивп тиш н калыптастырукосымша шыгындармен байланысты емес деген кезкарас ташаруашылык журпзу практикасына карама-кайшы кезкарасболып табылады.Жумыс бабындагы enaipicri техникалык кайта жарактандыружэне жепдпйру 9peKerrepi едэу1р каржы талап ететш экономикалыкесудщ; интенсивп типш щ практикалык KepiHiciекенрщ баршага тусййкп кубылыс деп санаймыз. 0 n a ip ic nинтенсивтенийру аркылы кецейту ецбек енш дш щ н арттырунепзшде жузеге асады. Ал ецбек еш мдшгш арттыру гылыми-

52 Улттык экономиканы мемлекеттж реттеутехникалык прогресс пен ецбектщ техникалык жарактануынабайланысты болгандыктан материалдык шыгындарды кажетсшедьЭкономикалык тшмдшк —басым интенсивта немесе басымэкстенсивт! эдютер непзшде ещцрюн улгайту бойынша icэрекеттщнетижежлш болып табылады. K,a3ipri жагдайлардаэкономикалык тшмдшк проблемасын шешу киыншылыктарыонд1рю тшмдшш керсетюштершщ елдер, кезендер, сфералармен салалар, сондай-ак MeHuiiKTi иемденугшлер бойынша б1рдейeMecTiriHe байланысты болып отыр. Муныц e3i ennipicriинтенсивп улгайту жэне оныц экономикалык тшмдалшн арттырутусшжтершщ жалпыга б1рдей тусщщрмесшщ болмауынантуындаган мэселе.Тэж1рйбе KepceTin отыргандай,

I ll тарау. всудщ экономикалык факторлары... 53интенсивтещцруден алынган экономикалык, eciM сол жумыскерлердщмуддесше жумсалуы кажет. Бул устанымды практикадажузеге асыру интенсивтевддру дорежесш жогарылату iciHeжумыскерлердщ ынталылыгын арттыра ту седа.Дамыган елдердщ сонгы он бес жыл щпндеп ресурстардыунемдеу жолындагы улкен табыстары пайданы белу катынастарынжепдщру, ресурстарды унемдеу удергсше тжелей катысушылардыцэкономикалык муддесше козгау салатын механизмдерментыгыз байланысты болуы.Инггенсивтёндару экономикалык всудщ интенсиви титменезара байланысты. Ce6e6i экономикалык осудщ интенсивп тишелдщ елеуметгж-экономикалык дамуынын салыстырмалы жогарыденгешн корсетеда жене ол затка айналган ецбектщ корланукелем1мен жене жогары бш кп жумысшы кушшен сипатталады.Экономикалык осудщ басым интенсивп тиш экстенсивититмен салыстырганда кымбатка тусед1, 6ipaK когамдык emupicнотижелер1 мен оган байланысты когамдык енбектщ жиынтыкшыгындарыньщ аракатынасы ретшде экономикалык есудщинтенсивп тиш экстенсивп типке Караганда езшщ зор елеуетпмумкшджтерш пайдаланады.Елдщ экономикалык дамуы денгейш аныктайтын экономикалыкесудщ интенсивп тиш жене интенсивтещцру болса, ондаолардын арасында тек кана тжелей емес, сонымен 6ipre Kepiбайланыс та болады. Елдщ экономикалык дамуынын жогарыдецгеш камтамасыз ететш OMip сурудщ жогары дережеа удайыeipupic удергсш интенсивтендаруден бастау алатьш экономикалыкесудщ басым интенсивп типшщ ти ш дш тн жогарылатугаелеуетп мумкшджтер береда:Укшеттж емес «Букы елемдж экономикалык форум» корпорациясынынсарапшыларынын корытындысы бойынша молтабиги ресурстары бар елдердщ елемдж артыкшылыкка ие болатынуакыты еткен. Е н д т уакытга экономикалык осудщ сапалыктиптер1 кандай болмасын елдщ халыкаралык позициясынаныктайтын болады. Аталмыш позицияны аныктаушыфакторларга ецбекке кулшыныс (мотивация) б ш м д тж дережеожене кадрлардыц бЬпкплш., efwipicreri кундылыктар жуйесшкалыптастыру, акпаратты практикалык максаттарга пайдаланут.с.с. жатады.Экономикалык есущ орныктыру максатындагы мемлекеттщэкономикалык саясаты келеа меседелерд1 карастыруы raic:• Колайлы инвестициялык жене кесшкёрлж ахуалды камтамасызететш базалык зацнамалык непздер жасау;• М емлекеттж мшдеттемелерд1 колда бар ресурстарменЬейкестещцру жене ресурстарды мемлекеттщ базалык функ-

54 Улттык экономиканы мемлекеттж реттеуцияларын орындауга шогырландыру. Ал муньщ 03i инвестициялаумен шаруашылык, журпзущ едеу1р жаксартуды, салыкауыртпалыгын кемггудг, сондай-ак салыктык жене кеденджжуйелердщ тшмдшшн арттыруды кездейда;• Бюджеттж жуйенщ теп е-тец дтн е жэне онын кызмет1тишдалотн арттыруга кол жетюзу;• К,азакстан экономикасында прогрессивт курылымдыкезгерютерд1 ынталандыру;• К,азакстанда элемдж экономикага интеграциялау ушшколайлы жагдайлар калыптастыру.К,азакстан Республикасын бэсекеге барынша кабшетп елуелдщ катарына косу ушш ел экономикасы дамуыньщ турактыжогары каркынын устап туру кажетплш езект мэселе болыптабылады.Даму каркынын едёуар жогарылатудьщ непзп факторларыкелесщей:• Инновацияларды жене техникалык прогресс жетстжтершеэдщиске енпзу;• К,азакстанныц непзп байлыгы —табиги ресурстарды утымдыпайдалану;• Салык жуйесш мейлшше жет1лд1ру;• К,азакстаннан капиталдьщ кетуш кемпу жене шетелджинвестицияларды еселеп тарту ушш инвестициялык ахуалдыжаксарта тусу;• Рынокка Kipy кедерплергн азайту багытындагы кешендашараларды жузеге асыру;• Ресми жэне келецкел1 экономика арасалмагьш 6ipiHiuiciHinпайдасына ёдэу1р езгерту;• Уюметке эюмшшж реформа л ар журпзу, ец алдымен электрондыкук1мето жасактауды жеделдету.1здемс сурактары:1. «Экономикалык есу» жэне «экономикалык даму» Tyci-HiKTepi.2. Экономикалык есу сапасы.3. Экономикалык динамиканы болжау.4. 0цщр1стгк функция аппараты.5. К,огамдык eHmipic та1мдштнщ KepceTKiuiTepi.6. К,азакстанныц турлаулы экономикалык есуше непзпшектеулер мен кедерплер.7. К.Р экономикалык дамуыныц перспективалары.

IVт а р а уМЕМЛЕКЕТПКЭКОНОМИКАЛЫК САЯСАТ§1. Экономикалык саясаттыц мэжЭкономиканы мемлекетпк реттеуде билжтщ ж у рпзт отырганэкономикалык саясаты манызды рол аткарады.Экономикалык саясатты калыптастырып, колдану аркылымемлекет максатгы багдарламаларды, устамды жэне байыптыэкономикалык 1с-ерекеттерд1 жузеге асырады.Кез келген елдщ экономикасы ен алдымен о б ъ е к т и в и тарихижэне экономикалык зандылыктарга багыньпыты. Бул магынадамемлекеттщ багыты б е о т г ш жэне айкын деп айтуга непзбар. fiipaK, акикатында, экономика откен тарихпен жэне келерболашакпен жарым-жартылай гана байланысты. Коп жагдайлардаоныц козгалы с траекториясы басты ерекет е т у н пс у б ъ е к т ш е р г е уйымдар мен азаматтардын ынтасы мен epiKжй г е р ш е т э у е Л д г . Бул субъектигердщ эркайсысьшын экономикалыктагдырга эсер ету м ум кш дт бар. Буган катысты е д е у т рм у м к щ щ к т е р мемлекеттщ кузырында ек ен д т даусыз.Мемлекеттж билжтщ субъект^ у ы м е т ел экономикасы дамуыныцбагытын тандайды, тандалган элеуметгж-экономикалыкстратегияны жузеге асыру ушш белгий 6ip багытта icкимылдардыко л га алады, ягни м е м л е к е т т ж экономикалыксаясатты журпзедьСонымен, экономикалык саясат —бул мемлекет, ел уюметтжурпзетш экономикальж ic-ерекеттердщ басты желкп, экономикалыкудерютерге к а ж е т багыт берудег! мемлекет колданатыншаралар жиынтыгы. Экономикалык саясатта ужзмет жузегеасырып жаткан курс (багдар) езшщ тжелей KepiHiciH табады.в з ш щ м е т бойынш а эконом икалы к саясат елдщ ,мемлекеттщ, халыктьщ максатгары мен м1ндеттерш айкындап,кун делж й теж1рибеде к к е асыруы кажет. Сонымен 6ipreмемлекеттщ елеуметтж-экономикалык устанымдарын практикажузшде двлелдейтш укшет болгандыктан мемлекеттж экономикалыксаясатта уюметгщ езшщ кезкарастары айкындалады.Азаматтардын экономикалык саясатка ecepi, олардын уюметкеecepi дережеймен шамалас келеда.

56 Улттык экономиканы мемлекеттж реттеуКеп жагдайларда мемлекеттщ экономикалык саясатынаеткен шактьщ мурасы, елде калыптаскан экономикалык болмыс,ертеде кабылданган шеипмдер эсер етеда. Экономикалыксаясатты едэу1р дэрежеде ел шийдей жоне елемдж конъюнктура(агымдагы жагдай), ягни шаруашылык пен рыноктьж жагдайы,экономикалык белсендшк децгей!, осу жоне кулдырауYflepicTepi, тауарлар мен кызмет корсетулердщ усьшысы аныктайды.Элемдж экономика циклды дамиды, онда тербелгс удер!стер1,толкынды козгалыстар орын алады. Сейкесшше экономикалыкциклдьщ 6ipiH-6ipi ауыстыратьш фазаларын ерекшелейдьОлар: жандану (экономикалык осу), жогары экономикалыкконъюнктура (орлеу, экономикалык даму), токырау (рецессия,экономикалык дагдарыс), томен экономикалык конъюнктура(куйзелгс).Улттык экономиканыц кандай фаз ада турганына байланыстыуюметтщ, мемлекеттщ экономикалык саясатыныц тишкалыптасады. Мемлекетпк экономикалык саясатты жасаушыларназар аударатын индикаторлар катарына жалпы iuiKiон1мнщ, жиынтык сураныс пен усыныстыц, табыстар мен тутынудыц, багалардыц, жумыспен камту мен жумыссыздыктынколем1 мен динамикасы жатады.Экономикалык саясат мемлекеттж гшю жоне сырткы саясатпен,мемлекеттж идеологиямен, оскери саясатпен тыгыз байланыстамемлекеттщ саяси доктринасын сипаттайды. Сонымен6ipre ол мемлекеттж саясат журйзудщ экономикалык алгышартгарын,экономикалык базисш куруга мумкщджтер туындатуытик. Елдей саяси куштер, партиялар, козгалыстармемлекеттщ экономикалык курсына, экономикалык саясаткаefloyip эсер ете алады.Экономикалык саясаттыц елеуметтж аспектшер1 ук1меткабылдаган экономикалык шеш1мдерден, бюджеттщ калыптасуынан,хальжтыц эртурл1 топтарыныц реакциясьшан кершеда.Ереу1лдер, демонстрациялар жене баска да елеуметтж карсылыкформалары мемлекетпк экономикалык саясатэлементгерше белгип децгейде эсер ете алады.Журйзшетш экономикалык саясат ез керйпсш жоспарланганмемлекеттж бюджет курылымынан, максатты мемлекеттжбагдарламалардан, инвестициялык жобалардан, мемлекеттжзандардан, елеуметтж коргау параметрлершен, салык салу койылымдарымен кредиттеу шартгарынан, жевдлджтер беруден,экспорт пен импортка мемлекетпк есерден, мемлекеттщ iinKiжене сырткы карыз келемшен табады. Сонымен 6ipre экономикалыксаясат мемлекеттж бюджет пен багдарламаларда

IV тарау. Мемлекеттж экономикалык; саясат 57керсетшгендермен гана сипатталмайды, о л агымдагы ук1метпкшеш1мдермен, ipi оперативпк шаралармен де айкындалады.Жедел, оперативп ic-кимылдардыц кажетплш, ен алдыменелеуметпк-экономикалык, эскери-саяси, табиги-экологияльщжагдайлармен шартгалады.Отюзшетш шаралардыц уакыттык диапазонына, кезевджмерзгмше байланысты кыска мерз1мда жене узак м е р з 1м д 1 экономикалык,саясатты ажыратады. Узак мерз1мд1 саясат салыстырмалытуракты лы к жагдайларында, к е п й ш ресурстыкмумкшджтерде калыптасып, экономикалык ерекет желкйналдагы коп жылдарга белгшеуге мумкшдйс б е р е д Ё Экономикалыкудерютердщ тураксыздыгы, uiiKi жэне сырткы жагдайлардьщалдын ала болжанылмау ce6enTepi кыска мерз1мд1 экономикалыксаясатка басымдык беред1 (6ip жыл, Tinri б1рнеше айMepsiMi).Мемлекет экономикалык саясатты ез кузырындагы куралдармен тетжтерщ колдану аркылы экономикалык удерютерге,шаруашылык журпзупп субъекплерге эсер етеда.Экономикалык саясат зандар, президентпк жарлыктар,ук1мет каулылары жэне баска да нормативтж акплер,мемлекетпк багдарламалар, агымдагы шеппмдер аркылы жузегеасады.Мемлекетпк экономикалык саясат журпзудщ накты куралдарына,ен алдымен салыктар, мемлекетпк шыгындар, трансферттерсиякты фискальдык саясат TeTiKTepi жатады. Фискальдыккуралдар кемепмен мемлекет кездеген максатка жене оныаткару шараларына сейкес акша агындарыньщ келем1 мен багытынезгертуге мумкшдпс алады.Фискальдык куралдармен катар экономикалык саясатгынакдпа-кредитпк куралдары да едеу1р рел аткарады. Олардынкатарында акшанын жалпы массасы жене оган кол жетщциик,карыз пайызынын койылымдары (улттык банктщ есептж койылымы,резервтеу нормасы, баска да орталыктандырылган нормативтер)бар.Мемлекетпн белшп 6ip тауар турлерше шекп (минималды,максималды) багалар денгешн белгшеу, ендцнс келем1 шамасынаныктау, субсидиялар мен субвенциялар беру, экономикалыккызметтщ жекелеген турлерше тыйым салу, шектеу сияктыэконом икалы к саясат тетж терш пайдалануынамумкшдпстер1 жеткиикп.Сырткы сауда жене сырткы экономикалык саясатта мемлекетэкспорттык-импорттык тарифтерд1, к е д е н д а к баждарды,тауарлар мен капиталды екелу мен екетуге квоталарды колданады.

58 Улттык экономиканы мемлекеттщ реттеуТ олы ктай алганда м ем лекеттщ экон ом икалы к саясаттурлерше фискальдык (каржылык-бюджеттж), монетарлык(акша-кредиттж), сырткы экономикалык ic-эрекеттер жатады.Ал элеуметтж, курылымдык, инвестициялык, институционалдьж,аймактык, аграрлык, гылыми-техникалык, салыктык,банктж, багалык, антимонополиялык, экологиялык, сырткыэкономикалык саясат мемлекеттж экономикалык саясаттыцкурамдас белжтер1 болып табылады.§2. Мемлекетпк экономикалыксаясаттыц максаттарыK,a3ipri экономикалык гылымда мемлекеттж экономикалыксаясаттыц максаттары мен мшдеттерш белплеу мейлшше утилитарлык(практикалык) сипат алгандьжтан жалпы, ортак максаттыкалыптастыруга емес, максаттардыц жиынтыгьш курастыругабешмделеда. Соныц езшде де мемлекеттж экономикалыксаясатты талдап жасау жэне жузеге асыру барысында максаттаржиынтыгьш магынальж б1рлжте корсету мумкш емес.Мемлекеттщ максаттары елдщ элеуметтж-экономикалыкдамуы децгешне, тарихи-улттык дэстурлерге тэуедщ. 0p6ip елдщезше тэн басымдьжтары, мемлекеттж даму талгамдары болады.Булар уюметтщ устанымын, когамдык nucipfli, устемджкурушы сана-сез1мщ айкьшдайды.Рыноктык катынастар орнаган елдерде мемлекеттж экономикалыксаясаттыц н еп зп максаты рыноктыц 03i шешугеКаб1летс1з, ягни ры нокты к механизмге «багынбайтын»мшдеттерд1 аткару деп санайтын п т р л е р баршыльж. Мундайустаным жагдайында мемлекеттж экономикалык саясаттьщмаксаттары мемлекеттж реттеу максаттарымен уштасады.Прагматикальж устанымга келетш болсак, онда мемлекеттжэкономикалык саясаттьщ максаттары экономикалык болмыстытурактылык, тепе-тевдж жагдайда устап туруга саяды.Мундай устаным турактандырушы, орныктырушы саясатдеген атауга ие болды. Мундай саясат дагдарыс, кулдырау жагдайындастихияльж удерютерд1 токтатып, объектшщ баскарылуынколдан шыгармай, жагдайдьщ одан api ушыгуына жолбермеу кезше сипатты больш келедь Турактандыру максаттарыжетютжтерд1 ныгайтуга, тепе-тенджп орныктыруга, экономикапараметрлерш шектен тыс ж1бермеуге кызмет етеда.Э кономикасы жогарылау устш деп немесе жогарылаукутшетш жагдайда экономикалык саясат максаттары экономикалыкосу максаттарымен жалгасады.

IV тарау. Мемлекеттж экономикалык; саясат 59Элеуметтж багдарланган рыноктык экономикасы бар елдерушш алдьщгы катарга мемлекетпк экономикалык саясаттынэлеуметтж максаттары шыгады. Мундай максаттар кобшесеэкономикалык максаттармен киюласады. Мемлекеттж саясаттынелеуметтж максатгарынын алга шыгуы жэне олардын экономикалыкмаксаттармен байланыста болуы АКДИ, Германия,Швеция сиякты елдерге тон.Мемлекетпк экономикалык саясаттыц ец коп тараганэлеуметтж максаттарына экономикалык еркшдж пен экономикалыкэдшетплж жатады. Экономикалык еркшджп экономикалык,кэсйжерлж кызметгщ формалары мен турлерш тацдауеркш дт, оз каражатыцды болу мен пайдалану теуелйздшдеп тусшген абзал. Экономикалык еркшджп мемлекеттж экономикалыксаясаттын максаты ретшде карастыра отырып, оныанархияга уксайтын шектен шьжкан еркшдж емес, шаруашылыкжуйесшщ тшмд1 кызметш камтамасыздандыру ушш кажетперкшдж децгеш деп кабылдаган жон.Экономикалык едалетплж максаты барша халыкка адалдык,мей1р1мд1лж тургысынан карау, олардын мудделер1 менмумкщцжтерш ескеру, олардын прпйлжте оздершщ кукьжтарымен муМкпзджтёрш тольж пайдалануына б1рдей жагдай жасаудеп карастырган лазым. Эдалетплж тек кана экономикалыкемес, сонымен 6ipre моральдьж-этикалык тусшж болыптабылады. Bp6ip адамныц санасында едалетплж туралы тусшжбар. Ол коб1несе жеке муддеш, дербес пайданы кездейд1, сондыктанолардын ойынша мемлекет табысты тецдеспругеигшктерда б1рдей белуге багытталган саясат журпзу! тшс. Дегенмен,едалетплж табыс алу мумкщцжтерш тецдеспру аркылыерюм ез1н1н кабшетже сай жепстжтерге жету1 саясатынойластыру елдекайда же Mien болмак. Эркашанда мумкшджтертецдш мен нетижелер тендтн ажырата бЛп'у кажет.Мемлекетпк экономикалык саясаттыц аныгырак жоне нактымаксатына халыкты елеуметтж коргау меселёе! жатады.Элеуметтж коргау —бул мемлекеттщ азаматтарды экономикалыктэуекелдерден коргап, ep6ip адамды минималдыиплжтермен камтамасыз етуде болса керек. Мемлекет ез азаматтарынжумыссыздыктан коргауга, карттарга, мугедектерге,копбалалы отбасыларына комектесуге, бакытсыз окигалардыцсалдарын жещпдетуге мшдетп.Мемлекеттж экономикалык саясаттыц ембебап максатыбукш улттык шаруашылык колемшде елеуметтж-экономикалыктшмдшжтщ жогары децгейше жету больш табылады. TynKiесепте дел елеуметтж-экономикалык тизмдалж, ел шаруашылыгыкызметшщ нетижелшш, олардыц ресурстык олеуетшщ

60 Улттык экономиканы мемлекеттж реттеукурамдас белжтерш утымды пайдалану мемлекетпк экономикалыксаясаттын елеуметтж максаттары кешенш аткарумумкшджтерш айгактайды.Мемлекеттж экономикалык саясаттын тагы 6ip жиынтыкмаксаты, «жалпыэкономикалык теиеьтещдж» деген атауменбелгЪи. Жалпыэкономикалык тепе-тецдж — бул сикырлытертбурыш деп аталатын багалар турактылыгы, жумыспен камтудыцжогары децгеШ, салыстырмалы экономикалык есу, сырткысауда операцияларыныц тецгершддлт (баланстылыгы) болыптабылады.Бага децгейшш турактылыгы инфляция керсеткпитерш жогарынакты шектершде устауды бщщреда. Экономикасы дамыганелдерде экономикалык саясаттыц мшдета бага eciMiH 6ipжылда 1%-дан epi жогарылатпау болып табылады. 1с жузшде,Tinri сондай елдердщ езшде eciMHi 6ipHeuie пайыздан жогарылатпауушш куреседь Эрине, бул арада багалардыц жалпыдецгенй, жиынтык багалар туралы сез болып отыр. Оньщ устшетауар сапасыныц жогарылауымен байланысты бага eciMi инфляцияболып есептелмейтшш ескеру кажет.Жумыспен камтудыц жогары децгеш —ец алдымен, жумыссыздыккерсеткшгшщ темен децгеш. Жумыссыздык децгеш3-тен 7% шецбершде болса, ол жумыс кушшщ табиги тураксыздыгы(текучесть), болмай коймайтын «фрикциондык» (кеппконга,жумысты ауыстыруга, жаца мамандык алуга кажетпуакыт) жумыссыздык ретшде карастырылады.Экономикалык есу жалпы йпю енш eciMiHiH жыл сайьшгыкаркьшымен елшенедь K,a3ipri кезкарастарга сейкес жалпы йшаен1мнщ жылдык eciMi 3—4% болса, онда бул мемлекетпк экономикалыксаясаттыц жетгснп болып саналады. Сырткы саудаоперациялары тецгер1мддлпш камтамасыз етудщ максаты сырткысауда балансыныц онды сальдосына кол жетюзшгенде ганаорындалады. Эрине, мемлекеттж экономикалык саясаттыцмундай максатын кез келген ел жузеге асыра алмайды. Казак -станда бул максатка шшазат экспорты аркылы кол жетюзийпотыр.Максаттар кешенш (жуйесш) калыптастыруда олардын езарабайланыста жене езара ерекегге болатьщцыгьш ескеру кажет.Кейб1р максаттар жене оларды сипаттайтын керсеткпптер 6ip-6ipiHe кедерп, бесекелес болуы немесе Tinri сыйыспаушылыктаболуы мумкш. Сондыктан ымырага (компромиске) келу асакажет.

IV тарау. МемлекеттЫ экономикалык саясат 61§3. Фискальдык экономикалык саясатФискальдык, саясаттьщ кызмеп мемлекеттж казына (фиска)элементтерш камтиды. Ол тжелей мемлекетпк бюджетпен,салыктармен, мемлекеттщ акшалай табыстары мен шыгыстарынабайланысты. Рыноктык экономика жагдайында булмемлекеттж экономикалык саясаттьщ дщгеп болып табылады.Фискальдык саясат каржылык саясаттыц бюджеттж, салыктык,табыстар мен шыгыстар сиякты ipi турлер1 мен формаларын6ipiKTipefli.Толыктай алганда фискальдык саясат мемлекеттщ каржылыкресурстарын баскаруды уйымдастыру, оларды елдщэлеуметтж-экономикалык проблемаларын шешу ушш пайдаланубойынша мемлекеттж шаралар жиынтыгын курайды.Фискальдык саясат мемлекетке кажетп акша каражаттарынжинактау, белу, кезделген шарага жумсау ic-ерекеттерш жузегеасырады.Фискальдык саясаттыц ец мацызды мшдеттершщ 6ipi экономикалыксаясат максатгарын аткаруды кездейтш орталыктандырылганмемлекеттж акша корларыныц бастауларьш, олардыкалыптастыру тэсшдерш iaaecripy болып табылады. К,аржылык-бюджеттжсаясат журпзу аркылы мемлекет елдеп асаipi экономикалык удерктердд реттейцц, каржылык орныктылыктыколдайды, ещцрютж-экономикалык жэне гылыми-техникалыкэлeyeттi THiMfli пайдалануды камтамасыздандырады.Фискальдык саясат куралдарын мемлекет жиынтык сураныспен жиынтык усыныска эсер ету ушш, дагдарыска карсы шараларколдану ушш пайдаланылады.Тауарлар мен кызметгер турлерш сатып алуда мемлекетпксектордыц улЬс! efleyip; мемлекет рыноктагы ец ipi сатып алушыбольт табылады. Сатып алулар елдщ iinKi рыногында, сондай-аксырткы рыноктарда жузеге асырылады. Нэтижесшдемемлекет жиынтык сураныстыц келем1 мен курылымына есеретудщ едёуар мумкшджтерше ие болады.Макроэкономикалык каржы-бюджеттж саясатты елдеп жалпыэкономикалык жагдайга байланысты eKi басты желйп ерекшелеугеболады. Оларга фискальдьж саясаттыц шектеут женекецейтшген сипаттары жатады.Экономикалык думпу, жедел экономикалык есу кезецшдефискальдьж саясат есу параметрлерш белгш 6ip шектерде устаптуру ушш шекгеупп сипат алады. Ал экономикалык дагдарыс,экономикалык белсецщлжтщ баяулауы кезецшде фискальдыксаясат кецейттлген сипат алады, ягни экономиканы «кыздыруга»,eHflipicri кецейтуге, кулдыраудан жогарылауга багыт устайды.

62 Улттык экономиканы мемлекеттж реттеуЭкономикалык, циклдын карама-карсы фазаларына сойкесбул eKi курстын арасында турактандырушы фискальдык саясатдеп аталатын ушгнпп курс орекет етедц:Турактандыру саясаты —бул жалпы iuiKi ешм келемш калыптасканжагдайга сейкес денгейге жакындату максатындагымемлекеттщ каржы агындары мен акша айналымын реттеу icерекеттер1больш табылады. Турактандыру саясаты — экономиканыназды-кепт1 орныктылыгы жагдайына сай келетш фискальдыксаясаттын типпк формасынын KepiHici. Ол, 6ip жагынан,тураксыз дагдарыстык жагдайдьщ алдьш алады жене, екшпйжагынан, макроэкономикалык корсеткпнтерд1 оцтайландыругажакындатып, калыптаскан экономикалык ситуацияны жаксартугакомектеседьТурактандырудьщ автоматты жене реттелетш турлерш ажыратады.Автоматты (кальштаскан) турактандыргьпптар —бул кабы л -данган, экономикада ерекет ететш ережелер мен нормалар; оларуюметтщ араласуынсыз, турактылык жагдайьшан ауыткуга автоматтытурде жауап катады да, шаруашылыкты орньщтылык жагдайгакелпредо. Автоматты турактандыргьпптар алдьш ала ойластырылып,экономикалык кызметп ретгейтш зацнамалык актшергеенпзшедо. Мысалы, табыстар кемгген кезде одан альшатьш салыктармелшер1 темендейда. Егер адамдар жумыс пен жалакыданайырылса, оларга ук1мет жумыссыздык бойьшша жердемакытелейдд. Белгии 6ip жаска жеткенде зейнетакы алуга автоматтытурде кукык пайда болады. Директивп турде белпленетш жалакыньщминималды децгеш белпленедо. Осындай автоматты турдекосылатын турактандыргыштардьщ кептеген турлерш келпругеболады. Дегенмен, экономикалык жуйеге ирйспршген innd турактандыргыштарэкономикада мумкш болар тербел1стерд1кем1ткешмен турактандырудьщ кажетп децгешн камтамасыз етеалмайды. Зацнамалык актшерге ыктимал тураксыздыктьщ алдьшалатъш нормативтердц тугелдей юрпзу колдан келмейтш меселе.Сондыктан кемекке мемлекетпк органдардыц оперативп peireyi,сейкесс1зддктерге агымдагы жауап катуы, дискрециялык (ерекшеекшетпк) саясат куралдары келу1 кажет.Дискрециялык фискальдык саясат —бул косымша кабы л-данатын немесе туракты колданыстагы ережелер мен нормалардыезгертетш мемлекеттж оперативп каржылык шараларжиынтыгы. Автоушкыш ушакты баскара алмаган кезде ушкыштыцштурвалды оз кольша алатыны сиякты, укшет те бурынкабылданган зацдардыц турактылыкты устап туруга купи жетпегенжагдайда дискрециялык саясатты колга алады.Дискрециялык фискальдьш, саясатты жузеге асыру ощстершекогамдык жумыстар, материалдык жердем, салык койылымда-

IV тарау. Мемлекеттж экономикалык саясат 63рын езгерту сиякты эдютер жатады. Дискреттж фискальдыкшаралар экономикалык шиелешстер ошактарын басугакэм ектеседь BipaK уакытша енпз1лген босатуларды,женшджтерд1, косымша жэрдемдерд1 догару киынга туседьК'ейбф жагдайларда дискреттж уакытша турактандыргыштардынавтоматты турде, туракты стабилизаторга айнальш кетепшде бар. К,айталап айту керек, олар ездершщ табигаты бойыншатуракты болмауы THic.Фискальдык саясаттын курамдас белш ретшдеп мемлекеттщбюджеттж саясаты букгл бюджеттж кезен бойына мемлекетпктабыстар мен шыгындардын тёдгерводлшне жетущ кездейд1.Жогары экономикалык конъюнктура жагдайында бюджеттщпрофицип (мемлекетпк кзрютердщ шыгыстардан артуы) бурынгыкарыздарды етеуге, резервтж корлар жасауга, косымшаелеуметпк шараларга багытталуы мумкш. 1скерлж белсендшжтемендеген кезде мемлекетгйс билж органдары, rinri бюджеттапшылыгына карамастан мемлекетпк сатып алуларды артгырып,кулдырауды токтату, сейтш экономикалык удерютерд1турактандыру ушш жиынтык суранысты кебейтеда.Мемлекеттщ бюджеттж саясатыньщ ен 6ipnnni мшдеп каушпденгейге жеткен бюджет тапшылыгын енсеру болып табылады.Мемлекетпк бюджеттщ жалпы келемщщ 5% шектерщдеп женежалпы шла еншнщ 1—2% денгейшдеп тапшылык Kayinri депсаналмайды. BipaK егер бюджет тапшылыгы онын келемшщондаган пайызын курап, Ж10-нщ 5%-ынан артып кетсе, ондабул бюджеттж саясаттагы ipi акаулыктарды керсетеда;Мемлекеттщ бюджет тапшылыгын акша эмиссиясымен жабугаумтылысы инфляцияга жетелейда ал мемлекеттж багалыкагаздарды шыгару жэне сату болашак борыштарды туындатады,ейткеш кагаздарды етеу жене олар бойынша пайыздартелеуге тура келедь Сондыктан м ем лекетпк бюджетт1нтенгермелшне кол жетюзу ушш бюджетпк саясат мемлекеттщKipici мен шыгысы саясатымен байланыстырыла журпз1лу1 тию.Мемлекеттж шыгындар саясаты ен алдымен мемлекеттжсектордыц суранысын канагаттандыруы кажет, ягни бюджеттщшыгысы баптарында к е р с еп л е т ш м ем л ек етй к зерукажетплжтерд1 канагаттандыруы THic.Мемлекетпк KipicTep саясаты мемлекетпк бюджетке акшакаражаттарын келпретш колда бар жене елеуетп кездерге сейкесжурпз1лу1 керек. Мемлекетпк бюджет непзшен салыктыктус1мдерден куралатынын ескерсек, онда мемлекеттж Kipicrepсаясаты салыктык саясатпен тыгыз байланыста болары даусыз.Салыктык саясат —салык турлерш, салык салу объектшерш,салыктык койылымдарды, салык алу шарттарын, салыктык

64 Улттык экономиканы мемлекеттщ реттеужещлдактердо тагайындаудан керщетш фискальдык экономикалыксаясаттын 6ip белш. Бул параметрлерд1 мемлекеттжреттеудщ басты максаты салыктан тусетш акша каражаттарымемлекеттж бюджета каржыландыруга жеткшжтт болуы тшс.Б1рак бул арада салыктык жэне букш фискальдык саясаттынбасты карама-кайшылыгымен кездесуге тура келеда.Салыктык ауыртпалык жогарылаган сайын кайсыб1р шектерденбастап оны телеуге ыктиярлык пен мумкшдж кемитусед!: Салыктардыц жогарылыгы оны коректещцрш отыргансалыктык непзд1 уггге бастайды. Сондыктан мемлекеттж салыктыксаясаттыц непзшде жогары емес, утымды сальжтьжкойылымдар болуы тик.Мемлекеттщ сальжтьж саясаты бюджетке тус1мдерда камтамасызетумен гана байланысты емес, сонымен 6ipre курылымдык-инвестициялыксаясат журпзумен де байланысты. Салыктарды,салыктык койылымдарды, салыктык жецшджтерщ реттейотырып мемлекет ендорктщ белгип 6ip турлершщ езш-ез1дамытуга ынталандыруга, тутыну курылымьша эсер етуге, каражаттыэкономика дамуына салуды кетермелеуге мумкщджтержасайды.Сонымен, фискальдык саясат мемлекеттж экономикалыксаясаттыц ец куатты багыты рейнде, каржыландырудыц,бюджеттеудщ, салык салудыц эртурл1 куралдарьш тшмдд колданады.§4. Монетарлык экономикалык саясатМемлекеттщ фискальдьж саясатымен оньщ монетарлык, саясатытыгыз байланысты. Егер фискальдьж саясаттыц жаратылысыныцмэш каржылык-бюджеттж болса, онда монетарлыксаясат мемлекеттщ акша саясаты, немесе, дел1рек айтсак,мемлекеттщ акша массасьша эсер ету саясаты деуге эбден болады.Сонымен, монетарлык саясат —бул тжелей мемлекеттжэсермен немесе улттык банк аркылы елдеп акша массасы менакша айналымын реттеу болып табылады. Монетарлык саясатакшага да, багага да ыкпал ету аркылы акша жуйеа мен акшаайналымы кызметш камтамасыздандырады.вткен гасырдыц 90-жылдарыныц басында Кдзакстандажурпзшген рыноктык реформалардыц 6 ip iH iu i кезецш мамандармонетарлык деп атады. Ол уакытта журпзшген саясат белгш6 ip магынада монетарльж болганы шындык, ейткеш ол саясатбостан (либералды) багага, айналымдагы акша массасын реттеуге,eK i децгейл1 банк жуйесше етуге непзделдг B ipaK реформа-

IV тарау. Мемлекеттйс экономикалык; саясат 65торлардьщ орталыктандырылган жоспарлауды, баскарудыцуйымдык курылымдарын, меншжтщ формалары мен катынастарынжангырту бойынша ic-epeKerrepi сол кезендеп журпзшгенсаясатты таза монетарлык саясат шектершен алыска, автократтык,либерализм (бас-басына еркщдеу) аймагына алып кеткенболатын.Монетарлык саясаттын мураты фискальдьж саясат сияктышаруашылык жуйеа кызметш турактандыру, орныктылыгы ментшмдалтн арттыру, дагдарысты енсеру, жумыспен камту менэкономикалык есуд1 камтамасыз ету болып табылады.Дегенмен, фискальдык саясат бюджет жоне салыктармен байланыстыантициклдык сипатта орекет ететш болса, монетарлыксаясат акша айналымы мен акша массасын турактандыругажоне багаларды, табыстарды, жалакыны реттеуге багдарланган.Олай болса, монетарлык саясат мвдеттершщ де озшджсипаты бар. Бул —багалар денгейш турактандыру, инфляцияныжаныштау, улттык валютанын йпю жоне сырткы рынок -тардагы сатып алу кабшетшнп мен багамын колдау, орныктыакдпа айналымын камтамасыз ету, банктж жуйе аркылы акшамассасын, акшага сураныс пен усынысты реттеу.Макроэкономикалык акша саясаты езшщ монетарлык формасындаец алдымен акша массасына эсер етуд1 бшдореда. Егермемлекет акша массасын кыскартса, эмиссияны шектесе, кредиткеакша алудыц жогары пайыздык койылымын устап турса,акдпа саясаты катац деп саналады. Жене, керкшше, егер мемлекетакша массасыныц кобеюше ыкпал етсе немесе ец акырыкедерп кел-прмесе, жаца акша шыгаруга тыйым салмаса женеКредиттерда арзандатса, онда акша саясаты жумсак, жайлы депаталады. 0зшщ эмиссиялык саясатын мемлекет непзгнен улттыкбанк аркылы журпзещ.Мемлекеттж монетарлык саясаттыц курамдас б о л т женесонымен 6ipre куралы ретшде кайта каржыландыру саясаты,ашык рыноктагы операциялар, резервтеу, отшддлжтд камтамасызету icTepi болып таны лады. Букш осы куралдардьщ жиыныайналымдагы акша массасын жене жекелеген акша агрегатгарынреттеуге мумкшджтер туындатып рыноктык багалар динамикасына,инфляция децгейше, енд1руш1лер мен тутынушылардыцтауар-акша катынастарына, рыноктык айырбаска, рыноксубъектшершщ табысы мен шыгынына жанама ыкпал етедц.К,айта каржыландыру саясаты, оны баскаша есеп саясатыдеп те атайды, улттык банктщ пайыздык койылым аркылыкредиттж ресурстар келемше жене тикшше айналымдагы акшамассасына ecepi бар пайыздык саясат болып табылады. Улттыкбанк пайыздыц есептж койылымын тагайындайды да, соган

66 Улттык экономиканы мемлекеттж реттеусэйкес коммерциялык банктердщ вексельдерш кайта есептейд1жэне оларга кредиттер бередь Кецейтшген магынада айтатынболсак, коммерциялык банктер улттык банктен кредитпк акшанысатып алады да, оны ездершщ карыз алушыларына кайтасатады, ягни кайта каржыландыруды жузеге асырады. Мунын93i улттык банк каржы рыногындагы кредитпк акдиа багасынаыкпал ете алады деген сез. Баганы жогарылату, езшщ есептйскойылымын арттыру аркылы улттык банк кредитке сураныстыкщртед! жене айналымдагы акша массасын кыскартады, алесеппк койылымды темендету непз1нде акша массасынынкебеюше ыкпал еТедо.Кайта каржыландыру саясаты пайыздык койылымдарды,пайыздык саясатты реттеудщ курамдас белш болып табыладыжене муны тек кана улттык жене коммерциялык банктер ганаемес, пайызга акша беретш кез келген кредитор журпзе алады.BipaK бул мемлекетгйс монетарлык саясат шектершен шыгыпкету болып сана лады.Улттык банк акша массасын жене акша айналымынмемлекетгйс багалы кагаздарды сатушы, сатып алушы ретшдеашык рыноктагы операциялар аркылы реттеуге мумкщщк алады.Облигациялар, казынашылык мшдеттемелер туршдеп багалыкагаздар эмиссиясыныц e3i мемлекетгйс монетарлык саясатaKTici ретшде карастырылады. Мемлекетгйс багалы кагаздардыцсату-сатып алуын ашык рьшокта уйымдастыра отырып,улттык банк белгип 6ip акша саясатын журпзеда. Багалы кагаздардысату аркылы улттык банк айналымдагы акшаны алып,акша массасын кемггед1, ал ашык рьшокта багалы кагаздардысатып алу аркылы акша массасын кебейпп, нетижесшде косымшаэмиссияны жузеге асыргандай болады.Мемлекет улттык банк аркылы резервтеу саясатын журпзеотырып, акдпа массасы шамасына тшмда есер ете алады. Улттыкбанк коммерциялык банктерге ез активтершщ белгип 6ip б елтнпайызсыз резерв туршде улттык банкте сактауга мшдеттещй.Мундай резервтердщ нормасы жогарылаган сайьш коммерциялыкбанктердщ ез каражаттарымен еркш операциялар журпзумумкшдйстер1 кемид1, ягни акша массасы азаяды. Резервтеу нормасыныцKeMyi айналымдагы акша массасыныц кебеюше екеледд.Коммерциялык банктердщ акша усынысы улттык банкшыгаратын акшаныц колда бар келемше теуелд1. Сондыктанулттык банк, о л аркылы мемлекет коммерциялык банктердщакша усынысын реттеу мумкшдшне ие болады, сейтш коммерциялыкбанктердщ карамагына бер1летш акша массасынезгерте отырып, еимдшйси камтамасыздандыру саясатын жузегеасырады.

IV тарау. Мемлекеттж экономикалык: саясат 67Фискальдык жэне монетарлык саясат рыноктык экономикасыбар едцердеп мемлекеттж экономикалык саясатты колдаушыконструкция болып табылады. BipaK экономикалыксаясаттыц барлык турлер1 мен формалары осылармен аякталмайды.Мемлекеттж экономикалык саясаттыц баска турлершде атап етейж.К,урылымдьж-инвестицияльж саясат ецдаргстщ салалык жэнеаймактык курылымын калыптастыру жэне езгерту бойыншамемлекеттщ ic-ерекет желгсш сипаггайды. К,урылымдык-инвестицияльжсаясаттьщ KepiHici инновацияльж жене конверсияльжсаясат болып табылады. Инвестициялык саясат — инвестициякездерш [здеспрш, оларды пайдаланудыц утымдыбагыттарын табу.Элеуметтж саясат —халыкты елеуметтж коргау, кунделжпeMip суру децгешн колдау. Элеуметтж саясатка халыктьщ табысымен жалакысын реттеу, жумыспен камту т.с.с. жатады.Демографиялык саясат —тургындардыц санын, курылымын,орналасуын, кала жене ауыл тургындарыныц аракатынасынреттеу.Миграцияльж саясат —халыктьщ Kemi-конына ыкпал ету,иммигранттар мен эмигранттар агындарын реттеу.Аймактык саясат ещйрпш куштерда утымды орналастыруды,табиги байльжты тшмд1 пайдалануды кездейцц.Институционалдык саясат есюргещц алып тастап, кодда бардытшмд1 езгерту жене жаца ецбек, меншж, каржы, елеуметтжинституттарды куру бойынша мемлекет колданатын шараларжиынтыгы болып табылады.1здемс суракгары:1. Мемлекеттж экономикалык саясаттыц мэш.2. Мемлекетпк экономикалык саясаттын максаттары.3. Фискальдык экономикалык саясат.4. Бюджетпк саясат.5. Салык саясаты.6. Экономиканы турактандыру саясаты.7. Монетарлык экономикалык саясат.8. К.айта каржыландыру саясаты.9. Резервтеу жэне епмдШкп ныгайту саясаты.10. Мемлекеттж экономикалык саясаттын баска Typflepiмен формалары.

V тарауИНДУСТРИАЛДЫ-ИННОВАЦИЯЛЫК ДАМУ -МЕМЛЕКЕТПК ЭКОНОМИКАЛЫКСАЯСАТТЫ Н НЕГ131§1. Экономиканыц непзп курылымдарыжэне оны кайта КУРУ мэселелер1Экономиканыц курылымы дегенщдз — шаруашылыкжуйесшщ барлык элементтер1 арасындагы тутастыкты камтамасызететш пропорциялар мен карым-катьшастар жиынтьпы.Экономиканыц динамикасы мен курылымы eKi непзп жонеезара байланысты категориялар болып табылады. Bip жагынан,экономиканыц консервативп курылымы жагдайындагы экономикалыкосу шаруашылыктьщ ти1мдшшл арттыра коймайды.Екшпй жагынан, кальпггаскан пропорциялардан экономиканыцжаца, мейлшше прогрессивп курылымга оту1 кажетп курылымдык63repicTepfli аныктайтын салалар дамуыныц жогарыкаркыны непзшде гана мумкш болады.Экшппл-ом1рипл жуйе жагдайында калыптаскан экономикагакуры л ымдык бейберекет езгергстер, оцдеупп енеркесштепбесекеге кабшеттшжтщ темендпт, монополизм децгейшщ жогарылыгытон болатын.К,азакстанда орныккан рыноктык экономика критерийлершесейкес экономикалык курылым объективп турде мемлекеттщрелш кушейтед1, сейтш одан белсещц курылымдык езгерютерсаясатын журпзуд1 талап етедьЭкономика курылымын кайта КУРУ женшдеп мемлекетпксаясат каз1рп жагдайларда елеуметтж багдарланган, тшмдштжогары жене бесекеге кабшетп рыноктык экономика жасаугабагытталуы тшс. Мундай курылым елемдж шаруашылыкпентыгыз байланыста жене елдщ экономикалык каушаздтн камтамасызету ушш кызмет аткаруы кажет.Экономика курылымы кепжакты тусшж болгандыктан онышаруашылык жуйеа элементтершщ аракатьшасьш сипаттайтынертурл1 кезкарастар тургысьшан карастыруга болады. Экономикакурылымы когамдык ецбек белила, гылыми-техникалыкпрогресс, адамдар кажеттшжтершщ ocyi жене курде ленеTycyi, сырткы экономикалык факторларды ескеру сиякты узакмерз1мд1 удергстердщ есер1мен калыптасады.

V тарау. Индустриалды-инновациялык, даму.., 69Ецщ непзп экономикалык, курылымдарды карастырайык.1. Экономиканыц функционалдык курылымы.Ондорктщ тупи, максаты халыктьщ кажеттшжтерш канагатгандыруоньщ OMip суру децгейш жогарылату болып табылады.Осы тургыдан келгенде жалпы ш OHiMai пайдаланубагыттары бойынша экономика курылымы уш элементтен турады.BipiHuii элемент агымдагы кажеттшжтерда, ягни материалдыкиплжтер мен кызмет керсетулерд1 тупю тутыну шыгындарынсипаттайды. Екшин элемент кажетп дамуды устап туружене жогарылатуга жатады жене ол удемел1 удайы enaipicTiжузеге асыратын улттык экономикадагы жалпы корланудынкалыптасуымен байланысты. Жалпы шла ешмнщ ушшпп. курылымдыкэлемента тауарлар мен кызмет керсетулердщ таза экспортынкерсетеда.2. Экономиканыц салалык курылымы. Муньщ ез1 саланыцжалпы iiuKi ешмдеп, непзп ецщрктж корлардагы, жумыспенкамтылгандардыц санындагы улес1 турщце аньжталады. Курылымкогамдык ецбек белшкй, салааралык жене imKi салалыкурдштердщ есер1мен калыптасады. 1шк1 салалык урдютерге йпюшшазаттык база, орны толмайтын ресурстардыц шектеулш1пжатады.Улттык экономиканыц ipuiemupuireH салальж курылымыныцкурамына отын-энергетикалык кешеш (ОЭК) аграрлыкенеркесштж(A0K) т.б. кешендер сиякты непзп курылымдарKipefli.3. Экономиканыц технологиялык курылымы. Бул курылымещцрютщ технологиялык базасын аныктайтын (мртегсп технологиялыкжиынтыктардан калыптасады жене заттардыц, энергияныц,сондай-ак акпараттыц ецделу децгейш айгактайды.Элемдж шаруашылыктагы технологиялык революция жагдайындаб1ркатар басым багытгар бойынша Казакстанныц арттакалуы экономиканыц технологиялык курылымын жацартудыцезектшшн алга тартады.Элемдж экономикалык гылымга езшдж улес коскан И.Шумпетер,Н.Д.Кондратьев т.б. галымдардыц зерттеулер1 елеуметтж -экономикалык даму узактьцы ертурл1 удайы ещйрклж циклдарбойынша жузеге асатындыгын керсетп. Узын толкынды циклдареск1рген технологиялык жагдайлардан прогрессией технологияларустемдшне б1рте-б1рте етумен байланысты.Экономикалык гылымда индустриалды жене постиндустриалдыдеуфлерде 6ipiH-6ipi алмастырган непзп бес технологиялыкукладтыц (кезецнщ) сипаттамалары бершген.Ka3ipri кездеп 6eciHuii кезецнщ басымдыгы тусында аньжтаушыкомпоненттерге микроэлектроника, багдарламалык кам-

70 Улттык экономиканы мемлекеттж реттеутамасыз ету, есептеу техникасы, акпараттык кызмет керсету,гарыштык байланыстар т.б. жатады.Дамыган, заманауи экономиканы бупнп кунде акпараттыкэкономика деп атайды. К,азакстан экономикасы курылымындашик1заттык багыттан жогары технологиялык экономикага етужузеге асуы тшс.4. вщ рлж курылым. Бул курылымды евддрпш куштердаорналастыру ic-epekeTrepi айгактайды. вщршк пропорциялараумактык ецбек белыйсг, ещрлердщ рёсурстык ёлеуетш пайдалану,тарихи дестурлер сиякты непздерден байкалады. вщршккурылымды кеп жагдайда салалык курылым аныктайды. ЕлдщетиШп'к курылымындагы орнын аныктайтын жиынтыккерсеткпп жалпы ещрлж енш Kepcenciuii болып табылады.5. Элеуметпк-экономикалык курылым. Аталмыш курылымменшж формасына тэуелдЬ Рыноктьж экономика шарттарыбойынша меншж формаларыныц кептурлшп мемлекеттж женежеке менппк арасындагы улес салмагыныц тубегейл1езгерютерше альт келедь6. Капиталды шогырландыру, кооперациялау жене орталыктандырууцеркпн керсететш курылым. Шартты турде муны«келемдж курылым» деп те атауга болады. Бул курылым ецщрютщжалпы келемшдеп шагьш, орта, ipi кесшорьшдардьщ, каржылык -енеркес1птж топтардыц улесш сипаттайды. вткен гасырдыц90-жылдарындагы 6ipiry, 1ршенддрулер трансулттьж корпорациялардыцелемдж всерш кушейте TycTi. Шаруашылык icерекетгершщинтернационалдануы каркыны артьт келеда. XXIгасырдьщ басьшда елемдж экономика «жаИандану» деп аталатьшудерклердщ все тускен есерш сезгнуде. Улттык экономиканьщкурылымын болжаудьщ жене реттеудщ, сондай-ак сараптаудыцнепзп едоа баланстьж (тендеспру) eflici больш табылады.Баланстьж едютщ дамьпылган турш салааральж баланс депатайды. Жогарыда керсеткешлнздей салааральж баланс сараптамальжесептеу л ерде, болжамдарда жене жоспар лауда кецшенпайдаланылады. Салааральж баланстардагы кажегп акпаратжене оныц нэтижелер1 мынадай мумкщджтер береди1. Салааральж баланстарды экономиканы сипатгайтьш модельретшде жэне улттык экономика дамуыныц каркыны менпропорциялары бойынша болжамдык есептеулер eflici ретшдекарастыруга болады. Салааральж баланстар салалар бойыншанактыланган удемел1 удайы ещцрютщ жан-жакты схемасы болыптабылады. К,огамдьж eHiM куныныц кальштасу yflepici,оныц орнын толтыру, тутыну жене жинактау корларьша белу,жалпы iiu K i ешмд1 жасау, белу, кайта белу удеркй салааральжбаланста тептштеле, нактыланады.

V тарау. Индустриалды - инновациялык даму.., 712. Жоспар, болжам, элеуметпк-экономикалык даму мэселелершталдап, жасау кезшде когамнын тута кажетгшйстершбастапкы пункт ретшде кабылдайды; муньщ e3i каркындылыкжэне пропорцияларды болжау бойынша аткарылатын жумыскамаксаткерлйс сипатын бередд.3. Салааралык баланс KopceTKinii непзшде техника лык прогрессбагытгары зерттелещ. Енбек заттарыньщ пкелей шыгындарыкоэфициенттер1, ошмнщ капитал сыйымдылыгы, корсыйымдылыгы жоне енбек сыйымдылыгы коэффициенттер!сиякты салааралык баланс корсеткйптершде когамдык ешмощйрюшдеп жэне жекелеген салалар ошмшдеп металл сыйымдылыгы,электр сыйымдылыгы жэне жагармай сыйымдылыгы,химия сыйымдылыгы сиякты корсеткпптер оздершщ сандыкмонш табады. Салааралык баланс, сондай-ак улттык экономикакурылымына OHHipicii уйымдастырудын эртурл! формалары—мамандандыру, кооперациялаудьщ эсерш байкаугамумкшдйс береда.4. Салааралык баланс салааралык байланыстардын салалыккурылымын неиздеу жэне болжау эд1а ретшде колданылады.Салааралык байланыстардын ©3repicTepi жекелеген салалардагыoimipicriH осу каркынындагы кажети аракатынастардыобъективп турде аныктайтын nieuiyuii факторлар катарынажатады. Салааралык байланыстар механизм! улттык шаруашылыкресурстары курылымындагы озгер!стерге сэйкесэкономикалык дамудын эртурл! кезецдер!нде озгерш отырады.Бул озгерштер накты салалардагы он!м шыгарылымы артуынынэкстенсивп жэне интенсивп эдктершщ арасалмагынаныктайды.5. Салааралык баланстын нускалары когамдык ондарютщб!ркатар курылымдык турлерш салыстыру аркылы экономиканынен тшмд! деген курылымын тавдауга комектесед!. Баланстынэкономикалык-математикалык модел! стандартш багдарламажасауга жоне оны электронды машиналарда есептеугемумкшдйс тугызады.6. Салааралык баланс ещпргсп кенейту упин кажетп курде л!каржьшы есептеуге жагдай жасайды жэне сол каржыны салаларжэне жылдар бойынша болуд! камтамасыз етед!.7. Салааралык баланстын кемепмен кажетн жумысшы кушшаныктауга, улттык шаруашылык салалары бойынша жумыспенкамту денгейш болжауга болады.8. Салааралык балансты эртурл! багаларда талдап жасаугаболады. Салааралык баланс багалардын экономикалыкнепзделген денгейш, курылымы мен аракатыстарын жетйццруушш белгш 6ip мумкйадктер беред!.

72 Улттык экономиканы мемлекеттт реттеу9. Салааралык, баланс ещрлж байланыстарды, аумактыкенбек белшюшдеи ещрдщ орнын, ещр экономикасы дамуыньщкешендшпн сараптауга непз бола алады. Салааралык баланстьщещрлж жене ещраральщ модельдер1 енд1рпш куштерд!утымды орналастыруды жоспарлаудьщ куралы болып табылады.Салааралык баланс шаруашылык ic-ерекетп динамикадасараптауга колайлы жагдай жасап, соньщ непзшде кепнускалыантикризистж усыныстар даярлауга алгышарт релш аткарады.Сонымен, салааральж баланс едгсшщ кемепмен экономикалыккулдыраулар мен дагдарыстарды болжауга, сондай-акецщрютж, каржылык жене сауда дагдарыстарын шектеу ушшшаралар жуйесш карастыруга болады. Ал муньщ e3i экономикалыкесу динамикасыньщ болжамдылыгын артгырады, сонымен6ipre турактылыкка кол жетизуге жердемдеседо.Салааральж модельдерда мемлекетпк секторда да, аралас экономикадада колдануга болады.Экономикадагы едеу1р мемлекеттж сектор болган жагдайдакепсалалык сараптау мен болжаусыз бул сектордьщ ic-ерекетштшмд1 баскару мумкш емеспп езшен-ез* тусшжи болса керек.Кепсекторлы модельдеу мен багдарлаудьщ объекткя шаруашылыкресурстарынын ауыспалы айналымын сараптау болыптабылады.Экономикальж агындар параметрлер1 белгип болган жагдайдамемлекетпк мекемелер материалдык жене кундык агындардымейлшше дел1рек ретгеуге кол жепазедо де, удайы ендгрю yflepiciшецбершдеп капитал айналымын мумкш болар кедерплерденсактайды.Аралас экономиканы реттеу кезшде мемлекет ец алдымен«шыгын шыгарылым» модел1 шецбершдеп «туша сураныс»,«инвестиция», «тутыну», «ук1меттж сатып ал улар» деп аталатынэлеменггерге есер ете алатын болады. Тшси реттепштерд1пайдалана отырьш, мемлекет осы элементтердщ еркайсысыныцкелем1 мен курылымына ез ыкпалын журпзе алады.§2. Материалдык eHflipicTiдамытуды мемлекетпк реттеуМатериалдык eimipic сферасы —мемлекеттж реттеудщ мацыздыo6beKTici болып табылады. Материалдык ещцркпмемлекетпк реттеу ipi салалар, оныц бел1мшелер1,кесшорындар, салааралык кешендер, сондай-ак енеркесштщещцрупй жене ендеупи салалары шецбершде жузеге асады.

V тарау. Индустриалды-инновациялык, даму.., 73Материалдык emiipic сферасьш мемлекетпк реттеудщ непзпм1ндетгер1 елдщ элеуметтж-экономикалык дамуын, сырткыэкономикалык байланыстар мен элемдж шаруашылыктагыезщйстерда, мемлекеттж реттеудщ басты максаттарын ескереотырып кезец-кезец1мен дэлдеп, нактылау болып табылады.K,a3ipri рыноктык экономика жагдайында onuipic курал-жабдыктарымен тутыну тауарларын андаруда мемлекеттж реттеудщнепзп мшдеттерше мыналар жатады:1. Материалдык OHflipic салалары дамуынын непзпкврсеткйптерш турактандыру;2. 0Hflipynii жэне ендеунп салалар аракатынасын езгерту,гылыми сыйымды ещцрктердщ релш арттыру аркылы материалдыкOHflipic сферасынын курылымын прогрессивп жолменкайта куру;3. Материалдык ещцрю салаларын техникалык кайта жарактандыру;4. Дамыган элем елдер1мен тец кукылы эрштес ретшдеэлемдж экономикага езара пайдалы интеграциялану;5. внеркэсштщ ендеунп салаларынын экспорттагы улесшкэбейту аркылы казакстандьж ещцруиплердщ шиюзаттык багытынбэсендету;6. ImKi жэне сырткы рыноктардагы отандык ешмнщ сапасымен бэсекеге кабшетплшн арттыру;7. Материалдык eimipic субъектшерш ел ещрлер1 бойыншаутымды орналастыру;8. вндарютщ экологиялык кауйказдитн камтамасыз ету.Материалдык oanipic сферасын реттеуде мемлекеттщ бакылаушыфункциялары мен реттепш тетжтерш сактап калудынHeri3i оньщ ендоргстщ материалдык факторларына иелж ешушентжелей байланысты. Сондыктан жер, су, орман, жер койнауы,OHHipicriK инфракурылым мемлекеттщ меншшнде болганы жен.Мемлекет елдщ букш шиюзат кешенше эсер ететш маныздытетжтерда де ез колынан шыгармайды. Сонымен 6ipre мемлекетшшазатгык; салаларга инвесторларды (жер койнауы менресурстарды пайдаланушыларды) тартуга да муддел1 болса керек.бшмвд белгсу шарты непзшде пайдалануга берыетш жеркойнауы учаскелер1 мемлекеттщ зандарымен бектледь 0шмд1белку туралы келкпм тендерде немесе аукционда жещске жеткенинвестормен жасалады. 0шмщ бежсу келгсш1 непзшдепжер койнауы учаскесш пайдалану кукыгы тек кана лицензиялаужолымен бершедьКел1с1мге сейкес ендйршген ешм мемлекет жене инвесторарасында белшюке туседь Келю1мде келеа шарттар карастырылады:

74 Улттык экономиканы мемлекеттж реттеу• 0цщршген ошмнщ жалпы келем1 мен кунын аныктау;• Келтам бойынша аткарылган жумыска жумсалган инвесторшыгындарыныц орнын толтыру ушш бершетш он1м келемшаныктау;• Пайда окелетш енамд1 мемлекет пен инвестор арасындаболу. Пайда окелетш ешм дегешмаз — жер койнауьш пайдаланганыушш толем жоне компенсациялык ошмда алып тастагандагышыгарылган ешм колем!;• вндарштен ешмнщ тшста белшн немесе оньщ кундыкэквивалентш мемлекетке отаазу;• 0цщршген он1мнщ тщета болшн келюшге сойкес инвестордьщиелшне беру.Шаруашылык журлзудщ рыноктык жуйесше оту кептегенсатушылары мен сатып алушылары бар рыноктьщ пайда болуымен6ipre кептеген сатушылар жене 6ip гана сатып алушыретшде мемлекет кершетш ерекше, арнайы рынок та калыптасады.Рыноктарды жжтеу кезкарасы бойынша бул монополизацияланганрыноктьщ антиподы (карама-карсысы) монопсониябольш табылады.Мемлекеттж кажеттшжтер ушш сатып алуларды баскарутеориясы мен практикасында келеа терминология пайдаланылады:• Мемлекеттж тапсырыс берупй —мемлекеттщ атынан сатьшалуга екшеттап бар органдар мен тулгалар;• Жетюзупй —мемлекеттж тапсырыс бойьшша ешм ецщруппжене жепазупй;• Сатып алушылар — мемлекеттж бюджет есебшен сатыпалынатын тауарлар;• Жетк1зш1мдер — жасалган кел1с1мге сейкес мемлекеттжтапсырыс берушгге тауарларды етк1зу, кызмет керсетулерда аткару;• Мемлекеттж келкимшарт (контракт) —жетк&шм шарттарыкелкшген тапсырыс беруш1 мен жетюзупй арасындагыкелю1м.Материалдык enzjipic сферасына мемлекеттж есерлертурлершщ 6ipiHe мемлекеттак тапсырыс жуйес1 жатады.Мемлекеттж тапсырыс рыноктык экономиканы реттеудщ маныздыкуралдарынын 6iperem болып табылады. Мемлекетешмге, жумыстарга, кызмет керсетулерге тжелей тапсырысберупп рыноктык субъект ретшде ецщргста мейлшше жандандырубагытында мультипликативтж суранысты туьщцататыннакты кушке айналады. Мемлекеттж тапсырыстыц отандыктауар ещцрушшерд! колдаудагы рел1 тшта ерекше. Сондыктантупк1 суранысты аныктауда мемлекеттж тапсырыстыц улеа

V тарау. Индустриалды-инновациялык даму... 75айтарлыктай жогары межеш керсетед!. Дамыган елдердепмемлекетпк тапсырыс келем1 жалпы iuiKi етм нщ (ЖЮ)20—30%-ын курайды. Мемлекетгйс тапсырыстын улеа, ecipeceэскери-ещцрктйс кешендерде жогары болады, 50%-дан астамболып келедьвншдерге, жумыстарга, кызмет керсетулерге мемлекетгйстапсьфыс мемлекеттщ ец мацызды деген кажетплжтерш жузегеасыру ушш колданылады.Мемлекетгйс кажетплйстер ушш ешм жеткиу келее! максаттардыкездейдк• Мемлекетпк материалдык ресурстарды жасау жэне каж етдецгейде устап туру;• Елдщ кажегп децгейдеп корганыс каб!летплт менкаушаздтн камтамасыз ету;• Елдщ халыкаралык экономикалык мшдеттемелерш аткаруушш ешмдердщ экспорттык жетюзшмдерш камтамасыз ету;• Мемлекетпк бюджет каражаттары есебшен толык немесежартылай каржыландырылатын мемлекетгйс максатты багдарламалардыжузеге асыру.Мемлекетпк кажетплжтер ушш жетюзшмдерд1 камтамасызету бойынша жумыстарды уйымдастыру ушш Казакстан Республикасыньщукшеп мемлекетгйс тапсырыс беруш1лер пзгмшбекггёдо. Олардыц катарында мемлекеттж аткару органы,мемлекеттж казынашылык кэс1порын, мемлекеттж мекеме,коммерциялык жэне коммерциялык емес уйымдар, корпорациял ар болуы мумкш.Мемлекеттж тапсырыс берушшщ непзп функцияларыныц6ipi ёшмда жетьазушш1 тацдау, ягни мемлекетпк кджегплжтерушш ен1м жетюзу бойынша мемлекетпк тапсырыстарды орналастыруболып табылады. Эдетте, мемлекеттж тапсырыс конкурстьжнепзде орналастырылады, ягни ашык немесе жабыктендер епйзу жолымен жузеге асырылады.Конкурстыц ец колайлы турше ашык Typi жаткызылады.Жабык конкурстар мемлекеттж купия болып саналатынмемлекеттщ корганысы жэне каушаздт ушш каж ет тауарларды(жумыстарды, кызмет керсетулердО сатып алу кез1ндеетюзшеда. Заттай ешмдердщ кейб1р турлер1 (кымбат багалыметалдар мен тастар, муражай кундылыктары, сирек ютаптар,колжазбалар жэне мурагаттык кужаттар т.б.) конкурс етюзбейаксатьт альшады.Конкурстыц катысушысы ретщде тауарларды (жумыстарды,кызмет керсетулердО ещцру ушШ каж ет куаттары, жабдыктарыжене ецбек ресурстары бар жетюзуип (аткарушы) танылады.Ашык конкурсты жецш шыккан ешм (жумыс, кызмет

76 Улттык экономиканы мемлекеттЫ реттеукерсету) жепазуппмен (аткдрушымен) мемлекеттж тапсырыс6epymi мемлекеттж келгсшшартка кол кояды.Мемлекеттж келгсшшарт мемлекеттж кажеттшжтер ущ нешм жетюзупп мен мемлекеттж тапсырыс берушшщ кукыктарынжоне мшдеттерш аныктайтын непзп кужат больш табылады.Мемлекеттж келю^мшартта мыналар керсетшедк• Натуралды турде Ti36eci жоне сурыпталуы корсетшген ешм(жумыс, кызмет корсету) келещ;• Огамнщ (жумыстыц, кызмет керсетудщ) сапасына койылатынталаптар;• 0н1м жетюзу мерз1мдер1;• Тауарлык багалар жоне оларды езгерту шарттары;• Мемлекеттж келк:1мшартты аткару ушш кажетп каржылыкресурстар келем1.K,a3ipri уакытта мемлекетпк тапсырыстардын кептегентурлер1 бар. Солардын ппшде:• К,органыс кажеттшжтер! ушш тапсырыс;• Рылыми-зерттеу жумыстарына тапсырыс;• Мемлекеттщ материалдык резервтер1 ушш тапсырыс;• Ауыл шаруашылыгы ошмдер1 корын толыктыру ушш тапсырыс;• Мердггерлж жумыстарга тапсырыс жене т.б. бар.Материалдык eHflipicTi мемлекетпк реттеуде оцтайлыенеркесштж саясат журпзу дщ мацызы зор.Онеркесштж саясат дегешм1з —рыноктык механизмдерд1экономикалык жене елеуметтж тшмд1 багыттарда реттеуушш, мемлекет пен шаруашылык журпзупп субъекплеркатынасын оцтайландыру ушш кажега улттык экономиканыдамыту куралы. Ол ел экономикасындагы, сырткы экономикалыкбайланыстар мен елемдж шаруашылыктагыезгер1стерд1 ескере келе кезец-кезец1мен тузетшш, жацартылыпотыруы тшс.Элемдж теж1рибе керсеткеншдей енеркесштж саясат етпел1кезенде, мысалы, рыноктык экономикага ету кезецшде ерекшекажет болады екен. Онеркесштж саясат Tiini дестурл1 рыноктыкэкономикасы бар индустриалды дамыган елдер ушшде кажет екендш делелденген акикат больш табылады. K,a3ipriелемдж экономиканы ырыктандыру жоне онын жаЬандануыжагдайында ти1мд1 онеркесштж саясат экономикалык есудщкепш ретшде танылып отыр.Онеркесштж саясат есирген ендорютж курылымды жойыпжаца курылымды калыптастыруга, гылыми-техникалык прогресспен баскаруды жеилд1руге, жайандану жагдайындагыелемдж экономика талаптарына сай болуга кемектеседь

V тарау. Индустриалды-инновациялык: даму... 77Онеркесштж саясат корпорация мен мемлекет мудделерш6ipiKTipyre мумкшдж беретш механизмдерге иек артады. Олбарлык уйымдык-кукыктык нысандагы шаруашылык журпзуцпсубъектшер ушш журпзшедь Оны калыптастырып, жузегеасыру —зац шыгарушы жене аткарушы билжтщ тжелей мгидепболып табылады.Ел экономикасы дамуыныц Ka3ipri кезецшде мемлекеттщенерквситтж саясаты келеа багыттарда журпзшу1 ти!с:1. Экономиканыц шиюзатты багытынан ецдеуцп (уксатушы)енеркесштщ басымдылыгына вту;2. Omupicri уйымдастырудыц есюрген едгстершен бас тартып,ешмд1 жедел жацалап, оныц бесекеге кабшеттшшн арттыратыникемда OHflipicTiK жуйелерд1 калыптастыру;3. Халыктыц денсаульиъша колайлы, экологиялык таза жэнеKayinci3 енеркэсш ецщрюш дамыту;4. 0зш-эз1 камтамасыз ету устанымы бойынша кызмет ететшкомбинаттардыц орнына imici жэне сырткы рыноктардагы бвсекегекабшетп мамандандырылган ennipicTepfli кептеп ашу;5. Еылыми-зерттеу жумыстарын елеуметтж тапсырыснепзшде узак мерз1мге арналган кешещп гылыми-техникалыкболжамга курылган максатгарга бей1мдеу.К,азакстан Республикасы внеркэсштйс саясатынын непз12015жылга дейшп уакытка арналган экономикалык всудщ индустриалдык-инновациялыкстратегиясы алга койган максаттар менмшдеттерд1 шешу болып табылады.Курылымдык-салалык мазмуны бойынша енеркесштж саясаттауш салалык топ ерекшеленедк1. Экспорттык мумкшджтер1 бар отын-шшазаттык секторсалалары (мунай-газ, кара жэне туст1 металлургия, электроэнергетикажэне т.б.);2. Iunci жэне сырткы бэсекеге кабшетп вндеуип-уксатушысала л ар;3 .1шк1 рыноктык суранысын втеуге кабшетп салалар (автомобильжене ауыл шаруашылыгы машина жасау, жецш жэнетамак внеркэс1б1).Мемлекет тутынушылар мен ещйрушшердщ мудделершсейкестещцру ушш табиги монополия болып табылатын коммерциялыкжене коммерциялык емес уйымдардыц ic-ерекетшреттёйд!.Мемлекетпк реттеу жузеге аспаган жагдайда табиги монополиякесторындары (электроэнергетика, тем1р жол т.б.) олигополиягаайналады да, efiwipic келем! кыскарган жагдайлардамонопольды багалар тагайындау ce6e6i баска салалардагы баганыцвсуше алып келеда. Сондыктан мемлекеттж ретгеудщ

78 Улттык, экономиканы мемлекеттж реттеутабиги монополиялардагы непзп объекпсше солар енццретшешмге деген шыгындар, багалар жене тарифтер жатады.К.Р укшета pod рынокта багасы реттелу1 тшс тауарлар (кызметкерсетулер) Ti3iMiH жасайды. Ретте летш багалар уйымдыккукыктыкжене меншж формасынан теуелЫз барлыккесшорындарда колданылады.Табиги монополиялар кызметш мемлекеттж реттеу келеЫбагыттар бойынша жет1лд1ршу1 raic:• Табиги монополиялар еэдшне шыгындардыц, багалардыцжоне тарифтердщ калыптасуына мемлекеттж бакылауды кушейту;• Экономикалык максаттарга жене мемлекеттж зандаргасейкес табиги монополия субьекталершен дербескесшорындарды даралау;• Монополия субъектшершщ каржы агьшдарьша бакылаудыуйымдастыру жоне тутынушылардыц ерщрщ топтарын субсидиялаудыолеуметпк одшеттшж кагидаларына сай журпзу;• Реттеудщ нормативтж базасын жетщщру;• Табиги монополияларды реттеуде республикалык жонеещрлж органдар кызметш уйлесйру;• Жекешелещцру кезецдершщ ерекшелжтерш аныктапотыру т.б.Мемлекеттж реттеудщ тагы 6ip объекпсше кесшорынныцжагдайы (телем кабшеттшгп) жене оган банкроттык процедурасынколдану меселеа жатады. K,a3ipri кезде барльж меншжформасындагы кесшорындар курдел1 жагдайда жумыс ютеугеможбур: сураныстын еркилыльп'ы, дебиторльж жене кредиторлыккарыздар, энергия жоне келж тарифтершщ жогарылыгы,сальж салудыц теркшеуге уксастыгы т.с.с. Бул жагдайлардакосшорындар улкен каржыльж киыншылыктарга тап болады.Сондыктан мемлекет косшорындардыц каржылык жагдайыныцнашарлауын болдырмауга, оларды банкроттыкка Ж1бермей,OHflipicTi жандандыруга орекет етедь втадрктж корларыныцкелем1 жоне шыгаратын OHiMiHe сураныс децгейше сейкескесшорындар торт топка болшеда. Bipimni топтагы косшорындар(тозу децгеш салалык децгейден томен, ешмше жогары, турактысураныс) мемлекеттж колдауга 6ipunni кезекте умггкер болаалмайды. Екшпй жене ушшип топка жататын кесшорындардаOHflipicri диверсификациялау (сураныска байланысты ортараптандыру)мумкш жоне максатка сай болганда, баскарудьщ жацаедктерш енпзуге тшмд1 жагдайлар туындаганда ездершщ каржыльжкабшетш калпына келиру ушш мемлекеттщ каржылайкемегше ук1меттенуше сешм арта туседь TepTimni топтыцкосшорындары (тозу децгеш орташа салальж децгейден жога-

V тарау. Индустриалды-инновациялык, даму.., 79ры, сураныс темен) кайта куруга жаткызылады немесе тшмдшштемендйше байланысты ic-эрекетгеп кэсшорындар катарынаншыгарылады.Барлык елдерде банкроттык удерк, ягни кэсшорынды толемКаб1лет1 жок деп тану заннамалык тургыдан реттеледьКэсшорынныц каржылык жагдайынын канагаттанарлыксызекендтн аныктау жэне банкроттык белгшерш айкындау ушшб1ркатар керсетюштер есептеледь Олардыц непзплер1:• Агымдагы этшдшж коэффициент! —айналмалы активтердщ(болашактагы шыгындарды шегергендеп) мерз1мдг мщцеттемелерсомасына катынасы;• бзшдж каражаттарымен камтамасыз еплу коэффициен-Ti —езшдж айналмалы каражаттар мелшершщ запастар кунынакатынасы.Егер керсетшген есепт1к коэффициенттер белпленген(нормативтх) коэффициенттерден томен болса, кэсшорын банкроттыктуралы зац эрекетт шецбергне тусед1.§3. Мемлекеттщ енеркэсттж саясатыGnaipic —кез келген экономикалык жуйенщ непз1, базись0mupic —бул адамдардыц ю-эрекет1, кызметт аркылы табигиресурстар мен колда бар ецбек курал-жабдыктарын колданунепзшде OMip суруге, экономиканы дамытуга, байлыкты арттыруга,баска да кажеттшжтерд1 канагаттандыруга арналганэртурл1 экономикалык ешмдерд1 ещцру болып табылады. Тарихикезкарас enaipicTi тек кана материалдык enaipic деп таныды,ягни ецбек ешмдерш материалдык-заттык формада, колменустап, козбен керетш заттар, буйымдар туршде карастырды.К,ызмет корсету enaipici мен акпарат енд1ркшщ preoi экономикасыдамыган елдердщ жалпы iimri еншшщ жартысынажеткен каз1рп кезецде экономиканы ещцрютж жэне ендарютакемес сфераларга белу шарпы сипатта гана болып калды. Булардыцэркайсысыныц нэтижесш «ешм» деп атау берж орныкты.Элемдж тэж!рибе керсеткеншдей енеркэсштж саясат, эаресеетпел! кезендерде, мысалы рыноктык экономикага ету кезецгндекажет. Муныц e3i дэстурл1 рыноктык, индустриалды дамыганелдерге де дуниежузшж экономиканьщ либерализациялануы(ырыктандырылуы) жэне жаЬандануы yflepici жагдайындакажегп курал болып табылады.бнеркэсштж саясат ecKi ennipicriK курылымдардан бас тартып,жаналарын калыптастыруга кемекгеседа; гылыми-техникалыкпрогрестт жэне жаца менеджмента енпзуд1 жеделдете,щ;

80 Улттык экономиканы мемлекеттж реттеужаИанданган элемдж экономиканын объективп талаптарынабей1мделуд1 оцайлатады.внеркесштж саясат корпорациялар мен мемлекет мудделерш6ipiKTipymi механизмдерге суйенед1 жэне барлык уйымдыккукыктыкформадагы шаруашылык журпзуцц субъектшер ушшжурпзшедо. Оны калыптастыру жэне жузеге асыру зац шыгарушыжэне аткарушы билжтердщ тел ici болып табылады.К,азакстан экономикасы дамуынын Ka3ipri кезецшдемемлекеттж енеркесштж саясаттыц максаттары келесщей:1. Экономиканыц шшазаттьж багытьшан ендеуип, уксатушыенеркесштщ басымдыгына кешу;2. вцщркт уйымдастырудыц есирген жуйесшен икемдд енflipicriKжуйелерге ету, нетижесшде ешмнщ жедел жацартьшуьшжене олардыц бесекеге кабшетгшшн арттыруды камтамасыз ету;3. Адам eMipiHe зиянды ещцргстен экология л ьж таза женеKayinci3 енеркесштж ендарюке кол жеззйзу;4. Мамандандырылган ендарют! дамыту непзшде ендцршгенешмнщ пша жене елемдж рыноктардагы бесекеге кабшеттшшнарттыру;5. Академиялык жене салалык гылымды елеуметтж тапсырыстарганепздеу максатьшда узак жене кыска мерз1мдц гылыми-техникалыкболжамдар катарын жасау жене жузеге асыру.Мемлекеттж енеркесш саясатынын непз1 орныкты экономикалыкесудщ инновациялык-инвестициялык меселелершшешу болып табылады. Аталган eKi меселе езара тыгыз байланысты.Рылыми зертгеулердц журпзу, жаца технологиялардыенд1р1ске енпзу едеу1р курдел1 каржыны талап етедг Ал каржытапшылыгы гылыми-техникалык, баскару жене акпараттыкпрогресс талаптарына сейкес инновациялар масштабынкецейтуд1 кажете шед1.Инновация ic-ерекеттердщ кептеген багыттарын камтиды.Бул гылыми-зерттеу жене теж1рибелж-конструкторльж жумыстарданбастап emupicri технологиялык кайта куру жене жацаешм шыгарумен жалгасуда. Соныц езгнде экономикалык дамудыцep6ip кезецшде инновациялык ic-ерекет басымдыктарыезгер1стерге ушырап отырады.Отпел1 кезец жагдайында мемлекеттж инновациялык саясатмыналарды карастыруы тшс:Б1ршшщен, техникалык жаца буындарын жасау шецбершдепбагыттарды дамыту непзшде жетекш1 технологиялык елдер катарьшанорын алу.Екшшщен, гылыми-техникалык прогрестщ басым багыттарындаерекет ететш курылымдык инновациялык елеуетш сактаужене дамьггу.

У тарау. Индустриалды-инновациялык даму... 81Ушшпцден, инновациялык сферадагы рыноктык катынастардыорныктырып, дамытуга жердемдесу, инновациялык бизнестебэсекелж орта калыптастыру.Инновацияларды ешмдж жене технологиялык деп ажыратугаболады. Оюмдж инновациялар технологиялык жацгыртуданбаска ешм сапасын жогарылату, олардьщ номенклатурасымен ассортиментш кецейту, импорттык шиюзаттан, материалдардан,жартылай фабрикатгардан теуедщлжп кем1ту сияктыкызметтеп салаларда орын алады. Оларга машина жасау, жецшжоне медициналык енеркесш, курылыс материалдары6HepK0ci6i т.б. салалары жатады.Технологиялык инновациялар ецщрютщ материалдык шыгындарынкемггудо камтамасыз ететш инновациялык технологияларбасым салаларда орын алады. Оларга жанармай, химия,мунай химиясы онеркесштер1, кара жэне туей металлургия,тамак енеркес1б1 салалары жатады.Мел1меттер бойынша инновациялык шыгындар курылымныц60%-ы onaipicTi технологиялык даярлау мен жабдыктардысатып алуга жумсалады екен. Еылыми-зерттеу жоне тэж1рибелжконструкторлык жумыстар улесше шыгындардыц 17%-ы, маркетингзерттеулерге —2%-ы, жаца технологиялар бойыншажумыс icTey ушш персоналды даярлауга инновациялык шыгындардыц1%-га дейшп мелшер1 жумсалатын кершед1. Инновациялыккызметке 1 тецге шыгын ешм шыгарылымын дестурл!технологиялармен салыстырганда 7,5 есе арттыратыны белгш1болып отыр.Рылым жене технологиялык даму сферасын мемлекеттжреттеудщ басты мшдет инновациялык жоне инновациялыккызметтер ушш колайлы экономикалык жагдайлар жасау, жанамаретгеуд1 кецейту шецбершде салыктык жене каржылыккредиттжсаясатты байланыстыра колдану болып табылады.Тжелей мемлекеттж колдауды 1ргел1 гылымдарга жене сындарлытехнологиялардыц шектеуш санына гана корсету тшмдаболмак. Бюджет каражаттары есебшен кецейтшген багдарламалардыжузеге асырады yMirrepi жалган инновациялык басымдыктардытацдап, каржыландыру катерше урындыруы обденмумкш.Мемлекет гылым дамуынын басым багыттарын тандайды,гылыми-техникалык багдарламалар мен жобаларды калыптастырып,жузеге асырады, республикалык бюджеттен гылымикызметп каржыландырады, республикалык дорежедеп гылымиуйымдарды баскарады.Инновациялык сфераны мемлекеток колдаудыц келеа багытгарыбелгии:

82 Улттык экономиканы мемлекеттщ реттеу1. Рылыми-эерттеулерд1 салыктык ынталандыруды кушейту.Муныц рыноктык экономикада бюджеттж субсидияларменсалыстырганда 6ipKaTap артыкшылыктары бар. Салыктыкжецшджтердщ б1рнеше турлерш атауга болады. Олар: гылымизерттеулерге шыгындардын табыстьж белшне салык салудыазайту; гылыми зерттеулерге шыгын eciMiHe белгш 6ip пайызшамасында теленетш салыкка uierepiM жасау; жана техникагажумсалатын курдеМ каржынын 6ip бешине салык сомасынкем1ту; ipireaii зерттеулерд1 каржыландыруга арналган каражаткаерекше салыктык жецшджтер беру, орта жене шагынбизнестщ зерттеулерже колайлы жагдай жасау.2. Инновациялык саясаттыц басты куралдарыньщ 6ipi ретшдегылыми-техникалык ешмдерге мемлекеттж тапсырыс рёшйкушейтуд1 атауга болады. К,аржылык орныктылыкка колжеткшШен сайын теуекелд1 (венчурлык) жобаларды жузегеасырудагы мемлекеттж тапсырыстыц улес1 арта туседь3. Мемлекеттж инновация лык кор ец басым деген ipi зерттеулермен жацгыртуларды максатты турде жещлджи каржыландыратынболады. Аталган кордыц инновациялардымемлекеттж колдау бойынша екшеттт мейлшше кецейтшу1тшс, ягни гылыми идеядан бастап, оньщ Tyroci нетижесше дешнпциклды камтуы кажет.4. Технологиялык елеуеттщ мониторингтж жене болжаужуйесш жасау ушш мемлекеттж децгейде едютемелж женеакпараттьж камтамасыз ету icTepi аткарылуы тшс.5. Рылыми ешмд1 жобалау жене ендору сферасында рыноктыкбесеке релш арттыру непзшде басым багытгар ушш Жапониядакецшен колданылатын «бастапкы акшалар» устанымынтарату кажет.6. Рылыми зерттеулерд1 каржыландырудыц бюджеттен тыскездерш ашып, кецейту. Бул ушш жеке меншж сектордыц(каржы-енеркесш тж топтар, коммерциялык банктер,Шрлестжтер т.б. шаруашылык журпзуцц субъектшер) инновациялыкбелсендштн ынталандыруды кушейтш, коммерциялыкмудделшжтерш арттыру кезделедь К,азакстанда гылыми-зерттеулердщ90%-ы мемлекетпк бюджет каражатыесебшен каржыландырылса, дамыган елдерде гылыми зерттеулершыгыныныц 2/3 белтн кесшкерлж сектор каржыландырыпотыр.7. Рылыми-техникалык ортальжтар кызметш коммерциализациялаудыдамыту. Муныц e3i оларды табыстыц непзп белитнинновация жене акпараттьж технология рыноктарынан i3flenтабуга итермелейдь Будан баска, гылыми ортальжтар кызметшкоммерциализациялау гылымды рыноктык жагдайларга

V тарау. Индустриалды-инновациялык; даму... 83бейшдейд1 жене мемлекеттщ инновациялык саясатыныц жацаэдютершщ пайда болуына кемектеседь8. Рылыми зерттеу сферасындагы халыкаралык ынтымактастыктыкецейту. Элемнщ euiGip ел! РТП-ныц барлык салаларыбойынша зерттеулердщ тугелге дерлж спектрш камти алмайды.Рылыми-техникалык кооперацияныц мейлшше динамикалыкформаларыныц 6ipi —халыкаралык б1рлестжтерд1 курубольш табылады. Ынтымактастык пен озара тэуелдыж артатускен шыгындар мен тэуекелдерд1 белюуге итермелейш, сондай-акжаца ещмдо жасау удеркше к а ж е т Шлшдер потенциалыншогырландырады.Онеркэсштж саясаттыц курылымдык-салалык курамындауш топты ерекшелеуге болады:1. Отын-шиюзат секторыныц экспортка кабшетп салалары.2. Бэсекеге кабшетп ешм ецщретш ендеуш1 енеркесш салалары.3. IniKi рынокты камтамасыз ететш салалар.Салалардыц 6ipnnni тобы бойынша отын-энергетикалык салалар(газ, мунай, кешр eHepKeci6i, электр куаты) ерекше мацызды.Отын-энергетика кешеншде шаруашылык журпзуппсубъектшер табиги монополиялар катарына жатады. Тутынушылармен ецщрушшер мудделершщ тепе-тецдшн камтамасызету ушш мемлекет табиги монополия болып табылатынуйымдар кызметш реттещй.К,андай болмасын елде антимонополиялы к зацдаршецбершен тыс 6ip топ салалар болады. Булар тжелей реттелетшсалалар деп аталады да, мемлекет оларды меншж формасынантэуелиз еьщ1руш1лердщ басым жагдайын арнайы орныктырып,коргайды. Олар сондай-ак «табиги монополиялар» деген атауменбелгип.Эцпме технологиялык жене т.б. жагдайларга байланыстыбесекенщ болуы мумкш емес кызмет турлер1 туралы болыпотыр. Буган кымбат курал-жабдыктары бар ipi масштабта тараптыкустаным бойынша уйымдастырылган салалар: сураныскелем1 технологияга сейкес аныкталатын салалар (мысалы,байланыс кабелшщ сыйымдылыгы мен эфирдеп жишжтер саныменаньжталатын) —тек кана ipi масштабты ещцрю жагдайындашыгындар децгеш темен болатын салалар. Бул салаларгакогамдык пайдаланудагы, айталык электр энергетикасы, газшаруашылыгы, сумен жабдыктау, сондай-ак TeMip жол, eye женемуниципалдык келжтер, байланыс, радио жене теледидар салаларыжатады. Аталган салалардыц кесшорындары мемдекетгжэюмпплжтщ руксатынсыз жабылмайды (TinTi уакытша болса

84 Улттык экономиканы мемлекеттж реттеуда) жене барлык, клиентгерге ешкандай алалаусыз кызмет керсетугемшдетта. Бул топтагы салалардыц ешмше (кызметтерше)тарифтерд1 мемлекет ретгейда.Табиги монополияларды реттеу антимонополдык заннамасферасына жататын арнайы норматаштак акталер непзшде жузегеасады.Сонымен, табиги монополияньщ ем1ршендш б1ркатар бесекелесфирмалармен салыстырганда енш б1рлшне шыгындарытемен, масштабыныц тшмдшт соншалыкты, 6ip 03i букзя рыноктыжабдыктай алатьш жагдаймен делелденёда.Материалдык ennipic сферасын мемлекетпк реттеудщ тищщкуралдарыныц 6ipi — ол мемлекеттак тапсырыс жуйесьМемлекеттж тапсырыс рыноктык экономиканы мемлекеттжреттеудщ манызды тесШ больш табылады. Бул арада мемлекетейамдер, жумыстар жоне кызмет керсетулерге тжелей тапсырысберупп релш аткарады. Мемлекеттак тапсырысмультипликативтж сураныс туьшдатып, ендарюта жандандыругакабшетта курал. Мемлекеттж тапсырыстьщ мацыздыльпы,ecipece «серпшда жобаларды» колдауда арта туседь Сондьщтанмемлекеттж тапсырыстыц туша сураныс келемшдеп улеМедеу1р. Дамыган елдерде мемлекеттж сатып алулар жалпы imKiешмнщ (Ж10) 20—30%-га дейшп келемш курайды.Мемлекеттж кажеттшжтер ушш ешм жетюзу келеа максаттарушш жузеге асырылады:• Мемлекеттж материалдык резервтердц жасау жене устаптуру;• Елдщ корганыс кабшеттшш мен каушс1здшнщ кажегпдецгейгн устап туру;• Елдщ халыкаралык экономикалык мшдеттемелерш орындаумаксатындагы экспорттык жепазш1мдерд1 камтамасыз ету;• Республикалык максатты багдарламаларды жузеге асырудыкаржыландыру.Мемлекеттж кажетплжтер ушш ешм жетюзу республикалыкбюджет каражаты жоне осы максаттар ушш тартылатынбюджеттен тыс коздер есебшен камтамасыз еталедьМемлекеттж кажетплжтер ушш жетюзш1мдерд1 камтамасызету бойынша жумыстарды уйымдастыру ушш ук1метмемлекеттж тапсырыс берушшерд1 беютед1. Олар республикалыкаткарушы билж, мемлекеттж казьшальщ кесшорын, К,Раткарушы билптнщ субъектю1, коммерциялык жоне коммерциялыкемес уйымдар, корпорациялар болуы мумкш.Мемлекеттж тапсырыс берушшщ непзп функцияларыныц6ipi ешм жетюзуиплерд1 тацдау, ягни мемлекеттж кажетплжтерушш ешм жетюзуд1 орналастыру болып табылады. Эдетте,

V тарау. Индустриалды-инновациялык даму.., 85мемлекетпк тапсырыс конкурстык (тендерлж) непзде орналастырылады,ягни eKi кезецнен туратын ашык немесе жабыкконкурстар втк1зу жолымен жузеге асырылады конкурстын енко лай лысы онын ашык Typi болып табылады. Жабык конкурстармемлекеттж купия болып табылатын корганыс жэнекаушйздж кажетплжтер! ушш тауарлар (жумыстар, кызметкэрсетулер) сатып алу жагдайларында еткишеда.0шмнщ кейб!р турлер1 (кымбат багалы металдар жэне багалытастар, мурагаттык кундылыктар, сирек кпаптар, колжазбаларжэне мурагаттык кужаттар т.б.) мемлекетпк кажетплжтерушш конкурс етюзбей-ак сатып алынады.Конкурска катысуга eHflipie ушш кажетп ендорютж куаттары,жабдыктары жэне енбек ресурстары бар жетюзупп (аткарушы)мумкшдж алады. Егер К,Р мемлекеттж кажетп л iKTepi ушштауарларды (жумыстарды, кызмет керсетулерд!) ендаруге imKiмумкшджтер жок немесе экономикалык тургыдан тймда болмаганжагдайда конкурска катысуга шетелдж жепазушшер (аткарушылар)шакырылады.Ашык конкурста жещп шыккан жеткхзущшер (аткарушымен)мемлекеттж тапсырыс берупп мемлекеттж келю1мшарт(контракт) жасайды. Мемлекеттж келк1мшарт —мемлекеттжкажетплжтер ушш ешм жепазупп мен мемлекеттж тапсырысберушшщ кукыктары жэне мшдеттерш аныктайтын непзпкужат. Мемлекеттж келкпмшартта темендеплер керсетшеда:• 0HiM (жумыс, кызмет керсету) жепазипмшщ келем1 натуралдытурде, номенклатурасы (Ti36eci) жене ассортимент!(сурыптардын аракатысы) коса бершед1;• 0HiM (жумыс, кызмет керсету) сапасына койылатын талаптар;• 0шмдц жетюзу мерз1мдер1;• Тауарлык багалар жене оларды езгерту шарттары;• Мемлекеттж кешсдШпартгы аткару ушш кажетп материалдыкресурстарды сатып алу ушш женазуийге бершетш каржылыкресурстар келела.Кел^амшарт бойынша косымша мыналар карастырылуымумкш: келюшшарт барысын мемлекеттж тапсырыс берупптарапынан бакылау жене жепазупйге кемек керсету; экономикалыкынталандыру (салык бойьшша жещлджтер, максаттыдотациялар мен субсидиялар, жещлджт1 несиелеу).КелМмшарт непзшде мемлекеттж кажетплжтер ушш ешмжепазупп жене сатып алушы (мемлекетпк тапсырыс берупп)жетк!зш1м кeлiciмiнe кол кояды.K,a3ipri кезде мемлекетпк тапсырыстын бфнеще турлер! бар.О л ар :

86 Улттык экономиканы мемлекеттж реттеу• К,органыс кажеттшжтер1 ушш тапсырыс;• Рылыми-зерттеу жумыстарына тапсырыс;• Мемлекеттж материалдык резервке ешм жеткйуге тапсырыс;• Ауыл шаруашылыгы ешмдершщ, шик1заттьж жене азыктулжин;республикалык корына жетюзШмдерге тапсырыс;• Мерднерлж жумыстарга тапсырыс жене т.б.1здешс сурактары:Й Экономиканьщ непзп курылымдары.2. Экономиканьщ функционалдык, салалык, технологиялыккурылымдары.3. Улттык экономиканьщ курылымын болжау, сараптаужене реттеу эдктерк4. Материалдык enmipicri мемлекеттж реттеу.5. 0н1мд1 бел icy келкпмдерк6. Мемлекетпк кажетшйктер унЫн eHiM жетюзу.7. внеркесттж саясаттыц непзп багыттары.8. Инновациялар; енщщж жене технологияльж.9. Инновацияльж сфераны мемлекетпк колдау.10. Мемлекеттж тапсырыс —мемлекеттж реттеудщ куралыретшде.VI тарауАГРОеНЕРКЭС1ПТ1К КЕШЕНД1МЕМЛЕКЕТПК РЕТТЕУ§1. Агроенеркэсттчк кешеннщ курамы,максаттары мен мшдеттер1Агроенеркесштж кешен (A0K) —агроенеркесштж ецщрюпенбайланысты экономика салаларыньщ жиынтыгы болып табылады.Агроенеркесштж кешен улттык экономиканьщ мацыздысекторыныц 6ipi. Оны дамыту ушш узак мерз1мд1 болжамдармен багдарламалар талдап жасалынуы тшс. Елдщ азык-тулжсферасындагы теуелдшитн кемпу меселеа улттык каушазджтщжалпы концепциясы мен багдарламасын жасауды кажетсшедьОнда елдщ азык-тулж Kayinci3fliri непзделт, К,азакстанныц

VI тарау. Агроенеркесштж кешендi мелиекетгтк реттеу 87елемдж азык-тулж ещцру жене белудеп орны аньжталуы тшс.Мунын e3i, ecipece, К,Р-ныц Букшдуниежузшж Сауда уйымынаKipyre умтылу жагдайында езекп меселе болып табылады.Улттык, экономиканьщ агроенеркесштж кещещ ку,рдел1биотехнологияльж жуйе болып табылады. Онын непзп сферасы—ауыл шаруашылыгында жер, су т.б. табиги ендф1с непздер1пайдаланылады. Шаруашылык ic-орекеп нетижелерше табиги-климаттыкжене метеорологиялык жагдайлар улкен осеретед1 де, ауыл шаруашылыгы евдйрюше теуекелдж сипат бередьАуыл шаруашылыгы —капитал мен куатты коп кажетсшетшOHHipic, сондыктан бул сала инвесторлар мен кесшкерлер ушшаса тартымды емес. Агроенеркосштж кешеннщ орныкты дамуынколдау максатындагы мемлекеттж реттеу рыноктык экономиканынобъективп кажеттшш болып табылады.A0K —курдел1 елеуметтж-экономикалык жуйе. Бул жуйегекептурл1 кажетплжтер! мен мудделер1 бар, эртурл1 меншжформасындагы косшорындар юредьМемлекеттж реттеу шаруашылык журпзупп субъекплердщмудделерш сейкестещйру жэне тен кукылык жагдайындаАОК-нщ тшмд1 кызметш камтамасыз етуге багытталады.Аграрлык саясат агроенеркосштж ещйрютщ орныкты женебесекеге кабшетп дамуы ушш колайлы жагдайлар жасауга тшс.Ал мунын 03i елдщ азык-тулж каушаздт мен ауыл жоне калатургындарынын OMip суру сапасын, сондай-ак олардынолеуметтж инфракурылымдарын жакындатуга онды осер етедьТабиги-экономикалык шарттардьщ кептурлштне байланыстыжекелеген ешрлердеп eHAipicTi утымды орналастырукажетплп! елеуметтж-экономикалык саясатты да жергшжперекшел1ктерд1 ескере отырып журпзуд1 калайды.Агроенеркесштж кешещЦ дестурл1 калыптаскан кагидаларгасейкес орналастыру рыноктык механизмдер, сондай-ак салалыкжоне аумактык багдарламалар непзшде ретгедедьУзак мерзшдд перспективада агроенеркесштж кешендд дамытудынмаксаты рынокты тургындардын барлык топтарыньщ колыжепмда сап алы азык-тулжпен камтамасыз ету ушш орныкты жонетшмш ауыл шаруашылыгьш кальштастыру болып табылады.Агроенеркосштж кешеннщ 6ipimni кезектеп мшдеп азыктулжпенкамтамасыз етуде импорттьж тоуелдшжп кемйгу; азыктулжпжан басына шаккандагы тутынуды жогары лата отырып,ауыл шаруашылыгы тауар OHflipyiumepi мен ендеуип енеркесшкосшорындарыныц табысты жумысы ушш уйымдастырушылыкэкономикалыкжагдайлар жасау болып табылады.Агроенеркесштж кешещй дамытудыд непзп багыттарыкелесщей:

88 Улттык экономиканы мемлекеттж реттеу• Рыноктык устанымдар мен мемлекетгйс ретгеущ катар колдануганепзделген А0К-тщ кызмет ету механизмш калыптастыру;• АбК-нщ тшмдхлшн жогары лату жене оныц бесекегекабшетплтн арттыру ушш гылым мен гылыми-техникалыкпрогресс ecepi мен релш кушейту;• Отандык рынок ушш ауыл шаруашылыгы ешмдершецщретш тауар ёндарупилерге колайлы жагдай тугызу максатындапротекционистж сырткыэкономикалык саясат журпзу;• А0К-нщ ещйрютж елеуетш пайдалану тшмдшМн арттыругабагытгалган жер катынастарьш жетиццру, интеграциялыкудергстер мен кооперацияны дамыту;• Ауыл тургындарыныц табысын арттыруга, ауылдагыелеуметтж инфракурылымды дамытуга багытгалган елеуметпксаясатты мейлшше жет1лд1ру.Ауылдьщ дамуына жаца кезкарас кажет. Ауыл тек кана ауылшаруашылыгымен байланысты аумак деп кана емес, сонымен6ipre оныц тургындарыныц eMip суру ортасы ретшде карастырылуыкажет жене олардыц eMip суру жагдайлары кала тургындарыныцжагдайына тендеспршу1 тшс.Табиги-экономикалык жагдайлардыц кептурлшптне байланыстыжекелеген ещрлер мен emripicri утымды орналастыругакатысты елеуметтж-экономикалык саясатты калыптастырудадербес едк>тесшдер колданылуы кажет. Агроенеркесштжещцрюп орналастыру жене мамандандыру меселеа рыноктыккатынастарды реттеу механизмдер1, сондай-ак салалык женеаумактык максатты багдарламалар непзшде жузеге асады.Узак M ep3iM fli перспективада АО К-H i дамыту максаты рыноктысапалы азык-тулжпен камтамасыз ететш орныкты жене■miMfli ауыл шаруашылыгы мен баска салаларды калыптастыруболып табылады.Аграрлык eHflipic еш нерсемен орнын толтыруга болмайтын,бастапкы кажеттшжтерд1 канагаттандыратын азыктулженгмдерш енццредо. Мунда табиги ещцрпш куш пайдаланылады,соныц шпнде жер багалы жене келем1 бойыншашектеул1 ресурс болып табылады.Биотехникалык революция аграрлык ецбекпц экономикалыкecyi ушш ез артыкшылыктарьш максималды пайдаланугажагдайлар жасады. Аграрлык ецбекпц ешмдшш енеркесшeHflipici ен1мд1лшнен арта тусн. Сонымен 6ipre аграрлык ецщрй:e3i ушш жасанды курал-жабдыктар жасап беретш енеркесштжсалаларга тжелей теуелдыжке тусш, езш-ез1 удайы ецщретшсала болудан калды. Макродецгейде аграрлык ецщргс рыноктьжэкономиканьщ Ka3ipri моделше сейкес келе коймайды жене

VI тарау. Агровнеркэсттж кешенд! мемлекеттж реттеу 89сондыктан мемлекеттж колдаудын THicii багдарламасы болганжагдайда гана одан api дами алады. Экономикалык ресурсрейнде жер ецбек непзшде жаралган жок, сондыктан оныценддргс шыгындары да жок. Ол, табигаттыц сыйы. Ендеше, рынокаумагындагы жер ушш усыныс абсолютп икемд1 емес,рынокта жерге сураныс кана едэу1р белсендц.Агроенеркесштж кешен курылымында уш сфераны ажыратады:6ipiHUii — ауыл шаруашылыгы, тамак жэне ет-сутенеркесШш, дайындау жуйесш ещцрю курал-жабдыктарыменкамтамасыз етеэпн енеркесштж салалар жиынтыгы; екгнип —ауыл шаруашылыгынын тжелей ©3i (епн, мал жэне орман шаруашылыктары);уппнпй —ауыл шаруашылыгы шиюзатын дайындауды,тасымалдауды, сактауды жэне ондеп, уксатуды камтамасызететш салалар мен ещцрютер жиынтыгы.К,азакстандагы аграрлык реформа барысында А0К-нщ уйымдастыру-экономикалык,каржылык жэне кукыктык жагдайларытубегейл1 езгертццц. Ауыл шаруашылыгы тауар eHaipyuiuiepiшаруашылык журпзудщ уйымдастыру-кукыктык формаларын,оз1нщ ендарютж-каржылык кызметш жоспарлауды, эщцршгенонш мен табысты пайдалануды, отк1з1летш еншге бага тагайындаудытандауда дербес кукыкка ие болды.Аграрлык реформанын мэш меншж катынастарын езгертужэне соньщ непзшде ел экономикасында кеп салалы аграрлыксекторды калыптастыру болып табылады. Заманауи гылыммен практика шаруашылык журпзудщ талаптарга сай жолдарынусынады. ByriHri тандагы аграрлык секторга койылатынталаптар Kejieci концепция нускаулыктарымен байланыстыболса керек. Олар:• Мемлекетпк максатты багдарламалар ресурстык мумкщщктердщшектеулшпне сейкес A0K дамуыныц басым багытгарыбойынша кабылдануы тшс; осыган байланысты innci резервтерддмейлшше пайдалануга улкен мен бершеда, сондай-ак А0К-нщ пшаэкономикалык катынастарын жетщщруге, ягни тж жене келбеубайланыстагы курылымдарды жасауга назар аударылуы кажет;« Ауыл шаруашылыгы тек экономика секторы гана емес,сонымен катар когам eMipiHiH курамдас белш ретшде карастырылуыкерек, сондыктан о л мемлекеттж саясаттыц объектаболуы тшс;• Ауыл шаруашылыгы мен азык-тулж рыноктарыныцкызметш мемлекеттж реттеу кажетплш бар, ce6e6i тшмд1 куралретшдеп реттеу ic-эрекеттершен аталмыш сала шаруашылыгыныцнэтижес1 бещдж болады.Рыноктык механизмдер отандык ендгрупплерда мемлекеттжколдау саясатын толыктыруы кажет.

90 Улттык экономиканы мемлекеттж реттеуАгроенеркесштж кешенда еркендетуде езшдж енд1рютакмумкывджшерге басымдыктар бершеда. Бул отандык азык-тулжрыногын калыптастырудын Heri3ri шарты. Есептеулеркерсеткеншдей жакын онжылдыкта отандык © him шыгаруесебшен ет, кус, сут, жумыртка, картоп жэне кекеню вшмдер1бойынша iiUKi тутынуды канагаттандыруга мол мумкшджтербар. K,a3ipri кезде бул ©нщцерда ещцру бойынша мамандандырылганаймактар, кешендер уйымдастырылуда.К,азакстан Республикасы ук1мет1 ецдеупп, уксатушы©неркэсш кесшорындарын технологнялык кайта жарактандырудаматериалдык, каржылык колдау керсетш отыр. Мунын©3i отандык ешмнщ бэсекеге кабш егплш н арттыругакемектесетандш анык. Сондьжтан аграрлык саясат ауыл шаруашылыгывшмдерш ендаруда турактандырьш, жогарылату щшекызмет кврсету1 тшс.§2. Агроенеркэс1пт1к кешенд1 мемлекетпк реттеудщбагыты, эд1стер1 жэне накты механизмдер1K,a3ipri дамыган елдердщ барлыгында дерлж ауыл шаруашылыгыэкономиканьщ манызды сферасы ретшде мемлекеттщколдау объект1с1 болып отыр. вщйрютщ бул саласьшдагы бастыкагида еркш рьшок жагдайындагы сураныс пен усыныс аракатынасьшбелсенда мемлекеттж реттеумен тольжтыруда болсакерек.Батые елдершде мемлекет ец мацызды деген ауыл шаруашылыкешмдерше минималды багалар тагайьшдайды жэне оныкайта карал отырады. Осындай эрекетгер аркылы ендарупплербаганьщ тым темендеп кетушен коргалады. Аграрлык саясаттыжурпзуге байланысты шыгындар мемлекетпк бюджет есебшенкаржыландырылады. A0K-Hi рыноктьж экономика жагдайындареттеу кепкырлы мэселе болып табылады.Сонымен, агроенеркесштж emupicri мемлекеттж реттеу ауылшаруашылыгы вшмдерш, шиюзатты жэне азык-тулжи ещцру,ецдеу жэне епйзу, сондай-ак аграрльж секторды ещцрютжтехникалыкжэне материалдык-техникалык камтамасыз етубойынша мемлекеттщ экономикалык эдастер аркылы 9cepi болыптабылады.К,азакстан Республикасында мемлекеттщ реттеупй кызмепкелеа багытгар бойынша жузеге асады:1. Зацнамалык база жасау, реттеуд1 кукыктык камтамасызету. Мемлекеттж реттеу монополдык курылымдардыц T epicэсерш болдырмауга багытталуы тию.

VI тарау. Агроенеркесштж кешендi мемлекеттж реттеу 91К,азак,станда аграрлык реформа журпзу барысындамейлшше монополданган ресурстык,, шшазаттык, азык-тулжрыноктары калыптасты. А0К-мен шектес салалардыцмонополизм!, делдалдардын кептш багалар диспаритетш(тецйздтн) туындатып, ауыл шаруашылыгында жасалганжалпы табысты монополистер мен делдалдардын пайдасынакайта белш, А0К-нщ непзп саласындагы удайы ещцрнжекедерп келпрдь2. Аграрльж рыноктардьщ барлыгында бэсекелж орта калыптастыру.Мунын 63i А0К-нщ тупк1 табысын оныц барлык буындарыныншыгындарына сэйкес кайта белуге кемектеседьБутан коса бага тецаздптн жою ушш энергетикалык кешен,келж, байланыс кесшорындарыныц кызметш реттеуде мемлекетрелш кушейте тусетш зацнамалык непз кажет.3. Агроенеркесштж кешевдц орныкты дамыту, тауарендару!шлерд1 рынок шарттарына бей1мдеу жагдайларын жасаудыколдау. Осыган байланысты мемлекеттж реттеудщ маныздыкызметше тамак ёншдер1 мен ауыл шаруашылыгыштазаттарына орныкты суранысты колдау жатады.Мемлекет A0K ешмдерше, мемлекеттж тапсырыска кажетобага жуйесш реттеу аркылы халыктын табысын калыптастыругаесер етш, тургындардын телем кабшеп бар суранысын тузугежврдемдесед1.4. Акылга конымды протекционизм (колдау) саясатынжурпзу жене азык-тулж каушйздпш камтамасыз ету кеденджтарифтер, импорттык азык-тул1к тауарларына салыктаркемепмен жузеге асады.5. Шетелдж инвесторлар ушш колайлы ахуал жасау, A0Kнщ6ipiKKeH кесшорындарьш куру, озык техника мен технологияныимпорттауды колдау максатында шетелдж кредиторларушш мемлекеттж кетлджтер беру.6. A0K проблемалары бойынша шешуш1 гылыми багыттардыкаржыландыру, элемдж стандарттарга сай жаца технологиялардыжасау бойынша инвестициялык жобаларды каржыландыруга катысу.Агроенеркесштж ennipicTi мемлекеттж реттеу б1ркатар экономикалыккуралдар аркылы жузеге асады. Булардыц шшщебаганыц рел1 ерекше. Бага рыноктык экономиканыц непзпэлементтершщ 6ipi болып табылады. Багаларды ырыктандыруусынысты да, суранысты да кыскартты жене багалардиспаритетш (тецс1здп1н) туындатты. А0К-нщ непзп бага жасаушыбуындары бойынша багалар тецс1здшн реттеу кажеттшттуып отыр. Бул диспаритеттер: энерготасушылар —транспорттыктарифтер —A0K ушш машина жасау салаларыныц eHiMi —

92 Улттык экономиканы мемлекеттж реттеуауыл ушш кызмет керсету —ауыл шаруашылыгы шиюзаты —ецдеу, тамак ежмдер! саудасы Ti36eci бойынша ретгелу! тшс.Багалар диспаритет! exi формада K o p iH ic табады:• Ауыл шаруашылыгьша тауар жепазшмдер1 мен кызмет керсетулергешыгындар децгейшен елдекайда артык бага тагайындау;• Ауыл шаруашылыгы ещмдерш сатьш алу багасын шыгындардыжабу жэне кажетп пайдалылыкты камтамасыз етуденгейшен едэу1р темен тагайындау.Сондыктан ауыл шаруашылыгын багалык диспаритетгщ катанкурсауынан шыгару ушш багаларды калыптастыру жэне реттеуic-эрекетгерше мемлекеттщ белсенда турде араласуы кажет.Агроэнеркэсттж кешещц мемлекетпк реттеуде келеа багаларжуйеа колданылады:• Ауыл шаруашылыгы ешмдер1, штозат жэне азык-тулжрыногында экономикалык непз1 сураныс жэне усыныс эсер1менкалыптасатын рыноктык (келгс1мд0 багалар больш табылады;• Егер орташа рыноктык багалар кепшденген (гарантиялык)багалардан тэмен болса, онда ауыл шаруашылыгы ешмдергекетдщ багалар колданылады;• Максатгы багалар (нормативтж индикаторлар) енеркэситпкжэне ауыл шаруашылыгы вшмдерше паритетпк (тецеспршген)багалар аракатынасын камтамасыз ету ушш; салык телеуменбайланысты шыгынды жабу ушш; кредит бойынша пайыздардытелеу ушш колданылады.Ауыл шаруашылыгындагы багалар паритетш орныктырубарысында ауылдык тургындар ушш тутыну багаларыныц дапаритеп ескершу1 тшс. Ауылдагы жалдамалы жумысшылардьщжалакысы жумысшы кушшщ удайы eHflipici мен элеуметпксфера дамуын камтамасыз eTyi кажет.Элемдж тэж1рибеде ауыл шаруашылыгын жецшджп несиелеужуйесш уйымдастыру эдастер1 кальштаскан. Ауыл шаруашылыгыннесиелеу кызметш аткаратындар:• Кооперативтж ауыл шаруашылыгы банктер1;• Мемлекеттж банктер;• Мемлекет бакылайтын жэне колдайтын маманд андыры л -ган банктер;• Бюджеттж несиелеу.Рынокка бешмделген каржы-несие жуйесше мыналар жатады:• Багалык кецир1мдер мен орнын толтырулар (дотациялармен компенсациялар);• Жещлджп шартгар непзшде белшетш акшалай несие;• Ауыл шаруашылыгыныц жекелеген салаларын колдау уппнреспубликалык бюджеттен субсидиялар (кайтарымсыз арнайыакшалай жэрдем).

VI тарау. Агроенеркесштж кешенЫ мемлекеттж реттеу 93Агроенеркесштж кешещц дамытудыц болжамды керсетюштершнепздеу ушш келе

94 Улттык, экономиканы мемлекеттж реттеуАуыл шаруашылыгы ешмдер! рыногыньщ баланстылыгьш кдмтамасызету максатында мемлекет, сондай-ак рынокта сатып алужене тауар интервенцияларын журпзеда. Сатып алу интервенциясыауыл шаруашылыгы ешмдерщ* шиюзатты, азык-тулжйсатып алуды уйымдастыру формасында жузеге асырылады. Буццайинтервенциялар ауыл шаруашылыгы ешмдершщ, шшазаттынжене азык-тулжтщ рыноктык багалары минималды децгейдентемендеп кеткенде, немесе агроенеркесш ennipici сферасьщдагытауар ецщрушшер сураныстыц кыскаруьша байланысты ешмдершез кушшен етизе алмайтын жагдайларда колданылады.Тауар интервенциялары республикалык жене ещрлж корларданауыл шаруашылыгы ещмдерщщ шгаазаттыц жене азыктулзктщкетерме саудасын уйымдастыру формасында жузегеасырылады. Бундай интервенциялар рыноктык багалар максималдыдецгейден артып кеткенде колданылады.1зден1с сурактары:1. Агроенеркесштж кешеннщ курамы.2. Агроенеркесш кешеншщ максаттары мен мшдетгер1.3. Агроенеркесш кешенш дамытудыц непзп багыттары.4. Агроенеркес1хшк кешенда мемлекетпк реттеудщ багыттары.5. Агроенеркесштж кешещц мемлекеттж ретгеудщ едас-Tepi жене накты механизмдерг6. Агроенеркесштж кешецщ мемлекеттж реттеудеп багаларжуйесь7. Агроенеркесштж кешеннщ баланстар жуйеа.VII тарауМЕМЛЕКЕТТ1К АНТИМОНОПОЛИЯЛЫКРЕТТЕУ§1. Бэсекел1 жэне монополды рыноктар.Мемлекеттщ монополизмге карсы эрекелРыноктык экономика тшмд1 кызмет аткаруы ушш рыноккакатысушылар: тауар енццрушшер, сатушылар, кесшкерлер, ягник1мде-к1м ез тауарларын жетюзу мен сатуды усынушылар арасындабесеке болуы шарт.

VII тарау. Мемлекеттгк антимонополиялык, реттеу 95Рыноктык экономикасы бар мемлекеттер бесекеш дамытугамудцеш. Бэсеке теориясы жэне оныц рыноктык багалар менрыноктык катынастарды реттеудеп рел1 туралы будан 6ipHeuieжуз жыл бурын классикалык саяси экономия еюлдер1 айтканболатын. Еркш рыноктагы багаларды реттеу бойынша бесекенщрелше байланысты Адам Смитгщ niK ipi белгип. Ол бэсекешсатып алушыларды сураныс децгейше сэйкес бага тагайындаугамежбурлейтш «кершбейтш кол» деп атаган еда. Тепе-тец багадеген атаумен белгЬп сураныс пен усыныс мелшершщ тепетецджтбагасын бэсекеш рыноктыц esi калыптастырады. Одан6 e p i бэсеке туралы тусшйк кецешп, терецдей туста. Нэтижесшдерынокта 6ipTeKTi тауар сатушылардыц шогырлануы децгейшесэйкес бесекелж курестщ б1рнеше Typi ерекшеленеда.Елдеп ещцргцп куштердщ сандык жэне сапалык есушеыкпал ететш, улттык экономика шекараларынан асып отшэлемдж рыноктарга тарайтын бэсеке мемлекеттщ дуниежузшжелдер арасьшдагы экономикалык жагдайын ныгайтуга мумкшдакберед1.Тауар онд1ру1шлер мен сатушылар ортасында жеке пайдагакенелу жэне бэсекелестерда рыноктан ыгыстыру максатындамонополизм мен кара ниет бэсекеге умтылыс туракты турдебой корсетедь Мемлекетпк билж органдары монополияга карсысаясат аркылы монополизмге кедерп жасайды.Анитимонополияльж саясат монополистер кызметше тыйымсалу, оларды рыноктан ыгыстыру, ipi компаниялардымэжбурлеу аркылы усактау непз]цде монополиялык урдастердажан-жакты шектеуге багьггталган саясат болып табылады.Айта кететш 6ip жайт, кейб1р коррупцияга урынганмемлекеттж шенеунжтер, тшта билж органдары пара алу максатынданемесе монополисте кызметке жэне монополизацияланганкомпанияларга комек колын созуга тартылып,монополистерда жасырын да, аекынган туршде ашык та колдайтыныбелпт. Мундай белгш «шатыры» бар аумактык монополизмрыноктык трансформациялау кезшде кептеп орын алады.Монополизмнщ кез келген формадагы етек алуы мемлекетпен когамга, экономика мен кэешкерлжке аса зор шыгындарэкеледьМонополистж курылымдардыц рынокты жаулап алуыньщTepic салдарына мыналар жатады:1. Монополистер астыртын багалык ымырага келу аркылыоздер! усынатын тауарларга жогары бага тагайындайды;2. Монополист-онд1рушшер emupicri дамытуга, тауарлар менкызмет керсетулердщ сапасын арттыруга, тутынушылардыцкажетплтн негурлым толык канагаттандыруга муддел1 емес,

96 Улттык экономиканы мемлекеттж реттеуce6e6i оларга босекелестер тарапынан кауш жок, ал жогарыпайданы ецщрхс колемшщ шектеула жагдайында да баганыжогарылату жолымен алуга болады;3. Монополизм ецщрютщ, ресурстарды пайдалану децгейшщтшмдшгше карамастан ресурстарды монополистер пайдасына,ти1мс1з болу урдкш туындатады;4. Бас пайдасын гана ойлайтын монополистер ушш мемлекетпен когам мудделер! кейшге ысырылады, оларбосекелестерш ондхрютен де, рыноктан да аяусыз ыгыстырады;5. Монополизм мемлекетпк билж аппаратымен, мемлекеттжбаскару органдарымен, ор децгейл1 шенеунжтершен ымырагакелш оз орбитасына жаца катысушыларды косып алугамумкшдтн кецейте береда.Монополизмнщ осьшдай Tepic кврппстерше байланысты icжузшде барлык мемлекеттер кецейталген шаралар аукымынкамтитын антимонополиялык ic-орекеттерге баруга мэжбур.Мемлекеттщ антимонополиялык кызмет1 монополизмбелгшершщ дорежей мен формаларьша катысты ескерту, шектеу,токтату, жою аркылы бесекеге кедерплерд1 альт тастауганемесе оныц мэнш Tepic айналдыруды болдырмауга багытталганшаралар кешеншен турады.Монополиялык OHflipic пен тауар опазуте карсы тыйым салутуршдеп мемлекеттж антимонополиялык реттеу будан 6ip жарыммыц жылдан астам бурын пайда болтан еда. Ырталай уакыттардан6epi монополистж урд1стерге карсы турудыц непзпкуралы ретшде коптеген елдерде монополияны шектейтш немесетыйым салатын антимонополиялык зацнама колданылабастаган. К,уатты корпорациялар туршдеп ipi монополистердщпайда болуына байланысты антимонополиялык зацдардыцкажегплт осе тускен. Солардьщ 6ipi антитрестж деп аталганзацнама оз бастауын АК,Ш-тан алып, каркынды дами бастады.1890 жылы АК,Ш-та Шерман зацы кабылданды. Бул зац бойыншарынокты монополизациялауга, компаниялардыцм онополиста ымыраласуына, астыртын кeлiciмдepгe,коспжерлжп шектеуге тыйым салынды.АК,Ш-та 1914 жылы кабылданган Клейтон зацы мемлекетпцмонополизмге карсылыгьш кушейте туей. Бул зац тутынушылардыбагалык ал ал ау га (дискриминация лауга), активтерш сатыпалу аркылы 6ip корпорацияныц баскаларын «жутып»коюына, б1рнеше компаниялар директораттарыныц озараKipiryiHe, босекеш елйрету ушш баска да ic-кимылдарга тыйымсалды. Одан opi Клейтон зацы тузетулер енпзу аркылыKYшeйтiлiп, кецейт1лд1 де, олемнщ коптеген елдержщмемлекеттж реттеу теж1рибесшде колданыла бастады.

VII тарау. Мемлекеттж антимонополиялык: реттеу 97Кецестж экономикада антимонополияльж реттеу проблемасынаназар аударылмады, ейткеш, 6ip жагынан б1ртутасмемлекеттж монополия орын алды жэне еркш бэсекел1 рынокатымен жок болды, екший жагынан мемлекеттж жоспаркесшорындар монополизмше кедерп жасады. Ал бэсекегекелетш болсак, оны социалистж жарыс деп аталатын тауаренддрушшер арасындагы ендцрютщ жогары нетижеа ушш умтылысалмастырды.Казакстанда рыноктык жангыртуларды журпзу жэне тауарлармен кызмет кэрсетулер рыногыныц калыптасуы мемлекеттжантимонополиялык кызметп едэу1р жандандыра туст1. 2001жылы кабылданган «Бэсеке жэне монополистж кызметп шектеутуралы» зан бул саладагы жумыстар монополиялар кызметшкадагалау бойынша накты тетжтерд1 белгшедь МамандардыцniKipiHme К,Р антимонополдык заны езшщ максаттары менмазмуны бойынша монополияны реттеу батыс Еуропалыкулпсше жакын.Казакстан Республикасыныц монополияга карсы органдарыныцнепзп мщцеттер! келесщей:• Тауарлар мен кызмет керсетулер рыногында кесшкерлжпколдау жене бесекеш дамыту;I Монополистж ic-ерекеттщ алдын алу, оны шектеу женежою, едшетаз бесекеш токтату;• Табиги монополистер кызметш реттеу;• Мемлекеттж органдардыц кызмет керсетулер1 тернбш реттеужене бакылау;• Бага жасау удерюш кадагалау;• Тауар рыноктарындагы басым субъектшер ерекетш бакылау;• Тутынушылар мудделерш коргау бойынша мемлекеттжоргандар кызметш уйлеспру жене т.б.Антимонополияльж мемлекеттж реттеу теориясы мен практикасында«рыноктагы жагдайыньщ басымдыгы» тусшш пайдаланылады.Буган бежзш 6ip тауар рыногындагы 6ip немесеб1рнеше шаруашылык журпзуш1 субъектшердщ; memymi есерeTyi жатады. 0зшщ басым жагдайын Tepic пайдаланушылар катарынатауарлардын жасанды тапшылыгын жасаушылар, бага жасаудынорныктырылган TepTi6iH бузушылар, рынокка баскакатысушылардьщ KipyiHe кедерп келпрушшер, контрагенттергекелюгмнщ езшдж шарттарын зорлап мшдеттеушшер жатады.Антимонополиялык кызмет ушш жауапты мемлекетпкоргандардыц колында efleyip куштеу куралдары жинакталган.Солардыц imiHeH келес1 куралдарды атап айтуга болады:1. Шаруашылык журпзуш1 субъектшер ушш аткарылуымшдетп директивалык нускаулар;

98 Улттык экономиканы мемлекеттж реттеу2. Монополды курылымдарды межбурлеу непзщцё белшектеп,олардьщ курамынан дербес, теуелс!з уйымдар менмекемелерд1 калыптастыру;3. Антимонополиялык зацнамага кайшылыкты келк1мдердщ,шарттардыц, мемшелердщ кушш жою;4. Антимонополиялык заннама жене баска да нормативтжактшермен карастырылган ережелер мен нормаларды бузганыy m iH айыппул салу, санкциялар колдану, еюмшшж жауапкершгпжшараларын колдану;5. Монополист уйымдар мен кесшорындарды межбурлеуаркылы таратып жШеру.Осындай мемлекетпк антимонополиялык есер ету шараларыньщмолдыгына карамастан, оларды жузеге асыру монополистертарапынан кушп карсылыкка ушырайды. Сондыктанмемлекеттщ антимонополиялык кызмей узджаз сипатта болуытик, ейткеш монополия лык курылымдар жаншылганмонополистж кершктерд[ кайта туындатудыц жана жоддарымен одктерш табудан eni6ip жалыкпайды.§2. Бэсекелж ортаны калыптастыру жене дамытубойынша мемлекетпк шараларТауар рыногындагы кесйжерлж ic-ерекеттщ eKi ypflici, сондай-акжетктжке жетш, пайда алудьщ ею TecLni бар.Bipimni урдк (тенденция) бойынша кесшкерлер етюзу рыногы,тутынушылар тапсырысы ymiH бесекеге тусед1 жене сондыктанешм сапасын жаксартуга, оньщ ассортимента! кецейтуге,ецщрктж шыгындарды мейлшше темендетуге умтылады.Муныц e3i eHflipicxi жеилд1рудщ, техникальж прогрестщ козгаушыкупп болып табылады.Еюнпй урдк бойынша кесшкерлер, тауар жетюзушшер рыноктыбелку, сату шарттары, бага децгеш тещрегшде езарапайдалы келк1мге келуге умтылады. Олар бесекелестерщ рыноктаныгыстыру, олардыц беделш Tycipy аркылы б1ржактыартыкшылыктар алуды кездейд1.B ipiH ini урдкт1 мемлекет колдауы тик, еюншкше бесекелжортаны кецейту тургысынан карсыльж ретшде антимонополдыксаясат xyprfabryi кажет.Егер шаруашылык журпзупп субъект, баскару органыбесекеш болдырмауды, шектеуда немесе жоюды кездесе женебул тутынушы y m iH зиянды болса, онда олардыц кызметмонополистж болып саналады. Бундай шаруашылык журпзуппсубъект рынокка устемдж жасап тауар айналысына шешупй

VII тарау. Мемлекеттж антимонополиялык реттеу 99эсер етед! немесе баска шаруашылык журпзупп субъектшердщрынокка KipyiH киындатады.Уакытша, табиги жэне мемлекеттж монополиялар турлершажыратады. Уакытша монополия енертабыстарды пайдалану,патенттерд1 енпзу нэтижесшде пайда болады жоне бэсекенщжок болуымен сипатталады.0нд1р1стщ технологиялык ерекшелжтерше сойкес тауарларга,кызмет корсету турлерше суранысты тшмд1 канагаттандырурыноктагы бэсекенщ жок болуына байланысты болса, сондайкосшорындар баганын едэу1р озгеруше карамастан тауарытуракты сураныска ие (ce6e6i оларды баска тауармен алмастырумумкшшшт жок) коммерциялык жоне коммерциялык емесуйымдарда табиги монополиялар болып табылады. Табиги монополияжагдайында рыноктагы сураныс децгешнен тэуелазбосекелж орта калыптастыру мумкш емес немесе гылым ментехника дамуынын кол жеткен децгешнде бэсекелж экономикалыкжагынан тшмоз.Мемлекеттж монополияныц субъект1лер1, формалары,nieKTepi зацнамалык непзде бектлед1. КСРО-ныц экономикасыoHflipic факторлары мен нэтижелерше мемлекеттж монополиясипатында болды. Транзиттж, отпел1 кезецде мемлекет экономиканыдемонополизациялау жоне тауар рыноктарындабэсекеш дамыту саясатын журйзедо, Демонополизация узакмерз1мд1 удерю больш табылады. Босекелж шарттарын жасау,тауар ондтркднщ шамадан тыс шогырлану децгешн темендету,олардын еркш козгалысына кедерплерд! алып тастау, рыноккажаца бэсекелж курылымдарды, сонын 1шшде шетелдж курылымдардыенпзу мэселелер1 копжакты сипатта болады.Шаруашылык журпзу субъектшщ рыноктагы улеа келесщейболса, онда оньщ рьшоктагы басымдыгы бар деп саналады:• 65% жоне жогары, егер ол жагдайыныц басымдыгы жокекендшн дэлелдемесе;• 65%-дан кем, егер бул антимонополдык орган белпленгенулес турактылыгы, рынокка бэсекелестердщ Kipy еркшдшкритерийJiepi непзшде корсетшмесе.Егер рыноктагы беягЪп 6ip тауардыц улеа 35%-дан аспаганболса, оныц рыноктагы басымдыгы жок деп танылады.Тауар рыногыныц географиялык шектер! сатып алушыныцтауарга кол жетамдшта устанымы непзшде аныкталады. Егерсатып алушы 6ip ещрде сатылып жаткан тауар баска 6ip ощрдептауардыц баламасы деп есептелсе, онда бул вщрлердо осы тауарлардыцгеографиялык рыногы репнде карастыруга болады.Рыноктьщ географиялык шекарасын аныктауда б1ркатарфакторлар ескершедг

100 Улттык экономиканы мемлекеттЫ реттеу• Б1ртутас географиялык рынокка KipeTiH аумактар арасындагысуранысты жылжыту мумкшдпт (сатып алушыны сатушыгажеиазетш колж куралдарыныц болуы жэне оган жумсалатыншыгын мелшершщ аздыгы);• Б1ртутас географиялык рынокка KipeTiH аумактар арасындатауарлардын еркш козгалысы мумкшдш (тасымалдау багасыньщтомендт, тасымалдау удерющде тауардын сапасы ментутынушылык сипатынын темендемеуО;• Осы аумакка тауарды екелу мен екетуге эюмпплжшектеулердщ болмауы;• Рынок аумагындагы тауарлардын бага децгеш.Тауар рыноктарыньщ шогырлануы денгейше сэйкес антимонополдыкоргандардьщ да эрекета эpтYpлi болады. Ол эрекеттеркатарьша мыналар жатады:• Салалык демонополизациялау багдарламаларын талдапжасау, олардын жузеге асуын бакылау;• Белпл1 6ip тауардьщ рыноктагы улесшщ 35%-дан астамынаиелж ететш шаруашылык журпзупп субъектшщ рыноктыкic-эрекетш бакылау;• Тауар рыноктарына Kipyre кедерп келпретш ic-эрекеттерденгейш кем1ту;• Шаруашылык журпзупп субъекплердщ монополистж icэрекетшетоскауыл болатын шаралар жуйесш калыптастыру;• Осы тауар рыногына Kipyre ыкыласты шаруашылыкжурпзупп субъекплерге кэмектесу аркылы олардьщ санынкобейту;• Шаруашылык журпзупп субъекплердщ косылуына,б1рлестгктер куруына тыйым салу;• Эдшетаз бэсекенщ жолын кию;• Тауар рыноктарында басымдыгы бар шаруашылыкжурпзупй субъекплердщ рыноктык элеуетш шектеу.• Баска шаруашылык журпзупп субъект туралы жалган акдгараттарнемесе оныц гскерлж беделше зиянды, кате мэлгметгертарату эдолетаз бэсеке болып саналады.Монополизмд1 шектеу туралы мемлекеттж шаралар копмолшерде оцщршетш жэне сатылатын тауарлармен салыстыргандаменшж объектшер1 рьшогында сатылатын тауарларга арнайыколдану эдктер1 аркылы жузеге асады. Мысалы, жылжымайтынмулж сиякты ipi меншж объекплер1 рыноктакоппплжке арналган, кунделжп колданыс тауары болмагандьжтан,мундай тауарлардын рынокты жаулап алып, еркш бэсекегекедерп келпретш монополист тауарлар ретшде тжелей айкьшдаукиыншыльж тугызады. Меншж объектшерш сату рыноктарыныц93i аукцион, конкурс тур!нде уйымдастырылып,

VII тарау. Мемлекеттж антимонополиялык реттеу 101келецкел1 немесе тжелей багалык, ымыра керйпстерш калкалайды.Кептеген меншйс объектшерше тэн жагдай объектццтжелей сату емес, оны пайдалану кукын жалга беру, акцияпакеттерш баскаруга беру сиякты амалдарды коддануында болсакерек. Антимонополиялык мекемелер меншжтщ мулжтжобъектшершщ айналым сферасындагы бесекелж бастаулардыколдау максатында заманауи, еркениетп жылжымайтын мулжрыногын калыптастыруга эсер eTyi тшс.Меншж объектшер! рыногына катысты антимонополдыкшаралар бэсекелж бастауларды колдау максатында сату, сатыпалу, колдан-колга етюзу сиякты гс-ерекеттердд мемлекеттжреттеуге багындыруы кажет. Соныц езшде мемлекеттж реттеумен рыноктык ездн-езх реттеу арасында утымды аракатынастарсакталуы керек, 6ipaK езш-эз1 реттеу механизмдер1 ен алдыменбэсекеге лайыкталуы тшс. Сондыктан каз1рп кездеп рыноктынезш-ез1 реттеу1не карсы орын алып отырганмонополистердщ, 6ip топ адамдардыц; олигархия екшдершщмудделергне сай рыноктык кызмет аткару удергстерше тоскауылкою кажет.Бэсекелж бастаулардыц дамуы меншж объектшерше багажасау механизмш жаксарта туседц.Меншжтщ ipi объектшер! рыногында сураныс пен усыныс -ты тендеспру непзшде еркш рыноктык бага жасау механизм!ез мшдетш ic жузшде аткармайды, сондыктан жылжымайтынмулжке баганы мемлекеттж реттеу ете кажет.Мемлекеттж меншж объектшерш баланстык кун дегенменсатуга тыйым салынуы тшс, ce6e6i объектшщ баланстык куны,вдетте оныц рыноктык кунын керсетпещц. Жылжымайтынмулж рыногында багалык реттеудщ непзп куралы мемлекеторныктыратын багалык шектеулер (багалар дел1з0 болуы керек.Шектеулер уксастыкты колдану аркылы шыгынды женетабысты тесшдер непзшде объект! кунын теуелаз багалауедютерше суйенуд кажет. Накты объектшер немесе меншжтщтиптж объектшерше колдануга болатын шекп багалар децгешсатуга дейш тагайындалып, сатушыларга хабарлануы тшс.Жалдау акысынын мелшерш де мемлекеттж реттеу ете мацыздыic болып табылады. Жалдау акысын жалга беруцц менжалга алушы арасындагы вщтгарц бага ретшде тагайындау оныцнакты рыноктык багасына сейкес келе бермейцц. Сондыктантиптж жылжымайтын мулж объектшершщ турше карай (жертелами., коймалар, офистер, тургын уй т.б.) жене олардыц сапалыкпараметрлерш ескерш (орналасуы, тозу децгеш, ен1мд1дш,пайдалануга колайлыгы жене т.б.) мундай прейскуранттардыжасау непзшде жалдау акысыныц мелшерш багамдауга бола-

102 Улттык экономиканы мемлекеттЫ реттеуды. Жалдау акысыныц мелшершен катар мемлекеттж мулжтаконцессияга беруд! де реттеу кажет. Heri3i, мемлекеттж мещржобъектасш пайдаланганы ymiH телем сол объектам екелетшпайдага теуелдещйршу1 керек. Мемлекеттж органдар объектшщбагаланган кунын есептеу аркылы арендалык жэне концессиялыктэлемд! аныктаудыц эдастё&есш даярлаганы жен болады.Менш1к объекталер! рыноктарын антимонополдык реттеукуралдары курамына белил! 6ip меншж TypiHiH 6ipиемденушшщ колына шогырлануына бакылау орнату ти1мд1болмак. Мунда 6i3 6ip колга шогырланган заттай, материалдыкменш1к объектшер1мен катар сатып алынган улестерщ, пайларды,акцияларды карастырьш отырмыз.Менш1к объектшерш антимонополдык реттеудщ ерекшебагытына купия ымыраласуды, картелдж келю1мдерд1 жене т.б.жаткызуга болады.§3. Табиги монополияны мемлекетпк реттеуМонополиялык экономика ушш кажетс1здш, тапта зияндылыгыныцезшде олар белил? 6ip талассыз, ал белгип 6ip дережедеэкономикага имманентта (табиги тшста) болып келедьОбъективта себептер бойынша рьшоктьж бесеке эрекета аумагынантыс экономикалык кызмет сферасын табиги монополиялардеп атайды. Табиги монополиялардыц болуы осы тауардыцбесекелж рыногын куру мумкш болмаган жагдайда (мысалы,монополистщ авторлык кукыгы бар жене оны ешк1мге6eprici келмещц), немесе бесеке лес ещцргстердо курудьщ экономикалыктургыдан кажетс1здш (мысалы, магистралды газкубырларыньщ параллельд1 желкш тарту).Keft6ip жагдайларда уйым, компания тауар мен кызметкерсетулердщ бершген турш ендоргстщ минималды шыгындарыменендару едгсше кол жетюзш, рьшокта ец темен багаларды устаптуруьша байланысты белгш 6ip уакыт йшнде табиги монополистболуы мумкш. Мундай ситуация егер компания ешимнщ колыжетпеген ец жогары сапа бшпне кетершсе де орын алады.Табиги монополия объекта л ерше, мысалы, пайдалы казбалардыцкептеген турлерш шыгаруды, 6ip гана нускадагы транспортжене транспорттык коммуникациялардыц жекелегентурлерш, кару-жарактыц ец каушта турлерш, улы заттардыецщру мен сатуды, 6ipereft каналдар мен байланыс куралдарынжаткызуга болады.К,азакстан Республикасыныц «Табиги монополиялар туралы»Зацына сейкес табиги монополия категориясына:

VII тарау. Мемлекеттж антимонополиялык реттеу 103— магистралды кубырлар аркылы мунай жэне мунайешмдерш тасымалдау;—кубырлармен газ тасымалдау;—электр жэне жылу энергиясын жетк1зу бойынша кызметкорсетулер;—тем1ржол тасымалдары;—транспорттык терминалдар, порттар жэне эуежайларкызмет! жаткызылады.Ipi табиги монополистер мемлекет пен когамньщ коз алдындаболганымен, бул оларга еркш рыноктык бага жасау жагдайындаендаретш ешмдер1 мен кызмет керсетулерше баганы жогарылатудааса кедерп емес. Табиги монополистердщ осындай багалыксаясатыньщ кауштшш сонда, олар оз эрекетш тутынушылардьщ,букш тургындардын десе болады, баршасына таратады.Шиюзатка, жанар-жагармайга баганы аспандататын табигимонополистер материадцарды, жарты лай фабрикаттарды, тушаешмш, кызмет турлерш, онд1рктк шыгындарды камтитын багалыкосу л ер толкынын туындатады.Сондыктан табиги монополияларды мемлекетпк реттеукажетплш пайда болады. Мемлекетпк реттеу жок болтан жагдайдатабиги монополия кэсшорындары олигополияга айналадыда, ошцрю колещ кыскарган жагдайда монополдык бага орныктырады,ал бул оз кезегшде сабактас салалардагы баганьщ есушарандатады. Сондыктан табиги монополиялардагы мемлекетпкреттеудщ непзп объекплерше олардын ©HiMi мен кызметкорсетулершщ шыгындары, багалары мен тарифтер1 жатады.Накты сектор косшорындарыныц табиги монополияларменкарым-катьшастары енеркосттж саясаттын аса oncip мэселелердкатарына жатады. Bip жагынан, табиги монополиялардан алынатынсалыктар бюджет табыстарынын едэуар бощгщ курайды.EKimni жагынан, табиги монополиялар, эдетте, оз шыгындарынтутьшушыларга артып кою ушш олардын op6ip категорияларынаэртурл1 багалар мен тарифтер кою аркылы багалык алалау (дискриминация)саясатын устанады. Осылайша калыптаскан механизмел экономикасыныц орныкты дамуына кедерп келпреда.Табиги монополиялар кызметш мемлекеттж реттеу келес1багыттар бойынша жепдд1р1лу1 тшс:—табиги монополиялардьщ шыгындарыныц калыптасуынамемлекеттж бакылауды кушейту;—экономикалык максаттар тарапынан ти1мд1 болган жагдайдатабиги монополиялар субьекплерше дербес косшорындардыдаралау, белу;—табиги монополия субъекплершщ каржыльж агындарынабакылау уйымдастыру, эртурл! тутынушыларды б1рнеше кездер-

104 Улттык экономиканы мемлекеттщ реттеуден субсидиялауды догарып, сонымен катар, халыктьщелеуметтж коргалмаган топтарын материалдык колдау;—реттеудщ нормативтж базасын жетйщру;— табиги монополияларды реттеуде республикалык женеж ерплж п органдардыц кузыреттерш аныктап, ic-эрекетшецберш белплеу;— табиги монополия субъектшер! болып табылатынакционерлж когамдардыц мемлекетке тиесМ акцияларын баскаруттм д ш п н жогарылату жене т.б.Монополия болмай коймайтын ещцрктк-экономикальжкызмет салаларында мемлекет табиги монополияларды тек канакадагалап, реттеу емес, сонымен 6ipre оларды тжелей баскаругакешедь Бул меселе монополист компанияларга мемлекеттжменшж кукыгын орныктыру, акцияларыныц бакылау пакетшсатып алу жолымен жузеге асады.Табиги монополиялардыц ерекше белптн, немесе, деМректабиги монополияга етене курылымдарды мемлекеттж монополиякурайды. Мемлекеттж монополиялар экономикалыксаясатты калыптастыру саласында, акша айналымьш реттеуде,улттык (экономикалык, ескери, елеуметтж) каушазджп камтамасызетуде, арнайы колданылатын тауарлар енддрюшде орыналады. Мемлекеттж монополия мысалы ретшде акша эмиссиясын,валюта багамын ретгеущ, тауарлардын эксперты мен импортын,сондай-ак алкоголь ен1мдерш, ecipTKi заттарын, каружарактыещцру мен сатуды келпруге болады.Монополияньщ бул турлерше катысты мемлекет антимонополияльжсаясатты сирек колданады немесе тштен колданбайды.Мемлекеттж-монополияльж кызметп мемлекеттж реттеузацнамалык непзде немесе лицензия беру (едетге, мемлекеттжуйымдарга) аркылы жузеге асады.§4. Отандык тауар енд1руш1лердщ бесекегекабтеттт1п'н мемлекетт1к колдауМеншж объектшерш антимонополдык реттеуге занды женежеке тулгалардьщ мемлекеттж органдар атьгаан жузеге асырып,ездершщ пайдасы ушш колданатын лицензия л арды, титулдарды,ресми усыныстарды беруге монополдык кукьжтарыншектеу немесе токтату жатады.Рыноктардагы бесекеш мемлекет тарапьшан реттеу туралыайтар болсак, онда мемлекеттж органдардыц жерплжп, аймактыкжене хальжаралык рыноктарга есер ету мумкшджтершщшектеул1 екендшн мойындау керек. Еркш рынок жагдайында-

VII тарау. Мемлекеттж антимонополиялык реттеу 105гы бэсеке —бул ездшнен туындайтын, езш-ез1 колдайтьш жэнеезш-оз1 реттейтш кубылыс болып табылады. Сондыктан эцпмебэсекей! сырткы реттеу туралы емес, бэсекеге ыцгайлану,бешмделу туралы болуы тшс.Бэсеке мэселесше осы тургыдан келетш болсак, онда бэсекегешаруашылык журпзупп субъекйлердщ катысуымуМкщщка?ер1 женшде жэне рыноктагы бэсекелис жагдайынкушейту туралы айту керек.Мэселе осылайша койылган жагдайда басты назар экономикалыккызмет aremi болып табылатьш шаруашылык журпзугшсубъекплердщ бэсекеге кабшетпл1пне аударылганы жен.Сонда баскару теориясы мен практикасыныц зерттеу o6beKiiciретшде рыноктык катынастарга катысушылардыц бэсекегекабшеттшптн реттеуда корсетуге болады.Рылыми жэне оку эдебиеттерщде «бэсекеге кабшеттшйс»тусшшнш коптеген аныктамалары кездеседь Дегенмен, олардынтолык магынасы экономикалык ic-эрекеттерге катысушылардынез бакталастарымен бэсекеге тусу мумкшдпстер1 туралытужырымдар болып келеда.Баскару мэселелер1 бойынша еуропалык форум келеа аныктаманыусынады: «Бэсекеге кабшеттшйс —фирмалардын калыптасканжагдайларда тауарларды жобалау, ещцру жэне жеткззумаксатындагы накты жэне элеуетп (потенциалды)мумкщджтер1нщ бэсекелестермен салыстыргандагы багалыкжэне багалык емес санаттары бойынша тутынушылар ушш тартымдыболуы». Kepin отырганымыздай, бул аныктамадагы фирманьщбэсекеге кабшеттшптнщ непзп жэне ineniyini факторытутынушы болып табылады, ягни тутынушылардыц талабы менталгамы басты релд1 аткарады.Ке'лтарДлген аныктаманын сипатты белпсше, бэсекегекабшетгшкке тек кана еншрюпен опазу ecepi гана емес, сонымен6ipre тауарды жобалаудьщ да ыкпалы бар екендт жатады.Шындыгында, тауарды жобалау кезшдеп онын конструкциясын,формасын, курамын аныктау удеркшде болашак тутынушыньщкызыгушыльп'ын оятатын параметрлершщ непздер1 калануы тию.Бершген аныктаманын таны 6ip эзщщк сипаты фирманыц бэсекегекабшеттшпп онын шыгаратын тауарларынын тартымдылыгыменбайланыстырылуьшда болса керек. Тауардын тартымдылыгыкажегп сапалык белп дегенмен ол фирманын бэсекегекабшеттшитн жеткшЬсп дэрежеде керсетпейш, эйткеш фирманынбэсекеге кабшеттшгше онын тарихи калыптаскан бетбейнеа(имидаа), жарнамасы сиякты сипаттары да эсер етеда.Айта к ететш жайт, бэсекеге кабшетплйс аныктамасына тауардынтартымдылыгы, унамдылыгы тэр1здд сипаттаушы белгшер

106 Улттык экономиканы мемлекеттж реттеумен кдсиеттерд1 косу бул тусшжтерд1 нактыламайды, оларгасубъективй бояу косады. Тауар сатып алушылардьщ барлыгын6ip вмбебап тутынушы рейнде карастыру, осы тауарга сураныс6epym i сатып алушылардын накты санын керсете алмайды, албэсекеге кабшеттшк 6ipiHiui кезекте сатып алушылар санынатеуелд1 екендш де акикат.Жекелеген авторлар бэсекеге кабшеттшш аныктамасынарыноктагы баска сатушылардыц уксас тауарларымен салыстыргандагытауардьщ накты кажеттшисп канагаттандыру дэрежесшсипаттайтын касиеттерш KipiKTipefli. Бул аныктаманыцжеткшкйздш оныц тауар сапасы аныктамасын кайталауьшдаболса керек. Ал бэсекеге кабшетп лис, ец алдымен, тауардьщсапасы мен багасы аракатынасымен аныкталуы тшс.Сонымен, тауардьщ бэсекеге кабшеттшш оньщ бесекеш рыноктыцталаптарына сейкестш дережес1мен, уксас тауарларменсалыстыргандагы сатушылар талгамы удесшен шыгуымен сипатталады.Бэсекеге кабшетгшис, 6ip жагынан, тауар сапасымен,оньщ техникалык децгешмен, тутьшушылык касиеттер!мен жэне,екшип жагынан, сатушы белгшейтш тауар усынысыньщ багасыменаныкталады. Тауардьщ бэсекеге кабшеттшшне, сондайаксэн талаптары, сату кезщдеп жэне сатудан кешнп кызметкерсетулер, жарнама, эндарушшщ бет-бейнеа (имидаа), тауардьщбелгшшш мен танымалдыгы, рынок коньюнктурасы, сураныстербелютер1, тутынушылардыц телем кабшеп эсер етеда.Bi3 93ipme тауардьщ жэне оган байланысты фирманьщ бэсекегекабшеттшш туралы айтып кедщк. Бэсекеге кабшеттшжйкен магынада туйсшу ушш эртурл1 субъектшер мен объектшердщбэсекеге кабшеттшшн ажырата бшу кажет деп санаймыз.Елдщ бэсекеге кабшеттшш дегешшз осы елдщ тауарларыетюзшетш imKi жэне сырткы рыноктардагы улесш устап турумен кенейту максатында баска елдермен жарысып, куресукабшетгшшнщ мумкшдгктер1 болып табылады. Елдщ бэсекегекабшеттшшн оньщ экономикасьш курайтьш енд1рклтк женесауда уйымдарыньщ бесекеге кабшеттшш аныктайды.Компанияныц бесекеге кабшеттшшн ортак рыноктардаетюзшетш баска компаниялардьщ уксас етмдер1, тауарлары,кызмет керсетулер1 турлер1мен накты жене елеуетп куресукабшетшщ мумкщджтер1 сипаттайды. Компаниялар ездершщбесекеге кабшеттшшн багалык жене багалык емес бесекегежугшумен, жаца етк1зу рыноктарьша KipiryMeH немесе устаптурган рынок секторларын кецейтумен делелдейцй.Компанияныц бесекеге кабшеттшш, толыктай алганда оньщендарген жене сататын тауарлары мен кызмет керсету турлершщбесекеге кабшетп лис денгей1мен айкындалады.

VII тарау. Мемлекеттж антимонополиялык реттеу 107Жобаньщ бесекеге кабшетплш уксас жобалармен салыстыргандагыартыкшылыктарымен аныкталады. Ол езшщ KepiHiciHкол жеткхзшген экономикалык жене елеуметтж тшмдшншентабады.Тауардьщ бесекеге кабшетплш уксас тауарлармен салыстыргандагыозшдж сапасыньщ рыноктык багаларга катынасыменсипатталады. Тауардьщ босекеге кабшетплш сапасымен, ещцрумен сату тшмдшшмен, жетшген технологиясы жоне OHflipicTiуйымдастыруымен, тутынушылар суранысына багдарлануымен,телем кабшеп бар суранысты ескеру1мен аныкталады.Бесекеге кабшеттшжтщ аталган барлык турлер1 ез1нджмоншде иерархия больш табылады. Бул иерархияньщ ep6ip сатысындагыжуйенщ бесекеге кабшетплш оны курайтын шагынжуйелердщ босекеге кабшетйлшне байланысты. Сонымен6ipre op6ip децгейдщ босекеге каб1леттШкт1 арттырумумкшджтер1 баршылык.Бесекеге кабшеттшжп мемлекеттж колдау мемлекеттжоргандардын уйымдастырушылык-кукыктык, экономикалыкжоне зацдык эсерлер1 аркылы тауарларды жобалау, ещцру,рыноктык айналым, тутыну удерютерш peireyi болып табылады.Аталган есерлер бесекелж артыкшылыктарды пайдаланаотырып, рьшоктагы позициясын кушейтш, сату келемш, сатуданалынатын тусшдерда, табысты, пайданы арттыру максатындажумыс штейда.Босекелж артыкшылыктар катарьша босекелестермен салыстыргандагытехникалык шарттар жене тауарлар мен кызметкерсетулер сапасыньщ жогары дец-геШ, багалардын енд1р1сшыгындарынын, трансакциялык шыгындардыц (делдаддык,рес1мдеу жэне мешлен1 жузеге асыру ушш кажетп баска дажанама шыгындар) темешрек болуы жатады.Бесекеге кабшеттшжп макро жэне микроэкономикалыкденгейлерде мемлекеттж реттеу кызметтерше мыналар жатады:—гылыми зерггеулерщ, жобалык, конструкциялык, технолошялык1здешстерд1, тэж1рибелж eHnipicri, мемлекетпк сынактаулардыжене техникалык-технологиялык дамуды каржыландыру;—кызметкерлердц кес1би даярлауга жене олардын бшжтшжденгейш жогарылатуга мемлекеттщ катысуы;—ещцрюп журпзу жене рыноктык сатуларды уйымдастырубойынша елемдж теж1рибеш 1здеп тауып, таратуга мемлекеттщкатысуы;—ресурс унемдеупй OHiupicTuc технологияны игеруге женеколдану га мемлекеттщ катысуы;—мемлекеттж сапа стандарттары мен ешмд1 сертификатгаудыталдап, жасап, 6eKiiyi;

108 Улттык экономиканы мемлекеттж реттеу— отандык енщрушшердщ тауарлары мен кызметтерщ ©пазурыноктарына карай жылжытуды мемлекеттж колдау, рыноксекторларын устап туру жоне кецейту, сондай-ак оларды отандыкжоне шетелдж монополиялар кысымынан коргау.©шмдердщ, тауарлардын жоне кызмет керсетулердщ бэсекегекабшетилшн мемлекеттж колдау шаралары катарынажогары сапалы тауарлар енд1руд1 ынталандыру, сапапараметрлерш бакылау жоне реттеу, салык койылымдарын,кедендж баждарды, тарифтерщ орныктыру жатады. Мемлекеттщаталган ic-opeKerrepi отандык тауар оцщрушшердщ босекелжкабшешн кушейтш, арттыратын болады.1здешс сурактары:1. Бэсекелж жэне монополдык рьшоктар тусшш.2. Мемлекеттщ антимонополиялык саясаты.3. Табиги монополияларды мемлекеттж реттеу.4. Мемлекеттж монополиялар кызмен.5. Меншжтщ мулжтж объектшер1 рыногын антимонополиялыкреттеу.6. Отандык тауар ещирушшердщ бэсекеге кабшетгшшнмемлекеттж колдау.7. Мемлекеттщ, компанияныц, жобанын, тауардьщ бэсекегекабшетплш.VIIIтарауИНВЕСТИЦИЯЛАР МЕН ИННОВАЦИЯЛАРДЫМЕМЛЕКЕТПК РЕТТЕУ§1. Инвестициялар мен инновациялык уДеР>стеРА>Нмеж, бастаулары жене оларды тутынушылар«Инвестиция» тусшш кец магынада болашакка салым дегендабшдареда. Инвесгациялар —болашактагы кажеттшжтердд канагаттандыругаарналган кез келген каражат. Сондыктан олар агымдагыпайдаланудан шыгарылып экономикалык немесе олеуметпкигшж окелуге мумкшдш бар белгш 6ip юке салынады.Экономикалык ресурстарды ic-ерекеттеп ондорютж факторларгаайналдыру ушш белгш 6ip мерз1м кажет, ягни ресурс-

VIII тарау. Инвестициялар мен инновацияларды мемлекеттгк реттеу 109тарды овдйркке тарту мен олардын агенттершщ, енд1ркудеркшщ факторы ретшде колданылуы арасында бастапкыресурсты факторга айналдыруга кажегп белгип 6ip уакыт етедьАйталык, oHflipicTiK гимарат тургызып оны жабдыктау ушшуакыт пен акша керек болады. Сондыктан экономикада ен алдыменicK e каражат салып, emupicTiK удерк журу1 ушш алгышартгаржасалуы тшс, нэтижеш содан кейш кутуге болады.Сонымен, инвестиция дегешшз непзп капиталга, запастарга,резервтерге, сондай-ак баска да экономикалык объектшермен удерютерге салымдар болып табылады. Онын сипаттыбелпсше материалдык ресурстар мен акшалай каражатгын салыстырмалыузак уакытка бейтараптануы жатады.Инвестиция тусштнщ жогарыдагы аныктамасы 1ргел1 экономикалыккатегория болып табылатын инвестиция угымынтолыкканды тусщщре алмайды. Мысалы, экономикалык эдебиетте«курдел! каржы салымдары —курдел1 каржылар» (капитальныевложения) тусййп «инвестициялар» тусштне карагандатар магынада колданылады. Озшщ атауы керсетш тургандайкурдещ каржылар тек кана непзп капиталга салынады, алакпараттык ресурс, багалы кагаз, рухани элеует, материалдыкзапастар сиякты экономикалык ресурстардыц баска турлершесалымдар курдел1 каржы салымдары деп аталмайды немесе бултусщщрме ескерту аркылы жасалады.Инвестиция —кеп тармакты курылым.Капиталдыц физикалык жене акшалай болып белшушесэйкес инвестициялар да материалдык-заттай жэне акшалай депбелшедь Материалдык-затгай формадагы инвестициялар —курылыстагыэндарнптк жэне ецщргста емес объектшер, жабдыктармен машиналар жэне баска да техникалык парки алмастыруганемесе кецейтуге багытгалган инвестициялык тауарлар.Акша формасындагы инвестициялар —бул материалдык-заттайинвестицияларды куруга багытгалган, инвестициялык тауарлардышыгаруды камтамасыз ететш акша капиталы. Орталыктандырылганэкономикада орын алган инвестициялык тауарлармен акша формасындагы инвестициялардыц тапшылыгыOHflipicTi кецейту мен жацарту, кажегп инфракурылым жасау,материалдык запастарды калыптастыру мэселелерш шешудежеткшпсаз болса, рыноктык экономикадагы непзп мэселекол жепмщ инвестициялык тауарга айналдыратын акшалай инвестицияларды1здест1ру болып табылады.0нд1р1ске жалпы инвестициялар деп непзп капиталды (непзпкорлар) жэне запастарды устап туру мен арттыруга багытталатынинвестициялык ешЩц атайды. Жалпы инвестициялар eKiкурамдас болжтен турады. Bipimnici, амортизациялык толем-

110 Улттык экономиканы мемлекеттщ реттеудер. Бул —непзп курал-жабдыктардыц орнын толтыруга, олардыжендеуге, калпына келтаруге кажетп инвестициялык ресурстар.EKiHuiici, таза инвестициялар. Бул —непзп курал-жабдыктардыкобейту, арттыра тусу максатында гимараттар менкурылгыларды, жабдыктар мен ic-ерекеттеп ещцрктж куаттардыicKe косуга арналган капитал салымы.Материалдык enflipic салаларына инвестициялармен катаролардыц едеу!р белш елеуметтж-медени сферага, гылым, бшмберу, денсаулык сактау, спорт, информатика, коршаган ортаныкоргауга, сондай-ак осы салалар ушш жаца объекплер салуга,оларды колданылатын техника мен технологияныжетЪщруге, инновацияларды жузеге асыруга багытталады.Соцгы жылдары гылыми жене оку едебиеттершде адамга,адам капиталына инвестиция салу туралы ежептеу1р айтыльшжур. Бул —салымдардыц ерекше Typi, непзшен бш1м беру менденсаулык сактауга, жеке тулганыц рухани дамуы менжетшд1ршуше, халыктыц денсаулыгын ныгайтуга, eMipai узартуга,адамдардыц шыгармашыльж ецбек кабшетш артгыругаарналган инвестициялар болып табылады.Накты (реалды) инвестициялар экономика салаларына женеэкономикалык кызмет турлерше салымдар больш табыладыжене накты капитал eciMiH камтамасыз етедо, ягни ещцрю куралжабдыктарын,материалдык кундылыктарды, запастарды, акпараттык-интеллектуалдыкресурстарды молайтады.Каржылык инвестициялар деген1м1з —акцияларга, облигацияларга,вексельдерге жене баска да багалы кагаздар мен каржылыккуралдарга салымдар. Мундай салымдар ездшнен нактызатгай капиталга eciM бермейд1, дегенмен уакыт бойыншакунды кагаздардьщ багамы езгеру1 есебшен пайда, соныц ццщдеалыпсатарлык пайда екелуге мумкшдистер1 бар. Мысалы, акцияларнакты, физикалык капитал ещйрмейдь BipaK егер акциянысатудан тускен акша енд1рюке, курылыска, жабдыктаргасалынатын болса, онда каржылык инвестициялар накты капиталгаакшалай салымдар болып шыгады да, реалды инвестицияларгаайналады. Сондыктан багалы кагаздарды сату-сатыпалу аркылы алыпсатарлык пайда алу максатындагы салымдармен накты, физикалык капиталга айналатын каржылык инвестициялардыажырата бшу керек.Тжелей каржылык инвестициялар —дивиденд туршде табыс,сондай-ак акционер л ж компанияны баскаруга катысукукыгын алу максатындагы акционерлж когамныц жаргылыккорына акшалай салымдар. Бакылаушы тжелей инвестициялардеп акциялардыц бакылау пакетше иелжп айтады, ягнидауыс берушшщ акциялардыц жартысынан астамына иелж eTyi.

VIII тарау. Инвестициялар мен инноваицяларды мемлекеттж реттеу 111Каржылык инвестициялар курамынан портфельдж инвестициялардыерекшелейдь Багалы кагаздарга салым салатынтулгалар табыстылыгын жогарылатьш, теуекелш темендету ушшпортфель деп аталатын багалы кагаздардыц 6ipHeuie турлершщжиынтыгын сатып алады. Бул инвестициялардыц атауы осылайшакалыптаскан.Теуекелдж децгеш жогары инвестициялар венчурлык капиталдеп аталады. Ipi венчурлык капитал инвестициялык жобаларга,кызметтщ жаца турлерше салынуымен ерекшеленедьМундай капиталдыц ep6ip салымшысыныц теуекелш KeMiTyушш кептеген салымшылардыц капиталын 6ipiKripin венчурлыккапитал корын курады.Мерз1мдер1 бойынша кыска мерзщщ (6ip немесе б1рнеше айга)жене узак мерз1мда (6ip немесе б1рнеше жылга) салымдар белшп.Осы мерз1мдер шйнде алгашында бейтараптанган салымдарёщцршйк фактор л арга айналып, кайтарым, табыс, пайда екелебастайды.Капитал салымшысы —инвестор деп тек кана езшщ емес,«езгенщ» де iciHe салымдаушы тулгаларды, мекемелерд1,мемлекетп атайды. Эрине, каражат салынган «озгенжЬ> шамалыболса да, «езшжше» айналады. Капиталды инвестициялаушыгабайланысты мемлекеттж, жекеменшж, шетелдж инвестициялардыажыратады.Республикалык бюджет каражатынан белгнетш инвестициялардыбюджеттж, ал баска кездерден тартылатындардыбюджеттж емес инвестициялар деп атайды.Инвестициялар мемлекетпц, кесшорынныц, тургындардыцжинактары жене корлануымен тыгыз байланысты. Мемлекетушш корлану, ягни улттык табыстыц агымдагы тутынуынажумсалмайтын 6ip б е л т непзп Mi«a инвестицияныц кайнаркез1, бастауы болып табылады. Кесшорындар, компанияларинвестициялык каражат ретшде пайданыц корлануын жумсайды.Егер мемлекеттж бюджет ушш инвестицияга айналатынкорлану ауырлау, 6ipaK кажетп салмак туаретш болса, уйымдармен компаниялар ушш пайдадан алынатын енд1рштж инвестицияларeMip cypyi мен eHmipicri дамытудыц мшдетп шарты,ал тургындардыц жинактары тжелей инвестициялар емес,оларды шогырландыратын банктердщ гана бул жинактардыинвестиция ретшде пайдалануга мумкшджтер1 бар.Сонымен, уй шаруашылыгыныц жинактары да белсёвдаещцрктж инвестициялар бола алады (муныц e3i, rinTi бастапкыиелершщ ойына келмесе де). Нетижесшде, экономиканыцбарша субъектшершщ корлану каражаттары мен жинактарыкандай жолмен болмасын инвестицияларга айналады.

112 Улттык экономиканы мемлекеттщ реттеуИнвестициялык ресурстарды тутынатын непзп уш экономикалыксубъектшерд! белш керсетуге болады. Олар —мемлекеттж баскару органдары туршдеп мемлекеттщ ез!,кесшорындар мен кесшкерлер, сондай-ак уй шаруашылыгыжиынтыгы туршдеп тургындар.К,ажетп инвестицияларды тарту ушш мемлекет imKi женесырткы кездерш пайдаланады. ImKi каражаттарга табыстар, салыктанкуралатын бюджет каражаттары, мщцетп телемдер,сырткы экономикалык кызметтен тусетш пайда жатады. Сырткыкаражатка кредит, шетелдж кемек турвдеп инвестицияларжатады.Мемлекеттщ инвестициялык саясаты шетелдж инвестициялардыэкономиканыц накты секторына тартуды (келируд!)кездеу1 тшс. Рыноктык экономикада инвестицияларды тартумен пайдаланудыц непзп агент! меншжтщ ертурщ формасындагыкомпаниялар, фирмалар жене кесижерлер болып табылады.Шаруашылык журпзуип субъекплердщ бул жиынтыгыецщршпк капиталга ец муддел1 топ болгандыктан, кажетп инвестициялартартудыц ертурл1 кездерш 1здеспредц.Кесшорынды инвестициялык каржыландырудыц Ke3i ретшдешаруашылык кызметтщ барлык турлершен алынатьш пайдабольш табылады. Салыктарды, рентальж телемдерда жузеге асыруданжене дивидендтерд1 улеспргеннен калган пайданыкесшорындар мен кесшкерлер ез ецщрюше капитал салымырейнде пайдалануга толык мумкшдт болады. Рентабелдштжогары кесшорындар ушш бул езш-ез1 каржыландыру формасьшдагыинвестиция тартудьщ сешмда Ke3i жене ешкандай карызмщцеттемелер! жок каржы больш табылады.©HflipicTiK уйымдарды инвестициялаудыц орныкты imKiкезше амортизацияльж телемдер жатады. Олар бектлген нормаларгасейкес, мщцетп турде ендаркте колданылатьш непзпкурал-жабдьжтардыц барлыгына есептелед1 жене ецщрютжшыгындар (езшдж кун) курамьша косылады. Тозган капиталдыц,непзп курал-жабдыктардыц орнын толтыруга жумсалатындыктанбул каражаттыц инвестициялык жаратылысы байкалады.Амортизация жабдыктардыц норматива колданылуымерзгм1 бойьша бектлген пайыз мелшершде ер жылгы б1ркелюесептелу! немесе жеделдетшген амортизация шартына сейкесжогары пайызбен есептелу! мумкш.Жеделдетшген амортизация курал-жабдыктарды устап туругааударылатын каражат келемш кебейтедь Кесшорындардыц imaaинвестициялык кездерше пайларды, курылтайшы жарналарын,инвестициялык ресурстар санатында пайдаланылатын компанияакцияларын жаткызуга болады.

VIII тарау. Инвестицнялар мен инновацияларды мемлекеттйс реттеу 113Акдха туршдеп инвестиция тартудыц непзп сырткы кездершщ6ipi банктж кредит болып табылады. Банктж инвестициялыккредит, эдетте, кайтарым кешдщп, белгшенген уакыт жэне пайыздыккойылым непзшде жузеге асады. К редит камтамасызету ушш, бэлк1м жылжымайтын мулжп кешлддкке коюга туракелетш жагдайдагы кредит ипотекалык деп атайды.Капиталды тартудыц непзп 6ip кез1 болып отандык женешетелдж банктер, баска да каржы-несиелж уйымдар беретшинвестициялык кредиттер есептеледь Егер инвестор-банккесшорын-карыз алушыга кредиттж жел1 ретшде кайталанатынкаражат туршде беретш болса, онда бул кредит Typi карызалушынын векселдж мшдеттемес1, сондай-ак онын активтер1непзшде 6epuiyi мумкш.Эрине, инвестицияларды мемлекеттж каржыландыру туралыда айту кажет. Мемлекеттж инвестициялар кесшорындартапайыздык жэне пайызсыз, Tinri атаулы субсидиялар, субвенциялартуршде тегш 6epmyi де мумкш.§2. Инвестицияларды мемлекеттк реттеуд|цмаксаттары, MiHAerrepi жэне проблемаларыИнвестициялар жэне инвестициялык удерютердд мемлекетпкреттеудщ басты максаты орта жэне узак мерзщщ перспективадаелдщ экономикалык есуш камтамасыз ету болып табылады. Экономикалыкесудщ непзп факторлары жер, ецбек, капитал екендапэкономикалык теориядан белгии. Ymunni фактордьщ шамасынкурдел1 ресурстарды калыптастырудыц непзш калайтын инвестициялараньжтайды. Алгашкы ею фактордьщ да динамикасытабиги ресурстар мен адам капиталын инвестициялауга тэуедлд.Инвестициялык удер1стерд1 мемлекеттж реттеудщ 6ipiHmiдэрежел1 мщцетгерше непзп курал-жабдыктарды тозудан сак,-тау шаралары жатады. Непзп курал-жабдыктарды жацалау осыкурал-жабдыктарга капитал салымыньщ келем1 мен динамикасынатеуелд1. Белшетш жэне жумсалатын инвестициялардынжепспеушшт ендарютж куаттарды кемйед1, жабдыктардыцсапасы мен ешмдшш азаяды, гимараттар, курылгылар,тораптардын ютен шыгуы, Tinri кирау KayinTepi туындайды.Аталган проблемалар казакстандык экономикага тэн екенддпнайту кажетплш соцгы 10—15 жыл бойына оларды инвестициялаудьщжалпы децгеш темендеу удер1сш керсетш отыргандыгынантуындайды.Инвестицияларды мемлекеттж реттеудщ тагы 6ip ipi мшдетшеулттык экономика курылымы мемлекет дамуынын елеум еткэкономикалыкстратегиясына сейкестенд1ру, курылымдык сая-

114 Улттык; экономиканы мемлекеттж реттеусатты кажетгшктерге, сураныска, рыноктык конъюнктурага сайжурпзу жатады. К,азакстан экономикасында курылымдык-инвестициялыксаясат журпзу барысында инвестициялардыецдеуцп, TynKi енш шыгаратын салаларга багыттау умтылысымен таза рыноктык максаттарды шик1заттык, казба ресурстарысалаларын инвестициялау ударны арасында кайшылыктар пайдаболды. Ал мунын 03i саликалы мемлекеттж реттеу шараларынсызшешуге болмайтын туйш екендш даусыз.Мемлекеттж реттеуда талап ететш тагы 6ip меселе гылымитехникалык,технологиялык инновацияларды инвестициялыккамтамасыз ету болып табылады. Венчурлык капитал агыныныцбаяулыгы, техникалы к-технологиялы к жацаругамудделердщ кемшшдщ казакстандык тауарлардын бесекегекабшеттшгш темендетпесе, артгыра коймайды.Сешмд1, орныкты еркендеуге каж еги инвестицияларкелешнщ катан нормативтер1 жок болуына карамастан экономикагаинвестицияланатын капитал мелшер1 жалпы iuiKiешмнщ, шамамен алганда 15—20%-ы курауы тшс жене булмелшер дагдарыстык кубылыстарды ецсеру проблемасы туындагандаарта Tycyi кажет. Жалпы, капиталды тутьшу мен онынкорлануы арасьшда динамикальж тепе-тендж орнаганы жен.К,азакстандык болмыста бул талаптар рыноктык реформалардынбарлык кезецдершде сактала койган жок. Мемлекеттжинвестициялар улеа жыл сайын темендеу устшде болды. К,аржылыкресурстардьщ жетюпеушшт iiuKi жене сырткы карыздар,агымдагы encip кажеттшжтер кунделжп тутынушылыктьщбасымдыгын делелдеп туруы, нетижесшде инвестицияларды«жеп кою» YPflici кальпттасты.Дегенмен, соцгы жылдары К,азакстан экономикасьша инвестицияларкелем1 арта тускешнщ Kyeci болудамыз. Соньщ езшдеинвестициялардьщ келемдж ecyi орныктыльжты талап етедьАл ол ез кезепнде орныкты экономикалык жогарылауды женеemupicii жацартуды камтамасыз етед1.Тагы 6ip айтылатын жайт, рыноктык экономикада инвестициялыксалмак едеу1р дережеде мемлекеттж бюджет иыгынанальшып, шаруашылык журпзупн субъектшердщ иыгына салынадыдесек те, инвестициялык удерютердг реттеудеп мемлекеттщрел1 сакталады, epi кушейе туспек. Бул жагдайда мемлекетпккаражаттардан инвестициялык ресурстарды белу функциясыменкатар инвестициялык удергстерд1 толыгымен реттеу, баскару,барлык кездерден ел экономикасына инвестициялар тартудамемлекеттж шаралардыц маныздылыгы арта туседьИнвестицияльж ресурстарды рыноктьж белущ тузету, делдеуic-epeKeTTepi де мемлекеттж реттеущ кажетсшед1, ce6e6i инвес-

VIII тарау. Инвестициялар мен инновацияларды мемлекеттж реттеу 115тициялык агындар езшщ жаратылысы бойынша элеуметтжнэтижелер мен узак мерз1мд1 кутулерден тэуелаз максималдыжэне жедел табыс алу аймактарына карай бет тузейд1. Сонымен6ipre, мемлекет инвестициялык арналарды экономикалыкэсуд1, OHflipicTi жандандыруды, дагдарыстык жагдайда оналудыкамтамасыз ететш экономикалык объектшер багытына буруытик.XXI гасыр басындагы инвестициялык проблемалардыцшиелешсе тусушщ тагы 6ip себебше ощйрктж сферага капиталсалымы децгешнщ непзп корлардыц ecKipyi, тозуы, ютеншыгуы удерктершщ орнын толтыра алмай отыргандыгы жатады.Муныц e3i елдщ ещцрютж элеуетш темендетед1 де, экономикадагыпрогрессией курылымдык езгерютерд1 киындатады.Оздерщщ капиталын К,азакстан экономикасына орналастырубагытында шетелдж инвесторлардыц мудделццп арта тусуде.Осы урдкуп кушейте тусу ушш мыкты зацнамалык база, сешмд1кепшджтер, орныкты экономикалык жэне саяси ахуал кажет.Кдзакстан экономикасына инвестиция келпру проблемасышетелдж инвестициялармен шектелмейдд. К,аржылык дагдарыссалдарына карамастан iimd кездерден тартылатын капитал салымдарыпайдаланылмай калуда. Оларды юке асыру ушгн, 6ip жагынан,колайлы инвестициялык ахуал жасап, капиталдардыкешлджтермен камтамасыз ету керек, ал, еюшш жагынан, инвестициялыксаясатты журпзуде мемлекеттщ релш кушейту кажет.Жекелеген кэсшорындар мен объектшердщ сырттан инвестицияларалуы, сондай-ак оларды менышт табыстар мен жинактарынанкалыптастыру мумкшджтер1 шектеуль Оныц устшеинвестициялык агындарды болшектеу инвестицияларды усактапяйбередд де, оларды пайдалану тийадщгщ темендетед1. Инвестициялардыбаскару мен реттеуш, инвестициялык удерютердабакылауды орталыктандыру жогалатын болса, онда инвестициялыкресурстар азая тусед1 Осы жагдайларга байланыстыжэне экономиканы дамытудагы инвестицияныц релш ескереотырып, инвестицияларды мемлекеттж баскару мен perreyaiобъективн кажеттиик деп карастыру кажет.§3. Инвестициялык уДеР'стеР белсендЫпнарттырудагы мемлекеттщ peniРыноктык катынастарга непзделген экономикада мемлекетинвестицияльж ресурстар мен удерютерда баскару мен пайдалануда,инвестицияны калыптастыру мен реттеуде eKi багытгагышаралар жуйесш колданады:

116 Улттык экономиканы мемлекеттЫ реттеу1) салалар, аймактар жене багдарламалар мен жобалар бойыншабастауы мемлекетпк бюджет, жергЪнкп бюджет, бюджеттентыс м:емлекетт1к корлар, арнайы мемлекетпк дамубюджета болып табылатын мемлекетпк инвестицияларды калыптастырып,белу жолымен.2) инвестициялык кызметп кукыктык реттеу, инвестициялыкудерктерд1 ынталандыру, ел шпнде колайлы инвестициялыкахуал жасау, шетелдж капиталдыч Келуше кемектесу жэнеimici инвестициялык кездерда тарту аркылы.Инвестициялык удерктерге мемлекеттж эсер етудщ 6ipiinniбагыты бойынша бюджетп, багдар л ама ларды, инвестициялыкжобаларды калыптастыратын билжтщ зац шыгарушы жене аткарушыоргандары аньжтаушы рел аткарады. Булар мемлекеттжинвестициялар келемш, инвестициялык ресурстарды белу жэнекайта белудц жузеге асырады.EKiHmi багытга каражатты экономикага, ендаркке, кесшкерлжкеинвестициялауга отандык жене шетелдж инвесторларга(банктер, каржылык уйымдар, корпорациялар, тургындар)туртк! ретшде мемлекеттщ кукыктьж жене ынталандыруecepi юке косылды.Экономика мен елеуметтж сфераны орталыктандырылганмемлекеттж реттеу бурын тегш бюджетгж каржыландыру женекредиттеу туршде журпзшетш. К,азакстанда рынок пен рынок -тык катынастардыц калыптасуы жагдайында елеуметтж сфераныкайтарымсыз мемлекеттж инвестициялаудыц улес1 артатуседа де, экономиканьщ ещцрштж секторын инвестициялаудымемлекет кайтарымды несиелж непзде жузеге асыратынболады. Экономиканьщ карымды (накты) секторына капиталсалушы инвесторларга кепшджтер беруде мемлекеттщ рел1 артатусед1. Дегенмен, ip i инвестициялык жобаларды icK e асыру багьггындагыотандык жене шетелдж инвесторларды мемлекеттжкеп1лденд[ру децгейшщ темендш байкальш-ак калды.Жекеменшж, ecipece, шетелдж капиталды К,азакстан экономикасынатартуды мемлекеттж колдаудыц THiMfli формасыретшде инвестицияларды несиелещйрупй банктерге, каржылыкжене баска да уйымдарга мемлекеттж мулжп кетлге коюдыатауга болады.Инвестициялык кызметп мемлекеттж реттеуде даму корыдеп аталатын максатты инвестициялык корды ерекше атаугаболады. Бул кор инвестициялык жобалар мен багдарламалардыкаржыландыру ушш курылган.Инвестициялык жобаларды талдап, жасауга жене колдаугамемлекеттщ катысуы кшде ерекше манызы бар багыт ретшдеинвестицияльж удерктерда белсендаре тусудеп мемлекетпн есерш

VIII тарау. Инвестициялар мен инновацияларды мемлекеттйс реттеу 117атап айту керек. Анык арнаулы багыты бар, экономикалыкобъектйп тургызу мен жацгыртуга багдарланган инвестициялардыжобага салым деп атайды. Бул жерде «жоба» сезшщ ею турл1мэш бар. Bip жатьшан, бул сипаттау, есептеу, кескшдеу туршдепобъектшщ идеясы, бейнесь Екшпп жагынан, экономикалык магынасындажоба —ic-орекет багдарламасы, накты елеуметпк-экономикалыкой-ппарщ жузеге асьфу бойынша ic-шаралар жиынтыгы.Экономикалык инвестициялык жобалар ец алдымен объект!курылысымен, тауарларды онлдрш, сатумен, oHzapicii жацартумен,жаца технологияларды игерумен, элеуметпк моселелерщ шешумен,табигатты коргаумен, шиюзатты шыгарумен байланысты.Туптеп келгенде, барлык экономикалык жобалар мен багдарламаларинвестициялык болып табылады, ейткеш олар салымдарсыз,капитал келтаругаз, инвестицияларды пайдаланусызжузеге аспайды.Сонымен, инвестициялык жоба — инвестициялык кезецшгшде табыс, пайда, оццы элеуметпк эсер экелетш экономикалыкмэселеш шешу багдарламасы болып табылады.К,азакстандык экономикада калыптаскан жагдайлардаэлеуметпк жобалар мен oitzupicTiK жобаларды мемлекетпк колдауете мацызды. Техникалык-экономикалык багдарланганжобалардыц басым багыттары келесщей:1) enaipicTi технологиялык жэне материадцы-техникалыкжанарту, непзп корларды алмастыру, жабдыктарды жацгыртужобалары; муныц ©3i ещиршетш ешм сапасын жогарылатып,©Hflipic тшмдшпн артгыру максатында колга алынады;2) суранысты мейлшше канагаттандыру, ©пазу рыноктарьшкецейту, табысты кобейту максатында ошмнщ бершген туршондарудщ OHnjpic колем! мен номенклатурасьш арттьфу жобалары;3) рынокка K ip iry , оныц жаца сегменттерш жасау, тутыну© 3repicT epiH канагаттандыру максатында жаца ешм турлершигеру жобалары.К,азакстанныц орасан зор табиги байлыктары концессияларжасактап жалга беру кешдджтер1 непзшде сырткы инвестициялардытартуга мумкшдак беред1.И нвестициялык удер1стерд1 белсенд1ру максатындамемлекетпк органдар мемлекеттйс меншж объектшерш жалгаконцессияга тек агымдагы табыстылыгы ушш гана емес, булобъекттлерге инвестиция келпру максатында да 6epyi тшс.Инвестицияларды экономикалык осу олеуетт мол аймактардадамыту жобалары мен объект1лерге салу ете мацызды, ейткешолар Ti36eKTi реакция туындатып, онд1рюке ертурл1 салаларкесшорындары тжелей жене жанама технологиялык интеграциябойынша ic-ерекетке тартады. Инвестицияларды «есу

118 Улттык экономиканы мемлекеттж реттеунуктесЬ> жобаларына шогырландыру йпш жэне сырткы рынок -тарда телем к;аб!лет1 бар суранысты камтамасыз eTin, eHiMeHflipiciH ерлете туседо. М емлекеттж инвестициялардьщшектеулшгш ecKepin, олардьщ 6ip белшн салым кайтарымдылыгыжедел жобаларга салу тйщщ болмак.Инвестицияларды экономикалык ти1мдшп, кайтарым Mep3iMi,экономикалык eciM керсеткшггерше багдарлап тарту жэне орналастырумацызды, 6ipaK буны инвестициялык жобалар бойыншашеш1мдердщ жалгыз багыты деп айтуга болмайды. Инвестициялардыреттеуде максаткерлжтщ баска арнасы мацыздырак болуыэбден мумкш. Бул жерде эцпме инвестициялардьщ элеуметпктшмдшш мен когамдык кажеттшш туралы больш отыр.Инвестициялардьщ б е л г т 6ip бёлш , ecipece бюджеттенкелетш белМ элеуметпк сферага, инфракурылым объектшерше,коршаган ортаны коргауга, к;аужс1зджт1 камтамасыз етугежумсалуы тию. Бул инвестициялардьщ кайтарымы узак уакьггкасозылар, 6ipaK олар мщцетп, сондыктан оларды мемлекетпкреттеу кажет-ак-Шетелдж инвестицияларга мемлекеттщ эсер! туралы айтарболсак, олардыц кептеп келу1 экономиканы инвестициялаукелемш арттыра тусед1, 6ipaK шетелдж инвестицияга эуестенш,кызыгушылыктыц KaTepiH де есте устаган жен. Б1ршниден,шетелдж инвестициялык кредитгер мемлекеттщ сырткы карыздаркелемш улгайтады, оны аткару шыгындарын кебейтедо, елдщбаска елдер алдындагы каржылык тэуелдшшн терецдетедьЕкшшщен, улттык ещцрй курал-жабдьжтарын сатып алугажумсалатын шетелдж инвестициялар улттьж байлыктьщ 6ipбелггше иелж етш, мемлекетп ез аумагьщда «жартылай кожайын»релгне тус1ред1.Эрине, элемдж экономиканыц жаЬандануы жагдайьшда бултабиги удерю болып табылады, дегенмен, «сактансац, сактаймьш»деген жаратушы. Елге шетелдж инвестицияларды тартудаэркашан оныц артыкшылыгы мен кемиилиш безбенге салужен шыгар.§4. Инновациялык-инвестициялыккызметп мемлекетпк реттеуK,a3ipri элемде кез келген мемлекет ецщрютщ гылыми-техникальжжэне технологиялык децгейщ жогарылату проблемасыменбетпе-бет келу1 айдан анык. Елдщ гылыми-техникальжэлеуеп оныц ещцрютж-экономикалык элеуетшщ сипаттыKepceTKimi болып табылады.

VIII тарау. Инвестициялар мен инновацияларды мемлекеттж реттеу 119Сондыктан мемлекет инновация деп аталатын гылыми зерттеулермен 1здешстерге, оларды евддрюке енпзуге технологиялыкжацалыктарды игеруге туракты турде назар аударуы тшс.Инновациялык гылыми зерттеулердщ 6LrriM беру мен 1ргел1гылымды дамытумен байланысты жактарын реттеудемемлекеттщ реш ерекше. Экономикасы дамыган елдерде ipreniгылыми зерттеулердщ 50%-дан астамын мемлекет каржыландырады.Инновациялык кызметтщ капитал сыйымдылыгьшын ©тежогары болу себептер1:1) гылыми зерттеулер мен 1здешстер жене олардыннетижелер1 арасында, ягни экономикада пайдалану аракашыктыгыедеу!р уакыт кезецш алады, жылдармен есептелу1 мумкш;2) инновациялык кызмет зерттеушшердщ, жобалаушылардын,конструкторлардыц, технологтардыц енбекакысына, сондай-аккымбат гылыми аппаратурага, экспериментт1к жабдыктаргаедеуар шыгындарды талап етедц3) инновациялык жобалар теуекел1 жогары категорияга жатады,ce6e6i жобага алдын ала артылган умгг акталмауы мумкш,есептеулер бойынша ез1рлемелердщ уштен eKi белш практикадаколданыс таппай жатады. Оньщ устше кемшшистердц кемпуушш катарлас 1здешстер журпзуге тура келедьИнновациялык кызметп журпзу ушш едеу1р инвестициялардыцкажетплш оны инновациялык-инвестициялык кызметкеайналдырады, ягни езшщ м е т бойынша кез келген инновациялыкжоба сонымен 6ipre инвестициялык болып шыгады.Рыноктык экономикасы бар елдерде инновациялык-инвестициялыккызмет жартылай мемлекетпк кызмет, ейткеш онымемлекет реттещЦ, каржыландырады жене оган тапсырыс бередд.Егер гылыми зерттеу, дздешс жумыстарына мемлекеттщ катысуыежептеу1р болса, гылыми жепстйстерщ колдануда, олардынрынокка енушде мемлекет тйселейден repi жанама есеретедьРылым-техыика-енд1р1с йзбегщ толыктай ез карамагынаалуга мемлекетпк ресурстар жепспенщ. Дегенмен, мемлекеттщинновациялы к-инвестициялы к кы зм етп зацнамалык,кукыктык реттеуге толык мумкшдш бар. Ол техникалык-технологиялыкпрогрестщ алдыцгы шебшдеп салаларга «белседщпатронаж» деп аталатын формада жузеге асады.Кецейтшген магынасында айтканда, ецгще экономикадаинновациялык факторларды пайдалануды кодцауда мемлекетпкгылыми-техникалык саясат журпзу туралы болып отыр. Еылыми-техникалыксаясаттыц максаты елдщ инновациялыкэлеуетш калыптастыру, колдау жене дамыту болып табылады.

120 Улттык экономиканы мемлекеттж реттеуШетелдж озат твщрибеден уйрену, прогресоши технологияныкайталау, лицензияларды сатып алу — булар элиз гылымитехникальжстратегия. Ал белсецвд стратегия езшдж гылымитехникалыкэлеуетке, «осу нуктелершдеп» серпшске, гылыми-техникалыкумтылыска непзделедц.бзшщ накты магынасында мемлекеттж гылыми-техникальжсаясат жекелеген максатты багдарламалар мен инновацияльжжобаларды дитейдьИнновациялык-инвестициялык кы зметп мемлекетпкреттеудщ непзп eaicrepi келесщей:—ipreai гылыми зертгеулерге шыгьшды бюджетгж каржыландыружене гылыми-техникальж прогресп колдау;—гылыми-техникалык ен!мд1 мемлекеттж сатып алу;—мемлекеттж гылыми-зерттеу уйымдарын устап туру;—гылыми кадрларды даярлауга мемлекетпк колдау;—инновациялык-инвестициялык кызметке катысушыларгасальжтык жец1дщктер беру;—халыкаралык гылыми-техникальж алмасуларды колдау;— зияткерлж меншжп, жацалыктарды, енертабыстарын,патенттерд1 мемлекеттж коргау;— колданбалы зерттеулерд1 коммерциализациялаугамемлекеттж жердем беру;—отандык инновацияларды елемдж рынокка етизуге кемектесу;—галымдардыц ецбегш, кызмепн колдау, насихаттау аркылытанымалдыгын арттыру.Рыноктык реформаларды журпзу кезшде-ак К,азакстан 2003—2015 жж. арналган индустриалды-инновацияльж даму стратегиясынкабылдаган болатын. Стратегия 2015 жылга дейшпК,азакстанньщ мемлекеттж экономикалык саясатын калыптастырадыжене экономика салаларын диверсификациялау женедамудыц шик1заттык багьггынан арылу жолымен ел дамуынорныктыруды кездейщ.Мемлекеттж индустриалды-инновацияльж саясаттыц бастызаттык белпс1 босекеге каб1летт1, экспортка багдарланганецдеуш1 енеркесш тж тауарлар, жумыстар жене кызметкорсетулерда енд1ру больш табылады.Элемдж экономиканыц жаЬандануы жагдайында К,азакстанэкономикасы б1ркатар проблемалармен бетпе-бет келд1. Оныцнепзплерк шик1заттык багдарлану, олемдж экономикаменшамалы гана интеграция, ел inimiK, салааралык, ец1раралыкелс1з экономикалык тггеграция, iiu K i рыноктагы тауарлар менкызмет керсетулерге тутынушылык сураныстын темендш (шагынэкономика), енд1рютж жене елеуметгж инфракурылым-

VUI тарау. Инвестициялар мен инновацияларды мемлекеттж реттеу 121нын нашар дамуы, кэсшорындардьщ жалпы техникалык жэнетехнологиялык аргга калуы, гылым мен ендарк арасындагыбайланы сты н болмауы, гы лы ми-зерттеу жэне 1здешстэжф и бел ш жумыстарга карж ы -караж атты н ж еи сп еу 1,менеджменттщ экономиканын жаЬандануы удеркш е жэнесервистж-технологиялык шаруашылыкка отуше сэйхесыздшболып табылады.Стратегия бойынша белсендо мемлекетпк гылыми жэне инновациялык саясат журпзшу1 тик. Рылым мен инновацияныынталандыру ушш каржы рыногын одан эр1 дамытып, фискалдык,антимонополдык, инфракурылымдык саясатты жейлдарукажет. Стандарттау саясаты шецбершде экономиканын барлыксалаларында жэне баскаруда элемдж стандарттарга кошу icкимылдарыкозделген.Стратегияны ойдагыдай жузеге асыру ел экономикасы курылымдарынсапалык озгерктерге экелш, оныц адами ондцргццжэне табиги капиталын тшмд1 пайдалану непзшде К,азакстандыэлеуметтж даму мен когам курылысыныц жаца децгейшешыгарады.Экономиканы мемлекетпк ретгеудщ эдктер1 мен механизмшжетиццру бойынша жекелеген усыныстарды непздеу ушш стратегияныцT H icn бел1мдерщде импортты алмастыру жэне экспорткабагдарланган саясатты жузеге асыру туралы шетелджтэж1рибе келпршген, сондай-ак элемдж рынокта бэсекелжартыкшылыктарга жетуге кемектесетш экспорттык саясаттыцб1ркатар турлер1 мен кезендер1 керсеплген.Тольщтай алганда, стратегияны жузеге асыру нэтижесшде2015 жылга карай К,азакстан экономикасы сервистж-технологиялыкдаму жолына тусуге ээар болуы тшс.1здешс сурактары:1. Инвестицияньщ мэш жене тусшш2. Инвестиция бастаулары жене оны тутынушылар.3. Инвестициялар курылымы.4. Инвестицияларды мемлекетпк реттеудщ максаты менм1ндеггерь5. Инвестицияларды мемлекетпк реттеу проблемалары.6. Инвестициялык удерктерда мемлекетпк колдаудыбeлceндiлeндipy.7. Инновация лык-инвестициялык кызметп мемлекетпкреттеу.

IX тарауАЙМАКТАР ДАМУЫНМЕМЛЕКЕТПК РЕТТЕУ§1. ©Hflipriu куштерд1 дамытужэне орналастыру зацдылыктарыАумактык елеуметгж-экономикалык баскарудьщ мацыздыкурамдас белш рётщдё аймактар дамуын мемлекетпк реттеуендарши куштерд1 дамыту жене орналастырудыц арнайы зацдылыктарынанепзделедь Атап айтканда, ещцргпд куштерд1орналастырудыц зацдылыктары enfliprini куштер мен аумактардьщарасындагы мейлшше ортак катьшастарды аныктайды.Аумактык даму мен орналастырудыц аймактарды кешендадамыту, аймактардыц елеуметпк-экономикалык дамудецгейлерш тецдеспру, ездершщ аумактык шектерщце аймак -аралык утымды ецбек белплсш жузеге асыру сиякты зацдылыктарыерекше улкен ре л аткарады.Аталмыш зандылыктардыц мен-магынасын ашып керсететшэкономикалык аудандардьщ шаруашылыгын кешенда дамыту —бул жалпыказакстандык мацызы бар рынок жагдайьщцагы салалардыаумак бойынша кешещц толыктыратын салаларменжене инфракурылыммен уйлестару. Мундагы реттеу мшдет1салалардыц барлык уш тобыньщ пропорционалды дамуьш камтамасыздандыру,олардьщ езара байланысьш ныгайту аркылыep6ip аймактьщ аумактык-ецщрктж кешен болып калыптасуынакол жетюзш, оларды дамыту барысында аймак халкьш тауарл ар жене кызмет керсетулермен мумкшдшнше то лык камту.Аймактардыц елеуметт1к жене экономикалык дамудецгейлерш тендеспру аумактык дамуды мемлекеттж реттеудщтуракты жэне перспективалык мшдет1 болып табылады.Табиги-географиялык, тарихи, экономикалык, елеуметтж -демографиялык жене баска да ерекшелжтер1 бойьшша аймактарезш-ез1 камтамасыз етудщ ертурл1 шарттарына сейкес болуытшс. Сондьжтан мемлекеттщ аумактьж дамуын жетщщрудебасты багдар республикалык курылымдык, каржылык,елеуметтж, сырткыэкономикалык саясатты журпзуде аймактардыцерекшелшн, ecipece жагдайлары курдел1, куйзелют!

IX тарау. Аймактар дамуын мемлекеттж реттеу 123аймактар уипн арнайы багдарламаларды талдап, жасап,кунделжп eMipre енпзу кажет.К,Р Бшм жэне гылым министрлш, экономика институтыньщгалымдары оздершщ «К,азакстан Республикасы аймактыксаясатты жузеге асырудын экономикалык механизм!»ецбектершде ел аймактарын ещйрпш куштердщ даму децгешбойынша торт ipi экономикалык аудандарга беледьBipiHiui топка жогары гылыми-ецддркпк елеуеп бар,онеркэсш ендорюше мейлшше маманданган, жогары технологиялыкonaipicTepfli дамыту ушш колайлы Шыгыс К,азакстан,Солтустж Казакстан, Караганды жэне Павлодар облыстарынжаткызады.Екшпп топка стратегиялык сипатгагы минералды ресурстардыцб1регей корлары бар, гылыми-техникалык елеуетп серпщщдамыту га резервтер1 жетюлжп облыстарды шогырландырган.Олар: Атырау, Актобе, Мацгыстау, Батые К,азакстан, К,ызылордаоблыстары.Yinimiii топты К,азакстанныц азык-тулж корын калыптастырудакомакты улесп бар Акмола, Жамбыл, К,останай, ОцтустжК,азакстан жэне Алматы облыстары курайды.Тертшпп топ —булар топырак-климатгак, элеуметпк-экономикалыкжэне технологиялык жагдайлары нашар К,ызылорда,бурынгы Семей, Атырау, Мацгыстау жэне Оцтустж Казакстаноблыстары.Мемлекетпк реттеу республиканыц op6ip накты субъекпсшщаумактык даму ерекшелжтерш ескерш, олардын экономикальждаму денгейлерш тецеспру ушш шаралар кешенш колданады.Аймактар арасындагы утымды аумактык жоне iiu K i ощрлжецбек болшк1 рыноктьж экономика жагдайындагы аумактыкдамудыц кажетп шарты болып табылады. Аумактык дамудымемлекеттж реттеу op6ip аймактын езше тэн экономиканыцрьшоктьж мамандануын тандау мумкйщгш жэне экономикалыкбайланые непзшде баска аймактармен он1м айырбасынашыгуы шарттарын ecKepyi тшс. Экономикалык дамудыц каз1рпкезецшде аймактар арасында ецбек белййсш одан epi жепдщрумацызды болып табылады. Бул максатка олардын кызметгерш6ipiKTipy жэне келйтру, ep6ip субъекпнщ муддесш мемлекетпкмуддемен дурыс байланыстыру аркылы кол жетюзшеда. Ал муныойдагыдай аткару ушш аумактык дамуды мемлекеттж реттеудщTHiMfli эрекеттеп жуйесшщ рел1 ете мацызды.К,азакстан экономикасыныц турлаулы дамуынын непзпшарттарынын 6ipi аумактык диспропорцияларды «тепстеу» болыптабылады жене мундагы басты р’олда мемлекеттж реттеуаткаруы тшс.

124 Улттык экономиканы мемлекеттж реттеуАумактык, дамуды мемлекетпк реттеу жуйесшщ эдаснамалыкнепз1н аймактык саясат калайды. Рыноктык катынастардынныгаюы жагдайында ещрлердщ ерекшелшн ескерезш, сонымен6ipre казакстандык мудцелерда сак,тайтын жене жерплжпезш-ез! баскару жуйесш дамытатын айкын аймактык саясатTysuiyi кажет.Рынок жагдайындагы аймактарга багытталган саясаттыжурпзе отырып, оныц К,азакстан экономикасын кещстйс бойыншаинтеграция муддесш де коргауга багдарлау, ягнимемлекетпк салык саясатын катац журпзу, мемлекет есебшенаймактардагы бгрегей табиги ресурстарды игеру, мацыздылыгызор аймактык максатты багдарламаларды курастыру жене жузегеасыру ушш арнайы мемлекетпк органдар курылуы тик.Ipi келемда аймактык багдарламаларды мемлекетпк реттеуаймактык дамудыц арнайы корларьш жасауды, отандык женешетелдж инвесторлардыц келуш ынталандыруды, салыктыкшегер1мдер беруд1, жал га беру бойынша жецшдактер тагайындауды,экологиялык таза ешм ушш колайлы багалар енпзудакарастырады.Аймактык багдарламаларды баскаруды республикалык женеаймактык билж органдары арасындагы екшетпктерда шектеуете мацызды болып табылады. Республикалык органдарпионерл1к игеру аудандарында жаца ewupicTepfli куруудерютерш perreyi, аймакаралык экономикалык байланыстардыуйымдастыруы тшс. Баскарудыц жерплпсп органдары бастыназарда шаруашылыктыц утымды курылымдарын тузуге,локальды (жергшцт меш бар) ресурстарды пайдалануга,элеуметпк-демографиялык жэне экологиялык проблемалардышешуге, экономикалык реформалар барысын кадагалауга аударуыкажет. Мемлекетпк реттеу аумактык дамуды жоспарлаумен болжауга тыгыз байланыстырылуы керек. вщцрпшкуштерда дамыту мен орналастыру К,азакстан аймактарыныцутымды мамандануын, кайта курылымдануын, жекешелендаружэне монополиясыздандыру, элеуметтйс-экономикалык дамудытурактандыру бойьшша шараларды, кию жэне элемдак рыноктардыцконъюнктурасын (агымдагы жагдайын) ескере отырып,аймакаралык жене сырткыэкономикалык байланыстардыдамьггу шараларын карастыруы тшс.Елдщ б1ртутас экономикалык кещспгш ныгайту мемлекеттщаймактык саясатынын мацызды мшдеп болып табылада>1. Булмэселеш капиталдар рыногын куру аркылы, атап айткандаакционерлж компаниялар, кор биржалары, коммерциялык банктер,тауар жэне шиюзат ресурстары коры жуйелерш дамытуаркылы шешуге болады. Сонымен 6ipre халыкты коныстанды-

IX тарау. Аймак/пар дамуын мемлекеттЫ реттеу 125рудьщ утымды жуйесш кдлыптастыру, миграциялык (коцц-кон)удер1стерд1 реттеу шараларын тищпд колдану, косшкержклдамыту мацызды ре л аткарады.Сонымен, рыноктык катынастар жагдайындагы К.азакстаннынаймактык саясатынын непзп мшдеп ep6ip аймакта лайыктыeMip суру денгейш камтамасыз епп, элеуметпк болмыстьщшектен тыс айырмашылыктарын енсеру болып табылады.§2. Аумактык дамуды мемлекетпк реттеуК,азакстанда рыноктык катынастарды ныгайту жене экономикалыкреформаларды жемюп журпзу мэселелер1 жекелегенаймактардын проблемаларьш шешу бойынша баскару органдарыныннакты ic-ерекеттерше тэуелдь Аумактык дамудымемлекеттж реттеу аймактарга унификацияланган (6ipi3fli)тесщцердц колдану жарамсыз, аймактык саясат икемдшжп,сонымен 6ipre букш ел аумагындагы рьшоктык кызметтердщжалпы кагидаларыньщ б1ртутастыгын ка лайды.Аумактык дамуды реттеудщ тетжтерше бюджеттж женебюджеттж емес каржыландыру, мемлекеттж, жекеше, шетелджинвестициялар, аймактык жецшджтер мен дотациялар жатады.Мемлекеттж реттеу республикалык бюджеттен жене баска дакоздерден келш тусетш каражаттарды катан бакылаудыкажетсшеда.Салыстырмалы дамыган аймактарда республикалык органдаршаруашылык бастамаларды колдайды жене оларды ныгайтуушш ынталандыру жуйесш жасайды. Элс1з аймактар ушшорталык курылымдык езгертулер бойынша, жумыс орындарынашу бойынша, тургындардыц ©MipiH элеуметпк стандарттаргасэйкестещцру ушш каржылык комек шараларын журпзу бойыншабагдарламалар жасап, icKe асырады.Мемлекеттж бйлж органдары кызметшщ кез келген сферасы,о л экономикалык сфера немесе элеуметпк сфера болсын,мумкш экология немесе елдщ каушаздт болар, мщцети турдеаймактык мазмунда болуы тшс. Аймактык саясаттымемлекетпк реттеудщ объектшерше коптеген жэне сапалыкжагынан эртурш республикалык, аймактык муниципалдыктаксономикалык (6ip-6ipiHe теуелдО б1рлжтер жатады. Барлыктаксономикалык б1рлжтер шаруашылыкты аумактык уйымдастырудыцб1ртутас курдел1 жуйесш курайды.Сонымен, шаруашылыкты аумактык уйымдастыру —булэртурл1 аумактык курылымдардыц —экономикалык аудандар,щМ аймактык енддрютж кешендер, энеркэсштж орталыктар

126 Улттык экономиканы мемлекеттт реттеумен тораптар —бхртутас жуйеде кызмет аткаратын кешендер1болып табылады.Шаруашылыкты аумактык уйымдастыру улттык шаруашылыктыаумактык баскарудын Herbi болып табылады, ал оныннепзп буыны республика облыстары. Экономиканы аумактыкдамытуды жетшд1рудщ басты алгышарты —ол экономикалыкаудандастыру. Экономикалык аудандар жуйес! аумак бойыншаматериалдык жоне баска да баланстарды жасаудьщ базасынкурайды жэне онын мемлекеттж реттеуда уйымдастырудагыманыздылыгы ете жогары болып табылады.Заманауи экономикалык аудан —бул езшщ ецщргстж мамандануы,берж экономикалык байланыстары болуымен 6ipreулттык шаруашылыктык тольжканды аумактьж болт.Экономикалык аудан щщ аймактьж берж байланыстары барб1ртутас шаруашылык ретшде елдщ баска болжтер1мен когамдык-аумактыкецбек белшйл аркылы узщсс}| байланыста болады.Экономикалык аудандардьщ болуы —бул объективп удергсжене олар аумактьж ецбек белшюшщ KopiHici ретшде экономикальж,улттык жене екшшшж кагидасына непзделедд.Казакстан Республикасындагы экономикалык аудандардааумактык-ещйрктж кешендер сиякты экономикалык жене технологиялыкезара байланысты кесшорындар жиынтыгы кызметаткарады. Олар еле у меттж-ещцрютж кешендер, еркгн экономикалыкаймактар, кластер л ж жуйе л ер т. б. атауларменбелгйп. Булар жаца экономикалык аудандар курудыц перспективалынепз1 больш табылады.Еркш экономикалык аймактардыц аумактык шаруашылыкуйымдастырудьщ баска формаларынан ерекшелш артъждпыльжтыкаржыландырудан жене инфракурылым дамуьшыц жогарыдецгешнен кершед1.Аймактардыц езгн-ез1 баскару децгеш жогарылаган сайын оларорталыктан мемлекетпк меншжп аймактык децгейге берудо, езаумагындагы табиги ресурстарды пайд алану кукыгьш алуды, экспорпъжмумкшджтер1 болуын талап етеда. Сонымен 6ipre оларорталыктан жещлджй каржыландыруды, транспортка электркуатьша, байланыска тарифтерда темендетудо сурайды. Бул ситуациядамемлекетпц басты мшдеп аймактьж жене мемлекетпкмудцелер шиелешсш болдырмау, ягни икемда мемлекеттж саясатжурпзу аркылы жершщщкп тыю больш табылады. Мундай жагдайдааймактык дамуды мемлекеттж реттеудщ рел1 аса кундыболатьшдыгына ешкандай кумен келпруге болмайды.Аумактардыц экономикалык дамуын реттеудщ колайлыедастерш талдап жасау кажетгшш дер кезшде угынылып, тшспшаралар аркылы жузеге асырылуы тшс.

IX тарау. Аймак/пар дамуын мемлекеттж реттеу 127Баскарудыц аймактык, органдары алдында келестцеймшдеттер турады:—аймактьщ элеуметтж-экономикалык дамуы багдарламасынталдап жасап, жузеге асыру;—багдарламалар мен бюджета аткару ушш табыс коздершаныктау;—каржылык жэне инвестициялык саясаттыц непзп багыттарынталдап жасап, колданыска енпзу;—аймак халкыныц эл-аукатын жаксарту шараларын талдапжасап, кабылдау;—ещцрпш куштерда утымды жэне пропорционалды орналастырудыкамтамасыз ету.Орталык пен аймактардыц езара катынасын мемлекеттжреттеу, эйресе, экономикалык, реформалар журпзу кезшде ерекшеманызга ие болады.Демократиялык реформалардыц бастапкы кезендерщде орталыкпен аймактар арасындагы езара катынастарды ретгеудщкажетп децгейде болмауы жэне аймактар жагдайларыныцтецдеспршмеу1 себебшен интеграциялык урдютердщ бузылуынажол бершдь Сондыктан билж жене аткарушы органдар экономикалыкреформаларды терендетуде орталык пен аймактардыцезара катынасын калыптастырудыц басты багыттарынзерделеп, аныктаган болатын.Ец бастысы, аймактык жэне республикалык билж органдарыарасындагы еюлеттжтердщ айкын шектерш аныктаугамумкшдж пен кепщцж беретш ел1м1здщ ата Зацы —К,азакстанРеспубликасыныц Конституциясы бар.Кез келген аймакаралык, сондай-ак республика мен аймактарарасында туындайтын элеуметтж, экономикалык мэселелерКонституция аясында шецплш, кажетп нормативпккукьжтыкактшер непзщце кажетп механизмдермен каруланады.Щеш1мш куткен мэселелерд1 жузеге асыру механизм!негурлым накты болса, согурлым оныц танмдалт де арта туспек.§3. Аумактык дамуды мемлекетпкperreyfli жеттд1ру шараларыМемлекеттж реттеуд1 жетщдару шаралары ец алдымен аймактардагыэлеуметтж-экономикалык удерютердщ баскарылуденгейш жогарылатуга багытталуы тшс; Бул ушш реформалардыжурпзудщ тшмдштне субъекплердщ жауапкерцплй'ш арттырумаксатьшда экономикалык жэне элеуметтж дамуды реттеу

128 Улттык экономиканы мемлекеттж реттеуекшеттшнщ 6ip белтн республикалык децгейден аймактыкдецгейге беру кажет. Осы максатга аумактардыц бюджетш женеаймактык бюджетген тыс корлардыц келемш арттыру керек.Орталык пен аймактардын екшетгшн белу кезшде жергшжпбилжтщ аткару механизмш тубегейл1 талдап жасап, б1рлесеаткарылатын екшеттжтервд жузеге асыру, республикалык женеаймактык децгейлердеп зац шыгарушы жене аткарушыбилжтердщ кукыктарын накты белгшеу меселелер1 ойдагьщайорындалуы тшс.К,азакстан Республикасы аймактарынын дамуындагы тарихи,табиги-экономикалык айырмашылыктар олардынерекшелжтер мен ортак белгшерш есептей келе типологизациялыкмодельдерш талдап жасауды талап етедг Айталык,К,азакстаннын аймактары epтYpлi белплер1 бойынша, 2001жылы кабылданган К.Р аймактык саясатынын Тужырымдамасынасейкес, жиынтык аймактык ешм жене жан басынашаккандагы табыс бойынша 6 топка белшед1. Олар: дамыганкаржы секторы жене гылыми-техникалык елеуета жогарыАстана мен Алматы калалары курайтын 6ipiHmi топ. Ектпптопка кем1рсутек, минералды ресурстарга бай Мангыстаужене Атырау облыстары, ушшип топка Шыгыс К,азакстан,К,араганды, Павлодар облыстары сиякты енеркэс1б1 дамыган,минералды шиюзаттарга бай ещрлер, тертшип топка табигиресурстары мол, сондай-ак ауыл шаруашылыгы алкаптарыкец Актебе, К,останай, Жамбыл, Оцтустж К,азакстан облыстары,бесниш топка машина жасау саласы дамыган, ауылшаруашылыгы резервтер! бар Батые К,азакстан жене СолтустжК,азакстан облыстары жене алтыншы топка непзшен аграрлыкещрлер Алматы, Акмола, К,ызылорда облыстары жатады.Аймактык дамуды мемлекеттж реттеудщ 6ipimm курамдасбелш ек1мшшж жэне кукыктьж болып табылады. Реттеудщаталмьпы формасы агымдагы тецгер1мд1 (балансты) экономиканытурактандыру, enaipic кулдырауьш токтату, экономиканыкаржыльж сауыктыру сиякты проблемаларды шешуге багытталады.Аймактык дамуды реттеуде орта мерзшдд жене узакмерз1мд1 перспективага 5—10 жылга арналган курылымдык багдарламалармацызды рел аткарады. Багдарламалар бюджеттжмазмунда болуы тшс, ягни олар бюджеттен камтамасыздандырылушецбершен артпауы кажет, баска жагдайда багдарламаныцаткарылуы кумэцщ болмак.Аймактык багдарламаларды мемлекеттж баскарудыц непзпауыртпашылыгы аткарушы билжке тускен1мен, реттеуий функциялардыц6ip белш багдарламаны тжелей орындаушыга

IX тарау. Аймактар дамуын мемлекеттж реттеу 1296epbiyi тшс. Бул ушш келгсш непзшде аралас мемлекеттж,жекеше, арнайы, тэуелиз компаниялар мен агенттжтердщкурылганы лазым.Аймактык дамуды мемлекеттж реттеудщ екшпй Heri3riкурамдас болш экономикалык реттеу болып табылады. Экономикалыкреттеу 6ipim ui кезекте ещцрпш куштерд1 орналастыружоне ош рлж дамуды камтуы тшс Экономикалыкретгепштер терт кагидага жауап 6epyi кажет.BipiHini кагида бойынша ретте yini жуйе шаруашылыккызметтщ барлык субъектшерше тугелдей таратылуы тшс, мацыздыдеген йрнепге субъектшерге ерекше жагдай жасалып,олар ез кезегшде баскаларына ыкпал eTyi кажет.Ввашш кагида экономикалык ретгепштер жуйесшщ ынталандырушысипатта болуын карастырады.Ynmnni кагиданьщ меш аймактык дамуды реттеу жуйеамерз1мдж шенбер шектершде, e c ip e c e дотациялар менжещлджтерге катысты, катан шектерде болуында жатыр.Тертшпп кагида бойынша аймактык дамуды мемлекеттжреттеуде аумактык ерекшелжтер ескершш, есептелу1 тшс.Аймактык дамуды мемлекетпк реттеуда жетмвдру ушшб1ртутас баскару жуйеа калыптастырылуы кажет. Бул ушшжалпыга б1рдей нормативтж-кукьжтьж жуйе жасалып, онда 6ipжагынан конституциялык нормалар мен жалпымемлекеттжзаннама талаптары ескершетш болса, екшнп жагынан республикасубъектшершщ кукыктары есепке алынуы тшс.Мемлекеттж жене ещрлж денгейдеп кептеген багдарламаларкажетп дережеде жузеге аспай жататын жагдайлар да баршылык.Кунделжп ем1рден оньщ мысалдарын коптеп келпругеболады.Непзп себептерше келетш болсак, багдарламалардын аткарылуыбарысына Tepic ocepi бар факторлар катарына мыналаржатады:— максатты мемлекеттж жене огцрдж багдарламалардатеж1рибеден еткен тандау жуйесшщ болмауы;— салалы к мемлекеттж багдарламаларда ощ рл1каспектшердщ елаз талданып, жасалуы;—республикалык жене ещржк багдарламаларды жузеге асырудынжетшдаршген механизмдершщ болмауы;— багдарламалардын аткарылуын жетюлжс1з бакылаумоселелер1 жене т.с.с.Аймактык дамуды мемлекеттж реттеуда жетшд!р.у ушшекшшшж шеипмдерден repi экономикалык реттегштердщ манызыарта туспек. Олардын сипаты жещлджтерге емес экономикалыкынталандыруга карай ойысуы кажет.

130 Улттык экономиканы мемлекеттж реттеуК,олдауды кажетсшетш аймактарды тацдап ал уда евдрдепдагдарыстык кубылыстардыц масштабын ескерген жен. Республикалыкбюджетген арнайы кемекп багыттау ушш микродецгейдекуйэелмт аудандардын шекараларын белплеп, дагдарыстыцмэн-магынасын сараптау аркылы 6ipiinni кезендеп кемекпосы микроаудандарга ж1берудщ тшмдшш арта туседь Аймактардыаудандарга белш карастыру еЩ>лж дамуды реттеудщмацызды формасы болып табылады.Аймактык дамуды мемлекеттж реттеудщ тшмда жуйесшкалыптастыру ещряж экономика мен баскару проблемаларынатерец гылыми зертгеу журпзу базасында гана мумкш боларыдаусыз.1здешс сурактары:1. вцщрпш куштерд1 тй±мщ орналастырудьщ мэш менмаксаты.2. Аймактык даму зацдылыктары.3. Аймакаралык ецбек белшгсш утымды уйымдастыру.4. Аймактык дамуды мемлекетпк реттеудщ эдгснамалыкнепздер1.5. Шаруашылыкты аумактык уйымдастыру тусшш, максаттары.6. Аймактык дамуды ек1мшшж жэне экономикалыкреттеу.7. Экономикалык реттегиитер кызметгнщ катидалары.8. Мемлекеттж жене аймактык децтейлердеп багдарламалардыцаткарылу тшмдшш.X тарауЭЛЕУМЕТТ1К УДЕР1СТЕР МЕН ЭЛЕУМЕТПКСФЕРАНЫ МЕМЛЕКЕТПК РЕТТЕУ§1. Мемлекеттщ элеуметпк удергстерге катысуыЭкономиканы мемлекеттж баскару мен реттеудщ казакстандыкулпы элеуметпк багдарланган, ейткеш мемлекеттщ экономиканыдамыту бойынша шараларын алып карайтын болсаколардагы элеуметтж аспекплердщ айкын K9piHicTepiH тапкан

X тарау. ЭлеуметтЫ ydepicmep мен алеуметпйк сфераны... 131болар едж. Мемлекетпк реттеумен элеуметтж удерютер женекубылыстар арасындагы терен байланыстар мемлекеттщ экономикагаecep iH iH максаттары, мшдеттер1 жене функцияларынантуындайды. Мемлекеттж саясаттыц непзп максаты халыктыцел-аукатын камтамасыз ету, халыктыц eMip суру децгешнжогарылату, когамдык кажетплжтерд1 канагатгандыру болса,онда елеуметтж меселелер, ерине, баскару мен реттеудщ аныктаушыкагидасы болып кала берёдаМемлекетпк органдар ердайым белсецщ елеуметпк саясатжурпзу1 тшс жене экономиканы елеуметпк меселелерд1 шешугетуракты турде багдарлануы кажет.Заманауи экономикалык гылым мен теорияда «елеуметтжбагдарланган экономика», «елеуметтж багдарланган рыноктьжшаруашылык» деген тусшжтер калыптасып улгерд1.Рылыми айналымга согыстан кейшп Германия экономикасыныцреформаторы Людвиг Эрхард езшщ «Эл-аукаттылыкбаршага» (Благосостояние для всех) кнабында керсеткен булкатегориялар дербес курылымы, табыстарды белу eflici,мемлекеттж баскарудыц максатты багдары бойынша халыктыцел-аукатын жогарылатуга, тургындардыц eMip суру децгешнкетеруге кызмет етепн экономиканы сипаттайды.K,a3ipri мемлекеттерд4ц ешкайсысы да халыктыц eMip суружагдайы, жумыспен камтылуы, елеуметпк сактандырылуы туралытолык жауапкерш1лжп ез мойнына алмайды, ол мшдетпде емес. Елдеп елеуметтж болмыс сипаты, елеуметтж игшжтержэне тауарлар мен кызметтер ушш толык жауапкершипкп болатынпатерналиспк концепцияныц (екелж камкорлык тужырымдамасы)Heri3i жок жене ешкандай экономикада жузеге аспайды.Ал рыноктьж экономикада бул концепцияны TinTi декабылдауга кёййейда.Элеуметт1к сураныстар мен кажетплжтер азаматтардыцездерш4ц, отбасыныц, уй шаруашылыгыныц, адамдар жумысicTeftTiH уйымдардыц, жергшжп билж органдарыныц, когамдьждемеуип корлардыц жэне соныц йпшде мемлекеттщ камкорлыгынепзшде аткарылуы тшс.Мемлекет элеуметпк удерютерге элеуметтж сураныстардыканагаттандыруды, мемлекеттж каржы кездерш пайдалануды,мемлекет функциясынан туындайтын жалпы елеуметтж саясатжурпзущ e3iHiH ресурстьж мумкшджтерше сейкестенд4ред1.Мемлекетоц елеуметок экономикага катысу децгей1 елд1нкогамдык-саяси курылысына, мемлекеттщ курылымына женеагымдагы экономикалык жагдайына байланысты.Айта кететш 6ip жайт, елеуметтж удерютерге Мемлекеттщecepi тек кана халыктыц аз коргалган тобын экономикалык

132 Улттык экономиканы мемлекеттж реттеуколдау, елеуметтж сфера мен элеуметтж багдарламалардымемлекетпк каржыландырумен бшяейд!. Мемлекеттщэлеуметпк саясаты, сонымен 6ipre ел Конституциясы колданыстагызандардьщ кешлдшне сэйкес азаматтардын элеуметтжкукыктары мен бостандыгын камтамасыздандыру болып табылады.Элеуметтж саясатты калыптастырып, жузеге асыругамемлекеттщ катысуы кажеттщщ мемлекеттщ елеуметтж миссиясы(парызы) гана емес. Моселе элеуметпк объектшердщенд1ргстж, сауда объекплер1 сиякты табыс, пайда туршдеп экономикалыкTyciM екелмейтшдтне барып прелей. Сондьжтанэлеуметтж объектшерда коммерциализациялау кэсшкерлжкызмет аясынан тыс калады, дегенмен, кейб1р жагдайлардаэлеуметпк ти1мдшжтщ экономикалык тищщлжтен басым тусшжататын кездерх де аз емес.K,a3ipri казакстандык тэж1рибеде элеуметтж жаратылыстагыобъекплердд коммерциализациялау мен жекешелецщру олардытабигатына сай пайдаланбау немесе элеуметтж ешмге катардагытутынушылардыц колы жете бермейтш жогары, рыноктыкбагалар тагайьшдау сиякты келецс1зджтер жш кездеседьКерсетшген ерекшелжтерге байланысты мемлекет, 6ip жагынан,олеуметпк объекплерда perreyi тшс жэне мгндетп, екшпйжагынан, мемлекеттж бюджет каражаты есебшен элеуметтжобъектшерд1 тжелей немесе жанама турде каржыландырудыцедэу1р белггш езше жуктеуге можбур.Реформалардан кейшп К,азакстанда рыноктьж катынастарорныгып, мемлекет экономиканы «жогарыдан томен, теменненжогары» баскарудан кол узген соц, багалардыц Ko6ici «озбетшше» кетш, мемлекеттщ елеуметтж функциялары еларедьСондыктан мемлекет калыптаскан жагдайларга сейкеселеуметтж саясат саласында арнайы шаралар жуйесш колдануыraic болды. Олар келесщей:—елеуметтж элс1з, халыктыц кедей топтарын мемлекетпкколдау;—жумыссыздык бойьшша жердемакы жуйесш енпзу;—мшдетп медициналык сактандыру жуйесш куру;—елеуметтж сфера салаларьша (медениет, 6LniM беру, денсаульжсактау, спорт т.с.с.) салыктьж жещлджтер мен артык -шылыктар (преференция л ар) беру;—тургын уй-коммуналдык реформа журпзу;—шагын кесйжерлжп мемлекеттж колдау;—елеуметтж багдарланган максатты жобаларды жузеге асыру;—елеуметтж сактандыру жене зейнетакымен камтамасыз етужуйесш кайта куру жене т.б.

X тарау. Элеуметпйк ydepicmep мен элеуметтж сфераны.. 133Элеуметпк удергстер мен экономика сфераларын мемлекетпкреттеу жуйесш жацгырту бойьшша жогарыда керееталген шаралардыталдап жасау мен кунделжп колданыска енпзу К,азак,-станда уздж-создык журпзшуде. К,огамнын мемлекеткежуктейтш элеуметтж тапсырыстары мен оларды канагаттандырубойынша мемлекеттщ накты ресурстары арасында алшак,-тыктар байкалады.Жаппай мемлекеттж билеп-тестеудщ нэтижеи ретшдепэлеумЬттж психология калыптастырган когамдык менталитет(болмыс) жетштжп азаматтардын езш-оз! уйымдастырушылыкформаларыньщ ic жузшде болмауы эл1 де болса барлык, ipiэлеуметтж проблемаларды казакстандьж мемлекет nieniyi тшсжэне ол соган мщцетп деген масылдык кезкарастан арылтакойган жок. ЕК1НШ1 жагынан, рыноктык катынастар жагдайынаэлеуметтж багдарланган К,азак,стан экономиканы баскару,реттеу удерктерше канык, элеуметтж рен (тур, сипат,мазмун деген магынада) береда деген ушт те жок емес. Эрине,«умтйз —шайтан», дегенмен рыноктык катынастар бастамашыл,жнерл1 адамдарга кэптеген артыкшылыктар беретшшде естен шыгармаган макул.§2. Мемлекеттщ халыктыэлеуметпк колдауы жэне коргауыМемлекеттщ элеуметтж саясатынын непзп мшдеттершщ6ipi — ол халыкты (журтшылыкты) элеуметпк колдау жэнекоргау болып табылады. Оньщ мэниа мемлекеттщ элеуметпксаясатынын 6ipiHiui кезектеп басымдык ретшдеп йпздеи табысытомен, камсыздануы кемшш, элеуметтж жагынан элжуазтургындардын проблемаларын шешуде болса керек. Элеуметтжреттеудщ басты максаты элеуметтж дагдарыстардын ошагыболып табылатын кедейпплж пен элеуметпк тецшзджтщ алдыналу.Елдщ экономикалык жагдайы ауырлаган сайын халыктыэлеуметпк коргауга ундеулер кебейе туседа. ©naipic еспей, iuiKiжалпы ешм темендеп мемлекеттщ экономикалык жагдайыкиындай тускенде халыкты элеуметтж коргауга косымша каражатбелу киын, TinTi Мумкш болмай калады.Ел экономикасында иплжтер мен кызметтер enaipiciжeткiлiкciз жагдайларда, кажетп етмдерДд импорт бойыншасатып алудьщ каржылык мумкшдшгер1 шeктeyлi кезенде мемлекет6Mip сурудщ; ипЛжтер мен кызмет керсетулердо тутынудьщкуплген денгейш камтамасыз ете алмайды. Эрине, осы-

134 Улттык экономиканы мемлекеттж реттеулайша калыптаскан жагдайларда бушл халыкты толыктайэлеуметтж коргаудыц ез! де мумкш емес.Сондыктан укамет те, журтшылык та барша халыкты тугелдеймемлекеттж элеуметтж коргау мумкш болмайтындыгынаTyciHicTiKneH карауы тше. Мундагы дурысы мен шынайысыхалыктын ен муктаж топтарын элеуметтж колдау туралы болсакерек. Тургындардын аталмыш категорияларын элеуметтжэлжуаз топтар деп атайды. Элеуметтж элжуаздар тобына, еналдымен дербес, эз куипмен эл-аукатын жаксарта алумумкшджтер1 жок немесе шектеулшерд1, OMip сурудщ кажетпшарттарын жузеге асыра алмайтындарды косады.Сездщ кен магынасында элеуметтж элжуаз адамдарга табысыкунквр1с децгешнен тэмен азаматтарды жаткызады.Элеуметтж колдау эртурл1 формада Kopmic табады: акдиалайкэмек, материалдык иплжтер, тегш тамак, тунейтш орын,баспана беру туршде, медициналык, кукыктык, психологиялыкжэрдем ретшде жебеупп, камкоршы, асырап алушы формаларындаболуы мумкш.Элеуметтж кэмекп к1мге, кандай турде жэне формада, каншалыктыкэлемде кэрсету мэселео. элеуметтж экономиканьщен к у рдел! сурактары больт табылады. Мундайда б1ркатар экономистермен элеуметтанушылардын (социологтардыц)niKipiHiue: «Клмде-к1мнщ езше-оз1 кэмектесуге мумкшдш жок,соган кэмектесу кажет».Рыноктык катынастар калыптасуы кезецшде хальжты багалардынocy i (инфляция) мен жумыссыздыктан элеуметтжкоргау мэселеа ©TKip болады. Тауарлар мен кызмет корсетулербагасыныц o c y i тутынуды апатты жагдайга дешнтомендетпеу1 ушш шпнара табыстарды индексация л ау эдилколданылады, ягни жалакы, зейнетакы, шэюртакы, табыстардьщбаска да турлер1 бэлшек багалар есуше сэйкес квбейтшедгЖаска, мугедектжке, шектеул1 ецбек жарамдылыгына байланыстызацнама непзшде узак мерз1мд1 немесе туракты турдекэмекке кукыгы бар тургындар категориясына элеуметтж камсыздандырудеп аталатын экономиканьщ элеуметтж саласыныцкаражаттарьшан мемлекет каржылык колдау тагайындайды.Элеуметтж камсыздандырудыц коп тараган туршемемлекеттж зейнетакымен камтамасыз ету жатады.Рьшоктъж экономика жагдайында азаматтар мемлекеттж емесзейнетакы корлары аркылы жеке-дара элеуметпк сактандырумумкшдшн алады да, ез уакытында мемлекеттж зейнетакыгасалмак жещлдейщ.Мемлекеттж жэне жерйлжп бюджет каражатынан зейнетакьщанбаска хальжтыц муктаж категорияларына эртурл1 жэрде-

X тарау. Элеуметтж ydepicmep мен влеуметпик сфераны... 135макылар мен телемдер бершеда. Олар туракты, узак мерзшдджэне уакытша, сондай-ак 6ip реттж сипатта болуы мумкш.Жэрдемакы непзшен балаларды, ауру адамдарды, картгарды,жумыссыздарды колдау ушш тагайындалады.Олеуметтак кемектщ ерекше Typi —медициналык кемек.Мундай кемек белгш дережеде тегш керсетшедд. Дегенмен, тяглбай елдердщ ей денсаулык сактауга шыгындарды мемлекетпкбюджеттщ иыгына артып коймайды, медициналык кызметкерсетулер мен дер1-дермектердщ 6ip белш акылы болыпкелед1.Кдзакстанныц рыноктык типп экономикага ©туше байланыстытургындар мен кесшорындардыц акшалай каражаттарыныц6ip белт акылы жене сактандыру медицинасы формасындаденсаулык сактау муктаждыктарына пайдаланылады.Мемлекеттж сактандыру медицинасы (елеуметтж жэрдемнщбул Typi эз1рше Казакстанда туралап калды) кэсшорындар менуйымдардыц жалакысынан жене баска да телемдершен сактандырукорын кальштастыру жолымен мшдегп медициналыксактандыруды карастырады.Мемлекет жумыссыздарга едеуАр кемек колын созады. Ецалдымен ол ресми пркелген жумыссыздарга мемлекетпк жердемакытур1нде жузеге асады. Жумыстан айырыльш калгандарушш мундай жердемакы алгашкы айларда соцгы жалакысыкеЛемзне жакын сомада теленед1. Кейшп айларда жердемакыдецгеш темендейд1. Эдетте, жердемакы жумыстан босап калгануакытган соцгы жарты жыл шшде теленещ.К,азакстанда мемлекеттж баскарудыц демократияландырылуыжене либерализациялануына байланысты мемлекеттжелеуметтж саясатгыц 6ip багыты репнде елеуметтж реабилитация(актау) кажетплт туындады. Кен магынасында «реабилитация»абыройын кайтарып алу дегенд1 б1лд1ред1. Элеуметтжактау, ец алдымен жанышталган елеуметтж эддлетнлжп калпынакелпру. Сондыктан мемлекет кшэс1з зардап шеккендергекамкорлык керсетед1. Ocipece, мемлекеттщ бил ж органдарыныцзацсыз ерекетшен зобалацга тускен адамдар алдындагыелеуметтж жауапкершшп зор болуы mic.Мемлекетпк билж органдарынын елеумеггж удер1стерд1реттеу объектшершщ 6ipi табигатгы, коршаган ортаны коргауболып табылады.Экономикалык удерютер мен кубылыстарды адам емгрзмен,онын бейнега жене денгей1мен тыгыз байланыстыра зертгейпнгылым —елеуметтж экономиканын курамында экологиялыкмеселелер де бар. Экология мен адам eMipi тыгыз байланыстаекендш даусыз акикат. Сондьжтан табигат пен адам арасында

136 Улттык экономиканы мемяекеттЫ реттеуакылга конымды тепе-тендпсп сактау езект! елеумегпк меселеболып табылады.Экологияныц мацыздылыгын коршаган ортаны сактау женекалпына келйруге белшетш мемлекетпк бюджет каражатьшынарта тусушен керуге болады. Сонымен 6ipre бул каражаттарenaipicTiH экожуйеге булд1риш ерекетш токтатуга кемшш болыпотыр, нетижесшде К,азакстаннын б!ркатар аймактарындаэкологиялык жагдай нашарлай тусуде.Жогарыда айтылгандар элеуметтж экономиканын арнайызерттеу объект1лер1 болып табылады. Ал оларды мемлекеттжреттеу, ерине, елеуметтж багдарланган рыноктык экономиканымемлекеттж реттеудщ зерттеу, окыту пешнщ ешшсшдеекендш даусыз.§3. Элеуметпк реттеудщ формалары,e flicT epi, куралдарыЭлеуметтж объектшер мен удерютерда мемлекеттж реттеуформалар мен эдастердщ, институттар мен куралдардыц кецкелемд1 жиынтыгьша суйенеда. К,айсыб1р едю-тесшдерш колдануреттеу саласына, оньщ субъектшер1 мен объектшершетеуелдьЭлеуметтж объектшер мен удергстердо мемлекеттж ретгеудщембебап куралына К,Р Конституциясы, Азаматгык Кодекс^Ецбек Кодекс1, Бюджет Кодека, елеуметтж сфера салаларыкызметш реттейтш зацдар жатады. Мемлекет тарапынанелеуметтж удергстерда кукыктык реттеу Президент Жарлыктары,Ук1мет Каулылары туршдеп нормативтж-кукыктык актшераркылы жузеге асады. Бул актшерде елеуметтж жагдайгамемлекеттщ есер ету, экономиканын елеуметтж сферасы салаларыныцкызметш реттеу, елеуметтж жердем мен колдаушаралары керсетшещ.Элеуметтж объектшер мен удерктердц мемлекеттж реттеудщформаларын, eaicTepi мен куралдарын жан-жакты карастырыпкерейж.Элеуметпк максаттар экономиканы мемлекетпк баскарудьщбастапкы пункт! болып табылады жене езшщ керйисш узак,орта жене кыска мерз1мда елеуметтж максатгы багдарларды аныктаумен орныктырудан табаоы. Муньщ e3i сапальж турде немесесандьж елшемдеп керсетккитер формасында орын алады.Стратегияльж аспектще елеуметтж максатгарды мемлекеттжбилжтщ жогары органдары елеуметтж дамудыц узак мерзшд1концепциясын талдап жасауда пайдаланады. Стратегиянын

X тарау. Элеуметтж ydepicmep мен элеуметтж сфераны... 137элеуметпк концепциясы кагидалары мемлекеттж элеуметтждоктринага непзделедь03ipre К,азакстанда халыктыц колдауьгаа ие болган елдщэлеуметпк доктринасы талдап жасалып, кабылданган жок.Мэселе мемлекетпк багдар рьшоктык экономиканьщ шведтжмодел1 деп аталатын, мемлекет тарапынан азаматтардьщ элеуметпккоргалуыньщ ец жогары децгешмен сипатталатьш модельге багытустай ма, жок, элде «мемлекетпк эл-аукаттылык» дейтш колжетамдд улттык эл-аукаттылыкты кездейпн германдык модельщколдай ма, мумкш, мемлекетпк элеуметпк кетлджтермен сипатталатынамерикандык экономика моделше бет тузей ме —олжаты белпсЬ. Бэлим, кешнп уакыттарда жш айтылып жургенэлеуметпк экономиканьщ казакстандык y-Jm ei айкындальт, концепциясыжасальш, багдарламасы кабылданатын бол ар.Орта мерз1мд1 перспективада мемлекеттж элеуметпк максаттартабыс пен тутынудыц элеуметпк нормативтерше суйенедд.Оларга енбекакы, зейнетакы, жэрдемакы децгеш, отбасымушелершщ жан басына шаккандагы табысы, кункорю минимумы,иплжтердщ непзп турлерш тутыну келем1, тургьш уйменкамтамасыздандырылу сиякты керсетюштер жатады.К,ыска мерз1мд1 элеуметтж максаттар мемлекет кепшдендаргенжакын уакыт кезещндеп элеуметтж шгершеудщ децгешнкерсетеда.ЮНЕСКО усынган даму индекс! бойынша элеуметтж дамудыцэмбебап керсетюштер катары келесщей:—салыстырмалы багалар аркылы аныкталып, халыктьщ жанбасына шаккандагы табысымен елшенетш eMip суру децгеш;— eMip сурудщ орташа узактыгы;—халыктыц бшмдшк децгеш.Мемлекеттж децгейдеп элеуметтж болжау жакын жэне келешекперспективада елдщ жэне аймактардыц элеуметок-экономикалыкдамуыныц нускалы болжамдарын талдап жасауTypinae керипс табады. Элеуметпк мемлекеттж болжамдар демографиялыкситуацияны, бала тууды, ел1м децгейш, халыксанын, тургындардыц жас-жыныс курылымын, калалык жэнеауылдык тургындар курамын, миграцияны, жумыспен камтуды,табыс, бага, инфляция децгейш, тауарлар, иплжтер, кызметкерсету турлерш тутынуды алдьш ала карастыруды кездейщ.Мемлекетпк элеуметтж реттеудщ 6ip беяай ретшдеп элеуметпкболжау жалпы экономикалык болжаумен тыгыз бдррЬстежурпзигу1 тшс.Элеуметпк болжау жакын жэне келешек преспективадагымемлекетпн элеуметтж даму жоспарлары мен багдарламаларынгылыми непздеудщ куралы мшдетш аткарады.

138 Улттык экономиканы мемлекеттж реттеуСалалар бойынша елеуметтж болжау елеуметтж сферанынбазалык, салаларын камтиды. Оларга медениет, бшм беру, денсаулык,сактау, дене шыньжтыру, елеуметтж жене тургын уйкоммуналдык,шаруашылык,, ал аумактар бойынша аймактардыелеуметтж дамыту жатады.Рыноктык экономика жагдайында мемлекеттж елеуметтжжоспарлау мемлекет белетш елеуметтж игшжтер мен кызметкорсетулердщ дещейлерг, келемдер1 туршдеп олеуметпк стандарттардыталдап жасау мен кабылдауга багдарланады.Мемлекет енбекакыньщ, зейнетакыныц, жердемакынынкетлденд!р1лген минималды децгейш минималды кункеркденгейше катысты орныктырып, жоспарлы керсеткш1терд1 зацдар,жарлыктар, укшеттж каулылар формасында бектгёдг.Мемлекеттж елеуметтж жоспарлау, сондай-ак елеуметтж сферасалаларын дамытудьщ жоспарлы корсетюштерш осы максаттаргабелшген мемлекеттж ресурстармен сейкестенд1ре орныктырады.Мемлекеттж елеуметтж жоспар курамында оньщ магистралды(непзп) тармагы мемлекеттж елеуметтж болжау ерекше орына лады. Рыноктык жагдайлардагы бул манызды мемлекеттж реттеуформасы мемлекеттж максатгы жене аймактьж елеуметтжбагдарламаларды камтиды жене 6ip-eici жылдан он-он бес жылгадейш созылады.Мемлекеттж елеуметтж багдарламалар дегешм!з уакыт пенкещстж, аткарушылар мен ресурстар бойынша уйлеспршген,жалпымемлекетгж, салальж жене аймактык келемде б1ртутасipi елеуметок проблемаларды шешуге багытталган шараларжиынтыгы болып табылады.Экономиканы мемлекеттж реттеудщ кез келген саласы сияктымемлекеттж елеуметтж реттеуде уйымдастыру, ынталандыру,жедел реттеу, есеп, бакылау сиякты функцияларга едеу1рназар аударылады. Аталган типтж функция л арды аткаруездершщ формасы, eflicTepi бойынша экономиканьщ баска салаларынмемлекеттж реттеуде колданылатьш куралдардан айырмашылыгыжок.Сонымен 6ipre мемлекеттж елеуметтж реттеудщ зандардысактауга, кецсеиплдж (бюрократизм) коршютерше, мемлекеттжшенеунжтердщ жемкорлыгына оте сез1мталдыгын баса айтукерек. Мундай сез1мталдыктыц непзп ce6e6i мемлекеттжелеуметтж реттеуде ж1бершген олкыльжтар мен нормадан ауыткуларадамдарга, азаматтарга Tepic есер етед1, олардыцелеуметтж кещл-куш мен моральдык жагдайына зиянынтипзеда.

Л' тарау. длеумепитк ydepicmep мен елеуметтж сфераны... 139§4. Ецбек жене жумыспенкамтуды мемлекетпк реттеуЭкономикалык уцергстер жуйесш мемлекетпк ретгеуде езшщманыздылыгы бойынша енбек удерютерш реттеудщ орны ерекшеболып табылады. Ецбек ендаргстщ аныктаушы факторыболгандыктан мемлекет оныц ен1мд1лшне, кайтарымд ы л ыгы -на мудцел1, ейткеш аталмыш керсеткццтер ещцршген жалпыiiuKi ешм шамасына тжелей есер етед1. Мемлекет жумыспенкамтуды камтамасыз етуге мудцел! жэне жумыссыздыкты жою-Еа ынталы. Сондыктан мемлекет ецбек рьшогын peTTeyi жумыс -шы кушше сураныс пен усыныска эсер eTyi, ецбекакы телеупроблемасын кез алдында устауы тшс.Ецбек yaepicTepi мен жумыспен камтуды мемлекеттж реттеуецбекке, ецбек рыногына, ецбекакыга, ецбек катынастарынаолардыц нэтижелшгш арттыру, ецбек жагдайын жаксарту,енбекке кажетплЬси канагаттандыру, жумыссыздыкты шектеп,жумыссыздарды элеуметпк колдау максатында эдастер менкуралдардыц кецейтшген cneKTpi ecepiH колдану болып табылады.Мемлекеттщ ецбек пен жумыспен камтуды реттеутэсйщер! мен механизм! елдщ когамдык-саяси жэне елеуметтж -экономикалык сипатьша, рьшоктык катынастардыц жагдайымен дамуына, олардыц ецбекке есерше теуелда.Ецбектщ мен1, оныц когам дамуындагы рел! эмбебап (универсалды)сипатта болганымен, рыноктык экономикага етукез1нде ецбек катынастары, ецбекп баскару, ецбекй пайдаланутубегейл1 езгерютерге ушырайды. Егер рыноктык катынастарецбек элеуетщ тищщ пайдалануга радикалды (батыл) турдеэсер етпеген болса, онда рыноктык экономика езшщ непзпартыкшылыктарын жогалткан болар едаАйталык, кецестж экономикада марксизмд1 догматтык(с1рескен) турде TyciHin, адамдардыц ic-epeKeii кун жасайтынматериалдык игыжтерда ещцруге багытталган жагдайда ганаецбек болатынын дэлелдеп бакты. Содан ендарютж емес сферадагыадамдардыц ецбегше сешмс1здж калыптасты.Сондыктан рыноктык экономиканыц кецестж экономикадантубегейЛ1 айырмашылыгы адамдардыц кез келген максаттыю-ерекей ецбек болып саналады. Осылайша когам ецбекдеп танитын ic-эрекет турлер1 де кецейе туст!Рыноктык экономикада теленетш ецбектщ жумысшы кушштауар ретшде сату-сатып алу aKTici аркылы жузеге асатындыгыанык кершеда. Сонысымен ецбектщ мотив! (iimci ce6e6i) жумсалганкуш-кайраттын акшалай телемш алуга мудцедалж болыптабылады.

140 Улттык экономиканы мемлекеттж реттеуРыноктык экономиканьщ басты ерекшелшнщ 6ipi еркшецбек рыногыньщ калыптасуы болса керек. Рыноктык экономикажагдайында ецбекке мемлекетпк мэжбурлеу, жумысшыKyuiiH б е л г т 6ip орында, белпл1 6ip сипатта колданугамемлекеттж куштеу эрекеттершщ жок болуы кагидасы маныздыболып табылады.BipaK бул рыноктык экономикада енбек элеуетш удайыецщру мен енбек ресурстары козгалысы удерютерш мемлекеттжреттеу жок дегецщ бщщрмейэд.Рыноктык катынастар жагдайында ецбек туралы зацнамаменкатар ецбек удерютерш e3iH-e3i реттеу жуйеи эрекет етедгЖумыспен камтудыц заманауи концепциясы келеа факторларданкуралады, олар: камтылу еркшдШ, ецбек рыногыньщикемдшт жэне жумысшы кушшщ мобилъдшщ (жинакылыгы),«табиги» жумыссыздыктын болуы, элеуметтж эрштестжтщкажетплш, ецбек рыногыньщ реттелуьМемлекет ецбек рыногын тжелей жэне жанама эдаеягердапайдалану аркылы реггейдг, соныц ппшде нормативтж-зацнамалык,салыктык, кредиток, бюджеток эдктер бар. Ецбекрыногын мемлекеттж реттеудщ ец мацызды кагидалары:—элеуметпк ецбек катынастары сипатыньщ экономика дамуыкажеттшжтер1 мен тшмдшжтщ артуына сэйкеспп;—технология лык, акпаратгык жуйелер nporpeci талаптарынасай жумысшы кушшщ сапалык сипаттарыньщ 03repyi;—жумыскерлерд1ц ец элжуаз, бэсекеге кабшеп элой категорияларынэлеуметтж коргау;—ецбек пен жумыспен камтудыц орталыктандырылган салалыкжэне аймактык багдар л амаларын сэйкестещйру, жумысорындарьш ашу жэне жабу;—ецбек рыногын реттеу аркылы экономикалык, элеуметпкжэне саяси туракты л ыкты камтамасыз ету.Ецбек рыногы рыноктык экономикадагы ец курдел1элементгердщ 6ipi болып табылады. Ецбек рыногын жумысшыкушш менйгжтеушйл'ер мен ендлрГс курал-жабдыктарыниемденуыплер арасьгнда жумысшы кушш когамдык онд1рюкетартуга байланысты туындайтын элеуметок-экономикалыккатынастар жуйес1 деп аньжтауга болады. Бул рынок жумысберушшердщ жумыс орындарын усынуы мен жумыс кушшменшжтеушшердщ жумыс орындарына сурануын 6ip уакытта,катар журпзедо.Жумыспен камту концепциясы келес1 кагидаларга непзделед1:1. 0нд1ргии, шыгармашылык ецбекке кабшетолж кукыктарыназаматтардыц epiKTi пайдалануы.

X тарау. Элеуметтж ydepicmep мен шеуметтш сфера им.. 1412. Азаматтардьщ ецбекке кукыгын жузеге асыруга мемлекеттщжауапкердшлш жэне колдауы.Экономикада ецбек секторын калыптастырудьщ рыноктыкбастаулары мемлекетпк ретгеумен тыгыз турде сэйкесп байланыстаболады. Адамдардыц жеке калауымен катар, олардынтандауларынан тэуелйз объектива жагдайлар мен шарттылыктарда орын алады. К,огамдык кажетплжтерд1, шынайымумк1нджтерд1, оцщрютщ калыптаскан курылымын, белил! 6ipжумыс куш1не деген суранысты ескермеуге болмайды.К,ызметкердщ суранысы мен оныц жеке басыныц касиеттер1арасындагы алшактыктар да байкалып турады.Heri3ci3 ецбек талаптары ец демократиялык деген еддердеде канагаттандырылмайды жэне рыноктык экономика бул мэселедекалыс калмайды. Ол ол ма, рыноктык экономикадабшжтшш томен адамдар табысты ецбек объектшерше тартылмайды,6ipaK бул мемлекеттщ адамдарды жумыска орналастыру,кызметпен камту бойынша камкорлыгына кумонкелйрмейац.К,азакстанда элеуметтж ецбек катынастарыныц жаца типшщкалыптасуы, жумыссыздыктыц элеуметтж кауитплш, ецбеккесураныс пен усыныстыц тербелк1 мемлекетп ецбек рыногындабеясенда саясат журпзуге мэжбурлейд1. Мемлекеттж белсещцсаясаттыц непзп максаты жумыссыздарды жумыспен камтамасыздандыруболып табылады. Бул максатты жузеге асыру келейкешендц шараларды карастырады:1) мемлекеттж жэне коммерциялык мекемелер аркылыжумыска орналасута комектесу (соцгыларыныц кызмеп лицензиялаунепзшде мемлекеттщ peTreyi мен бакылауында болады);2) кэаби даярлау жэне кайта даярлау жуйесш дамыту; муньщ031 жумыс берушшерда кэс1би даярлау жэне кайта даярлау багдарламаларынакатысуын ынталандыру аркылы, мысалы, салыктыкжец1лд1ктер беру, компанияныц окыту мен жумысорындарына болетш каржылык ресурстарын квоталау т.с.с. шараларнепзшде;3) кала курылысы мен абаттандыру, жердц коргау, аурулармен карттарга карау сиякты когамдык жумыстарды уйымдастыру;4) кредитгер мен субсидиялар беру аркылы езш-ез1 камтумен косшкерлж'п жандандыру, жаца курылган компанияларгасалыктык жещлджтер беру, косйткерлерге кецес беру жэнеокыту;5) халыктыц элеуметтж жагынан коргалмаган топтарына(ойелдер, жастар, мугедектер, карттар, узак уакыт жумыссыз

142 Улттык экономиканы мемлекеттЫ реттеужургендер) кдйта ок,уга жолдама беру, жумыс орындарын максаттыквоталау жене бекггу (бронирование), жалдау жене босатукезшде косымша кешлджтер белу т.с.с.Енбек рыногындагы осындай саясат аркасында жумыссыздардьщжумыс 1здеуге белсендшт артып кана коймайды, сонымен6ipre жумыс isaeyre байланысты материалдык, жуйкепсихологиялыкшыгындары кемидь Мемлекеттщ белсещп саясатыкогамдык енбек тшмдшшнщ жогарылауына женеелеуметтж кернеуд1 азайтуга кемектеседьТолык жумыспен камту туралы TyciHiKTi де езгертуге туракеледь Жумыска жарамды халыкты когамдык ецбекке максималды,толык тарту концепциясы жумыспен утымды (рационалды)камту кагидасына орын береда. Ал тольж камтуга келетшболсак, оны «жаппай», «бас-басына» жумыс беру деп емес,жумыска кол желмдшж деп кабылдау керек. Баскаша айтканда,егер e p 6 ip умггкер теленетш жумыс орнын алгысы келсе,езшщ кейби мумкщцжтерше сай камтылуына алгышартгьщболуын жумыспен толык камту деуге болады.Жогарыда айтылгандай рыноктык экономикага жумыссыздыктен. Бул кубылыс, ecipece, жумыссыздыктьщ шамасышекй децгей деп аньщталган 10%-дан асып кетсе, едетте етеауыр кабылданады. Мемлекет жумыссыздыкты темендетш,онын елеуметтж салдарын жумсарту ушш едеу1р куш салады.Мемлекеттщ алдына жумыссыздыкты толык жою туралымеселе кою орынсыз. Сондыктан жумыссыздыкты рыноктыкреттепш механизмшщ жетшмегендп'шщ салдарьшан туындайтьшелеуметтж катер ретшде тусшу керек. 1с жузшде эцпмежумыссыздыкты жоюдын мумкш болар шараларын колданутуралы болса керек. Егер бул шаралар жепстжке жетюзбесе,онда icKe жумыссыздарды елеуметтж колдау мен коргау шараларыкосылуы raic.К,орыта жинактаганда, енбек жене жумыспен камтудымемлекеттж реттеу келео багыттарда жузеге асырылады:—енбекй еркш тандау жуйесш калыптастыру;—ецбекакыныц минималды мелшерш тагайындау жене камтамасызету;—мемлекеттж жумыспен камту мекемелершщ тшмдо кызмететуш уйымдастыру;—елеуметтж елжуаз топтар ушш жумыс орындарын ашугакемектесу;—жумыссыздык бойынша мемлекеттж жердемакы телеу;— даярлау, кайта даярлау, 6mKTmiKTi арттыру iciHeмемлекеттщ катысуы жене т.б.

X тарау. Элеуметтж уде pic тер мен элеуметтж сфераны... 143Жогарыда сипатталган функциялардан баска мемлекетэлеуметпк эрштестж жуйесшде жалдамалы жумыскерлер менжалдаушылар арасында ерекше делдалдык функция да аткарады.Элеуметпк эрштестж —ортак мудцелерд1 мейлшше канагаттандыружэне элеуметтж-енбек шиелешстершщ алдыналу ушш ынтымактастык кагидасына непзделген, жумысберунйлердщ жумыскерлермен езара эрекетшщ ерекше формасы.Элеуметпк-енбек катынастарын реттеу тэсш жэне механизм!ретшдеп элеуметпк эрштестжп жузеге асырудын накты формасыужымдык кешсшщёр мен ункатысулар болып табылады.Бул кужаттарда енбекакы молшер1 жэне тэлеу тэс1лдер1, жалакыныреттеу, жумыс куш мен аптасыньщ узактыгы, енбек жагдайларыжэне оны коргау, этамтшлйс пен жумыскерлердщмшдеттер1 керсетшедд.Элеуметтж эрштестж жуйесшдеп мемлекеттщ рел1 ужымдыккблющдерге кол кою ережелерш жасап, олардьщ жузегеасуын кадагалау болып табылады. Мемлекеттж билж органдарыкелюсездер удерюшде туьшдайтын кайшыльжтарды басып,реттейш. К,азакстан мемлекетшщ элеуметтж эрштестж жуйесшекатысуы белшй 6ip дэрежеде жумысшылардьщ муддесш коргаушыкэсшодактар каукарсыздыгыньщ орнын толтырады.1здешс сурактары:1. Мемлекеттщ элеуметпк удерктерге катысу кажетплш.2. ПатериалистЬс концепциясы жэне рынок талаптары.3. Халыкты элеуметпк коргау жэне колдау мщдетгер1.4. Табыстарды индексациялаудын максаттары.5. Мемлекетпк зейнетакы корларынын функциясы.6. Мемлекетгйс элеуметгйс реттеудщ эдостер1 мен куралдары.7. Енбек жэне жумыспен камтуды мемлекетпк реттеу.8. Енбек рыногын мемлекетгйс реттеу кагидалары.9. Элеуметпк эрштестж жуйесшдеп мемлекетпн рель

XIЭКОНОМИКАНЫтарауБЮДЖЕТТ1К РЕТТЕУ§1. Мемлекетпк бюджеттщ мэж, т у с ш т , кызмепЭкономикага мемлекеттж есер етудщ куатты куралдарыныцкатарында бюджеттж реттещ ерекше атау кажет. Мемлекеттжбюджет жуйеа. экономиканы мемлекетпк реттеудщ дербес институтыболып табылады.Мемлекеттж бюджет — б елгт 6 ip мерз1мге мемлекеттщK ip ic T e p i мен шыгыстары керсеплш, заднамалык турдебектлетш непзп каржылык кужаты.Бюджет терминш «акшалы калта», акдпаны салатьш, сактайтьш,алатын омиян деп карапайым аньжтаудыц innd меншеущлсек, онда бул тусшжтщ курдел1, кепкырлы екендтне кезжепазуге болады. B ip жагынан, бул —мемлекет болсын, аумак,уйым, отбасы болсын, кез келген экономикалык субъектшщколында бар каржылык ресурстардьщ жиынтыгы. Екшпй жагынан,бюджет —экономикалык субъектшщ K ip icT ep i мен шыгыстарыныцаракатынасы, оньщ акдпалай каражатьшьщ балансы,тепе-тендт. Y n iiH in i жагынан, бюджет акша каражатыниемденушшщ каржылык ерекеп мен саясатын аньжтап, онынK ip icT ep мен шыгыстарды теццеспру, каржыльж ресурстардыбелу жене жумсау юкерлшн керсетедьМемлекеттж бюджет 6ip жыл йпшдеп немесе баска бюджеттжкезецдеп алынатын жене жумсалатын мемлекеттж акша каражатынжинактауды гана б1лд1рмейд1, сонымен 6ipre ол каржыресурстары мен акша агындарын бакылауда устап, елеуметтж -экономикалык удерютерге толыктай эсер етедь Инфляция,мемлекеттж карыз, елеуметтж-экономикалык багдарламалар,бюджеттж уйымдарды каржыландыру, елеуметтж жердемакылармен телемдер мемлекеттж бюджетпен байланысты жоне огантеуелд1.Мемлекеттж реттеу формасы ретшде бюджеттеуге мыналарк1редк— мемлекеттщ акшалай KipiciHiH колемдер1 мен курылымын,бюджеттж кезец шнндеп Kipic кездерш айкындау;

XI тарау. Экономиканы бюджеттж реттеу 145— курылымы мен келемш калыптастыру жене бюджеттжкезен шпндеп мемлекеттж шыгындардын багытын аныктау;— бюджеттж кезен шпндеп мемлекеттщ акдхалай KipicTepiмен шыгыстарыныц белпл1 6ip децгейдеп тендеспршуше колжетгазу;—мемлекеттщ акшалай каражатын жумсаудыц басым багыттарынкорсету жене оларды кешлдещйру (мемлекеттжбюджеттщ коргалган баптары);—бюджета мемлекеттж экономикалык жене елеуметтжсаясаттыц непзп багыттарымен уйлеспру;—мемлекетпк резервтер жасау, iiuKi жене сырткы мемлекеттжкарыздарды реттеу.Сонымен, формалды турде зацнамалык бектлген мемлекетпкKipicTep мен шыгыстар жазбасы ic жузшде экономиканымемлекеттж реттеудщ каржылык Heri3i болып табылады.Орталыктандырылган экономикада бюджет мемлекеттщ экономикалыкжоспарына теуелд1 жене ешкандай мацыздыдербестш жок болатын. Бул теж1рибе жоспарлы экономикадабасты рол материалдьж-заттай факторларга бершш, каржылыкфактор екшзш релдерде калган уакыттарга тен ед1Рыноктык экономикасы бар елдерде мемлекеттж бюджетакалыптастыруга, бекггуге, аткаруга улкен мен бершедкМемлекеттж децгейдеп бюджеттер каржылык жоспарлаудьщжетекаш? аныктаушы формасы болып табылады. Ал муныц e3iрыноктык экономика жагдайында орталыктандырылганмемлекеттж жоспарлауга орын жок деген кагиданы тергстейцй.Рыноктьж экономикасы бар елдерде бюджеттж-каржылык жоспарлау,шаруашылыкты дестурщ жоспарлы жуйе бойыншажурпзепн елдермен салыстырганда анагурлым жаксы жолгакойылган.Дамыган елдерде мемлекеттж бюджета кабылдауда демократиялыкпроцедуралар катац сакталады. Парламенттер женеолардыц комиссиялары бюджеттщ op6ip бабына дейш тиянактыделдейдй, озгер1стер мен косымшалар енпзедд.Шаруашылыктын рыноктык жуйес* калыптаскан елдердемемлекеттщ бюджетак реттеу функциясы жеткшжп дережедежене есе тусу урдцсш байкатады. Бюджеттщ кемепмен мемлекеттауар оцщрушшерге peneyini есер eTefli жене солар аркылытауарлар мен кызмет керсетулер, капитал, жумысшы купирыноктарын реттейвд.Елде пайдаланылатын бюджеттер жиынтыгы бюджетак жуйедеп аталады. К,азакстан сиякты мемлекеттж курылысы унитарлыелдерде мундай жуйе, едетте, eKi децгелл! бюджеттерденкуралады. Олар: республикалык жене жерплжп бюджеттер.

146 Улттык экономиканы мемлекеттт реттеуМемлекетпк бюджеттщ курылысы жэне кызмет келеа кагидалардыбасшылыкка алады:1. Бюджеттж жуйенщ б1ртутастыгы кагидасы кукыктыкнепздщ б!рлшн, бюджеттж кужаттар мен жжтеулердщ 6ip сипатгылыгын,барлык децгейдеп бюджеттердщ Kipic жэне шыгысбелжтерш курудыц ортак ережесш, олардыц карама-кайшылыксызекенднш керсетедг2. Бюджеттердщ дербестж кагидасы бюджета жасау мен колданудагызац шыгарушы жэне аткарушы билжтердщкукыктык дербестшн б1дщредь3. Толыктык кагидасы бюджеттщ K ip ic, шыгыстарын барлыкTyciM кэздерш жэне бюджеттен каржыландырылатын шыгындардыбарлык баптар бойынша толык келемде аныктаудыталап етедд.4. Тецгер1мдийк кагидасы бюджеттщ KipicTepi мен шыгыстарыныцсейкесттн кажетсшедь5. Жариялылык (ашыктык) кагидасы бюджета карастыружэне кабылдау процедураларьш букаралык акпарат куралдарындамшдета турде жариялауды калайды.6. Бюджеттж каражаттардыц арнаулы жэне максатты болуыкагидасы бул каражаттардыц накты алушыларьш жэне нактымаксатка жумсалатындыгын кездейдьМемлекетпк бюджет мемлекеттщ каржылык функцияларынжузеге асырады. Бюджеттйс катынастар аркылы мемлекеттщколында акшалай каражаттар жинакталады жэне олар мемлекетпкбюджетпк ретгеудщ жиынтык функциясын курайды.Фискалдык функция мемлекеттж бюджеттщ кемепмен мемлекеткызметшщ каржылык непзш курайды, мемлекеттж шыгындардысалыктык жэне баска да туамдер есебшен каржыландырудыжузеге асырады.Бюджеттщ белу функциясы мемлекетте шогырланган акшалайкаражаттарды когамдык кажетп лжтерд1 канагаттандыру,экономикалык саясатты журпзу, салалар мен аймактарды каржылыкколдау кезшде кершед1.Бакылау функциясы каржылык ресурстардыц мемлекеттщкарамагына етуш, каражаттарды белудеп пропорциялардыцсакталуын жене бюджеттж каражаттардыц калайша пайдаланылуынкадагалайды.Мемлекеттж бюджет экономиканыц курылымдык буындарындажурш жаткан экономикалык удер1стерд1 аныктай отырьш,акшалай каражаттардьщ кайда, кашан жене кандай келемдетусш жатканын керсетедьМемлекеттж бюджет кызметтер1 бюджеттж механизмд1, ягнибюджеттж саясаттыц накты жузеге асуын, оныц экономика-

XI тарау. Экономиканы бюджеттж реттеу 147лык жэне элеуметтж мэселелерд1 шешудеп максаткерлтн айкындайды.Мемлекеттж бюджет колда бар акшаны жешменпайдалану аркылы экономиканы реттейдь Реттеу формаларынаOHflipicTi субсидиялау жэне каржыландыру, мемлекеттжинвестицияларды жузеге асыру, элеуметтж сфераны каржыландыружатады.§2. Мемлекетпк бюджеттщKipicTepi мен шыгыстарын реттеуМемлекетаж бюджеттщ KipicTepi мемлекеттщ бюджеттжкорын калыптастыруга багытталган салыктар мен алымдартурщдег1 занды жэне жеке тулгалардан алынатын телемдересебшен куралады.Рыноктык экономика K ip icrep fli калыптастырудьщ непзп кез1репнде сальжтарды пайдалану кажетплиш карастырады. Салыктьжтуамдермен катар бюджеттщ салыктык емес K ip icT epiмемлекетпк мулжп сатудан, жекешелейдаруден, жалга беруден,концессиядан, кэсшкерлж пен сырткыэкономикалык кызметтен,жиындар мен баждан, айыппулдардан жэне баска даакша лай алымдардан калыптасады.Бюджет KipicTepi езшдж жэне perreyuii болып белшедг0зщдж KipicTep елдщ зацнамасына сэйкес толыктай немесебелшек туршде тшста бюджетке туракты непзде бекшлед1.Ретгеупп KipicTep —республикалык, аймактык телемдер. Оларбойынша жерг1л 1к ,? 1 бюджеттерге пайыздык телемдернормативтер1 орныктырылады.Мемлекеттж бюджетп жумсау бюджеттж каражаттарды шаруашылыккажетплжтерше жене мемлекеттж функциялардыаткару максатындагы белу удерюшде жузеге асады. К,азакстаннынБюджет Кодексше сэйкес бюджет шьпыстары инновациялыкжэне инвестициялык камтамасыздандырылатын капиталды(курделО жэне бюджеттж уйымдардын билж органдарыныцкызметш камтамасыз етуип агымдагы шыгыстардан турады.YKiMeTTiH шыгындарын жалпы алганда тауарларды, кызметкерсетулерд1 уквдеттж сатып алушылар мен трансферттж телемдертуршде керуге болады. Трансферттж телемдер —бул салыктелеупплерден алынган салыктык KipicTepfli кайта белуженшдеп телемдер болып табылады. Олар тургындардыц бедаип6ip топтарына жумыссыздык бойынша жэрдемакы, элеуметтжсактандыру бойынша телемдер формасында болады.Егер ук1меттж сатып алулар аркылы когам ресурстарды жекетутынудан когамдьж тутынуга карай кайта белетш болса, транс-

148 Улттык экономиканы мемлекеттж реттеуферттер аркылы уюмет жеке секторда тутынылатын тауарларкурылымын озгертш кана кояды да, когамдык тутынудын жекетутыну е с е б ш е н к е б е к п н е осер етпейдь Атап айтканда,мемлекеттщ экономикага осылайша араласуы н о т ш к е с ш д етрансферттерге Караганда у ю м е т т ж сатып алулар к в л е м ш щ0 3 rep icT ep i анагурлым т щ щ болып к е л е д ьБюджеттж шыгындарды о р т у р л а кагидалар бойынша ж ж т е у г еболады: олардьщ удайы он д 1 р 1 стеи р о д а бойынша (материалдыкOHSipic сферасына жоне олеуметпк кызметгер сферасынабагытталган шыгындар), салалар бойынша (енеркосш, ауылшаруашылыгы, транспорт, байланыс, б и п м беру, денсаулыксактау т.б.), максатты белпш бойьшша (инвестициялар, дотациялар,жалакы, зейнетакы т.б), о л е у м е т т а к багыты бойыншашыгындардыц когамдык белгшерше карай бюджеттж каражатбукш шаруашылык кажегплжтерше, елеуметгж-медени шараларга,корганыска, баскаруга белшедьШаруашылыкка шыгындардыц жалпы сомасында бюджеттенедоу1р квлемде ец мацызды жоне ipi республикалык, аймактыкэлеуметтж-экономикалык багдарламалар каржыландырылады.Айталык, бюджет каражаттары есебшен экономиканыцшешупй салаларын дамытуга багдарланган мацыздыолеуметтж-экономикальж проблемаларга арналган, шеткер1,к у й з е ш е т а аймактарды колдауга, ецщрютж жоне елеуметтж -турмыстьж инфракурылымга багытталган басым багдарламаларкаржыландырылады.Элеуметтж-модени шараларды жузеге асыруга жумсалатынбюджеттж каражатгардьщ едеу1р болш 6uiiM берудц дамьпуга,модениетта колдауга, халыкка медицинальж кемек керсетудакамтамасыздандыруга жене тургындардыц муктаж топтарынелеуметтж камсыздандыру децгешн жогарылатуга багытталады.Кррганыска арналган efloyip бюджеттж каражатта непзп улескару-жарак пен ескери техниканы сатып алуга, карулы куштерддустап туруга агымдагы шыгындарга, гылыми-зерттеу женетэж1рибе-конструкторлык жумыстарга, ескери курылыска тиедьБаскаруга шыгындардыц кажетплт мемлекеттщ мацыздышаруашылык-уйымдастырушылык кызметтерлд аткаруымен, сондай-аколарды реттеу кызметш камтамасыз ету1мен байланысты.Рыноктык катынастарга непзделген экономика жагдайындаоуелпден шыгынды жене твмен рентабелд1 (пайдалылыгытомен) мемлекеттж жене мемлекеттж емес квсшорындардабюджеттж колдауды кыскарту шаралары колданылады, кецестжэкономикада орын алган жаппай экономикалык потернализм(вкесшдей камкорлык жасау) едютершен бас тартылады.Бюджеттж ассигнациялау (каржы белу) непзшен мемлекеттж

XI тарау. Экономиканы бюджеттЫ реттеу 149багдарламаларды, мемлекеттщ эзшдж шыгындарын каржыландыругабагытталады.Бюджета калыптастыру, оны талкылау, бекпу, бюджетпккаражаттарды пайдалану б1ртутас бюджеттйс удерк деп аталады.Букш бюджетпк удерк бюджета кальпттастыру, бекггу жэнепайдалану туралы зацмен айкындалады. Бул удеркге маныздыорынды акшалай-каржылык ресурстарды эртурл1 бюджеттер арасьшдакайта белуда жузеге асыратын бюджеттйс реттеу алады.Кезекп жылга бю джет талдап жасауда елдщ элеуметтж -экономикалык даму болжамы пайдаланылады, каржы ресурстарынынжинак балансы курастырылады жэне бюджеттйс саясаттьщнепзп багыттары аныкталады. Осы ретте алдагы жылдынбакылаушы керсеткйп сандары есептеп шыгарылады.Бюджета жасау барысында, эдетте оган кептеген езгертулермен толыктырулар енпзшедк Бектлген бюджетге агымдагышыгындар мен даму бюджен сомаларынын жогаргы шектер1керсет1лу1 тшс. Мэселе мынада, егер бюджет каражаттарынакосымша кажеталж туьшдаган жагдайда ен алдымен агымдагышыгындар камтамасыздандырылуы кажет, ал даму бюджеп бастапкьщабектлген сомамен шектелу1 тшс. Егер Президент бюджетжобасымен келкпеген болса, онда бул бюджет жобасы Парламенткекайтарылады, ягни елбасы оган (немесе онынжекелеген баптарына) вето кояды.Мемлекеттж бюджеттщ агымдагы жагдайы мен аткарылубарысын Парламент жанындагы Есеп комитет! жузеге асырады.Есеп комитет! ез эрекеттершде Парламенттен де, Президентэюмпплйтнен де тэуелйз.К,аржылык органдар бюджеттщ аткарылуын кадагалайды.Бюджет тапшылыгы шекй денгейден артып кеткен жэнетуамдер едэутр азайган жагдайда шыгындарды секвестрлеу (кыскарту)механизм! юке косы лады. Дегенмен, бюджетпн корга л-ган Дёйтш баптары секвестрлеуге жатпайды. Олар: жалакыга,зейнетакыга, шэюртакыга, дэр1-дэрмекке, тамакка жэне т.барналган шыгындар.Тотенше жагдайлар кезшде ел пшнде каражатты жумсаудынтетенше бюджеттж реж1м1 (тэртаб!) ейлзшеда. Тетенше шаралардыенпзу уййн арнайы зан кабылдау карастырылган.Мемлекеттж денгейдеп бюджеттж кызмет экономиканыреттеудщ непзп буындарыныц 6ipi болып табылады. Олмемлекеттщ каржылык саясатымен 6ipre элеуметтж-экономикалыксаясатын да айкындап, мемлекеттщ реттепш кабшетшарттыра туседь K,a3ipri каржылык дагдарыс жагдайынынмемлекегпн экономиканы реттеу базасын кенейту менжетидарущ талап eTyi сонын айгагы болса керек.

150 Улттык экономиканы мемлекеттж реттеу§3. Бюджет Tanuibifibifbiжэне мемлекетпк карызды реттеуК,олда бар табыс кажетп шыгындарды жузеге асыругажетаспейтш жагдайда бюджет тапшылыгы туындайды.Бюджет тапшылыгы —бул бюджеттщ шыгыс белщнщ Kipicбелтнен артып кету!. Бюджеттж тапшылык жагдайында мемлекеткеезш щ функцияларын калыпты аткаруга каражатжетюпещц де, йша жэне сырткы карыздарга жугшуге тура келедо.Мунын 03i, ен алдымен, кредитпк жуйе уйымдарына буюл акдиаайналымыньщ орныктылыгына терю эсер e T in , инфляциянын,каржылык, дагдарыстьщ себебше айналады. Бюджет тапшылыгымшдетп турде ел экономикасында тетенше жагдайдынкалыптасуын керсетпейщ. Онын экономика дамуына ipiмемлекеттйс салымдарды жузеге асыру непз1нде пайда болуымумкш. Тетенше жагдайлар, эскери кактыгыстар, стихия лыкапаттармен байланысты алдын ала жоспарланбаган, 6ipaK шыгындардыкажетсшетш жагдайларда туындауы ыктимал. Сондыктаншектеул1 бюджеттж тапшылыктан емес, кайтарымыкиын, есе тусу ynepici бар тапшылыктан сактану кажет.Егер енсеру перспективасы бар бюджеттж тапшылык туындасажэне ол жалпы шгщ ешм мелшерше катысты улес салмагышамалы болса, муны шектен тыс окига ретшде карастырудынкажей жок- BipaK бюджет тапшылыгы терендеп, экономикадагыдагдарыстьж кубылыстарды —куйзелгс, каржы жуйесшщтшмс1здМ сиякты окигаларды керсететш болса, онда бул кубылыстармен табыстар арасындагы efleyip айырмашыльжты ецсеруушш тубегейл1 шаралар колдану керек. Эдетте, KipicTepсомасыньщ 10%-ына дейшп бюджет тапшылыгы шыдауга болатынкубылыс ретшде саналса, 20%-дан астам тапшылыкKayiirri деп есептеледьБюджет тапш ылыгыныц H eri3ri себептерш е енд1р1стшмдшшнщ темендш, едеу1р элеуметтж шыгындар, бюджеттжмеханизмнщ элаздпт, салыктан жалтару, сондай-ак шаруашылыкбайланыстары мен хальжаралык экономикалык интеграцияньщосалдыктары жатады.К,азакстан Республикасында орын алган откен гасырдын90-жылдарындагы бюджеттж дефицит, XXI гасырдын 6ipimuiонжылдыгындагы бюджеттж профицитке (юрютщ шыгыстанартуы) уласты.Бюджеттж тапшылыкты кыскарту ушш эртурл1 формадагыiiu K i жэне сырткы мемлекеттж кредит пайдаланылады. BipaKУлттык Банктщ кредиттерш шамадан тыс пайдалану, онынустше банкте косымша акша басып шыгарудан баска кредит-

XI тарау. Экономиканы бюджеттж реттеу 151теу ресурсы болмаса, онда инфляция кушейедь Кредит туршдетургындардыц, косшорындардыц банктердщ акщалай каражатынмемлекетпк облигацияларга айырбастап алу (сатып алу)туйыктыкка Tipeyi мумкш, ce6e6i облигацияларды етеу жэнепайыздарды телеу онсыз да едэуц? тапшылыкты улгайта тусед1де, мемлекеттж борышты арттырады.Мемлекеттж карыз eKi курамдас белжтен калыптасады:KaTepi кемшш iuiKi карыздар мен артар жуп ауыр сырткы карыздардыцайырмашылыгы, сонда егер 6ipnuniciH етеу немесе кайтакурылымдау туралы iuiKi кредиторлармен келку онайыракболса, аткарылуы сырткы кредиторларга байланысты сырткыкарыз киындьжтар тугызады.Мемлекеттж борыш экономиканыц 6ip калыпты кызметшкурделендоре тусетш ауыртпальж болып табылады. Мемлекеттжборыштыц ecyi экономикадагы капитал корын кыскартады,ейткеш жинакты иемденуш! оны экономикага инвестициялаудьщорнына мемлекеттж облигацияларды сатып альт мемлекетпкаржыландырады. Сондыктан мемлекеттж борыштыц болуыакционерлж капиталдыц улесш оныц елеуегп мумкшдтнекатысты темендетедь Жинактардыц KeMyi инвестициялардыцкемуше екеледд де, ецщрктщ келемш кыскартады.Бюджет тапшылыгын ецсеру ец алдымен emiipicTi дамытуга,меншжт1ц барлык формасындагы кес1порындар мен шаруашылыксалаларыныц орныктылыгын камтамасыз етуге,кесшкерлжп жандандыруга байланысты.Бюджеттщ шыгындарын темендетуге бюджеттж каражаттардыинвестициялау багыттарын езгерту аркылы, 0 pтYpлiенд1рушшердщ шартты жагдайын ескеретш максатты каржылыкжецшджтер мен санкцияларды пайдалану аркылы колжепазшеда. Шыгындарды кемпудщ мацызды жолдары артыкоскери жене баска да шыгындарды азайту, тек аса мацыздыелеуметтж-экономикалык мемлекеттж багдарламаларды ганакаржыландыру, накты каржылык базасы жок шараларды бюджетесебшен жузеге асыруга тыйым салу болып табылады.Мемлекеттж жоне ж ерплж п бюджеттермен катармемлекеттж акдиалай ресурстарды пайдаланудьщ баска да формаларыколданылады. Солардыц 6ipi —жеке табыстар есебшенкуралатын, салыстырмалы дербес каржылык ресурстар туршдепбюджеттен тыс корларды куру. Мемлекеттж бюджет кобшесекаражаттыц жинакылыгын камтамасыздандырады, каж ет жагдайдаоларды ертурл1 шыгындар ушш кайта белуге болады.Каражатты осылайша кайта болу кезшде елеуметтжкажеттипктер кагажу калмас ушш мемлекет арнаулы бюджеттжемес кор л ар курады.

152 Улттык экономиканы мемлекеттЫ реттеуБюджеттен тыс корлар мемлекетпк билж органдары карамагындаболады, оларды калыптастыруды жене кызметш мемлекетреттейдг. K,a3ipri жагдайларда бюджеттен тыс непзпелеуметтж корларга мемлекеттж елеумегпк сактандыру коры,зейнетакы коры, мшдета медициналык сактандыру коры жатады.Экономиканын орныктылыгын камтамасыз ету максатындаарнайы орныктырушы (турактандырушы) кор куры лады. К,азакстандамундай кор улттык кор деп аталады.Элемдж теж1рибеде мемлекетпк бюджета пайдалану менкозгалысын реттеу туралы ертурл1 концепциялар бар.Айталык, тецдеспршген бейтарап (нейтралды) бюджет концепциясыудайы ендарютж-экономикалык проблемалардьщ бар,жогынан теуелаз KipicTep мен шыгыстардьщ тепе-тецщп жагдайындатапшылыксыз мемлекеттж бюджет непзшдеп экономиканьщорныкты каржылык ортаны устап туру кагидасынанепзделедь Мундай енжар (пассивтт) концепция шецбершдемемлекеттж бюджет каражаттарды жинактау жене соган сейкестек кана мемлекеттж муктаждыктарга жумсау мшдеттерш аткаругаарналган.Экономикага мемлекеттщ ecepi туралы кейнстж доктринагасейкес келетш концепция бойынша, ягни экономиканыбюджеттж орныктыру (турактандыру) концепциясы экономиканыцорныкты кызмей бузылган жагдайда немесе дагдарыстыкжагдайдыц болуы немесе Kyruiyi кезшде мемлекет тапшылыккакарамастан бюджеттж карыздануга дешн барьш инфляцияны,жумыссыздыкты, тауарлар мен кызмет керсетулергеенжарлыкты ецсеру ушш каржылык ресурстарды жумсаугакукылы. Бул жагдайда, ерине, мемлекетпк бюджет езшщ тепетецд1гшжогалтады, 6ipaK экономиканы турактандыру ушшбюджеттщ езш белсенд1ред1.Мемлекетт1к бюджетт1ц утымдылыгын жогарылатукритерий л ерше:—елдщ жалпы iiuKi ен1мшщ есу каркыны;—бюджеттеп даму корыньщ улес1;—бюджеттж тапшылык;—жинакталган мемлекеттж карыз (imKi жене сырткы);—инфляция децгеш;—жумыссыздьж децгеш жатады.Мемлекеттж бюджеттщ тшмдшш туралы байламды жогарьщагыкерсеткйцтерд! олардыц динамикасында карастырунепз1нде айтуга болады.

XII тарау. Салык, салу жэне салыктык реттеу 1531здешс сурактары:1. Мемлекеттж бюджеттщ меш, Tycimri.2. Мемлекетпк бюджеттщ кызметтерь3. Бюджеттеу —мемлекеттж реттеу формасы репние.4. Мемлекетпк бюджет курылуыныц принциптерь5. Бюджеттщ KipicTepi мен шыгыстарын реттеу.6. Бюджеттж удерк Ti36eri жене TepTi6i.7. Бюджет тапшылыгы жене мемлекетпк карызды реттеушаралары.XII тарауСАЛЫК САЛУ ЖЭНЕ САЛЫКТЫК РЕТТЕУ§1. Салыктар жене мемлекеттщ салык жуйеаСалыктар адамдарга тарту-таралгы, алым, берешек формасындаежелден белгип. Салыктар билйс органдарын, м емлекетустап туру кажеттшшне байланысты пайда болтан. Олардынайкын, шарасыз мш Детнлт туралы, cipe, АК,Ш-тыц тоуелаздттуралы Декларация авторларынын 6ipi Бенджамин Франклинненартык айту га болмас. О л сонау 1789 жылы «Бул жал гандаел1м мен салыктан баскага сенш жок» деп жазган болатын.Салыктар жэне салыктык жуйе —бул тек кана бюджетпктуамдер кез1 емес, рыноктык типтеп экономиканын ен маныздыдеген курылымдык элементтершщ 6ipi. Кэейжерлпскы зм ет туншыктырмайтын утымды салык жуйес1 гана типмдабю джетк саясат журпзш, экономиканы толыкканды эрекеткебастайды.Салыктар —мемлекетпк билжтщ орталык жэне жерпшкноргандары занды жэне жеке тулгалардан алатын жэне бюджеткетусет1н мшдетп телемдер. Мемлекетпн ем1ршецдтн экономикалыкактау бар болса, салыктардыц да ем1рше:щцгш экономикалыкактау бар. Салыктар — мемлекетпк аппаратты,эсКерда, элеуметтж сфераны устап турудьщ экономикалык базасыболып табылады.Салыктарды мэжбурлеу аркылы жинактау деп карастыруорын алган. Расында, эрб1р салык каражатты иесшен алып,мемлекетке етюзу болып табылады. Дегенмен, салыктар фис-

154 Улттык экономиканы мемлекеттж реттеукалдык, жене баска да экономиканы мемлекетпк реттеуге байланыстыфункцияларды аткарады. бзш щ экономикалык MOHiбойынша салыктар мемлекеттщ фискалдык (бюджеттж) саясатыньщкуралы, сондай-ак болу жоне кайта белу удерютершщжанама peTTeyniici болып табылады. Осыган сейкес мемлекеттщсалыктык кызметшщ eKi багыты ерекшелене®.1. Мемлекеттщ фискалдык салыктык кызмет! салыктыктолемдерд! алып, топтастырып, осы непзде мемлекеттщ экономикалыкжоне элеуметтж саясаты мшдеттерш орындау максатындабюджеттщ Kipic б елтн калыптастыру болып табылады.Бул функция уйымдардан кесшкерлерден, азаматтарданможбурж турде алу аркылы жузеге асады. Мемлекет бул функциянысалыктык зацнамага сойкес журпзедь2. Мемлекеттщ реттеуш1 функциясы салыктар, салык салуобъектшер^ салыктык койылымдар, салыктьж жещлджтер сияктысалыктык тетжтер аркылы oHaipicri, айырбасты, тутынудыьпггаландьфу больш табылады.Салык салу еддстер1 мен куралдары, сальжты алу жэне салыктараркылы шаруашылык журпзуип субъектшердщ салыктелеушшердщ кызметш реттеу салыктьж механизм деп аталады.Мемлекет алатын сальжтар жиынтыгы, салык салу ережелер1жене салыктык функцияларды жузеге асырушы органдармемлекеттщ салыктык жуйесш курайды. Бул тусшжгщ курамынасалык салу TepTi6i мен ережелерш аныктайтьш зацдаржиыны, мемлекеттж салыктык органдардьщ курылымы менвкшеттш енпзшш, елдщ Салык Кодексш курайды. Белпл1 6ipсалык турлерш калыптастыру жене алудьщ накты едютершсалык элементтер1 деп атайды. Салык жуйесше К,аржыминистрлт Салык комитета, салыктарды жинау жене жиналуынкадагалайтын органдар Kipefli.Салыктьж жуйеге тон непзп тусшжтерге кыскаша сипаттамаберешк.Салык салу cy6beKTici (салык телеупп) — салык телеугемщцетп зацды немесе жеке тулга.Салык салу объекткп —салык салынатын табыс, пайда, мулж,тауарлар мен кызмет корсетулер багасы, косылган кун.Салык салынатын база —салык салынатын объекпнщ келем1(шамасы).Салык, теленетш непз —салык теленетш акдиалай каражаттыцK03i. Ескерепш сальж телеу кез1 сальж салу объективен сейкескеле бермейда, сальж телеупп баска кездерден де raneyi мумкш.Салыктык койылым (салык салу нормасы) — салык салуобъектюшщ б1рлшне катысты салык мелшер1 салыктык койылымсалык салу базасына пайыз туршде орныктьфылады.

XII тарау. Салык, салу жэне салыкгпык реттеу 155Салык,тык жещлдж — салыктьщ барлык немесе кейбдртурлерщен салык телеушшердщ белпл1 6ip топтарын толыктайнемесе жартылай босату.Салыктык реж1м (тэршш) — салыктык койылымдар менженшджтер жиынтыгы.Салыктар кептеген белплер1 бойынша эртурлг топтаргабелшед1. Салыктарды келеа критерийлер бойынша жжтеукеншен тараган:—салыкты алу сипаты бойынша (тжелей жэне жанама салыктар);—мемлекеттж реттеу денгейлер1 бойынша (республикалыкжэне жерплжп);— салык салу субьекйсшщ белпа бойынша (занды жэнежеке тулгалардан);—салык койылымдарын езгерту сипаты бойынша (пропорционалды,прогрессией, регрессией);— салыктьщ максатты белпа бойынша (жалпы, бюджеткетеленейн, белит 6ip максаттар мен мшдеттер ушш).Элемн1н 6ipfle-6ip мемлекей салыктьщ толыктай, жуз пайыздыкжиналымын камтамасыз ете алмайды, ce6e6i табыстардыжасыру непзшде салыктан жалтару немесе тжелей телемейкою жаппай кездесейн кубылыс. Салык жуйесшщ уйымдастырылуденгей1 жогары елдерде сальжтьщ жиналымы шамамен80—85%-ды курайды, К,азакстанда бул керсетк1ш 60—70%денгешнде. Салык салу тишн тандауда мемлекетйк пайымдауларертурл! болып келед1. Салыктардьщ санын кыскартып,б1ртекй жасау эзгрЩе жемкй болмай тур. Тарихтан американдьжгалым Генри Джордждын 6ip гана салык —жер салыгыналу туралы усынысы белгш1, 6ipaK салык турлер! кебеймесе,азайган жок. Мумкш муньщ астарында улкен 6ip салыктан repi,халыктын сезшуше жецш б1ркатар KkuiripiM сальжтарды жинаууюметтерге колайлы болуы жаткан шыгар.К.азакстанда колданылатын салыктар жиынтыгы да эртурл1жене олардьщ ондаган атаулары бар. Салыктар мен алымдартурлерд кезен-кезешмен жаналанып турады, ep6ip салыктьщкойылымы да динамикалы сипатта; мундай езгер1стермемлекеттщ сальжтьж саясатынын трансформациясы аркылысалык жуйесшщ тшмдш1гш арттыруга кулшынысын байкатады;кездеген максат белшш сальжтьж жуйенщ фискалдык жэнеынталандырушы функцияларыныц тшмд1лпш мейлшше жогарыл ату.Корпоративй табыс салыгы жене жанама салыктар enaipicпен экономикалык удерктерге эркилы эсер етеда. К,осылганкунга салык, акциздер, ягни тутынушыльж салыктар халык-

156 Улттык экономиканы мемлекеттж реттеутын аз коргалган топтарына салыктык ауыртпалыкты кушейтету седа. Сонымен 6ipre табыс салыгымен салыстырганда«одшеттарек» KopiHyi мумкш, ce6e6i табыс салыгы белгш 6ipжагдайларда жумыскерлер табысыныц азаюына байланыстыжинактауы мен ецбекке кулшынысына кедерп болуы мумкш.Жанама салыктардын ойластырылган жуйесш енпзу толембалансы жагдайын жаксартады, бук!л каржы жуйесшщикемдипгш арттырады. Басты мэселе салыктарды енпзуде терецуйымдастырушылык —техникалык дайындыктыц кажетплшндеболса керек. Баска жагдайларда салыктык туамдердщ азаюынажол бершедо. Айталык, тутьшуга салыктар Батые Еуропаданепзп салыктар катарына жатады, ал американдыктар корпорациялартабысына салыкты косылган кунга алмастыру туралыппарталастан epi жылжи койган жок,.§2. Салык салу кагидаларыжэне салыктык реттеуМ1ндетп телемдердш баршасын салык деп есептеуге болмайды.Салыктардыц ерекшелтп олардыц белгий 6ip принциптергесейкестшнде болса керек. Салык салудыц принциптер1туралы ец алгаш езшщ «Халыктар байлыгыныц жаратылысымен себептерЬ (1776 ж.) ецбегшде Адам Смит жазган болатын.Ол салыктык уш бастауьш карастыруды усьшды: рента, пайдажэне жалакы. А.Смиттщ бул проблемага козкарасы куш бупнгедешн озект!, сондыктан оларды келтсрешк:«1. Мемлекеттщ азаматгары мумкшдшнше, кабшеттер1 менкуштерше сайкес ук1метп устап туруга катысуы кажет, ягнимемлекеттщ камкорлыгы мен коргауьша байланысты алгантабыстарымен салык телеу1 тшс. К,андай болмасын салык соцгыесепте жогарыда корсетшгеннщ 6ipiHeH (рента, пайда, жалакы)алынатын болгандыктан мшдетп турде тецаздж болыптабылады, ce6e6i о л калган екеуше катысты емес.2. 0p6ip жеке тулга твлеуге мшдеттелген салык вз еркшшеемес, дэл аныкталуы тшс. Телеу мерз1м1, толеу одкп, толемсомасы —муныц барлыгы толеупп ушш де, баскага да аныкжоне белпл1 болуы тшс.3. 0p6ip сальщ толеугш ушш ьщгайлы уакыт пен одю бойыншаалынуы тшс.4. Халыктыц калтасынан алынатын op6ip салыктыц мемлекетказынасына артык тус1мдерден мумкшдйшше кем болуынкарастыра отырып белпленуш квздеу кажет». Келт1ршгенмотшнен А.Смиттщ келеа кагидаларды устанганын корем1з:

XII тарау. Салык салу жэне салыктык реттеу 157—б1ркелкЪпк, ягни мемлекеттщ салык, телеуиплерге талабыньщуксастыгы, салыктык ережелердщ жалпыга б1рдейл1п;— аныктык, ягни салык жуйейнщ непзп сипаттарынынайкын, тусшисп, орныкты болуы, олардын уакыпъщ узак кезещбойынша озгермеу1;—онайлыгы жоне ынгайлылыгы, осы создердщ пкелей магынасында;—ауыр болмауы, ягни салыктын толеуппге улкен ауыртпалыкTycipMeyi.Салык салудын утымды курылган жуйесд yuiiH булережелердо сактау езшвн-ез1 тусшпеп, 6ipaK тож1рибеде сонгыею кагида жузеге аса бермейдь Ce6e6i салыктар экономикалыкжоне курылымдык саясаттын куралы ретшде болгандыктан салыктыкауыртпалык децгеш мемлекетпк реттеудщ нактымшдеттерше байланысты тагайындалады.Салыктар кез келген когамда, кез келген мемлекетте мщдетпсипатта болганымен, салы кты к куралдарды б1ржактымемлекеттщ билж, эюмшшпс оюлетпгшщ пкелей туындысырщщде карастыру жеткшжс1з болар ед1. Салыктык жуйенщкалыптасуы рыноктык жоне окшш1л1к механизмдердщ тушскенжер1нде орын алады. Сондыктан, 6ip жагынан, салыкты тагайындаужоне алу билйстщ прерогативасы (кузыры), ал, екшш1жагынан, салыктардьщ саны мен салыктык ауыртпалыктынденгейш аныктау рыноктын шарттары мен экономика дамуынынденгейше байланысты. Жогарыда керсеплген тарихи калыптасканкагидаларды каз1рп салык салуга да колдануга боладыекен. Сонымен 6ipre, заман талаптары келес1 кагидаларды даесепке алады:— жалпыга б1рдейл1г1 — табыс алатын экономикалыксубъекплерщ салыкпен толыктай камту;—турактылык ~ салык турлер1 мен салыктык койылымдардьщуакыт бойынша орныктылыгы;— толем кабшетплш — салыкты барлыгына бфдей койылымменалу, салыстырмалы салыктык жуктеменщ табыстылыкдецгеш ортурл1 субъекплер ушш тендей болуы;—MiHflerrmiri —салыктык можбурлеу, толемнщ болмай калмауы;— элеуметпк одшетшнк — салыктык жуктемеге катыстыбарлыгыныц шамамен б!рдей болуы.Kepin отырганымыздай, салык салудыц ежелп кагидаларыменкатар оларды модернизациялау (жацгырту) талпыныстарыда жок емес. Сонымен 6ipre келеш шараларды да акылгаконымды деп кабылдау кажет. Олар, б1ршшщен, салыктаружым мен жумыскерлердщ табыс, пайда табу га ынтасын

158 Улттык экономиканы мемлекеттщ реттеуKeMiTneyi тшс, екшшщен, салыктар жэне баска да бюджеттйстусщцерге мемлекеттж шыгындар сэйкестену! тшс, Kepi жагдайдаоларды (мемлекеттж шыгындарды) кем1ту кажет,ушшшщен, салык салу азаматтардын табысын KyHKepicдецгешнен темендетпеу1 тшс.Эрине, салык салу жуйесш келтарштен кагидалардьщ барлыгынажауап беретшдей куру оцай емес. Олардьщ кептегенталаптары карама-кайшылыкты, орындалуы курдел1 жэне киын.Белкам, казакстандык салык жуйесшщ, салыктык зачнаманьщтураксыздык ce6enTepi осында болар.Салыктардыц динамикалыгы мемлекетпк жуйелердщкебгсше дерлж тэн кубылыс болып табылады. Мэселе, салыктардыцмемлекетпк салык саясатынын тамыры да, дщгеп де,9CKiHi де, сондай-ак салыктык саясаттыц оз1 экономикалыксаясат пен элеуметгж-саяси багыттыц (курстыц) 6ip белш болуындашыгар. Сондьжтан саяси, экономикалык, элеуметтжкурстардыц тербелкл салык салу жуйесше де езгерютер экелу!эбден мумкш. Буган коса мемлекеттж бюджет KipicrepiHin 90%-дан астамы салыктардыц улесше тиетшдтн ескерсек, онда ецалдымен бюджеттйс тапшылыктыц туындауымен, кушекмменнемесе елс1здену1мен байланысты бюджета курдел1 реттеу шараларысальжтарга эсер етпей калмайды.Мемлекеттщ салык жуйесш КУРУ жэне кызметш реттеу кагидаларыныцкатарына салыктардыц кайтарымдылыгы кагидасынкосуга болар едь Оныц мэнкл, мемлекет хальжка салыктардыцкайтарымьш акшалай толемдер, элеуметтж игшжтер,мемлекетпк кызмет керсетулер туршде етеуге мшдетгеме алуытшс. Мундай мшдеттеме тжелей 9p6ip сальж телеушпе зацсызальшган салыкты кайтару туршде кабылдануы мумкш. Дегенмен,салык тэлеуиплердщ б1ртутас элеуметтж топ ретшде мемлекеттенсальжтьж тус1мдердщ ортак игшж ушш жумсалганытуралы дэлел талап етуге кукыгы бар.Осы магынада когам иплш ушш жумсалган салыктар улесшщкерсеткйиш тагайындау сальж салу жуйесшщ элеуметтж багдарлануьшыцкритерий! кызметш аткарган болар ед1.§3. Мемлекетпк салыктык реттеуСальжтьж саясатты калыптастыру жэне журпзу эркашандаэлеуметтж-экономикалык сфераны мемлекетпк реттеудщнепзп эдютершщ 6ipi болып саналады. Сальжтьж реттеудщмаксаттары мен мшдеттершщ эртурл1 кезендердеп e3repicTepiHeсэйкес сальжтьж саясаттыц багыты мен нэтижеа де езгерютерге

XII тарау. Салык; салу жэне салыктык реттеу 159ушырайды, дегенмен, салыктык жуйенщ функциялары жэнеонын мэщ e3repicci3 кала бередь Салыктык реттеу эдютершщмумкшдпстерш мейлшше тшмщ пайдалану ушш салыктыккурадцар комепмен фискалдык мшдеттерщ, сондай-ак экономикалыккызметп мемлекетпк реттеу мэселелерш шешудеутымды байланыстыру кажет.Рыноктык экономикасы бар дамыган елдерде салыкжуйелерш куру жэне кызметшщ тэж1рибеа салык жуйесшщмемлекетпк реттеу эдгстершщ ипшдеп орны мен релш аныктайтынeKi келю ерекшелеуге мумкшдйс бередь BipiHiui келю,Дж.М. Кейнспн мемлекетгйс реттеу концепциясына (тужырымдамасына)непзделген жэне екйшн кеэпс неоклассикалык постулаттарга(цэделаз акикат) суйенедг.Екйпш дуниежузипк согыстан кешн 80-жылдардьщ басынадешн кейнсиандык кеше устемдгк курды.Кейнстщ концепциясына сэйкес салыктык шаралар аркылыэкономиканы мемлекетпк реттеу enmipic пен есуд1 ынталандырушыбарлык факторларды пайдалануды камтамасыз етуге,сондай-ак QHflipic келем1 мен толем кабшеп бар суранысарасында туындайтъш диспропорцияларды алып тастауга багытталуыTHic. Мемлекетгйс реттеу жиынтык сураныс шамасына(мелшерше) эсер eiyi тик, ал мундай эсердщ куралы салыктарданпайда болатын —мемлекетгйс бюджет.Кейнс бойынша ерлеу жагдайында салыктарды кебейту, алдагдарыстык ситуацияда кемпу кажет. Салыктарды кыскарту,ен алдымен, жаца ерлеудщ базалык непзш курайтын экономикасалаларыныц кэсшорьшдары мен кэсшкерлер1 ушш салыктыкжещлдйстер аясын кенейту есебшен журпзшу1 тию.Табыс салыгына автоматты турактандырушы рел1 жуктеледа,ce6e6i тецдеспршген есу жагдайларында табыс салыгы артуустщцеп табыстардьщ едэу1р белйш бюджетке алуды камтамасыздандырады(сонысымен суранысты шектещц), ал дагдарыскезщце табыс салыгы Kipicrep ден?гейшщ темендеуш есепкеалады. Автоматты салыктык турактандырушыньщ эрекеп колданыстагысалыктардын койылымын езгерту, салыктыкжещлдйстер санын кебейту немесе кыскарту сиякты мемлекетпксалыктык шаралармен толыктырылады.Кейнстнк концепция шецбершде салык салу жуйес1прогрессивп кагида бойынша —салыктык шкала козгалысынынсалыстырмалы жшлтмен жэне жогары шекп койылымдарымен,сондай-ак инвестициялык белсендшйсп ынталандырушысалыктык жещлдактердщ едэу1р санымен сипатталады.XX гасырдын 70—80 жж. шектершде б1ркатар батыс елдершдеудайы ецщрютщ жагдайлары нашарлап, инфляциялык удерктер

160 Улттык экономиканы мемлекеттж реттеукушейе туста. Сондыктан 80-жылдары мемлекетпк реттеудщкейнстж концепциясынан бас тартулар байкалды. Сонымен6ipre дамушы елдердщ салыктык-каржылык стратегиясындамемлекетпк сектор улесшщ кемуше жоне мемлекеттщ экономикагаараласу аясыньщ тарылуына байланысты мемлекетпкреттеудщ кейнстж концепциясынан шепну басталды.Мемлекеттж орекет сферасы 6ipre-6ipTe осер етудщ жанамаодастерще карай ойысты. Мемлекетпк реттеудщ кейнстж кагидаларынанбас тарту суранысты антициклдык реттеуден инвестициялыкбелсендшжтщ узак мерзщщ осуш ынталандыру, диспропорциялардыжою, экономиканы кайта курылымдау багытынашыгудан керпщ. Толык камту саясатынан аулактап, екшнинфляциямен курес жагына карай ауды.Экономикасы дамыган елдердщ уюметтер1 журпзген салыктыксаясаттыц теория лык базасы неоконсерватизм болды, оныцнепзп постулаты: «Барлыгын мемлекет емес, рынок шешедЬ.Муныц расында постулат, ягни делелйз акикат екендшнKa3ipri олемдж каржылык дагдарыс долелдеп отыр. Неоконсерватизмшецбершдеп ец ipi агымдар монетаризм (акшаньщсандык теориясына непзделген) жоне усыныс экономикасыныцтеориясы болып отыр. Булар коптеген елдердеп консерваторлардыцсалыктык саясатыньщ одгснамалык нфйз! ретшдекызмет аткаруда.Айталык, усыныс теориясына сойкес салыктарды максаттыжоне кец колемде темендету аркылы ещцрюке пкелей осерету кажет. Салыктык реттеу жинактау мен инвестициялаудыынталандыруы тшс. Осы жакын уакьптарга дешн салык салудыцжогары децгеш жоне прогрессивп шкаланьщ едоу1р дорежес1экономика мен елеуметтж инфракурылымныц жогары дамудецгешне сойкес келещ деп есептелд1. Салыктьж, койылымдарыжогары елдер тек кана ецбек ошмдшш жене экономикалыкосу каркыны бойынша емес, сонымен 6ipre тургындардыцелеуметтж коргалу децгеш бойынша да лидерлер катарындаболды.XX гасырдыц 90-жылдары корпорациялар мен жеке тулгалардыцтабысьша салыктык ауыртпалыктыц жец1лдеу1 урд1с1байкалды. Пайдага сальж, салу децгешн темендету салык салубазасын кецейтумен 6ip уакытта журе бастады.Толыктай алганда мемлекеттж салыктык реттеудщ мщдепсалык телеуш1 —тауар енццруиплерге, табыс алушыларга салыктьжжуктеменщ оцтайлы (оптималды) мелшерш i3flecripin,енпзу болып табылады.Салыктык жуктеме микроэкономикалык жене макроэкономикалыккелемдерде ep6ip салык толеушпе уйымга, салага,

XII тарау. Салык салу жене салыктык реттеу 161аймакка жене тольжтай ел экономикасына есептеледь Салыктыкжуктеме салык туршде алынатын салык телеуип табысынынпайыздык улеа болып табылады. Салыктьщ ep6ip туршесалыктык жуктеме пайыздык койылым туршде, ал салыктаржиынтыгына катысты салык салу базасын ескере отырып есептелгенжалпы орташа салыктык койылым сипатында кершедаНакты салыктык жуктемеге салыктык ауыртпалыкты темендетумаксатында колданылатын салыктык жецщцжтер едэу1рэсер етедь Б1рак салыктык жецшджтер жекелеген салыктелеушшерге бершетшджтен, жещл-ржтерда пайдаланбайтындароздерше косымша салыктык ауыртпалык ал у га мэжбурболады.Мэселенщ мэш салык салу койылымдары агымдагы экономикалыкжагдайга тэуедщ болгандыктан курделене туседь Тацдаугатура келедд: не осы кезецнщ фискалдык мэселелерш шешукерек, немесе экономикалык есуда ынталандыру ушш салыктыкT yciM aepfli кайсыб1р дэрежеде темендету кажет.Салыктык койылымдардын жогарылауы енДдрупйлердщкарсылыгына тап болса, темендеу1 ендерютщ жедел осушеэкеледа деген тужырым да дэлелдеущ кажетсшедд. Салык ауыртпалыгынажауап ретшде салык телеуиплер табысты, мулгкржасыру, сойтш салыкты толыктай телемеу жолдарын 1здеспредгНэтижесшде накты салыктык койылымдар езш-ез1 реттеу аркылы,мемлекет пен салык телеуиплер арасындагы унйзкелк!мпаздык (компромисс) непзшде де ез шамасын тауыпжатады. Акикатын айту керек, 2000-жылдары казакстандык зацшыгарушылар салыктык ауыртпалыкты жумсартып, женщдетугебагыт алды.Салыктын жана тур л ерш енпзу, салыктык койылымдардыжогары лату салдарынын эртурл1 боларын да ескерген абзал.Тауар ещцруцплерге салыкты жогарылату кезшде мемлекетолардьщ салыктык жуктеменщ «артыгын» сэйкесшше тауарбагасына косып тутынушыларга арта салуга даяр туратындыгынкаперден шыгармауы тик.Мемлекетпк салыктык реттеу ёзгнщ максатын тек салыктыкжуктеменщ онтайлы мелшерш дздеспруден гана емес, сонымен6ipre бюджета агымдагы толыктыру мудделерш коргайотырып, перспективалык мудделерге де туракты назар аударганыжен.Тауарлардын экспорты мен импортынан салыктардыц койылымынезгерту аркылы, кедендж бажды алу тэрпбш жетшддрунепзшде мемлекет сырткы сауда айналымьш реттейда, протекциялык (камкорлык) саясат журпзу аркылы отандык тауарецщрушшердщ муддесш коргайды.

162 Улттык экономиканы мемлекеттж реттеуМемлекеттщ тарапынан салыктык реттеу инвестициялыкбелсендшк'П арттыруга кызмет етеда, колайлы салыктык ахуалжасау жолымен техникалык-технологиялык инновациялардыпайдалануга мумкщщктер табады.Экономиканы мемлекеттж реттеудщ салыктык механизмдершколдана отырып, олардын эрекетшщ аса сезшталдыксипатын, реттеунп ic-кимылдар салдарыньщ болжануы киындыгынecKepyi кажет, ейткеш салыктар экономикалы ккызметтщ эртурл! мотивтер! (кулшыныс) мен факторларынатжелей немесе жанама турде эсер етед1, элеуметпк онды немесеTepic жацгырыктар туьщцауына ce6enmi болады.1здешс сурактары:1. Салыктардын пайда болу ce6enTepi.2. Салыктьщ мэш жене тусшт.3. Салыктьщ функциялары.4. Салык жуйеа жэне элементтерь5. Салык салу кагидалары.6. Салыктык саясат непздерь7. Салыктык ауыртпалыктар жене жещлдйстер.8. Салык койылымдары жене олардын реттеу сипатгары.9. Мемлекетпк салыктык реттеудщ максаттары менм1ндеттер1.XIIIтарауЭКОНОМИКАНЫ КАРЖЫЛЫК РЕТТЕУ§1. Каржыньщ мэжжэне оны мемлекегпк реттеу«К,аржы» тусшш 1ргел1, жинактаушы, алуан TYPлi мэнда экономикалыккатегория ретшде мемлекеттж каражаттьщ жинакталуын,белшуш, пайдаланылуын, сондай-ак занды жэне жекетулгалардыц табыстары, шыгындары, жинактары калыптасуыбарысында туындайтын акшалай катынастарды сипаттайды.Оган коса каржы —экономика мен когамньщ трансформациясы,дамуы бойынша белгЪй 6ip езгерютерге ушырайтын тарихикатегория.

XIII тарау. Экономиканы каржылык реттеу 163Орталыктан баскарылатын экономикада басты peлдiмемлекеттж каржы, мемлекеттж бюджет аткарады. Рыноктыкэкономикада да мемлекеттж каржыньщ мемлекеттщ Kipici меншыгысын бюджеттеу удердондё алатын орны ерекше. Дегенмен,каржылык кызметтщ багыты каржы ресурстарын орталыктанболуден тауарлар мен кызмет керсетулердщ еркш рыногыньщорньжты кызметш камтамасыздандыруга карай ойысады. Сондай-акмемлекеттщ рыноктьж катынастарды perreyi салыктар,баждар, есептж койылымдар, субсидиялар, субвенциялар, квоталарсиякты каржылык рычагтар (тетжтер) аркылы жузеге асады.Шаруашылык журпзуии субъектитердщ каржы ресурстарындербес пайдалану мумкщджтер1 де арта туседь Бул жерде 6i3мемлекетпк емес кесшорындар, коммерцияльж фирмалар, компаниялар,банктер, жеке кэсшкерлер туралы айтып отырмыз.Элем елдершщ кетш лтнде орталыктан баскарумен катар,ep K iH рыноктык экономика белплерш 6 ip iK T ip eT iH аралас экономикаорекет етедь К,аржыльж жуйелёрщде де осындай кубылысбайкалады. Муньщ ©3i орталыктандырылган экономикаданрыноктьж типтеп аралас экономикага еткен К,азакстангада тэн.К,аржыныц болмысы мен кызметшщ накты ембебап формаларыжене каржыльж ic-ерекета жузеге асыру табыстар, шыгындар,телемдер, аударымдар (бел шулер), акшалай каражатжинактары, акшалай корлардьщ курылуы, бюджета калыптастыружене бюджеттж каржыландыру, инвестиция л ау, каржылыкколдау жене каржыльж жещлджтер сиякты категориялараркылы айкындалады. Бул категориялардьщ мемлекетпк женемемлекетаралык, сондай-ак республикалык жене аймактык,зацды жене жеке тулгалар денгейлер1ндеп езара байланысы менезара ерекет1 каржыньщ жене каржылык удерютердщ меншайгактайды.Мемлекеттщ колындагы каржы экономикалык жонеелеуметтж моселелерда шешудщ, турактылыкты камтамасызетудщ, дагдарыстык ситуацияга карсылыктыц, экономикалыкесу мен рыноктьж катынастарды дамытудыц мацызды куралынаайналады. Шаруашылык журпзугш субьектшердщ колындагыкаржы OHflipicri, кесшкерлжп, инновацияларды дамыту,шыгынсыз, рентабелен (пайдалы) кызметп камтамасыздандыру,рыноктык бесекеге тетеп беру каруы болып табылады. Сонымен6ipre каржы экономикалык стратегияны, каржыльж саясаттытабиги-экологиялык, экономикалык факторларды ескереотырып, б1ртутас экономикалык стратегия багдарламасышенбершде пайдалану жагдайьшда гана оз жемюш бередь К,арсыжагдайларда каржы тек кана каржылык емес, сонымен 6ipre

164 Улттык экономиканы мемлекеттж реттеуэкономикалык, саяси туйткшдер мен ишелешстер ошагынаайналуы ебден мумкш.М емлекетпк каржы ресурстары непзшен салыктардан,кедендж баждардан, арнайы телемдерден, мемлекетгйс мулжпсатудан, мемлекетгйс меншйсп жекешеяевщхруден, алтын корынсатудан тускен каражаттан, мемлекетгйс бага л ы кагаздардышыгарып, сатудан, сырткы жене miKi карыз алулардан, резервтйсжене сактандыру корларынан куРалаДЫ-Мемлекетгйс каржы ресурстары мемлекетгйс инвестициялауга,мемлекетгйс аппаратты устауга, мемлекеттж тапсырыстардытелеуге, мемлекеттж уйымдар мен мекемелерда бюджеттжкаржыландыруга, m iK i, сырткы карыздарды етеуге, мемлекеттждотация, субсидия, субвенцияларга, халыкаралык уйымдар ушшжарналарга, шетелдж мемлекетгерге кемекке жумсалады.Елдщ каржылык жуйеа —бул каржы кызмеп мен оны жузегеасырушы каржы институттары мен куралдарын косаесептегендеп езара байланысты жене езара ерекеттеп бежмдер,буындар, элементтер жиынтыгы. Эртурл1 елдердщ каржылыкжуйесшщ курылымы, функциялары, элементтершщ езара байланысыбелпл1 6ip ерекшел1ктермен сипатталады женемемлекеттщ экономикалык, саяси курылысына теуедщ большкеледг. Эртурл1 елдер экономикасыньщ интеграциясы, елемджшаруашылык байланыстарыныц дамуы елемдж каржы жуйесшкал ыптастырады.К,аржылык жуйе колма-кол акша, есепшоттагы акша, багалыкагаздар сиякты акша агрегатгарыньщ барлыгын б1ржт[ретшалуан сипатты каржылык куралдармен, акшалай каражаттарменоперация л ар аткарады.К,аржылык жуйеге катысушыларга К,аржы министрлш, казынашылык,Улттьж Банк, салык инспекциясы, каржы полициясы,коммерцияльщ банктер, кор жене валюта биржалары, каржылык-кредиттжмекемелер жатады.К,аржылык жуйемен кредиттж жуйе тыгыз езара ерекеттеболады. Дегенмен, кредиттж жуйенщ каржылык жуйеден айырмашылыгы,ол тек кана кайтарымды акшалай каражаттарменоперациялар журпзедьК,аржыльж жуйе, оны курайтын субъектшер1, курамы женефункцияларымен гана сипатталмайды, сонымен 6ipre каржыресурстары козгалысымен де ерекшеленеда. К,аржылык жуйенщтжелей жене Kepi каржылык агындар туршдеп дамыган сырткыбайланыстары да болады.Сонымен, жогарыда керсеилген «каржы», «каржы ресурстары»,«каржылык жуйе» аныктауыш тусшжтер непзшде «каржыныреттеу» терминше аныктама бере аламыз.

XIII тарау. Экономиканы кцржылык, реттеу 165Каржыны реттеу —бул тепе-тецджке кол жетказу жэне оныустал туру, каржылык жэне экономикалык жуйеш орныкты -ру, табыс, пайда алу, экономикалык жэне элеуметпк туйпалдер1шешуда камтамасыздандыру максатында баскару органдарынынелдщ, аймактардыц, шаруашылык журпзули субъектшердщкаржысына, сондай-ак каржылык yaepierep, каржылык кызмет,каржы ресурстарына саналы acepi. Tmcimne, каржынымемлекеттж реттеу мемлекетйц карамагындагы каржынымемлекеттж органдар тарапынан баскарып, реттеу болып табылады.Мунда реттеу объекплерше мемлекеттж, аймактык,шаруашылык журпзунй субъект!лердщ каржысын реттеу жатады.Реттеу субъект!лер1 ретшде каржы туралы зацдар кабылдайтынзан шыгарушы органдар, мемлекеттж, аймактык, жергшжт!денгейде каржылык удерютерд1 багыттайтын, реттейтш, кадагалайтынаткарушы органдар саналады.К,Р каржыны реттеуип мемлекеттж аткару органдарынаКаржы м инистрлт жэне онын аймактык органдары,мемлекеттж салык кызмет!, мемлекеттж бюджет аткарылуынкадагалау кызмет!, кеден кызмет1, каржы, багалы кагаздар рыноктарынбакылаушы кызметтер, мемлекеттж казынашылыкжатады.Каржыны мемлекетпк реттеудщ мазмуны оньщ функцияларынаткаратьш реттеу турлер1 аркылы ашылады.Каржы-шаруашылык кызметп сараптау каржы саласындакажетп шешзмдер кабылдау ушш кажетп акпаратты калыптастырады.Сараптама бюджетпк, баланстык, бухгалтерлж, статистикалыкжэне агымдагы кужаттарга неизделеда. Каржылыксараптау барысында аудит эдютер! кещнен колданылады.Каржылык болжау каржы ресурстарына кажеттшжп, каржылыкурд!стерд1, мемлекеттщ каржылык саясатын журпзудщыктимал ypflicrepi мен нускаларыньщ келешекте кутшетш жагдайынашып корсете дьКаржылык ресурстар мен каржылык кызметп жоспарлаумемлекеттж каржы жуйесшщ алдагы жагдайынъщ параметр л ерш,каржы ресурстарын алу келем1 мен кездерш жэне оны жумсауарналарын, туамдер мен шыгындардьщ сэйкестш денгейш, ресурстартапшылыгы дэрежесш аньжтайды.Каржыны агымдагы (оперативт!) реттеу калыптаскан ситуацияныкаперге алу, бюджетн тузету, баланстар мен каржылыкжоспарларды дэлдеу, сондай-ак кайта белу максатындажурпзшедгКаржы жагдайын бакылау мен кадагалай реттеу йзбегшдепKepi байланыс буыны кызметш аткарады, ягни зацдык

166 Улттык экономиканы мемлекеттж реттеуережелердщ, нормалардыц сакталуы туралы акпараттыжетшзед!. Каржылык бакылаудыц непзп элемента аудиторлыктексеру болып табылады.Каржы ресурстарыньщ ece6i олардын жагдайын, есепшоттагысанын, олардын сакталуы мен 03repic динамикасын, сондай-акколда бар резервтерд1 ашып керсетедо.Каржыны реттеу кредита (несиеш) реттеумен жоне банктакжуйенщ кызметамен тыгыз байланысты, ейткеш кредит каржыресурстарыньщ ©те мацызды коз1 болып табылады.Элемдж шаруашылык жуйесшщ дамуы дуниежузипк каржыжуйесш калыптастырады, нотижесшде халыкаралык каржыныреттеу кажеттшп туындайды. Бул функцияны Шржкен УлттарУйымы, Халыкаралык Валюта Коры жене баска да халыкаралыккаржылык уйымдар аткарады.§2. Каржы агындарын реттеуКаржылык жуйенщ орекета оньщ курамдас белжтершщ озараic-кимылдарынан керппс табады. К,аржыга катысты жуйенщкызмета каржылык катынастар aremrepi арасындагы каржылыкресурстар мен акшалай каражаттар агыны аркылы жузегеасады. Акдпалай каражаттардьщ каржы жуйесшдеп ауыспалыайналымы адам агзасьшдагы кан айналымы тер1здц экономикалыком1ршеццжтац белпа больш табылады. Каржы агындарыэкономикалык кызмет ешмдерш, белу, айырбастау бойыншаэкономикалык удерютерге катысушылар арасындагы катынастардыайкындайды.Каржы агындарын мемлекетпк реттеу езшщ тупю меш бойыншакаржы агындары мен акшалай каражат жинактарынбаскару болып табылады. Каржылык байланыстар мен катынастардакаржы жуйесшщ непзп бес агента (катысушысы)орекет етедь Олар: мемлекет, уйымдар, уй шаруашылыгы,улттык банк (кейб1р елдерде орталык банк) жоне коммерциялыкбанктер.Мемлекеттщ шаруашылык журпзупп субъектшермен(косшорындар, уйымдар, кесшкерлер) каржылык катынастарысалыктар, баждар, телемдер туршде жузеге асады, мысалытабиги ресурстар ушш телемдер, мемлекеттж меншжта жалгаберу акысы, сондай-ак мемлекеттж органдардыц кызметкерсетулер1 ушш телемдер. Салыктардыц турлер1 мен сальжсалу койылымдарын, тарифтер мен прейскурантгарды (кызметкорсету багаларын) озгерту аркылы мемлекет бюджетке тусетанкаржы агындарын реттейдь

XIII тарау. Экономиканы каржылык реттеу 167Мемлекеттен шаруашылык журпзупп субъекплерге карайкаржы агынына мемлекетпк сатып алулар телем1, ягникесшорындар мен уйымдардын мемлекеттщ тапсырысы бойыншадайындаган тауарлары мен орындаган кызметтер1 ушш бюджетгентелемдерд жатады. Мемлекет шаруашылык журпзуппсубъекплерда кайтарымды жэне кайтарымсыз формада акшалайассигнациялауга (каржы белуге), оларга дотация беруге, салыктармен телемдер бойынша жецшджтер тагайындауга хакылы.Белгип 6ip тапсырыс келемш усыну, тапсырыска бага белплеу,мемлекетпк жещлдактердщ артыкшылыктарын пайдалану аркылымемлекет шаруашылык журпзупп субъекплерге бершетшказыналык акшалай каражаттардьщ агынына ретгепш есер етумумкшджтерше ие болады. Мемлекет пен жеке тулгалардыцтабыстары мен мулкше салык салу, тургындарга акылымемлекетпк кызмет керсету, сондай-ак мемлекеттщ кредиттжпайыздары аркылы езшщ каржылык ресурстарьш жарым-жартылайтолыктырып отырады. Уй шаруашылыгынан мемлекеткекарай акдпа агьшдары ертурт телемдер, алымцар, лотерея етвазу,мемлекеттж багалы кагаздарды сату есебшен де калыптасады.Мемлекеттен тургындарга акшалай каражаттыц каркындыагыньша жердемакы, зейнетакы, шеиртакы туршдеп мемлекеттжтрансферттер жатады. Мемлекет, сондай-ак тургындарга кредиттербереди мемлекеттж багалы кагаздар бойынша пайыздартелейда, лотерея утыстарьш камтамасыз етеда, айналым мерз]м1таусылган багалы кагаздарды кайта сатып алады.К,агидатты непзде мемлекеттен журтшылыкка карай каржыагындарына мемлекеттж кызметкерлерге, бюджеттж сферакьиметкерлерше жалакы телеуш де жаткызуга болар еда. BipaKбул телем шаруашылык журпзупп субъектшер мен занды тулгаларкатарына жататын мемлекеттж уйымдармен аткарылатындыктаноны мемлекеттж тапсырыстын кайтарымы деп те карастыругаебден болады. Сонымен 6ipre мемлекеттж аппарат,мемлекетпк баскару органдары кызметкерлерше теленетш жалакымемлекеттен журтшылыкка тусетш акшалай каражат болыптабылады.Бюджет каражатынан жене бюджеток емес мемлекеттжкездерден теленетш мемлекеттж кызметкерлердац жалакысынжене онын шамасын, зейнетакы, жердемакы, шеюртакымелшершщ децгейлерш ретгей отырып, мемлекет тургындаргаарналган акша агынын кецейту немесе кемггу мумкшдпше иеболады. Осыган уксас турде салык турлер! мен койылымдарына,телемдерге, мемлекеттж кызмет керсету тарифтерше есерету аркылы мемлекетке багытталган акша агындарын дареттейд1.

168 Улттык экономиканы мемлекеттж реттеуК,аржылык. байланыстар мен катынастардын барлык непзпсубъекплер1 сырткы каржылык байланыстарга катысады, ягниолар каржы агындары аркылы баска елдермен катынасады.Тутастай ал ганда мундай агындар акшалай каражатты шетелгешыгару жоне олардын келуш керсетедьСырткы каржылык, валюталык агындардын келесвдей экономикалыкжаратылысын коруге болады:1) шетелден сатып алынган тауарлардын (импорт) толем1жоне шетелге сатылган тауарлардан (экспорт) тус1мдер жоневалюталык тус1мдер;2) шетелден кредитгер алу немесе баска елдерге кредиттерберу, кредиттерщ аткаруга байланысты каражатты аудару;3) мемлекетйн, шаруашылык журпзупп субъектшердщ, азаматтардынакшалай каражаттарын шетелдпс банктерге орналастыру,банкпк пайыздар алу;4) шетелден сатып алынган немесе шетелге сатылган багалыкагаздар мен мулгкпк кундылыктардьщ телем1 ретшде акшалайкаражатты аудару;5) акшалай кемек, камкорлык туршдеп акшалай трансферттерд1тегш колдан-колга етюзу.Мемлекет ©3i иелпс ететш жене пкелей алушы больш табылатынакшалай каражаттардьщ гана сырткы агындарын тольщтайреттейд1. Мемлекеттщ, сондай-ак шаруашылык журпзуппсубъектшердщ, коммерциялык банктердщ, журтшылыктындербес бастамаларымен жузеге асатын сырткы акшалай агьшдарынреттеу мумкшдйстер1 бар.Капиталдардьщ, акдпалай каражаттардьщ еркш рыногы жагдайьшдакаражатты ж1берушигер мен алушы л ар занды пкелейбузган жагдайда гана сырткы каржылык агындар каражаттарынмемлекеттщ шектеу1 немесе оларга тыйым салуы мумкш. К,азакстандакорсетшген акшалай агындарды реттеу кедендйс шараларколдану, шаруашылык журпзупп субъекплердщ валюталыктус1мдершщ 6ip белшн Улттьщ Банкке сатуга можбурлеу, валютанышетелге шыгаруды шектеу аркылы жузеге асады.§3. Каржы-несиел1к жэне банкт1кКызметт1 мемлекетпк реттеуК,аржыны реттеу кызметшщ дербес тармагы —несиеш жененесиелйс катынастарды реттеу болып табылады. Несие —6ipтулганыц екшш1 6ip тулгага уакьтгша, кайтарымдылык шартыменберетш акшалай каражаттары. Несиел1к катынастардегешм1з —карызга берумен жене кайтарумен акдпа есептеулерш

XIII тарау. Экономиканы крржылык реттеу 169уйымдастырумен, акша белплерш жэне багалы кагаздарды эмиссиялаумен,сондай-ак несиещ инвестиция кэш рейнде пайдалануменбайланысты акшалай катынастар.Каржы-несие операцияларын жузеге асырушы непзп агентбанктер болып табылады, дегенмен мундай операция л арды теккана банктер емес, сонымен катар баска да каржылык-кредитпкинституттар журпзед1 жэне оларга акша каражаттарын несиегепайызбен берейн кез келген уйымдар жаткызылады.K,a3ipri элемдж шаруашылыкта колма-кол акшалайесептеулерд1 банктер аркылы колма-кол емес есептеулерменалмастыратын прогрессией урдос устемдж етеда, Ал муныц ез!мемлекет пен муниципалдык органдар, шаруашылык журпзуппсубъекйлер, уй шаруашылыктары арасында айналыста жургенакшалай каражаттардыц непзп массасы банктер аркылы аткарыладыдеген сез. Осыган байланысты мемлекеттщ экономикадагыкаржы агындарын кадагалап, бакылау мумкшджтер!артады, сеййп зацсыз, келецкел1 каржылык операцияларгатоскауыл кушейе туседг Каржылык агындардыц «медщрлт»(прозрачность), транспарентйлт (ашыктыгы) децгёй! жогарылайды.Банктерге каржылык катынастарга каржы-несие уйымырейнде гана емес, сонымен 6ipre, мысалы, акционер л iK когамдардьщакцияларын иемденш, солардан дивиденд алатын шаруашылыкжурпзунй субъекй рэл1 де тэн. К,аржылыконеркэсшттктоптарга муше болу, немесе, Tiirri басшы уйымрейнде де банктер шаруашылык журпзуип субъектшерге айналады.Рыноктык экономикасы бар елдерде банктер мен банкйкмекемелер ек1 децгейл1 жуйен1 курайды жэне оныц непзпбуыны, демек, жуйенщ ушар басы улттык банк (орталык банк)болып табылады.Орталык улттык банктер кебшесе мемлекетйк банк болыпкеледг Дегенмен, кейбгр елдерде ол непзп акционер! мемлекетболып табылатын коммерциялык (мысалы, инвестициябанк1), .акционерлис банк болып калыптасады. Федералдыкрезервтж жуйе (FRS) деп аталатын АК,Ш-тыц Орталыкбанк1н1ц курылымы ерекше. Ол 12 штаттыц орталыкбанктершен куралады. К,азакстан Улттык Баню —мемлекетйкболып табылады.Улттык Банк айналымдагы акша массасыныц келем1 менкурылымын реттейщ. Бул функция банктерге бершейн несиел1кресурстардьщ келемш езгерту ашык рыноктагы операцияларрейнде багалы кагаздар мен шетелдж валютаны сатып алу-сатуаркылы 1ске асырады. Коммерциялык банктер устауга тшсй

170 Улттык экономиканы мемлекеттж реттеумшдетп резервтер нормасын тагайындау мен езгерту Улттык,Банктщ кузырында.Улттык, Банк ез несиелер1 ymiH есептж койылымдарды (ставка,кайта каржыландыру койылымдары) орныктыру аркылыкредиттер бойынша банктж пайыздык койылымдарга perreyuiiесер етедьАкша белплерш айналымга шыгару жене айналымнан алукукыгы да толыктай Улттык Банктщ кузырындагы функцияболып табылады.Коммерциялык банктердщ кызметш реттеу жене бакылауудершш лицензия беруден бастап, оныц кушш жоюга дешнУлттык Банк жузеге асырады. Коммерциялык банктердщкызметше б1ркатар мшдетп нормативтер енпзе отырьш, УлттыкБанк кредиторлардыц мудцелерш коргайды. Мундай нормативтеркатарына жаргылык капиталдыц минималды мелшер1,езшдж каражаттар мен активтер сомасыныц шекп аракатынасы,епмдшж керсеткшп сиякты нормативтер жатады.Резервтер нормасын реттеу саясаты мемлекеттщ улттык банкаркылы банктж депозиттер мен жиынтык кредиттж акша массасынбакылау куралы болып табылады.Егер елдеп жагдай куйзел1сп (депрессиялык) кезецге тусш,мемлекет кесшкерлж кызмето жандандыруга муддел! болса,онда улттык банк езшщ кредиттер1 бойынша пайыздык койылымдарымен коммерциялык банктер ушш мшдетп резервтернормасын темендетуд1 колга алады.Акша массасын реттеудщ тагы 6ip куралы —Улттык Банктщ«ашык рыноктагы» операциялары болып табылады. Мемлекетпкбагалы кагаздарды сатып алу немесе сату аркылы Улттык Банккоммерциялык банктердщ кредиттж ресурстарын «тусайды»немесе босатады. Егер мемлекет инфляцияны темендепп, акдпамассасын кыскарткысы келсе, онда Улттык Банк мемлекеттжоблигациялардыц белгт 6ip мелшерш ашьж рынокка «лактырады».Улттык Банк журпзетш операциялар шецберше ук1метке(Каржы министрлшне) мерз1мдшж, акылык, кайтарымдылыккагидалары непзвде кредит беред1, ункатысу (соглашение)непзшде банктерд1 несиелейд1, багалы кагаздарды, шетелджвалютаны сатады, сатып алады, отандык жене шетелджкесшорындарды инвестициялайды, шетелдж акша б1рлжтершекатысты тецгенщ ресми багамын тагайындайды, мемлекеткекоммерциялык банктерге есептеу жене кассалык кызметтершкерсетед1.Осы операциялардыц барлыгы Улттык Банктщ мемлекеттжэмиссиялык, кредиттж жене есептеу кызметш куеландырады.

XIII тарау. Экономиканы кцржылык, реттеу 171Коммерциялык банктердщ мшдетше кассалык, телем инвестициялыкжэне сактандыру кызметтерш керсету жатады.Мемлекетпк багалы кагаздар рыногы — мемлекетпц каржылыксаясатыныц мацызды куралы болып табылады.Оныц аткаратын непзп функциялары:1. Эртурл1 децгейдеп билж органдары бюджеттершщ тапшылыгынкаржыландыру. Мемлекеттщ багалы кагаздардышыгару жэне оны ашык рынокта сату нэтижесшде уюмет акшакаражаттарын алып, оларды мемлекетпк бюджет тапшылыгынжабу га жумсайды.2. Накты жобаларды каржылдандыру. Эдетте, накты жобаларушш багалы кагаздарды шыгару эдгсш муниципалдык (калалык,жергшжп) билж органдары колданады. Максатты багалыкагаздарды рынокка шыгару аркылы олар тургындар мен уйымдардынуакытша бос акша каражаттарын кажетп жобаларга тартады.3. Айналымдагы акша массасы келемш реттеу. Бул функцияны,едетте, Улттык Банк жузеге асырады. Банктщ мемлекеттжбагалы кагаздарды сатып алуы айналымдагы акша массасынкебейтед1, ал оларды сату, керклнше акдпа массасын кемпедь4. К,аржы-несие жуйесшщ епмд1л1гш (ликвидность) колдау.Улттык Банктщ бул мацызды функциясы мемлекеттж облигацияларрыногы аркылы жузеге асады. впмдш жп устап турууппн сыйымды, айналым корларын «жутьш» коятын банктердщжене активтерд1 ш ® айналдыратын епмд1 рыноктыц болуыкажет.Жазылганды жинактап корытындыласак, рыноктык катынастаржагдайларында каржыны мемлекеттж реттеу кепкырлыжене кепфункциялы кызмет болып табылады.К,аржыны мемлекеттж реттеу функцияларын тищда колданужуйеш тжелей баскару мен жанама реттеуге мумкшджтербередд.1здетс сурактары:1. К,аржынын M 8 H i, Tyciidri.2. К,аржьгнын реттеу куралдары.3. К,аржы агындарын мемлекетпк реттеу.4. К,аржы-несиел1к кызметп мемлекеттж реттеу.5. Банктйс кызметп мемлекеттж реттеу.6. Улттык банктщ реггеуmi ic-кимылдары.7. Мемлекетпк багалы кагаздар рыногы —мемлекетпккаржылык саясаттын куралы реннде.

XIV тарауMEHLUIK ОБЪЕКТШЕР! МЕН КАТЫНАСТАРЫНМЕМЛЕКЕТПК РЕТТЕУ§1. Менилюч мемлекетпк реттеутурлер1 жэне эдютер!Мемлекетпк реттеу кузырьша жататьш меншйс объекталершщуш турш белш керсетуге болады:1) иемдену жэне пайдалану кукыгындагы меншйс neci ретшдемемлекетке тиесШ меншйс объекта л epi;2) мемлекетке жарым-жартылай ШеЫШ аралас меншжобъекта л epi;3) мемлекетке тиеемй емес (жеке меншж, кооперативтж,езшдж) меншйс объекта л ер.BipiHHii топ объекталерше катысты мемлекет баскарудынтолыктай екшеттагш аткарады, пайдалану бойынша билжта толыккандыжузеге асырады.Еюнгш топка катысты мемлекет шектеул1 мумкшджтерменпайдаланады, жарым-жартылай иелж етед1 жэне мулжтжобъекталерд! пайдалануды баска меншж иелер1мен катаржурпзедьМемлекеттж емес объектшерге мемлекеттж ьжпал жанамасипатта болады, сондьжтан муны тжелей баскарудан ropi пайдаланубойынша реттеу кызметше жаткызады.Мемлекет зан шыгарушы ретшде кез келген меншйс формасындагымулжтж объектйп сату, сатьш алу, беру (етаазу), пайдалануережелер1 мен нормаларын орньжтырады. К,азакстандабул ережелер К.Р Азаматтык Кодексшде керсеталген. Мемлекет,сондай-ак, меншжта баскару урдютерш реттеуге, бакылап,кадагалауга, меншйске салык салуга кукылы.Мемлекеттж меншйс объектшерш реттеущ ею тармакка белшкарастыруга болады:1) меншйс формасы мен катынастарын езгерту аркылы реттеу;2) колда бар меншйстщ меншйс формасын езгертпестен оныцкызметш, пайдалану удерюш реттеу.Керсеталген реттеудщ 6ipiHini турше мемлекеттж меншжтамуниципалдык, жерплжта меншжке беру, мемлекеттж меншйс

XIУ тарау. Меншж обьектйерi мен кдтынастарын мемлекеттж реттеу 173объектшерш аукциондар, конкурстар аркылы рынокта сату,мемлекетпк меншж объекплерш жекешелецщру жэне улттандыру,объекплерда мемлекетаралык немесе мемлекетшллж айырбастау,объектни. баска меншж иесше сот шеш1мшщ непзшдеберу, жаца меншжп мемлекеттщ катысуымен болу т.с.с жатады.Бул езгертулердщ басты белпс1 мемлекеттж кукык пенмемлекетпк мудцелерд1 сактап калу болып табылады.Мемлекеттж меншж объектшершщ кызметш жэне тиймдапайдалануын реттеу ic-кимылдарына мыналар жатады:—объекплерда максатты пайдалану;—объектшердщ узипсаз кызметш камтамасыздандыру;—объекплерд1 жалга, ковдессияга, лизингке беру;—мемлекеттж му лжи кешлджке кою;—мулжп сешмд1 баскаруга беру;—мемлекеттж объектшерщ тегш пайдалануга беру.Мемлекеттж MerauiKTi реттеудщ ец мацызды, келемдд, кундыобъектшершщ 6ipi ретшде жылжымайтын мулжп атауга болады.Жылжымайтын мулж —жермен берж байланыстагы экономикалыкобъектшердщ, кесшорындардыц, тургын уйлердщкурамдас белжтер1.Жылжымайтын мулж объектшерш мемлекетпк реттеу тюепдецгейдеп екшетп органдармен жузеге асырылады жэне келешкызметгерден куралады:— жылжымайтын мулжта сатып алу, сату, айырбастау,объектшерд1 сешмда баскаруга беру;—мулжтердщ сакталуын камтамасыз ету;—жылжымайтын мулжтщ максатты пайдаланылуын кадагалау;—жылжымайтын му лжи тшсп, жумыска кабшетп жагдайдаустау, объектш1 жангырту, утымды колдану.Меншж формалары мен катынастарындагы жацартулар жэнешаруашылык журпзудщ рыноктык эдастерше кешу, К,азакстандакептеген акционерлж когамдардын пайда болуы мемлекетгтжакциялар пакеттерш, шаруашылыктардын жаргылык капиталындагымемлекетпк улесп, сондай-ак, меншж объектшершдепмемлеке-ттАк пайларды реттеу к аж етп л тн туындатты.Акционерлж когамдардын толыкканды катысушысы болу ушшмемлекет езшщ екшетп органдары аркылы мемлекеттж мулжпжаргылык капиталга салым ретшде немесе косымша орналастырылганакциялардын телем! ретшде пайдаланады.Мемлекет, багалы кагаздар рыногыньщ катысушысы ретшдеакцияларды, улестерш сатады жене сатып алады. Акциялар менулестердд иемденупп ретшде мемлекет езшщ аткарушы органдарынтагайындайды, алмастырады, мемлекеттж муддеш коргайтынекшдер1нщ мшдеттерш орныктырады.

174 Улттык экономиканы мемлекеттт реттеуМемлекет, сондай-ак,, тиееШ акциялары мен улестершсешмд1 баскаруга, алынган кредиттер мен заемдар ушшкепшджке к,оюга кукылы.M eH m iK Ti реттеу меншж статистикасын калыптастырументыгыз байланысты. Меншжтщ материалдьж, заттай есебш алуолардын колда барын жене жагдайын баланста керсету аркылыесептеу колданылып журген дестурл1 форма болып табылады.Дегенмен, меншж плюрализм! (кептурлшп) жагдайларындастатистиканын жана тармагы пайда болды. Мунда объектшщбелгш 6 ip меншж формасына тиесщ гана емес, сонымен 6 ip reменшж объектюшщ кызмет етуш, пайдаланылуын сипаттайтынб1ркатар сапалык параметрлер мен керсеткццтер колданылады.Сондыктан меншжтщ статистикалык керсеткйитер жуйещкурылады да, меншж объектшерш жжтеу непзвде олардыиемденушшердщ, колданушылар мен пайдаланушылардьщесептерш уйымдастыру кызмеп орын алады.Менщж объектшерш инвентаризациялау, жылжымайтынмулжтщ реестрлерш (пзбесш) жасау жэне оларды 6ipTyTac кадастрга(пз1мдеуге) 6ipiKTipy акпаратгы ецдеудщ жана, ти1мдштжогары технологияларын колдануды талап етедьМеншжп мемлекеттж реттеудщ манызды шарты —объектшертуралы мел1меттщ автоматтандырылган акпараттык жуйесшжасау болып табылады. Муныц o3i меншжп мемлекеттжреттеугЦ жана сапалык денгейге жогарылатады.Елдщ меншжп мемлекеттж реттеудщ арнайы функцияларыньщказакстандьж трансформациялык экономикада калайшажузеге асырылып жаткандыгы туралы жалпылама айтыпетейж.Букш элемге кен тараган кэсшорындарды мемлекетт1ниелтнен алудьщ ен карапайым формасы оларды коммерциализациялау(саудалау) болып табылады.Коммерциализациялау букаральж кукык непзшде кызметаткаратын мемлекеттж кесшорын мвртебесш жеке кукыкмертебесше айналдыруды бщщредьК,азакстанда мемлекеттж кесшорындарды коммерциализациялауК,Р Азаматтык Кодексшде бектлген коммерциялыкуйымдар формасындагы мемлекеттж жене муниципалдьж унитарлыккесшорындардыц уйымдьж-кукьжтьж формасы туршдекершедьМемлекеттж кесшорындарды коммерциализациялау олардыцалатын табысыныц сату келем1 мен акшалай туймгетеуелдшитн кушейтедь Ал жогары пайда табу, ец алдымен, капиталдыорналастыру мен пайдалануга, рьшокка икемдд косылугабайланысты болса керек.

XIV тарау. Меншйс объектиер! мен катынастарын мемлекеттж реттеу 175§2. Мемлекеттж кэсшорындарды жалга,концессияга беру жэне жекешеленд|румен жекешеден алувзщщ жалпы магынасында жалга беру дегешщз —мулжиесшзц (жалга берупп) баска тулгаларга (жалга алушыга) келкпмнепзшде жерд1, oimipic курал-жабдыктарын, мулжп уакытшапайдалануга 6epyi.Мемлекетпк органдар мен жеке фирмалар арасында жалдыккатынастардын орныгуы гылыми едебиетте баскарудыжекешелецщру деп аталады. Мундай жагдайлар мемлекет жекешефирмаларга езше тиесш! кэсшорындарды баскару кукыгынберген кезде орын алады. Жалга алушылар аукымы енбекужымы шецбершен кещрек болады. Мысалы, жалга 6epymiкэсшорьщды жалга беру туралы шехшм кабылдаганда оган енбекужымынан баска умтсерлер катыса алады.Кдзакстандык тэжлрибеде жалга беру туралы кел1ам жалгаалынган мулжп акылы пайдалануды б1лд1ред1, 6 ip a K жалга6epyini болашактагы табыстары жешнде сешмд1 бола алмайды.Жалгерлж субъекплершщ катынастары, ягни мемлекет пенжалга алушы кэсшорын енбек ужымы арасындагы катынастарм!ндеттемелер1 бойынша ез мулюмен жауап берепн менш1киелер1 арасындагы катьшастар сиякты емес, енбек келк1мшартынын6ip Typi ретшде куры лады.Енбек ужымыныц кэсшорындарды жалга алуын жеке меншжжэне мемлекеттж капиталдьщ кэспжерлжке катысу формаларынын6ip i ретанде карастыруга болады. Heri3ri колемшдемемлекеттж меншж пен жал менпйгшщ элементтерш 6ipiKTipyезшщ мош бойынша аралас меншжке непзделген косшорындыкуру больш табылады. Шрте-блрте сатып алу кукыгы бар жалда жалга алушы мемлекеттж меншжп ужымдык меншжке айналдырады.Мемлекетпк мул1кп баскару функциясын жеке тулгагаберудщ мысалы ретшде 6ipre-6ipTe сатып алута кукыгы жокжалды жэне кэсшорынды трастгык (сешмщ) баскаруга берудакелпруге болады. Мунын oai кешлджпен камтамасыз етшгенжагдайда едэу1р экономикалык еркшдак пен менеджменттэуелс1здшне кол жетк!зед1.Мемлекеттж кэс1порьшдарда онын енбек ужымыньщ жалгаалу теж1рибесшен болек, К,азакстанда мемлекетпк (муниципалдык)мулжп, жер телхмдерш, жылжымайтын мулжп, коракойманыкоммерциялык, кесшкерл1к курылымдардыц жалгаалу KepiHicTepi меншжп жатсындыру ic-кимылын карастырмайды,бул, 6ip жагынан, кэсшкерлжке жэрдемдесу болса,

176 Улттык экономиканы мемлекеттЫ реттеуекшцй жагынан, аймактык, жэне жерплжта бюджеттерге тусетштабыс табуга багытгалган шаралар болып табылады.Мемлекеттж жэне муниципалдык меншжп жалга беру ауырэкономикалык жагдайга тап болган кептеген казакстандыкмэдениет, гылым, бш м беру, денсаулык сактау мемлекеттжмекемелер1 ушш куткарушы релш аткарганы акикат. Аталмышмекемелер ашык немесе жартылай жасырын турде ездершщбелмелер1 мен кора-копсыларын табыс алу максатында коммерциялыкуйымдарга жалга бере бастады. Ал мунын ез!бюджеттж каржыландыру жепмаздншщ орнын толтыру эрекегпдемеске шара жок.К,азакстанда букщ элемдеп сиякты мемлекеттж концессияларудерш колга алыну устшде. Концессия жалгерлжкеуксас, 6ipaK жалга беру объекте! мен жалгерлж келнпмнщайгакты ерекшелжтер! бар. Жалпы алганда мемлекетпк концессия— бул мемлекеттщ езшщ мулжтж кукыктары меншаруашылык кызметшщ жекелеген турлерш концессиялыккел1с!мде аныкталып, белрщ 6ip мерз1мге белпленген шарттарбойынша мемлекеттж емес компанияларга 6epyi. Мемлекет,оныц атынан немесе тапсырмасы бойынша эрекет ететшмемлекеттж мекеме немесе мемлекеттж компания концедентрелш аткарады да, мемлекеттж активтер мен кукыктардыуакытша пайдалануга алган зацды тулга жалдаушы-концессионеррелш аткарады. Мемлекеттж концессия объективретш де, едетте табиги байлы к кездер1, ш аруаш ылыкобъект л epi, шаруашылык журпзудщ белпл1 6ip турлер1,мысалы, когамдык келж , коммуналдык кызмет керсету л еркарастырылады.Казакстанда кальштаскан меншж формалары мен катынастарынезгертудщ непзп формасы мемлекеттж жене муниципалдык мендпкт1 жекешеленд1ру болганы даусыз.Жекешелещцрудщ непзп белгшер1 келесщей:— мемлекеттж меншж кукыгыныц жеке тулгаларга (жекесекторга) eTyi немесе мемлекеттж меншжтщ жеке меншжкеауысуы;—мемлекеттж кесшорынга му лисп пайдалану кукыгын беру;—мемлекеттж кесторынды жеке тулгаларга толыктай сату;—мемлекеттж кесшорын активтершщ 6ip белшегш сату.Теж1рибе керсеткенгндей мемлекеттж меншж иесш ауыстырудыцзор мацыздылыгын ескергеннщ езшде меншжтщмемлекеттщ карамагьшан ужымныц жене жекешенщ карамагынаeTyi ездшнен ти1мд1 рыноктык экономика куру меселесшшеше алмайды екен. Жаца меншж иелершщ emupicri уйымдастырып,баскара 6myi, бшжтшш мен мудделшш болуы кажет

XIV тарау. МеншЫ объектыерi мен кдтынастарын мемаекетпак реттеу 177екен. Баска жагдайда меншйс формасын езгерту ез жешсш береалмайтындыгы белгуп болды.Мемлекетпк кэсшорындарды жекешелендару, едетте eHiiipicти1мдалтн арттыруды кдмтамасыздандырады, жекешенщ экономикалыкбелсендш тн жандандырады. Кэсшорындардыжекешелендарудщ баска себебше мемлекетпк кэсшорындардыжекешелендаруден тускен тусшдердщ бюджета каржыландыруындаболса керек. Сонымен 6ipre мемлекетпк бюджет табыссызкэсшорындарды каржыландыру бойынша шыгындарданкушлады. Жекешелендару TyciMaepi мемлекетпк капиталды пайдалыраксалаларга диверсификациялау (капиталды жана, тшмд1багытгарда ерютету) мумкшдшн беред1 де, бюджет тус1мдершщболашак туракты кездерш ашады. Будан баска кэсшорындардыжекешелендару жэне олардьщ тшмдалтн арттыру нэтижесшдесалыктык базаны кенейту мумкшдш туындап, мемлекетпк бюджеткесалыктык тусшдер келем1 арта туседа.Сонымен кэсшорындарды жекешелещпру enflipic тшмдшпнарттыру, каржылык жагдайды сауыктыру, айталык бюджет тапшылыгынкыскарту, когамдык секторды каржыландырудагымемлекетпк шыгындарды томендету, сондай-ак антимонополиялыкреттеу ушш пайдаланылады.Кдзакстандагы экономикалык реформалардын бастапкыкезещнде меншйс формасын езгерту б1рбагытты сипаттажурпзыш, мемлекеттж жэне муниципалдык объектшерд1жекешелещцруге гана непзделда. Мундай б1рбагыттылык тэсшб1ркатар жагдайларда мемлекетке, аймактарга зиянды болып,тек кана жекелеген компаниялар мен тулгалардьщ мудделершканагаттандырады. Жекешелендару корытындылары объектицпайдалану THiMnuiiriHiH темендеп, элеуметак мэншщ жогалуынаэкелш сокты. Будан жекешеленшруда мемлекеттендарумен,улттандырумен (национализация) утымды астастыру кажеталттуындады.Жалпы айтканда, улттандыру мешшкта тубегешй трансформациялауэдаа ретшде жеке жэне занды тулгалардьщ меншшндеболган му лжи мемлекетпк меншйске айналдыру болып табылады.Менппк объектшерш улттандырудын козгаушы себептер1келесщей:—мемлекет пен халык муддеа ушш мемлекетпк емес жекеменшйс odbeKTiciH мемлекетпк органдар аркылы баскару, пайдаланукажеталт;—беймемлекетак формадагы мещшк иелершщ объекплерд1тшмйз, икемаз колдануы себебшен улттык байлыктын шыгындануы,объекплердщ тозуы, жойылуы;

178 Улттык экономиканы мемлекеттк реттеуменшж объекталерш максатка сай пайдаланбау, мемлекеткогам мудделерше зиян келтару, сондай-ак объекташ пайдаланудынзацга кайшылыгы;Межбурлеу аркылы улттандыру зац бузушылык орын алгандаколданылады. Улттандырудын баска мумкшджтер!келесщей:—му лжи меншж иелершщ кел1сш1мен сатып алу;—сот тортаб1мен (сотка берумен) жекешелещцру туралыкелмймщ бузу;— мемлекет бюджет алдындагы карызды етеу ушш жекеменшж объектами мемлекеттак объектов кайта росйядеу;— банкроттык процедурасы аркылы жекешелещЦршгенкесшорын мулжтерш мемлекеттак меншжке кайтарьш алып,оган каржылык колдау корсету.§3. Мемлекеттак менилкобъектшершщ кызметш реттеуМеншйста мемлекеттак реттеудщ анык олеуметтак багдарыболуы тшс. Бул мацызды устаным, меншйста баскарудыц непзпмаксаты —тургындардыц олеуметтак суранысын мумкшдйшшеканагаттандыру жене элеуметтж шиелешстердщ алдын алубольш табылады. К,олга алынган кандай да болмасьш меншжформалары мен катьшастарын озгерту шаралары келеа ережешустануы raic: «Меншж формалары мен катынастарьш озгертуменбайланысты 6ipfle-6ip ipi meiiiiM оньщ олеуметтак салдарынсараптау жоне есептеуаз кабылданбауы кажет».Б1з буган дешн меншж формалары мен катынастарын реттеутуралы оцпмеледж. Мундай взгертулер непзшен экономикалыкудерютердщ белгий 6ip кезецдерше, стадияларьша тон,6ipaK меншж катынастарын мемлекеттак реттеу онымен аякталмайды.Бул ретте меншж объектшершщ кызметш реттеумеселеа мацызды рол аткарады.Меншж объекталер1 узджаз ом1ршендш, койылган максаттыорындауы, белгЫ 6ip функцияларды аткаруы аркылы ресурстардыcinipefli, нотижелер беред1, физикалык жэне моральдыктозады, ecKipefli. Perreyiiii субъектшердщ кунделиста, жанжактыосершен меншж объекталер1 бет алысындагы озгерютерд1объекталердщ кызмета деп атайды. TynKi есепте меншйста реформалаудын03i меншйс объектшершщ тишд1 кызметш камтамасыздандыруболса керек, ягни узак уакыт бойынша ретте yuiiсубъекта кажетсшетш экономик ал ык жене елеуметтйс тишдшж,нвтижелшж болуы тшс. Мемлекеттак меншж объектшер1

XIV тарау. МеншЫ обьектиер/ мен кцтынастарын мемлекеттгк реттеу 179мемлекеттщ ез функцияларын аткаруын камтамасыздандыруык,ажет.Менпнк объекплершщ кызметщ, агымдагы жагдайын, icэрекетш,нэтижелшпн реттеу езшщ белплер1 мен касиеттер1тургысынан кепкырлы, кепсипатты болып келедо.Егер мемлекетпк мешшк объектхлерше катысты мемлекетпкбилйс органдарыныц тйселей жене жанама эсер eTyi эдютершкарастыратын болсак, онда келеа кызметтерд1 ашып керсетукерек.Мемлекет унитарлык (б1рыцгай) кэсшорындар кызметшреттеуде билж орындары (менппк иеа) мен кэсшорьш басшыларыарасындагы катынастар кел!с1мшарт кагидалары яеизщцекурылады. M eмлeкeттiк бил1к органдары унитарлыкэсшорындар мен келгсшдхк катынастар орнату барысындаоларга езш-ез1 баскару кукыктарын бере отырып, мемлекетпкму^яша тищщ колдануды, езш-ез1 етеу мен озш-оз1 каржыландыруды,бюджетпк тшмшлжп, объектшерщ утымды пайдаланудыта л ап етедьЭлемдж тэж1рибеде мемлекетпк кэсшорындарды 100%-дыкмемлекетпк капиталмен немесе акциялардыц бакылаушыпакепмен кайта куру орын алган. Сондыктан мемлекетпк органдарунитарлы кэсшорындарды мемлекетпк тапсырыстарменкамтамасыз eTin, олар алатын кредиттерге кешлдпс беругемудцел! болады.Рыноктык озгертулердщ алгашкы кезещнде журпзшген реформалармемлекеттщ карамагында калган мемлекетпк уйымдармен мекемелердщ менпигш реттеу бойынша проблемалартуындатгы. Бул, 6ipimni кезекте, орта бЬпм беру, жогары бшгмберу, денсаулык сактау, мэдениет, гылым, жобалау-конструкторлыкмекемелер1 сиякты мемлекеттйс меншйс объектшершекатысты болды.Бул мулжтерщ реттеу ережелер1 мен нормалары К,Р Азамат -тык Кодексшде карастырылган.Мемлекетке Triecuii, жалга, концессияга бершетш жылжымайтынмулж oбъeктiлepiн реттеудеп туындайтын непзп мэселелербул oбъeктiлepдi устап туруга жумсалган мемлекетпкшыгындардьщ орнын толтыру, сондай-ак оларды амортизациялаужэне косымша табыс табу, мемлекетпк емес менпнк иесшенобъектшерда пайдаланганы уппн рента алу болып табылады.Аталмыш жагдайлар жалдык толем мен мемлекетпк концессиябагасын тагайындауда ёскершу1 mic.Мемлекет езше тиесип акционерлж капиталдьщ акцияларпакетт тур1нде, ортак менппктеп мемлекетпк мулжтен улестургндеп табыс алуды кадагалайды.

180 Улттык экономиканы мемлекеттак реттеуМемлекеттж меншжтщ таюмщ пайдаланылуы децгет,, оныкосйжерлжп белсещцру куралы ретшде колдану, кез келгенменшж формасындагы кэсшорындар оцщрюшщ жогарылауыкорсеткйитершен байкалуы тшс. Мунын оз! экономиканынорныктылыгын кушейтш кана коймайды, сонымен 6ipre казынагасалык.тык тус1мдердщ негурлым кеб1рек TycyiHeкемектеседьМемлекеттж меншж объектшер1 кызметш пайдаланылуынреттеудщ мшдетше, сондай-ак объектшердщ сакталуы, жумысбабында усталуы, функционалдык колданылуы жатады.MeHmiKTi мемлекетпк реттеу yflepicrepi элеуметтж м1ндеттермен проблемаларга тыгыз байланысты. Бул, 6ipiHmi кезекте,табиги байлыктарды пайдалану, жер катынастары мен тургынуй кешендерш баскару моселелерше тон. MeHmiKTi реттеудщаймактык олеуметгж аспектшер1 меншжтщ эскери объектйщймен ерекше колданыстагы объектшердщ бар болуы жоне олардьщда тубегейл! озгерютер орбитасы шецбершде айналуындаболса керек. Бул объектшерда конверсиялау (азаматтык ошмдершыгаруга икемдеу) немесе жою, кызметш токтату, жумыспенкамту, к0Ш1-кон, турмыстык жоне коммуналдык кызмет корсету,коршаган ортаныц ластануы, техногендж мэселелердщ туындауысиякты элеуметтж проблемаларды аскьштады. Сондыктанмемлекеттж меншж кызметш реттеу функциялары аталмышмэселелерда де камтиды.1здешс сурактары:1. Мемлекеттж меншйста реттеу турлерд мен тэсплдерк2. Мемлекеттак меншж кызметш жэне оларды пайдаланудыреттеу.3. Жылжымайтын мулйс объекталерш мемлекеттак реттеу.4. Мемлекеттак акция пакеттерш, мемлекеттак улестердореттеу.5. Мемлекеттак кесшорындарды коммерциализациялау.6. Мемлекеттак меншйста жалга, концессияга беру.7. Мемлекеттак меншйста жекешеленщру.8. Меншйста улттандыру, жекешеден алу.

XVтарауСЫРТКЫЭКОНОМИКАЛЫК КЫЗМЕТТ1МЕМЛЕКЕТПК РЕТТЕУ§1. Сырткыэкономикалык кызметпреттеудщ максаттары мен мшдеттер1Кез келген елдщ сырткыэкономикалык байланыстарынамемлекетпк эсердщ болуы табиги кубы лыс. Ортал ыктандырыл -ган экономикада сырткыэкономикалык кызмет ерекше баскаруда,мемлекетпк органдардын катан бакылауында болады. Сырткысауда мемлекеттщ монополиясында болып, оны бузушылыккылмыс ретшде карастьфылады. Ал рыноктык экономикасы баредцерде сырткыэкономикалык катынастарды мемлекетпк реттеужузеге асырылаоы. Мемлекеттщ сырткыэкономикалык функциясыоньщ пшаэкономикалык функциясьшьщ жал гас ы болып табылады,6ipaK баска эдютер аркылы журпзшеш.Мемлекеттщ сырткыэкономикалык кызметке эсершщ Heri3riмаксаты елдщ экономикалык жэне саяси мудделерш камтамасыздандыруболып табылады. Сонымен 6ipre мемлекеттщ @3iде табыс экелепн жэне мемлекеттщ катысуын талап ететшб1ркатар сырткыэкономикалык кызметтерге катысады.Мемлекет эркилы эд1стер аркылы халыкаральпс, экономикалыкбайланыстардын барлык сферасьш ic жузщде реттейд1,ынталандырады немесе шектейда. Мемлекетпк реттеу сырткысауданы, капиталдын халыкаралык козгалысын, валюталыкжэне кредитпк катынастарды, гылыми-техникальпс, алмасуды,жумысшы кушшщ халыкаралык ауысуын камтиды.Сырткыэкономикальпс, байланыстарды мемлекетпк реттеуд1нKa3ipri тэж1рибес1не тэн кубылыс кукыктык кужаттарменрёсшделгеан мемлекетпк устанымдар мен осы кызметке катысушышаруашылык журпзупп субъекплердщ белпл1 дэрежедедербеспггн, бастамашылдыгын, еркшд1гш уйлеспру болып табылады.Сырткыэкономикалык кызметп мемлекет тарапынан пкелейжэне жанама реттеудщ басты максатты устанымы баска елдерменккерлж ынтымактастык пен тшмда айырбас негтзшде елушш пайдалы экономикальпс. жепстжтерге кол жйгаазу болыптабылады.

182 Улттык жономикапы мемлекеттЫ реттеуСырткыэкономикалык кызметп реттеу келеЫ мщцетгерд!шешуге кемектеседк1) импорт аркылы елде жетюпейтш тауарлар мен кызметкерсетулерд! алу;2) сырткы рыноктарды экспортталатын тауарлар мен кызметтурлерш сату ушш пайдалану;3) елемдж интеграциялык экономикалык удеркггерге катысу;4) гылыми-техникалык жене ынтымактастыкты дамыту;5) елемдж озык теж1рибена уйрену;6) шетелдж кредитгер, инвестицияларды пайдалану;7) елдщ телем балансын устап туру.К,азакстан Республикасында 1995 жылы кабылданган «Сырткысауда кызметш мемлекетпк реттеу туралы» Зан мемлекеттщбул саладагы реттеуип мшдетгерш аныктап берщ:—сырткы сауда байланыстарыньщ концепциясы (тужырымдамасы)мен стратегиясын калыптастыруда елдщ сырткы саудасаясаты принциптерше сейкес куру;— мемлекеттщ, оныц субъектш ерш щ экономикалыкегемервш мен мудделерш коргау, экономикалык каупгазджпкамтамасыз ету;— сырткы сауда кызметш курайтын удерютер жиынтыгынмемлекеттж реттеу;— экспортталатын жене импортталатын тауарларды сертификациялау, каушаздж жене зиянсыздык критерий л ерш орныктыру;—кару-жаракты, кауйтп материалдар мен заттарды, кымбат багалыметалдар мен тастарды екелу мен екетудщ терпбш аныктау;—елдщ телем балансын талдап жасау;—шетелдж мемлекетгерге мемлекетпк кредитгер беру женеэкономикалык кемек корсету;—шетелдж кредиттерд1 тарту;—мемлекеттщ сырткы карызын баскару;—сырткыэкономикалык келю1мдер жасау.Сырткы сауданы мемлекеттж реттеу мшдеттершщ молдыгынакарамастан сырткыэкономикалык байланыстардымемлекетпк реттеу аталмыш мшдеттер шецбершщ шектершенде узап кетедь Ондагы басым редщ экономикалык интеграция,сырткыэкономикалык ынтымактастык, 6ipiKKeH багдарламалардыicKe асыру, халыкаралык экономикалык каушазджп камтамасыздандыруудерютер1 аткарады.Сырткыэкономикалык кызметп мемлекеттж реттеуге экономикальжудерютердщ жаЬандануы терец есер етедь Оныцсалдарынан елдщ сы рткы экономикалы к факторларышюэкономикалык факторларга айнала бастайды.

XV тарау. Сыртк/ыэкономикалык, кызметшi мемлекеттж реттеу 183Сырткыэкономикалык кызметп мемлекетпк реттеудщ кыруармшдетгер1 мемлекетпк баскару органдарынан оздерше тишифункцияларын ез дэрежесшде аткаруды талап етеда.Сырткыэкономикалык кызметп реттеу сырткыэкономикалыксаясатты баскаратын, сырткыэкономикалык кызмет туралыстратегиялык шеш1мдер кабылдайтын, баска едцердщ жогарымемлекетпк билж органдарымен экономика лык катынастармэселеа бойынша ынтымактастык орнататын зан шыгарушыжоне аткарушы билж органдарыныц кузырындагы кызметболып табылады. Елдщ зан шыгарушы органдары сырткыэкономикалыккызметп реттейпн завдарды кабылдайды, толыктырады,озгертед1, кукыктык нормаларды бекггедьК,азакстаннын сырткыэкономикалык кызметш реттеуменИндустрия жоне сауда министрлт, республикалык кеденкомитет!, К,аржы министрлш, Улттык Банк, Сырткы icTepминистрлт шугылданады.Жерплжп 0 3iH-0 3i баскару катынастарынын дами Tycyi, аймактардынкукьжтары мен екшетпгшщ кецекм непзшде сырткыэкономикалыккызметп мемлекеттж реттеудщ коптегенмэселелер1 республикалык денгейден аймактык денгейге етш,курамында сырткыэкономикалык департаменттер1 (баскармалары)бар аймактык ек^мшшж кузырына бершед1.§2. Сырткыэкономикалык кызметпмемлекетпк реттеу эдгстер!Сырткыэкономикалык кызмет максаттарына жету жэне реттеумэселелерш шешу ушш каз1рп мемлекетгердщ колындаортурл1 эдютер мен едэу1р мумкшджтер бар. взшщ мазмуныбойынша сырткыэкономикалык катынастарды мемлекеттж реттеуoflicTepi мемлекеттж органдар мен институтгар улттык мудделергесай колданатын куралдар мен тэсшдер жиынтыгынантурады. Мемлекеттщ ретте rim жэне нускаулык ocepi завдардыжэне баска да мемлекеттж акплерш кабылдау, ук1меттщ каулыларымен iueuiiMnepi аркылы жузеге асады.Укшет реттейтш басты объект ретшдеп халыкаралык саудагакатысты кедендж тариф, салыктар, шектеу шартгары, мемлекетаральжкелю1мдер мен ункатысулар, экспорт пен импорттыынталандыру бойынша шаралар сиякты куралдар мен амалдарколданылады.Тарихтан укшетгщ сырткыэкономикалык саясатыньщ непзпек1 багыты белгип. Олар: протекционизм (камкорлык) жэнефритрейдерлж (еркш сауда).

184 Улттык экономикам* мемлекеттш реттеуПротекционизм саясаты отандык енеркэсшп, ауыл шаруашылыгынiniKi рыноктагы шетелдж бесекеден коргауга багытталган.Протекционизм ухшн жогары кедендж тарифтер, импорттышектеу, отандык рынокка шетелдж компаниялардынKipiryiH бесецшту, ез1м1здщ тауар ещйрупйлер уипн шетелджбесекеш жумсарту эрекеттер1 тэн.Фритрейдерлж — бул еркш сауда саясаты. Бул жагдайдакедендж органдар тек кана пркеу функцияларын аткарады да,экспорттык немесе импорттык баждар алынбайды, сырткы саудаайналымына кандай да болмасын шектеулер койылмайды.Еркш сауда кагидасы XIX гасырдагы Англияньщ ресми экономикалыксаясаты болды жене оныц непзш Д. Рикардоньщ салыстырмалышыгындар теориясы курады. Мундай саясаттытшмдалш жогары улттык экономикасы бар елдер гана журпзеалады. Тшмд1 отандык экономика гана шетелдж бэсекеге тетепбере алады жэне элемдж рынокка белсещц турде ырдгеда.Накты Т0ж1рибеде сырткыэкономикалык кызметп реттеудемемлекет eKi багытты уйлеспре колданьш, кай-кайсысьша басымдыктыел экономикасы жагдайына сейкес, оныц бесекелжмумкшджтерш ескере отырыл, iniKi жене сырткы рыноктардагыбагалар аракатынасын сараптау непзшде бередд.С ы рткы экономикалы к кызметт1 мeмлeкeттiк реттеуудерюшде мемлекетгер реттеудщ формалды, кейб1р жагдайлардаформалды емес институтгарьша суйенедд.Сырткыэкономикалык кызметп реттеудщ кукьжтьж институттарыретшде мемлекет халыкаралык жене ел1иил1кережелерд1, ункатысуларды, нормаларды, кодекстердд, зацдардыжене баска да кукыктык акплерд1 пайдаланады.Меншж институттар кызметш мемлекет мулжп сату, сатыпалу удерюшщ баска мемлекеттермен байланыс кезшде ултгьжбайльж элементтерш шетелджтерге жалга, концессияга бергенденемесе шетелдж мулжп жалга, лизингке (курал-жабдыктардыцтелемш телеу мерз1мш узартыл сатып алу) ал ганда пайдаланады.Мемлекет баска елдермен экономикалык катынастарда халыкаралыкжене улттык банктер, акша жене баг алы кагаздаррыногы, елемдж багалар сиякты каржылык жене каржыкредиттжинституттарды пайдаланады.Сырткыэкономикалык, катьшастарды мемлекетпк реттеудекелк1мдер, сауда келк1мшарттары туршдеп ункатысулардыцмол жиьштыгы efleyip рел аткарады.Сырткыэкономикалык кызметш реттеу куралдары кешешде 6ipKaTap. Олардьщ йпшде 6ipiHmi кезекте мемлекет енпзетштарифтж жене бейтарифтж шектеулерда атау кажет.

XV тарау. Сыртщыэкономикалык щызметтi мемлекеттж реттеу 185Кедендж тариф — елге экелшетш жене елден экеплетшк ей й р тауарларга ук1мет салатын баждар Ti3iMi. Кедецщк тарифтераркылы мемлекет тауарлардын екелшу1 мен экешшущоцайлатып немесе киындатып экспорт пен импортка эсер етедд.Кедендж баждар —мемлекет шекарасы аркылы тауарларды,мулжтерд1, кундылыктарды вразгенй ушш алынатын салыктар.Алыну o6beKTici бойынша экспорттык, импорттык жэнетранзиттж (ел аумагы аркылы тасымал) баждарды ажыратады.Ал у эдкл бойынша олар адвалорлык (тауар багасынан), арнайы(салмагынан, колемшен, тауар санынан) жэне аралас болыпболгнедьБаждар тауар багасын арттырады, сейтш тауар жетюзшетшрыноктагы оньщ бэсекеге кабшеттипгш темедретеде. Егер мемлекетбаска елдщ тауары бесекелж куресте отандык уксас тауардытыксырмасын десе ондай тауарды елге экелу баждарынжогарылатады. Бул жагдайда баждар UuKi рынокты импорттыктауарлардан коргаушы сипатында болады.Баждар табыс алу максатымен де енпзшу1 мумкш. Фискальдьжбаждар табыс алу аркылы бюджета толыктыру уццн эрекететед1.Сандык немесе бейтарифтж деп аталатын шектеулер мемлекеттагайындайтын экелуге немесе экетуге руксат бершгентауарлардын саны мен номенклатурасын (атаулар Ti3iMiH) аныктайтынтжелей эи м п п л ж нормалар болып табылады. Тауарлардынтурлер! мен санынан баска кейб1р жагдайларда бул тауарларэкелшетш елдердщ де щецберш тарылтады. Сандыкшектеулер сауда дисбалансын болдырмау немесе баска елдердщдискриминациялык (алалау) эрекетше жауап шаралар ретандеде колданылады.Сандык шектеулер турлерше контингенттеу жэне квоталаужатады. Контингенттеу — экспорт пен импортты белпл1 6ipкелемде немесе сомада (контингентте) кабылданган уакытмерз1мше шектеуд1 б1лд1редг Квоталау — бул тауарлардынбелгий 6ip атауларынын экспорта немесе импортаньщ санын(квотасын) шектеу.Лицензиялау жолымен мемлекеттж билж лицензиясыз еркшэкелу мен экетуге тыйым салады. Лицензия тауардыц белш й6ip санына бершедд жэне ол лицензияда керсетшген кезец цщндегана жарамды. Эдетте, экспорт пен импортка лицензияларкэсшорындарга, фирмаларга арнайы окЬлетап бар мемлекеттжоргандармен бершедд.Тауарларды баска елдердщ рыноктарында ц ш а рынокпенсалыстырганда темендеу багага сату демпинг деп аталады.Мундай жагдайда тауарлар кебщ есе вндар£с шыгындарынан

186 Улттык экономиканы мемлекетт'ш реттеутемен багага етшзшедь Демпингп пайдалану аркылы экспорттаушыларры нокка енш ; сатылым келемш кебей тга,бэсекелестерд! рыноктан ыгыстыруга тырысады. Бул кубылыспенкуресу ушш кептеген елдерде антидемпингпк заннамаларталдап жасалган. Демпингпк багалар жагдайында импорттаушыел накты тауарга едеттеп баждан белек антидемпингпксалык салу аркылы багалар айырмашылыгын азайтады немесежояды.§3. Сырткыэкономикалык кызметпмемлекетпк колдау жене ынталандыруМемлекет сырткыэкономикалык кызметп реттеу удеркшдеелде ёндаршётш тауарлардьщ экспортын колдауга ерекше менбереди, ейткейа валюталык туамдер, тапшылыксыз сауда балансы,отандык тауар ецщрушшердщ ешмш рыноктык епазумумкшджтерш кецейту экспорт аркылы жузеге асады.Мемлекеттщ экспортты колдау жене ынталандыру шараларыкелесщей:—кредиттеу жене субсидиялау;—экспортты сактандыру;—салыктык жещдщктер, соньщ шивде ендарипен ешмда экспорттаушыенддрушшерден альшган кейб1р салыктарды кайтару;—экспортты жещлдететш инфракурылымды жасау;—экспорттык мумкщцпстерд1 1здест1руде акпараттык кемеккерсету.Мемлекет экспортты дамьггу мен кецейтуге ете муддел1 болтанкезде оны тпселей субсидиялайды. Бул ecipece enflipyuiiэкспорттаушыларешмшщ езшдпс куны елемдпс рьшок багасынанартып кеткен жагдайда icKe косылады. Сейтш, мемлекетэкспорттаушыларды шыгынданудан куткарады.Экспортты осылайша тжелей субсидиялау непзшен халыкаралыксауданьщ белгип 6ip секторларьшда жузеге асады. Ол,6ipiHuii кезекте, ауыл шаруашылыгы жене енеркесшгпк тауарлардыетюзущ ынталандыру ушш колданылады. Ce6e6i олардыцenaipici ipi каржы ресурстарьш шьп'ьщцауды талап етед1.Айта KeTeTiHi, халыкаралык сауда уйымдары, мысалы,Букшелемдж Сауда Уйымы (БС¥) тауардыц уксас турш шыгаратынбаска елдердщ ещЦрушшерш дискриминацияламаумаксатында мемлекеттердщ ез экспорттаушыларын субсидиялауьшакарсылык б1лд1реда.Тауарларды елемдпс рьшокта етк1зуге мемлекетпк колдаудьщзаманауи кешедщ жуйеоне экспортты экономикалык ын-

XV тарау. Сырткыэкономикалык цызметпп мемлекеттж реттеу 187таландыру, ешмдо сыртка шыгаруга эимщщж шаралар аркылыэсер ету, сондай-ак экспорттаушыларды моральдык колдаутэсшдерга пайдалану жатады. Бул жуйедеп Heri3ri ролд1кредиттж жэне каржылык куралдар аткарады.Экспортты жеделдету максатында колданылатын кредиттжкаражаттар репзшен ею формада жузеге асады: экспорттыккредитгерщ колайлы шарттармен беру жэне экспорттык операциялардысактандыру.Мемлекеттщ узак жэне кыска мерзгмдд кредиттер берудепбелсендийп каражатгы узак уакыт бойына салымдау жэне едэрртэуекелджпен байланысты болгандыктан осылайша каржыландыругакоммерциялык банктер аса муддел1 емес.Экспортты сактандырудьщ мемлекеттж жуйесш кедейтунепзшде саяси жэне экономикалык тураксыздык жатыр. Булжуйе белгщ 6ip шамада компанияларды сатып алушылардынтолем кабшетоздшне, багалардын инфляция лык ocyiHe байланыстытэуекелдерден сактандырады. Экспортты мемлекеттжсактандырудьщ мщцета тауарларды сыртка шыгаруды мейлшшекаушаздещцру жэне арзандату болса, онда компаниялардыцсырткыэкономикалык кызметш барынша мудделецщру сактандырудьщбасты максаты болып табылады.Экспортты жеделдетудщ мацызды каржылык куралдарынасалыктык жещлджтер жатады. Экспорттаушы кэсшорындарушш салыктык жещлджтердщ непзп формаларына эртурл!сипаттагы орнын толтырулар (компенсация), салык салудыцжещлдйсп тэртШ тарайтын тауарлар шецберш кецейту, салыктолеущ кейшге шегеру сиякты шаралар жатады. 0нш экспорттаушыкомпанияларга мемлекет салык салынбайтын акша корларынжасауга руксат бёредг.Жогарыда айтылгандай, мемлекет onaipic технологиясынжетЬщру, oiptipicTiK куаттардыц утымды курылымын курушараларына колдау корсету аркылы компаниялардыц бэсекегекабшетплтн арттыруга едэу1р улес косады. ©HaipicriK шыгындардыцбага децгейше колайсыз эсерш томендету ужинукшет субсидияларды пайдаланады.GnaipicTi жетшдару шараларына Караганда субсидияныцтшмщлт оны колдану кезецдер1мен щектеледо. Т ута есептемемлекетпк колдаудыц бул формасы кейб!р жагдайларда оныпайдаланушы компанияларга Kepi (терю) эсерш типзеш. Экспорттаушыфирмалар оздершщ шыгындарын алдын ала, уюмет беретшжещлджтердд ескере отырып есептейдь Ал субсидия сомасы азайса,компаниянын бэсекеге кабшеттшш томендейщ. Сойтгп, компанияуюметпк колдауга тэуелда болып, оньщ CYЙeмeлдeyiнciзбэсекелж куреске шыдас бермейпн халге ушырайды.

188 Улттык экономиканы мемлекетпик реттеуОтандык, экспорттаушыларды моральдык ынталандыру, психологиялык,колдау максатында мемлекет экспорттык тауарлардынхалыкаралык, жэне улттык кермелерш уйымдастырады,оган катысады, конкурстар вткшп, женшпаздарды марапаттайды.1здешс сурактары:1. Сырткыэкономикалык кызметп мемлекетпк ретгеудщмаксаттары мен Mimterrepi.2. Экономикалык удергстердо интеграциялау, сондай-аколардын жаЬандануынын мемлекетпк реттеуге acepi.3. Сырткыэкономикалык кызметп мемлекетпк реттеувд1стер1.4. Сырткыэкономикалык кызметп мемлекетпк ретгеудщкукьщтык, мешшк, каржылык институттары.5. Сырткыэкономикалык кызметп мемлекетпк реттеукуралдары.6. Экспорт пен импортка бейтарифтж шектеулер.7. Экспортты колдау шара л ары.8. Мемлекетпк колдаудьщ каржылык куралдары.XVIтарауЭКОНОМИКАНЫ МЕМЛЕКЕТПК РЕТГЕУДЩШЕТЕЛДЖ ТЭЖ1РИБЕС1§1. Мемлекеттщ экономикадагы релкамерикандьщ тэмарибеK,a3ipri кезецнщ туракты турде кызу пж1рталас туындататынкагидатты мэселелершщ 6ipi — рыноктык куштер менмемлекетпк ретгеудщ аракатынасы туралы болып отыр. XXIгасырдьщ бастапкы кезещнде ол, тш п, орньщты рыноктыккурылымы, жеке меншжтщ мызгымас институттары, сондайакмемлекеттж реттеудщ дамыган жуйес1 бар елдер ушш деезекп мэселеге айналды.Капитализмнщ дамуы рьшоктьж бэсекел1 механизмнщ кушейгенкезендершщ экономиканы мемлекеттж реттеу басымдыгыкезендер1мен алмасуы теж1рибесш корсета. Соган сэйкес

XVI тарау. Экономиканы мемлекеттЫ реттеудщ шетелЫк тожгрибеа 189алдыцгы шепке (сахнаньщ к,ас бетше) б!рде экономикалык;удерютердеп мемлекет рёлш щ кушеюш колдайтын концеппияларшьщса (6ipimrii кезекте XX гасырдын 70-жылдарьшын сонынадейш экономикалык теорияда да, шаруашылыкты реттеутэшрибесшде де устемдж еткен кейнетж), б1рде экономикадагырыноктык куштерге, кэсш керлж ке жене осы куштерд1мемлекеттщ колдауына суйенген концепциялар (монетаризм,усыныс экономикасы, неолиберализм жэне баска да 80—90-жылдарыерекше екшн алган экономикалык теориялар) шыкты.0ткен гасырдын 80-жылдарынан бастап рыноктык экономикадагымемлекетпк реш мен орны айкындала тусш, онынрыноктык механизм непздерш , бэсекел1кт1, тауаронд1руш1лердщ дербеспгщ, корлану мен тутыну арасалмагынбузбастан « к е т т н тауып калану» аркылы максималдыти1мд1л1гш камтамасыз ететш функциялары аныкталган болатын.Мэселе мынада, экономиканын мемлекетпк жэне жекеменпшс секторларынын оптималды аракатысы кандай болуытшс? K,a3ipri экономика мен котам алдындагы мемлекетпн рел1,Heri3rici, жауапкерсвшйщ кандай? Булар теориялык мэселелерболуымен катар XXI гасырдын басында АКШ-та жэне баска дадамыган елдердеп OTKip шюрталастардыц кезше айналып отыр.ЖекеШёлещцрудщ кажегплтн жэне мемлекетпн элеуметпкэкономикалыкфункцияларын шектеудщ теориялык непзш 1962жылы жарияланган М.Фридмэннщ «Капитализм, бостандыкжэне демократия* классикалык енбеп калаган едь ОндаМ.Фридмэн когамдык игшжтердщ ерекше табигатын жэне олардыкамтамасыздандырудагы мемлекеттщ жауапкершынш мойындайотырып, мемлекет взшщ м1ндеттемелерш жеке меншжинституттардьщ кемепмен рыноктык механизмдер аркылы аткарутик дейд1. М. Фридмэннщ мемлекетпн рэлз туралы теориялыкTycimKTepi журтшылыктын штипатына бвленш, практикалыкжузеге асуы 70-жылдардын соды мен 80-жылдарга тапкелеш.АК,Ш-ка катысты, 30-жылдардан бастап М ем лекеттщэлеуметпк-экономикалык сферата KipiryiH улы депрессиягажэне рьшоктьщ квзге керщген кемпйлйстерше мэжбурш прагматикалыкреакциясы деп тусшем1з бе, жок, элде когамдыкинституттар мен енд1рпш куштер дамуынын объективт1yflepiciHiH кажетп курамдасы ретщде танимыз ба?Осыган байланысты теорияларды б1рнеше Heri3i багыттарбойынша топтастырып карастырып керешк.Теориялардын 6ipnnni тобы мемлекет релщщ артуын котамдапайда болган кыр кэрсетулермен (вызовы) байланыстырады(Мысалы, техникалык прогреспен, демографиялык жылжулар-

190 Улттык экономиканы мемяекеттЫ реттеумен, экономикалык жуйедеп езгерютермен). Осы мектептщжетекнй екш дерш щ 6ipi американдык экономист М.Олсонжалпыга б!рдей берекел} мемлекет идеясынын дамуы жэне оныпрактикалык жузеге асыру эрекеттер1 уакыт талаптарына кажетпжауап болтан ед! дейдь Мысалы, демографиялык жылжулар(халык саны ныц ecyi, урбанизация) элеу м етп к саясаттыкушейтуд1, денсаулык сактауга мемлекетпк кызмет керсетудц,калалык ем!рда реттеудо, коршаган ортаны коргауды жэне т.с.сталап етп. Барлык типтеп технологиялык жетстжтер мемлекеттенгылым мен 6biiM сферасына инвестицияларды кебейтуда,патентгж кызметп уйымдастыруды т.с.с. талап етеда.Б аска гы лы ми багы т когам ды к орта м ацы зды лы гы нтерютемей, мемлекет релш щ кушеюш innd саяси удерютердщэсер1мен тусш д1редь Бул м ектеп тщ галы м дары саясимэдениеттщ мацыздылыгы мен зацдарга кэзкарастарды цезгер1стерш жэне мемлекеттж функциялар мен эрекеттердщнепздипгш атап керсетедг Олардыц niKipiHme зацнаманьщ басымболуы эртурл1 когамдык топтардьщ мудделерш бщщруцпжэне уйлестружй репндеп мемлекеттщ релш созс1з кушейтедгБутан эртурл1 элеуметтж-экономикалык козкарастагы саясипартия л ардьщ, кэсшодактардыц жэне баска да когамдьж уйымдардыцсаяси ыкпальш косу га болады.Тагы 6ip гылыми багыт мемлекет релш щ кушеюш оныцэкономикалык дамуды камтамасыздандыру функциясымен байланыстырады.Айтальж, экономика тарихьш зерттеуии американдыкгалым Ф.Гершенкорннщ niKipiHme, индустрияландырунемесе баска да масштабты технологиялык жэне экономикалыкжацгыртулар жолына озгелерден кеййпрек тускен елдерде,эдетге мемлекеттж сектордыц улеЫ жогары жэне дамуустшдеп экономиканы мемлекеттж реттеу басымдьж алады.Бул жагдайларда мемлекет жацгыртулардыц локомотив!ретщце KepiHin, салаларды техникалык кайта жарактандыруга,гылыми багдарламаларга, инвестицияныц есуше, курылымдыксаясатка куш -куатын багыттайды. Мундай жолды согыстанкейш п Франция жэне Германия, Жапония жэне КСРО журшвткен болатын. Бул мысалдар рыноктьщ кемшшжтер! туралытезис^ дэлелдей туседг Жедел технологиялык жацгыртугамемлекеттщ KOMeriMeH кол жетшзу «кершбейтш колга» карагандаанагурлым утымды болуы эбден мумкш.Keft6ip батыстык теоретиктер мемлекет эсершщ функциялыккецекйн оныц iruKi жаратылыс табигатымен жэне дамудыцimKi динамикасымен тусйадредг Кез келген уйым сияктымемлекет те езшщ инстатутгары аркылы e3iH-e3i удайы ещцред1,кадагалайды жэне вз-езше шектеулер коймайды.

XVI тарау. Экономикам>i мемлекеттж реттеудщ шетелдж тэжгрибесг 191К,огамдык тацдау деп аталатын теорияныц жактастарымемлекеттщ ic-эрекетш рыноктагы кез келген баска да монополиясиякты монополист: сипаттан ада емес деп сынайды.вздершщ айырмашылыктарына карамастан аталган теориялармемлекеттщ рол! мен функцияларынын универсалды (эмбебап)сипатта кецейе тускенш кагидатты турде мойындайды жонеколдайды. К,алай болганда да мемлекеттщ экономикага эсеретушщ шектер1 елде орын алган накты элеуметтж-экономикалыкжэне саяси жагдайга, дэстурлерге, тусшжтерге, сондай-акжуртшылыктын талап-тшектерше сай болса керек.бткен гасырдын 80-жылдарында АК,Ш-тагы мемлекеттжфункциялардьщ багажы тым жещл ед1. Сондыктан да неолибералдытурпаттагы (американдык терминология бойыншаконсервативта) революция орын альш, езшщ непзп KOpiHicTepiбойынша республикалыктардьщ гана емес, сонымен 6ipre демократтардыцда колдауына ие болды.АК,Ш-та XX гасырдын 90-жылдарында экономикалык осугежумсалган мемлекетпк шыгындардыц yneci азая густа: Муныцo3i, 6ip жагынан, экономикадагы рыноктык куштерд1нкушеюшен байланысты болса, ёшшш жагынан, «кырги кабаксогыстыц» аякталганьшен байланысты болган еда. Бул жагдайдаАК,Ш-тын мемлекетпк секторы езшщ салалык курылымыныцсипаты бойынша эскери-куштак багытпен 6ipre инфракурылымдыксалаларга (транспорт торабы —котрлер, жолдар, кубырлар;энергетиканьщ жекелеген турлер1 —атом электростанциялары;гылым. Сондай-ак жумысшы кушш удайы оцщретш салаларга—бЪпм беру жоне денсаулык сактау) жумылдырылды.Толыктай алганда АКШ-та мемлекетпц экономикага араласуынынб1рнеше багыттарын атап етуге болады. Солардыншшде мемлекетпц шубэаз прерогативасы ретандеп акша эмиссиясыжэне акшалык реттеу; жеке меншж жэне тутынушыларкукыгын зацнамальж коргауды коскандагы рыноктьж катынастардыцкукыктык базасын жасап, оны колдау; бэсекелжортаны колдау жэне экономиканы монополизациялауга жолбермейпн шараларды талдап жасау; когамдык иплжтер enaipici,бшм беру кызметтер1, ipreni гылымдар, корганыс, кукьж коргаумэселелер!, рыноктык кызметтщ келецс1з эсерйерщ кем1ту, атапайтканда коршаган ортаны коргау, когамдагы элеуметтж дифференциацияны(жжтелуд!) ецсеру, тургындардыц элеуметтжэлжуаз топтарын колдау. K,a3ipri кезде АК,Ш-та улттык басымдылыктардыжузеге асыруды камтамасыздандыру ушшмемлекеттщ катысуы озекп болып отыр.XXI гасыр басындагы АК,Ш yniiH басымдыктардыцнепзплерш атайык:

192 Улттык экономиканы мемлекеттЫ реттеуБ1ршшщен, бул экономикалык есуда турактандыру, экологиялыкжене елеуметтж талаптарды есептей отырып, орныктыдамуга кол жетгаазу максатында тендестаршген макроэкономикалыксаясатты талдап жасау.Екшшщен, инновациялык саясатты жузеге асыру аркылыецбек етм дш гш арттыра тусу.Ушшшщен, бш м беруда жене жумыс куппнщ бшктш шнжогарылату аркылы олардын экономикалык есу мен американдыктардыцeMip суру децгейше ecepiH кушейту.Тертшшщен, зейнетакы жене медициналык сактандырудыдамыта отырып, отбасылык кундылыктарды дерштеу.Бесшшщен, американдык экономикада жаЬанданудьщ ондыесерлерш оцтайлы жузеге асыру.Алтыншыдан, табиги ортаны жаксарту, экологиялыкреттеушшерда жетщщру, елемдпс климаттьщ езгеруше сейкесraicTi саясатты талдап жасау.K,a3ipri кезде мемлекетггк бюджеттеп адам капиталына инвестициялыксалымдардыц басымдылыгына едеу1р кецглбелшеда, ягни бшщ беруге, кейби окыту мен кайта окытуга,сондай-ак денсаульпс, сактауга салымдар арта тусуде.Жинактай корытындыласак, АК,Ш-тыц елеуметпк-экономикалыкдамуьшдагы мемлекет релшщ эволюциясы американдыккаптализмнщ XXI гасыр басына дешнп журш еткен жолынанб1ркатар тагылым алуга болатынын керсетед1. АК,1П-тыцтежирибес} американдык экономиканьщ заманауи моделшщперспективасы бар ерешелпстерше назар аударуды тал ап етещ.Олар: дамудыц елеуметтж экономикалык басымдылыктарынаньжтау механизмш жасау, экономикалык жене елеуметтжреттепштерд1 тавдап, ти1мдцлй,ш арттыру, когамдык болмыстагыэкономиканы мемлекетпк реттеудщ рел1 мен орнын делдеп,твоивд пайдалану.§2. Швецияльщ элеуметтж модель:баскару жэне дамытуK,a3ipri кезде когамды уйымдастырудьщ шведтж моде л i ецалдымен рыноктык экономикасы бар мемлекетгер ушш колайлыдеген ппарлер кептеп кездеседа. Аталмыш модельдщ мен,магьшасы неде?К,азакстан, сондай-ак Орталык жене Шыгыс Еуропаелдершде мемлекеттж сектор улкен рел аткарады. Дел осыныэкономиканы баскару мен халыкты елеуметтж коргаудагымемлекеттщ рещ туралы да айтуга болады.

XVI тарау. Экономиканы мемлекеттж реттеудщ шетелдж ma*cipu6eci 193Есте устайтын 6ip жайт, шведтж модель рыноктык экономиканепзщде жумыс нлейдь Бул елдеп кесшорындардын 95%-ыжеке меншжте жэне аталган сектор Швециянын экономикалыкдамуынын Kenini болып табылады. Дегенмен, Швециянынезшддк монополисте^ де баршылык. Оларга электр желшершщб1ртутас мемлекетпк жуйелер1, тем ip жолдар, ядролык энергетика,телекоммуникация жэне т.б. жатады.Мемлекеттщ билтн деп ipi сектор —элеуметпк камсыздандыру,денсаулык сактау жэне бзтм беру. Муныц барлыгы ipiбюджеттж шыгындарды талап етеда, сондыктан салыктар менэлеуметпк телемдер едэу1р жогары шамамен жалпы iuiKi ешмнщ60%-ьш курайды. Жакын уакытгарга дейш денсаулык сактаумен бшпм беру аб со л ю т тегш болып кeлдi. K,a3ipri кезде бЪпмберу, жогары бшмщ косканда сол калпында калды да, медицинажарым-жартылай акылы кызмет корсетуге к о п т.Шведтж модельдщ бастауларын 1929—1933 жж. элемдж экономикалыкдагдарыстан кейш билжке келген социал-демократтыкуюметтщ ic-кимылдарынан 1здеу керек. Сол кездердщезщде уюмет когамдык Энщрютщ уздаказ удергсш калыптастыруушш шаруа (крестьянский) партиясымен экономиканымемлекеттж реттеу туралы келк1мге келген болатын. Булшешшнщ непзп максаты щ щ щ суранысты колдау жене халыктыжумыспен камту едгШведтж модельдщ мацызды элемента —ецбек рыногындагысаясат. Оны журпзудщ жалпы жауапкершшш парламент пенуюметке артылган, атап айтканда ецбек министрлш бул ккетжелей жауапты. Бул жуйеде 400-ге жуык жумыспен камтудынмемлекетпк кызмет керсетулер1 жузеге асырылады. Дегенмен,соцгы кездерде жумыска орналастырудьщ жеке меншжагентгжтерше де руксат бершген. BipaK зац бойынша жумысберушшер пайда болтан вакансияларды жумыспен камтудьщмемлекетпк мекемелершде пркеуге мшдеттелген.Шведтж когамда экономикалык удерк:терд1 мемлекеттжрётаеудщ непзп enicrepi ~ кукыктык жэне экономикалык.Мемлекет кандай болмасын саланыц дамуына кемектесетшкажетп заннамалык нормаларды талдап жасайды, перспективалыкбагыттарга жещлджтер бередт Ал мундай саясаттыжурпзудщ басты куралы болып мемлекетпк бюджет саналады.К,урамында улттык ук1мет пен жерплжп взш-ез1 баскаруоргандары бар мемлекетпк сектордыц еюлеттж шецбер1 айтарлыктайкецейплген. Оган бшм беру, жумыска орналастыружэне енеркэсш саясаты, элеуметпк камсыздандыру, коршаган ортаны коргау ж эне т.б. кам ты лган. Аталмышекглеттжтердо жузеге асыру ушш мемлекеттж органдар жалпы

194 Улттык экономиканы мемлекеттак реттеуулттык ресурстардьщ 6ip болшн кажетсшехЦ. Олар салык турщцежинакталады. Алайда жинаяган каражаттыц непзп белйт салыктелеуыплерге ертурл1 телемдер жене кызмет керсетулер туршдекайтарылады.Экономиканы мемлекеттж реттеудщ басты багыттарыныц6ipi —ецбек рыногы ушш эртурл1 багдарламаларды талдап жасап,жузеге асыру болып табылады. Айталык, жумыспен камтудыжене жумысшы кушше суранысты ынталандыру ушшжасалган багдарламалардыц 03i оннан асады. Максат енбеккесуранысты оньщ кулдырау шагында ынталандыру болып табылады.Будан баска, багдарлама жумыссыздарга ендорютзк оттл(стаж) жинактауга мумкщщк береда. Мунын e3i ашык ецбекрыногынан ез орнын табуды жещлдетедо, сондай-ак жаца кесйтптацдау непзш калайды.Элемде тургындарды елеуметтпс сактандырудьщ шведтжмодел! кецшен танымал. Оныц непзп белпа — ембебаптыгы,ягни елеуметпк сактандыру орбитасьша кес1бшен, жалакы алуыалмауьшантеуелс1з елдщ ep6ip тургьшы тартылады. Бул Швециядаембебап (универсалды) олеуметпк саясат деп аталады.Ш веция экономикасын баскару механизм1ндеп мацыздыезгерютер еткен гасырдын 80-жылдары басталды. Сарапшылардыцаныктауы бойынша сол кездеп экономикалы к есудщбесецдеу1 прогрессивп салык деп аталатын салык салу едгсшщкемш1л1ктер1не байланысты болган, ce6e6i жумыскерлердщжогары жалакыга умтылысы пайдасыз болып калган, ейткештомен табыстардан салык 20% колемшде, ал жогары табыстардан86% колемшде алынган.K,a3ipri кезде жеке тулгалар табыс салыгын 25% колемшдетолейтш болса, занды тулгалардыц сальпс, телеу децгеш 28%-дан аспайды. Уюмет пен парламент салыктык ауыртпалыктыжещлдетуге арналган жаца зацнаманы талдап жасау устгнде.Басты меселенщ 6ipi елден жецш кетш калуга мумкшджтер1бар капиталга салык койылымдарьш тузету больш отыр.§3. Кытай экономикасын реформалаумен дамытудагы мемлекеттж реттеудщ рел1вткен гасырдын жетгасцпш жылдарыныц соцынан бастапК,ытай езшщ шаруашылык жуйесш рьшоктык багьпта реформалаугаKipicri. Соцгы онжылдыкта жалпы кик! ешмнщ орташажылдьпс, eciMi 10%-га жетш, мемлекетпц куаты, сондай-ак халыктыцOMip суру децгеш едеу1р кушешп, осп. Бул жепспктердщнепзшде экономиканы мемлекетпк реттеудщ зор улеа жатыр.

XVI тарау. Экономиканы мемлекеттм реттеудщ шетелдас m&Mcipu6eci 195Кытайдагы шаруашыльпс, журпзудщ социалистж рыноктыкжуйесшде мемлекеттщ; функциялар макроэкономикалык реттеусаясатынан кершедь Бунын б1ркатар ce6enTepi де бар.Б1ршшщен, рыноктын 0лciздiктepi мен кемпплжтершш орнынтолтыру кажеттшп. Капитализм жагдайында сиякты социализмжагдайында да коптеген вм1рл1к манызы бармеселелердо шешуде рынок ешкашан бесаспап бола алмайды.Атап айтсак, экологияга, елеуметтж едолетплжке, бшш беругежеке тулганын жан-жакты дамуына келгенде рынок елазджтанытады. Ce6e6i аталмыш сфералардагы желстжтер жалпыкогамдыкмудделерге кызмет етед!, сондыктан жеке тулга немесекесшорын бул мудделерда камтамасыздандыруда шарасыздыккерсетеда. Будан баска, экономиканыч каркынды дамуымен курылымын багалар аркылы рыноктык реттеу едетте баяужене стихиялы турде жузеге асады. Онын устше кесшорын менжеке тулга кебшесе толык акпаратка ие болмауы нетижесшдемикроэкономикальж саясат белпл1 6ip денгейде жоспарсыздыгыменерекшеленедь Бул, ecipece, енрцрштж циклы узак салалардаерекше кершед1 (ауылшарушылыгы, тау-кен жене т.б.салалар). Сондыктан байлыкты ти1мд1 болумен катар сураныспен усыныстын тепе-тецщгш устап туру жене орныкты есудакамтамасыз етуде киыншылыктар туындайды. Тек кана рынок -тьж механизмдерге суйену аркылы табысты едшШп белуге колжетмзу мумк1н емес. Рыноктык айырбас эквиваленттж(сэйкестж) кагидасы бойынша жургешмен адамдардыцмумкшджтер1 ертурлГ, сондыктан олардын табысы да едеу1ререкшеленедь Рыноктык механизмдердщ шекЫз эрекепэлеуметтж алшактауга, жумыссыздыкка жене елеуметтжпшелещстерге бастайды.Екшшщен, макро жэне микроэкономика, бутш мен болшек,ортальж пен жерплжп мудделер арасындагы катынастардыреттеу кажетшпгй Жекелеген кесшорьшньщ, саланьщ немесеаймактын экономикалык кызмет} жауагжерпплжп бел in беру,шаруашыльж журпзудеп дербестж жене езш-ез1 етеу кагидасыбойынша журпзшедь 9p6ip Kecinopbm, сала жэне аймактынезшдж, накты мудделер! бар, сондыктан олардын ic-epeKeTiбелгин 6ip дережеде стихиялык, эгоистж сипатта болады жэнекыска мерз1мд1 нэтижеге кол жетону® максат тутады. Сонымен6ipre кэсшорындар бэсекелж катынастарда болады, алкесш орын мен мемлекет арасында 6yTiH мен белшекмудделершш карама-кайшылыгы орын алады.Улттык экономика квпдецгейл1, кепмаксатты жэнекепкызметп организм болып табылады, ондагы ёртурю салалар,аймактар жене кесшорындардын езщшк ерекшелжтер! бар.

196 Улттык экономиканы мемлекеттак реттеуТек кана рыноктык механизмдер аркылы олардын дамуын ортакмаксатка багыттау мумкш емес.Ущшшщен, отпел i типтеп экономикага макроэкономикалыкбакылауды кушейту кажегплш. Жоспарлы шаруашылыктанрыноктык экономикага оту кезшде К,ытай экономикасындакелес1 белплер бшщщ:• Ж аца жоне ecxi экономикалык жуйелердщ катар OMipcypyi;• Экономиканыц жедел осу!мен инфляциянын 6ipre epmyi;• Циклдык тербелктердщ жалгасуы;• Даму каркыны жедел, 6ipaK экономикалык тшмдшйстщсалыстырмалы томендеу!;• Макроэкономикалык дамуга баскарушы кызметкерлердщбш жтш п децгешнщ шеспей калуы.Мемлекетпк реттеудщ курамына макроэкономикалык реттеужуйесш жасап ныгайту, оньщ максаттарьш, ooicrepi мен саясатынаныктау ic-кимылдары рреда. Муньщ osi мемлекетпц экономикалыкфункцияларыньщ шогырланган Kopimci жэне рынок -ка оту кезецш щ объектива к а ж е т п л т болып табылады.Макрореттеудщ рыноктык ресурстарды болудеп релш аныктауменкатар жузеге асуы социалиспк рыноктык экономиканыцкызметш угыныкты, келюдмдд жэне уйлеомш erin халык шаруашылыгьшдамьггуды узак, жедел жэне калыпты жагдайга келпреда.Макроретгеу максатгарын экономикалык осу, экономикалыктурактылык жэне экономикалык эдшетгшйс аныктайды.Сонымен, макрореттеудщ кытайлык улпсшщ мазмуны:1. Утымды осу каркыны. Шамадан тыс жогары осу каркынытепе-тецщкп бузып, тшмдшжтщ кулдырауына жэне багалардьщосугне экелу! мумкш.2. Кррланудыц (курде л1 каржыньщ) жэне куры лыс келемшщакылга конымды коэффициент!.3. Акылга конымды валюта усынысы жэне калыпты багадецгейш камтамасыз ету. Батаны бакылауда устау —реттеу саясатыныцец мацызды максатгарыныц 6ipi.4. К,аржылык тус1мдер мен шыгындар. Шыгындардьщ осукаркыны тус1мдерден артылуы тшс.5. Экспорт жэне импорт колем! мен курылымы. Соцгы онжылдыктардаК,ытайдыц эксперты экономикалык осу каркынынаншамамен 4—5% артык болды.К,ытай экономикасын мемлекетпк реттеудщ непзп куралыретшде жанама реттеу одютерл кабылданды. Бул халык шаруашылыгыKopcenciniTepi мен олардыц динамикасьш экономикалыкэдастер жэне тепктер аркылы реттеу мен бакылау дегенд!бшдоредь

XVI тарау. Экономиканы Мемлёкеттк реттеудщ шетелдж тэжгрибеа 197Реттеу калыпты бэсекеш кукьжтык жэне экампйлж эд1стер,монополизмге карсы ерекет, экономикалык дамуды уюметбелплеген корсепаштер шецбершде устап туру аркылыжурпзшдо:Реттеудщ жанама эдастерш колдану келёс! езгер1стерге алыпкеледа:• кэсшорындар мен салаларды тжелей (директивп) баскаруданжанама эдютерге кешу;• микро децгейдеп баскарудан макро баскаруга ету;• курылыс объектшерш, даму багытгары мен жоспарлардыталдап жасау жэне олардьщ аткарылуын кадагалау.Экономиканы мемлекеттж рёттеудщ кытайлык куралдарымен эдастер! туракты турде жепддаршп келеда. Бул салада белгии6ip тэзйрибё жинакталды.Б1ршшщен, реттеудщ эрекетплт мен шартгарына кешлдакберу, ягни «мукият реттеуге» ерекше назар аударылуы тшс;екшшщен, басымдык реттеудщ экономикалык едастерше 6epirtyiкажет; ушыпйщен, мемлекеттж реттеу саясаты мен реформабарысы уйлесщда болуы керек; тертшшщен, реттелу саясатыэкономикалык дамуды ынталандыруы ic.2010 жылга дейшй реформанын барысында кытайлыкмемлекеттж реттеу саясатыньщ непзп сипаттары келесщей болмак:1. Узак мерз1мд1 турактылыкты колдап, циклдыктербелютердщ негативп салдарын жумсарту.2. Мемлекетпк реттеу саясатынын мазмуны мен непзп багыттарынелдщ экономикалык жагдайына сэйкесттн камтамасызету.3. Мемлекетпк реттеудеп экономикалык едютердщ басымдыгы.Толыктай алганда экономикалык курылымды кайта курудаК,ытай каз!рдщ езшде мемлекетпк реттеу саясатынын непзпкуралдарын мецгерда, жэне, Timi оларды журпзуде белгш 6ipжепстжтерге де жетп. BipaK кытайлык маман экономистердщайтуынша, бул салада эла де кептеген проблемалар бар жэнеолар дамудьщ келеа кезецдерщде meinuiyi тшс.§4. Экономиканы мемлекетп'к реттеудепКорея Республикасыныц тэж1рибес1Мемлекетпк реттеуда жепдщру —Корея Республикасыныцэкономикалык тарихыныц озекп мэселёсй Мемлекеттщ ел экономикасыкурылымьша Kipiryi соншалыкты, мемлекетпк ме­

198 Улттык экономиканы мемлекеттш реттеуханизм функцияларындагы езгертулер букш шаруашылыкжуйесшщ ем1ршенД1пне тжелей эсер еткен болар едь Сонымен6ipre мемлекет пен жеке бастаманын байланыстары тарихикалыптаскан, оларды бузу ете киын жэне ауыр сипат алып,едеу1р мэселелер тугызуы эбден мумкш.Екшпй дуниежузшж согыс аякталганнан кешн ОцтустжКореяда канат жайган капиталистж модернизация езшщ басталуында-акмемлекетпк реттеу жуйесш калыптастырып,жетадщрумен байланысты болды.Корея Республикасы улттык шаруашылыкты демократияландыружолымен каншалыкты алга жылжыды? Бул сураккажауап беру ушш мемлекеттщ экономикага араласуыныц непзпедютер1 мен формаларын карастырайык. Оцтустжкореялыкмемлекеттж сектордыц тагдыры тольжтай ал ганда Батые Еуропаелдершдеп уксас удерютер1мен сипаттас келедо, Бурынгы жапондыкжене компрадорлык мулжп теркшеу нетижесшде пайдаболып, инфракурылым жоне ауыр индустрия кесшорындарыобъектшершщ курылысы непзшде кецейттле тускен мемлекеттжсектор шетелдж кемек есебшен езшщ келемш еткен гасырдыц80-жылдарына дейш ecipin, калыптастырган ед1. Аталмышкезецде оцтустжкореялык ец ipi каржы-енеркесш конгломераттары—Чеболи жетшш, экономикалык жагынан кушейе туей.Соцгы 20 жыл шйнде мемлекеттж кеейжерлж кызметтщбасымдьжтары efleyip езгерютерге ушырады. вцщргстж инфракурылымгакурдел1 салымдардан бастаган мемлекет одан кешнпуакыттарда жаца енеркесш салаларыныц базалык кешенш кураотырып, тжелей ещцрктж сферага есер ету мумкшджтерше иеболды. Ал Ka3ipri кезецде мемлекет езшщ бастапкы, табигифункцияларына енеркесштж eimipicTi арттырып, жетщщру ушшоцтайлы жагдайлар жасауды камтамасыз етуге Kemii.Мемлекеттщ тжелей кеешкерлж кызмегген б1ртшдеп бастартуымен катар оныц каржыльж бакылауы функциясыныцкушейе Tycyi ypaici анык байкалды. Дамудыц постиндустриялдыкезецше аяк баскан мемлекеттщ экономикалык саясатыдел осы багытта айкын керйше бердЬМемлекет каржыльж институттарга бакылауды кушейту аркылымемлекеттщ экономикалык стратегиясын жузеге асырды.Экономикалык жене каржылык либерализациялауга катыстыбарлык езгергстерщ мемлекет талдап жасады жене кабылдады.Эволюция лык сипаттагы бул езгерютермен катар кептеген ескертулермен тузетулер 6ipre журдо. Сондьжтан да шыгар, КореяРеспубликасына кайсыб1р жагдайларда шаруашылыккызметтерш асыра мемлекеттецщру жалпы экономикалык болмыстыбюрократизациялау сиякты кшелар тагумен катар журеда.

XVI тарау. Экономиканы мемлекеттм реттеудщ шетелдЫ maxcipu6eci 199Сонымен 6ipre, Батые елдер1 мамандарыыьщ niKipi бойыншаонтусиккореялык экономикалык, саясат жеткшЪсп дэрежедеашык емес, оны жасау мен кабылдау удерЫ бурынгыша аныкболмай отыр. Мунын езш бул елдеп мемлекетпк сектордынэкономикадагы р ел ш щ басымдыгымен жэне 1скерл1кбелсендшйстщ кептеген салаларынын мемлекетпк катан бакылаудакала берушен туешдгруге болады.Халыкаралык менеджмент жэне даму институты дайындаганбаяндама бойынша ещцрктж енгмдердщ елемдгк рыноктагыбэсекеге кабшетпп керсеткшй бойынша Корея Республикасы31-орында тур. Баяндама авторларынын корытындысы —мемлекетпк сектор елдщ бэсекеге кабш еттштнщ жалпыденгейгн темендепп отырган жайы бар.вткен гасырдын 90-жыдцарында Онтуспк Корея экономикалыккулдырау кезенш бастан Keuiipni. Мунын басты ce6e6iipi конгломераттардын вуызметгер! сферасыньщ шектен тыс ecinкету1 жэне олардын каржылык осалдыгы непзшде экономикалыктшмдтитнщ темендеушде едд. Жалпы, Корея Республикасынынipi капиталды мемлекетпк ретгеуге кезкарасы eKi сипаттаболып отыр: 6 ip жагынан, ол эзш щ ic-эрекетшемемлекеттщ араласуына карсылык б1лд1ред1, (атап айтканда,езара катынастарга ашыктык беру талаптарын пайдаланып),екшпп жагынан, бурынгысынша дербес жобалар бойыншамемлекетпк колдауга муддел1.Коптеген онтусиккореялык экономистердщ niKipi бойыншамемлекеттщ шаруашылык eMipre пкелей араласуы бурынгысыншасакталып отыр, 6ipaK тшмдшгшщ тоМендеу1 ce6e6iHeHэкономиканы сауьпстыруга куш-куаты жетпейш. Бул жагдайлардаонтуспктщ экономикалык топтары мемлекетпн монополияларменынтымактастыгы проблемасын келес1 мэселелербойынша шешущ усынады:1. Экономика ушш не твоиуццрек: бизнесп диверсификациялаунемесе мамандандыру: мемлекет тэуекелд1кп кепыдендаретщбизнес пе, жок, элде дербес бизнес пе? Компанияиемденушшщ osi баскаратын жуйе ме, жок, элде кэешкой менеджерлербаскаратын жуйе ме?2. Монополиялардьщ ic-эрекетгщ жана сфераларьша KipiryiHeшектеулер кажет пе, элде жок па?Онтусиккореялык когам мемлекет эзшщ функцияларынкайта карауы raic дейтш кезкараска колдау керсетш келеда.Мемлекетпн рел1 бюрократтык (кенселйс) жэне бакылаушыбаскарушы багыттан экономикалык есуге, жауалкерпплйст1орталык жэне жергипкп билпс органдары арасында тшщп жэнеэдигетп белуге багдарланган кемекпд багытка карай ойысуы

200 Улттык экономиканы мемлекеттж реттеук,ажет. Жана мшдеттерге сейкес мемлекет жекешелещцрудщбарысы мен келемш, сондай-ак мемлекеттж сектор аясындагыкесшорындарды уйымдастыру жэне менеджмент жуйесш реформалайтынболады. Мемлекетпк реттеуд1 осылайша реформалаукогамдагы жемкорльжты кемпед1 деген де умп бар.BipiHiui кезектеп мвдеттер шинде экономиканы баскарудагыуюметтж едютердо езгерту, улттык шаруашылыктын барлыксалаларында еркш сауда теж1рибесш калыптастыру, банкжуйесш реформалау, атап айтканда, ipi корпорациялардьщ банктермен«ынтымактасуы» практикасын жою; шагын жене ортабизнесп кредиттёуда кенейту; когамдьж, мемлекеттж инфракурылымжуйесш жаксарту; жумысшы кушш белудщ кальштасканжуйесш кайта карау; техникалык жене гуманитарльжкадрлар даярлаудын тевдесттне жету максатьшда бЪим беружуйесш реформалау жене т.б.вткен гасырдыц сонгы жылдарьшда экономиканы баскарудынрыноктык жуйесшщ кенейе Tycyi жагдайында мемлекеттжреттеудщ оцтустжкореялык концепциясы тек кана тшмдалшбойынша емес, сонымен катар ем1ршецдап бойынша да каталсыннан eTTi. Bip топ Оцтустж Шыгыс Азия елдершде кенетгенболган каржылык дагдарыс Корея Республикасыныцэкстраверта (сыртка багдарланган) экономикасына тжелей есерета.Экспорт (улттык экономика есушщ непзп козгаушы купи)ттмдалитнщ темендеу1 проблемасына ез ешмдерше сырткы женеiiuKi рыноктарда телем кабшетгер1 бар суранысгьщ кулдырауыжагдайына тетеп бере алмаган б1ркатар ipi монополиялардьщKyftpeyi косылды.0шмд1 артьж ендару меселес1 б1ркатар заманауи ендарютерде(автомобиль жасау, кеме жасау, электрондык енеркесш женет.б.) тауарлардыц жатып калуына, ете кажетп айналмалы куралдаргасураныс темендеп, оларды пайдалану кыскарды. Кдржылыкжуйе efleyip дережеде мемлекеттщ бакылауында болгандыктанрыноктык катынастар ашык сураныс жене усынысудерюше еркш Kipire алган жок- бщцргс ушш кажета каражаттыалудьщ киындыгы мен кымбатгылыгы букш экономиканытыгырыкка ттрегендей болды.Сондьжтан жеке капиталдьщ уюмет алдына койган рыноктыккуштерд1 тшмд1рек ынталандыру, елдщ каржы жуйесштурактандьфу, ipi каржылык —енеркесштж курылымдарды куйреуденсактандыру бойынша талаптары кездейсоктьж емес еда.Корея Республикасыныц yKiMcri бул талаптарга тусшютжтанытып, экономиканы мемлекеттж perreyai жетшдару максатындаб1ркатар шаралар жиынтыгын кабылдады.

XVI тарау. Экономиканы мемлекеттис реттеудщ шетелдт тэжгрибеа 201Олар:/ шетелдк компаниялар акцияларын иемдену дедгешн ж о-гарылату;/ кунды кагаздармен операдияларга салык салуды алып тастаунемесе койылымын темендету;/ пайдадан тусетш табыска салыкты жою немесе темендету;/ жаца кемекий корларды ашып, олардын кызметш жандандыру;щбагалы кагаздардын ипю рыногы кызметшщ тшмд1лшнарттыру жэне т.б.Белгш болганыщай Корея улттык экономикасын мемлекетпкреттеу мемлекеттщ экономикага баса-кектеп Kipyi ем ес,керюшше, белгш 6ip максаттарды кездейтш макроэкономиканын,ен манызды салаларына батыттала отырып, тэртттш к пенбакылауды тшмда жузеге асыру болып табылады.1здешс сурактары:1. Экономиканы ретгеудеп рынок пен мемлекетпк арасалмагы.2. Экономиканы мемлекетпк реттеудщ американдыктеаарибесг.3. Мемлекетпк экономикадагы рел1 туралы теориялар.4. Швеция лык элеуметпк модель.5. Кытай экономикасын дамытудагы мемлекеттщ, орнымен рел1.6. Экономиканы мемлекетпк ретгеудеп Корея Республикасыныц1с-тэжлрибес1.

202 Улттык экономиканы мемлекеттЫ реттеуГлоссарий1. Аралас экономика —непзш рыноктык катынастар, жеке кэсшкерлйс,сондай-ак баска да институттар (каржы-енеркэсш топтары, трансулттыккомпаниялар) курайтын экономикалык жуйе. Бул жуйеде шаруашылыктьщманызды yaepicrepi мен сфераларьш мемлекет реттейдо.2. Экономиканы мемлекетпк реттеу —рыноктык катынастарды raiMfliкалыптастыруды камтамасыз ету максатында элеуметпк- экономикалыкудергстерге кажетп эдостёр мен куралдарды колдану непзшдемемлекеттщ ел экономикасы болмысына катысуы.3. Экономиканы мемлекетпк реттеу объекттлер! —улпы к экономиканыцтшмд1 кызмеп ушш мемлекеттщ буюл реттеуцп ic-эрекеп багытталтансфералар, салалар, ещрлер, елеуметпк-экономикалыкудергстер.4. Экономиканы мемлекетпк реттеу субъектыер! — мемлекеттщ заншыгарушы, аткарушы жэне сот органдары.5. Экономиканы мемлекетпк реттеу формалары —индикативтж жоспарлау,стратегиялык жоспарлау, багдарламалар мен болжамдар жасау.6. Индикативен жоспарлау — улттык шаруашылыктын дамуьшабагыт-багдар беру жоне соган жумылдыру, шаруашылык журпзуиисубъекилердщ мудделер мен ic-орекетш уйлеспру.7. Стратегияльщ жоспарлау — кешецгй сараптау непзшде улттыкэкономика дамуыньщ басты басымдыктарын тандау.8. Мемлекетпк тапсырыс —рыноктык экономиканы реттеудщ маныздыкуралдарыньщ 6ipi. Мунда мемлекет ошмдерге, жумыстаргажэне кызмет корсетулерге тжелей тапсырыс 6epymi ретшде кершеда.9. Багдарлама —экономиканы мемлекетпк реттеу формасы ретшдеелдщ элеуметпк экономикалык максатгарына сайкес даму багыттарьшыцперспективасы.10. Болжау —елдщ элеуметтпс экономикалык дамуьгаыц кайсыб1рбагыттары туралы гылыми непзделтен тусшжтер жуйесь11. Экономиканы мемлекетпк реттеудщ жалпы aqici — бул реттеуметодолотиясы, ягни таным эд1стер1, жуйелиик едмл, когамдык удайыOH5ipic эдютер1 жене т.б.

Глоссарий 20312. Экономиканы мемлекеттщ реттеудщ жекеленген eoicrepi —статистикалык,экономикалык-математикалык т.б. эдютер.13. Экономиканы мемлекетпк реттеудщ арнайы эдйггер! — баланстык,максатты-багдарламалык, жэне нормативтж эдютер.14. Мемлекетпк реттеудщ хцселей эд1стер| —максаттарды аныктау,тапсырыстар беру, кел1с1мшарттар жасау, кукыктык-эк1мш шк шектеулеркою, тыйым салу, кадагалау эдастер1.15. Мемлекетпк реттеудщ жанама эдастер; — тауар-акша TeTiKTepiаркылы рыноктык шаруашылыктын «ойын ережелерш» жузеге асыру(салык салу, багаларды реттеу, жещлджтер, пайыздык койылымдаржэне т.б.).16. Экономиканы баскдру жэне реттеу —баскару субъекпсшщ объекпic-эрекетш субъектпе кажетп арнага багьгггау болса, реттеу —баскарубагыт беретш экономикалык объектшщ, кызметш тузету, дэлдеу,икемдеу жэне т.б.17. Экономикалык осу — жалпы улттык ешм (Ж ¥0), жалпы iiiiKiе н ш (Ж 10), ултты к табыс т.б. сиякты м акроэконом икалы ккерееткцптер динамикасы сипаттайтын улттык шаруашылык дамуындагыонды козгалысты керсететш сандык сипатгагы категория.18. Экономикалык даму —ел экономикасын непзшен сапалык тургыдансипаттап, оны жан басына шаккандагы улттык табыс еншрклменаныктайды.19. Экономикалык саясат —мемлекет, ел уюмеп журпзетш экономикалыкic-орекеттердщ басты жел1й.20. Мемлекетпк экономикалык саясаттьщ эмбебап максаты —букшултты к ш аруаш ы лы к келем ш де элеум етт1к-эконом икалы ктшмщлистщ жогары децгейше жетуда камтамасыздандыру.21. Фиекальдык экономикалык саясат — мемлекетке к а ж е т акшакаражаггарын жинактау, белу жэне кезделген шараларга жумсау icэрекеттер!.22. Монетарлык экономикалык саясат —мемлекеттщ тжелей немесеулттык банк аркылы ел аумагындагы акша массасы мен акша айналымынреттеу.23. Экономиканыц функционалдык куралымы — агымдагы кажеттшктерда,кажетп дамуды устап туру жэне жогарылатуды, тауарлармен кызмет керсетулердщ таза экспортын керсетедо.24. Экономиканыц салалык куралымы — саланын жалпы iniKiошмдег!, непзп авдархстак корларда, жумыспен камтылгандар санындагыулесш аныктайды.25. Экономиканыц технологиялык курылымы —ендорктщ технологиялыкбазасын аныктайтын 6ipreKTi технологиялык жиынтыктар заттардьщ,энергиянын, акдаратгын енделу денгейш аныктайды.26. Ощрл1к курылым — owiipriiii куштерд! орналастыру дэреже,денгейш аныктайтын курылым.

204 Улттык; экономиканы мемлекеттак реттеу27. влеумегпк-экоиомикалыккурылым —меншйс формасына тэуедгикурылым. Рыноктык экономика шарттары бойынша мешшк формаларыныцкентурлшп мемлекетпк жоне жеке меншйс арасалмагынтубегейл1 взгертп.28. Капиталды шогырландыру, кооперациялау жэне орталыкхандыруYPAiciu корсететш курылым немесе келемшк курылым —енщркгтщ жалпыкелемш деп шагын, орта, ipi кэсшорындарын, каржылыкенеркэсшпктоптардын улесш сипаттайды.29. Материалдык eoaipic сферасын реттеу —елдщ элеуметпк-экономикалыкдамуын, сырткыэкономикалык байланыстар мен элемшкшаруашылыктагы озгерклердо кезец-кезещмен дедцеу жэне нактылау.30. 0HAipicTi диверсификациялау — туша эшмге деген сураныскабайланысты энеркэсшик ендарюта эртараптандыру.31. Мемлекеттщ енеркэсштйс саясаты — турлаулы экономикалыкесудщ инновациялык-инвестициялык мэселелерш шешу.32. Агроенеркэешт1 мемлекетпк реттеу — ауыл шаруашылыгыешмдерш; шшазатгы жэне азык-тулжп ендиру, ендеу жэне внизубойынша, сондай-ак аграрлык секторды материалдык-техникалык камтамасызету бойынша мемлекеттщ экономикалык едгстерь33. Антимонополияльгк саясат — монополистер кызметше тыйымсалу, оларды рыноктан ыгыстыру, ipi компанияларды мэжбурлеунепзшде усактау аркылы монополиялык урдастердд жан-жакты шектеугебагытталган саясат.34. Табиги монополиялар —объективи себептер бойынша рынок -тык бэсеке эрексп аумагынан тыс экономикалык кызмет сферасы.35. Елдщ бэсекеге кдбьлетплт —осы елдщ тауарлары отизшетшiiuici жэне сырткы рыноктардагы улесш устал туруы мен кенейту1максатында баска елдермен тайталасып, куресу каб1летплй~шщмумкшдйстерь36. Инвеетициялар —бул болашактагы кажетплйстерда канагаттандыругаарналган кез келген каражат.37. Инвестициялык удер1стерш мемлекетпк реттеу —орта жэне узакмерзгмдо перспективада елдщ экономикалык осуш камтамасыз ету.38. бцщрпш куштердо орналастыру —елдщ вщцрпш куштерш, ягниадамдар мен материалдык игшйктер евддаёщ аумактар мен аймактарарасында утымды ецбек белшкд талаптарына сейкес орналастыру.39. Аймактардьщ ендарпш куштерш мемлекетпк реттеу —Республиканынep6ip накты субъекпсшш, аумактык даму ерекшелжтершескерш, олардьщ даму децгейш тенеспру ушш колданылатын шараларжиынтыгы.40. Элеуметпк реттеу —уакыт пен кещспк, аткарушылар мен ресурстарбойынша уйлеспршген жалпымемлекеттйс, салалык жэнеаймактык дережеде элеуметпк мвселелерд1 шешуге багытталган шараларжиынтыгы.

Глоссарий2 0 541. Жумыспен крмту концепциясы - еншрпш, шыгармашылык енбеккеазаматтардын кабшеп мен кукыгын epiKTi турде пайдалануынмемлекетпк колдау.42. Бюджетпк реттеу - заннамалык турде бектлген мемлекетпкKipicTep мен шыгыстардын колем! мен курылымын аныктау, жумсалубашттарын корсету, олардын белгш 6ip децгейдеп теддеспршушекол жетшзу.43. Салыцтьщ реттеу - салык, телеупилер уцпн салы кты к.жуктеменщ онтайлы молшерш i^ecTipin, енпзу.44. Крржылык реттеу - баскару органдарынын елдщ, аймактардын,шаруашылык журпзуии субъекттердщ каржысына, сондай-аккаржылык удергстерге, каржылык кызметтерге, каржы ресурстарынасаналы ecepi болып табылады.45. Мемлекетпк менинкп реттеу - мемлекетпк менш1КТ1 муниципалдык,жерплйсп мешшкке беру, меншж объектшерш аукциондар,конкурстар аркылы рынокта сату, жекешеленд1ру жэне улттандыру,айырбастау мен белу ic-шаралары.46. Сырткыэкономикалык, кызметп реттеу —баска елдермен юкерлжынтымактастык жэне тшмда айырбас непзшде ел ушш пайдалы экономикалыкжепсштерге кол жетюзу болып табылады.

206 Улттык экономиканы мемлекеттш реттеуЭдебиеттер1. Авеков В. В. и др. Аренда объектов государственной и муниципальнойсобственности. М.: Мамармен, 2001.2. Антикризисное управление: Учебник/Под ред. Э.М. Короткова. М.: Инфра-М,2000.3. Бибатырова I.A., Кек'тов Б.Ж. Улттык экономиканы мемлекетпк реттеу:Оку куралы. Алматы: К,азак университет!, 2007.4. Бибатырова И.А. Государственное регулирование национальной экономики:Учебное пособие. Алматы, 2008.5. Государственное регулирование рыночной экономики: Учебник/Под ред.В.И. Кушлина, Н.А. Волгина. М.: Экономика, 2001.6. Лексин В.Н., Швецов А.Н. Государство и регионы. М.: УРРС, 1997.7. Норт Д. Институты, постинституциональные изменения и функционированиеэкономики. М.: Фонд экологической книги «Начала*, 1997.8. Мамыров Н., Ихданов Ж. Государственное регулирование экономики вусловиях Казахстана. Алматы: Экономика, 1998.9. Орешин В.П. Государственное регулирование национальной экономики:Учебное пособие. М.: Юристь, 1999.10. Орешин В.П., Потапов JI.B. Управление региональной экономикой:Учебное пособие. М.: ТЭИС, 2003.11. Стратегия индустриально-инновационного развития PK на 2003—2015 гг. Астана, 2003.12. Фатхутдинов Р.А. Конкурентоспособность: экономика, стратегия, управление:Учебное пособие. М.: Инфра-А, 2000.13. Шамхалов Ф. Государство и экономика: основы взаимодействия: Учебник.М.: Экономика, 2000.14. Шарп У, Александер Г., Бейли Дж. Инвестиции. М.: Инфра-А, 1997.15. Эрхард Л. Благосостояние для всех. М.: Начала-Пресс, 1991.

207Тест тапсырмалары№ 1 аралык бакылау1-вариант1. Экономиканы мемлекетпк реттеу кджеттт мынаган байланысты:A) рыноктьщ механизма шеше алмайтын озгермел1 жагдайды турактандыру;B) улттык каржылык капиталдын экономикалык максаттарымен;C) Э 0К муддесшен;D) мемлекетпк бюрократиялык аппарат муддеамен;E) барлык жауаптар дурыс.2. Керсет1лген меселелердщ кайсысы мемлекетпк реттеу нэтижесщце шешыеш?A) барлык жауаптар дурыс;B) экономикалык есуда жеделдету;C) мемлекетпк облигациялардын курсын аныктау;D) елдщ экономикалык каушздздтн камтамасыз ету;E) толык жумыспен камтуга жету.3. Юм ушш owripy мэселесш шешуде мемлекеттщ релй мацызды, егер ол:A) экономиканын тшмд1 ocyiH турактандырса;B) когамдагы тепе-тещйктщ ныгаюына мумкшдйс тугызса;C) ёзгащ экономикасын шектеуге кемектессе;D) Э0К-Н1 кенейтуге кемек керсетсе;E) OHaipicTiK ресурстарды кешрек колдануга багыттаса.4. Мелекетпк ретгеудщ эюмшшк едостерш кдпдану кднлай мшдетпен сэйкес келед!?A) рыноктык механизмш экономикалык куралдармен тузетуге болмайтынжерде тузетуге;B) eHaipicriH жогары есу каркынын камтамасыз етуге;C) улттык валютаны ныгайтуга;D) мемлекетпк багдарламанын орта мерз1мдо орындалуын жузеге асыруга;E) ел экономикасынын салааралык жэне аймактык курылымындагы диспропорцияныжою.5. Керсетшгеидердщ кайсысы мемлекеттщ экономикалык кызметше жатпайды?А) сураныс пен усыныс аракатынасына непзделген ерк1н бага белплеукызмеп;

208 Улттык экономиканы мемлекеттЫ реттеуB) бэсекеш ынталандыру жэне коргау кызметч;C) когамдык-экоиомикалык сферада кукык кедйггтн курумен байланыстызацдык кызмет;D) экономиканьщ KayincisfliriH кдмтамасыз ету;E) барлык, экономикалык субъекплердщ акпаратгык кызметтерге тецдейкол жепизуш камтамсыз ететш акпаратгык кызметь6. Болжаудьщ кандай тэсшнде op6ip кубылыс еткен шактагы турлер1мен байланыетырылады?A) тарихи;B) кешендо;C) генетикалык;D) телеологиялык;E) дурыс жауап жок.7. Болжаудьщ кандай тэсш объектшщ алгаищы тарихын талдап, оныц непзшкалаушы факторларын жене даму ерекшелжтерш лркейш жене осынын непзшдеол объектшщ болашагы туралы корытынды жасалады?A) генетикалык;B) тарихи;C) кешещц;D) телеологиялык;E) дурыс жауап жок-S. Улттык табыс ЖУО-ден келеЫ шамага аз:A) жанама салык, пен амортизацияга;B) трансфертгйс телемдерге;C) жанама сальщтарга;D) амортизацияга;E) трансфертпк толемдер мен жанама салыктарга.9. Стратеги ял ык жоспарлаудьщ кагидалары:A) мемлекет мудцесшен баска шаруашылык субъекттлершщ мудделершескеру жэне сэйкестенийру;B) мемлекетпк, салалык, аймактык басымдыктарды гылыми непздеу;C) узакмерз1мд1, ортамерз1мд1, кыскамерз1мд1 жэне агымдагы жоспарлаудынуздйсыздт;D) кешендшж;E) аталгандардын барлыгы.10. Кдз1рп экономикалык теорняда экономиканьщ циклш дамуы:A) унем1 кайталанатын объектинп шындык;B) конюнктурага эсер ететш кездейсок факторлардьщ нэтижесцC) сураныс пен усыныс тепе-тевдт теориясына кайшы келетш кубылыс;D) эволюциялык экономиканьщ непз1;E) мемлекет ic-эрекетшщ тецшздшнщ нетижесь11. Егер мемлекет коршаган ортаны коргауга крйылатын талапты кдтандатса. онда:А) эшм 61рлтне enaipic шыгыныньщ ecyi жэне жиынтык усынысыныцкыскаруы;

Тест тапсырлииары 209B) енш 6ipjiiri emtipic шыгынынын ecyi жене жиынтык усыныстьщ улгаюы;C) ешм бдрлт шыгынынын ecyi жене жиынтык сураныстын кыскаруы;D) ен1м б^рлшне enaipic шыгынынын ecyi жене жиынтык сураныстын ecyi;E) енш б1рлтне enaipic шыгынынын азаюы жене жиынтык сураныстынкыскаруы.12. Рыноктык экономиканыц туты ну сферасында мемлекет кандай меселелерменайналысуы тшс?A) кандай да 6ip топтын багалауына теуелаз когамнын муктаж тауарларымен кызмет керсетулерш аныктаумен;B) когамда акшалай табысты белумен;C) рационалды пайдалану кабшетш аныктай отырып, табысы шектелгеннакты тутынушыга кемек керсетумен;D) жеке ресурстар ewiipiciHiH келемш жене тутыну денгейш аныктаумен;E) тутынылатын тауарлардын бага денгейш белхглеумен.13. Эпмшипк экономиканын тутыну сферасында мемлекет кандай меселелерменайналысуы кджет?A) тутынылатын тауарлардын бага денгейш аныктаумен;B) иплйстердш пайдалылыгын аныктаумен;C) рационалды пайд алану кабйгетш аныктай отырып, табысы шектелгеннакты тутынушыга кемек керсетумен;D) колда бар ресурстар eHnipiciHiH келемш аныктаумен;E) кандай да 6ip топтардын муктаж тауарлары мен кызмет керсету курамынаныктаумен.14. Карееттлген сипаттамалардын кайсысы рыноктык экономикага жятпайды:A) орталыктандырылган жоспарлау;B) бэсекелестж;C) жеке меншис;D) кесшкерлйс кызметп тандаудын ерюндит;E) тутынушылар тандауынын ерйвдш.15. Мемлекеттщ орталыктандырылган баскару едюне непзделген экономикалык жуйе:A) ёшрпнлдж экономика;B) рыноктык жуйе;C) дестурл! котам;D) аралас экономика;E) капитализм.1. Экономиканы мемлекеттж реттеудщ кейнелкжене неоклассикалык теорияларыныц езшдш ерекшел1ктер1Экономиканы мемлекетпк реттеу пэш бойынша № 1 аралык бакылау2-вариант1. Аталган субъектшщ кайсысы толык экономикалык акларатгы иемденуш?А) экономикалык субьекплердщ ешкайсысы;

210 Улттык экономиканы мемлекеттЫ реттеуB) тутынушы;C) мемлекет;D) ©ндаруйй;E) экономиканыц барлык субъектшерь2. Егер енд!р1лген Ж 10 пакты келем1 тепе-тецщктен аз болса, онда ешируиллер:A) enaipic корларды кыскартады жэне ешмш улгайтады;B) ettoipic корларын молайтады жене enaipicTi кецейтеш;C) евдйрш корларын жэне енхиркгп де кыскартады;D) owiipic корларын улгайтады жэне enoipicTi кыскартады;E) ездерш ц енд1р1спк багытын езгертпейдь3. Егер мемлекет коршаган ортаны коргауга крйылатын таланты кдтандатса, онда:A) ешм б1рлшне ецщргс шыгыны еседо жэне жиынтык усыныс кыскарады;B) еш м б1рлт ещ йрк шыгыны есед1 жэне жиынтык усыныс улгаяды;C) еш м S ipiiri шыгыны есед1 жене жиынтык сураныс кыскарады;D) еш м б1рлшне emupic шыгыны жене жиынтык сураныс еседо;E) еш м 61рлшне enaipic шыгыны жене жиынтык сураныс кыскарады.4. Накты Ж 10 кдндай багада есептеледкA) базалык багада;B) экспорттык багада;C) дурыс жауабы жок;D) агымдагы багада;E) елемдж багада.5. Керсетшгеидердщ кдйсысы мемлекеттщ экономикалык кызметше жатпайды?A) сураныс пен усыныс аракатынасына непзделген еркш бага белплеукызме*п;B) бесекеш ынталандыру жене коргау кызмет!;C) когамдык-экономикалык сферада кукы к кещ стты курумен байланыстызавдык кызмет;D) экономиканын каунгаздйш камтамасыз ету;E) барлык экономикалык субъектшердщ акпаратка тецдей кол жетюзушкамтамасыз ету.6. Болжаудьщ кдндай тесшнде ep6ip кубылысты кдрастырганда оньщ барлыкеткен шактагы турлершен байланыстырылады?A) тарихи;B) кешендо;C) генетикалык;D) теологиялык;E) дурыс жауап жок.7. Кдз1рп экономикадагы мемлекетпк сектордыц тшмдшп:A) жеке иплгктерд1 когамдык иплжтермен оптималды алмастыруга байланысты;B) мемлекетпк сектордыц мелшерше байланысты;C) мемлекетпк кесторындардыц санына байланысты;

Тест тапсырма.1ары 211D) epiKTi уйымдардын денгейше байланысты;E) мемлекетпк меншйс улесцйн; темендеуше байланысты.8. Дж.М. Кеинстщ пайымдауы бойынша, елде туты ну шыгындарыньщ келемй ецалдымен неге байланысты?A) орналастырылган табыстын денгейше;B) тутынушынын туратын жерше;C) отбасы мушелершщ жасына;D) экономик ад агы акдга усынысы еЫмшщ каркынына;E) улттык, табыстын денгейше.9. Рыноктьщ кабметсчздт:A) барлык. жауаптар дурыс;B) табысты эдалетп жене тен белуге кабшетаздт;C) экологиялык мэселелерд! тшмш шешуге кабшетчпэдт;D) монополизм;E) шаруашылык субъек'плерд! кджетп аклараттармен камтамасыз етугекаби1етс1здш.10. Экономикада мемлекеттщ белсенд» ре. пн жакгаушы:A) Джон Кеннет Гэлбрейт;B) Милтон Фридмен;C) Фридрих фон Хайек;D) Альфред Маршалл;E) Анна Шварц.11. Экономикалык дамудьщ жанама реттеупнсше жатпайды:A) айыппул;B) салыктар;C) кедендж баж;D) бага:E) трансферттер.12. Мемлекеттщ кызметтеркA) аталганоардьщ 6epi дурыс;B) кукыктык жэне элеуметпк коргау;C) бэсекелестжга колдау, бизнесп реттеу;D) табыстарды кайта белу;E) когамдык иплйстерда ещцру, кукыктык жене елеуметпк коргау.13. Экономиканьщ циклдык; дамуы саяси факторлардьщ эрекетшен болатындыгытуралы теория мынадаи туьпщайды:A) барлык жауап дурыс;B) антиинфляциялык шаралар укгмег денгей1нде кабылданады;C) жогаргы мемлекетпк билж органдарынан сайлаудан кешнп жыл Ke6iHeceкатал экономикалык шараларды жузеге асырумен байланысты;D) сайлау жщлш экономикалык циклдердщ жтлМне есер eTyi мумкщ;E) елеуметпк салага шыгындардын кеп жумсалуымен байланысты.

212 Улттык экономиканы мемлекеттак реттеу14. Tepic сырткы веер болганда:A) тауарлар аз квлемде ещиршеда жене оган жогары бага тагайындалады;B) тауарлар шамадан тыс квп квлемде видаршедц жене оган жогары багатагайындалады;C) тауарлар eiuipici токтайды;D) аз квлемде енд1ршед1 жене оган вте твмен бага тагайындалады;E) шамадан тыс квп еядаршедо жене вте твмен бага тагайындалады.15. д к 1мш1пж экономиканыц тжелей ewvpic сферасында мемлекет кдцдай мэселелерменайналысады?A) когамдык enztipicTi орталыктан жоспарлау;B) шектелген ресурстар кагидасымен emupic келемш аныктау;C) когамдык игйнк вщцрюгнщ келемш аныктау;D) жеке иплйстер ецгцрюшщ келемш белплеу;E) еркш кесшкерлйс сферасын улгайту.1. Экономиканы мемлекетпк реттеу нысандары,тет1ктер|, колдану жагдайларыЭкономиканы мемлекетпк реттеу п э т бойынша № 1 аралык бакылау3-вариант1. Экономиканы мемлекетпк реттеу теориясыныц непзш кдлаушы им болып табылады?A) Джон М.Кейнс;B) Милтон Фридмен;C) Фридрих фон Хайек;D) Альфред Маршалл;E) Пол Самуэльсон.2. Мемлекетпк реттеудщ объекпеше жатпайды:A) капитал жене ецбек козгалысы;B) когамдагы елеуметпк катынас;C) акдпа айналысы;D) монополия;E) аймактарды кешенд1 дамыту.3. Кейнс былай деп есептейш:A) жумыссыздыкты темендету ушш уймет мемлекетпк салык пен сатыпалуларды колдануы тшс;B) рыноктык, жуйеде к,ыск,а мерзщде жумысбастылык,тьщ жогары денгешндербес камтамасыз ететш механизм бар;C) экономика орталыктандырылган жоспарлау непзщде дамуы кажет;D) экономиканы жогары делиберализациялау кажет;E) Yюмет экономиканы турактандыру ушш тек монетарлык саясаттынкуралдарын колдану кажет.4. Кейнстщ пшршше мемлекетпк реттеудщ объекпекA) жиынтык сураные;B) салык койылымы;

Тест тапсырмалары 213C) акша массасынын келеш;D) пайыз койылымы;E) элеуметпк сала.5. Рыноктык, экономикалагы мемлекеттщ экономикалык, кызметше жатпайды:A) жалпы ж\мысбастылыкты камтамасыз ету;B) шаруашылык зан, шыгарушылыкден айналысу;C) экономиканы унем1 демонополизация л ау;D) инфляцияга карсы сауыкдыру;E) мемлекетпк каржылар жуйесшщ оптималды келемш колдау.6. Мемлекетпк сектордын yneci жогары экономика саласы:A) гарышты игеру;B) болшек сауда;C) конак уй шаруашылыгы жэне когамдык. тамактандыру;D) ауыл шаруашылыгы;E) киш жэне аяк к и т eHttipici.7. Болжаудьщ кандай тесип объектшщ алгашкы тарихын талдап, оныц непзшкалаушы факторлары мен даму ерекшелштерш пркеши жэне осыньщ непзшде олобъектшщ болашагы туралы кррытынлы шыгарады:A) генетикалык;B) тарихи;C) кешендйD) телеологиялык;E) дурыс жауап жок-S. Керсеплген белплердщ кдйсысы рыноктык экономикага тэн емес:A) бесекелеспк;B) директива жоспарлау;C) жеке мешшк;D) еркш кэсшкерлш;E) еркш сауда.9. Стратегиялык жоспарлаудьщ кдгидалары:A) мемлекет муддёсшён баска шаруашылык субъекплершщ мудделершескеру жэне сэйкестеншру;B) мемлекетпк, салалык, аймактык басымдыктарды гылыми непздеу;C) узак, орта, кыска мерз1мд1 жэне агымдагы жоспарлаудьщ уздшсвдщп;D) кешендшис;E) аталгандардын барлыгы.10. Рыноктык экономиканьщ накгы eooipic сферасында мемлекет кандай мэселелерменайналысуы тюс?A) когамдык иплостер ёндарюшщ келемш аныктаумен;B) колда бар ресурстар eaaipiciHiH келемш аныктаумен;C) жеке итинктердщ ендоргс келемш белплеумен;D) мемлекетпн eHflipic сферасын экзмшшк жолмен кенейтумен;E) когамдык eHflipicri орталыктандырылган жоспарлаумен.

214 Улттык экономиканы мемлекеттж реттеу11. Кандай бага инфляциями синапайлы:A) сураныстын усыныстан артык болуыиан туындайтын бага;B) QHAipicTin циклдык, осушен туындайтын бага;C) тауар кунынын есушен туындайтын бага;D) жекелеген тауарларга сураныстын епнш ш ктщ твмен бвлуымен байланыстыусыныстан жвгары бвлуынан туындайтын бага;E) ецщруийлердщ мвнопвльды устемдтнен туындайтын бага.12. Экономикалык дамудыц жанама реттеуиисше жатпайды:A) айыппул;B) салыктар;C) кедендйс баж;D) бага;E) трансфертгер.13. Номиналды ЖЮ кандай багала есептеледкA) агымдагы бага;B) экспвртты бага;C) базалык, бага;D) дурыс жауабы жок;E) элемдак бага.14. Кдндай экономикалык салаларда мемлекетпк сектор жш болады:A) инфракурылымда;B) бвлшек саудада;C) ауыл шаруашылыгында;D) когамдык тамактануда;E) тутынушылар игишш ещйруде.15. Индикативп жоспардыц директива жоспардан айырмашылыгы:A) карастырылатын непзп макроэкономикалык керсепоштер мвлшер1ертурл1;B) сандык керсетклш пен тапсырмалардын жоктыгымен, сонымен катаррыноктан тыс секторды камтуымен;C) жалпылама кврсеткйптердщ сандары эртурл1;D) мшдетп еместшмен;E) узак мерзщщ даму стратегиясына багытталуымен.1. Жоспарлаудыц мэж, Typnepi, aflicT epiЭкономиканы мемлекетпк реттеу пэш бойынша № 1 аралык бакылау4-вариант1. Экономика мен мемлекетпц кдрым-кдтынасыныц кдндай улпсшде мемлекетпцшаруашылык ем1рдеп минималды катысуы туралы айтылады?A) неоклассикалык улп;B) маркспк улп;C) аралас экономикалык улп;

Тест тапсырмалары 215D) втпеш экономикалык улп;E) кейнспк улп.2. Экономика мен мемлекеттщ карым-катынасыныц кдндай улпанде мемлекеттщшаруашылык eMipjii баскдру удерюндеп басты рел1 тура л ы айтылады?A) маркспк улп;B) аралас экономикалык улп;C) eтпeлi экономикалык улп;D) кейнспк улп;E) классик алык. улп.3. Kasipri неоклассикалык теорияга сэйкес нарыктык механизмищ ттмш дамуынкамтамасыз етедкA) толык бэсекелеспк экономика жагдайы;B) тек кана мемлекеттщ белсенда колдауы;C) экономикада улкен кэсшорындардьщ басым болуы;D) экономикада кщц кэсшорындардьщ басым болуы;E) монополии сектор.4. Теменде керсетиген теориялардьщ кдйсысы экономиканьщ циклдш дамуын акшаагымыньщ езгерушщ ерекшелтмен байланыстырады?A) монетарлык саясат;B) маркспк;C) неоклассикалык теория;D) толык тутынбау теория;E) кейнспк теория.5. K^3ipri экоиомикадагы мемлекетпк сектордыц тшмдинп:A) хеке иплйстерш когамдык етшктермен оптималды алмастыруга байланысты;B) мемлекетпк сектордын мелшерше байланысты;C) мемлекетпк кэсшорындардьщ санына байланысты;D) epiKii уйымдардын денгейше байланысты;E) мемлекетпк менш1к улесщщ томендеуше байланысты.6. Мемлекетпк реттеу эд ет тандау кезшде кдндай экономикалык гандар ескериед!?A) кем1мел1 кайтарымдылык заны:B) сураныс жэне усыныс заны;C) кёмшеэп шекп ешмдГлш заны;D) экономикалык тепе-тещпк заны;E) аталгандардын барлыгы дурыс.7. Икдикативп жоспардьщ директивп жоспардан айырмашылыгы:A) карастырылатын непзп макроэкономикалык керсеткйитер мелшер1эртурт;B) сандык корсеткой пен тапсырмалардьщ жоктыгымен, сонымен катаррыноктан тыс секторды камтуымен;C) жалпылама кэрсеткшггердщ сандары эртурл!;D) мщдетп еместтмен;E) узак мерзимсвд даму страте гиясына багытталуымен.

216 Улттык экономиканы мемлекеттйс реттеу8. Рыноктык экономикада мемлекетпк багдарламалар кдндай кызмет атхдрады?A) олеумегпк-экономикалык, дамудын стратегиялык багыттарына ресурстардышогырландырады;B) барлык, экономикалык сектордын дамуын аныктайды;C) жеке секторга багытталады;D) когамдык сектордагы кесшорындарга багытталады;E) когамдык уйымдарга багытталады.9. Болжаудыц кдй тесин объектжщ баска улерктермен жене кубылыстармен байланысынкдрастырады?A) тарихи;B) кешенш;C) генетик ал ык;D) телеологиялык;E) дурыс жауап жок;10. Болжау вдкше жатпайды:A) экспертпк багалау едки;B) формалды логика едки;C) экстраполяция едка;D) Дельфи eflici;E) экономикалык-математикалык модельдеу.11. K^3ipri экономикалык теорияда кейнстж багыт нет непздейш?A) рыноктык экономикада мемлекетпк реттеудщ кажетпп;B) когамныц дамуын тежеунп экономиканы мемлекетпк реттеудд жою;C) барлык елеуметпк меселелердо еркш бэсекелестж аркылы шешу;D) а к т а сферасын мемлекетпк реттеудщ кажетпп;E) катан орталыктандырылган жоспардьщ кажетпп.12. Жиынтык усыныс кисыгындагы классикалык узщдпA) тис сызык;B) он багытталган;C) Tepic багытталган;D) келденен сызык;E) аталганнын барлыгы.13. Экономикалык жагдай жиынтык усыныс кисыгыньщ кейнстж улпсше сэйкескелгенде, жиынтык сураныстьщ ecyi:A) накты Ж ¥ 0 ecipefli, 6ipaK багага ecepi жок;B) баганы ecipefli, 6ipaK накты Ж ¥0-ге ecepi жок;C) бага децгейш де, накты ЖУО денгейш де арттырады;D) баганы ecipefli, накты Ж ¥0-ш еаредд;E) аталганнын барлыгы.14. Мемлекеттщ кемшшп:A) акпаратгардыц тец аздт;B) баганын икем аздт;C) когамдык иплистерда ендарудщ кажетгш;

Тест тапсырмалары 217D) экстреналииш реттеудщ кджетгт;E) халыкты элеуметпк коргаудын кажетгт.15. Шектеул! ресурстарды тшмд1 пайдалану жоспарлаудьщ кдндай кдгидасыменбайланысты?A) басындылык;B) гылымилык;C) элеуметпк багьптылык;D) кешещцлпс;E) жалпы лык.№ 2 аралык. бакылау1-вариант1. Аймактык елеуметп экономикалык багдарламаны жасау жэне жузеге асыру -дьщ максаты:A) барлык жауап дурыс;B) аймактьщ дагдарыстан шыгуы;C) аймак экономикасынын ерлеуш камтамасыз ету;D) аймак халкынын суру денгейш жогарылату;E) аймактык экологиялык жагдайдын жаксаруы.2. Салык саясаты мемлекетпк реттеудщ кдндай формасына жатады?A) каржылык;B) завды-кукыктык;C) несиелш;D) эымшшйс;E) элеуметпк.3. Экономикалык дамудьщ пкелей реттеунлеше жатпайды:A) кедешйк баж;B) зандар;C) жаргылар;D) шектеулер;E) эмбарго.4. Егер мемлекет салык туамш взгертпей (тутынуга шекп бешмдшк 0,75-ке Тед,ал нмпортка шекп бешмдшк 0,25-ке тец) взшщ сатып алуларын 2 млрд. тенгегекебейтетш болса, тепе-тен Ж10 калай езгереш?A) 4 млрд тенгеге кебейедо;B) б млрд тенгеге кебейедо;C) 4 млрд тенгеге азаяды;D) 2 млрд тенгеге кебейеда;E) 8 млрд тенгеге кебейедо.5. Мемлекетпк шыгындардьщ ecyi ЖЮ-ш мынадай жагдайда арттырады. егер:A) мемлекет шыгындары тауарлар мен кызметтерш сатып алуга багьпталса;B) мемлекетпк шыгындар акдпага усыныстын есуше алып келсе;C) мемлекетпк шыгындар мемлекетпк емес секторды ipi келемде ыгыстыраалмайды;

218 Улттык экономиканы мемлекеттж реттеуD) мемлекеттж шыгыцдар мемлекеттж багалы кагаздар шыгару есебшенкаржы ландыры лады;E) мемлекеттж шыгындар акша усыныстарын кыскартуга алып келед].6. Мемлекеттж бюджет тапшылыгы мынандай жагдайда орын ал алы:A) мемлекет шыгыстарынын сомасы салыктык, туздмдердщ сомасынан асыпTY.cyi;B) салыктык туам сомасынын азаюы;C) мемлекет активтершщ сомасы онын мшдетгемелершщ келемшен асыптуседйD) мемлекет шыгыстары азаяды;E) мемлекет мшдетгемелершщ онын активтершен асып Tycyi.7. Мемлекетпк кдрыздыц накты мэселелершщ 6ipi:A) улттык ошмнщ 6ip б е л т елдщ сыртына кетеда;B) табыстар тениздт кыскарады;C) etwipic тшмдштн арпыруга ьшта жогарылайды;D) мемлекет шыгысы азаяды;E) мемлекет мшдетгемеа онын активтершен артык болады.8. Амортизациялык саясат мемлекетпк реттеудщ кдндай формасына жатады?A) каржылык-несиелж;B) занды-кукыктык;C) екшшшж;D) уйымдык;E) элеуметпк.9. ДЖ. Кейнстщ айтуынша, елдеп тутынушылар шыгындарыньщ квлем!, ен алдымен,байланысты:A) колдагы табыстын денгейше;B) тутынушынын турган жерше;C) елдщ улттык ерекшелжтерше;D) акша усынысы каркыныньщ есуше;E) улттык табыс денгейше.10. Егер Улттык банк ЖШ келемш улгайт^та тырысатын болса темендеп шаралардьщкайсысын колданбауы тик?A) колма-кол акшасы бар адамдарга несиеш тшмд1 ету ушш пайыздыкставканы жогарылату;B) жалпы шыгыстын децгейш кетеру ушш инвестипиялык шыгысты арттыру;C) банктердщ акшалай емес активтерш арттыруды ынталандыру ушшбанктж резервтерда кебейту;D) агымдагы шоттагы каражатты улгайту;E) несие алуды жец1лдету.11. «Ашык рыноктагы операция» термиш неш б1длйред|:A) YB кунды кагаздарды сатып алу жэне сату кызметт;B) YB коммерциялык банктерге карыз беру кызметт;

Тест тапсырмалары 219C) коммерциялык банктердщ фирмалар мен халыкты несиелеу кызмеп;D) коммерциялык банктердщ агымдагы шотын артгыруга немесе азайтугаалып келетш ¥ Б операция лары;E) коммерциялык банктердщ агымдагы шотын арттыру немесе аэайту аркылыпайыздык ставка денгейше эсер ету.12. Жогары экономикалык ттм дш кке кдндай жагдайда кол жетмзигед!?A) таза бэсекелеспк;B) таза монополия;C) монополиялык бэсекелеспк;D) олигополия:E) рыноктын барлык тиш.13. Марксизм ецбек акыны кдлай аныктады?A) жумыс KymiHiH багасы;B) енбек куны;C) жумыс куш ш щ куны;D) енбек багасы;E) енбек эш мш щ шеп.14. Кейнспнл экономикалык саясаттьщ басты максаты:A) жумыспен камтудын жогары денгейше кол жеттпзу мен еш йрктщ енжогаргы каркынды эсудн камтамасыз ету;B) жумыспен камтудын жогары денгейше жету;C) бага турактылыгын камтамасыз ету;D) акша бтрлшнщ турактылыгын камтамасыз ету;E) квсшкерлишен еркш айналысуды камтамасыз ету.15. KeirrereH экономистер кыскд мерз1мдеп жумыс бастылык децгей! жэне ешмкелем! келес! керсетюш аркылы аныкгалады деп есептейш:A) жиынтык шыгыннын денгеШмен;B) бага денгеШмен;C) жумыс KymiHiH санымен;D) капиталдын улттык корымен;E) ewripicriK функциялардын манызымен.16. Жумыссыздык элеуметпк-экономикалык салдарына жатпайды:A) инфляция дещ'ейшщ ecyi;B) Ж У©-нш толык ©HflipuiMeyi;C) жумысшылардын бш исплтнен айырылуы;D) тулганын куйзелгске ушырауы;E) жумыссыздык шыгындарынын тещпз белшуь17. Кейнспктер бойынша жумыссыздыктыц непзп себебкA) сураныстын жепалцсс1здит;B) жалакынын шамадан тыс жогары болуы;C) жумыс к у ш корынын к аж етп л т;D) енбек рыногынын икемаздпг,E) саяси тураксыздык.

220 Улттык экономиканы мемлекеттЫ реттеу18. Мемлекеттщ кандай концепциясында трансфер т к мемлекет кдгиласын толыкгайбейнелейд!:A) елеуметпк-рыноктык шаруашылык теориясы;B) когамдык вл-аукат теориясы;C) мемлекетпн жалпыга б!рдей вл-аукат теориясы;D) Дж.М. Кейнс теориясы;E) монетаризм теориясы.19. Мемлекетпн кдндай концепциясында гармониялыктэртшп кдмтамасыз ету керек.A) елеуметпк-рыноктык шаруашылык теориясы;B) когамдык эл-аукатгылык теориясы;C) мемлекетпн барлык когамдык ел-аукаттылык теориясы;D) Дж.М.Кейнс теориясы;E) монетаризм теориясы.20. Валюта б агамы дегешм!з:A) баска елдщ валюта багасымен бейнеленген 6ip елдщ валютасынын багасы;B) Улттык валютанын алтындык курам ы;C) элемдж рыноктагы валютага сураныс;D) элемдж рыноктагы валютага усыныс;E) валютаны тауарлык камтамасыз ету.21. Тауарды экспорттаумен байланысты салынатын салык;A) кедендж баж;B) табыс салыгы;C) мулж салыгы;D) мурагерлж салык;E) баг алы кагаздар операциясынан алынатын табыска салык.№ 2 аралык. бакылау2-вариант1. Темендеплердщ кайсысы аймакгы кешендц дамытуды болжау кдгиласына жатпайды?A) иерархиялык;B) жуйелшйс;C) айкындыльж;D) непздшйс;E) узджс1здж.2. Акционерлж когамды баскаратын жогаргы орган:A) директорлар кенеа;B) енлдер жиналысы;C) акционерлердщ жалпы жиналысы;D) артыкшылыгы бар акция иелер1нщ жиналысы;E) акционерлж когамныц аткарушы органы.3. Жерге салынатын салыкты жогарылатудыц пкелей салдары:А) жана объектшердщ курылысын кыскарту;

Тест тапсырмалары 221B) ауылшаруашылыгында жумыспен камтуды кыскарту;C) фермерлердщ табысынык азаюы;D) ауылшаруашылык вншгшц багасьшын жогарылауы;E) аталгандардын барлыгы.4. Мемлекетпк карыз:A) бюджет тапшылыгынын;B) мемлекеттж шыгындардьщ;C) корганыска жумсалатын шыгындардьщ;D) шетелдйс карыз алушыларга твлемдердщ;E) мемлекетпк карыз бойынша твлемдердщ сомасынын нетижесшде болады.5. Крсымша кун салыгы:A) тауарларга салык;B) прогрессивт1 табыс салыгы;C) мулжке салык;D) корпорация табысына салык;E) мурагерлиске салынатын салыкка жатады.6. Цикл непз1ндеп тецестсрыген бюджет келесшщ салларынан лайда болады:A) экономикалык кулдырау кезецщдеп салыктардыц твмендеу1 менмемлекетпк шыгыстардын всу1мен;B) экономикалык кулдырау кезецщцеп мемлекетпк шыгыстардын кыскаруымен салыктарлын осушен;C) инфляцияныц ecyi кезшде мемлекетпк шыгыстардын ecyi мен салыктардыцтемендеугмен;D) инфляциянын ecyi кезшде мемлекетпк шыгыстардын ecyi мен салыккойылымынын турактылыгынан;E) экономикалык кулдырау кез1нде мемлекетпк шыгыстардын кыскаруымен салыктардьщ темендеушен.7. Мемлекетпк бюджет тапшылыгын кдржыландыру TecLuepi:A) акша-несие эмиссиясы, салыктык тусшдерде артгыру жэне заемдаршыгару;B) акша-несие эмиссиясы, салыктык тусшдердо артгыру жене заемдар бойыншателем жасау;C) салыктык туамдерщ артгыру жэне заем бойынша телем жасау;D) дурыс жауап жок;E) акша-несие эмиссиясы жэне заемдар шыгару.8. Инфляцияныц шарыхтауында кдржы-экономикалык турактандырылуъша крлжетюзу ушш кдндай шаралар колдану кажет?A) енбекакы ecyiH жэне халыктыц баска да акшалай табыстарын тежеу;B) багага мемлекетпк бакылаудыц кушш жою;C) жеке кэсшкерлйске жол ашу;D) сырткы экономикалык кызметке мемлекетпк монополияны жою;E) аталгандардын барлыгы.

222 Улттык экономиканы мемлекеттж реттеу9. Инфляцияньщ шарыктау шепнде enmeni экономикадагы кдржы-экономикалык;гурактандырылуына крл жетюзу уилн ец алдымсн кдндай шара крдоану кажет?A) мемлекетпк бюджет тапшылыгын кыскарту;B) багага мемлекеттж бакылаудын кушш жою;C) ецбекакы осу in жене халык,тын, баска да акшалай табыстарын телеу;О) сырткы экономикалык кызметке мемлекетпк монополияны жою;Е) жеке кесшкерлис кызмет epKinairi.10. Акша-несне саясатын жузеге асыратын непзп институт:A) орталык банк;B ) у й м е т ;C) кор биржасы;D) каржы министрлш;E) eKiHmi децгейл1 банктер.11. Эскерге шыгыстар мен елеуметпк багдарламалардыц ecyi нетижесшде пайдаболады:A) сураныс инфляциясы;B) шыгын инфляциясы;C) курылымдык инфляция;D) басынкы инфляция;E) аталганныц барлыгы.12. Темендеп пайымлаулардьщ кдйсысы монополияныц Tepic жагына жатпайды?A) масштаб ecepi;B) элеуметпк ауыртлалыктыц Kymeroi;C) рынок тепгшщ 03repyi;D) ресурстардыц тшмгаз белшу1;E) табысты едалетаз белу.13. Осы пайымдаулардыц кдйсысы монополияньщ од эсерше жатады?A) элеуметпк кцыншылыктардьщ кушекл;B) масштаб 9cepi;C) салааралык бэсекелеспктщ дамуы;D) РТП дамуы;E) барлыгы да жатады.14. Дж. Кейнспк теорияны жактаушылардыц niidpi бойынша enjiipic пен жумысбастылык;децгеш аныкталады:A) жиынтык сураныс децгешмен;B) Ж.Б. Сэй заны бойынша;C) экономикадагы толык жумысбастылыкты камтамасыз ететш экономикалыктурактылыкпен;D) суранысты калыптастыратын усыныспен;E) жалакы мен баганын икемдшшмен.15. Темендеп кубылыстардыц кдйсысы экономикалык кулдырау кезещне сэйкесемес:А) жумыссыздык бойынша жердемакы кеяемшщ азаюы;

Тест тапсырмалары 223B) узак мерзшД1 кызмет ететш курал-жабдыктарга инвестициянын темендеуг,C) ецбекке сураныстын темендеуцD) салык. туамдердщ кыскаруы;E) корпорация пайдасынын темендеуь16. Жиынтык сураныс жеткшшпз болтан жагдайда:A) циклдык жумыссыздыкты ecipefli;B) фрикциондык жумыссыздыкты ecipefli;C) курылымдык жумыссыздыкты есгреда;D) жасырын жумыссыздыкты ecipefli;E) жумыспен камту децгейш езгертпейш.17. То лык жумысбастылык:A) фрикциондык жэне курылымдык жумыссыздыкгыц болуы;B) 100% жумыс кушшн жумыспен камтылуы;C) циклдык жумыссыздыктын болуы;D) фрикциондык жумыссыздыктын болуы;E) курылымдык жумыссыздыктын болуы.18. Тутынынатын тауарлар enaipici ecyi ушш не мацызды болып табылады?A) етк1зу келемш еируде салыктык. ынталандыру;B) пайда салыгынын ставкасын азайту;C) халыктын OMip суру денгейш жогарылату;D) ещцрклж инвестициялык пайдага салынатын салыктан босату;E) табыс салыгынын ставкасын темендету.19. Егер тепе-тец ЖЮ г а ш оныц елеуметпк децгешнен кеп болса, онда:A) бага денгеШ кетерйгедо;B) жумыссыздык децгёШ кетерщедо;C) сураныс жиынтыгы артады;D) жиынтык усынымы артады;E) бюджет тапшылыгы пайда болады.20. Егер елдщ сауда балансы оц болса, онда :A) улттык валюта багамы артады;B) улттык валюта багамы темендейд1;C) валюта багамы езгермейда;D) инфляция каркыны еседГ:E) жумыссыздык азаяды.21. Шетел инвестиниясынын K e p i салдары:A) алдынгы тэж!рибеш колдану мумкшдт;B) жетшген технологияны колдану;C) экономиканьщ 6ip жакты дамуы;О) колданылатын капиталдын артуы;Е) баскарудын сонгы эдгсш колдану.

224 Улттык экономиканы мемлекеттж реттеу№ 2 аралык, бакылау3-вариант1. Аймахда белудщ кдгидаларын кэрсетануз:A) удайы owiipic удерюшщ б1рлт жэне жабыктыгы;B) географиялык кагида;C) пассионарлык; кагидасы;D) е к т ш ш к кагидасы;E) барлык жауаптар дурыс.2. Кдзакртанда шагын бизнесгп дамыту ушш кдндай жагдай жасалуы тмс?A) жещлдпспен несиелеу;B) салык жещлдйстерш беру;C) арнайы багдарламалар жасау жэне колдау корларын куру;D) кукыктык коргау;E) жогарыдагылардьщ барлыгы.3. Кэсшкерлш фирманы экономикалык субъект ретщде сипаттайтын непзп белп:A) меншйс нысаны;B) кызмет ету еркщдт;C) мулйспк жауапкерштп;D) фирманын кэлем1;E) жогарыдагы белплердщ барлыгы.4. Мемлекетпк шыгындардьщ ecyi мынаган апарады:A) акталмаган эмиссияныц есебшен инфляцияньщ кушенн;B) халыктьщ накты табысынын тэмендеу1;C) елдщ BHoipiciiK мумкшдтнщ кыскаруы;D) мемлекеттщ инвестициялык кызметшщ улгаюы;E) барлык жауап дурыс.5. Темендеп керсеплген салыкгардьщ кайсысы сощы тугынушыга аударылады?A) акциздер;B) корпорацияньщ табыс салыгы;C) жеке табыс салыгы;D) элеуметпк жарна;E) мурага салык.6. Мемлекетпк бюджет тапшылыгыныц турлеркA) курылымдык жэне накты;B) циклдык жэне курылымдык;C) накты жэне циклдык;D) накты жэне номиналды;E) аталганнын барлыгы.7. Лаффер кисыгы:A) бюджетке тусетш салык келемшщ салык койылымына тэуелдалт;B) салыктардын бэлшуцC) табыстардын белшу1;

Тест тапсырмалары 225D) мемлекетпк бюджет тапшылыгынын децгеШ;E) инфляция денгеМ.8. Рыноктык; бага денгейш езгерту:A) фискальдык. саясатты темендетеда;B) фискальдык саясат нэтижесшде кершбейД1;C) фискальдык шара эсерш кушейтеда;D) фискальдык саясат журпзуде ic жузшде болмайды;E) мемлекетпк шыгындар мен салыктардын мультипликациялык эсершарттырады.9. Болжанбаган инфляцияньщ теуекелш сактандыру кур алы ретшде:A) узак, мерз!мд1 кезенде енбек акыны индекстеу пункпсш енбек KeniciMшартынакосу;B) салым бойынша ставканы индекстеу;C) банктщ пайыэдык ставкасынан темен ставка бойынша карызды баска6ip тулгага у сыну;D) банктен несие алу непзшде бизнес ашу;E) барлык жауап дурыс.10. Инфляция кезнше:A) накты ЖУ0-ге Караганда номиналды Ж ¥0 жылдам еседо;B) номиналды Ж ¥0 мен накты Ж ¥0-нщ ecyi б!рдёй;C) номиналды ЖУ© де, накты ЖУ0 де еспейш;D) олардын ecyi 6ip-6ipiHe байланыссыз;E) олардын ecyi 6ip-6ipiHe байланысты.11. Таза рыноктык бесекенщ элементтер1:A) стандартталган енгм епазупп фирма санынын кептш, рынок ка epKiHKipyi;B) стандартталган ешм етк1зуш1 улкен фирмалар санынын аздыгы;C) дифференциалданган ешм етюзупп усак фирмалардын салыстырмалыкептш, рынокка салыстырмалы еркш xipy;D) жалгыз сатушы рынокка Kipy киындатылган:E) барлык жауап дурыс.12. Аталпш рыноктардын кайсысы жеттлген бэсеке жагдайына анагурлым сэйкескеледа?A) шаштараздарда керсетшетш кызметтер;B) болат;C) автомобильдер;D) акциялар мен облигациялар;E) бензин.13. Бесекеден зацды шектеулер (патенттер, лниензиялар) аркылы коргалатынфирма:A) жабык монополия;B) табиги монополия;C) ашык монополия;

226 Улттык экономиканы мемлекетпик реттеуD) босекелес фирма;E) табиги мемлекетпк монополия.14. Елдеп жумыссыздыкты симаттайтын керсетшштер:A) жумыссыздык децгеМ мен оныц орташа узактыгы.B) жумыссыздык децгейа;C) экономика курылымыныц 63repici;D) жумыссыздыктын орташа узактыгы;E) барлыгынын жиынтыгы.15. Жумыссыздыктын оц жактары:A) жумысбастылардын ецбек ету терпбш кушейтедйB) бшктишсп темендетеда;C) экономикалык элеует толык пайдаланбайды;D) элеуметпк сактандыру денгейш темендетедо;E) халыктын, отбасынын eMip суру децгеМ темецдейдь16. Кргамдык игипк жеке иплштен былайша ерекшеленедоA) белшбеши жэне жеке пайдаланылмайды;B) белшед1;C) жеке пайдаланылады;D) белшед1 жене когамдык турде пайдаланылады;E) белшед1 жене жеке пайдаланылады.17. Парето оптималдылыгыныц барлык жагдайлары сакталады:A) жеплген бесекеде;B) ретгелетш монополияда;C) монополиялык бесекеде;D) олигополияда;E) монопсонияда.18. Кедейш1пш децгей1 мына непзде аныкталады:A) KyHKepicriH ен теменп денгеШ;B) накты енбекакы;C) орташа енбекакы;D) ен теменп енбекакы;E) аталганныц барлыгы.19. Халыкгыц eMip суру децгейш сипаттамайтын керсепшп:A) ескери техниканын enaipici;B) накты жалакы динамикасы;C) тургын уймен камтылуы;D) б1л1м берудщ жеткшйстшш;E) жан басына шакканда непзп тамак ешмдерш тутыну.20. Импортталатын тауарга кеден салыгын алып тастау неге алып келедйA) iuiKi бага темендейд1;B) осы тауарды тутыну артады;C) ел шшде осы тауарды ендару темендейда;

Тест тапсырмалары 2 2 7D) бюджетке зиян келеш;E) барлык жауап дурыс.21. Сырткда экономикалык; кызметп шектеудщ тарифтж эдосше не жатады?A) к еде щи к баж салыгы;B) экспортты субсидиялау;C) экспорттык несиеш сактанлыру;D) импорттык квота;E) валюталык курсты реттеу.№ 2 аралык, бакылау4-вариант1. Автоматты гурактандырушылар:A) улттык табыстын ауытку терещйгш томендетедцB) уакыт лаги мэселесш шиелешст1ред1;C) толык жумысбастылык кезшде бюджеттщ тендтне экелетш салыктыккойылымдарды орнатады;D) накты мемлекеттж бюджеттщ тецдхпне экелетш салыктык койылымдардыорнатады;E) аталганнын барлыгы.2. Рынок жаглайынла темендеп салалардыд кдйсысында ком черни ялы к юызметболуы мумин емес:A) жеке секторда;B) мемлекетпк кэсшорында;C) акционерлйс когамда;D) 6 ip iK K e H кэсшорында;E) косшкерлнстщ барлык типтершдё болуы мумкш.3. Шагын бизнес кдндай экономикалык мэселелерд! шешедГ?A) кэс!пкерл1к кабьлетп юке асырады;B) бэсекеш ко лд а иды;C) жумыс орындарын ашып, жумыссыздык мэселесш жешлдетедг,D) рынокты тауарлар жэне кызметтермен толтыралы;E) жогарыла аталган мэселелердш барлыгы.4. Усыныс теориясы бойынша бюджеттш экспансия саясатыньщ сипаты келесшей:A) салыктын темендеушщ маныздылыгы;B) салык есушщ маныздылыгы;C) бюджет тапшылыгы мен салыктын аз келемде ecyi;D) бюджет артыкшылыгы мен салыктын аз келемде ecyi;E) аталганнын барлыгы.5. Мемлекетпк шыгындардьщ есу кезшдеп (мысалы 100 млрд тецгеге) жэне осындайквлемде жеке салыктьщ темендеу1 жагдайынла мультипликатор эсера арасындагыайырмашылык аз. Ол темендеплердщ салдарынан болады:А) жеке салыктын 10 млрд-ка темендеу1, тутыну шы л ар шыгынын осындайкелемде ешрмейш, ишнара оскен табыс жинакталады;

228 Улттык экономиканы мемлекеттж реттеуB) exaipicTiK ic-эрекеттщ табысын ecipe отырып, сонымен коса тутынушыларшыгыстарын ocipe/ju;C) салыктын 10 млрд-ка темевдеу1, мемлекетпк шыгындардын осы келемдеocyiHe Караганда мемлекетпк ecepi жогары;D) салыктардын темендеу1, тутынудын шыгыстары мен KipicrepiHe эсерете;и жэне мемлекетпк шыгыстардьщ ocyi оларга жанама эсер етедо;E) аталганнын барлыгы.6. Егер номиналды табыс 8%-га, ал бага 10%-га эссе, онда накты табыс:A) 2%-га оседа;B) 18%-га ecefli;C) 2%-га тэмендейвд;D) 18%-га темендейд1;E) 03repicci3 калады.7. Жанама салыкгыц туркA) косылган кунга салык;B) багалы кагаздармен жасалынатын операцияларга салык;C) корпорациянын пайдасына салык;D) занды жэне жеке тулгалардын табысына салык;E) мулйс салыгы.8. Акт ага усыныс артады, егер:A) акша базасы артса;B) мшдетп резервтеу нормасы артса;C) колма-кол депозитгердш катынасы эссе;D) акша мультипликаторы томен болса;E) акша айналымыньщ жылдамдыгы артса.9. Акдиага усыныс артады, егер:A) улттык банк ашык рыноктардан мемлекетпк облигацияларды сатып алса;B) улттык банк коммерциялык банктерге бершетш ссудасынын есептткпайыз ставкасын жогарылатса;C) улттык банк мшдеттелген кор жинау нормасын жогарылатса;D) улттык банк халыкка жэне коммерциялык банктерге облигация сатса;E) акша б1рлтнщ айналым жылдамдыгы артса.10. Туты нуда бэсекенщ болмауы кдндай тауарга тэн:A) когамдык тауар;B) барлык тауарлар мен кызметтер;C) жетспейтш тауарлар;D) enaipicTiK ресурстар;E) калыпты тауарлар.11. Монополиспк бэсекелеспк тусшт нет кврсетеда?A) багасыз бэсекелеспк;B) стандартталган эшмдердц втк1зет1н фирмалар санынын кэптш;C) сараланган ешмнщ этк1зуш1 фирмалардыц салыстырмалы санынынк еп тт;

Тест тапсырмалары 229D) аталган рыноктагы 6ip гана сатушы;E) салага еркш Kipy.12. Жалгыз ешмд! жетюзупн болып табылатын, Гнрак бэсекеден арнайы коргалмайтынфирма кялай аталады?A) ашык монополия;B) жабык монополия;C) табиги монополия;D) бэсекелес фирма;E) аталганнын барлыгы.13. Завды монополия кеянде салага енудц шектеудщ мет неде?A) мемлекетпк тыйым салумен байланысты;B) саладагы еркшдш жагдайында бесекелестердщ ic-ерекеп тшмаз;C) капиталдын шогырлануы ескен сайын бэсекелестер ущщ ендарютщ жекеленгенжагдайларына кол жёткхзу мгумк1н емес;D) еншнщ дифференциясынын болуы;E) монополист-кэс1порыннын 6ip немесе 6ipHeuie багыттагы жетекш!жепспктер1мен байланысты.14. Сураныс пен усыныстьщ тещцздшнен туындайтын жумыссыздык:A) курылымдык;B) фрикциондык;C) жасырын;D) циклдык;E) epiKTi.15. Дагдарыс пен куйзел!С кезшдеп енд|р1стщ кулдырауы салдарынан болатынжумыссыздык;A) циклдык;B) курылымдык;C) фрикциондык;D) институционалдык;E ) e p iK T i.16. Экономика Парето оптималдык жагдайында болады, егер:A) ешкш баска Шреудщ жагдайын нашарлатпай. езняц жагдайын жаксартаалмайды;B) жана технология л ар пайдаланылады;C) шектелген табыс шектелген шыгындарга тен;D) барлык канагатгандырарлык табыстарды белуге жетсе;E) когамдык иплйстщ жеке игшкке трансформациялану нормасы 6ipre тец.17. Элеуметтш-экономикалык дамудьщ максатты багыты болып табылады:A) халыктын эл-аукатын котеру;B) бас кару шы таптардын ел-аукатын кетеру;C) халыктын акшалай табыстарынын денгейш кетеру;D) монетарлык вдю аркылы инфляииямен курес;E) енбек етмдЫ пнщ ecyi болып табылады.

230 Улттык экономиканы мемлекеттж реттеу18. Табыстарды колдау жуйесше жатады:A) барлык, жауап дурыс;B) елеумегпк сактандыру багдарламасы;C) жумыссыздьпс, бойынша жердем акы;D) елеумегпк камтамасыз ету;E) кайырымдылык багдарламалар.19. Экономикалык осу теориясын жактаушылардын кезкдрастарына кдйшы niirip:A) Ж ¥в-нщ накты келемшщ ocyi мен коршаган органы сауыктыру арасындатйселей байланыс бар;B) экономикалык осу OM ip суру денгейш артгыруга экеледа;C) экономика тшмд1 дамыган кезде кедейшишспен куресу онай;D) экономикалык осу бшм денгейш арттырудын алгышарттарын калыптастырады;E) экономикалык осу елдщ корганыс кабтетплйтн ныгайтады.20. Доллар багамыныц темендеуч АКД1-тьщ экспорт пен импорт келемдерше кал а иэсер етеда?A) экспорт осед1, импорт темевдейда;B) экспорт пен импорт есед1;C) экспорт пен импорт темендейш;D) экспорт томендещй, импорт ecefli;E) импорт та, экспорт та езгермейдк21. Интенсивт! экономикалык есудщ мацызды факторы:A) гылыми-техникалык прогресс;B) жумыс куцпнщ санынын ocyi;C) капиталдыц ocyi;D) табиги ресурстардьщ ocyi;E) колданылагын факторлардын санынын ocyi.№ 2 аралык бакылау5-вариант1. Егер кэсшкерл1кке салынатын салык кобейсе, онда:A) AS кыскарады, ал АД колем! езгермеЩц;B) АД кыскарады, ал AS келем1 озгермейий;C) АД де, AS те кыскарады;D) АД де, AS те ecefli;E) АД де, AS те озгермейдь2. Кэсткерл1к максатта капиталды шетелге шыгару кез1ндеп экспорттаушылардьщэрекеткA) ез елшде жумысбастылыкты ес1рмейд1;B) кедендж кедерплерден ету мумкшшипктерш алмайды;C) аса арзан жумыс кушш пайдалану мумкшшыпгш алмайды;D) сыйымды еткззу рыноктарын таба алмайды;E) капиталды темен пайдамен пайдаланады.

Тест тапсырмалары 2313. KejrripLireH кесшорын улг1лер№ц кдйсысы экономиканьщ когамдык саласынажатады?A) мемлекетпк кесшорын;B) кооператив;C) жеке акционерлж кесшорын;D) жеке мешшк кожалык,;E) жауапкериилт шектеузп серистеспк.4. Шыгындар мен салык салу саласындагы уюмет саясаты калай аталады?A) фискальды саясат;B) акдпаньщ сандык теориясына непзделген саясат;C) жумыс цикяшен;D) табысты болу саясаты;E) монетарлык саясат.5. Баланстьщ бюджетпк мультипликатор концепциясына сай мемлекетпк сатыпалулар мен салыкгьщ б1рден кыскдруы:A) алдын ала балансталган бюджеттщ тапшылыгы жагдайына жылжытугаекелеш;B) улттык табыс пен енддрктщ денгейш езгертпейд1;C) жеке инвестициялардын ыгысуына эсер етед1;D) улттык табыс пен еншрктщ тепе-теншк денгейш ecipefli;E) улттык табыс пен eHaipicTiH тепе-тендак денгейш темендетедо.6. Кдирп экономикалык теорияоа монетаристш багыт нет непздейш?A) акша сферасын мемлекетпк реттеудщ кажетплш;B) рыноктык экономикада мемлекетпк реттеушн кажетплт;C) когамнын дамуын тeжeyшi экономиканы ретгеуш жою;D) рыноктын 63iH-e3i реттеудщ абсолютгеншрыу!;E) катан орта л ыктандыр ы л ган жоспардын кажетплш.7. Акша саясатыньщ куралдарын керсепюз:A) ашык рыноктагы операция, есеп ставкасы мен мшдетп резервтер нормасынезгерту;B) eceirmc ставка саясаты жене заттандыру;C) занда бек1плген мшдетп резервтер нормасын езгерту жене заттандыру;D) ашык рыноктагы операция;E) мшдетп резервтер нормасын езгерту, тутынушылык жене ипотекалыкнесиеш тандаулы бакылау.8. Олнгополияньщ ерекше белплер!:A) рынокта басымдыгы бар аздаган ipi фирмалар саны;B) рыноктагы кептеген усак фирмалардын саны;C) бесекелес-фирмалар арасында айкын кершетш езара теуеддшк;D) салага еркш Kipy;E) рынокта кызмет ету жагдайы тур алы келкшге кол жеткиу мумкшши]1п.9. Табиги монополиялардьщ мысалы болып:А) метрополитен;

232 Улттык экономиканы мемлекеттж реттеуB) супермаркет;C) ipi машина жасау зауыты;D) аймактагы 6ip гана мунай овдейтщ зауыт;E) фармацевт кэсшорындарды 6ipiKTipy болып табылады.10. Зацоы монополияныц мысалы бола алады:A) ашылган жаналыктарды патенттеу аркылы пайда болатын монополия;B) халыкка коммуналды кызмет корсету аясындагы монополия;C) мунай, мунай ешмдер1 жэне газды тасымалдаумен байланысты монополия;D) тамак oHepKeci6i аясындагы монополия;E) Microsoft компаниясы.11. Kpaipri Казахстан экономикасындагы кептеген рыноктар:A) бэсекелж жене монополиста элементтердщ жиынтыгынан турады;B) жетшген бэсеке;C) реттелмейтш монополия;D) ретгелетш монополия;E) табиги монополия.12. Жумыссыздыктыц кай Typi epini жумыс !здеумен жене кутумен байланыстыA) фрикциондык жумыссыздык;B) циклдык жумыссыздык;C) курылымдык жумыссыздык;D) мэжбурлис жумыссыздык;E) технологиялык жумыссыздык.13. Жумыссыздыктыц кай Typi ешйрктщ кулдырауымен байланысты?A) циклдык;B) курылымдык;C) фрикциондык;D) институционалдык;E) технологиялык.14. Жедел инфляция жаглайында кдндай елеумегпк топтарды мемлекетпк колдаукджет?A) номиналдык табысы бекййвпен тулга;B) номиналдык табысынын ocyi бага есушен артта калган тулга;C) шагын бизнес oKuutepi;D) жинакты иемденетш тулга;E) ресми емес бизнестщ катысушылары.15. Элеуметт1к cepiKTecTiK пайда болу уппн кдндай шарт аныктаушы болыпесептелед!?A) жалдамалы жумысшылар мен жумыс беруцц арасындагы салыстырмалытепе-тендЬс кушшщ болуы;B) мемлекеттщ елеуметпк релшщ кущею;;C) кэсшодактардын белсенш кызмеп;D) азаматтык когамнын институггарынын курылуы;E) барлык жауап дурыс.

Тест тапсырмалары 23316. Шетелдш инвесттшяньщ жагымсыз салдары:A) экономиканыц 6ip жакты дамуы;B) алдынгы катарлы (уэдк) тажрибеш таргуга мушсщщк;C) жетшген технологияны кеб1рёк пайдалану;D) пайдаланылатын капиталдын артуы;E) баскарудын жаца эдкш колдану.17. Улттык, валюта курсыныц темендеу1 юм ушн тшмщ болады?A) экспортерлер ушш;B) импортерлер ушш;C) тутынушылар ушш;D) туракты табыс алатын тулгалар ушш;E) енлируиплер ушш.18. Экономикалык есудщ жаца сапасы угымына кдтысы жок;A) табиги ресурстардыц саркылуы;B) бос уакытгыц ecyi;C) элеуметпк инфракурылымнын дамуы;D) адам капиталы на инвеста цияныц ecyi;E) ецбекке кабшетШ адамдарды элеуметпк коргау.19. Дамыгаи елдердеп экономикалык всудщ чаны зды факторлары:A) технологиялык езгерктер;B) жумыс уакытыныц ecyi;C) колданылатын капитал келемшщ ecyi;D) жумыс куипнщ бшйтлтнщ ecyi;E) эншрюке косымша пшюзат ресурстарын тарту.20. Теменде керсеплгеццердщ кайсысы Кдзакстан Республикасыныц экономикалыккаушаздншщ басым индикаторы болып табылады?A) uuKi гутынудагы импорт улета;B) инвистициянын ЖШ-ге катысты пайыэдык коле\п;C) кункерютщ ец теменп денгейшен де темен табысты халык улесг,D) жумыссыздык децгеШ;E) Ж16 innd карыэдьщ пайыздык келемь21. Шетел калиталын тартудыц каржылык емес едгсше не жатады?A) тжелей салык жецшдистерш белплеу;B) субсидия;C) жедел амортизация;D) колайлы инвестициялык климатпен зацды турде камтамасыз ету;E) курал -жабдыктар им порты н кедеи телемдершен босату.№ 2 аралык бакылау6-вариант1. Кэсшкерлш формадягы экспортердщ кашггалды тарту кезшде:A) ез елшдеп жумысбастылык еспейш;B) кеденшк кедерши жою мумкшдшн алмайды;

234 Улттык экономиканы мемлекеттж реттеуC) арзан жумыс кушш колдана алмайды;D) кец келемий етк!зу рыногын таба алмайды;E) пайдасы аз капиталды колдану.2. OiuipicTi интенсивтенд!ру:A) аса тшмд1 жэне ка jipri ещцргспк факторларды пайдалану;B) etuipic куралдарын арттыру;C) табиги ресурстарды игеру;D) жана жумысшыларды жалдау жэне толык жумысбастылыкты камтамасызету;E) бурынгы технологияны пайдалану.3. Клейтон зацы:A) акция сатып алу аркылы косылуды шектейда;B) кэсшорынныц барлык активтерш сатып алу аркылы косылуды шектейда;C) барлык тауарлардын багасын белплеуге карсы емес;D) субститут тауарлардын багасын белплеуге карсы емес;E) жасанды субсидиялауга карсы емес.4. Теменде келпршгендердщ oipeyiHCH баскдсыныц 6epi “кор” категориясынажатады:A) мемлекетпк бюджет тапшылыгы;B) тутынушылардыц жинакталган коры;D) жумыссыздар саны;C) табиги ресурстар;E) экономикадагы капитал коры.5. Егер мемлекет мемлекетпк сатып алуларды езгертпестен (тутынута шекпбешмдшк 0,75-ке тец, ал импорткд шекп бешмдшк 0-ге) салыкты 2 млрд тецгегетемендетепн болса ICC кэлай езгере/ц?A) 6 млрд тецгеге кебейеда;B) 4 млрд тецгеге азаяды;C) 2 млрд тецгеге кебейеда;D) 8 млрд тецгеге кебейеда;E) 4 млрд тецгеге кебейеда.6. Егер ¥ Б есеппк ставканы жогарылатса, акдиа саясатыньщ белш болып табылатынбул шара баска да шаралар сиякты... багытталады:A) коммерциялык банктердщ резервтершщ жалпы келем1н азайтуга;B) халык жинагыныц келемш кебейтуге ынталандыруга;C) ¥ Б коммерциялык банктерге беретш карыздарыньщ келемш кебейтуушш мумкшдж беруге;D) коммерциялык банктер резервтершщ жалпы келемш кебейтуге;E) баска да максатгарга жетуге.7. Акша саясатынын кур алы репнде колланылатын есеп ставкасын темендетушектеул! есерге алып келеда, ейткенг.А) ¥ Б коммерциялык банктерге бершетш несиенщ келемш пкелей бакылайалмайды;

Тест тапсырмалары 235B) ¥ Б акша массасын к вбейте алганымен, адамдарды акшаны квп жумсаугаможбурлей алмайды;C) YB есеггпк ставканы улкен келемде езгертуге кукыгы жок,;D) бул коммерциялык. банктердщ рёзервтерщ улгайту аркылы етеледа,сонын нэтижесщце есеггпк ставканы томендету acepi жойылады;E) бул акция мен облигация курсынын темендеуше алып келедь8. Егер мемлекет пайыз койылымынын жогаргы щепн тепе-тевдк денгейден темейкрйса, онда:A) акша суранысы келеш акша усынысына Караганда жогары болады;B) акша суранысы колеш акша усынысына Караганда томен болады;C) акша усынысы келеш есе бастайды. ал акша суранысынын келем1 к.ыскарады;D) акша суранысынын келеш есед!, усыныс кыскдрады;E) акша суранысынын Келеш жене акша усыныс келем1 артады.9. Мшдетп кррлардьщ нормасын Улттык банк журпзедкA) акша массасына шек коюдын куралы ретшде;B) салымдарлы алудан сактайтын курал рет1нде;C) халыктын акшага кажетплшн канагаттандыру ушш;D) каз1р журпзшмейдц;E) аталгандардьщ барлыгы.10. Монопсонняньщ сипатына темендеплердщ кдйсысы жатады?A) ешмнщ накты TypiHe 6ip гана сатушынын болуы;B) салада басымдыкка ие 6ip гана фирма;C) сараланган енш шыгарушы фирма;D) жергийкт) рыноктагы б1рнеше ipi фирмалар;E) стандартталган енш ендаруш бфнеше фирмалар.11. Шект! шыгындар мен шекп табыстардьщ тепе-тецшп:A) рыноктын барлык типше;B) таза бесекелестжке;C) таза монополияга;D) монополиста бесекелестжке;E) олигополияга тен.12. Табиги монополия кез1нде салага енуш шектеудщ мевл неде?A) саладагы еркшдЬс жагдайында босекелестердщ ic-epeKeri тишиз;B) капиталдын шогырлануы ескен сайын бесекелестер ушш eHOipicriH жекеленгенжагдайларына кол жетюзу мумкш емес;C) енш дифференииасыньщ болуы;D) мемлекетпк тыным салумен байланысты;E) монополист-кесшорыннын 6ip немесе 6ipHeme багыттагы жетейшжепстжтерщен байланысты.13. Маркстж теорияла ецбек рыногында кдндай тауар сатылады?A) жумыс Kymi;B) енбек;

236 Улттык экономиканы мемлекеттж реттеуC) ецбек кызметтер1;D) жумысшы;E) жумыс орны.14. Жумыс кушше сураныс пен усыныстыц сапалык сойкессгшп мына жумыссыздыктанкершедкA) курылымдык;B) циклдык;C) фрикциондык;D) институционалдык;E) epiKTi.15. Жумысбастылар саны — 90 млн адам, жумыссыздар саны — 10 млн адам,жумыссыздык децгей! кднша?A ) 10%;B) 11,1%;C) 0,9%;D) 0,1%;E) 1,172%.16. Эл-аукдттыц Пигу бойынша аныктамасы:A) мемлекеттщ табысты белудеп тециздосп жоюы;B) иплйсп эндарудеи мемлекетпк талгамдарды абсолюттеншру;C) Парето-оптималдылык принцишмен;D) адам капиталына инвестициялаумен;E) жеке жэне когамдык игийктерда тутынудагы жеке талгамдармен.17. Мемлекеттщ кдндай концепцнясы шецбервде жеке тулганыц талгандарыншектеуге кукыгы бар?A) когамдык эл-аукат теориясы;B) элеуметпк-рыноктык шаруашылык теориясы;C) мемлекеттщ жалпыга б;рдей эл-аукат теориясы;D) Дж.М. Кейнстщ теориясы;E) монетаризм теориясы.18. БерЁлген елдщ шетелге телейпн жэне белгш oip уакыт аралыгында шетелдентусетш туамдер арасьшдагы кдтынас калан аныкталалы?A) телем балансы;B) сауда балансы;C) мемлекетпк бюджет;D) бюджет Kipicrepi;E) бюджет шыгыстары.19. Егер елдер арасындагы айырмашылык жумыс купйнщ бшм децгейже байланыстыболса, онда:A) 6ip жумысшыга келепн табыс децгейшщ всу жылдамдыгы эртурт;B) жалпы enoipic келем1 эртурл1;C) капиталдыц шекп eHmi эртурл!;

Тест тапсырмалары 237D) енддостт факторлар дедгеш apTypjii;E) халык саны ертурль20. Интенсивт1 экономикалык. есу жузеге асырылады:A) жеттлген ewtipic факторлары мен технологияны, ягни РТП-ш пайдалануаркылы;B) косымша eaaipic факторларын пайдалану аркылы;C) халыкаралык сауданы дамыту аркылы;D) улттык валютаны еркш айырбасталатын валюта мвртебесше жетозуаркылы;E) циклдык экономикалык ауыткуларды жою.21. Елдщ eiwpicrik влеуепн улгайту Уш'н:A) таза инвсстициялар амортизация молшершен артык болуы керек;B) Ж ¥0 TYG-ден амортизация молшерше артык болуы керек;C) YT уй шаруашылыгы мен мемлекеттщ тутыну шыгыстарынан артыкболуы керек;D) TY© YT-дан артык болуы керек;E) YT уй шаруашылыгынын колдагы табысынан артык болуы керек.

М А 3 М У Н ЫKipicne..................................................................................................... ........................3I ТАРАУ. Мемлекет пен экономиканьщ езара кэтынастарыныцтарихи сипаты§1. Мемлекетпн; эконом и кадагы po/ii туралы теория л ар.............................. 5§2. Рыноктык жуйенщ сипаты —аралас экономика............... ................... 10§3. Аралас экономикадагы мемлекеттщ непзп функциялары.................. 16§4. Мемлекетпк реттеудщ объектшер1 мен субъекплер1............................ 21II ТАРАУ. Экономиканы мемлекетпк реттеудщ формалары мен эд|стер|§1. Мемлекетпк реттеу формалары............................. ..................................... 25§2. Экономиканы мемлекетпк реттеу eaicrepi.............. ’.................... ..........30§3. Мемлекетпк баскару жене мемлекетпк реттеу......................................37III ТАРАУ. всудщ экономикалык факторлары жене оны гурактандырушымемлекетпк шаралар жуйеа§1. Экономикалык есудщ непзп факторлары жене куралдары............... 40§2. Экономикалык есу теория лары жене модельдер!...................................45§3. Экономикалык есудщ интенсивп тишне етуда мемлекетпк реттеу .... 50IV ТАРАУ. Мемлекетпк экономикалык саясат§1. Экономикалык саясаттыц м еш ...................................................................55§2. Мемлекетпк экономикалык саясапъщ максаттары.............................. 58§3. Фискальдык экономикалык саясат............................................................ 61§4. Монетарлык экономикалык саясат............................................................ 64V ТАРАУ. Индустриалды-инновациялык даму —мемлекетпк экономикалыксаясаттыц непз1§1. Экономиканьщ непзп курылымдары жэне оны кайта курумэселелер1.........................................................................................................68§2. Материалдык ennipicri дамытуды мемлекетпк реттеу..........................72§3. Мемлекеттщ енеркесшпк саясаты............................................................ 79VI ТАРАУ. Агроенеркесшпк кешепод мемлекеттж реттеу§1. ArpoeHepKecimiK кешеннщ курамы, максаттары мен мшдетТер!......86§2. Агроенеркес1ппк кеженд! мемлекетпк реттеудщ багыты, эдютер1жэне накты механизмдер1.............................................................................90VII ТАРАУ. Мемлекеттш антимонополиялык реттеу§1. Бэсекел! жэне монополды рыноктар. Мемлекетпн монополизмгекарсы эрекеп................................................................................................... 94§2. Бэсекелис ортаны к,алыптастыру жене дамыту бойынша мемлекеттЬсшаралар................................................................................................. 98

239§3. Табиги монополиями мемлекетпк реттеу.............................................102§4. Отандык тауар эншруинлердщ бвсекеге кабшегплшнмемлекетпк колдау....................................................................................104VIII ТАРАУ. Инвестициялар мен инновацияларды мемлекетпк реттеу§1. Инвестициялар мен инновациялык удерютердщ мэш,бастаулары жэне оларды тутынушылар................................................ 108§2. Инвестицияларды мемлекетпк реттеудщ максаттары,м1ндетгер1 жэне проблемалары................................................................113§3. Инвестициялык удерютер белсендштн арттырудагымемлекеттщ рол!.........................................................................................115§4. Инновациялык-инвестициялык кызметп мемлекетпк реттеу......... 118IX ТАРАУ. Аймакгар дамуын мемлекеттж реттеу§1. вкшрпш куштерд1 дамыту жэне орналастыру зандылыктары........ 122§2. Аумактык дамуды мемлекеттж реттеу.................................................. 125§3. Аумактык дамуды мемлекетпк реттеуда жеплдару шаралары......... 127X ТАРАУ. влеуметпк pepicrep мен элеуметпк сфераны мемлекетпк реттеу§1. Мемлекеттщ элеуметпк удер^стерге катысуы......................................130§2. Мемлекеттщ хальжты элеуметпк колдауы жэне коргауы................133§3. Элеуметпк реттеудщ формалары, эд!стер1, куралдары......................136§4. Ецбек жэне жумыспен камтуды мемлекетпк реттеу.......................... 139XI ТАРАУ. Экономиканы бюджетпк реттеу§1. Мемлекетпк бюджетпн мэш, тусийп, кызмсп.................................. 144§2. Мемлекеттж бюджетгщ Kipicrepi мен шышстарын реттеу...............147§3. Бюджет тапшылыгы жэне мемлекетпк карызды реттеу....................150XII ТАРАУ. Салык салу жэне салыктык реттеу§1. Салыктар жэне мемлекетпк салык жуйеа...........................................153§2. Салык салу кагидалары жэне салыктык реттеу.................................. 156§3. Мемлекетпк салыктык реттеу.................................................................158XIII ТАРАУ. Экономиканы каржылык реттеу§1. Каржынын мэш жэне оны мемлекетпк реттеу................................... 162§2. Каржы агындарын реттеу......................................................................... 166§3. К,аржы-несиелж жэне банктж кызметп мемлекеттж реттеу........... 168XIV ТАРАУ. Менпнк объекплер! мен катынастарын мемлекетпк реттеу§1. Меншжп мемлекеттж реттеу турлер1 жэне эдютер!.......................... 172§2. Мемлекетпк кэсшорындарды жалга, концессияга беру жэнежекешеленшру мен жекешеден алу....................................................... 175§3. Мемлекеттж меншж объекплершщ кызметш реттеу........................178

240 Улттык, экономиканы мемлекеттж реттеуXV ТАРАУ. Сырткыэкономикалык; кызметп мемлекетпк реттеу§1. Сырткыэкономикалык кызметп реттеудщ максаттары менMiHSerrepi...................................................................................;................................... 181§2. Сырткыэкономикалык кызметп мемлекетпк реттеу эдгстер1 ..........183§3. Сырткыэкономикалык кызметп мемлекетпк колдау жэне ынталандыру.......................................................... ......................................... 186XVI ТАРАУ. Экономиканы мемлекетпк реттеудщ шетелдж теяарибеа§1. Мемлекеттщ экономикадаш ради: американдык тэхирибе...............188§2. Швеция лык элеуметпк модель; баскару жэне дамыту...................... 192§3. К,ытай экономикасын реформалау мен дамытудап>1 мемлекетпкреттеудщ рел1............................................................................................ 194§4. Экономиканы мемлекетпк ретгеудеп Корея Республикасынынтэж1рибес1................................................. s.......'...;;...................................... 197Глоссарий...................................................................... ....................I.................... 202Эдебиетгер............................... :................... 1...........................................................206Тест тапсырмалары................................................................................................. 207Экономикалык эдебиетБайпсиев Майдан-Эли КадырханулыУЛТТЫК, ЭКОНОМИКАНЫМЕМЛЕКЕТПК РЕТТЕУБас директор 3. ТенРедактор Б. Кошым-НогайДизайн А. БегапиеваТехник ал ык редактор О. ПеговаКомпьютерде беттеген Р. БаязитоваКорректор С. ЫбраеваБасуга 27.09.10 кол койылды. Калпы 60x84 '/ |(.Кагаэы офсетп. K,apin Typi «Таймс». Баспа табагы 15,0. Таралымы 2000 дана. Тапсырыс № 4641.«Раритет» баспа компаниясы030022, Алматы к., Масанчн к. 98Тел./факс: 8(727) 260-67-08, 292-88-36Тапсырыс берушшщ файлдарынан Казахстан Республикасы«Полиграфкомбинат» ЖШС-де басыллы.050002, Алматы к., Макатаев к., 41