12.07.2015 Views

De intellectu. De somno et visione. De quinque essentiis. Liber ...

De intellectu. De somno et visione. De quinque essentiis. Liber ...

De intellectu. De somno et visione. De quinque essentiis. Liber ...

SHOW MORE
SHOW LESS
  • No tags were found...

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

Digitized by the Intern<strong>et</strong> Archivein2010 with funding fromBoston Library Consortium IVIember Librarieshttp://www.arcliive.org/d<strong>et</strong>ails/diephilosophischOOkind


m GESCHICHTE DER PHILOSOPHIETEXTE UND UPiTERSDCHlNGEiHERAUSGEGEBENVONDR CLEMENS BAEUMICEE,O. Ö. PROFESSOR AN DER UNIVERSITÄT BRESLAU,UNDT)R. OEORG FlIETH. TON HEKTLING,O. Ö. PROFESSOR AN DER UNIVERSITÄT MÜNCHEN.BAND II. HEFT Y.DR. AI.Bi:^0 BfAGY, DIE PHILOSOPHISCHEN ABHANDLUNGENDES JA'QÜB BEN ISHÄQ AL-KINDL ZUM ERSTEN MALEHERAUSGEGEBEN.^^'CZ^^^'^CZ^'^^'MUKSTER 1897.DRUCK UND VERLAG DER ASCHENDORFFSGHEN BUCHHANDLUNG.


DIESCHEUABHANDLUNGENDESJA'QUB BEI ISHiQAL EINDI.ZUM ERSTENMALE HERIUSGEGEBEKVONDr. ALBINO NAGY.—^^^-v/C^'^^^^^^^^xO/^-MUXSTER 1897.DRUCK UND VERLAG DER ASCHENDORFFSCHEN BUCHHAN r)LUN(i


Einleitung.]. Arabische Originaltexte, — II. Die lateinischen Übers<strong>et</strong>zungen. —III. <strong>De</strong>r Traktat .de <strong>intellectu</strong>". — IV. <strong>De</strong>r Traktat ,de <strong>somno</strong> <strong>et</strong> uisione".— V. <strong>De</strong>r Traktat ,de <strong>quinque</strong> <strong>essentiis</strong>". — VI. <strong>De</strong>r ,Hber introductorius inartem logicae demonstrationis". — VII. Die handschriftliche Überlieferungund die vorliegende Ausgabe.I-Die vier nachfolgenden Abhandlungen , welche bis j<strong>et</strong>ztunediert geblieben waren , werden dem arabischen PhilosophenJa'qub ben Ishäq al-Kindl, i) der im neunten Jahrhunderten. Chr. lebte, zugeschrieben; und zwar werden die drei erstenals von ihm verfaßt , die l<strong>et</strong>zte als ein von seinem SchülerMuhammad zusammenges<strong>et</strong>ztes Buch angegeben.Wir haben genügende Gründe , um die beiden Schriften„de <strong>intellectu</strong>'^ und „de <strong>somno</strong> <strong>et</strong> uisione" als authentisch anzusehen.Dafür spricht zunächst , daß die Titel derselben in denListen der Werke al-Kindl's, welche uns Muhammad benIshäq al-Nadlm, ibn al-Qift.i und ihn abi Usaibi'a überlieferthaben, sich vorfinden. <strong>De</strong>r Titel der Schrift ,,de <strong>intellectu</strong>"laut<strong>et</strong>: -)^) Quellenangaben in meiner Note: SuJle opere dl Ja'^qub ben fshaqal-Kindl in den Rendiconti della R. Accademia dei Lincei. Vol. IV, fascic-olo3, 1895. Eine zweite (Schluß) Note wird bald erscheinen.^) Ebendas. S. 8, n« 20 (al-Nadlm n" 22, Qifti n" 15, La. Usaibi'an» 20) Gasiri, R. I, S. 3.^)3: de <strong>intellectu</strong>s essentia. Flügel, Älkindi, S.21: Abhandlung über das Wesen der Vernunft und die klare Entwickelung-


Al-Kindi'sy \philosophische Abliandlungen.„Sendschreiben über das Wesen des Intellekts und seine Auseinanders<strong>et</strong>zung"; der des Traktates „de <strong>somno</strong> <strong>et</strong> uisione" : '^)„Abliandlung über die Ursache des Schlafes und des Traumes undIüberdas] was die Seele in ihm anzeigt (eig. einen Wink mitden Augen gibt).Zweitens wird in der Liste der Bücher, welche Gerhardvon Cremona aus dem Arabischen übers<strong>et</strong>zte, ein <strong>Liber</strong> iacobalkindi de sopno (für : söpno) <strong>et</strong> uisione — nebst dem <strong>Liber</strong>alkindi de <strong>quinque</strong> <strong>essentiis</strong> — ausdrücklich erwähnt. 2)Drittens stimmen die Überschriften der ältesten noch erhaltenenlateinischen Handschriften mit den arabischen Titelnvollkommen überein. (Vergl. S. XV, XXII.)Was viertens die inneren Gründe anlangt, so ist unleugbar,daß die fraglichen Aufsätze alle die charakteristischen Merkmalean sich tragen , welche Zeit und Ort ihrer angeblichen Entstehunguns erwarten lassen.Schwieriger verhält sich die Sache mit den zwei übrigenAbhandlungen.In den Registern von al-Kindl's Werken find<strong>et</strong> sich derTitel :')„Das Buch seines Sendschreibens über die fünf Worte" ^ welcherdessen was sie ist. Hammer, LitcraturgeschicJite, B. III, S. 243: Das Buchvon der Wesenheit der Vernunft und ihrer Auseinanders<strong>et</strong>zung. — Ein Doppelgängerist der abgekürzte Titel n" 210: JJijJl jJ^ J nX'JLawj (».'La/(al-Nadim n" 181, Qifti n" 156, I. a. Usaibi'a n« 207). Flügel, S. 31:Abhandlung über das Wesen des Vorstandes (lies: Verstandes). Hammer,S. 248: Abhandlung von der Vernunft. Gasiri, S. 356, col. 1: de <strong>intellectu</strong>.') Sullc opere dt Ja'qüb ben Ishäq al-Kindi S. 14, n" 202 {Fihrist n" 169,Qifti n" 143, I. a. Usaibi'a n*" 194). Flügel, S. 31 n" 188: Abhandlungüber die Ursache des Schlafes und des Traumes und über das, was die Seelegeheimnisvoll anzeigt. Hammer, S. 248 n" 172: Abhandlung über die Ursachedes Schlafes und der Träume. Gasiri S. 355 col 2.- <strong>De</strong> somni <strong>et</strong>somniorum causa.^) Boncompagni, <strong>De</strong>lla vita e delle opere dt Gherardo Cremonese,Rom, 1851, S. 6.s) Sülle opere <strong>et</strong>c. S. 9, n" 33. Fihrist n» 29, Qifti n" 23.


welchesEinleitung.VIIbei Usaibi'a ') erweitert laut<strong>et</strong>:„Abhandlung über die fünfjedem Prädikamente zustehenden Namen".Casiri -) und Hammer •')bringen ihn mit dem aristotelischenOrganon in Zusammenhang. <strong>De</strong>r erste übers<strong>et</strong>zt nämlich:„de <strong>quinque</strong> praedicamentis seu de Aristotelis Organo". <strong>De</strong>rzweite fügt dem Titel die Worte: „das ist das Organo?i des Aristoteles"hinzu. Sie geben jedoch keinen Grund dafür an. Wahrscheinlichmachen sie den Zusatz lediglich wegen der -""J^;!^= y.anjyoolai , die an das gleichnamige aristotelische Bucherinnern. Flügel ^) s<strong>et</strong>zt ihn mit den „<strong>quinque</strong> uoces" desPorphyrius in Beziehung. Jedoch augenscheinlich mit Unrecht,denn dieÜberschriften: •'')„Abhandlung über die zehn Kategorien" und ")„Auszug des Buches der Elanymyri des Porphyrius" deuten aufzwei besondere Abhandlungen über jene Themen hin. An Doppelgängerist kaum zu denken ; denn dieselben befinden sich gewöhnlichentweder ganz nahe bei oder in einer gewissen Entfernungvon einander. In unserem Falle aber sind sie als Numero 25,29 resp. 32 eing<strong>et</strong>ragen.Das Wort 'U.w[ (Plural von *^\) -,Usaibi'a,vielleicht um die Abhandlung von den obigen schärferzu unterscheiden, statt o'L/^l anwend<strong>et</strong> — wenn nicht1) Usaibi'a n» 31.2) Casiri, S. 353 col. 2.=') Hammer, S. 243.*) Flügel, S. 22 n" 32: „Abhandlung über die fünf Worte oder Kategoreme(Prädicabilien)" — und in der Note 48: — d. i. 1. jieqI ysvovg 2.jteQi el'dovg 3. jiegl ätaqcogäg 4. jisgl löiov 5. jcsgl avixßeßi]K6zog. Vgl. desPorphyrius Eiaaywyi] [eig rag 'AQiOTOTslovg xarrjyoQiag] negl rwr jidvrs qpcovojv(de <strong>quinque</strong> vocibus s. in categorias Aristotelis introduclio) d. i. Die PorphyrianischenPrädikabilien oder die fünf Namen, die jeder der zehn Kategorienbeigelegt werden.5) Siille opere <strong>et</strong>c. S. 9. n« 29 [Fihrist n» 25, Qifti n» 19, Usaibi'an« 27, Flügel n" 28, Hammer n" 2t3).«) SuUe opere <strong>et</strong>c. S. 8 n» 25 (Usaibi'a n" 23, Flügel n" 25, Hammern« 23).


JlVII! Al-Kint1l's philosophische Abhandlungen.einfach, wie mir höchst wahrscheinhch ist, ^U^l „Sachen"zu lesen ist ^) — dürfte sich wohl auf das benannte Ding bebeziehen.Vgl. \^^^ = „Natur". Dann erklärt sich gleichdie lateinische Überschrift „de <strong>quinque</strong> essentüs" , wenn man siemit der Stelle des Textes „Res autem quae sunt in omnibussubstantiis, sunt <strong>quinque</strong>" vergleicht. Soviel über den Titel. -')Beachtung verdient auch ein anderer Umstand, die Stellungdes obigen Titels in den arabischen Katalogen. Er find<strong>et</strong> sichnämlich unmittelbar vor dem: •^)„Abhandlung über die physische Anhörung ((pvoiy.)] äxQÖaoig),"Nun werden wir später sehen, daß die Abhandlung „de <strong>quinque</strong><strong>essentiis</strong>" in der That hauptsächlich Excerpte aus diesem Werkeenthält. <strong>De</strong>mnach kombiniere ich beide Titel 32. und 33. zueinem einzigen , in dem Überschrift und Inhalt der Abhandlungangegeben wird.Unmittelbar vor den soeben besprochenen Titeln steht inder Liste der Werke al-Kindl's der andere : ^)JiL^^J) j^L^^aJI ^,l.A£ix'i.L jL:srvjL nxJLwj »_,'Lä/„Kurze und zusammenges<strong>et</strong>zte Abhandlung über den logischen Beweis"— die Bücher vom Beweis sind bekanntlich die ävaXvnyA^) Vergleiche die: '^L-y^il N-v.*»«.i^ der Ihwan al-sata S. 27, unddes al-Ja'qübi (Houtsnia, Chronik des Ibn Wädili al-Ja'qubi, Leiden, 1883.S. 148j..>^LoJli2) <strong>De</strong>r Tilel n" 89 J^:>-Ij }S UAäj'l ,_^^1 U^i nxJLw; ^l^fj^^:saJ| c:,'L*A^jp..».j| ,.,^ „Abhandlung über das, tvas die Altenvon einem Jeden einzelnen der fünf Körper den ursprünglichen Substanzenbeilegten'' — darf nicht irreleiten. Das Woit ci.'L^.w-srix , Plural vonG = , >j^j^:^.A ist ein technischer Ausdruck für die geom<strong>et</strong>rischen Körper. Freytag,T. 1, S. 278 col. 2: „solidus", „terna constantedimensione". Dozy, Supplement,T. I, S. 19.Ö: „en relief ... T. de Mathem.: solide, corps a trois dimensions".In der Vorrede des Hypsikles zum XV. Buche des Euklides werdenals die „<strong>quinque</strong> corpora (x^w..«.^!) i.::,'L.«.A«wjsr ...'!)" T<strong>et</strong>raeder, Kubusu. s. w. genannt (in Cod. Bodl. 279^ in 4". Nie oll S. 259 col. 2).») Sülle opere <strong>et</strong>c. S. 9 n» 34 (F/Äm< n» 30, Qifti n» 24, Usaibi'a n« 32,Flügel n« 33, Hammer n» 31).*) Ebenda, n« 32 {Fihrist n» 28, Qifti n" 22, Usaibi'a n" 30, Flügeln" 31, Hammer n" 29).


Einleitung.IXTiQorsQa. Das entspricht gewissermaßen wohl dem Titel: „Überintroductorius in artem logicae demonstrationis" ^jedoch soll dieservon seinem angeblichen Schüler Muhammad, „Machom<strong>et</strong>" , zusammengestellteLehrenenthalten.Wer ist dieser Muhammad?<strong>De</strong>r Name und die Angabe „Schüler cd-Klndi's" ^) dürftenwohl auf den berühmten abü Nasr Muhammad ben Muhammadal-Färäbl passen, der wirklich längere Zeit in Bagdadzubrachte und studierte , wo al-Kindl kurze Zeit vorher gelebthatte. Jedoch stehen dem Bedenken entgegen. Al-Färäbl's Biographenberichten:"^) „Er (al-Färäbi) verließ seine Vaterstadt,in welcher er aufgezogen ward, und kam auf seinen Reisen nachBagdad; nicht nur der türkischen , sondern auch anderer Sprachenkundig, verlegte er sich zu Bagdad aufs Arabische unddann auf philosophische Studien. Damals las zu Bagdad dergreise Philosoph abü-Bi^r Mattä ben Jünus einer großen Anzahlvon Zuhörern über Logik ^) und diktierte seinen Schülern denKommentar über siebzig verschiedene Bände; in seinen Wortenklar und einfach , so daß er den tiefsten Sinn mit den leichtestenWorten vortrug. Einige Gelehrte sagen , daß vorzüglichihm al-Färäbl gleiches Verdienst verdanke. Von Bagdad begabsich dieser nach Harrän, wo Juhanna ben Hallän, *) der christlichePhilosoph, Logik lehrte; von Harrän zurückgekehrt lasal-Färäbl über philosophische Wissenschaften , besonders alleBücher des Aristoteles ergründende." „Abü'l-Qäsim Sa'ld benAhmad ben 'abd-al-rahman ben Sa'ld von Cordova sagt in^) Von Muhammad ben Jazid Dubais, an welchen Berthelot (LaChimie au moyen äge. T. III, Paris 1893 S. i) denkt, oder von dem Muhammadben Müsä ben Säkir (<strong>De</strong> Sacy Abdollatif, S. 487), welcher einer seinerbittersten Feinde war, kann, wie ich meine, kaum die Rede sein.S. 288—289.^) Ich führe diese Stelle in der Übers<strong>et</strong>zung Hammer's an, B. IV.^) Wir besitzen noch abü Bisr Matta's Übers<strong>et</strong>zung der Analytica posterioraund die Kommentare, welche al-Färäbl darüber geschrieben hat.Vgl. Wenrich, de aiictorum graecorum versionibus u. s. w. ,Leipzig 1842,S. 132, 172.*) Die Transscription ist unsicher, denn der Name wird in den Codicesschwankend ^j^^i^. ^^^5^^^- ö'3j^.:>- geschrieben.


X Al-Kindi's philosophische Abhandluntreii.seinen Klassen der Philosophen: al-Färäbl (der Philosoph derMuslimin vorzugsweise) studierte die Logik unter Juljannaben Hallän, der zu Bagdad unter der Regierung des Ghalifenel-Muqtadir gestorben. Er leit<strong>et</strong>e alle Bekenner des Islams zumwahren Verständnisse der Logik, indem er die Geheimnisse derselbenenthüllte und erläuterte , und alle jene Punkte berührte,welche al-Kindl vernachlässigt hatte , und die Anwendung derAnalogie auf alle vorkommenden Fälle lehrte. Er umfaßte dasganze wissenschaftliche System in seiner Aufzählung und Begränzungder Wissenschaften. Abu Na?r al-Färäbl machte sichzu Bagdad bald großen Namen und verfaßte dort seine meistenWerke , dann reiste er nach Damaskus , ohne sich dort aufzuhalten,und nach Ägypten. Er selbst erzählt in seinen Werkenvon der Regierungskunst, daß er zu Bagdad Werke zu verfassenbegonnen und dieselben zu Kairo vollend<strong>et</strong> habe."Hiernach fällt der Studienaufenthalt al-Färäbl's in Bagdadin den Anfang des zehnten Jahrhunderts. ') Dann aber istschwerhch anzunehmen, daß er in diesem Zeitraum in Bagdadpersönlich den al-Kindl gekannt habe. <strong>De</strong>nn derselbe starbwahrscheinlich gegen das Jahr 873. Nichts desto weniger dürfteal-Kindl, „der trefflichste seiner Zeit und der einzige seinesJahrhunderts", auch zur Zeit von al-Färäbl's Aufenthalt in Bagdadnoch einen großen Einfluß ausgeübt haben. Wir dürfen alssicher annehmen , das er mit den christlichen , des Griechischenkundigen Übers<strong>et</strong>zern, an deren Thätigkeit er selbst bedeutendenAntheil nahm , lebhaften Verkehr unterhielt. -) Und wie seineSchüler Ahmad ben Mu'tasim bi'lläh — einer der Söhne desKalifen , dem er ganz besonders zug<strong>et</strong>han gewesen zu seinscheint, wie es die mehrfach an ihn gericht<strong>et</strong>en Schriften beweisen— und die, im Fihrist citierten, Hamawaih, Nuftamawaih,Salaraawaih und Ahmad al-Tabari, so waren auch die christlichenLehrer Färäbl's Forts<strong>et</strong>zer seiner Spekulationen. SeinName lebte in den verschiedenen Übers<strong>et</strong>zungs- und Kommen-^) Jünus starb unter dem Kalifat des al-Rädi (934—940), Hailän unterMuqtadir (908—932).2) Flügel, S. 5. Vgl. Titel n° 289, an Jühannä ben Mäsawlah.


Einleitung.XItierungsarbeiten fort. ') Darauf beziehen sich die Zeilen desschon genannten Abü'l qäsim von Gordova, welcher den durchal-Färäbl's Verdienst den al-Kindl'schen Arbeiten gegenüber erzieltenFortschritt auseinanders<strong>et</strong>zt. Al-Kindl kann in mehrerenHinsichten als der wahre Vorläufer des al-Färäbl gelten , wasnicht nur aus der Ähnlichkeit mehrerer Titel von Schriften beider, 2) sondern auch aus dem Vergleiche paralleler Stellen inal-Kindi's und al-FäräbI"s Traktaten de <strong>intellectu</strong> hervorgehtworaus zugleich erhellt , daß mehrere bisher dem al-Färäbl zugeschriebeneGedanken in der That dem al-Kindl zu vindicierensind.In diesem Sinne kann al-Färäbl indirekter Weise alsSchüler al-Kindi's b<strong>et</strong>racht<strong>et</strong> werden , undzwar als ein solcher,der später seinen Lehrer übertraf und die Schriften desselbenverdrängte. ^)Wenn also der „Liher mtrodudorins" ein von al-Färäbl inseinen Jugendjahren, unter dem Einfluß der al-Kindl' sehen Werke,in Bagdad entstandenes und -- vielleicht später in Kairo —zusammenges<strong>et</strong>ztes Buch ist , so dürfte dasselbe wahrscheinlichein (Anfangs-) Stück aus dem Kommentar al-Färäbl' s de demonstrationesein, der von ibn-Rusd ^) für unvollend<strong>et</strong> gehaltenund von Albertus Magnus'') citiert wird — ein Zeugnis, das, wiehier nebenbei bemerkt sein möge, zugleich ein Beleg sein dürfte') Haureau, Histoire de lu i^JülosopJiie scolastique 11 Partie. T. I,S. 19 : c'est principalement ä ces conmientaires qu'il dut sa grande renommee.Gependant ils <strong>et</strong>aient heaucoup moins lus dans les ecoles d'Espagne,ä la fin du Xlle siecle ,qu'ils ne Tavaient <strong>et</strong>e , dans le IX« , ä l'ecole deBagdad.2) Steinschneider, Alfarabi, SS. 61, 70, 74, 7(^ 80—82, 112, 123,124, 133, 243.') Munk, ISIelanges S. 341. Vergleiclie aber Steinsctineider, Alfarabi,S. 8.*) Averroes, Qiiaes. in Post. Resolut, (in Arist. Opp. latine. Yen<strong>et</strong>iis1.552) f. 212 V. A; f. 376 v. r>: „Tutum autem hoc significat, quod überAbunazar <strong>De</strong> demonstratione nondum fuerit compl<strong>et</strong>us . . ."; f. 374 v. B.^) Albertus Magnus, Analyt. post. B. II, Kap. 2 (in Opp. ed. Lugdun.1651) S. 517 A: „Et haec ,quae dicta sunt, de scientiis Arabum suntexcerpta ,quorum commentum super hunc posteriorum ex sententia AlfarabiArabis ad nos deuenit."


XII AI Kindi's philosophische Abhandlungen.für die von Steinschneider ^) als fraglich bezeichn<strong>et</strong>e Existenzder lateinischen Übers<strong>et</strong>zung jenes Kommentars.Die Gitate , welche sich in demselben finden , lassen einenAutor vermuten , welcher eine gewisse Vertrautheit mit Aristoteles'Werken besaß. <strong>De</strong>mgemäß könnte man versucht sein,das Werk <strong>et</strong>wa auf al-Gazzali oder sogar auf ibn-Rosd zurückzuführen,da beide den Namen Muhammad tragen. Dannmüßte man aber natürlich auf eine Erklärung des Beinamens„Schüler des al-KindV verzichten. Ich habe zu diesem Behufedie edierten lateinischen Ausgaben dieser Autoren durchgesehen,jedoch vergeblich, da in denselben kein Anhaltspunkt zu findenist. Auch zeigt der Inhalt des „Llber introducforius" einenstarken Einfluß und eine öftere Ausnutzung der neuplatonischenKommentatorenlitteratur an ,welche mit dem durch einen reinerenAristotelismus und zugleich durch originellere Selbständigkeitgekennzeichn<strong>et</strong>en Charakter dieser Philosophen unvereinbarist.ILMan hatte bis zu unseren Tagen alle philosophischenWerke al-Kindl's als verloren b<strong>et</strong>racht<strong>et</strong>. Dieser Meinung warennochMunk^), Hammer 3), im ganzen auch Steinschneider *)und, wie es scheint, auch Wüstenfeld '•>). Freilich war schon1) Steinschneider, Alfarahi, S. 5 Note 8. — Es wäre wünschenswert, wenn das Verhältnis dieses „über introductorius" zu der arabischenHandschrift, Florenz CGXLV (Assemani, S. 367, Wenrich, S. 132, dieaber in dem Muhammad b. Muhammad b. Tarhan, den die Handschrift alsVerfasser nennt, nicht den al-Färäbl erkennen) festgestellt würde.^) Munk, lUelanges S. 340: II ne nous reste maintenant d'Al-Kendi quaquelques traitesde medicine <strong>et</strong> d'astrologie.*) Hammer, Literaturgeschichte, III, S. 250—251: Von el-Kindi's zahlreichenWerken , welche die Zahl von zweihundert übersteigen , sind in Europanur zwei und von diesen beiden nur eines im Druck bekannt geworden(Alchindi de medicinarum composttarum gradihiis), das andere aber inHandschrift geblieben (Alchindi de sex quantitatibus).^) Steinschneider, Alfarahi, S. 7: Da gerade von den philosophischen[Schriften el-Kindi's] im engeren Sinne des W^ortes sich fast nichts erhaltenhat. — Doch vgl. weiter unten S. 13 mit Anm. 8.•*)Wüstenfeld, Geschichte der arabischen Arzte, S. 22, wo philosophischeSchriften in der Liste der erhaltenen Werke nicht angegeben sind.


'Einleitung.XIIldurch Jourdain ^) die Aufmerksamkeit auf die in Paris erhaltenenlateinischen Übers<strong>et</strong>zungen der Schriften „de <strong>intellectu</strong>"und „c^e <strong>somno</strong> <strong>et</strong> uisione" gezogen.Nach ihm werden dieselben von Flügel -) — in seiner mehrfachcitierten Monographie — und von Haureau ^) erwähnt. Überdiesnutzt Haureau -i) in demselben Werke das zehnte Kapiteldes auch von Munk ') hervorgehobenen Traktates „de errorihusphitosophorum" aus, in welchem von einem Anonymus verschiedenephilosophisch-theologische Behauptungen al-Kindl's bekämpftwerden, und giebt später^), den Cod. Nat. 16613 besprechend,eine nähere Notiz über „de som^io <strong>et</strong> uisione". Menendez Pelayo^) stützt sich auf diese Ergebnisse. Steinschneider '^)hat sich ferner speciell mit dem Traktat „de <strong>intellectu</strong>" beschäftigt,seine Wichtigkeit hervorgehoben, sieben Handschriften desselbennachgewiesen und dessen Veröffentlichung anempfohlen.Von dem Werkchen „de <strong>quinque</strong> <strong>essentiis</strong>" hatten wir bisj<strong>et</strong>zt nur vage und spärliche Notizen. Obwohl es in älteren-Catalogen notiert und von Bayle ^) genannt ist, war Lakemacher ^^) in Zweifel, ob er es den medizinischen oder den phy-^) Jourdain, Eecherches, S. 123 nn. 4, 5, 8.^) Flügel, Alkindi, S. 53: außerdem wurJen durch Gerardus Gremonensislateinisch übers<strong>et</strong>zt sein <strong>Liber</strong> de <strong>somno</strong> <strong>et</strong> uisione und <strong>De</strong> ratione,nicht zu verwechseln mit der Schrift <strong>De</strong> <strong>intellectu</strong> (Wenigstens nach Jourdaina. a. 0. S. 123.). — Vergl. S. XX.^) Haureau, Histoire de la philosophie scolastique. II Partie T. I.S. 19 : Ils (les commentaires sur Aristote) ne furent donc pas traduils enlatin ä I'ubage de nos docteurs. Nos docteurs ne connurent , sous le nomd'Al-Kendi ,que des traites originaux sur les facultes de l'entendement , laraison , le sommeil <strong>et</strong> le reve <strong>et</strong> sur diverses questions d'arithm<strong>et</strong>ique <strong>et</strong>d'astronomie.1880. S. 377.*) a. a. O. SS. 19—22.") Munk, Melanges, SS. 340—341.«) Haureau, Notices, T. V, S. 195, 200—201.') Menendez Pelayo, Historia de los'Ji<strong>et</strong>erodox osespanoles, L, Madrid«) Steinschneider, Älfarahi, S. 188—189.^) Bayle, Dictionnaire historique <strong>et</strong> critique. T. I S. J74.^") Lakemacher, <strong>De</strong> Allcendi Arabum philosopho u. s. w. Helmstadt1719. S. 14 § XHI: „de <strong>quinque</strong> <strong>essentiis</strong>" forte <strong>et</strong> inter scripta Alkendi locurasibi uindicat, nisi ad physlca istud referie maus.


XIV Al-Kindfs philosophische Abhandlungen.sischen Werken beizählen sollte. Wüstenfeld ^) citiert es unterden Übers<strong>et</strong>zungen Gerhard's von Cremona : über Älkindi de<strong>quinque</strong> essentils^', und es ist ihm in drei Codices (Oxford 1818,Paris 9335, 14700) bekannt. <strong>De</strong>r „über introductorius in artemlogicae demonstrationis" ist meines Wissens bis j<strong>et</strong>zt unerwähntgeblieben.Dieses sind die einzigen erhaltenen Abhandlungen philosophischenInhalts , welche ausdrücklich dem al-Kindl zugeschriebenwerden. Vielleicht könnte man in einigen späteren, meistensPseudonymen oder anonymen Schriften Spuren von al-Kindl'schenWerken herausfinden. Das ist aber eine Frage, die hier nichtnäher erörtertwerden kann. — Während wir von anderen Werkendie arabischen Originale und von einigen auch hebräischeÜbers<strong>et</strong>zungen besitzen, sind die philosophischen uns nur in lateinischenRedaktionen überliefert. Wenden wir uns zur B<strong>et</strong>rachtungderselben.Wie schon gesagt , wurden die beiden Werke „de <strong>somno</strong><strong>et</strong> uisione" und „de <strong>quinque</strong> essentüs" von Gerhard von Cremonazwischen 1167 — 1187 -) in Cordova aus dem Arabischenins Lateinische übers<strong>et</strong>zt. Daß der lateinische Text von „de<strong>somno</strong> <strong>et</strong> uisione" , welchen wir besitzen, wirklich dieselbe Übers<strong>et</strong>zungist , bestätigt uns die Überschrift eines der ältesten Codices(Paris Nat. 16613, aus dem XIII. Jahrhunderte): „IncipitÜber de sotnpno <strong>et</strong> uisione quem edidit Jacobus alchinnus. Magistervero Gerardus cremonensis transtulit ex arabico in latinum."Die Handschriften von „de <strong>quinque</strong> <strong>essentiis</strong>" tragen hingegennicht den Namen des Übers<strong>et</strong>zers. Doch kann dies zu keinerleiBedenken Anlaß geben , da Gerhard bekannthch keiner der vonihm angefertigten Übers<strong>et</strong>zungen seinen Namen beiges<strong>et</strong>zt hat. ^)Übrigens ist der sprachliche Charakter von „de <strong>quinque</strong> <strong>essentiis</strong>"ganz und gar derselbe, wie er uns in „de <strong>somno</strong> <strong>et</strong> uisione" und^) Wüsten feld, Die Übers<strong>et</strong>zungen arabischer Werke in das Lateinische,S. 67 n» 41."^)Bardenhewer, Die pseudo-aristotelische Schrift Über das reineGute, bekannt unter dem Namen <strong>Liber</strong> de caiisis. Freiburg i. Br. 1882. S. 145."j Boncoin pagni, <strong>De</strong>lla vita e delle opere di Gherardo Ciemonese:S. 3 . . . cum nulli eoriim [sc. librorum] nomen siium inscripsiss<strong>et</strong>.


Einleitung.XVinanderen nachweislich von Gerhard herrührenden Übers<strong>et</strong>zungenentgegentritt. ^)<strong>De</strong>r Traktat „de intelledu" ist, wie wir später sehen werden,in zwei verschiedenen lateinischen Redaktionen vorhanden.Die eine trägt den Titel „de intelleda" , die andere „de ratione^'.Beide werden von Jourdain -) und nach ihm von Anderendem Gerhard zugeschrieben. Die Thatsache, daß sich dieselbenim Register der Übers<strong>et</strong>zungen nicht finden, wäre kein Hindernisfür diese Annahme , denn wir wissen , daß dasselbe unvollständigist. ') Ich glaube , daß die Übers<strong>et</strong>zung mit demTitel „de ratmie" wirklich von Gerhard herrührt, und zwar ausfolgenden Gründen : Erstens , weil manche Stellen derselben fastwörtlich in der Gerhard'schen Übers<strong>et</strong>zung von „de <strong>somno</strong> <strong>et</strong>uisione" wiedergegeben sind. Zweitens, weil der Cod. Par, Nat.6443 folgende Überschrift trägt: „Verbum Jacob alkin de intentioneantiquorum in ratione , translatum a magistro Gerardo cremonensi.Die andere Version mit dem Titel „de <strong>intellectu</strong>" dürftedie Arbeit eines anderen Übers<strong>et</strong>zers sein, vielleicht des JohannesHispalensis.<strong>De</strong>m l<strong>et</strong>ztgenannten ,wahrscheinlich unter Dominicus Gundissalvi'sMitarbeit , ist auch die Übers<strong>et</strong>zung des „über introductorlusin artem logicae demonstrationis" beizulegen, weil siesich in den Handschriften unter anderen Werken desselben Verfassersbefind<strong>et</strong> , und weil die freieren , korrekteren Züge desStils und des Gebrauches der lateinischen Sprache ^) auf dieobengenannten spanischen Gelehrten schließen lassen.Die sowohl in diesem Buche, als in „de <strong>somno</strong> <strong>et</strong> uisione"unübers<strong>et</strong>zt gebliebenen Wörter weisen unstreitbar auf ein arabischesOriginal hin.">) Es finden sich auch Qurän-Gitate.^) Barden iiewer, <strong>Liber</strong> de causls, S. 148— 149,^) Jourdain, RechercJies, S. 123.") B'oncompagni, a. a. 0. S. 12.•') Menendez Pelayo, o. a. 0. S. 401 Anmerk. : como se ve , Gundisalvotiene cierta perspicuidad y hasta elegancia en su latin. Bajo todosconceptos es el escritor espanol inas notable del siglo XII.^) „asarab^ ^ahlagat"', Hain<strong>et</strong> filio Nazir . . . Siehe Wortregister,


XVIAl-Kindi's philosophische Abhandlungen.Es wäre hier der Ort, die Einwirkung der Werke al-Kindl'sauf das Gebi<strong>et</strong> der arabischen und jüdischen Philosophie zu besprechenund dann die Verwendung der lateinischen Übers<strong>et</strong>zungenin der christlichen Litteratur des Mittelalters zur Darstellungzu bringen. Das wird aber erst dann möglich sein,wenn genügende Vorstudien und gute kritische Ausgaben dermittelalterlichen Autoren angefertigt sein werden, und soll demgemäßweiteren Forschungen überlassen bleiben. Es wurdenfreilich einige Gitate bei Mäsawlah, al-Razi, ^) ibn-Sina und ibn-Rosd schon von Tiraquelli hervorgehoben und von Fa-'^) '"')bricius ^) wiedergegeben, andere von Steinschneider ^) hinzugefügt; aber alles das bezieht sich nur auf medizinische Werke.Bei al-Birüni und Taifasi befinden sich Gitate überEdelsteine, ^)Dagegen ist außer in den schon am Anfange erwähntenbio-bibliographischen Schriften von al-Nadlm, al-QiftI, ihnabi Usaibi'a, Haggi Hallfah, ihn Hallikän, al-Kindl in B<strong>et</strong>reffphilosophischer Fragen auch von ibn-Rosd ^) manchmalgenannt und citiert.Hebräisch finden sich nur die Überö<strong>et</strong>zungen dreier kleinerastronomischer und astrologischer Traktate. Gitiert wirdal-Kindl von Abraham ben Esra. *)Im christlichen Abendlande war al-Kindl auch vorzugs-') El-hmvi, I cap. 3, 9. 11 cap. 3, IV cap. 1.2) CoUig<strong>et</strong> Vol. V cap. 57-58.^) Andreae Tiraquelli, de nobilitate <strong>et</strong> de jure primigeniorum.Basileae 1561, SS. 334, 364, 374 = Lugduni 1566, SS. 254-255, '278, 286.*) Jo. Alberti Fabricii Bibliothecae Graecäe Vol. XIII. Hamburg!1726 SS. 48, 54, 175, 306, 368. — Vergl. Alber|t Haller IHbliothecae chirurgicae.Basileae 1774. T. I, S. 123. Bibliothecae medicinae practicae. Basileae1776. T. I. S. 351.^) S teinscheider, IMdi, Vite dt matematici arabi, S. 11 Anm. 3:Basis, al-hawi, tract. XVI, cap. I (fol. 327 col. 2 ed Ven<strong>et</strong>. 1506). Vergl.Zeitchrilt der deutschen morgenländischen Gesellscliaft, T. XXIV, S. 588.") Steinschneider, Arabische Lapidarien (Zeitschrift^der deutsclienmorgenländischen Gesellschaft, 1895) S. 248.') Z. B. de caelo, cap. III, super them. 35.^) Steinschneider, Die hebräischen Übers<strong>et</strong>zungen des Mittelalters.Berlin 1893. SS. 562—565.


Einleitung.XVIIweise als Mathematiker , Arzt und Astrolog bekannt, und alssolcher wird er u. a. von Bruno, Roger Baco, Cardanus ^)gerühmt.Schon frühzeitig aber werden seine theologischen Ansichtenin B<strong>et</strong>racht gezogen und theilweise bekämpft. Wir erwähnenhier: die „<strong>De</strong>monstratio errormn qui in dissertotione Ähi losephilacohi ßlii Isaac al-Kindi aduersus Christianos occurnmt" vonJal.ija ben 'Adi ben Hamid ben Zakarija dem Jakobiten (f 974)in cod. Vat. 127,-) den schon citierten anonymen „Tractatusde errorihus philosopliorum" und dann „die Nachwirkung, welcheseine Ansichten (über spekulative Theologie) in den Schriftendes Alexander Alesius (von Haies), des Heinrich von Gentund des Johann Fidanza (Bonaventura) zeigen". ^)Im Folgenden soll von den hier publicierten Schriften al-Kindl's eine kurze Charakteristik gegeben werden , wobei ichmir vorbehalte , in den Anmerkungen einige speziellere Beziehungenund Parallelstellen aus anderen Autoren zu notieren.III.Im Traktate „de inteUectu" haben wir eine der frühestenund innerhalb der arabischen Philosophie wohl die erste Darstellungjener berühmten Lehre vom Intellekt, welche sich späterbei al-Färäbl wiederfind<strong>et</strong>, um dann erst von ihn Rosd ihre bekannteendgiltige Form zu erhalten. Also nicht weniger als dreiJahrhunderte vor diesem erscheint sie in ihren Grundzügen, vorallem die Vierteilung des Intellekts in den vovg h öwd^uei, denvovg ev evsQyeiq, den vovg enixti^xog und den vovg 7ioiy]Tix6g (arabisch: j^Läi'-^^ JJit jL*i JJit s^ä-tb }^s. JjtäJLj JJit).Es ist bemerkenswert, daß auch al-Kindl, wie al-Färäbl 9,als Urheber dieser Teilung den Aristoteles nennt. Dieselbe wird1) Flügel a. a. 0. S. 1.^) Steinschneider, Polemische und apolog<strong>et</strong>isclie Literaturjn arabischerSprache. Leipzig 1877, S. 130.") Prantl, Geschichte der Logik im Ahendlande, Bd. II, 2. Aufl. Leipzig1885, S. 308.*) Di<strong>et</strong>erici, Alfäräht's philosophische Abhandlungen, Leiden 1890.S. 42 Z. 8-9.Beitrage II. 6. Nagy,Al-Kindi. b


XVIIIAl-Kindrs philosophische Abhandlungen.sogar den „primi sapi<strong>et</strong>itefs" und speciell dem Plato und Aristoteleszugeschrieben: „sermonem ... de <strong>intellectu</strong> secundumsententiam Piatonis <strong>et</strong> Aristotelis. sed sententia eorum estquod <strong>intellectu</strong>s est secundum quatuor species." ^) Nun ist esbekannt , daß Aristoteles -) in seiner Schrift über die Seele denBegriff des vovg jT.on]nx6g und Alexander von Aphrodisias ')den des vovg em>ir}]Tog einfährten; aber keiner von beiden kenntvier Arten des Intellekts. Sonach haben entweder die Araberdiese Namen nur citiert , um der von ihnen dargestellten Lehredurch die Autorität der beiden mehr Gev^ächt zu verleihen, oderdieselben sind auf eine uns unbekannte, wahrscheinlich untergeschobeneQuelle zurückzuführen. Welche von diesen beiden Annahmendie zutreffende ist , auf diese Frage wird sich zur Zeiteine entscheidende Antwort nicht geben lassen. Eine solchewird erst mit einer gründlichen und genaueren Kenntnis deralexandrinischen und syrischen Litteraturen möglich werden.Meinerseits neige ich zu der zweiten Hypothese , weil der Einflußneuplatonischer Lehren schon, und möchte ich sagen, besonders,in diesen ersten Erzeugnissen der arabischen Spekulationsich geltend gemacht hat. <strong>De</strong>utliche Spuren derselbenwerden sich auch in den anderen drei Traktaten, insbesonderein „de quinqiie <strong>essentiis</strong>" und fast im ganzen „liber introductorius"vorfinden. Überdies erinnere ich daran, daß eine derverbreit<strong>et</strong>sten und einflußreichsten pseudo-aristotelischen Schriften, nämlich die sogenannte „Theologla Aristotelis" eben vonal-Kindl revidiert und veröffentlicht wurde. ^).<strong>De</strong>r Traktat ist sehr kurz, wirklich ein „sermo hrevis", undin Form eines Auszugs verfaßt.Nachdem al-Kindi die vier Intellekte genannt und definierthat (S. 1 Z. 10—S. 2 Z. 3), beschreibt er in einer Reihe vonSätzen , welche beständig als von Aristoteles herrührend angeführtwerden, das Verfahren, durch welches die Seele die») S. 1 Z. 7-12.') Aristoteles, <strong>De</strong> anima, III cap. 5.3) Vergl. Zell er, Die Philosophie der Griechen. Bd. III, 1. Th. S. 796.') Vergl. Di<strong>et</strong>erici, Die sogenannte Theologie des Aristoteles, Leipzig1882.


Einleitung.XIXintellektuellen Formen erkennt. In einer Stelle wird das intellektuelleVermögen mit dem sinnlichen verglichen und die Theseaufgestellt , daß das Gedachte (<strong>intellectu</strong>m) in der Seele nichtsanders als das <strong>De</strong>nkvermögen , das <strong>De</strong>nkende (<strong>intellectu</strong>s) , dieSeele selbst ist , wie das Empfundene {sensatum) in der Seeledas Empfindungsvermögen, der Empfindende (sensus) , die Seeleselbst ist (S. 5—7).<strong>De</strong>rselbe Gedanke kehrt wieder inden folgenden Traktaten„de <strong>somno</strong> <strong>et</strong> aisione" und dem „liber introdudorius".Auf diese Auseinanders<strong>et</strong>zung folgt eine Art Schluß , inwelchem das gegenseitige Verhältnis aller vier Arten des Intellektesbesprochen wird (S. 9 — 11).<strong>De</strong>r Eindruck, welchen man aus der Lektüre sowohl diesesals der folgenden Traktate bekommt , kann einigermaßen denTadel des abü'l-qäsim Sa'Id ben Ahmad al-qurtubl rechtfertigen.Dieser sagt : ') „Ich kann nicht läugnen , daß seine logischenSchriften von aller Welt gern gekauft werden,allein der ausihnen für die Wissenschaften zu gewinnende Nutzen ist gering,da sie von der analytischen M<strong>et</strong>hode , welche allein den Wegzeigt, um bei allen Untersuchungsgegenständen das Wahre vomFalschen zu unterscheiden,ganz absehen. Kindl hält einzig ander Synthese fest, von der nur ein beschränkter Teil wegen derSätze , die jeder zu gewinnenden und unserm Wissen zuzuführendenÜberzeugung vorauszuschicken wären, Nutzen zieht.Allein die vorauszuschickenden Sätze jedes Untersuchungsgegenstandeswerden nur durch die Analyse gefunden , und ich weißnicht,was Kindi von der Anwendung dieser M<strong>et</strong>hode abgehaltenhat , ob Unterschätzung ihres Wertes, oder irgend eine Absicht,sie den Menschen vorzuenthalten. In jedem Falle ist sie eineBeeinträchtigung; außerdem zeigen sich in den vielen SchriftenKindl's über eine große Anzahl Wissenschaften seine verderblichenindividuellen Ansichten und seine von der Wahrheit entferntenDoktrinen, wozu Andere den Mangel an schlagendenBeweisen fügen, an deren statt er Redner und Dichter sprechenläßt." Und in der That, die Schrift ist ausschließlich') Flügel, rt. rt. 0. S. IG.


XX Al-Kindi's philosophische Abhandlungen.behauptender und beschreibender Natur und ermangelt jederBeweisführung. Sie stützt sich lediglich auf Autoritäten undallgemeine Aussagen. Auch läßt sich in derselben die ihmvon ihn Rosd ^) vorgeworfene M<strong>et</strong>hode wiedererkennen, d. h.seine übermäßige Vorliebe für mathematische Einteilungen undfür Symm<strong>et</strong>rie. Jedoch sind diese beiden Fehler , welche manauch in „de <strong>somno</strong> <strong>et</strong> xiisione" und „c/e <strong>quinque</strong> essenfüs" bemerkenkann, nicht als ausschließlich ihm eigentümliche zu b<strong>et</strong>rachten,sondern sind in jener Zeit allgemein verbreit<strong>et</strong> undentsprechen den damaligen Verhältnissen und Tendenzen,Wie schon oben bemerkt wurde, sind von dem al-Kindl'-schen Werkchen über die Vernunft zwei lateinische Redaktionenvorhanden. Sie weichen aber lediglich in der Wiedergabe einigerWorte von einander ab. Z. B. während die eine diearabischen Wörter Jjic (vovg) , ^^^^'iiyäji.A (voovfuva) , J.it(voeTo'&ai) u. s. w. mit „inteUectus" ^„inteUigibüe" ,„Intelllgere"u. s. w. wiedergiebt, übers<strong>et</strong>zt sie die andere mit „irdio"^„rationale" ,„rationari" ^ und so fort. Für j>L^i:Jlxi hat die eine„adeptus" ^ die andere „adqulsltus" oder „repositus" ; für ^s./^:saioder J^i . a die eine „secundiim" ^ die andere „ex parte". <strong>De</strong>mInhalte nach sind sie vollkommen identisch. Sie sind demgemäßzwei Übers<strong>et</strong>zungen eines und desselben arabischen Urtextes.Jourdain -) und nach ihm Flügel ^) haben sie irrigals zwei verschiedene Werke angesehen. Beide sind in meinerAusgabe in zwei parallelen Reihen nebeneinander gedruckt,damit die Übereinstimmungen und die Abweichungen besserhervortr<strong>et</strong>en.Es ist von Wichtigkeit, das Verhältnis dieses Traktates„de <strong>intellectu</strong>" zu den gleichnamigen von Alexander Aphrodisiensisund von al-Färäbl ins Auge zu fassen : mit dem ersteren ,umdie Benutzung desselben als Quelle und um die Fortentwickelung^) Averroes, Collig<strong>et</strong>, Bd. V, cap. 57.2) Jourdain, a. a. 0. S. 123.8) Flügel, a. a. 0. S. 34. — Vgl. S. 13 Anmerkung 2.


Einleitung. XX [desselben, mit dem zweiten, um den Einfluß des al-Kindl'schenWerkes auf al-Färäbl zu eruieren.Die b<strong>et</strong>reffenden Parallelstellen werden in den Anmerkungenangegeben.Die lateinischen Übers<strong>et</strong>zungen aller drei Traktate , d. h.Alexander's, al-Färäbl's und al-Kindl's in der Redaktion „de <strong>intellectu</strong>", weisen auf einen gemeinsamen Übers<strong>et</strong>zer hin. Er istaber wahrscheinlich mit Gerhard von Gremona nicht zuidentificieren , welcher, wie S. XV gezeigt ist, der Übers<strong>et</strong>zervon ,,de ratione" zu sein scheint. Jourdain ^) vermuth<strong>et</strong> , daßAlbert der Große in seiner Schrift „de <strong>intellectu</strong>" dieses Werkchenausgenutzt hat.IV.<strong>De</strong>r Traktat ,,de <strong>somno</strong> <strong>et</strong> uislone'^ kann in drei Kapitelg<strong>et</strong>eilt werden.Nach einem kurzen Prolog (S. 12 Z. 4— 14) giebt der Verfasserim ersten Teil (S. 12— 18) die <strong>De</strong>finition des Schlafes:„somnus est demissio usus ab anima omnium sensuum" (S. 13Z. 15) und die Erklärung des Traumes, indem er die Aufmerksamkeitauf zwei verschiedene Seelenvermögen richt<strong>et</strong>, d. h. aufdie sinnliche und die einbildende Kraft („uirtus sensltiua" und„uirtus forraatiua uel imaginatiua"). Die l<strong>et</strong>zte ist sowohl währenddes Wachens, als während des Schlafes thätig ;jedoch inhöherem Grade im Schlafe (S. 14 Z. 9 — 12). Er hebt die Unterschiedezwischen beiden Vermögen und die Vorzüglichkeit der„imaginatiua" hervor. Am Ende des ersten Kapitels giebt erfolgende <strong>De</strong>finition des Traumgesichtes (S. 18 Z. 1 — 2): „uisioest cum anima utitur cogitatione <strong>et</strong> dimittit usum sensuum expartesua."Im zweiten Kapitel (S. 18 Z. 7— S. 23 Z. 8) erörtert al-Kindl folgendeFragen:^) Jourdain, a. a. 0. S. 320— 321. Zu Albert's „de <strong>intellectu</strong> <strong>et</strong> in-.telligihilV (Opp. t. V, p. 339): „cuius (sc. Aristotelis) librum de hac scienlialic<strong>et</strong> non uidimus, tarnen discipulorum eius plurimorum de hac materia quam,plurimos <strong>et</strong> bene tractatos perspeximus libros <strong>et</strong> epistolas" sagt er: Quantaux l<strong>et</strong>tres <strong>et</strong> aux traites dont il parle, ce sont ceux d' Alexandre , d'Alkindi<strong>et</strong> d'Alfarabius.


XX[I Al-Kindi"s pliilosuphisclie Abliundlungen.1. Quare uideamas quasdem res antequaiii sint? — VorhersehenderSache.Und seine2. Quare uideamus quasdam res, cum interpr<strong>et</strong>atione significantesres antequam sint ? — Vorhersehen von Zeichender Sache.3. Quare uideamus quasdam res, l'acientes nos uidere contrariumGegensätzeearum? — Vorhersehen des Gegenteils der Sache.4. Quare uideamus res <strong>et</strong> non uideamus eas ?5. neque uideamus earum interpr<strong>et</strong>ationes ?6. neque uideamus contrarium earum ?Mit der B<strong>et</strong>rachtung aller derartigen Fälle sind gewiß alle Möglichkeitendes Vorhersehens erschöpft ; natürlich aber keinerleiGrund oder Erklärung der Vorhersagungen gegeben.In diesem Kapitel befind<strong>et</strong> sich ein Stück (S. 18 Z. 19—S. 20 Z, 2), in dem der Verfasser eine Lehre Plato's darlegt,und welches fast wörtlich sich in y,de ratione" wiederfind<strong>et</strong>.Im dritten Kapitel (S. 23 Z. 10-S. 27 Z. 12) stellt sichal-Kindl zur Aufgabe, die Ursachen des Schlafes darzuthun, undführt dieselben auf physiologische Prozesse zurück. Am Endefind<strong>et</strong> sich in einer Handschrift (Par. nat. 16613) Folgendes:„ExpUdunt cause sompni". Soll sich das auf den Titel desl<strong>et</strong>zten Kapitels , oder auf den ganzen Traktat beziehen ? Indemselben Codex liest man in dem von alter Hand niedergeschriebenenvoranstehenden Index : ,,Item , Uher lacohiÄlchuini de causis sompnl <strong>et</strong> uigille a magistiv G. Cremonensl exarahlco In latimmi translatus'^. Die „causae somni" würdenauffallenderweise mit dem arabischen Titel: ^^J| \L j \J..w.,u. s. w. übereinstimmen.Wenn man diesen Traktat mit dem des Aristoteles ,,de<strong>somno</strong> <strong>et</strong> uiglUa'^ vergleicht, sieht man, daß er sowohl der Anordnung,als dem Inhalt nach von ihm gänzlich verschiedenist. ^) <strong>De</strong>m al-Kindl'schen j,de <strong>somno</strong> <strong>et</strong> uislone" lag vielmehreine Bearbeitung zugrunde , in welcher die drei aristotelischen') Vgl. Haureuu, Notices, T. V S. 2ul.


Einleitung.XXlttTraktate ,,de <strong>somno</strong> <strong>et</strong> uigilla'^ ^,,de Insom-nUs'^ und „de diulnatloneper sommmi^' ineinander verschmolzen waren. Einige <strong>De</strong>finitionenhier und da erinnern an die entsprechenden des Aristoteles.So vergleiche man „somnus igitur est dimissio ususab anima omnium sensuum (S. 13 Z. 15)uiuus . . . usum, . . est cum dimittitomnium sensuym" (S. 13 Z. 19—21) mit:rfig d' atoß7]oe(x>g xqÖjzov nvd rijv jukv äxivrjoiav xal oTov deojuövröv vnvov elvai (pajLiev. ^) — „hoc enim membrum (cerebrum)positum est omnibus istis uirtutibus naturalibus . . . namsicutcum cerebro superuenit corruptio instrumento uirtutum naturaliumadministratarum illi membro a cerebro , similiter accidit id sensui..." (S. 15— 16, 20—24) mit: rov yng kvqiov tcov äXXcovndvxon' alo'dfjXi]Qiov xal ngog ovvteivbi xdlla , nenovd^oxog xi,ovfindox^iv ävayxdlov xal xä Xomd jidvxa -) u. s. w. DiesenÜbereinstimmungen stehen jedoch viele Verschiedenheiten gegenüber.Es handelt es sich dabei um Gedanken galenischen oderneuplatonischen Ursprungs. Einige Anklänge mit Synesius'Schrift „de soninis" deuten vielleicht auf eine solche gemeinsameQuelle hin.Im Großen und Ganzen kann also das Urteil Haureau's ^)beibehalten werden: „Quant au livre {„de <strong>somno</strong> <strong>et</strong> uisione^') cen'est pas une Version du traite d'Aristote intitule „du Sommeil<strong>et</strong> de la Veille" ; c'est un ecrit original du philosophe arabe.*'Es wäre wünschenswert, das Verhältnis dieses Traktateszu anderen späteren Bearbeitungen desselben Themas klarzustellen,z. B. zu ibn-Slna's „de anlma^' , IV Kap. 2; zu demzweiten Buche der Paraphrase des ibn-Rusd „de sensu <strong>et</strong> sensato"^ und speciell zu dem von Salomo ben Moses aus Melgueilaus dem Lateinischen ins Hebräische übers<strong>et</strong>zten Traktate „de<strong>somno</strong> <strong>et</strong> uigilla^' , welcher nach Steinschneider^) mit denWorten anfängt: „Aristoteles sagt: es ist meine Absicht, dieUrsache des Schlafes und des Wachens zu erläutern".^) Aristoteles, de <strong>somno</strong> <strong>et</strong> uigilia, 1, p. 454 b. 25—2G.=>) A. a. 0. c. 2, p. 455 a 33—b 1.') Haureau, Notices T. V S. 201.*) Steinschneider, Die Jiebräischen Übers<strong>et</strong>zungen des Mittelalters,S. 284 (§ 153). — Andere Werke über den gleichen Gegenstand bei Steinschneider,Die parva naturalia des Arist., ZDMG , Bd. 37 S. 487 und Bd.45 S. 449.


XXIV Al-Kindi's philosophische Ahliandlungen.Einen tiefgreifenden Einfluß unseres Traktates finden wirbei Albert dem Grolaen, in dessen ,/!(' <strong>somno</strong> d ulg/lia'' al-Kindlsogar ausdrücklicli genannt wird, in den gedruckten Werken ')freilich mit den verstümmelten N;unen : Alc]iiiiii(Ji , Alchamadl,Adamidin oder Adamldiin ... So bezieht sich die erste <strong>De</strong>finition: „Sic igitur intelligitur quod sonmum diximus esse impotentiam<strong>et</strong> ligamentum sensuum. Hoc autem est supra 5. physicorumconcordanter hoc dicentium, scilic<strong>et</strong> Algazel, Auicennae,Alpharabii , Auerrois <strong>et</strong> Alchimdi philosophi" -) auf die schonfrüher (S. XXIII) als Anklang an Aristoteles citierte Stelle. —Ebenso entspricht, die Erklärung: „Dixit autem Alchamadi Philosophus<strong>et</strong> uid<strong>et</strong>ur Auerroes praebere assensum ,quod somnusest uigor <strong>et</strong> confortatio sensus spiritualis <strong>et</strong> debilitas <strong>et</strong> (imDrucke : est) uinculum sensus corporalis ; uigilia autem e conuersouigor <strong>et</strong> confortatio sensus corporalis <strong>et</strong> debilitas sensusspiritualis. Quod dictum uerissimum est ..." •') dem Anfangedes ersten Kapitels (SS. 13— 14), speciell den Worten : „<strong>et</strong> haecquidem uirtus (sc. formatiua, der „sensus spiritualis" des Albertus)perficit suas operationes in dispositione somni <strong>et</strong> vigiliae.uerumtamen in somnis est magis apparentis operationis <strong>et</strong> formationis,quam in uigilia" (S. 14 Z. 9— 13). — Aus der langenErörterung (S. 15— S. 17 Z. 24), die den folgenden Teildesselben Kapitels ausmacht, und zu welcher der Glossator descod. Par. Nat. 6443 bemerkt: „Nota quod per totam istam colamnamostendit quod uirtus formatiua sit perfectior quam sensitiua,<strong>et</strong> hoc multis rationibus <strong>et</strong> exemplis" ergiebt sich alsSchluß der Satz Albert's: „dixit <strong>et</strong>iam idem Philosophus quodsensus spiritualis dignior est quam corporalis ..." ^) Das vierteKapitel des zweiten Traktates '") derselben Abhandlung des1) Opp. ed. Jammy, Lugduni 1651, T. V, S. 70 col. 1, S. 71 col. 2u. s. w. Auch speciell: Parva naturalia. Ven<strong>et</strong>iis. her. 0. Scoti 1517. fol. 27col. 2. fol. 27 V. col. 1, fol. 29 col. 1.*) <strong>De</strong> <strong>somno</strong> <strong>et</strong> vigilia, Lib. I, tract. I cap. VII. — Opp. S. 70 col. 2. —Parva naturalia, fol. 27 col. 2.3) A. a. 0. Lib. I, tract. I, cap. IX. — Opp. S. 71 col. 2. — Parva naturalia,fol. 27 V. col. 1.*) Ihidem.5) Opp. T. V. S. 76 col. 1. — Parva naturalia, fol. 29 col. 1.


Einleitung.XXVAlbertus Magnus ist eine „digressio declarans quatuor causassomni secundum Auerroem <strong>et</strong> Adamidim". <strong>De</strong>r Verfasser sagtausdrücklich „nos autem ad intelligendum praedicta <strong>et</strong> sequentiainterponemus sententiam Auerrois <strong>et</strong> Adaminin ..." und benutzttliatsächlicli , wie es sich aus mehreren Parallelstellen erweist,das l<strong>et</strong>zte Kapitel unseres ^de soinno <strong>et</strong> uislone".V.Das Werkchen ^/le <strong>quinque</strong> essentüs" enthält eine naiveErklärung einiger Grundbegriffe der aristotelischen Physik:ovoia , eldog , TOJiog , xiv>]oig und -/Qovog. Es bezieht sichvorzugsweise auf das IV. Buch der rpvoixi] äxQÖaoig , so daß esals ein äufserst verkürzter Auszug desselben b<strong>et</strong>racht<strong>et</strong> werdenkann, in dem aber hinsichtlich gewisser Punkte mehrere Stellenwörtlich reproduziert sind. Es finden sich Beziehungen auf dieKategorien , Analytiken , Topik und auf <strong>De</strong> caelo. Die beidenersten w^erden ausdrücklich citiert : „sapiens Aristoteles ubi dialecticamincipit" (S. 28 Z. 2) ,„queraadmodum ostendimus inlibro categoriarum" (S. 28 Z. 10). Vgl. Anmerkungen. DasCitat aus <strong>De</strong> caelo bestätigt die Notiz bei ibn-Rusd. (Siehe S. GO,Anmerkung zu 31,3.) Es ist außerdem Plato (Timaeus), nebstanderen Philosophen, erwähnt (S. 37 Z. 11).Mehrere Stellendieses Traktates begegnen mis auch in derEncyclopädie der Ihwän al-safä wieder. So gleich in der Vorrede:„Res autem quae sunt in omnibus substantiis sunt <strong>quinque</strong>;quarum una est hyle , <strong>et</strong> secunda est forma , <strong>et</strong> tertia estlocus, <strong>et</strong> quarta est motus, quinta autem est tempus". (S. 30Z. 15-17) und:jjLX.«.JIjC''-'*;'b'^-^j^^^»^j.-cj(j{Die Abhandlungen der lohivän es-safä in Auswahl. Zum erstenMal aus arabischen Handschriften herausgegeben von Dr. Fr.Di<strong>et</strong>erici. Leipzig, Hinrichs , 1883—1886. S. 24, Z. 3—4).„In primis itaque oport<strong>et</strong> nos scire quod principia ex quibus estomnis res , sunt duo istorum <strong>quinque</strong>. <strong>et</strong> sunt hyle <strong>et</strong> fortna.


XXVI Al-Kindi's philosophische Abhandlungen.qiiare necessarium est nobis ut incipiamus exponere haec duoante alia tria" (S. 31 Z. 18-S. 32 Z. 1) und:^^.«.^Ixj 1:^ J-4^lj (Ebendaselbst S. 34 Z. 5—6). Die ganzeEinteilung des XIV. Artikels (Ebenda. S. 24—48), welcherals Einleitung zur Abhandlung „über das Wesen der Natur''L\*A/.L.t| na:?'l.< ^ vorangestellt ist , ist identisch mit der desTraktats ,,de <strong>quinque</strong> essenflis".Auf einige einleitende Bemerkungen folgen nämhch fünf Kapitel,in denen jede der fünf „essentiae" besprochen ist: „sermode hyle" (S. 33 Z. 16—21), „sermo de forma" (S. 34 Z. 3—S. 35 Z. 10), „sermo de motu" (S. 35 Z. 13 -S. 37 Z. 5), „sermode loco" (S. 37 Z. 8— S. 38 Z. 23) und „sermo de tempore"(S. 39 Z. 3— S. 40 Z. 7); ebenso wie bei den ihwänal-?afä die Abteilungen:«^..il^J^^] ^(S. 24-30).^.,Lx:.t| x^L^ ,^.i (S. 30—32),jsX^^JI nI^U Ji(S. 32—35) und,.^L/f,j| na^u j (S. 35— 37).Es wiederholen sich ferner dieselben (aristotelischen) <strong>De</strong>finitionen,wie man in den Anmerkungen sehen wird.Da wir indes auch bei Ja'qübl augenscheinliche Hindeutungenauf Sätze dieses Traktates finden , diese Salze aber beiihm unter den Grundgedanken der aristotehschen qjvoixi] dxQÖaoigangeführt werden, ^) so haben wahrscheinlich die Ihwan al-safä>) „Seine (des Aristoteles) physikalischen Schriften. Die Vorlesungüber die Natur, d. h. die physikalische Abhandlung. Darin behandelt er diefünf physischen Dinge, die alle Naturwesen umfassen, und ohne welche keinemNaturwesen Existenz zukommt, nämlich Stoff, Form, Ort, Bewegung und


Einleitung.XXVIInicht direkt das vorliegende Werk al-Kindl's benutzt, sondernes gehen al-Kindl und die Ihwan al-.:afä auf eine geraeinsame.Quelle zurück. Vielleicht läßt sich auch näher bestimmen, welcherArt diese gemeinsame Quelle war. Wenn nämlich auchdie nicht-aristotehschen Gedanken, welche in „de <strong>quinque</strong> <strong>essentiis</strong>"sich finden, derselben Quelle entstammen, so dürftenwir dieselbe in einem Auszuge aus der aristotelischen Physikzu suchen haben, der von einem späteren Kommentator verfaßtwurde, und zur Zeit al-Kindi's als Verbindungsglied zwischenLogik und den speciellen physischen Werken die noch nichtvollständig gekannten acht Bücher der q^voixi] äxQoaotg ers<strong>et</strong>zte.Durch diese Annahme dürfte meines Erachtens das oben behandelteVerhältnis sowohl in dem Aristoteles-Kanon des Ja'qübl, ^)als in den Katalogen der Werke al-Kindl's und in der Reihe derAbhandlungen der Iliwän al-?afä seine einfachste Erklärung finden.Unser ^^de <strong>quinque</strong> essenfiis" steht übrigens mit ähnlich b<strong>et</strong>iteltenWerken, z, B. mit der von ibn-Palqera in dem Prologe"•Tl mpD 'HDD TD D"'LD1pb tles ibn-Gabirol , citirten [pseudo-]empedokleischen Schrift ttsqI t//s jzeiujiT}]? ovocag -') und mitden fünf Stoffen (Materieu), welche al-Färäbl erklärte % durchausnicht im Zusammenhang. ^]Zeit .... Von diesen fünf sind zwei Substanzen , nämlich Stoff und Form,und drei sind substantielle Accidentien." M. Klamroth, Über die Auszügeaus griechischen Schriftstellern hei al-Ja'qübl, ZDMG. Bd. 41 (1887)S. 428.1) Klamroth a. a. 0. und S. 432.-) Munk, Melcmges, S. X,Z. 4- 5. Vgl. Steinschneider, Die hehräischenÜbersftzungen des Mittelalters, S. 380 (§ 219).=j Vgl. Usaibi'a, Bd. II, S. 3t und ibn-Hallikän, Bd. II S.112—113.*) Über die fünf w'L^av.:sa.< siehe S. VIII, Note 2. — Wie es sichmit diesen verschiedenen „fünf Dingen" (<strong>quinque</strong> res, essentiae, suhstantiae,Corpora u. dgl.j verhält, wi rde ich in einer Mitlheilung in den Rendiconti derR. Accademia scientifica l<strong>et</strong>teraria di Napoli darzuthun versuchen.


XXVIII Al-Kindi's philosophische Abhandlungen.VI.<strong>De</strong>r „Jiber /'tifrodueforius in arteni Jor/icae demonHfraii


Einleitung.XXIXgeom<strong>et</strong>ricis <strong>et</strong> ut iam acceperit ex eis regulas"), wird ausdrücklichschon in dem Werke al-Kindl's ^),,Äbhandlung darüher, daß die Philosophie nur vermittelst der 7nafhemafischenWissenschaften erworben iverden kann", b<strong>et</strong>ont,IV. S. 59— S. 61. Hier werden als Übungsbeispiele einigedamals beliebte Kontroversen behandelt : daß in der Welt keinLeeres sei ; daß es außer der Welt weder Leeres noch Vollesgebe ; über die Meinung der Weisen von der Entstehung oderder Ewigkeit der Welt ; u. s. w. — Alles das ist als ein Exkursoderjals nebensächliche Anhängsel zu b<strong>et</strong>rachten.Die V. und l<strong>et</strong>zte Abteilung, S. 61— S. 64, enthält einekurze Wiederholung des schon Gesagten und eine mystischeSchlußrede, in welcher der l<strong>et</strong>zte Zweck der Logik mit dem derEthik identisch gefaßt wird. Alles das stimmt auch mit denGrundgedanken al-Färäbl's , welcher „der Logik eine Beziehungzur Ethik giebt , indem die menschliche Vernunft, mag sie entwederbloß innerlich in der Seele haften, oder auch äußerlichim Wortausdrucke zu Tage tr<strong>et</strong>en ,jedenfalls ihre höhere undumfassende Funktion in der Unterscheidung des Guten und Bösenhabe, und hiermit die Wahrheit, welche entweder in l<strong>et</strong>ztenunbeweisbaren Grundsätzen vorliegt, oder durch logische Erforschungerreicht wird, diesem Ziele dienstbar sei." ^) Jedochsind seine übrigen Werke über Logik im Einzelnen wenigerneuplatonisch und mehr aristotelisch gefärbt und weisen einigeZüge auf, welche die spätere Lehre al-Färäbl's kennzeichnen undin dieser Schrift durchaus fehlen. Doch erinnere man sich, daßdas vorliegende Werk nur eine Jugendarbeit, eine „collectio"al-Kindl'scher Gedanken, und nicht ein selbständiges, reiferes Erzeugnisdes al-Färäbl sein dürfte.Es ist auf eine Menge „Sendschreiben" ,d. h. Traktate{epistolae = ^^)'i^.) aufmerksam zu machen , welche hier1) Sülle opere u. s. w. S. 8 n» 3 {Fihrist n» 3 ,QiftT n« 2, Usaibi'an" 3,>:Flügel n» 3 und 133, Hammer n» 3 und 125). Vgl. n' IG.2j Prantl, a. a. 0. Bd. 11 S. 309. Daß dies neuplatonisch ist, erhelltaus der cltierten Anmerkung 121 im Bd. I S. 644.


JXXX Al-KindTs philosophische Abhandlungen.citiert werden und sich meist auf Bearbeitungen aristotelischerWerke beziehen: ,,epistola de semu <strong>et</strong> sensato" (S. 41, 15, 48, 18.50, 24. 53, 19) 1), „categoricV^ (S. 42, 3. 17), „lihrl logicae" (S.50, 4. 52, 2. G2, 22), „<strong>et</strong> topicae" (S. 52, 2. 62, 22) und dann,,eplstola de <strong>intellectu</strong>" (S. 41 Z. 16), ,,eijistola de generlbus sclentlarum''(S. 41 Z. 17), j^eplstolae dluinae" (S. 42 sicherlich diepseudo-aristotelische OeoAoyia), ,,epistola de causa <strong>et</strong> caiisatis"^„epistola isagogai-um", ,,efistola de kijle <strong>et</strong> forma" u. s. w.Das Latein ist freier und glatter, als in den Abhandlungen,,de sonino <strong>et</strong> uisione" ,„de <strong>quinque</strong> <strong>essentiis</strong>" und ,,de ratione".<strong>De</strong>r Übers<strong>et</strong>zer — wie schon gesagt, vielleicht JohannesHispalensis — ist wahrscheinhch derselbe, welcher auch al-Kindl's und al-Färäbl's „de intelledu" bearbeit<strong>et</strong> hat. Dazu istzu bemerken, daß der Traktat, auch der Stelle nach, in denHandschriften unmittelbar vor al-Färäbl's „de intelledu'^ niedergeschriebenist.VII.Nach den Angaben der- mir bekannten Handschriftenverzeichnissesind die philosophischen Traktate Al-Kindl's in folgendenBibliothekenaufbewahrt:I. <strong>De</strong> <strong>intellectu</strong>.1. Gesena. Plut. XXII, Cod. 3 (Titel: „eplstola Aven-ols".Muccioli, I S. 78).2. Erfurt. Cod. Ampi. 29^ fol. (Schum S. 24).3. Cod. Ampi. 40 fol. (Steinschneider, Alfarahl S. 188).4. Oxford. Cod. Bodl. 1818'» (Mss. Angliae, I, S. 87;Digby S. 217. Dreimal in demselben Codex nach MacrayS. 230—231).5. Cod. Morton Coli. 228 (Coxe S. HO).6. Paris. Cod. Nat. 6443"' {„de ratione". Cat. Bibl.Regiae P. III T. IV S. 244).7. Cod. Nat. 644321 (^^^j^ <strong>intellectu</strong>").*) Dieses Gitat dürfte nach Steinschneider {Die parva naturaliades Aristoteles ZDMG. Bd. 37 S. 490) manche Schwierigkeiten bi<strong>et</strong>en, da nachihm der b<strong>et</strong>reffende Traktat zur Zeit al-Färäbi's noch nicht ins Arabischeübers<strong>et</strong>zt war. Siehe jedoch Bd. 45 S. 447.


-Einleilung.XXXl8. Cod. Nat. 166138 (= Sorbonne 1786. Haureau, Notlces,V, S. 195).9. Rom. Cod. Angel. 242^ {„de ratione'^. Narducci, I, S.138 col. 2).10. Cod. Angel. 242« {„de Infellectu". Ihld. S. 139 col. 1).11. Cod. Vat. 2186^2^12. Cod. Vat. 4426-^13. Venedig. Cod. Marc. 39^ (Valentinelli. II, S. 27).\i. <strong>De</strong> somiio <strong>et</strong> uisioiie.1. Brüssel. Cod. 21856-^ (vgl. ßülow, in: Beiträge z.Gesch. d. Phil. d. M.-A., II, 3, S. 72-73).2. Oxford. Cod. Coli. Oriel, 1^-' (dem Maq Israeli beigelegt.Coxe, I, S. 2-3).3. Cod. Coli. M. Magdal. 175^ (dem Ishaq Israeli beigelegt.Coxe, II, S. 8).4. Paris. Cod. nat. 6443^^.5. Cod. nat. 16613".6. Venedig. Cod. Marc. 171" (Titel: Themistü de <strong>somno</strong><strong>et</strong> ulgilia. Valentinelli, IV, S. 117).III. <strong>De</strong> quiiique esseutiis.1. Erfurt. Cod. Ampi. 286' fol. (Schum §. 193).2. Oxford. Cod. Bodh 1818«.3. Paris. Cod. Nat. 9335.4. Cod. Nat. 14700.5. Rom. Cod. Angel. 24216. Cod. Vat. 210 (als „logicae fragmentum").7. Cod. Vat. 2186.8. Cod. Vat. Ottob. 1870.IV. <strong>Liber</strong> iiitroductorius in artem logicae demoiistratiouis.1. Paris. Cod. Nat. 6443.2. Rom. Cod. Vat. 2186.Die von mir benutzten Handschriften sind: für „de <strong>intellectu</strong>"'.]-'8. = S10.


JXXXII AlKindi's philosophische Abhandlungen.11. = V12. = F-'13. = M'.Eine Beschreibung der Codices find<strong>et</strong> sich in den in Klammernangegebenen Werken und Katalogen. Die vatikanischenHandschriften (V^ = cod. ^186, 0.22m X 0.14m. Ende desXIII. Jahrh. foll. II -f 119 + I und V^' = cod. 4420,0.245m X 0.18m. Anfang des XIV. Jahrh. foll. 140) werde ichin einer in kurzem erscheinenden Mitteilung an die „R. Accademiadei Lincei" näher besprechen. Die Filiation dürfte folgende sein :IX. Jahrh. O Arabisches OriginalXII.„ ,,de ititellechc" QO ,ßß ratlone"XITI. „ FOXIV.NQ'OÄFür ;//e sonino <strong>et</strong>w/.s'/o/2e" benutzte ich die drei Handschriften:4 = N5 = S6 = MKWährend S wegen der außerordentlich häufigen Verderbnisseund N wegen des unklaren und lückenhaften Charakters minderwertigeHandschriften sind, hat M- gute Dienste geleist<strong>et</strong>.Jedoch bi<strong>et</strong><strong>et</strong> die Ausgabe auch so noch manche Dunkelheiten,deren Klarlegung und Verbesserung möglicher Weise durch denVergleich mit den mir nicht zugänglichen Oxforder Codices gewonnenwerden könnte.CodicesFür den Traktat ,//p <strong>quinque</strong> <strong>essentiis</strong>" waren mir folgendezu Verfügung


5 = ^(j =Einleitung.V-7 = Fl8 = 0.XXXUIVon größerer Wichtigkeit sind Ä und V^ ; F' (= Cod. 210,0.32m X 0.23m , XVI Jahrh, . foll. IV + 70) nnd (= Cod.Ottob. 1870, 0.28m x 0.20m, XV. Jahrb., foll. I X 175) sindspätere Abschriften , die einer der Handschrift A gemeinsamenFamilie angehören , welche hier und da doppelte Übers<strong>et</strong>zungeneines arabischen Ausdrucks und Interpolationen enthalten, währendF' solche nicht darbi<strong>et</strong><strong>et</strong>. Auch von derselben wird inder S. XXXII citierten Mitteilung die Rede sein.IX. Jahrb. • • •O Arabisches OriginalXII.. Übers<strong>et</strong>zungdes Gerhardxm.F>0Ö Dieselbe mit [interpolierten]GlossenXIV.XV.„XVI..,Von den beiden Handschriften 1 = N und 2 = V^ oderauch einfach F, welche der Ausgabe des ^ßher introdactorius inartem logicae demonstrationis" zu gründe liegen ,ist jedenfalls Fdiebeste.Es sei nun hier mir gestatt<strong>et</strong>, den Herrn Leopold <strong>De</strong>lisle,Präfekt der Pariser National-Bibliothek, Domenico Gnoli,Präfekt der „BibKoteca Nazionale Vittorio Emanuele 11" in Rom,Beiträge II. 5. Nagy , Al-Kindi. C


XXXIV Al-Kindi's philosophische Abhandlungen.und P. Franz Ehrle, Präfekt der Vatikanischen Bibliothek,deren Höflichkeit ich die Ausnutzung der Pariser und VatikanischenHandschriften verdanke; den Herrn Professoren IgnazioGuidi und Gelestino Schiaparelli der hiesigen K. Universität,die mir mehrere schwer zu findende arabische Werke gütigstzur Verfügung gestellt haben ; und dann meinem theuerstenFreund Dr. Joachim Frateili, Lehrer am K. UmbertinischenOber-Gymnasium , welcher mir bei der mühsamen Arbeit derKritik und Correktur der lateinischen Texte beigestanden hat —meinen herzlichsten und aufrichtigsten Dank auszusprechen.Rom, den 25. Juni 189G.A. Nagy.Während des Druckes wurde ich durch Herrn ProfessorClemens Baeumker — welcher die Gefälhgkeit hatte, alleBogen nochmals sorgfältig durchzusehen, und welcher mit seinembewährten Rate manche zweifelhafte Stellen verbessert hat — aufeinebis j<strong>et</strong>zt unbekannte Handschrift des Traktates .,de <strong>intellectu</strong>"aufmerksam gemacht , von welcher mir derselbe eine Abschriftsend<strong>et</strong>e.Es ist:14. Lilien feld (Niederösterreich) Cod. 144 Monast. Cisterc.fol. 102r — 105^^ ohne Titel und als Prolog zu den ParadoxeAlanl de maxiinis generallbua (d. li. Regulae theologicae).Die b<strong>et</strong>reffenden Varianten werden in den Anmerkungen angeführt.Aus denselben erhellt, daß der Codex einer mit SVgemeinsamenFamilie angehört.


LückeAristotilis<strong>et</strong>feldtquofehltfehltinintellexistidescientiamSJfehltfehltAristotelisVerbum Jacob Alkindi deintentione antiquorum intranslatumratione,a ma^istro GerardoCremonensi.Intellexi quod quaesiuistide scribendo sermonem in rationeab}3reuiatum, enuntiantemsententiam Aristotelis <strong>et</strong> Piatonis,comprehensio quidemsermonis Piatonis <strong>et</strong> sermonisdiscipuli eins Aristotelis est,quod ratio est secundum quatuorspecies.instrumentumprima quarum estomnium rationatorum<strong>et</strong> rationatum. secundaest ratio quae potentiä est inanima. tertia est ratio cum exitin anima de potentiä ad effectum.<strong>Liber</strong> Alkindi de <strong>intellectu</strong>[<strong>et</strong>intellectoj.Intellexi quod quaeris [seilic<strong>et</strong>]scribi tibi sermonem breuemde <strong>intellectu</strong> [<strong>et</strong> intellecto],secundum sententiam Piatonis<strong>et</strong> Aristotelis. sed sententia loeorum est ,quod <strong>intellectu</strong>s estsecundum quatuor species. primaest <strong>intellectu</strong>s qui semper estin actu. secunda est <strong>intellectu</strong>squi in potentiä est in anima. istertia est <strong>intellectu</strong>s cum exitin anima de potentiä ad effectum.quarta est <strong>intellectu</strong>s,quem uocamus demonstrat/if(«w.1—5 Incipit uerbum Jacob alchindide ratione A. Rot und am Rande: Notauerbum Jacob alkin. iV^ 1 aliiindi|alkin N 8 abbreuiatum abreviatuin,AjS 8— 9 enuntiantem sententiam!enunciatione sicut A 9- 10 Aristotelis<strong>et</strong> Piatonis <strong>et</strong> Piatonisrot N 11 sermonis N1\12 Aristotelis | N 16 secunda|bis N (rot und schwarz) 17 in |fehlt A 18 tertia tertia Ä bis| N(rot und schivarz).Beiträge IT. 5. Nagy, Al-Kindi.1—2 <strong>De</strong> <strong>intellectu</strong> secundum Aristotelem<strong>et</strong> Platonem S Incipit überalkindi de <strong>intellectu</strong> V'^ <strong>Liber</strong> alquindiphilosophi de <strong>intellectu</strong> <strong>et</strong> intellectorot N Incipit libellus alchindi de <strong>intellectu</strong><strong>et</strong> intelligentia ain Rande M^Incipit alchindus de <strong>intellectu</strong> <strong>et</strong> intellectoA <strong>Liber</strong> aliquindi philosophide <strong>intellectu</strong> <strong>et</strong> intellecto F' 6 IntellexiSV'^ 6—7I fscilic<strong>et</strong>]iSVNA 7 scribi tibi tibi]scripsi F^ scribitur N fehlt S 8 [<strong>et</strong>intellecto]|fehlt S V^ VNM' 9 sententiam9— 10 PiatonisI<strong>et</strong> Aristotelis i <strong>et</strong> PiatonisAM^ 9—13 Piatonis . . . primaestIN Zu 10— li) Randglosse:Intellectus alius in actu semper , aliusin potentiä , alius in effectu, alius demonstratiuusV^ <strong>intellectu</strong>s alius inactu semper, cum in potentiä, in effectu,demonstrat' N 10 — 11 sententiaeorum est | scientia est eorum S eorumsententia est F- sententia est eorumS 13 semper est|A 1 1 estIest semper S 15 qui in potentiäest est in potentiä SV'^ 16 <strong>intellectu</strong>sanima M' i7— 18 ad ef-IIfectum effectu S ad actum AI19 quem N demonstratiuum| |demonstrantem SV^M^ demonstratiueN demonstrationem A unklar1V'^.


animafehltaüspälitasbisisdemonstrationem<strong>et</strong>quandoquefeJdtsentenciisfeldtfehltfeldt2 Al-Kindiquarta ratio est illa ,quam denominamus demonstratmam. <strong>et</strong>est assimilatio rationis cum sensu,propter propinquitatem sensusad ueritatem <strong>et</strong> communitatein ad eam.Dixit enim quod forma est duae formae. quarum una est5 habens materiam <strong>et</strong> est illa quae cadit sub sensu ; sed alteraest illa quae non hab<strong>et</strong> materiam <strong>et</strong> est illa quae cadit sub ratione.<strong>et</strong> est specialitas rerum <strong>et</strong> quod est supra eam.Et forma quidem ,quae est in materia , est actu sensata10 quoniam si non ess<strong>et</strong> actu sensata, non cader<strong>et</strong> sub sensu, cumqueadquirit eam anima, tunc ipsa est in anima. <strong>et</strong> non adquiriteam nisi quoniam est ipsa in ea in potentia. cum ergo adquiriteam anima, fit in anima actu. <strong>et</strong> non est in anima sicutres in uase , neque sicut similitudo in corpore ,quoniam anima15 non est corpus, est igitur in anima, <strong>et</strong> anima est res una, nonaliud.<strong>et</strong> similiter iterum uirtus sentiens non est nisi animae ; <strong>et</strong>non est in anima sicut membrum in corpore, immo est in anima20 <strong>et</strong> est sentiens. <strong>et</strong> similiter iterum uirtus forma sensati non est1 quarta|N (rot und schwarz) illa|nominauimus JV^ demonstratiuam|N denominamusjiV 4 enim|N5 illa N 6 <strong>et</strong> est illa fehlt im Text und am Bande: <strong>et</strong> illa est iVI |7 specialitas N ipsa||13 anima,|N 12 quoniam|(unklar) A 14 neque|neque A sicut|I<strong>et</strong>iam A 18 iterum T ti ä (in terra ?) A sentiens|NN \b estN animaeI.4 20 non\A.


assimilatquodfehltsensataunklaractuestfehltfehltin<strong>et</strong><strong>et</strong>fehltcuminanimala<strong>et</strong>igiturnaturaalic<strong>et</strong>nonmembrofehltfehltcumfehltnequecircumscriptasimiliterautemformesensuatacolaturapriusin<strong>Liber</strong> de inleÜectu. 3<strong>et</strong> hunc <strong>intellectu</strong>m assimilauit Aristoteles sensui, propter propinquitatemsensus ad ueritatem <strong>et</strong> quia communicat cum eaomnino.Dixit enim Aristoteles quod forma est duae formae. quarumuna est habens materiam <strong>et</strong> illa est quae subiac<strong>et</strong> sensui ; 5<strong>et</strong> altera est illa quae non hab<strong>et</strong> materiam <strong>et</strong> illa est quae subiac<strong>et</strong><strong>intellectu</strong>i. <strong>et</strong> illa est specialitas rerum <strong>et</strong> id quod estsupra eam [scilic<strong>et</strong> generalitas rerum].Et forma quidem quae est in materia, actu est sensata, ;quoniam si non ess<strong>et</strong> actu sensata, non cader<strong>et</strong> sub sensu, cum- loque apprehendit eam anima , tunc ipsa est in anima. sed nonapprehendit eam nisi quia ipsa prius erat in anima in potentia.cum igitur apprehendit eam anima, fit in anima in effectu. nonest autem in anima sicut aliquid in uase, nee sicut caelatura incorpore ;quoniam anima non est corpus nee circumscripta, est 15igitur in anima, <strong>et</strong> anima est res una, quae est ipsa, non aliudab ipsa ; nee <strong>et</strong>iam alia ali<strong>et</strong>ate praedicamentorum.similiter <strong>et</strong>iam uirtus sentiens non est nisi in anima; sednon est in anima ut membrum in corpore , sed est ipsa anima,<strong>et</strong> ipsa est sentiens. similiter forma sensati non est in anima 20Zu 1 Randglosse: nota <strong>intellectu</strong>m asr^imilatum sensui N assimilauitV^NAM^ assimulauit Ä 2 <strong>et</strong> A communicat coniunctalis(!) *S' cum ea eo SV'^ in ea V^AM'^ in eo N b--iI | |Isensui., . <strong>intellectu</strong>i felilt im Texte und ist am Fuße der Seite nachg<strong>et</strong>ragen V-|G est illa|ASV- illa est [est illa .S' est alia V'^ 7 specialitas|aspcitas V'^ spualitas S spälitas NA spealitas Jf' id fehlt A 8 scilic<strong>et</strong> generalitasgeneralitas (grauitas V-) scilic<strong>et</strong> SV'^ 9 forma|S quidemV'^ fehlt S materia AP sensataI| |SI10 sensu|sensu -S 10— 11 cumque A 11 tunc . . . anima|fehlt A sed A 12 nisi . . . erat A prius erat V'^1| |erat prius SM' in anima in A 12— 13 in polentia . . eam|anima A 13 fit |sit S in anima|anima V^ 14 in anima ani-||S sicut sie iV caelatura 6'| |ma N fehlt A nee ;15 neeIoh n oder u S circumscripta]est A<strong>et</strong> S au-circonscripta N' 1.5— IG est igitur id quod est A IG est res una||res una est S rest una M' quae quae S nee i/' 17 <strong>et</strong>iam| ||est V-A alia alia N ali<strong>et</strong>ate| 1 (!) »S praedicamentorum pre-|ceptorum S predicatorum ili' zweifelhaft NV- 18 <strong>et</strong>iam|tem <strong>et</strong>iam A <strong>et</strong> F' non A nisi A in| | |fehlt M'^ 18-19 sed. . . anima V^S 19 membrum |A' ipsa anima ipsai|anima A 20 <strong>et</strong> ipsa,ipsa anima A nach ,sentiens' |similiter autemforma non est in anima ut membrum est in corpore ,sed est in ipsa anima<strong>et</strong> ipsa anima est sentiens A (DittographieJ similiter autem A|sensati l S fehlt A1 *


qn<strong>et</strong>enim<strong>et</strong>fehltrationabilisanimali<strong>et</strong>niiessefehltaquirensquarumfehlt4 Al-Kindiin anima cum alio , aliud alteritate. sensatum igitur in animaest sentiens. at uero sensatum materiei est pra<strong>et</strong>er animamsentientem. ex parte ergo materiei sensatum non est sentiens.5 <strong>et</strong> similiter exemplum rationis in anima quando appar<strong>et</strong>,ratio siue forma , cui non est materia <strong>et</strong> unitur cum anima,scilic<strong>et</strong> fit inuenta in anima actu, cum iam fuerit in anima noninuenta actu, immo potentia. haec igitur forma, quae materiamnon hab<strong>et</strong> neque phantasiam , est ratio adquisita animae ex1" ratione prima, quae est specialitas rerum, quae est actu semper.<strong>et</strong> ipsa quidem non fit adquisita <strong>et</strong> anima adquirens nisi quoniamanima potentia est rationalis , <strong>et</strong> ratio prima actu est.omnis res adquirens rei essentiam suam , adquirenti ei est resilla potentia <strong>et</strong> non est ei actu. <strong>et</strong> omne quod est rei potentia15 non egreditur ad actum per essentiam eins ;quoniam si ess<strong>et</strong>per essentiam eins ess<strong>et</strong> actu semper. quoniam essentia est eisemper <strong>et</strong> est inventa. ergo omne quod est potentia non exit1— 2 in anima est sentiens est in anima sentiens N 2 ueroi iklar N est|^ quatuor N ipelcher Uli las r> quandoiiV 3 materiei|N qr A 7 anima|Rande nachg<strong>et</strong>ragen A 9 ex|spälitas AN semper|animal N rationalis|iineA 8 immo|ex ^ 10 quae|N 11 adquirens|A est|omnis N ei N 14 omne| |quod ^ 16 ei 4Iim Text, aber amA specialitasN 12 animaIN 13 (nnnis ! cum(ee für oe) iV 15 quoniam|


fehlt<strong>et</strong>fehltfehltfehlt<strong>intellectu</strong>sfehltfehlteritnichilnonfehltutfantasiamsia!afehltaptussemperrreofehltdtinactumaptefehltfehltsplitasfeJiltÄaffectaaliquidess<strong>et</strong>comprehenditfehltsedfehltq<strong>Liber</strong> de <strong>intellectu</strong>. 5ut aliud uel alterum. sensatum igitur in anima est sentienssecundum qiiod est in anima, sicut dixit Aristoteles, sed sensatumuirtutis materialis est pra<strong>et</strong>er animam sentientem. secundumigitur quod est in materia, sensatum non est sentiens.<strong>et</strong> similiter exemplifica!//t Aristoteles <strong>intellectu</strong>m , scilic<strong>et</strong> 5quod anima cum apprehendit <strong>intellectu</strong>m , scilic<strong>et</strong> formam quaenon hab<strong>et</strong> materiam nee phantasiam, <strong>et</strong> unitur cum anima, tuncest in anima in effectu quae non erat antea in anima in effectused in potentia. haec igitur forma ,quae iam materiam nonhab<strong>et</strong> nee phantasiam , est <strong>intellectu</strong>s adeptus animae ab intel- 10ligentia prima,quae est specialitas rerum quae est in actu,semper. haec autem non fit attribuens nisi animae adeptae adrecipiendum ,quoniam anima in potentia est intelligens , sedintelligentia prima est semper in actu. nuUa enim res attribuitaliquid suis receptibilibus , nisi quod erat eis in potentia <strong>et</strong> non 15in effectu. nihil autem quod est rei in potentia exit ad effectumper se ipsum ;quoniam si ess<strong>et</strong> per se ipsum , exir<strong>et</strong> semper in1 uelISA 2 secundum|aiaanime A eo V'^ sicutiA dixit!F^ est in|M^N dicit S sed|est M^ anima|S 3 uirtutismaterialis [uirtutis rationalis A materiale «S* materialis V' est|4 igiturIA materia|am V- non est|exemplificat SNV^V'-AM^ <strong>intellectu</strong>m|SA 5 exemplificauit|<strong>intellectu</strong> A 5—6 scilic<strong>et</strong> . . .S<strong>intellectu</strong>m NV'^ ( Homoioteleuton) 6 cum apprehenditi|7 nee N phantasiam SNV^V'^AAl^ und so immer cum ani-] Ima in fantasia illa S cum ea M^ 8 in effectu A quae . | . .Ieffectu N V^M^ (Homoioteleuton) ,in V^ jedoch am Rande nachg<strong>et</strong>ragenIA iam |antea|6'F- 9 sed in potentia|neque NA uel -S adeptus|lectiua potentia V'^ 11 est|spülitas S rerum|a iam S 10 nee|A lÜ — 11 intelligentia prima|A specialitas|intelaF'^ spälitas ANM^(nö für rr) S est in actus S in actu est AN12 haec hie S\non fit fit N litia (intelligentia| ?) V- attribuens|mtribuens V'^ antibuens (!) N adeptae V 13 quoniam||Aintelligens Ä sed| |fehltSV^ 14 est semper in actu est in actu N.W semper in actu est|A res M^ 14— 15 attribuit . . . receptibilibus suis re-|Iceptibilibus attribuit A suis|non -S 16 nihil|erat A exit|17 quoniam .. . ipsum<strong>et</strong> A 13—15 sed . . . potentiaIN eis|M^ 15 <strong>et</strong> non|V'^ sedV^SNM^ und so immer (auch V'^A) est rei|und am Bande: effectum AANV^V''S effectum||N (Homoioteleuton) exir<strong>et</strong>|


nequeanimaintentioquiasecundaper<strong>et</strong>adbisprimaratio6 Al-Kindiad actum nisi per id quod est illa res actu. anima igitur estratioiialis potentiä. <strong>et</strong> est exieiis ad actum per actum primum.5 <strong>et</strong> cum unitur forma rationalis ei , non est ipsa per formamrationalem alterata ,quoniam non est diuisa quare alter<strong>et</strong>ur.<strong>et</strong> cum unitur cum ea forma rationalis , tunc ipsa <strong>et</strong> ratio suntres una , rationalis <strong>et</strong> rationata. ratio igitur <strong>et</strong> rationatum suntres una ex parte animae. ratio uero quae est actu semper10 faciens extrahere animam ad hoc ut fiat rationalis actu ,postquamfuerat rationalis potentiä, non est ipsa <strong>et</strong> rationatum res una.rationatum igitur in anima <strong>et</strong> ratio prima, ex parte rationis primae,non est res una ; ex parte uero animae ratio <strong>et</strong> rationatum15 est res una.ratio igitur, quae simplex est, est magis similis animae <strong>et</strong>fortior ea in sensato plurimum.ratio igitur prima est instrumentum omnium rationatorum20 <strong>et</strong> rationatum. ratio vero secunda est animae potentiä.1 nisiIoinne A quare1^iV !2 ad|iV" 8 una|N per|iST 6 rationalem|inmateria N 9 ratio|Nuero quae est actu non est que „actu" est N 10 extrahere extrahens| jAN animam N 14—15 ex parte . . . una N 15|est| |<strong>et</strong> -ZV 17 est est |est (llaplographie) N 19 igitur prima|20 ratio uero secunda ratio uero secunda NAiigitur


estautprecellitcumaliudadtrahatueroppoperansautemse8 Al-Kindiigitur ratio aut est prima <strong>et</strong> instrumentum omnium rationatoruni,est seeunda <strong>et</strong> est animae in potentia , dum nonfit anima rationalis actu. <strong>et</strong> tertia quidem est illa quae actu estanimae ,quamiam reposuit,quare sit ei inuenta cum uult uti5 ipsa <strong>et</strong> facit eam apparere cum inuentione absque alio ab ea.sicut scriptura a scriba; est enim ei propera possibilis, quoniamiam recondidit <strong>et</strong> fixit in anima sua. ipse ergo extrahit eam10quando uult. quarta uero est ratio apparens ex anima ,quae,quando extrahit eam, est inuenta absque alio actu.ratio igitur seeunda est ex tertia <strong>et</strong> quarta , cumtertiamreposuerit anima <strong>et</strong> fit ei ut extrahat eam quando uult. <strong>et</strong>quarta aut hora repositionis suae prima aut hora suae compositionisseeunda.15 igitur est tertia cuius repositio animae iam praecessit <strong>et</strong>quando uult est inuenta in ea.quarta uero est apparens in anima, quae appar<strong>et</strong> actu.istae igitur sunt sententiae antiquorum de ratione. <strong>et</strong>actu estI1 igituriergo N aut|actu est xl 6 a|enim ergo N 8 quando Itertia N 12 fit |sit N extrahat|15 praecessit|A 3 fit jsit ^" <strong>et</strong> Ipropera|N apparens|A 17 uero est|A 13 aut|A(unklar) NA ppea ZV 7 ergo!A 11 tertiam|A unklar N


uelfehltquoniamsuusillumesseergoexerceatfehltdefehltergo<strong>et</strong>uoluitquiquaeexitestipsumigituradanimefehltillaaut<strong>et</strong>adeptionisprimusfehltestexerc<strong>et</strong>ad<strong>intellectu</strong>spreparatafehltfehltapprobauerisfehltfeJdf<strong>et</strong>interius<strong>intellectu</strong>salia<strong>et</strong>iterumeam<strong>Liber</strong> de <strong>intellectu</strong>. 9<strong>intellectu</strong>s igitur uel est primus omnibus intellectibus , uelest secundus, <strong>et</strong> timc animae est in potentia, Interim dum animanon est intelligens in effectu. <strong>et</strong> <strong>intellectu</strong>s tertius quidem estille qui in effectu est animae, quem iam adquisiuit. <strong>et</strong> hab<strong>et</strong>urin ea ita ut , cum uoluerit, exerceat eum <strong>et</strong> faciat eum esse in salio a se. sicut scriptura in scriba est properata <strong>et</strong> facilis, quamiam adeptus est, <strong>et</strong> est defixa in anima sua. ipse ergo propalat<strong>et</strong> exerc<strong>et</strong> eam, quando uult. quartus uero est <strong>intellectu</strong>sapparens ex anima, qui , cum propalaueris eum , erit in effectuin alio a te. lo<strong>intellectu</strong>s igitur secundus est ex tertio <strong>et</strong> quarto, eo quodtertius est adeptio animae <strong>et</strong> fit ei ut faciat eum apparere,quando uoluerit , vel prima hora suae adeptionis [in] nobis,vel secunda hora suae apparitionis ex nobis. <strong>et</strong> tunc exerc<strong>et</strong>eum anima. ergo tertius est ille c[ui est animae adeptio quae '^praecedit <strong>et</strong> cum uoluerit erit inuentus in ea. quartus uero estqui est apparens ex anima in effectu.hae igitur sunt partes in quas primi sapientes diuise-1 igiturIintellectibus, uelIV'- uel est ])rimus;]"^ 2 est|uel est A nihil est primus .SV'-' feJilt S <strong>et</strong>\S tunc tn|V^AM'^ cum i\^ unklar SV'^ animae est anime .S' InterimI |>Sitem A dum [ SV'^ 3 non S]'^ intelligens iViS'.l/||3—4 quidem est ille qui est ille qui A quid est ille S quod est ille N|q est ille qui V'^ qad^i M^ 4 in effectu est est in effectu M quemiam S quem V 5 exerceat SN eum Ai |i6 a seIA est|V'^ properata1SA V'^ p'pata A'pparata ili ' 7 adeptus est adeptus S <strong>et</strong> est deflxa cum defixa| |est S non defixa V'^ ipse SV'^ ipsa A 7—8 propalat aprob<strong>et</strong>| |S 8 exerc<strong>et</strong> |VKi est <strong>intellectu</strong>s V^M*^ <strong>intellectu</strong>s|est .S' 9 apparens ex anima aparens! S ex anima apparens V^apparens ex alia A qui IS appellauerisN erit in effectu|A propalaueris|in effectum A 10 alio[.4 a te|aue (!; A 11 igitur V'^ est M'^ eo SN 12 tertius(unklar) N adeptio eptio .S' eum felilt SA 13 quan-| |||I |doI[in]Iquando N suae adeptionis|V'NAM^ ex S 14 vel . . . nobis|bis (Dittographie) N secunda|1.5 eumI(!) N forciusM^ estIF'iV ergo|qui SV^ 16 uoluerit|uero V^Ä 17 ex|sue V'^ sue apparitionis


huiusmodifehlt10 AI Kindiquantitas huius seimonis , cum sit intentio nostra serino enunciatiuus,suüiciat.Explicit ueibum Jacob AI kindi de intentioiie antiquormnin ratione.1 huiusIN 3—4 Ex])licit . . . ratione|X. Explicituerbum Jacob alkindi de intentione antiquorum fügt A rot bei.


quartum<strong>et</strong>fehlt SV^ 2 sufficiat|fehlt<strong>Liber</strong> de <strong>intellectu</strong>. 11runt <strong>intellectu</strong>m. quantum uero ad intentionem tuam de hoc,tanliiiii sermonis sufficiat.Explicit liber Alkin di pliilosophi de <strong>intellectu</strong> [<strong>et</strong> intellecto].1 quantum|(\) S q N de hoc|suffic N ad hoc sufficiat V^ 3 Alkindi philosophi|S alkindi F^alchyndi philosophi A [<strong>et</strong> intellecto] intellecto secundum|Alpharabiumti <strong>et</strong> intellecto A fehlt V^ 3 fehlt V-N Explicit amen MK


loquendameiusqueoculorumalchuinusabreuiaturq»<strong>et</strong>quaquantumnarauiquiditatisfehltquamdirectusestbeneficequoduari<strong>et</strong>atesfehltfehltsompnusfehltquieius|'


fehltappar<strong>et</strong>uideremusfehltexproueniantomnesususfehltfuerituniusfeldtaccidentemintelligatcumsitnongustaremusiamborregentemfeliltactasintdiuisiofehltsermofehlteiusAl-Kindi Liher de <strong>somno</strong> <strong>et</strong> uisione. 13<strong>et</strong> uisio sunt quae accidunt animae. quare oport<strong>et</strong> ut speculatioin hoc sit ei ,qui bene disponit sermonem [scientiae] desubstantia animae <strong>et</strong> intelligit dictiones eius <strong>et</strong> multitiidinemconuersionis sermonis ipsius <strong>et</strong> quod sequitur in hoc de ambiguitate, <strong>et</strong> quod de uirtutibus animae sunt duae uirtutes 5magnae, elongatae : sensibihs <strong>et</strong> rationahs, <strong>et</strong> quod uirtutes eiusmediae inter sensum <strong>et</strong> rationem inuentae sunt omnes in homine,qui est corpus uiuum crescens.Cum ergo fuerint istae significationes notae — <strong>et</strong> suntactu — erit quidditas somni , notarumuirtutum scilic<strong>et</strong> a qui- 10bus proueniat notum. <strong>et</strong> quidditas uisionis nota est sermonebreui ,pauco <strong>et</strong>iam nuniero. <strong>et</strong> hoc est quia nos dicimus dormientemillum qui [dormit <strong>et</strong>] lic<strong>et</strong> sit uiuus actu , tarnen nonsentit aliquo <strong>quinque</strong> sensuum.Somnus igitur est dimissio usus ab anima omnium sensuum. 15Nosenim cum non uidemus neque audimus neque odoramusneque gustamus neque tangimus , absque aegritudine accidente,<strong>et</strong> sumus secundum naturas nostras, dormimus.Somnus igitur cum integritate descriptionis est cum dimittituiuus , fixus secundum naturas suas in sanitate , usumsensuum, per naturam.ouinium 20Si ergo fuerit hoc , sicut dictum est , tunc iam appar<strong>et</strong>quid sit uisio , cumscitum est quae sunt uirtutes animae <strong>et</strong>quae de eis est uirtus, quae nominatur formatiua, sciUc<strong>et</strong> uirtusscientiae|1 animae ex anima S anima M'^ 2 sermonem|SM'' 3 intelligit|ipsius scilic<strong>et</strong> sermonis M- quod sequituriN 4 sermonis ipsius|n e M'^-iVS G elongatae|elegantiae N. Am Bande : Nota duas uirtutes animae magnae excellentiae.7 sunt omnes S sunt coraunes N 8 uiuum unum S 9 fuerint 1|sunt S sunt N fuerint M'^ 10 actu ^ actu uel opera M-| |11 proueniat iV est 1 S fehlt M'^ 12 <strong>et</strong>iam N| iin M- <strong>et</strong>|S quia N 12—13 dormientem| (!) S 13 <strong>et</strong>|quia iV uiuus|S tamen non tarnen N 14 <strong>quinque</strong>|VN|zu 15 Diffinitio somni N Randglosse dimissio SN 16 uidemusS audimus audiremus S lö— 17 neque odoramus|I |fehlt S neque adoramus iV 17 gustamus S neque tangimusS 17-18 accidente S 19 cumI| |est cum


enuntiassegramatieorumLüchefortiorisindiuidualeshaecuerumptamenantiquisfehltexpoliatasS'expoliatamhancnonuisusuasuigilantipriuaturobmissionissapienter<strong>et</strong>formassonnoperiac<strong>et</strong>14 AI-Kind iquae facit nos iniienire formas rerum indiuiduales sine materia,scilic<strong>et</strong> cum absentia suorum subiectorum a sensibus nostris.<strong>et</strong> est illa quam nominauerunt antiqui sapientum graecorumphantasiam.5 Diiferentia namque inter sensum <strong>et</strong> hanc uirtutem formatiuamest ,quod sensus facit nos inuenire formas suorum sensatorumdelatas in materia sua, haec autem uirtus facit nos inuenireformas indiuiduales exspoliatas , sine subiectis cum lineationesua <strong>et</strong> omnibus suis qualitatibus. <strong>et</strong> haec quidem uirtus10 perficit suas operationes in dispositione somni <strong>et</strong> uigiliae. uerumtamenin somnis est magis apparentis operationis <strong>et</strong> formationis,quam in uigilia.Inuenimus enim quandoque uigilantem , cuius anima quibusdamsuis utitur sensibus, imaginari formam rerum indiuidua-15 lern , in qua cogitat. <strong>et</strong> secundum quantitatem profundationiscogitationis in eo <strong>et</strong> dimissionis usus sensuum , est illa formatiomagis apparens ei , ita ut quasi testific<strong>et</strong>ur eam suo sensu, <strong>et</strong>illud est quoniam ,quando aduenit ei occupatio in cogitationesua ,qua uac<strong>et</strong> a sensibus ,priuatur usu uisus <strong>et</strong> auditus. nos20 enim multotiens inuenimus cogitantem interrogari <strong>et</strong> non respond<strong>et</strong>,<strong>et</strong>, re existente coram uisu ipsius, cum egreditur a cogitatione, si interrogatur an uiderit eam an non , enuntiat se non|2 sensibus nostris |nostris sensibus SM''' 3 quam quam N quem|antiqui S sapientum S sapientium N graecolum|i/S'JV 4 phantasiam fantasiani M'^N frantasiamI | (!)5—6 sensum . . . formatiuam uirtulem formatiuara <strong>et</strong> sensum*S'N6 sensus|uirtus, scilic<strong>et</strong> sensus iV zu 3 — 6 Randglosse: Nota differen-indiui-tiam inter fantasiam <strong>et</strong> sensum. N 8 formas indiuiduales | formamdualeniM'W exspoliatas il/'^ exspositam JV 8—91inea-|tioneIN 9 <strong>et</strong> haec quidem uirtus|uhoc quidem »S'quia haec q uirtusN 10 perficit suas operationes perficit operationes iViW- 10— 11 uerumtarnen N zu 10—14 Bandglosse: Nota quod fantasia in||somnis est magis apparentis operationis N 11 somnis M'^ forma-|tionisIM'^ 13 uigilantem|NM^ 14 imaginari ymagi-|S 14—15 indiui-nari SN und so immer I maginari M' formam|dualem 6^ 16 dimissionis||JVdiuisionis Ä 16—17 estilla formatio magis illa formatio magis est


qexpoliatascogitationesfehltexcellentiarndebilitasfehltcoruptiomeliuscommunisfehltnunquamplurimumsesusueritateaparerefehltunoimoacciduntpropriorumsuoenim<strong>Liber</strong> de <strong>somno</strong> <strong>et</strong> uisione. 15uidisse eam. <strong>et</strong> similiter accidit ei in reliquis sensibus , secmidummodum eorum. <strong>et</strong> hoc quidem est in communitate hominumrepertum priorum in excellentia ,quae est in mente <strong>et</strong>ratione <strong>et</strong> uirtute discr<strong>et</strong>ionis , uirtus animarum excellens faciteos inuenire formas reruni denudatas, <strong>et</strong> non uacant a plurimo 5sensu.Cumque profundatur cogitatio adeo ut non utatur aliquosensuum omnino , tunc peruenit ei cogitatio ad somnum , <strong>et</strong> fituirtus ei formatiua fortior quam unquam sit , ad hoc ut faciatapparere operationes suas, cum non occup<strong>et</strong>ur ad dandum animae 10suae formam inwentionum cogitationum sensibilium.uid<strong>et</strong> autem eascum sensu exspoliatas <strong>et</strong> non est differentia inter eas omnino.immo cum cogitatione sua , in omni in quo cogitat , appar<strong>et</strong> eiforma cogitationis denudata semper firmius <strong>et</strong> manifestius <strong>et</strong>melius quam sui sensati. quoniam sentiens recipit sensata sua 15instrumento secundo, cui accidit fortitudo <strong>et</strong> debilitas extrinsecus<strong>et</strong> intrinsecus simul, haec autem uirtus formatiua recipit id,quod recipit, sine instrumento secundo, quare non accidit ei uirtusaut debilitas. immo non recipit ipsum nisi per animam exspoliatam.non ergo accidit in ea conturbatio neque corruptio, 20quamuis sit in uiuo recepta cum instrumento primo , communisensui <strong>et</strong> rationi, <strong>et</strong> sit haec uirtus formatiua <strong>et</strong> aliae de uirtu-1 eiIN 2 modum|NlM^ zu i- 4 Bandglosse: Notaquod per totam istam columpnam ostendit quod uirtus formatiua sit perfectiorquam sensitiua <strong>et</strong> hoc multis rationibus <strong>et</strong> exemplis. N 2 quidemestIiJV communitate |commutatione S 3 priorum|excellentia|N 4 uirtute|aut SM'^<strong>et</strong> uirtus uniuscuiusque|S {wahrscheinlich uni^ statt uV) excellens|fehlt N 5 eos|M'^inuenire in mente S 6 sensu .S' sensus ilf'^| |7 cogitatio cognitioM'^ und so immer, fehlt S adeo . . . utatur S 8 ei I cum eo SM'^|9 uirtus fehlt N iiitus S 10 apparere M^ und so immer operationes


illudinuentiouucellee<strong>et</strong>egrediturquiapriuaturfehltsuntcomprehentöplerumquequiaundeocculiquiatractusgispumaurisaliaefehltilludminuitadministrantiumautemestfehlteadispositionibuscuiusfehltbiscarnuclem<strong>et</strong>palatusfeUtille16 Al-Kinditibus änimae scilic<strong>et</strong> in cerebro. hoc enim membrum positumest Omnibus istis uirtutibus naturalibus. sensui autem [similiter]sunt posita instrumenta secunda , sicut oculi [<strong>et</strong> cerebrum] <strong>et</strong>aures <strong>et</strong> carunculae narium <strong>et</strong> nasus <strong>et</strong> lingua <strong>et</strong> palatum <strong>et</strong>r. uuulae <strong>et</strong> omnes nerui tactus. nam sicut cum cerebro siiperuenitcorruptio instrumento uirtutum animalium administratarum illimembro a cerebro , similiter acciclit id sensui , <strong>et</strong> ,propter idquod accidit ex istis instrumentis secundis in fortitudine <strong>et</strong> debilitatesua , est comprehensio eius debilior quam comprehensio10 illius, cui non sunt instrumenta, accidentia enim accidunt ei exduabus partibus plurimum, scilic<strong>et</strong> instrumento primo <strong>et</strong> secundo.<strong>et</strong> saluatur plurimum illius in primo , <strong>et</strong> accidunt ei accidentiain secundo. uirtus enim formatiua saluatur multotiens in instrumentoprimo , sicut saluantur aliae <strong>et</strong> priuantur in secundo.15 quare non accidit ei ex parte eius accidens. quare sunt operationeseius semper <strong>et</strong> ipsius inuentiones nudae <strong>et</strong> manifestae. sensuiuero in omnibus operationibus accidit diuersitas propter dispositionemdiuersitatis horum instrumentorum secundorum, scilic<strong>et</strong> permixtio,semper. quapropter fit quod uirtus formatiua inuonit sua2


ationalenb'enimsubtiliussensatumquialongiusquodproib<strong>et</strong> S nos [fehlt SN 19 pennatus|fehltsensibilibusquodfehltfuitual<strong>et</strong>reliquaaliquodclfehltfe?iltneeut<strong>Liber</strong> de <strong>somno</strong> <strong>et</strong> uisione. 1?partes <strong>et</strong> longinquius est a raritate, est magis susceptibile formae<strong>et</strong> iiehementius reddens descriptionem formarum.Similiter est sensatum sequens subiecta suorum sensatorum.iriuenimus enim in eis conturbationem <strong>et</strong> tortiiositatem <strong>et</strong> reliqiiasspeeies diuersitatis , accidentes eis ex parte materiae. <strong>et</strong> 5omnis quidem diuersitas accidit ei ex parte materiae. uirtutisautem formatinae sensibilis, cum materia sua, non accidit fomiiscorruptio accidens ex materia. <strong>et</strong> propter illiid inuenimiis formamsomnialem firmiorem <strong>et</strong> meliorem.Et iterum ipsa inuenit quod non inuenit sensiis onmino. 10nam ipsa potest componere formas. sensus uerö formas componerenon potest ,qiioniam non potest commiscere materiamneque operationes eins, uisus autem non potest facere nos inuenirehominem habentem cornua, aut j<strong>De</strong>nnas aut aliud ab hocde illis ,quae non sunt homini in natura , neque animal irra- 15tionale rationale, non enim potest illud, cum non sit inuentumin materia sui sensati omnino , cuius est , ut inueniat formas inea.cogitatio uero nostra non prohib<strong>et</strong> nos quin imaginemur hominemuolantem, cum non sit pemiatus, <strong>et</strong> lupum rationalem, <strong>et</strong>haec quidem uirtus formatiua non est formatiua nisi cognitionis 20sensibilis, quaecunque cogitatio accidit ei.<strong>et</strong> apud uacationem suamab Omnibus sensibus exemplificatur [uel imaginatur] forma illius cogitationisnobis nuda absque materia. c{uare inuenimus in <strong>somno</strong>de formis sensibilibus quod non inuenimus cum sensu omnino.quodlam ergo manifestum est nobis quid sit uisio ,per illud 25diximus.1 longinquius .S' longinqus N est magis magis iV susceptibileS 2 <strong>et</strong> ut S descriptionem susceptionem N| |I3 est sensatum|est M'S 4—5 reliquas S 5 accidentes|Iaccidens N 6 ei |eis iV 8 illud \\d S 8-9 formam SI10 Et . . . inuenit ipsa inuenis iterum sensus omnino N Homoioteleuton|11 formas {bis} |formam N 12 potest NM^ 13 neque N| |autem NM-|facere nos N 14 aliud iV aliut M-^||15 de illis . . . homini non hab<strong>et</strong> homo JV 15—16 irrationale rationaleirrationale SN sui M'^ 18 nostra N pro-|! 1 |hib<strong>et</strong>|20 formatiua|N cognitionis [ cogitationis N 21 ei |ea/?//?/ N <strong>et</strong>|5^N <strong>et</strong>|quia N 22 sensibus M- imaginatur fehlt S 23 nobis| \nuda auida (!) N 35 quid SI 1Beiträge II. 5. Nagy Al-Kindi. ,2


apperiuituideamusidinterpr<strong>et</strong>ationesquiauisuiuelsignificantesfeJdtymaginiscognationeAristotilesomnibusquiaquiacomunesfehltphariseusfehltquoduidemusuidemuseorumipsequidamgeorumfehlteorumfehltparteuidemusquia18 Ai-KindiVisio igitur est cum anima iititur cogitatione <strong>et</strong> dimittitusiim sensiuim ex parte sua. ex impressione iiero sua, ipsa estsigillatio foiTnaiiuii imaginationis, super quam cadit cogitatio habentiumformam in anima cum uirtute formatiua, propterea quod5 anima dimittit usum sensuum <strong>et</strong> adhaer<strong>et</strong> usui cogitationis.[11]Quare autem uideamus quasdam res antequam sint ? <strong>et</strong>quare uideamus res cum interpr<strong>et</strong>atione significantes res antequamsint ? <strong>et</strong> quare uideamus [quasdam] res facientes1*^ nos uidere contrarium earum ? <strong>et</strong> quare uideamus res <strong>et</strong> nonuidemus eas, neque uidemus earum interpr<strong>et</strong>ationem, [<strong>et</strong>] nequeuidemus contrarium earum omnino?Causa in hoc est quod inest animae earum scientia pernaturam <strong>et</strong> quod ipsa est locus specierum omnium rerum sen-15 sibilium <strong>et</strong> rationalium.Et ante nos quidem dixit <strong>et</strong>iam illud Plato philosophusGraecorum <strong>et</strong> aperuit illud <strong>et</strong> narrauit ab eo philosophus eorumfamosissimus Aristoteles in sermonibus naturalibus.Et Plato quidem non dixit illud nisi quia sunt res notae2" omnes aut sensatae aut rationatae, <strong>et</strong> est animae inuentio rationatorumcum inuentione sensatorum. <strong>et</strong> fuit illud propter quoddixit quod anima est sentiens, scilic<strong>et</strong> quod ipsa inuenit sensatain essentia sua. <strong>et</strong> dixit quod [ipsa] est rationalis ,quoniamipsa inuenit rational a in essentia sua. <strong>et</strong> non est sensatum in1 cogilalione <strong>et</strong>|fefdt S 3 iniagil alionis|(!) S 2 impressione N est| |»S' quam .S* 4 propterea pro-j |pter M^ 5 usuiI7—9 <strong>et</strong> quare . . . sint|N G [llj|feli/t SN 7 uideamus[N 8 uideamus|;S'cum interpr<strong>et</strong>atione M^ 8—9 res ante-S cum interpr<strong>et</strong>ationesignificantes|quam sint antequam "sint" res *S' 9 uideamus »S* [quasdamj|i |fehlt SM' nos uidemus nos .9 10 earum .S' 11 uidemusSN neque uidemus N earum N inter-| ||]Ipr<strong>et</strong>ationem iV [el] neque <strong>et</strong>|nos N 12 earum eorum|IS 13 earum scientia|fehlt N 14 <strong>et</strong>|N estispecierum . . . rationalium sensibiiibus rebus <strong>et</strong> ralionalious|SM^ zu 11—15 Bnndnote: Nota quod inest animae per naturam quodsit locus specierum N IG Et N quidem N <strong>et</strong>iam| |illudI.S' illud <strong>et</strong>iam M'- 17 Graecorum . . . eorum|5S 14-15M'^ aperuitS philosophus eorum (!) S 18 famosissimusI | |famosus NM"^ Aristoteles M'^ naturalibus S 19 non|| |fehlt S nisi fehlt S 20 omnes N fehlt S 21 <strong>et</strong>|I |23 [ipsa] fehlt SM- quoniam N '-24 ipsa N lationata|I | |rationem N <strong>et</strong> N|N


sensatahodoratioquamaliquacuiuelfehltinibitactusnichilindiuiduorumformarationataconsequunturcuiusquiasimpliciterunklaruirtusquiaimo<strong>Liber</strong> de <strong>somno</strong> <strong>et</strong> uisiotle. 19änlma res alia nisi sentiens. nam non est ibi aliud <strong>et</strong> aliud,scilic<strong>et</strong> non est nisi essentia una, simplex. sentiens igitur [eius]in dispositione sui sensus non est pra<strong>et</strong>er sensatum ,quoniamabscisum est in ea ipsum sensatum, scilic<strong>et</strong> forma sensati. nonergo formae in ea sunt res aliae quam ipsa. immo ipsa in illa 5dispositione essentiae suae inuenit illam formarii. <strong>et</strong> similiterrationatum eius non est nisi uirtus eius nominata ratio, cum sermonoster sensatum non sit nisi indiuidua <strong>et</strong> sermo noster rationatum nonsit nisi species <strong>et</strong> quae sunt supra species usque ad genus generalissimum; uirtus enim inueniens sensatum, quae est communis loanimalibus omnibus , est inueniens formas indiuiduarum rerum,scilic<strong>et</strong> formam indiuidua) em quae est coloratio <strong>et</strong> figuratio <strong>et</strong>,degustatio <strong>et</strong> uocatio <strong>et</strong> odoratio <strong>et</strong> tactatio <strong>et</strong> omne quod estsie ex formatione habentium materiam [<strong>et</strong> formam] ; <strong>et</strong> uirtusinueniens rationatum, quod est inuentum hominis , est inueniens isspecies rerum <strong>et</strong> discr<strong>et</strong>iones specierum earum <strong>et</strong> quae consecuntureas. cum ergo sensatum est inuentum in anima, tuncnon est sentiens in anima nisi sensatum. <strong>et</strong> similiter ratio . animaenon est nisi rationatum, in dispositione cum anima inuenitrationatum. ratio igitur in anima est rationatum <strong>et</strong> sensus est 20sensatum, cum sint inuenta animae. ante uero quam inueniatur,sensatum est forma indiuiduorum <strong>et</strong> rationatum est forma eorumquae sunt supra indiuidua , scilic<strong>et</strong> specierum <strong>et</strong> generum. <strong>et</strong>species quidem <strong>et</strong> indiuidua sunt omnia nota. ipsa igitur suntsentienti <strong>et</strong> rationanti, scilic<strong>et</strong> inuenta animae. sunt ergo omnia 251 aliaIS ibi|2—3 eius inIin iV in eius .S' 4 est in ea|nisi N 2 simplex|6'in ea est N est in ea est M-6'sensati »S' sensatorum A^ 5 formae| ;forma .S' inimo|G essentiae suae inuenit illam uenit essentiae suae illam (aliam N)M-N|<strong>et</strong> similiter|q^uia igitur iV 7 non1ipsius .S' nisi uirtus ipsius M'^ nominata|9 species |speciem .S' 11 indiuiduarum|.S' nisi uirtus eius|N ratio jideouisS' ante| |[ueio quam uero M'- 22 est forma est S 23 <strong>et</strong>| ||24 <strong>et</strong> fehlt N 25 <strong>et</strong>I 1fehlt SM'^ rationanti ratiocinatio N.|NN


fehltfehltipsarunifeJdtiudicatadcognitionisfehltenunciatfehltsitquandoquedisposiliofehltutfehltfehltrecejitionemInmutatioqmqnipsassapiensantecessionisfehltfehltestfeldtsoÄl-Kindlin anima. propter hoc ergo dixit Plato, quod anima est locusOmnibus rebus sensatis <strong>et</strong> rationatis.Anima igitur est sapiens per naturam ,quoniam seientiaonmis non est nisi sensui <strong>et</strong> rationi <strong>et</strong> Ulis quae sunt de genere5 eorum <strong>et</strong> specie ipsorum.Et quia iam appropinquatur ut ostendamus quae causa sitin diuersitate dispositionum uisionis in antecessione suae cognitionis, tunc dicamus quod anima propterea quod est sapiensper naturam suam uigilantem sensibilem,quandoqueinnuit res10 antequam sint aut indicat eas ipsas. cum ergo est res praeparataintegritati receptionis cum mundificatione accidentiumquibus corrumpitur receptio uirtutum animae, <strong>et</strong> anima est fortisad demonstrandum ut faciat apparere impressiones suas , in instrumentoessentiae uiui ,[<strong>et</strong>] reddit res ipsas antequam sintIS <strong>et</strong> secundum quantitatem dispositionis suae in bonitate. similiterfit multotiens quod ipsa dat [eis] res ipsas. dispositiones enimunius instrumenti de instrumentis animae , scilic<strong>et</strong> in indiuiduishabentibus animas compl<strong>et</strong>as scilic<strong>et</strong> humanas, quandoque diuersilicanturin temporibus. quare fmnt quandoque susceptibiliores?o <strong>et</strong> quandoque debilioris receptionis. haec ergo est causa in uisione,a qua antecedit praeuisio rei, antequam ipsa sit.Innuitio autem est quando instrumentum minus estpraeparatum ad recipiendum praeuisionem animae, qua enunti<strong>et</strong>2 rebusIanima est locus oninibus sensatis. 3 est sapiens1est 5' 3 --4 quoniam. . . illis fehlt N 4 illis NM^ 5 <strong>et</strong> specie ipsorum S1 | |ipsorum iV 6 <strong>et</strong> quia quid .S' appropinquatur appropinquatSM'^ causa sit causa


inueniturquoduultcogitantcaperecogitantemnonfueritcogitationisingrediaturfehltfehltassilationeeiaccidatunumcognicioniscrudelitatesbisfehltdantiuminmutationemquiaueritatemabreuiaturfehltfehltfehlt<strong>Liber</strong> de <strong>somno</strong> <strong>et</strong> uisione. 21de nöminibus ab eis. ipsa enini timc subtiliatiir ut eueniat uiuoquod .euenire ei per innuitionem. iierbi gratia , siciit ipsauult ut [ipsa] faciat eum uidere uiatorem,quare facit uidereipsum quod uolat de loco ad locum , innuitur ergo ei transmutatio.<strong>et</strong> simiiiter quando non potest instrumentum recipere 5causas cogitationis mandae. nam sicut inuenitur de hominibusuiuis qui cogitat de re antequam sit <strong>et</strong> utitur cogitatione suasana cum propositionibus ueris ad similitudinera illius rei, generantibusueritatem conclusionum ad omne illud de quo cogitauit<strong>et</strong> indicat res, <strong>et</strong> debilitantur dispositiones aliorum hominum ab lohoc ut egrediatur huiusmodi cogitatio ab eis. quare fiunt eorumcredulitates aestimationes. <strong>et</strong> aestimatio hab<strong>et</strong> duas extremitatescontrarias , scihc<strong>et</strong> est ita <strong>et</strong> non est ita. <strong>et</strong> tunc si acciditcasus aestimationis super rei ueritatem , est uera ; <strong>et</strong> siaccidit casus super contrarium ueritatis, est aestimatio falsa, issimiliter accidit in uisione , cumabbreuiatur ab ordine cognitionisin antecessionibus. cjuoniam fit cogitatio eins aestimatio.quae igitur cadit super ueritatem rei, est interpr<strong>et</strong>atio,scihc<strong>et</strong> quod innuitur, <strong>et</strong> quae cadit super contrarium ueritatis,est illud quod significat , scihc<strong>et</strong> contrarium eins quod uidit ui- 20uum de uisione.Istae ergo sunt intentiones cogentes animam ad uisionemuel ad innuitionem , <strong>et</strong> est de assimilatione in uigüatione , sicutdiximus.1 tuncIN ut 1<strong>et</strong> .S' 3 [ipsaj|ipsum AI^ 3 i quare facit uidere ipsum|(Dittographie) N 4 innuiturIN ergo ei|ergo M"^ 5 <strong>et</strong>|N eum|NM''N non|1 M'''Nrecipere S cogitationis M^ 7 uiuis| j |unuscogitat S sua SM^ 9 ad' omne SM'' 10|abI | |ad iV 11 egrediatur|cogitatioINM'' fiuntIS; dazu Interlinearglosse: scilic<strong>et</strong> aliis M'^S. So von späterer Hand corrigirt. ab eis|fehltN 12 credulitates|M'' zu 12—13 Randnote:Nota quod aestimatio hab<strong>et</strong> duas extremitates, quae sunt est ita <strong>et</strong> nonest ila N 13 accidit ]accidat SN 14 rei ueritatem|N ueritatemrei Jlf^ 15 accidit N 16 abbreuiatur iV| |16— 17 cognitionis N 18 igitur| 1ergo SM^ rei S 19|(juae S 20—21 uiuum .S' uiuü N 22 cogentes S|I |22—23 ad uisionem uel|S inuentionemN assimilatione 1S 23 innuitionem|N assimulatione .S'


uiditexcomunicationiestprolongaturcogitationemqui.SWquodinqfeldtfeldtquiafe/dtsonnisextmlanarraturidfehltinimitationemqargumentationemasimulid<strong>et</strong>fehlteius22 iM-KimliPutatio igitiir, siue aestimatio habeiis duas extremitates,uerificatur quandoque <strong>et</strong> inentitur alia uice. instrumentuni enimsi Torte sit ad recipiendiiin innuitionem ueram , egredi<strong>et</strong>urres iiera. sicut facit aestimator aestimationis fortis , caödens cum iieritate rei, quamiiis noii sciat illud scieiitia compl<strong>et</strong>a,demonstratiua, scillc<strong>et</strong> argiimentatione, quoniam cadit cum ueritaterei.Qui autem est debilis cogitationis est strictae cogitationisin uigilia. nam unusquisque amborum conuenit ueritati quando-10 que <strong>et</strong> conuenit falsitati quandoque. cum autem debilitatur instrumentunia receptione innuitionis, quae est similis fortitudiniaestimationis , uenit res e contrario, aestimator enim aestimationisdebilis est errans. contrarium igitur semper est uerum.<strong>et</strong> hoc quidem est uisio, quam qui uid<strong>et</strong> uid<strong>et</strong> contrarium15 eius, quod uid<strong>et</strong> in somnio suo. sicut qui uid<strong>et</strong> hominem mortuum<strong>et</strong> prolongatur eius tempus ; <strong>et</strong> uid<strong>et</strong> hominem factum pauperem<strong>et</strong> crescit census eius, <strong>et</strong> quae sunt ita. cum autem debilitaturinstrumentuni debilitate cum qua non recipit aliquem eorum ordinum,non est ei ordo, quo narr<strong>et</strong>ur, neque conditiones conuenien-20 tes, <strong>et</strong> diuersificatur sicut est illud, quod accidit permiscenti cogitationesin uigilia. fbrtasse enim ipse uult componere dictionem nedum aliquosubtili<strong>et</strong>ur ex locutione communi <strong>et</strong>loquiturplurimo sermone <strong>et</strong>1 siue sicut S .f. N. Vergleiche die Randglosse. za 1—2 Randglosse:Nota quod putatio siue aestimatio uerificatur quandoque <strong>et</strong>Imentituralia uice N <strong>et</strong>|egreditur M'^N'^' 4 aestimator|N 3 innuitionem|cadentis a


quiescerefehltergofehltpermiss<strong>et</strong>enimfehltaleuatiointentiosermonequiahaecreplemurquiaredundatiofehltinterioribussermonibuseifehltcomunitascor'»quosanimalisfehlt<strong>Liber</strong> de <strong>somno</strong> <strong>et</strong> uisione. 23pennisc<strong>et</strong> ipsura. <strong>et</strong> est de illis quos communitas norainat plurimicasus in dictione , sicut narratur de Harn<strong>et</strong> filio Nazir, <strong>et</strong>aliis. <strong>et</strong> huiusmodi uisio, quae est secuiidum haue similitudinem,est quae nominatur ahlagat[e] , <strong>et</strong> hoc nomen non est deriuatumnisi ex ipsis ahlagat. ahlagat enim est ramus arboris nmortuae. ipse enim est communicans arbori cum nomine ,persimilitudinem longinquam. similiter haec uisio ergo est communicansuisioni mortuae nomine, non ueritate intentionis.[III]Gausae autem propinquae facientes dormire uiuum sunt loinfrigidatio cerebri <strong>et</strong> infusio eius. nam cum ipsum humectatur<strong>et</strong> infunditur, mollificatur a dispositione suae aequalitatis <strong>et</strong>praeparationis ad motum sensibilem , cuminstrumenta sensussint procedentia <strong>et</strong> crescentia ex cerebro , sicut iam diximus insimilibus sermonibus ad illud , scilic<strong>et</strong> in sermonibus de natura 15animali««;?. dimittit enim anima usura sensuum propter difficultatemillius <strong>et</strong> declinat ad cogitationem <strong>et</strong> accidit somnus <strong>et</strong>quod uid<strong>et</strong>ur in <strong>somno</strong>. at causa humectans cerebrum <strong>et</strong> infrigidansipsum est profundatio caliditatis in corporibus uiuis intrinsecus<strong>et</strong> frigus extremitatum eius <strong>et</strong> eleuatio uaporis humidi 20subtilis propter submersionem caliditatis in interioribus corporisad cerebrum.Et de significationibus ad illud est quod, quando nos multumreplemur de cibo humido <strong>et</strong> frigido <strong>et</strong> quiescere facimus1 permisc<strong>et</strong> S <strong>et</strong> est N 2 sicut communitas,1 | |sicut N. Wahrscheinlich Dittographie Ham<strong>et</strong> ani3 N hämo S|Nazir|nassir S nasir M'^ 3 huiusmodi SM"^ 4 ahlagat[e]| |agthagathe Nathagathe S athgathe M'^ <strong>et</strong> N 5 nisi nisi Äf ^ ahlagat|[ |agtagat N athagath S athgath if * ahlagat M athagath .S' athgath M'^|6 ipseIipsum S est NM'' communicans S 7 haec||uisio ergo est haec est uisio SAf 8 nomine N 9 [IIIJ fehlt|| |SNM'^ 10 autem M^ zu 10— 11 Randnote: Nota causas quae faciuntdormire N 11 infusio S infasio (unklar) N 12 <strong>et</strong>||fehltN|aequalitas qualitas S 13 cum instrumenta| jin instrumenta N 14 sint -|sicut N iam M^ 15 similibus sermonibus similibus M^||sermonibus N sermonibus SM'^ 16 animalium| |SM^fehlt N <strong>et</strong> M'^ 19 profundatio iV dazu uel submersio| |(Interlinearylosse) M^ 19—21 in corporibus . . . submersionem \fehlt S(Homoioteleuton) corporis . . . intrinsecus corporis- uiui M^|{Vgl. Z. 21) eleuatio M'^ 21 corporis| (,cordis') Nj23 Et fehlt N significationibus1 1significationis S est | fehlt S quod|fehlt M^ 23—24 multum replemur multuni .S' 24 de|SM^|<strong>et</strong> quiescere|N


infaciamusillorumfehltinfrigidatuisusLückeascensuqualitatemrefrigidatursoporibusneaptöneincuruaturquiapalpebrisfehltilludinmollificaturiinklarfeJiUquiaperingredinemadsompniumocculisutillius ^Y 21 nostram|uinumghätisilaque24 AlKindicaliclitateiii nostraiii, tunc inlrigidatur quod appar<strong>et</strong> de corpoiibusnostris <strong>et</strong> humectatur caliditas <strong>et</strong> niollificantur sensus <strong>et</strong> grauefit nobis uti eis, <strong>et</strong> illi ,quorum usus est cum apertione , clauduntur.<strong>et</strong> si uiuum sit secundum dispositionem ne ualeat eos5 claudere, natura praeparat eis quod ipsos elaudat a sensu, sicutest id quod accidit oculis. ipsa enini conuertit nigredinemeorum <strong>et</strong> occultat sub palpebris superioribus ; lic<strong>et</strong> sit naturaanimalium ,quibus possibile est nigredinem sui uisus dilatare <strong>et</strong>constringere, sicut inuenitur in catis <strong>et</strong> leporibus <strong>et</strong> in rapaeibus10 auibus <strong>et</strong> quae sunt ita. ipsa enim sunt praeparata adconstringendum nigredinem sui uisus <strong>et</strong> dilatandum eam. <strong>et</strong>palpebra constructa corrugata est constringens nigredinem , itaut [cum] liat in dispositione neque sentiat aliquid propter grauedinemusus eins in animali cum frigore cerebri <strong>et</strong> humiditateip eins, ita ut cum nos uolumus prouocare soimium ,quiescerefaciraus corpora nostra a motu <strong>et</strong> claudimus palpebras <strong>et</strong> ingey^/amustenebris loca nostra <strong>et</strong> elongamus a nobis uoces utdestruatur usus sensuum, quare tit somnus, quem definiuimus inprincipio.20 Et de signiticationibus iterum ad illud est quod quandonos ingredi facimus cogitationem nostram introitu uehementi <strong>et</strong>incuruamur ad inspiciendum in libris, cogitatione in eis existente,<strong>et</strong> quiescere facimus membra nostra ad illud, tunc infrigidaturquod' appar<strong>et</strong> de corporibus nostris propter priuationem calidi-infrigidatur |1 caliditatem|S <strong>et</strong> qui caliclitatem N tunc |<strong>et</strong> cum .S'N molificantur M'S nostri M- 3 nobis ei X uti\ | (!) -S' illi-S' 4 <strong>et</strong> ^ uiuum| | (!)N 2 rnoUiticantur|nach sensus]quorum .S' apertionej ]-S' 5 a sensu S 6 id M^ oculis »S' nigredinemnigredinem M- 8 nigredinem sui uisus sui uisus ^Y| I ||Isui uisus ingredinem .S' 9 sicut inuenitur dilatura S catis .Vt |ciniusI.S' palpebras|ingemamus SM^ ingemmanus N 17 uoces,cutis (!) S leporibus| (!) S in M^ 10 ita||11 sui uisus sui S 12 constructa corrugata|constricta coi'ugäta NIconstricta corrugata 3P fehlt S est constringens constringendum. N|13 [cum] SM'' neque M'^fehlt N 13— 14 grauedinem ingredinem.S' 15 ita feJtlt S nos N sonmuni JV 16 fa-| |II |IiiNnostras .S' HJ—17 ingeniamus|N 18 definiuimus|difiiniuimus N Lücke S 20 Et N ad illud|ifehlt SM'^ 22 incuruamur |S- inspiciendum aspiciendum|N]\P infrigidatur N 24 propterj|N


<strong>et</strong>iuuatcori«fehltcucurritillud.idaccidentalisextraneaqui<strong>et</strong>is<strong>et</strong>iamex<strong>et</strong>fehltcerebrafehltineuntquodhumidoassimulaturingrediemurcrescitesthoccorporauacuatrestaurationefehltfehlt<strong>Liber</strong> de sornnö <strong>et</strong> uisione. 25tatis accidentis <strong>et</strong> moUificantur sensus iiostri <strong>et</strong> graüis fit nobisseiisus <strong>et</strong> accidit nobis somnus per illud quod eleuat illud quodde caliditate est intus quod de uapore frigido <strong>et</strong> humido estaccedens ad cerebra nostra.Et de hoc iterum est illud quod accidit nobis in succes- 5sione laboris uehementis , dum non est in corporibus nostriscaliditas extrema egrediens innata. indigemus enini ut quiescerefaciamus corpora nostra a motu laborioso. cumque ea quiescerefacimus, intrat caliditas <strong>et</strong> eleuantur ad nostra cerebra illi uaporesfrigidi <strong>et</strong> humidi <strong>et</strong> adiuuat nos natura ad illud uehe- lomenter. illud enim bonum fit ex actu eorum corporibus ,quoniamsomnus facit qui<strong>et</strong>em membrorum a motu <strong>et</strong> euacuat instrumentumdigestionis digestioni <strong>et</strong> facit adquirere corpus excibo restaurationem eins,quod currit ei <strong>et</strong> resolutum est exeo per laborem cum hoc, quod euacuat [uel coadunat] <strong>et</strong>iam ca- if>liditatem ad coquendum illud,quodest in interioribus corporisconcauitatibus, <strong>et</strong> in suis interioribus. <strong>et</strong> haec quidem est causafinalis ipsius somni.Creator enim totius , cuius sublimis est fama ,posuit animahtempusad qui<strong>et</strong>em <strong>et</strong> Operationen! instrumentorum <strong>et</strong> uirtutum, '^üquae sunt ad nutrimentum , faciens quiescere corpus uiui cumest resolutum <strong>et</strong> currens, non enim perficitur id quod repl<strong>et</strong> <strong>et</strong>nutrit corpus uiui cum illo, quod currit ex illo semper, nisi perillud,quod assimilatur qui<strong>et</strong>i <strong>et</strong> tranquillitati , id est spnino,'1 accidentis N 2—3 somnus ... <strong>et</strong> quod feJilt S|<strong>et</strong> quod1fehlt M~ 3 frigido <strong>et</strong> humido <strong>et</strong> frigido SM'' 3— 4 est|'accedens SM- <strong>et</strong> accedens iV 5 Et N de| |fehlt S G dum non|fehlt N 7 extrema .S' |indigemus I .s' 9 facimusIfaciamus N ad nostra cerebra|nostra M'^ cerebra N 10 adiuuatN 11 actu tacto S tactu M'^ 12 euacuat N 13|Idigestionis S digestioni <strong>et</strong> digredi S di grä (<strong>De</strong>i gratia!) <strong>et</strong>|N adquir<strong>et</strong>re|ad quiescere S ex a M- 14 restaurationem -S'| jIcurrit ei ei N cum curitur


incogitumcorbussubstrahenlurlatoremmateriasspiritumsompniferaoperibussensusabocculorumpercipimurauiumfehltfehltauthosfehltquiesfacit26 Al-Kindicum fortitudine in digesiione. nam si non fuerit ei quies somnifera,euacuatur natura a digestione cum integritate , <strong>et</strong> prohib<strong>et</strong>urdigestio in uirtutibus suis propter sensum. digestio enimnon fit equalis digestio cum administratione sensuum ,quaeft ualeat replere illud quod euacuatur de membris corporis uiui <strong>et</strong>quadam parte uirtutis. <strong>et</strong> de significationibus ad hoc est quodilli quorum uirtutes infrigidantur propter uehementiam laborisaut uehementiam euacuationis per expulsionem spermatis autper medicinas ,percipiuntur dormire ut confortentur eorum na-10 turae ad addendum in digestione. <strong>et</strong> inuenimus eos , cum euigilantpost somnum factum , in hoc ,quod, cum excitantur, iamrecessit ab eis debilitas, quam fecit euacuatio <strong>et</strong> expulsio perlaboreni <strong>et</strong> per medicinas , tota aut pluriraum eins, <strong>et</strong> redieruntuirtutes eorum.lü <strong>et</strong> similiter accidit ei cuius perseuera[ueru]nt uigiliae : uehementiasiccitatis <strong>et</strong> profundatio temporum <strong>et</strong> oculorum <strong>et</strong> siccitascutis faciei super os, <strong>et</strong> substrahuntur adipes [uel pulpae] duarumnarium <strong>et</strong> acuitur nasus <strong>et</strong> contrahuntur palpebrae <strong>et</strong> coagulaturSputum ; sicut illud quod accidit ei qui euacuatur per20 medicinam aut per coitum. <strong>et</strong> consumitur humiditas innata,cuius consumptio est causa mortis propter paruitateni quapotest natura de digestione cum uigiliis , cumuirtus eins sitdiuisa sensui <strong>et</strong> omnibus operationibus animae. ita ut ille,cuius perseuerant uigiliae , lic<strong>et</strong> multiplic<strong>et</strong>ur cibus eins , tarnena1porisi1—2 somnifera|M- 4 sensuum|S membris coriSN sonnifera M'^^ 2 natura|N 5 replere|S(corporrt?ibus?) membris N G <strong>et</strong> quia N significationibusj |signationibus S ad hoc |eo iV 7 illi |est S uirtutes infrigidanturIinfrigidantur uirtutes N 7—8 laboris aut|9 medicinas|S percipiunturiAt^ (Hoinoioteleuton)10 ad addendumjad dandam S Haplographie 11 excitantur|excitatur iV 12 fecit iV113 laborem] (!) iV <strong>et</strong> per|per N 15 <strong>et</strong> quia N ei| |fehlt Sperseuera[uerujnt |perseuerant W^S perseuerauerunt xV 16 temporum ipö2;|{für tpoJ;) N tipoi; M'' oculorum|SM"^ 17 os|iV substrahunturS contrahuntur N [uel pulpae) N uel|Iuulue Interlinearglosse M^ 18 narium| (!) S acuitur accuitur|S 19 Sputum1 (!j S illud |id .S' 20 aut per S coitumJtf" 21— 22 qua potest quapropter S 22 digestione ]|digestio1 iN 23 optrationibus iVI


iamadiutorisconsumptiopostfirmandumfehltfehltmortisfehltconfirmandaquia<strong>Liber</strong> de sornno <strong>et</strong> uisione. 27festinat consumptioiii liumiditatis <strong>et</strong> inorti. <strong>et</strong> illius , cuiussomnus multiplicatur cum cibis conueiiientibus in adiutoriiimsomni super digestionem , niagnificatur corpus <strong>et</strong> hume<strong>et</strong>aturpropter multitudinem nutriiuenti.Postquam igitur iam manifestum est quae sint causae 5somni proximae <strong>et</strong> longinquae, tunc iam appar<strong>et</strong> iuuamentumsomni in quo sit. Ipse enim, sicut praemisimus, confert in complementonutrimenti , <strong>et</strong> adiutorio naturae ad firmanda corpora<strong>et</strong> confortanda ea, scilic<strong>et</strong> ad restaurationem eins quod elongatumest ex eis. 10Hoc igitur est sufficiens ad illud de quo quaesisti secundumlocum tuum in speculatione. <strong>et</strong> eius est haec epistola.Explicit.2 adiutorium|1 consumptioni|N <strong>et</strong> N|M~ 3—4 hume<strong>et</strong>aturpropter multitudinem|


illudfehltcontinuaturfehltscilic<strong>et</strong>Philosophusfehltfehltphilosophyamincipitautemquiafehltergofehltopinionem<strong>Liber</strong> de<strong>quinque</strong> <strong>essentiis</strong>.Sapiens Aristoteles ubi dialecticani incepit dixit quodscientiacuiusque rei, quae inquiritur, cadit [uel contin<strong>et</strong>ur] sub philosophia,quae est omnis rei scientia. oport<strong>et</strong> ergo in primis5 ut philosophiam apud illani scientiani diuidamus, <strong>et</strong> considerenuissub qua ipsius partium contineatur res.Philosophia igitur diuiditur in scientiam <strong>et</strong> Operationen i [idest theoricam <strong>et</strong> practicam]. <strong>et</strong> illud iteruni ideo quoniam aniniadiuiditur in duas partes, quae sunt cogitatio uel ratio <strong>et</strong> sensus,10 quemadmodum ostendimus in libro categoriarum. quia igiturphilosophia non est nisi ordo animae , conueniens est ei ut diuidaturin duas partes , sicut anima in duas partes diuiditur.sicut enim anima diuiditur in cogitationem [uel rationem] <strong>et</strong>sensuni , <strong>et</strong> similiter diuiditur philosophia in scientiam <strong>et</strong> opera-15 tionem , ut scientia uideatur pars cogitatiua <strong>et</strong> operatio parssensibilis.1 <strong>Liber</strong> de <strong>quinque</strong> <strong>essentiis</strong> quem Jacob Alkindi filius ysaäc composuitV^ Incipit alchindus de V essentijs bis, rot und schwarz A Incipit<strong>Liber</strong> de <strong>quinque</strong> essentijs a Jacobo Alchindo filio Isaac secundum sententiamAristotelis Alchindij Philosophi <strong>De</strong> <strong>quinque</strong> <strong>essentiis</strong>. üb. unus. F*2 Sapiens . . . incepit|qui dialeclicam fecit F' dialecticam|dial<strong>et</strong>icain fehlt A incepit F^ 3 cuiusque uniuscuiusque]V^ [uel contin<strong>et</strong>ur] T^' uel contin<strong>et</strong>ur vor ,cadit' A 4 omnis| |communis A 5 philosophiam V^ und so immer 6 contineaturA 7 igitur V^ 7 —8 [id est theoricam <strong>et</strong>1|Ipracticamj F' id est in practicam <strong>et</strong> theoriam V 8 illud HerumVn^^ istud quoniam F' 10 categoriarum calhe-|||IA zu IL philosophyagoriarum V^AO categoricarum V^ igitur|ordo est anime Randglosse 12 sicut . . . diuiditur V^ (WahrscheinlichHomoioteleuton) 13 diuiditur 1 0, vor ,in duas partes'iAsicut . . . diuiditur|T''^ (Wahrscheinlich Homoioteleuton) [uel rationem]IF' 14 <strong>et</strong>|V'OV^ 14-15 Operationen! |V^15 cogitatiua |cognitamiF^ (cogitä für cogitatä) 16 sensibilis |sensitiua F^


fehltfügtvorEorumdiuinorumsicutfehltquedamartificialibuseamexfehltfehltigitursublimisquidemscilic<strong>et</strong>quenachfehltfehltaliaefehltfehltcorporafehltylemexidAl'fi^indi <strong>Liber</strong> de <strong>quinque</strong> <strong>essentiis</strong>. ^9<strong>et</strong> pars quidem animae cogitatiua diuiditur in cogitationemquae est diuinorum <strong>et</strong> in cogitationem quae est artificialinm.Rerum enim quaedani sunt quae non differunt ab hyle[scilic<strong>et</strong> non sunt nisi hyle] , <strong>et</strong> aliae sunt quarum constitutioest per hyle [scilic<strong>et</strong> quae sunt per ea quae sunt ex hyle] <strong>et</strong> r>sunt separatae <strong>et</strong> non coniunctae [scilic<strong>et</strong> cum hyle] , <strong>et</strong> aliaesunt quibus non est continuitas cum hyle penitus.res uero quae ab hyle non differunt penitus sunt substantialiasine corporea. <strong>et</strong> res quibus non est continuitas cumhyle penitus sunt diuina, sicut theologica. <strong>et</strong> ea quae non sunt loconiuncta cum hyle sunt sicut anima [uel ea quibus cum hylenon est continuitas]. <strong>et</strong> ipsa quidem non proportionantur nisiex artificialibus quae fmnt ex substantialibus ad diuina.<strong>De</strong>ns enim summus destinauit [uel ordinauit] ea <strong>et</strong> posuitmedia inter spissum [uel crossum], in quo non est subtile peni- i'-tus, <strong>et</strong> inter subtile, in quo spissum omnino non existit. <strong>et</strong> hocideo ut Sit semita <strong>et</strong> uia ex scientia substantiarum ad scientiamdiuinorum. quod si illud non ess<strong>et</strong> , non apprehender<strong>et</strong>ur exspisso [uel crosso] subtile.Operatio [id est practica] diuiditur <strong>et</strong>iam. nos tamen re- '>memorabimus hie quod meHus est in hac nostra inquisitione1 quidem cogitatiua .diuiditur' V^ 2 in| i |fehlt V^ zu 3—7 Reiura materiales - medie - immateriales Randglosse3 Rerum A enim quaedam OV'^ hyle yle| | | |F' hyle yle A|V^V-^äO und so i:i:mey 4 [scilic<strong>et</strong> . . . hyle]1<strong>et</strong>IFT^O 5 est ! est non A non est OV^ hyle|[scilic<strong>et</strong> . . . hyle]|F' quae|non AV^O per !V^VOAfehltnach ,hyle' |anima AOV'^ G [scilic<strong>et</strong> cum hyle] F' cum yle|OV^ 7 quibus quibus A cum quibus F^ est F^ nach| |penitus sicut theologia hei V^ 9 siue corporea A 101|penitus ,cum hyle' sicut ut A siue seu V^ ut F^|Itheologica t theologia ^F-^ anima V^ non F" 11 cum scilic<strong>et</strong>|\»irtc7; .continuitas' Acum AOV^ anima [ual] fehlt F' cum hylej13 artificialibus|uel inter artificialia A substantialibus sen-|sibilibus F^ 14 summus |F' sumus F" [uel ordinauit]|feJilt F* ea vor ,uel ordinauit' OV'^ 15 media mediam||[uel crossum] V^ <strong>et</strong> grossum OV'^ 16 omnino \"^ 17 ideo| |\modo F^ scientiam jJrtf/j ,substantiarum' V'^ 17-18 scientiam diuinorumscientiam F^ diuinarum scientiam 18 illud AI|Iistud 19 [uel crosso] F' uel grosso OV'^ 20 [id est practica] ||fehlt V^O practica uero vor ,operatio' V^ 20—21 rememorabimus d«-;mönstrabimus F^ 21 quod| dib' für qb') A . . ...


fehltestnebulaefehltV<strong>et</strong>inteitiaideoconlemplemur<strong>et</strong>tunceismare<strong>et</strong>cellestiafe/dtueroresdistinguitursimiliumfehltquoqueorbesfehltfehltfehltVquaeinueniamusfehltfeJdt30 Al-Kindisecundum scientiam rerum <strong>et</strong> non secundum operationem ipsarum.nobis igitur necessarium est ut illas partes in quas diuiditurphilosophia contemplemus <strong>et</strong> inde inueniemus hanc nostraminquisitionom. <strong>et</strong> hoc est ut dicamus quod rerum aliae sunt:. quae sunt in omnibus substantiis, aliae quae non sunt in Omnibussubstantiis. <strong>et</strong> istae quidem quae non sunt in omnibus substantiissunt omnia caelestia ,quae sunt ex stellis <strong>et</strong> orbe , <strong>et</strong>his similia. <strong>et</strong> eorum quae sunt in omnibus substantiis suntquae sunt in generatione <strong>et</strong> corruptione <strong>et</strong> eorum quae sunt in10 terra <strong>et</strong> eorum quae sunt super terram <strong>et</strong> eorum quae suntsupra terram. quae autem sunt in terra sunt sicut minerae, <strong>et</strong>quae sunt supra terram sunt sicut animalia <strong>et</strong> his similia, <strong>et</strong>quae sunt super terram sunt sicut pluuiae <strong>et</strong> nebulae <strong>et</strong> corruscationes<strong>et</strong> tonitrua <strong>et</strong> reliqua accidentia ,quae sunt in aere.15 res autem quae sunt in omnibus substantiis sunt <strong>quinque</strong>.quarum una est hyle , <strong>et</strong> secunda est forma,, <strong>et</strong> tertia est locus,<strong>et</strong> quarta est motus ,quinta autem tempus. in omni enim re,in qua est substantia, est hyle, ex qua ipsa est , <strong>et</strong> forn^a ,quauid<strong>et</strong>ur <strong>et</strong> qua distinguitur ab aliis rebus uisione , <strong>et</strong> locus , in20 quo ipsa exist<strong>et</strong> in omni termino. <strong>et</strong> illud ideo quoniam nulluni3 contemplemusIAV^ complecteraus, am Rande: contemplemusV^ inde|4 estIquidem A rerum|¥'¥' i A inueniemus|AOF' Zu 4— 6: Rerum alle sunt in omnibussubstantiis ut . . . - que non sunt in omnibus substantiis ut celestiaRandglosse 5 aliae|V'^ (Homoiotcleuton)7 caelestia|alie A 5—6 aliae . . . substantiis|F* orbe|F' <strong>et</strong>|F* <strong>et</strong>in V^ 8 bis his F^ similia AO simili F^ eorum earumsunt V'O omnibus F* 8—9 sunt quae V^OV^ 9| | || |<strong>et</strong> eorum . . . quae sunt earum sunt quae A 10 nach ,terra'| | suntsicut minere A 10— 11 <strong>et</strong> eorum . . . terram 11 auterii fehlt| |sicut A minerae V-^ 11—12 <strong>et</strong> quae| . . . similia fehltI \12 sicut his V'V^ 13 sicut pluuia« <strong>et</strong> ne-|I |bulae <strong>et</strong> pluuiae 15 res es. <strong>De</strong>r Platz| für die Majuskel „R"Iist leer gelassen F* yutem 1'^ <strong>quinque</strong> A zu IG—| |17:yle forma - - motus - locus - tempus Randglosse 16 <strong>et</strong> secunda I secundaAOV* <strong>et</strong> tertia AOV^ est (bis) A 17 <strong>et</strong> quarta quarta|| |A quinta quinta ^1 <strong>et</strong> 5^ V" autem AOV^ 18 qua [ex||qua 19 qua distinguitur A que dislinguit eana|19—20 in quo ipsa |in qua est ipsa <strong>et</strong> locus in qua ipsa A 20 in omni,ine F' illud ideo|illud quoniam|A quia F"


fehltmotumfehlt<strong>et</strong>fehltsuntfe/dtnisiunklarportuprebemusfehltcumquas<strong>et</strong>in<strong>et</strong>uero<strong>et</strong>unklarquidemnon<strong>et</strong>utfe/dt<strong>Liber</strong> de <strong>quinque</strong> <strong>essentiis</strong>.SiCorpus dirig'itur ut sit nisi in loco <strong>et</strong> in termino. <strong>et</strong> in ipsa<strong>et</strong>iam est motiis,quo ipsiiis constitutio existit, <strong>et</strong> hoc est eiessentia in loco <strong>et</strong> tempore, tempiis enim est numerus motus.propterea ergo quod ostendimus quod omne corpus in quo estmotus est cui[us] motus est de loco ad locum , tunc iam mani- r.festum est quod in ipso est tempus.Nobis uero necessarium est ut propal emus signa harum<strong>quinque</strong> substantiarum ex artificialibus. artificialia enim suntsigna in substantiis [uel sicut substantiae] ut ,puta , dicamusquod in naui sunt istae <strong>quinque</strong> substantiae. hyle namque, loquae ex eis est , sunt ligna ex quibus fabricata est ipsa , <strong>et</strong>forma quidem est sicut anguli qui sunt in ea, quibus ipsa distinguitura gradu <strong>et</strong> porta <strong>et</strong> reliquis rebus, <strong>et</strong> ipsa <strong>et</strong>iam estin loco <strong>et</strong> hab<strong>et</strong> motum in loco <strong>et</strong> mou<strong>et</strong>ur <strong>et</strong>iam in tempore, <strong>et</strong>quemadmodum istae substantiae propriae sunt [uel conueniunt] 15naui, similiter sunt propriae reliquis substantiis, quae sentiuntur.<strong>et</strong> propter eas oport<strong>et</strong> ut hunc librurn scribamus.In primis itaque oport<strong>et</strong> nos scjre quod principia , ex quibusest omnis res , sunt duo istorurn <strong>quinque</strong>. <strong>et</strong> sunt hyle <strong>et</strong>forma. quare necessarium est nobis ut incipiamus exponere 201 ut sit nisi|sit ut si nisi F^ <strong>et</strong> in|wiederholt nac/t ,ipsius' V'^ 2 <strong>et</strong>iam|in|AA K^ 2—3 <strong>et</strong> hoc est eiessentia eius essentia est F' ex quo eius|essentia est <strong>et</strong> in quoeius essentia est F^ 3 in loco <strong>et</strong> tempore|tempore <strong>et</strong> loco V^OV^enim igitur]numerus A 4 propterea A ergo| ||igitur ^0 zu 3—4 mediante motu quaeque res mola est loco seucontinuo in tempore Bandglosse 5 est cuius omnis F^ est cui A|de loco V^A 4—5 in quo ... ad locum locus est in quo estI |eius motus motus non est ad locum F^ 7 uero nunc A uero iam|F* ergo F^ propalemus 1 F^ 8 enim F"* 9 [uel|sicut substantiae] F' 9— 10 ut pula . . . substantiae puta in||naui dicimus que sunt iste <strong>quinque</strong> substantie V ut pulandumjnquam(putäd' iq) nauis iste <strong>quinque</strong> substantie .1 10 sunt sint 11|ipsa A t^or ., fabricata' OV' 12 quidem est eius A quod\ |est est F^ 13 porta gradu <strong>et</strong> porlu porta <strong>et</strong> gradu|A <strong>et</strong> V^ est nach loco F^ 14 <strong>et</strong> quia ^l hab<strong>et</strong> motumhab<strong>et</strong> A <strong>et</strong> mou<strong>et</strong>ur <strong>et</strong>iam in tempore mouel ipsamjI|I<strong>et</strong>iam tempus OV* <strong>et</strong> mou<strong>et</strong> <strong>et</strong>iam tempus ipsam uel in leirtpove'A zu10—14 In naui: yle - forma - locus - motus - tempus Randglosse 15propriae sunt proprie I^^ proprie conueniunt A [uel conueniuntj| jfehlt V^A nach ,naui' OV"^ lii quae sentiuntur intuimus /l 17 scribamusdescribamus 19 <strong>et</strong>|| |hec V^ 20 ut incipiamus] fehlt T'


corporaqm<strong>et</strong>exceptionemfehltexpositioinfehltconsistitfehltexaliudyleergoquanachresduoanteloquamurhumidumomnisproptercompositorumahoillarumrationemestääÄl-iCindihaec duo ante alia tria. <strong>et</strong> illiid ideo quoniam oport<strong>et</strong> ut omnisres expositione indigens sciatur per expositionem principiorum,ex qiiibus est res , non quatuor spocies tantum,quae sunt deprincipiis conipositorum , sed omnis res, qiiae est ex materia <strong>et</strong>5 forma, ex quibus sunt ista quatuor : calidum , frigidum , humidum<strong>et</strong> siccum,quae sunt principia animalium <strong>et</strong> arborum <strong>et</strong>omnis rei in generatione <strong>et</strong> corruptione. hyle autem <strong>et</strong> formasunt principia liorum quatuor principiorum <strong>et</strong> sunt principiorumprincipia. ipsae tamen sunt singulares [uel simplices], ante quas10 non est aliquid. quatuor enim sunt corpora , haec uero duonon sunt corpora , sed corpora componunt. <strong>et</strong> quod non estcorpus non est compositum , sed composita sunt ex compositis,<strong>et</strong> quod non est compositum non est ex composito. quatuoruero sunt ex aliquo , duo uero non sunt ex aliquo. liinc ergo15 conuenit nobis ut de eis loqui incipiamus. <strong>et</strong> quoniam materiarocipit formam, necesse est nobis ante loqui de eo, quod suscipitaliquid, quam loquamur de eo quod suscipitur,<strong>et</strong> nos quidem scire oport<strong>et</strong> quod declaratio omnis rei nonest nisi ex ipsius definitione. defmitio autem sermo est com-2ü positus ex genere, ex quo res definita existit , <strong>et</strong> ex diff'erentia,ex qua fit pra<strong>et</strong>er omnem rem.quoniam|1 alia FMF» haec duo ,tria' F-"* illud|i |fehlt F'F^ 2 res . . . sciatur | indigens res exponi sciat indigensV^OV ex-res expositionem sensi ut sciant (unklar) V^ per|positionem F^ 3 est res est V^V 4 sed scilic<strong>et</strong> A| |Is. d' F^ ex 5—6 frigidum . . . siccum frigidum <strong>et</strong> siccum|IF' frigidum, siccum <strong>et</strong> humidum F" 6— 7 <strong>et</strong> omnis|V^ fehlt 7 rei|res A fehlt zu 7—8 yle <strong>et</strong> forma principiorum principia <strong>et</strong> per consequensprincipia 4 elementorum Randglosse 8 horum A istolumF-* <strong>et</strong> que V^V'^AO 9 ipsae|I |istae OV'^ [uel simplices] fehlt|1'' 10 ahquid TH'^ uero duo uero F' zu 10—13 animaergo <strong>et</strong> angelus non sunt composita Randglosse 1'^ 11 corpora|IcomponuntIcomposita A ex hiis corpora componuntur 12 sedcomposita composita quidem AOV^ 13 compositum F^| |ex composito 14 uero V^ aliquo Ms OV^ duo| | |uero ...aliquo A 15 loqui incipiamus A quoniam q°,| ||(quoque) A materia|eo .. . loquamur|J. 16 nobis ante|nobis OV^ 16—17 deV^ zu 16— 17 prius de m.ateria Rundglosse 19 e.xipsius definitione diffinitione eius A per diffinitionem OV' definitione||dil'finitione V}V^AO und so immer autem [fehlt V^ sermo est sermo|AOV^ existit|F' 21 ex qua|^1 que 0}'^ rem|F^


igiturquodfehltfeJi/tfehltaliisten<strong>et</strong>urquodfehltergogenereillumfehltten<strong>et</strong>fehlt<strong>et</strong>fehltrothhyle uero ,quemadmodum<strong>Liber</strong> de <strong>quinque</strong> <strong>essentiis</strong>. 3Bostendimus , est ex genere generuin,quoniam ante ipsam non est genus. ergo iam manifestumest qnod eins declaratio non existit defmitione. definitioenim non est nisi eins , supra quod est genus. oport<strong>et</strong>ergo ut consideremus illud, quo declaratur illud ,quod supra se ?non hab<strong>et</strong> genus. <strong>et</strong> est ut dicatur quod est illud,quo declaraturex reliquis rebus, scilic<strong>et</strong> differentiis, quibus distinguiturab illis,quae sunt pra<strong>et</strong>er ipsum , <strong>et</strong> propri<strong>et</strong>atibus,quae suntei propriae. definitione auteni indigemus apud rem compositaui,ut sciamus per deflnitionem ex quo componitur. apud rem n>uero quae non est composita, contenti sumus differentiis solummodo,absque genere. <strong>et</strong> ipsae quidem nominantur propri<strong>et</strong>ates.oport<strong>et</strong> itaque ut hyle suis propri<strong>et</strong>atibus declaremus.I.Serrno de hyle. 15Et est ut dicamus quod hyle est quod suscipit <strong>et</strong> nonsuscipitur. <strong>et</strong> hyle est quod r<strong>et</strong>in<strong>et</strong> <strong>et</strong> non r<strong>et</strong>in <strong>et</strong>ur. <strong>et</strong> hylequidem cum tollitur , tollitur quod est pra<strong>et</strong>er ipsam , sed cumtollitur quod est pra<strong>et</strong>er ipsam , non tollitur ipsa. <strong>et</strong> ex hyleest omnis res. <strong>et</strong> ipsa est quae recipit contraria absque cor- -joruptione. <strong>et</strong> hyle non hab<strong>et</strong> defmitionem omnino.1 estIA ex genere|F' genus F^ 3 declaralio af-|firmatio V^ affectio uel declaratio F' . . . (Lücke) <strong>et</strong> declaratio 5ergo T'' ut F-"* illud (roj' ,quo') F'T'^^ illudI | ||id V^ 8 illis ipsum V ipsam V^ 9 propriae differentiaepropriae F" definitione autem| | ||nam F^ 11 sumus content! A12 quidem 13 itaque A 15 Sermo de hyleI | fehlt|V^AV^ 16 Et est ut dicamus V^ hyle est quod A ile quod| |F^ 17 r<strong>et</strong>in<strong>et</strong> V^ relin<strong>et</strong>nr F^ 18 quidem| \fehlt|r^V^A tollitur /ß/)?^ F-"" T^raeier F=* 18-19 cum tolliturI\quod cum tollitur F^ cum quod 19 non non F^ hyle I|Iilla F' zu 16—21 1. Suscipit <strong>et</strong> non suscipitur. 2. R<strong>et</strong>in<strong>et</strong> <strong>et</strong> non r<strong>et</strong>in<strong>et</strong>ur.3. Absente ipsa deficiunt reliqua <strong>et</strong> non e contrario. 4. Kx ea sunt omnia-5. Recipit contraria absque eins corruptione. 6. Gar<strong>et</strong> dilfinilione Bandglosse21 omninoIVBeiträge II. ^. Nagy, Al-Kindi. 3


genusunklarquoddefehltgenerumomnibusrotpronuntiarefehltfehltdiciturnachnonfehltomnifehltfehltConstitutionen!illiusfehltuniuersisul34 Al-KindiILSermo de forma.Forma iiero est nomen comprehendens diuersa. omnisautem qiii aliquid imlt exponere, necessarium est ut, si nomen,5 illius sit commune , diuidat communitatem illam <strong>et</strong> distinguatpartem eins cuius uult expositionem. <strong>et</strong> est ut dicat quod formadiuiditur in duas partes, quarum una est quae cadit sub sensu,<strong>et</strong> altera forma quae cadit sub genere, propter quam aliquid fitgenus <strong>et</strong> dicitur de rebus diuersis numero. altera uero est qua10 distinguitur aliquid uisione a reliquis rebus , substantiis <strong>et</strong> qualitate<strong>et</strong> quantitate <strong>et</strong> reliquis decem generibus ; <strong>et</strong> constituitomnem rem.forma autem, quae est sub genere, non est de illis principiissingularibus ;quapropter non oport<strong>et</strong> nos ipsius rememorari15 in hoc nostro libro. über enim noster hie est de substantiissingularibus, quae reperiuntur in omni corpore.forma uero qua aliquid distinguitur uisione a reliquisrebus <strong>et</strong> principia singularia oport<strong>et</strong> nos exponere <strong>et</strong> enuntiarequid sint. <strong>et</strong> quia eins expositio <strong>et</strong> enunciatio [scilic<strong>et</strong> formae]20 notatur in hyle , oport<strong>et</strong> in primis ut rememoremur illius lo-2 Sermo de formajfehlt V^V^A 3 Forma uero|Formatio,am Rande forma uero est nomen|uniuersa uniuersa diuersa F* omnis |in qui corrigirt quod V^ aliquid|111est (n für n) V^ diuersa|omne F' 4 qui quod|,exponere' Ä aliquis F' zu4—6 hoc apud ... In sophista hab<strong>et</strong>ur <strong>et</strong>iam principium Randglosse 5diuidat|dicatIdiuidat illam1V^A 6 eius |illam V^ fehltF^ Zu 6—8 Randglosse formarum quedam cadit - sub sensu- genere uel forma speciei 8 forma|F'^ 8—9 aliquid fit genusIsit aliquid 9 dicitur|genus A diuersis|A10 uisione uisione F^ diuisione F' rebus reliquis OV^ 11 decem||10 F^ X J. generibus F^ constituit V Zu||13 Randglosse: forma que est sub genere 14 nos ipsius|nach , rememorari'A ipsius F^ 15 libro|sunt A omni corpore|V^ hie|A 16 reperiuntur;substantiis in corruptione A 17 distinguituruisione in uisione]distinguitur distinguitur F' reliquis c<strong>et</strong>eris|T^" aliis A 18 enuntiare1enunciatio|AOV'^ [scilic<strong>et</strong> formae]|V-' 19 eius|V^ <strong>et</strong>V^ 20 in primis ut|inprimis F^ imprimis ut rememoremur] rememoremus F' renouemus ('•'


estsingulis potentia est que fiunt res yle. <strong>et</strong> ex ipsa est forma F-^ 2 in hoc|calliditaterotlongituto<strong>et</strong>recipiturfehltoport<strong>et</strong><strong>et</strong>fehltexfehltfehltconiungituruerofehltquod<strong>et</strong>sie.eiussigsecundaigiturconcurrentesfehlt<strong>Liber</strong> de <strong>quinque</strong> essenlüs. 35quendo. <strong>et</strong> est ut dicamus quod in hyle singulari est potentia,qua fmnt res ex hyle, <strong>et</strong> ipsa est forma, in lioc est significatioquod forma est potentia. uerbi gratia ex caliditate <strong>et</strong> siccitate,quae sunt singulares, cum concurrunt, fit ignis. hyle igitur estin caliditate <strong>et</strong> siccitate singularibus. forma autern est ignis, sed 5potentia est quae, cum coniunguntur, fit hyle ignis.nos igitur oport<strong>et</strong> nunc definire formam. dico ergo quodipsa est differentia, qua differt aliquid ab aliis uisione , <strong>et</strong> uisioest cognitio eins, haec ergo est defmitio ,qua differt forma abaliis rebus, loin.Sermo de motn.Motus autem diuiditur in sex species. quarum una estgeneratio, <strong>et</strong> secunda corruptio, tertia alteratio, quarta augmentam,quinta dinu'nutio <strong>et</strong> sexta permutatio de loco ad locum. 15generatio autem non est nisi in substantia , sicut ex caliditate<strong>et</strong> frigiditate generatur homo.<strong>et</strong> similiter corruptio non reperitur nisi in substantia, sicutest quando homo fit terra.augmentum uero <strong>et</strong> diminutio non sunt nisi in quantitate, 20sicut augmentum quod est in parte corporum. <strong>et</strong> illud ideoquoniam cum uides corpus aliquod , cuius longitudo est decem1 singulari est|singularis A 1—2 in hyle ... est forma|illehoc igitur F-' estjOA significatio|(signum) A 3 caliditateF' und so immer siccitate <strong>et</strong> ^ 4|quae . . . ignisI|sensibilibus forma autern est ignis T'^ cum concurrunt F*|cum occurunt A 4— ü igitur . . . ignis A (Homoioteleuton) 4-5|hyle . . . singularibus V^ 5 6 sed potentia| . . . ignis V^ (Homoioteleuton)6 coniunguntur iunguntur F^|| ignis yle A7 igitur oport<strong>et</strong> igitur A nunc|fehlt A ergo F''| fehlt\8—9 <strong>et</strong> uisio est F-' 9 cognitio eius cognitio O eius cogitatio||V^ ergo hec est difflnitio A hec igitur diffinitio est F' 12 Sermo demotu]2» V-' tertia|quinta|fehlt V^V^A 14 <strong>et</strong> secunda|tertia est quarta|A <strong>et</strong> secunda estquarta <strong>et</strong> 4a est V^ 15quinta AV^ <strong>et</strong> quinta est <strong>et</strong> sexta \^l A <strong>et</strong> sexta estsexla F' 16 inj18 reperitur|F^ ex in, ivas am Rande|in ,ex' corrigiert ist F'A 19 quando|die Hdsohr. fit|21 quod est in T'-' ideo V^ 22 aliquod corpus F'|longitudoFl decem 12 F^|I |X Asit


uidesfehltfehltsinistroad(^fehltuocabisfehltfehlt8uocäsautemunklarfehltquodquidemuocadmutatur<strong>et</strong>illum1^d()Al-Kindiciibitorum , deinde fit nouom cul)itoiuiii , noniinas motum illumdiminutionem. <strong>et</strong> si lüderis corpus illiid factum undecim cubitorum,nominas niotum illum augmentimi. siue enim in numero,siue in tempore, siue in reliquis rebus, quae continentur sub5 quantitate, fiat motus, si fuerit malus, nominabis motum illumaugmentum, <strong>et</strong> si minus, nominabis motum illum diminutionem.<strong>et</strong> illud quidem non est nisi quantitas, quae est in substantia, quaeminuitur <strong>et</strong> augmentatur. duae namque partes, quarum unius longitudoest unius cubiti <strong>et</strong> alterius quatuor cubitorum, sunt una10 substantia.alteratio autem non est nisi in qualitate, quae est in substantia.sicut res alba permutatur in nigram <strong>et</strong> sicut frigidumpermutatione fit calidum <strong>et</strong> sicut dulce permutatur in amarum.motus uero permutationis diuiditur in duas partes, aut15 enim est reuolubilis aut rectus. <strong>et</strong> reuolubilis <strong>et</strong>iam diuiditur induas partes, aut enim non permutat locum aui situs, sed einspartes permutant locum ad inuicem <strong>et</strong> sunt motae supra punctummedium, quod est centruni, non recedens a loco sui situs,sicut motus orbis in naturalibus <strong>et</strong> sicut motus molendini <strong>et</strong>20 cfui reuoluitur in accidentalibus, ut iaculatores <strong>et</strong> scientes in artibus,aut permutat locum sui situs, sicut motus plaustri. <strong>et</strong> hiequidem est compositus ex recto <strong>et</strong> reuolubili. rectus item diui-F^ 2 uiderisI1 filIA nouem|OA corpus|(= 14) XI AOV^ o nominas|A enim O 4 rebus|\rebus, quae continentur|fehlt F-' 5 nominabis|V^ Nl A nominas|F' factum|undecim|F-* motum illum|F'motumfehlt V^ substaniijs F^ siue in reliquis4—5 quae continentur sub quantitatejV^ G <strong>et</strong> si minus|similiter V^ siminus <strong>et</strong> si fuerit minus F'' nominabis . . . diminutionem diminutionem|F^ nisi |nisi si-ipsum uocabeiis F-^ diminutionem 7 quidem|cut AO nisi nach quantitas' F^ 8 namque|partes |res\V^OV'^ 9 quatuor\A {= 4) 11 autem non est fehlt A non estFl enim non est 12 res fehlt\F^ permutatur|A 13permutatione fit i per mutationem fit A permutatur in V^ 14 uero|autemOV^ 15 emm\ fehlt F^ el\am\ fehlt V^ 16 duas |16—17 sui Situs . . . inuicem|F« 17 partes fehltjA permutant. .'. inuicemjinuicem mutant locum V^ permutant ad inuicem locum A2as!''18 sui SitusiF» 20 iaculatores|F8 scientes in|fehlt AOV^ 22 item|in AV^O iacu latorcsJ''0


est6differuntHierqeinsrotmediussuperioreorumfehltsitaereadaquaalteratiuieinsfehltdexteraeraliofehltqrecti<strong>et</strong>quidfehltaeromninoinaquased|<strong>Liber</strong> de <strong>quinque</strong> <strong>essentiis</strong>. 37ditiir in duas partes, aut eniin est ad medium, sicut motusaquae <strong>et</strong> terrae , aut a inedio, sicut motus aeris <strong>et</strong> ignis. partesuero motus recti sunt sex , scilic<strong>et</strong> dextra <strong>et</strong> sinistra, anterior<strong>et</strong> posterior, ,<strong>et</strong> inferior, <strong>et</strong> isti quidem motusomnes alteratiui <strong>et</strong> permutabiles sunt in qualitate, 3IV.Sermo de loco.<strong>De</strong> loco autem dissenserunt quidem philosophi propteripsius obscuritatem <strong>et</strong> subtilitatem. eorum enim alii dixeruntlocum non esse omnino. alii dixerunt quocl est corpus, sicut 10dixit Plato. <strong>et</strong> alii dixerunt ipsum esse, sed non esse corpus.Aristoteles uero dixit locura fore inuentum <strong>et</strong> manifestum, <strong>et</strong>illius c[uidem declaratio est cum dicimus quod est locus <strong>et</strong> qualisest locus, <strong>et</strong> incipimus hie ipsius declarationem ab inuentioneloci.dicimus ergo quod si corpus augmentatur uel minuitur <strong>et</strong>mou<strong>et</strong>ur, necessarium est ut id sit in aliquo, quod sit maluscorpore <strong>et</strong> comprehendat corpus, illud itaque in quo corpuscontin<strong>et</strong>ur nominamus locum. <strong>et</strong> illud ideo quoniam tu uides ubic[uandoque est uacuum aerem <strong>et</strong> ubi fuit aer aquam. <strong>et</strong> illud .,0ideo c[uoniam cum aqua aduenit recedit aer. locus autem cum1 est ad mediumjmedium est V^ est ad emperm (emp<strong>et</strong>um V emperiuni?)A est ad motus medium V^ motus \feJilt V'' 2 terre <strong>et</strong>aque Ä a medio|sex1A 3 motus recti|V^ \l A dextra <strong>et</strong> sinistra|F* 3-4 anterior |<strong>et</strong> anterior A 4 superior|illi A 5 omnes alteratiui|7 Sermo de loco|motus V^ motus Asinixter dexter <strong>et</strong> sinistersuperior A istiomnes F' omnes alterantur F'^fehlt V^AV^ 8 dissenserunt quidem philosophiphilosophi V^ quidam distinxerunt phi F-* 9-10 <strong>et</strong> subtilitatem. . . omnino fehlt V^ 10 non esse omnino non esseIi\V^A alii dixerunt F^ 11 dixit ADV' <strong>et</strong>|| icorpusIhört F' auf 12 uero\quidem declaratio|A <strong>et</strong>|declaratio quidem A quod|<strong>et</strong> . . . locus fehlt F' 14 hie ipsius|dicamus 17 id sit|comprehendit A in|estIfuit A aerem|21 quoniam|o)A aqua|AAV'^ 13 illiusAOV-^ 13— 14A ipsius V^ 16 dicimus ergo|illud V-^ aliquo A 18 comprehendat||mA 19 quoniam ^ ubi V^ 20|1A fuit aer fuit F^ aquam| Aj: aqua A recedit aer|recedit^g


idinsiuesumpsitfehltsedfehltfehltF^ueronobisfehltlocusnominatursingulisfehltquiditasfehlt<strong>et</strong>intersecutioexternafehlt<strong>et</strong>manifestiusfehlifehltaut38 Al-Küidilioc existit [uel consistit], neque destruitur destructione alicuiusipsoriiin.iam ergo ostensuni est quod locus inuentus est manifestus.oport<strong>et</strong> ergo nos ut sciamus quid est ,postquam scimus eius5 inuentionem , <strong>et</strong> destruaiiius uerba contradicentis nobis <strong>et</strong> aestimantisquod sit locus corpus.dlcimus ergo quod si locus est corpus, tunc corpus recipitcorpus, <strong>et</strong> quod corpus recipit <strong>et</strong> recipitur, ideoque semper sitsine fme. <strong>et</strong> hoc est cui numciuam sit intersecatio, <strong>et</strong> est falsum.10 iam ergo manifestum est quod uerbum dicentis locum esse corpus,quod uid<strong>et</strong>ur contradicenti nobis, est falsum. cumque illudita sit, tunc locus non est corpus sed superficies quae est extracorpus ,quod locus comprehendit. <strong>et</strong> eius quidem declaratioaffirmationis est quod tu scis, quod, cum in liyle singulari est15 longitudo <strong>et</strong> latitudo <strong>et</strong> profunclitas, [<strong>et</strong>] ipsa uocatur corpus,<strong>et</strong> cum meditatur hyle habens longitudinem <strong>et</strong> latitudineui sineprofunditate, nominatur superficies, <strong>et</strong> cum meditatur hyle habenslongitudinem sine latitudine <strong>et</strong> profunditate , nominatur linea.locus autem non est ex hyle quae hab<strong>et</strong> longitudinem <strong>et</strong> latitu-20 dinem <strong>et</strong> profunditatem, sed est ex hyle quae hab<strong>et</strong> longitudinem<strong>et</strong> latitudinem sine profunditate.haec ergo est quidditas, cjua distinguitur locus a reliquisrebus, quae non sunt locus.1 existit uelimanifestum OV^ locus\A existit F" neque|F^ manifestusineque ^4 F'' 3 ostensuni|A mani-|\festum F^ 4 nos 6 locus AO 7 dicamus diciraus|I \OV^ 8 quod \ A <strong>et</strong> recipitur ideoque recipimus quod|semper sit!A 9 cui|8 — 9 ideoque . . . finesitIest . . . (unklar) est A intersecatio|AF^ <strong>et</strong> sem-|per <strong>et</strong> A 10 ergo F-^ 11 quod uid<strong>et</strong>ur contradicenti nobis \|feliltOV^ sed est A 12—13 extra corpus corporis F^ 14|Icum in ^4F^ cum singulari I F^ 15 longitudo latitudo| |F^ [<strong>et</strong>j AV'-^ uocatur 17 nominatur V'^|j |18 sine|<strong>et</strong> . . . nominatur|yle est A 22 est ergo A quidditas|aliis A 23 non sunl locus Inon suntV^ 19 <strong>et</strong> A 20 ex|reliquis |c<strong>et</strong>eris F^


ideoreman<strong>et</strong>nosuerofehltpropterrotfehltalioquiditasfehltfehltdesignumnonquiafehltergoinstantepropterquiaquofeJdt<strong>Liber</strong> de <strong>quinque</strong> <strong>essentiis</strong>. 39V.Sermo de tempore.<strong>De</strong> tempore <strong>et</strong>iam dissenserimt philosophi, alii enim clixeriintquod est motus ipse, <strong>et</strong> alii dixerimt quod non est motiis.oport<strong>et</strong> itaqiie nos discernere ueritatem horum duorum sermo- 5niim a falsitate ipsorum. <strong>et</strong> est ut dicamiis quod motus existensin aliquo inuenitur in propri<strong>et</strong>atibus [illius] rei motae <strong>et</strong>non reperitur motus ille in alio speciei illius nisi in illo.tempus autem inuenitur in omni re secundum unam speciemuel modum unum , <strong>et</strong> non existit eins diuersitas per diuersi- lotatem rerum.iam igitur manifestum est quod tempus non est motus, <strong>et</strong>quod mentiti sunt illi qui dixerunt quod tempus est ipse motus.<strong>et</strong> <strong>et</strong>iam quod uelocitas <strong>et</strong> tarditas quae sunt in motu non cognoscunturnisi per tempus. <strong>et</strong> illud uero quoniam nominamus 15[tarditatem uel] tardum quod in tempore prolixo mou<strong>et</strong>ur <strong>et</strong>uelox [uel uelocitatem] quod in tempore breui mou<strong>et</strong>ur.temporis autem quidditas non cognoscitur nisi eo modoquem narro: <strong>et</strong> est ut dicatur quod instans comprehendit tempusquod pra<strong>et</strong>eriit <strong>et</strong> quod est futurum, instans uero inter ea 20existens non hab<strong>et</strong> Constitutionen!, quoniam ipsum non man<strong>et</strong>ante meditationem nostram. hoc ergo instans non est tempus.sed cum meditatur in mente ad instans ponimus quod inter eaexistit tempus. in hoc ergo est significatio quod tempus nonest in aliquo, nisi prius <strong>et</strong> posterius: <strong>et</strong> non est nisi numerus. 25tempus ergo est numerus numerans motum. eius autem2 Sermo de tempore|fehlt Ä 4 <strong>et</strong> Imotus est V^A 5 itaquenos|existens\fehlt A V^ 3 philosophi[V^ non est motus]itaque V^ ueritatemifehlt V^ aliquo|reperitur V^ 10 per|quia AO non|<strong>et</strong> non F^ 15 <strong>et</strong>|A [illius]\OV'' 12 igitur|enim|ueritate 6—7 a falsitate . . .A illud|OV^ 9 inuenitur|OV^ 14 quod|illud OV'^ ueroOV^ 16 [tarditatem uel] A quod A mou<strong>et</strong>ur! ||Ifehlt V^ 17 uelox [uel A quod A mou<strong>et</strong>ur fehlt V^| | \18 autem quidditas 19 quem OV^ 21 non| | |man<strong>et</strong> \A 22 non fehlt A 23 mente instantiis F^||24 est non est fehlt A V^ significatio A 25 est|I |fehlt V^aliquo aio A 26 ergo uero| |


quifehltinstantemexplicitfehltnumeratur;ipudmeditatur40 Al-Kindiqiiod miineratui- secundum gramiiiatlcos sunt duae species: aliudnumeratum discr<strong>et</strong>um, aliud [est] nuineratum continuum. tempusuero nou est ex numero discr<strong>et</strong>o sed ex numcro continuo. <strong>et</strong>haec quidem est definitio temporis, qua norninatur continuum.5 <strong>et</strong> ipsa est:instans meditatum quod [coniungit uel] continuat interpra<strong>et</strong>erituni ex eo <strong>et</strong> inter futurum.explicit.. . discr<strong>et</strong>um|Ij|A 1—2 secundum . grecos aliud1 quodnumeiatum discrelum illud est numerationi discr<strong>et</strong>um secundum gramniaticosF'' 2 est fcJilt|ÄV^ numeratum F" ex numero|numerus ex F^ 4 haec fehlt\V^ est V'^ definitio temporis|dislinctio nouiinis 6 inslans |meditatum|F"[coniungit uelj|A 8 explicit|alchindus de V essenlijs A explicitüber Alchindi plii de <strong>quinque</strong> essentijs (rot) F^ explicit . finis (rot)


philosoflutdiffinitionesensummachomatdemonstratioaliquindiIUI<strong>Liber</strong> introductorius in artem logicae demonstrationis,collectus a Mahom<strong>et</strong>h discipuloAlquindi philosophi.I.In nomine piissimi <strong>et</strong> misericordissimi <strong>De</strong>i. 5Postquam iam lociiti sumus de praedicaJDÜibus quot sintspecies eorum <strong>et</strong> qualiter coniungantur sibi ad faciendum conclusiones,uolumus nunc ostendere quae sit argunientatio demonstratiua<strong>et</strong> quot species eius <strong>et</strong> qualiter sit ordinanda <strong>et</strong>quomodo sit utendum ea ad eliciendum conclusiones. sed prius 10oport<strong>et</strong> ostendere quae sit intentio philosophorum in utendo argumentationedemonstratiua.Scias ergo quod quamuis uiae scientiarum <strong>et</strong> cognitiones<strong>et</strong> perceptiones <strong>et</strong> sensibilitates sunt multae — sicut iam ostendimusde quibusdam earum in epistola de sensu <strong>et</strong> sensato <strong>et</strong> 15de quibusdam earum in epistola de <strong>intellectu</strong> <strong>et</strong> intellecto <strong>et</strong> dequibusdam earum in epistola de generibus scientiarum — tarnenuiae per quas ambulauerunt philosophi in illis disciplinis , inquibus sua inquisiLio fuit de cognitione certitudinis rerum, comprehendunturin quatuor speciebus, scilic<strong>et</strong> diuisione <strong>et</strong> resolu- 20tione, defmitione <strong>et</strong> demonstratione.Opus est autem ut loquamur de unoquoque istorum <strong>et</strong>ostendamus qualiter est uia in illis <strong>et</strong> quod ea c[uae sciuntur,] —3 rot N 2 Mahom<strong>et</strong>h|philosophi N 8 - U demonstratiua;1N 10 utendum|11 oport<strong>et</strong> [fehlt N 15 sensu|und so immer 21 definitione|illaNN 3 AlquindiiV(i demöstracö)uö du Am Rande, von späterer Hand: utendum N(snsü) V 20 quatuor!orVNNV und so immer 23 eai


quidamostendimusdiuiduorumuerocathegoricissecundumostendamusdiffinitionis42 Al-Kindisciuntiir per illa <strong>et</strong> quare sint quatiior tantum, nee plures neepauciores. causa uero hiiius est haec:lam enim ostensum est in categoricis de uia diuisionis,quod omnia ea quae sunt necessario uel sunt genus uel species5 uel indiuidua. necesse est autem ut uia cognitionis uniuscuiusquesit alia ab alia. quod sie ostenditur:Quoniam certitudo generum cognoscitur per diuisionemeorum in species <strong>et</strong> specierum in indiuidua. sed per resolutionemcognoscitur certitudo indiuiduorum , scilic<strong>et</strong> unde compo-10 nitur unumquodque eorum <strong>et</strong> ex quibus est coniunctum, perdefniitionem <strong>et</strong>iam cognoscitur certitudo specierum, scilic<strong>et</strong> cuiusgeneris sit unaquaeque earum <strong>et</strong> qua differentia discernatur ab aliaa se. per demonstrationem uero cognoscitur certitudo generumquae sunt significata uniuersalia intelligibilia, sicut postea osten-15 demus.Prius autem uolumus ostendere hie uiam resolutionis,postquam iam ostendimus uiam diuisionis in categoricis, <strong>et</strong> propteraliam causam <strong>et</strong>iam : quoniam uia resolutionis est propinquiorintelligentiae introducendorum, est enim uia qua cognos-20 citur certitudo indiuiduorum. indiuidua uero sunt res singularessensibiles, sicut iam ostendimus. uia autem defmitionum <strong>et</strong> uiademonstrationum sunt tenuiores <strong>et</strong> subtiliores, per quas non sciunturnisi res insensibiles, scilic<strong>et</strong> species <strong>et</strong> genera.Scias autem quod intentio de hoc, quod est indiuiduum,25 est assignatio quod est collectio omnium coniuncta ex rebus diuersisuel composita ex nmitis partibus, solitaria <strong>et</strong> discr<strong>et</strong>a abOmnibus aliis a se. indiuidua autem sunt duobus modis. namquaedam sunt coniuncta ex partibus consimilibus, ut haec spica<strong>et</strong> hie lapis <strong>et</strong> hoc lignum <strong>et</strong> alia his similia indiuidua, quorum30 omnes partes sunt unius naturae. <strong>et</strong> quaedam sunt indiuiduaconiuncta ex partibus diuersarum substantiarum <strong>et</strong> alteratarumaccidentibus, sicut hoc corpus <strong>et</strong> haec arbor <strong>et</strong> haec ciuitas <strong>et</strong>3 enim|SN und so immer 9 indiuiduorumIN categoricis !N 14 quae|)n n(ctificata sigta) -A'' (sigta) V 14-15 ostendemus|N 27 quae-ostendimus|iam iV 21 definitionum|dam iV haec spica|IiV significata |signatali" pspica N h' spica VN 17 iam


fehltsuppliciaestpuitateuoaliquandococ'queiilmcapudplanctefehltcultus<strong>Liber</strong> introductorius in arteni logicae demonstrationis. 43alia his similia, quae sunt coniimcta ex partibus diuersis. Cumigitur uolueris scire consu<strong>et</strong>udinem alicuius istorum indiuiduoruin,considerabis prius ea, ex quibus est compositum, quid sunt; <strong>et</strong>inquires partes, ex quibus est coniunctum, quot sunt,Scias enim quod res compositae multae sunt species, quas 5non numerat nisi solus <strong>De</strong>us gloriosus. sed tamen omnes comprehendunturin tribus generibus, quoniam uel sunt corporalianaturalia, uel corporalia artificialia uel spiritalia spirantia. ponamusautem de unoquoque istorum unum exemplum, in quöconsiderentur c<strong>et</strong>era.Indiuidua igitur corporalia naturalia sunt ut corpus hominis,quod est collectio coniuncta ex membris diuersis figuris,sicut est Caput, manus, pectus <strong>et</strong> pedes <strong>et</strong> alia his similia. sedunumquodque istorum est <strong>et</strong>iam compositum ex partibus diuersisin substantiis <strong>et</strong> accidentibus , sicut sunt ossa, nerui, uenae, iscaro <strong>et</strong> cutis <strong>et</strong> alia his similia. sed unumquodque istorum est<strong>et</strong>iam generatum ex quatuor humoribus. unusquisque uero humorumest complexionatus ex queilo, queilum est autem excollatione ciborum. cibus uero est ex paruitate plantarum.plantae uero sunt ex subtilitate elementorum. elementa uero 20sunt ex corpore absoluto cum propri<strong>et</strong>atibus quae sunt eis.corpus uero compositum est ex materia <strong>et</strong> forma, <strong>et</strong> haec suntduo prima simplicia ; sed corpus humanum est compositum ultimum;omnia uero alia sunt simplicia <strong>et</strong> composita secundumrespectus. 25Corporalia autem artificialia sunt ut ciuitas, de qua assignamusquod est collectio ex foris ^t uicis, quorum unumquodqueest collectum ex mansionibus <strong>et</strong> domibus <strong>et</strong> tendis, <strong>et</strong> unumquodqueistorum est compositum ex pari<strong>et</strong>ibus <strong>et</strong> tectis. sedlo1 suntI-AT 5 eniin]N G gloriosus|N oninesIN 11 igiturjg F 13 caput]queilui (unklar) N queilu3 V queilum|19 paruitateiuN puitate V 20 plantae|NV 18 queilo|(unklar) N queilu3 VV 24 sim-pliciaIciuitasVV 25 respectusi(resptus V 26 ciuitas|


estqsillabissuorumsitnonlatafehlteohileq44 Al-Kin-iiununiquodque islormn est compositum ex terra <strong>et</strong> lapide <strong>et</strong>latere <strong>et</strong> lignis <strong>et</strong> aliis consimilibiis. haec autem omnia suntex elementatis. elementata uero ex elementis. <strong>et</strong> elementa excorpore, <strong>et</strong> corpus ex hyle <strong>et</strong> forma.5 Spiritalia uero spirantia sunt ut cantus qui est in numerosonorum ordinatorum. sonus uero componitur ex tonis proportionalibus<strong>et</strong> uersibus m<strong>et</strong>ricis, uersus uero componuntur expedibus. sed pedes componuntur ex syJlabis. unaquaeque autemsyllabarum componitur ex litteris uocalibus <strong>et</strong> consonantibus.10 nemo autem cognoscit hoc nisi qui nouit proportiones musicas.Secundum autem haec exempla considerabis uiam resolutionis,quousque manifestatur tibi ex quibus sint coniuncta <strong>et</strong> compositaea , c[uae composita simt. <strong>et</strong> tunc scies certitudinemearum.15 <strong>De</strong> uia autem definitionum intentio haec est, sei lic<strong>et</strong> utcognoscamus certitudinem specierum. sed qualiter agendum sitin ea ad hoc ut assignemus aliquam specierum, hoc est scilic<strong>et</strong>ut inqulramus genus eins <strong>et</strong> numerum differentiarum eins <strong>et</strong>coniungentur omnip. propriis nominibus. uerbi gratia, sicut cum20 in defmiendo hominem dicitur quod est animal rationale, sedsi quaeritur quae est defmitio animalis, dic<strong>et</strong>ur quod est corpusmobile sensibile. si uero quaeritur quae est defmitio corporis,dic<strong>et</strong>ur quod est substantia lata, longa <strong>et</strong> profunda, si autemquaeritur quae est defmitio substantiae, dic<strong>et</strong>ur quod non hab<strong>et</strong>25 defmitionem sed descriptionem. quae est ut dicatur quod ensest , stans per se , receptibilis contrariarum propri<strong>et</strong>atum. siautem quaeritur c[uae sunt propri<strong>et</strong>ates contrariae, dic<strong>et</strong>ur quodsunt accidentia quiescentia in substantiis, non sicut pars earum.<strong>et</strong> secundum hoc considerabis uiam definitionum. sed iam fecisomus de hoc epistolam.<strong>De</strong> uia autem demonstrationum intentio quae quaeritur6 sonorum|8 syllabis|10 quiI3 elementata uero|jV 4 hyle|VN 5 qui|NN tonis |thonis NV{V nitklar ,thonus' orfer ,thoniis')Iris N litt'is V(jSill'is') NV und so immer 9 litleris |N 12 sint|N 19 coniungentur|coniung<strong>et</strong>urN 23 lata, longa|estIN 13 ea|ens V 28 quiescentia|longa lata (Dittographie) VN 25—26 ensN


qualitatesinexeagde<strong>Liber</strong> intioductoi-ius in artem logicae demonstrationis, 45est haec, scilic<strong>et</strong> cognltio formarum constituentium singularia inuenta.differentia uero inter ea <strong>et</strong> inter formas perficientes eaest haec: quod omnes sunt propri<strong>et</strong>ates eorum, <strong>et</strong> dispositionesquae snperuenhmt eis, <strong>et</strong> illa sunt appropriata per illas. sedsensus non discernit ea quoniam sunt submersa sub bis pro- 6pri<strong>et</strong>atibus <strong>et</strong> cooperta eis. quapropter opus est speculationesubtili <strong>et</strong> inquisitione sufficiente ad cognoscendum ea <strong>et</strong> ad discernenduminter ea <strong>et</strong> illa <strong>et</strong> ea quae comitantur ea <strong>et</strong> superueniunteis per argumentationem <strong>et</strong> demonstrationem.Scias autem quod plura ei de bis, quae nouit homo, sunt loadquisita per argumentationem. sed iudicium argumentationisaliquando est rectum, aliquando erroneum. ideo oport<strong>et</strong> ostenderequae sit causa buius, ad hoc ut caueas illud in utendo argumentationem.Prius autem dicam quod argumentatio est ordinatiopropositionum, ex qua prouenit conclusio. 15Scias autem quod propositiones argumentationis sumunturex cognitis in principio intelügendi. sed principia illorum cognitorumsumuntur ex sensibus, sicut ostendimus in epistola desensu <strong>et</strong> sensato.<strong>De</strong> hoc autem quod necessarium fuit homini uti argumen- 20tatione ratio haec est: scilic<strong>et</strong>, quod sensus non apprehendnntnisi singularia, composita ex substantiis simplicibus, quae suntin locis discr<strong>et</strong>is, <strong>et</strong> accidentibus particularibus in substantiis discr<strong>et</strong>is,quae sunt designata alia ab aliis. sed quantitates <strong>et</strong>qualitates non possunt sciri recte nisi argumentationibus factis 25de compositis. uerbi gratia, quamuis enim scir<strong>et</strong> homo aliquosensu quod aliqua ex corporibus sunt grauia uel multa uelmagna , tamen non potest scire quantitatem grauitatis eorumnisi ponderando , nee multitudinem nisi numerando , nee magnitudinemnisi mensurando ; <strong>et</strong> alia bis similia. <strong>et</strong> haec omnia 3*^sunt pondera <strong>et</strong> considerationes ,per quas cognoscit homo quodnon potest scire per aestimationom.1—2 inuenta|conmilantur NV 10 ei de|uista (unklar) K 7 ea|V 21 designata alia jjV 8 comitantur|signata aliamiV qualitates|<strong>et</strong> quantitates (Dittographie) VN. V unllarxuu,qlitates <strong>et</strong> qritates' (?)


uirumqshinzugefügtscilic<strong>et</strong>oppinionibustestini<strong>et</strong>iniuslumfehlthuiusIrfehltconsiderarehinzugefügtconsid'auitper4gAl-Kin(1iScias autem quod error contingit in argumentatione tribusmodis. iinus est cum id per quod mensuratur est iniustum,scilic<strong>et</strong> malus vel minus, secundus est cum utens argumentationeest imperitus in utendo ea. tertium autem est cum id5 per quod mensuratur est iustum <strong>et</strong> utens eo est peritus , sedeins intentio est ad decipiendum.ILPer imperitlam autem utentis contingit error in argumentationehoc modo10 Scias quod naturale est uti argumentatione a pueritia sua,sicut naturale est ei uti sensibus, infans enim cum incipit discernere<strong>et</strong> considerare sensibilia <strong>et</strong> considerare parentes <strong>et</strong> cognoseiteos sensibiliter <strong>et</strong> discernit inter se <strong>et</strong> ipsos <strong>et</strong> incipit utiopinionibus <strong>et</strong> aestimationibus, tunc si uiderit aliquem puerum15 sibi consimilem <strong>et</strong> considerauit eum, sei<strong>et</strong> eum habere parentes,c|uamuis non uiderit eos sensibiliter, consideratione sumpta exse. <strong>et</strong> hoc est argumentatio uera, in qua non est error, quoniamest attestatio quod uisio causati est stabilimentum causae.si uero habuerit fratres ,quos iam uiderit sensibiliter , incipit20 tunc putare <strong>et</strong> aestimare quod ille alius puer similiter hab<strong>et</strong>fratres, secundum consu<strong>et</strong>udinem sui. sed in hac argumentationeest error, <strong>et</strong> certitudo eius est quoniam uisio causati ,quod sintaliqui filii sui generis , non est testimonium stabiliendi causamsuam. similiter <strong>et</strong>iam , cum hie puer uidit mulierem uel uirum,25 putabit <strong>et</strong> aestimabit eos habere filium, quamuis non uiderit eossensibiliter, secundum considerationem indicii suorum parentum.sed iudicium suae considerationis aliquando est uerum, aliquandoest falsum,quoniam uisio filiorum generis causae testificatio est2—3 iniuslum ,|est iustum sed utens eoct est peritus<strong>et</strong> eius intentio est ad decipiendum scilic<strong>et</strong> N 4—5 id per quod|idquod iVV aber in V corrigiert ,id per quod' von derselben Hand 5 <strong>et</strong> |sedNV eo eo(j N sed|IN 1N puerumIsicut eum|1 opinionibus|NV 10 argumentatione|T' <strong>et</strong> aestimationibus|N. puerum (corrigiert) V 15 considerauerit|]' , felilt N IG consideratione|argumentationesNN19 quosIquos V 22 eius est\NV genoris|V,fehlt N testimonium|A" k? suae|T'


suiextimabatinammisitputabitsensibilibusfMtitasingularuminuenit<strong>Liber</strong> introductorlus in artem logicae denionstralionis. 47de stabilimento sui causati. <strong>et</strong> secundum hoc exemplum considerabisqiiod liomo a pueritia sua ciüuscumque rei dispositioneminiienerit in se uel in suis parentibus uel in suis fratribus ,putabitconsimilem esse in aliis pueris <strong>et</strong> eorum parentibus <strong>et</strong> eorumfratribus , consideratione sumpta a se <strong>et</strong> a suis parentibus s<strong>et</strong> a suis fratribus. ita quod si acciderit sibi fames uel sitis ueldenudatio uel acciderit sibi calor uel frigus uel comederit aliquidquod bene sapiat uel biberit aliquid quod bene sapiat uel indueritaliquid quod sibi non placeat , uel trist<strong>et</strong>ur propter aliquidquod amiserit , uel gaudeat propter aliquid quod inuenerit,pro- wfecto, cum aliquid horum sibi contigerit, putabit quod iam talecontingit c<strong>et</strong>eris pueris ,qui sunt filii sui generis. <strong>et</strong> secundumhoc exemplum current c<strong>et</strong>erae eins putationes <strong>et</strong> aestimationesin iudicando de sensibilibus, ita quod, si fuerit in domo suorumparentum pecus uel pannus uel aliquid huiusmodi uel puteus ^3aquae salsae ,putabit <strong>et</strong> aestimabit quod in aliis domibus aliorumpuerorum sit simile huic ; sed postquam creuerit <strong>et</strong> intellexerit<strong>et</strong> considerauerit res sensibiliter <strong>et</strong> respexerit dispositionesaliorum singulorum, cognosc<strong>et</strong> certitudines eorum qui putabat <strong>et</strong>aestimabat in diebus pueritia e. <strong>et</strong> manifestabitur ei, unum post 20aliud, an certa fuerit eins aestimatio an erronea.Scias igitur quod secundum hoc exemplum currunt <strong>et</strong>iamomnia iudicia intelligentium <strong>et</strong> eorum putationes <strong>et</strong> aestimationesin rebus ante inquisitionem <strong>et</strong> reuelationem ueritatis. pluresenim ex hominibus cum uident in terra sua uentum uel pluuiam, 25uel calorem uel frigus , uel diem uel noctem , uel hiemem uelaestatem ,putant <strong>et</strong> aestimant quod similitcr sit in c<strong>et</strong>eris terris,secundum considerationem eins quod inuenitur in terra sua.sicut solebant putare , cum erant pueri,quod in domibus alio-2 pueritia paruitate N 6 ilä quod|\uelIfehlt N 10 amiserit|suiIin domoIfilii N 14 sensibilibus|V inuenerit|aliis in domo N 19 singulorum|istorum eorum iV putabat|corvigiert in ,puiabat' V 20 aestimabatINV und so immer 23 <strong>et</strong>|V yemem N 27 sit in |sint N 29 erant;q iVF 8 biberit . . .V 12 filiiquod in aliis domibus (NjiVF eorum]N 2G hiemem|ei (,enim') Niemem


unklarIsicutemispiosign.itputantfehltpulauorntfe/ilftiasuerumph'iäphilosofantesitaaliquis48 Al-KincUnim hominum erat siniile ei, qiiod erat in domilms suorum parentum,quousque, per experientiam, postea manifest<strong>et</strong>ur eis certitudoc/iis quod piitabant tiinc uel falsitas , siciit praedixiniiisante, sie ciirrit <strong>et</strong>iaiii iudicium intelligentium hominum in suis5 putationibns <strong>et</strong> suis aestimationibus de huiusmodi rebus ,quasdiximus , ita quod cum considerauerit in scientiis disciplinalibus<strong>et</strong> praecipue in scientia astrologiae , palam fit eis certitudo eorumquae putabant tunc, an sit uera uel falsa.Scias autem quod paene nuUus homo liberabitur ab Imius-10 modi opinionibus <strong>et</strong> aestimationibus, nee intelligentes nee scientesdisciplinari nee sapientes philosophantes <strong>et</strong>iam. quod cumita sit , tunc non erit securitas ,quin c<strong>et</strong>erae argumentationeseorum procedant cum simili cursu. <strong>et</strong> hoc est quod sign^y^catdebilititatem suae argumentationis <strong>et</strong> destructionem suae signifi-15 cationis. inuenimus enim quod plures ex his qui putant sescire philosophiam <strong>et</strong> intelligibilia <strong>et</strong> demonstrationes ,putant <strong>et</strong>aestimant quod terra tota in suo proprio loco sit grauis , <strong>et</strong>iamconsideratione grauitatis,quae est in qualib<strong>et</strong> istarum suarumpartium, similiter putant plures ex illis quod status eorum qui20 sunt in alio opposito nobis terrae hemisphaerio transuersum est,quemadmodum si quis star<strong>et</strong> sub superficie super quam aliusstar<strong>et</strong> pedibus suis oppositis contra pedes eins, <strong>et</strong> similiter pluresputant extra mundum sit spatium infinitum plenum uel uacuum,secundum quod inueniunt extra suas domos alia loca <strong>et</strong> extra25 suas terras alias terras <strong>et</strong> extra suum mundum mundum caelorum.similiter <strong>et</strong>iam putant quod <strong>De</strong>ns, qui est benedictus,creauit mundum in loco <strong>et</strong> tempore , secundum quod inueniuntsua opera <strong>et</strong> sua artificia fieri in loco <strong>et</strong> tempore, <strong>et</strong> ob hauecausam putauerunt plures ex illis quod <strong>De</strong>ns gloriosus est corpus,30 eo quod inueniunt quod non est agens nisi corpus , sed <strong>De</strong>us8 uelI13 significat;3 putal)antIN tunc iV 6 ita quod|N 9 nullus ull's N 11 philosophantes||so immer 19 partium|N, irird aber am Jiaiide notioi 20 lieiiiisphaoria|23 sita(,sigt') NT KJ philosophiam|NV transuersum|N 29 pufauoriinl|q ^^FNN ph'yam V nndT" 21 quis V|Y coi'pus fehlt N[


fehltprimoexercueratpätedemonstrationemquaefehltcogcöneutroqueplura<strong>Liber</strong> introductoriiis in arlem logicae demonstralionis. 49est agens. cum autem se exercuerint in scientiis diuinis , tuncnotum fit eis quod res e contrario est , sicut ostendirnus in epistolisdiuinis.Scias autem quod homo non ascendit gradatim ad aliquemordinem scientiarum <strong>et</strong> cogitationum nisi quia apparent ei ea, 5quorum Cognitionen! liab<strong>et</strong> ante manifestationem <strong>et</strong> d<strong>et</strong>ectionem,sicut fuerunt opiniones eins in rebus sensibilibus ante Cognitionen!certitudinis earum , cum erat puer, sicut supra ostendimus.Scias <strong>et</strong>iam quod comparatione scitorum, quae apprehendithomo <strong>quinque</strong> sensibus, illud quod concluditur ex illis in primis 10intellectibus multum est, sicut comparatione litterarum simpliciunrsunt multa alia nomina quae componuntur ex illis. sed comparatioscitorum,quae sunt in primis intellectibus, ad illud, quodconcluditur ex illis per demonstrationes <strong>et</strong> syllogismos multarumscientiarum, est sicut comparatio nominum ad orationes ,quae 15componuntur ex illis, <strong>et</strong> locutiones <strong>et</strong> linguas. probatio autemde certitudine huius, quod dicimus, scilic<strong>et</strong> quod ea, quae sciunturargumentatione, sunt plura numero quam ea, quae sunt primr/intellecta, est hoc: quod Euclides in unoquocjue tractatu praemittitdecem nota uel plura uel pauciora , c{uae sunt prima in- 20telligibilia , ex quibus conclusionibus elicit infmitas quaestionescognitas demonstratione. <strong>et</strong> similiter est in libro almagesti.<strong>et</strong> in pluribus libris philosophiae est hoc iudicium.Postquam autem iam ostendimus qualiter subintrat errorin argumentatione ex parte argumentantis , oport<strong>et</strong> nunc osten- 25dere cpaliter subintrat error ex parte argumentationis.1 exercuerint|N 2 sicutjhomo non V 5 ei |ei q^ N 6 Cognitionen!|d<strong>et</strong>entionem N 14 demonstrationes|am Rande, fehlt im Texfc N 17 quae|fehlt N prima|20 decem IN 4 homo non n|A'' d<strong>et</strong>ectionem|N multarum|nota uel plura JV 18 ea|NV 19 unoquoque (eingeschoben) N!N quibus q"* A^ quo V prima!|A^ 24 ror, Postquam' : capitulum de ostendendo qualiter error incidit in sillogismum(rot) N 25 parte|NBeiträge II. 5. Nagy, Al-Kincli. 4


feldtfehltaliquaquiditasutrüqususcüquare50 Al-KindiIII.Scias quod error qiü incidit in argiimentationem — exhoc ipsa in se uitiosa est — niultis modis est. <strong>et</strong> prolixum estostendere. dictum enim est in libris logicae. unde nunc uolu-5 miis nominare hie conditiones argumentationis rectae tantum,ut eas obserues <strong>et</strong> eas solas assumas in argumentationibus <strong>et</strong>pra<strong>et</strong>ermittas c<strong>et</strong>eras argumentationes in quibus potest esse error<strong>et</strong> fallacia. quoniam ex arguraentationibus quae aUquo modo fal-Imit <strong>et</strong> aliquo modo uerae smit est argumentatio quae , secun-10 dum cursum usus regularis, est argumentatio de parte ad totum.Scias autem quod argumentatio in qua non cadit errornee fallacia est illa in cuius compositione <strong>et</strong> usu seruanturconditiones quas praecepit Aristoteles discipulis suis, quae sunthaec : scilic<strong>et</strong> , ut in omni scientia <strong>et</strong> disciplina argumentabili15 accipias duas intentiones notas ,quae sunt prima intelligibilia,scilic<strong>et</strong> an est <strong>et</strong> quid est. haec autem non praecepit Aristotelesnisi cum non est possibile sciri ignotum per ignotum [ei]nee ex ignoto potest haberi notum. necesse est igitur aecipialiqua ex bis quae sunt nota <strong>et</strong> prima intelligibilia, <strong>et</strong> argumen-20 tari, <strong>et</strong> ex his reliquum quod quaeritur demonstrari.prima autem intelligibilia duo sunt , scilic<strong>et</strong> esse rerum <strong>et</strong>earum quidditas. esse autem rerum adquiritur in animabusministerio sensuum. sed quidditas earum adquiritur meditatione<strong>et</strong> consideratione <strong>et</strong> cogitatione , sieut ostendimus in epistola de25 sensu <strong>et</strong> sensato. cum autem adquiritur esse rerum in animaministerio sensuum <strong>et</strong> earum quidditas meditatione <strong>et</strong> consideratione,tunc dicitur anima intelligens. sed cum consideraueris <strong>et</strong>2 ror , Scias': capitulum de ostendendo qualiter error incidit in sillogismum<strong>et</strong> quo modo deii<strong>et</strong> uitari V qui|iV 7 pra<strong>et</strong>ermittas prae-|mittit iV praemittit corrlgiert in ,pra<strong>et</strong>ermittas' V 12 usu VN (in|N hat eine spätere Hand das s durchstrichen) 13 conditiones d* ös, ro«|späterer Hand über der Zeile corrigiert in ,conditiones' N Aristoteles|arses,über der Zeile von derselben späteren Hand , Aristoteles' ges<strong>et</strong>zt 17 [ei] feldt|V 18—19 aecipi aliqua hri aecipi N 20 quaeritur]|21 sunt IN 22 quidditas|cognitione NV in|N 27 intelligens 1imhlarVN 25 rerum|NNV immer 24 cogitatione|


unliarfeJiltspeculäLessuppositeLibei- introductorius in artem logicae demonstrationis. 51uolueris scire quid est intellectiis liumanus : nonest aliud nisianima humana,quae fit sciens in effectu ,postquam fuit anteasciens in potentia. non fit autem sciens in effectu nisi postquamadquisitae sunt in ea formae esse rerum ministerio sensuum<strong>et</strong> forma quidditatis earum per meditationem <strong>et</strong> conside- 5rationem. scias igitur quod semper scientiä horum duorum,scilic<strong>et</strong> an est <strong>et</strong> quid est , inititur tota fabrica scientiarum demonstratiuarum.uerbi gratia : in principio primi libri Euclidisponuntur nouem nota — quae sunt prima intelligibilia ,quibusmediantibus probantur c<strong>et</strong>erae quaestiones — quae sunt haec : 10(2) si aequalibus aequalia addantur , tota quoque aequalia(1) quaecumque aequalia eidem, <strong>et</strong> inter se.fiunt.(3) si de aequalibus aequalia dirimantur,quae remanentaequalia sunt. 15(4) si inaequalibus aequalia addantur , tota quoque inaequaliafiunt.(5) si de inaequalibus aequalia tollantur, quae remanentquoque inaequaliaerunt.(6) dupla eiusdem rei aequalia sunt. 20(7) dimidia eiusdem rei aequalia sunt.(8) quaecumque quantitates sibi superpositae non se excedunt,aequales sunt, <strong>et</strong>iam(9) totum malus est sua parte.haec autem omnia iudicia sumpta sunt ex bis cjuae sunt 25nota primis intellectibus aequaliter; <strong>et</strong> intelligentes non differuntin aliquo illorum , sed id in quo differunt est id quodconsideratursecundum ea.Scias autem quod haec <strong>et</strong> bis similia uocantur prima intellecta, eo quod omnes intelligentes noscunt ea ; nee differunt soin eis, cum considerauerint ea, multutn speculantes ea. non estautem differentia inter intelligentes nisi in bis quae sciunturprobationibus <strong>et</strong> argumentationibus. causa uero diff'erentiae illorumin illis non est nisi multitiido maneriarum argumentatio-7 inilitur|N (,innitur' ?) 22 superpositae|supposite) N superpositione V 2.5 autem|differunt|feldt N (Homoiotelenlon) 31 speculantes|(sfaftV 27 in aliquo . . .NA *


inceperintliuncacquiriturqualitas^fehltquicquideis52 Al-Kindiniim <strong>et</strong> qualitates utendi eis. cuius rei expositio prolixa est,quae iam dicta est in libris logicae <strong>et</strong> topicae. uolo tarnenostendere quo modo adquiritiir certitiido istarum per se notarumin animabns intelligentium ea.5 Scias enim quod haec nota, quae uocantur prima intellecta,non adquiruntur in animabus intelligentium nisi per inductionemrerum sensibilium unius post aliam <strong>et</strong> post considerationemunius partis post aliam <strong>et</strong> per meditationem unius indiuidui postaliud, cum enim ex his fuerint plura indiuidua contenta sub10 una propri<strong>et</strong>ate , adquir<strong>et</strong>ur in animabus hominum ,secundurahunc respectum,quod quidquid fuerit generis illius indiuidui,uel generis illius partis, est hoc iuclicium illius, quamuis non uiderintpartes omnes illius generis nee omnia indiuidua illiusspeciei.15 uerbi gratia, puer adultus cum inceperit aspicere <strong>et</strong> consideraresingula animalia unum post aliud <strong>et</strong> innen erit quod omniasentiunt <strong>et</strong> mouentur, cognoscit quod quidquid est sui generis,est quoque hoc iudicium eius. similiter cum consideraueritunamquamque partium aquae <strong>et</strong> inuenerit eam humidam, liquidam,20 <strong>et</strong> unamquamque partium ignis inuenerit calidam, adurentem, <strong>et</strong>unumc[uemque lapidem inuenerit durum <strong>et</strong> siccum , scitur tuncquod omne quod fuerit illius generis , est hoc iudicium eius.secundum igitur hunc respectum adquiruntur nota in principiointelligendi ministerio sensuum.25 Scias autem quod ordo intelligentium in huiusmodi rebus,quae adquiruntur in anima ministerio sensuum , est excedens ingradibus. scilic<strong>et</strong> quia omnis qui fuerit in illis uehementior inspeculando <strong>et</strong> fuerit melioris meditationis <strong>et</strong> subtilioris ingenii<strong>et</strong> perspicacioris , ea quae sciuntur ex principiis <strong>intellectu</strong>um30 plura erunt in anima illius quam in anima eius, qui in tota uitasua est negligens , occupatus circa cibos <strong>et</strong> potus <strong>et</strong> cantilenas<strong>et</strong> delectationes corporales.adquir<strong>et</strong>ur|N 21 scitur |seit N 23 igi-inceperit|tur huncI1 qualitates|V 7 aliam I altera N 9 his|N 11 quidquid!N 19 aquae|igitur V 26 in in I ahgeändert N|V 10NV und so immer 15


iudicaueritcorporumacarabi


fehltfehltquintapraesuiiiunt54 Al-Kinditae ,quae non apprehenduntur sensibus nee sciuntur primisintoUectibus.Quod autem dixit non oporterc in demonstratione aliquidesse causam sibi ipsi , hoc est manifestum primis intellectibus,5 scilic<strong>et</strong> quia id quod est causatum non est causa sibi ipsi. sedplures ,qui praesunumt de demonstratione , aliquo modo causatumponunt causam sibi ipsi, nee percipiunt hoc propter prohxitatemsermonis. uerbi gratia, qui praesumit de seientia naturahum,cum interrogatur quae est causa pkmiarum in aliquo anno,10 die<strong>et</strong> quod multitudo nubium. si uero interrogatur c^uae estcausa multitudinis nubium, respondebit quod multitudo uaporum,qui eleuantur ex mari <strong>et</strong> stagnis in aerem. si uero interrogaturquae est causa eleuationis uaporum , dic<strong>et</strong> uel putabit quodmultitudo accessionum maris <strong>et</strong> decursus aquarum ex fluminibus15 <strong>et</strong> currentibus ad maria. si autem interrogatur quae est causahuius, respondebit quod multitudo pkmiarum. secundum hancigitur considerationem sequitur : causa multitudinis pluuiarumest multitudo pluuiarum.<strong>et</strong> ideo opus est doceri ut dicat c[uod una ex causis est20 talis uel talis, <strong>et</strong> similiter de secunda <strong>et</strong> de tertia <strong>et</strong> de quarta,<strong>et</strong> sie declin<strong>et</strong> Oppositionen! , eo quod potest esse ut nubes sintmultae <strong>et</strong> pluuiae paucae. unaquaeque enim res causata hab<strong>et</strong>quatuor causas , sicut iam ostendimus in epistola de causis <strong>et</strong>causatis.25 Et quod dixit quod causatum non est prius quam causa,<strong>et</strong> hoc manifestum est primis intellectibus. causatum enim nonpotest prius esse quam causa ob hoc : scihc<strong>et</strong>,quod sunt degenere relatiuorum. quae autem sunt de genere relatiuorum, nonsunt nisi simul quantum ad sensum , si habuerint esse , <strong>et</strong>30 quamuis causa sit prior causato <strong>intellectu</strong>, adeo c|uod alic{uandodubium erit diseerni causam a causato. uerbi gratia , si quisß deIam Hände: quae sit causa pluuiae JV 20 quarta|N 29 <strong>et</strong> VIN eingeschoben V 8 praesumit|N zu 91'' 27 ([uod ut|


causasiepsd'möstratioeritfehltbis^conmittitconuertibilibusqm<strong>Liber</strong> introduclurius in artem logicae denionstrationis. 55praesumens de scientia astrologiae interrogatur quae est causalongitudinis diei in una terra potius quam in alia , dic<strong>et</strong> demoratiosoiis in tempore longiore. si autem conuerterit hanc propositionem<strong>et</strong> dixerit : igitiir in quacumque terra sol diutius mor<strong>et</strong>ur,dies ibi longior est, <strong>et</strong> erit hoc certum. sed pluribus, qui 5non sunt instructi, discipulis incertum est, quid illorum sit causaalterius , an demoratio solis super terram sit causa longitudinisdiei, uel longitudo diei sit causa demorationis solis super terram.Similiter est in igne <strong>et</strong> fumo. aliquando enim erunt siniul<strong>et</strong> aliquando unum inuenitur prius altero. aliquando enim fu- 10mus praestat ignem <strong>et</strong> aliquando ignis ponitur causa essendifuinuni. <strong>et</strong> tunc nescitur quid illorum sit causa alterius. sciasautem quod fumus <strong>et</strong> ignis unum non est causa alterius. causaenim uirtutis utriusque materialis sunt corpora comb usiihilm <strong>et</strong>eorum causa agens est calor. sed differunt in forma, calor 15enim cum agit in corporibus conibusiihilihus aliqua actione,fit ignis. si uero debilis fuerit in actione propter humiditatem,fi<strong>et</strong> fumus uel uapor.Quod autem dixit ut non ponantur in argumentatione accidentiainseparabilia , non dixit hoc nisi quia accidentia insepa- 20rabilia non separantur a rebus quibus sunt accidentia , sicutcausa non separatur a suo causato. scilic<strong>et</strong>, c[uoniam si iudicauerisde ahquo, c|uod est causatum, necessario tunc causam habebit; accidentia uero comitantia, quamuis non separantur, nonsunt lamen causa agens. uerbi gratia,quoniam mors quamuis ^tnon separatur ab occisione , tamen non est causa eius , neeoccisio <strong>et</strong>iam est essentialis causa mortis ; eo quod multotiensest mors sine occisione. non est autem causa sine causato.l praesumens|vivens (!) N zu 1 — 3 Randglosse: quare in unaterra est longior dies quam in alia N 2 terra potius quam|N 2— 3 demoratio]V 3 conuerterit|und dafür ,conuerterit' ges<strong>et</strong>zt V 5 qui\po'' qmN ausradiertN 7 demoratio demon-|stratio N zu 11 — 12 Randglosse: utrum fumus <strong>et</strong> ignis sunt simul N12 alterius \unklar N 14 uirtutis V combustibilia conuertibiliaj\NV 15 forma forma V 16 combustibilibus NV| |actione fehlt N 18 fi<strong>et</strong>||inseparabiria N 26 nee|(unklar) N 20 inseparabilia IiV 27 essentialis|N


sieysagogarumsubiectisdixeritopinionibusprimo56 Al-KindiQuod auteui clixit quod causa sit essentialis rei, non estnisi qiiia rei aliquo modo sunt causae multae accidentales. sednon cuiTunt per omnes species illius gcneris, nee per oninia indiuiduaspeciei , sicut occisio quae est causa accidentalis morti5 non currens per omnes species eius. sed necesse est esse causamessentialem , ad hoc ut propositio iudicans sit uera anteconuersionem <strong>et</strong> post , sicut si dixeris : omne liabens coloremest corpus , eo quod nihil inuenitur habens colorem c{uod nonsit corpus, igitur corpus est causa essentialis habenti colorem.10 Quod autem dixit quod propositio sit uniuersalis, estpropter hoc quod conclusiones ex propositionibus particularibusnon sunt necessariae sed possibiles. sicut si dixeris : Johannesest scriba , <strong>et</strong> quidam scriba est iudex , igitur possibile est utJohannes sit iudex, sed cum .dixeris quod omnis scriba legit,15 sed lohannes est scriba, tunc necessario Johannes erit legens.Quod autem dixit quod praedicatus sit primo in subiecto,est propter hoc cpod praedicata sunt in subiecto duobus modis:quaedam primo,quaedamsecundario. uerbi gratia , esse trespropri<strong>et</strong>as generalis uera est necessario, cum dicitur de toto illoangulos in omni triangulo est esse primo , eo quod haec est20 forma constituens eum. sed cjuod sint anguh acuti uel recti uelamplius , hoc est esse secundario. iam igitur manifestum est,quod non accipit in argumentatione demonstratiua nisi propri<strong>et</strong>atesassentiales substantiales,quae sunt formae constituentesrem. <strong>et</strong> per eas illud iudicium quaesitum ,quod exibit conclu-25 sione, erit certum.Scias autem quod propri<strong>et</strong>ates essentiales diuiduntur in tres,scilic<strong>et</strong> generales, speciales, indiuiduales, sicut iam ostendimus inepistola isagogarum. dico autem <strong>et</strong> sine dubio iudico quod omnisge-7 sicutI30 nere. similiter omnis propri<strong>et</strong>as specialis uera est necessario, cum diciturde Omnibus indiuiduis illius speciei. <strong>et</strong> hae sunt propri<strong>et</strong>atesquae exeunt in conclusione uerae <strong>et</strong> certae. exerce igitur easin demonstratione <strong>et</strong> iudica per eas. propri<strong>et</strong>ates autem indiuifltN 10 sit Iest JV 11 propositionibus|13 iudex I dex N 14 dixeris| |NV 16 sit primojNsit V17 est feJilt N subiecto V 22 nisi| |nee JV" nee in n geändertV 28 isagogarum NV <strong>et</strong> quodI| |N


easiueneesensibrib3sillogismusanxiomatibusartefehlt<strong>Liber</strong> introductorius in artem logicrae deinonstrationis. 57duales non est necesse ueras esse de tota specie. nee omnispropri<strong>et</strong>as specialis uera est de toto genere. unde non exerceaseas in demonstratione , nee iudices per eas absolute, quoniamnon eris per eas certus in iudicando.lam igitur manifestum est tibi quod sapientes <strong>et</strong> philoso- 5phantes non posuerunt argumentationem demonstratiuam nisi utper eam scirentur ea quae non sciuntur nisi per syllogismum.<strong>et</strong> haec sunt ea quae non possunt sciri per sensum , nee suntde primis inteliectibus , nisi secundum uiam designationis. <strong>et</strong>hoc est quod uocatur demonstratio. loScias autem quod unaquaeque ars hab<strong>et</strong> opificem suum.<strong>et</strong> unusc[uisque opifex cuiusque artis in- ministerio suo hab<strong>et</strong> radices, in quibus conueniunt, <strong>et</strong> hab<strong>et</strong> prima in sua scientia , inquibus non differunt. prima enim uniuscuiusque artis sumptasunt ab alia arte ,quae praecedit eam. <strong>et</strong> scias quod prima ^^artis demonstratiuae sumuntur ex his quae sunt primi <strong>intellectu</strong>s.primorum autem <strong>intellectu</strong>um principia sumuntur asensibus, sicut praediximus.Scias <strong>et</strong>iam quod artis demonstratiuae sunt duae species,scilic<strong>et</strong> geom<strong>et</strong>ria <strong>et</strong> logica. prima autem c^uae sunt in geome- 20tria sumuntur ex alia arte quae est prior illa, sicut ea qaaedixit Euclides: punctus est cui pars non est. <strong>et</strong> linea est longitudosine latitudine. superficies est quae hab<strong>et</strong> longitudinem<strong>et</strong> latitudinem , <strong>et</strong> alia his similia de axiomatibus,quae praemittunturin principiis suorum tractatuum. siniiliter <strong>et</strong>iam est 2>iudicium de demonstrationibus logicis. quoniam eins principiasumpta sunt ex alia arte ,quae est prior ea ,quae necessariumest praeponere discipuhs ante demonstrationem. quäle est illud,quod dicitur : quod omne quod est , excepto <strong>De</strong>o glorioso ,estsubstantia uel accidens. <strong>et</strong> c[uod substantia est id quod est so1 nee omnis|ös pp<strong>et</strong>ates omnis N 5 sapientes <strong>et</strong>|N7 eam N sylloi,'ismum NV 11 autem felilt N zu| | |11-12 Randglosse: quod unaquaeque ars hab<strong>et</strong> suum opificem iN'' 16 sunt|sumüf^ st V 18 sensibus|V 20 geom<strong>et</strong>ria|geom<strong>et</strong>ricaV zu 22—24 Randglosse: diffinitio punctus <strong>et</strong> lineae <strong>et</strong> superficiei N 23sine latitudine 1latitudo N 24 axiomatibus 1NV


itaquodquodpcumalnfuit58 Al-Kindiexistens per se , receptibile toiitrariorum. <strong>et</strong> quod accidens estquod est in aliquo , non sicut pars eins , <strong>et</strong> destruitur absquedestriictione illius. <strong>et</strong> quod substantia alia est simplex , sicuthyle <strong>et</strong> forma , alia est composita , ut corpus, <strong>et</strong> quod onmis5 substantia uel est causa agons uel causatum patiens. <strong>et</strong> quodcausa agens dignior est suo causato patiente. <strong>et</strong> quod inter affirmationem<strong>et</strong> negationem non est medium , nee inter priuationem<strong>et</strong> esse est medium, <strong>et</strong> quod accidens non hab<strong>et</strong> actionem.<strong>et</strong> alia bis similia ,quae praemittuntur discipulis ante demon-10 strationes.nie autem qui uuit scire demonstrationes logicas oport<strong>et</strong>ut sit demoratus in exercitationibus geom<strong>et</strong>ricis <strong>et</strong> ut iam acceperitex eis regulas , eo quod sint proximiores discipulis ad intelligendum<strong>et</strong> faciliores ad speculandum quoniam,exempla eo-15 rum sunt sensibilia <strong>et</strong> uisibilia uisu ,quamuis intentiones eorumsint audibiles , intelligibiles. sensibilia enim sunt propinquiora<strong>intellectu</strong>idiscipulorum.Scias <strong>et</strong>iam quod demonstrationes , siue sint geom<strong>et</strong>riaesiue logicae, non fiunt nisi ex conclusionibus certis. uni autem20 conclusioni necessariae sunt duae propositiones certae uel pluresquotlib<strong>et</strong>. uerbi gratia, id quod in libro Euclidis demonstratur,quod tres anguli cuiusque trianguli rectilinei sunt aequales duobusrectis , non potuit probari nisi post triginta duas figuras.quod quadratus cordae anguli recti aequalis est quadratis duo-25 rum laterum , non potuit demonstrari nisi post quadraginta sexfiguras, <strong>et</strong> secundum hoc exemplum est in aliis quae probantur.similiter <strong>et</strong>iam est iudicium de demonstrationibus logicis ,quiaaliquando sufßciunt duae propositiones, aliquando plures. uerbigratia in demonstratione, qua probatur animam esse in corpore,30 sufficiunt tres propositiones, quae sunt hae : (1) omne corpushab<strong>et</strong> partes [scilic<strong>et</strong> piagas], <strong>et</strong> haec propositio est uniuersalis1-2 est quod|est N 11 Ille|NV 18 sint|N21 idIhab<strong>et</strong>|iV 23 post||{d. li. prius) N 28 aliquandohab<strong>et</strong> N. Das quod ist in V durchstricheni^ 31


Oppositionencolquoddiuersioccrotcircasensui<strong>Liber</strong> introductorius in arteni logicae demonstrationis. 59affirmatiua certa in principio <strong>intellectu</strong>Lim. item alia est haec:(!2) nullum corpus potest moueri ad omnes partes suas simul.<strong>et</strong> liaec est propositio imiuersalis negatiua certa in principio <strong>intellectu</strong>s.tertia est liaec : (3) omne corpus quocl mou<strong>et</strong>ur adquamlib<strong>et</strong> partern est ex aliqua causa mouente illud. <strong>et</strong> haec 5est propositio uniuersalis affirmatiua certa in principio <strong>intellectu</strong>s,concluditur igitur ex his proposilionibus aniraam esse in corpore,restabat c[uidem deraonstrari, scilic<strong>et</strong>, quod est substantia,rion accidens. adiungitur autem -ad has propositiones praecedenteshaec alia, scilic<strong>et</strong>: (4) motus omnis causae quae mou<strong>et</strong> 10corpus necessario uel est uno modo , ad unam partem , sicutmotus grauium deorsum <strong>et</strong> motus leuium sursum, <strong>et</strong> haec causauocatur naturalis ; uel est eius motus ad partes diuersas <strong>et</strong>modis diuersis, per uoluntatem <strong>et</strong> electionem , sicut motus animahs, <strong>et</strong> uocatur uoluntarius uel animalis. <strong>et</strong> haec diuisio est i5intelligibilis, apprehensa sensu, omne igitur quod mou<strong>et</strong> corpusuoluntate <strong>et</strong> electione est substantia, quoniam accidens non hab<strong>et</strong>actionem. <strong>et</strong> hae propositiones sunt receptibiles in principio<strong>intellectu</strong>um. <strong>et</strong> concluditur quod anima est substantia.IV. 20[Gapitulum] qualiter demonstratur quod in mundo non estinanitas.Sensus autem de inanitate est hie, quod est locus uacuus.nullus autem locus est in mundo qui sit nee lucidus nee tenebrosus.<strong>et</strong> haec est propositio uniuersalis negatiua certa in 25principio <strong>intellectu</strong>s. item alia : necesse est autem ut lux <strong>et</strong> tenebraeuel utrumque sit substantia , uel utrumque accidens , uelalterum substantia <strong>et</strong> alterum accidens. <strong>et</strong> hae diuisiones suntintelligibiles uerae. item alia propositio : si autem utrumquefuerit substantia, tunc inanitas non erit. si uero utrumque fue- ^01 certa in principio <strong>intellectu</strong>um|U 02;<strong>intellectu</strong>s) N 3—4 certa in principio <strong>intellectu</strong>s|principium intelligentiaeiV 7—8 corpoii|declarari demonstrari N 15 diuisio|18 propositiones|ptt intUcüs (circa principiorumN 8 quod restaui N demonstrari|N 21—22|N 16 sensu|NN und am Rande, von spätererHand: <strong>De</strong>monstratio quod in mundo non sit inane 22 inanitas in-|hanitas V und so immer 24 qui|N


spicäydemptitatefehltfehltdurchstrichenestideinptitateinhanitastocius(50 AI- Kind irit accidens , accidens autem non est nisi in siibstantia , tmicinaiiitas non erit. si autem ununi fuerit siibstantia <strong>et</strong> alteruniaccidens, similiter crit iiidicium.5 plenum.][<strong>De</strong>monstratio quod extra mimdum nee est inanitas neeItem demonstratio quod extra mundum nee est aliquid inanenee plenmii. scias autem c[iiod inanitas <strong>et</strong> plenitudo suntpropri<strong>et</strong>ates loci, locus uero est una de propri<strong>et</strong>atibus [totiusjcorporis, si autem fuerit extra caelum aliqiiod corpus, nos au-10 tem in hoc quod dicimus mundum, non intelligimus nisi illiidcorpus cum hac tota uniuersitate, tunc quomodo extra mundumerit aliquod aliud ?[Gapitulum] de hoc quod sapientes dicunt [aliud] quodmundus uel est antiquus uel est nouicius.15 Sed si per antiquum intelligunt longitudinem temporis,tunc uerum est quod dicunt. si uero intelligunt quod non cessauitesse stabilis in sua identitate ,qua ipse est modo , tuncnon est uerum. mundus enim non est stabilis in sua identitatein una dispositione uno ictu oculi. tunc multo minus cessauit-0 secundum quod ipse est modo, item in eo quod sapientes nominantmundum non intelligmit nisi mundum corporeum,quiest duariim specierum , scilic<strong>et</strong> caelestis <strong>et</strong> naturalis, corporumautem, quae sunt sub circulo lunae, sunt duae species. una estelementa generalia <strong>et</strong> alia generata singularia. generata uero25 semper sunt in generatione <strong>et</strong> corruptione ; sed elementa generaliasunt semper in uari<strong>et</strong>ate <strong>et</strong> alteratione. hoc autem manifestumest speculatoribus naturalium. corpora uero caelestiasunt semper in motu <strong>et</strong> permutatione secundum distantias. iibiigitur erit stabilitas eius secundum unam dispositionell! V30 Si autem per stabilitatem intelligunt formam <strong>et</strong> figurainsphaericam ,quae est ei in omnibus horis , sciant tum quod fi-1 inIN eingeschoben V 2 inanitas|Randglosse von späterer Hand N fehlt V 8 [totius]|12 aliquod|N 13 aliud|V 18 identitateIspecies N 31 sphaericamIVN 4—5|iV fehlt VN von späterer Hand eingeschoben V 14 nouicius|V 17 identitate|iV idemptitate V 22 est|NV und so immernouus


scptüresolutionequodablaueritpotäsincipit"est<strong>Liber</strong> introductorius in artem logicae demonstrationis. 61gura sphaerica <strong>et</strong> motus circularis non sunt in corpore ex hocquod est corpus , nee sunt constituentia suam essentiam, sedsunt duae formae perfectiuae , ex intentione intendentis , sicutostendimus in epistola de hyle <strong>et</strong> forma, omnis autem formaquae est in formato ex intentione intendentis non est stabilis 5identitatis nee sempiterni esse, non enim est stabilis identitatis.<strong>et</strong> sempiterni esse, nisi per formam constituentem.Scias <strong>et</strong>iam quod conseruator mundi in hac forma est uelocitasmotus caeli circumdantis. motor uero caeli alius est acaelo. quies quoque motus caeli non erit nisi in ictu oculi , si- 10cut scriptum est : quod dies iudicii erit in ictu oculi , uel siminus potest dici. Scias autem quod si caelum cessar<strong>et</strong> reuolui,cessarent plan<strong>et</strong>ae a suo cursu, <strong>et</strong> signa cessarent ab oriendo <strong>et</strong>occidendo, <strong>et</strong> destruer<strong>et</strong>ur forma mundi <strong>et</strong> eins existentia <strong>et</strong> tier<strong>et</strong>dies iudicii magna, hoc autem sine dubio esse deb<strong>et</strong>. quidquid 15enim est possibile, si positum fuerit tempus fmitum, necesse estut exeat ad effectum. caelum autem cessare a reuolutione possibileest. res enim quae mou<strong>et</strong> illud potest facere ut cess<strong>et</strong>,quod est ei facilius. nam ei est potestas inclinandi illud adquam partem uoluerit. sed iam ostendimus in epistola de principiis 20quae sunt causae initii mundi corporum , <strong>et</strong> in epistola dereuolutione ostendimus quae est causa permanentiae corporum.V.Scias <strong>et</strong>iam quod homo cum ambulauerit secundum intentionemsuae animae rationalis <strong>et</strong> dispositiones eins ad modum, 25quo processit in creatione sui corporis <strong>et</strong> suae formae, perting<strong>et</strong>ad ultimum humanitatis <strong>et</strong> uicinabitur ordini angelorum <strong>et</strong> appropinquabitad deum suum gloriosum <strong>et</strong> excelsum <strong>et</strong> r<strong>et</strong>ribu<strong>et</strong>urei talis r<strong>et</strong>ributio, quae dici non potest. id autem secundumquod processit in creatione sui corporis hoc est : ipse enim soincepit ex spermate , aqua scilic<strong>et</strong> uili, <strong>et</strong> deinde coagulatus est6 sempiterni|(scriptum) NV nee . . . identitatis durchstri-|chen V 15 quidquid quidam N quicquid V 16 enim est "enim||N 17 reuolutione N 19 potestas NV 20 partem |-||pacem (!) N 20—21 de principiis ... in epistola fehlt N, am Bande\nachg<strong>et</strong>ragen V 24 ambulauerit JN^ 31 incepit| |mit vorges<strong>et</strong>ztem ,in' über der Zieile VN cepit


utivegradirtdasamgddäconscederesempiternasnsib^persitexpoliatisnisigauderessapiensquodtncspiialis62 Al-Kindiin matrice , <strong>et</strong> postea fuit quoddam lüscosum. deinde füit formatus.deinde fuit animal mobile <strong>et</strong> sensibile. postea puer intelligens.postea adolescens exercitabilis, fortis. postea senexexpertus, cognitor, sapiens, deinde decrepitus, annosus, sapiens,5 philosophus. <strong>et</strong> post mortem fit anima angeli caelestis spiritualis,sempiterni esse, delectabilis gaudere semper.Scias autem quod sicut tu non comitaris ad aliquem istorumordinum , nisi quia prius exspoliaris ab aliquibus accidentibus<strong>et</strong> propri<strong>et</strong>atibus imperfectis <strong>et</strong> deinde uestiris aliis meliori-10 bus <strong>et</strong> nobilioribus illis : similiter oport<strong>et</strong> ut , ad quemcumquegradum cognitionum <strong>et</strong> scientiarum te erexeris, exspolies animamtuam a moribus <strong>et</strong> consu<strong>et</strong>udinibus <strong>et</strong> sententiis <strong>et</strong> operibus , inquibus te exercueras a pueritia inscieiiter, quousque separeris aforma hiimana <strong>et</strong> induaris forma angelica, ut sie possis conscendere15 ad regnum caelorum <strong>et</strong> ad latitudinem mundi caelorum, ubi r<strong>et</strong>ribu<strong>et</strong>urr<strong>et</strong>ributio ineffabilis <strong>et</strong> uiues uita felici cum filiis tuigeneris,qui praecesserunt te ad illa , scilic<strong>et</strong> sapientes <strong>et</strong> sancti<strong>et</strong> proph<strong>et</strong>ae.Scias <strong>et</strong>iam quod ita naturale est homini uti argumenta-20 tione <strong>et</strong> consideratione , sicut natm^ale est ei uti sensibus , sicutsupra diximus. regulae autem argumentationum sunt diuersae,sicut ostensum est in libris logicae <strong>et</strong> conditionibus topicae prolixaostensione. aliquas tamen ex illis dicemus hie ut sintexemplum c<strong>et</strong>erorum.25 Pueri enim pro regulis suarum argumentationum ponuntdispositiones suarum animarum <strong>et</strong> suorum parentum <strong>et</strong> suorum1 quoddam V 4 annosus sapiens annosus N sapiens"annosus" V 5 post V spiritualis (unMar) N||||spiär V G sempiterni|sie N ad aliquem\iV gaudere|fehlt N 8 exspoliaris|V 7 sicut|NV 14 ut|i 1fehlt N conscendere V 15 ubi JV (n| | für u) 16—17cum . . . generis Rande nachg<strong>et</strong>ragen N 17 qui N 19 naturale|| |natale N uti|i fehlt in N und in V ist von späterer Hand beigefügt20 utiIuti N 21 supra|sup V zu 23 Randglosse : a pueritiasecundum ymi datioe {für imitationem) V 19 tamen\(für tm = tantum?)N utIK sint|iV


fehltnoutat,tribuspmübisquo<strong>Liber</strong> introductorius in artem logicae demonstrationis. 63fratrum. <strong>et</strong> id qiiod solent facere in rebus <strong>et</strong> quod inueniuntin suis domibus de rebus, ponunt indices c<strong>et</strong>erarum dispositionumaliorum puerorum,quamuis non uiderint ea. <strong>et</strong> hoc secundumconsiderationem dispositionum ,quas sciunt de se ipsis.Adulti uero regulas suarum argumentationum ponunt ea, 5quae nouerunt suis exercitiis de rebus <strong>et</strong> de dispositionibusearum ,quas experti sunt, <strong>et</strong> sunt eis radices ad id quod considerantde aliis rebus, quas non uiderunt nee experti sunt.Sapientes uero, qui praesumunt de scientia topicae <strong>et</strong> subtilitatespeculationis , regulas suarum argumentationum ponunt loid , in quo conueniunt illi <strong>et</strong> sui aduersarii, <strong>et</strong> haec sunt radices<strong>et</strong> propositiones,per quas considerant id in quo dissidentsiue [illud] in quo conueniunt , sit uerum siue falsum , siue certumsiueerroneum.Sed exercitati in demonstrationibus geom<strong>et</strong>ricis regulas 15suarum argumentationum ponunt ea quae sunt in primis intellectibus.<strong>et</strong> haec sunt radices <strong>et</strong> propositiones, ex quarum conclusionibuseliciunt alia nota,quae nee sunt sensibilia nee notaprimis intellectibus , sed sunt adquisita demonstrationibus necessariis.deinde ipsa tota adquisita ponunt propositiones, ex qua- 20rum conclusionibus eliciunt alia nota, quae sunt subtiliora quamea ,quae fuerunt prius. <strong>et</strong> sie faciunt semper in tota uita sua.Scias <strong>et</strong>iam c{uod de animalibus quaedam habent unumsensum ,quaedam duos, quaedam tres, quaedam quatuor, quaedam<strong>quinque</strong> integros. scias <strong>et</strong>iam quod esse animalis in quo 25fuerit plurimum sensuum , habebit plura sensata. homo uerohab<strong>et</strong> hos <strong>quinque</strong> sensus plenarie, sed c[ui ex hominibus fueritperspicacior circa sua sensata <strong>et</strong> magis considerans dispositioneseorum, ea quae sunt nota primis intellectibus erunt in eo plura;<strong>et</strong> qui fuerit huiusmodi ut hie prius nota ponat propositiones, so<strong>et</strong> ex eis eliciat conclusiones <strong>et</strong> nota demonstratiua , erunt in2—3 de rebus .NV G nouerunt|. . puerorum|) -N 5 regulas reguläres|lud]IV plurimum|est ex N 29 primis|Nam Rande: nouerint (iinhlar) N 13 [ilipluriü V pl'ium JV qui|N ex|


intirgibiliafueruntscl'asfehltexpoliateiVFfeJiltrothdispositionemylecirculorumCAAI Kindieius anima plura. in quo fiierint pliira nota , ipse erit similiorangelis <strong>et</strong> iiicinior <strong>De</strong>o suo.Scias quocl homo sapiens cum diligenter speculatus fueritsensibilia <strong>et</strong> considerauerit dispositiones eorum meditatione sua,5 <strong>et</strong> discreuerit ea sua eonsideratione, multiplicabuntur nota intelligibiliaprima in anima eius. cum autem exercuerit haec notain argumentationibus <strong>et</strong> eduxerit ex eis conclusiones , tunc totademonstratiua multiplicabitur in eius anima. omnis autem animain qua multiplicantur nota prima eius cum demonstratiua , con-10 fortatur ad imaginandum formas spirituales, quae sunt spoliataeab hyle. <strong>et</strong> tunc assimilatur eis , <strong>et</strong> fit in potentia talis qualiaipsa sunt, cum autem in morte separatur a corpore , fit in effectuquales sunt ipsae <strong>et</strong> occupabitur circa se <strong>et</strong> euadct a gehenna, scilic<strong>et</strong> a mundo generationis <strong>et</strong> corruptionis , <strong>et</strong> intrat15 paradisum, qui est saeculum animarum,Piogo igitur semper ut studeas inquirere scientias diuinas<strong>et</strong> adcjuiras mores angelicos <strong>et</strong> ante mortem facias opera munda<strong>et</strong> bona, <strong>et</strong> per hoc eleuaberis ad regnum caelorum <strong>et</strong> ad latitudinemmundi cae\orum <strong>et</strong> ingreditur anima tua munda spiritualis20 [ad] paradisum,qui est saeculum animarum. <strong>De</strong>us te adiuu<strong>et</strong>semper ad cognoscendam ueritatem <strong>et</strong> ad faciendam bonitatem.[Compl<strong>et</strong>a est epistola. <strong>De</strong>o gratias.]1 fuerint|N 4 dispositiones|illa N 8 omnis autem anima|prima|1N 5 ea|N, am Bande nachg<strong>et</strong>ragen Vpma T ala Y prima in anima N 10 imaginandum|yraaginandüiV^F spoliatae|11 hyle|hyle iV" 15 qui quod|N 16 scientias|(itnMar) N 20 [ad]|(/"«r scias) i\^ 17 mundi caelorum|V 22|NT'cauorüb


'Anmerkungen.(Bloße Zahlen bedeuten Seite und Zeile des vorliegenden Buches.)1, 19: demonstratiuiim. Die Varianten fließen wahrscheinlich aus einerunrichtigen Erklärung des Kompendiums der)vm4ratäm; in der anderen Redaktion(2, 1) denionstratiuam. Vgl. Baeumker, Aiiencehrolis fons aitae.Beiträge zur Geschichte der Philosophie d. Mittelalters. B. I Heft 2. Münster,1892 S. VIII, 20—22.3, 1—3 (2, 1—3): „<strong>et</strong> hunc <strong>intellectu</strong>m assimilauit Aristoteles sensui,propter propinquitatem sensus ad ueritatem <strong>et</strong> quia communicat cum eaomnino." Vgl. Loewenthal, Pseudo- Aristoteles über die Seele. Berlin 1891S. 121, 9—10: „Cognitio enim rei non hab<strong>et</strong>ur nisi per unitioneni duarumformarum cognoscentis <strong>et</strong> cogniti sine medio, quae unitio non fit nisi persimilitudinem <strong>et</strong> propinquitatem."3, 14— 15: „nee sicut caelatura in corpore"; des näheren besprochenvon al-Färäbi in seinem seinem Buche „de mtellectu" (Gamerarius, Alpharabiiopera omnia. Paris, 1G38. S. 48—49. Di<strong>et</strong>erici, Alfärähi's philosophischeAbhandluvgen. Leiden 1890. S. 42—43.3, 20-4, 3. Vgl. „fZc <strong>somno</strong> <strong>et</strong> uisione'' 18, 20-19, 2.4, 9 und 5, 10: phantasiam. Das Wort „phantasia" ist — entgegen Jourdain,der es für ein Kennzeichen des griechischen Ursprungs einer Übers<strong>et</strong>zunghält: „des mots phantasma phantasia . . .,annoncent assez l'emploi d'uneVersion grecque" (Recherches S. 320) — schon fiüh in die syrisch-arabischewissenschaftliche Litteratur eingedrungen (vgl. G. Brockelmann,Lexicon syriacum , Berlin, 1894. S. 277 b) und kommt auch vor in der bekanntlichdirekt aus dem Arabischen angefertigten Übers<strong>et</strong>zung von Qustäb. Lüqä's Traktate „de differentia spiritus <strong>et</strong> atiimae'^ (Barach, BibliothecaPhilosophorum mediae a<strong>et</strong>atis, II. Innsbruck, 1878. S. 130, 137, 139) — auchim Arabischen NpL.A:^Lrui (Gotha, cod. or. 1158 fol. 134 a Z. 5)— ,in al-Kindi'sSchrift „de <strong>somno</strong> <strong>et</strong> uisione" (14, 4) und anderswo, z. B. auch im Buche„de aninia^'' : „nullaphantasia interueniente" (Lövventhal, a a. 0. S.128, 12).Beiträge II. .>). Nagy,Al-Kiiadi.5


fehlteoessentia<strong>et</strong>feJdtestdicitaliterquifehltillaSententia<strong>et</strong>t)6 Al ttindl.4, 16--6, 1 und 7, 2—3. <strong>De</strong>r Gedanke: , nihil igitur quod est in potentiaexit ad effectum nisi per aliud quod est in effectu" kehrt später oftwieder. Siehe al-Färäbi's de inie.llectu: ,ipsa essentia enim non fit <strong>intellectu</strong>sin effectu nisi propter ea quae sunt intellecta in effectu" (Camerarius,a. a. 0. S. 50, Di<strong>et</strong>erici a. a. 0. S. 43). Vgl. Loewenthal a. a.O. S. 106.5, 5—9. Vgl. al-Färäbi, de intellecAu : Cum enim acquiruntfur] ab eaintellecta (quae ipsa abstrahlt a materiis), tunc fiunt illa intellecta in effectu,quae (priusquam abstraherentur a suis materiis) erant intellecta in potentia.Camerarius a. a. 0. S. 40; Di<strong>et</strong>erici a. a. 0. S. 43,6, 7—8 und 7, 7—9: „sed cum unitur cum ea forma intelligibilis, tuncipsa <strong>et</strong> <strong>intellectu</strong>s sunt res una scilic<strong>et</strong> inlelligens <strong>et</strong> intellecta." Vgl.u\j>-L \Jyijt.^I\ -La^^^I^ J-Ä*JLi .... L»-< Jyi*-*_j J-ii-^ N-il ii^iöjRardenhewer, de caus/'s, S. 83, 9 und S. 84, 3—4. [cum fit forma illaeessentiaej id quod intelligitur non est aliud ab eo quod est <strong>intellectu</strong>s uelintelligens in effectu. Camerarius a. a. 0. S. 51; Di<strong>et</strong>erici a.a.O. S.44.6, 8—9 : „ratio igitur <strong>et</strong> rationalum sunt res una ex parte animae" =de <strong>somno</strong> <strong>et</strong> uisione 19, 20: „ratio igitur in anima est rationatum". Vgl.Aristoteles {M<strong>et</strong>aph. XII, 7, 107'2 b 20—21): Avzov 8s vosT 6 vovg y.aza/j.£rdk7jyiiv rov votjzov' votjrog yag yiyvsrai {}tyydvcov y.al )'oct>v ' wazs zainovvovg xai vorjzöv.7, 3—5: „anima igitur est intelligens in potentia, sed ejcit ad effectumper intelligentiam primam ad quam cum ipsa respexerit , fit intelligens ineffectu". Vgl. al-Färäbl, de intellecta: „Sic <strong>et</strong> intelligentia agens est qua<strong>et</strong>rahit ad effectum <strong>intellectu</strong>m qui est in potentia <strong>et</strong> facit esse inlellectum ineffectu cum eo ,quotribuitur ei ab illo principio <strong>et</strong> per illam intellecta inpotentia fiunt intellecta in effectu." Camerarius, a. a. 0. S. 57—58.Di<strong>et</strong>erici, a. a. 0. S. 47, am Ende.9, 3 — 17. Vgl. al-Färäbl, de mlellectu, in Camerarius, a. a. 0. S. 53und Di<strong>et</strong>erici, a. a. 0. S. 4.ö— 46.1—11. Varianten des Codex C (= Lilienfeld cod. 144 fol. I02r —102v) 1): 1, 1—10\fehlt 10—11 sed sententia eorum|<strong>et</strong> Aristotelis 13—14 in actu est 15 qui|3, 2 eaI{m/t SV'^) 4 enim|5 illa est|quae (est quae ASV^) 8 scilic<strong>et</strong> generalitas|generalitas scilic<strong>et</strong> (generalitasscilic<strong>et</strong> SV'^) 10 sensata actu 11 ipse\Piatonissemper 17 ad in|6 est illa quae|14 nee|(unklarS) 17 <strong>et</strong>iam (est AV^) 18 <strong>et</strong>iam| {fehlt 19 est in anima(mit SV^) sed|5, 1 alterum uirtutis materia-|\lis materiale [mit S, materialis V'^) 2 dixit|I(mit S) 4 in fehlt|') Über denselben vgl. C. Schimek in: Xenia Bernardina. Pars se-Clinda, Handschriften-Verzeichnisse der Cisterciehser-Stifle der österreichisc'iungarisclienOrdensproiinz. Bd. I. Wien 1891. S. 529 ff. Cl. Baeumkerin: Philosophisches Jahrbuch, hrsg. von C. Gutberi<strong>et</strong>. Bl. VI. Fulda 1893. S.164 ff. und in den Pi^ulegonienena zu seiner Ausgabe des Foris uitae. p. XIV.


espexeritquamestintelligentiaergotarninexemplicatest<strong>intellectu</strong>hab<strong>et</strong>enimsensumdeaffectuestquiex<strong>et</strong>inininprobauerispraeparataeninifehlt<strong>intellectu</strong>sillumapteipsaAnmerkungerl.ö'?5 exemplificat|13 in potentia est|non\7 tunc Itunc 10 adeptae|{mit F*)potentia non est 14—15 intelligentia .... <strong>et</strong>fehlt {mit SV'^) 16 ad effectuin|{nrit AM^NSV^V'-} 2 ad effectum|actum 3 anima alia est intelligens]4 ad effectum|actum 7, 1 bis e[ss]<strong>et</strong> ess<strong>et</strong>|effectum b cum ipse respexeritcum ipsa {Wortumstellung) intelligens [mit S)| I8 cum (e für ö) 9 intelligens <strong>et</strong> intellectaI |<strong>intellectu</strong>s <strong>et</strong> <strong>intellectu</strong>m12 effectu intelligens|<strong>intellectu</strong>m {ahnlich S) ipse|{mitAM^l\SV') 14 non IG una res 17 in 18 secundum19 sensatum igitur 20 secundumI \| | fehltI \9, 2''tunc Interim dum ... de {Lücke) 3 intelligens in ef-|Ifectu I<strong>intellectu</strong>s {mit M'NS) in effectum quidem tertius 4 iam\(mit SV^) hab<strong>et</strong>ur|6 properata|fehlt{ASV'^) 9 exanima apparens {mit SV^) propalaueris (approbaueris S)|11 igitur {mit S) 13 [in] {mit S) 15 cum| 1{mit NV^)Iadeptio animae (mit SV^) quae|17 ex anima|ea effectu|fehlt' {mit SV-) 2 sufficiat|fehlt {mit NV).{mit SV'^) 16 praecedit procedit|18 partes sunt 11, 1 de hoc|hoc sufficiat (ad hoc sufficiat F^) 3|12, 6— 9: „hoc uero est de subtilibus scientiis naturalibus <strong>et</strong> propriein qua transgressio fit ad loqueiidum de uirtutibus animae". In dem Canondes Aristoteles bei Ja'qübl (Houtsma, a. a. 0. S. 149-150), al-Nadlm(Flügel, Fihrlst, S. 251) und ihn abT Usaibi'a (A. Müller, 1 S. 58) schließensich die psychologischen Schriften (jcsqI ipvxfjg und jceqI aiaß^oecog xalalodrjTov) an die sogenannten naturwissenschaftlichen dicht an.13, 15 und 13,19—21. Vgl. Aristoteles, de <strong>somno</strong> <strong>et</strong> uigilia 1, 454 b,25-26; Albertus Magnus (Jammy) V. S. 70a. Siehe Einleitung XXIII,XXIV.13, 16—18. Dieselbe Anordnung in der Zählung der Sinne bei Ja'qübi(Houtsma, S. 169 gegen Ende) und Sahrastäni {Book of religious andphilosophical sects ed. Gur<strong>et</strong>on. London 1842—46 S. 128):4. g.oy|— nur kommt der „Geschmack" vor dem „Geruch".1', 6—9. Über die Frage, ob Wahrnehmung und Wahrnehmendes einund dasselbe sei, und obi;die Dingeldurch ihr Wesen und ihren Körper oderdurch ihr Wesen abgesehen von ihrem Körper existieren ,handelt nachJa'qübl (Houtsma, S.t.1'^0) ^^^ Schrift: jieqI aia&ijascog xal alo&ijzov.14, 9—19. Vgl. Albertus Magnus a. a. 0. S. 71bJ(Siehe XXIV).14, 5—17, 24. Vgl. Albertus Magnus a. a. 0. S. 71b (Siehe XXIV)5 *


68 Al-iCindi.und Synesius, jisqI Bwnvuov (Migne, Patrologia graeca , T. 66, S. 1289c— d): Ai'adtjaic yäg aia&rjoscov uvti] (d. h. die (pavraaia) ....»/ d'scozsQa 8s,y.al tpvyJi :TQooe/r'jg, y äfieoog at'o&7jaig, WO der nämliche Gedanke in mehrneuplatonisch-mystischer Richtung fortentwickeltXXIII.)wird.16, 1 —7. Vgl. Aristoteles, de <strong>somno</strong> <strong>et</strong> uigilia, 455a 33—61. (Siehe20, 6—21. Vgl. Synesius (a. a. 0. 1303c): 'AUä rrjg ys 8i oveIqcüviiavTiy.riQ avrog rig ioriv sy.aaiog ogyavov woze oi'dk ßovXöiiF.vog e^sanv äjzoh-:ieh' z6 xQrjaxrjQiov. <strong>De</strong>r hier beginnenden und bis Ende des Kapitels sicherstreckenden ziemlich dunklen Erörterung des Vorhersehens entspricht beiSynesius die der stoischen Empfindungslehre sich anschließende Stelle 1309 b :"ExEL yag cbSs tieqI avrov' ö'aa q^vatg e^ei, närxcov ovrcov ,yEro/^isvcor, /^ieIXovtcov(ejteI xai rovTo rgöjtog vjtdß^Ecog) sl'dcoXa anoggei, y.al njg vjioardasojg ainojvdnonäXlExai .... bis 1311 d.23, 10—25, 18. Vgl. Albertus Magnus a. a. 0. S. 76a. (SieheXXIV, XXV.)28, 6 contineatur. Die Variante in C laut<strong>et</strong> „continuatur". Man mußdie technische Bedeutung dieses Wortes in den Übers<strong>et</strong>zungen aus dem Arabischen,d. h. „sich anreihen an", „in Verhältnis stehen mit" (v' J-'^^')ins Auge fassen. Vgl. Bardenhewer, i'e caasis, S. 194 (zu § 29).28, 7—8. Philosophia igitur diuiditur in scientiam <strong>et</strong> Operationen! [idest theoricam <strong>et</strong> practicam]. — Plutarch. <strong>De</strong> plac. phil. (Diels, Doxographigraeci, Berlin 1879," S. 273, 25—274, 5): 'AQiarozihjg 8s xal QsöcpQaoxogxal a^sSov Jidvzsg oi jisQtJiazi]zi}iOL 8isü.ovro zrjv (piloaocplav oihcog ' dvay>iaiot'zov zsXsiov ävSga xal '&scoQrjzi>i6v sivai zcöv ovzcov y.al jioayriy.ov zwv 8e6vzojv.— Dieses Buch des Plutarch wurde von Qustä b. Lüqä unter dem Titelübers<strong>et</strong>zt (Wenrich, a. a. 0. S. 225, Flügel, Fihrist. S. 254), woraus Muhammedb. Ishaq al-Nadim (im Fihrist) und Scharastäni excerpiert haben.Siehe Diels, a. a. 0. S. 28. — Auch ibn-Gabirol:|vbyn Dbv;^ r3:n ^y^p, rr^'y^m ny"'Tni(bei Palqera, Munk, Melanges. S. ^fi, Z. 11. Vgl. S. 5 Z. 3—4 von unten. —Baeumker, a. a. 0. S. 4, 27-28).28, 8—10: „anima in duas partes diuiditur, quae sunt cogitatio ;uelratio) <strong>et</strong> sensus, quemadmodum ostendimus in libro categoriarum''. Wenndie Kategorien des Aristoteles gemeint sind , so könnte nur auf die Unterscheidungvon EJiiazri^r} und aibOijoig angespielt werden , welche beispielsweiseangeführt wird. Allein das „ostendimus" legt den Gedanke nahe, daßal-Kindi sich vielmehr entweder auf die Paraphrase der Aristotelischen Kategorienbezieht, welche unter dem Titel


Anmerkungen. 69von al-Nadim , al-Qifti und ihn abi Usaibi'a übereinstimmend citiert wird,oder aucii auf seine Abhandlung- üJjer die zehn Kategorien(Fihrist, n" -25, Qifti n" 19, Usaibi'a n" 27, Haggi Halifah V!, 97,n» 12819).29, 3—7. Nach Ja'qübl (Houtsma, 145 oben) bei Klamroth, ZDMGBd.'llS. 422: „über die Naturwesen, über das, was an den Körpern sich find<strong>et</strong>und mit ihnen verbunden ist,über das was nicht an den K Jrpern sich find<strong>et</strong>und auch nicht mit ihnen verbunden ist' und Usaibi'a, (Müller, I, S. 57)bei demselben (a. a. 0. note 4), wo der angeblich solvratische Ausspruchcitiert wird : „Forsche nach drei Wegen , d. h. nach der Wissenschaft vonden Körpern, nach der Wissenschaft von dem Unkörperlichen, und der Wissenschaftvon dem was zwar Unkörperlich ist ,doch in Verbindung mit denKörpern ist" — wäre 29, 6 statt „separatae <strong>et</strong> non coniunctae" „non separatae<strong>et</strong> {besser „sed") coniunctae"; 29, 10 statt „non sunt" „sunt"; 29, 12statt „non est" „est" — zu lesen.Vgl. ibn Gabirol, Baeumker a. a. 0. S. 70, 3—5: „<strong>et</strong> sicut animadjscr<strong>et</strong>a est per se a corpore <strong>et</strong> est ei iuncta , nonPalqera (Munk S. L}b Z. 4-5. Vgl. 36, 4—5).tarnen cohaerens".^rh'^^ iD Tip2i ^Tn i]v^n'L^ nD^ya npmDD z'^:r\z' iddi30, 11—14. Ja'qül)i (Houtsma S. 149) bei Klamroth, a. a. 0. S.429: sei es in der Luft oder auf (der Oberfläche) der Erde oder in ihremInnern, und die darin vorkommenden Phänomene : wie Wolken, Nebel, Donner,Blitz, Wind, Schnee, Regen u. a.30, 15—17. Ja'qübl (Houtsma (S. 148) bei Klamroth, a. a. 0. S.428: Darin — in der cfvaiy.rj axQÖamg — behandelt er die fünf Dinge , diealle Naturwesen umfassen ,undohne welche keinem Natui-wesen Existenzzukommt, nämlich Stoff, Form, Ort, Bewegung und Zeit. Ihwän al-safä(Di<strong>et</strong>erici S. 24 Z. 3-4). .'^iehe Einleitung XXV.31, 3: „Tempus enim est numerus motus" = Ihwän al-safä:(Di<strong>et</strong>erici, S. 35 Z. 6) und al-Färäbi^^UflJI \fjZ^ ÖCS^ yS- Uil ^mI-^J-"(Di<strong>et</strong>erici Älfäralns philosophische Abhandlungen. Leiden 1890 S. 23Z. 6). Vgl. Aristoteles, PJu/sik, IV 219b 1—2 tovto yÜQ iaziv 6 xQofog,a.Qid'ix.og Piivtjoewg xaxa rö :i^Q6reQov xal voteqov. — <strong>De</strong>r Vorrede nach zuschließen, hat al-Kindi dieses Stück dem oben citiertcn Werk entnommen.Doch ist nicht ausgeschlossen, daß er auch de caelo I, 279 a 14—15:XQovog 8s uQi'd/.wg Piiv^oewg, gekannt habe, denn ibn Rusd spricht von einerÜbers<strong>et</strong>zung aus der Feder al-Kindi's : <strong>De</strong> caelo III, expos. 35: „Haec intentioest difficilis ad intelligendum ex ista translatione quam modo habemus,<strong>et</strong> forte deminutio cecidit in hac translatione a translatore. Nos enim non


70 Al-Kindi.hahenuis nisi translationem Alkindi. Translationes auteiii ueriores sunt Isaaci."Über den Zusatz: v^XIäjI („des Himmelskreises") bei al-Färäbi und denihwan al-sata siehe Haureau, Histoirc dela pJiilosophie scolastiqae\[,\. S. 130.31, 18-32, 1. Vgl. Ihwän al-safä (Di<strong>et</strong>erici, S. 24 Z. .5—7). SieheS. XXVI. J'aqübi (Houtsnia S. 148) bei Klamroth S. 428: Von diesen fünfsind zwei Substanzen , nämlich Stoff und Form , und drei sind substantielleAccidentien.B2, 5—7: „isla quatuor : calidum , frigidum, humidum <strong>et</strong> siccum,quaesunt principia animalium <strong>et</strong> arborum <strong>et</strong> omnis rei in generatione <strong>et</strong> corruptione".Vgl. Ihwän al-safä (Di<strong>et</strong>erici, S. 2, Z. 17—19):U.mIAjö, ,>a,^SL iUI, iL^jJL ,Uj)b ^J^Pb ^-^^'j ^LJ"&-'J ^J ;^^-' N*r^-^iiJl ^'».^^^y^L4J ^jJji ^jL.p] ^M^;—32, 19—21; „definitio autem sermo est compositus ex genere . ex quores definita existit, <strong>et</strong> ex difFerentia, ex qua fit pra<strong>et</strong>er omnem rem". Vgl.Aristoteles, Top. I, 103b 15: 6 ögioftog eh yerovg y.al dtacpogwv fotiv. —und 140a 27: AsT yag t6 ,«£)' yevog oltto tcov a/.ltov xcoqi'Csiv, xt]v Ss Stacfooavdjio Tivog Tcöv SV tg5 avTM ysvei. Siehe Ja'qübl (Houtsma, S. 147 gegen EndeKlamroth, S. 427).Vermutlich hat auch al-Kindiwir finden den Titel:<strong>et</strong>was über die Topil^en geschrieben, denn(Fihrist n" 31, Qifti n» 25, Usaibi'a n« 33) Gasiri (S. 353): „<strong>De</strong> art<strong>et</strong>opica, siue de locis logicis unde argumenta quaeque sunt p<strong>et</strong>enda". Hammer(III, S. 244 n" 32): „Das Buch von der Ableitung der Gedanken ausörtlichenGründen (zomxü).'^33, 15. Siehe S. XXVI.33, 16. Ihwän al-safä (Di<strong>et</strong>erici, S. 24 Z. 8—9)33, 18. Da qiiidon indes in umgekehrt Z. 12 fehlt, so stand dasselbeim Arch<strong>et</strong>ypus vielleicht am Rande und ist entweder in 0, oder in V^V^Aan verkehrter Stelle einges<strong>et</strong>zt , undstreichen.daher entweder hier, oder Z. 12 zu33, 20-21. Aristoteles, cut. 4a 10—11: /.id/uora ds i'öiov zf]g ovolagboHsl Eivai xo xavxov xal sv uqiOjio) — anstatt des „sine corruptione" — ovx(öv ivavxkov eivai ösxxixöv.34. 2. Siehe S. XXVI.


Anmerkungen. 7134, 3—5: „omnis autem , si aliquid uult exponere" ii. s. w. Vielleichtliegt in ^oiiuie autem, quod al/qu/s uult exponere, necessarium est ut, si nomenillius sit commune, diuidat'' (so l'') die dem Arabischen geläufige absoluteKonstruktion vor, die dann beizubehalten wäre.35, 12. Siehe S. XXVI.35, 13— 15. Buchstäbliche Übers<strong>et</strong>zung des Anfangs des vierzehntenKapitels der Kategorien (15 a 13- 14): Kivtjoefog 8e ionv el'öi] k"^ ,yEveatg,(pßogd, av'^rjoig, i^ielmoig, aXlolcooig , r) xata rojiov lueraßoh]. Arabisch (Zenker:Aristotelis Categoriae, cum uersione Isaaci Huneinl filii. Leipzig, 1896,S. 47, 2—3):;\JL-^lj (j^^j-x^-le'y'(U^35, 16-21. Ziemlich abweichend bei den Ihwän al-safä (Di<strong>et</strong>erici,Ibid. Z. 2-4):


72 Al-Kindi.37, 1—4. Vgl. Aristoteles Phys. IV. 1, 208b. 17—18: f>,6 xal rnvrorfoXläxig df^iov xai dgioregör iori xal arm y.ai holtco y.ai jiqöo&ev xal ojrioOsr.— V, ö, 229b, 7—10: xal )) avco (fOQa t/] xärco' iravri'a yag ravra ir /iijxsi.xa! }) sig Sf^iu t/j sig aoiOTegü' Fvarria yuo ravia sv jzPmtsi. xal i) fi; t6f/ijTooadsv Tij eig ro o:ziodF)'' irarzia yag xal ravia. Siehe Ja'qübl (Houtsma171, Klamroth 40): das „wo" ,d. h. das den Ort b<strong>et</strong>reffende, hat die sechsRichtungen, nämlich vorn und hinten, oben und unten, rechts und links..37, 7. Siehe S. XXVI.37, 7—38, 23. Die Quelle dieses Kapitels ist Aristoteles, p/n/s. IV,208 a 27—217 b 29.37, 8—9. Aristoteles, pJu/s. IV, 1, 208a 32—33: "E/^ei dk jio/dagd.TOQiag Tt Tioz sazn' 6 röitog.37, 10— 11. Aristoteles, ibid. 209b 11—12: 8i6 xal IHäzcov zip'fhjv xal Ttjv x^Qüv zavzö cpjjoiv elvai sv xm Ti/iiaüp. Vgl. auch 209 b 33—210 a 2.37, 17 — 18: „illud itaque in quo corpus contin<strong>et</strong>ur nominamus locum."Aristoteles, ibidem. 210b 35 2lla 1: 'A^iov/xsi> Si] rov zöiiov slvai tiqmzovjiev aEoisyov ixstvo ov zöjiog iozi. Vgl. Ihwän al-safä (Di<strong>et</strong>erici, S. 30Z. 9):^.wJl \a5 oy^?. ^^jSJ] ili^'l j.4^5 j^'~^'' ;y-(t*-=^ ->^~ ^.,LvJI Ul37, 19—21. Diese Stelle ist nach Aristoteles, phi/s., IV, 4, 211b 34—36zu verstehen und berichtigen : oikco xal 6 zöjtog diä roiavrtjg xivog tivai öoxsT(pavzaaiag, jiXrjv sxsivo f.iEv dtözi o i]v ai']o, zovro vvv vöcoq , 6 8k zojiog o ovrjv arjQ, h'zav&' iazl vvv vda)Q.38, 7—9. Anspielung auf das Zenonische Paradoxon: Aristoteles,Md., 209 a 23—30 und 210 a 5—9.38, 13—14 : „Nunclocus .... est superficies quae est extra corpus,quod locus comprehendit". Ihwän al-safä (Di<strong>et</strong>erici, S. 30 Z. 13— 14:39, 2. Siehe S. XXVI. Quelle: Aristo teles y^//s. IV, 217b 29—222b 30.39, 3— 4: rt 8' egtIv 6 /gövog xal tig avzov rj (pvaig, oßoiwg ex ze tcovrraQaÖEdofth'cov a8t]l6v sozi . . . oi j.iEV yaQ zr]V zov oXov xivtjaiv sivai (faoiv.Aristoteles ibid. 218a 31—218b 1.39, 6— 13: SOZI 8' EinjßixcozEQOv zo EiQijfiivov .... 'EtzeI Se 8oxeT i^idhazaxivi]oig sirai xal /-lEzaßo/.tj zig ygövog, zovz' äv sl'tj axsjzzEOV. 'H fikv oi'v sxdazov/.CEzaßoXfj xal xlvt]aig iv avzcp zcö f^iexaßd'/JMvzi i^iövor iaziv, ij ov dv zvyj] oyavzo zo XIVOV/.IEVOV xal /LiEzaßd?J.ov. 6 8£ ygörog o/nouog xal .Tavza/ov xal rraod.-zäaiv. Aristoteles, ibidem, 218b 7—13.39, 13— 17: Ezi 8e inEzaßo/J] i^iiv iozi Träoa -d^dzzcov xal ßoaSvzsga, ygövogb' ovx Eoziv' rd yuo ßoabv xal zayv ygovco wQiazai , zayv fikv zo ev d'/dyai


Anmerkungen. 73TToXv xivovfievov ,ßgadv de t6 iv jio?Jm 6)dyov. Aristoteles, ibid., 218b13—17.39, 20—23. instans = tempus praesens (^Forcellini, Totiiis LatinifatisLexicon. T. III. Prato, Aldini, 1865. S. 545b). Vgl. Beer, cd-GazzäWsMakdsid al-faläsifat, Leiden, 1888. S. 13.39, 20-40, 7. Quelle: Aristoteles, ibid., 218b 21—221a 26.39, 20—23: Aristoteles, ibid. 218b 23—29: Ov doxel tuilr ysyovEyaiXQOVog .... 2JvvdjiT0vai yäg rö jiqÖzeqov vvv zcp varegor vvv xal kv Jioiovoive^aiQomnsg 6ia tIjv avaiodrjoiav to /nsra^v. "Qojisq ovv ei fii] fj%' ersgov t6 vvvalXa xavTo xal ev , ovx äv fjv XQÖvog , oÜtcd xal ejiel Xav&dvsi steqov ov , ov8onel eivai z6 (.leza^v y^govog.39, 24—25: 6'rav 8s z6 jtqÖzeqov xal varegov, zöze Xeyojxev yo6vot>' zovzoyäg iozip 6 ygörog, ägi&iiog yavrjöemg .... Aristoteles, ibid., 219a 34219b 1. Vgl, Ihwän al-safä (Di<strong>et</strong>erici, S. 35 Z. 6) und Anmerkungzu 31, 3.40, 1—2: „eins quod numeratur .... aliud nunieratum discr<strong>et</strong>uin,aliud numeratum continuum". Aristoteles, cat,, 6, 4b 20: zov ök .-tooovz6 Lisv SOZI diojgiofievov, z6 de ovveyeg.40, 2—3: „Tempus uero est . . . ex numero continuo." Aristoteles,cat., 6, 4 b ,23—25: avveyhg öh . . . :^agä zavza 6 ygövog.41, 5. -— das gewöhnliche: f^.f.^^y] ^.^..>-'\y| \ij| |«.a>äJ Qur'än.41, 15 (und 45, 18, 53, 19). Siehe S. XXX \41—46. Siehe S. XXVIII.41, 18—21: „uiae per quas ambulauerunt philosophi in illis disciplinis,in quibus sua inquisitio fuit de cognitione certitudinis rerum , comprehendunturin quatuor speciebus , scilic<strong>et</strong> diuisione <strong>et</strong> resolutione , definitione <strong>et</strong>demonstratione." Vgl. Johannes Damascenus, jirjyt/ yvwospog (Dialectica)Kap. LVIII (Migne, Patrologia graeca T. 94, S. ()71 b^— c): Ilegl zwv zeaoägcovdiaXsxziHÖiv i^is&ööcjov. — 'lazsov , cog zeaaageg eloi biaXexzixal /ledoöci, i'jyovvXoyixai' diaigezinrj , fjzig diaigel zo yivog eig ei'öt] 8iä ixeawv zwv 8ia(fogcdv'6,giozixrj , fjzig ouio zov yevovg y.al zwv 8ia


74 Al-Kindi.teles - sagt — in der Schrift der Erklärung und des Beweises (avaXvxitta vatsga)—: die Prämissen 6er«// e?» «w/' einer ihnen gemeinsamen, allgemein anerkanntenPrämisse, welche aus vorher bekannten Bestandteilenzusammenges<strong>et</strong>zt ist."45, 21-28: „scilic<strong>et</strong> ,quod sensus non apprehendunt nisi singularia,composita ex substantiis siniplicibus, quae sunt in locis discr<strong>et</strong>is <strong>et</strong> accidentibuspaiiicularibus in substantiis discr<strong>et</strong>is, quae sunt designata alia ab aliis.sed quantitates <strong>et</strong> qualitates non possunt sciri recte nisi argumentalionibusfactis de compositis/ Aristoteles, auali/t. post. II, 87b 31 'J3: Ovdk dkalndrjoexog eativ ijiiarao&ai. ei yao xai sariv ?] al'oOtjoig zov roiovös xal /nrjTovds Tivog, aAA' aladävEO&al ys cway^alov zöös ii xai Jiov xai vvr. xo dexa&ÖÄov xai im näaiv ddvvazov alo'&ävsa^ai.46—49. Siehe S. XXVIII.50—59. Siehe S. XXVIII.54, 3—18. Vgl. Aristoteles, analijt. post. II, 9Ga 2—7: z6 ds xvx?upzovzö eaziv' ijri f5e zwv egycov (paiVEzat cbde. ßsßQey/iisvrjg Tfjg yfjg drdyxt]äifiida yireo&ai , rovzov ö's yevo/^ievov rsrpog , rovzov Sf yevofiEvov vÖcoq' zovzoiiÖe ye%'0[XEVOV dväyxij ßsßgEX&ai zi]V yfjv' rovzo ö' rjv zo J$ dgxv? > (oote xvxÄrojiEQiEXrjXvdEV' Evog yaQ avidov oxovovv ovzog ezeqÖv iazi , xaxEivov dXlo , xaiXOVXOV x6 TlQÖiXOV.59-61. Siehe S. XXIX.61, 10— 12: ,sicut scriptum est: quod dies iudicii erit in ictu oculi,uel si minus dici potest" = Qur'än, XVI, 77. In der Übers<strong>et</strong>zung desMaracci: „<strong>et</strong> non erit negociurn Horae (i. e. dies iudicii) nisi sicut ictusoculi, uel ipsum erit celerius". Vgl. auch XXI, 41.Gl, 18—22. Vgl. Qur'än, XIV, 48 und XXII, m.62, 14- -15. Vgl Qur'än, III. 133 und LVII, 21.


I.(Alleinstehende Zahlen bedeuten Seite und Zeile, als Exponente die Noten.)Verzeichnis der in der Einleitung und den Anmerkungencitierten Namen und Werke.Abraham b.Esra XVI.abü Bisi- Matta b. Jünüs s. Malta.abu-'I Qasim s. Sa'id.Abunassar = abü Nasr (Muhaiinnad b. Muhammad) s. (al-jFäräbl,Adamadim, Adamidim, Alchamadi, Alchimidi = Alchindi XXIV s. (al-)Kindi.Alanus (de Insuhs) XXXIV.Albertus Magnus XI, * (analijt. i)ost.)\ XXI, ^ (de intellectii <strong>et</strong> intclligfOili);XXIV, '^% XXV, 67, 68 (de <strong>somno</strong> <strong>et</strong> rigilia).al-Birüni s. Birüni: und so alle Eigennamen mit vorges<strong>et</strong>ztem Artikel Ji.Alexander v. Aphrodisias XVIII, XXI, XXVIII.Alexander v. Haies (Alesius) XVII.Anonymen: categorici XXX, 68.de errorihus i3hilosophoram XIV, XVII.epistola de causa <strong>et</strong> causatis XXX.— de gener/bus scientlaram XXX.— de hyle <strong>et</strong> forma XXX.— de <strong>intellectu</strong> XXX.— de sensu <strong>et</strong> sensato XXX, ^.— l/sagogarum XXX.epistolae diuinae (theölogia) XXX s. (pseudo-)Aristoteles.lihri logicae XXX.— topicae XXX.Aristoteles VII, '', XVII, XVIII, * (Opera omnia graece rec. I. Bekker.Berlin 1831-71).analgtica VIII, IX, ^ 73, 74.categoriae 70, 71, 73.de anima XVIII, ^.de caelo 69.de <strong>somno</strong> <strong>et</strong> mgiha XXII, XXIII, \ \ 67, 68.m<strong>et</strong>apliysica 66.physica VIII, XXV, 69, 72, 73.toptca 70.


76 Al-Kindi.i/w('//(/i)-j A risloteles de anhna s. Loewenthal.AveiToes s. (ibn) Rusd.Avicenna s. (ibn) Sina.de cauais s. Bardenhewer.theolojia s. Di<strong>et</strong>erici.Baco (Roger) XVII.Baeumker, Beiträge zur Geschichte der Philosophie des Mittelalters, Hd. I,Heft 2—4 AuenccbroUs foit-t uitae. Münster 1892-95. G5, (ifi ', fi8, (59.Bar ach, Bibliolheoa Fliilosophorum mediae a<strong>et</strong>atis, Bd. II {Costa b. LuciCsde d'ß'ereiitia Spiritus <strong>et</strong> aiiimae), Innsl)ruck: I87>S. 65, HS.Bardenhewer, Die pseudoaristoteUscJte Schrift über das reine Gute (decausis), Freiburg 1882. XIV-, XV \ (36, 68.Bayle, Dictiotniaire historiqae <strong>et</strong> critique. Rotteidam 1697. XIII, '.Beei', Äl-GazzälPs Mäkdsid al-falasifat. Leiden 188^. 73.Berthelot, La Cliimie au moyen (uje. Paris I8ö3. IX '.(al) Birüni XVI.(h.) Bonaventura s. Fidanza.Brandis s.David.Brockelmann, Lexicon sijriacum. Berlin 189'i. 65.Bruno (Giordano) XVII.Bülow, Beiträge zur Geschichte der Philosophie des Mittelalters, Bd. II,Heft 3, Gundissalini de immurtalitatc aniniae. Münster 1897. XXXI.Buoncompagni, <strong>De</strong>lhi vita ed opcre di G/ieiardo Cremunese. Roma 1851.VI \ XIV ', XV \Camerarius, Älpliarabii u<strong>et</strong>ustissimi Aristutelis interpr<strong>et</strong>is optra oiiin'a,quae latina lingaa conscripia reperiri potuerant. Paris 1638 (de <strong>intellectu</strong>).65, 66.Gardanus XVII.Gasiri , Biblioteca Arabico-Hispanica Escurialensis. Matriti 1760, 1770. V^VI ', vn, ^ 70.Catalngi libroram manuscriptor am Angliae <strong>et</strong> Hibeniiae. Oxonii 1697. XXX.Catalogus codicuin manuscriptorum Bibliothecae Regiae (Parisiensis). Paris1739—1774. XXX.Goxe, (.'atalogas codicuin qui in coUegns aulisquc üxoniensibus adseruantur.Oxonii 1852-1854. XXX.Gremonensis s.Gerhard.Gur<strong>et</strong>on s. Sahrastäni.David, Prolegomena ad PorpJigriuin bei Brandis, Scholia ad Aristotelem.Berlin 1836. XXVIII \ 73.<strong>De</strong> Sacy s. Sacy.Di eis, Doxographi graeci. Berhn 1879. 7, 8.Di<strong>et</strong>erici, Alfärübl's philosophische Abhandlungen. Leipzig 1H90. XVII *,65, 66, 69.Die Natuncissenschaft der Araber, 2. Aufl. Leipzig, 1875. 71.Die fiogenannte Theologie des Aristoteles. Leipzig 1882. XVIII *.


Di<strong>et</strong>erici, s. {A\-)Färäbl.Verzeichnis der citierten Namen und Werke. t?s. (Ihwän al-)safä.Digby XXX.Dozy, Supplement aux dictionaires arahes: Leyde 1877. VIII '.Dubais (Muhammed b. Jazid — ) IX ^Eioaycoy?'j k. Porphyr.(pseudo-)Empedokles, jzsqI zfjg TTSfiTirrjg ovalag. XXVIl.Fabricius, Bibliotheca Graeca, T. 13. Hamburgi, 1726. XVI, *.(al-)Färäbl (Abu Nasr Muhammad b. Muhammad b. Tarhän — ) IX, ^ X,s. Camerarius.s. Di<strong>et</strong>erici.s. Steinschneider.XI, XVII, XXI, XXIV, XXVII, XXIX, XXX, '.Fidanza, Johannes = h. Bonaventura. XVII.{a\-)ßhrist s. (al-) Nadlm.Flügel, Älkindi genannt der Philosoph der Araber. Abhdlg. f. d. Kunde d.Morgenlandes. Bd. I, Heft 2. V -, ^VI», VII *, ^ «, VIII-',X 2, XIII \ XVII \ XIX \ XX ^ XXIX 1.s. Haggi HalTfah.s. (al-) Nadim.Forcellini, Totius Latinitatis Lexicon. Prato 18G5. 73.Freytag, Lexicon arabico-latinum. Halis Sax., 1830—37. VIII -.(ihn) Gabirol s. Baeumker (Äuencebrolia fonn uitaej.s. Palqera.Galen XXVIII.Gerhard v. Gremona VI, XIV, XXI.(al-)Gazzäli XII, XXIV, 73.s. Beer.H aller (Albert), Bibliotheca Chirurgica.; Basel 1774. XVI ''.Bibliotheca Medicinae practicae. Basel 1776. XVI*.Hammer Purgstall, Literatargeschichte der Araber. Wien 1850—1856. V'^,VI S VII, =>. •", «, VIII s, *, XII ^ XXIX ', 70.Haureau, Histoire de la ph,ilo>


78 AlKindi.Isaac = Ishäq al-Isralli.Ishäq al-Israill XXXI.Ishäq b. Honain s. Zenker.Jahja b. 'Adi b. Hamid b. Zakarija XVII.(al-)Ja'qübi bei: Houtsma, Chronik des Ihn Wädih alJa'qtibi, Leiden 1883:VIII S XXVI, XXVII, 67, 69, 70, 72, 73.bei: Klamroth , Über die Auszüge ans griechischen Schriftstellernbei Ja'qiM. ZDMG, B. 41—43: XXVI', XXVII '.Johannes Damascenus bei: Migne, Patiologia Graeca, T. 94: 73.Johannes Hispalensis (Hispanus, i^jOq^jI) XV, XXX.Jourdain, Recherches XIII, \ XV, ^ XX, -, XXI, ', 65.Jühannä b. Hailän IX, *, X, '.Jühannäb. MäsawiahX*.s. Masavviah.(al-)Kindi V, \ ^ X-Xll und passim. 69, 70.Klamroth s.de intellecta: V, ^ VI, XIII, XV, XVII—XXI, XXX.de ratione XV, XX-XXII, XXX -XXXI, XXXIV.de medicinarum compositarwn gradibus : XII ^.de qainque <strong>essentiis</strong>: V, VI, VII, ^ VIII, ^ XIII, XIV, XX, XXV—XXVII, XXXI, XXXII.de sex qaantitatibus (?): XII ^de sömno <strong>et</strong> uisione : V, VI, ', XIII, XIV, XV, XIX, XX, XXI—Ja'qübl.XXV, XXXI, XXXII, 65, 66.Lakemacher, <strong>De</strong> Alkendi Arabum philosopho. Helmstadl 1719. XIII, '",liber introdnctorius in artem logicae demonstrationis s. Muhammad.ho Qyv &x\.i)\&\, Pseado- Aristoteles über die Seele. Berlin 1891. 65.Maracci s.Qur'än.Mäsawlah (Mesue) XVI.Matta (abü Bisr — b. Jünüs) IX, W»,Menendez Pelayo, Ilistoria de loi h<strong>et</strong>erodoxos e-^paholes. Madrid 1880.XIII ', XV *.Migne, Patrologia Graeca s. Johannes Damascenus.s. Synesius.Muccioli, Ctitalogus codicum manuscriptornm Malatestianae Cae-enatisBibliothecae. Cesenae 1780. XXX.Muhammad s. Qur'än.Muhammad b. Jazio b. Dubais s. Dubais.Muhammad b. Muhammad (abü Nasr — ) al-Färäbi s. (al-) Färäbi.Muhammad discipulus al-Kindl, liber introdiictnriai in artem logicae demunstrationis.V, IX, XI, XII, XIV, XV, XVIII, XIX, XXVIII—XXX,XXXI, XXXIll.Muqtadir X, '.


Verzeichnis der citierten Namen und Werke. ?9Munk, Melanges de pJu'losojjhie juive <strong>et</strong>ardbe. Paris 1859: XP, XII*, XIII, *,XXVII \s. Palqera.Müller s. (ihn abi-) Usaibi'a.(al-)Nadlm V- in: Kitäb al-Fihrist. Mit Anmerk. hrsg. v. Gustav FKjgel.Leipzig 1871-1872: VI », ^ VII % VJIF, \ XVI, XIX ', G7, 68, 70.Nagy, Sülle opere di Ja^qiih b. Ishäq al-K/ndl (Rendiconti delh^ R. Accademiadei Lincei, T. IV, fasc. 3, Roma 1895): VI-, VIP,«,VIII », S XXIX S (XXXII).Di alcuni scritti attribuiti ad Emp^dode (im Druck) : XXVIP.Narducci, Catalogns Codicum Marmscriptorum pra<strong>et</strong>er graecos <strong>et</strong> orientalesin Bibliotheca Ängelica. Rom 1893: XXXI.Nicoll, Bibliothecae Bodlelanae codicum mariuscriptorum orientaliam catalogus.Oxonii 1787—1835. Pars IL VHP.Nuftamawiah X*.Palqera, D''^n "lipD ISD JD D''L:^')pb bei Munk, Melanges: XXVII, GS,69.Plato XVIII, XXII, XXV.Porphyrius VII, *, XXVIII, KPlutarch 68.Prantl, Gescliiclite der Logik im Abejidlande. Leipzig 1885: XVII ^XXVIII-', 3, XXIX ^.(al-)Qiftl bei Gasiri: V, ^ VI', •^ VIP, VIII ^ ^ XVI, XXIX', 69, 70.Qur'än 73, 74.Qustä b. Lüqä s. Barach.(al-)Rädi X'.(al-) Razi XVI, \(ibn) Rusd XI, ". XVI, ', ', XX, XX HI, XXIV, XXV, 69.(<strong>De</strong>) Sacy, Relation arabe de VEgypte jJar Ahd-Ällatif. Paris 1810: IX'.Salamawlah X'.Salomo b. Moses v. Melgueil XXIII.Schahrastani s. Sahrastani.Seh um, Beschreibendes Verzeichnis der Amplonianischen Handschriften'Sammlung zu Erfurt. Berlin 1887: XXX, XXXI.(ibn) Sina XVI, XXIII, XXIV.Steinschneider, Al-Farabi''s Leben und Schriften. St. P<strong>et</strong>ersburg 1869:XP, XII, \ *, XIII, 8, XXX.Arabische Lapidarien. ZDMG, Bd. 49. Leipzig 1895: XVI ».Baldi, Vite di matematici arabi, Bull<strong>et</strong>tino di bibliografiee storia delle suerre mat. Roma 1874: XVt".Die arabischen Übers<strong>et</strong>zungen aus dem GriechiscJien. Gentralblattfür Bibliothekswissenschaft. Beiheft 5. und12. Leipzig 1890, 1893: XXX'.


80 Äi-kindi.Steinschneider, Die hebräischen Übers<strong>et</strong>zungen des Mittslatters. Berlin1893: XVI», XXIIP, XXVII».Die parva Naturalia des Aristoteles, ZDMG, Bd. 37 und45. XXIII*.Polemische und apolog<strong>et</strong>ische Litersitur in arabischerSprache. Leipzig 1877 : XVII^Synesius, jisqI h'vjrvion', bei Migne, Patrologia Graeca T. 66: XXIII, 68.Sa'id (abü'l-Qäsim Sa'id b. Ahmad b. 'abdu'l-rahmän b. Sa'id al Qurtubi)IX, XI, XIX.Sahrastäni bei: Gur<strong>et</strong>on, Scharastani's Book of religious and philosophiculsects. London 1842—1846: 67.Taifasi XVL(pseudo-) Themistius XXXI.Tlieologia Aristotelis s. Di<strong>et</strong>erici.Tlieologicae (regulae — ) s. Alanus.Tiraquelli (Andreas). <strong>De</strong> nobilltate <strong>et</strong> de jure primigeniorum. Basel1561: XVI, =*.(ihn abi) Usaibi'a ed. Müller. Kairo u. Königsberg 1884: V-, VIVHP, *, XVI, XXVII*, XXIX', 67, 69, 70.'. VII, ', ^ «,Valenlinelli, Bibliotheca 3Iaim-cripta ad S. Marci Ven<strong>et</strong>iarum. Venedig1868-1873: XXXI.Wenrich, <strong>De</strong> auctornm graecurum rersionibus <strong>et</strong> commentariis sijriar.is^arabicis, armenici.-i, jjersicisqiie. Leipzig 1842: IX ^, XII', 68.Wüsten fei d, JJie Übers<strong>et</strong>zungen arab. Werke in d. Latein. Göttingen1873: XIV '.Geschichte der arabischen Arzte und Naturforscher. Göttingen1840: XII ^Xenia Bernardina. Wien 1891.66 '.ZDMG = Zeitschriftder deutschen morgenländischen Gesellschaft.Zell er, die Philosophie der Griechen. Leipzig 1869: XVIII •*.Zenker, Aristotelis categor/ae cum aersione arabica Isaaci lloneini ßlii,Leipzig, 1846: 71.IL(* bedeut<strong>et</strong> die am Fuße der Seile stehenden Varianten.)Verzeichnis der im Texte vorkommenden Eigennamen.Alchindus, alcuinus * = Alkindi.alkin * =, .Alkindi.Alkindi (Jacob) 1,1 (*). 10,3. 11,;] (*^. 12,2 (*). 27,18*. 2.^,17 - 20*. lO.UM.^)*.41,3 (*).Al|)li;ini]iius * 11,6*.


Alquindus ==Verzeichnis der im Texte vorkommenden Eigennamen. 81Allcindi.ani<strong>et</strong> (anis) * 23,26* = Harn<strong>et</strong>.anonymi: alii (sc. philosophij 37,9.10. 39,3.4.antiqui (sc. philosophi) 1,2. 8,18.— sapientum graecorum 14,3.contradicentis nobis (uerba — ) 38,5.11.philosophantes s.sapientes.philosophi 37,8 (*). 39,3. 41,11.18.Philosophus 28,21 (*).primi sapientes 9,18.sapientes (philosophantes) 48,11 (*). 57,5.— s. primi sapientes.— s. antiqui sapientum.Aristoteles 1,9.10.12 (*). 3,1.4. 5,2.5. 18,18 (*). 28,2 (*j. 37,12. 50,13.16 (*). 53,21.Aristotiles * 18,18* =:: Aristoteles.Arses * 50,13* = Aristoteles.Clremonensis s. Gerardus.Euclides 49,19. 51,8. 53,27. 57,22. 58,21.Gerardus Gremonensis 1,4—5. 12,2—3.Ham<strong>et</strong> filius Nazir 23,2 (*) = .^'^^^ A.^-^)= Ham<strong>et</strong>.Hämo* 23,2*Jacob s.Alkindi.Johannes (als Beispiel) 56,12.15.Mahomat*, Mahom<strong>et</strong>h 41,2 (*) = ^*.^^Nassir*, nasir*, Nazir 23,2 (*) = j^^^-i s. Ham<strong>et</strong>.Plato 1,9-10 (*).ll. 18,16(*).19. 20,1 (*). 37,11.Themistius* 12,20*.arabisch.,/>aJ: ,..i A^..:^) — Ahmad b. nasr.'^'l^^i^l^'L.w.:)— ahlagät.— al-saräb.j|;Lfi-'l— al-Färäbl.-J\.äXj)— al-Kindl.^^^.5^i) — al-magisti.A.«.:?^'.*— Muhammad,.-o- — s. Jv..«..>-IBeiträge II. ,''). Nagy,Al-Kindi.


82 Al-Kindi.Verzeichnis der im Texte vorkommenden Titel.(über) almagesti 49,22.(epislola de) causa <strong>et</strong> causalis 54,23—24.(liber) categoriarurii 28,1Ü. 42,3.17.(epislola de) definitione 44,30.dialectica Aristotelis 28,2.(epistolae) diuinae 49,3.(liber) Euclidis 53,27. 58,21. (priraus liber) — 51,18. (traclatus) - 49,19. 57,25.(epislola de) generibus scientiarum 41,17.(alii libri) geom<strong>et</strong>riae 53,27—28.(epi.stola de) <strong>intellectu</strong> <strong>et</strong> intellecto 41,16.(libri) logicae 50.4. — <strong>et</strong> topicae 52,2. 02,22.(libri) philosophiae 49,23.(epistola de) principiis Gl, 20.(epistola de) reuolutione (orbis) 61,21—22.scientiae naturales 12,7.(epistola de) sensu <strong>et</strong> sensato 41,15. 45,19. 48,18. 50,24. 53,19.(de) uirtutibus animae 12,8.(libri) topicae s. (libri) logicae.(epistola de) yle <strong>et</strong> forma 61,4.Verzeichnis der im Texte vorkommenden fremdenoder seltenen Worte.acarab* 53,33* s. asarab.ahlagat 23.4. 6. = Js^^i^lagtagat*, agthagathe* 23,27—29* s.ahlagat.asarab 53,3 = 'w.'lj.w-'lathagat*, athgat* 23,27—29*. s.ahlagat.emp<strong>et</strong>um* 37,22* (emp<strong>et</strong>m) für qmeöov Vgl. 36,18: „non recedens a locosui Situs".fantasia* 5,24*. 14,26* = phantasia.gehenna 64,13— 14.grossus* für crossus 29,37 *.40*.liyle 29,3—8.10.11. 30,16.18. 31,10.19. 32,7. 33,1.13.15.16.17.19.21. 34,20.35.2.4.6. 38,14.16.17.19.20. 58,4. 61,4. 64,11. = vh^.nepta (neptae subliraatum) 53,10. = nepita. Diefenbach, SupplementumLe.xicl Da Ca7if/e , Frankfurt, 1857, S. 378^ Vgl. Stolz, HistorischeGrammatik der lateinischen Sprache, Leipzig, 1894 Bd. I S. 52.paradisum 64,15.phantasia 4,9. 5,10 (*). 14,4(*).28*.queilum 43,18(*) — y^dör für ydör [oder ytihk, ydog). H. Stephanus,Thesaurus Graecae Linguae, Paris. 18G5. Bd. Vlil S. 1499—1500.yle* 29,24* sqq. — hyle.


ess<strong>et</strong>Berichtigungen,Seite V, Zeile 9 statt Ja'qub lies Ja'qüb.Seite XII zu Anmerkung 1): Ich habe mittlei'weile Gelegenheit gehabtdie Hs. n" CGXLII der laurentianischen Bibliothek in Florenz zu prüfen; sieenthält aber lediglich ein medizinisches Werk (in 195 Kapiteln) des abü Nasr'Adnän b. Nasr al-Färäbi (richtiger: al-'ain zarhi), welches sich auch im BritishMuseum (Cur<strong>et</strong>on, Cat. codd. mss. Orient, qui in Museo britannico^sservantur. Lond. 1844—52, S. 223 col. 1), n" 453 = add. 5931, und in derBodleiana (Uri, Bibl. Bodl. Codd. Mss. Orr., S. 138) befind<strong>et</strong>.Seite XVI Zeile 10 und 18 statt Rosd lies Ruid.„ XVI Zeile 32 statt Steinscheider lies Steinschneider.„ 5 Zeile 17 statt exir<strong>et</strong> lies ess<strong>et</strong>.„ 5 l<strong>et</strong>zte Zeile statt exir<strong>et</strong>|ANV^V^ lies ess<strong>et</strong> |exir<strong>et</strong> üf'y,7 Zeile 5 und 27 statt respexit lies respexerit.„ 9 Zeile 24 statt est est lies est est.|^ 25 Zeile 28 statt extranea S lies extranea SM'^.„ 29 zu Zeilen 6, 10, 12 siehe Anmerkungen, S. 69.


Inhaltsangabe.Einleitung S. V-XXXIVI. Arabische Originaltexte S. V— XIIII. Die lateinischen Übers<strong>et</strong>zungen . . . S. XII—XVIIill. <strong>De</strong>r Traktat ,de <strong>intellectu</strong>" . . . . S. XVII—XXIIV. <strong>De</strong>r Traktat „de sonmo <strong>et</strong> uisione" . . . S. XXI— XXVV. <strong>De</strong>r Traktat „de <strong>quinque</strong> <strong>essentiis</strong>" . . . S. XV—XXVIlVI. <strong>De</strong>r „liber introductorius in artem logicae demonstrationis"S. XXVIII— XXXVII. Die handschriftliche Überlieferung und dievorliegende Ausgabe . . . . S. XXX— XXXIVText S. 1—64<strong>Liber</strong> de <strong>intellectu</strong> S. 1—11<strong>Liber</strong> de <strong>somno</strong> <strong>et</strong> uisione S. 12—27<strong>Liber</strong> de <strong>quinque</strong> <strong>essentiis</strong> S. 28—40<strong>Liber</strong> introductorius in artem logicae demonstrationis . . S. 41— 64Anmerkungen S. 65—74Verzeichnisse S. 75—82I. Verzeichnis der in der Einleitung und den Anmerkungencitierten Namen und Werke S, 75—80II. Verzeichnis der im Texte vorkommenden Eigennamen . S. 80—81— arabisch , . S. 81Verzeichnis der im Texte vorkommenden Titel . . S. 82Verzeichnis der im Texte vorkommenden fremden oderseltenen Worte S. 82Berichtigungen S. 83IS'IZG'77


BOSTON COLLEGE3 9031 01462515 6B 720 .B4 Bd«2 Hft-, 1Baumäartner ? iiatthiss? 1865-Die erkenntnis lehre desy :i. 1 h e 1 m v o n A «j e «I rä e *Boston CollegeLibrariesChestnut Hill, Mass. 02167

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!