Ñ‚Ð°Ñ€Ð¸Ñ Ñ‹

КАЗАКСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫНБ1Л1М ЖЭНЕ ГЫЛЫМ МИНИСТРЛ1ПГЫЛЫМ КОМИТЕТ1Ш .Ш . У0ЛИХАНОВ АТЫНДАГЫ ТАРИХЖЭНЕ ЭТНОЛОГИЯ ИНСТИТУТЫ0 . X. МАРГУЛАН АТЫНДАГЫ АРХЕОЛОГИЯ ИНСТИТУТЫКАЗАХСТАНтарихыК 0 Н Е ЗА М А Н Н А Н БУПНГЕ Д ЕЙ ШБЕС ТОМДЬЩАлматы «Атамура» 2010

о ь щ у иМИНИСТЕРСТВО ОБРАЗОВАНИЯ И НАУКИРЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАНКОМИТЕТ НАУКИИНСТИТУТ ИСТОРИИ и этнологииИМ. Ч. Ч. ВАЛИХАНОВАИНСТИТУТ АРХЕОЛОГИИ ИМ. А.Х. МАРГУЛАНА/}/

БАС РЕДАКЦИЯЛЫК АЛКА:АЛДАЖУМАНОВ К С., АСЫЛБЕКОВ М.Х., АЯГАН B.F.,ЭБШГОЖИН Ж.Б. (жауапты редактор), БАЙПАСОВ К.М.,БУРХАНОВ К.Н., ИСМАГУЛОВ О.И., К0МЕКОВ Б.Е.,КАПАЕВА А.Т., |КОЗЫБАЕВ М .Щ КОШАНОВ А.К.,КУЛ-МУХАММВД М.А., МАНСУРОВ Т.А., М0ЖИТОВ С.Ф.(бас редактор), [НУРПЕЙ1С К .Н .| САГАДИЕВ К .0 .,ТОКАЕВ К.К., ТОЛЕПБАЕВ Б.А., ТУЙМЕБАЕВ Ж.К.

5-ТОМКД31РП ЗАМАНГЫК,АЗАК,СТАН

УДК 94 (574)ББК 63.3 (5 Каз)К 18К 18 Казахстан тарихы (кене заманнан бупнге дейш). Бес томдык. 5-том. —Алматы: «Атамура*, 2010, 688 бет, cyperri, карталы.ISBN 978-601-282-054-6, 5 т.ISBN 978-601-282-026-3S-том 1985 жылдан бупнп кунге дейж п Казакстан тарихына арналган.Мунда Казакстаннын каз1рп заман тарихынын езекп мэселелер! кен аукымдакарастырылды.Теуелс1зд1К шанырагын квтерген Казакстан халкы ёзш нурлы болашаккабастауды тунгыш Президентше c e H in тапсырды. Президент Н.Э. Назарбаевтынресми сёздершдё баяндалган стратегиялар бупнп тандагы казакстандык когамдыжацгыртып, тулетудщ жане ел1м1здщ жана дуние жагдайындагы мемлекетшйпнныгайтудын непзже алынды.Жана когамнын курылысын калыптастыру жолындагы окигалардын кенаукымдылыгы, жедел еркендеп келе жаткан Казакстан тарихынын басты ерекше-Jiiri болып табылады. Мундай жагдай б^ркатар баска елдерден езгеше турде тексаяси жангыртуды гана жузеге асырып коймай, сонымен 6ipre, ен алдымен, экономикалыкжангыртуды катар жузеге асыруына байланысты туындады.KiTan мазмуны кен аукымдагы дереккезге непзделдь Онда отандык жэнешетелщк мурагаттардан алынган жана деректер мен мэлшеттер, кужаттык жинактаржэне статистикалык есептер мен бурын жабык болып келген мурагаткорлары кешнен пайдаланылды.Б ел л т 6ip мэселелердщ мэнш ашу кезшде олардын жалпы зерделену дарежес!,такырыпка калам тартушы авторлардын Казакстаннын Ka3ipri замантарихы жешндеп ipreM, колданбалы жэне монографиялык зерттеулержщ баржогыескер!лд1.KiTan кестелер, суреттер, карталар, гылыми аппарат, кврсепаштермен жабдыкталган.Басылым когамтанушыларга, жогары оку орындары мен мектепустаздарына, студенттерге, сондай-ак жалпы Казакстан Республикасынын тарихынаден коюшыларга арналган.Томныц редакция алкасы:К С- АЛДАЖУМАНОВ, Ж.Б. 0Б1ЛГОЖИН, К Н. БУРХАНОВ,С.Ф. МЭЖИТОВ, Л.Н. НУРСУЛТАНОВА, Б.М. СУЖИКОВП i jrTp ж а зган; ;М.Ж. Твшенов —тарих рылымдарыныц докторы, профессорУДК 94 (574)ББК 63.3 (5 Каз)ISBN 978-601-282-054-6, 5 т.ISBN 978-601-282-026-3 © «Атамура», 2010

а л г ы сезБес томдык «Кене заманнан бугшге дейшп Казакстан тарихынын»6 e c iH m i томы Ka3ipri замангы отандык тарихтын кекейтесп меселелершеарналган. Хронологиялык жагынан бесшпп том КСРО ыдыраганнан кешнелемнщ саяси картасында теуелаз жана мемлекеттер пайда болган 80-жылдардын ортасынан бупнп кунге дейшп окигаларды камтиды.Кай заманда болмасын таяуда гана еткен сеКщщ кершётш дуниенщез!н ой елеНнен ётизу онай шаруа саналмаган. Ал енпме шын меншдегасырга барабар, он ceri3 жылдын окигаларын аясына сыйдырган уакыттын6ip y3iri жайында гана болганда, жуктщ ауырлай тусепш айтпаса даryciHiicri. бткенге карышты каркынмен самгап кетершген шыркау бшктензер салу мумюндт шуде 6ip ултка, сол бакыт конган мемлекет кешбасшыларынынмандайына жазылыпты. Мундай сет тек жасампаздыкка жетелейда.Халыктын игшп жолында гажайып icTep тындырган улы перзенттерсапынан Мустафа Кемал Ататурж, Франклин Делано Рузвельт, Шарльде Голль, Ли Куан Ю, Дэн Сяопин, Махатхир Мохаммад менп орын алды.Казакстан халкы, сондай-ак букш елем журтшылыгы Казакстан Президент!Н.Э. Назарбаевты теуелаздж архитектоникасы сеулетшшершщжене Ka3ipri туракгылык заман жасампаздарынын шогырына жаткызады.Ел Президентшщ егёмендж пен теуелаздж непзш калау, ipreci 6epiKкогамды дамыту жене улттык тарихтын жана беттерш жасау кезещндеКазакстан болашагынын басым багыттарын айкындаудагы алуан кырлыкызмепн1н мазмуны мен меш Нурсултан Эбшулы Назарбаевты КазакстаннынKa3ipri замангы мемлекеттштнщ непзш калаушы, букш халыктаныган кешбасшы ретшде багалаудын алгышарты болып табылады.Казакстаннын тёуелаздак жылдары егемен мемлекет ретшде кальптгасуытарихка когам ем1ршщ cepninai даму жене жуйел1 жанару заманырепнде Kipefli. 1991 жылдан басталатын кезен —жана экономикалык, саясижене кукыктык жуйешн калыптасуы, елемнщ дамыган елдерган; тэж1ри-6eci мен улттык ёрёкшёлйсгерд1 ескере отырып, нарыктык катынастар мендемократиялык институттарды куру жешндеп кауырт жумыс кезещ болды.Бул жылдары казакстандыктар ен басты HepceHi —халыктар арасындагыб1рлш пен мызгымастыкты сактап, демократиялык басым багыттарганепзделген жогары экономикалык жене елеуметпк шгершеуге колжетк1здьКазакстаннын Ka3ipri замангы тарихы нарыктык экономикага непзделгентеуелаз мемлекет куруды, жана саяси жуйеш калыптастыруды кам-7

тиды. Кдлскд кезен iiuiHne елде когамдык жуйе ауысты, жана мемлекеттшкбаскару нысаны дуниеге келш, калыптасты, жана елеуметпк курылым,елеуметпк топ жасактадды, курылымдык экономикалык реформалар жузегеасырылды. Он бес жыл бойына экономиканын кулдырауы, 90-жылдардыналгашкы жартысы мен орта тусындагы экономикалык дагдарыс езM epeciH e жетеп, 6ipT e-6ip T e одан шыгу кадамдары жасалды. 2000—2006жылдары нык сешммен тиянакты жене туракты экономикалык есуге кадамбасу басталды. Кдзакстан Республикасынын халыкаралык катынастар жуйесшщтолык кукылы субъектеа ретенде орныгуы жене баска да б1ркатарсапалык жана кубылыстар Кдзакстан когамынын келбетен тугелдей езгертте.Тарихтын бул кезещ едщ, когамды жене Казакстан халкын Ty6ipiMeHезгерткен тубегейш реформаларды, елеуметпк кайта куруларды камтиды.Казакстаннын Ka3ipri замангы тарихы алуан турл1 окигаларга аса байболуымен ерекшеленедк Олай болу c e 6 e 6 i б1ркатар баска елдерден езгешерек,тек саяси гана емес, ен алдымен экономикалык жангырудын жузегеасырылуымен байланысты едь Посткоммунистек елдермен 6 ip шогырдаболган Казакстаннын нарыктык катынастарды дамыту теж1рибеа болмады.Сондыктан б1зддн елде алгашкылардын 6 ip i болып нарыктык экономиканынH eri3flepi —демократияландыру урдгстерш дамытудын басты экономикалыкалгышарттарын калыптастыру батыл колга алынып, жузегеасырылды.Казакстаннын 6yriHri тарихы мемлекеттшктщ жогары сапалы жанаденгешмен, егемендж акикатымен жене букш когамдык-саяси ж уйеншезгерюке тусу1мен орайлас кедщ.Тарихи уакыт —салыстырмалы субстанция. Оньщ сапасы хронологиялыккамту аукымымен гана емес, непзшен мэндак жене мазмундык тургыдагыcepniH танытуымен багаланады. Казакстан теу ел азд тн щ он сепзжылы елем тарихынын аукымында —болмашы гана кезец. Алайда жекемемлекет тагдыры тургысынан —бул epi бастау, epi жасампаздык, epi тарихибелес. Осынау кыспакты да кыска тарихи уакыт аралыгында жузеге асырылганелеуметтек-экономикалык жене когамдык-саяси езгерютердщкептеп Казакстан Республикасынын теуелаз даму кезеш тагдырын шешшберда. Жалпы журт мойындаган осы 6ip тужырымнын призмасынан игергентеж1рибеш ой елегшен етеазш, талдау кажеттеп айкын KepiHic 6epinтургандай.Теуелаздак жолы на кадам басканда, Казакстан халкы ел болашагынынархитектурасын жасауда езш щ Тунгыш Президентше сешм артты. Сол6 ip тарихи сетте казакстанды ктар Н.Э. Назарбаевтын улттын, когамнынжене мемлекеттщ кешбасшысы ретендеп жасампаздык дарынына шек келтергенжок. Жалпыхалыктык тандаудын дурыстыгын уакыт делелдеда. Тарихитургыдан алганда айтылып отырган жайт теуелаз КазакстаннынKa3ipri замангы тарихынын меш мен мере бастауын сомдайды.Ещшэдщ журш еткен жолы туралы ой e p 6 ip казакстандыкты, сонынйшнде гу манитарл ык гылым екшдерш де толгандырады. Теуелаздштщкарыштап ал га басуы, онын сонау бастау алар булак кез! непзше мемлекетбасшысынын аукымды ой-мураты ал ынбаган болса, мумкш болар маеда? 0 3 iH in Президентемен 6ipre Казакстан халкы алган багытынын кептегенаспектшерш накты icKe асырды. Бупнп танда шз теуелаздж деу)рщщ

бастауында дуниеге келген онын курдастары туралы айта аламыз, оларКазакстан Республикасынын квмелетке толган азаматтарына айналды.K,a3ipri замангы Казакстан когамын жангыртудын жене жана дуниежагдайында ел1м1здщ мемлекетпш н ныгайтудын непзшде Н.Э. Назарбаевтынсейлеген сездершде баяндалган теуелйздж стратегиялары жатыр.«Казакстан дамуынын 2030 жылга дейшп стратегиясы» барша халыккакеншен танылды. Онда былай делшген: «Отыз жылга жоспарлау кекжие-Нн тандау басты eKi фактормен белплещн. Бфшшщен, отыз жыл 6ip буынньщбелсещц eMip кезецш керсетедь Екшшщен, Казакстанда мунай корынбагалау мен балама энергия кездерй енпзу мумкщ дт бойынша, сондайакузактыгы 30—40 жылдык дайын белж болды. Меселен, баска мунайкомпаниялары ушш багдар болган «Шевронмен» де 40 жыл мерз1мге кетймгекол койылды».Республика дамуынын объективп стратегиясын тандау жене онындейектшкпен жузеге асырылуы Казакстаннын Ka3ipri замангы дамуынынжана KeHicTiriH ашты. Казакстаннын саясатшылары мен тарихшылары,саясатганушылары мен экономистер1, окытушылары мен окушылары, жалпыалганда Казакстан халкы 6yriHri танда теуелаздж алганга дейш енпмеболуы MyMKiH емес аныктамалыктар мен угымдарды epKiH пайдалануда.Б1з казак мемлекеттшдп, отаршылдык, идеологиялык ресмшпк, халыказаттыккозгалыс жене баска кептеген угымдар жайында мундай жагдайбейне 6ip еркашан да болгандай енпме етем1з. Осы такырып тещрегшдеппайымдаулар мен ой-пшрлер, юггаптар мен макалалар олардын акыргынвтижей сиякты кунделпсп такырыптын ажырамас белшне айналды.Мунын 6epi егемендпс пен теуелазджтщ накты мазмунмен толыгуы аркасындамумк1н болды. Ен алдымен тарих гылымы жана ем^рдш, тел1мгеpiHeайналды. Нак сол тарихтын алдында теуелазджтщ болашактагы iciHe,мемлекет аумагынын тутастыгын непздеуге, халыктын б1рлш мен когамньщтурактылыгын камтамасыз етуге езшщ улесш косу м1ндеп турды.Теуелйздак жагдайында Казакстаннын халыкаралык мертебеа жешндепмеселе алдынгы орынга шыкты. Teyeлciз республикада когамтанушылардьщжана урпагынын куатты тобын курып, жумылдыру, когамдыксананы калыптастыру, гуманитарлык зерттеулердщ багыт-багдарларын,олардын такырыптарын айкындау, киындыктарды енсеру кажет болды.Гуманитарлык бш мнщ осы багыттагы cepreKTiri мен ынта-жнер1 аркасындакыруар енбек жумсалды, ол Ka3ip езшщ тарихи-талдамалык корытындысынталап eTin отыр.Бурын кез келген зерттеудщ едюнамасы ресми идеология мен тшспелеуметтж тапсырыс шепмен айкындалатын, бул орайда шындыгындаустемдш курган режим тапсырыс берупп болатын. Идеологиялык кшератталаптармен тыйымдар келмеске кеткен жагдайда казак когамынын жекелегенкезендершде онын феномендер1 кандай болганынын байыбынабаруга мумкшдж туды. Мундай жагдайда когамдык гылымдар саласындагыiprani зерттеулер уйдеспруш! рел аткарды, оларда егемен Казакстандакогамдык ой-сананыц калыптасу методологиясынын непздер1айкындалды.9

Казакстанда турактылыктыц орныгуы мен экономикалык даму каркынынынартуы мемлекеттшктщ сапалыкозге денгешмен, накты егемендакпенжене букш когамдык-саяси жуйенщ езгерюке тусу1мен туспа-тус кел-Ai. Казакстаннын феномен! мынада: терен экономикалык куйзелк жэнесоныц салдары ретенде, кеп этникалык социумнын iuiKi думпу1 боладыдеп кутшуше карамастан, ел1м1з кан текпей жене азаматтык мойынсунбаушылыктьщшарпысуы болмай, мемлекеттщ халыкаралык когамдастыктатен кукыкты муше ретенде танылуынын encepuiyi киын жолын журш етеалды.Ец алдымен, мемлекет пен оныц халкы кай заманда болмасын когамдыккауш азджтщ кепш болып табьшады. Халыктардын к а у т а з д т женебейбгт катар eMip cypyi аясындагы ип нетижелерге кол жетеазу1 ен алдыменолардыц мемлекеток шекарасын реамдеумен елшенед1, муны ПрезидентН.Э. Назарбаев туцгыш рет жузеге асырды. Шын мэшнде, нак осысэттен бастап Казакстан мемлекетшщ шынайы улттык тарихы жайындаайтуга мумкщщк туды.EniMi3 элемдйс шаруашьшык-каржылык дагдарыс кайшьшыгы аркылыжацару мен дамуга деген сешмда умтьшысты элемге керсетш берда. Казакстанбупнп танда непзделген жене каржы корымен тиянакталган, дагдарыстанKeftiHri дамудыц 2020 жылга дешнп стратегиясын жасап шыгардыжене мазмуны жана экономикалык ерлеу болып табылатын, жаца онжылдыккааяк басты. Алдагы уакытта теуелаз, гулденген жене саяси турактыКазакстан мемлекетен одан e p i орныктыру багытымен тыгыз байланыстыбар куш-куатгы жумылдыру, елдщ жаца мумющйктерш сынактан еткерум1ндете кутеп тур.Каралып отырган хронологиялык аралыктар шецбер1нде ел1м1здщмемлекеттек тэу ел азд т жене когамдык-саяси жуиёс1нщ калыптасуы мендамуын танып бшудщ теориялык-едюнамалык кекейтесте MOcebranepiКазакстаннын каз^рп замангы тарихынын езекте меселелершщ 6 ip i болыптабылады.Т эуелаздж кезёцивдеи тарихи дамудын казакстандык улпсш щ мазмуныпосткенестек дэуфден Кейшп этаптан ойдагыдай етудац жене Казакстаннынезшдак шаруашьшык, саяси жене идеялык-медени б1регейл1гщщсара жолына шыгу себептер] мен факторларын айкындап алу кажеттшпндеболып отыр. Осыган байланысты соцгы он сепз жыл бойына мына жайттарКазакстаннын саяси тарихынын айкындаушы факторына айналды:• мемлекеттщ б^ртутас сипаты елдщ тутастыгы мен саяси езгер1стердздсото болуыныц Kenuii;• халык шаруашылыгы кешешнщ елеуметтек-экономикалык жангыртылуы;• Президент Н.Э. Назарбаевтын экономикалык игшкке сштеген жолыбойынша кезец-кезендак саяси реформаларды журщзудщ шартын алдынала айкындап берген Казакстан халкына Жолдауларынын элеуметтексаясимэндшш;• жана этникалык кауымдастык ретенде емес, турш улттар азаматтарыныназаматтык езщ -ез1 билеу> неизщ деп казакстандык социумынынкурылуы;10

• улттык каушазджтщ iiuici жене сырткы талаптарын объектив турдекере бш п, оларга дер кезшде ден кою;• К,азакстанньщ халыкаралык аядагы жана геосаяси акикат пен ерекетeTyuii фактор субъект1с1 ретшде калыптасуы.Когамтану гылымыньщ м^ндета Казакстаннын Ka3ipri замангы тарихыныцсан алуан кырларын керсете отырып, онын б1ртутас картинасынжасауда болып отыр. Бул орайда Казакстан когамынын саяси, экономикалык,когамдык жене медени дамуынын курылымдык сеттерш аныктаукажет. Мунын e3i заманауи тарихты езш щ iuiKi айырмашыл ыктары баререкше сала ретшде усынуга мумкщщк бередь Екшни жагынан —онынжуйелшгш керсету жене оны угыныкты да тшмд1 дуние туршде ел1м1здщболашагы ушш жана урпак каркын алатын алан ретшде бейнелеу.Бупнп танда посткенестж кещстжте теуелыздж алган жекелегенелдердщ саяси тарихы жешнде жарык керген iprefli жумыстардын i3iHuieпен аралык кезкарас непзшде б т м н щ туря! салалары мамандарынын салыстырмалытарихи зерттеулершщ кажетп ri туралы толгакты ойлар ерекшекекейтесп меселеге айналды. Бул орайда жалпыадамзаттык тарихтынсан алуан кырларыньщ 6ipniriH тану заманауи тарих бойынша непзп басымбагыт жене бастау алар прекке айналуы тшс екею белгш жайт.Экономикалык, саяси жене елеуметтж-медени багыт-багдарга, теуелазджжагдайында кайта тулеген Казакстан Республикасынын жогары дамукаркынына сай келетш жангыртушылык кезкарас Ka3ipri кезенде тарихедкгнамасы мен тарих 6iniMi тужырымдамасынын Heri3iH куруга тшс.Халыктар мен улттардын 6ipiryi жолындагы i3ri максатын жене олардынеткен тарихын акикат тургысында зерделеу тарих гылымы мен тарихшы-галымдардьщкай заманнан 6epri басты парызы болып келген! мел1м.Халыктын тарихи санасын калыптастыру м!ндет1де тарихшы ушш буданкем сокпайтын epi езекп меселе болды, мунын ез! халыктын аумактыктутастыгын, тш тазалыгын, байыргы медениетш, Отан б1рлтн сактаугакукыкты екендшн делелдейтш дереккездер мен кужаттарды аныктауга,жалган фактшерге аса мукият талдау жасауга нeгiздeлдi. Тарихшылардынжогарыда айтылган пайымдаулары мен i3flemerepi улттар мен халыктардынеткеш мен келешегшщ езекп меселелерше ce3ci3 жол тартады, мундаултшылдык идеологиялык катализатор жене осындай улттык 6ipereitaiKTii3flecTipyflin кепш ретшде KepiHic табады.Улттык мураньщ мулде айрыкшалыгы мен езшдж ерекш елтне денкою б1ржола окшаулану агымын тугызатыны сиякты, ерекше кубылыс орыналып отыр. Мундай кубылыс ecepiH iH салдарлары, едетте, елдекайда жагымсызболып келеда. Кандай да болсын когамдастык 63iH -e3i б1регейленflipyre, окшаулануга умтылатын жагдайда салауатты шыгармашьшык кажыр-кайраттынкушекм токтайды, e3iH-e3i жеткшк-п дережеде дамытуынакалкан койылады, саликалы диалогка жетюзетш жол жабылады. Бул шынайыгылымнын, онын шйнде тарих гылымынын тагдырына жазыл маган.Улттык тарихтын бага жетпес игшхш, e cip ece онын еткендеп кайшьшыктарынпайдалану, шындыгында, тар аядагы саяси мудделердщ жетгстш ушшкиел1 нерседен атгап етуден тайынбайтындардын колайына деп келер еда:Сайып кел генде бул улыстык билiкшiлдiккe, улттык астамшылыкка, e cip eултшылдыкка, осылардан туындайтын т.б. зардаптар атаулыга апаратын11

тете жол. Онын устше K a3ipri дуние езш щ келешегш бгрп^щзйкпен,узшген жене уыстан шыгып, сусып бара жаткан дуниеш жинастыруменбайланыстырады. Тарихты удайы кайта жазу жене кебшесе оны «кайта ойелепнен еткеру» еткеннщ жагымды жактары мен жагымсыз жактарыжешнде уста-устше жана мифтерд! ту гы зады, мунын ез1 улттык тарихнамажагдайында томага-туйыктыкка апарып соктырады, халыктар менкогамдасты ктар ды н 6 ip iry iH e кедерп жасайды.Казакстанда кун тертабше зайырлы улт кдлыптастырудын жана мшдетакойылып отыр, ол сырткы саясатка гана катысты емес, сонымен катар iuiKiмеселелердщ тутас кешенш де козгайды. Дамудын щ рщ салаларынынеш м дш п физикалык инфракурылымнын, кеаби теж1рибенщ, уйымдыккурылымдар мен ынталандыру TeTiKTepiHiH уйлеймш турде уштастырылуыаркылы камтамасыз етшеду олардын сайып келгенде, Казакстан когамыныниндустриялык-инновациялык басым багыттары мен Казакстан халкынынел-аукатыньщ сапасына ез e cep iH типзеташ анык. Екшип жагынан,гылым мен бш мге, академиялык кызметп баскаруга, ею м ш ш к баскарумен каржыландыруга, сапаны камтамасыз ету талаптарына, зияткерлжменш1к кукыктарына, XXI гасырдын елшемдерше сай келетш, туындайтынбарлык медени, экономикалык жене елеумегпк салдарлары бар «бшмпарасаты деу1рше» катысты меселелер жана денгейге койылып отыр. Осындайжагдайда Казакстаннын Шыгыс жене Батые халыктарымен еткендеп,Ka3ipri жене келешектеп тарихи-медени, гылыми жене бш м беру аспек-Tuiepi бойынша езара карым-катынасы 6ipiHuii кезектеп куралга айналатыныc e3 c i3 .Осы енбек тарих гылымында жене баска когамтанушылык ой-niKipсалаларында Казакстаннын Ka3ipri замангы тарихы жеш ндеп алгашкыкорытындылаушы жумыс жасауга талпынган идешстерДщ 6ipi санаудымаксаттутты.Казакстаннын XX гасырдын аягы —XXI гасырдын басындагы елеуметтак-экономикалык,саяси жене медени дамуынын тарихын ой елепненеткшу когамтану саласындагы мамандардьщ калын тобынын куш-жнершшогырландыруды кажет ететан курдел1 миздёт болып табылады. Осы ту ртыданалганда бул басылым окулыктын, дерютак курстардын непзше айналугатшс жене бупнп танда Казакстан Республикасында накты шындыккаайналып отырган жана елеуметтак-экономикалык, саяси жене меденируханижуйенщ непздерш орныктыру мен непзп багыт-тармактарын дамытуурдаеш керсете 6inyi керек.Бесщпп томда Казакстаннын Ka3ipri замангы тарихын багамдаудапринципта меш бар проблемалар мен мeceлeлepдiн аукымды men6epiкаралды. Бeлгiлi 6ip меселелерд! окырман назарына усынбас бурын олардынжалпы зерделену дереж ей, к пап ка KipreH такырып авторларынынКазакстаннын Ka3ipri замангы тарихыныншурла кырлары бойынша ipr^ni,колданбалы, сондай-ак монографиялык енбектёрцйнболуына мен берилл.Хронологиялык жагынан томнын материалдары 198S жылдан Ka3ipriуакытка дейшп кезецда, буган коса 2009 жылдын кекейтеста меселелершкамтиды. Такырыптык жагынан бул енбекте сонгы кенестак саяси реформалардынжасалуы сетанен бастап Ka3ipri заманнын окигаларымен аякталатынтеуелаз Казакстаннын калыптасуы мен эволюциясы басты ныса-12

нага алынып, онын жалпы эдрдюше талдау жасалынды. Осы басылым бойыншакелт тускен тшектер, пшрлер мен ескертулер 2011 жылы тэуелазджтщ20 жылдыгына арналган гргела енбекте ескершетен болады.Томга енген макалалар бай дереккоздерге непзделш жазылды. Ондаотандык жене шетелдж мурагаттардын жана кужаттары мен мел1меттер1,деректе жинактар мен статистикалык есептердщ, мерзгмдж баспасездщматериалдары, сондай-ак агымдагы мурагаттык корлардын материалдарыпайдаланылды.Бесший томга енген гылыми макалаларды жазуга мына авторлар атсалысты.Алгы сез авторлары —К.Н. Бурханов, С.Ф. Межитов, Л.Н. Нурсултанова,Б.М. Сужиков. Казакстаннын Ka3ipri заман тарихынын тарихнамасымендерейтер! — К.Н. Бурханов, С.Ф. Межитов, Л.Н. Нурсултанова,А.С. Эбшкасова, Б.М. Сужиков, К.Ш. Этпмгазинов (1); С.Ф. Межитов,С.А. Жбкгшева, К.Ш. Эл1мгазинов (2); B.F. Аяган, К.Н. Бурханов,С.Ф. Межитов, Ж.К- Туймебаев (3). 1-бел1М —Ж.Б. Эбшгожин, B.F. Аяган,К.Н. Бурханов, Б.М. Сужиков. 2-бел1м, 1-тарау —F.C. Сапаргалиев;2-тарау —Ю.А. Булуктаев; 3-тарау —С.С. Сатыбалдин (1—5); С.Ф. Межитов,Л.Н. Нурсултанова (6); М.Х. Асылбеков, В.В. Козина, Ж.М. Асылбекова(7); 4-тарау —Л.Я. Гуревич (1—2); Ж.К-Туймебаев (3), С.Ф. Межитов(4). 3-бел1м, 1-тарау —КР Сырткы icTep министрлш; К-К. Токаев,Е.Э. Ыдырысов, Т.А. Мансуров, H.F. Айдаров; С.Ф. Межитов, Л.Н. Нурсултанова;2-тарау —Т.А. Мансуров; 3-тарау — Ж.К- Туймебаев,С.Ф. Межитов. 4- бел1м, 1-тарау —КР Сырткы icrep министрлш; 2-тарау—М.К. Алтынбаев, КР Корганыс министрлш. 5-бел1м, 1—2-тараулар —С.Ф. Межитов, 3-тарау —А.Т. Капаева. 6-башм —Э.Н. Нысанбаев. Корытынды—Ж.Б. Эбшгожин.Томнын суреттерш дайындагандар —К.Ш. Эгймгазинов, С.А. Ж еишева,С.Ф. Межитов, А.В. Устиненко. Карта-схемаларды дайындагандар—К.Ш. Эймгазинов, Р.А. Бекназаров. Курастыру жумысын журпзгендер—С.Ф. Межитов, Л.Н. Нурсултанова, Ж.Б. Эбшгожин, Р.А. Бекназаров.Керсеткштерд1 жасагандар —Ш.А. Сел1мгереева, А.Д. Эршова,Р.Е. Оразов, Е.Ж. Оразбек, Ж.А. Калиев, Н. Курманалина, К.К. Нурымбетова,М.Р. Сетенова, А.С. Уелтаева. Томды баспага дайындауга катыскандар— С.Ф. Межитов, К-С. Алдажуманов, Л.Н. Нурсултанова,Р.А. Бекназаров, К.М. Ергмбетова, Ж.А. Калиев, Ж.Г. Казизова,С.К. Рустемов, К.К. Нурымбетова. Материалдарды техникалык жагынануйлесйруш! жене томды компьютерде терген — А.К. Нурманова,К.К. Нурымбетова, А.Т. Саурыкова.Казакша басылымнын редакциясын карагандар —Э. Шрманов пенИ. Хасенулы.Редакциялык алка, авторлар жене осы басылымды дайындаушыларжан-жакты кемек жене каржылай жердемдескеш упйн «Атамура» корпорациясынынпрезиденте Кул-Мухаммед Рахымгали Абрарулына, бас редакторыШрманов Эдшхан Батырханулына, редакция MeHrepyniici ИгенХасенулына шынайы ризашылыгы мен ерекше курметен бшпред1.Кол ушын созып, К1тапты дайындау барысында акыл-кенес бергеназаматтарга да зор алгысымызды айтамыз.13

КАЗА^СТАННЬЩ КА31РГ1 ЗАМАН ТАРИХЫНЬЩТАРИХНАМАСЫ МЕН ДЕРЕКТЕР11. ТАРИХНАМАКазакстаннын тэуелаз мемлекет ретшдеп даму кезешнщ тарихынKa3ipri уакытта отандык галымдар да, шетедщк галымдар да кулшына зерттеуде.Жана мемлекеттшктщ орнауы, президентпк институпын орныгуымен эволюциясы, билжтт бежсу жуйесш дамыту, когамды демократияландыру,партиялык курылымныц эволюциясы, мемлекетпк-кукыктык жуйемен сот жуйесшщ калыптасуы проблемасы бойынша бтркатар енбектербар. Улттык б1регейл!к, мемлекеттшктт ныгайту барысындагы этносаралыкуйлеамд1 катынастарды калыптастыру мэселелер1 кызу талкылануда.Ешщздщ тарихи зерттеулер саласындагы басты мекеме КазакстанРеспубликасынын БМ м жэне гылым министрлт Гылым комитетшщШ.Ш. Уэлиханов атындагы Тарих жэне этнология институты, КР Президентшщжанындагы Казакстаннын стратегиялык зерттеулер институты,Казакстан даму институты, Казакстан Республикасынын Президент!Н.Э. Назарбаевтын тапсыруымен 2008 жылы курылган Мемлекет тарихыинституты осы багытта елеуш зерттеу жумысын журйзда, олардын нэтижелер1,ецбектер1 бдрнеше мэрте жарияланып, кен ау кымды гылыми айналымгаенлзида.Тэуелаз мемлекетп орнату жэне когамнын жанару практикасы усынганKa3ipri замангы проблемаларды жанадан ой елегшен етизуге орайКазакстан тарихын зерделеуге кезкарас тубегейт езгерщ. Халыктын тарихынзерделеудщ жене тарихтагы езш щ орнын тусшудщ, улттык Kaflipкасиетйкорлайтын айдарлар мен таптаурын щщршсерден арылудын маныздылыгыКазакстан когамын улттык топтастырудын пэрмещп тэеш нёайналды.Тарихи дамуды зерделеу ypflici сан кырлы ж эне оган ecipece когамдамуынын нак осы транзиток кезешнде талдау жасалуда. Ж ана ашык,демократиялык мемлекеттщ калыптасуы, толып жаткан проблемалардыез1рлеумен байланысты объективтт талдау мен жарыкка шыгаруды кажетететш жана М1ндеттерд1 отандык тарих гылымынын алдына койды.Казакстан Президент! Н.Э. Назарбаев ецбектершщ тарихнамалыкмеш. Т эуелаз даму жылдары Казакстан Республикасында туындап жаткан14

жана урдгстерге ез устанымы, оларды кере бшу ен алдымен Н.Э. Назарбаевтын20-дан астам ютаптарында бейнелендь Олардын катарында: «Эдшеттщак жолы», «Теуелаздж белестерЬ>, «Еуразия журепнде», «Тарих толкынында»,«Бейбшшягк кшдш», «Fасырлар тогысында», «Сындарлы онжыл», «Казакстан жолы», «Казакстаннын егеменд! мемлекет ретшдекалыптасуы мен дамуынын стратегиясы» т.б.1кггаптар бар.Халыкаралык катынастар жуйейнде лайыкты орын алу егемендж жариялангансеттен бастап Казакстан Республикасынын басты мшдетшеайналды. Казакстан тарихынын Ka3ipri сатысы ерекше манызды, ейткешол ic жузшде республиканын болашагын, онын жаца гасырдагы беделшайкындайды. Теуелйздж алганнан кейш Казакстан езш щ сырткы саясистратегиясында сырткы дуниемен тепе-тецджте даму меселесш 6ipiHmiорынга коюды талап еткен накты геосаяси шындыкка тап келдьБ1з егеменджта негурлым толык камтамасыз етуда жене халыкаралыкаренада Казакстаннын мудделерш коргауды кездейтш сырткы саясаттыцKa3ipri кеп факторлы багытын дейектш кпен ныгайтудын Kyeci болыптабыламыз. Казакстан Республикасынын Президент! Н.Э. Назарбаев былайдеп атап керсетп: «Ел1м1здщ халыкаралык саясатынын кеп салалысипаты ез уакытында дурыс айкындалды. Бул Казакстаннын геосаяси жагдайына,онын улттык-мемлекеттж мудделерше толык сай келедь ОлардынКазакстаннын таяу тещрепндеп елдерге гана емес, сонымен 6ipre езараTHiMfli ынтымактастык белсещц турде дамып отырган алые шетелдерге деколданылу epici бар».Н.Э. Назарбаев казакстандык сырткы саясаттыц узак мерз1мдж максатыесеб1нде «Казакстаннын егемещй мемлекет ретанде калыптасуы мендамуынын стратегиясынын» ойдагыдай жузеге асырылуы ушш колайлысырткы жагдайларды калыптастыру жене колдауды айкындады.2Бул орайда Казакстаннын сырткы саясаты узак мерз1мд1 улттык мудделердабасшылыкка ала отырып, жеткшкта дережеде ертараптандырылганжене кеп салалы саясат болып табылады. Осыган байланысты ПрезидентН.Э. Назарбаев КР Сырткы icTep министрлт Алкасынын 1998 жылгыкыркуйектеп кецейтшген отырысында былай деп атап K ep cerri: «вткенжылдар б1зд! Казакстан упин кеп салалы дипломатияны жузеге асыруданбаска негурлым парасатты да онтайлы сырткы саясат жок деген niK ipreорныктырды. Бул влeмдiк ютерде елеул1 рел аткаратын жене ел1м1з ушшпрактикалык мулде болып табылатын барлык мемлекеттермен достык женеболжалды езара катынастарды дамыту. Казакстаннын болашагы —Азиядада, Еуропада да, Шыгыста да, Батыста да».3Н.Э. Назарбаевтын «Бейбшпшк щндегш атты 3eprreyi заманауи дуниенщаса курдел1 проблемаларына арналган. Сез жок, сырткы жене iinKiфакторлардыц тутас 6ip кешещне талдау жасамай жене оны ескермей,бейбйг болашакты орнату MyMKiH емес, олар, калай дегенмен, улттык каушазджкежене жас мемлекетам!здщ аумактык тутастыгына барынша салкынынтипзедь «BipaK шеппм кабылдаудын 6ip парадоксы мынада екеш даусыз:шеппмнщ кебше-кеп кате болып шыгатыны, онда тым кеп факторлардыцескершетшдшнен гана. Былай карасак, KepiciHiue, елдеб1р nieiniMfliсыншыл талдау Te3iHeH Ke6ipeK eTKi3in, ыктимал нускалардын берш ескерсен,ол шеппм проблеманы жетаалжта дел бейнелейтан секищ болып Kepi-15

недь BipaK, ic жуз1нде олай емес, ic жузшде дурыс шепнм 6ip гана алгышартканепзделед1 жэне ол шепнм кабылдау процеанде ескершетш факторлардынкепш ш гш е ж ш -ж т керегар болып шыгады.B ip aK кшератсыз прагматизмнщ тек 6ip гана epicKe ез шектеулер1бар. Жаппай кырып-жою кару ына катысты epicre кисын да, парасатты дилеммада жок. Мунда барлыгы да тек тарихи жауапкерш шк пен ембебап,перспективалык кере бшудщ болуына непзделген.«EKi жактын да кешлд1 курып кету1» деген меселеде немесе сешмгенепзделетш, жанжалды ахуалды бэсендететен парасатты мемше 1здестерудебулталак жок, болуы мумкш емес».4Н.Э. Назарбаевтын «Сьщдарлы он жыл» атты кггабында Ka3ipri замангыланкеспк, жаИандык жене ешрл1К каушазджте камтамасыз ету проблемаларыжене оларга карсы курес шаралары карастырылган. Казакстандаланкеспк, хнапицис пен экстремизм проблемалары мен олар тарапынанкелетен кауш-катер есте болжалды сипагга емес, ебден накты жене айкынсипатта болып отыр, буган e c ip e c e , ешрлер мен жалпы халыкаралык когамдастыктынсаяси, елеуметпк, экономикалык проблемаларынын езара байланыстылыгынантуындаган халыкаралык ланкестектщ белгш 6 ip жаЬандануынескергенде толыгырак кез жeткiзyгe болады. 0 3 iH in ецбегшде Президентбылай деп атап керсетте: «Казакстанда дши экстремизм — улкенаяда K epiH ic таба коймаган кубылыс, алайда туптен тубшде, конфессиял ыктураксыздык n p o u e c i б1зде де тебе K e p ceT y i MyMKiH деген K a y in белгшдережеде бар. Эрине мундай куатты кауш-катер, оны дер кёзщде сезшбегеннемесе алдын алмаган жагдайда тебе керсетпек».5Президент Н.Э. Назарбаевтын теуелазджтщ 15 жылдыгы карсанындажазылган «Казакстан жолы» деген енбеп егемен Казакстаннын калыптасуымен дамуынын шеж1ресше айналды. Онда мемлекет пен онын кепултты халкынын eMipiH ry6ipiM eH езгерткен iprem саяси жене елеуметтекэкономикалыктурленушщ егжей-тегжешп сипаттамасы берши. KiTanTaэтносаралык жене конфессияаралык татулык пен кел1амге непзделетшелеуметтек-саяси турактылык меселеа басты орындардын 6 ipiH алады.Теуелаздактец алгашкы жылдарынан бастап бул меселе мемлекеттек идеологияденгейше кетерщвд Т урла улттык-дши медениетпн тайталасы салдарынанелемде болып жаткан елеул1 жанжалдар мундай кезкарастын дурыстыгынкуаттайды.Президенттщ ютабы тогыз тараудан турады, онда республиканын 6ipтендепкуат алып келе жаткан даму жолы ашып кереетеледа Автор Казакстаннынжана тарихынын ен киын да жаркын сэттерш, теуелаз жас мемлекеттенкалыптасу жолындагы айтулы окигаларды сипаттайды. Казакстаннын2030 жылга дейшп дамуы стратегиясында един колданыстагы Конституциясынкабылдау ypflici, мунай-газ ресурстарын игеру жолындагыалгашкы кадамдар, улттык валютанын жасалуы, орныкты банк жуйесшжасактау, жекешелендару жэне жер реформасын журпзу секицц еткентарихтын ерел1 кезендерш, киын еткелдерш баяндайды. Мемлекет басшысыжана астананын казыгын кагуга калай кол жетгазгенш, казак eni перзен-TiniH алгаш гарышка ушу сапарын мактаныш сезтм ен орта га салады.Елщ ушш аткарган игшкте icrep жемйй еткещц ой елегшен еткергендеайшыктала туспек. Теуелаздж туы желб^реген елдщ кол жеткен бакы-16

тын баянды ету жолындагы он бес жыл, онын шуюрлж етер бел-белестер1керуендей избектелш кез алдына келедь KiTan авторы такырып аясынынкещцгше карамастан, онда жалан фактшер мен ресми корытындыларгажол беруден repi, езшщ жан-журепмен сезшген ой толганыстарын, ep6ipаткарган icTeH алган куаныш-леззатын, ертенп урпакка ес болар естелж-Tepin карапайым да шурайлы тшмен баяндайды.КСРО-да 80-жылдардын екший жартысында экономикалык женесаяси реформалардын Kyftpeyi тeyeлciздiк алардын алдында болды.Н.Э. Назарбаев атап еткеншдей: «Казакстан мемлекеттшгш куру npoueci—курдел!, кеп ецбект1 кажет ететш, сан кырлы мшдет. Бул туста ойланбаганасыгыстык пен орынсыз жайбасарлык болмауга тшс. Билжтщ барлыктармактарынын езара тусиисппн, езара ic-кимылын камтамасыз ету манызды...Heri3ri жалпыулттыкбасымдыктардын катарына тубегешп елеуметтж-экономикалыкреформаларды жузеге асыруды коскан жен. Бул —ка-3ipri Казакстаннын теуелазджалуындагы езекп меселе. Реформалар тагдырысаяси саланы мемлекетпк баскарудын туткаларымен тжелей байланысты.Эйткеш Казакстаннын сонгы онжылдыктардагы дамуы ете курдел1де аукымды процестермен сипатталып отыр. Нак осы кезде республикааумагында б!ркатар аса зор багдарламалар жузеге асырылды».6«Казакстан жолы» —мемлекет орнату, жана когамды жасактау теж1ри-6eci болашак уппн айрыкша кундылык болып табылатын тарихи окигалартуралы кен аукымды акпараттан туратын KiTan. Бул енбек заманауи отандыкжене дуниежузшк тарихнаманы елеул1 турде толыктырды, ютап жарыккашыккан сеттен бастап елемдж сарапшылардын назарына ш л и ,елемнщ тедий тшдерше аударылды.Мемлекет басшысыньщ «F аламдык когамдастыктьщ тубегейлз жанарустратегиясы жене еркениетгердщ epinT ecnri» атты жана eH6eriHiH дуниегекелущен байланысты Казакстаннын Ka3ipri замангы тарихынын тарихнамалыкмумкшдап айтарлыктай байыды. Басылып шыккан алгашкы кунненбастап, енбек казакстандык жене шетелдж саясатшылар, экономистер,саясаттанушылар, тарихшылар жене ен бастысы —Казакстан халкы тарапынанкемелд1 ой белгсер ютабына айналды. Бул енбек Н.Э. НазарбаевтынKa3ipri замангы елем жагдайында Казакстан мен онын халкыньщ игштспболашагы туралы алдынгы ецбектершде басталган когамнын постиндустриялыкдамуы проблемалары на журпзген ipreni жене терен гылыми зерттeyлepiнiнжалгасы болып табылады. Автордьщ будан бурыныракталдаужасаган, еркениетгердщ epinrecTiK стратегиясынын неиздерш, энергетикалык-экологиялыккаушаздж, технологиялык дамудын еркелкш п,экономикалык катынастардьщ жетщдаршмегендш сиякты постиндустриялыккогам мен Ka3ipri замангы жаЬанданудын кекейтесп меселелершшешу барысында колдануга болады.Ресей мен Казакстан галымдары ез!рлеген «бркениеттердщ 2050 жылгадейшп кезен аралыгындагы болашагы» атты гылыми жаЬандык болжамнепзвде автор галами когамдастык пен еркё^еттерэр1птест1г1нту5ргейл1жанарту кагидаты непз1нде жогарыда аталган кекейтесп уш меселен! тшмд1шешу стратегиясын тужырымдайды. Бул стратегияны автор Б¥|¥ БасАссамблеясынын кезекп сессиясында карап, кейшнен Орныктц дамужешндеп Дуниежузшк баскосуда талкылауга болады деп есептейрд, бул17

баскосуды Н.Э. Назарбаев 2012 жылы Казакстаннын елордасы —Астанадаетюзущ усынады. BY Y Бас Ассамблеясынын 2007 жылы кыркуйекте еткенотырысында сейлеген сезвде автор осындай кемел ойларын ортага салды.Постиндустриялык еркениеттщ кекейтесп мeceлeлepiн шешу уппй,Казакстан Президентшщ ппаршше, галами страте гияны ез1рлеу кажет,ол жана гасырдын талабына жуйел1 жауап бермек жене когам OMipiHiHбарлык жактарын тубегейш турде жанарткан болар едк Ал муны еркениеттердшгаламдык epinTecTiri непзшде icKe асыруга ебден болады дептуй1ндейдтН.Э. Назарбаев енбектершщ тарихнамалык манызы мынада: КазакстаннынТунгаш Президентшщ шыгармалары ой-птрлерш щ жалпы гибраттыкжешсщ сактай отырып, ылги да туащпрушшк-туащпрмелж сипаттаболып кедедо. Адамзат пен когамды толгандыратын кекейтесп меселелержайында, олардын еткенш, 6yriHi мен келешегш керегенджпен пайымдайтынмемлекет басшылары санаулы гана болган. Теуелаздж теж1ри-6eciHiH тагылымдарына непзделген болашакка шынайы гибратты енегеахуалын жасаган теуелшздж сеулеткершщ ой-арманы жас жеткшшек пентеуелаздж курылысшысынын —Казакстан азаматтарынын журепне етенежакын сезшедьКазакстаннын Ka3ipri заман тарихынын жалпы езект1 мэселелерi.Тоталитарлык сана-сезш мен ойлау жуйеа келмеске кеткеннен кейш мумкшболган тарих бш мш идеологиясыздандыру тарих гылымынын жанабагыттарынын жанданып, e p ic алуына cenTiriH типздь Осы багыттагы зерттеулердараланып, кайталанбас ренк ала бастады. Казакстан тарихы ж е­шндеп академиялык жогары оку орындары ецбектерщце бастапкы дереккездерхотерен де жан-жакты зерделеуге непзделген проблемалык кисынKepiHic таба бастады.Елбасынын жене жалпы мемлекеттщ улттык тарихтын кайта врлеуямен Казакстанда тарихи сананын калыптасуына, Казакстан когамындакогамдык, саяси жене гылыми белсендшктщ жалпы ерлеуше багытталганбастамалары улттык тарихты байсалды гылыми ой елегшен етюзу денгейiHeкетердь Сонымен 6ipre осы багыттагы зерттеулер, «здеспрулер менпайымдаулар бупн танда отаншылдыкка, азаматтык рухта тербиелеу icinaeКазакстан когамы ушш накты нетижелер беруде жене болашакка дегенсешм уялатуда.Теуелаздж пен егемендж алганнан кешн Казакстаннын алдында e 3 i-HiH мемлекеттшпн орнату, ныгайту жене жетщщру мшдеттер1кутш турды.КСРО-нын ыдырауы, галамшардын баска ещрлершен езгеше турде,терен тарихи тамырлары бар теуелаз мемлекеттердщ 6 ip кездер1 жогалтыпалган мемлекетолшн жангыртты. Егемен Казакстаннын алдында елд!баскарудын принципн жана мемлекеток институттарын куру жeнiндeгiаса манызды проблемалар кешенш шешу мшдел турды. Жогары билжоргандарымен 6 ip re теуелаз жас мемлекеттщ толымды сырткы саяси идарасынкуру да, ал сонымен 6 ip re мемлеке,пм1здщ халыкаралык когамдастыккаKipyi бойынша кажетп шарттардын орындалуы ушш THicii кужаттарез1рлеу де бхршш! кезектеп мщдёттерддц катарында болды.Элбетте, Казакстан Республикасынын Бш м жене гылым министрлшFылым комитетшщ Ш.Ш. Уелиханов атындагы Тарих жене этнология18

институты К,азак.станнын тарих гылымынын кешбасшысы саналады, олбурын зан жузшде Улттык Fылым академиясынын жуйесшде болды. XXгасырдын 90-жылдарыньщ ортасынан басталган кезенде жэне Ka3ipriуакытка дейш осы Институтгын зерттеушшер ужымы кыруар жумыс аткарды,бул енбек, екшнпке карай, KyHi бугшге дейш лайыкты багасын алмайк ел ел i.Теуелаздж тацында халыкаралык байланыстардьщ тарихи сабактастыгынйепздеу жене Казакстаннын елем тарихындагы орнын айкындау мшдеттер1алдьщгы шепке койылды. Мундай жагдайда жана турпатты тарихшылардынкуатты корпусын курып, жумылдыру, теуелаз республикадатарихи сананы кал ы птастырудын жана тужырымдамасын ез^рлеу, тарихизерттеулердщ непзп багыттарын, олардын такырыптарын айкындау кажетболды, ягни улан-гайыр енбек ету MiHaeTi алга койылды. Ш.Ш. Уелихановатындагы Тарих жене этнология институты ужымыньщ улесше Казакстанхалкынын, елемдж когамдастыктын алдында егеменщ тарих пен тарихнаманынкагидаттары мен басым багыттарынын жаршысы м1ндета тщц. Институтмамандары «Казакстан Республикасында тарихи сананы калыптастырутужырымдамасын» жасады, ол 1995 жылы уюметтж денгейде беютшдтТёу ел аздж тщ алгашкы он жылында Казакстан тарих гылымы ментарихнамасынын даму ypflici белгш когам кайраткерь тарихшы-галым,устаз жене Казакстан тарихшылары кауымдастыгынын курметше ие болганкешбасшысы академик М.К- Козыбаевтын еам!мен тыгыз байланысты.Казакстаннын теуелаздж алуы шыгармашылык арсеналда галымнынжана кырынан ашылуы ушш объективта турде жагдай жасады, ейткеш еналдымен тарих теуелазджтщ басты телшгерше айналды. Нак осы тарихтьщасуында теуелазджтщ болашагы, мемлекет аумагынын тутастыгынкамтамасыз ету, халыктьщ Gipmri мен когамнын турактылыгы, жалпы улттыккаушйздж iciHe ез улесш косу мшдета турды. Халыкаралык байланыстьщтарихи сабактастыгы мен Казакстаннын дуние жуз1 тарихындагы орнынаныктау 6ipiHmi кезекке койылды. Осындай жагдайда тарихшылардьщжана куат кезшщ мыкты арнасын куру жене тербиелеу, теуелаз республикамыздынтарихи санасын жет1лд1рудщ принципа турдеп езгешекагидатын калыптастыру, тарихи зepттeyлepдiн багыттары мен олардынтакырыптарын тиянактау кажет болды. М.К- Козыбаевтын ултка женееркениетке катысты ой-niKipi, тужырымдамалык акыл-парасаты онын гуманист-галымретанде ri кырын аша туста. Теуелс1здж танында ол этникалылык,«халык», «улт» деген угымдардын unKi езара байланысы жене тарихишарттылыгы проблемаларын ой елепнен етк1зуге ерекше ден койды.Бул орайда ол осы аныктамаларды зерделеу барысында казакстандык ерекшелжтерменшектелш, улттьж айрыкшалыкпен туйыкталып калмай, жалпыадамзаттьжкундылыктар дергеш тургысынан карады.7Казакстаннын Ka3ipri замангы тарихында 1986 жылгы желтоксанокигалары ерекше орын алады, бул окигаларга мурагат деректер1 бойынша60 мыннан астам адам катысты, 8 мыннан астам адам камауга алынды,200 катысушы сотталды, 6ip жарым мьщнан астам адам кугын-сурпнгеушырап, еюмшш1к жазал ау га тартылды. Каншама жас кыршын каза тапты.Кезвде Парламенттан арнаулы комиссиясы 1986 жылгы желтоксан окигаларынынсебеб1н зерттеп, зардаптарына талдау жасады. Алайда бул окига-19

лар отандык тарих гылымында ел1 лайыкты K epiHiciH тапкан жок. Желтоксанокигасына сол кездеп партия басшылыгы кара дурсш ж алганидеологиялык бага бердг Алайда кетерш ске катысушылар мен оныкез1мен кергендердш айгактары Алматынын аланында болган окигаларгабершген бастапкы баганы TepicKe шыгаруга мумкщюк бердь Ол кездекетерш ош лер ерекеп «бул1к жэне ултшылдыктын шектен шыкканK epiHici» ретснде багаланган едь Окиганын акикатын аныктау: кужаттардынжойылганына, мел1меттердщ аса купия турде сакталганына карамастанмумюн болды. Академик М.К- Козыбаев деректп кездердш, окигаларгакатысушылардын айгактарын саралауга eлeyлi улес косты. 1997 жылы111.Ш. Уэлиханов атындагы Тарих жэне этнология институты М.К,. Козыбаевтын«1986 жылдын желтоксаны: дакпырт пен шындык» атты ецбепнжарыкка шыгарды. Бул енбек желтоксан окигаларынын онжылдыгы карсанындажарык керщ, автор алгы сез1нде былай деп жазды: «Осы окигаларгашынайы гылыми бага беретш, онын манызы мен аукымын керсететш,осы окиганын егемен Казакстаннын калыптасуы тарихында алатын орнынайкындайтын уакыт жетп».8Осы 6ip келем1 шагын, алайда манызды енбекте осынау тарихи окигагажанаша карап, багалауга мумкщщк беретш кен аукымды материал берщщ.Автор болган окиганы тунгыш рет «желтоксан кетерш а» деп атап, оганшынайы талдау жасай бщщ. Атап айтканда, академик былай деп жазды:«Казакстаннын улт-азаттык козгалысынын тарихында улттын жеткшшекурпагынын желтоксан козгалысы ерекше орын алады. Козгалысты, 6ipiHшщен,iuiKi улттык манызы бар (улттык сана-сез1мшн оянуы) окига реттнде,еюнппден, жалпыодактык аукымдагы (одактас республикалардын егеменд1калуына cepniH берген) окига ретшде, ушшшщен, елемдж манызы баркубылыс («социалистж лагерьдш» ыдырай бастауы) ретшде багалауга болады*.Желтоксан кетершсш гылыми тургыда егжей-тегжейл1 непзделгенкезен-кезенге белу усынылды, онын козгаушы куштер1 аныкталды. Булзерттеудщ кундылыгы кетершстш, себептер1 мен манызын автордын ашыпкерсету1нде: «1986 жылдын желтоксанында улт-азаттык козгалысы ез дамуынынжана кезецше аякбасты. Ол Одактын ьшырауымен жене республикалардынегемендж жариялауымен аякталган тутас 6ip тарихи белестщбастауы болды».Будан кейшп жылдары сапа жагынан алуан турл1 кептеген журналиста жарияланымдар жарык керд1, оларда кеб1несе шын мешнде осы окигалардыез кез!мен кермеген б ел гш 6ip авторлардын субъективп багасыбергада Мундай багалаулардын гылыми непзделген сараптамалык peciMдермен зерттеулердщ орнын баса алмайтыны айдан анык едкЖелтоксан окигаларынын тарихнамасын публицист жене журналистКоммунар Табейдщ енбектер1 айтарлыктай байытты. К. Табейдщ «XXгасырдын обасы» (1989), «Желтоксан шеж1рес1» (1991), «Музда жанганалау» (1993), «0з халкынын перзенп» (1994), «Кайсар рухты казак» жене«Казактын желтоксаны» (2007) атты ютаптары 1986 жылгы желтоксан окигаларынаарналды. ©зййцсонгы кггабында автор 1986 жылгы желтоксанокигаларынын Казакстанда бурын беймел1м болып келген айгактарынпайдаланды, ютаптын басыл ымы кетерш стщ 20 жылдыгына орайластырылды.К1тапта Казакстан мен Ресейдщ арнайы кызметтершщ муражайла-20

рында бес жыл мугдарында жиналган материалдар бершдь «К,азак,тьщжелтоксаны» терт бел1мнен, eKi деректе ецпме жене макалалар жинагынантурады. Казак жастарынын ерлФий сипаттау ушш пайдаланылган нактытарихи кужаттар кггаптын мазмунын толыктырып, байыта тускен.Желтоксан окигаларына арналган енбектер, едетте, кужаттык, публицистикалыкжинактар сипатында болып келеда. «Алма-Ата. 1986. Книга-хроника»атты к1тап та осы урдютен шыга алмады. Бул журналистжмакалалар мен партиялык непзп кужаттар метпйнщ жинагы. Жинактабершгей жене авторлар 1990 жылдардын басында жазган сараптамалыкпублицистикаларда желтоксан толкуларына шынайы бага беруге тунгышретталпыныс жасалады. Мухтар Шахановтын 1990 жылдардын басындаШвеция мен Улыбритания университеттершде окыган flepici осы урдастеншыкты. Белгш когам кайраткерь атап айтканда, болган тарихи окигагашынайы бага беруге талпынды: «1986 жылдын желтоксанында казак жастарынынбой KeTepyi Tirni де ултшылдык сипатга емес еда. Ол баска халыктаргакарсы, сонын iminfle орыс халкына карсы багытталган жок. Алматыдагыжелтоксан толкулары —шын меншде, ею куптц : буыны беюмегенжас демократия мен екшш1!л-ем1ршшдж жуйенщ елдеп тунгыш кактыгысы».9Жинакта орталык кенестж баспасезден («Комсомольская правда»)жене Казакстан баспасезшен («Огни Алатау», «Ана тип», «ВечерняяАлма-Ата») алынган макалалар бершген.10Оюшшке карай, осы окигалардын себептер1 мен салдарлары тарихгылымында ел! кунге дейш езш щ тупкш кп багасын тапкан жок. Окигалардындаму ында, олардын басып-жаншылуында кептеген даулы меселелермен аныкталмаган жагдайлар бар. Алайда болган окигалардын ез1Кенес Одагында орын алган саяси, елеуметпк жене этносаралык тамырытерен проблемаларды ашып керсетп. Аталмыш факторлардын еркайсысыб ел гш 6ip дережеде жастардын бой керсетуше себеп болды. Желтоксанкетершсшщ себеп-салдары тарихтын терен койнауынан бастау алып жатты.Студент жастар орталыктын шеиймше карсы болып кана койган жок,сонымен 6ipre ектемшш билжтен улттык кукык, елдщ ар-намысы мен кад!р-касиепн,бостандыкты коргады, ез халкынын —казак халкынын болашагыушш куреске шыкты. Желтоксан кетерш а дуниеге келген демократияжагдайында улттык сана-еезщнщ жаркын KepiHici мен оянуы болды.Желтоксан окигаларынын акикат шындыгын гьшыми непзделген зерттеугана аныктауга мумкшдж бередй 1986 жылгы желтоксан кетерш а кецестжкогамнын мызгымастай саналатын елеуметтж-психологиялык жуйесшшытынатты, кецестж когам ережеа бойынша этникалык непздегт жанжалатаулы жат кубылыс болатын. Алайда осы окигалардын влеуметтж-психологиялыкжене медени-тарихи астарына осы кезге дейш толык аукымдаталдау жасалмады. Осы курдел1 удерютердщ 6epi олардын ep6yi мен езараыкпалдастыгы тургысынан алганда объективтт турде багдарланган i3ruiiKTiсараптаманын басты назарында болуы мумкш жене солай болуга тшс.К. Жигалов пен Б. Султановтьщ енбектер1 Казакстан РеспубликасынынТунгыш Президент! Н.Э. Назарбаевтын кызметше, Казакстаннынегем ен д т мен теуелиздап урдШне арналган. Ж.Х. Жушсованыц,А.К. Котовтыц енбектер!нде Казакстан мемлекеттшт институтгарынын21

тарихи тургыда дамуы зерттелген. Б.А. Майлыбаевтын, Б.У. Этемгсовтын,Е.М. Жексембиннщ, С.З. Зимановтын., Э.Н. Нысанбаевтын, О. Сэбденшнжене баскалардын зерттеулершщ басты такырыбы елдщ imKi дамуынынпроблемалары болып табылады.Г.Б. Ханньщ басшылыгымен дайындалган ужымдык енбекте КазакстанРеспубликасынын дербес сырткы саяси багытынын калыптасуы мендаму ypflici кетерщщ, онын стратегиялык максаттары мен Heri3ri мвдеттеpiHe,принциптерше жене басым багыттарына талдау жасалды, ел Президент!Н.Э. Назарбаевтын Казакстаннын сырткы саясатынын тужырымдамасынез1рлеуге коскан елеул1 улей айтылды.11М. Жушсова мен Т. Мансуровтын «Егемендж келбетЬ атты монографиясындажене Казакстаннын Мемлекет жене кукык институты галымдарыньщужымдык зерттеушде12Казакстаннын егемендш практикасынажан-жакты талдау жасалды. Казакстаннын саясаттанушы-галымдарытеуелйз жас мемлекеттщ саяси жуйесшщ калыптасуын талдауга елеул1улес косты. Кептеген гылыми енбектердщ арасынан М.С. Машаннын«Казакстаннын саяси жуйей: турлену, бешмделу, максатка ж ету» (2000),К.Н. Бурхановтын «Казакстаннын XX гасырдагы елеуметтж-саяси жуйейнщэволюциясы» (1997), Ж.Х. Жушсованын «Казакстан Республикасы.Президент. Демокартия инситуттары» (1996), А.Х. Бижановтын «КазакстанРеспубликасы: ётпёш кезен когамынын демократиялык жангыруы*(1997), И.Н. Тасмагамбетовтын «Элеуметтж саясат жене саяси турлену*(1997), Ж.А. Мырзалиннщ «Дестурден Ka3ipri заманга: Казакстаннынсаяси институтгарынын жангыруы* (2000) жене баска да зерттеулерд1 ерекшеатауга болады.13Н.Р. Жотабаевтын «Демократия мен парламентаризм туралы* аттыенбеп зор ыкылас тугызады, дербес уш енбектен туратын монография 6ipтакырыпка 6ipiKTipuireH, олар: «Парламентпк кызметтщ кейб1р штрихтары.Кремльдщ кезкарасы», «Демократия: аныз бен акикат» жене «Казакстандапарламентаризмнщ басталуы*.14Автор демократиянын кагидатын,Казакстанда нарыктык экономикага ету кезещнде парламентаризмнщкалыптасуын туйш кп турде баяндайды, парламентаризмнщ кекейтеспмеселелерш, он ёкзнш сайланган КР Жогаргы Кецёйнщ мемлеКетплжтщжене теуелйз жана мемлекетпн нарыктык экономикасынын заннамалыкнепздерш жасаудагы кызметш ашып керсетедьСондай-ак Н. Калиевтщ «Казакстан парламентаризм!* атты монографиясында,«Теуелйз Казакстандагы Парламент: жай-куй» мен проблемалары»атты ужымдык енбекте де Казакстан Парламентшщ калыптасу тарихыегжей-тегжейш зерттелд1, олар зан шыгарушы органнын калыптасуурдюш, онын мемлекетпянстщ калыптасуындагы жене елде реформалардыжурпзудеп релш талдауга, Казакстанда парламентаризмнщ одан epiдамуы жолдарына арналды.15КР БГМ ГК-н1н Ш.Ш. Уелиханов атындагы Тарих жене энтологияинституты, КР Президент! жанындагы Казакстаннын стратегиялык зерттеулеринституты (КСЗИ), ел-Фараби атындагы Казак Улттык университет!,КР БРМ-нщ Философия жене саясаттану институты сиякты баскада гылыми орталыктардын белевши зерттеу кызметшщ аркасында казакстантанукен аукымда дамыды.22

Казакстаннын тарих гылымында теуелйздж жылдары Ka3ipri замандагыотандык тарихка талдау жасауга арналган кептеген зерттеулер жинакталды.Тарихнамада Казакстан материалдары непзшде жазылган ipгeлiенбектерде Казакстан мемлекеттшгшщ дамуы проблемалары белгш 6ipдережеде орын алады. Тарихшылар М.К- Козыбаевтын,16С.Ф. Межитовтыц17жене баскалардын корытындылаушы ецбектергнде турл1 кундымел1меттер бершген. Осы жумыстардын еркайсысы теуелс1з Казакстантарихнамасын ез1рлеуге белгш дережеде ез улестерш косты.Ж.Б. Эбшгожиннщ «Казакстаннын елеуметт1к-экономикалык тарихынын очерктерь XX гасыр» атты монографиясында алуан турл1 кужаттыкматериалдар гылыми айналыска тускен, елеуметтж-экономикалыктарих бойынша накты тужырымдар жасалган, республиканын елеуметпкэкономикалыкжене медени дамуында когамдык уйымдардын аткаратынрем мен алатын орны айкындалган.18Ka3ipri замангы кеп этникалык, кеп конфессиялык казакстандык когамнынкалыптасуынын азды-KenTi толык картинасын берущ жене ПрезидентН.Э. Назарбаевтын осы урдастеп релш керсету до максат еткен едебиeTTinTi36eci жана да кунды басылыммен —Казакстаннын кернекп философтарыЭ.Н. Нысанбаев пен Г. Малининнщ «Нурсултан Назарбаев:Казакстан —бейбнш ш к пен келюгм аумагы» атты кггабымен толыкты,онда авторлар былай деп атап етедг. Казакстан 6yriHri танда елеуметпкжангыру мен саяси демократияланудын жана кезеш аралыгында тур. Елдежузеге асырылып жаткан азаматтык татулыкты, этносаралык жене конфессияарапыккел!с1мд1 сактау мен ныгайту стратегиясы демократияны дамытудынбазасын камтамасыз етуге багытталган.19Зерттеудщ авторлары Казакстаннын Президентш тек аса кернекпсаяси жене мемлекетпк кайраткер репнде гана емес, сонымен 6ipre езшщенбектершде, толып жаткан жарияланымдары мен сейлеген сездервдеэтносаралык жене конфессияаралык езара ыкпалдастык пен к е т ам тужырымдамасынжылдан-жылга непздеп, дамыткан ipi ойшыл, теорияшы-галымрепнде керсетп. Сайып келгенде ол этносаралык жене рухани кельciMHiH казакстандык улпстщ тутас 6ip нысанына ие болды жене мемлекетпксаясаттьщ салыстырмалы сараптаудан еткен багьггын журпзу ушш не-Нзге айналды. Э. Нысанбаев пен Г. Малининнщ едш атап керсеткенщдей,«Казакстаннын елеуметпк, медени жене саяси дамуын айкындайтын меселелердошешуге, онын елемдж когамдастыкгын кекжиепне батыл да кайтпаскажырлы ceHiMMeH uirepuieyiHe аса зор, шын мешнде бага жетпес улескосу абыройы Президент Н.Э. Назарбаевка тиесш».«Н. Назарбаев —этносаралык жене конфессияаралык келкямнщказакстандык улпсйнщ Heri3iH калаушы» атты ютапта экономикальж табыскажeтyдiн непзшен когамдагы татулык пен ултаралык кел1амге байланыстыекен1не талдау жасалган. Мемлекет басшысынын бастамасымен курылганКазакстан халкынын ассамблеясы мемлекетте азаматтык татулык пенкогамдык кeлiciмнiн сакгалуында туйзндо рел аткарган когамдык институткаайналды. Ол егемен еддо баскарган 15 жыл пшндё Казакстанда 130-данастам халыктын, олардын медениеттер1 мен тур;т дани наньш-сешмдершщбейбтг катар eM ip сурушщ 6ipereft теж1рибеа жинакталды. Б1здщ республикашынайы зайырлы мемлекетке айналды, онда турл-i дщцердщ езара23

TyciHicTiK катынастары орныкты, ейткеш дшаралык татулыксыз медениетдиалогынын болуы жене сайып келгенде, тшмд1 экономикалык дамудынболуы мумкш емес.20Белгш кыргыз саясатшысы, галым жене дипломат Ж. Сааданбековтын«Нурсултан Назарбаев. Кешбастаушылык зандары» атты кггабы автордынзияткepлiк-дYниeтaнымдык эволюция аркылы ТМД-да ещ рлж кешбастаушыгаайналган Казакстаннын саяси, елеуметпк жене экономикальжжангыруынын кунды тарихи теж1рибесш ашып керсеткен Фрегей енбекболып табылады. Енбекте Президенттщ ем1рбаяны, KicuiiK Kacnerrepi пашетиледц Президенттщ саяси мансабынын непзп белестёррйц Казакстаннынтранзиттж дамуындагы ipi бетбурыстармен туспа-тус келген!, онынустше олардын езара тыгыз байланысты екеш сиякты тарихи шындык атапайтылады. Элемде, ecipece посткенестж кещстжтеп жангыру жолындагыелдерде Казакстан Республикасындагы экономикалык жене саяси реформалардынкунды теж1рибесше, сондай-ак Н. Назарбаевтын саясатшы женетабыстан-табыска жетш келе жаткан, Орталык Азиядагы теуелаз жанамемлекеттщ символына айналган адам ретандеп онын жеке басына зорыкылас танытып отырганы да осы жайтпен туащйригседь21С.З. Баймагамбетовтын «Казакстан Республикасынын елеуметтжмеденисаясаты: эзipлey, icKe асыру, проблемалар (1980—2000 жылдар):тарихи талдау»22 атты монографиясында Казакстаннын елеуметтж-меденидамуы тарихынын меселелерше егжей-тегжейл1 талдау жасалды. ЗерттеудеXX гасырдын 80-жылдарынан бастап, Казакстаннын елеуметтжмеденидамуындагы негурлым елеул1 кезендерге талдау жасалды, олар 2000жылга дейшп теуелаз даму аясында каралды. Зерттелш отырган кезенде80-жылдардагы социалистак экономиканын дагдарысы жоспарлы-белуппшкем1ршщцж жуйеден демократиянын нышандары бар нарыктык экономикагакешу1мен туспа-тус келш. Автор бул кезенде елдщ елеуметтакмеденикешеш аясында манызды зацнамалык акплердщ кабылдануына,егемен Казакстаннын жана мемлекеттак елеуметтж-медени саясатынынкалыптасуына ыкпал еткен ipi когамдык-саяси ic-шаралардын журпзШ'-reHiH атап керсетедьМемлекеттщ тарихи тагдырыноа манызды рел аткаратын диаспораларКазакстаннын кеп ултты халкынын манызды курамдас бeлiгi болып табылады.М.Х. Асылбеков, A.F. Fали, Ж.С. Эубеюрова, Т.О. Омарбеков сияктыгалымдардын енбектер1 улттык диаспоралардын елеуметтж-меденитарихын зерттеуге арналган, К-С Алдажумановтын ецбектер1 елден куштепконыс аудару проблемаларына, кугын-сургшге ушыраган халыктардынорналастырылуына, енбек жене турмыс жагдайларына арналды.23 Р.Б. Эбсаттаров,24Т.С. Серсенбаев,25 Б.Б. Эбдналиев,26 К-Е. Кешербаев,27Э.Н. Нысанбаев2* т.б. этносаралык катынастар, улттык топтастыру меселеciн салыстырмалы сараптаудан етюзгп ез1рлеуге елеул1 улес косты.КР Президентшщ жанындагы Казакстаннын стратегиялык зерттеулеринституты (КСЗИ) гылыми кызметкерлершщ талдау жумыстарына, монографияларымен енбектерше ерекше назар аудару кажет. Бул гылымигалдауорталыгы баспа кызметамен белсенш турде айналысып келедз: мунда«Аналитик», «Казахстан-Спектр*, «Адам элемЬ сиякты окырмандаргатанымал болган мерз1мд1 басылымдар шыгарылады, халыкаралык гылы-24

ми-практикалык конференциялардын, «децгедек устелдердщ» жинактарытуракты турде жарык кередь КСЗИ сонгы жылдары «Конституциялыкреформа —Казакстаннын дамуындагы жана кезен» (2007 жылгы мамыр),«Еуразия кещстешщеп демократиялык реформалар теж1рибеа: салыстырмалыулплер жене практикалык тетектер» (2006 жылгы кыркуйек), «КазакстанРеспубликасына 15 жыл: жетестжтер жене болашак мумюнджтер»(2006 жылгы караша), «Казакстан Республикасынын Конституциясы:турактылык жене сершндшк» (2006 жылгы желтоксан) жене баска кептегенхалыкаралык гылыми-практикалык конференциялар сиякты беделд1сараптамалык ic-шараларды уйымдастырып, етеаздь Бул жинактардаказакстандык кернекте саясаттанушы, тарихшы, экономист жэне зангергалымдардын екшджте билж органдарынын дамуы проблемаларын зерттеуге, кеппартиялык жуйенщ болашак дамуына, конституциялык реформата,саяси жангыру проблемалары на, елдщ саяси жуйесшщ даму келешеriHeбага беруге, Казакстаннын кеп векторлы саясатына, мемлекетте бесекедестжкекабшетте дамыту басымдыктарынын езектшгше, теуелазджжылдарындагы саяси транзиттщ Heri3ri урдютерше т.б. арналган талдамалыбаяндамалар берщщ.29Сонымен 6ipre казакстантану осында аталган авторлармен жене енбектерменшектедш калмады. Казакстандагы Ka3ipri замангы урщстердо зерделейтшмамандар экономистер, саясаттанушылар, тарихшылар, этнологтар,елеуметтанушылар, халыкаралык мамандар т.б. казакстантануга ез улестершкосуда. Жалпы алганда Казакстаннын егемендж алуын гылыми тургыдансалыстырмалы саралап ез^рлеуде жене мемлекеттж институттардьщдамуы дережесш баталаганда осы проблемалардьщ жеткшжте пысыкталуынатап ету манызды.Теуелаздж жарияланган алгашкы куннен бастап, Казакстаннын алдындаезшщ геосаяси стратегиясын eзipлey кажетпп туындады, ол мемлекеттщалдында турган узак мерздмдо жоспарларды орындауга жене басымдьжмаксаттарга кол жетюзуге жол керсетуге тшс болды. Казакстан Республикасынынэлемдж саяси урдютщ толык кукылы мушеа болып калыптасукезецш ой елегшен отказу кажетпп туындады. Осыган байланыстыжас Казакстаннын геосаяси, экономикалык, когамдык-саяси стратегиясыньщкалыптасуына, онын сырткы саясатыньщ дамуына, улттьж женеескери каушазджтщ камтамасыз етшуше т.б. арналган кептеген гылымизерттеулерд1 еске сала кеткен жен. Онынсанатына С.М. Эюмбековтын,М.С. випмбаевтын, М.К. Алтынбаевтын, Ж.Х. Ахметовтын, JI.K. Бакаевтыц,Л.М. Иватованын, М.Б. Касымбековтын, М.Т. Лаумулиннщ,М. А. Кул-Мухаммедтщ, К.К- Меамовтщ, К-Б.Саудабаевтьщ, К.С. Султановтьщ,К.Л. Сыроежкиннщ, М.М. Тежиннщ, Ж.К- Туймебаевтьщжене баскалардын енбектер1 жатады.30КЕ. Кешербаевтьщ «Казакстаннын этностьж саясаты: жай-куш женекелешеп» атты енбепнде этностык меселен! шешу тежарибесше, Казакстандагыэтностьж урдютщ сипатына, онын тужырымдамальж-едюнамалыкнепздерше, дамудын ыктимал жолдарына накты материалдар непзшдеталдау жасалды. Онын niKipiHiue, Казакстандагы этностык-елеуметтжахуал айрыкшалыгынын езшдж ерекшелжтер1 бар, оларга саны жагынанeKi этнос басым кепиплж болып келетен халыктын кеп этностылыгы, ислам25

мен христиан даш басым болып келетш кеп конфессиялык, eKi метаэтностыккауымнын болуы: когамнын туркш к жэне славяндык, постготалитарлык,посткенестж сипаты жатады.31А.В. Ретивыхтын «Казакстан гасырлар тогысында» атты ютабындагеосаясаттын гылым релндеп манызы, eici идеологиялык жуйе мен ескериодактын тайталасы аякталганнан кейш елемдеп геосаяси 6 3rep icT ep reорай экономиканын, когамнын жене мемлекетпн реформалануынын етпелiкезещнде егемен Казакстаннын сырткы саясатынын калыптасуы тарихи-эдюнамалыктургыда зерттеледь Казакстаннын еш рлж жене елемджкауымдастыкка 6 ip iry i проблемаларына, улттык каушс1зджке жэне КазакстаннынТунгыш Президент! Н.Э. Назарбаевтын осы галамдык уршстердепрелше ерекше кещл белшедь Егеменш жас мемлекет ушш жана заманнынуакыт санагы басталып кеткеш айтылады.Е. Ертюбаевтын «Казакстан жене Назарбаев: езгерютердщ кисыны»атты енбепнде Казакстан Республикасынын Тунгыш Президенте Н.Э. Назарбаевтынкарапайым ем1рдеп жене Казакстан болашагы упщн элемд1ксаясатты зерделеген мазасыз лрш ш гш е зер сал ынады. Басты назар —кггаптулганын жеке басына жэне щШ саяси урдтТерр козгаушы куштердщбарлык кырларынын езара байланысы мен езара теуелдш пн зерттеугемумюндж беретш Ka3ipri замангы Казакстан тарихына объективтт талдауга,мемлекет басшысынын элемдж тарихи даму эркелкш пнщ шиелешсу1жагдайында Казакстаннын толымды да тендеспршген турде алга басуынкамтамасыз етудеп кызметш жан-жакты карастыруга арналган.32К ернекл мемлекет кайраткер1 К-К. Токаев езпйц «Тэуелс1здак туыастында», «Казакстаннын жаЬандану жагдайындагы сырткы саясаты»,«Енсеру. Дипломатиялык очерктер»33 атты енбектер1нде Казакстан Республикасынынкеп кырлы еркениетп сырткы саясатынын дамуы проблемаларынажеке кезкарасын бщшредь К-К. Токаевтын ецбектершде жанамемлекетпн сырткы саясатынын калыптасуынын барлык кезещне дейекттлiкпeнталдау жасауга, дипломатиялык кызметтш калыптасуына, Казакстаннынхалыкаралык когамдастыктагы релше, аса ipi халыкаралык уйымдардынелемдж саясатка ыкпалын зерттеуге, елемдеп Ka3ipri замангы кайшылыктаргаталдау жасауга арнайы кещл белшедь Дипломат непзп кагидатта—улттын езщ-ещ билеу! жене мемлекетпн аумактык тутастыгы кукыгыбойынша байкалган карама-кайшылыктарды егжей-тегжейэп зерттейш.«Енсеру. Дипломатиялык очерктер» атты кггапта сондай-ак Казакстаннынтеуелазджтщ алгашкы он жылындагы сырткы саяси кызметше де талдаужасалады. Азиядагы езара ic-кимыл жене сешм шаралары женшдеп кенес-T in (А 0С Ш К ) курылу тарихына, Казакстаннын Ядролык каруды таратпаутуралы шартты (ЯКТШ ) дайындау жене оган кол кою урдаеше женебаска кептеген тарихи манызды окигаларга ерекше кевдп белшедо.К-К. Токаев 2002 жылы 4 мамырда Казакстан Республикасынын Сырткысаясат женшдеп Консультативтж K eneciH iH 6ipiHiui отырысында сейлегенсезЛнде былай деп атап керсетп: «Казакстан кос курлыкта да алыскакеш тартып жаткан ип максатты кездейттн мудцелер1 бар Еуразиянын ipiмемлекеп ретшде каралады. Bi3 тар аядагы геофафиялык шекте туйыкталыпкалуга, ез1мщщ Орта Азия ещршдеп карым-катынаспен гана шектеугекукылы eMecni3. Екзнхш жагынан, ерине, ез1шздш; к уш-жп cpiMi зд1 барлык26

багыттар бойынша шашыратудын да жеш жок;. Кеп жакты, кеп кырлыдипломатия шецбершде басым багыттардын болуы мумкш. Олар бар женежузеге асырылуда».0зш щ ецбектершде автор елдекашан халыкаралык катынастар менхалыкаралык кукык субъекпсше айналган Казакстан мен Еуропалык Одактынарасындагы будан былайгы перспективалык катынастардын дамуы^ажет екенш атап erri.К,.К. Токаевтын республиканын мемлекетпк егемендш жариялангансеттен бастап, бес жылдык кезещц камтитын, 1997 жылы басылып шыккан«Жеуелйздж туы астында» атты кттабы Казакстан Республикасынынсырткы саясаты жешндеп ой-птард1 тунгыш корытындылаушы енбек болыптабылады. Кйгапта елдщ сырткы саяси жене сырткы экономикалыкбагытынын калыптасуынын журш еткен жолы Казакстаннын елемджкогамдастыкка егемен ел репнде ещгамен уштастырылып, ой елепнен enciзглдй.Сейтш казакстандык тарих гылымында тын пайым ортага салынды,Казакстан Республикасынын турл1 елдермен жене халыкаралык уйымдарменкарым-катынастын басым багыттарына, олардын icKe асырылуына талдаужасалды.Баяндау сипаты жагынан автордын 63i «очерктер» санатына жаткызганбул енбек, —ал бул ретте автор б!ршама дурыс айтып отыр, ейткешбул гатапта жеке естелжтер мен ой-толгауларга елеул1 орын бершген, —дегенмен бул енбек гылыми-публипистикалык басылымдар тобына жаткызылуымумкш.34К-К. Токаевтын «Казакстаннын жаИандану жагдайындагы сырткысаясаты» деген атпен 2000 жылы жарык керген, Казакстан РеспубликасынынXXI гасырдын карсанындагы сырткы саясатыныц кекейтесп проблемаларынаарналган монографиясынын елдщ сырткы саяси багытыныннепзп багыттарын зертгеуде зор манызы бар. Бул енбекте зерттеупп КазакстаннынжаЬандану деу1ршдеп сырткы саясатына типзетш экономикалык-саясифакторлардын кешенш аныктайды. Монографияда автор ерекшепрактикалык жене гылыми-саяси мудцеш кетерген, оларда Казакстаннынхалыкаралык уйымдар, атап айтканда, Еуропалык Одак жешндеп саясатыкарастырылады, Казакстаннын алмагайып дуниеде алатын орнынпайымдау проблемалары ашып керсетшедй елдщ сырткы саяси басым багыттарынепзделедь35К-К Токаевтын 2001 жылы басылып шыккан «Казакстан Республикасынындипломатиясы» атты екшип 6ip монографиясында Казакстаннынсырткы саясатынын калыптасуы мен даму барысына жан-жакты талдаужасалды. Бул енбекте республиканын елемдж когамдастьжпен жене халыкаралыкуйымдармен езара катынастарына баса ден койылады, Казакстаннынсырткы саясатынын баска да кептеген мемлекеттермен ынтымактастыгындагыбасым багыттары баяндалды.36Жаца мынжылдыктагы жене жана гасырдагы елдщ сырткы саяси багытынайкындай келе К-К. Токаев: «узак мерз1мд1 келешекте ЕуропалыкОдакка (ЕО) ерекше ыкылас койылып отыр, ол шын меншде каз1ршн езшдебаска ещрлердщ мемлекеттер1мен катынастарында буюл курлыктын атынанерекет етуде. Ел1м1з ушш ЕО-нын саяси диалогты кецейтуге дайынекен1 практикалык ыкылас тугызады»37 деп атап керсетп.27

Т еуелаз Казакстанда казак ейелдер! арасынан шыккан тунгыш ЕдойА. Арыстанбекованын «BipiKKeH Улттар жене Казакстан» атты монографиясындаКазакстаннын BYY-га eH yi, онын осы басты халыкаралык уйымындаалгашкы айлар мен жылдардагы калыптасуы, Казакстан мен BYYнынарасындагы ынтымактастыктын дамуы, ныгаю барысы ашып керсетеледтА. Арыстанбекованын «BYY-дагы Казакстан: тарих жене болашакмумюнджтер» атты 3 ep rreyi жаЬандану жагдайындагы Казакстан мен BYYынтымактастыгынын непзп багыттарына арналады. Автор BYY-нын ресмикужаттарын отандык тарихта тунгыш рет гылыми айналымга кен аукымдаенпзу непз1нде Казакстан Республикасынын ембебап уйыммен онын1992 жылдын наурызда мушелжке енген сетенен бастап жене он жыл бойындагыынтымактастык тарихын, проблемалары мен келешепн зерттейдкKiTanTa жаЬанданудын BYY кызметше ыкпалы ашып керсетшед1, агылшын-саксонжене француз зерттеушшершщ гылыми айналыска тунгышенпзшген ен жана жарияланымдарын пайдалана отырып, елемдж саясижене экономикалык жуйедеп жаИандану ypflicT epi карастырылады. Кенаукымдагы фактологиялык материал непз^нде Казакстаннын карусызданумен халыкаралык кауш аздж , бейбнш ш к пен б тм гер ш ш к, экономикалыкжене елеуметпк даму, гуманитарлык проблемаларды шешу меселелер!бойынша халыкаралык ынтымактастыкка K ipyi мен катысуы т e ж ip и б e c iжуйеге кeлтipiлeдi.38Шындыгында, H.F. Айдаровтьщ: «Дала дипломатиясы фрак кида*39дегетндей, тек теуелаз Казакстаннын дипломатия кызмете гана емес, сонымен6ipre онын тарихнамасы да накты мазмунмен толыгуда. Тарихнамакоры негурлым байыган сайын жене жазылган енбек негурлым сапалы болганустше оларда тарихтын тагылымы да солгурлым айкын K epiHic табады.Теуелаз Казакстаннын казакстандьжтарихнаманы курайтын енбектеpiтарих жене саясат гылымдарынын дамуы р а ш елеула кундылык болыптабылатынын айта кету кажет. Алайда 90-жылдардын басындагы зерттеулергегылыми шынайылык кагидатын киындататын саяси тапсырыстардыорындаушылык, идеологиялык тайталастык сипат тен. Осы орайдаК.Н. Бурхановтын, B.F. Аяганнын, Б.К. Султановтын «КазакстаннынKa3ipri замангы саяси тарихы (1985 —2006)» атты ужымдык енбекте атауманызды болып табылады. Онда тарихи деректерд! кен аукымда тарту непзшдеКазакстаннын Ka3ipri замангы саяси тарихына талдау жасалады.40Ka3ipri замангы урдаетерда кешещц зерттеу проблемасын кетеру авторлардынмемлекеттек курылыстын эндогендж тетжтершщ эволюциясынКазакстаннын саяси жуйесшщ жумыс ютеу кагидатын айкындаган базальжтетектерретенде кадагалауына мумкшдж берген. KiTanTa теуелс1зджкезешндеп саяси дамудын казакстандык улпсше егжей-тегжейл1 талдаужасалган, мунын ез1 Казакстаннын посткенестек кезензд ойдагыдай енсеpin,шаруашылык, саяси жене идеялык-медени ж еткш ктш ктщ сара жолынашыгуыньщ басты ce6exrrepi мен факторларын аныктауга м р ш н д жберд1. Елдеп курдел1урд1стер cepniHi каз1рп еуразиялык KenicTiK геосаясатынынбасым кырларымен салгастыру тургысынан каралады. Бул орайдагалымдардын ужымдык жумысында улттык доктринаны ойдагыдай icxeасырудын ipreracbi ретенде саяси турактылыктын езекте факторларын аныктаугабаса ден койылган.28

А. ЭФшевтщ «Каспий: мунай жене саясат» атты корытындылаушыецбегшде Ka3ipri замангы мунай нарыгын дамытудын непзп экологиялыкжене халыкаралык-саяси меселелер1, Каспий мунай-газ бассейншщ халыкаралыкэкономикалык; катынастарда келешекте аткаратын рел1меналатын орны ашып керсетшедь Сондай-ак республиканын мунай-газ саласынынжай-куш, Каспийдщ кукыктык мертебеа, экологиялык проблемалар,коршаган ортаны коргау меселелер!, Теадз, Карашыганак пен Кашаганнынпроблемалары да зерттеледь «КазМунайГаз» улттык компаниясыпыцрел1, Казакстан мен Кытай арасындагы мунай саласындагы ынтымак*тастык, республикада iuiKi газбен жабдыктау проблемасы да каралады.4190-жылдардын ортасында республикада Казакстаннын нарыктык экономикасынаарналган зерттеулер дуниеге кедщ. Оларда экономистер, зангерлер,тарихшылар мунай енеркес1бшщ жай-кушне, экология, шетелджинвестициялар меселелерше, жалпы енеркесштеп, сондай-ак шпнарамунай саласындагы шагын жене жекеше кэсшорындардын релше талдаужасауга талпыныс жасалды. Олар, едетте, акционерлж когамдардын жаргыларына,тау-кен енеркеабше тартылган инвестицияларга, олардын басымбагыттары мен алдагы уакыттардагы мумванджтерше талдау жасаган.Каралып отырган проблемага орай А.Е. Есентугеловтын «Казакстандаэкономиканын институттык-курылымдык турленуЬ атты енбеп зорыкылас тугызады, мунда автор экономиканы реформалау урдюшдеи жекешеленд1рудщкаж етттне жене езектшгше талдау жасайды. Зерттеупнмемлекетпк меншжтт жекешелецщрудщ, шетелдж инвестицияларды тартудын,етпел! кезендеп бага саясатынын курдел1 меселелерше жауап кайтаругатырысады.Жекешелецщрудщ алгашкы кез1нде экономиканы курылымдыккайта жасактау меселеа, оны каржыландыру кездер! аса езекппроблемалардын 6ipiH eH саналады. Шетелдж инвестицияларды тарту проблемасы,шетелдж капиталдыц кайта курудагы рел1 мен орны, оны тартуформалары, республиканын инвестицияга деген суранысын камтамасызетудщ Teiiri мен шарттары маныздылыгы жагынан аса езектт меселе болыптабылады. Казакстанда нарыктык кайта куру 1992 жылы бастадды. B ip жылданкейш непзп колга алынган шаруа кэсшорындарды акцияландыруболды. Бул орайда автор 1992—1993 жылдардагы бул урдютт сондайлыкшартты ттрлж деп есептейш, ейткеш меншжтщ накты ауысуы болган жок,aкциoнepлiк кесшорындар мемлекетпк меншжте калды. Бул кезенде кесшорындарic жузшде мулде арзанга сатылды, кесшорындардьщ сатылубагасы 1992 жылы жалпы багалау кунынын тек 48,5%-ын гана, ал 1993жылы —72%-ын курады.42А.Е. Есентугелов енеркесшп жекешелешпру, етнеж экономика,курылымдык езгергстер проблемаларын ipreM турде зерделедд жене авторбул такырыпка будан кейш де калам тартты. «Нарыктык экономика —Казакстаннын тандауы» атты баска 6ip монографиясында А.Е. Есентугеловкенестж кезенде Казакстан экономикасында болган дагдарыска, онынкайта куру жылдарындагы epmyi жагдайына, 1992 жылгы экономикалыкреформанын менше назар аударады. Автор жоспарлы экономикадан нарыктыкэкономикага ету меселесше езшщ кезкарасын бвддредо, дагдарыстаншыгудын езшдж тужырымдамасын жене каржылык турактылыкка,акша-несие тепе-тецщпне жетудщ жене республикада нарыктык экономи-29

каны калыптастырудын баламалы багдарламасын усынады. Реформалардынбастапкы кезещнде республикада жоспарлы экономиканы нарыктыкэкономикам езгертудщ теориялык неиздер! мен оны жузеге асырудынпрактикасы болмады. Сонымен 6ipre нарыкка ету халык шаруашылыгынтурактандыру ушш кажета шартка айналды. Автор экономикадагы дагдарыспроблемаларын, реформа багытын, макроэкономикалык турактандыружолдарын, каржыландыру, салык, етпел1кезеннщ бюджет саясаты,акша-несие жуйей проблемаларын, бага белплеущ реформалауды, мемлекетакмешшкп жекещеленщрудщ жолдары мен салдарларын талдады.Элемщк теж1рибеде экономиканы турактандырудын ею жолы мел1м, олар:монетарлык жол («катан каркынды шаралармен экономиканы реформалау»)жене структуралистж («кейнспк») жол. Экономистщ niKipiHme,республика экономиканы турактандыруда монетарлык тесшй «сыргымалы»айырбас багамын жалакынын ecyiH шектеудц белгтлейтш структуралистжтейлмен уштастыруга непзделген улпш тандауга r a ic деп бшедг.Казакстан нарыктык езгерютерд1 ipi кейпорындардын монополиялык ектемшпазы де журш турган, ем1ршш-еюмшщцж жуйе устемдж еткен жылдарыкордаланып калган одактык елеуметтж, экологиялык проблемалардынушыккан жылдары, салалык министрлжтер табигат ресурстарын утымдыпайдаланбаган кезвде бастады. Барлык киындыктарга карамастан, республикабаска елдердщ теж1рибейн, жепстжтер1 мен кемшшктерш зерделейотырып, енеркеспш кайта куру урд1Йн бастады.43О. Себденнщ «XXI гасыр табалдырыгындагы етпел! кезеннщ экономикалык саясаты» атты енбеп мемлекетпн етпел1 кезен жагдайындагыэкономикалык саясатынын езекп проблемаларына арналган. Онда жинакталыпулпрген теМрйбе корытындыланады, елдеп кайта куру урдюшдамытудагы он жене Tepic багытгарга талдау жасалады. Жана экономикалыксаясаттын тужырымдамасы, зандармен камтамасыз eiinyi, ещрлж экономика,шагын бизнес пен кейпкерлж, гылым, бш м жене баска меселелеркарастырылады. Казакстан Республикасы статистикалык органдарынындеректер1 бойынша 1995 жылгы 1шщцеде 18293 шагын кейпорын,1995 жылдын аягына карай 21260 шагын кесщорын жумыс ютеген, олардагыадамдардын саны 116 мыннан 147 мынга дейш ескен. Мунда кооперативтердщ1991 жылгы 10,1 мыннан 1994 жылы 2 мынга дешн кыскарганы,ал шагын кейпорындардын 1991 жылгы 8,4 мыннан 1995 жылы 21,2 мынгадейш кебейгеш туралы цифрларды келтаре кеткен жен.44«Казакстаннын экономикасын калпына келпру ушш не icrey керек?»атты монографиясында О. Себден ем1рдш e3i койып отырган толгактысурактарга: 6i3 мундай жагдайга калай тап болдык, Казакстаннын экономикасынкалпына келщру ушан не icrey керек, шагын жене орта бизнеспкалай ынталандыруга болады, букаранын ынта-жперш оятудын кандайжолдары бар, адамдардын елеуметак жагдайын калай жаксартуга боладыдеген сурактар мен баска да езекп меселелерге жауап беруге талпынады.Зерттеуий укпметтщ тубегейгп езгерютерда бастаганда, гылыми непзделгенстратегиясы жене республикамыздын объективп жагдайына сай келепнэкономиканы тубегейл! реформалау женшдеп багдарламасы болмады депесешейдь Уюмет жергаакп жартыкеш шеппмдер кабылдады, олар жагдайдыжаксартпады, кабылданган шеиймдерд1 icKe асыруда батылдык30

керсетпедо. Бул кезенде «номенклатуралык» жекешелендгру дейтш дамыды,мунда базарда жумыс кушш (жалданбалы жумыскерлерде) сатушыларкебейш, оны сатып алушылар (enaipic курал-жабдыгыныц кожайындары)тым азайды,45 —деген сиякты мшрлерш ортага салады.Сонгы жылдары мунай-газ кешеш бойынша осы саланынтурл1 кырларынатокталган жана зерттеулер дуниеге келдь Солардын арасындаР.А. Алшановтьщ «Казакстан элемдж минералдык-шиюзат нарыгында:езекте мэселелер туйЫ жэне оларды шешу. Талдау жэне болжау» аттыкггабын айтуга болады, мунда автор ез1м!зден баска елдердеп энергетикалыкресурстарга салыстырмалы талдау жасайды, ол елдердщ мунайешпрудеп улес салмагын мысалга келтередК баска да проблемаларды козгайды,Казакстаннын элемдж энергия куаты нарыгында елеул1 рел аткаруынамумкшдж беретен кем1рсутегшщ жеткшкте коры бар елдердщ катарынажататынын атап айтады.46Мемлекеттщ рел1 туралы меселенщ койылуында академик С.З. Зимановтынецбектер1 ерекше орын алады. Ол зандардын теориялык кырларынатерен талдау жасау непзшде жер койнауы жешндеп келгамшарттармеселесшде мемлекеттец аткаратын релше дел epi непзделген турде дурысTyciHiK беред1. Академик С.З. Зимановтын ецбектер1 «Кашаган» жобасыбойынша Казакстаннын ез улесш алу, кейшнен оны улгайту урд1андешeшyшi рел аткарганын, мунын e3i мемлекеттец стратегиялык ресурстарынын6ip бешгш кайтарып алуга cenTiriH типзгешн атап керсеткен абзал.Мунай женшдеп келюшшарттар меселесшде мемлекеттен аткаратын рел1мен алатын орны туралы теориялык ез1рлешмдер непз1нде экономиканынстратегиялык секторларын, сонын шшде елдщ мунай кешенш де мемлекеттжреттеуд! кушейту туралы меселе койылды. Кернекте галым мунайкешешнде шетелдж инвесторлармен кел1амшарггык катынастардагымемлекеттщ релш егжей-тегжейш пысьжтап, мынадай ережелерд1 тужырымдады:—Казакстан Республикасынын кузырлы органы жагынан мемлекетинвесторлармен мунайды пайдалану жешнде келю1мшарт жасаскандаолармен келнлмшартгык катынастарда тен epiirrec бола отырып жене олардьщталаптары мен турактылык ymiH жауапкершшжте мойнына алады,сонымен 6ipre мемлекеттек каушаздж мудделерш бишруип ретенде езшщконституциялык жене функционалдык кукык кабшеттшгш пайдаланады.Мемлекеттщ келгамшарттык катынастардагы ерекше орны осында;—мемлекеттец акциялардын 6ip белшн немесе мунай кешштершез1рлеу жешндеп жобадагы улесш алу кукыгын мемлекеттец саяси-кукьжтьжмертебес1 тургысынан карау керек жэне тен келюмшарттык катынастарда6ipiHini кукык мемлекетке тиесш болуы керек;—мемлекеттщ сатуга койылган жоба пакетендеп улесте алуга талабыонын зац бойынша басым кукыгы болып табылады;—мунай саласындагы келюмшарттык катынастарда мемлекет пенинвесторлар мудделершщ тенгер1мш кезен-кезецмен камтамасыз етутуракты аткарылып отыратын фактор болып табылады;—мемлекет пен шетелдж инвесторлар арасындагы кел1схмшарттыккатынастарда кукыктьж аспектелермен катар ешмдц белгсу туралы кел1амдерде«моральдык» аспектелердщ де 6ipiHUii дережедеп манызы бар. Мем-31

лекеттщ кабшетт жене онын кызметшщ тшмдш п ен алдымен онын Казакстаннынбарлык халкынын игш ш ушш улттык мудделерд1 каншалыктыкамтамасыз етш, коргайтыны бойынша багаланады. Мемлекет шарттыккатынастарда eici жакты рол —тен кукылы субъект! pani мен республиканынэкономикалык жене саяси кау ш азд тн камтамасыз ету м1ндетш орындаушырелш аткарады.С.З. Зимановтын устанымы мынада: мемлекет мунайды пайдалануженш дей кел1амшарттараптарынын 6ipi ретшде кел1амшарттык тал аптардысактай отырып, экономикалык жене саяси карисйдант камтамасызетуге, Казакстан Республикасынын мунай елеуетш сактауга жене улгайтугабагытталган улттык жене мемлекетпк мудделерд1 бшдоруди репндеде ерекет етедь Шетелдж инвесторлардын басты максаты —барынша молTyciM Tycipy жене экономикалык пайда табу. Н епзп eKi мудденщ тендеспpuiyiмунай жеш ндеп кел1с!мшарттык катынастардын м1ндет-максатынайкындайды. Баскару курылымын жене республиканын мунай кешеншщкызметш жетишру мунай-газ саласын одан epi дамыту ушш аса маныздышарт болып табылады.47Казакстаннын экономикалык дамуынын XXI гасырдын алгашкы онжылындагы жене бупнп елемдж шаруашылык дагдарыс жагдайындагыжай-куйш тусшу ушщ академик А.К,- Кошановтын «Улттык мудделержене меншж катынастары» атты енбегтндеп ережелер1, тужырымдары менусынымдарынын манызы ерекше.48 Посткенестж елдер мен Казакстандагыулттык мудделер мен меншж катынастарынын туш щи меселелерщкарай келе ол буларды экономикалык егеменджтщ жене улттык Kayinci3-джтщ ш ещ рш факторы ретшде: б е л т керсетед!, бул фактордын республиканынэкономикасын индустриялык-инновациялыкезгерту стратегиясынез1рлеп, icK e асыруда теориялык-едюнамалык жене гылыми-практикалыкманызы зор. Енбекте елемдж дагдарыс жагдайында Казакстан экономикасыныннарыктьж улпсш реттеумен жене жетивдрумен байланыстымеселелер кен аукымда зерттелген.Интернет жуйеЫндеп Казакстаннын канрп заман тарихыныц тарихнамасы. K,a3ipri замангы тарихнаманын туракты шамасы —вебографияшецбершде Интернетте зерделеу багытын калыптастыру заманауи тарихшылардынарасында инноваиияга айналып отыр. Онын ерекшелш мынада:Интернетке орналастырылган тарихи акпарат тарихтагы тарихнамалыкзерттеулер шенбер1нде методологиялыкарнайы ой елепнен ётшзуда кажететеда. Теж1рибе керсеткеншдей, тарихи зерттеулердегт орныккан дестурл1туракты улгтлерден тарихи-тарихнамалык туракты шаманы уйымдастырудьщинституттык кагидатынын арасында елеуш айырмашыл ык бар, ecipeceбул айырмашылык тарихнамалык деректердщ иерархиялык нысандары менкурылымдары туралы меселе шегшлген кезде айкын ангарылады.49 Алайдабул меселе ел1 кешешй гылыми зерттеу аясынан орын алмай келедьKa3ipri замангы тарихты зерттеумен айналысу елдекайда жешл, ейт-KeHi Kaiipri замангы тарихты зерттеуипнщ колында гылыми 1здешстерушш барлык муминджтер бар. Дереккездер де, айгактар да, адамдар, оларем1р ёуретш ортаны сипаттайтын уакыт та алыстан 1здеуд1 кажет етпейш.Дегенмен, Kaaipri замангы тарихты зерттеу кезшде тарихшы тап болатыннепзп киындыктардын 6ipi —еткендеп мен бупнгшщ, тарих пен32

K.a3ipri заманньщ, болган, аякталган элеуметтак-мэдени урдюке жататынe 3 rep icT e p i мен эл! 03iH in кисынымен аякталып бйнеген кубылыс арасындагышекараны айкындау болып табылады. Егер когамдагы аякталган урдгстерд1зертгейтащ рас болса, онда K a3ip ri замангы тарихшы ym iH Ka3ipriзамангы окигалардын цшнен тарихи зерттеу такырыбын аныктау, мушелеу,нысананы айкындау —онай мшдет емес.BipHeme гылыми пэндердщ тогысындагы зерттеулер Ka3ipri заман тарихнамасындагытын 03repic сипатын ангартады. Пвнаралык зерттеу контексшайкындау зертгеушшщ: зерделеудщ эдютемелерш тандаудан бастаптарихи урд!стерд1 тусщуге, тужырымдамалык кезкарастарды ой елепненкайта етюзуге дейшп методологиялык басымдыктарынан да айкын KepiHicтабады.50Агымдагы болып еткен тарихи урдютерщ зерделеп, ой елепнен етюзугеKa3ipri заман ез тузетулерш енпзедь Акпараттык технологиянын пайдаболып, таралуын жэне онын Ka3ipri замангы тарихтын барысына ыкпалетуш жаксы нышан деуге болады. Посткенестак кещстакте жана жетаазпштермен акпарат тарату куралдарын пайдалану мумкшдш тоталитарлыкрежимнщ куйреу4мен, саяси, экономикалык, адамгершшк устындардыкайта караумен туспа-тус келдь Пайда болган акпараттык технологияларкогамды жедел каркынмен ырыктандыруга жол ашып бердь Интернеттанвиртуалды жёлкя осынын жаркын KepiHici болып табылады.K ,a3ipri заман тынысын алуан турл1 урдютермен 6 ip re Интернетйз ce3iнумумк1н болмай калды. «Интернет» терминш пайдаланганда 6i3 акпараттыктехнологиялар елем1мен 6 ip r e ершген урдютердщ тутас аукымынайтып отырмыз. Интернет адам eM ipi мен кызметшщ барлык салаларынадендеп ещ», жаЬандык елеумёттак-экономикалык жэне когамдык-саясиурдютердщ жумыс icTeyiM eH тыгыз байланыс орнатты. Виртуалды жел1когамдык катынастар мен уйымдык курылымдардын жана турлерш тугызады,когамдык мшез-кулыктьщ нормаларын айкындайды. Интернет бупнтанда XX—XXI гасырлар тогысындагы когам эволюпиясынын елеул1 icepi-HicTepiHiH айкын 6 ip сипатына айналуда. Б1ркатар жана элеуметтж кубылыстардынK epiH ic табуы 6i3fliH еркайсымызга каз1рдщ ез1нде сезшуде,олардын кешни тарих ушш салдарлары е т де акырына дейш санага ciHin.зерделенген жок. Мундай жагдай болып жаткан езгерютердщ жаИандыксипатына орай шеппмш табуды талап ететан гылыми проблема ретанде 6 ipi3 re тус1рмуге тшс. Интернета тарихи тургыдан багалау бугшде езекпмеселеге айналып отыр.Тарих ушш Интернеттан виртуалды жeлiciнiн дамуы жэне онын мумкщджтершкогамньщ nrepyi адамнын eMipi мен кызметшщ алуан турл1салаларына акпараттык технологиялардын калай ыкпал ететаш тургысынанкызыкты. Бупн танда миллиардтаган веб-бетпен есептелетан жэне саныгеометриялык удемелмен ecin келе жаткан виртуалды желщеп улан-гайыракпарат Интернеттац тарихи мэш мен мазмуныньщ интегралды бейнейболып табылады.Мэселеге тарихнамалык шолу осы багдарламанын жекелеген кырларыньщзерттелущ бейнелейда.^1Эйтсе де такырыптык сала элi де гылымипысыкталган жок. Орын алган гылыми жарияланымдарда Интернеттан когамдагысаяси-экономикалык взгерютерге ыкпал eTyiHiH негурлым ip re jii3*426933

факторларынын 6ipi адамдардын арасында акпарат алысу ушш туындаганжагдайдагы, демек, олар ушш Интернеттен виртуалды ортасында акпараттыкезара ыкпалдастык мумкш дтндеп сапалык езгерктер екеш айтылады.Жана тарихта осы мёсёлелерда жалпы идеялык пысыктау XX гасырдын70-жылдары акпараттык когамнын калыптасуы проблемаларын,жаЬандану меселелерш зерттеу тургысьшан жене букаралык кызмет куралдарынындамуымен байланысты басталды.52 Бул енбектерде акпараттыккогам когамдык курылыстын прогрессивте нысандарынын 6ipi ретендеайтылады.53Интернеттен виртуалды ортасы тарихи кезкарас тургысынан егжейтегжейшepi кешещц турде карастырылатын, онын ерекшелжтер1 мен компоненттершсараптайтын зерттеу тарихнамада ел! жок. Дегенмен нактытарихизерттеулердщ жоктыгына карамастан, тарихи-гносеологиялыкнепздерд1 жене уксас эвристикалык гылыми эксперименттердщ келешепнА.И. Ракитовтын енбектершен табуга болады, мунда «акпараттык революциядан»туындайтын ыктимал елеуметтек-экономикалык жене тарихимеденисалдарларга талдау жасалады.54 Айтылгандарды корытындылайкеле, Ka3ipri уакытта виртуалды желшщ тарихи туракты шамасы жайындаайтуга барлык непз бар деп жеткшкте сешммен жорамалдауга болады.Интернеттен тарихи зерттелуш деректану жумысынын багыты ретендекабылдауга болады, мунда Интернет KenicTiri тарихи туракты шаманынпайда болып, жумыс icTeyiHiH акпараттык ортасы ретенде зерделенедь Турактывеб-шама адамзат тарихында танбалы жуйелердщ эволюциясытуршсынан тарихи материалды сактаудын жене калпына келтерудщ ерекшеортасы ретенде зерделеу объектеа болып табылады. Зерттеулер векторытарихтагы салыстырмалы турде жана косалкы пенмен —тарихи акпараттанумен(информатикамен) алдын ала айкындалган.Тарихи акпараттану, таза техникалык acneKTici бар, когамды жай ганаакпараттандырудан езгеше турде когамдагы урдцстермен, акпараттык технологиялардыпайдалану ы нетижеанде онын ерекеттесущен байланыскан.Интернетте осы контексте карастыру барысында акпараттык технологиялардынecepiM eH когамдагы елеуметтж, экономикалык, медени езгеpicTepAiкерсетуге кaбiлeттi, ягни экономиканы, кукыкты, психологияны,бш м 6epyfli т.б. акпараттандырумен байланысты кептеген когамдыкурд1стерд1 тарихи тургыда зерделей аламыз. Тшсшше, осы аядагы акпараттыктехнологиялар, мысалы, экономикадагы, саясаттагы (тарихиаспекте) т.б. акпараттык технологиялар туралы да айтуга болады.Меселеш шешуге осы тургыдан келу веб-туракты шаманы зерттеуушш бастапкы зерттеушшк устанымды ез1рлеуге мумкшдж береда. Интернеттенгаламдык желюшщ тарихи-акпараттык туракты шаманы журпзу,сипаттау жене бастапкы жуйелеу, гиперметеннщ пайда болуы ушш кажеттешарт жасайтын елеуметтек-экономикалык, саяси-кукьжтьж компонентенаныктау, Интернет желюшдеп гипёрМетщнщ жумыс icTeyiH сипаттау,тарихи гйперметещй курастыру едктемелерш ез1рлеу, Kaaipri замангыкогамда тарихи веб-туракты шаманын жумыс icrey ерекшелжтерш аныктау,деректанымдык зёрделеудщ тарихи зерттеулерде гйперметенд! пайдалануедютемелерж калыптастыру —тарихтагы эвристикальж зердетеудщ34

дэстурж емес нысандарын калыптастыру шецбершде шешитетш тарихиколданбалымавдеттердщ шагын cneKTpi, мше, осылар болып табылады.Шркатар гылыми енбектерде (атап айтканда, психология, елеуметтану,саясаттану, филология бойынша) жекелеген зерттеудщ накты мйндет-TepiH шешу шенбершде зерттеулер журпзу жене Ka3ipri замангы когамдамуынын жай-куйн мен cepniHiH талдау урин Интернет-ресурстардындереккез ретщде пайдаланылганын андауга болады. Бул орайда онлайндыкЙнтернет-когамдастыкты зерделеу ерекше ыкылас тугызады. Элеуметпкжуйенщ рбъектшер} арасындагы акпараттык ыкпалдастыкты зерделеу тургысынан,онлайндык когамдастыктардын жумыс icTeyi елеуметпк жжтердщжумыс icTeyiHin тарихи ыкпалдастыгы мен ynrmepi туралы тарихкабелгш тусшжтерд1 толыктырады. Эцгще тарихи-елеуметтж топтардынжумыс icTeyi мен ыкпалдастыгынын дестурл1 емес нысаны реиндеп ыктималкогамдастыктар туралы болып отыр.55Ыктимал когамдастыктардын феноменш гылыми тусшдору ушш дестурд|тарихи когамдастыктарды зерделеу кез1нде белгш 6ip категориялардыпайдалану, онлайндык когамдастыктардын жумыс гстеушщтабигатымен касиеттерш кешендо зерделеу компоненимен толыктыру маныздысаналады. Онлайндык когамдастыктардын жумыс icTeyi онын мушелер1арасындагы каркынды акпараттык ыкпалдастыкка непзделетшджтен,ыкпалдастыктын осы улпсш тарихи еткендепге шолу жасап, елеуметтжэкономикалыкжуйелерге орай зерделеу талап етшедьИнтернет бул орайда онлайндык когамдастыктардын T ipm m ik кызме-TiHiH жасанды ортасы ретшде ерекет ететш болады, онлайндык сервистермен интёрфейстердщ Heri3i ренндеп гиперметш зерттеу объектка репицеерекет етеда. Баскаша айтканда, гиперметш тарихи акпараттык ерекшенысан ретшде, езшщ пайда болу табигатына жене жумыс icTeyiHe, деректанушылыктесш не орай кабылданган тарихи дереккез ретчиде алгатартылады.Деректану ушш дестурл1 тесшдермен катар, гиперметшд1 зерделеуКезшде сондай-ак веб-туракты шаманын функционалдыгынын уакыттык(хронологиялык) y3iKTeri де, «кещстаспк» (географиялык) узжтеп де параметрлерш,сондай-ак олардын шла жене 6ip-6ipiHiH арасындагы езгерпш-TiriH де ескеру кажет. Керермендердщ (керуге ыкылас бивдргендердщ)белгш 6ip веб-ресурска жупнушщ белсендшп дережесш талдау, уакьггтыккере’етюштерш т.б. сараптау зерттеулер yniifl кажетп керсеткшггер болуымумк1н. Бул орайда непзп жумыс Интернет желюшдеп 1здеспру жуйелеpiHiHтехнологиясы аркылы, ягни жупну индекстер1 бойынша деректеркорын калыптастыру жене гиперметшнщ элементтер1 ретшде белгш 6ipвеб-сайттардан дейексез келпру жене осы непзде зерттеу категориясыретшде шешупн сез бен сез TipKeciH табу аркылы журпз1лед1.Казакстандык Интернет секторы б1здщ жагдайда жогарыда айтылгандардынберш зерделеу упдн ю-тежлрибелж шагын аланга айналды. Болжамбойынша 2010 жылга карай интернетп белсенда пайдаланушылардынсаны 3,5 миллионнан асып туседа (2007 жылы —белсенд! пайдаланушылардынсаны 1,8 миллионды курады, бул орайда Казакстан мектептершщ95%-ы Интернетке кол жетюзген). Казакстандык Интернетпн бупнп тандагыелеул1 белгшерше тщдж белплердщ кекейтестшгш жаткызуга35

болады (веб-сайттардьщ 94,1%-ы орыс й р контента курайды, 1,4%-ыагылшын телд1 контента, тек 4,5%-ы гана казак тщщ контента курайды,56езшдж i3flecripy жуйесшщ жоктыгы (барлары, мысалга казак 1здеспрriuiT epi h ttp ://w w w .q a z a q .k z /iz d e w .p h p жергшкте сипатта болып келедО,орыс тшд1 елеуметтж виртуалды желшердщ басымдыкпен дамытылуы,Интернеттен казакстандык секторында саяси-экономикалык езгертулеренгпзт отырудын дамытылмаганы, сондай-ак Интернет желюне мемлекеттексаясаттын кызу катысуы, сонын ш ш де аумактык тутастык туралыдестурл1 TyciHiKTi бузатын галамдык желш к технологиялардын шапшанкаркынмен дамуына байланысты ерекше етюр койылып отырган мемлекеттенакпараттык кауш аздт проблемасы, сонын салдары ретенде географиялыкшекарага непзделген зандардын «солкылдактыгынын» алдын алаайкындалуы, сейтеп мемлекеттеп билж органдарынын манызы мен релшщкуджке ушыратылуы сиякты жайттарды туындатады.57Уиметтек емес уйымдардын, коммерциялык курылымдардын, мемлекеттекбилжтщ орталык жене жергшкте органдарынын сайтгары, бастамалыкелеуметтек желшер, турл1 республикалык уйымдардын сайтгары зерттещц.58K,a3ipri замангы тарихтагы елеуметак курылымдардын езара icкимылыньщTeTiri ретендеп Интернет туралы тусшж зерттеудщ жумысбабындагы болжамына айналды. Мунын e3i тарихты зерттеу yuiiH б1ркатарбасым багыттарды айкындауга мумкшдж бердк—Интернет аркылы мемлекет пен когам езара ьжпалдастьжтын женеезара ic-кимылдын элеменггер1 болып табылады.59—Ka3ipri замангы тарихтын саяси-кукыктьж, елеуметтж-экономикалыкурдютерш талдау шецбер1ндеп мемлекеттек жене уюметтж емес вебсайттардьщконтенте (такырыптык веб-ресурстар).—Элеуметтж желшер, олардын мазмунын талдау, Ka3ipri замангытарихтагы когамдык пш рдщ калыптасуына жене елеуметак урдютергеыкпал ету дережесш зерттеу.—Тарихи еткен заман жене Интернет желю1ндеп буркеншжте тарихфеномен}: проблеманын фактографиялык, библиографиялык, кужаттьжкырлары.—Интернет желкандеп деректер мурагаты.Жогарыда айтылган жайттармен катар зерттеушшердщ виртуалдыжел ire кызыгушылыгынын дербес eKi багытын да бел in керсетуге болады,олар:—Интернет —Ka3ipri замангы тарихтын 6ip белщ жене XX—XXI гасырлардынтогысындагы тарихи урдютердщ ажырагысыз курауышы, ягниИнтернеттен тарихы жене онын Ka3ipri замангы тарихтын елеуметпк-экономикалык жене саяси урдгстерге ыкпалы.—Интернет —Ka3ipri замангы тарихи урдютерд1зерттеу куралы, ягниакпараттындереккезь Ka3ipri замангы тарихты зерттеушшщ онымен удайыжумыс icTeyiHe тура келедьЗерттеу жумысынын корытынды нетижесш курайтын меселелергежеке токталганда мына ёрекигёлжтерда ангаруга болады:• Казакстанда Интернет-когамдастыктардын калыптасуынын этностык-медени peHKi бар.36

• Yюметтж те, оппозициялык, та саяси партиялардын веб-ресурстарыказакстандык И нтернет-пайдалану шылар арасында кепшшкке танымалемес, TinTi сайлау алдындагы наукандар кезешнде де кепшшкке танымалболмады (Ресей веб-ресурстарын саяси веб-контентамен салыстырыныз).Муны Казакстаннын Ka3ipri замангы тарихында котам ем1ршщсаяси курауышынынкогамдык eMipAin экономикалык, елеуметтж жене этникалыкмеденикомпоненттерше орнын босатып беру1мен тусщщруге болады.• Орташа жасты, елеуметтж жене экономикалык жагдайды, КазакстандагыИнтернет пайдаланушылардын орын алып отырган он пайыздыккурамын (республика халкынын жалпы санынын) Казакстаннын K a3ipriзаман тарихында когамдык дамудын cepniH i мен урщстерш зерделеу кезшдетаныстырымдык ipiKTey ретшде усынуга болады. Орта есеппен Интернетапайдалану Казакстан Республикасы тургынынын орташа айлык статистикалыктабысынын7,4—8,1%-ынкурайды (Казакстан Республикасы СтатистикаareHTTiriHiH 2007—2009 жылдардагы енбекакы жешндеп оперативокстатистикалык деректер1 мен тургын халык арасында кепшшкке негурлымтанымал жалгастырып косу тарной бойынша керсетшетш Интернеткызмета ушш телемакы куны пайдаланылды).• K e6iH ece казакстандык Интернет-когамдастьжтарга жалпы кызыгушылыкмынапроблемалардын TeuiperiH e шогырланган: казак мемлекеттшп, тарихи еамдер, казак халкынын этностык-мвдени мурасы (мысалга,h ttp ://w w w .m a s sa g a n .c o m , h ttp ://q a z a q .k z /, h ttp ://m in b e r .k z /in d e x .p h p ).Бул орайда кодтык символдарды, ягни алынатын немесе сухбаттаска 6ep i-летш танбаларды туйЬппп кабылдау аркылы танылатын этностьж уксастьжкогамдастыктын ортактыгынын белплер1 болып табылады. Ал осындайтанбалар ретанде тал эрекет етедь Баскаша айтканда, лингвистикалык компонентказакстандык сегментте Интернет-когамдастыктын калыптасуыфакторларынын 6ipi болып табылады.• Географияльжкерсетааш Интернет-когамдастыктын калыптасуынынтапта де непзп лейтмотивта емес, мунын e3i 6ipKaTap казак тшй сайттармен форумдарды зерделеуден кершедь Интернетте мемлекеттж шекаралартуралы калыптаскан TyciHiKTiH болмауы улт пен мемлекетпн «уксастыгы»туралы орныккан тусшжтерд1 кайта караулы айкындады деуге болады.Бупнп танда букшказакстандык Интернетан ic жузшде —орыс тщщекен4н ескерсек, онда казак талд1Интернет-когамдастыктын азгана белiпнокшаулауга тырысушылык айдан анык. Ka3ipri кезде казак тщц жалгызИнтернет-аудиториямен жумыс icTeyre тура келш отыр.• Белгш 6 ip Интернет-аудиторияга жатудын керсеткмт болып табылатынэтностык-лингвистикалык критерий улттык езшдж болмыс-бтммен б1регейлжта icK e асыруга умтылушылыктын айкын белпсщ бшцредьЕгер, едетте, Интернета кешпшжке танымал ету ен алдымен елеуметтакжелшердщ дамуымен байланысты болса, онда Казакстанда Интернеттанкалыптасуынын 6ipere& nri таралып отырган елеуметтак Интернет-желшеpiHin казак Интернетшщ жасакталуынын сипатты белплер1 туршдеесептелмейташ c e 6 e n T i онын K a3ipri замангы тарихынын 6 ip б е л т болыптабылады.• Казак тщщ Интернет ж е л т пайдаланушылардын этностык-аумактыкжене улттык тиесшлж туралы TyciHiKTep ретанде калыптасады, бул37

тусЫ ктер желшщ eM ip c y p y i мен жумыс icT eyiH in ерекше нысандарышенбершде пайда болады жене оларды б1рьщгай интернет-социумга6ipiKTipefli. Казак тиш Интернет-когамдастык Казакстаннын Ka3ipri замангытарихындагы елеуметтек-саяси жене медени уфд1стерд1ц агымынкерсетедкБугшде арнайы маман болмаса да тарих гылымымен айналысатынтарихшылар проблемасы, сонын салдары ретенде —олардын кепш ш ккетанымал Интернет феноменш талдау ерекше ыкылас тугызып отыр. Желагнщ тарихи Be6-KOHTeHTiHiH шагын белйтн гана зерттеу (Казакстан такырыбындагы2,5 мынга жуык веб-сайт зёртгейда) жене осы непзде тарихидереккез ретендеп гиперметешн зерделеудщ турл1 ейдаёщёршщ калыптасуытарихи эвристиканьщ инновациялык технологияларды езгрлёу тургысынанжасалып жаткан зерттеулердщ келешеп бар екенш керсетш бердьЖалпы алганда гиперметен нысанындагы тарихи контентп токтатып коюдынескелен ypflici жайында айтуга болады. Оны деректану эвристикасыньщжумыс нускалары ретенде зерделеу уш н «белсендшк» кезендерш (акпараттыкажеТсшуМщк —^здестерпштер» аркылы сурау салу деректерО,веб-сайттардагы тарихи акпаратты «жерплйщ ету» кезендерш зерттеу усынылуымумкш. Бул атаулардын жеткшкте дережеде шартты екешнде сезжок. Эйтсе де оларды бешмдеу, сонан сон тарихи пайымда тусщщру киынемес: акпараттык талап етелушщ езектелщ мен дережесш аныктау, тарихдеректанушылыкталдау, тарихи-медени муранын жекелеген меселелер!туралы орныкты тусшжтердщ тарихи контенте аркылы калыптастыру тетек-TepiH зерделеу кажет. Казакстандык сюжеттерге колдануга орай буганжедщеп мынадай езекте меселелер жатады: «Астана жене КазакстаннынKa3ipri заман тарихы», «XX гасырдагы улт пен мемлекеттшк тарихы»,«Казак этносы жене казак мемлекетгшп», «Улттык тел мен улттык медениет»,«XXI гасырдагы медени мура мен улттык деу1рлеу». Индикаторлардыхздестеру мен оны маныздылыгына карай орналастыру, хздёстеру Интернет-кызметеаркылы ж урпзш п, кешннен олар жуйеге келтерщцд-Баскаша айтканда, веб-контентте зерттеу Ka3ipri замангы тарихтагыелеуметтек-медени урдютердщ cepniHiH зерделеудщ косымша куралы болыптабылады.Ka3ipri замангы когамнын акпараттык технологияларга Keniyi когам -дык дамудын дестурл! объективтек факторларынын манызьш гана керсетшкоймайды, сонымен 6ipre когамнын езшщ акпаратты жинактауынын, ка-3ipri замангы тарихта болып жаткан урдютердо тусшудщтуйщщ елшемдер1рётендега адамзаттын эволюциясы барысындагы ойлаудын езш щ тесшдершезгёраудщ макызын да керсетедкТарихтын Ka3ipri кезещ —тарихи езгерютерге ыкпал eTyi бойыншатершипк етудщ табиги ортасымен гана емес, онын жасанды ортасы мен дебайланысты факторлар 6ipiH ini орынга шыгып отырган уакыт. Сондыктанбупнп танда тарихтагы субъеКтивтшк проблемасы мен оны туйсшшкабылдау проблемасына кызыгушылык осыдан туындап отыр. Осы тургыданалганда Интернетте тарихи зерттеу Ka3ipri замангы тарихта колданбалытарихи зерттеулердщ инновациялык KeHicTiri ретенде езекте меселеболып табылады.38

2. ДЕРЕКТЕМЕЛЕРKa3ipri Кдзакстан тарихынын деректемелж базасынын жай-куйшталдау оны б1ркатар себептер бойынша алдыцгы кезендеп деректемелердщKOjfeMi бойынша айтарлыктай жинагынан езгешелейтш бфкатар елеул1белплер мен ерекшелжтерд1 белш корсетуге мумкшдж бередьBipiHiuiaeH, болып жаткан окигалардыц 6ip мезгщце шапшан етейшжагдайында акпараттык агыннын жогары децгейдеп тыгыздыгы Ka3ipriкогамнын имманенттж кубылысы болып табылады. Ka3ipri Казакстан тарихыic жузшде уакыт жагынан кашыктамай, кунделжт! тарихпен биекайнасып жаткандыктан, деректер мен материалдардын акпараттык астарыкас кагым сэтте ой елепнен етвазуге к у рдел} болып табылады.Екшшщен, Ka3ipri Казакстаннын тарихы даму устшдеп жэне бупнптанда журш жаткан когамдык-саяси жэне элеуметпк-экономикалыкурдютермен тыгыз байланыскан, мунын e3i онын тарих ретщдеп, сондайакгуманитарлык гылымнын баска да салаларына, сонын шпнде саясатгануга,элеуметтануга жэне баска сабактас пэндерге жататындыгы туралыпшрталас тугызады. Кеп ретте мунын e3i му рагаттык деректер туршдепдеректж базанын жеткщкс1здМмен жене кол жетизудщ шектеул! екешментуздщцршедь Деректанушылык жене археографиялык парадигма тургысынан—кез келген акпарат тарихи деректемеге айнала бермейдь Практикалыктургыдан егемен мемлекепм1з тарихынын азгана уакыт аралыгындагыкезещ елеул! акпарат жиынынын оперативтж акпараттан материалдардымемлекеттж сактауга ipiKTey жумысы жYpгiзiлeтiн мурагатгыкакпаратка етуш киындатады. Мундай жагдайда олардын тарихи деректемелжеткещц шолу касиеттерше ие болуы киындай туседк Ол былай турсын,ic жузшде 90-жылдардын ортасына дейш кужаттаманы муражайдасактауга аударудьщ бурынгы кенестж кезенде калыптаскан терттбн езгерщ.Меселен, 1991 жылдан 2001 жылга дейшп Казакстан тарихынын кезещКазакстан Республикасынын Орталык мемлекеттж мурагатында ете азжинакталган, непзшен уйымдастырушылык сипатта, олар КазКСР (1990—1991 жылдар) жене Казакстан Республикасынын (1992—1994 жылдар)60Сырткы экономикалык байланыстар министрлт, Бага жене монополиягакарсы саясат жешндеп мемлекетпк комитет (1991—1997 жылдар),61 КазакстанРеспубликасынын Бш м министряш (1992—1999 жылдар),62 Астанакаласына кешу жешндеп комиссия,63 Орталык сайлау комиссиясы (1988—1997 жылдар)64 жене 1991 жылгы Казакстан Республикасынын Ауыл шаруашылыгыминистрлт кужатгары турйще болып келеда. Казакстан РеспубликасынынYKiMeTi аппаратынын, Конституциялык Соттын жене Инвестицияжешндеп агенттжтш кызмеп жешндеп Казакстан РеспубликасынынОрталык мемлекетпк мурагатынын мурагат сактау коймасындасакталган кужатгамасы республиканын жана елордасы —Астана каласынакеш1рщд1,65. мунда Ka3ipri уакытта Казакстан Республикасынын Улттыкмурагат коры шецбершде каз1рп замангы тарихты кужаттамалык жолменкамтамасыз ету калыптасуда. Сонымен, ic ЖYзiндe 90-жылдардын алгашкыжартысында ic кагаздарын журпзу кужаттамасынын елеуш белшнемурагат кызмеп тарапынан кещл аударылмаган болып шьжты.39

Yппншщен, елдщ бугай когамдык, ём рщ акпараттандыру жене кдз1рпадамнын менталдык кызметшщ e3rep y i жагдайында Казакстаннын каз1рпзаман тарихы бойынша тарихи деректемелер сипатында, олардын кешеш-HiHiH турлж курылымында, тубегешп езгерютер журш жатыр. Мэселен,адамдар арасындагы катысым куралдарынын езгеруше байланысты дестурл1тарихи деректемелердщ кептеген турлер1 мен сан алуандыгы меншжогалтуда. Мысалы, эпистолярлык деректемелер, жеке бастын деректемедакбастапкы нысаны ретандеп кунделжтер еганнй катарга ыгысты, булорайда машинамен окылатын деректер басым мвнге ие болып отыр.66 Жалпыгаб1рдей жаЬанданудын салдарынан букш дуниежузшгк Интернет акпараттыкх е Щ онын электрондык ресурстары, атап айтканда, электрондыкмурагаты, ic жузшде классикалык мурагаттын кукыктарына «озбырлык*жасауда, ал интернет-ресурстар, электрондык ic кагаздарын журпзу тарихидеректердщ 6 ip турше айналып келедь онын устше олардын сакталуы туралымэселенщ каншалыкты маныздылыгын Ka3ipri уакытта элемнщ турл1елдёршщ мурагат кызметтер1 карастыруда. Шынында да, тежзГрибё керсе-Tin отырганындай, бупнп танда когамымыздын акпаратты кажетсшу1казакстандык мурагат ие болып отырган мумкшджтерден айтарлыктайасып тусп. Казакстаннын Ka3ipri замангы тарихынын ’гурш кырларын зерделеуакпараттьщ ен жана деректер)н пайдаланбайынша мумкш емес, алИнтернет пен онын толык метащп материалдарынын акпараттык коймаларыосындай деректерге айналды (мурагаттык кужаттардын жуз мындаганэлектрондык кеппрмелер1, сканерленген тарихи деректемелер).67Жогарыда айтылгандарга орай Казакстаннын Ka3ipri заман тарихыбойынша тарихи деректердщ елеузй топтары тарихшылардын, саясаттанушылармен баска да мамандардын кал ы н тобы ушш нак осы букшелемдакИнтернет торыньщ кемепмен негурлым колжеттмд] болып отыр.Интернет-зерттеулердщтарихи-дереккездж туракты шамасы тарихгылымы упин Интернеттан елеумегпк мшез-кулык пен букаралык сананынезгермейтш уягшершщ калыптасуыньщ куралы ретанде, казфп когамдагыакпараттык агыннын нысаны мен мазмунынын алуан турлипп, аукымыулкен акпаратты токтатып кою жене калпына келтару тетап ретанде кызыкты.Акпараттык агынды уйымдастыруды жене реттеуда кажетсгну акпараттынбурын болмаган формаларын жене когамдагы байланыс жел1с1эдастеpiн дуниеге келтарда. Мунын esi тарихи дереккездщ жана формасынын —электрондык (мультимедиялык) деректердщ пайда болуына жол ашты.И нтернет тарихи деректемелердщ си паты жене ондагы акпарат туралытуашкке 6ipa3 езгеше кезкарасты талап етедь Ka3ipri дуниедеп Интернеттаныкпал ету аясынын кенею» тарихи акпараттьщ жана формаларын тудырды.Ал урдас мынадай: улкен келемдеп тарихи мещй акпарат кебшесеэлектронды сактагыштарда гана болады. Деректердщ электрондык мурагаттарынкалыптастыру институттык непзге айналды. Электрондык деректердщмурагаттары удайы толыгу устандеп, елеул1 турде езгермейтш улпдепдеректердщ жаппай агынынан куралып отырады. Мемлекеттак муражайларгасактауга тусетш ка jipri заман тарихы жешндеп кужаттар мыналар:орталык, жергшкта билж органдарынын, муниципалдык ведомстволардын(мемлекеттак курылымдардан коммерциялык уйымдарга дещнгд)материалдары. Казакстаннын электрондык уюметщш,тужырымдамасын40

юке асыру осыган коса желшк электрондык кужаттык деректер корынжасактауга байланысты болып отыр. Сондыктан бупнп танда каз1рп замантарихы бойынша улан-гайыр кужаттык акпараттык кеп б ел т электрондыформада сак талатыны айкын жайт.Бул орайда мурагаттык мекемелер мемлекет азаматтарынын кужаттыкакпарат алу кукыгына материалдык сипат беретш орындар ретшдеKaaipri заман тарихы кужаттык мурасынын б1рьщгай акпараттык epiciHКалыптастыруда ерекше рел аткарады. Казакстанда бул ережелер 2006жылы 30 карашада кабылданган Казакстан Республикасынын Мурагаттыкic пен кужаттама жуйесш дамытудын 2007—2009 жылдарга арналган багдарламасындаKepiHic тапты, онда мурагат мeкeмeлepi орындауга тшсезекп мшдеттердщ 6ipi реннде Ka3ipri замангы когамнын экономикалык,елеуметтж жене адамгершшк дамуын акпаратпен камтамасыз етумшден койылды.Ka3ipri замангы тарих бойынша деректердщ электрондык мурагаттарынкалыптастыруды б1рнеше топтамага белуге болады, олар:—тарихи деректемелердщ электронды кеипрмелер!;—мурагаттык кужаттар бойынша деректердщ компъютерлж коры;—«электрондык уюметтщ» жумыс icTeyi шецбершдеп акпараттыккызмет.Мунын e3i жинактаудын тшмдо куралы болып табылуымен катар, олKa3ipri заман тарихы бойынша кажетп акпаратты тез орналастырудын женекеймшен керек кезде алып пайдаланудын сешмд1 тесш де болыптабылады.Тарихи бшмш —мурагаттар мен муражайларды консервациялаудынклассикалык формасынын —акпараттандыру мен компьютерлещцруурдгсшщ белсещц турде енпз1лу! Интернето инновациялык спектр женеKa3ipri замангы тарихшы-зерттеуип кызметшщ багыты ретшде зерттеуш,деректемелж зерттеулердщ Ka3ipri замангы куралдарын иеленуд1 кажететед1. Т арихи-деректемел ж ез1рлетмдердщ осы багытынын калыптасуыXX—XXI гасырлар тогысындагы экономикалык тарих, елеуметок женесаяси тарих бойынша зерттеулердщ накты мшдеттерш шешу шецбершдеэлектрондык сактагыштардагы деректердщ акпараттык мазмунын пайдаланбайорындаудын киын болатыны себепп де езекп меселе болыптабылады.Интернетте жарияланатын деректердщ мазмун аукымы алуан турлцолардын ыэднен статистиканы (экономикалык, демографияльж статистика,елеуметтанушыльж сауалнамалардын материалдары, сайлау наукандарынынматериалдары т.б.), зандарды, нормативтж кужатгарды, мерз1мд!баспасездщ, баска да букаралык акпарат куралдарынын материалдарын,публицистика мен мемуарларды белт керсетуге болады. Деректемелердщжарияланымдары мемлекеттж мeкeмeлepдiн, когамдык уйымдардын,БАК-тын, акпарат агенттжтершщ, электрондык баспалардын жене электрондыкютапханалардын сайттарында жузеге асырылады. Казак, орыс,жене агылшын тщщ пайдаланушы ушш бул деректемелерге жол ашык.68Теуелшз Казакстаннын Ka3ipri заман тарихынын деректемелж базасымемлекетпн езшщ калыптасуы мен дамуыныц кукыктык Heri3iMeH байланыстыкец аукымды кужаттарды камтиды. Олар 1990 жылгы 25 казандагы41

«Казак Кенестек Социалистек Республикасынын Мемлекеттек егемендштуралы Декларация»,69 «Казак Кенестек Социалистек Республикасынынатауын езгерту туралы» Жогаргы Кенес 1991 жылы 10 желтоксанда кабылдаганЗан, бул Зацмен КазКСР Казакстан Республикасы болып кайтааталды, 1991 жылдын 16 желтоксанындагы «Казакстан РеспубликасынынМемлекеток теуелаздш туралы» Конституциялык Заны, 1993 жылгыКазакстан Конституциясы жане 1995 жылгы Казакстан РеспубликасынынHeri3ri Заны70 (каз!рп колданыстагы) ел!м1зд1н теуелаз мемлекетретенде конституциялык жолмен реамделушщ тупю дерекквздер1 болыптабылады.Казакстан Республикасынын 1995 жылгы 26 желтоксандагы «КазакстанРеспубликасынын Президенте туралы»,711995 жылгы 16 казандагы«Казакстан Республикасынын Парламенте жэне онын депутаттарынынмэртебеа туралы»,72 1993 жылгы 13 кантардагы «Казакстан Республикасынынмемлекеттек шекарасы туралы»,73 1996 жылгы 24 кантардагы «КазакстанРеспубликасынын мемлекеттек рэм1здер1 туралы»,74 1997 жылгы 11шшдедеп «Казакстан Республикасындагы телдер туралы», 1998 жылгы 26маусымдагы «Казакстан Республикасынын мемлекеттек каутаздш туралы»Конституциялык зандары, Казакстан Республикасынын ПрезидентеН.Э. Назарбаевтын «Казакстан Республикасынын улттык валютасын енгтзутуралы» 1993 жылдын 12 карашасындагы Жарлыгы т.б.75 Казакстанда мемлекеттшктщнепзп нышандарынын калыптасу барысын кэрсетедьЭлеуметпк катынастарда ретгейтен, мемлекеттек жэне когамдык OMipдщтурл1 салаларын баскаратын opi тэртептейтен заннамалык жэне басканормативтек кужаттар кешенше, олардын баспа нускаларымен катар жа-1тандык акпараттык желщен кол жетюзуге болады. Ен алдымен, булар мемлекетокмекемелердщ сайттары, сондай-ак «Юрист» аныктамалык-акпараттыкжуйеа деректерщщ такырыптык базалары.76ByriHri танда тарихи дереккездердщ жана турлершщ 6ipi деп атаугаболатын ресми мемлекетпк сайттар олардын шынайылыгы мен демократиялылыгытургысынан кызыгушылык тугызып отыр, ейткеш бул сайттардагыкужаттар ресми жэне арнайы ведомстволык басылымдардын жарияланымдарынепзшде санмен танбаланады, оларга ашык кол жетюзуге Ke6iнесешек койылады.77Казакстан Республикасы Президентшщ сайты жетюлйстедережеде акпаратты сипатта болып келед1, epi Казакстаннын елеуметтек-экономикалыкжене когамдык-саяси OMipiHiH непзгт окигаларына арналган.Непзп ресми кужаттардын арасында КР Конституциясы, К.РКонституциясына езгергстер мен толыктырулар енпзу туралы КазакстанРеспубликасынын Заны, «Казакстан Республикасынын Президенте туралы»,«Казакстан Республикасынын Уюмете туралы», «КонституциялыкКенес туралы», «Сот жуйеа жене судьялардын мэртебеа туралы», «Сайлаутуралы», «Республикалык референдум туралы», «Казакстан РеспубликасынынПарламенте жене онын депутаттарынын мертебеа туралы» Казакстандамуынын узак мерз1м2Ц стратегиясы, «Казакстан —2030», КазакстанРеспубликасы Президентшщ Казакстан халкына 1997 жылдан78бастапKa3ipri уакытка дешнп жыл сайынгы Жолдаулары79бершген. Сайттын елеу-Jii белш Н.Э. Назарбаев кызметшщхроникасына, жарлыктар мен еюмдержарияланымдарына, iuiKi жене сырткы саяси кужаттарга арналган. Казак-42

стан тарихындагы 1991 жылдан бастап Ka3ipri уакытка дейшп айтулы окигалардынхроникасы, елорда —Астана каласынын тарихы, Мемлекет басшысыкызметшщ негурлым манызды кырларыньщ фотомурагаты, аудиожэне бейнематериалдары жекелеген топтамалармен орналастырылган.Казакстан Республикасынын Президенп Н.Э. Назарбаевтын енбек-Tepi теуелйз Казакстаннын калыптасуы мен дамуы женшдеп маныздыдереккездер болып табылады, олар Казакстан Республикасы Президентшисайты нда да, Тунгыш Президенттщ Коры жанындагы Элемдж экономикажене саясат институтынын сайтында да орналастырылган.80Казакстан Республикасы Yюметанщ сайтында Ka3ipri когам емшнщтурл1 салаларын реформалау жешндеп сонгы он жылда кабылданган барлыкHeri3ri стратегиялык багдарламалар (Индустриялык-инновациялыкдаму стратегиясы, Казакстан Республикасынын келж стратегиясы, Казакстаннынаумактык дамуы, Бшмдо дамытудын, денсаулык сактауды реформалаумен дамытудын 2005—2010 жылдарга арналган мемлекетпк багдарламасыт.б.), YKiMeTTin каулылары мен Премьер-Министрдщ еюмдер1,онын жумысынын, министрлжтер мен ведомстволардын хроникасы, Премьер-Министржене YKiMeT мушелершщ сейлеген сездерг, жарияланымдарыт.б.81бершген?.Казакстан Республикасы Парламента сайтынын непзп материалдарынзацнамалык жене нормативтж актшердщ, зан жобаларынын жарияланымдарыжене олардын кабылдануы туралы майметтер, казакстандыкзан шыгарушы органнын курылымы жэне депутаттары туралы деректеркурайды.82Кэйби бщжта дипломат К-К. Токаевтын кггаптары Казакстан Республикасыдипломатиялык кызметшщ калыптасуы мен дамуынын, Казакстаннынхалыкаралык когамдастыкка енушщтарихына жэне осы курдел1урдюке Мемлекет басшысынын коскан улейне арналган. Н. Есенгариннщкггаптары Казакстаннын келж кешеншщ калыптасуы жэне ТМД мемлекеттершщулттык келж жуйелершщ езара ти!мд1 ыкпалдастыгы туралымол маглумат бередь83Казакстаннын Ka3ipri заман тарихы дереккездершщ арасында елдщдамуыньщ сандык зандылыктарын сипаттайтын турл! статистикалыкдеректерда жинаумен, гылыми ендеумен жене жариялаумен айналысатынарнаулы уйымдар кызметшщ нетижейнде жасалган материалдар елеул!орын алады. бнеркейп, ауыл шаруашылыгы, халык саны, енбек, жумыс -пен камтылу, ел-аукат, денсаулык сактау, мэдениет т.б. статистикасын,теуелйздж жылдарындагы статистикалык есептщ непзп багыттары депатауга болады.КСРО халкынын 1989 жылгы Букшодактык халык санагынан кешндэл 10 жылдан сон еткен Казакстан Республикасынын 1999 жылгы Халыксанагыньщ материалдары ерекше орын алады. Меселен, онда 14953,1 мынтуракты тургын таркедщ, ягни екд санак арасындагы кезенде елдщ тургынхалкынын саны 7,7%-га кыскарган.84 Бул демографиялык керсетюштер,сез жок, 1990 жылдардын алгашкы жартысындагы саяси, экономикалыкжене елеуметтж урдГстер нэтижелершщ KepiHici болды. Халык саныженшдеп деректерге салыстырмалы талдау журпзу мумкшджтер1 КазакстанРеспубликасы халкынын межеленген 2009 жылгы санагыньщ43

нетижелер1 бойынша онын осу келешеп бар екенш ангартады. КазакстанРеспубликасынын Статистика жешндеп агентттнщ деректершде Казакстанхалкынын жыл сайынгы cepniHiHe, удайы ecin-ену уршсше халыктынжыныс-жас жене этностык курылымдарын айкындайтын езгерютергеталдау, халыктын табиги журш-туруы мен кепп-конынын керсетюштер!6epuiin турады. 2006/2007 жылдардагы ауыл шаруашылык санагынын материалдары,енеркесштщ, курылыстын жене инвестициялардын, келж -Tin, байланыстын т.б. оперативок статистикасы елдщ елеуметтж-экономикалыкдамуы бойынша cepniHfli катарларды талдау ymiH барыншакажетп деректер болып табылады.85Казакстаннын Ka3ipri заман тарихы дереккездершщ арасында саясипартиялардын багдарламалык кужаттарынын манызы зор, олар республикадапартиялык жуйенщ эволюциясын зерделеуге мумкшдж бередь86Желще усынылган жана буын дереккездердщ арасында Ka3ipri замангыБАК-тьщ манызы да елеул1, олар: мерз1мд1 баспасез (журналдар, газеттер),телевизия мен радио ресурстары, желшк БАК-тар, акпарат агенттж-TepiHiH ресурстары, ембебап ресурстар. Оларды шартты турде eKi топкабелуге болады: 1) дестурл1 мерз1мдж басылымдар мен электронды БАКтардынжелшк нускалары; 2) тек кана желще орналастырылган БАК-тар.Олардын 6 e p i баспалыктупнусканы калпына келт1рушщ егжей-тегжейлшкдережесше, толыктыгына жене мурагатка кол жетюзу режимше карайтурлше болып келедк Мысалы, «Казахстанская правда», «Вечерний Алматы»,«Время» т.б. газеттерде нем1рлердщ толык MeTiHfli жарияланымыбар.87 Жалпы алганда республикалык газеттерге Каталог@m ail.ru. Казакстангазеттер1 сайты аркылы кол жетюзуге болады. Газеттердщ интернетнускаларынынакпараттылыгы едетте дестурл1 акпараттылыктан асыптуседь Интернет-нуска мурагаттан (басылып шыгарылган нуска) баскаалуан турл1 аныктамалыктармен (кужаттар жиынтыгымен), жаналыктартаспаларымен жабдыкталган, онда мынадай форумдар: окырмандардынбасылым кетерген проблемалар бойынша пшрдерщ айтуга болатын жалпыфорумдар немесе такырыптык форумдар бар. Казакстаннын кен аукымдыбаспасез1елде болып жататын окигалар женшдеп жарияланымдарга салыстырмалыталдау журпзу ушш ете манызды. Казакстан басылымдарынынкепшшпнде сонгы уш-бес жылгы нем1рлерд1н мурагаты сакталган.«Казакпарат» («Казинформ») Улттык акпарат агентппнщ сайты88 Ka3ipriкезен акпаратынын ipi дереккез1 болып табылады.Элеуметтанушылык сауалдамалардын нвтижeлepi, статистикалыкдеректер, сарапшылардын корытындылары, журналдардын шолу жене талдауматериалдары гылыми талдау ушш назар аударуга турарлык eKeHi куменсыз.Республикалык жене ешрлж телевизиялык компаниялар89 менрадио компаниялардын сайттарын желш к БАК-тардын баска 6ip турлеpiHeжаткызуга болады. Олардын кундылыгы сол, олар бурын эфирге шыгыпкеткен материалды кайталап тындауга мумкшдж бередьИнтернетте беделД1 халыкаралык уйымдардын (ХВК, ДСУ, БУУ,ЮНКТАД) материалдары бершген, оларды eлiмiздiн саяси, экономикалык,елеуметпк тарихын зерделеуде пайдалануга болады.Сонымен, Казакстаннын казйрп замангы тарихы бойынша дереккездербаспалык формада да, электрондык формада да ете бай кужаттардан44

куралады, олар классикалык деректемелж талдаудын талаптары н ,дереккездердщсырткы жене ш ю сынын сактай отырып, бул кужаттардызерттеушшк практикага енпзуге мумкшдж бередь3. КР ПРЕЗИДЕНТ1НЩ КАЗАКСТАН ХАЛКЫНА Ж О Л Д А У Ы -КА31РГ1 ЗАМАН ТАРИХЫ НЫ Н БАСТЫ Д Е Р Е К К 031ТеуелЫз Казакстаннын Ka3ipri заман тарихы кебш есе К азакстанкогамынын; карыштап дамуынын стратегиялык м1ндетгерш ойдагыдай шешуданетижшболып табылады. Казакстан Республикасынын Президент!Н.Э. Назарбаевтын Казакстан халкына жыл сайынгы Ж олдауын б у п н птанда Ka3ipri заман тарихынын манызды кужаттары репице багалау керек.Олардын тарихи маныздылыгы Жолдаулардын ережелерш icKe асырудынаркасында «Казакстан жолы» атгы тангажайып кубылыстын мумкшдйскеайналгандыгында болып отыр. Республиканын тарихшы-галымдарынын,когамтанушыларынын Minaeri - осы манызды дереккездерда зерттеу, корытындылаужене тарихтын игш пне айналдьфу болмак. 1995 жылы тамыздакабылданган Конституцияга орай, Казакстан Республикасынын П резидент!Казакстан халкына елдеп жагдай мен Республиканын iuiKi ж энесырткы саясатынын непзп багыттары туралы жыл сайын жолдау арнайды(44-бап, 1-тармак).Баска елдердеп осыган уксас практика Казакстан Республикасындада жузеге асырыла бастады. 1997 жылдан 2010 жылга дейш П резидентКазакстан халкына 14 Жолдау жолдады.«Казакстан дамуынын 2030 жылга дейшп стратегиясынан» кейш басталганПрезидентпн Казакстан халкына Жолдауы жагдайга талдау ж а­сауга жене елдщ iuiKi-сырткы саясатынын келешепне арналды. Б ip катарреттерде, кейб1р мшдеттердщ кекей тееплтн ескере отырып, накты басымбагытгар белт керсетищ. Тmcimne мунын 6epi Жолдаулардын езш щатауларында керш е тапты:• 1997 жыл —«Казахстан —2030: Барлык, к,азак,стандык,тардыц ecinepKendeyi,к,аутс1здш жэне эл-аук,атыныц артуы»;• 1998 жыл - «Елдегг жагдай, ш т жэне сыртк,ы саясаттыц негЬггбагыттары туралы: жаца гасырда когамды демократияландыру э к о ­номикалык, жэне саяси реформа»;• 1999 жыл — «Ел1М1здщ жаца гасырдагы турак,тылыгы менK,ayihci3dm»;• 2000 жыл —«Еркт де ецсел1 dpi K,ayinci3 щогамга»;• 2001 жыл —«Ёлдегг жагдай жэне iiuKi жэне 2002 жылгы сыртк,ысаясаттыц негвгх багыттары туралы»;• 2002 жыл —«1шк/ жэне сыртк,ы саясаттыц 2003 жылгы негЬггбагыттары туралы»;• 2003 жыл —«Iuixi жэне сырткы саясаттыц 2004 жылга арналганнег1зг> багыттары»;• 2004 жыл — «Бэсекеге k,a6viemmi К,азак,стан уш ш , бэсекегеK,a6Lnemmi экономика ушш, бэсекеге K,a6uemmi халык; ушш/ »;• 2005 жыл —«Казахстан экономикалык,, элеуметтт ж эне саясижедел жацару жолында»;45

• 2006 жыл — «Казахстан вз дамуындагы жаца cepniiic жасаук,арсацында. Казакстаннын элемдег/ бэсекеге барынша K,a6uemmi 50елдщ к,атарына Kipy стратегиясы»;• 2007 жыл — «Жаца элемдег! жаца Казахстан» ( I белш); «Казахстан—2030»стратегиясы Казахстан дамуыныц жаца кезещ. 1шк1 жэнесыртк,ы саясатымыздагы аса мацызды 30 cepnindi багыт» ( II белш);• 2008 жыл —«Казахстан халкыныц эл-аук,атын арттыру — мемлекетmiK саясаттыц басты максаты»;• 2009 жыл — «Дагдарыстан жацарумен даму га»;• 2010 жыл —«Жаца онжылдык, — жаца экономикалык, врлеу — Казак, -станныц жаца мумк1нд1ктер1».Президент Жолдауларына егжей-тегжешп талдау жасау арнайы зерттеудщтакырыбы болып табылады. Онын устше «Кдзакстан дамуынын 2030жылга дейшп стратегиясын» жэне Президенттщ кейшп жолдауларын icKeасыру Казакстан Республикасынын тэуелаз мемлекетш дамыту да орыналатын жалпы керсеткштер бола алады.Казакстан посткенестж елдердщ арасында бурынгы жоспарлы экономиканыойдагыдай кайта куруда, нарыктык экономиканы калыптастыруда,зейнетакылык жэне коммуналдык реформаларды icKe асыруда,Ka3ipri замангы озык банк жуйесш дамыту да, инвестициялар тарту да алгашжол салушы жэне кешбастаушы болып табылады. 2000 жылы ЕуропалыкОдактын Казакстанга нарыктык экономикасы бар ел мэртебесш 6epyi республикадажурпзшген институттык реформалардын тийедщгщ мойындауболып табылады.Казакстандагы дейекта реформалардын нетижеанде орныкты экономикалыкжуйе калыптасты. 1999 жылдын аягынан бастап жэне оданкейшп жылдары экономикалык есу байкалды.Б¥¥-ныц жэне тэуелаз сарапшылардын деректершен кершгешндей,Казакстанда посткенестж кезенде турмыс денгейшщ даму cepniHi мынадайболды:Eipmmi кезец ( 1990—1995 жылдар) —елдеп eMip суру денгейшщ кулдырауы,адам дамуынын индекс! бойынша Казакстаннын 54- орыннан 93-орынга rycyi.Екш ш кезец ( 1995—2004 жылдар) —керсетиштердщ ecyi жене 80-орынга жылжуы.Казакстаннын саяси аясында экономикалык жене саяси езгергстерд1уакыт жагынан барынша уйлестаруге багытталган 6ipKaTap реформалармежеленда. Казакстан Президенп елде когамньщ шынайы топтасуына жердемдесетш аукымды саяси реформаны журпзудщ айкын багытын белпледа.Саяси реформалардын непзп багыттары Н.Э. Назарбаевтын 2005—2006 жылдары сейлеген сездерщде керсетшд1 жене оларда мынадай ережелеркамтылды:• Ж 1мдердщ ( цалалар мен аудандар эршщыikmepi басшыларынын)сайлау арк,ылы к,ойылатындыгы;• парламент цурамыныц ж эне оныц вкы ет т ш нщ кецейтЫ у/(ат ап айтцанда аткарушы бил{кт(ц цызметш бак,ылауды кушей ту,YKiMemmi жасацтауга кецшен цатысу);• жергШкт1 вкиет т ! билистщ билш ауцымын кецейту;46

• сот жуйесш реформалау;• сыбайлас жемк,орлык,к,а к,арсы аукымды курес журггзу.Казахстан халкына «Казакстан ез дамуы ндагы жана cepnmic жасаукарсанында. Казакстаннын елемдеп бесекеге кабшетте елу елдщ катарынаKipy стратегиясы» Жолдауымен (2006) сез сейлеген Президент былай депатап айтты: «... 6i3 барлык дшдердщ толык тен кукылыгына жене Казакстандаконфессияаралык кел!амге кепшдж берем1з жене оларды камтамасызетем1з. Bi3 исламнын, баска да елемдж жене дестурл1 двдердщ озыкдестурлерш курметтеп ep i дамыта отырып, осы замангы зайырлы мемлекеторнатамыз... Б1з казак халкынын сан гасырлык дестурш, тип мен медениетшсактап, еркендете беремгз. Сонымен катар ултаралык жене медениетаралык кeлiciмдi, 6ipryTac Казакстан халкынын lnrepi дамуын камтамасызетемгз».ByriHri танда Казакстаннын саяси дамуына бершген шетелдж 6ipKarapбеделд1 багалаулар бар. Меселен, Астанага 2005 жылы карашада келгенЕуропа Парламентенщ 6ipiHiui вице-терагасы Алехо Видал-Квадрас Рокабаспасез меслихатында былай дедк «Еуропа Парламенте Казакстандагыдемографиялык езгерютердод урдютерш, саяси жагдайдын эволюциясынжене демократиялык институттардын сапасын он багалайды».2007 жылдын 28 акпанында Казакстан Республикасынын Президент)Н.Э. Назарбаев Парламентте Казакстан халкына жыл сайынгы дестурл1жолдауымен сез сейлед!. Ол былай деп накты атап керсетте: 1997 жылы6ipiHiui жолдауда Казакстаннын болжалды болашагы —2030 жылга дешнпдаму стратегиясы баяндалды, бул стратегия ел дамуынын багыттарын делайкындау кажеттегш басшылыкка алды.Н.Э. Назарбаев Казакстаннын етпел1 кезещй ойдагыдай аяктап, ездамуынын сапалы жана кезенше сеюммен Kipe бастаганына баса назараударды. Ka3ipri уакытта кун тертебшде елдщ ез дамуынын кисыныменде, негурлым кен аукымдагы, галамдык тургыдан да талап етелш отырганпринципте турдеп когамдык м1ндеттер тур. Ka3ipri замангы талаптар менкауш-катерлер елеуметтек-экономикалык жене когамдык-саяси катынастардынбукш жуйесш негурлым сершщн турде жангыртуды табанды талапетуде, мунын e3i Казакстаннын посткенестек кещстек пен Орталык Азиядакешбасшылык устанымды сактауына жене елемдеп бесекеге барыншакабшетте жене каркынды турде дамушы мемлекеттердщ 6ipiHe айналуынамумюндж бередьЖолдаудын 6ipiH m i бeлiгiндe елеуметтж меселелерге кеп кенш белшген.Атап айтканда, 2008 жылдын 1 кантарынан бастап:—бала тууга байланысты 6ip жолгы жердемакы мелшер134740 тенгеге(1 АКШ доллары —124 тенге) дейш ecefli;—баланы 6ip жаска жеткенше куту бойынша теленетен ай сайынгыжердемакы орта есеппен 164%-га (6ipunni бала туганда —177%-га, екшпйбала туганда —167%-га, ущшнга бала туганда —159%-га, тертешш женеодан кеп бала туганда —153%-га) кебейедц—жумыс ютейтш ейелдер ушш жуктшкте, босану жене аналык кезгнемшдетте елеуметтж сактандыру енпзшед!;—зейнетакынын мелпщм улгайтылады жене оны ен теменп кункергсденгеШнщ40%-ы децгешнде сактау жоспарланады. Зейнетакы телемдерш47

индекстеу сакталады, ол туты ну багасы индексшщ болжамды eciMiHeH еюпайызга арттырылып отырады.Сонымен катар бюджет саласы кызметкерлершщ жалакысы 30%-гакетершедц енбек демалысына шыгу кезенде сауыктыру жэрдемакысынынтолем! бш м беру, элеуметпк камсыздандыру, денсаулык сактау, медениетжене спорт сиякты салаларда жумыс ютейпндер уипн 6ip лауазымдыкайлык акы мелшершде жэрдемакы телеу енпзшед1, езш щ жумыс етллшзиянды жэне ауыр енбек жагдайында еткерш жаткан адамдардын категориясыкебещтщеда, оларга елеуметпк камсыздандыру ушш сепз айлыкесеплк керсетюш мелшершде арнайы жврдемакы твленедьАталган барлык елеуметпк телемдерд1 кебейтуге жумсалатын каражаттынжалпы кажеттшп 2008 жылы 108 миллиард тенгеш курайды. Элеуметпкинфракурылымды дамыту елдщ стратегиялык мшдеттершщдврежесщекетершедь ¥щметке уш жылдын iiuinae ешрлерде 100 мектеп пен100 аурухана салу, оларды осы объекплерге ерекше муктаж ешрлерде салутапсырылды.Жолдаудын ёкднни белш нде Казакстанды жедел турде жан-жактыжангыртуга баса ден койылды, мунын езд Казакстан мен казакстандыктардынK a 3 ip ri замангы елемде лайыкты орын алуы ушщ Казакстаннынсырткы нарыкка шыгуына жене елдщ барлык халкынын турмыс денгешнщелеул! турде жогарылауына жврдемдесуге тшс. 2006 жылы КазакстаннынэлемнЩ бесекеге барынша кабшетп елу елшщ катарына жедел турде жылжуыжене онын туракты муш еа релнде тугырнамасын ныгайту жешндепжалпы казакстандык жобаны тужырымдап, ез1рлеу жумысы басталды. Булуипн Казакстаннын алдында экономиканын барлык денгешндеп —бупнпде, сол секщщ келешектеп де ыктимал бесекелестнсгщ артыкшылыктарынсарабдалдыкпен аныктау жене пайдалану м1нде-п койылды.Казакстан шын меншде тауарлардын, керсетшемн кызметтердщ,енбек ресурстарынын, капиталдын, заманауи идеялар мен технологиялардынелемд1к нарыктарынын ажырагысыз жене еерпщщ бел1гЩе айналуыушш Н.Э. Назарбаев Уюметке он м1ндетп шешудд тапсырды, олар:1. Экономиканын турлаулы дамуын, онын ecyiH баскаруды камтамасызeT in , колдау.Экономиканын бесекеге кабш етплщ нщ турлаулы сипатын камтамасызету ушш толымды стратегия ез1рлеу мен icKe асыру, сондай-ак онынорындалуына катан бакылауды камтамасыз ету тапсырылды. СтратегияКазакстан Республикасы экономикасынын жекелеген секторлары менендцрютершщ нактылы бесекелеспк артыкшылыктарын неизге алып,елеадщк даму ypflicrepi мен сырткы нарыктардагы суранысты ескеруге тшс.Ырыктандыру жагдайында каржы жуйесшщ турлаулылыгы мен бесекегекабшеттшгш арттырудын жана денгейше кетершу, тшмд! жумыс жасайтынкор нарыгын куру керек. Казакстан ушш колайлы шарттармен Дуниежузш к сауда уйымына Kipyai камтамасыз ету, халыкаралык техникалыкстандарттарды барынша жедел epi кещнен енпзу кажет.2. Эщ рлж экономикада сапалык жана табыстарга жету жене КазакстаннынжаЬандык экономикага толыкканды катысуын камтамасыз ету.Казакстанды экономикалык дамудын «ещрлмк локомотивше* женеоны елемдж экономиканын табысты «ойыншысына» айналдыру, мемле-48

кеттж холдингшердщ бэсекеге кабшетта экономиканы калыптастырудагырел1 мен орнын дэл айкындау мшдета койылды. Элемдж шаруашылыкжуйесщде нактылы казакстандык «орынды» 1здестару, шетелдж эрштестерменозык улгщеп ipi жобаларга катысу. Бул ретте непзп назарды Ресей,Кытай, Орталык Азия, Каспий мен Кара тещз ещрлершщ нарыктарынашогырландыру усынылады. ТМД, ЕурАзЭК, ШЫУ шецбершдеп экономикалыкыкпалдастык саудадагы басты багдар болып кала беред!. Мем-Ьекеттердщ Еуразиялык экономикалык одагын куруга жету усынылады.3. ©щйруий сектордын тшмдшгш арттыру.Будан былай да байсалды epi езара тюмш энергетикалык саясат журпзубагыты куатталды. KeMipcyreri секторын дамытуды, шетелдж жене жергшжтаинвесторларды тарту ды экономиканы ертараптандырумен такелейбайланыстыру жене келешеп мол жана ещцрютер куру жeнiндeгi аса маныздымшдеттерд1 осы арнада шешу керек екешне баса ден койылды.Казакстаннын ещрлж кещстжтеп, сонан сон елемдж энергетикалык ке-HicTiKTeri тугырларын одан epi ныгайтудын толымды стратегиясын ез1рлеутапсырылды. Бул орайда Казакстаннын энергетикасы мен мунай-химиясындамытудын басты мeceлeci ретанде энергия ешмдершщ косылганкунын улгайту аркылы бул секторлардьщ пайдалылыгын арттырукерсетщщ.4. Экономиканын шиизаттык емес басым секторларында инвестициялык«серпщщ» жобаларды icKe асыру жешндеп езшщ бас стратегиясынез1рлеуге нускау бер1лдх. Жаца экономикалык жагдайлар мен басымдыктардыескере отырып, Индустриялык-инновациялык даму стратегиясынicKe асырудын тшМдшгше бага беру керек. Жекелеген жобалардыалгашкы каржыландырудан индустриялык ертараптандыруды аукымдыкаржыландыруга кешу керек.5. Казакстаннын ещрлж жене жаИандык экономикадагы жана релшесейкес Ka3ipri замангы инфракурылымды дамыту.Ец алдымен инфракурылымдык кызметтерд1 тутынушы отандык компаниялардынбесекелестапн, сондай-ак Казакстаннын халыкаралык экономикалыкыкпалдастыгы мудделерш ескере отырып, стратегиялык инфракурылымдыбаскару сапасын айтарлыктай арттыру кажеттап атап керсетшда.Экономикалык есу мен бесекеге кабшеттшжтщ ещрлж орталыктарынайкындап алып, олардын дамуын тутастай алганда ел экономикасыныцмудделерше багындыру керек.6. Осы замангы бш м беру жене кесштж кайта даярлау, «парасаттыэкономиканын» нейздерш калыптастыру, жана технологияларды, идеялармен кезкарастарды пайдалану, инновациялык экономиканы дамыту.Букш ел1м1зде элемдж стандарттар децгешнде сапалы бш м беру кызметанкерсетуге, халыкаралык стандарттар денгейшде оку орындарын таркеумен аттестациялаудьщ перменш жуйесш жасау тапсырылды. Элемджсыныптагы жана университет салу жене тандаулы отандык жэне шетелджокытушыларды тарту. Жогары технологияларды енпзу мен инновациялардыколдауга багытталган Шрыцгай мемлекеттак стратегия журпзу. Булорайда жогары бш м беру саласында накты жэне инженерлж гылымдардыбасымдыкпен дамьггу —дамудын жана кезещнщ мшдетп шарты екеш атапкерсетаддк4-426949

7. Атаулы элеуметок колдау жэне элеуметок саланы нарык кагидаттарынепзшде дамыту.Зэру отбасыларына, атап айтканда кеп балалы жэне аукаты темен отбасыларына,мугедектерге атаулы колдау керсету саясатын жалгастыруганускау берщвд, ол медициналык кызмет керсетудш жене денсаулык сактаудынжогары технологиялык жуйесш дамытудын сапасын жаксарту, сондай-акжинактаушы зейнетакы жуйесш жетишру жене жумыс орындарынжасактау кагидаты непзшде жузеге асырылады. Тургын уй курылыс жинакжуйес1 аркылы бюджеток сала кызметкерлер1 ymiH тургын уйлердо жеделкаркынмен сала бастау.8. Казакстан дамуынын жана кезенщщ талабына сейкес саяси жуиещжангырта жацарту.Президент будан былайгы жуйещ саяси реформалар меселесше барыншаегжей-тегжейш токталды, бул орайда казакстандык жолдын ерекшелжтер1мен етене белплерш атап керсетп, буларга президенток баскаружуйесш сактау, реформалардын кезендеспп, жалпыулттык ункатысу меннепзп саяси куштердщ топтасуы жатады. Когам мен мемлекетп баскарудыннегурлым тшмд1 жуйесш камтамасыз ете алатын, сонымен 6ipre елдесаяси турактылыкты сактайтын жене онын азаматтарынын барлык конституциялыккукыктары мен бостандыктарын камтамасыз ететш билжтщKa3ipri замангы демократиялык формасына карай кадам басу Казакстандагысаяси езгергстердщ басты максаты болып табылады.Тутастай алганда демократиялык реформанын алдагы кезещ мынадайбагыттар бойынша журетш болады:—Конституциялык Кенееп, Орталык сайлау комиссиясын, Есеп комитетш,YKiMerri жасактауга жене тутастай алганда бюджета бекггу менонын аткарылуын бакылау меселелерше катысу есебшен Парламентанеюлеттшн улгайту;—саяси партиялардын релш арттыру. Партиялык фракциялардын еюлетапнкенейту, Парламентке еткен саяси партияларды республикалыкбюджеттен каржыландыру, Межшст! (Парламентан темени палатасы)сайлау кезшде партиялык т1з1мд1 кенейту.2007 жылдан бастап алкалы сотты енпзу, камауга алуга руксат ббрудасотка табыстау, Ka3ipri замангы жене ашык турпаттагы сот iciH журпзуге6ipTe-6ipTe кешу жолымен сот-кукык жуйесщ жетшйру.Меслихаттарга (ж ергш кп депутаттар кенестерО косымша еюлет-■пктер беру жене тексеру комиссияларын ныгайту есебшен жергшкп екщдцспоргандарды дамыту.9. Халыкаралык ю-теж1риб,еш ecKepin, эюмпшпк реформаны жеделдетежурпзу.Мемлекетпк баскарудын корпоративтщ баскару, нэтижелшк, ашыктыкжэне когам алдындагы есёптшш кагидаттарын аркау ететш сапалыкжана улпеш тузу тапсырылды. Басты максат —Y юметп жангырта жана рту,жогары кэсШи мемлекетпк кызмет пен тшмш баскару курылымын жасактау.Бул орайда «Самурык—Казына» мемлекетпк холдинп (улттык компаниялардынактивтерш баскарады) ултгык компаниялардын капиталданукелемш кебейту!, елемнщ озат улттык компанияларынын акцияларынсатып алуы, озыктехнологияларды тартуы керек. «Казына» мемлекеток50

холдинп (мемлекеттж даму институттарыныц акцияларын баскарады) —корпоративтж баскаруды жаксартуы, кернекшж пен ашыктыкты артгыруы,Казакстанда экспортка багдарланган каз1рп замангы кесшорындардыКУРУ жумысын XYpri3yi керек. Ж ергш кп жерлердеп елеуметтж-кесткерлжкорпорациялар —irnKi инвестицияларды тарту жэне облыстар арасындагыкомму никацияларды, жолдарды, жылумен жене сумен жабдьжтаудыдамыту жумысын журпзу} керек.10. Казакстаннын Орталык Азия enipi мен елемдж когамдастыктагыжетгсшжтер! мен мумюнджтерш шгершету.H.Э. Назарбаев Казакстаннын ещрлж ынтымактастык пен халыкаралыккогамдастыктыц жауапты Mynieci ретандеп рел! мен беделш ныгайтумшдетш алга койды. Ол атап айтканда былай деп керсетп: бупнп тандаКазакстаннын сырткы инвестицияларды тарту ушш мумкшджтер1 бар,мунын @3i экономиканы кетеруге, тауар айналымын кебейтуге, букш ещрдепкарапайым адамдардын турмысын жаксартуга кемектесед! Казакстанез кезегшде колайлы сырткы жагдай жене ешм етизудщ сешмш нарыгыболуы ушш экономикалык жене саяси туракты, гулденген Орталык Азиягамудцел!.Президент 2030 —стратегиясынын непзп ережелерш дамытатын алгакойылган барлык мшдеттерд! дейектшжпен шешу максатында езшщ елд1цimKi жене сырткы саясатынын аса манызды 30 максатын айкындаганын,олардын Казакстан дамуынын жана 10 жылдык кезецшщ стратегиясы болыптабылатынын атап керсетп. Олар атап айтканда мынадай багыттардыкамтиды:I. Экономиканын бесекеге кабшеттшпнщ орньжты сипатын камтамасызетуге багытталган толымды стратегия ез1рлеу жене оны icKe асыру;2. Элемдж шаруашылык жуйесшдеп казакстандык «орынды» iздec­Ti ру, оларды колга карату жене жасактау;3.1ргел1 жене «сершндЬ» жобаларга катысу;4. Мемлекеттж холдингтердщ кызметш шогырландыру жене олардынжумысын халыкаралык стандарттарга сейкес уйымдастыру;5. ©щцрунй сектордьщ тшмдшга мен макроэкономикальжкайтарымдылыгынefleyip арттыру;6. Ырыктандыру жагдайында каржы жуйесшщ орньжтылыгы менбесекеге кабшеттшгшщ жаца децгеш;7. Казакстан ушш тшмд! жагдайларда ДС¥-га (Дуниежузшж саудауйымы) Kipyi;8. Экономиканы ертараптандыру жене шигазаттык емес сектордыдамыту;9. Жогары технологияларды енпзуге жене инновацияларды колдаугабагытталган бхрщутас мемлекетпк стратегия журпзу;10. Экономикалык есу мен бесекеге кабшеттшжтщ ещ рлж орталыктарынкалыптастыру жене олардын жумыстарын бастауы;11. Мемлекеттж-жеке меншж ерштестжтщ непзшде стратегиялыкинфракурылымды дамыту, сондай-ак осы саладагы баскару сапасын кетеру;12. Электр куаты ресурстарын дамыту жене атом энергетикасыныннепздерш жасау;13. Шагын жене орта бизнесп колдау женшдеп дейекп ic-кимьш;51

14. Халыкаралык тшстя талаптарга сай келетш техникалык стандарттардыжедел epi барлык жерлерде енпзу;15. Жеке меншж институтын жене кел1амшарттык катынастардыдамыту;16. Казакстанды одан epi индустрияландыру непздерш калыптастыру;17. Бастауыш жене орта бш м беру, сондай-ак кадрларды кайта даярлаужуйесш элемдж стандарттарга жакындату;18. Оку орындарын халыкаралык стандарттар денгей1нде аттестациялаудыенпзу, жогары бш м беру саласында нактылы жене инженерлжгылымдарды басым дамыту;19. «Парасатты экономиканын» непздерш калыптастыру;20. Тургын уйдщ кол жететандей болуын камтамасыз ету мен жылжымайтынMYлiк нарыгын дамыту саласындагы дейекп саясат;21. Медициналык кызмет керсету сапасын жаксарту жене денсаулыксактаудын жогары технологиялык жуйесш дамыту;22. Жинактаушы зейнетакы жуйесш дамьггу;23. Саяси жуйеш дамыту;24. Эю м ш ш к р еф о р м а л а р д ы icKe а сы р у ж е н е атк ар уш ы б и л ж пж ацарту;25. Когамдык кел1ам мен турактылыкты одан epi ныгайту упин Казакстанхалыктары ассамблеясынын релш арттыру;26. Казакстан халыктарынын рухани дамуы жене уш тугырлы Tinсаясаты;27. Кукык колдану ic-тeжipибeciн же"плд1ру жене кукык терпбшныгайту;28. Казакстаннын жана халыкаралык жауапкерш ш п, кеп багыттысырткы саясатты дамыту жене жаЬандык катерлерге карсы курескекатысу;29. Казакстаннын ещрлж турактылыкты камтамасыз етудеп, ОрталыкАзия елдершщ экономикалык ыкпалдастыгын дамыту мен Каспий женеКара тешз аймагында серпщщ нарыкты калыптастырудагы белеецщ рель30. Казакстаннын «еркениеттердщ; ундесудн» дамытудагы медениетаралык жене конфессияаралык келкям орталыгы ретшдеп тугырын бекемдеу.Н.Э. Назарбаев Казакстаннын езтеуелаздЫ нщ 15 жылында лайыктыжолды журш еткенш жене айтарлыктай нетижелерге жeткeнiн, мунынe3 i жалпыказакстандык жана патриотизьшщ ipreTacbiH калайтынын, елдщбарлык кеп ултты жене кеп конфессиялы когамында Казакстаннын келешепнедеген непзда мактаныш пен сен!мдшж тугызатынын атап етп. Халыктарездершщ ерж-жперш тарихи аукымдагы жобаны icKe асыру ушш6ipiKriprewie дамудын жана денгейше кетершетш!н керсётетан жаркынмысалдар тарихта ж етилж и.Ел Президешппц Жолдауы Казакстаннын ен жаца тарихынын жацабеттерш ашты, «еркениеттерд!н ундесуш* дамыту да медениет аралык женеконфессияаралык келшм саласында сапалык жана басымдыктар мен айрыкшакукьжтарды керсетп берд1. Халыкаралык кукыктын 6epiK ipreTaсынанепзделген алуан кырлы жуйес1н жасау жене кеп жакты дипломатияинституттарын ныгайту Казакстаннын мудделерше толык сай келедг Ка-52

за кета н бупнп танда —кептеген халыкаралык жене аймактык уйымдаргакатысушы. Казакстан Ka3ipri замангы талаптарга сай келетен жене еркениеттеелемнщ ортак тарихына суйенетен б1рынгай саяси, экономикалыкжене елеуметтек стандарттарга кол жетюзуге умтылып отыр.Кдзщн замангы тарих жагдайында адамзаттын тершшж карекетенщжана niffiim кажет. Ол адамзаттык елшем аркылы елеугп жаЬандык женеаймактык проблемаларды шешуге непзделген. Адамдардын 6ip-6ipiHeHартыкшылыгын емес, олардын арасындагы езара сыйласымдылык пен ынтымакгыжетелдфу адамзатты урюншшктер мен апаттардан куткаруга тию.Айтылган жайттарга орай Президент Н.Э. Назарбаевтын «Дагдарыстанжанару мен дамуга» атты 2009 жылгы 6 наурыздагы Жолдауында баяндалганережелердвд улкен езектш к сипаты жене тендеа жок манызы бар.K,a3ipri заманнын аталмыш кужаты бупнп тандагы елем мен К,азакстандыкамтыган проблемаларды кере бшушщ шынайыл ыгымен ерекшеленед1.Елдан, теуелаз даму жылдарындагы елеуметтек-экономикалык,саяси жене медени ем1ршде жеткен жетестектер1 бойынша катан есептергекурылган жана Жолдауда болашактын кште баяндалган. «Дагдарыс жайнерсе емес, одан шыгу нускалары мулдем ер турл1 болуы тшс. Мен осынаужаЬандык;дагдарыстан кешн елемдж каржы жуйеа, белим, мемлекеттер,щсаяси баскару да езгеретенше сешмд1мш. Экономиканы тшмд1 баскарумен реттеу осы дагдарыстан шыгудыц аса манызды iciHe айналуда. Сондьжтантерен де тубегейш кезкарас елемдж когамдастыкта елемдж нарыктьжэкономиканын келеа бурылыстарында б!зд1 кау1пс1зденд!ру жолын табугакемёктеседа». Жолдаудын осы ережелер1 дагдарыс туралы пайымдаганда,куз-жартасты бурылыстары бар кезекте асу туралы емес, елемджтертептеп тутас кубылыс туралы пайымдауга мумкшд!к беред}. ByriHriтанда елемдж шаруашылык байланыстардын жай гана дагдарысы болыпжаткан жок жене галамшардын каржы жуйесшщ 6epiK Tiri сыналып жатканжок. Энг1ме елемдж экономикадагы курылымдьж езгер^стер, оны халыкаралыккатынастарды орнату ушш жана ынгайда турлещцру жайында баргансайын кеб1рек журш жатыр. Болып жаткан езгерютердщ шешуш1 сипатысаяси жуйелер мен институттардын колданыстагы улгшершщ аман калуынсынауда болып отыр. Ен бастысы —егеменджтщ тагдыры, б1ршамакыска уакыттагы, 6ipaK посткецестж елдер дамуынын теуелс13 жолыныншын MeHiufleri каИармандык аукымдагы окигаларга толы уакыттагы жешс-Tepi туралы меселе текелей койылып отыр.Б1ршама таяу уакытта елем незж дуниёш сактап калу гуманитарлыкаяга жене осы саладагы ынтымактастыкка капиталды барынша кеШрекжумсауга байланысты екенш тус1ндо. 0йткен1 жолдаудын «адамдар ушшкиындыктарды калай жаксы енсеру керек, калай аман калу керек, осы киынуакытка калай тетеп беру керек» деген меселеде «кенеаш» ретенде ерекетету1 кажет екёш айтылган жолдарын icKe асыру ушш накты адамга барыншажакындау кажет. Осы тургыдан «баска адамдардын он теж1рибесше»етене жакындау манызды. Уйреншжте сананын таптаурындарын енсеружене парасатты ой-пж1рд1 eзipлey тарихшылар мен саясатшылардын, елеуметтанушылармен кукыктанушылардын, жалпы алганда гылыми женешыгармашылык зиялы кау ымнын кызметен жандандыруга тию. «Сешмдшж,жеке бастын белсендш1п, сабырлылык, патриотизм, Отанга деген53

суйюпеншшк сиякты кешл куШп орныктыратын материалдарды жшрекберу керек... 0p6ip уши, ep6ip отбасын аралап шыгу, карапайым адамдардынKOMeKuiici мен кенесппсше айналу аса манызды. Коркынышты ештененщжок екешн, елдщ байтак, жумыстын улан-гайыр екенш TyciHaipyкерек».Элемдж дагдарыс жагдайында Казакстанга тэн сипатка айналып отырганi3ruiiKTi бейне Жолдаудын б1ркатар бастапкы ережелер1мен куатталады,оларда дагдарыстын айкын белплер1 мен салдарларын жумсарту жекиндепic-шаралардын мазмуны ашып керсетигедь Бул орайда курылганУлттык корга ерекше назар аударылды, ол кор жинаудын формалы саясатынжурпзедг «Бул корды КУРУ керек пе, елде каржыны баршага аз-аздапулеспрем1з бе дегенге орай каншама талас жургенш аздер жаксы 6Lneci3-дер», Казакстан осы курылым аркылы елеуметпк багдарламалардын белгш6ip б е л т н шешу максатында мемлекетак корлану жуйесш реттеу ушшкурылым жасай алды. Жолдауда атап етш еш ндей: «Каз1ргщей бюджеткеалымдар 20%-га темендеген кезде зейнетакы жене жалакы телеумен неicTep ед1? Жаксы уакытта осы корды кура отырып, 6i3 дурыс ютедж. 03iHiHертенп куш туралы ойлайтын мемлекеттер осылай icTeyre raic. Сол аркылыб!з осы турпатты сшкшютер м ум кш дтнщ алдындагы экономикамыздынбержтж корын камтамасыз етпк. 0M ipre кабшета жене икемд1 экономикажасау уппн 6i3 дейектш кпен курделi курылымдык реформалардыж ypri3in, экспорттык елеуетп улгайттык жене ертараптандыруды бастапкегпк. Нак сондыктан да бугшде б1здщ айтарлыктай мумк1нд1пм1збар, дагдарыска карсы ойластырылган жене тшмд1 саясат журпзуге жагдайымызжетед!».Мел1м болганындай, Казакстан дагдарыска карсы шаралар жуйесшез1рледа, ол елемде жене e c ip e c e Ресей Федерациясында кен niKip тугызды.Мемлекехшйз бен уюменм1здщ бул кадамын нарыктык стихиянын катанзандарына карама-карсы турде Казакстан межелеген i3rimKTi шшшнщкурауышы ретшде багалауга болады. Жолдауда былай делщщ: «Кептегенмемлекеттердщ пайда болган жаИандык дагдарыска жауап берген шарасыынталандырушы экономикалык шаралар пакетш кабылдау болды. Казакстанелемдж экономиканын ескелен турбуленттшгше жедел ун катканжене алдын алу шараларын юке асыруга KipicKeH елемдеri алгашкы мемлекеттердщ6ip i болды. Каржы жуйесшщ турактылыгын сактау ушш 6i3 банктергекосымша етамдипк бердж. Бул шагын жене орта бизнестщ, ipi K ecin -орындардын экономикалык белсецщлшн камтамасыз ету ушш жасалды».Дагдарыска карсы ic-шаралар онын казакстандык LueuiiMiitae елеуметактургыда багдарланган елеул1 ic-шаралар кешенш журпзуде KepiHicтапты. Жолдауда осы жeнiндe былай дeлiндi:• Жеке тулгалардын сал ымдары бойынша кепщщ етеуд1ч сомасы 700мыннан 5 миллион тенгеге дейш улгайтылдьк• Мемлекет сырткы карыз алумен жене меншж капиталынын жетюлжтшш мен байланысты банк секторынын тeyeкeлдepiн темендетугекемектесть• Тургын уй курылысына жене улескерлер проблемаларын шешугеколдау бшдоруге 545 миллиард тенге жумсалды.54

• Елде юкерлж белеендшгш сактау ушш 6i3 шагын жене орта бизнессубъектшерше 275 миллиард тенге келем1нде бурын-сонды болмаган каржылыкколдау жасадык-• Непзп салыктар бойынша ставкаларды елдекайда темендеткен жанаСалык кодекс! icKe косылды. 0ткен жылмен салыстырганда корпоративтжтабыс салыгы биылгы жылдын езшде уштен 6ipre темендетшп, 20%-дыкурайды, 2011 жылы 15% болады. К,К,С ставкасы 12%-га дешн темендетщщ.Элеуметпк салык ставкасынын perpecTi шкаласынын орнына 11%келемшдеп б1рьщгай ставка еннзищ. Инвестицияларды жузеге асыратынкесшорындар ушш салык преференциялары кезделген. Осыньщ 6epi экономиканыншшазаттык емес секторын, шагын жене орта кесшкерлжндамытудьщ аса мацызды ынталандыргышынын 6ipiHe айналды.• Мемлекетпк сатып алулар туралы Зан отандык ещйрюшшерге артыкшылыкбередимунын e3i де шагын жене орта бизнеске колдау бщщругебагытталган.• Агроенеркесшт1к кешендо дамытуга 280 миллиард тенге, инфракурылымдыкжобаларды icKe асыруга 120 миллиард тенге белшд1.• Тутастай алганда ел экономикасына дагдарыска карсы максаттардакосымша 2 триллион 700 миллиард тецгеден астам жумсалды.в зщ щ меш бойынша жогарыда айтылган жайт Казакстанды елемдждагдарыстыцсалдарларын енсеру ушш куатты ынталандырушылыккуш беруии, белсещц жактаушы ретшде сипаттайды. Сонау егеменджтацы аткан сетте-ак непзге алынган жангырту жене дамыту стратегиясынасен1мд1 болган казакстандыктар табанды да жедел ерекет етед1, ейткен1влёмдщ дагдарыстыц отандык экономика мен когамга Kepi ecep iH Tyciнед1.Президент атап еткендей: «К,урмегп мен1н отандастарым, осыкезецнщ кыспагына 6 ep iM i3 6 iрге карсы туруга тшс екен!м1зд1 с1здертус1нсе екен деймш. Ук1мет елеуметпк телемдерд1 жене бюджетш1-лердщ жалакысын улгайту жвншдег1 мемлекеттщ барлык м1ндеттемелер1толык колем1нде сакталуына кепшд1к беруге М1ндетп. Бурынгыжоспарланганындай, 2010 жылы бюджетшшердщ жалакысы жене шемртакы25%-га, ал 2011 жылы тагы да 30%-га улгайтылатын болады.Зейнетакыныц орта мелшер! 2010 жылы 25%-га жене 2011 жылы 30%-га улгайтылады. Бул ретте 2011 жылы базалык зейнетакылык телемдермелшер1 ен теменп eM ip суру мелшершщ 50%-ына дейш есед1.0здер1-н1зге белгш болганындай, мемлекет оку акысын телеу ушш каржысызкалган студенттерге колдау бщщрд1. Мемлекет студенттер уш1н барлыгы11 мыц грант жене 40 мыц несиеш косымша белш отыр». Айтылганжайт елдщ iuiK i мумкшджтерш щ елеуепн айгактайды, олар icK ep деукыптылык тургысында дер кезшде жемйс бере алады.Элемде болып жаткан взгер1стерге i3ri ниетпен караудын казакстандыкYлгici орын алып отырган проблемаларды кен аукымда кере битуше непзделген.Бупнп танда карапайым байкаушы жене сыртгай бакылаушы болужеткипкйз. Казакстаннын ep6ip азаматыныц накты коскан Yлeci туындаганжагдайлардан жана бш!мдер, жана мамандыктарды игеру, жана дагдыгамашыктану аркылы шыгуга деген умтылыска непзделуге тшс. ПрезиденттщКазакстан халкына Жолдауында ерекше атап керсеплгешидей:55

«Б1здщ адамдарымыз окып уйренуге тию, букш элемде адамдар eMip бойыокумен етедЬ>.Жана, Ka3ipri замангы мемлекет орнату ой-ниет туралы декларацияларменшектелмейщйн* кайта курдел! де кеп елшемд1 удерю ретшде Kepi­Hic табатынын XX гасырдын аягы —XXI гасырдын басындагы тарих керceTinбердь Накты егемендж эсте Ka3ipri замангы мемлекет кураушы стандарттардынжиыны емес. Кейб1р жана icTi бастаушы елдер ездерщ либералдыкулгшер дэстуршде керсетуге тырысканымен халыктар санасынынбелжтелген жай-куш осы кезге дейш байкалып отыр. Ол былай турсын,элжуаз Т эуелиз Мемлекеттер Достастыгынын койнауында егес ypfliciш с щ ж е р щ , мунда топтык ел аралык мудделер мен этностык ултшылдыккозгаушы куш ретенде KepiHic таба бастады. Осындай жагдайда Кдзакстанэтностык жене азаматтык тепе-тендж арасындагы ымыраластык удасщкалыптастырды, экономикалык, элеуметок жэне саяси проблемалардынбукш топтамасын шешпейшше оларды уштастыруга болмайды. Шыдамдылык,этносаралык келюш жэне конфессияаралык дуние елде турактылыктысактап кана коймай, сонымен 6ipre халыкаралык дэрежеде тану шебшешыгуга жэне ТМД мен элем бойынша экономикалык даму каркыныныншыркау биптне жетуге де мумкщщк бердь Сез жок, кеп нэрсеге кол жетизуКазакстан Президенте Н.Э. Назарбаевтын кызмете аркасында мумкшболды. Президенток баскару институты Ka3ipri заман тарихынын сынишебшдё in iK i жэне сырткы саясаттын p erreyu iici ретшде Heri3ri кепшгерболды, мунда саяси, экш ш ш ж, шаруашьшык, дипломатиялык, корганыстыкмшдеттер мен баска да б1ркатар мвдеттер мемлекеттек 6ip кайраткердщбойында шогырландырылды. Мемлекет басшысынын кайраткерлшжэне свздер1 мен icTepi жалпыулттьж мудделерда бищредо: Жолдауда Президенттщмемлекетем1здан мураты хакындагы пайымдаулары айтылган:«Бупнп проблемалар жэне бюдщ оларды калай шёшгп жатканымыз —кемелджтщ жэне 6i3®H когамымыз бен мемлекетем1здщ турактьшыгынынсынагы. Б1з бул сынакты тапсырамыз деп ойлаймын. Б1зге ез дамуымыздынжана кезещне Kipyre жэне бгздщ жетестектёр1м13,щ еселеуге тура келедь..Белгшеген максаттарга кол жетюзу уипн бйдщ халкымыздын топтаскандыгыкажет. Сондыктан барша казакстандыктарга аталган шаралардыжузеге асыруга Kipicyre, енбеккорлык пен табандылык танытуга, устамдыболуга, жакындарьща, кемекке муктаж адамдарга кемектесуге жене камкорлыкж асауга ш акырамын... Ka3ip халык туралы KiMHiH шын мэншдеойлайтыны, ал KiMHiH ойламайтыны сезбен емес, юте тексершедь Кел1-щздер, планета тарихындагы аса катал дагдарысты енсеру жолында 6ipiгейж!Адамдарды ашындырмайык, оларга сезбен жене icneH кемектесейж.Мемлекет Ka3ip нак осыны жасап отыр. Елде тыныштык пен келшмд! сактауманызды мшдет болып калады».Казакстан бупнп танда серпщщ ic-кимылга кешу ге дайын жагдайдатур. Алайда оны ылги да толыктыру жэне d p i карай жылжыту кажет. Былайшаайтканда, «атка камшы басатын уакыт». Мунын ез16i3,ojH отандастарымыздынезара ic-кимыл жасау жэне болашакка умтылу жешндеп кушжнерш щ элеуете туралы TyciHiKTi эз1рлеуге мумкшдж бередь Кол жетюзшгенон тэж1рибе желюмен шrepi жылжу дагдарыс аркылы жанаругажэне дамуга жылжу ушш накты да 6epiK ip rerac калайды.56

* * *Редакциялык алка каралып отырган кезеннщ эдебиета мен кужаттарыныносы басылымга барлыгы б1рдей енбегенш атап керсетедь Сонымен6 ip re кептеген дереккездерд1 аныктап, жуйелеу теуелаз Казакстан тарихнамасынындамуы барысында болашакта арнаулы жене дербес зерттеуретшде манызды да курдел1 мшдетболып табылады. Осы кезге дейш тарихгылымында жене когамтанушылык ой-пшрдщ баска салаларындаКазакстаннын Ka3ipri заман тарихы бойынша корытындылаушы тарихиенбек жазуга кадам жасалмады. XX гасырдын аягы —XXI гасырдын басындагыКазакстан дамуынын тарихын ой елепнен етаазу тек тарихшылардынгана емес, сонымен 6ipre когамтанудын баска салалары еюлдершщ де кушжиершшогырландыруды талап ететан к у рдел i мшдет болып табылады.1Назарбаев Н.Э. Казакстаннын егеменд! мемлекет ретйнде калыптасуы мен дамуынынстратегиясы. —Алматы, 1992; Назарбаев Н.Э. Гасырлар тогысында. —Алматы,2003; К.азакстан-2030: Барлык казакстандыктардын всш-еркендеу1, Kayinci3Airi женеел-аукатынын артуы. —Алматы, 1997; Назарбаев Н.Э. Тарих толкынында. —Алматы,2003; Назарбаев Н.Э. Бейбтшлж кшдш. —Алматы, 2003; Назарбаев Н.Э. Сындарлыон жыл. —Алматы, 2003.1 Назарбаев Н.Э. Казакстаннан егемендй мемлекет ретанде калыптасуы мен дамуынынстратегиясы. —Алматы, Дау1р, 1992, 62-6.3 Приоритеты казахстанской дипломатии на рубеже веков. —М.: Русский Раритет,2000, 294-6.4 Назарбаев Н. д. Бейбтшлж кшдш. —Астана, Елорда, 2001, 87-88-6.5 Назарбаев Н. д. Сындарлы он жыл. —Алматы, Атамура, 2003, 87-6.6 Назарбаев Н. д. Твуелаздж белестерь Алматы, 2003, 100-бет.7 Мажитов С.Ф. Академик М.К. Козыбаев —основатель историософии независимогоКазахстана, ученый-гуманист / / Манаш Козыбаев —человек в истории. —А.:Гылым, 2006, 89-92-6.8 Козыбаев М.К. Декабрь 1986 года: факты и размышления. —Алматы, 1997, 43-6.9 М. Шахановтын Швециянын Стокгольм мен Упсала кал ал ары нда (1990 жылгыкараша) жане Англияда - Глазго мен Даяди (1991 жылгы кантар) окыган Aepicrepi/ / Алматы. 1986 жылгы желтоксан. Дакпырт пен шындык. - Алматы, 1990.10 Мурсалиев А. В декабре на плошади Брежнева. Грань между праведным делом излом настолько тонка, что различить ее можно лишь незамутненным взглядом / /Комсомольская правда. —1990. —2 сентября; Шапорев Ю. Колбин. Штрихи к политическомупортрету / / Огни Алатау. — 1990. —28 ноября; Бейсенбайулы Ж. Желтоксанызгары / / Ана тш . - 1990, 10 мая; Датов С. Дыхание студеного декабря / / ВечерняяАлма-Ата. — 1990, 18 декабря." Хан Г.Б. жане баскалар. Внешняя политика Республики Казахстан. —Алматы.КазГЮА, 2001, 511-6.; Сонык1 жене баскалар. Н.А. Назарбаев - основоположникнезависимой внешней политики Республики Казахстан. —Алматы. КазГЮА, 2001,241-6.12Жигалов К., Султанов Б. Первый Президент Республики Казахстан. —Алматы,1993; Арынов Е.М. Анализ состояния и особенностей экспортно-ориентированнойэкономики Казахстана. —Алматы, 1994.; Баймаханов М. Т., Вайсберг Л.М., Котов А.К.Становление суверенитета Республики Казахстан (государственно-правовые проблемы).—Алматы, 1994; Джуну сов М., Мансуров Т. Лики суверенитета. —М., 1994; БибковаО., Щенников В. Президент Казахстана Нурсултан Назарбаев (политический портрет)/ / Азия и Африка сегодня. —М., 1995; Джунусова Ж.Х. Республика Казахстан.Президент. Институты демократии —Алматы, 1996; Зиманов С.З. Конституция и Парла-57

мент Республики Казахстан. —Алматы, 1996; Кушербаев К.Е. Этнополитика Казахстана:состояние и перспективы. —Алматы, 1996; Масанов Н. Национально-государственноестроительство в Казахстане на пути к устойчивому развитию. — Алматы, 1996;Майлыбаев Б Л . Современный политический процесс в Казахстане и России: сравнительныйанализ. — М., 1998; Демократическая модернизация Казахстана: стратегияразвития в XXI веке. —Алматы, 1999; Козыбаев М.К. Казахстан на рубеже веков. Т. I—2. —Алматы, 2000; Котов А.К. Конституционализм в Казахстане: опыт становления иэффективность механизма власти. —Алматы, 2000.13 Машан М.С. Политическая система Казахстана: трансформация, адаптация, целедостижение.— Алматы, Б ш к, 2000; Мурзалин Ж.А. От традиции к современности:модернизация политических институтов Казахстана. —Алматы, Б ш к, 2000.14 Жотабаев Н.Р. О демократии и парламентаризме. —Алматы, 2000.15Калиев Н. Казакстан парламентаризм! —Алматы, Казакстан, 2003, 272-6.; Парламентаризмв независимом Казахстане: состояние и проблемы / / Материалы международнойнаучно-практической конференции. — Астана, 2002, 648-6.16 Козыбаев М.К. История и современность. — Алматы, Гылым, 1991, 252-6.17 Мажитов С.Ф. История Казахстана (обобщающий курс). Электронный учебник.—Алматы, РЦИО, 2000; Мажитов С.Ф. Проблемы истории, теории и историографиинародно-освободительного движения XVIII —начала XX вв. в Казахстане. —Алматы,2007, 350-6.; Мажитов С.Ф. жене баскалар. Современная история Казастана. —Алматы,2008.18 Абылхожин Ж.Б. Очерки социально-экономической истории Казахстана. XX век.— Алматы, Туран, 1997, 360-6.19 Нысанбаев А., Малинин Г. Нурсултан Назарбаев: Казахстан —территория мира исогласия. — Алматы, 2005, 261-6.20 Н. Назарбаев —основатель казахстанской модели межэтнического и межконфессиональногосогласия. / Под общ. ред. Ж.А. Алиева. Алматы, Жет1 Жаргы, 2005,212- 6 .21 Сааданбеков Ж. Нурсултан Назарбаев. Законы лидерства. Научно-популярноеиздание. Астана, Культегин, 2005, 608-6.22 Баймагамбетов С.З. Социально-культурная политика Республики Казахстан:разработка, реализация, проблемы (1980—2000 гг.): исторический анализ. — Астана,Елорда, 2001, 303-6.; Социально-культурное развитие Казахстана (1991—2000 гг.):исторический анализ. — Астана: Академия госслужбы при Президенте РеспубликиКазахстан, 2002, 124-6.23 Алдажуманов К.С. Депортация народов — преступление тоталитарного режима;Козыбаев М.К., Абылхожин Ж.Б., Алдажуманов К.С. Коллективизация в Казахстане: традициякрестьянства. — Алма-Ата: Институт востоковедения, 1992. Алдажуманов К.С.Kazakistanda kollectiftestirme / / Kazakistan ve Kazaklar. —Istanbul. —2007. P. 422—428.24 Абсаттаров Р.Б. Национальные процессы: особенности и проблемы. — Алматы,Гылым, 1995, 248-6.25 Сарсенбаев Т.С. Культура межнационального общения. — Алматы, Ана тип,1998, 72-6.26 Абдыгалиев Б.Б. Государственная политика и межнациональные отношения вРеспублике Казахстан. —Алматы, Типография немецкого дома, 1996, 75-6.17 Кушербаев К.Е. Этнополитика Казахстана: состояние и перспективы. —Алматы,Институт развития Казахстана, 1996, 227-6.28 Малинин Г.В., Дунаев В.Ю., Курганская В Д ., Нысанбаев А.Н. Теория и практикамежэтнического и межкультурного взаимодействия в современном Казахстане: учеб.пособие для вузов. — Алматы, Институт философии и политологии МОН РК, 2002,305-6.29 Опыт демократических реформ на евразийском пространстве: сравнительныемодели и практические механизмы. / / Сб. мат. Междунар. науч. конф. —Алматы, 2006;Конституция Республики Казахстан: стабильность и динамизм / / Материалы научнопракт.конф. —Алматы, 2007; Республике Казахстан 15 лет: достижения и перспективы58

II Материалы науч.-практ. конф. —Алматы, 2007; Конституционная реформа —новыйэтап в развитии Казахстана. / / Материалы «круглого стола». — Алматы, 2007.30 Акимбеков С.М. Афганский узел и проблемы безопасности Центральной Азии. —Алматы, 2003; Ашимбаев М.С. К проблеме формирования системы региональной безопасностиЦ Аналитик. —2001. — Мв1; Алтынбаев М.К. Становление и развитие ВооруженныхСил РК суверенного полиэтнического Казахстана. —Алматы, 2003; АхметовЖ.Х. Военная безопасность: аспекты развития военного искусства и военногообразования в условиях новых угроз / / Сборник науч. статей и публикаций (2000—2009 гг.). — Петропавловск, 2009, 538-6.; Бакаев Л. Национальная безопасность Казахстана.—Астана, 2000; Иватова Л.М. США во внешней политике Республики Казахстан.—Алматы, 1999; Касымбеков М.Б. Институт президентства как инструментполитической модернизации. —Астана: [б. и.], 2002, 277-6.; Кул-Мухаммед М.А. Казакстан:сайлау алдындагы серпшс / / Егемен К,азакстан. —2004,13 кантар. —Б. 1—3;Соныкк Кдзакстан: сайлау алдындагы серпшс / / Дидар. - 2004, 20 кантар. - Б. 1-2;Соныкй «Бурлящий котел* этносферы / / Достык. —2001, №2, 6-6.; Соныкй ...И сталКазахстан суверенным: 10 лет с момента принятия в Казахстане Декларации о гос.суверенитете / / Казахстанская правда.—2000, 24 окт. жене баскалар; Лаумулин М.Т.Казахстан в современных международных отношениях: безопасность, геополитика,политология. —Алматы, КИСИ, 2000; Масимов К.К. Республика Казахстан в глобальнойэкономике. —М., 1999 (агылшын тшнде); Соныт. Проблемы формированияпромышленности Республики Казахстан и пути их решения. —Москва, 1999; Соныкй«Модель Назарбаева»: от формирования новой государственности к всестороннеймодернизации и обеспечению устойчивого прогресса и благоденствия Казахстана вXXI веке / / Казахстанская правда. —2007, 14 декабря жене баскалар.; Султанов К С.CepniHAi кезен. —Астана, Елорда, 2005; Сыроежкин KJI. Мифы и реальность этническогосепаратизма в Китае и безопасность Центральной Азии. —Алматы: Дайк-Пресс,2003; Тажин М.М. Национальная безопасность Республики Казахстан: новое понимание,новые подходы. —Алматы, 2000 жене баскалар; Туймебаев Ж.К. Н.А. Назарбаев—Президент Республики Казахстан. —Астана, 1995; Соныкi. Один год Президента. —Астана, 2001, 2002, 2003, 2004, 2005; Сонык/. Государственный протокол РеспубликиКазахстан. — Астана, 2004 жене баскалар.31 Кушербаев Е. Этнополитика Казахстана: состояние и перспективы. —А., Институтразвития, 1996, 227-6.32 Ертысбаев Е. Казахстан и Назарбаев: логика перемен. Астана, Елорда, 2001, 576-6.33 Токаев К.К. Под стягом независимости. Очерки о внешней политике Казахстана.— Алматы, 1997; Внешняя политика Казахстана в условиях глобализации. — Алматы,2000; Казакстан Республикасынын дипломатиясы. —Алматы, 2002; Преодоление. Дипломатическиеочерки. —Алматы, 2003.34 Токаев К.К. Под стягом независимости. Очерки о внешней политике Казахстана.— Алматы.: Бш м , 1997, 736-6.35 Токаев К.К. Внешняя политика Казахстана в условиях глобализации. —Алматы,CAUNAR, 2000, 584-6.36 Токаев К.К. Дипломатия Республики Казахстан. — Астана, Елорда, 2001, 552-6.37 Сонда, 243-6.38 Арыстанбекова А. Казахстан в ООН: история и перспективы. — Алматы, Дайк-Пресс. 2004, 434-6.39 Айдаров Н.Г. Степная дипломатия одевается во фрак: об известных и малоизвестныхсведениях казахстанской дипломатической практики. — Минск, Изд. гос. пред.«Мост лгг*, 1998, 301-6.40 Бурханов К.Н., Султанов Б.К., Аяган Б.Г. Современная политическая историяКазахстана (1985—2006 гг.). Издательский центр Института истории и этнологии им.Ч. Валиханова. —Алматы, 2006.41 Абишев А. Каспий: нефть и политика. 2-ое изд. —Астана, 2004, 380-6.42 Есентугелов А.Е. Институционально-структурные преобразования экономики вКазахстане. — Алматы:,НИИЭРО, 1994, 12-6.59

v Есентугелов А. Рыночная экономика —выбор Казахстана. —Алматы, Каржы-Каражат, 1995, 49-6.44 Сабденов О. Экономическая политика переходного периода на рубеже XXI века.—Алматы, Казахстан, 1997, 368-6.45 Сабден О. Что делать для восстановления экономики Казахстана? —Алматы,Санат, 1999, 600-6.46 Алшанов РА. Казахстан на мировом минерально-сырьевом рынке: проблемы иих решение (анализ и прогноз). —Изд. второе, доп. —Алматы, Институт мировогорынка, 2005, 423-6.47 Зим а нов С.З. Государство и контракты в сфере нефтяных операций. —Алматы,Жет1 Жаргы, 2007, 176-6.48 Кошанов А.К. Национальные интересы и отношения собственности. Алматы, ИД«Эксклюзив», 2009, 536-6.49 Караныз: Internet —новая информационная среда исторической науки. Тезисымеждународной конференции. 26—28 мая. 1998 г. Барнаул, 1998; Политологические иисторические ресурсы Интернета: Материалы «круглого стола» студентов-политологовРоссийского университета дружбы народов, 2003 — (Материалы портала «Российское образование. Система федеральныхобразовательных порталов», ); Вебография:источниковедческие аспекты / / Т.Н. Лукиных, Г.В. Можаева, Ж А . Рожнева. —Томск,2002. (источник: ).50 Кастельс М. Информационная эпоха: экономика, общество и культура. ГУ—Высшая школа экономики. —М., 2000; Кастельс М., Киселева Э. Россия и сетевоеобщество / / Мир России. Nel. —2000, 23-51-6. ().31 Алимгазинов К.Ш. Internet и историческое знание: новое обретение в казахстанскойисториографии / Абылхожин Ж.Б. и др. Очерки по историографии и методологииистории Казахстана. —Алматы, 2007, 328-6.; Алимгазинов К.Ш. Вебография: гипертексткак объект исследования / / Казакстан мурагаттары. —2005, №1, 32-42-6.52 Ракитов А.И. Философия компьютерной революции. —М., 1991, 287-6.;Алексеева И.Ю. Возникновение идеологии информационного общества (источник —); Харитонов М.Ю. Internet и историографическиеисследования / / Новые информационные ресурсы и технологии висторических исследованиях и образовании. Сборник тезисов докладов и сообщенийВсероссийской конференции. —М., 2000, 60-6. жене баскалар.53 Берроуз У.С. Электронная революция. Материалы Интернет-портала; Ракитов А.И. Философия компьютерной революции. — М., 1991,287-6.54 Ракитов А.И. Историческое познание. Системно-гносеологический подход. —М., 1982, 186-6.; Ракитов А.И. Новый подход к взаимосвязи истории, информации икультуры: пример России / / Вопросы философии. — 1994, №4, 14-34-6.53 Паринов С.И. Онлайновые сообщества: методы исследования и практическоеконструирование. Автореф. дисс. д.т.н. —Новосибирск, 2000.56 Источник: Access Denied: The Practice and Policy of Global Internet Filtering(Information Revolution and Global Politics). —2008, 312—313 pp.37 Спанов М .У., Ахметжанова Т.К. Вызовы социальной безопасности Казахстана // Саясат. 1999. №6 (49), 32-6.58 Алимгазинов К.Ш. Internet и историческое знание: новое обретение в казахстанскойисториографии / Абылхожин Ж.Б. жене баскалар. Очерки по историографии иметодологии истории Казахстана. —Алматы, 2007, 328-6.39 По данным Агентства статистики Республики Казахстан на 2008 год, 18,7%использования сети Интернет в Казахстане приходится в целях контакта с общественнымии государственными организациями.“ КР ОММ, Р-2281-к., 1-т.“ Сонда, Р-2253-к., 1-т.62 Сонда, Р-2255-к., 1-т., Р-2265-к., 1-т.60

65 Сонда, Р-2271-к., 1-т.64 Сонда, Р-2263-к., 1-т.65 Астана каласынын мурагатына К.Р ОММ-дан 2298-кор бершдь «КР Уюметшщаппараты. 1994—1996 ж.», Р—2240-к. 1—3-т. «К.Р Конституциялык соты. 1992—1995ж.», 2326-к., 1-т. «Инвестиция женшдеп агентах. 1996—2001 ж.».64 Машина окылатын деректер —электронды-сандык турде сакталатын жене арнайыкуралдар мен технология кемепмен окылатын тарихи деректемелйстер. Караныз:«Тарихшыларга арналган интернет» глоссарий сайты (http://edu.tsu.ru/historynet/informatika/posobia/gIossariy.htm#38).67 Компьютерл(к дереккездерде бул мелгметтер «екшиы жакты» деп те аталады,ягни деректердщ кагаз куйшдвг! кенпрмеЫ де бар деген сез.68 Мемлекетпк ресми тургыдагы сайттардын бйркатары кириллица жене латынерп1мен казак тшнде де жазылган.69 Казак Кецестж Социалист!к Республикасынын 25.10. 1996 жылгы МемлекетпкегемешйН туралы Декларациясы. / / Казак КСР Жогаргы Кенесшщ ведомостары. —1990, №44. 1991 жылгы 10 желтоксандагы Казак KCP-i атауын Казакстан Республикасыдеп езгерту туралы занга байланысты Декларация «Казакстан РеспубликасынынМемлекетпк егемендт туралы Декларация» деп атала бастады.70 Конституция Республики Казахстан. —Алматы, 1995, 31-6.71 Казакстан Республикасы Президентшщ сайты (http://www.akorda.kz).72 КР Конституциялык соты «О Парламенте Республики Казахстан и статусе егодепутатов* от 16 октября 1995 года № 2529//Ведомости Верховного Совета РеспубликиКазахстан. — 1995, №21.73 Закон Республики Казахстан от 13 января 1993 года № 1872-X1I «О Государственнойгранице Республики Казахстан» (с изменениями и дополнениями по состояниюна 19.12.2007 г.).74 Конституционный закон Республики Казахстан от 24 января 1996 г. «О государственныхсимволах Республики Казахстан»//Ведомости Парламента РеспубликиКазахстан. — 1996. —№1. Позднее утратил силу в связи с принятием аналогичногоКонституционного закона РК №258 от 4 июня 2007 года. Караныз: Казахстанскаяправда. —2007, 5 июня. —№ 84 (25329).75 Караныз: Правовые основы внешнеполитической деятельности Республики Казахстан.—Алматы, 2004, 235-6.76 Справочная система «ЮРИСТ* (http://base.zakon.kz).77 КР Президентшщ сайтынан бастап, жергшкп баскару жене аткару органдарынын,зан шыгарушы органдардын, барлык мемлекетпк органдардын ресми сайттарын«Казакстан Республикасынын электронды уюмеп» Web-порталынан табуга болады(http://www.e.gov.kz).78 Казакстан Республикасы Президентшщ сайты (http://www.akorda.kz).79 КР Президентшщ Казакстан халкына Жолдауынын жарияланган мепндж нускалары.Меселен, солардын бйркатары: Казакстан —2030: Барлык казакстандыктардынecin-epKewieyi, каушаздт жене ел-аукатынын артуы. Казакстан Республикасы ПрезидентшщКазакстан халкына Жолдауы. 1997 жылгы 10 казан//Назарбаев Н.Э. ТеуелcisfliKбелестерь —Алматы, 2003, 5—77-беттер; Етм 1эдщ жана гасырдагы турактылыгымен кауш аздт. Казакстан Республикасы Президентшщ Казакстан халкына Жолдауы.1999 жылгы 14 желтоксан//Назарбаев Н.6. Теуелйздж белестерь —Алматы, 2003,78—86-беттер; Iuiki жене сырткы саясаттын 2003 жылга арналган непзп багыттарытуралы. Казакстан Республикасы Президентшщ Казакстан халкына 2002 жылгы Жолдауы//«ЕгеменКазакстан, 2002 жыл, 2 мамыр; Казакстан экономикалык, елеуметпкжене саяси жедел жанару жолында. Казакстан Республикасынын Президент! НурсултанНазарбаевтын Казакстан халкына 2005 жылгы Жолдауы. Алматы, 2005, 144-6.;Казакстан ез дамуындагы жана серпнцс жасау карсанында. Казакстаннын елемдепбесекеге барынша кабшетп 50 елдщ катарына Kipy стратегиясы. Казакстан РеспубликасыПрезидентшщ Казакстан халкына 2006 жылгы Жолдауы//«Егемен Казакстан»,2006 жыл, 2 наурыз; Дагдарыстан жанару мен дамуга. Казакстан Республикасы61

62П резидентш щ Кдзакстан халкына 2009 жылгы Жолдауы// «Ана тш», 2008 жыл, 12наурыз, № 10; Жана онжылдык — жана экономикалык ерлеу - Казакстаннын жанамумкш дж терь Казакстан Республикасынын Президента Н.Э. Назарбаевтын Казакстанхалкына 2010 жылгы Жолдауы / / «Егемен Казакстан», 2010 жыл, 30 кантар.80 Назарбаев Н.Э. Казакстаннын егеменш мемлекет ретшде калыптасуы мен дамуынынстратегиясы. — Алматы, 1992. 125-6.; Соныкк Теуелаздш белестерк - Алматы,2003, 336-6.; Соныкц Гасырлар тогысында. — Алматы, 2003, 256-6.; C o h n k L Тарихтолкынында. — Алматы, 2003, 288-6.; Соныш. Бейбггшшк кшдт. - Астана, 2001, 304-б.; Сонык/. Сындарлы он жыл. —Алматы, 2003, 240-6.; Соньпа. Жуз жылга татитын онжыл. — Алматы, 2001, 112-6.; Соныкй Казахстан жолы. —Астана, 2007, 288-6.; КРТунгыш Президент! коры жанындагы Халыкаралык экономика жене саясат институтынынсайты (http://w w w . iwep.kz).81 КР YKiMeiiHiH сайты (http://ru.government.kz/resources/docs).82 КР Парламентшщ сайты — Парламентан 2004 жылдан 6epri II, III жене IVшакырылымынла кабылланган зандык актшерй (http://www.parlam.kz).13 Токаев К.К. Свет и тень.—Астана, 2007, 576-6. Соныкй Преодоление. Дипломатическиеочерки казахстанского министра. — Алматы, 2003, 656-6.; Сонык/. Внешняяполитика Казахстана в условиях глобализации. - Алматы, 2000, 584-6.; Соныкй КазахстанРеспубликасынын дипломатиясы. Алматы, 2002, 568-6.; Соныки Под стягом независимости.Очерки о внешней политике Казахстана. - Алматы, 1997, 736-6. женебаскалар; Исингарин Н. И для нас открывается мир. - Алматы, 2001, 392-6.84 КР Статистика агентттнш есебшше Казакстан халкы 2008 жылы 15,65 млн адамболган.85 КР Статистика агенттапшн сайты (http: / / www.stat.kz).86 «Нур Отан* ХДП сайты (http://www.party.kz),87 Республикалык газеттер сайты «Казахстанская правда* (http://www.kazpravda.kz),«Егемен Казакстан* (http://www.egemen.kz), Алматы каласы еюмшшп мен меслихатынынресми органы «Вечерний Алматы» (http://www.vecher.kz), когамдык-саяси газет«Время» (http://www.time.kz), «Мегаполис* газета (http://www.megapolis.kz) женебаскалар.88 «Казинформ» Улттык акпарат агенттш сайты (http://www. inform.kz).89 «Хабар» агентп'г/ сайты (http://www.khabar.kz), ТРК «31 канал* (http://www.31.kz),М ТРК «Мир* (http://www.mir.ru) жене баскалар.

BipiHiui бел iMК А ЗА Х С Т А Н Т 0У Е Л С 13Д 1К А Л У Ц А Р С А Ц Ы Н Д Аi . ЕЛДЩ 0ЛЕУМЕТТ1К-ЭКОНОМИКАЛБЩ ЖАГДАЙЫ1920-1930 жылдардагы Kaciperri белес менппк катынастарын бурынсондыболмаган мемлекеттж катынастарга айналдыру женшдеп кенестакэксперименттщ басталуы болатын. Сталиндж «аграрлык революция»(ужымдастыру) мен букш енеркэсштак инфракурылымды мемлекет менштн е айналдыру (индустрияландыру) когамды узаконжылдыктар бойынакурсаулаган, оны саяси тоталитаризм мен иррационалдык экономикалыкболмыстын озбыр ектемдтнде болуга душар еткен жуйеш дуниегеекелдьХрущевтын саяси жене елеуметтж-экономикалык «жылымыгы» сталинизмшц«муз курсауын» аздап ж1бггкешмен, когам ем1ршщ калыптыёрежесш езгерте алмады. Когамдык кагидат еимшш-ем1рш1л жуйенщбурынгысынша тамыр согысынан куат алып езш «сергек сезшдЬ>.Алайда онын жалган экономикалык тонынын ещ айналып, шынтурпаты керше бастады. Брежнев командасы «когамньщ куткешне» етенедеп кещнён насихаттап улгерген кезекта реформаторлык шарада, сол сылбыри шарадан аспады.Бул арада баска 6ip нерсеш куту, ерине, мумкш емес ед1: Ойткеш,мемлекетпн саяси доктринасы мызгымас куйгнде калган болатын. Ол бурынгысыншасоциалистак «жалпыхалыктык» меншжтщ куд1ретта салтанаткуруына кулай бершген сешмге непзделдь Сондыктан ез автомобилшщтоктап калу себебш козгалткыштан {здемей, ейнек тазарткыштан,буй1рдёп айнадан немесе шамнан (здейтан, техникадан хабары жок мигуласиякты реформалардын бастамашылары экономикалык организмшц текуз1к-уз1к «белшектерш» гана жанартуга тырысты, онын «моторына» —меншжкатынастарына тшспедьИдеологиялык насихат «гулдену устандеп кенес когамы» туралы есекаяндыбукаранын санасына куюдыц тесшдер1 мен формаларын жетадщруденкажымады, ал ел бул уакытта «улы елеуметтак утопия» межелеген багытбойынша албырттыкпен жылжуын жалгастыра бердо, сейтап жазмыштынжазуымен туйыкка тарелетан стансага карай жакындай туста.Кенестак бейнарыктык экономика тек 6ip гана экстенсивтещйру ресурсыменерекет ете алатын. Ш еказ кенейтше беретш табигат корын пайдаланужене енбек букарасын толассыз еселей тусу стратегиясы халык ша-63

руашылык cepniHiHiH басты шарты деп танылды. Белгин6ip уакыт узтндебул факторлар «экономикалык сергу» ecepiH тугызды, 6ipaK мунын 03iбарган сайын «6ip орында турып ceKipyre» кёФрек уксады.Кенестж экстенсивтж экономиканын ресурстарды ысырап етушитжсипатын кептеген мысалдармен жене сан ж узрдеп есептеулермен керсетугеболар едь Ен болмаса бейендарютж энергиялык шыгындардын аукымынеске TycipceK, олардын аса жогары денгеш кез келген, титл ете куаттыулттык экономиканы да тыгырыкка ирейташ шындык болатын. Тек кенеслк турш тусп теледидарлар гана, мысалы, жылына жиынтыктап алганда,аса ipi Саян-Шушенск электр стансасы тутас блогын ендоретт элекр куатынтутынды. Ал будан баска да кенестж турмыстык аспаптар сериясьшантолып жаткан «энергия жалмагыш жалмауыздар», айталык, «кырылдагышжене ыекыргыш» тоназыткыштар, иржугыш маш иналардын атам замангы«кеспектерЬ, шансоргыштар т.б. болды.BipaK мунын 6epi ещцргстж аппаратпен (станоктар, жабдыктар, технологиялыкжелшер т.б.) салыстырганда «усак-туйек», ол ез1нщ абажадайкелем1 жагынан сонау «индустрияльж бесжылдыктардын» «тумасы» болатын(ал мунда «енерквеште сталиндж кайта курудьщ» импорт алмастырунепзшде, ягни ecKipreH жабдыкты сатып алу аркылы журпзшгенш ескеTycipy керек). TinTi 80-жылдардын ортасына карай машиналар мен жабдыкгарпаркшщ 20%-ы ебден тозган жене ауыстыруга жататын машиналармен жабдыктар релнде сертификатталды. Мысалы, металлургия, химияагашжене курылыс кещендер1 бойынша онын букш паркшщ 1/4-шенl/5-iHe дешнш осындай жабдыктардын улес салмагы курады.1Бул женшенжана улгщеп жене жана турпаттагы барлык жабдыктардын тек 30%-данастамын ез1рлеуге гана терт жылга жене одан кеп жылга дейш уакыт кеткешде,2 ал оларды ещцрюке ic жуз!нде енпзуге будан да кеп уакыт жумсалганыда айтуга турарлык жайт. Осыньщ салдарынан eHflipicTiK аппаратезш щ кептеген курауыштарымен 6ipre TinTi сапалык жагынан гана емес,сезбе-сез магынасында табиги турде де ecKipreHi туешжтгМундай «атам замангы механизмдерд1н>> жумыска косылуы 6ip емесЩрнеще СЭС немесе ЖЭС салуды талап еткеш де айдан анык. КСРО шынмешнде Ke6iHe-Ken гылыми-техникалык революцияньщ алгашкы желс-TiKTepiH пайдалануга емес, онын кайталама толкындарын пайдалануганепзделген «куып жете отырып жангыртуды» жузеге асыргандыктан енер-KecinTiK технологиялардын энергияны кеп кажет ететш сипаты ете-метебаяу женге келлршдд. Ол былай турсын, энергияны кеп кажет етелн жабдыктарnapKi 63iHiH улгаймалы удайы евдщюке беталысын KepiHey айкындапалган болатын, сондыктан енеркесштж инфракурылым езшщ сапасынсактай отырып, бесжылдыктан бесжылдыкка сан жагынан еселене берд1,экстенсивл дамудын кисыны осыны талап етп. Осыдан кедщ 1970 жылдан1985 жылга дейш енеркесште электр куатынынем есе кеп жумсалганы3кездейсок емес. Жалпы iiuKi eHiMHiH (ЖЮ) бйрлтн ендаруге жумсалганэнергия шыгыны 1960 жылдан 1980 жылга дейш 35%-га кебейда.4 Онынуетше 1971 жылдан 1985 жылга дейш электр энергиясын алу ушш жумсалатыншиюзатендару айтарлыктай кымбаттады: мунай ендгруданезшдаккуны 2,8 есе, табиги газ ещиру 3,8 есе, KeMip ендару 1,6 есе артш .3 Кенестж64

экстенсивта экономиканын аса жогары «энергетикалык багасы» жагдайындаазаматтарды электр энергиясын унемдеуге шакырган насихаттык «билбордтары»шын мэншде сиыксыз келемеж болып кершдг«Улкен ceKipic» жылдарында К,ХР-да кытай шаруалары болат пеншойынды ездергнщ кора-жайларында корытып, оларды белгшенген нормалардамемлекетке етюзуге тию болды. Ауыл халкы санынын ecyiH ескереотырып, кеп узамай Кытай осы металлургия ешмш ещпрудш лркелгенстатистикалык керсеткгштер1 бойынша алдынгы катарга шыкканыгажап емес. BipaK мундай «болат» немесе «шойын» турасын айтканда балгамен6 ip урганда быт-шыты шыгып, уатылып калатын едгБ1р жаксысы, болат ендорзад еселеп арттырудын соншалыкты «онай»тесмдер! КСРО-га жетпедь Дегенмен мунда оган уксас жайт бар едг.Ойткещ кенестж экстенсивл enaipicTe «болат кую проблемасы» кебшесесапа факторы есебшен емес, жалпы сан есебшен шепйлдг1980 жылдын ортасына карай металл ендору 1970 жылмен салыстырганда1,3 есе6 дерлж кёбейдь Солай бола тура бул кезенде осы стратегиялыкешм импортынын каркыны бурынгыдан да карыштай тусп: 3 еседен астамгаартты.7BipaK мунда ешкандай ебестж жок едг Бул ретте жай гана экстенсивтендаруидеясынын обыр кулкыны бой керсеткен болатын. Болаттын улангайыркелем1 артта калган технологиялардын металлы кеп кажетсшушщecyiH e, TinTi сапалык жагынан езге, en a ip u iy i анагурлым арзан, онын устшетутынушы ушш ынгайлы материалдарга ебден непзделу1 мумк!н тауарлардагыметалл белшектерд1н ерескел турде нормативтен тыс icKe косылуынаунем1 улгере алмайтын (белк1м, талай ата-ана балалардын бастан-аяк«тем!рден» жасалган уш донгалакты аса ауыр велосипед1н сонгы кабаттагыneT epiH e сан рет K ipri3in жэне одан сан рет шыгарганда жерпл1кт1eHepKecirrri каргаган да болар). Кейде ана жерде, кейде мына жерде узджс1збой кетерген жана объектшердщ кажеттер1 сокталанган кардай кабатталаTycTi, металл дегенщ пайда бермейтш ескери-енеркес4птак кешеннщ оппасынаарнасыз езендей болып куйылды.Туындаган «тапшылыкты» сыннан еткен экстенсивл тесшмен жабугатырысты: кезектп металлургия зауытын ол жобалык куатына шыккандаел металга молынан «кенеледЬ деген ангал ум!тпен салды. BipaK булпроблеманы тек кана ушыктыра тусп, ейткен1 «кецестж болат кую енер-Keci6iHiH жана кешбасшысы» металл кактамасы enaipici бойынша «езшщзанды» лимитш тагы 6ip талап етушire айналды. Онын успне, «партиянынжоспарында —халыктын жоспарында» кезекта «Букшодактык eKninaiкоммунистак курылыс» деп патриоттык пафоспен жарияланган тагы 6ipенеркэсштж алыптын курылысы эдетге узакка созылган сакалды курылысболып кала бердг ОйтКеш курдел! курылыстын 4с-тэж1рибес1нде белгш6ip объекташ тургызу Mep3iMi TeHrepiM бойынша бесжылдыктан бесжылдыккаауысып, кеп жылдарга созылатын. Ал осы жылдардын бэршде жанаалыптын келее1 бесжылдыкка ауыскан курылысы элдекашан-ак металлытау-тау гып уйш тастаудын орнына, мемлекеттж ресурстардан онын e3iсурап алды. Сейт1п осындай 6ipiHe-6ipi дабыл беретш жYйeлi байланысташек болмады. Комсомол жастар зейнеткерлерге айналып та улгерд!, алолардын нeмepeлepi елдщ металлургиялык инфракурылымын ездер1шц5-426965

урпактары «металл удцн шайкаста» TyradniKTi утып шыгады деген касиетпсешммен одан epi кенейтут жалгастыра бердаАлайда тутынушыньщ отандык болат ещцрюшщ сапасына канагаттанбауыерине, онын импортынын есушщ басты ce6e6i болды. Болат кептепшыгарылды, б1раконыцбалкытылу курамы озык технологиялардын мумюнджтершемулде жуыктамайтын.Сонау XIX гасырдан келген металл ещцрудщ мартендж жене бессемеровтыктэсщцер1кецестж металлургияда ете-мете басым болды. Мысалы,1980 жылгы деректер бойынша, букш металдын 6 1%-га жуьны осытехнологиялар бойынша балкытылды, айтальж, АКШ-та He6epi 12 пайызыгана балкытылды, ал Улыбританияда, Францияда жене Жапонияда мартендеркелмеске K erri, олардын neuiTepi тек тарихи фильмдерд1 Tycipyкезшде гана пайдаланылды. Мунда елдекашан-ак тек электрда, кышкылтекте-конверторлыкболат кана ендщмр:* Бул елдерде балкытылган болаттын60 пайызга жуыгы прогрессивте тесшмен —дайындаманы узджЫзкуятын машиналар аркылы жузеге асырылды, ал КСРО-нын болат куюзауыттарында тек 11%-ы гана осындай едкпен куйылды.ЭкстенсйвТж жиынтык ешм кагидаты кубыр кактамасы ендащршдеайкын керщда. Шздщ «айкын» деген ce6e6iMi3, егер кенестж болаттынсапасын тек мамандар гана бшетш болса, кубырлардын сапасы жайындатабанжолдын ортасынан немесе келж журш ететш белжте аткьшап жаткансубуркакты байкаган кез келген калатургыны пайымдай алады, муны сукубырыныц жарьшуы себеггп езшщ конысында айлап сусыз отыратын ауылтургындары да бищщ.КСРО елемде кубыр кактамасын ен кеп келемде eндipдi: ГФР-менсалыстырганда 3,5 есе, АКШ-пен салыстырганда 52 есе, Франциямен салыстырганда11 есе, Улыбританиямен салыстырганда 14,2 есе кеп еншрдкBipaK кубырлардын enaipicTeri сапасы тагы да сол экстенсивл талапка сайкедщ: олардын 72%-ы электрмен nicipy жене жай nicipy жолымен дайындалды.Барынша сапалы жене улкен кысымга тетеп беретш жжазкубырларгаолардын жиынтык enaipiciHiH 28%-ы гана тиесш болды.9 Сондыктанжогары сурыпты кубыр кактамасыныц елемдж нарыгында КСРО-нында аса ipi сатып алушылардын 6ipi болганына тангалуга болмайды.Жогарыда кецесик eHepKecimiH барынша экстенсивтж сипатын куаттайтынбфнешё мысал гана келйршдь BipaK олардын бгркатарын бул арадаeлi де узак жалгастыра беруге болар еда, ейткеш экономиканын экстенсивтесипаты онын барлык буындары мен салаларына тен болды.Онеркеспш экстенсивтещцру енбек ресурстары саласында да KepiHicтапты. Каралып отырган кезенде дамыган капиталистж дестурл1 экономикалыккурылымдарды езгерту жене салалык «жогары технологияны»кенейту ypflici жедел каркын алды. Осудщ керегар жактары (полюстерОгылымды кеп кажетсшетш еншрклерге карай ауысты. Fылыми-технологиялыкреволюция енбектщ бурынгы сипатына бейне 6ip копарыл ыс жасады.Кептеген enaipic сатьшары TinTi автоматтандыруга гана емес, компьютерджроботтандыруга дейш барды. Оцщрютж кYштepдi кайта курылымдаукаркынды турде журпзщц. Олардын даму сипаты сервистж-индустриялыкyjrriHi Ke6ipeK еске тушрдк Нак кызмет керсету саласы жумыскуштщ айтарлыктай белшн езше тартты. Дамыган елдердщ енеркесштж66

ещйрюшщ курылымында косылган куны жогары ешмдер ещйретшевдеуш! сектор барынша басым, сакадай сай болды, ал ендарупп енеркесшболса, елемдж капиталиста шаруашыльжты алдекашан-ак uieTKepi ысырыптастаган ед1.Бул урдютердш 6epi жу мыслен ка м ты л у курылымындагы езгерютерcepninine тжелей ecepiH типздь 1975 жылдан 1985 жылга дейш гылымдыкеп кажетсшетш ещцрютерде енбек ресурстарынын саны курт артгы. Мебелей,АКШ-та есептеу техникасы ендар1сщде ютейтсндердщ саны 2,4 есе,байланыс жабдыгын ендгруде 1,6 есе, прибор жасау ещцрнпнде 1,5 есе,электрондык компонент ецдаруде 1,9 есе кебейш. Ал, керюшше, дастурл1салалардан енбек ресурстары кемда. Айтальж, болат кактама emupicinaeютейтшдердщ саны бул кезенде 202 мын адамга, ягни 1,8 есе кемнен, мысбалкыту саласында 2,6 есе, ауыл шаруашылык машиналарын жасауда 1,6есе кемнен.10 Fылымды кеп кажетсшетш сектордын енеркесште ютейтшдердщжалпы санындагы улей 30%-га; жумыс кушшщ жыл сайынгы eciMiмунда 10%-га жеткен. Кызмет керсету саласында ютейтшдердщ саныкарыштап ескен. Американдык статистика мамандарынын деректер1 бойыншабул кезенде барынша тез ecin отырган жане сураныстагы 20 кесш-Tiu 16-сы кызмет керсету саласына катысты болган, ал евдорюте жумысютейтшдердщ саны азая тускен, 20 кесштщ 14-i ецдеупн кесшорынменбайланысты болган.11Кенест1к еюм1шл-ем1рипл тертш экономикасында буган мулде керегарурдю дамыды. вцщрпш куштердщ курылымы индустриялык-аграрлыккурылым болып калды. внеркесштеп еншруип (шивазаттык) секторендеуш1 салага купгп кысым жасады. Бул орайда ендеуон сектордын акыргыeHiMi орташа елшемдж керсеткшггерде косылган куны темен жене инновациял ы к-креатив зияткерлж енбектщ жумсалу коэффициент! б1ршамааз болды. Дестурл1 салалар eimipici енеркесште бурынгысынша енбек ресурстарынтартудын Heri3ri саласы ретшде керщвд. Онерквсштщ гылымдыкеп кажетсшетш секторларында ютейтшдердщ улес салмагы мулде теменболды. Экономиканын бейнарыктьж сипаты енбек ресурстарынын жутылуындакызмет керсету секторы улес салмагыныц да болмашы екеншайкындады: Казакстанда 1980 жылдардын ортасында халык шаруашылыгында барлык жумыс ютейтшдердщ He6epi 8%-ы гана осы салада ютеда, аленеркесш пен курылыста олардын букш жиынтыгынын уштен 6ipiHeHастамы енбек erri.12F ылыми-техникалык тенкерютщ табыстары мен жетютжтер} аясындагыенбек жагдайынын Mycenip халше токталмауга болмайды. Казакстанныненеркеабшде ютейпндердщ жиынтык санынын тек 48%-ы ганамашиналар мен механизмдердщ кемепмен ютеду калгандары тугелдейнемесе iniiHapa кол ецбепмен айналысты.13Онын устше сонгыларынынарасында ейелдердщ улес салмагы жогары болды. Элбетте, мундай жагдайдаенбек ешмдшгшщ жогары каркынмен ecyiH куту киын еда. Ол былайтурсын, керсеткйп бесжылдыктан бесжылдыкка темендей берда. Меселен,егер тогызыншы бесжылдьжта (1971—1975 жылдар) енеркесште енбекешмдшгшщ орташа жылдык eciMi (жалпы КСРО бойынша) 6,0%-ды кураганболса, онда оныншы бесжылдьжта (1976-1980 жылдар) —3,2%-ды, алон 6ipiHLui бесжылдьжта (1981—1985 жылдар) —3,1%-ды курады.1467

вн еркесттеп б1ршама темен жалакы (ейтсе де турмыс сапасынынтемен денгейдеп стандарттарына орай когамдык сана оны «калыпты» немесеTinTi «жогары» деп кабылдады) мунда орасан кеп енбек армиясынустауга мумкщщк бердо онын устше кол ецбегшщ айтылган жогары аукымынакарамастан жумыс купп сураныска ие болды. Сондыктан енеркэсштеютейттндердщ саны тек есу урдаешде болганы кездейсок емес: 1970 жылдан1985 жылга дейш Казакстанда ол 351 мын адамга немесе 1,3 есе кебейш.15Сонымен карастырылып отырган жылдарда (айткандайын, осыгандейшп жылдарда да) елдщ 6HepKeci6i экстенсивтж даму кисынына сейкесжылжьщы. BipaK эймшшнешршщщК жуйе ауыл шаруашылыгын «экстенсивнк-иррационалдыктулдырсыз туйыкка» куып тыкты. Осыган байланыстыонын идеологияландырылган саяси-жагдаяттык статистикасы да«ашык бояуды» аямаганы жене есудщ мумкш болган неше турл1 Keerenepiмен «кекке шаншылган» диаграммаларын каптатканы занды еда BipaKсоларга шукшиып караган тогышар куджиплдис танытгы, ол «ошак касындагыенпмелерде» немесе азык-тулж тапшылыгынан шакырымга созылганкезектерде айтылып калып турды. Соган карамастан нак сол кала тургыныколхоз-совхоз ЖYйeciнiн тшмдшш жалган екендшн жаксы бщщ, ейткешбелгш 6ip уакыт белтнде онын e3i де ауыл шаруашылыгы кызметкершеайналды, партия уйымдарынын парметмен кейде картоп немесе ce6i3жинауда, кейде кекещс коймаларында iuipireH капуста мен жуаны ipiKTeyде«барщинаны» (TeriH енбекп) етедьКогамдык енбек белюшдеп ауыл шаруашылыгынын басты мгадет!шындыгында когамнын азык-тушкпк жене афарлык-шиюзаттык кажет-TepiH камтамасыз ету болып табылады. Эйтсе де материалдык ецщрютщаграрлык саласы e3i ущщ осынау басым м1ндеттерш TinTi де орындай алмады.Ауыл экономикасынын калыптаскан жYйeciндe ол ен алдымен езшщнак сол бейнарыктык сипаты жене сонын шенбер1нде удайы туындап жататынтаза экстенсивтж уэждемеа салдарынан аныгында мулде каукарсызболды.Казакстаннын ауыл шаруашылыгына KYpдeлi жумсалым бесжылдыктанбесжылдыкка еселеп артты. Егер ceri3iH uii бесжылдыкта (1966—1970жылдар) буган 11 миллиард сом инвестиция салынган болса, оныншы бесжылдыкта(1981—1985 жылдар) —17,1 миллиард сом жумсалды. Сейтшбул кезенде каржы жумсаудын аукымдылыгы 1,6 есе артты.16Ауыл шаруашылыгымаксатындагы непзп еншрютж корлары 1970 жылдан 1985 жылгадейщ 3,4 есе кебеШй, енбектщ кормен камтамасыз eTuiyi (6ip орташажылдык кызметкерге enaipicriK корлардын куны тулгасында есептеп шаккандагыауыл шаруашылык максатындагы eaaipicTiK корлар) —2,8 есе,enaipicT iK максаттарга арналган электр куатын тутыну —4,5 есе кебейдьАуыл шаруашылыгы eH aipiciK aeri жалакы 1,7 есе e c r i.17Материалдык ендарютщ афарлык саласында icTeftriH жумыскерлердщсаны карастырылып отырган кезенде 1,2 есе кебейш. Мунда халык шаруашылыгындабарлык жумыспен камтылгандардын 25%-ы енбек eTTi (мысалы,АКШ-та тек 3%-ы гана). Шын мэжнде, ауыл шаруашылыгы жумыстарынынкызатын кезендвде оларда жумыска косылган енбек букарасы калатургындарынын, студенттер мен мектеп окушыларынын, армиянын ece6iненсан есе кебейш. Астык жинау науканында Казакстанга баска одактас68

республикалардан жыл сайын ондаган мын механизаторлар келдь BipaKбул да аздык erri. 1969 жылы кантарда Кдзакстан Компартиясынын ОрталыкКомитете мен республиканын Министрлер Keneci «Кесшорындар менуйымдардын жумысшылары мен кызметшшер1 кдтарынан комбайншылардаярлау туралы» каулы кабылдады (1970 жылдын езшде гана eH epK ecinорындарында 11 мын комбайншы даярланды, олар кузде совхоздар менколхоздардын eric танаптарына жiбepiлдi; механизаторлар студенттерденде даярланды, оларга осы максатпен «комбайнтану» курсы окыдцы). Ауылшаруашылыгы жалпы еншшщ енщрйлне дуркш-дуркш косылып турганенбек ресурстарынын шын мешндеп келемш есептеу ic жузшде тепте мумкщболмады (мундай ип енбекке кеп жагдайларда акы теленбед!, кайта«каланын ауылга камкорлыгы» деген i3ri ниетте уранмен «мшдеттеме»ретшде жуктедщ).Ауыл шаруашылыгы ewupici «реформаторлык жаналыктармен» удайы«куаттандырылып» отырды (1953 жылдан 1985 жылга дешн ауыл шаруашылыгыбойынша 1500-ден астам партиялык-мемлекеттек директиваларкабылданды). Олардын арасында «колхоздарды уйымдык-шаруашылыкжагынан ныгайту сиякты «тарихи» директивалар да (олардын идеологиялыкнасихаты осындай аскак тенеулермен кемкерщщ) болды, олар механикалык1ршещйруге сайды жене шын мешнде eHflipicri шогырландыруидеясын кара дурсш идеяга айналдыру едь50-жылдардын аягы мен 60-жылдардын басында, жогары дережел1 мшберлерден «кемелденген социализм»дейтш тужырымдама айтыла бастаган жене «жалпыхалыктык (мемлекетменш тне айналдырылган деп окы. —авт.) менинктщ релш барыншаарттыру непзшде когамнын елеуметтек 6ip тектшЫ» еселене тускенкезде колхоздар мен совхоздардын жаппай кайта курылу ypflici каркыналды (республикада 400-ге жетпейтен колхоз калды). 70-жылдардын ортасындаел г'азеттердщ бас макалаларынан «КОКП-нын аграрлык саясатыныншыгармашылык дамуында сапалык жана кезеннщ» басталганын бищ,бул саясат ещц «шаруашылык аралык кооперация мен аграрлык ыкпалдастык»идеясымен рухтанды. Осы жалган реформаторлык ере Kerri н нетижесщдеколхоздар б1рлестектерге куштеп косылды, бул б1рлестектерде олардынKe6ici езшщ шаруашылыгына еюм журпзу кукыгын жогалтты, сондай-акещц ic жузшде «enaipicTi механикаландыру жешндеп шаруашылыкаралык б1рлестектер» дейтенге 6ipiKTipuiin, букш техникасынан айырылды.Колхоздар будан ештене уткан жок, K e p ic iH iu e , мемлекеттек аппараттыноларга eMip журпзу1 елдекайда колайлы болды. Ещц оларды тек аудандыкпартия комитеттер1 мен аудандык аткару комитеттер1 гана емес, соныменкатар неше турл1 ведомстволык уйымдар, мекемелер мен кенселер(«Ауылшартехника», «Ауылшархимия» т.б. турпаттагы) де баскарды.©Haipic факторларыныц соншалыкты куатты турде еселену1 женекажымай-талмай журпзшген «реформаторлык 1здестерулер» кезшде когамбаламалы нетижелерд! кутуге кукылы сиякты erri. BipaK бул, «экономикалыкесудщ» классикалык нарыктык теорияларынын аксиомалары басшылыккаалынса гана осылай болар едь ©HaipicTiH тжелей букаралыкareHTrepi (колхоздардын ецбеккерлер! мен совхоздардын жумысшылары)enaipic курал-жабдыгы мен енбек нетижелершен айырьшган, енбекте экономикадантыс ынталандыру материалдык мудделер аркылы онын уеж-69

демесшен басым тускен терен иррационалдык жене экстенсивтж совхозколхозэкономикасында 6api кер'Мнше болды. Мунда kepi уйлеамдепcepniH байкалды.Казакстаннын ауыл шаруашылыгы нда енбек еш м дш п 1970 жылменсалыстырганда 1985 жылы He6epi 2%-га гана артты (жэне бул он бес жылда!)ал 1980 жылмен салыстырганда TinTi 9%-га кулдырап Kerri.1®Аграрлыксектордын жалпы ешмшщ осу каркыны сепзшпп бесжылдыкта (1966—1970 жылдар) 28% денгейшде т1ркелд1 (бул керЬеткишп 1965 жылгы наурызреформасы «сергггп»), тогызыншы бесжылдыктын (1971—1975 жылдары)ез1нде бул керсетюштер 15%-га деШй кулдырады, ал оныншы бесжылдыкта(1976—1980 жылдары) республиканын ауыл шаруашылыгыешмнщ жалпы enflipiciHfle нелдж белпге эрен дегенде шыкты: онын eciMiалдьщгы кезенмен салыстырганда 0,1%-ды курады.19Нарыктык экономика жагдайында фермер шыгынды aaaipic кезшденемесе TinTi ез кэсшорны шыгынынын етелу1 жэне пайда алу жоспарындаелеул1 мэш жок болып шыккан табыстылыгы жагдайында тетеп бере алуынкез алдына келтару киын. 0 з кес1порнын дамытуга банкщен несие алганфермер оны пайыздарымен коса кайтаруга тиГс. Эйтпесе ол банкроткаушырайды, ал онын фермасы банк кепш Typiaae аукционнан сатылады.BipaK бул тагы да нарык заны бойынша. Б1здщ колхоздар мен совхоздармемлекеттен миллиардтаган сом банк несйесш алды жене елбетте,оны Timi пайызы былай турсын, мулде кайтармады: мемлекет оны октыноктынжайдан-жай есептен шыгарып турды.20 Ал колхоздар мен совхоздардын,удайы берешепне карамастан, yen -уел не жана несиелер алганы,сейтш ез1н1н жалпы алганда кедешнкке жатпайтын турмысын камтамасызетпп, езш щ жумыскерлерше yHeMi мукият жалакы 6epin турганыешюмда де тангалдыра кой малы.Масылдык идеология ауыл шаруашылыгы ушш (сондай-ак халыкшаруашылыгыньщ баска да салалары ушш де) жаппыга б1рдей дерлж кубылысболганына тангалуга бола ма. Он бipiншi бесжылдыкта (1981—1985жылдары) республиканын колхоздары мен совхоздарынын зияны жылынаорта есеппен 1миллиард сомга жуык болды, 1985 жылы колхоздар менсовхоздардьщ жартысынан астамы зиян шеккен болып шыкты.211981—1985 жылдары Казак KCP-iHiH 16 облысынан 12 облыс ipi кара мал етшешируде, кой етш ешируде 13 облыс, шошка етш ещцруДе 13 облыс, кусeTiH ещцруде 6 облыс, жун евдйруде 11 облыс, сут жэне сут етм дершешируде 11 облыс, картоп ешируде 5 облыс, кекеш с ешируде 11 облысзиян шеккен деп танылды.22Ауыл шаруашылыгындагы аландатарлык урдгс ел басшылыгын экономикалыксаясатка енпзшген тшмдалт шамалы тузетулерден онын тубегеШнтурлещйруге карай беттузеуге итермелеу1 тшс едк BipaK езшщ идеологиялыкектем д тн щ аманатына айналган басшылык проблеманы мундайжолмен шешуге бара алмады, сондыктан да езш щ сулесок багытыменжуре беруге межбур болды, онын сонгы ресурсы тагы да сол экстенсивтендоруболып кала бердьАуыл шаруашылык жерлершщ аумагы тагы да солай усп-успне улгаяTycTi. Казакстанда дэнд! дакылдар e c ip e T iH e r ic танаптары 1970 жылдан1985 жылга дейш 11 %-га кебейд), кекеш с пен картоп ейршетш танаптар70

4%-Fa, жем дакылдары еарш етш танаптар 29%-га улгайды. Ауыл шаруашылыгыдакылдары ecipineTiH жиынтык eric танабы 16%-га дерлж артты.23Мал саны бул кезенде 25%-га улгайды, сонын шинде сиыр саны 21%-га,кой мен ешга саны 11%-га, шошка саны 31%-га, кус саны 88%-га кебейдь24Сан керсеткшй шынымен он эсер тугызатындай. Алайда ауыл шаруашылыкk e p i мен малдын ешмдшк KepceTKiurrepi мундай каркынмен оскен,жок. Сонгылары 0 3 rep icci3 калды. Мэселен, 15 жылга тарта кезенде (1970—1985 жылдар) дёндо дакылдардын шыгымдылыгы КСРО-да гектарына16 ц шепнде, ал Казакстанда 8—11ц шепнде «катты» да калды. Ал АКД1-та бул керсетюш гектарына 47 ц, Финляндияда —полярлык шенбер елшде38 ц болды, ап непзп епнш ш к аудандары коп белгшер1 жагынан СолтустжКазакстанга уксас деп есецтелетш Канадада гектарына 22 ц болды. Картоптьщ(кенес халкынын «екшш! наны») шыгымдылыгы азды-кешт колайлыжылдары гектарына 110—112 кг децгейшде тиянакталды, Казакстандабудан да аз —97 кг децгейшде таркелд1 (АКДП-та гектарына 297 кг,Финляндияда —276 кг, Бельгияда —300 кг, Нидерландыда 400 кг болды).Кант кызылшасыныц шыгымдылыгы КСРО бойынша орта есеппенгектарына 241 кг болды, Казакстанда —кызылша варетш аса ipi ауданда(Украина мен Молдавиядан кешнп) гектарына 267 кг ешм берд1 (АКШта—458 кг, Данияда —482 кг, ГФР-де —516 кг, Австрияда —560 кг).Bip сиырдан сауылган сутпц орташа мелшер1 жылына 2400 кг-га жетп(АКШ -та —5894 кг, Норвегияда —5184 кг, Швецияда —5700 кг). Казакстандасиыр табыны езшщ мал еарупнлж дecтYpлepiмeн жэне ет-сут еш-MiH ещцруде экспорттык элеуетшщ молдыгымен белгш ШвейцарияданeKi есе кеп болды, (Ирак Казакстанда мал еш мдш гш щ жоспарында тагыда сапалык децгейге жету мшдета турган едк Немесе мал шаруашылыгысаласындагы экстенсивтещцрудщ дэрежесщ керсететш баска 6ip салыстырудыалайык: Казакстанда ipi кара мал саны 9,5 миллион бас болды, шамаменмал саны Италиядагыдай едь BipaK Италия Казакстаннан 3 есе кепдерл1к кеп ет ещцрд! (ти1сшше 3341 мын тонна жэне 1156 мын тонна).25Ауыл шаруашылыгыныц экстенсивп дамуы себепп азык-тулж проблемасыбарынша езекта меселеге айналганы TyciHiKTi. BipaK режим кезкелген елеуметтж мэш бар акпаратты купия устаудыц аркасында icTinжайы эл! де жаксы деген кияли жубанышты колдай алды. Жуйенщ жанталасынмунайга элемдж нарыктык баганын сек!рмел1 ecyi (мунай багасынынceKipyi) жагдайында кецестак «мунайкезЬ (геологтар Батые Ci6ipfleашкан кем1рсутектердщ алып кенгшанщ пайдалануга 6epwyi) узарта тусп.1970 жылдан 1985 жылга дейш кецеетж мунай экспорта 66,8 миллионтоннадан 117 миллион тоннага дейш, ягни 1,8 есе дерлж кебещц. Елденорны толмас табигат ресурстары экетщц1, ал «мунай доллары» азык-тулжпен кепш ш к колды тауарларга айырбасталды.Бул кезенде кецеепк астык экспорта 21 есе ecin, 46 миллион тоннагаДерлж артты, ягни бул Казакстан Тыны ецщрген астыктан 1,5 есе кеп, албидайды сатып алу 12 есе кебейдг Жугер1 1970 жылмен салыстырганда1985 жылы 62 есе кеп болды (300 мын тоннадан 18,6 миллион тоннагадейш). Кумшекер 1,5 есе, ет пен ет em M aepi 5 есе кеп сатып алынды. Малмайынын импорта бурын-сонды болмаган каркынмен ecri: 1970 жылгы71

2,2 мын тоннадан 1985 жылы 276 мын тоннага дейш ecTi, ягни ол 200 есекебейдь26Кенестж тутынушы КОКП Орталык, Комщетщш: мамыр (1982 жыл)пленумында кабылданган «КСРО-нын 1990 жылга дейшп азык-тулж багдарламасынын»ойдагыдай орындалганы жайында кун сайын газеттерденокып, теледидар-радио хабарларына кулак турдг Алайда онын езшщ «азыктулж себете» «тещздщ аргы жагынан» экелшген тауарларга лыка толы екеншенбейхабар едг Ойткеш ёз! жейтш наннын ep6ip упшцш белкеа шеттенекелщген болатын, макарон бойынша —ep6ip екипш корапша, кумшекербойынша —ep6ip ушшин кг, ал мал майы бойынша ep6ip 5 кг шеттешыгарылган болатын.TinTi гылыми ортада сол кезде импорт бойынша нан элде ет сатыпалганньщ р й р р и ш туралы айтыс та болды. Бipeyлepi сатып алынган наннынборщ сиыр жеШй екен, онан да б1рден ет сатып алган жаксы емес педесте. Екшпп 6ipeyjiepij K ep iciH iue ютеген орындырак деп пайымдады.Мэселен, Букшодактык «Продинторг» б1рлестегшш терагасы муны мынадайсездермен тужырымдады: «КСРО-да 1 тонна шошка етш еншру щ ш5 тонна азык (жугер1 немесе бидай) кажет етеледг Егер елемдж баганыалатын болсак, онда 5 тонна азык ушш шамамен 660 АКШ долларын,буган коса тасымалдау ушш тагы да 140 доллар телеугшзге тура келедь 1тонна шошка етшщ элемдж багасы табаны куректей 1500 долларды курайды.Ендеше астык импорты каржы тургысынан алганда ет импортынанэлдекайда тамда».27 Азык-тулжте шеттен сатып алудын кунделжте шындыккаайналганы да кепш ш Кке жария болган мундай пайымдаулардынкисынды екевйн ангартты.Горбачевтын «кайта куруы» кёршёу ейпленген жуйелж дагдарысты«токырау» кубылысы ретенде белплеп, когамды осы кеселден айыктыратынем-дом 4здестеруге багыттады. BipaK, бурынгысынша, жансак диагнозкойылды. Сондыктан да сауыктыру жалган немесе жанама багыттарга бурылыпкетеп жатты.«Кайта куру» саясатынын алгашкы кезеншде (1986 жыл —1987 жылдынмаусымы) енеркесштщ ещцрютек аппаратын (станоктарды, жабдыктарды,технологиялык желшердО тубегейл1 жанарту уйгарылганы соншалык,1990 жылы онын 90 пайызы елемдж сапа стандарттарына сай келеалатындай дэрежеде болуга тшс делшдг Ауыл шаруашылыгында аграрлыкеншрйже егш ш ш ктщ гылыми жуйелерш жан-жакты енпзу жене малшаруашылыгын дамыту багыты колга алынды. Осы шаралар есебшен енбекен ш д ш п н курт кетеру, ал сол аркылы —экономиканын дамуын жеделдетукезделдь Сонымен 6ipre тертеп ymiH куресте когамдык бакылаудыкушейту саясаты ресми турде жарияланды (осыган байланысты ипшджкекарсы наукан ер 1стетщщ). Режим осынын аркасында халык шаруашылыгынкетерудш тагы 6ip «куатты ресурсын» icKe косудын сете туседо депангалдыкпен сендкСонымен, жана басшылык елге «жеделдету» тужы рымдамасын усынды.Калалар мен ауылдарда «Гылыми-техникалык прогресс елд1 шарлапжур!» деген плакаттардан кез карыкты. Миллиардтаган долларга импорттыкжабдык сатып алынды. Егер 1970 жылы 2,8 миллиард долларга машинажасау ekiM i сатып алынган болса, 1988 жылы онын келеш 17,8 милли-72

ард долларга жетп, ягни машина жасау импорты 6,4 есе кебейдь2®Отандыкмашина жасауды дамыту да басым багыт болып жарияланды, оган онекщий бесжылдыкта (1986-1990 жылдар) буган дейшп бесжылдыктагыдан1,7 есе кеп курдел1 каржы салынды.29КСРО Fылым академиясындаМашина жасау бел^мшеа курылды, ол осы саладагы гылыми-зерттеу1зденютерщ жандандыруга тшс болды.Сапасыз ещм шыгарудыц жолын жабу максатымен мемлекеттжкабылдау институты енпзодц. Мемлекетпк кабылдау инженерлер1 белгш6ip кесшорынньщ менппкп курылымдарынан, ягни зауыт ш ш деп техникалыкбакылау бол1мдершен (ТББ) езде pi сапасын сынактан етшзштексеретщ ешмд1 ендаретт ецщрютж уйым карамагында болудан шыгарылды.Олар жалакы мен сыйлыкакыны, пэтерлердд, балабакшаларга орындарды,демалыс уйлерше жолдамаларды, баска да материалдык игшктерщездер! бакылайтын кесшорындардыц есебшен емес, баска арналар бойыншаалды. Мундай дербестж зауыт немесе фабрика эюмшшгш кабылдаушылартындамаган жагдайда оларды кесшорынньщ ресурстарына колжетюзуден айыру жолымен бакылау реамше кысым жасау мумюншшгшежол бершмейщ деген болжам жасалды. вйткеш бурын менпикп бакылаукызметтер1 ешмнщ сапасына кезжумбайлыкпен карайтын, ce6e6i калганбарлык жумысшылар мен инженер-техник кызметкерлер сиякты жоспарды«калай болган кунде де» орындауга муддел1 болды, ейтпесе букш ужымменкатар устеме акы дан, сыйлыкакыдан жене баска игшктен куралаканкалатын.К,огамнын алдагы жаркын езгерютерд1 сешммен кутш, рухы кетерщщ.Б1ракакикаттан ешкайда кашып кутылуга болмайтъшы сиякты, осы «кайтакуру» ерекеттершщ 6epi жарамсыз болып шыкты.Шындыгында, кецестк бейнарыктык экономика каркындандыруфакторларына «селт етпедЬ>, ал бул факторларсыз ецщрютж катынастардынкалыпты жумыс ютейтш жуйеа TinTi езшщ серпшшен жогалтуы былайтурсын, сонымен 6ipre ем1рлж косымша корегшен де жайдан-жай айырылыпкалатыны акикат едьНарыктык экономиканын тыгыз бесекелж e p ic in a e гылыми-техникалыкпрогрестщ ен жана жетютжтерше кол жепазу жолындагы кажымаскурес журш жатты. Эйтпесе белгш 6ip ецщруппнщ ernMi талап етшетшгьшыми-техникалык стандарттарга сай келмейдг, непзп ецщрютж корларecK ipin, бесекенщ езгерш отыратын щарттары алга коятын серпшдепенбек етм дш пнщ параметрлерш устауга мумкшдж бермейщ. Ал муньщQ3i кэсшорынды иеленушшер ушш банкроттык epi оныц кызметшшер!уцнн жумыссыздык деген сез.Кецестж бейнарыктык экономика кандай да болсын бесекеден тысез1не жайлы куй к е и т epi мемлекеттж протекционизм (агайынгершшж)камкорлыгында болды. Коймалар еймыз ен1мге «тебесше» дешн лык толды,6ipaK оны ещирушшер ештене болмагандай жалакы жэне TinTi сыйлыкакыда алып турды, ейткеш «жалпы ешм», ягни олар сандык жоспардынысанага алып оны TinTi артыгымен асыра орындады.Кептеген зауыттар белгш 6ip ешмда ецщретш б1рден-б1р монополистерретшде ерекет етп. Ke6iHece кайсыб1р зауыттын eHiMiH тутынушьшаррепнде Шрден Ci6ip, Киыр Шыгыс, Орта Азия жене Казакстан, кейде73

TinTi тутастай букиг ел болып шыкты. Олардын 6epi монополист зауытгардынешмш алуга жылдар бойы кезекте туратыны кездейсок емес, онынсапасын алдын ала ешкандай багаламай, бейне 6ip «жерге типзбестен»кагып екететш-дк Кыскасы, белгш! 6ip ешмге монополия тапшылыктугызды(ейткеш тутынушы осыган уксас ешмнщ элeмдiк нарыгына емшеркшшыга алмады жене онын елдекайда сапалы улплерш ешкандай кулыксумдыксыз,жай гана «тауар —акша —тауар» деген формула бойынша сатыпала алмады).Мундай ещйруцп монополистерде тауарларды Отказу проблемасыжылдар бурын шешшш койганы, демек, оларга жогарыдан туартетш барлыкжоспарлы тапсырмаларды, онын устше заттай керсетюштермен де,кундык керсетюштермен де орындайтыны TyciHiKTi (ейткеш бёлйш 6ipзауыт кайсыб1р тауарды ёйщщце монополист болгандыктан оган монополиялытурде жогары бага коюга epiKTi) едк Мунда, ерине, мемлекетпккабылдау гана емес, сонымен 6ipre экономикалык бакылаудан тыскарытурган кез келген баска нысандар да кемектесе алмады. (Зауыттардын6ipiHfle, тым букаралык сипат алган осынау окига жайында баспасез жазганындай,мемлекетпк кабылдаушы инженер жабдыктардын уш топтамасынжарамсыз деп тапкан, 6ipaK танертен дайын ohim коймасына келгендеолардын 6epiH тапсырыс берупп экеткенш Kepin кайран калды. Тапсырысберуйи жабдыктьщ He6epi 6ip жиынтыгына гана тапсырыс берген болатын,6ipaK уш жиынтыктын 6epiH «какшып екеткен», ейткена ол уш данаданез уШнде icKe жарайтын 6ip агрегат жинап алатынын бшген.)MiHe осындай монополист-зауыттарга кандай да болсын «жеделдету»тужырымдамасы туралы айтып, цехтарда, айталык, Италиянын технологиялыкжелкян курастыруды усынады, осынын аркасында енбек еш мдш партып, ешмнщ сапасы жаксарады деген уеж айтады. Партиялык нускаугакарсы келуге батылы бармаган екхмшшк мемлекет сатып алган импорттыкжабдыкты межбурл1 турде кабылдап алады, 6ipaK жепйкгбр мен контейнерлерд1TinTi ашпастан жабдыкты зауыттын ауласына жинап кояды,мунда оны жанбыр мен кардын астында «ойдагыдай» тот басады. Ал егершетелдж инновациялык станоктар мен механизмдер орнатылган жердщезшде, енбек ещмдщш, онын сапасы сиякты, будан ештене утпас та ед1,ейтКенп олардын езш ен e3i, ягни б ш к п жумысшы куш болмайынша,ягни нак «адам факторынын» eai болмайынша, ешкандай мейл болмас едьОнын устше мунда жайдан-жай KecinTiK Ky3ipeT кана емес, сонымен 6ipreeHflipicrin нарыктык медениеп, дестур1, ерекше енбек едеб1 мен пысыкталганменеджмент те керек болатын. Сейтш, олар есте «кенестж ен озык тасаналы жумысшы табы» туралы идеологиялык урандармен емес, таза экономикалыкмудделердщ ынталандыргыштары аркылы удайы енд1р1мд1болатын.Нак осы себептермен ауыл шаруашылыгы да инновациялык женеендфютж THiMfli технологияларга мулде тосандык жасады. Мемлекетпнкарамагына алынган курылымдарда (колхоздар мен совхоздар) «барщинаны»етей отырып, оларда аграрлык esatipiCriH кызметкерлер1 ещцрюкурал-жабдыгы мен екбёктщ нетижелершен тугелдей шeттeтiлдi, ауылтургындары селкостыгын онша жасыра коймай, ездерше жана тужырымдамадаeMip ётшгётя HepceHi кулыксыздау icTe&i. Ал тужырымдамада, жо-74

гарыда айтылганындай, етаншшк пен мал шаруашылыгын уйымдастырудынжана гылыми жуйелерш енпзу талап етелдь Колхозшылар мунынбэрш елдекашан-ак езшщ жеке кора-жайында енпзш койган-ды, ейткешол тжелей осы кора-жайдан езш щ непакасын айыратын. Осыдан онынтанасы таразыга с ал ганда 400 килограмга жуык салмак тартты, ал колхоздардабул ет комбинатына етеазшетш ipi кара малдын орташа салмагы болатын.Шаруанын сиыры «ортанын сиырынан» 1,5—2 есе кеп сут бердьКартоп, к е к ё т с , жемю-жидектен де колхозджшен алдекайда мол TyciMалды. «1ш 1мд1кке карсы наукан» мен «тертая ушш жалпыхалыктьж куреске»келетен болсак, онда бул eKeyi, мамандардын есептеушше,30 енбек ешмдшийшцHe6epi 6ip пайыз гана eciMiHe тен нетиже берген. Сейтеп осындайболмашы нетиже ушш улан-гайыр ж р ж д ж алкаптары оталган женесыра зауыттары мен арак-шарап комбинаттарынын бурын сатып алынганжабдыктары бульдозерлердщ пышагына тускен. Бюджет осынын нетижесшдеуш жылда (1986—1989 жылдар) 67 миллиард сомнан астам каржыжогалткан. Мунын e3i онын тапшылык сипатын да ушыктырган едь EcipTKiкумарлар, уыткумарлар, самогон кайнатушылар катары курт кебейдь Одактыксауда министрлшнщ КСРО Министрлер Кабинетене жолдаган хатындахабарланганындай, «1986 жылдын иплде-желтоксанында кант сату22%-га арткан, ...Мескеуде етер сату 1,5 есе ескен, барлык облыстарда курамындаспирте бар тауарлар мен Tic сыгындысын сатуга норма белпленген,жел!м сату 30%-га кебейген, ейнек тазартатын суйыктык сату 15%-га арткан».31КСРО Министрлер Кабинетенщ Терагасы Н. Рыжковтын КОКПОК Саяси бюросына жазган телхатында будан баска жайттар да айтылды:«1986 жылдын екшпп жартысынан бастап барлык жерде кант, кондитерлжен1мдер (карамель, тетте токаш), жемгс шырыны, томат сыгындысы женесамогон кайнатуга пайдаланылатын баска да кейб1р азык-тулж тауарларынсату курт ecT i.... 1987 жылы самогон кайнатуга 1,4 миллион тонна кантжумсалган, мунын 63i шамамен 140—150 миллион декалитр самогонгатен жене ic жузшде арак жене ликер-арак сатудын кыскаруынын орнынтолтырды».32Сонымен «дертте» экономикага жалган «диагноз» койылды, сейтепоны ауруга катысы жок дерьдермекпен «емдед1». Онын бер жагында жагдайбурынгыдан да ушыга тусте. Шеттен сатып алынатын кетаншж колдытауарларга деген багытты езгерту жене азык-тулж импортын лимитпеншектеу тутыну нарыгын барынша жаланаштап, тулдыр eTTi. Тапшылыксатылатын тауарлардын бурынгыдан да кенейтеле тускен номенклатурасынкеулей бастады. Халык олардын кезегше жылына 65 миллиард адамсагатуакытын сарп eiri, мунын e3i халык шаруашылыгында ютейтен 35миллион адамнын жумыс уакыты коры на сай келда. Адамдар узак мерз1мгепайдаланатын тауарларга (машинага, жиЬазга, тоназыткышка т.б.) езшщкезегш б1рнеше жылдар бойына сарылып кутте. Казакстанда халыктынжинак банкшер1ндеи салым акшасы 8 миллиард сомга тен дерлж сомагашогырланды. Насихат бул акикатты халыктын ел-аукатынын есушщKepiHici ретенде берд1. Шындыгында, бул кейшге калдырылган, дел1рекайтканда, канагаттандырылмаган сураныстан 1ркшгеннен баска ештене деемес болатын. Азаматтар кеп жылдар бойына, кеп нерседен 63iH-e3i тежеп,автомобильге немесе жнИазга акша жинады, 6ipaK олардын тапшылы-75

Fbi себепт1 оларды сатып ала алмааы. Тапшы затка нак. осы кезек женетутынушынын канагаттандырылмаган суранысы (25—30 миллиард соммелшерщде айкындалды) инфляцияныц KepiHici болды, ол кенестж экономикадаniuiiHi бузылган формада болды жене еюмш1л-ем1ршщджтетжтермен басып тастадцы.«Кенестж алтын заманды» сагынып ансаушылар бупнп танда килосы2 сом 60 тиыннан туратын шЫршген шужыкты немесе 1 сом 80 тиыннансатылатын 6ip кило етп, арзан кекеш сп т.б. еске алады. BipaK олар icж узаде бул тауарларды дукеннен сатып алудын мумюн болмаганын умытады.Олар не «колхоз базарлары» дейпннен, не кооперативтж саудадансатып алынатын (айткандайын, оларда да кезекке туру керек болатын), алоларда бага 2—2,5 есе жогары болды. Сейтш, сауданын бул секторыкерсететш кызмегп epKiM б1рдей пайдалана алмады, ейткеш 1987 жылы,мысалы, халыктын 12,6 пайызында жан басына шаккандагы орташа табыс75 сомга дейш, ал 62 пайызында 75 сомнан 175 сомгадейш болатын. Буган«ардагерлерге арналган дукендер» турпатындагы турл1 белпштердКкесшорындардагы азык-тулж жиындарын, «6ip колга» босатылатын тауарлардыншектел1мш т.б. косайык, сонда мунын азык-тулжт1, жалпыкепш ш к колды барлык тауарларды нормалап белуге ете-мете уксайтыныайдан анык болады.Елде калыптаскан жагдай (муны тек загип кана немесе елдекашан-ак«63iHin белек алган петер1нде коммунизмд1орнатып койган» номенклатуралыкдегдар кауымнын едшщ гана керген жок), кайдагы 6ip «токырау»туралы емес, нак дагдарыс туралы айтуга межбур етп. BipaK елдщ басшылыгыевддрштж катынастар жуйесш тубегейл1 езгерту туралы ойлагысыда келмедь Ие, бул когамдык-саяси институттар жуйесш демократияландырмайыншамумкш де емес едь«Жеделдету» тужырымдамасымен турапап калган режим когамга«социалистам нары к» деп аталган жана 6ip утопиялык идеяны «тебедентоп етказдк, ол «кайта куру» саясатынын кезегсш кезещне (1987—1989жылдарга) туспа-тус келдь «Кайта куру сеулепшлершщ» баска командасынын—эконом ист-академиктердщ, социализмнщ саяси экономиясысаласындагы мамандардын (б!рак есте нарыктеориясындагы мамандаремес) усынуымен негурлым батыл да туб1рл1 езгер1стердщ кажетп ri туралыжана когамдык дискурс пайда болды. М. Горбачев РКФСР К о м м у н и стпартиясынын Курылтай жиынында делегаттар мен катысушылардынсурактарына кайтарган жауаптарында айтканындай, «кайта курудын» жанакезец? жешндеп ой-ниетсайып келгенде «социалистж тандау шецбершдеадамнын билжтен, меншжтен, медениеттен шеттет1луш енсеру аркылысоциалиспк курыл ыска тыныс беруд!, онын елеуетш ашуды» кездедь33Элемдж теж!рибе елеуметке багдарланган нарык туралы енпмелеугемумюндж бередй(Ирак «социалиспк нарык» —бул, ерине, кисынсыз. Шынындада, нарыктык стихиясы мен орталыктандырылган жоспарлы шаруашылыктыкалай уштасгыруга, меншж катынастарынын букш курылымынмемлекетпн монополияландыруы жагдайында бэсекедж нелздерд1 калайжасауга болады? Удайы ewripicriH кайсыб1р жекелеген белжтерш нарыктыкжолмен езгертуд1 TyciHyre болады делж, 6ipaK енбек, капиталдар, багалыкагаздар нарыктарын т.б. жасактамайынша калай кун кермексщ? Tirrri76

занды жеке меншж катынастарынын институты сиякты нарыктык катынастардынсезаз шарттары болмайынша (TinTi далбаса болса да мейл!) нарыктыккатынастарды icKe косу жалпы мумкш бе?Соган карамастан, Кремльдщ кезекп жобасымагы кен аукымдагынасихатгык наукан ретшде ерютетшдо. Букаралык акпарат куралдары нарыксьщайлы эр турл1 жасанды нарыктардын —бригадалык мердагерлжтердщ,жеке енбек кызметшщ, бурын «алыпсатарлар» деп аталып келген (жэнешын мэшнде ал ыпсатарлар болып калган, ейткеш мунда шынайы кооперациянынкагидатына ишара да жасал маган болатын) кооператорлардын(кесшорындардьщ жанында курылатын кооперативтер бастапкы материалдардымемлекеттж темен багамен сатып алды, 6ipaK олардан дайындалганешмд1 уш есе кымбатка сатты) кен етек алу теж1рибеа туралы кунсайын хабарлаптурды. Кыскасы, режим дагдарыс кыспагын кердьБул уакытта когамды реформалауга жеиазетш алгышарттар барыншаазая тусп. Экстенсивтещцру аркылы экономикалык есу мумкшдш десаркылды. Ал мунын алуан турл! ce6enTepi кеп ед1, олар, алайда без баягы6ip интегралдан —шаруашылыкты журпзудщ утымсыз бейнарыктыкжуйесшен туындап жатты.Халык шаруашылыгын экстенсивтенддрудш, мемлекет ондаган жылдарбойына практикада колданган уйреншж тейлдер1 80-жылдардьщeKiumi жартысында толыгымен сырттатылган болып шыкты. Мысалы,экстенсивтещцрудщ енбек жиынын, ягни жумыс кушш узджоз еселейтусу сиякты ектем ресурстарын пайдалану мумкш болмай калды. Ощцрпшк уштерд! орналастырудын экономиканы уйымдастырудын бейнарыктыккагидатына сейкес тузшетш кал ыптаскан тужырымдамасы халыктын ecyiорасан кеп ел ушш енбек ресурстарынын мулде акылга сыймайтын тапшылыгынтугызды.Ш еказ epicTereH «коммунизм курылысы», БАМ немесе Саян-ШушенскСЭС-i сиякты таусылып б1тпейтш жобалар, толассыз еселене тусепншиизаттык ещцрютер енбек устьуспне кен аукымда жумылдыруды талапerri. Онын устше онын кептеген дестурл1 кездер1 сол кезенде езшщелеуетш жогалткан да едьУзак уакыт бойына енеркесштж енбек армиясы ауыл жастарыментолыкты. Алайда ти1мд1 техникалык инновацияларды кабылдауга тосандаукелетш жене езт1ц eHflipiciH K e6iH ece енбек кеп кажет ететш технологияларгажене адам ресурстарынын улан-гайыр шыгынын жумсауганепзделген колхоз-совхоз жуйесшщ 63i де олардын тапшылыгын бастанкеппрдь Бул тапшылыкты «каланын камкорлык кемеп» дейтшнщ, ягникала тургындарын ауыл шаруашылык жумыстарына межбурлеп жумылдырудынаркасында гана ейтш-буйтш жумсартудын се тусп.50—60-жылдары кажет енбек ресурстарын экстенсив есу «нуктелеpiHe»шогырландыру проблемасы ел ш ш деп кепи-кон есебшен шешугеболатын-ды. Каралып отырган кезенде бурын енбек колы артылып жататын,жумыс кушшщ жалпыодактьж дестурл1 донорлары болып табылатынаумактар (мысалы, еуропалык Ресей аудандары) бул женшен e3iHiH елеуетшсаркып б1ткен-дкIiiiKi миграциялык айырбас Кенес мемлекетшщ накты калыптасканэтнократиялык сипатымен де, онын этностык-аумактык устанымдарынын77

федеративтж уйымнын енкей ещ рлж непздершен басымдыгымен детежелдь Енбек ресурстарынын шогырлануындагы врескел уйлес1мазджосынын салдарынын 6 ip i ретенде K epiH ic тапты: олардын, айталык, елдщонтустек аудандарында тым кептш жене K ep iciH u ie, солтустек немесешыгыс аудандарында жетеспеушшп. Ойткеш Орта Азия мен СолтустекКавказдан халыктын агылуы оларга карай багыт алган миграциядай соншалык кен аукымда болган жок.Жумыс куш тапшылыгынын ушыгуы орныкты урдаеке айналды. Осыпроблемага назар аудара келш, М. Горбачев 1986 жылы маусымда былайдедг «K,a3ipri уакытта тек енеркесш те гана жумыспен камтылмаган700 мынга жуык жумыс орны есептелдь Ал мунын e3i ic ж уз!щ е enaipicжабдыгынын 6ip ауысымда жумыс icreyi кезшдеп жагдай. 1,7 ауысымдыккоэффициенте шыкканда енеркесттеп бос турган жумыс орнынын саны4 миллионнан асып туседа. Ал бул жабдыктарды жасауга ондаган миллиардсом каржы жумсалды.34Сонымен, енбек ресурстарынын сандык cepniHi (ал олардын сапасытуралы айтпаганда) халык шаруашылыгы инфракурылымынын дамуы каркынынаудайы тесе алмады. Мунда енбек ресурстарынсыз халык шаруашылыгынынинфракурылымы бурынгыдан соншалыкты ш еказ улгая алмаседа Ш июзаттыц (ен алдымен кем1рсутектен) элемдж нарыгындагыTepic e3repicTep, кыруар каражатты эокери-енеркасш йк тепе-тенджтеколдауга жумсау, тутыну нарыгы тауарларынын багасын сырттатпаса да,токтатып кою максатымен оларга кен аукымда жордемкаржы берукажеттш, жана объектелер салу багытындагы инвестициялыкагынды айтарлыктайтарылтты. Бул ушш каражат калай дегенмен табылганымен деол баламалы кайтарым бермедц, яки «сакалды курылыстар» жутып жатты:енеркесш орнын салудыц орташа Mep3iMi 10 жылды курады. Бйрак осынынбершен ел басшылыгы ездершщ санасына сщген экстенсивтек идеологиянынтаптаурынынан кол узе алмады.Сонымен катар онын ещ рлж элита тарапынан куште лоббистек кысымдыбастан кеннргенш айтпаска болмайды, ол тар аядагы жерг1л1кшщджмудделерш басшылыкка алып, езше карайтын аумакга турл1 инфракурылымдьжжобаларды кеудемсок кимелеп, жолын тауып алып журда.Бул орайда кебше-кеп жагдаяттык немесе мансаптык пайымдаулар нысаналымаксаттын м эш наулаккаcepnin тастайтын. Мысалы,облыстардынкейШр басшылары ездерш щ «вотчиналарына» индустриялык келбет беругетырысып, енеркэс1птек объектшердщ курылысын бесжылдык жоспарларгаенпзш ж^беретен; мундай объектелер ущш кейшнен республикадантыс жерлерден жумыс купнн тартуга немесе «вахталык эдас» дейтенгежупнуге тура келетен. Немесе мынадай мысалды алайык: жepгiлiктi баскаруш ы номенклатура езш «партиянын солдаты» етеп керсетуге тырысыпбагып, керекте жергнде де, кереказ жер1нде де етте енеркэсщтек жолмененшретен алып мал шаруашылыгы кещендер1 мен кус фабрикаларын салугаKipiceTiH. Ен болмаганда КОКП О К-нщ 1982 жылгы мамыр пленумындакабылданган «КСРО-нын азЫк-тушк багдарламасынын» нускауларынасайма-сай келетен эбден орынды бастама сиякты болып KepiHeTiHiсези з ед1. Бул кешендерде етп енеркэсштек жолмен enaipy Heri3ineH астыктынимпорттык жетеазш1мше н&пзделгешн (тек 1985 жылы гана ше-78

телден 45 миллион тонна астык сатып алынды, ол непзшен «экстенсивтжмал шаруашылыгы» дейтш «кара курдымга» батып жогалды) бшмейтшадамга гажап бастама болып KopiHyi сезиз едкБул арада кебшесе кенестж жуйенщ куйрегенш алдын ала айкындапберген азьж-тулж дагдарысын негурлым егжей-тегжейип карастырган жен.Азык-тулж Kayinci3Airi барлык заманда мемлекет егемендтнщ , онынем!рге тез1мдшшшн; жене халыкаралык беделшщ аса манызды керсеткмиfepiHin6ipi болды. Б елгш 6ip мемлекет кандай ескери елеуетке ие болмасын,егер ол iiuKi азьж-тулж проблемасын шешуге кабшетаз болса, халыкаралыккогамдастык онын жогары мертебесш мойындамайды. АКШПрезидент Дуайт Эйзенхауэрдщ XX гасырдын 50-жылдарында-ак: куатгыелдер ядролык каруы бар мемлекет емес, елемдж аренада той тойлайтыназык-тулш жогары денгейдеп ж еткщ ки елдер деп керегенджпен айтканыкездейсок болмаса керек.Тогышарльж сананын жалган TyciHiriHe карамастан, КСРО-да 20—30-жылдардагы сталиндж деп аталатын «аграрлык революциядан» бастапудайы азык-тулж тапшылыгы орын алды (6i3 миллиондаган адамнын ем1-piH жалмаган аштыктын б1рнеше толкыны туралы айтып отырган жокпыз).70—80-жылдары ол азьж-тулж импорты есебшен жабылды. Ауыл шаруашылыкenaipiciH уйымдастырудын мулле рррсщ epi шыгыны ш еказ колхоз-совхознысандарынын ущрейген курдымынын орны накосы жолментолтырылды.70-жылдардыц екший жартысында ел азык-тулж импортына мулде«иек арта TycTi». Буган б1рнеше жагдай ecepiH типздь1970 жылгы Букшодактык халык санагы халык ecyiHin елеуметокурыл ымында жана уйлеамд! т1ркед1: кала халкы мен ауыл халкыньщ санытецелдь Будан epi енеркесштж экстенсивтенд1ру саясатынын ерютетшуiMeH(жана индустриялык объектшер мен калалардын тутастай даракесторындарыньщ усп-устше салынуымен) жене ауыл мен каладагы eMipсаласындагы алшактыкты н аскына тусу1мен байланысты халык ecyiHiHкалага шогырланган буыны карышты каркынмен кебейш. Мунын e3i азык-TYлiктi кайтарымсыз тутынушыларды курт кебейто, сондай-ак, керюшше,оны тжелей немесе жанама турде ендоретш букараны (ауыл тургындарын)азайтты. Мемлекеттщ карауына еткен аграрлык eHAipic TinTi елдщ азыктулжженшдеп ен аз мелшердеп суранысын да етеп улпре алмады.BipaK ол кезде 60-жылдардьщ алгашкы жартысында Батые СЖрде асабай KeMipcyTeKTi кенштердщ ашылуы аркасында дагдарысты жумсартудьщceTi TycTi. 1965 жылдан 1983 жылга дейшп кезенде бул ещрде мунайенд1ру 370 есе (1 миллион тоннадан 370 миллион тоннага дейш) кебейдьЖалпы ел бойынша 80-жылдардын ортасына карай 600 миллион тоннаданастам мунай еш йрш й.35Сол кезенде KeMipcyTeKTi ешмнщ елемдж нарыгында КСРО ушшелдекайда колайлы жагдай калыптасты. 1973—1974 жылдары мунайдынелемдж багасы бурын-сонды болмаган денгейге кетерщвд, ал 1979—1981жылдары ол TinTi самгай кетершудщ орнына бейне 6 ip копарылыс болгандайен жогары керсетюшке 6ip-aK атылды.Осы мен-жайлардын тогысуы Кенес Одагынын удайы валюталыктус1мдер тусеттн арнага ие болуына мумкшдж 6epreH i TyciHiKTi (егер Ке-79

честер Елш олардын бейне 6ip «социалиста багдарда» eKeHi туралы декларациягаайырбас ре-пнде деп сещйрген социалиста лагерь мен «ущшнидуниенщ» «бауырлас елдерше» саяси жагынан увжделген демеушшк болмаса,ол будан да кен аукымды болар едО. Егер 1973 жылы дамыган капитали ста елдерге мунай мен мунай ешмдер1 экспортынан 5 миллиард АКД11доллары алынган болса, онда 10 жылдан кешн, ягни 1983 жылы кём!рсу-TeKTi ётм дёр экспортынан тускен «мунай доллары» TyciMi 5 еседен астамгакебешп, шамамен 26 миллиард долларга ж етп.36Тутыну тауарларынын отандык нарыгы непзшен осы каражат есебшентолыктырылды. BipaK карапайым адамдардын, T y c iH iK T i себеппен, булжайында, e p i кеткенде, онын азык-тулж курауышы туралы акпараттанхабары шамалы болды.Онын устше 1980 жылдардын ортасына карай астыктын елемдж импортынын15%-ы кенестж сатып алушынын улесшё тйда; астык импортынынКелеш бойынша ел елемде 6ipiHiui орынды алды. Осы кезенге карайКСРО-да АКД1-пен (9 миллион тонна), Канадамен (5 миллион тонна),Аргентинамен (4 миллион тонна) жене TinTi Кытаймен де (1,5 миллионтонна) жыл сайын мшдетп астык сатып алу туралы узак Mep3iMfli келюмболды.37 Ал мунын 6epi алып аграрлык-енерквсш та кешеш бар, оны дамытугасан миллиардтаган сом инвестиция салынып, халык шаруашылыгынынаграрлык-ендарюта буынына кызмет керсетуге улан-гайыр жумыскупи жумылдырылып отырган жагдайда жузеге аскан шаруа едьНасихат кенеспк экономиканын аса кернекп жётастжтёр! туралымифпен когамдык сананы cepriTyiH жалгастыра бёрда, ал онын бер жагындаел тек кана табиги рентанын есебшен, ягни минералдык ресурстардымунай долларына жумсау, мунай долларын кепш ш к колды тутыну тауарларына,ен алдымен азык-тулжке жумсау есебшен езер легенде такултукылж ё ж з д а Орны толмас табигат ресурстары, былайша айтканда,желггаш 6iTyre айналды жене «тозыгы жета>> (мунын успне тагы да солулан-гайыр заттай импортты айтар болсак).Алайда ел басшылыгында мундай айырбастын ттм д ш ш жене TinTiбейне 6ip пайдалылыгы женшде кущк туган жок. BipaK оны сынаушылартабыла калса, калыптаскан жагдайды езгертуге болатыны ек1талай efli,ейткеш колданыстагы саяси-экономикалык жуйе дамудын баламалыулг1лер1н тукыртып тастайтын.1980 жылдын екшип жартысындагы сырткы экономикалык талыксу(Е. Гайдардын сёз1мен айтканда) йгшж жанындагы киялдын мунарынсешлттЬ 1986 жылы мунайдын елемд)к багасы б1рден кулап T y c T i: 1980жылгы багамен салыстырганда ол eKi есе темендеду баррёлше 34—36 доллардан15—16 долларга дёйш кyлдыpaды.380зiнiн мумкшдцктер! шепндежумыс icTereH «мунайкез!», ез ешмш елемдж нарыкка айдауын жалгастырабёрда-KOMipcyreKTiH кенеспк экспорты уцлн устеме табыстан алынганвалюта агыны усн-уснне саркыла тусп.BipaK 63i туындаткан утымсыз экономикалык жуйенщ аманатынаайналган мемлекет тутыну нарыгынын проблемасына бурынгысынша межбурл!турде акы телеп турды, онын жылыстау мумюншп енда апаттык денгейгетаянып калды. BipaKазык-тулж-зат импорты да, тутыну багасынындестурш дотациясы да (сиыр еннан белшек сауда багасында мемлекетпк80

дотацияныц yneci 75%-га жетте, сутке белшген дотациянын улеа —60%-га жуык, майга белшген улес —72%, нанга белшген улес —20% болды),демек, зиянды ауыл шаруашылык. ендарюш жаппай тапшылыктан куткараалмады.Осыган уксас урдгстер кеп узамай каржы жуйесш сшшвдре бастады.1986—1988 жылдары мемлекеттщ Kipici 31 миллиард сомга кыскарды, шыгысы,KepiciHiue, 36 миллиард сомга кебейдг 1980 жылы КСРО-нын мемлёкеттжбюджетшщ тапшылыгы 90 миллиард сомга жетте.39 Сонын салдарынанКСРО Мемлекеттж баню акша шыгарылымын еселей бастады.Егер 1980—1985 жылдары орташа жылдык шыгарылым 3,6 миллиард сомдыкураган болса, 1986 жылы акша басып шыгаратын станоктан 4 миллиардсомга жуык акша шыкты, 1987 жылы 6 миллиард сомга жуык жене 1989жылы 18 миллиард сомнан астам акша шыгарылды.40 Барган сайын еселенетускен акша жиыны айналыска енпзодц, онын тауармен етелу1 камтамасызетелмедь Тауар тапшылыгы жене сонын салдары ретенде халыктын канагаттандырылмагантутыну шылык су ранысынын шектен шыккан аукымыайнал ыстагы басы артык акшанын карыштап ecyiH тугызды (1988 жылдынбасында —35 миллиард сом болды).Жуйе езш щ кузга кулау шепне жакындай туст1. Бурынгысынша импорттыкжабдык есебшен ewupicriK аппаратты жангыртуга yMiT артты.Егер 1984 жылы, ягни кайта куруга дейш, халык тутынатын енеркесштжтауарлардын импорты 7,6 миллиард шетелдж валюта сомын кураган болса,онда 1987 жылы ол нак сол денгейде калды, TinTi 6ipa3 жогары —7,9миллиард сом болды.41 Егер 1970 жылы шетелден 165 мын тонна ет сатыпалынган болса, 1989 жылы 900 мын тоннадан астам ет сатып алынды, майдьщимпорты осы уакыт карсанында 200 есе артты, канттын импорты 1,6есе, жугершщ импорты 30 есе, бидайдын импорты 10 есе кебещц т.б.42Экстенсивтендарудщ таптаурын болган арнасымен жылжыган уйметенд!рютек инфракурылымды кенейту саясатын жалгастыра бердь солсебепте сакалды курылыстарды epiKci3 инвестициялады жене тауарменкамтамасыз етелмеген акша жиыны ecri (карапайым тшмен айтар болсак,мунда мынадай байланыс болды: жылдар бойы салынатын объектелер eHiMбермедь ал оларды салушылар осы уакыт бойына узбей жалакы алып турды,ягни шартты турде айтканда, каныраган тутыну нарыгы салдарынан «тауарга»айнал а алмаган «бос» акшаны алып турды). Егер 1986 жылы жанадансалына бастайтын курылыстын сметалык куны 48,5 миллиард сом болыпбелгшенген болса, 1988 жылы каржынын кулдырап кеткенше карамастан59 миллиард децгейщце болды.43Жанталаса карулану, социалисте к лагерь мен «халыкаралык жумысшыжене коммунистек козгалыска» жердемкаржы белу бюджетте барыншакатты туралатты. Мемлекетач когаммен купия, б1ракектем келк1мшартбойынша журу саясаты ыктимал айла-амалга орын калдырмады: елеуметтекреференциялардьщ алуан турл1 кешенше айырбас ретенде режим ге саяситез1мдшж танытты (тутыну тауарлары мен коммуналдык кызметтерд1нтемен, болмашы дерлж багасы, елеуметтек кызмет кешеншщ барлыгынажуыгынын тепн болуы т.б.).Булардын берше акша керек болды. Ал оны алатын ешкандай мумкшд1кбол малы. Сырткы саудадагы жагдайдын нашарлауынан, ен алдымен6-426981

мунай багасынын кулдырауынан болган шыгыны 1985—1989 жылдары 90миллиард доллар, ал 1990 жылы 18 миллиард доллардан астам болды.44Сырттан кдрыз алу КСРО-нын халыкаралык несиегерлерге борышынынбурын-сонды болмаган дврежеде ecyiHe вкелш соктырды. Егер 1971 жылыол 1,8 миллиард доллар болса, 1989 жылы 50 миллиард долларга жакындады(кейб1р сараптамалык багалау бойынша будан да кеп келемге жуыктаган).451990 жылга карай, КСРО Каржы министршщ баяндамасында айтылганындай,«сырткы борыштын келем1 жанадан карыз алмай-ак, тек оныетеу кызметше жумсалатын шыгыстын кебекй есебшен гана есе тусетшденгейге жетп», ал борышты жене ол бойынша есетш пайызды телеу ушш1990 жылы «отын-энергетикалык кешен ешмшщ экспортынан тускен букшакшаны дерлж жумсауга» тшс болды.46 Сонымен 6ipre КСРО-нын 1990жылы 400 миллиард сом мелшер^нде болып айкындалган iuiKi мемлекетпкборыш iinKi жалпы еш мнщ 44%-ына тенелдь47Былайша айтканда, ел несие етеу кабшетшен айырылды. Тарих берген«уакыт несиесЬ де таусылып 6iT ri. «¥лы утопиянын» акыргы сагатыжакындады, насихат когамга тастаган булдыр жубаныштын ешкайсысы датенш келе жаткан апатты ещи Kepi cepnin тастай алмады. Белден басканутымсыз бастаулардан зорлыктын кысымына ушыраган экономика езш -e3i куйретудщ акыргы сатысына сол к е заз екшндеген бойы келщ жетп.2. КЕЦЕСТ1К КОГАМ ДАГДА РЫ СЫ НЬЩ ТЕРЕЦДЕЙ TYCYIКОКП-ныц улттык саясаты онын ек1метп монополияландыруы кезешненбастап 80-жылдардын ортасына дейш кандай да болсын езгерютергеонша ушырай коймады. Декларативт1к жоспарда этносаралыккатынастардынTeTiri постсталиндк кезенде уш курамдастык аркылы icKe косылды,олар: улттардын «есш-еркендеу1», «жакындасуы» жене «косылуы».Жалпыулттык айырмашылыктарды жермен-жексен ету болып табылатынсонты айкын жорамал ещщн кершеу утопиялык сипатына орай «тарихикелешекке» калдырылды. Онын успне партиянын багдарламалык кужаттарындабаянды етшген этностыктан айыру багыты халыктын ер1к-ж1гер1-н1н болмыс-бгамше карамастан басшылыктын ерк1не тугелдей багындырылган,эбден баскарылатын урд1с ретшде каралды.48 Буган да мыналаресер етт1.Б1р1нш1аен, кенеспк федерализм кагидаты елд1н улттык-аумактыккурылымын Одактынтен кукыкты субъекттлер1 ретшде таныганымен, алайданакты бил1кт1 6ip коммуниста партиянын колына орталыктандыруep6ip этникалык топтын дамуын бакылауга да, тежеу ге немесе ынталандыругада мумюндж бердЬ Кремльде кандай максаттар мен мзндеттерданкойылуына карай, езш еркашан да этностык кеппш ш се кауымдастырганектемшш бюрократия экономикалык каржы белу, жаппай идеологиялыкбакылау жене шеппмдер кабылдаудын катан сатыластык ул rici сияктытуткаларды пайдаланып, улттардын езш -ез! билеу кукыгын болмашыелшем шепнде устады. Федерализм ымыра, тупш максатка ж ету жолындагыуакытша кеншипк —интернационалдыктургыда ойлайтын пролетариатмемлекетш куру реттнде ерекет етп.82

Екшшщен, таптык кезкарастын улттык; кезкарастан басым болуы 70-жылдардын басында адамдардын бЗрыцгай кауымы ретандеп «кецес халкы»тужырымдамасын жасактауга мумюндж бер/и, бул тужырымдама осыугымнын азаматтык мэшнен repi дагдылы орыс сипатты белплер басымболатын когамдык катынастардын дамуыньщ улттык формасын атапKepcerri. Кенестж 6ip 1здацк немесе кецесшшдж кептеген урпактар бойынаэз!рленш, пысыкталды жэне галамшардын 1/6 белтнщ тур-Tyci менун-дыбысы 6ip-6ipiHe уксамайтын алуан турл1 халкынын MiHe3i мен табигатынаезшац ешпес танбасын салды.Казак халкынын Ka3ipri угым-тусшжтеп ултка, «этностык угымдагыелеуметтж жэне элеуметтж угымдагы этностык» диалектикальж б1рлжретанде топтасуы кецестж когамдык жуйенщ калыптасуымен жэне кейшнендамуымен катарлас жузеге асырылды.49 Этногенездщ осы барыншабуырканган кезещ уакыт елшем1 бойынша революциялык аласапыранменжене азаматтык тайталаспен, дэстурл! кешпендшк курылымньщ кирауымен,шаруашылыкты сырттан куштеп танылган кайта курумен жэне улттынзиялы кауымынын жойылуы мен, сондай-ак нысаналы максатпен ж урйзшген кeшi-кoн саясатымен туспа-тус келдь Казактын институттыкHeriaflepi —отбасынан мемлекеттж курылыска дейш —партиянын хальжтардынcin icyiH e багдарланган стратегиялык нускауларына сейкес улпгекелтарипп, ныгайтылды. Осы межбурл! езгерютердщ 6 ep i баяу жене (мрте-6ipTe журетш эволюция непз1нде емес, улттык ce3iMre жаракат салып ендкТабиги жолмен дамуга THic сол 6 ip этностык урдютер тумшалану режимшде,от басы-ошак касында, тукшрдеп ауылда 6ipa3ra дейш халыктынэтностык-елеуметтж зердесш жетюзу TeTiri ретанде рел аткарган рулыктайпалыкжене дани рухани кершюшде сакталды.50 Осыган байланыстыКазакстан XX гасырдын сонгы шиpeгiндe Кенес Одагынын баска субъектшершенсалыстырганда «кеб1рек орыстанган республика»51 ретандесипатгалды.Саны жагынан 5-орын алган жене КСРО тургындарынын жалпы санынын2,5%-ын кураган52 казактар конституциялык жолмен бекгалгенмекендж аумагынын келем1 бойынша екшпп орында турды. Экстенсивтажолмен даму устандеп енеркесштак-шиизаттык ещр, ауыл шаруашылыгынынастыкты аймагы ретанде республиканын карамагында кеп улттыкурамдагы енбек ресурстары болды, олар 1989 жылы непзп бес этностыктопты: казактар —39,7%, орыстар —37,8%, немютер —5,8%, украиндар —5,4%, белорустар —1,1% камтыды.53 Сейтап, куштеп кайта курылымдаудынжэне кецестещцрудщ куйрете ыкпал етушен кешн зан жузшде атаулыулттын мертебесше ие казактар сан жагынан басымдыкка ж ете алмады,езшщ атам заманнан 6epi мекендеп келе жаткан жерлершде улттык азшылыкболып калды.Онын мундай жасанды тенгер1маздт этностык-аумактык жэне этностыкмэдениет шекараларынын мэншен экономикалык муддеш жогарыкойган кенестак мемлекет жуйесшщ езше суйендь КСРО этностьжтыыдыраушылык факторы ретанде артка ысырып, халык шаруашылыгын жоспарлаудыб1ртутастык ретанде карады. Сондыктан каралып отырган кезендеКСРО-да республикалардын «КСРО-дан еркш шыгуга» конституциялыккукыгын icKe асырудын54 алгышарты ретанде онын езш-ез1 жеткшжта83

етуш дамытудын орнына «эщцрпш куштердщ орналастырылуын, еш рлжмамандануды жене кооперацияны жетиццру»55 мшдетш устанымдыкнускау ретшде усынды. Сондыктан курдел1 жумсалымды белудш орталыктандырылгантетеп ещрлердщ «дербестш мен езш-ез1 камтамасыз етушболдырмайтындай»56 етеп, ал жергшкте баскарушы элитага жергшкте денгейдепсетазджтерден repi жалпыодактык шаруашылык м4ндеттемелерд1орындау саласындагы кателжтер мен олкылыктар ушш улкен жауапкершш к жуктелетендей болып курылганы кездейсок емес.57Жангыртудын ортак багыныштылык сипаты астам держава ушш стратегиялыкманызды экономикалык жене геосаяси кещстегшде мекендейтенказак ултынын зэузаттыктурпатына катты ыкпал erri. Аралас демографиялыкинфракурылым, атажуртында мекендейтен халыктын элеу-MerriK шк1мдшгшщ темендш , мэдениет саласындагы революциялыккезкамандык халыктын 63iH-e3i дамытуы ретенде емес, кайта онын орталыктаненпзшетен кайта куруларга бeйiмдeлyi ретенде гана айтуга желеуберщ. Ocipece бул араласушылык тел саясаты бойынша жене енбек ресурстарынжасактау саласында айкын KepiHic тапты.КСРО сиякты кеп ултты мемлекетте «б1рьщгай жене щвдетте мемлекеттектел туралы, яки катынасуга болатын, материалдык-медени кундылыктардыалмасуга кемектесетен делдал тел туралы» меселе объективтетурде туындады.58 Сонымен катар езш щ куатты медени елеуете аркасындаэлемдж тел мэртебесш жещп алган орыс т ш оны иемдену аркылы жалпыадамзатгык еркениетте кундылыктарга кол жетеазетш калтоериг ал Kepiбайланыс ретенде орыс емес халыктардын e3i жайында галамдык аукымдакершу м ум кш дтн камтамасыз erri. Алайда баскарушы режимнщ саяситш м дш п тургысынан орыс т ш «империянын ipreciH ныгайтушы куралретенде» кызмет етте.59 Кенестж лингвистикалык ортада телдер «тен кукыккаие бола алатын, 6ipaK еркашанда б1рдей тен кундылыгы болмайтын»езшДж «енбек б ё т т Ш болды, ейтеёш олар тек «ёздершщ ем1рлж мудделер1шепнде» гана пайдалану артыкшылыгымен шектелдг60 Орталык Азиятелдер1 MBHiHin турмыстык катынас денгейше дёйш темендеу]' орын алды,мунда елеуметтж-саяси, педагогикальж жене гылыми-техникалык сипаттагысездер мен сез теркестершш 70—80%-ы орыс телшен алынды.61 «Улкенагайыннан» оп-онай илангыштыкпен угымдык куралды ала кою, кейшненмемлекеттек мертебе алган улттыктелдердш сауыгып, колданыска KipiryiH*киындатты.Жумыслен камту саласы мен кадр саясатында да осындай сурыптаужумысы журпзщць Индустриялык, гылыми-техникалык жене гуманитарлыксектор жергшкте улттын бшкте мамандарын квота бойынша —кайырымдылыкжасау тургнде дайындадБЬ Мунын esi 30—40-жылдары жойылганжергшкте зиялыларды жарты гасыр мугдарында калпына келтеругемумкшдж бердг. Алайда «улттык дегдар кауымды улп-калыпка салугажэне cinicT ipy жешндеп» болжалга карама-карсы турде дуниеш ce3iHyiеткенге ешкандай м1ндетте емес, 6ipaK соган карамастан, езш щ бастапкытеп мен улттык уксастыгын коргай отырып, керемет кажыр-кайрат керсететенойлы адамдар тобынын ем^ршендщ аныкталады».62 Басшы улттыккадрларды тербиелеу негурлым жогары дережеде ipiKreyzu талап етте, мундапартияга мушелж «кызметте жогарылаудын билете жэне Кенес Одагын-84

дагы экономикалык. жэне саяси ыкпалдастыктын непзп керсетюпп» болды.63KoMMyHHCTiK партия улттык, уксастыктын езшше 6ip баламасы реиндеэрекет erri. Мансаптыкесу тургысынан 6ipimni жагдайда да, екшппжагдайда да «еуропалыкка жогарылауга турарлык енбек ciHipy* (М. Е. Салтыков-Щедрин)кажет болды. Алайда жангырту кезещнде езш щ этностыкTeriH умытпаган осынау бшмД! топтын калыптасуы улттык муддедерд!баламалы турде тужырымдауга жэне оларды саяси ic-кимыл ерющдетурлендгруге мумкшдж бердьЭйтсе де билж журпзуип режимге ш еказ адалдыкка карамастан улттыкзиялы кауымнын, ecipece билеуигё дегдар кауымнын мумкшджтер1сонгылар уш1н накты билжтщ туткалары мен когамдык жагдайдын жогарымэртебесше ие ететш буюлодактьж саяси-эммшшк аппаратка кол жетюзукукыгы бершмей, республикалык аукымдагы шенбермен шектедш. Мунынe3i елдщ барлык ещрлершщ экономикалык мудделерше субъективтжкатынастын кдунггшгше байланысты болды, ейткеш елдщ топтык басшылыгыньщэтностык эртектш п шепимдер кабылдау кезшде келюуиплжкесалкынын тиизда. Казак дегдарларынын кол жетизген бшм денгеш,жинактаган баскарушыльжтэж1рибес1, онын кажыр-кайраты iuiKe карай,ез мемлекетшщ даму ы на, орталык пен шеткер! аймактын аракатынасындагысапалык езгергстерге сезаз апарып соктыруга тшс сандык жинакталугабагытгалды. 80-жылдардьщ басында «бул адамдар ещй ездершщ тшста республикаларындаМэскеудщ екшдер1 ретшде ерекет етпейтш болды, Kepiсшше,ен алдымен ез халкынын Мескеудеп делегаттары релш аткарады».64Кенестж улттардын багыныштылыксатысында калыптаскан косарлыстандарт, сондай-ак индустрияландырудын, калага шогырланудьщ женежангыртуды журпзудщ енпзшген eflicTepi 6ip TeKTi когамнын курылуынажетюзбедь Курастырылган жуйе турл! карама-кайшылыктагы урщстердщ,ыкпалында болып шыкты, дамудын ез багыты бойынша бастапкы ойниетаменжене теорияларымен онша келюпейтш сынай танытты. «Кенесадамы» деген тайганак угым аныктама бойынша жекелеген адамнын когамдагыpeni мен орнын шектед1, бул угым ендш жерде мемлекеттж реттеугеонай кене бермейтан жеке жене ужымдык езш-ез1 танытуынын негурлымколайлы тэалдерш 1здестаруге KipicTi. Айкын KepiHic тапкан формаларыотандык когамтануда ултшылдыктан баска ештене емес —сонымен катарартыкшылыгымен жене шектёулшпмен ерекшеленетш —«реакциялык»агым деп тусйндарше бастады.65 Онын бер жагында, халыктарды ултка табигибелу кезкарасыньщ танылган жуйеа, олардын езш-ез1 билеуге жэнемемлекет куруга кукыктары туршдеп ултшылдык66 КСРО аумагында накэлеуметпк-экономикалык прогрестщ нэтижелер1 аркасында даму cepniHiнеие болды. Эуел бастан белпнс болып табылатын федерализм мен куш-Ж1герш тендеспруге жумсаган партия монополиясы арасындагы гшы карама-кайшылыккенеспк курылыс тэрбиелеп шыгарган жepгiлiктi элитааркылы езш щ улттык болмыс-бтм1 ушш к а ж е т экономикалык жэнемэдени алгышарттар жасады. Нак улттык зиялы кауым кунгп этникалыксананы калыптастыру жаршысына айналды, эйтсе де олардын кепш ш пхалыктын калага шогырланган топтарынын eKumepi болып табылды жэнекенеспк ЖYйeнiн кундылыктарын бойына cinipreH-fli. Жангырту барысындакогамдык куштер белен ала бастады. Бул куштер мураттьж пайым-85

дауларга карама-карсы накты мудделерд1 коргады. 80-жылдардынортасынакарай жагдайдын жалпы нашарлауы да кебшесе орталыктан таралатын5йрдштердщ орталыкка умтылатын урдютерден басым болуына сеплпнтипздьТутастай алганда КСРО-нын экономикасы ушш енеркесштж enoipicдецгей1 еткендеп 7—8%-дан 1980—1985 жылдары 4%-га дейш темендедгМунын себептершщ 6ipi ещряерге белшетхн курдел1 жумсалымнын жалпыкелемшщ темендеу1нде жатыр. Мунын e3i Орталык Азиянын республикаларынабарынша шетш турде салкынын типзд1, олар байыргы халыктарсанынын табиги кебеки барган сайын удей тускен урд^с! женшен елдщеуропалык белшмен карама-кайш ылыкка тусп, мунда бала туу 60-жылдарданбастап, тутастай алганда КСРО бойынша бала туудан ею есе жогарыболды.67 Режим, межбурлеушшк, уйымдык жене идеологиялык шаралардынбукш арсеналын колданганмен, демографиялык езгерютерд! реттеп,ез муддесше икемдеуге жене олардын салдарларын нетижел1 турде болжаугадерм еназ болып шыкты. Э аресе Казакстанда 1950 жылдары тынжерлерд1 игеру кезшде жене республиканын соятусипндеи енеркесшкеКСРО-нын еуропалык б е л т н е н миграциялык агынды ынталандырганкел-Kecip каржы кую жылдары еткеннен кешн инвестициялык ахуалдынкурт нашарлауы сезшдь68 КСРО-нын eMip cypyiHiH сонгы жылына карайреспублика жалпыодактык Мемлекетпк жоспарлау комитета белетан курделнжумсалымнын жалпы келемшщ 25%-ын гана алды.69 Турмыс децгещнтенгеру ерекета де куткендегшей нетиже бермедк жылдык табыстын жалпыкелем125,6 миллиард доллар болганда Казакстан ез азаматын жылына1971 доллармен камтамасыз erri, ал бул уакытта, мысалы, Эстон KCP-iодактык бюджетке 3,7 миллиард доллар енпзе отырып, халыктын жан басынашаккандагы жылдык табысты 2725 доллар мелшершде есептещ.701985 жылгы сеу!рде КОКП ОК-нйн, бас хатшысына сайланганМ.С. Горбачев бастапкыда калыптаскан дагдарысты жагдайды экономикалыктуралау мен саяси токыраудын жалпы шецбершде ка рады, елш осыкуйге «Кремльдеп карттар екедщ» дегенд1 айтты. Сыни талдауга коммунистакжуйенщ e3i емес, онын жалан ынта-ж1гермен енсеруге болатынсыцайлы жекелеген олкыл ыктары гана ушырады: «BipaK eMip, онын cepniHjxiniriбудан бьшайгы earepicrep мен турлещцрулердщ кажетппн, когамнынжана сапалык жай-кушне жетуда талап етта, —деп атап Kepcerri ол езш щ«улыктау реймшде» сейлеген сезщде, —адам факторын жандандыруга,есу каркынын жеделдетуге, шаруашылык тетакта кайта куруга... социали зм а еюнпп тыныс ашуга» шакырды.71Байкатпай-ак таскынга айналугатаяп, жиналып калган улттык меселе «кайта курудьщ» алдынгы кезешндемулде козгалмады. «Туикшюп шешшн1н» сырткы нышандарынан огандеген кезкарас ею мш ш к ерекеттерге басымдык бершетан езге едютерменжузеге асырылды. Когамдык курылысты ырыктандыру жагдайында мунынe3i бейне 6ip таза шаруашылык проблемаларды шектен тыс саясаттандыругаекел!п сокты рды.Ci6ip езендершщ 6ip бел1гш Орта Азия мен Казакстанга карай буружешндеп кеудемсок жоба, осы орайдагы тыгырык тыгынынын басы болды.Макта сиякты стратегиялык манызды шиюзат бойынша импортка теуелд1-л1кта енсеру жен1ндеп сталиндж жобаны icKe асыру 1шю Орталык Азияла-86

гы Арал тещз1, сондай-ак Эмудария мен Сырдария езендер1 арасындагыайдын теш репндеп экологиялык апатка екелш сокты. Аралдын децгеш12 метрге дейш твмендеп Kerri, суынын колем! 60%-га азайды, тещздщшарасы 40%-га тартылды. Эмудария суынын кеп белш элемдеп ен узынКаракум суландыру арнасына куя бастады, ал Сырдариянын суы Бетпакдалагабаштгалды.72 Каспий тещз1децгейшщ дуркш-дуркш темендеушебайланысты проблема ушыга туей. Табиги су тецгер1мшщ бузылуы уланбайтакещрдщ батпакты-тузды сорга айналуына, кум суырган дауыл туруына,ауыз суды ц тапшылыгына, жануарлар мен еамджтер дуниесшщ жаппайкырылуына екелш соктырды. Проблеманы барынша кен ектеттжпеншешу ici КСРО Су шаруашылыгы министр лш не берищ, бул барыншаулкен мииистрлжтщ мщцеи тар аяда мамандандырылган шенберде шектелшкалмаган-ды. Халык шаруашылыгын журпзудщ кецестж жуйеа объективсебептерд1 ескерместен ен алып жобаларды белден басу теешменжузеге асыруга мумкшдж берд1, ал ведомстволык мудделер ушш езш щматериалдык жагдайын айтарлыктай жаксартуга мумкшдж берищк Сондыктаншелд1суландырудын ен алып нускасы тандалды, ол Обь жене Epiicсу ресурстарынын 6ip бвлiгiн елдщ онтустж-шыгысына карай буру ед1.Бул жобаны icKe асыру кагаз жузшде калып, толык сетазджке ушыраганыменкоршаган орта такырыбыныц e3i зиялы кауым акылмандарындурлжтардь Экологиялык меселе елеул1 когамдык мендеп сшкпйс тугызды.BipiHiii'i болып Ресейдщ «деревня eMipiHe» калам тартып журген жазушылардауыс кетердь олар «халыктык устанымды талап етуде, жогарыадамгершшк Ьем керкем кундылыктарды сактау жене дамыту жолындагыкуресте, табигатты апаттан сактау жене медени жеднерлерд^ салтдестурд!сактау жолындагы куресте» алгы шепте болды.73 Ci6ip езендершщарнасын шалгайдагы Орта Азияга буру табиги улттык жаратылысты корлап,аякка басу болып керйщ . Эркашан да топтык мудделердщ кактыгысынтугызатын елеуметтж аспект домино устанымы сиякты улттык санамен этностын e3iH-e3i коргау проблемасына уласатыны белгш едь Табигаттыкоргау, адамзат болмысыныц турл1 салаларындагы улттык кайтаеркендеу кезешн бастан кепнрген баска да этностардагы сиякты, орыстьщрухани eMipiHiH кайта ryneyi ушш де колайлы нер кезше айналды. Булурдостщ мэнш езшщ Казакстан жазушыларына арнаган жолдауында ВалентинРаспутин былай деп тужырымдады: «Кашанда, атам заманнан кележаткан казактын тур сипаты мен рухын казак калпында, кыргызды —кыргыз,ал орысты —орыс калпында сактау керек. Тек сонда гана олардынарасында шынайы курмет пен сыйластык орнамак, й рш ш к атаулынынеш кайсысына жат емес дурдараздык, дурдараздьж шецбершен аспайды,ал кандас бау ырластык журек еншщ ец мелд1рш шыркайтын болады».74Атам заманнан Аралды, осынау шел даланыц багзы 6ip кездеп жазирасынмекендеген Орталык Азиянын кенестж аймагыныц хальжтары Аралпроблемасын жалпы ещ р бойынша баска да елеуметтж-экономикалыкмеселелермен байланыстыру мумю ндтн алды. Орталыктын саясаты менбагзы 6ip кезде гулденген елкеш шектен тыс жырткыштыкпен пайдалануарасындагы тжелей байланыс жаланашталды, мунда, Ш. Айтматов айткандай,«моральдык нормалар езш щ кундылыгын жогалтты».75 Халыктынтурмыстык децгейа мен коршаган ортаны жаксартуга деген yMirriH Kyftpeyi87

улттык окшауланушылыктын мэндшгш арттырды, когамдык колдау керсетуге жумылдыру ушш оны ещрлж саяси кеш бастаушыларга тшмщ непзen i, улттык сананы накты саяси кушке айналдырды.Алайда жуйе осынау KacipeT дабылына баламалы унмен жауап катпады,кайта уйреншжи кугын-сурпн саясатын кайта жангыртуды жен санады.Ю.В.Андроповтын кез1нде-ак сыбайластыкка карсы курес жеяе$тмен«каттырак кылбурау салуды н» стал ищи к саясаты жанартылган болатын,мунын e3i Мескеу мен Азия ещрлершщ кешбасшы зиялылары арасындагыкиын катынастарды ушыктыра тускен-дь1983 жыл мен 1987 жылдынарасындагы кезен Мэскеуда ощгустж республикаларынан алыстатаTycTi, б1ржолата ажырасу ушш колайлы непз дайындады. Тагдырдын тэлкепменкосып жазуга карсы курес деген желеумен орталыкта да, жергилктпжерлерде де Брежневтщ тешрепнде болгандардан кутылуга онтайлы сылтаутабылган нак сол «макта проблемасы» бул ушш бастау алган нуктебодцы. Bip кызыгы, Казакстанда бул салада i3 кесу iciH бакылау республикалыкКылмыска, маскунемджке жэне ецбексй табыс табуга карсы куресженшдеп уйлеспру кецесше жуктелдь Улттык кадрларды лып eTKi3inкагып тастауга халыктын наразылыгын кецестш мушелер1 «лауазымдытулгаларды кугын-сурпнге ушырату, накак курбандык, адам кукыктарынынбузылуы туралы ойдан шыгарылган кункш» ретшде багалады epi «жалакорлыкпигылмен курестщ ттм дш ш н зерделеуд1, сол туралы нактыусыныстар еншзудЬ76 талап етп. Бул тэжipибeнiн мыктылыгы мынада болды: сез жуз1нде барлык азаматтардын тен кукыктыгын жариялаган Кремль,билж сатысынын жогарыдан темен баскаратын cipecKeH курыл ымынынезгермейпандаш сактап калды, сейтш ер кез кызметкерлердш келш-кетуiHeHеш езгермейтш обырлык пен алаяктыкка жол 6epin отырды.Шаруашылык немесе когамдык ешрщц кез келген acneKTici ылги дадерлж улттык меселеге прелш отыратын одактас республикаларда номенклатуралыккесел кене дэстурлердо социалистж турпаттагы жангыртуменжумбактата уштастыруга гокелей байланысты болды. Кенестенщруге бэр1-нен кеп ушыраган ешрлерде рулык-тайпалык ынтымак «пролетарлык интернациализммен»уйлесш кета, дшшищк жауласушы атеизммен, жерп-Л1кт1еркениетп мура орыс медение-пмен жэне коммунистж идеологияменуйлесприш. Мэселен, «Д. Конаев Мэскеуде, Саяси бюронын жумысынакатысканда, ол e3iH кенес басшысына лайыкты устады. Ал ез республикасындаынтымак пен беделдщ езге Typi орын алган мудделес топтынбасшысына айналды. Мескеуден шалгай жату, кекейтестп мэселелердщмэнш байыптамаган, тек сырткы жагына гана мэн берген Брежнев басшылыгынын орал ымсы здыгы осындай эволюцияга жол ашып бердо».77 С оганкарамастан республикалык аукымдагы басшылардын eKi удайылык жагдайыe3iHiHкол астындагы аумактардын пайдасына жумыс ютедо. Акжаркынниет бщцру, бейресми байланыстар жерплйсп бастамалардын мэскеулжбюрократияньщ делдз1мен кедерпаз жылжуын ежептэу1р жешлдетп.взгедей кылык керсету республиканын, саланын, кэсшорынньщ каржы -дан куралакан кал уына экелш соктырар едь78Кадрларды тазарту факхкя баска 6ip жайтты айгактады: орталык басшылыктынмаксаттары мен мщдеттершщ жэне ещрлж даму мудделершщарасында тубегейш айырмашылык болды. Республикалык билеуцп элита-88

нын бюджета жасактау сиякты карапайым проблеманы шешу кез1ндепМескеу шенеунжтер! алдындагы функциялык т е н а зд т жергш кп саясаттыжал пыодактык басшылыкпен келюу проблемасын шектен тыс саясаттандырды.Кремль ушш мундай екелж камкорлык табиги зандылыкболып кала берда, экономикалык катынаста wirepi жылжытылган провинциялардынекшдер1 ен д т жерде теменнен кетершген бастаманы етектентартатьш кенешшдж деп карай бастады.Калыптаскан тесш Л.И. Брежнев пен К.У. Черненко баскарган кезендеКазакстанга ете колайлы едг, олардын ездер1 де жеке бастары тургысынанреспубликамен байланысты болды. М.С. Горбачевтын билж басынакелу1мен байыргы достык байланыстар орталыктын катан прагматизмшежене партиялык бакылаудын Андропов тусындагы едгстерш жандандыругажол бердк 80-жылдардын ортасы аткарушылык тертап дёцгейшщтемендегеш, урлыкпен косып жазушылык, реакциялыксаркыншактаргажол бершгеш ушш казак басшылыгын орталык баспасезде катан сынгаалуымен сипатгалады.” Соган карамастан 1986 жылы акпанда еткен КазакстанК оммунист партиясынын XVI съез1 Д.А. Конаевты республикалыкпартия уйымынын B ip im n i хатшысы лауазымына кайта сайлады. Ол былайтурсын, республиканын 6 ip iH in i басшысы езшщ есеп беру баяндамасындасол кезде сенге айналган «социализмге екшпп тыныс ашу» ураныменсез сейлеген шва оппоненттерд1 сынады. Алайда айтылган кшераттаршаруашылык меселелер бойынша техникалык ескертпелер сипатында болдыжене номенклатуралыктайталастыкка саяси куштарлыктын кызатускешнкерсетпедь Этностык мудцелерге катысты туШнш меселелер де дестурл1шешендж сайрау куШнде калды. «BipiHini басшы» кейб1р авторларга«олардын «тарихтьщ теречше» саяхат жасаудан, хандар мен байлардынезара карым-катынасы туралы пайымдаудан жене TinTi бурынгы Алашордалыктардындеректерщ жариялаудан да кет epi емес» екенш унатпаганынсыгырая караумен ангартты.80 Сын мен езара сын бойынша жогарыданбершген директивалардын жалпылама ынгайында социалист КазакстанжетеКппсшщ сейлеген сонгы ресми сез1 багалау пайымынын ырыктылыгыменерекшелещй жене онда агымдагы сетке байыпты талдау жасалмады.Республикалык денгейдеп, буган ешкандай теуедщ емес 6ipiHini басшылардынбилжке ие болып отыруы, 6 ip езшщ беделш e c ip y максатындажумыс ютеген М. Горбачевта, байыргы болыиевиктж дестур бойынша,аландатпай коймады. 1шю аударыс-тенкергс немесе кезекта «тазарту» партиянынсатылы багы ныстыл ык жуйесшде кадрлык езгерютердш б1рден-6ip куралы болып калды, ейткеш «тещрепндеп» дейтандермен де icT ecболу керек болды. Тегшде, жергшжп жерлердеп партия уйымдарынынжарлыктьж талаптарды сактай отырып, жогары турган органдарга багынуыкездедщ. Кеп ретте бул ой icKe асырылды да. Меселен, 1983—1986 жылдарыОрта Азиянын барлык бес республикасында жергшжп компартиялардынОрталык комитеттершщ 6ipimni хатшылары ауыстырылды, онынустше Казакстанда Д. Конаевты Г. Колбинге ауыстыру согыстан кешнпкезенде орыстар, едетте, ресми сатылы лауазымда eidmni орынды алатын,байыргы халыктын екш алга ж1бершетш дестурд1жойды.®1Ощрлж ерекшёлжмулде есепке алынбады.89

BipiHiuiaeH, 1986 жылы акпанда еткен КОКП XXVII съез1 керсеткенщцей,букш ел халкын «экономикалык мудделердщ, идеологиянын жэнесаяси максаттардын б1рлшмен денекерленген»82 6ip зэузатты букара депуккан Горбачев улттык саясат мэселелершде Tic каккан экю емес болатын.Ол былай турсын, осы жалпымемлекетпк ic-шарада кабылданган КОКПбагдарламасынын жана редакциясы этностыктан айыру багытын устады:«КОКП езш щ кызметшде кенестж когамнын кеп ултты курамын баржагынан ескерш отырады. Журш еткен жолдын корытындылары мынаганK63iMi3Ai анык жетмздк еткеннен калган улттык меселе Кенес Одагындаойдагыдай шешши. Б щ р елдеп улттык катынаска улттар мен улыстардынодан epi есш-еркендеу1мен катар, олардын 6ip-6ipiMeH удайы жакындасаTycyi де тэн сипат болып табылды. Бул даму кундердщ кушнде улттардынтолык Шрдцгщё жетизедд».83 Е1фшиден, «кадрларды ауыстыру» жерхМкпденгейде мумкщцйсгщ молдыгына карамастан басшылык курамды саясисешмд1 адамдардан ещрлерге iccanapMeH ж1беру жолымен ЖYpгiзiлдi. ОрталыкАзия аймагынын шаруашылык жене тэртш ведомстволарынын номенклатуралыккызметтер! осындай адамдармен толыктырылды, одактьщ1ши icTep министрлтнщ, Мемлекетпк каушйздж комитетшщ жэне прокуратуранынтергеу бригадалары узак мерзшд|к непзде жумыс гстедк«Ошраралык кадр алмасу» багдарламасын icKe асыру нэтижеанде туШнда,6ipaK екщ цкп емес кызмет орындарында «орыс теки партиялык сарапшыларотырды».84 Ж ергш кп басшылар, ешкерелеу жэне камауга алу жолыменбосатылып, кызметке кайта алыну кукыгы нан мулде айырылды.Казакстанда колдан коздатылган Сеншаздж ахуалы ектемшы екшетпкп кайта белу проблемасын классикалык турпаттагы этностык жанжалгаауыстырды: отарлык провинция метрополияга карсы KeTeplnai, сейтш бу-Л1к катан басып-жанышталды. Алматыдагы 1986 жылгы желтоксан окигаларысапалык жана сипатка кетершу болып табылады. Республика халкыeKi тандаудын алдында турды: не Казакстандагы «Kiuii Ка занды» кайталаудытандау, не улттык езш-ез1 билеу кукыгын тандау керек болды, ол республикадабаскарушыны сырттан екелуишйк институтын токтату талабынанKepiHic тапты.Алматыдагы окигалар ККП OK-HiH пленумында Д. Конаевтын кызмепненалынуы жэне Ci6ipaeH келген партиялык функционер, «сыбайластыккакарсы катан шараны колдаушы» репнде белгш жэне осы стандарттаргасэйкес «реформатор» болып KepiHreH Г.В. Колбиннш сайлануы туралыресми хабарлама бершген сэттен бастап каркын алды. Колбиннщкандидатурасы тагы 6ip манызды сипатгама бойынша Горбачевтын тандауынасай кедщ —онын улты орыс болатын».85 Дурбеленге толы уш кунбойына, 1986 жылдын 1бжелтоксанынан 18 желтоксанына дейш болганокигалар сол кездеп ресми дереккездер бойынша мынадай белгш хронологиялыкдейектшкпен тузшедьКазак КСР М КК-нщ деректер1 бойынша Театр-керкеменер институтыньщ12 студент! 1986 жылгы желтоксаннын 16-сынан 17-ciHe караганту Hi каланын алты жогары оку орнынын жэне С.М. Киров атындагы зауыттынжатакханаларында «арандатушылык, айдап салушылык жумыс журпзген».Олар, MKJK. агенгоершщ мел1меттер1 бойынша, жастарды манифестациягакатысуга «кеширген», «арандатушылык урандар мен плакат-90

тарды дайындап, кешеге алып шыккан».86Фактшер 1986 жылгы желтоксаннын16-сынан 17-ciHe караган туш болган желтоксан окигасы кеп ретте1979 жылы маусымда Целиноградта болган окиганын дайындалу кезенднеске салады. 17 желтоксанда тан ата кала жастары ез бетшше, ал кей жерлердеуйымдаскан турде кешелерге шыкты. Демонстрацияга шыгушылардынсап тузеген катарларында: «Лениннщ идеялары жасасын!», «Эр халыкка—ез кесем!!», «Б1рде~б1р халыкка, 6 ip fle -6 ip тшге ешкандай артыкшыл ык б е p i л мес i н!», «Б1з халыктардын куштеп емес, epiK Ti жакындасуынжактаймыз!», «Казакстан жасасын!» деген урандар кершдн Кейшнен*Жогаргы Кенес Тералкасынын Желтоксан окигаларына тупкишсп багаберу жешндеп комиссиясы атап керсеткешндей, урандарда этностыкцентристжмазмун болмаган жене езшщ сипаты жагынан марксизмлещризмнщ улт меселеа жешндеп теориясынын мэнш бйшрген «шерудекулк1 естшген, жшттер мен кыздар эн айткан. Шеру аланга карайжурген. Bepi де бейбгг шеруд1 еске салган...».87Жастарды н алгашкы топтары 17 желтоксанда тацертецп сагат 7—8-гекарай Компартия ОК-нщ алдындагы аланга мелшер1 200—300 адам ОКплену мынын шеыймше карсы наразылык бщшрген урандар устап жиналды.Республиканын жогары басшылыгынын келюу1мен милиция мен iniK iэскерлер куштер1 аланды коршап алды. Алматы гарнизоны бойынша N° 1у рыска дайындык жарияланды, тем1ржол вокзалдары, эуежай, кала аралыкавтомобиль жодцары жабылды. Демонстрацияга катысушылардыц алдынашыгып, манифест жариялаушылардын тал аптары женщде тусщщружумысын журпзу уйгарылды. Жастардынталаптарында республиканын6 ip iH iu i басшылыгы кызметше Колбиннщсайлануына наразылыкбшцрйщ,Конаевтын олардын алдына шыгып, ашыктуашк беру iH талап етп.11 сагат 30 минутта алан босады, жастар кала кешелерше бет алды. ШеругеIuiK i icT ep министрл1п мен онын бел1мшелер1 курамынын жеке куштер1ijiecin отырды.Тустен кешн астананыц Брежнев ес1м1мен аталатын аланы на студентжене жумысшы жастардын елдекайда кеп букарасы жиналды. Олардынсаны турл! деректер бойынша 5 мьщ адамнан 30 мьщ адамга дейш езгершотырган.88 Демонстрацияга жиналушылар катарларынын толыгуымен 6ipмезплде куш курылымдарыныц кызметкерлер1 де шогырланаTycTi. Алматыокигаларыньщ аякталар кунше карайгы жазалаушы корпустьщ саныжешнде тарихи сипаттамалар мен КазКСР Жогаргы K en eci ТералкасыКомиссиясыньщ корытындысында айырмашылыктар бар, 19—24 мьщTepTin сактау куштер1 адамдарыньщ орнына89 50 мьщ ескери кызмешп, 20мын милиционер жене 16 мын дружинник90 деген цифр келтаршедц. Шеруд1куып тарату ущш Алматы мен облыстардан жене Фрунзе, Ташкент,Челябинск, Новосибирск, Уфа, Свердловск мен Тбилиси калаларынанiuiKi ескерлердщ арнайы белщцер1топтастырылды.91Операция «Метель-1986» деген шартты атаумен КСРО bind icTep министршщ №0385 буйрыгынепзшде ез1рленген жэне елдщ жогары басшылыгы макулдаган оперативок жоспар бойынша жузеге асырыдцы. Жазалау Эрекеттер! КОКП ОКСаяси бюросынын M yiueci, 6 ip кезде Казакстан Компартиясы ОК-нщ2-хатшысы кызмепнде ез1нщ арына дак тусаргён М .С. Соломёнцевтщ жекекатысуымен жене тжелей басшылыгымен журпзщщ.9291

Басып-жаныштау эрекетгерш дайындау кез1нде «кара жузджпплер»кагидаты бойынша курылган халык жасакшыларына ерекше орын берщцЬB p 6 ip аудандык комитетке 2000 адамнан отрядтар жасактауга нускауберщщ. Колбин жасактарды байыргы этностынадамдары катарынан куругакенес бергешмен, зауыттар мен мекемелердщ ужымдарында казак емесулттардын басым болуы себепта муны жасау ic жуз1нде мумкш болмады.Олардын карулануы ушш каланын зауыттарында арматура мен кубырлардьщKecinauiepi, арматураланган кабельден сойылдар дайындалып, партиянынкалалык комитета мен аудандык комитеттер1нде таратылды. Митингтлжбой корсетулер кезещнде демонстранттар мен жасактар арасындагынак осы коян-колтык айкас желтоксан окигаларына ултаралык жанжалренк1н бердь Кешннен манифестацияга шыгушыларды, кезлейсок журпншжердцжаппай урып-согуды актау y n iiH басшылык жалган айтып, бурмалаугабарды. Жумысшылар отрядынан тартып алынган осындай кол каруыкейшнен кылмыстык жэне саяси зерттеуде демонстранттардын зулымниеттеп максаттарынын айгагы ретанде керсеталдтАланды курсауга алуга: ешюмш шыгармауга жэне ёвдшмда Kipri36eyreбуйрык 6epumi. Толкудын как ортасына жакындаган демонстранттардынжана топтары коршауды бузды, кактыгыс туды. Коршаудын iLuiaaeri адамдаржанадан келгендердщ коршауды бузып KipyiHe кэмектеста. Шиелешстанш епне жету1 КазКСР IniKi icTep министр! Князевтщ басып-жаныштаудыбастаута буйрык беруш е алып кедщ? Калкан, сойыл ж эне саперкурегш устаган солдаттар демонстранттарды куып тарату га KipicTi. Адамдаркаша бастады. Женкшген калын тобыр 6ip-6ipiH кысып-жаншып,кейбГреулёр аяк астында калды. Демонстранттардын кукык коргау органдарыменкактыгысы киян-KecKi арпалыска уласты. Шерушшерщ куып таратуушш ерт сеншретш жэне арнайы куралдармен жабдыкталган техни-921986 жылгы желтоксан окигасы.

калар колданылды. Тун ортасына карай демонстранттарды куып таратуоперациясы аякталу сатысына жетп. Адамдардын жиыны сей1щц, соккыгажыгылып асфальтта жаткандарды жинап алып, тиеп екетта. Аланнан кашкандардысоцынатусш куу 1ргелес кешелерде, тургын уйлердщ Kipe6epicтершде,жатакханалардын жанында жалгастырылды, мунда i3 кескш иттерпайдаланылды.Казак жастары 1986 жылдын желтоксаны кундер1 ондаган жылдарбойы устемдж курып келген тоталитарлык режимге батыл карсы турды,сейтш бурынгы КСРО кещ сттнде улттык-демократиялык козгалыстыдамытуга елшеус1з улес косты. Окига баска халыктарга карсы багытталмаган-ды,бул елдег1 eKi куштщ: буыны катпаган демократия мен ол кездекылышынан кан тамып турган ек 1мшш-ом1р1шл жуйенщ тунгыш кактыгысуыболатын.Желтоксан кетф ш сш щ бастауьщца К- Рыскулбеков,К- Айтмурзаев, Б. Имангожаев,О. Сейтембеков, А. Каметов, Е. Кебесбаев,Е. Сыпатаев, J1. Асанова, С. Мухамеджанова,И. Деуренов жене т.б. болды.Академик М.К- Козыбаев езш щ «1986 жылдынжелтоксаны: деректер мен ой-толгамдар»атты енбепнде осы окигаларга накты гылыми багаберед!, онын менш, аукымын жене егеменд1 Казакстаннынкалыптасу тарихынан алатын орнынашып керсетедь К1тапта осы окигага байланыстыжарияланган К. Табейдщ, Т. Данияровтын,Т. Бейюкуловтын макалалары берш п, оларга тал- К- Рыскулбеков.дау жасалады. Автор козгалыстын imici cepniHiHeкещ л белед1, козгалыстын сипатын нактылауга, онын козгаушы кушшаныктауга, меселеш ц нашар зерделенген аспектшерше зерттеушшер назарынаударуга талпыныс жасайды, жазалау шараларын уйымдастырып,ултты кугьш-cypriHre ушыратудын ipi аукымды ерекетш журпзген режим-Hin халыкка карсы ic-кимылын ешкерелейд1.93Шындыгында, жастарды куып тарату жешндеп «Метель» операциясы18 желтоксанда 20 сагат 30 минутта бронетранспортерлермен кушейтшгенуш эшелондык ескери курылыммен жене ерт сенд1рет1н машиналарменжурпз1лд1.Keтepiлicшiлepдiн ете катал жазаланганын ерекше атап ету керек.Жедел жердемнщ 20 бригадасы зардап шеккен 540 адамды емдеу мекемелершежетк1зд1,209 адам ауруханага жаткызылды, 1722 адам дене жаракатыналды. Жогаргы Кенес Тералкасы Комиссиясынын багалауынша, усталгандардынжалпы саны 8500 адамга жуык. Прокуратурада 5324 адамнан,МКК-нде 850 адамнан жауап алынган. 900-ге жуык адам соттардын,милициянын жене кесшорын еюмшшктершщ каулысы бойынша эшмmini'KTepTinneH жазаланган (камауга алынган, айыппул телеген, eerie алган,т.б.). 1400 адамга катан ескерту бершген.Ресми дереккездер мел1мет1 бойынша 264 студент оку орнынан шыгарылган.Халыкка бш м беру министршш аныктамасында (1990 жылгытамыз) окудан шыгарылгандардын саны 309 болган (Денсаулык сактау93

министрлт мен Катынас жолдары миниетрлгганщ жуйесше клретж окуорындарынын студенттер! мен окушыларын есептемегенде). БЛКЖО жеjiiciбойынша онын 1922 мушей жазаланган (758 муше комсомол катарынаншыгарылган, 1164-i катан ceric алган). КОКП катарынан 53 адамшыгарылган,210 адам партиялык тертшпен жазаланган. Окигаларга катыскан319 адам жумыстан куылган. Соттын уюшмен 99 адам сотталган, онынeKeyi ату жазасына кесшген.Алайда жария етшмеген деректер де болган-ды. Комиссиянын терагасы,халык акыны Мухтар Шаханов желтоксан окигаларынан кейш 6ip жылбойына 58 адам жерленген, жерленгендершн аты-жеш керсетшмеген жэнеT im i нем1рлер1 жазылмай кемшген, деп тужырымдады.94 1990 жылы Казакстаннын17 когамдык уйымдары мен козгалыстарынын Казак КСР халыкдепутаттарына, республиканын барша тургындарына жолдаган ундеушдебылай деп атап керсетшген: «...устам1здеп жылдын 16 казанында КазакстаннынАдам кукыктары женшдеп когамдык комитета мушелершщ,когамдык Шрлёстактердщ баска да екшдершщ, сондай-ак орталык газеттертшшшершщ катысуымен КСРО халык депутаты М. Шаханов бурынгыexi эскери кызметашмен сухбаттасты, олар демонстранттарды куыптаратукез1нде жаппай казага ушырагандар туралы мел1мдед1 жэне 168адамнын каза тапканын айтты. Олардын шшШе 6 адам Каракемер жаттыгупОлкщщ ш ю эскер бёлщцершёя, 1 милиционер Алматы гарнизонынан,1 адам Фрунзе каласынын эскер бел1манёщ 1 адам Тбилиси эскер бельм1нен, 4 курсант Алматы шекарашылар училищейнен, калган 155 адамдемонстрантгар, нщ зш ен кыздар болган...»Бул деректер желтоксан окигаларына байланысты кейб1р купия менжайлардынбетан ашканын айта кету керек. Казак КСР Жогаргы КенесшшТералкасына «Батые» зираты туралы, окигалардан кешн 58 адамнынжерленгешйп, олардын аты-жендершщ белпйз екендщ туралы мел1меттербершген. Зираттын б1рнеше кызметкер1, сонымен катар олардын басшыларыда бул IlM-нщ жасырын жерлеулер! екен! жешнде куэлж бергендептуралы95 ерекше аныктама табыс етшген.КазКСР Жогаргы Кеней Тералкасы КомиссиясынынТерагасы М.Шаханов кейшнен былай деп атап керсетта: кетерш е тар аядагы улттыкбагытта болган жок, оган орыстар мен уйгырлар, татарлар жене кыргыздарда катыскан. «Белгш 6ip топтар, —дедд ол 6ip сухбатында, —бул фактшерд1арнайы жасырды, аланга тек казак «ултшылдары» гана шыкты деп делелдеугетырысты. Бейби жастардын демонстрациясын непзшен 6ip гана улттын—орыстардьщ екшдершен куралган карулы жасакшыларга карсы кою аркылы«ултшылдык» сипатбершш: олар осылай республика халыктарынынултаралык катынастарына елеул1 жарыкшак rycipyre кол жеткгш де».96Фактшер айгактаганындай, XX гасырдын аягындагы жас реформаторлардынбой керсетуше ресми «туйн1ктан» Heri3i ерт сендцрпш жене сушашатын маши нал ар канды кыргыннын i3iH жуып тазарта бастагангадейш-ак каланган ед1. Жастар ел1Л. Брежнев атындагы аланда бейбп митингетк1з1п жатканда КОКП ОК-нщ Саяси бюросы 1986 жылдын 18 желтоксанында-ак«Алматыдагы окигаларга байланысты ic-шаралар» деп аталганкужатты асыгыс турде дайындады. 0кш ет орындары болган буткта«шектен шыккан ултшылдыктын» KepiHici ретанде, бузакы жастардын94

бурын-сонды болып кормеген ерекеттерь «жугенйз тобырдьщ ел1ргенсоткарлыгы» рет1нде багалады.97Окигалардын желтоксаннан кейшп e p 6 y i орталык жене республикалыкбаспасезде букш казак атаулы мен казактын билж журпзуин элитасынажаппай насихаттык шабуыл жасауымен сипатталды. Азиялык сыбайласкануялы кылмыскерлер, Колбиншн, кезшде, езшщ ыкпалынанайырылып калудан коркып, жастарды арандатып айдап салумен айналыс-+ы,9“ Казакстан басшылыгы жастарга интернационалдыктербие беру iciHбепмен ж1берд1," тургын уйге, медициналык кызмет керсетуге, азыктулжпенжене халык тутынатын тауарлармен жабдыктауга байланыстыкекейтеой меселелерд1 дер кезшде шешпед1 деп атап айтыдцы.100 Идеологиялыктургыда мектеп багдарламаларында жене букаралык акпарат куралдарындаулттык муддеш гана кездеуге жол бершген,101 сопылык пайымдагымусылман фанатиктершщ идеяларын таратушылар ерюмен кеткен102деген кисынсыз айыптар танылды.Сез жузшдеп осындай айыптаулардан кейш Казакстандагы 1986жылгы желтоксан окигалары жайлы Кецестж Heri3ri кужат кабылданды.1987 жылы 16 иплдеде КОКП ОК «Казак республикалык партия уйымыныненбекшшерге интернационалдык жене патриоттык тербие беру жешндепжумысы туралы» каулы кабылдады. Онда жогарыда айтылган айыптаулардын6ep i келпр1лд1 жене орын алган окигаларга: «еткен жылдынжелтоксанында Алматы каласында болган терйпс1зд1ктер казак ултшылдыгынынKepiHici болды»103деген бага берщщ.Тутас халыкты бурынгы ленинд1к-сталинд1к кагидатта тус1ншетшултшылдык деп айыптау буган дейш калгып жаткан империялык кещлауанын оятты. Улттык аудандарда туратын орыстар уш!н ерекше артыкшылыктаржасау туралы дауыстар естше бастады,104Алматыдагы, сол сияктыбаска да шеткер1 аймактардагы окигаларды «социалистж когамга жат куштердщкенеске карсы фашистж шабуылы»105ретшде туащцру де кыланберд1. Бул жаулык ерекеттердш 6epiHe орталык санкция бермесе де, онынуназбас шулгуымен журпзшп жатгы. КСРО Министрлер Кенесшщ ТерагасыН. Рыжков Хельсинкиде болганда Алматы окигаларына: «Б1з олардыженге саламыз, ез1м1зд1и, дурыс жасаганымызга кездерш жетк1зем1з, алтус1нбегендер —когамнан сырттатылады, ондайлар б1збен 6ipre бола алмайды»106деген тусшж берд1.1989 жылдын маусымында Бонндагы сапарындаГорбачев, кетершс болган сеттен eKi жарым жыл еткен сон, оны«артта калган, реакцияльж жене кайта куруга душпандык ерекет» ретандесипаттады.107Онын бер жагында imid насихат уш1н Горбачев Алматы окигаларынелеуметтж-экономикалык дамудагы таза кемшшктер репнде туcinnipfli.КОКП OK-Hin 1987 жылгы кантар пленумында ол жалпы КенесОдагы бойынша жене Казакстан бойынша ултшылдыктын, атап айткандашинара кадр саясатындагы жене бюджеттен каржыландырудагы олкылыктардынсалдарынан туындаганын кадап айтты.108 Cepninai даму успндепултаралык жагдай жешндеп бага берген пайымдауларда калыптасканкосарлы стандарт билеупп устем топтардын империялык ойлау жYйeci мендестурл1 большевиктж касан кагиданын саркынын уштастырган дуниетанымдыкустанымдарынын солкылдактыгын айгактады. EidHmi жагынан,ол егер орыс ултшылдыгы коммунизмге кажетт1л1ктп бастан кеппрмеген95

болса, ал орыс коммунизм! ете киналган жагдайларда кебшесе халыктындержавалык аскак ниете тарапынан колдау табуга жупнгенш керсепп берщ.Соган карамастан орталыкта эз1рленген директивалар Казакстандаic-кимыл жасау ушш басшылыкка алынды.

шогырланды, мунда улт екшдер!; бейне 6ip калткысыз жылы шырай таныткандайболды. ОК-Tin пленумынан аз уакыт бурын 1987 жылгы кантардаГорбачев кецестж когамтанушы галымдарды улттык саясатты баяндаудагыкешрме мактаушылык ушщ жене ултаралык катынастардын теориясымен практикасы арасындагы калыптаскан курдым ушш сынады.114Мундай айыптауларды ен алдымен «жакындасу» барысын Heri3ci3 жеделлеткенсаясатшыларга айту керек ед1, бул дабыл кызметкерлердш ездер1Yшiн осы салада байыпты кезкараска туртю жасаган сын болды. Жариялылыкпен ашыктыксаясаты кайта курудынбасты жетютжтершщ 6ipi ре-■пнде эуеш езара сын аркылы, сонан сон Жуйенщ езш сынау аркылы улттынезщ-ез] танып бшушщ бурын б1телш калган кезш ашты.1987 жылы сеу1рде «КОКП улттык саясатынын лeниндiк принцип!жене интернационалдык тербиенщ езектс мшдеттерЬ атты гылыми-практикалыкконференция етп. Баяндамалардын мазмуны казак журтшылыгытарапынан «этностын езш-ез1 тануы мен этностык кеудемсоктыгын» айыптаумен,«ескшюи казбалаудын, казактардын рулык-тайпалыкбелЫсжесуйсшудщ» интернационалдык тербиеге зиянды ыкпал етет1ш женекецестж eMip салтынын дестурлерше гана емес, сонымен 6ipre занга дакершеу кайшы келетш дестурлер мен саркыншактарга карсы аяусыз сотыежариялау»115 каж еттт туралы кешрме сездерда кайталап айтумен болды.Bip жылдан кейш болган «Ултаралык катынастар медениетш тербиелеу»атты республикалык гылыми-практикалык конференцияда: «нактыeMip шындыгына, ете курдел1, кейде карама-кайшылыкты урдютерге байыптыгылыми зерттеулер журпзшмегешйп» айтылды.116 Проблемалыктургыда: «социалиспкке жатпаганнын 6epi ескшжтщ калдыгы», «улттыкнигилизм» деп атап керсетщц Озшш практикалык кецесшде конференциятармактардын 6ipi ретснде мынадай тезис усынды: «Ултаралык катынастармедениетш тербиелеущ халыктын саяси медениетш арттыру мшдетсментыгыз байланыста шешу керек...».117Ултаралык катынастьщ медениеттану, гылыми меселелерш саяси icкимылмен6ipiK T ipyre тжелей нускау жасау этностын даму мшдеттершшешуге тшс деп саналды. Казак тш мен медениетше жеделдетшген елеуметпк-экономикалыкдаму багытымен уштастыра отырып колдау керсету,алеуметтж-экономикальж жагынан жангыртылган этностык кепшшкпенбесекеге езшен-ез1 непз дайындады. 0 з кезепнде бул диалектикалык ур-Д1С «этносты саясаттандыруга», ягни улттык белп бойынша елеуметтжтенс13Д1кпен икелей байланыстырылатын саяси тайталастыкошактарынкуру118сиякты функциялык курамдас белггш калыптастыруга жердемдесп.1988 жылдын мамырында еткен КОКП-нын Буюлодактык XIX конференциясыулттык прогреске карай ерлеуге косымша cepniH бердй Ултаралыккатынастарга катысты карарда одактас республикалардын дербесппмен автономияларды дамыту бойынша багдарламалык манызды жаналыкусынылды: «Энпме ен алдымен КСР Одагы мен кенес республикаларыкузыретшщ ар аж тн ашу, орталыксыздандыру, б!ркатар баскарушылыкм1ндеттерд1 жергшжп жерлерге беру, экономика, елеуметтж саладагыдербестж пен жауапкершшктз кушейту, табигатты коргау жолымен одактасреспубликалар мен автономиялы курылымдардын кукыктарын кенейтутуралы болып отыр».119 Тш мен медениет Mecenenepi езектш п бойынша7-426997

eiciHiiii орынды алды, мунда улттык сананын ecyi тутастай алганда ип кубылысретшде саналды. Соган карамастан катан партиялык бакылау такырыбыКремльдщ нускауларында басым болып кала бердь Ш йарлер алуандыгы,пшрсайыс epKiHairi барынша кен аукымдагы кезкарастар мен устанымдардыайту мумюндшн кездейдь BipaK нак сондыктан да партия жалпыхалыктыктю рсайыстарга белсене катысуга raic, езш щ кайта куруга,социализма! жанартуга алган багытынын дурыстыгын керсетуге тшс», —деп атап керсетп e3iHiH сейлеген сездершщ Шрщде Горбачев.120 Ол былайтурсын, «ек1леттактерд1кенейту» туралы тиянаксыз пайымдаулары Горбачевкаорталыктын кадагалауды жузеге асыруда жасап отырган кысымынтурлещцру мумкшднш берду «теуелазджке бешм Прибалтика республикаларына,айталык, конфедерация немесе федерация туршде тэyeлciздiкберу, Украинамен, Ci6ip ешрлер1мен жене ёддщ баска да манызды аумактарыментыгыз байланысты сактау, сонымен 6ipre кыныр Орталык Азияреспубликаларын катан бакылауга алу керек»121 деген пйарлер айтты.Ж ергш кп жерлердеп партиялык-еюмшшк ресурс, сонымен, этностык-меденикатынастарда улкен кукыктарды талап етш отырган букаранынкещ л ауаны жене журш жаткан улттык даму барысын орталыктынкалт ж1бермей кадагалауга мшдеттеген директивалары арасында бултактапамал табуга тшё болды. Мазмуны бойынша бул eKire жарылушылыкбейшделйпШ к формасында кершдь Мысалы, кайтыс болгандарга дщигурыппен ас беру, партия, кенес кызметкерлершщ, журтшылык екщцер1-Hin катысуымен митингшер еткшу непзшде азаматтык «еске rycipy кундер!»деп аталды. Феодалдык-патриархаттыксаркыншак ретанде каралган«неке кию» сиякты уйлену гурпына бай-кепестак даракылык пен исламнынкулшылык менш жокка шыгаратын сынайлы негурлым прогреодплсалт ретанде сакталган «Жар-жар», «Беташар», «Тойбастар» сиякты гурыптаркарсы койылды.122Т иш к орыстандыру женщ дей толассыз науканнан баскадай, казактардынсанасына тууды, некеш жене eniMfli еш рж к циклдщ тупказыкнепздер! деп есептеген кенестак жоралгыларды ёнизудщ кезекта ерекетаеш нетиж ейз аякталды. Мунын ce6e6i шенеушк табигатынын кернек!пысыктыкка еуестапнде, бул арада енпме медениеттщ су бетанде тек Te6eciгана кылтиып кершетш музтаудын су астындагы белгпне уксас сабырлылыккабешм екендтнде жатыр, сол секш и медениеттан су устанде кылтигантебе сиякты б е л т гана «жана астарлы магынага бей1мделген» сияктыболып Кершеда.1- Этностык жуйе елйреп, ектем озбырлыкты сезщгенкезде ез йеденйетанщ улттык болмыс-бтмш сактау жолындагы козгалыс -ты жандандырады, сейтап окшаулау тетап icKe косылады.124Улттык меселёю шешу женш ён ешбгр мою калмаган ею м ш ш кедютен Горбачевтын: «Кайта куру ymiH жаныла бастаган жадтан repi нактыбш м кажет»125 деген уранын колдаган гылыми истеблишмент кезкарасынынайтарлыктай айырмасы болды. Республикада турзи этностык топтармен елеуметпк куралымдар бойынша тиянакты сомиологиялык зерттеулержурпзшдь Батыстын этнологиялык озык ой-niKipi колданыскаенгтзген куралдар мен едютер; сонын йпщде «этностардын бесекеа» сияктытужырымдамалык угым гылыми айналымга ещц, ол «республикадагыэтносаралык катынастардын бупнп езекп проблемаларын... накты саяси,98

экономикалык ахуал мен езге де мен-жайлардын натижеа ретенде емес,елеуметтж урдютердщ уакыт аясында ерштетшген белгш!6ip кезеш ретендекарауга мумкшдж» бердь126 Казакстандагы тел жагдайынын мэселелер!бойынша лингвистикалык гылым тшдердщ ешрдеп езара ыкпалдасудережес!, казак ташнщ функциялык MeHiHiH жогалуы жене улттык-орыстыккос тшдшж тужырымдамасына кешу жагдайында улттык телдщ сакталу ы проблемаларына кенш белд!.127 Колбин кеткеннен кейш, тунергенбулт сейше бастаган ахуалдан cepniH алган тарих гылымы «когамнын тарихизердесш сан сакка жупрткен шатастырулардан алып шыгу жешндепжасампаздык жумыска K ipicT i».1281ргел! жене колданбалы когамтанушылыкзерттеулер тутастай алганда жогары каркындылыгымен ерекшеленетенетпел i уакыт талаптарынын кейде бол жап бшуге бол майтын астарлы мэншебудан былайгы жерде баламалы турде зешн коюга мумкшдж бердь1989 жылдын жазында Г урьев (Атырау) облысынын Жанаезен калсында, ол кезде Мангыстау облысымен б!ржтершген болатын, казак тургындарынынтолкуы болды, бул толку кемстеушшкке карсы урандарменerri жэне онынарты сауда дуцпршектер! мен к п ш к орындарын талкандауменаякталды. Республикалык баспасез де, жергшкте партиялык баспасезде бастапкы кезенде оларды ултшылдьж урандармен шыккан бузакы,экстремистек элементтердщ едепс!з кылыгы ретенде сипаттауды умытпады.1МЖанаезенокигаларыньщ Алматы окигаларынан езгеш елт, оларгастудент жастардын емес, едетте ез epeKerrepiHiH саяси сипатта болуынаонша муддел! емес жумысшы жастардын катысуында болды. Екшпп 6ipезгеше белпа тобырдын ашу-ызасы Кавказдан шыккандарга багытталгандыгындаедь Бул регге «жанжал шеп» тек багытга емес, ягни орыстардынектемдтне карсы емес, «келбеу» багытта етте, мунда улттык тайталас орысемес баска 6ip азшылыкка карсы багытталды.130 Алайда Алматыдан бастамакетерш ген социологиялык зерттеулер жанжалдын ce6errrepi улттьж аяданrepi осынау келешеп зор мунайлы ешрдш елеуметт!к-экономикалыкинфракурылымын жоспарлау мен дамытудын атустштнде екен!н керсетепбердь Кен!штен мунай енд!руд!н батысс!б!рл!к келш-кетпе «уакытшаларды»жумыска пайдалану eflici жаранын аузын тырнап, улттьж наразылыккаce6enmi болды: «Мунда Кавказ сыртынан кеш!п келгендер менТуржменстаннан кысым Kepin, ездер!н!н бурынгы атамекенше коныеаударган казактардын мудделер! шарпысып калган едЬ;131Этностык урдютердщcepniHiH экономикалык, элеуметок, экологиялык жэне мэдениталдау тургысынан гылыми непзделген туейщру, будан кешнп 1980 жылдардынекшшг жартысында, 15 одактас республиканын тогызынын аумагында3 мынга жуык рет орын алган халыктык бой керсетулерге132негурлымдел диагноз коюга мумкшдж бердьБой керсетулердш мундай аукымдылыгы тек кенестж держава халкынынэтностык курамынын тым кептепнде гана емес, сонымен 6 ip re букаранынаяк астынан бурк ете калатын езв д ж кайраткерлж белсендшгшщ6ipT e-6ipT e КОКП монополиясына балама ретенде ерекет ететен саясиуйымдаскан агымга езгере бастаганында жатты. Бейресми кoFaмдьжбipлecтектерхалыктык бастама толкынында турл! елеуметтек пен этностьж топтардынмудделер!н нактырак жене тертепке келтершген формада бшд!ребастады. Бул конгломератта улттьж белп бойынша топтасатын оппозиция-99

лык, жжтер елеула секторга айналды. Олардын багдарламалык максаттарында,ез кезепнде, сылбыр, карабайыр, кенб1с устанымдардан жабайытуйактз коздырушы урандарга дейш п устанымдар рзйщЬ Улттык кайтатулеу идеясы да партиялык уйымдардын Keft6ip белплерш алды.Багдарлама максаттарынын багыты бойынша да, ез эволюциясынынтабансыздыгы бойынша да «Память» («Зерде») атты орыстын халыктыккозгалысы осындай б1рлестжтердщ алгашкысы болды, онын идеологиясыTy6ipiMeH акылга конымсыз Ш жене ол 6ip мезгшде партия мен Кудайды,христиандык пен путка табынушылыкты, патшалык Ресей мен Ленингедеген курметп 6ipiKTipfli. «Патриотизм жене онын жауларымен: еврейлерменжене масондармен ымырасыз курес осы козгалысты жактаушылардынбасты «i3riniKTepi» болып табылады».133 Бастапкы кезенде орталык баспасез«Память» козгалысы мен, мысалы, С. Григорьянецбаскаратын «Гласность»(«Жариялылык») сиякты кукык коргау козгалысынын арасында айырмашылыказ деп бшдь134Казакстандагы улттык сарындагы агымдардын белсендшк танытуышамамен Ресейдеп агымдардай эволюцияны бастан кеппрд1, ейтсе деезшше ерекет ететш этностык жагынан 6ip тектз уйымдар 6ip дщЩ устаушьшарсаны бойынша ресейлк уйымдарга Караганда едеу1р аз болды. Казакжене славян национал-патриоттары арасында Казакстаннын диаспоралыккурылымдарын сырткары калдырган саяси арап пайда болды. Егер славянбуыны рёсейлГк резиденттерге елдекалай уксас болса, онда казактынкайта еркендеудо жактаушьшары тек кана жергшкт! уйымдар аркылы саясител1м алды. «Алаш» улттык бостандык партиясы ерекше жаркын, 6ipaKкекейге конымсыз ерекет етп. Озш казактардын Алашорда улттык-либералдыккозгалысынын кукьпстык мираскоры ретшде жариялаган ол тэуелазмемлекет курудын тубегешй формасын тандады. «Жеруйык» тарихи-этнографиялыкб1рлесппнщуйымдастырушылары оны саяси партиягадейшж етаазт, «Казакстанды болашакта б1рынгай турю-ислам мемлекетшщ —Улы Т урюстаннын —Т уркшер елшщ тарихи уйткысы ретзиде кайта еркендетудЬ>тупк1 максат eTin жариялады.135 Идеялык жене уйымдык багытынынуксастыгы бойынша катан да кушп бщ ш п жактаушы «Алаш» партиясынжене орыс халкын «жана Ресей империясын курушы улт рет1нде кайтаеркендетуд1» максат еткен «Русское национальное единство» («Орысулттык б1рлйз») козгалысымен 6ip магынада салыстыруга болады.136«Азат» азаматтык козгалысынын батыл кимыл жасау жагы кемдеуболганымен, саны жагынан кеп уйым болды. Эр кезде «Азат» азаматтыкдемократиялыкблогына «Желтоксан* улттык-демократиялык партиясы,Теуелаз КСДП, «Азамат» жастар уйымы, Казакстаннын Мусылман ейелдер!бхрл’естаг!, «Эдшет», «Акикат», «Жеруйык», «Шанырак», «Невада-Семей»,«Баспанасыздар одагы» т.б. когамдык уйымдар ю рдь137 Осы козгалысжетекпплершщ дуниетанымдык устанымдары «упйнпи дуние* социал-демократиясынынкуш теуаз дамуынын либералдык улпсше уксаскел/ц, дегенмен, олардын тю рлерш дё «республикадагы орыс тщш азаматтардынозбырлыгын ашык жактырмаушылык* сезшп калып отырды.138Алайда осы козгалыс керсётш отырган бёлшп 6ip икемдшк (атап айтканда,«Единство* («Б1рл1к») интернационалдык козгалысымен интерактивп100

диалогтагы белгш 6ip икемдш к),139 кейшнен онын идеяларынын Казакстаноблыстарына б1ршама кещнен таралуына жардемдесте.Мескеу ж1берген екшдщ баскаруы кезещнде баскаша ойлаушылардынкозгалысы катал басып-жанышталды. 1988 жылдын аягында Г. Колбиннщбуйрыгымен республикада бейресмилерд1 бурын-сонды болыпкермеген кудалау epiereTumi. «Осы науканда 1988 жылы желтоксанда жасакталганАлматы ОМОН-ына барынша караниетте мшдеттер жуктелдьШындыгында, ОМОН тек кана МКД-нщтшсте бел1мшелер1 атынан ерекетerri, операцияларды жалпы уйлеспру жене агентуралык ез1рлеу мшдетесол бел1мшелерге жуктелд1».14080-жылдардын аягы мен 90-жылдардын басында этникалык кайшылыктынкуш алган думпу1 жанартаудай жарылу шепне жетте. Г. Колбиннщкету1 жене 1989 жылдын маусымында Н.Э. Назарбаевтын ККП ОК-нщBipimui хатшысы кызметше сайлануы уакыт жагынан орталык пен республиканынарасындагы шиелешстщ шепне жету1мен туспа-тус келдЬОрыс жазушысы А.И. Солженицыннын улы Славян одагы туралы киялитургыдан Казакстаннын аумактык тутастыгы жешндеп ашыктан-ашыккорлаушылык ниетпен айткан, кеп таралыммен таратылган йшрлерг арандатушылыккажелеу болды.141М. Горбачевтын езшщ Украина телевизиясынаберген сухбатында Казакстаннын бейне 6ip тын жерлерд1 игеру кезещндереспубликага бершген бес облысынын мертебеа кайта каралуы мумкшекендш туралы142 байкамай айтып калган «сезЬ> де журтшылыктынашу-ызасын тудырды. Элемге танымал жазушынын жэне Берлин кабыргасынкулатканы уш1н Батыстын алгысына беленген саясатшынын бостек1мел!мдемелер1 шынайылык сезшгам жогалганын гана емес, сонымен 6ipreойлау жуйеешдеп империялык таптаурыннын жаны cipi екенш деайгактады.Алайда Казакстаннын жер аумагын Ресейдщ пайдасына белуд1 республиканынказак емес халкы тарапынан ш еказ колдау табатынына улкенушт артылганына карамастан, елде буган Kepi niKip орын алды. Ресейдщкогамдык кайраткерлер! айткан жадагай пiкipлepдeн кешн туындаганжаппай наразылык Казакстанда улттык TeriHe карамай K im i отанга тиянактыбершгендхк салтанатын дэлелдедь Этностык жжтелуден жогарытурган жалпыказакстандык 6ipereiuiiK республикада б1рнеше урпактарбойына турып жаткан этностардын эркайсысынын ултты курайтын imKiуйлеЫмдершщ ездишен дамыган косалкы жYйeci ретшде KepiHic тапты.Сол кездщ езщце вермондтык некен-саяк басшынын атына жазылган хаттардьщбзршде былай делшдк «Тарихтын буйрыгы солай болды, б1здщхалыктарымыз, б1здщ республикаларымыз Шртутас болып 6ipirin тату-TeTTi турды, бул ci3 айткандай, «ала-кула тобыр» емес, тарихы мен экономикасыжене мэдениеттщ ортактыгымен дэнекерленген, керек десещз,каны да косылган курылым...».143Орталыктын бастамашылыгымен туындаган аумакка кез тегушшкпроблемасы шеппмш таппады, оньщ устше пэтуасыз кел1с1м жагдайындаоган эуре болудьщ кажете де жок еда. Нак сол хат алушынын колына мынадайакпарат Tnai: «Айткандайын, хабарлауга асыгып отырмыз, С1здщ «кушжетерлж пшрлеродзда» окыганнан кешн б1рден митингшерде жэне осындагыбейресми баспасезде карсы талаптар кушейщ —меселен, Омбы мен101

баска да кейгёпр аудандарды казак халкына кайтару талабы койылыпотыр».144 Республиканын астанасында жэне облыстык манызы бар калаларданаразылык шерулер1 орын алды, оларда солтуслктеп керпй тарапынанкойылып отырган аумактык коз тагушшкке карсы катал сездер айтылды.145вскемен каласынын аудандык жэне калалык Кенестер1 халыкдепутаттарынын демаршы азаматтык татулыкты б узу га жол ашты, оларезш -ез! билеу мен казак тш н е жана мэртебе беру iciH дереу токтатудыжактады, ойщкещ мунын ез1 казак емес халыктын мудделерш кемсдтедЬM ic дегещй айтты.146 Казактар кауымдастыгы да ездершщ ip i щеруш уйымдастырып,солтуспк облыстардьщ аумагын РКФСР курамы на косу женшдепталаптарын койды.147Жалпы алганда казак-орыстардыц саяси ойынсымактардагы ролакенеспк курылыстьщ кулдырап, жана демократиялык Ресейдщ калыптасуыкезещнде, барынша эксцентристтмен ерекшелеши, ейткеш «казакорыстардынKHiMiH мактанышпен к и т жургендердщ арасында авантюристерде аз емес» еда148 Багзы 6ip кезде патшалык империянын шекаралыкuienTepinae турган аукатты элеуметпк жжтер социализм заманында ездершшеэтникалык топка айналды, олардын тектж-улттьж айрыкшалыкдecтYpлepi, буратаналарга тезбеутщлж непзшде барынша пайдаланылабастады, TinTi жана болмыс жагдайында «мусылмандар мен кавказдыктаргажене семиттерге карсы багытталган шовинистж идеологияга уласты».149Казак ортасында казактарга деген катынас барынша орныкты болды. ОлардынКазакстандагы тарихи рей щ й келен азд тн е карамастан, казактарданTinTi кейбщ§ туыскандык бёйийерда табуга тырысты.« Бастап кы казактарeKi косалкы медениеттщ —тури медениета мен славян медениетшщтогысуынан туындаган деген болжамды казактар мен турю тщщ халыктардынэтнонимНщ^ турмыс салтынын тангаларлыктай уксастыгы да айтыптургандай...» едь150 Соган карамастан ресейлж отаршылдар казактарды езсаяси муддесше пайдалана бщщ. Орал казактарынын Ресей мемлекетшекызмет eTyiHin 400 жылдыгын Казакстан аумагында мерекелеу деген желеумен1991 жылгы куздеп куш керсетш, кокан-локы жасауга тырыскансэтс1з эрекетте наксолардан шыкты. Эскери-текпк белплер мен жер пайдаланупринцишн кайта карау талабы «улттык ceaiMfli жэне Казакстаннынмемлекеттж егем ендтн кершеу кезге курметтемеушшж ретанде»кабылданды, «мунын esi республиканы ултаралыкараздыктын жарылысберу шепне жетаазетан» едь151Осы жэне оган карсы эрекеттердш 6 e p i улттык сананын езгеру1ментакелей байланыстырылды, мунда бурынгы мертебел{ жагдайынан айырылган,сонымен катар жана мертебел1 жагдайга жетумен байланысты этностыктаптаурындар б1реулерда урейлендарсе, екшпп 6 ip б ел тн д е дандайсыганулттын «мейманасын» тасытты. Бул окигалардьщб1рпндеп курделентдами Tycyi алдымен турмыстык жене жеке 6 ip ещ рлж кана сипаталып, акыры ip i аукымдагы жэне узакка созылатын этникалык жанжалденгейше уласуы мумкш еда. Одактын бейбгг жолмен кайта курылуы кезешндекатан орталыктандыруды талап ететан маркстак-дениндж кагидаендш жерде этникалык шиелешста шешуге дермешлздак танытты. КОКПньщортал ыктанды рылган eKi меп куйреген жагдайда халыктын еркш тандауыH e r i3iH a e жене азаматтык бостандыктардын халыкаралык нормала-102

рын ескере отырып, ултаралык катынастарды реттеу ушш жергшк-п жерлердек у и т саяси ерш-жйер талап етщпд. Президентпк институт, парламентаризмжэне егемен мемлекет куру багыты дагдарыстан шыгудынонтайлы куралына айналды.Шын меншде, 80-жылдардын аягында орын алган екшетп, зан шыгарушыжэне аткарушы органдарды кайта куру тек когамдык курылыстыауыстыру емес, сонымен 6ipre КСРО-нын аса ipi державалык турпаттагыМемлекетпк курылым ретпнде eMip cypyi де аякталды дегещцбщщрдь Алайдаулттык-мемлекетпк дербеспктщ зан жузшде баянды eTuiyi 6ip жердетез, 6ip жерде баяу журда. Бурынгы Одакта туруга келюпейпщйпн 6ipim niболып Балтыкреспубликалары жариялады, олар ездершщ непзп зандарынаулттык зандардын одакгык зандардан жогары туратынын жариялаган03repicTep мен толыктырулар енпздо. Онын устше кабылданган кужаттардабайыргы халыктын «улттык катынас тургысынан мемлекет курушыхалык» ретшдеп epKi сан мэрте атап керсетщщ.152 Ресей 1990 жылы шщдедеегемендж туралы декларация кабылдады, онын i3iHiue мундай декларацияныУкраина, Молдавия, Белоруссия кабылдады.Казак KCP-iHiH Мемлекетпк егемендш туралы Декларациясын республиканынЖогаргы Keneci когамнын турл1 топтарынын устаны мдарыналдын ала узак тал кыл аудан кейш 1990 жылы 25 ка занда кабылдады. Казакстанбурынгыша КСРО-нын субъекта рет1нде эрекет erri, алайда езшщбаска республикалармен езара катынастарын принципа жана шарттыкнепзде курды. Кеп ултты республика ушш халыктын бул кадамга тосыннанемес, саналы турде баруына 6ipa3 уакыт кажет болды. Улттык мемлекеттдакнкоргау мемлекеттщ езше жуктелдь Тел медениетп, дестурлерд^тщц кайта еркендетш, дамыту жене казак улты мен Казакстанда туратынбаска да улттардын улттык кад1р-касиетш ныгайту м1ндеп басым багытретшде белплендь Ел аумагынын белшбейтшдш мен оган кол сугылмайтындыгыузщщ-кесищ баса айтылды. Казакстан халкы —республиканынбарлык улттарынын азаматтары егеменджтщ иес1не жене мемлекеттжбилжтщ бастау кезше айналды. Казакстан ултына жене дши нанымынакарамастан азаматтыктын ез1ндж институтын калыптастырды. EniMi3улттык-медени жене еюмшшк-аумактык курылыс меселелерш жеке-дарашешу, мемлекетпк билж пен баскару органдарынын курылымы мен кузыретш,сондай-ак республиканын рем1здерш айкындау кукыгын баяндыето. Казак КСР Конституциясы мен зандарынын устем болуы жана Одактыкшартка ирудщ талабына айналды. Егеменджтщ Heri3i болып табылатынреспубликанын айрыкша менипгше онын жер койнауы, суы, eyeKeHidiri, еамджтер мен жануарлар дуниеск баска да табигат ресурстары,халыктын медени жене тарихи кундылыктары, букш экономикалык, гылыми-техникалыкэлеуеп жаткызылды. Республиканын езшщ каржы-несие,бюджет жуйесшщ нейздер1 каланды. Казакстаннын елден тыскары шектердеболатын азаматтарына кукыктык коргау кепишп берщщ. Казак диаспорасынынулттык-медени, рухани жене ттдщк кажеттшктергн канагаттандыруMiuaeTi койылды. Казакстан будан былай халыкаралык катынастардындербес субъекпа репнде ерекет ете бастады.153 Кужат непзшенулттык eMipai кайта еркендету барысын барынша жеделдетуд1 карастырды:«Республика казак халкынын елемдеп б1рден-б1р отаны болып табыла-103

ды жэне онын тагдыр-талайы —болу-болмауы тек осы ешрде гана шеиплед!>>деп атап керсетелдь154Отарл ык бугаудан азаттык ал уды н классикалык кагидалары бойыншаКазакстан тэуелшздж багытымен жылжудын бастапкы нуктеа ре-тендеиезш щ тарихи туп тамырына кайтып оралу алдында турды. ¥лт-азаттыккурестщ осыган уксас жагдайларда орын алган сценарийлер1 едетте когамнынэлеуметтек-экономикалык курылымын бастан-аяк езгертумен женекел1мсек халыктын жаппай куылуымен аякталатын. Баскарудын жанарежимдер1 бшйктец T iperi ретенде дэстуршшдйк пен улттык окшауланушылыктытандаган Орталык Азия ещрщце мундай сюжеттек жела улттыкегемещцктен, катал ектемдйс сипатын калпына келтердь Элемдж когамдастыккаорныкты жагдайда K ipy талабымен, K a3ipri замангы жедел дамуынускасын тандаган саяси багдарлар ушш карыштап кадам басу межелер1,жерияжте улттык-мемлекеттж 6ipereimKii элемдж элеуметтек-экономикалыкдамудын улп-калыптарына Kipiicripy жолы мен айкындалды. Республикаекшйп нусканы тандап алды. Казакстандык реформалардын мундайжобасы «бетмделген жангырту* (Н.Э. Назарбаев) деп аталды. Онын мэштеориялык жагынан дайын улплерщ жалан K em ipin алуда емес, Kepiciinne,олардын «ен алдымен дэетурл! институттарга, этникалык-медени ерекшелжтерге,аймактын саяси тарихына, мемлекеттщ геосаяси, геоэкономикалык,геомедени курылымдардагы накты жагдайына»155 бешмделушдеболды. Ал бул нуска дэстуршшдж рухы мен жангырту арасындагыкелю1мд1 сактап кана коймай, сонымен 6 ip r e улттын кайта еркендеушеcepniH бepдi.Онын бер жагында, 1990 жылы карашада букшхалыктык талкылаугаусыньшган жана Одактык шарттын жобасы Шартка катысушы республикалардынегем ендтн мойындай отырып, сонымен 6ipre оларды КСРОпрезиденттщ одактык баскару органдарынын еюмдж-аткарушылыкб ш ш н щ устем дт аркылы шектедк156 Ш eктeyciз модальдык егеменджпен социалистж курылыстын журнагы ретендеп республикадан жогарытурган бшцйте сактау арасындагы угымдар ебден шатастырылды. Одактыкмемлекетте сактау туралы 1991 жылдын басында етеазшген референдумбурынгы мeмлeкeттiк мертебеге халыктын ерж-жшерш Kepcerri, соганкарамастан мунын e3i шындыгында жана багыттан урейлену мен еск1дестурщколдау эдете болып Kopinai. Сол кездщ езшде-ак «орталык... мемлекеттщфедеративфшп угымын да, республикалардын егемендтн де езш ­ше тужырымдайды* деген сактанул ар айтьша бастаган-ды.157 1991 жылдынтамызындагы мемлекеттек тецкерю жасау ерекете, сепз республиканынсол жылдын 18 казанында кол койган Экономикалык одагынын eMipreкаб1петаздт, Новоогаревск кел icce3i Hin тыгырыкка mpenyi —мунын 6epiКенес Одагынын кещстепнде улттык пэтерлерге кашуы урдасш жеделдетте.EcKipreH таптаурындар да ез эсерш типздг. «Реакциялык куштерге карсыкурес желеу1мен ресейлж кейб1р тулгалар ездерше кеселд1 мессиандыкидеяга кайта жYгiнyдi, демократия туы астында еткендеп улыдержавалыкойлау жуйесше кайтып орал уды жатсанамады, мунын e3i, атап айтканда,РКФ СР-дщ аумактарга белгш кез тггушшгшен KepiHic тапты. Накосыжайт кейбф республикаларды, ен алдымен Украинаны езш щ мемлекеттектэуелздздтн жариялауын жеделдетуге мэжбур eTTi*.158104

¥ закка созылган саяси дагдарыс жаца Одактык шартка кол кою акикатынжокка шыгарды. Енцп ipi аукымдагы азаматтык тайталастан кутылуушш бурынгы республикалардын еркениетта турде ажырасуы бастым1ндетке айналды: КСРО-ны курушы елдердщ (Ресей Федерациясынын,Украинанын жоне Белоруссиянын) уш кешбасшыларынын 1991 жылгы8 желтоксандагы Беловежье кел4амшде 1922 жылгы Одактык келюгмшцкуцп жойылды, ал бурынгы 11 одактас республиканын (Грузия мен Прибалтикасыз)Алматыда болган желтоксан кездесу1 Теуелаз МемлекеттерДостастыгын (ТМД) куру туралы шеппм кабылдады. Сол айда КСРОПрезидента М.С. Горбачев кызметан догарды, сойтап КСРО да ез тарихынаяктады. Сонымен 6ipre улы державаньщ Heri3i болган, онын керш казушысынаай налган кенестак режимнщ улттык саясаты да келмеске Kerri.3. КАЗАКСТАННЫН Т0УЕЛС13Д1К АЛУ КАРСАЦЫНДАГЫСАЯСИ 0 M IP I (1985-1991 ЖЫЛДАР)Кецес елшщ басшылары тауарсыз утопияны icKe асыруда 6ip-6ipiMeHдейекта турде жарысып, сынак аланындагы сиякты шетйз-шекйз эксперименггержурпзд1. Елдщ ep6ip жана басшысынын бюпкке келу) алдынгыкезенде жол бершген кателжтер мен асырасштеушшктерд1 ецсеру жешндепбелсещц «реформаторлык» кызметамен шесе журдг BipaK осы бастамалардьщбершщ езекта жел1а «социализмд1 жетивдрудщ» жогары елеуетананыктау болды. 80-жыдцардын аягына дейш идеологиялык касан кагидамен саяси тез1мйздж калыптаскан «кенестак улг1н1ц» орынды баламасыньщкез келген мумкшдтн жокка шыгарды.Кремльдщ М. Горбачев баскарган жаца командасынын бастамасыменжасалган кезекта реформаторлык жоба нак сонын ipreracbiHa курылды.Кенес мемлекетатц сонгы ерекет болып шыккан KacipeTi саяси сезджке«кайта куру» деген атаумен ешн. 03iHiH елеуметок-экономикалык болмысыменкатар бул практика жариялылык ураны, ягни «когамдык eMipfliHбарлык жактарын демократияландыруга» бет алган саяси багыт ретандеусынылды.Жариялылык саясаты шецбершде кептеген цензуралык тыйымдаржойылды, жаца газеттер мен журналдар шыгарыла бастады, статистикалыкакпараттыц бурын жариялануга жатпайтын Ti36eci кайта каралды. Бурынжабык болып келген мурагаттык жене итапханалык корларга кол жетебастады. Oyefli бYкiлoдaктык журналдар мен газеттердан беттер1нде («Огонек»,«Московские новости», «Родина» т.б.), сонан сон казакстандык мерзшд1басылымдардьщ да («Казак едебиета», «Ана Tmi», «Ленинская смена»,«Простор», «Горизонт», «Арай-Зерде») беттершде КСРО-дагы 1930жылдардагы кугын-сург1н, баскаша ойлайтындар мен саяси оппозицияныбасып-жаншу, ултаралык проблемалар сиякты сын мен талдау ушш бурынмулде жабык болган кептеген такырыптар жарияланып, талкылауга туста.Казакстан когамы ешкандай KiHecbi жок жуздеген мын адамдардыкырып-жоюдьщ китуркы eflicTepi, бегде ойльшарды кугьщдаудьщ жымыскыжуйес1, Казакстанга коныс аударылган халыктардын шын аукымы т.б.туралы шындыкты бше бастады. Cтaлиншiлдiктiн сумдыктары туралыокып бшген адамдар зулымдык тер к тн ен хабардар болды. Мысалы,105

галымдар Ж. Эбитгожиннш, М. Козыбаевтын, М. Тетамовтьщ Мэскеудежарияланган жэне кейшнен одактык жэне шетелдж жарияланымдардаолардан дэйексоз келтаршген Казакстандагы 30-жылдардагы ужымдастыруKacipeTi мен аштык туралы макаласы окырмандарды кайран калдырды.Ш. Муртазаньщ, С. Елубаевтьщ, С. Жушсовтын публицистикалыкпьесалары когамдык ой-сананы 6ip сижштап тастады. КинорежиссерлерА. Шэжймбаевтьщ, А. Каракуловтын, С. Апрымовтын туындыларындаеткендеп тарих мулде баска устаным тургысынан карала бастады.Кенестж кезенге дейшп жэне кенестак кезендеп тарихты сын кезбенкайта ой елегшен етюзу демократиялык удерютщ дамуындагы маныздыбелес болды. «Баскаша болуы мумкш емес», «Тарихшылар дауласады», «Булжайында айтылмады», «Казакстан тарихы: актандактар» атты жарияланымдарда,макалалар жинактарында —Казан революциясына, Азамат согысымен Отан согысына, большевиктер жетекштершщ —В. Лениннш, И. Сталиннщ,Ф.И. Голощекиннщ т.б. кайраткерлшне жанаша бершген багаларпайда болды.Шындыкты 1здеу ахуалында саяси террордын курбандарын актаужешндеп жумыстар жалгастырылды. 1987 жылдын кыркуйепнде курылганКОКП ОК Саяси бюросынын 30—40-жылдардагы жэне 50-жылдардынбасындагы кугын-сурпндерге байланысты материалдарды косымшазерделеу жешндеп комиссия 30—50-жылдардагы ен ipi саяси зулматтардынбарып турган озбырлык жэне зандылыкты бузу салдарынан болганы туралыкорытынды жасады. Кенеске карсы деп аталатын ешкандай да «блоктар»мен «орталыктардын» шындыгында болмаганын, icTepfli IIXK-MKK-IIM органдары Коммунистак партия басшыларынын нускауымен ойданкурастырганы ашыктан-ашык айтылды. Осы удер1стерд1 дайындау барысындатергеу материалдары ерескел бурмаланды. Комиссия жумыс icTereH6ip жарым жыл imiHfle миллионга жуык кенес азаматтары, сонын iiuimieмындаган казакстандыктар акталды! BipaK Комиссия жалпы алганда текБК(б)П—КОКП мушелерш гана актаумен шектедщ, сондыктан да будан9pi зиялы кауымнын партияда жок екшдерш, жумысшыларды, шаруалардьщтолкуына катыскандарды азаматтык актаудьщ encip кажеттап туды.1988 жылы журтшылыктын кысымымен Кдзакстан Компартиясы ОКHin арнаулы шепшшмен жазыксыз кугын-сурпнге ушыраган А. Байтурсынов,М. Дулатов, М. Жумабаев, Ш. Кудайбердиев саяси, KeftiHipeK азаматтыктургыда акталды. Кальщ халык букарасы осынау казак эдебиетшщжаркын екщдершщ шыгармаларымен танысуга кэптен куткен мумкшджалды.Кезшде Виктор Гюго: «Армиянын шабуылына карсы Typyfa болады,6ipaK уакыты келген идеянын таралуына карсы туруга болмайды» деп жазганедц. Жариялык пен демократияландыру идеялары когамды карыштыкаркынмен езгерте бастады. 1988 жыл КОКП-нын жумыс ютеушде, сталиншщцктенарылу окигасын ерютетуде бетбурысты жыл болды. Осы жылыеткен XIX Букшодактык партия конференциясы теменп буындагы партиялыкуяларда ен кажетта жэне езекта меселе ретанде айтылып жургенжайттарды жариялады.«Бюрократизммен курес туралы» карарда конференция «кадрлардыipiK T en, орналастырудын ашык, конкурстык, шыгармашылык непзде106

журпзшущ» талап етп. Конференция uieuiinaepi арнасында партия уйымдарыкадрлерд! ipiKTen, жогарылату кезшде негурлым демократиялыкурщстерд1 ic жуз1нде колдана бастады. Меселен, 1989 жылы калалык женеаудандык партия комитеттершщ жанадан сайланган хатшыларынын ep6ipyuiiHuiici, 1990 жылы жартысынан астамы конкурстык непзде сайланды.Мундай кезкарас басшылык курамга негурлым тын куштердщ келушежол ашты.Казакстанда бул урдгс 1989 жылга дешн кун теробшен орын ала алмады.Казакстан Компартиясынын XVI съезшде кейб1р делегаттардынреспубликалык партия уйымынын жене онын басшылыгынын кызметшнегурлым сыншылдыкпен багалауга тырыскан ерекеттер1 табысты болмады.Соган карамастан нак 1985 жылдан 1990 жылга дейш Казакстандадемократиянын кал ыптасу ында кешннен ип рол аткарган езгерютер орыналды. Мысалга, бул жылдары баскдрушы буындагы кадрлар жасарып канакоймай, сонымен 6ipre партия уйымдарына гылым мен медениет, шыгармашылыксала екшдершщ келу! де кушейд1. Бул кезенде Коммунистапартиянын ез iuiinaeri реформаторлык куштер езшщ катарларына негурлым6uiiKTi, жанашыл, ушкыр ойлы, жан-жакты саяси бшмд1 мецгергенадамдарды тартуга объектива турде муддел1 болды.бммет орындарыньщ кудалауына карамастан, республикада 1987—1988 жылдары бастапкыда экологиялык козгал ыстар туршде пайда болганбейресми уйымдар жасактала бастады. Мундай жагдайда калыптаскан экономикалыкжене саяси жуйенщ тупказыгын негурлым терещрек турленд1рукажетттн тусшетш де уакыт жеттьКогамдык бастамаларды шектеудщ катал саясатына карамастан, 80-жылдардын екшшп жартысындагы саяси окигалардыц салдары рет1ндеКазакстанда жана саяси ахуал калыптаса бастады. Кептеген когамдык козгалыстар мен бейресми уйымдар пайда болды, кеппартиялыкка кешудщалгышарттары калыптасты. Неше турл1 митинплерде, демонстрацияларда,сайлаушылардын клубтарында кунделжп ем1рдш езекп мэселелер^ел дамуынын кекейтесп проблемалары талкыланды.Казакстанда олар, мысалы, Балтык жагалауы республикаларындагысиякты жуйе кураушы рел аткарган жок, дегенмен, олардын болуы Казакстаннынсаяси eMipitue уйренипкп icKe айналды. 1988 жылдын карсацындаКазакстанда 3 мыннан астам белсещцт 6ipiKTipreH 300 бейресмитоп болды.159Бул уйымдардын сипаты мен жаргылык ережелер1спорт клубтарындабос уакытты уйымдастырудан, пл Yйipмeлepiндeri сабактарданбастап ёщрлерде азык-тулйсиен жабдыктауды жаксартуга дейш камтыды.Олардын алгашкысы Кентау каласындагы 1988 жылы шщдеде курылган«Кайта куру» саяси клубы болды. Кешшрек осы тектес когамдык курылымдармемлекетпк емес уйымдардын немесе «ушншп сектордын» мертебесшалды, сейтш «мемлекетпк органдар мен адамдардын непзп букарасы арасындагыбайланыстырушы буын» репндеп кундел^кт! мшдеттерш орындаугакешп.160 Бул б1рлеспктердщ идеологиялык багыты «жеке баска табынушылыккезещнщ зулымдыктары туралы тарихи шындыкты калпынакелпру, халыкты куштеп коныс аударуды айыптау женшдеп» кызметшде,«эдметпк жолындагы куресте, кенеснк органдардын акталгандар женеолардын отбасыларынын кукыктары мен мудделерш камтамасыз етуше107

жэрдем керсетуде» K ep iH ic тапты.161 Бул б1рлестжтердщ тарихи-медениеттанушылыкбагдары улттык багыттагы масел ел ердщ мэн-магынасынарттырды. Тарихи зердеш калпына келпру аркылы когамдык сананы этностынтабиги бтм-болмысына багыттау y p flic i калыптасты.Алматы халык майданы (АХМ), Казакстаннын теуелаз когамдыкуйымдары кауымдастыгы (KTKVK), «Казакстаннын халык б1рлт майданы»т.б. турпаттагы негурлым ipi б1рлестжтер куру epeK errep i сетазджкеушырады.162Кеп ретте аякастынан 6 ip ire салушылык, дестур'лердщ жоктыгыжене 6ip-6ipiH eH K em ipin алган карама-кайшы урандар мен идеялардын6ipiK Tipw yi, сондай-ак олардын катарларында жаксы уйымдастырылган,идеологиялык жагынан орныкты бастамашы орталыктардын жепспеу1салкынын тигтздь Сайып келгенде кептеген посткенестж мемлекеттердекурылатын партиялар «КСРО-да орныккан дэстурлердщ ыкпалынан шыгаалмады. Bip партиялык дестурден ipreHi аулак салу партия аралык курестщдамыган дестурлер1 бар классикалык партияларды, сындарлы оппозициялыкекщджте т.б. куруга еп-сетте жердемдесе алмады».163 Т утастай алгандаелдщ когамдык-саяси eMipiHe катысушы бейресми топтардын он кабылдануынакарамастан, алдынгы шепте журетен 6ipKaTap б1рлеснктер оданe p i дамымай калды.164Республикадагы реформа журпзш отырган ip i саяси орталыкпентерезес1тен бесекелесугш баламага айнала алмаса да, тургын халык арасындабелгш 6 ip елеуметпк непзге ие болган бейресми агымдардын жагдайыбаскаша болды. Казакстандыктардын кундылыкка багдарлануы 1989жылдын маусымынан бастап республикалык партия уйымынын басшысы,1990 жылдын 24 c e y ip iH e H Казакстаннын Президенте болган Н.Э. Назарбаевжагына карай ескелен серщнмен ойыса бастады, ол «нарыктык экономикамен демократия б1здщ езгер1стер1м1здщ TynKi максаты болмак»деп есептедк165Каралып отырган кезенде партия уйымын кайдагы 6ip вщ рдт женедербес коммунистек партияларга уксас партия уйымы етеп кайта уйымдастыругатырысушылык та орын алды. Алайда одак басшысынын кезкарасыарнайы осы меселеге арналган КОКП ОК-нш пленумында мулде баскашасипатта болды. 1990 жылгы наурыз пленумында партияны улттык белпбойынша куру женшде сын айтылды: «Жана шеипмдерд1 йдёуде б1здщбасты такырыбымыз—КОКП-нынтутастыгы ёкешййн, кейде умытылыпжататыны аландатады».166Мундай окшаулану идеясы казакстандык партиямушелер1 арасында да колдау таппады. Турасына келгенде былай депобъективте турде атап керсетедш: «Казакстан Компартиясы —республикамыздынбарша халкынын мудделерш бивдрушь Bi3 республиканынулттык мудделер1 туралы айтканда, кайсыб1р жеке алгандагы ултты емес,барша ултты айтамыз».167 Онынустене 1991 жылгы тамызда мемлекеттекTeHKepic жасау жене КОКП-нын монополиясын кайта калпына келтеруженш дёи сетс1з ерекеттен кейш осы багытта да орталыктан тараганypflierep кушейдк Казакстан Компартиясынын кезектен тыс тетеншесъезшш делегаттары республиканын коммунистер1мен халкына мынадайсездер жолдады: «Съезд Казакстан Компартиясынын КОКП курамынаншыгатыны туралы шёшШ кабылдады. Оны бупнп танда коммунистердщ,партия уйымдарынын саяси кызметен топтастыруга жене багыт-108

тауга кабшетаз одактык партия курылымдарынан ipreHi ажырату кажетппталап erri. Егемендо одактык республиканын, мэртебей осындай кадамжасауга толык непз береш». Партия езш социалиста партия деп атадыжэне багдарламалык мэл1мдемесшде былай деп ерекше атап Kepcerri:«Партия улттык белп бойынша кез келген артыкшылыкты TepicKe шыгарады,халыктардын достыгы мен ултаралык кел1амд1, республиканын барлыкхалыктарынын мэдени мурасын сактауды жене байытуды жактайды».168Баламалы багдарламасы социал-демократиялык сарындагы кдйдагы6 ip екшпп КОКП-га уластыру непзшде кос партиялык жуйесымак куруерекеттер де cerri болмады.1989 жылгы акпанда сол уакытта КСРО Жогаргы Кецесше сайлаугтускен О. Сулейменовтын бастамасымен ядролык каруга карсы «Невада-Семей» козгалысы дуниеге келд1, ол Семей полигонында ядролык карудысынаудьщ токтатылуын талап erri. Нак осы «Невада-Семейге» Казакстандакайта куру кезецшде ен аукымды, букаралык козгалыска айналу тагдырыжазылды. Аяк астынан дуниеге келген козгалысты Казакстаннын еюметорындары колдады.Букаралык наразылыктыц ce6e6i кеп жылдык ядролык сынактар болатын,бул сынактар 60-жылдан бастап тура 80-жылдардын аягына дешнСемей облысында, Шыгыс Казакстанда, республиканын 1ргелес ендрлершдегана емес, сонымен 6ipre Ресейдщ де шекара манындагы аудандарындатуратын халыктьщ денсаулыгына жене осы ещрлердеп коршаганортага жойкын зардап шекпрдк Полигонда радиоактивт1 газдын сырткаелсш-элсш таралып кету окигалары ядролык каруга карсы козгалыстынЯдролык сынакка карсылык mepyi. Семей.109

карышты каркынмен epicreyiHe "пкелей туртю болды. 1989 жылы 28 акпандаКазакстан Жазушылар одагынын гимараты алдында сан мындаган адамкатыскан митинг етп. Осы сетген бастап ядролык каруга карсы кен аукымдыкозгалыс бастау алды.1989 жылы «Невада-Семей» козгалысы полигонда жарылыс жасаугажоспарланган 18 ядролык жарылыстьщ 1Ыне жол бермедГ169 1989 жылыкарашада КСРО Жогаргы KeHeci Ядролык сынауларды токтату туралыкаулы кабылдады. 1991 жылы 29 тамызда МескеудеТетенше жагдай женшдепмемлекетпк комиссияньщ (ТЖМК) булш сетазджке ушыраганнанкейшп жана жагдайда Казак КСР Президент! Н.Э. Назарбаевтын ЖарлыгыменСемей ядролык полигоны жабылды.Осымен 6ip мезгщде дерлж Казакстан когамында баска да когамдыккозгалыстар мен уйымдар —«Эд1лет», «Мемориал» т.б. топтаса бастады.Оюмет орындарыньщ 1988 жылдын аягы мен 1989 жылдын басында Казакстандагыбейресми когамдык уйымдарды бейтараптандыру эрекеттер1 eKiметбасына Н.Э. Назарбаев келгеннен кейш гана токтады.1990 жылдын кектемшде 6ipKaTap социал-демократиялык уйымдарКазакстан социал-демократиялык партиясына 6ipiKTi. 1990 жылгы мамырдынаягында «Азат» улттык-демократиялык козгалысынын уйымдастырукомитет! курылды, онын курылтай съез1 маусымда шакырылды.1991 жылы 7 кыркуйекте Алматы каласында Казакстан Коммуниспкпартиясынын кезектен тыс XVIII Cbe3i етп. Съезде ККП -Hi КазакстанСоциалиста партиясы деп кайта атау туралы шеилм кабылданды. 1991жылы 5 казанда Алматыда Казакстан Халык KoHrpeci партиясынын(КХКП) I курылтай съез1 уйымдастырылды. «Невада-Семей», «Арал-Азия-Казакстан» халыкаралык когамдык комитет («Арал-Азия-Казакстан»ХКК), Эйедцер одагы, «Б1рлесу» тэуелаз кестодагы, «Казак тш» когамы,Республиканын жас курылысшылары кауымдастыгы жене Казакстаннынбаска да 6ipKaTap улттык-медени орталыктары КХК-нщ курылтайшыларыболды. 1991 жылы 5 казанда Алматыда Казакстаннын «Азат» азаматтыккозгалысынын I курылтай съез1 етказщщ. Съезде козгалыстын Жаргысымен Багдарламасы кабылданды.170Мунын 6epi когамды демократияландыру жене бшикп ырыктандыружолында когамды елеуметпк жагынан кайта уйымдастыруга карай эволюциялыккадам басу едь Халыктын белсещо б е л т арасында жана азаматтыкустанымды iiaecripy ypzuci орын алды. «Бул ен алдымен зиялы кауымнынтурл| себептермен бшок орындарымен тыгыз байланыскан б е л т едьОныц устше еткенде жеткшкп. дережеде жогары кызметаткаргандардынкейбтрЩлщ! жанаруга психологиялык жагынан кердрек дайын болыпшыкты».171Мунын e3i жана жагдайда кезкарастарды кайта багалауга женеезш-ез1 идеялык-саяси тургыда сейкестендоруге cenTiriH тиизда, мщдеттерд1тандауды айкындады, сондай-ак даму стратегиясын белгшедо. Теменненбастамашы болган бейресми козгалыс кайта курудын бей1мделу1 кезещндеелеуметпк-психологиялык фактор релш аткарды, кугын-сурпнгеушыраудан коркушылык дерттен арылуга мумкшдок бердо жене халыктыннакты ернс-Ж1герш бишру нёпзщде коммуниспк партиянын гегемондыгынакарсы турудын алгашкы казыгын какты.110

80-жылдардын аягында баска республикалардагы сиякты Казакстандада 800 мьщ мушеа бар коммуниста партиянын елеуете томендей бастады.КОКП катарынан партия мушелершщ шыгуы факггшершщ жылдан-жылгажишеу! Казакстан Компартиясынын iiuKi OMipiHaeri Kepi кету yzjepierepiHiHтым елеуш екенш керсетте. Егер 1988 жылы 265 коммунист ез бастамасыменпартиялык билеттерш еткгзген болса, 1989 жылы олардын саны2468-ге дейш жетте. 1989 жылдын аягында партиядан шыккандардын саныКОКП мушелшне етупплердщ санынан асып тусте. Партияны тастап шыгушылардынсаны Казакстан Компартиясынын eMip сурген толык емессонгы eKi жылында ерекше курт есте: 1990 жылы 12 446 адам, ал 1991жылдын алгашкы уш токсанында 15 мьщнан астам адам партиядан шыкты.1990 жылгы 12 наурызда КСРО халык депутаттарынын кезектен тысIII съез1 ашылды. Съезд КСРО Конституциясынын КОКП-нын когамдагыбасшылык рел! туралы 6-бабынын кушш жойды, мунын e3i саяси жуйенщтуб&гейшезгеруш быщр/ц. Баскарудын президенттж жуйесше кешутуралы шешпм онын жумысынын екшпп 6ip манызды корытындысы болды.Ел Президенте болып М.С. Горбачев сайланды.1990 жылы наурызда XII сайланган Казак КСР Жогаргы Кенесшщсайлауы erri. 340 депутаттык мандатка 1 242 кандидат тipкeлдi. Сайлаусайлаушылар дауыстарынын тендш принцишне сейкес келмейтен, одактыкСайлау туралы Зан бойынша етейзщщ. Бул Занга сейкес былайша сайлаукезделдк• депутаттардын 2/3-ci жалпыга б1рдей сайлау жуйеа бойынша сайланады;• депутаттардын l/3-i когамдык уйымдардан —шыгармашылык одактардан,ардагерлер уйымдарынан (сонын inihme КОКП-ден, комсомолдан)сайланды.Эйтсе де бул Казакстаннын кенестж кезендеп тарихында тунгышбаламалы сайлау болды. Кандидаттарды усыну кукыгы тунгыш реттургылыктыжер1 бойынша сайлаушылардын жинал ыстарына, жогары оку орындарынынужымдарына бер1лд1.Сайланган депутаттардын басым кепш ш п (94,4%) КОКП мушелер1болды. 1990 жылы кектемде сайланган Жогаргы Кенес e3iH-e3i тараткан1993 жылгы желтоксанга дей!н жумыс ютеда. Оньщ жасакталуында мшдет-Tepfli кенестек жуйенщ шенбер1нде шешу ymiH курылган кенестж мураньщ«танбасы» болганымен, бул Казакстанда парламентаризмнщ дамуыжолында Lnrepi жылжу ед1. Жогаргы Кенес 250 зан (XI сайланган алдьщгыЖогаргы Кенес 40 зан) мен теуелаз Казакстан Республикасынын калыптасуыкезещнщ аса манызды б1ркатар актелерш кабылдады.1990 жылы 24 ceyipfle Казакстанда Президент кызмете курылды. Жогаргы Кенестен сессиясында Н.Э. Назарбаев Президент болып сайланды.1990 жылгы 25 казанда Казак КСР-шщ Мемлекеттек егемендт туралыДекларациясыньщ кабылдануы жене 1978 жылгы Казак КСР Конституциясынатвдсте тузетулер жасау жолымен президенттек институттын енп-3iflyi осы багыттагы сапалык lnrepi л еу едь Президент кызметенщ eHri3myiреспублика басшылыгынын накты теуелс1зщкте орнату, егеменджте коргаужене мемлекетте саяси-экономикалык дагдарыстан алып шыгу женшдепдер кезшде жасаган каламы болды. Билж ресурстарын кайта белудац он111

KepiHic бере бастаган сипаты президенттщ: бшнкта ныгайтты жэне солуакыттагы саяси куштердщ накты аракатынасын Kepcerri. Декларацияреспубликанын «халыкаралык катынастардын дербес субъектаа ретандеэрекет eTyiHe, сырткы саясатты езшщ мудделер1 ушш айкындауына* жэне«сырткы экономикалык кызмет мэселелерш дербес шещуще» мумкшджбердд ( 14-бап). Бул кужат «жана Конституция» мен «Республиканын егемендьмемлекет ретшдеп мэртебесш icKe асыратын баска да заннамалыкакталерд1 эз1рлеу» (17-бап) уш и непз калады.Казакстаннын саяси жэне мемлекетпк курылымын айкындауда республиканынОдактык орталык алдвшдагы басым багытын баянды ететанДекларациянын 6- жэне 8-баптарынын зор манызы бар: «Казак KCP-iHiHмемлекеттак еюмет билш Республика пшнде* сондай-ак Одактык шарттабелгшенген шенберде сырткы карым-катынаста устем, дербес, толык жузегеасырылады. Казак KCP-i Республикадагы саяси, экономикалык жене улттык-мэденикурылыска, онын еюмшшк аумактык курылымына байланыстыбарлык мэселелергщ дербес шешед1, мемлекеттак еюмет жэне баскаруоргандарынын курылымы мен кузыретш, сондай-ак Республиканын рэм1здершаныктайды». Сейтап республиканын халыкаралык жэне мемлекетаралыккатынастар жуйеандеп накты кукыктык-субъектшп, елдщ дербессаяси жэне экономикалык дамуы тужырымдалды.Декларациянын 8-бабында егембнда республика зандарыныц басымдыгы6ip мэнде тиянакталды: «Казак КСР аумагында, онын ез еркгменОдактын шешуше бершген мэселелерд1 коспаганда, Казак КСР Конституциясымен зандарынын устем дт орнатылады, оларды барлык мемлекеттакоргандар, кэйпорындар, мекемелер мен уйымдар, азаматтар меназаматтыгы жок адамдар сактауга жэне орындауга йшдетта. Казак KCP-iез аумагында Республиканын егемешп кукыктары мен Конституциясынбузатын Одактын завдары мен онын жогары органдарынын баска да акталершщколданылуын токтатуга толык кукылы*.172 1990 жылгы казандаКСРО-нын «Когамдык б1рлестактер туралы» Заны кабылданды, занда елдеriкеппартиялыкка жол бершп.1991 жылгы наурыздаетюзшген букшхалыктык референдум азаматтардын кепш ш т КСРО-нын сакталуын жактайтынын Kepcerri. 1991 жылыжазда федеративтак мемлекет реформасы, республикалардын еюлетгак-TepiH кенейту туралы шарт дайындалды. Оган кол койылу Шрлщта сактаугамумюндш бердьЭкономикадагы жагдай курт нашарлады. Реформалар еидаркпчеркендетущн: орнына кулдырата TycTi. 1990 жылы жазда либерал экономистердайындаган жэне РКФСР басшылыгы колдаган «500 кун* багдарламасышын мэшнде кабылданбай тасталды. Халыкты азык-тулишен жэнекунделшп кажет тауарлармен жабдыктаудагы киындыктардьщ ушыкканысоншалык, YKiMeT оларды карточкалар бойынша нормалап бел уд i енпзугемэжбур болды.Осындай жагдайларда КОКП-деп жэне мемлекеттак аппараггагы кертартпаканат 1990 жылы халык депутаттары съез1 КСРО-нын Президентаетш сайлаган М.С. Горбачевты бдашстен кеттруге жэне жана Одактык шарткакол коюга жол бермеугетырыскан эрекет жасады. 1991 жылы 19 тамыздаеюметбййш Тетенше жагдай женщдер мемлекеттак комитетке (ТЖМК)112

кеш-кеш жарияланды, М.С. Горбачев Кырымда окшаулау жагдайындаусталды, Мескеуге бронды техника мрпзщщ. 1зшше ТЖМК-нш куйреудкенес мемлекеп мен кенестж саяси жуйеш тез каркынмен кулатуды бастапбердкПрезидент Н.Э. Назарбаевтын Семей полигонындагы ядролык сынактаргатыйым салу туралы, ¥лы Отан согысына катысушыларды женеоларга тецест1ршген азаматтарды елеуметпк коргау мен оларга кемектеёушаралары туралы жарлыктары Казакстандагы демократиялык e3repicтердщкерсетюштерше айналды. Алматыда 1986 жылгы 17—18 желтоксандаболган окигаларга байланысты мен-жайларды тупкш кн багалауженш деп арнаулы комиссия курылды.Сейтш, ер1стеген окигалардын кисыны Казакстаннын ез дамуынынтарихи жана кезещне —шынайы егеменш мемлекет куруына барган сайынcepninai каркынмен жакындай тускенш делелдедК1Научно-технический прогресс в СССР / / Статистический сборник. Москва, 1990,60-6.2 Сонда, 146-6.3 Сонда, 84-6.4 Электрификация в современном мире. Москва, 1990, 100-6.5 Палаянц А. Топливно-энергетический комплекс страны в двенадцатой пятилетке// Плановое хозяйство, 1986, №7.6 СССР и зарубежные страны. 1988 г. / / Статистический сборник. Москва, 1980,136-6.7 Сонда, 296-6.8 Научно-технический прогресс в СССР. / / Статистический сборник. 126-6.9 Сонда, 141-6.10Наука и техника современного капитализма. Социально-экономический справочник.Москва, 1987, 9-6.11 Сонда, 14-6.12 Труд в СССР / / Статистический сборник. Москва, 1988, 20-6.13 Сонда, 253-6.14 Сонда, 234-6.15 Сонда, 52-6.16 Народное хозяйство Казахстана за 60 лет. Алма-Ата, 1980. 141-6.; XVI съездКоммунистической партии Казахстана. Алма-Ата, 1976. 36-6.; Народное хозяйствоКазахстана в 1986 г. Алма-Ата, 1987, 181-6.17Сельское хозяйство СССР // Статистический сборник. Москва, 1988, 346—346,148, 272-234-6." Материально-техническая база агропромышленного комплекса Казахской ССР// Статистический сборник. Алма-Ата, 1988, 42-51-6.19 Абылхожин Ж.Б. Очерки социально-экономической истории Казахстана. XX век.Алматы, 1997, 285-6.20 Казахстанская правда, 1991, 14 января.21 Рентабельность и себестоимость сельскохозяйственного производства в КазахскойССР // Статистический сборник. Алма-Ата, 1989, 29-6.22 Сонда, 50-60-6.23Совхозы и колхозы Казахской ССР / / Статистический сборник. Алма-Ата, 1989,52-64-6.24 Сонда.25 СССР и зарубежные страны. 1988 г. / / Статистический сборник. Москва, 1990,226, 231-6.; Совхозы и колхозы Казахской ССР // Статистический сборник, 61—63-6.8-4269И З

26 СССР и зарубежные страны. 1987 г. / / Статистический сборник. Москва, 1989275-285-6.|| Аргументы и факты, 1990, №34.28 СССР и зарубежные страны. 1988 г. // Статистический сборник, 268-6.29 Известия, 1990, 24 июня.30 Плановое хозяйство, 1989, №7, 101-6.31 Гайдар Е. Гибель империи. Уроки для современной России. Москва, 2006, 240-6.32 Сонда, 245-6.33 Известия, 1989, 11 июля.34 Решения партии и правительства по хозяйственным вопросам. Москва: Политиздат,1988. Т. 16. Ч. II. 323-324-6.35 Гайдар Е. Керсет. енбеп, 179-180-6.36 Сонда, 182-6.37 Сонда.38 Шубин А.В. Парадоксы перестройки. Упущенный шанс СССР. Москва, 2005.Сонда, 22-6.39 Гайдар Е. 241-6.40 Сонда.41 Сонда, 239-6.42 СССР и зарубежные страны // Статистический сборник. Москва, 1989, 299-301-6.43 Гайдар Е. 226-6.44 Известия, 1991, 30 июня.45 Аргументы и факты, 1990, №45.44 Гайдар Е. 226-6.47 Известия, 1990, 31 января.48 Куличенко М.И. Национальные отношения в СССР и тенденции их развития. М.,1972, 28-6.49 Национальные отношения. Словарь. М., 1997, 92-6.50 Назарбаев Н.Э. Тарих толкынында. Алматы, 2003, 47-6.51 Kartveli S. Le nationalisme contre les nationalites / / Pouvoirs. P., 1988. N45. P. 69.52 Население СССР по данным Всесоюзной переписи населения 1979 года //П равда.1979, 4 апреля.53 Национальный состав населения СССР. М., 1991, 102-6.54 Андропов Ю.В. Шестьдесят лет СССР. М., 1982, 11-6.55 Конституция (Основной Закон) Казахской ССР. Алма-Ата, 1978, 27-6.56 Burg S.L. Muslim Cadres and Soviet Political Development. Reflection from aComparative Perspective // World Politics. 1984. Vol. 37. N1. P. 43.57 The Current Digest of the Soviet Press. London, 1985. Vol. 37, N. 20. Pp. 20-21.58 Кайдаров A.T. Русский язык как средство межнационального обшения народовКазахстана. —В кн.: Навеки вместе.59 Kreindler I. The Changing Status of Russian in the Soviet Union. / / InternationalJournal of the Sociology of Language. 1982. N33. P. 7.м Дешериев Ю. Закономерность развития и взаимодействия языков в советскомобществе. М., 1966, 369-370-6.; Ханазаров К. Критерии двуязычия и его причины. —Мына ют.: Проблемы двуязычия и многоязычия. М., 1972, 123-6.; Литература и жизнь.М., 1961, 17 декабря.61Карымшанов Т.К. К вопросу о развитии и сближении языковой жизни советскихсоциалистических наций. —В кн.: Нация и национальные отношения. Фрунзе, 1966,27-6.62Dial F. Olzhas Suleimenov: «Az I ja» / / Central Asian Survey. Oxford. 1984. Vol. 3. N1. Pp. 120-121.43 Jones E., Grupp F.W. Modernization and Ethnic Equalization in the USSR I I SovietStudies. Glasgow. 1984. Vol. 36. N 2. P. 172.64 Soviet Muslims: The Kremlin’s Deep South // Economist. London, 1981. Vol. 280.N. 7200. P. 54.114

65 Советский энциклопедический словарь. М., 1981, 878-6.66 Ignatieff М. Blood and Belonging: Journeys into the New Nationalism. New York,1993. P. 145.67 Народное хозяйство СССР в 1975 году. М., 1976, 42-43-6.68 Liebowitz R. Soviet Geographical Imbalances and Soviet Central Asian: GeographicPerspectives on Soviet Central Asia. —London, 1992. P. 134.69 Ahmed Rashid, The Resurgence of Central Asia. London—Karachi, 1995. P. 65.70 Koropeckyj /. National Income of the Baltic Republics in 1970. // Journal of BalticStudies. 1976. N. 1. P. 72.11 Материалы Пленума ЦК КПСС, 23 апреля 1985 г. М., 1985. С. 21.72 Der Aralsee steht vor dem okologischen Aus / / Siiddeusche Zeitung. Munchen. 12.Мдгг 1990. S. 10.75 Сонда.74 He ждать соизволения на правду // Казахстанская правда. 1986, 4 декабря.75 Узшд1 мына кШ: Nasar R. Reflections on the Aral Sea Tragedy in the NationalLiterature of Turkistan // Central Asian Survey. Oxford, 1989. Vol. 8. N. 1. P. 54.76 He снижать накала борьбы / / Казахстанская правда. 1987, 24 мая.77 Carrere D’Encausse Н. La gloire des nations: Ou la fin de l’Empire sovietique. Paris,1990. P. 56.78 Назарбаев H.A. Без правых и левых. М., 1991, 123-124-6.79 Караныз: / / Правда, 1985, 29 марта; Сонда. 1985, 15 декабря; Сонда. 1985, 18декабря.80 Кунаев Д.А. Отчетный доклад ЦК Компартии Казахстана XVI съезду КПК.6 февраля 1986 года. Алма-Ата, 1986, 64-6.81 Simon G. Regionalism in the Soviet Union: Challenge or stabilizing of the SovietSystem? // Journal of Baltic Studies —New York, 1987. Vol. 18. N 3. P. 261.82 Материалы XXVII съезда КПСС. М., 1986, 53-6.81 Сонда, 156-6.84 IVimbush S. The Alma-Ata Riots // Encounter. London, 1987. Vol. 69. N. 1. P. 64.85 Arabia. 1987. N. 66. P. 14,86 Казахстанская правда. 1988, 8 июля; Зан. 1996, 16 казан.87 Заключение Комиссии Президиума Верховного Совета Казахской ССР от 24сентября 1990 г, 2-6.88 Алма-Ата. Декабрь 1986. Книга-хроника (вторая). Алма-Ата, 1992. С. 20; Conflictin the Soviet Union: the Unfold Story of the Clashes in Kazakhstan // A Helsinki WatchReport. 1990, October. P. 5.89 Алма-Ата. Декабрь 1986. Книга-хроника (вторая). 20-6; Helsinki Watch Report. P.14; Бешсцулов Т. Желтоксан ызгары. Алматы, 1994, 9-6.90 Заключение Комиссии... 31-6.91 Сонда, 31-6.92 Кунаев Д. О моем времени. Алма-Ата, 1992, 167-6.93 Козыбаев М.К. «Декабрь 1986 года: факты и размышления». —А., 1997, 14-6.94 Литературная газета. 1990, 28 ноября.95 Алма-Ата. 1986. Декабрь. Книга-хроника. 165-6.96 Алма-Ата. 1986. Декабрь. Книга-хроника (вторая). 48-6.97 Вечерняя Алма-Ата. 1986, 20 декабря.98 Сообщение ТАСС. 1987, 19 февраля.99 Казахстанская правда. 1986, 24 декабря.100 Сонда. 1987, 13 января.101 Правда. 1987, 11 февраля.102 Литературная газета. 1987, 13 мая.103 Казахстанская правда. 1987, 16 июля.,w Wimbush S.E. The Alma-Ata Riots. —In: Kazakistan Olayari. 1987. P. 53.105 Романенко А.З. Геноцид (революция и сионизм). Ленинград, 1989, 73-6.Wimbush S.E. Op. cit. P. 52.115

107 Central Asia and Caucasus Chronicle. London, July 1989. P. 3.108 Правда. 1987, 28 января.109 Галиев А. Наше прошлое и будущее / / Горизонт. Алма-Ата, 1991, 23 ноября.110 Из выступления первого секретаря Алма-Атинского горкома Компартии КазахстанаВ.И. Романова / / Вечерняя Алма-Ата. 1987, 20 октября.111 Асылбеков М.Х., Козина В.В. Казахи (демографические тенденции 1980—90-х годов).Алматы, 2000, 30-6.113 Випсе V. Leadership Succession and Policy Innovation in the Soviet Republics I IComparative Politics. 1979, 18 July. P. 395.1,3 Olcoit M.B. Pastoralism, Nationalism and Communism in Kazakhstan / / CanadianAmerican Slavic Studies. 1983, winter. Vol. 17. N. 4. P. 531.114 Правда. 1987, 28 января.115Ленинские принципы национальной политики КПСС и актуальные задачи интернациональноговоспитания: Материалы республиканской научно-практическойконференции. Алма-Ата, 1987, 10, 38, 103-6.116 Воспитание культуры межнациональных отношений: Материалы республиканскойнаучно-практической конференции. Алма-Ата, 1988, 5-6."7 Сонда, 131, 157-158, 184-6.111 Rothschild J. Ethnopolitics. New York, 1981. P. 3.119 КПСС в резолюциях и решениях съездов, конференций и пленумов ЦК. Т. 15.М., 1989, 643-6.120 Правда. 1989, 25 февраля.111 Ких S. Soviet Federalism I I Problems of Communism. March—April, 1990. N 2. P. 8.122 Совершенствование национальных отношений и интернациональное воспитаниетрудящихся: вопросы теории и практики. Алма-Ата, 1989, 195-6.123 Hanssen В. Kulturens permanens och fordadring I I Nord Nytt. 1973. N. 3—4. P. 36.124 Алимбаев Н А. Изучение теоретико-методологических вопросов этнической историив современной зарубежной этнологии. —Мына гат.: Вопросы этногенеза в современныхзарубежных исследованиях. Алма-Ата, 1988. Вып. 27, 5-6-6.125 Правда. 1987, 4 ноября.126 Кадыржанов Р. Консолидация политической системы Казахстана: проблемы иперспективы. Алма-Ата, 1999, 96-6.127 Кайдаров А.Т. Проблемы развития национально-русского двуязычия в Казахстане.—Мына ют.: Совершенствование национальных отношений и интернациональноевоспитание трудящихся: вопросы теории и практики. 217-227-6.128 История Казахстана: белые пятна. Алма-Ата, 1991, 3-6.129 Труд. 1989, 24 июня; Казахстанская правда. 1989, 24 июня; Известия. 1989, 25июня; Правда. 1989, 25 июня; Прикаспийская Коммуна. 1989, 1 августа.130 Brzezinski Z. La post-communisme et la question nationale / / Politique Etrangere.Paris, 1989. A. 54. No. 4. P. 620.131Сужиков М. Напряженность или гармонизация? (Развитие межнациональныхотношений в Казахстане). Алма-Ата, 1991, 19-6.132BrzezinskiZ. The Grand Failure. Birth and Death of Communism in the XX Century.New York, 1989. P. 87133 Heller M. L’Union undestructible / / Est at Ouest. Paris, 1988. N 5. P. 6.134 Петров В. «Память» и другие / / Правда. 1988, 1 февраля.139 Политические партии и общественные движения современного Казахстана. Вып.1. Алматы, 1994, 63-6.136 Только мы сможем навести порядок в этой стране / / Комсомольская правда.1991, 29 ноября.137 Политические партии и общественные движения современного Казахстана. Вып.2. Алматы, 1994, 12-6.131 Горький вкус сладкого слова «свобода» / / Вечерняя Алма-Ата. 1990, 8 сентября.139 Казахстанская правда. 1990, 16 сентября.116

140 Пономарев В. Самодеятельные общественные организации Казахстана и Киргизии:1987—1991 (опыт справочника). Москва, 1991, 19-6.141 Солженицын А.И. Как нам обустроить Россию / / Литературная газета. 1990, 18августа.142 Комсомольская правда. 1991, 28 августа.143 Уманов Г. Открытое письмо Александру Исаевичу Солженицыну. / / Казахстанскаяправда. 1990, 27 сентября.144 Границы определяет история // Литературная газета. 1990, 3 октября.145 Известия. 1990, 2S сентября; Комсомольская правда. 1990, 3 октября.146 Известия. 1990, 29 сентября.147 Комсомольская правда. 1990, 14 сентября.141 Какого цвета казачья сотня? / / Комсомольская правда. 1992, 1S января.149 Зубков В. Казачество перед лицом истории // Известия. 1992, 22 мая.№Аманов Б. Время, ожившее в слове, может многое рассказать о том, откуда естьи пошло казачество / / Казахстанская правда. 1992, 19 марта151Котов А.К. Восхождение к национальному /к концепции права человека на национальноедостоинство/. Алма-Ата, 1992, 56-6.,и Советская Эстония. 1988, 18 ноября.133 Казахстанская правда. 1990, 28 октября.154 Зиманов С. Документ исключительной важности. Сонда.155Назарбаев Н.д. Гасырлар тогысында. Алматы, 2003, 125-126-6.,и Правда. 1990, 24 ноября.157 Козыбаев М.К. Если по существу... / / Казахстанская правда. 1991, 27 февраля.131 Назарбаев Н.А. Еще жива надежда на здравый смысл и разумную интеграциюсодружества // Альманах Форум. Проблемы содружества. М., 1993, 17-6.159 Казахстанская правда. 1988, 3 сентября.160 Нысанбаев А. О формах взаимодействия институтов гражданского общества сгосударственными органами в Республике Казахстан // Саясат. 2002, №7, 65-6.161 Адилет —значит справедливость // Казахстанская правда, 1989, 27 июня.162 Справочник. Самодеятельные организации и объединения города Алма-Аты. —Алма-Ата. Изд. ОМОН УВД Алма-Атинского горисполкома, 1990, 5-6-6.тМурзалин К.А. Политические традиции в период модернизации: опыт Казахстана// Отан тарихы —2000. —№3—4, 51-6.164Brown В. The Public Role in Perestroika in Central Asia / / Central Asian Survey —Oxford, 1990. P. 90165 Назарбаев H.A. В сердце Евразии. —Алматы, Атамура, 2005, 26-6.166 Материалы Пленума ЦК КПСС. 11, 14, 16 марта 1990 г. —М., 1990, 13-6.167Своя линия. Заметки о XVII съезде Компартии Казахстана // Правда. 1990, 11июня.168Обращение к коммунистам и народам республики / / Казахстанская правда. 1991,11 сентября.169 Абишев М. Движение «Невада—Семипалатинск» / / Простор. 2002. №2.170 Кдрацыз: Политические партии Казахстана. Справочник. —Алматы, 2000.171 Фирсова Н.В. Социально-политические условия возникновения партий и общественныхдвижений в России в конце 1980-х —начале 90-х годов / / Актуальныепроблемы политологии. —М., 2001, 96-6.172 Декларация о государственном суверенитете Казахской Советской Социалистическойреспублики от 25.10.1990 г. / / Ведомости Верховного Совета КазССР. 1990,№44, 408-6.117

E к i н ш iб в л i мЕГЕМЕН КАЗАКСТАННЫН САЯСИ ЖЭНЕеЛЕУМЕТИК-ЭКОНОМИКАЛЬЩ ДАМУЫEipimui тар ayКОГА М ДЫ САЯСИ Ж АЦГЫ РТУДЫ Ц ЖАЦА УЛПСШ Е КОШУ1. КАЗАКСТАННЫ Н Т0УЕЛС13Д1ПН ЖАРИЯЛАУK a3ipri замангы Казакстан мемлекет! - 6iperefi тарихи окигалардынбарысында калыптасты. 1917 жылгы Казан революциясынан кейш Казакстанаумагында саяси автономия —Казак Автономиялык Кенестж СоциалистжРеспубликасы дуниеге келдь Одак курамындагы Казак республикасы1937 жылгы Конституция бойынша жумысшы жене шаруа социали с т а мемлекет! болып есептелдь 1978 жылгы Казак КСР Конституциясындаол «жумысшылардын, шаруалардын жене интеллигенциянын, республиканынбарлык улттары енбекиллершщ epKi мен мудделерш бщдНрет1н социалисттк жал пыхал ыктык мемлекет» деп жазылды. Осы айтылганнанКазакстаннын КСРО деп аталатын мемлекет шиндеп мемлекетсаналганы айкын кершеда. Одан ep i мемлекетпн таптык меш атап керсетицц.Казакстанды мемлекет деп тану ушш непзп peciMai белплерц атапайтканда ез аумагынын, Жогаргы Кенесшщ (Парламенттщ), Уюметгщ,сот жуйесщщ, азаматгыктьщ жэне мемлекетпк рамхздердщ болуы сакталды.1с жузшде одактык органдардын шешштен аумактык езгеру1 мумкшболды (мысалы, Оцтусйк Казакстаннын 6ip белт кезшде Казакстан халкынынкелгсушаз 0збек республикасына берйцц"). Казак КСР КонституциясыКСРО Конституциясынын кеилрмеа дерлж едц. Казак КСР ЖогаргыК енеа кабылдаган зандар одактык зандардын непзщде ез1рлендь КазакК СР YKiMeii езш щ кызметш демократиялык централизм принцип! бойынша,ягни одактык ушметке се заз багыну непзшде жузеге асырды.Кос азаматтык —республиканын жене КСР Одагынын азаматгыгы кабылданды.М емлекеттшктщ баска да нышандары одактык мемлекетке уксасболды. Ш ын мешнде Казак KCP-iH мемлекет, дербеетт, теуелаздт женеегемендш бар саяси уйым деп есептеуге непздеме жок еда.КСР Одагы ыдыраганнан кейш гана Казак KCP-i дербес, егемещцмемлекетке айналды. 1991 жылы Казакстаннын теу ел азд т жариялангансеттен бастап бес жыл бойына мемлекеттшктщ H eri3ri нышандарынын118

калыптасу барысы журдг. XX гасырдын 90-жылдарынын басында Еуразиякурлыгынын улан-байтак аумагында социалиста деп аталган 6ip мемлекетгж-кукьжтьжжуйе сапалы epi мазмунды езге 6ip мемлекеттж-кукьжтыкжуйемен ауысты. Бул КСР Одагы ыдыраганнан сон жене бурынгыодактас республикалардын непзшде дербес егемешп мемлекеттер курылганнанкейш жузеге асты. BipHenie жылдын шйнде тарихта ете сирек кездеceTiHeKi окига орын алды. BipiHuiici, куд1рета астам держава деп есептелткелген одактас мемлекет 6ip сетте кулады. EKiHuiici, 6ip федеративтж мемлекеттщорнында 15 дербес мемлекет курылды. Соган сейкес ecKiHi ысырып,онын орнына жана турпатты мемлекет пен жана кукыктык жуйешжасактаудын объектива каж еттт пайда болды.Казакстанда социалиста мемлекет аппаратын ыгыстыру б1рнешежылдар бойына erri жене непзшен 1993 жылдын аягында КазакстанРеспубликасынын Жогаргы Кецесшщ езш-ез1 таратуымен жене халыкдепутаттары KeHeci жуйесшщ жойылуымен аякталды. Жогаргы Кенес пенхалык депутаттарыныц жергшкп KenecTepi мемлекеттж еюметтщ жогарыдантеменге дейшп барлык органдарын (азаматтар сайлаган аудандыксоттардын судьяларынан баска) жасактагандыктан, Казакстанда Кенестержуйесш жою мемлекетак органдарды уйымдастыру мен олардын кызметшщбурынгы кенестак кагидатынан бас тарту дегенцц бодйрд1, мунын e3iоларды Ty6ipiMeH кайта куруга жетюздь EcKi аппаратгы ыгыстыру ерекшеелеуметтж-саяси щиелетсиз, жана конституциялык кужаттар непзшдежене соларга сейкес журпзщдь«Казак Кенестак Социалиста Республикасынын Мемлекетак егемещцНтуралы Декларация» 6ipiHini конституциялык акт болып табылады.КазКСР-iHiH 1991 жылгы 10 желтоксандагы зацымен Казакстан Республикасыболып кайта аталуына байланысты кужат «Казакстан РеспубликасынынМемлекетак егемендт туралы Декларация» деген жана атаугаие болды. Ka3ipri кезде Декларацияны багалауда eKi устаным орын алыпотыр. Ыреулер: ол Казакстаннын мемлекеттак курылысына кандай да болсынелеуда езгерхстер енпзген жок, сондыктан теуелйз жене социалистакемес мемлекет идеялары баяндалган акта болып есептеле алмайды деппайымдайды. Екшип б1реулер1 Декларация теуелйзджта жене мемлекетдамуынын социалистак емес жолынын бастауын калады. Кужатта социалистакфедеративтж мемлекеттщ принцишн, уйымдастырылу тертаб1 менкызметш терюке шыгарган ережелер баяндалган жене ол бурын орын алмагантын жаналыктарды усынды деп есептейдьДекларация Казак КСР-шщ Мемлекеттж егемендтн жариялады.КазКСР-i 1978 жылгы КазКСР Конституциясы бойынша зан жузшде егемешпмемлекет болды, алайда КазКСР-iHiH егемендж кукыктары КСРОдагынын егемендтмен шектедщ. Конституциянын 73-бабында «КСРОзандарын КазКСР-iHiH аумагында орындау мщцета» деп атап керсетшген.Ал Декларация бойынша «Казак KCP-i ез аумагында Республиканын егемецщкукыктары мен Конституциясын бузатын Одактын зандары мен онынжогары органдарынын баска да акталершщ колданылуын токтата туругакукылы» делшген болатын. Казак KCP-iHiH аумагында, онын ез ерюменОдакка берген меселелерш коспаганда, Казак КСР Конституциясы мен119

зацдарынын устемдш орнатылды. Баскаша айтканда, Декларация К,азакстанныцдербес Конституциялык заннамасына непз калады.Казак KCP-iHin мемлекеттж еюмет органдары Декларация кабылдангангадейш КСРО мемлекеттж еюмет органдарынын курамдае белшболды. КСРО Жогаргы Кецесшен бастап селолык, ауылдык Кецестергедейшп Кенестердщ барлык буындары мемлекетгж еюметтщ б!рынгайжуйесш курады. Кенестер жуйесше юрмейтш мемлекеттек органдардындербес уйымы туралы айтылмады. Декларацияда «Казак KCP-i Республикадагысаяси, экономикалык, елеуметпк жене ултгак-медени курылыска,онын еюмшшк-аумактык курылымына байланысты барлык меселелерд1дербес шешеш, мемлекетпк еимет пен баскару органдарынын курылымымен кузыретш айкындайды» деп жазылган. Казак КСР-ш щ 1978 жылгыКонституциясында мемлекетпк еюметтщ б1рлт принцип! орныктырылды.Букш мемлекетпк билж Казак KCP-iHiH саяси непзш курайтын халыкдепутаттары KenecTepi аркылы жузеге асырылды. Барлык баска мемлекеттекоргандар Кенестердщ бакылауында жене оган есеп 6epin туратынболды. Kepin отырганымыздай, мемлекеток еюмет б и л тн белу туралыецпме де болган жок. Декларацияда болса: «республикада мемлекетокеюмет билш оны зац шыгару, аткару жене сот б и л тн е белу принцишбойынша жузеге асырылады» деп жазылган.Казак KCP-iHin меншжте iiuKi ecKepi болмады. Республиканын мемлекеттеккаушаздж жене iiuKi icTep органдары Одактыц тшете органдарынынб е л т болды жене республиканын жогары мемлекеттек органдарынабагынбады. Ал мунын e3i республиканын егемендт жок екешнщ елеул1керсетюштершщ 6ipi ед1 Декларацияга жасалган e3repicTe былай деп туражазылган: Казак KCP-i Жогаргы К енеа мен Казак KCP-i Президентшебагынатын жене солардын бакылауында болатын ез iniKi аскерлерш,мемлекеттек каушаздж жене ш ш icTep органдарын устауга Казак KCP-iтолык кукыкты.Декларацияньщ келтершген ережелер1 онын Казакстанда социалистекмемлекеттек машинаны ыгыстыруга, демократиялык кукьжтык мемлекеткуруга жене одактык мемлекетгеп езшщ мертебесш тубегейл1 езгертугенепз калаганы туралы корытынды жасау ymiH жеткшкте непздеме берёдЕСейтеп, «Казакстан Республикасынын Мемлекеттек егёмецщп туралы Декларацияныц»кабылдануы дербес, егемен Казакстан мемлекетен курудынHeri3iH калады. Ол Казакстан Республикасынын дербес Конституциялыкзандарынын алгашкы конституциялык кужаты болды.1991 жылгы 10 желтоксанда «Казак Кенестж Социалистек Республкасынын атауын Казакстан Республикасы деп езгерту туралы» Казак KCPiHinЗаны кабылданды. Зан конституциялык деп аталмаганымен ic жузшдеосы мазмунга сай ед1, ейткеш 1978 жылгы Казак КСР Конституциясында«конституциялык зан» деген угым мудде жок болатын. Бул зан социалистекмемлекетп тарату ушш кукыктык непзш корытындылады. Зан мемлекетпнменш таптык устаным тургысынан емес, еркениеттж тургыдан багалады.Казакстан халкы жумысшы табына, шаруаларга жене зиялы кдуымга белшбедо;ал «Казак Кецестж Социалистек Республикасы социалистек жалпыхалыктык мемлекет ретенде* (Казак КСР Конституциясынын 1-бабы)солардын epKi мен муддедерш бйшрдд. Жана Зан таптар мен елеуметтж120

жжтерда ayызга алмай, букш халыктын атынан кабылданды. Зан халыктын«03iH~©3i билеу, адам кукыктары мен бостандыктарынын мызгымайтындыгына,когамнын саяси жене идеологиялык алуан турлшгше непзделгендемократиялык, теуелаз, бейбшшл, кукыктык мемлекет куруга»умтылысын басшылыккаалды. Заннан келпршген уз1нд1де «социалистж»мемлекет TeTiriH жою кажегпп туралы идеялар гана емес, сонымен 6ipreмемлекеттщ уйымдастырылуы, кызмеп жене онын мщдеттер1 принципшVy6ipiMeH езгерту идеялары да баяндалган. Мунда бурынгы Казак KCP-iдемократиялык жене кукыктык емес epi теуедщ мемлекет екендш жанаматурде мойындалады. Зан Казак KCP-iH Казакстан Республикасы деп кайтаатады. Ол тшсп взгерютер енпзу, атап айтканда, «Казак KCP-iHiH Мемлекетпкегемендщ туралы Декларацияга» взгерютер енпзу кажеттшн керсетп.1991 жылгы 10 желтоксандагы Зан кабылданган сеттен бастап, кужат«Казакстан Республикасынын Мемлекетпк егемендш туралы Декларация»деп аталды.Казакстан Республикасынын Жогаргы KeHeci 1991 жылгы 16 желтоксандакабылдаган «Казакстан Республикасынын Мемлекетпк теуелаздт туралы» Казакстан Республикасынын Конституциялык Заны тарихикужат болды. Зан КСРО-нын кулауына байланысты кабылданды женеКазакстан Республикасынын Мемлекетпк теуелаздтн жариялады. ЗацнынKipicnecinae Казакстан мемлекет басшылыкка алуга тшс Казакстанмемлекетшщ кукыктык принциптер1 баяндалды. Оларга Жалпыга б1рдейадам кукыктары декларациясында, халыкаралык кукыктын жалпы журттаныган езге де нормаларында баянды етшген жеке адамнын кукыктарымен бостандыктарынын, казак ултыныц взш-ез1 билеу кукыгынын басымдыгынмойындау, азаматтык когам мен кукыктык мемлекет куру, бейбшшлсырткы саясатты жузеге асыру жатады.«Мемлекеттж теуелаздж туралы» Конституциялык Зан бойынша КазакстанРеспубликасы твуелс1з, демократиялык жене кукыктык мемлекетдеп танылды. Тёуелаз мемлекет репнде Казакстан Конституциялык зангасейкес ез аумагында букш еимет бшпгш толык иеленед1, iшкi жене сырткысаясатты дербес белгшеп, журпзедг Демократиялык жене кукыктыкмемлекегп куру стратегиялык максат болып табылады. Конституциялыкзанда мемлекеттж теуелздзджтщ манызды принцип! орньжтырылды.Казакстан Республикасынын букш аумагында онын Конституциясы мензандары колданылады. Конституциялык зацньщ мундай ережесш КСРОдагынын кулауымен жене онын Конституциясы мен занщарынын Казакстанаумагында колданылуын токтатуымен тусщщршда. Казакстан Республикасымойындаган халыкаралык кукык нормалары Конституциялыкзан бойынша калыптасатын улттык кукыктык жуйенщ бастау кез1 болыптабылады. Казакстаннын елемдж когамдастыкка Kipyi ymiH бул ереженщзор манызы бар. Конституциялык зан мемлекетпк егеменджтщ баска 6ipманызды принципш де орныктырды. Казакстан Республикасынын аумагыKa3ipri шекараларында б^ртутас, белшбейпн жене кол сугуга болмайтынаумак деп жарияланды. Мемлекетпн баска мемлекеттермен езара катынасынынHeri3ri принциптер1 онын теуелаздтнщ елеул1 белпс1 болыптабылады. Конституциялык занда Казакстан Республикасы езшщ барлыкбаска мемлекеттермен езара катынасын халыкаралык кукык принциптер1121

бойынша курады деп жазылды. Озшщ мемлекеттж тэуелстздшн баскамемлекеттердщ тануы ymiH Казакстан Республикасынын ашык екешжарияланды. Мемлекеток егеменджтщ аталмыш принциптер1 тэуелазКазакстан кызметшщ нейзйне алынды жэне алгашкы куннен бастап жузегеасырыла бастады.«Мемлекетпк тэуелаздж туралы» Конституциялык Заннын б1ркатарepeжeлepi Казакстан Республикасынын халкы мен азаматтарынын мэрте-6eciHe арналды. Тарихи тагдыр ортактастыгы казак ултымен 6ipiKTipreHбарлык улттар азаматтарынын жиынтыгы болып табылатын Казакстан халкынынаныктамасы келприщ. Казакстан халкы республикада егеменджтщб1рден-б1р neci жэне мемлекеток билжтщ кайнар K03i болып табыладыжэне ол оны тжелей де, ёздерЗ сайлайтын мемлекеток органдар аркылыда жузеге асырады. Зан Казакстан халкын таптарга белмейда, кайта оныэлеуметпк тургьщан б1рынгай, тутас кубылыс репнде карайды. Халыктыбулай тусшудщ зор манызы бар, ейткеш халыктын 6ip элеуметпк тобыекйпй? елеуметтж тобына карама-карсы койылмайды, кайсыб1р топкасаяси-кукыктык жэне баскадай артыкшылыктар беришейдт Конституциялыкзан мемлекеток егеменджтщ манызды элеменпн —ез азаматтыгыныцболуын баянды erri. Республиканын барлык азаматтары ездершщултына, устайтын дайще, кандай когамдык б1рлестжке жататынына, тепне,элеуметок жэне мушктж жагдайына, шугылданатын кызметше, тургылыктыорнына карамастан б1рдей кукыктарды иелешл, б1рдей м1ндеткершктеболатыны мойындалды. Азаматтык тен кукылыкка кол сугушылыктьщзан бойынша жазаланатыны ерекше атап керсетщщ.Казакстаннын аумагын патшалык самодержавие кезещнде де, кенестжуакытта да кептеген казактар тастап кетуге межбур болды, олар каз1рбаска мемлекеттерде турып жатыр. Конституциялык зан олардын КазакстанРеспубликасынын азаматтыгын алу кукыгын мойындады. Конституциялыкзан Казакстан Республикасынын аумагында туратын шетелдж азаматтаргажене азаматтыгы жок адамдарга катысты да кезкарасы н быуцрщ.Олар Конституцияда белгшенген кукыктар мен бостандыктарды пайдаланады,м1ндеткерлжте болады, зандар мен мемлекетаралык шарттарды (мемлекетез? алып тастаганнан баскасын) колдана алады. Конституциялыкзан казак ултынын жене Казакстанда туратын баска улттар екщдершщмедениетш, салт-дэстурш жене тш н кайта еркендепп, дамыту, улттыккад1р-касиетан ныгайту мемлекеттщ мшдета болып табылатынынмойындады.«Мемлекеток теуелаздж туралы» Конституциялык Занда мемлекетпкбилж органдары хакында б!ркатар жана кукьжтык нормалар баяндалды.Декларациянын мемлекеток егемендж, мемлекеток билак туралы ережелершжангырта отырып, Конституциялык зан, Декларацияда керсеплгешндей,тек Жогаргы Кенеспн гана емес, сонымен 6ipre Казакстан РеспубликасыПрезидентшщ де халык атынан сейлеу кукыгын баянды етп.Казакстан Республикасынын Конституциялык Соты —Конституциянысот аркылы коргайтын жогары орган болып танылуы езалдына жана ережеболды. Казакстан Республикасынын Конституциялык Соты 1992 жылыкурылып, 1995 жылга дейш жумыс гстедЕ122

Конституциялык зацга сейкес жер жене онын койнауы, су, e y e кещс-Tiri, еамдактер мен жануарлар дуниеа, баска да табиги ресурстар, экономикалыкжене гылыми-техникалык елеует Казакстан Республикасынынайрыкша менпипне берилл. Аталмыш объектшердщ 6 e p i Казакстан Республикасынынмемлекетпк теуелаздшнщ непзш курайды. КСР ОдагынынeMip c y p y i кезещнде аталмыш табиги ресурстардыц 6 e p i одактыкоргандардын карамагында болды, бул органдар оларды ез калауыншаиелендь Казакстан Республикасынын теуелаз мемлекет MepTe6eciHe сайкелетан дербес экономикалык жуйеа болуга тшс. Конституциялык зандаКазакстаннын экономикалык жуйеа менппктщ алуан турлерше женеонын барлык нысандарынын тещйгше непзделеташ керсетищ. МунынMBHici мемлекетак менпйкпен катар жеке менппк те мойындалды дегенсез. Теуелаз мемлекет ретанде Казакстан Республикасынын езшщ каржынесие,акша, салык жене кеден жуйесш куруга, сондай-ак езшщ алтынкорын, алмаз жене валюта корын куруга кукыгы бекшдщ. Сейтап Конституциялыкзан жана теуелаз мемлекет курудын непзш калады, онынбасты нышандарын айкындады.Конституциялык занда мемлекеттак теуелаздшп коргауды уйымдастырумеселелерте ерекше кещп белшеда. Казакстан Республикасы езшщтеуелазд т мен аумактык тутастыгын коргау максатында дербес карулыкуштерш курады жене ез аумагында ескерлердь кару-жарак пен техниканыорналастыру меселелерш шешедо.1993 жылгы 28 кантарда Казакстан Республикасынын Жогаргы KeHeciтеуелаз, егеменд! Казакстан мемлекетшщ тунгыш Конституциясын кабылдады.Ол жана теуелаз мемлекетпн орнауында жене Республика зандарыныцкалыптасуында белгш 6ip тарихи рел аткарды.Когамды тубегейл! кайта курудын кажеттшп жана Конституцияныездрлеущ талап ета, ол 1995 жылгы 30 тамыздагы республикалык референдумдакабылданды. 1998 жылгы 8 казанда Казакстан Республикасы Президентшщбастамасы бойынша Парламент Конституцияга Парламенттщеюлетактерш, когамдык ем!рдщ демократиялык непздерш кенейткенжиырмага жуыкезгерютер мен толыктырулар енпзда. Президент Н.Э. Назарбаевтынбасгамасымен 2007 жылгы 21 мамырда Республика Парламента«Казакстан Республикасынын Конституциясына езгерютер мен толыктыруларенпзу туралы» Зан кабылдады. Зан когамдык курылыска бйркатарелеуш езгерютер енпздк Парламенттщ еюлеттактерш кенейта. 1995 жылгыКазакстан Республикасынын Конституциясы юрюпеден, тогыз бел1мненжене 98 баптан турады. Конституция бойынша Казакстан Республикасыезш демократиялык, зайырлы жене елеуметпк мемлекет ретандеорныктырады. Адам жене онын eMipi, кукыктары мен бостандыктары мемлекеттщжогары кундылыктары деп жарияланды. Казакстан Республикасыпрезидентак баскару нысанындагы б1ртутас мемлекет болып табылады.Конституция бойынша халык мемлекетак билжтщ б1рден-б1р бастауыболып есептеледа жене оны такелей республикалык референдум, еркзн сайлауаркылы, сондай-ак езшщ билiпн мемлекетак органдарга беру жолыменжузеге асырады. Мемлекетак билж Конституция мен зандар непзшдеонын зан шыгарушы, аткарушы жене соттармактарына белшу1 принципшесейкес жузеге асырылады. Билжтщ бул тармактары тежемелж e p i тепе-123

тецшк ж уйесш пайдалана отырып, 6ip-6ipiMeH езара байланыста ic-кимылжасайды. Конституция идеологиялык, саяси ералуандылыкты жариялады,ол турл1 саяси партиялар мен когамдык б1рлест1ктер куруга мумюндпсбередь Мемлекетпк ж ене жеке менипкп мойындау epi тен дереж еде коргаутуралы ереже елеул1 ереже болып табылады. Ж ер ж ене онын койнауы,суы, eciMaiKTep мен жануарлар дун и еа, баска да табиги ресурстар мемлекетпнм ен ш тн д е саналады.Конституцияда жердщ занда белгшенген непздерде, шарттар меншектерде жеке менппкте де болуы мумкш eKeHi керсетшген. Осы ережегесейкес жер кодека кабылданды, онда жердщ жеке менипкке 6epLnyiкезде лдкКазак тш мемлекетпк пл болып табылады. Мемлекет Казакстан халкынынтщдерш уйренуге жене дамытуга жагдай тугызуга камкорл ык жасайды.Конституцияда азаматтык алу жене оны токтату туралы, азаматтардынжекебасылык, экономикалык, саяси, елеуметпк жене медени кукыктарымен бостандыктары, сондай-ак олардын м1ндеттер1 туралы нормаларбаяндалган. Азаматтардын кукыктары мен бостандыктарын 1скеасырудын материалдык, саяси жене заннамалык кетлдактерше, сондайакултаралык келгсэдда камтамасыз етуге ерекше кецш белшедь Кос азаматтыккажол бертмёйда.Казакстан Республикасынын Конституциясы мемлекетпк органдаржуйесш, олардын екшетпктерш орныктырды. Олардын 6epi б1рынгаймемлекетпк бшпкп курайды. Ол Казакстан Республикасынын Конституциясымен зандары гаизщде жузеге асырылады.Казакстан Республикасы Конституциясынын жогары зандык куипбар. Президёттщ барлык зандары, жарлыктары, YKiMerriH каулылары,барлык мемлекетпк органдардын баска да нормативпк кукыктык aicruiepiонын нормаларына непзделуге, оган кайшы келмеуге тшс. Азаматтар ездеpiHinкукыктары мен бостандыктарын Конституцияныц -mien ережелершесуйене отырып, сот пен баска да органдарда коргауга кукылы. Ал мемлекетпк органдар даулы меселелердц шешу кезщде Конституциянын нормаларынколдана алады. Казакстан Республикасынын халыкаралык шарттарыКонституцияга кайшы келмеуге тшс.Казакстан Республикасынын 1995 жылгы Конституциясы республикакызметшщ жана ipre.ni принциптерш тунгыш рет тужырымдады, олардынжана мемлекет пен когамды куруда жене онын кызмепнде айрыкша манызыбар. Ka3ipri барлык саяси, когамдык б1рлеспктердщ, сонын шйнде оппозициялыкб1рлеспктердщ де кызмеп аталмыш максаттарга кол жетказугебагытталуга тшс. Улттык каушазджке жаЬандык Kayin т е н т турган жагдайда,саяси, дани экстремизм мен ланкеепк жагдайында муны мемлекетпк органдар мен когамдык б>рлеспктердщ мемлекеттщ турл1 мшдеттершжузеге асырудагы езара ic-кимылынын кен аясында карау керек. Мемлекетпнэкономикалык дамуы ipreAi принциптершщ 6ipi болып табылады.Мемлекетпк экономикалык катынастарды ырыктандыру экономиканыретке келт!р1п отыратын мемлекетпк тепкпн жоктыгын бщщрмейда. Экономикалыккатынастарды реттеу тутастай алганда экономиканын дамуынажердемдеседь Мемлекетпк мещхик тек онын кожайындарынын мудцелер?уицн гана пайдаланылып коймай, сонымен 6ipre букш когамнын эконо-124

микалык дамуына да кызмет етуге тшс. Мемлекет пен когам осы елеуметтж-экономикальщсананын енпзшуь калыптасуы багытында жумысicTeyre тшс. Сойт1п, мемлекетте уйымдастыру мен оныц кызметшщ жанапринциптер! конституциялык тургыдан орныктырылды.2. МЕМЛЕКЕТПК КУРЫЛЫСКазакстан Республикасындагы баскару формасы. Казакстандапрезиденттж баскару формасындагы республикалык жуйе орныктырылды.Мынадай конституциялык ережелер: мемлекеток билжтщ 6ipfleH-6ipбастауы ретендеп халык; мемлекеток билжтщ зан шыгарушы, аткарушыжене сот тармактарына белшу1; халык кабылдаган Конституциянын устемдт мен жогары зандык куш!.Казакстан халкы Парламенто тжелей (М ежшс) жене ез екшдер1аркылы (Сенат) курады. Казакстан Парламенте екшджте орган ретенде заншыгарушылык урщсте езшщ конституциялык екшеттжтер! шепнде жузегеасырады.Казакстан Республикасынын Конституциясы азаматтардын кукыктармен бостандыктарды кажетте саяси, материалдык, рухани сураныстарынканагаттандыру уш!н оларга осы кукыктар мен бостандыктарды жеткшжтедережеде кен шенберде бередь Сайлау зандары екшджте органдаргадепутаттар сайлауга халыктын айтарлыктай б ел тн щ катыса алуы уипнжагдай жасайды. Казакстан Республикасынын Конституциясы халыктымемлекеттж билжтщ б!рден-б!р бастауы деп жариялап кана коймай, сонымен6ipre халыктын егемещипн icKe асыру ymiH кукьжтык непзде калайды.Халык ен жогары зандык куш! бар актшерд! кабылдауга кукылы. Конституциягасейкес халык пен мемлекеттщ атынан сейлеу кукыгы КазакстанРеспубликасынын Президенте мен Парламентене тиесш!. Президент сияктыПарламент халык атынан сейлей отырып, халыктын epKi мен мудделершб!лд!ред!. Тек осы тургыда гана халыктын атынан сейлеу конституциялыкнепзде болып табылады. Мемлекетпк билжтщ езше бершген екшеттжтершенбершде езшщ уш тармагы аркылы жузеге асырылуы билжте озбырлыкпенпайдалануына муммндж бермейд! жене сол аркылы мемлекеттекоргандардын демократиялык бастаулар непзшде жумыс icreyiH камтамасызетедь Зан шыгарушылык кызмет —Парламенттен айрыкша кукыгы. Конституциядакезделген айрыкша жагдайларда гана Президент зан шыгарушылыккукыкты пайдалана алады. Аткарушы бшпк зан шыгарушылык мшдеттерд!жузеге асырмайды. Бул сот органдарына да катысты.Республикалык баскару жуйеа мурагерлж билжте немесе мемлекеттекбилжте узак уакыт бойына иеленуд! мойындамайды. Президент жалпыгаб1рдей, тен жене тете сайлау непзшде жасырын дауыс беру аркылы бесжыл мерз!мге сайланады. Белгш! 6ip тулга катарынан eKi мерз!мнен кепуакытка Казакстан Республикасынын Президенте болып сайлана алмайды.Мундай шектеу Казакстан Республикасынын Тунгыш Президентшеколданыл майды.М ежшс депутаттары бес жылга сайланады. Сенат депутаттарыньщ6ip бел!и уш жылга, екшпп 6ip белш алты жылга сайланады. Мвслихатка—жергшкте екшджте органдарга депутаттар терт жылга сайланады.125

Конституция бойынша мемлекёттш кызметте жас ineri белгшенген.Мундай тертш мемлекетак аппарат кадрларын жанартып туруга, белгш6ip дэрежеде бюрократизмд1 жоюга жене токырауга кедерп жасаугамумкшдж бередь Окшджта органдардын дуркш-дуркш жанарып туруы,кадрлардьщ езгертшу! мемлекетпк аппаратты алдынгы буыннын баскарутежгрибейне сын квзбен карауга, гылым мен практиканын уздж жетас-TiKTepiH мемлекетак eMipre енпзуге багдарлайды.Мемлекетпк баскару жуйей халыктын ерж-жнерше непзделедк Олмемлекетак органдарды азаматтардын кукыктарын, бостандыктары мензанды мудделерш коргауга, оларды мемлекетпн мудделердмен кещепругебагдарлайды. Бул орайда адам кукыктарыныц, бостандыктарынын басымдыгыкамтамасыз етшуге тию. Мемлекет Конституция бойынша такелейкезделген жагдайларды коспаганда, адамнын, азаматтын кукыктары менбостандыктарын шектей алмайды. Адам мен азаматтын кукыктары менбостандыктарын тек зандар гана uieKTeyi мумкш жене ол тек конституциялыккурылысты коргау, когамдык тертапта, адамнын кукыктары менбостандыктарын, тургын халыктын денсаулыгы мен адамгершшк келбетансактау кажеттап максатындагы кажетта мелшерде гана шектеу1 мумкш.Кукыктар мен бостандыктарды айрыкша жагдайларда зан, ягни Парламенткабылдайтын, бeлгiлi 6ip жагдайларда Президент кабылдайтын нормативтаккукыктык акт непзшде жене соган сейкес шектеу мумкгндш кездедедьКонституциялык курылысты коргау, когамдык тертапта сактау дегенжелеумен адам мен азаматтын кукыктары мен бостандыктарын баска ешкандайзацасты актамен шектеуге болмайды. Конституция когамдык адамгершшкнормаларын коргайды. Адамгершшк нормалары кукыктык нормаларсиякты дел жене реймд! турде айкындалмаган. BipaK соган карамастанолар кукыктык нормаларды калыптастырудын Heri3i болыптабылады жене когамдык ещрдщ туШйШ элемещтер1 ретанде кызмет етедьКогамдык адамгерщшк нормаларын Конституциялык тургыда коргауКазакстандагы республикалык баскару жуйесшщ Ьщпкта сипатыньщжогары денгейдеп KepiHici болып табылады.Казакстанда президенттж институты КСРО-нын кулауынан 6ipHeineай бурын калыптаса бастады. 1990 жылгы 24 сеу1рде Казак КСР ЖогаргыKeneci Казак KCP-iHiH Президента лауазымын белгшеу жене Казак KCPiHiHКонституциясы на тапста езгер1стрр енпзу туралы Зан кабылдады. Занмемлекеттак билжтщ жогары органдарынын жуйейнде Президенттщ мертебейн,сондай-ак онын екшеттжтерш белгшедь Конституциялык мешбар бул Занда мемлекетак билжта белу туралы ецпме болган жок. Булкезде Кецестердщ жаппай б и л т сакталган едь Ол былай турсын, Президентке«халык депутаттары Кенейнщ толык билi пн жузеге асыруына жердемдесу*(Казак KCP-i Конституциясынын 114-3-бабы) м1ндета жуктелдгЖогаргы Кенес мемлекетак ещрДЩ барлык меселелерш шешуге peciMfliкукыгы бар жогары мемлекетак орган болып калды. Казак КСР ТунгышПрезидентш Казак КСР Жогаргы Кенейнщ жасырын дауыс беру жолыменсайлады. Президент болып Н.Э. Назарбаев сайланды. Президент кебшесеКазак КСР Жогаргы Кенесше теуелд1 болды. Онын устше Казак KCPiHiHПрезидента Елбасы (республиканын Басшысы) деп аталганымен, егемешц,теуелйз мемлекеттщ Басшысы болмады, вйткеш Казак KCP-i126

Президентшщ ic-кимылдары мен екшеттжтер! КСРО Жогаргы Кенеамен КСРО Президентшщ кузыретемен шектелдкКазак КСР Президентшщ мундай жай-куй КСРО таратылганга,Казак KCP-iHin Мемлекеток егемендш туралы Декларация кабылдангангадейш созылды. Алгашкы кезенде Казак КСР Жогаргы Кецесшщтолык б и л т, езшше 6ip парламенттж республика туралы айтуга болатынедк Ол кезде Казак КСР Конституциясында кейшнен одан epi дамытылганережелер баяндалды. Оларга, атап айтканда, тыйым салу кукыгы, КазакKCP-iHin жогары мемлекеток билж пен баскару органдарынын езара icкимылынкамтамасыз ету жешндеп екшетоп, республика YKiMeTi актшеpiHiHколданылуын токтата туру жатады.Казакстан Республикасынын теуелаздт жарияланган сеттен бастаппрезиденток институты калыптасуынын екшпп кезещ басталады. Булкезендеп басты нерсе —Президент теуелаз мемлекеттщ басшысына айналды.Осыган байланысты одактас органдармен, ecipece КСРО Президентеменезара катынасына байланысты екшеттжтер кейшге ысырылды,ейткеш енддо кун тертебшде ондайлар болмады. Мемлекеток билжтщзан шыгарушы, аткарушы жене сот тармактарына белшу! принципшщорныктырылуына байланысты Президент мемлекеттщ Басшысы гана емес,сонымен 6ipre республиканын аткарушы билшнщ де Басшысы деп танылды.Казакстан Республикасынын 1993 жылгы Конституциясы Президе н т мемлекеток билжтщ аткарушы тармагына енпздк Сейтш КонституцияПрезиденттщ мертебесш еларетте. Казак КСР КонституциясыныцПрезидент «жогары мемлекеток билж пен баскару органдарынын езараic-кимылын камтамасыз етедЬ> деген epeжeлepi 1993 жылгы Конституциядаболган жок, онын есесше Жогаргы Кецестец устанымдары мен екшеттж-Tepi кушейтшдк Казакстан Республикасынын Жогаргы Keneci теуелазмемлекеток б1рден-б1р зан шыгарушы жене екшджте органы на айналды.Казакстан Республикасы Жогаргы KeHeciHiH кузырете шын мешнде шекci3болды. Демек, 1993 жылгы Казакстан Республикасынын Конституциясыкуште зац шыгарушы билж устанымында турды. Мундай жагдайдакандай да болсын куште президенток билж туралы айту орынсыз болатын.Ол аткарушы билжке байланды. Сондыктан Казакстан Республикасынын1993 жылгы Конституциясында Президенттщ жогары мемлекеток билжоргандарынын езара ic-кимылын камтамасыз ету кукыгы туралы ережелерболган жок.Президенток баскару формасына карай алгашкы елеую кадамдыКазакстан Республикасынын Жогаргы Кенеа 1993 жылгы желтоксанда,Президентке зандар кабылдау кукыгы бершген кезде жасады. Президенткезан шыгару екшеттегш уакытша беру туралы зан кабылданган сетген,Казакстан Республикасында президенток баскару формасынын калыптасуypflici басталды. 1995 жьшгы Конституция Казакстанды Президенток баскарунысанындагы 6ipTyrac мемлекет деп жариялады. Президенток баскарунысаны мынадай сеттермен сипатталады.• Президент —мемлекет Басшысы.• YKiMeT езшщ букш кызметенде Президенттщ алдында жауап берещ,тек Конституцияда кезделген ретте гана Парламентке есеп беред1.• Президент Ук1мет мушелерш тагайыршайды.127

• Президент ез калауы бойынша Уклмет мушелерш кызметтенбосатады.• Президенттщ Парламент кабылдаган зандарга тыйым с алуга кукыгыбар.• Конституцияда кезделген ретге Президент зандар, сондай-ак занKyiui бар жарлыктар шыгарады.• Президент зандардын кабылдану кезектшш мен жеделдтн белгшейалады.• Президент Парламента тарата алады.• Президент лауазымы бойынша Карулы Куштердщ Жогаргы басколбасшысы болып табылады.• Президент мемлекеттщ, демек, У им еттщ iinK i жэне сырткысаясатыньщ непзп багыттарын ез калауынша айкындайды.• Президенттщ ез калауынша Парламенттщ кезектен тыс сессиясыншакыруга кукыгы бар.• Президенттщ ез калауынша референдум етюзуге кукыгы бар.• Президенттщ елде тетенше жагдай енпзуге, онын букш аумагынданемесе жекелеген жерлершде эскери жагдай енпзуге, iiuiHapa немесежалпы мобилизация жариялауга шектеул1 кукыгы бар.• Президенттщ K eiu ip iM жасауга, марапаттауга, азаматтык беругекукыгы бар.Казакстан Республикасы Президента мэртебесшщ аталган ережелер1ез1ндж ерекшелжтер1 бар президенттж баскару формасынын орнатылганынайгактайды.Казакстан Республикасындагы зан шыгарушы билш. Казак KCP-iHiHМемлекеттж егемендт туралы Декларация мен Казакстан РеспубликасынынМемлекеттак тэуелйздт туралы Конституциялык зан мемлекеттакбилж органдарын тармактарга белу непшнде олардын курылу принцишнжариялады. Казакстанда зан шыгарушы бщжта Жогаргы Кенес жузегеасырады, ол теуедйздж жарияланганнан кешн де Казак KCP-iHiH 1978жылгы Конституциясында орныктырылган екшеттактерге сэйкес заншыгарушы билж® жузеге асыруын жалгастырды.1993 жылгы Конституция, Жогаргы Кецестщ букш бшпп туралы айтпаганымен,соган карамастан мемлекеттак билжтщ белшу принцишн жариялады,мемлекеттак билжтщ баска тармактарынан Жогаргы Кецестщбасымдыгын сактауга тырысты. Конституциянын жобасын eзipлey барысындадепутаттардын кепш ш п Жогаргы Кенестац кузыретан шектеугеашык карсы шыкты. Мемлекеттак билжтщ кайнар кез! ретандеп зан шыгарушыорган релшщ 6ipiHmi орында туратыны туралы кенестж мемлекеттж-кукыктыкойлау жуйес! эл! де кушта болды dpi парламентаризмгебагдарланды. 1993 жылгы Конституция курылымынынерекшелжтерК ЖогаргыКенестац кен екшетпп; тежемелеу жене балама куш тетапнщ мулдемдерлж жоктыгы, атап айтканда, Жогаргы Кенестац таратылу мумкшдшжене билжтщ тармактарга белшу принцишнде курылган мемлекетке тенбаска да белгшер1 осы мен туаншршедь BipfleH-6ip жагдай —Жогаргы Кенеснитей карама-кайшылыкка толы Конституция непзшде жумыс ютейалмады. Жогаргы Кецестщ 1993 жылгы желтоксанда e3iri-e3i таратуы сета-HiH карсанында ол ic жузГнде e3iH-e3i сарыкты, ейтсе де Жогаргы Кенес128

Конституциянын нормаларында зан жузшде кершуш жалгастыра берд1жене TinTi Жогаргы Кецестщ сайлауы да етюзищ. Соцгы шакырылганЖогаргы KenecTi зансыз деп тану, Казакстан Республикасынын 1993жылгы Конституциясыньщ, сондай-ак сонын непз1нде курылган ЖогаргыКенестщ жасалып жаткан саяси, экономикалык, елеуметтж катынастарушш колдануга жарамсыздыгын зан жузшде орныктыру гана болды.Сонымен, КонституциялыкСот Жогаргы Кенесп зансыз деп таныган1^95 жылгы наурызды кенестж улгщеп заншыгарушы органныц бейбггжолмен тупкш кп таратылган уакыты болып табылады деп есептеугеболады.Халык 1995 жылгы 30 тамызда еткен республикалык референдумдакабылдаган Казакстан Республикасынын Конституциясы жана улгщепПарламент куруды кездедь Жогары екшднсп орган ретсндеп Парламентзан шыгарушылык мшдетп жузеге асырады. Зан шыгарушы орган репндепКазакстан Республикасынын Парламент екщдйш демократия органыретшде де ерекет етедь Халык тжелей гана емес, сонымен 6ipre Парламентаркылы езшщ саяси ерж-жнерш де бщщредь мунын e3i онын КазакстанРеспубликасынын 1993 жылгы Конституциясы бойынша б1рден-б1р заншыгарушы орган ретщцег! Жогаргы Кенестен елеул1 турде айрыкша етедйКазакстан Республикасынын 1995 жылгы Конституциясында Парламент6ipfleH-6ip зан шыгарушы орган болып есептелмедь Бул Конституциядакезделген ретгерде Президенттщ зан шыгарушылык мвдетп жузеге асыраалуы мумщн екешмен тусщгцршедь Сонымен 6ipre Президенттщ заншыгарушылык кызметт косымша егалетпк бершген жене уакытша сипаттаекенш айта кету керек. Парламент езшщ зан шыгарушылык окшетпктеpiHПрезидентке берген ретте гана ол зандар кабылдай алады. Егер ПарламентKepeKTi занды жедел кабылдай алмайтын жагдайда Президент занKymi бар жарлык кабылдай алады. EKi жагдайда да Президенттщ зан шыгарушылыкекшетпп уакытша сипатта болады. Ал Парламент туракты заншыгарушы орган болып табылады.Зан шыгарушылык кызметпен катар Парламент аткарушы билпспбакылау мшдетш жузеге асырады, республикалык бюджета, Уюметпцжене Республикалык бюджетпн аткарылуын бакылау жешндеп Есеп коми-TeTiHin есебш бек1тед1,03repicTep мен толыктырулар енпзедгКазакстан Республикасынын Конституциясы Парламенттщ коспалаталы курылымын: Сенат пен М ежшст! тунгыш рет орныктырды.М еж ш с Казакстан Республикасынын барлык азаматтарынын мудделерщб1лд1ред1: М ежшстщ токсан сепз депутатын сайлау жалпыга 6ipдей,тен жене тете сайлау кукыгы непз1нде жасырын дауыс беру аркылыжузеге асырылады. М ежшстщ он депутатын Казакстан халкы Ассамблеясысайлайды. Сенатка депутаттардын 6ip белш жанама сайлаудасайланады, 6ip белхгш Президент тагайындайды. Сенат депутаттарыe3i сайланган еюмшшк-аумактык ешр халкынын мудцелерш бщщредьСонымен 6ipre Сенат Парламенттщ палатасы ретшде —республикалыкорган. Сондыктан Meжiлic кабылдаган зан жобасы Сенат макулдаганнанкейш гана зацга айналады.Казакстан Республикасы Парламенттщ Палаталарына ерекше кузыретбершген, олар ездершщ карауына жататын масел елердд дербес шешедь

Конституцияда Парламент Палаталарынын бГрлескен отырыстар етеазумеселеа ескершген.М еж ш с пен Сенаттын тYpлi кузыреттерш орныктыра отырып,Конституция Парламент кызметендеп тежемелеу мен тепе-тендж жуйеойёHeri3 жасайды. Аткарушы билпстщ тайталасуы мумкщщгше жол бермеумаксатымен Сенатка М ежшс жешнде шектеупп рел бершедгКазакстан Республикасынын Парламенте езшщ жумысын сессиялыктэртеппен жузеге асырады. Парламент сессиясы Палаталардын б1рлескенжене белек отырыстарынан, Палаталар Бюросынан, Палаталардын турактыкомитеттер1 мен б1рлескен комиссияларынан турады. Жанадан шакырылганПарламенттпШрщци сессиясын республика Президенте сайлаудынкорытындылары жарияланганнан жене Палаталардын еркайсысы депутаттарынынкемшде уштен eK ici сайланганнан кейш отыз куннен кеипктермейжинайды. Парламент сессиясыныц ашылуы мен жабылуы Сенатпен Межшстщ б1рлескен отырыстарында журпзшедтПарламент сессиялары кезекте жене кезектен тыс та ётгазшёдг. Парламенттенкезекте сессияларын М ежшс Терагасы шакырып, ашады женежылына 6 ip рет —кыркуйектен алгашкы жумыс куншен шшдешн сонгыжумыс кунше дейш етюзшеда. Парламенттщ сессиялары арасындагыкезенде Президент: 1) ез бастамасы бойынша; 2) Палаталар Терагаларыньщусынысы бойынша; 3) Парламент депутаттары жалпы санынын кемшдеуштен 6 ip iH in усынысы бойынша кезектен тыс Палаталардын б1рлескенотырысын шакыра алады. Кезектен тыс Палаталардын б1рлескен отырысыКазакстан Республикасынын Президенте белплеген MepsiMi мен тертеб»бойынша етеазшедг Кезектен тыс б1рлескен отырысты шакыру туралыусыныс енпзе отырып, Палаталардын терагалары мен депутаттар оныетеазу ymiH себеп болган меселеш тужырымдайды.Палаталардын бцшескен отырыстары ер Палата депутаттары жалпысанынын кемшде уштен eK ici жиналганда занды деп табылады. Палаталардынбipлecкeн отырыстары ашык отырыстарга жатады. Регламент бойыншажабык отырыстар elKiaiJiyi мумкш болатын жагдайлар ескершген. Жабыкотырыстар Президенттщ немесе Парламент депутатынын усынысыбойынша, егер бул ушш катысушы депутаттардьщ жалпы санынын кешшят дауыс берген болса, 6TKi3uiyi MyMKiH. Keft6ip лауазымды тулгалар ашыкотырыстарга да, жабык отырыстарга да катысуы жене niKip айтуы мумкш.Олардын катарына Президент, Премьер-Министр, Умметмушелерй УлттыкБанкшщ Терагасы, Бас Прокурор, Улттык каушаздж комитетенщТерагасы, Мемлекеттек хатшы, Президент екшшХлшнщбасшысы жатады.Парламент Палаталарынын бйрлескен отырыстарында мынадаймеселелер каралады:—Президенттщ усынысы бойынша Конституцияга езгерштер ментолыктырулар енпзитедк конституциялык зандар кабылданады;—Республикалык бюджет жене У юмет пен Республикалык бюджеттенаткарылуын бакылау женшдеп Есеп комитетенщ ecenTepi бeкiтiлeдi;—КР Президентше 6ip жылдан аспайтын мерз1мге зан шыгарушылыкекшеттек беред1;—КР Президентшщ Премьёр-Министрщ, КР Улттык Банкшщ Терагасынтагайындауына кёлгсш береди130

Булар мемлекет тыныс-пршшгшщ негурлым манызды меселелерьМеселелерд1 кос Палатанын депутаттары б1рлескен отырыста талкылайды,6ipaK талкыланган мвселелер бойынша дауыс беру Палаталар бойыншабелек етюзшедь Сол аркылы кос Палатанын дербестш сакталады, 6ipПалатанын екшип Палатага кысым жасауына, ыкпал етуше мулле жолбершмейд!. Егер буган кос Палата депутаттары дауыс берген жагдайдащецпм кабылданды деп есептеледьМ ежшс пен Сенаттыц дербес журпзуше жаткызылган меселелер.Палаталардын дербес жузеге асыратын екшетпктер1 бар. Бул екшетпктерд1Палаталардын еркайсысы екшпп Палатанын катысуынсыз жузегеасырады жене олардын icKe асырылуы нвтижесшде тупкш кп шеппмкабылдайды.Президент сыркаттыгы ce6enTi езшщ мшдеттерш туракты турде жузегеасыра алмайтын жагдайда Парламент ер Палатадан тец депутаттарсанынан туратын комиссия курады. Комиссия мушелершщ кандидатураларынМежцйс пен Сенат депутаттары, туракты комитеттер1 усынадыжене олардын жалпы отырысында сайланады. Комиссия Президенттщденсаулыгыныц жай-куйше байланысты материалдарды карайды женеезщщ корытындысын Парламентке табыс етедьПалаталардын б1рлескен кызметше катысты меселелерд1 шешу ушшСенат пен Межшс тепе-тен непзде б1рлескен комиссиялар куруга кукылы.Комиссиялардыц сандык курамы Палаталар арасындагы келюмменайкындалады. Б1рлескен комиссиялар куру туралы бастама, егер бул ушшер Палата депутаттары жалпы санынын кепшшп дауыс берген болса женешешшдо ekiHini Палатанын сондай кепш ш п колдаган болса, Парламентдепутаттарына тйесш. Б1рлескен комиссиялар Парламенттщ жумыс органдарыболып табылады жене олардын алдында 'пкелей есеп береди. Б1рлескенкомиссиялардыц шеиймдер! комиссия мушелер1 жалпы санынын кепшшкдауысы мен кабылданады. Дауыс тец бвлшген жагдайда комиссия терагасынындауысы шешуип дауыс болып есептеледь Комиссияда Межшс пенСенат депутаттарыныц белек дауыс 6epyi енпзшмейдь Б1рлескенкомиссиялар ез кузырепндеп мвселелер бойынша каулы шыгарады.Межшс пен Сенат вз депутаттарынын вкшетппн ездер1 дербес токтатады,сондай-ак республиканын Бас Прокурорыныц усынысы бойыншаПалаталар депутаттарын олардын кукыгына кол сукпаудан айыру меселелершшешедьЭр Палата езшщ кузырепндеп мвселелер бойынша парламентпк тындауетюзед1. Парламентпк тындау Палата Kbi3MeTiHiH уйымдык формасыболып табылады. Тындау Палата кузыретше юретш аса манызды мвселелерд1алдын ала талкылау максатымен еткхзищщ. Парламентпк тындаудыдайындау уинн уакытша комиссиялар курылуы мумкш. Парламентпктындауларга талкыланган меселелерге катысы бар тулгалар, мамандар,галымдар шакырылады. Парламентпк тындауларды етюзу туралы шеппмдцПалатанын Бюросы кабылдайды. Палаталардын б1рлескен парламентмктындаулары етк1зшу1 мумкш.Эдетге, парламентпк тындаулардыц букаралык акпарат куралдары менжуртшылык eKuiaepi ymiH eciri ашык. Егер занмен коргалатын, мемлекет-■пк жене езге де купиядан туратын мвл!меттер карастырылатын болса, жа-131

бык, тындаулар етеазшу1 мумкш. Парламенттж тындаулардын корытындыларыбойынша депутаттар кепшдемелер кабылдайды. Щарламенттжтындауларды отказу тертеб1 Парламент Палаталарынын Регламенттер1менайкындалады.М еж ш с пен Сенат Екш ет мушелершш кызмете женшдеп олардынecenTepiH тындауга кукылы. Егер мундай шеппм кабылданатын болса,Палата баяндамашыны белгшейдг Укгмет Myuieci оз1н тындау туралышейим жайында куш бурын хабардар болады жене онын меселесш караукез'шде отырыска катысуга м1ндетте. Баяндамашы шешш кабылдаудытугызган уеждерд! жария етедг Сонан сон сез Уюмет мушесше бершедгЖарыссез аякталганнан кешн жалпы отырыста терагалык ету mi тындалыпотырган Уюмет мушесше сешм бшд1ру немесе сешм бшшрмеу туралымеселеш дауыска салады. Шёпйм жасырын дауыспен кабылданады. Укшётмушесше сен1м бшд1рмеу туралы щёшш кабылданган жагдайда ПалатаYюмет мушесш кызметген босату туралы немесе оны кылмыстык жауапкатарту туралы Президентке етешш жасайды. Мундай етешшке непздемеУк1мет MymeciHiH завдарды орындамауы больт саналады.Парламенттец ер Палатасында езшщ уйлеспру жене жумыс органдарыболады. Палаталардын Терагалары, олардын орынбасарлары мен турактыкомитеттердщТерагалары курамындагы Бюролар М ежшс пен Сенаттынуйлестерупп органдары болып табылады.Казакстан Республикасы Парламенте Палаталарынын б1ркатар маныздымеселелер! эуёущ Межшсте, сонан сон Сенатта каралады. М ежшсзан жобасын карайды, сонан сон Сенат оны зан ретенде кабылдайды. ПарламентРеспубликалык бюджетте жене онын аткарылуы туралы есептердд,бюджетке енпзшетен езгерштер мен толыктыруларды талкылайды, мемлекеттексалыктар мен алымдарды бел плещи жене алып тастайды. А тал мышмеселелер Сенат пен Межшстен регламенттерше сейкес талкыланады.Оларды талкылау да, зан жобаларын М ежшс пен Сенатта талкьшау тертеб1менб i рдей.Казакстан Республикасынын еюмшшк-аумактык курылымыменбайланысты меселелер заннамага сейкес каралады.Парламент М еж ш а мемлекеттек наградаларды беюту, курметп, ескерижене езге де атактарды, сыныптык шендерд1, дипломатиялык дережелерд1белгшеу, Казакстан Республикасынын мемлекеттж рам1здершайкындау туралы каулы кабылдайды.М еж ш с мемлекеттж займдар мен республикалык экономикалыкжене езгедей кемек керсету туралы мэселелерд! карайды. Бул меселешкарауда М еж ш с зан жобаларындагы сиякты тертепте колданады. BipaKМ еж тётш Регламент! баска да peciMHiH болуы мумюндйш ескередгПарламент М ежшсшщ Бюросы меселеш караудын езге де peciMiH, сонынш ш де мемлекеттек карызды етюзу, экономикалык жене езгедей кемеккерсету жешндеп бастамашынын тшектерш ескере отырып белгшеугекукылы.Сенат мемлекеттек займдар, экономикалык жене езгедей кемек керсетутуралы М еж ш с караган меселе бойынша заннамага сейкес шешшкабылдайды.132

Республика Парламентшщ ракымшылык жариялауы меселен! еуел!Межшсте* сонан сон Сенатта дейектшкпен карау жолымен жузеге асырылады.Парламенттщ Межшс депутаттары санынын кепшшк даусыменракымшылык жариялау туралы каулысыньщ карал ып, макулданган жобасыСенаттын карауына жолданады. Сенат ракымшылык туралы каулынымакулдайды немесе кабылдамай тастайды.Парламент Палаталардын белек отырысында меселелерщ еуел! M e x i-ласте, сонан сон Сенатта карау жолымен ратификациялайды жене халыкаралыкшарттардын кушш жояды. «Казакстан Республикасынын халыкаралыкшарттары» Казакстан Республикасынын шет мемлекетпен (немесемемлекеттермен) яки халыкаралык уйымдармен жазбаша турде жасасканжене халыкаралык кукыкпен реттелетш (мундай кeлiciмнiн 6ip кужаттанемесе езара байланысты б1рнеше кужатта кездесетшше, сондай-ак оныннакты аталуына карамастан) халыкаралык кeлiciмдi бишредк «Ратификация»—Казакстан Республикасынын Парламент! мемлекет атынан жузегеасыратын халыкаралык шарттыц Казакстан Республикасы ушш мшдетпекенвне онын келюшш бшдару. Ратификациялауга Казакстан Республикасынынмынадай халыкаралык шарттары жатады:—орындалуы колданыстагы зандарды езгертущ немесе жана зандаркабылдауды талап ететш, сондай-ак Казакстан Республикасынын зандарындакезделген ережелерден езге ережелерд! белгшейтш шарттар;—Казакстан Республикасынын мемлекетпк шекараларынын ету!туралы шарттарды коса алганда, Казакстан Республикасынын баскамемлекеттермен аумактык шегш ажырату, сондай-ак Казакстан Республикасынынайрыкша экономикалык аймагы мен курлыктык жагалаукайранынын шегш ажырату туралы шарттар;—мемлекетаралык катынастардын непздер1 туралы, карусызданунемесе кару-жаракка халыкаралык бакылау жасау, халыкаралык бейбншш к пен Kayinci3fliKTi камтамасыз ету жешндеп шарттар, сондай-ак б т мшарттары мен ужымдык кау!пс!зднс туралы шарттар;—Казакстан Республикасынын халыкаралык одактарга, халыкаралыкуйымдар мен езге де б!рлестпсгерге катысуы туралы шарттар, егер мундайкелю!мдер Казакстан Республикасынын егемещц кукыктарынын 6ip бельriH жузеге асыруды оларга табыстауды кездейтш болса немесе КазакстанРеспубликасы ушш олардын органдары шенймдершщ зани мшдеттшпнбелгшейтш болса катысады;—шет мемлекеттер мен халыкаралык уйымдардан Казакстан Республикасынынкепшдтмен алынатын, Казакстан Республикасы сырткы берешегшщКазакстан Республикасынын Парламент! белгшеген ен жогарыжылдык л имитшен тыс тартьшатын несие туралы немесе Кдзакстан Республикасыберетш несие, экономикалык жене езгедей кемек туралы шарттар.Казакстан Республикасынын шарт жасасу кезшде уагдаласушы мемлекеттероларды кейшнен ратификациялау туралы келюкен халыкаралыкшарттар ратификациялауга жатады. Казакстан Республикасынын Парламент!езге де халыкаралык шарттарды ратификациялауы мумкш. Халыкаралыкшарттарды ратификациялау туралы усынысты Казакстан РеспубликасынынПрезидент! енпзедь Парламент Палаталардын белек отырысындаеуел! Межшсте, сонан сон Сенатта Президент ратификациялауга133

усынган халыкаралык шарттарды карап, тшста зан кабылдайды. Республикаратификациялаган халыкаралык шарттар республиканын зандарыалдында басымдыкка ие болады жэне тжелей колданылады. Егер халыкаралыкшаргга республика оны колдану ymiH арнаулы зан кабылдауга raicдеп ескертшген болса, онда халыкаралык шарт осы зан аркылы колданылады.Сейтш, Парламент ратификациялык зан немесе халыкаралыкшарттын колданылуы туралы зан кабылдайды.Казакстан Республикасынын Парламента езшщ кызметке юрюкенкуншен бастап зандарды Казакстан Республикасынын Конституциясынасэйкес келтару женшде, сондай-ак жана зандар кабылдау жешнде кыруаржумыс журпздь Bipimui сайланган Парламент (1996—1999 жылдар) 500-ге жуык зан, сонын iiuiitae 17 конституциялык зан, 5 кодекс: кылмыстык,кылмыстык-ie журпзу, кылмыстык-аткару, азаматтык, азаматтык-icжурпзу кодекстерш кабылдады.1Олардын шпнде негурлым маныздыкейб1р зандарды атауга болады, олар: «Когамдык б1рлестактер туралы»,«Саяси партиялар туралы*, «Мэдениет туралы*, «Казакстан Республикасындагыталдер туралы*, «Неке жэне отбасы туралы*, «Халыктынжумыспен камтылуы туралы*, «Енбек туралы» т.б.Казакстан Республикасынын екшип сайланган Парламент! (1999-2004 жылдар) 560-тан астам зан кабылдады. Олардын ишнде 106 зан жаназан, ал калгандары колданыстагы зандарга езгерютер мен толыктыруларенпзу меселелерше катысты зандар. Жер.теламдерш азаматтарга жеке меншжкеберущ кездейтан Жер кодекс!2 осы уакытта кабылданган зандардынш ш деп аса манызды зан санатына жатады.Казакстан халыкарал ык катынастардын субъектай ретанде Б ¥ ¥ мушейболып табылады, кептеген елдермен 6ip жакты жене кеп жакты шарттаржасасты. Республика Парламента 1999—2004 жылдары 236 халыкаралыккелгс1мдер мен шарттарды ратификациялады.Парламент тарату. Парламентт1 тарату кукыгын Конституция текРеспублика Президентше гана бередь Президент —мемлекет Басшысы,мемлекетпк бишктац 6ipne-6ip тармагына жатпайды. Онын мшдетане букшмемлекетте саяси турактылыкка, мемлекеттж билжтщ барлык тармактарыныцдурыс жумыс icTeyiHe камкорльж жасау каредь Ол мемлекеттжбилж тармактарыныц 6ip-6ipiMeH тайталасуына жол бермеу ушш тшсташаралар колданады, ал мундай мэселе туындаган жагдайда Президентмемлекетпн мудделер1 ушш баламалы ic-кимыл жасауга кукылы.Конституция мынадай жагдайларда Президентке Парламентта таратукукыгын белгшейш:1. Уюметке сешмйздж бицйршген жагдайда. Алайда ПарламенттщYKiMeTKe сешмйздж бщщрген жагдайынын 6epinae Президент Парламе н т таратады деген сез емес. Президент езшщ Парламентта тарату кукыгынпайдаланбауы да мумкш. Парламент Yкгметке сешмйздж бшддргенжагдайда Конституция Президентке оны тарату туралы мэселеш ез тарапынандербес шешу кукыгын бередь Егер Президент ПарламенттщYшметке сешмйздж бщвдру ушш жеткшкта турде орынды себептер! жокболса epi Парламенттщ ic-кимылдары саяси жагдайды тураксыздандырадыдеп тапса, онда онын ез кукыгын пайдалануына болады жене Парламенттатарата алады.134

2. Республика Президент! Парламент ПалаталарынынТерагаларыменжене Премьер-Министрмен кенескеннен кешн Парламентта немесе Парламенттщмежшсш тарата алады.3. Парламент пен Парламент Межшсш тетенше немесе ескери жагдайкезецшде, Президент екшеттшшнщ соцгы алты айында, сондай-ак;бурынгы таратылганнан кейшп 6ip жыл бойына таратуга болмайды.Казакстан Республикасындагы аткарушы билж. 1978 жылгы КазакКСР Конституциясы бойынша аткарушы жене ек1м журпзуин жогарыорган ретандеп Казакстан Республикасынын Уимета Министрлер KeHeciдеп аталды. Казак КСР Министрлер Кецесш Жогаргы Кенес сайлады женесоган есеп беретш болды. 1990 жылгы 20 карашада Казак KCP-iHiH ЖогаргыKeHeci «Казак КСР-шде мемлекеттж еюмет пен баскару курылымынжетшд1ру жене Казак KCP-iHiH Конституциясына езгерютер мен толыктыруларенпзу туралы» Зан кабылдады, ол уюметтщ курылымына белгш6ip езгертулер енпздь Казак KCP-iHiH Президент! жогары аткарушы женеекхм журшуни билжтщ Басшысы болып белплендь Казак KCP-iHiHМинистрлер Keneci Министрлер Кабинет болып кайта курылды. КазакКСР Министрлер Кабинетщщ Премьер-Министр! лауазымы бектлдкПрезидентке Премьер-Министр, министрлер, мемлекеттж комитеттердщтерагалары курамында Министрлер Кабинетш жасактау кукыгы берщш.Премьер-Министрд1 жене Министрлер Кабинетщщ курамын Президент-Tin усынуы бойынша Жогаргы Кенес бек1тп. Казакстан Республикасынын1993 жылгы Конституциясы Президент туралы колданыстагы ережеш куаттады:ол Мемлекет басшысы деп танылды жене Республиканын б1рынгайаткарушы билж жуйесш баскарды. Осы мертебею басшылыкка ала отырып,онын аткарушы билж саласындагы кузыретт белг1ленд1.Казакстан Республикасынын 1993 жылгы Конституциясы бойыншаМинистрлер Кабинета республиканын YKiMeTi болып табылды жене оганмемлекеттж баскару меселелерщ шешуге кукыкты екшеттж бершд1.Министрлер Кабинетшш кукыктык мертебес1 мен кузыретш конституциялыкзан айкындауга тшс болды, 6ipaK ол кабылданбады. МинистрлерКабинета алкалы орган ретанде тек Президенттщ алдында гана жауаптыболды. Егер ол озше жуктелген м1ндеттерд1 жузеге асыруга мумкш емесдеп есептесе, онда онын Президентке езшщ кызметш догару туралымел1мдеуге кукыгы болды. Жогаргы Кенес алдында Министрлер Кабинетаемес, онын жекелеген мушелер1 тек зандардьщ орындалуы меселелер1 бойыншажауапты болды. Министрлер Кабинетшш Mymeci Конституциямен зандарды бузган жагдайда Жогаргы Кенестан оны кызметтен Mep3iMiненбурын босату туралы меселеш республика Президентанщ алдына коюгакукыгы болды.Казакстан Республикасынын 1995 жылгы Конституциясынын кабылдануынабайланысты Y KiMerriH мертебес1 айтарлыктай езгерда. Президентenai аткарушы билжта баскармайтын болды жене одан белектетадщ. BipaKбул Президент Yюметпен байланысын yaai деген сез емес. Казакстан РеспубликасынынYимел аткарушы билжта жузеге асырады, аткарушы органдардынжуйесш баскарады жене онын кызметане басшылык жасайды. У й ­мет Казакстан Республикасынын жогары аткарушы органы болып табылады.Мундай аныктама Казакстан Республикасы Yгаметанщзан жузшдеп135

табигатын ашады, онын мемлекетпк бйлшп тармактарга белу жуйеанделорнын керсетед1 жене онын кызметшщ сипатын багалайды. Жогарыдантеменге дейшп барлык аткарушы органдарды баскаратын жене онынкызметене басшылык жасайтын жогары аткарушы билж органы ретенде олезщ мемлекеттек баскаруды жузеге асырады.Казакстан Республикасынын Yюмете мемлекеттек билжтщ дербестармагы болып табылады жене мемлекеттщ аткарушы б и л тн кейшгейд1.Сондыктан Конституция мемлекетпк билж жуйеешдеп Yиметгщ орнынайкындайды, билжтщ баска тармактарымен езара катынастарыныц нормативтекнепздерш белплейдь Конституция Уюметтщ Парламентпен, YKiметт1нПрезидентпен езара катынасын айкындайды.Казакстан Республикасынын Конституциясына сейкес, YKiMeT мемлекеттщаткарушы балш йщ жогары органы ретенде аткарушы органдаржуйесж баскарады. Аткарушы б шик органдары б!рыцгай жуйеш курайды,муны Конституциянын 87-бабы куаттайды, онда «жергшкте аткарушыоргандар Казакстан Республикасынын аткарушы органдарынын б1рыцгайжуйесше юредЬ делшген. Аткарушы билж жуйеешдеп жогары органретендеп Уюметтщ жагдайы онын республиканын бук1л аумагында жузегеасырылатын екшеттектер1мен камтамасыз етшеш жене жергшкте аткарушыбилж органдарына колданылады.Yюмет министрлиегердщ, баска да ведомстволардын жумысын багыттайды,олар да аткарушы билжтщ бгрыцгай жуйесше юредо (кёйб!р «куш»саласы министрлжтер1 мен ведомстволарды коспаганда).Ук1мет аткарушы билжтщ жогары органы ретенде Казакстан РеспубликасынынКонституциясы, Президенттщ «Казакстан РеспубликасынынУюмете туралы» конституциялык зан куш бар Жарлыгы, Президенттщбаска да нормативтек жарлыктары онын карауына жаткызган меселелерд!дербес шешедь YKiMeT ез кузырете шепнде нормативтек кукыктык женеезге де актелер кабылдайды, зандардын, Президент жарлыктарынын орындалуынуйымдастырады, халыкаралык шарттар жасасады, барлык аткарушыбилж органдарын баскарады, олардын кызметш бакылайды жене зандардынбузылуын болдырмау ушш тянете шаралар колданады.YKiMeTTi Президент Конституцияда керсетелген тертеппен курады.Жогарьща айтылгандай, Президент Премьер-Министр лауазымына кандидатураipiKTeftfli жене оны к eл iciм алу ушш Парламенттен карауына енпзедьПарламенттец келкпмш алганнан кейш Президент оны Премьер-Министрлауазымына беютедь Президент Y юметте Премьер-Министр, онынорынбасарлары, Y юмет аппаратынын басшылары, министрлер, агенттектердщтерагалары курамында жасактайды. Премьер-Министр e3i тагайындалганнанкейш он кундж мерз1м шшще YKiMeiriH курылымы менкурамы туралы усыныстар енпзедь YKiMeT мушелер1 халыкка женеПрезидентке ант бередьРеспублика YKiMeTi Президент еюлеттжтершщ Mep3iMi шепнде icкимылжасайды жене жанадан сайланган Президенттщ алдында езшшеюлеттепн догарады. YKiMeT езш щ мшдеттерш республика YKiMeTiHiHжана курамы бекМлгенге дейш орындайды. Республика Президенте Уюметтщекшеттепн токтату туралы шеоймдй ез бастамасы бойынша кабылдаугажене онын кез келген мушесш кызметтен босатуга кукылы.136

Премьер-Министрдщ кызметтен босатылуы букш Уюметтщ екшет-TiriHiH токтатылуы деген сез. Угамет пен онын кез келген мушей, егерезше жуктелген мшдеттерд1 будан epi жузеге асыру мумкш емес депесептесе, Президентке езшщ кызметтен KeTeTiHi туралы мел!мдеуге кукылы.Занда Уюметтщтугелдей немесе онын жекелеген мушейнщ кандайжагдайларда кызметш догаратыны туралы мел!мдеме жасауы карастырылмайды.Егер У юмет кызметш догаратыны туралы мел1мдеме жасаса,онда онын Парламентпен езара катынастарына байланысы жок турл! менжайлардыннепздеме болуы MyMKiH. Уиметтщез шшдеп кeлiciмгe келмейтшкезкарастар т.б. себеп болуы ыктимал. Уюмет мушейнщ кызметшдогаратыны туралы мeлiмдeмeciнe Уюметтщ Багдарламасымен, YKiMeTбасшылыгынын;стшнмен келюпеу1, сыркаттыгы т.б. себеп болуы мумкш.Парламент Уюметке сешмйздж бйщрген кезде Уймет Президенткеезшщ кызметтен KeTyi туралы етппш бередь Президент кызметтен кетуд1кабылдау немесе кабылдамау меселейн карайды. Кызметтен кетущ кабылдауУюметтщ немесе онын кызметтен кету туралы мел1мдеген мушейнщекшетгактерш токтату деген сез. Егер Премьер-Министр кызметтенкету туралы мел!мдесе, онда онын кызметтен KeTyiH кабылдау букш YKiметтщекшетпктерш токтату болып табылады.Конституцияда Уюмет курамында болуга байланысты шeктeyлepдiкарастырады. Уймет мушелершщ:—окытушылык, гылыми немесе езге шыгармашылык кызметтен баскаакы теленетш езге кызметпен айналысуга;—кейпкерлж кызметп жузеге асыруга;—коммерциялык уйымнын баскару шы органынын немесе бакылаукецесшщ курамына Kipyre кукыгы жок.Уиметке жогары аткарушы билж органы репнде Казакстан РеспубликасыКонституциясында, Президенттщ «Казакстан РеспубликасынынYKiM eTi туралы» 1995 жылгы 18 желтоксандагы конституциялык зан K ym iбар Жарлыгында баянды етшген кен екшетпктер бершген.Экономика саласында Yюмет мемлекетпк экономикалык саясаттьщнепзп багыттарын, оны жузеге асыру женшдеп стратегиялык жене тактикалыкшараларды ез1рлейд1; экономикалык багдарламаларды, Республикалыкб ю дж ет ез1рлейд1 жене онын аткарылуы туралы есеп жасайды,онын аткарылуын камтамасыз етед1; республиканын каржы жуйесшныгайту жешндеп шараларды эз1рлеп, жузеге асырады; мемлекетпквалюталык, каржылык жене материалдык ресурстардын куралуы женепайдаланылуы кезшде зандылыктын сактал уына мемлекетпк бакылаудыкамтамасыз етедц курылымдык жене инвестициялык саясатты жузегеасырады; бага белгшеудщ мемлекетпк саясатын ез!рлеп, icKe асырады,багасын мемлекет реттейпн ешмнщ, тауарлар мен керсетшетш кызметтердщноменклатурасын белгшейда; мемлекеттщ менппкп баскарудыуйымдастырады, онын коргалуын камтамасыз етедо.Элеуметпк салада Уюмет мемлекетпк саясаттын непзп багыттарын,мемлекетпк багдарламаларды ез1рлецщ; енбекке акы телеу, азаматтардынелеуметпк коргалуы, мемлекетпк елеуметпк камсыздандыру жене елеуметпксактандыру жуйей мен жагдайларын айкындайды; ещрлердщ елеуметокдамуы меселелершщ шешшуш камтамасыз етедг, жастар, дене137

шыныктыру жэне спорт, туризм, елеуметпк врштестж проблемаларыншешуге жэрдемдеседьFылым, техника, б ш м мен медениет саласында Уюмет гылыми-техникалыкдаму жоспарларын эз1рлеп, icKe асырады; гылым мен техниканыдамыту, жана технологияларды енпзу, медениегп, бшмд1 дамыту ж е­шндеп мемлекетпк саясатты айкындап, icKe асырады.Эюмшшк-саяси баскару саласында Уюмет сабагаттык-кенес 6epyiuiлжоргандарды курады жэне таратады; министрлжтердщ, ведомстволардын,Уюмет курамына юрмейтш орталык аткарушы органдардынкызметш баскарады, олардын зандарды, Президент пен Уюметактшершорындауын бакылайды; министрлердщ орынбасарларын кызметке тагайындайдыжэне кызметтен босатады; жepгiлiктi аткарушы органдардынмемлекетпк баскару мэселелер! жешндеп кызметше басшылык жасайды,олардын зандарды орындауын бакылайды.Зандылык пен кукыктык TepTinTi ныгайту саласында Yюмет кукыктыкреформанын жузеге асырылуын камтамасыз етедк азаматтардын кукыктарымен бостандыктарын сактау жене коргау, зандылык пен кукыктык тертшп,каушазджта жене корганыс кабьпетш, аумактык тутастыкты жене мемлекеттжшекаранын кузеталуш камтамасыз ету шараларын эз 1рлеп, icKeасырады.Сырткы саясат саласында Уюмет келксездер журпзу жене уюметаралыккел1с1мдерге кол кою туралы шечнмдер кабылдайды; шет мемлекеттермен,халыкаралык жене ец 1ршк уйымдармен езара катынастардыдамытуды камтамасыз етедц сырткы экономикалык саясатты icKe асыружeнiндeгi шараларды ез1рлейд1; сырткы сауданы дамыту жешнде шараларколданады; халыкаралык каржы уйымдарымен ынтымактастык пен езарасабактасты к кызметш жузеге асырады.Уюметтщ кызметш уйымдастыру. Уюметта Премьер-Министр баскарады,онын еюлеттактер1 Казакстан Республикасынын Конституциясындажене Президенттщ Уймет туралы Жарлыгында баянды етшген. Премьер-Министрдщ мынадай еюлеттжтер1 бар:—Ук1меттщ жумысын уйымдастырады жене езш щ орынбасарларымен Укшет мущелер| арасында аткарымдык мшдеттердо белед1;—Президентпен, Парламентпен, Конституциялык Кенеспен, ЖогаргыСотпен, Бас Прокуратурамен, баска да мемлекеттж органдарменкатынастардагы Уюметтщ екш игш бшд^ред!;— Халыкаралык катынастардагы Уюметтщ екиццгш бишред1 женеуюметаралык шарттар мен келющдерге кол кояды;—Казакстан Республикасынын Президентше; Уюметтщ курылымымен курамы туралы; министрл1ктерд1, мемлекетпк комитеттерщ жене УкЬметтщкурамы на юрмейтан орталык аткарушы органдарды куру, кайта куружене тарату туралы; Ушмет аппараты басшысына, министрлжке, агентпктертерагасы, облыс, республикалык манызы бар кала, республика астанасыeKiMi кызметане тагайындауга кандидатура бойынша; аталмыштулгаларды кызметтен босату туралы усыныс бередд;—Республиканын мемлекетпк бюджета есебшен усталатын барлыкоргандар ушш каржыландыру мен кызметкерлерге енбекакы телеудщб1рьщгай жуйесш Президенттщ беютуше усынады;138

—Президентке Уймет кызметшщ непзп багыттары туралы женеонын барлык аса манызды шепнмдер1 туралы баяндайды;—Уймет мушелершщ, орталык жене жергшкп аткарушы органдарбасшыларынын ecenTepiH тындайды. Премьер-Министр езше заннамадажуктел ген жене Уюметтщ кызметпн уйымдастырумен epi баскарумен байланыстыбаска да еюлетпктерд} аткарады.% Президенттщ «Казакстан Республикасынын УKiMeTi туралы» ЖарлыгыYKiMeT мушелершщ мынадай еюлеттектерш белгшейдк—тигсте министрлжтердщ, агенттектердщ, YKiMeT курамына юрмей-TiH баска да орталык аткарушы органдардын, сондай-ак жергшкп аткарушыоргандардын кызметш мемлекетпк баскарудын тапсырылган саласы(аясы) шепнде уйлеспред1;—мемлекеттек баскарудын уйлестершетш салаларындагы гстердщжай-Kyfti ym iH жауапкершшк жуктелед}, оларда зандардын, Президентпен YKiMeT актшершщ орындалуын бакылайды;—YKiMeTTin курамына юрмейтш тшсте орталык аткарушы органдардынбасшыларын кызметке тагайындау жене кызметтен босату жешндеПремьер-Министр мен YKiMeTTiH карауына усыныстар енпзед!.ЙремЬер-Мйнистрдщ орынбасарлары оньщтапсыруы бойынша баскада м1ндеттердо орындайды.Министрлер, агенттектердщ басшылары THicTi министрлжтер менагенттектерге басшылыкты жузеге асырады, оларга мемлекетпк баскарусалаларындагы (аяларындагы) гстердщ жай-куш ym iH жауапкершшкжуктел едьПремьер-Министрдщ жанынан YKiMeTTiH удайы жумыс гстейтш ке-Heciui органы ретенде Тврал ка курылады. Yюмет Тврал касы нын курамыналауазымы бойынша Премьер-Министрдщ орынбасарлары жене Уйметаппаратынын басшысы юредк Премьер-Министр Тералканьщ курамынаYKiMerriH баска мушелерш де eHri3yre кукылы. YKiMeT Тералкасы отырыстарынынетюзшуш дайындау TepTi6i Регламентпен айкындалады.У юметгщ отырысы сирек дегенде айына 6 ip рет етюзшедо. ОтырыстыПремьер-Министр, яки Президент шакырады. Уймет ерекше маныздымеселелерщ кдраган кезде онын отырыстарында Президент терагалык етедо.Отырыс Президенттщ немесе Премьер-Министрдщ уйгаруымен ашыкетюзшед^ У KiMeTTiH жабык отырыстары да eTKi3uiyi мумкш.У KiMeTriH ез аппараты курылады, ол Премьер-Министр мен Уюметтщкызметш акпараттык-талдамалы, кукыктык, уйымдык жене материалдыктехникалыкжагынан камтамасыз етедг Аппараттын басшысын Премьер-Министрдщ усынысы бойынша Президент тагайындайды жене кызметтенбосатады. Аппарат басшысы Уюмет аппаратынын Президент еммшшпмен.Парламент аппаратымен, министрлжтермен, ведомстволармен,жергшкте аткарушы органдармен езара ic-кимылын уйымдастырады.Ук1меттен кузыретене жаткызылган меселелер бойынша усыныстарез1рлеу ушш YKiMeT жанынан комиссиялар, кенестер жене езге де сабагаттык-кенесберу органдары курылады. Бул органдарды Премьер-Министр, онын орынбасарлары, У юмет мушелер1 баскарады. Сабагаттыккенесберу органдарынын uieuiiMaepi усыныс сипатында болады.139

Казакстан Республикасынын YKiMeTi ез кызмепнде б1ртутастык, мемлекетпкбилщпщ уш тармакка белшу!; зандылык, жариялылык, когамдыккелшм мен саяси турактылыкты, адамнын жэне азаматтын кукыктары менбостандыктарын камтамасыз ету принциптерш басшылыкка алады.YKiMerriii кукыктык-шыгармашылык кызметь Казакстан РеспубликасынынYKiMeii Парламент пен Президент жузеге асыратын зан шыгармашылыкурдюше катысады, ез кузыреп шецбершде зан шыгармашылыктыжузеге асырады, министрлжтер мен ведомстволардын жерплжтсаткарушы бшпк органдарынын нормалык-шыгармашылык кызметшбакы лайды.YKiMer зан шыгарушылык бастама жасау кукыгына ие. Ол e3iHiH кузыретшеKipeTiH барлык мэселелер бойынша зан жобаларын эз1рлеуге жэнеоларды М эжшстщ карауына енпзуге кукылы.Казакстан Республикасынын Укшетше зан шыгарушылык бастамажасау кукыгынын бершгеш туралы конституциялык ереже Y юметтщ зацдардынжобаларын Парламентке eHri3yi де мумкш, eHri36eyi де мумкшдеген сез емес. Укшет зандардын нeгiзiндe жумыс гстейтш салаларда кенекшетпктер! бар мемлекетпк ёишктщ ерекше тармагы ретшде THicTiзандардын кабылдануына, ce3ci3, муддель Сондыктан Уймет зан жобасынакукылы гана емес, сонымен 6ipre оны дайындау жумысымен удайы айналысугамшдетп. Зан шыгарушылык бастама жасау кукыгын icKe асырумаксатымен YKiMeT зан жобасын дайындау жумысынын жоспарын 63ipлейдьМинистрлжтер мен ведомстволар YKiMerriH зан жобасын дайындаудагыуйымдык Tiperi болып табылады. Министрлжтердщ, агенгпктердщжэне ведомстволардын накты зан жобаларын эз1рлеу жёншдёп усыныстарынЭдшет министрлт Y кшеттщ карауына шбе^ёд?. Ол карап, корытындылаганнанкеййй оларды зан жобаларын дайындау жумыстарынынпзбесше енпзу ушш Парламенттщ М эжшсше жолдайды. Зан жобаларындайындау жумыстарынын Ti36eciH жэне осы мэселелер бойынша Парламенттщшенлмдер кабылдауын басшылыкка ала отырып, орталык аткарушыоргандар зан жобаларын белгшенген мерз1мде казак жэне орыс тшдершдеэз1рлеп, Уюметке табыс етуге тшс. Зан жобаларын сапалы жэне уакытындаэз1рлеп, табыс ету ушШ жауапкершшк орталык аткарушы органдардынбфший басшыларына жуктеледк Зан жобаларын муддёш министрлжтердщдайындауы олардын зандар аркылы тар аядагы ведомстволык Мудделерд!орныктыруга умтылдыруы мумкш. Егер зандардын жобаларында осындаймудделер устем болатын болса, онда олар кабылданган жагдайда мемлекеттщ,когамньщ, азаматтардын мудделерше зиян келпру! мумкш. Сондыктанзаннын «сапасы» зан жобаларынын заннамал ык техника тургысынанжеллд1р1лу! угымын гана емес, сонымен 6ipre зан жобаларынын ортакмудделерге сэйкес келу1 тургысынан да пайдалылыгы угымын камтиды.Осы мэселеш YKiMeT 1996 жылгы 22 акпанда бекгткен Казакстан РеспубликасыУиметш щ жумыс Регламенп кадагалайды. Мэселен, YKiMeTKeминистрлжтер мен ведомстволар ез карауындагы мэселелер бойынша занжобаларын жолдайды.Зан жобалары тщ ер сапада болуы ушш кажетп жагдайларда экономикалык,кукыктык, гылыми-техникалык жэне езге де сараптамалардынaKTUiepi табыс еттледц. YKiMerriH карауына зан жобасымен жэне THicri140

непздемелермен 6ipre тускен ескертпелер туралы аныктама, сараптамаларлынкорытындылары усынылады. Егер Уюметтщ зан шыгарушылыкбастамасы тэртаб1мен дайындалган зан жобалары Конституцияда жэнезандарда Президенттщ 0кiлeттiктepiнe жаткызылган мэселелерд1 козгайтынболса, олар Республика Президентамен келюшуге м1ндетта.Ук1мет Парламентке енпзген зан жобалары Уюметтщ отырысындамшдетта турде талкылануга тшс. Зан жобасын талкылау кужатты эз1рлеушшердщ,сарапшылардын мшдетта турде катысуымен журпзшедк Занжобасын карау нэтижелер1 бойынша Yюметтщ каулысы немесе Премьер-Министрдщ OKiMi кабылданады, зан жобасы солармен 6ipre ПарламенттщМэжшсше жолданады немесе пысыктауга кайтарылады.Y юметтщ зан жобаларын дайындау жешндеп аукымды кызметш мынадай деректер айгактайды. Парламенттщ 1996—1999 жылдардагы жумыскезещнде Президент кол койган 497 заннын 468-i Yюметтщ бастамасыменусынылган.3 1999—2004 жылдардагы кезенде Парламент Yюметтщбастамашылыгыменусынылган 646 зан жобасын карады, олардын шннен 513зан кабылданып, кол койылды.4Yюмет зан шыгарушылык бастама жасау кукыгын дербес жузеге асырыпкана коймайды. Ол зан жобасын Парламент Мэжшсше енпзу туралыПрезидент тапсырмасын орындайды. Казакстан Республикасынын КонституциясыПрезидентке зан шыгарушылык бастама кетеру кукыгын бермейдкBipaK бул Президент зан шыгармашылык кукыгы урдюшен шеттеталед1деген сез емес. Президент туралы жарлыкта кезделген ПарламентМэжшсше зан жобасын енпзуш Президентпн Уюметке тапсыру кукыгызан шыгармашылыкка ыкпал жасау арналарынын 6ipi болып табылады.Бул арада зан жобасыныц Президент эк1мш1л1пнде эз1рленетш1 жэнеонын Yюмет аркылы Парламентке енизшетйй айтылып отыр.Сонымен 6ipre Уюмет Президент актшершщ жобаларын да дайындауымумюн. Бул арада ен алдымен Президенттщ Yюмет енпзетш нормативтакжарлыктары айтылып отыр, оларды орталык аткарушы органдар,Президент аппаратынын raicTi бол1мдер1 немесе Уюметтщ шеш1м1менкурылатын жумыс тобы жузеге асырады. Президент актшершщ олардыYюмет аркылы icKe асыру талап етшетш жобаларына Yюмет каульшарынынжобалары жатады.Yюмет езшщ нормалык шыгармашылыгын 03i жузеге асырады. Нормативтаккукыктык актшердщ сатысында Y юметтщ нормативтпк кукыктыкактшер1 Президенттщ жарлыктарынан кей1н турады. Ук1мет Конституция,зандар, Президенттщ акта л epi, езге де нормативтак кукыктык акталернепз1нде жене соларды орындау ушш нормативтак жене жеке каулыларшыгарады. Y юметтщ актшер1 онын кузырета шепнде кабылданады, олардынКазакстан Республикасынын букш аумагында мшдетталш: куш1 бар.Yюмет каульшарынын Президент жене Yк1меттан езшщ тарапынан кушшжоюы мумюн.Умметтщ мемлекеттан баска органдарымен карым-катынасы. КазакстанРеспубликасынын аткарушы органдары жуйесш баскара отырып,Yюмет мемлекетпк билжтщ баска тармактарымен карым-катынаска туседо.Конституция, Президентпн Yюмет туралы. Парламент туралы, соттаржене судьялардын мертебей туралы, Конституциялык Кенес туралы жар-141

лыктары Yюметтщ баска мемлекетпк органдармен езара катынастарынынзан ж узш к Heri3i болып табылады. Барлык осы нормативтек кукыктыкактшерде Y юметтщ езш щ кузыретше жэне езшщ мемлекеттек билжтщтурл1 тармактарга белшу} жуйеешдеп орнына сэйкес баска мемлекетгжоргандармен езара катынастарынын принциптерш, формаларын айкындайтынережелер бершген.Уюметтщ Президентпен карым-катынасы. Уюметте Президент жасактайды,ол YKiMeTTiH курылымы мен курамын беютедь YKiMeT мушелер1халыкка жэне Казакстан Президентше ант бередь YKiMeT езш щ букшкызметенде Президенттщ алдында жауапты. Ол Уймет Багдарламасынын,Президент тапсырмаларынын орындалганы жене ез кызметшщ баска дабагыттары туралы Президентке удайы хабарлап турады. YKiMeT Президентактелершщ орындалуын уйымдастырады жэне оларды министрл4ктердщ,ведомстволардын, езге де орталык аткарушы органдардын, сондай-ак жерruiiKTiаткарушы органдардын орындауын бакылайды. YKiMeT Президенттензан жобасын Парламент М эжшсше енпзу туралы тапсырмасын орындайды.YKiMeT мемлекеттек элеуметтек-экономикалык жэне гылымитехникалыкбагдарламаларды e3i эз1рлеп, Президентгщ 6eKiTyiHe усынады.Yюметтщ зан шыгарушылык жумыстарыньщ жоспарларын УKiMeT Президентпенкелгседь Президент YKiMeT актелершщ кушш толык яки колданылуаясынын 0елшй белтнде жояды немесе токтата турады. Бул жумыстыПрезидент ез бастамасымен, Бас Прокурордын усынысы бойыншажузеге асыруы мумюн.YKiMeTTiH Парламентпен карым-катынасы. Уюметтщ зан шыгарушылыкбастама кетеру кукыгы бар. Бул кукыкты YKiMeT тек ПарламентМежшсшде гана юке асырады. Уймет зан жобасын Meжiлicкe THicii каулышыгару жолымен фщшёдЁ Парламент кабылдайтын конституциялыкжэне кэдушп зандар Ужмет кызметшщ манызды кукыктык Heri3i болыптабылады. YKiMeT зандарды e3i орындайды, зандарды мшвистржкгердац,ведомстволардын жэне баска орталык жэне жергшжте аткарушы органдардынорындауын бакылайды.Yк1мет жыл сайын эз1рлейтш Республикалык бюджет Парламентпнбеютуше усынылады. Сонымен 6ipre онын орындалуы туралы есеп 6epiледд:Парламент мемлекетпк Kipicre кыскарту немесе мемлекеттек шыгыстыкебейту туралы шеипм кабылдауга уэюлетэй: Мундай заннын жобасыYKiMeTTiH корытынды жасауы ушш бершуте тиш: Тек он корытындыболганда гана Парламент мемлекеттек Kipicri кыскарту немесе мемлекеттекшыгысты кебейту туралы занды кабылдайды.Казакстан Республикасынын Конституциясында Укамет Парламенттеналдында жауапты болатын жагдайлар кepceтiлeдi. Егер ПарламентУ юметтщ Багдарламасын еюнип кайтара кабылдамай тастаган болса, Парламенткызметтен кетедг Парламенттщ эр палатасы (М ежшс пен Сенат)У KiMeT мушелершщ ез кызметшщ мeceлeлepi бойынша есептерш тындаугакукылы. Тындаудын нэтижеанде Президентке Уюмет мушесш кызметтенбосату туралы етешш жасауы MyMKiH. Егер Парламент депутаты Ую меткесурау салса, онда У юмет оган непзделген жауап кайтаруга тшс.Уюметтщ министрлжтермен, ведомстволармен ж ене езге де органдарменкарым-катынасы. YKiMeT министрлжтердщ, ведомстволардын142

жене Yюмет курамына юрмейтш орталык аткарушы органдардын кызметшбаскарады. Ол аталмыш органдардын зандарды, Президентпн; жене Уюметтщезшщ актшерш орындауын бакылайды. Yюмет министрл жтер,агентактер жене Y юметгщ курамына юрмейтш орталык органдар туралыережеш, олардын курылымын, Республикалык бюджеттен олардын орталыкаппаратын жене жергшкп органдарды устауга болшетш каражаттынмелшерш беютедКYк1мет министрлжтердщ, ведомстволардын жене Yюметтщ курамынаюрмейтш орталык аткарушы органдар актшершщ кушш жояды якиоларды толык немесе колданылу аясынын белгш бeлiгiндe токтата турады.Атап айтканда, аткарушы органдар актшершщ Конституцияга, зандарга,Президенттщ, Уюметтщ актшерше сай келмейпш туралы Бас Прокуратуранынусыныстары Уюметтщ мундай ерекеттер1 ушш непздеме болыптабылады.Уюметтщ жершикп аткарушы органдармен: аудандык, калальжженеоблыстык еюмджтермен белгш 6ip карым-катынасы калыптасады. Уюметаткарушы бшйктщ жогары буыны болып табьшады, сондыктан да жергшкпаткарушы органдармен карым-катынас «билж —багыну» принцип! бойыншакурылады. Уюмет жергшкп аткарушы органдардын мемлекеттжбаскару меселелер1 жешндеп кызметш баскарады; жергшкп аткарушыоргандардын зандарды, Президент пен Уюмет актшерш орындауынбакылайды; Yюметтщ отырысында жергшкп аткарушы органдардын кызмет1туралы есептерд1 тындайды; жергшкп аткарушы органдар актшершщкушш жояды яки оларды толык немесе колданылу аясынын белгш бельгшде токтата турады; олардын кушш жою не Президентпн карауына берутуралы усыныс енлзедьКазакстан Республикасындагы сот б и л т . 1978 жылгы Казак КСРКонституциясы бойынша Жогаргы Сот, облыстык сотгар, Алматы калалыксоты, аудандык (калалык) халык соттары Казак KCP-iHiH соттары катарынажатты. Барлык соттар, судьялар мен халык заседательдер1 белгш 6 ipмерз1мге сайланып койылуы негЫнде жасакталды. Судьялар мен халыкзaceдaтeльдepi ездерш сайлаган органдардын немесе сайлаушылардыналдында есеп берщ жене олардын Kepi шакырып алу кукыгы болды. Сонымен6ip re судьялар мен халык заседательдер1 теуелаз деп есептедщ женетек занга гана багынды. Егер судьяларды сайлаушылардын Kepi шакырыпалуы MyMKiH болса, мунын Mernci олардын теуелаздш бакылауга алындыдеген сез. Сот билжтщ дербес тармагы деп танылмады.Казак KCP-iHiH Мемлекетпк егемендт туралы Декларацияда сотб и л т мемлекеттж билж тармактарынын 6ipi деп жарияланды. Декларациягаорай, ен жогары сот билт Жогаргы Сотка тиесш Казакстан РеспубликасынынМемлекетпк теуелйздт туралы конституциялык зан сот бшпriКазакстан Республикасынын Жогаргы Соты мен Жогары терелж соткатиесш деп белгшедьКазакстан Республикасынын 1993 жылгы Конституциясы сот б и л тугымына e3repic енпзш. Онда Казакстан Республикасында сот билт КонституциялыкСотка, Жогаргы Сотка, Жогары терелж сотка жене теменгтсоттарга тиесш деп жазылды. Конституциялык Сот Конституцияны коргаужешндеп сот билтнщ жогары органы деп саналды; Жогаргы Сот пен143

Жогары терелж сот ез кузыретшщ мэселелер! бойынша сот бшпгшшжогары органдары саналды.Конституция Сот iciH журпзуге де езгергстер енпздь Онда судьялардынсайланып койылатыны айтыл малы, мунын e3i олардыц тэуелйздтнкамтамасыз ету ушш жасалган елеул1 кадам болды. Халык заседательдер1туралы да айтьшмады. Конституцияда Казакстан Республикасынын соттарымен судьяларынын мертебей конституциялык зандармен айкындалатыныатап керсетшд1. Алайда мундай зандар кабылданбады.Казакстан Республикасынын 1995 жылгы Конституциясы сот б и л тжуйейне елеут езгертулер енпзш. Конституциялык Сот пен Жогары терел1ксот кыскартылды. Республиканын занмен бектлетш Жогаргы Сотымен жергш кп соттары Республиканын соггары деп танылды. Сейтш, сот6nniri каз1р аталмыш сотгардан турады, олар б1рьщгай сот жуйесш курайды.Соттар халык заседательдерiнсiз туракты судьялардан турады. Конституциясудьялар корпусын жасактаудын eKi непзш карастырады, олар: сайланыпкоюшылык жене тагайындалатындык. Жогаргы Соттын терагасын,алкалардын терагаларын, Жогаргы Соттын судьяларын Жогаргы СотКецесшщ кепшдемейне непзделген Республика Ирезидецтщщ усынуыбойынша Парламент Сенаты сайлайды. Облыстык жэне оларга тенеснршгенсоттардын терагаларын, облыстык жэне соларга тенеспршгеналкалардын терагаларын жэне судьяларын, аудандык соттардын терагаларынжене судьяларын Республика Президент! тагайындайды. КонституцияныicKe асыру ушш Республика Президент! 1995 жылгы 20 желтоксанда«Соттар мен судьялардын мэртебей туралы» Конституциялык занкуш! бар Жарлык кабылдады, ол соттар мен судьялардын мэртебейн,оларды жасактау жэне олардын жумысын уйымдастыру Tepri6iH айкындады.Бул Жарлык соттар туралы жана конституциялык зан кабылдангангадейш колданыста болды.2000 жылгы 25 желтоксанда «Казакстан Республикасынын сот жуйеймен судьялардын мэртебей туралы» Конституциялык зан кабылданды.Елде сот-кукыктык реформаны одан opi дамыту осы заннын негтзп максатыболып табылады. Занныц ережелер! мемлекеттщ бидшп тармактаргабелуд!ц конституциялык принцишн негурлым толык epi дэйектшкпенicKe асыруга, тежемелеу пен теце-тендис жуйес!н пайдалана отырып олардыцезара ic-кимылын кушейтуге багытталды. Соттерел1Пн тек Конституциядааталган сот органдары —алкалар, жеке-дара судьялар жузегеасырады.Сот жуйей Конституцияга жэне аталмыш конституциялык зангасэйкес бектлетш КР Жогаргы Соты мен жергшжр соттардан турады.Казакстан Республикасынын Жогаргы Соты мен жергшцсп соттар Шрыцгайсот жYйeciн курайды. Сот жуйейнщ б1рлш мынадай факторларменкамтамасыз ет1лед1: 1) Конституциямен, «Сот жуйес1 мен судьялардынмэртебей туралы» Конституциялык занмен, барлык соттар мен судьяларушш ортак жэне бipынгaй сот эдшдш принциптер! бел гшенген, ic журпзузацдарымен жэне езгедей зандармен; 2) сотб и лт барлык соттар ушш сотiciH журпзудщ занмен 6eKiTlnreH б1рыцгай формаларында жузеге асырылады;3) барлык соттар Казакстан Республикасынын колданыстагыкукыгын колданады, ол жайында Казакстан Республикасы Конституция-144

сынын 4-бабында айтылган; 4) Конституция жэне «Сот жуйеа мен судьялардьщмертебеа туралы» Конституциялык зан барлык, судьялар ушшсудьялардыц б1рыцгай мертебесш баянды erri; 5) занды кушше енген сотактигерш (шеппмдердь уюмдердК т.б.) Казакстан Республикасынын букшаумагында мемлекеттж органдар, лауазымды тулгалар, когамдык б1рлестектер,мемлекеттж емес уйымдар, азаматтар, шетелджтер т.б. орындаугаадшдетте; 6) барлык соттар тек республикалык бюджеттен гана каржыландырылады.Бул, 6ip жагынан, сот жуйесшщ б1рлтн ныгайтады, екшппжагынан, сот б и л тн е аткарушы билж органдары тарапынан ыкпал етум умкш дтн болдырмайды.Аудандык соттар мен оларга тецестершген соттар ж ергш кп соттаргажатады. Калалык, ауданаралык, мамандандырылган сот —гарнизонныйэскери соты, экономикалык, эим ш ш к соттар, кэмелетке толмагандардынсоттары т.б. аудандык соттарга тенестершген. Аудандык соттар мен оларгатенестершген соттарды уэкшетте органнын усынуы бойынша Президентжасактайды, кайта жасактайды жэне таратады. Усыныс Жогаргы Соттынтерагасымен келшшедь Президент б1рнеше эк1мшшк-аумактьжб1рлжтерде6ip аудандык сот немесе 6ip эюмшшк-аумактык б1рлжте б1рнешеаудандык сот куруы мумкш. Аудандык соттар ушш судьялардын жалпысанын да уэкшетте органнын усынуы бойынша Президент беитедь 0p6ipаудандык сот упин судьялардын санын осы сот терагасыньщ усынуы непзшдеуэкшетте орган белплейдьАудандык сот терага мен судьялардан турады. Егер штат бойыншааудандык сотта 6ip судья кезделген болса, онда ол осы соттын терагасыекшеттегш коса аткарады. Аудандык сот 6ipiHiui сатыдагы сот болып табыладыжене езшщ сот карауына жаткызылган сот icrepi мен материалдардыкарайды, сот статистикасын журпзед1, занда кезделген баска да екшеттжтерд!жузеге асырады.5 Аудандык соттын терагасына белгш 6ip мшдеттер:сот судьяларыньщ сот icTepiH карауын уйымдастыру, сот KenceciHeжалпы басшыльжты жузеге асыру, азаматтарды кабылдау, судья кызметшекандидаттардынтагылымдамадан eTyiH уйымдастыру т.б. жуктелед1.Облыстык соттар да жергшкте соттарга жатады. Астананын калалыксоты, республикалык манызы бар калалык соттар, мамандандырылгансоттар (Эскерлердщ эскери соты т.б.) облыстык соттарга тенестершен.Облыстык соттар мен оларга тенестершген соттарды (будан opi —облыстыксоттар) уэюлетп органнын усынуы бойынша Президент жасактайды, кайтажасактайды жэне таратады. Облыстык соттар судьяларыньщ жалпы санында уэкшетте органнын усынуы бойынша Президент беютедг Op6ip облыстыксот судьяларыньщ санын осы сот терагасыньщ усынуы непзшде уэюлеттеорган белплейдьОблыстык сот терагадан, алкалардын терагаларынан жене судьялардантурады. Облыстык соттын органдары: 1) кадагалау алкасы; 2) азаматтыкicTep женшдеп алка; 3) кылмыстык icTep жен1ндеп алка; 4) соттын жалпыотырысы.Занда облыстык сот екшпп сатыдагы сот болып табылады деп атапайтылмаган, 6ipaK ол езш щ сот карауына жаткызылган icrep мен материалдардыкарайды деп керсетелген. Казакстан Республикасынын кылмыстыкic журпзу кодеканде (КР К1ЖК) облыстык соттардын сот карауы

карастырылады. Аудандык соттар мен оларга тенеспршген соттардыную мдер женшде шагыну немесе кассациялыктертшпен облыстык жэнеоган тенеспршген соттарга шагым бершуд немесе наразылык 6inflipLnyiмумкш. Демек, облыстык сот шагыну сатысы да, кассациялык саты да болыптабылады. Занда кезделген реттерде облыстык сот icrepfli 6ipiHmiсатьщагы сот репнде карауы мумкш. Бул облыстык соттын 6ip ерекшелш.Сондай-ак ол сот журпзшу барысын TeKcepin шыгады жэне осы танысудынжинакталган корытындылары бойынша облыс сотыныц сот тер ел тн юкеасыруы кез1нде зандылыктын сакталуы меселелерш карайды. Облыстыксот екшетпктершш ёкшшп 6ip ерекшелш облыс соттарынын эюмгерлершенпзу болып табылды. Облыстык сот облыс соттары эщ^герЛррщщ кызметшбакылайды, бул жайында теменде егжей-тегжейл1 айтылады.Облыстык соттын жанында 03iHiH органдары —алкалары болады.Облыстык соттын азаматтык ютер жешндеп алкасы мен кылмыстык icTepжешндеп алкасын алкалардын терагалары, ал облыстык соттын кадагалауалкасын соттын терагасы баскарады. Казакстан Республикасынын Конституциясынасейкес облыстык соттар мен оларга тенеспршген соттардынтерагаларын, алкалардын терагаларын кызметке Казакстан РеспубликасынынЖогаргы Сот Кецесшщ усынуы бойынша Казакстан РеспубликасынынПрезиденп тагайындайды. 0 p 6 ip алкадагы судьялардын санысот терагаларынын усынуы бойынша жалпы отырыста белгшенедь Алкалардынмушелерш жасактауда айырмашылыктар бар. Кадагалау алкасыосы облыстык соттын жыл сайынгы жалпы отырысында жасырын дауысберу жолымен судьялардын жалпы санынын кепш ш к дауысымен сайланатынсудьялардан турады. Азаматтык icTep жешндер ал ка мен кылмыстыкютер жешндеп алканын дербес курамын соттын жалпы отырысында талкыланганнанкейш облыстык соттын терагасы белплейдь Алка мушелершжасактау реймш де айырмашылык бар. Кадагалау алкасы осы облыстыксоттын жыл сайын жалпы отырыста судьялардын жалпы санынын басымкешщщк даусымен жасырын дауыс беру аркылы сайланатын судьяларданкуралады. Азаматтык icTep женшдеп алка мен кылмыстык icrep жешндепалканын дербес курамын облыстык соттын терагасы соттын жалпы отырысындаталкыланганнан кешн бел пдейда. Осы eKi алкала облыстык соттынтерагасы мамандандырылган курамдар куруы мумкш.Облыстык соттын терагасы мен алкалардын терагаларына ерекшеекшеттжгёр бершген. Облыстык соттын терагасы: 1) сот терелшн жузегеасырады; 2) облыстык соттын жумысын уйымдастырады. Терага, судьяретшде, алкаларда сот icTepiH карау кезшде терагалык етуге кукылы. Облыстыксоттын басшысы ретшде терага судьялардын сот ютерш карауынуйымдастырады, кадагалау алкасын баскарады, облыстык соттын жалпыотырысын шакырады, оларда терагалык етедц сот статистикасын журпзудауйымдастырады, соттын журпзшу барысымен танысады, азаматтарды етанmiбойынша жеке кабылдайды, облыстык сот алкаларынын терагалары менсудьялары, аудандык соттардын терагалары мен судьялары женшде тэрпп-TiK ic козгайды, занда кезделген баска да ешлегпктердй жузеге асырады.Алкалардын терагалары: 1) судья; 2) алка жумысын уйымдастырушымшдеттерш де жузеге асырады. Судья репнде олар алкалардын отырыстарындатерагалык етедд. Басшылар ретшде олар алка судьяларынын сот146

IIIIicTepiH карауын уйымдастырады, соттын терагасына алкалардын курамында мамандандырылган курамдарды жасактау жешнде усыныстаренпзедь занда квзделген баска да екшетпктерд1 жузеге асырады.Облыстык соттын. жанында облыстык соттын жалпы отырысы жумысютейд!, оган ерекше окшетпктер, непзшен уйымдыксипаттагы екшеттактербершген. Облыстык соттын жалпы отырыстары кажеттшгше карайерйзшед!,6ipaK жылына eKi реттен сирек болмауга тшс. Жалпы отырыстынжумыс TopTi6i онын 03i беюткен регламентте айкындалады. Жалпыотырыстар алканын сандык курамын бел гшейда жене кадагалау ал касынынкурамына судьяларды сайлайды, алкалар тврагаларынын акпаратынтындайды, соттын журпзшу барысын талкылайды жене жинакталганкорытындылар бойынша облыс соттарынын сот тврелшн icKe асыруыкезшде зандылыкты сактау ы меселелер1 мен баска да моселелердд карайды.Жогаргы Сот Казакстан Республикасынын Конституциясына сейкесазаматтык, кылмыстык жене жалпы хуюмдеп соттардын сот карауынажататын езге де icTep бойынша жогары сот органы болып табылады, зандакезделген ic журпзу формаларында олардын кызметш кадагалайды.Заннамага сейкес Жогаргы Сот: 1) 6ipiH uii сатыдагы; 2) кассациялыксатыдагы; 3) шагымдану сатысындагы соттын мвдеттерш жузеге асырады.Казакстан Республикасынын кылмыстык ic ЖYpгiзy кодексшде ЖогаргыСот 6ipieiid сатьщагы сот ретшде кандай кылмыстык icTepfli карауга кукылыекеш керсетшген. Онда Жогаргы Соттын шагымдану соты мен кассациялыксот репндеri екшетйктер1 карастырылган.Жогаргы Сот одан epi соттын журпзшуш тексеред1 жене жинакталганкорытындылар бойынша республика соттарынын сот терелшн icKeасыру кезшде зандылыкты сактауы меселелерш карайды. Жогаргы Сотколданыстагы кукыктарды калыптастыруга белсене катысушы субъектшердщ6ip.i болып табылады. Казакстан Республикасынын КонституциясындаКазакстан Республикасынын колданыстагы кукыгына РеспубликаЖогаргы Сотынын нормативтак каулылары да Kipefli. Жогаргы Сотсоттын журпзшу! барысы меселелер1 бойынша туйшк бередь«Казакстан Республикасынын сот жуйеа мен судьялардын MepTe6eciтуралы» Казакстан Республикасынын Конституциялык занында мамандандырылгансоттар куру кезделген. Осы ережеш непзге ала отырып,Казакстан Республикасынын Президент! 2001 жылгы 16 кантарда «Алматымен Караганды калаларында экономикалык соттар куру туралы»| Жарлык кабылдады. Алматы мен Караганды калаларында экономикалыкдауларды карауга уекшетп мамандандырылган ауданаралык экономикалыксоттар курылды. Отандык кесшкерлер мен шетелдж инвесторлардынкукыктары мен занды мудцелерш негурлым толык коргауга жердемдесугеумтылу мамандандырылган экономикалык соттарды курудыннепзп максаты болды. Бул экономиканын дамуына ип ecepiH типзугетшс. Казакстан Республикасынын Президента Н.Э. Назарбаев 2001 жьшгымаусымда судьялардын Y шщип съезшде сейлеген сезшде атап еткешндей,Алматы мен Караганды калаларында мамандандырылган ауданаралыкэкономикалык соттардын курылуы «Казакстан Республикасынын сотжуйеа мен судьялардын мертебеа туралы» Конституциялык заннынидеяларын icKe асырудагы алгашкы кадам болып табылады. Соттар эко-1147

номикасы мен инфракурылымы негурлым дамыган ещрлер ретендепАлматы мен Караганды калаларында курылды. Соттар эксперимент туршдекурылды, егер олар он нэтижелер керсететен болса, онда осындай соттарбарлык облыс орталыктарында да курылатындыгы ескершедкМамандандырылган ауданаралык экономикалык соттардын аудандык(калалык) сот мэртебеа болады, оларга колданыстагы зандардын тщетеережелер1 колданылады. Бул соттар занды тулгалардын, сондай-ак зандытулгалар курмай к э стк ер л ж кызметте жузеге асыратын азаматтартараптары болып табылатын мулжтж даулар бойынша азаматтык ютерд!карай алады.Судьялардын мертебесь Казакстан Республикасынын Конституциясындасудьялардын кукыктык мэртебесш айкындайтын б1ркатар кукыктыкнормалар бершген. Оларга мыналар жатады: 1) судьялардын тэу ел азд т,оларды Конституция мен зандар коргайды; 2) судьялардын дербес кукыктылыгы(иммунитет); 3) судьялардын саяси сауаттылыгына, жас мелшеpiHe, бийм децгейше койылатын ценз!; 4) судья кызметш кейбЦ баскакызмет пен жумыс турлерш косып аткаруга болмайтындыгы; 5) судьялардынматериалдык жагынан жене тургын уймен камтамасыз eiijiyi; 6) судьялардынтагайындалатындыгы (сайланып койылатындыгы); 7) зандыколдану кезшде судьялар басшылыкка алу га тшс принциптер (кагидаттар).«Казакстан Республикасынын сот жуйеа жэне судьялардын мэртебеатуралы» Казакстан Республикасынын 2000 жылгы 25 желтоксандагы Конституциялыкзанында уш бeлiмнeн туратын «Судьялардын мэртебеа» депаталатын ерекше бел1м бершген. B ip iM n i 6&riiMi —судьялардын кукыктыкжагдайы, онда мынадай сеттер камтылады:1. Барлык соттардын судьялары б!рдей мэртебеге ие болады жэне 6ip-6ipiHeH тек екшеттактёрЗ аркылы гана айрыкшаланады. Судьялар ейлеттTiKTepiHin айырмашылыктары олардын лауазымдык жагдайына жэнесоттардын турш буындарындагы: аудандык, облыстык жэне Жогаргы Соттагыжумысына байланысты. Барлык судьялар сот тер ел тн жузеге асырады,ездершщ мшдеттерш туракты непзде орындайды жэне сотбшйгшшиелер1 болып табылады. Судьяларга занда кезделмеген соттан тыс аткарымдармен м1ндеттер жуктеуге болмайды. Судьялар кылмыска карсыкуресетен, зацдылык пен кукыктертеб1н сактау жолында курес журпзетенмемлекеттж органдардын курамына енпзшмейд1.2. Судьялардын ауыстырылмайтындыгы олардын кукыктык жагдайынынманызды элементе болып табылады. Судьялардын ауыстырылмайтындыгын,олардын мэнгш к кызметте болуы деп угуга болмайды.Судьялар занда белгшенген бес жыл Мерзшге тагайындалады. Ауыстырылмайтындык осы мерз1м бой ына судья кызметенен босатыл майды дегенсез. Олар тек занда белпленген непздеме бойынша гана кызметтенбосатыл ады.3. Судьялар тэуелаз жэне тек Конституция мен занга гана багынады.Судьянын тэуелс1зд1П онын сот терелгГш жузеге асыруына ешк1мн1н араласугажене судья мен алка косшы билерше ешк1мн1н де ыкпал етуге кукыгыжок деген сез. Мундай ерекет зан бойынша жазаланады. Казакстан РеспубликасынынКылмыстьж кодекс1нде соттерел!пне жене жазаны орындаутертеб«не карсы кылмыстар туралы тарау бершген. Кылмыстык ко-148

дексте терелж сотты жузеге асыруга кедерп келтгру максатымен соттынкызметше кандай да болмасын формада кол сугушылык кылмыс болыптабылатыны айтылган. Бул кылмыстын когамдык кауштшш —мундайерекеттердщ сот билш нщ дербестш мен теуелйздшне, халыктын огандеген ceHiMiHe нуксан келтаретшднвдде, соттын шенймдер кабылдауыкез1нде едшеттшжтщ бузылатынында, азаматтардьщ, занды тулгалардынкукыктары мен занды мудцелерщщ аякка басылатынында болып отыр.6Судьянын тэуел йздш шын меншде каралган немесе ж урпзш п жаткансот icTepi жошнде онын кандай да болсын TyciHiKTep беруге м1ндегпемес дегешц бшдйредь Кенесу болмесшщ купиясы барлык жагдайлардаб!рдей камтамасыз етшуге тшс.4. Зан судья теуелаздтнш кешлджтерш белгшейдь Булар зан жузшдеп, уйымдастырушылык жене материалдык кетлджтер. Зан ж узш ккетлджтер: 1) сот терелщн жузеге асырудын занда кезделген реймшдеKepiHic табады. Ол азаматтык ic журпзу жэне кылмыстык ic журпзу кодекстершдекезделген; 2) судьянын терелж сотты icKe асыру жешндеп кызметшеараласканы, сондай-ак сот пен судьяларды сыйламагандыгы ушш заналдындагы жауапкершшшн белгщеуде KepiHic табады, бул жайында жогарыдаайтылды; 3) судьянын дербес кукыктылыгынан KepiHic табады (Конституциягасейкес судьяны Казакстан Республикасы Президентшш Ж о­гаргы Сот Кенесшщ корытындысына непзделген келю м ш йз туткынгаалуга, айдап екелуге, сот TepTi6iMeH белпленген эю м ш ш к жазалаушараларын колдануга, кылмыстык жауапкершшкке тартуга болмайды;Конституцияга сэйкес КР Жогаргы Сот терагасы мен Жогаргы Сотсудьяларын КР Парламента Сенатынын KeniciMiHci3 туткынга алуга, айдапекелуге, сот терпб1мен белпленген еш мш ш к жазаларын колдануга болмайды;судья кылмыс устанде усталган немесе ауыр кылмыс жасаган жагдайдаоларга Конституциянын аталмыш ережелер! колданылмайды.Судьяга катысты кылмыстык icri тек Казакстан Республикасынын Бас Прокурорыгана козгай алады); 4) Конституциямен жене «Казакстан Республикасынынсот жуйеа мен судьялардын мертебей туралы» конституциялыкзацмен судьяны кызметке сайлау, тагайындау, екшеттжтерш токтатунемесе токтата туру тертабш, судьянын орнынан тусу кукыгын бел гшеуде,судья кызметше кандидаттарга тегше, элеуметтж жене мулжтж жагдайына,кай несшге жене ултка жататындыгына, жынысына, саяси кезкарасына,дши нанымына жене езге де мен-жайларга карамастан тен кукьжкамтамасыз еиледь Уйымдык кепщцжтер судья кызметше кандидаттардыipiKTeynin ерекше TepTi6iH белгшеуден KepiHic табады. Аудандык сот судьясынынбос орнына кандидатты судья кызметшщ бос орнына орналасугаеташш берген, кызмет icTen журген судьялардын арасынан конкурстыкнепзде Эдшет бийктшж алкасы ipiKTeitai. Зан аудандык соттын судьясынакандидаттарга койылатын мынадай талаптарды кездейщ. BipmiutaeH, булсаяси ценз (шектеу). Аудандык соттын судьясы болып тек К а з а х с т а н р ес.публикасыньщ азаматы гана тагайындала алады. Ещшщцен, жас щектел1мказамат жиырма бес жаска толган болуга тшс. Ушшшщен, бул бш мдж,практикалык жене моральдык ценз —азаматтын жогары заци 6LriMi, мшазбедел!, зан мамандыгы бойынша кемщце eKi жыл жумыс eiini болуга тшс.Тертшшщен, бшжталж цензк кандидат бш ктш к емтиханын тапсыруга,149

сотта тагылымдамадан ойдагыдай втуге жэне соттын жалпы отырысынынон n iK ip iH алуга тшс.Облыстык сот судья кызметшщ бос орнына кандидатты Жогаргы СотKeHeci бос кызмет орнында жумыс icreyre етдшш берген адамдар арасынанконкурстык непзде ipiKTeiifli. Бул азаматтар аудандык сот судьясынакандидаттарга койылатын талаптарга сай келуге тшс жэне олардын занмамандыгы бойынша кемшде бес жыл е т ш болуга тшс. Материалдыккешлджтер судьяларга мемлекет есебшен олардын тщеп мэртебесшекарай материалдык жагдай жасаудан жэне элеуметпк камсыздандырудан,оны нашарлатуга тыйым салудан KepiHic табады. Судьяларды материалдыккамсыздандыру онын жагдайына сай келуге тшс жене сот терелтн толык,тэуёйсдз жузеге асыру мумю ндтн камтамасыз етуге тшс. Бул мэселеншмемлекетпк манызды мэш бар, сондыктан судьялардын енбекакысынКазакстан Республикасынын Президенп Республиканын мемлекетпкбюджет есебшен кун керетш барлык органдар ушш кызметкерлердшенбекакысын каржыландырудын бирыцгай жуйесдн орныктыру женшдепконституциялык екшегпктерш басшылыкка ала отырып, айкындайды.Судьяларды тургын уймен камтамасыз ету де Республикалык бюджетесебшен жургшледо. Судьяга жене отбасы мушелерше кезектен тыствртшпен мемлекетпк тургын уй корынан жайлы тургынжай бершедд.Судьяга койылатын талагпар «Казакстан Республикасынын сот ж уйеаж ене судьялардын MepTe6eci туралы» Занда кезделген. Олар сот т ер ел т нжузеге асырудын ерекшел1ктершен туындаган м1ндетгер ретшде тужырымдалган.Судья: 1) Казакстан Республикасынын Конституциясы мен зандарынмултакйз сактауга; 2) сот т ер ел т н icKe асыру жензндёп езшщ конституциялыкмщцетгерш орындау кез1нде, сондай-ак кызметтен тыс катынастардасудья едеб1 талаптарын сактауга ж ене судьяныц беделщ, кадоркасиетшrycipyi мумкш немесе онын эдщдш мен алаламаушылыгына кумэнтугызуы MyMKiH барлык нэрседен аулак болуга тшс. Казакстан судьяларыныц1996 жылгы 19желтоксандагы Bipimni съезд Судья эдебшщ кодекешкабылдады, онда судьялардын мшез-кулкынын непзп принциптер1баяндалды: судья мшез-кулыктын жогары улгшерщ устануга ж эне судьялардынтэуелещдтн ныгайту dpi езш сыйлату беделше ие болу ушш осылайетуге мшдетп; ep6ip судья сот бш пгшш теуеледздш мен абыройын курметтеугетшс, мунын e3i демократиялык когамга тен сипаттагы устанымдардын6ipiHeH саналады. Судья —сот билш н курметтеупи ж ене онынбеделш сактаушы. Аталмыш принцип басшылыкка ала отырып, Судьявдеб1 кодекешщ ёрежелерд ез1рле;цщ- Судья эдебинц ережелерш бузу кукыктыкжауапкерш ш ктщ де н епздем еа болып табылады; 3) сот терелтнicKe асыру жвнiндeгi кызметке кез келген зансыз араласушылык ерекетшекарсы туруга; 4) судьялар Kenecyi купиясын сактауга мшдетп. Зан судьялардынTdpTinTiK жауапкернйлМн кездейдь Судья мыналар ушш: 1) сотicTepiH карау кез1нде зандылыкты бузганы ушш, егер мундай зан бузушылыкезге зац ж узш к жауапкерш ш кке апарып соктырмаса; 2) судьянынэдебше кайшы келетш, Kip келпретш Tepic кылык жасаганы ушш; 3) енбектэр-пбш ерескел бузганы уш штертш тж жауапкершшкке тартылуы мумкш.03iHiH лауазымдык мшдеттерш тшсшше орындамаганы ушш ерекшеTeprimiK жауапкершщккё тартылатынын атап айту керек. Занда твртогпк150

жазалардын турлерь тэртеятак ic жYpriзyдi козгауга кукыгы бар субъектшер,тэртштек icTi козгау жене карау мерз«\п т.б. меселелер кезделедьСот эшмшшгш журпзу. Б1ркатар жылдар бойына Жогаргы Сот КенесшдеКазакстан Республикасы Президентшщ басшылыгымен гылымижуртшылык арасында жергш кп соттарды уйымдык жене материалдыктехникалыккамтамасыз етуд! эдшет органдарынан белш алу туралы меселеталкыланды. М ундай бел in алу мемлекетпк бшйктщ тармактарга белшупринципш терендетуге тшс. Казакстан Республикасы Президентшщ 1995жылгы 20 желтоксандагы «Сот жуйеа жене судьялардын мэртебеа туралы»конституциялык зан купи бар жарлыгында облыстык соттар мен оларгатенестершген соттардын, аудандык (калалык) соттардын кызметш уйымдыкжэне материалдык-техникалык камтамасыз етуд1 Республиканын Эдшетминистрлш мен онын баскармалары судьялардын тдyeлciздiгi жэнеолардын тек Конституция мен зандарга гана багынуы принципш катансактай отырып, жузеге асырады делшген. Алайда шындыгында мундайжагдай судьялардын тэуелаздшне аткарушы билж тарапынан катертещцрмей коймады. Сондыктан «Сот жуйеа мен судьялардын мэртебеатуралы» конституциялык зан соттарды уйымдык, материалдык-техникалыккамтамасыз ету мшдетш сот жуйесше бepдi. Ещц Жогаргы Соттынкызметш материалдык-техникалык камтамасыз етуд1 Жогаргы Соттынаппараты, ал жергш кп соттардын кызметш материалдык-техникалыккамтамасыз етудщ Президент куратын уэкшетте мемлекетпк орган жузегеасырады. Мундай орган Казакстан Республикасы Жогаргы Сотыньщ жанындагыСот эюмшшгш журпзу жешндеп комитет деп аталады. Конституциялыкзанда аталмыш Комитеттщ кызмете соттын тэуелазднш женесудьялардын кызметше араласпаушылыкты сактай отырып жузеге асырылугатшс деп ерекше атап керсетшедьКазакстан Республикасы Президентшщ «Казакстан Республикасы сотжуйесшщ теуелаздшн кушейту женшдеп шаралар туралы» 2000 жылгы1кыркуйектеп Жарлыгында: Жогаргы Соттын жанындагы Комитет женеонын облыстардагы (Астана мен Алматы калаларындагы) эюмгерлер1соттардын кызметш материалдык-техникалык жэне езге де камтамасызету женшдеп уэкшетте органнын б1рыцгай жуйесш курады деп белпленген.Казакстан Республикасы Президентшщ «Соттын эюмшшк журпзуiHiuжана жуйесшЩ жумыс icreyiH камтамасыз ету жешндеп шаралар туралы»2000 жылгы 12 кыркуйектеп Жарлыгымен Жогаргы Соттын жанындагыСот эюмшшгш журпзу жешндеп комитеттщ штаты бектлдьЕрежеге сейкес Казакстан Республикасы Президентшщ 2000 жылгы12 казандагы Жарлыгымен Жогаргы Соттын жанындагы Сот экгмшшгшжурйзу жешндеп комитет уакшетте мемлекетпк орган болып табыладыжене езшщ кызметш Конституцияга, зандарга, Президент пен Уюметтщактшерше, ол жайындагы Ережеге жене баска нормативтек кукыктык актелергесэйкес жузеге асырады. Комитет пен оньщ эюмгерлер! мемлекеттекмекемелер нысанындагы занды тулгалар болып табылады, ез атынан азаматтык-кукыктыккатынастарга туседа. Комитеттщ екшеттжтер1 мыналар:— жергшкте соттарды куру, кайта куру яки тарату, судьялардын жалпыштаттык саны женшдеп усыныстарды ез1рлеШп;151

—жергшкте соттарды, Комитет пен эюмгерлерщ каржыландыру туралыусыныстарды эз1рлеп, Уюметке табыс етед1;—судьялар мен жергшшп соттар аппаратынын бш ктш гш арттыруженшде шаралар колданады, сот кызмете саласындагы зерттеулерд1 каржыландырады,жергшкте соттардын кадрлар женшдеп кажеттшгш айкындайды,олардын тагылымдамасын уйымдастырады;—сот терагаларынын жергшкте сот судьяларыньщ ic-кимылдарыжешндеп азаматтар мен уйымдардын етешштерш карауына ыкпал етед»;—судьялар жуктемесшщ нормативтерш ез1рлеШй;—эюмгерлердщ кызметш материалдык-техникалык жэне езге декамтамасыз ётуд! жузеге асырады;—жергшкте соттар мен эюмгерлердщ бюджетпк каражатты жумсауынбакылайды, олардын каржьшык-шаруашылык кызметене тексеру журпзеда.Комитет заннамага сэйкес баска да екшеттектерд1 жузеге асырады.Конституциялык эдшет органы. КСРО-да Конституцияны коргаугаарналган арнаулы орган болмады. Элбетте, мундай орган Казак КСРмндеде болган жок. «Казакстан Республикасынын Мемлекеттек тэу ел й зд ттуралы» Конституциялык занда Казакстан Республикасынын КонституциялыкСоты Конституцияны сот аркылы коргайтын жогары органыболып табылады деп тунгыш рет жазылды. Казакстан Республикасынын«Казак КСР Конституциясына езгергстер мен толыктырулар енпзу туралы»1992 жылгы 2 шшдедеп занында Конституциялык Сот, Жогаргы Сот, Жогарытерелж сот Казакстан Республикасынын жогары соттары болыптабылады деп керсетшдь Казакстан Республикасынын 1993 жылгыКонституциясына сейкес Конституциялык Сот Казакстан РеспубликасынынКонституциясын коргау женшдеп сот билшнщ жогары органыболды. Конституциялык Сот 1995 жылдын ортасына дейш жумыс ктедкКазакстан Республикасынын 1995 жылгы Конституциясында КонституциялыкСоттын орнына Конституциялык Кенес карастырылды.Казакстан Республикасынын 1995 жылгы Конституциясында КонституциялыкКенеске арналган бел1м бар. Конституцияны коргау КонституциялыкКенестен непзп максаты болып табьшады. «Кдзакстан РеспубликасынынКонституциялык Keneci туралы» Казакстан Республикасы Президентшщконституциялык зан куцн бар Жарлыгы осы органнын м1ндетмаксатынайкындады. Конституциялык Кенес мемлекеттек орган ретендеРеспубликанын букш аумагында Казакстан Республикасы Конституциясынынустемдшн камтамасыз етедь «Казакстан Республикасы КонституциясынынycTeMfliri туралы» Ереже Казакстан Республикасы Президентенщжогарыда аталган Жарлыгында тунгыш рет б ектл д г ЕрежеКазакстанда конституциялык курылыстын калыптасканын, кукыктыкмемлекет орнату тшепн, мемлекеттщ Конституцияга багынуы идеясынпаш етедь Конституциялык Кенес езш щ кызметенде:—конституциялык нормаларды басшылыкка алады, олардын булжымайтындыгынкамтамасыз етед1; ягни жогары мемлекеттж органдардыннормативтек кукыктык актшерд1 кабылдау жэне уйымдык акцияларды(сайлауды т.б.) жузеге асыру кезшде конституциялык нормаларды мултекс!зсактауын;152

—мемлекеттщ белгш 6ip ахуалын калыптастыратын конституциялыкережелерд1, мысалы, президенттщ баскару нысанын, мемлекеттщ 6ipтутастыгын,саяси турактылыкты т.б. орныктыратын конституциялыкережелерд^—конституциялык идеяларды, принциптерд1 (елеуметпк мемлекет,казакстандык патриотизм идеялары т.б.) камтамасыз етедьК,азак;стан Республикасынын Конституциясы жэне Президенттщ«^Конституциялык Кенес туралы» Жарлыгы Конституциялык Кенес кызметшщкукыктык Heri3i болып табылады. Бул eKi кужат КонституциялыкКецестан кузыретш, курамын, жасакталу тертабш, онын мушелтне кандидаттаргакойылатын талаптарды, Конституциялык Кецес мушелершщмэртебесш, конституциялык ic журпзущ айкындайды. 03iH iH кызметшуйымдастырудьщ жэне оньщ тертабшщ аталмыш кужаттарда реттелмегенмэселелер1 бойынша Конституциялык Кенес Регламент кабылдайды.Конституциялык Кенес езшщ жета мушесшен, сонын цшнде терагасынантурады. Сонымен катар Казакстан Республикасынын бурынгы президенттер!кукык бойынша Конституциялык Кенеспн емйрлш мушелер1болып табылады. Конституциялык Кецестщ терагасын кызметке РеспубликаПрезидента тагайындайды жене кызметтен босатады. КонституциялыкКецестщ eKi мушесш Президент кызметке тагайындайды женекызметтен босатады, eKi мушесш Сенат Терагасы, eKi мушесш ПарламентМежшсщщТерагасы кызметке тагайындайды жэне кызметтен босатады.Конституциялык Кенес мушелер1 екитеттактершщ Mep3iMi —алты жыл.Конституциялык Кенес мушелершщ жартысы уш жыл сайын жанартылыпотырады.Конституциялык Кенестщ мушелерше мынадай талаптар койылады:—Казакстан Республикасынын азаматтыгы;—жасына карай отыз жастан темен болмау цензц—Казакстаннын аумагында туру;—жогары зан маманы бшш болуы;—зан мамандыгы бойынша кем1нде бес жыл жумыс етш болуы.Конституциялык Кецестщ терагасы мен мушелер1 Парламент Палаталарыньщб1рле.скен отырысында ездер1 тагайындалганнан кейш РеспубликаПрезидентше ант беред1 (анттын меташ: «Маган жуктелген КазакстанРеспубликасы Конституциялык Кенесшщ терагасы (мушей) м*ндеттершадал орындауга, ед1п болуга жене тек Казакстан Республикасынын Конституциясына,одан баска ешюмге жене ештенеге емес, соган гана багынугасалтанатты турде ант етемш»).Конституциялык Кецестан терагасы мен мушелер1 мемлекетпн лауазымдытулгалары болып табылады. Олардын мертебей Конституциядан,Конституциялык Кенес туралы Президентпн Жарлыгынан баска, мемлекеттаккызмет туралы нормативтак кукыктык актшер (алгашкы ею кужаттареттелмегендерО белтнде айкындалады.Конституциялык Кецеске мушелж белгш 6ip шектеулермен байланысты.Ол депутаттык мандатпен, окытушылык, гылыми немесе езге дешыгармашылык кызметтен баска акы теленетан езге лауазымды аткару мен,кейпкерлщ кызметп жузеге асырумен, басшылык органн ы н немесе коммерциялык уйымныц бакылау кецесшщ курамына юрумен сыйыспайды.153

Жогарыда аталган тыйымдардьщ бузылуы мушелжи токтату га экеп соктырады.0 з мшдеттерш орындау кезшде олар теуелаз жене тек Конституциямен Президенттщ Конституциялык Кенес туралы Жарлыгына ганабагынады. Олар ушш баска ешкандай актшердщ (нормативпк женебейнормативпк актшердщ) кершеу мшдети Kyiui болмайды. Олардынкызметше кандай да болсын араласушылыкка, сондай-ак оларга кандай да6ip нысанда болмасын кысым керсетуге немесе езгедей ыкпал жасауга жолбершмейш жене зан бойынша жауапка тартылады.Конституцияда Конституциялык Кенестщ немесе онын мушелершщкандай да болсын органныц алдында есеп 6epyi кезделмейщ. КонституциялыкКецестщ Парламентке елдеп конституциялык зандылыктьщ сакталуытуралы жыл сайынгы жолдауы есеп болып табылмайды. КонституциялыкКецесиц терагасы мен мушелершщ конституциялык ic журпзумесеяелер женшдей кызмеп ешкшгё есеп беруге жатпайды. Олардан ездеpiHinекшетпктерш жузеге асыру меселелёр! женшде есеп талап етугеешюм де кукылы емес. Конституциялык Кецестщ терагасы мен мушелершщкаралып отырган меселе бойынша шеипм шыгарылганга дейш niKipiHсурауга ешюм де кукылы емес. Конституциялык Кецесиц терагасы менмушелершщ каралып отырган меселелер бойынша шеипм шыгарылгангадейш 63iHiH niKipiH айтуга немесе кецес беруге кукыгы жок.Конституциялык Кецес мушелерше сотга немесе езге де кукык коргауоргандарында коргауга немесе екщщкп жузеге асыруга, кандай да болмасынтулгаларга кукыктарды icKe асыруда жене мшдеттерден босатудакорган болуга кукык бершмейшКонституциялык Кецесиц терагасы мен мушелер1 дербес кукыктылыктыпайдаланады. Оларды ез екшетпктер1 Mep3iMi бойына туткынгаалуга, айдап екелуге, сот TepTi6iMeH белгшенеин еюмшшк жазалау шараларынколдану га, кылмыс усинде устал ган немесе ауыр кылмыстар жасаганжагдайдан баска ретте Парламентпц КелюШййз кылмыстык жауапкатартуга болмайды. Конституциялык Кенеспнтерагасына немесе мушесшекатысты кылмыстык ic ii тек аныктау мен тергеуда жузеге асыратын республикалыкмемлекетпк органнынбасшысы гана козгай алады. Энпме мемле-KeiriK органнын жогары лауазымды тулгасы жайында болып отыргандыктан,Бас Прокурор icii тергеу барысында зандылыктын сакталуынкадагалайды. Кылмыстыц жасалганы туралы айгактар болган жагдайда БасПрокурор Конституциялык Кецесиц терагасын немесе мушесш кылмьютыкжауапка тартуга келю1м беру туралы Парламентке усыныс енизедх.Конституциялык Кецесиц терагасы мен мушесше катысты icii тек ЖогаргыСот кана карайды.Конституциялык Кенес сайлаудын дурыс eTyi женшен дау туындаганжагдайда: 1) Казакстан Республикасы Президенп сайлауынын; 2) Парламентдепутаттары сайлауынын; 3) республикалык референдумныц дурыс6TKi3uiyi туралы меселен! шешедь Казакстан Республикасынын КонституциясындаКонституциялык Кенеске даулы меселеш шешу жешндевинил жасауга кукылы субъектшер керсетшген. Олардын катарына КазакстанРеспубликасынын Президенп, Сенат Терагасы, М еж ш с Терагасы,Парламент депутаттарынын жалпы санынын кемЗцдё бестен 6ip б е л т ,Премьер-Министр жатады. Конституциялык Кенес аталмыш ic-шара-154

ларды журпзу кезшде Конституциянын, сайлау зацнамасы мен езге дезаннаманын бу зыл у-бу зылмау ы туралы мэселеш карайды. Егер жиналганматериалдар зандардыц бузылуы орын алды деп есептеуге непздеме береriHболса, онда Конституциялык Кенес сайлауды жене референдумдызацсыз деп таниды.Конституциялык Кецестщ eKuierriKTepi зандарды оларга Президентю)л койганга дейш жене халыкаралык шарттарды Парламент ратификациялагангадейш олардын Конституцияга сай келуш караумен байланысты.Конституциялык Кенес Республика Президентш мерз1мшен бурынкызметтен босату туралы жене Президент кызметшен б1ржола кол узу!туралы Парламент тупкшкте шеипм кабылдаганга дейт Конституцияныннормаларына ресми TyciH iK, белгшенген конституциялык рэамдердщсакталуы туралы корытынды беред!.Егер сот колданылуга тию нормативтек кукыктык акте адамнын женеазаматтык конституциялык кукыктары мен бостандыктарына кысымжасайды деп бшсе, Конституциялык Кецес соттардын кужатты конституциялыкК¥жат емес деп тану туралы етенштерш карайды.0зш щ екшеттжтерш орындау ymiH Конституциялык Кецестец барлыкмемлекеттек органдардан, уйымдардан кужаттар, материалдар мен езгеде акпарат суратып алу га кукыгы бар. Ол мамандарды сараптамалык женегылыми-кецес беру жумысына тарта алады. Бул екшеттектер конституциялыкекшеттжтерге жатпайды.Казакстан Республикасынын Конституциялык Keneci Конституцияныцустемднш камтамасыз етуге, оныц нормаларын дурыс гусшуге жэнекатац сактауга мшдетте. Конституциялык Кецес тек Конституцияны жэнеоган сай келетен зацнамалык актелерд1 гана басшылыкка алуга тшс жэнежагдайга орай саясаттыц ыкпалына бершмеу ге тию. Казакстан РеспубликасыПрезидентшщ «Конституциялык Кецес туралы» Жарлыгында ол«тек Республиканыц Конституциясына гана багынады dpi саяси жэне езгеде уэждерд1 басшылыкка ала алмайды» деп жазылган.Конституциялык Кецес Конституцияны коргау жешндеп орган. Biракмунын ез1 ол баска органдардын кызмете аясына араласа алады дегенсез емес. Занда меселелер соттардын немесе баска мемлекеттж органдардыцкузыретене жататын кезде, Конституциялык Кецестец ол мэселелерд]аныктау мен зерттеуден калыс калуга тию екеш керсетшеда. ©зге органдардегенде, бул жерде прокуратура туралы айтылып отыр. КонституцияныбасшыЛЫкка ала отырып, прокуратура Конституцияга кайшы келетен зацдармен баска да кукыктык актшер жешнде карсылык б1лд1редо (83-бап).Мунда Конституциялык Кецес пен прокуратураныц екшеттектер1 бейне6ip тогысатын сиякты. Конституциялык Кецес Конституцияда кезделгенсубъектшердщ бастамасы бойынша, сондай-ак занга Президент кол койгангадешнзацныц конституциялыгын карайды. Прокуратура кабылданыпкойган (жене кодцаныстагы) зацныц конституциялыгын e3i карайды.Сондыктан Конституциялык Кенесте прокуратураныц екзлеттжтершеараласуы ушщ непздеме жок.Конституциялык ic журпзу. Конституцияльж Кецес сот органы емес.Ол Казакстан Республикасы Конституциясыныц устемдшн соттан тысед1стермен камтамасыз етет1н мемлекеттек орган болып табылады.155

Конституциялык Кенес езш щ кузыретш конституциялык ic журпзужолымен жузеге асырады. EipaK бул сот iciH журпзу емес, КонституциялыкКенестщ мемлекетпк органдар жуйесшдеп ерекшелжтерш керсететшезшще 6ip ресми ic журпзу. Конституциялык Кенес мемлекетпк тетжтан6ip белш бола тура мемлекеттж билжтщ 6ipfle-6ip тармагына жатпайды.Мунын 6epi конституциялык ic журпзудщ езщпдк сипатын айкындайды.Конституциялык Кенес ic журпзуге кабылдаган етципго карайдыжэне еташш тускен куннен бастап 6ip айдын imiuae ол жешнде корытындышепрм шыгарады. Конституциялык ic журпзу мынадай жагдайларда:1) егер субъекта 03i мэл1мдеген еташштен бас тартса; 2) егер конституциялыгыдау тугызып отырган актанщ зан жуз1ндеп кугш жойылатын немесежогалатын болса; 3) егер мвлiмдeлгeн е,ташш Конституциялык Кенестщкарау ы на жатпайтын болса, корытынды шёхшм шыгарылганга дейш токтатылугатшс.Конституциялык Кенес шелймдерь Конституциялык Кецестан отырысындакабылданатын кез келген акт Конституциялык Кенестщ iuemiMiболып табылады. Конституциялык Кенес шешшщер1 eKi турге бeлiнeдi,олар: конституциялык вюлеттжтерд! жузеге асыру непзшде кабылданатынкорытынды шешшдер; езге (конституциялык емес денгейдеп) вкшетпктержузеге асырылатын шеппмдер.3. ЖЕРГ1Л1КТ1 (М ЕМ ЛЕКЕТПК) 0 3 IH -0 3 I БАСКАРУРЕФОРМ АЛАРЫ1978 жылгы Казак КСР Конституциясында халык депутаттарынынжергшкта Kenecrepi жене олардын аткарушы комитеттер1 туралы белшберш ен. Жс|Ши«та кенестер мемлекетпк билж органдары деп аталды,ал аткарушы комитеттер кенестердщ аткарушы жене вюм берушi органдарыдеп есептелдк Конституция бойынша жергшкта кенестер жергшктамендеп барлык меселелерд1 шешта, бул орайда жалпымемлекеттж мудделермен азаматтардын мулделерш басшылыкка алды, жогары турган мемлекеттжоргандардын шеппйдерш жузеге асырды. Жергшкта кенес депутаттарыазаматтардын дауыс берушен сайланды жэне олар сессиялар бойыншажумыс гстедт Кенестер депутаттардын катарынан аткарушы комитеттер/йсайлады, олар кенестердщ алдында есеп бердьЖергшкта кенестер кенестердщ б1рьщгай жуйёсШщ 6ip б ёй п болдыжене мемлекетпк бшнктан жерйцкта жерлердеп толык бйМкта органдарыболып есептелдь «Казак KCP-iHiH Мемлекеттж егемевди туралы Декларация»жергшкта кенестерд1 такелей керсетпегешмен, жёргшкта ёкхвджтаоргандардын жана мертебеа туралы идеянын нёгШн калады. Декларациядамемлекетпк билiKTiH зан шыгарушы, аткарушы жене сот биЛМнёбеЗйну! принцип! бойынша жузеге асырылатыны жарияланды. ЖогаргыКенес зан шыгарушы билж деп танылды, 6ipaK ол кенестердщ жогарыбуыны деп танылмады. Аткарушы бйик екйщйгп билжтен бёшщц, сондыктанол зан шыгарушы билiккe есеп беруге THic емес деп табылды. Булидея «Казакстан Республикасынын Мемлекеттж теу е л азд т туралы»Конституциялык занда куатталды. 1992 жылгы 13 кантарда КазакстанРеспубликасынын Жогаргы KeHeci «0тпел1 кезенде Казак КСР Консти-156

туциясынын K e fl6 ip нормаларынын колданылуын токтата туру туралы»Зан кабылдады. Онда мемлекетпк бшпк пен баскару органдарынын еюлет-TiK Tepi жуйесйиц етпел1 кезенде езгеруше байланысты «Казакстан РеспубликасынынМемлекеттж теуелаздт туралы» Конституциялык зангасейкес халык депутаттары жергшжп кецестершщ аткарушы жене в шжуртазущ! органдар куру туралы, сондай-ак жергшжп кецестердщ езаумагында мемлекеттж, шаруашылык жене елеуметтж-медени курылыскабасшылыгы туралы нормаларынын колданылуы токтатыла турадыделшген,«Казакстан Республикасындагы жергшжп вкшджп жене аткарушыоргандар туралы» Казакстан Республикасынын 1993 жылгы 10 желтоксандагызаны жергшжп бил ж органдарынын атауы мен курылымынаелеуш езгерютер енпздк Селолык, кенттж, ауылдык, аудандык, калалыкжене облыстьж децгейлердеп «халык депутаттары КецестерЬ жене «аткарукомитеттершщ» атаулары алынып тасталды. Бул атаулардын куш еткенмен,Кенестердщ жогары буыны —Жогаргы Кецес —ел1 де калды. Жерплжт!еюЛджп органдар меслихаттар, ал жергшжп аткарушы органдар —еюм баскаратын жергшкп еюмшшк деп аталды. Меслихаттар мен еюмшшк«жергшжп мемлекеттж баскару органдары» деген жалпы атауменб1рщпршд1, Мунын мвшй кенестж теория мен практикадан бас тартудеген сез: Кецес мемлекетшде кецестер, вкшджп органдар репнде, мемлекеттжбилж органдары деп есептелдй Меслихаттар мен жергшжпеюмщшж уйымдьж тургьщан белшш, 6 ip -6 ip iH eH бвлектелдьКазакстан Республикасынын 1995 жылгы Конституциясы мемлекетт1цжергшжп органдарынын аталмыш улпсш кабылдады. Мемлекеттщжергшжп органдарына Конституцияда —«Жергшжп мемлекеттж баскаружене e3iH-e3i баскару» деген белЗм арналды. Бел1мде мемлекеттжбаскарудьщ жергшкп органдары туралы айтылды. «Казакстан Республикасындагыжергшкп мемлекетпк баскару туралы» 2001 жылгы 23 кантардагызаны жергшжп мемлекеттж баскару саласындагы когамдык катынастардыреттед1, жергшжп жене аткарушы органдар кызметшщ кузыретш,уйымдастырылуын, терпбш, сондай-ак меслихаттар депутаттарынынкукьжтьж жагдайын айкындады. Занда Казакстан Республикасындажергш кп мемлекеттж баскаруга тунгыш рет аныктама бершдь Тшспаумакта мемлекеттж саясатты журпзу, оны аталмыш занмен жене басказацнамалык актшермен белгшенген кузырет шепнде дамыту максатыменжергшжп еюлджп жене аткарушы органдар жузеге асыратын кызметжергшжп мемлекеттж баскару, сондай-ак тшсп аумакта icTiH жай-куйy m iH жауапты болып табылады. Занда ондагы пайдаланылатын непзпугымдар туралы, жергшжп мемлекетпк баскару туралы заннама жайында,жергш!кп мемлекетпк баскару кызметшщ экономикалык жене каржыльжнепз1 туралы мвселелер камтылады.Жергшкп мемлекетпк баскару туралы заннама Казакстан РеспубликасыныцКонституциясына непзделед1 жене аталмыш зан мен Республиканынезге де нормативпк кукыктык актшершен турады. Бул зан жергшк-Ti мемлекетпк баскару туралы непзп арнаулы зан болып табылады. «КазакстанРеспубликасындагы жергшкп мемлекетпк баскару туралы» Занжергшжп еюлджп орган угымын бшд^редь Ж ергш кп еюлджп орган157

(мэслихат) облыс (республикалык манызы бар кала, астана), аудан (облыстыкманызы бар кала) халкы сайлайтын, халыктын ерюн бширетшжэне Казакстан Республикасынын заннамасына сэйкес оны icKe асырушараларын айкындайтын dpi олардын жузеге асырылуын бакылайтын сайланбалыорган болып табылады. Осы угым тургысынан жергипкп еюдщкпоргандарды мемлекетпк тетжтщ ерекше б ел тн е белетш 6ipK3Tap белплеркелтарщц. Bipimni бёэше| —сайланбалылык. Аудандык жэне темен турганаткарушы органдардын сайлаулары етМзшёда 2006 жылы аудандар жэнеоблыстык манызы бар калалар эюмдершщ 30 %-нын сайлауы етю зш н.BipaK сайланбалылык ж ергш кп е к ш л к п органдардын айрыкша белгкпболып табылмайды. Мэслихаттардын екшшз белпЫ оларды ею м ш ш к-аумактык б1рлжтер халкынын сайлайтынында жэне сондыктан да булбарлжтер еюлджта орган болып табылатынында. Мэслихаттар эю м ш ш к-аумактык б ф л ж й н THicTi аумагында туратын халыктын epKiH бщщредкЕгер жогарыда аталган белгшер жергшМр ею лдш п органдардын жасакталуурдгсш сипаттайтын болса, онда келеа белп онын кызметшщ аясынажатады. Ж е р р п р т еюлджт! органдар ез кызметш Казакстан Республикасынынзаннамасына сейкес жузеге асыруга жэне халыктын ерюн icKeасыру уннн кажетп шараларды айкындауга тшс.Сессиялар —депутатгардын жиналыстары мэслихат кызметшщ непзпформасы болып табылады. Егер мэслихатка сайланган депутаттар санынынкемшде уштен eKici мэслихат сессиясына катысатын болса, ол мэселелердцкарап, шешуге екш етп болып саналады. Меслихат сессиясы кем дегендежылына терт рет шакырылады, оны мэслихат сессиясынын терагасы журпзедЬМеслихаттын карамагына жаткызылган мвceлeлepдi шугыл караукажеттш туындаса, меслихаттын кезектен тыс сессиясы шакырылады.Мэслихаттын кезектен тыс сессиясы депутаттар санынын кемшде уштен6ipiHin немесе эюмнщ усынысы бойынша шакырылады. Мэслихат сессиясыныншакырылатын уакыты жэне етюзшетш орны туралы, сондай-аксессиянын карауына енпзкпетш мэселелер туралы мэслихат хатшысыдепутаттарга, халыкка жэне экгмхе хабарлайды. Сессиянын карауынаевпзш еин мэселелер женшде меслихат хатшысы мэслихат сессиясынынкарауына усынылган мэселелерда зерделеу ушш кажетп материалдардыэюмге жэне депутаттарга KyHi бурын табыс етедо.«ЖерЕш1кп мемлекетпк баскару туралы» Зан барлык денгейдеп мэслихаттардынкузыретш кездейш. Онда барлык меслихаттардын: облыстык,аудандык жене калалык мэслихаттардын жалпы кузыретшдеп мэселелербаяндалады. Олардын екшеттжтерш ею топка белуге болады:1) Аткарушы органдар дайындаган мэселелерда карап, 6eKiTy жешндеп еюлеттжтер. Мэслихаттар тшсп аумактын экономикалык, каржылыкжэне елеуметпк мэселелерш шешуге белсене катысуга жэне оны шешугеезш щ улесш косуга екшетп. Оларга жоспарлар мен багдарламаларды беютугана жуктелмейдо, сонымен 6ipre тшсп лауазымды тулгалардын оларгажоспарлар мен багдарламалардын орындалуы туралы есептерш тындаужене осы тулгаларга катысты шеилмдер кабылдау да жуктеледь Ка3ipriкезенде Казакстаннын барлык ешрлервде коршаган ортаны коргау туралымеселе тетенше eTKip койылып отыр. Мэслихаттарга коршаган ортанысауыктыруга жэрдемдесу ушш ж еткш кп еюлеттжтер берьп ген. Коршаган158

ортаны коргау жене табигатты пайдалану жешндеп багдарламаларды,acipece табигат байл ыктары толассыз мол алынып жаткан, коршаган ортакокыстанып, ластанып, булшщ жаткан жерлерде ез1рлеп, icKe асырумеслихат депутаттарынын белсендшш мен жауапкершшк сез1мшебайланысты.2) Меслихаттардын айрыкша екшеттактерь Маслихаттардын текцздер1 гана жузеге асыратын екшеттактердщ екшпй тобы уйымдык жененормативтак кукыктык формаларда KepiHic табады. Меслихат ешмгесешмйздж бщшруге, егер eKiMAi Президент сайлайтын болса, оны кызметтенбосату туралы Президенттщ алдына, не жогары турган еюмнщалдына меселе коюга кукылы. Занда сешмпзшк 6iAaipy ушш 6ip непздемекезделед1, ол: аумакты дамыту жоспарларынын, экономикалык женеелеуметтак багдарламалардын жэне жергшкта бюджeттepдiн орындалуытуралы 9К1м табыс еткен ecenTepfli мэслихаттын eKi кайтара 6eKiTneyi.Уйымдык катынаста мэслихаттар бершген екшеттактер шепнде аюмшшк-аумактыккурылымдык мэселелерд1 шешед1. Маслихаттардын булекшетактер16ipKaTap нормативтак кукыктык акталерде нактыланган. МеслихаттардынЖер кодексше сейкес жер катынастарын реттеу женшдепнорма-шыгармашылыкектеттактершщ манызы зор.Меслихат кабылдайтын шенпмдеракталердеп аталады. Мэслихаттыназаматтардын кукыктарына, бостандыктарына жене мшдеттерше катыстышеинмдер! занда белпленген тертшпен ресми турде жариялануга тшсжене THicri аумакта орындалуга мвдетта. Меслихаттын жалпы м1ндеттшкмеш, ведомствоаралык сипаты бар немесе азаматтардын кукыктарына,бостандыктары мен м1ндеттерше катысты шеппмдерш Эдшет министр льriHin аумактык органдары мемлекетпк таркеуден етаазуге тик. Егер меслихатКонституция мен Республиканын зандарынасай келмейтан шенпмкабылдаса, онда онын кушш меслихаттын 03i не сот TepTi6iMeH жоюымумкш.Эммдер мен эюмджтердщ курылуы, кузырета жене олардын кызметшуйымдастыру. Эюмджтердщ мынадай буындары курылады: 1) облыстыкеюмджтер, республикалык манызы бар каланын, астананын еюмдж-Tepi; 2) аудандык (облыстык манызы калалардын), республикалык манызыбар каладагы (астанадагы) аудандык еюмджтер, аудандык манызы баркалалык еюмджтер. Кентгж, ауылдык (селолык), ауылдык (селолык)округтж еюмджтер курылмайды.Облыстык (Алматынын, астананын), аудандык (облыстык манызы баркалалардын) OKiMfliKrepi Казакстан Республикасынын аткарушы органдарынынб1рынгай жуйесше KipeAi. Республикалык манызы бар каладагы(астанадагы) аудандык еюмджтер, сондай-ак аудандык манызы бар калалардынOKiMAiKTepi, кенттак, ауылдык (селолык), округтж еюмджтер курылмайтындыктан,олар тшста аткарушы органдардын 6ip бeлiгi болыпесептеледь Облыстык еюмджтердш 6ip ортак мшдета бар, ол: аткарушыбшцктан жалпымемлекеттак саясатын тшста аумакты дамыту мудделер!менжэне кажеттшктер1мен уштастыра отырып ЖYpгiзiлyiн камтамасыз ету.Элбетте, еюмщктердщ аталмыш буындарынынэркайсысы бул MiHAeniез кузырета шенбершде шешедь159

Облыс 8KiMi. Облыстардын (Алматынын, астананын) еюмдерш КазакстанРеспубликасынын Конституциясына сэйкес Премьер-Министрдщусынуы бойынша кызметке Президент тагайындайды.Облыстын (Алматынын, астананын) еюмше 6ipHeme турлерге белугеболатын кузыретбершген, олар:1.вкш дж п ёкетёттжтёр! Облыстын (Алматынын, астананын) экаммемлекетпк органдармен, уйымдармен, азаматтармен езара катынастардаоблыстын (Алматынын, астананын) мудделерш бширедт Эюм Уюметтен,орталык аткарушы органдардан бастап теменде турган аткарушы органдаргадейш ез кузыретш жузеге асыру ур,шйнде, Парламент пен сот органдарынкоспаганда, барлык органдармен езара катынастарга туседь Эюммемлекетпк уйымдармен де, мемлекетпк емес уйымдармен де езара катынастаоблыстын мудделерш бишредь2. Бакылау екшеттжтерь Орталык аткарушы органдардын аумактыкбел1мшелер1 эюмдж аумагы шепнде орналасады жэне жумыс ютейД1 Облысэ к ш д т олардын калай жумыс к т е й п т н е , езш щ мшдеттерш калайорындайтынына, нормативпк кукыктык актшердщ талаптарын калайорындайтынына бейтарап карамайды. Сондыктан облыс (Алматы, астана)экзмдерщё орталык аткарушы органдардын басшыларына олардын аумактыкбешмшелёрйщ кызмеп туралы осы бёймшёлёрдщ зандарды, Президентпен YKiMeniH акплерш, облыс OKiMflepi мен еюмджтершщ еЗдёрщщактшерш орындауы б елтн де орталык аткарушы органдардын басшыларынатаныстырып отыру кукыгы бершген.3. Кадрлар жёнщцёп екшеттжтер. Облыс eKiMi мынадай лауазымдытулгаларды кызметке тагайындайды жене кызметтен босатады, олар:1) жогары турган уекшетп мемлекетпк органдардын fcenicyi бойынша облыс(Алматы, астана) екц^нщ орынбасарлары (орынбасарлардьщ шекйсанын Yк1мет айкындайды); 2) облыс (Алматы, астана) eKiMi аппаратынынбасшысы жене онын курылымдык бел1мшелершщ басшылары; 3) заннамадабелгшенген терпппен формалык kh im кию кукыгы бершген жене ескеринемесе езге де арнаулы атак бершетш басшыларды коспаганда, облыстыкбюджеттен каржыландырылатын аткарушы органдардын басшылары.4. TeprimiK екшетпктер. Облыс eKiMi облыс (Алматы, астана) бюджетшенкаржыландырылатын аткарушы органдардын басшыларына, сондайакаудандардын (облыстык манызы бар калалардын, Алматы жене Астанакалаларындагы ауданнын) эюмдерше заннамага сэйкес тэрпппк жауапкерпилжшараларын колдану мэселелерш шешедь5. Уйлесирушшж екшеттжтер. Облыс eKiMi аудандык (облыстыкманызы бар калалардын) эюмджгер мен экгмдердщ жумысын уйлеспредьАлматы мен Астана калаларынын экшйер! осы калалардагы аудандыкэюмджтер мен эюмдердщ жумысын уйлеспредь6. Ж ергш кп ёзш-еэй баскару органдарымен байланыстар ж енш депекшетпктер. Облыс (Алматы, астана) eKiMi аудандардын, калалардын ем м -flepi аркылы жергш кп e3iH-63i баскару органдарымен езара ic-кимыл жасасады.Мунын MOHici облыс eKiMi жерплжп e3iH-e3i баскару органдарыментжелей байланыспаган деген сез. EipaK бул облыс (Алматы, астана) eKiMiжергшжп 63iH-e3i баскару органдарынын кызмепне жердемдесе алмайды,160

колдау корсете алмайды дегедщ бшд1рмейдг Зан облыс еюмше жергшкте03iH-03i баскару органдарына катысты белгш 6ip екшеттжтер бередь7. Баскарушылык (эю мш ш к) екшеттжтер. Облыс eKiMi ез кузыретшепнде жалпыга б!рдей ескери мшдеттшж, ескери кызмет, азаматтыккорганыс, жумылдырушыльж дайындык жене жумылдыру мэселелер!женшдеп заннаманын орындалуын уйымдастырып, камтамасыз етедйкел1с1мшарттарга кол коюга, олардын орындалуын бакылауга КазакстанРеспубликасынын кесшорындарды, кешштерд1 жэне баска мемлекеттекменшж нысандарын жекешелещиру, жалга беру, сату меселелер! жешндепКазакстан Республикасынын уэкшетте мемлекеттж органымен тен дэрежедекатысады; кэсшкерлж кызметте заннамада кезделген жагдайлардалицензиялайды.Аудан (облыстык манызы бар калалардыц) аммдж терк Аудандык(облыстык манызы бар каланын) эгамдж Казакстан Республикасынынаткарушы органдарынын б1рьщгай жуйесшщ 6ip б е л т болып табылады.Осы тургыдан ол аткарушы билжтщ жалпымемлекеттек саясатын эюмджаумагын дамыту мудделер1мен жэне кажеттшктер1мен уштастыра отырып,журпзуд1 камтамасыз етуге тшс. Аудандык эммджте ауданньщ экш | баскарады.Калалык эюмдж (кала dKiMi) орынбасарлардан, эим аппаратынынбасшысынан, тиюте аткарушы органдардын 6ipiHiui басшыларынан тепстеэкм д ж жасактайды. Бюджеттен каржыландырылатын аумактык бел1мшелёрдщ6ipiHoii басшылары да эюмдж мушелер! болуы мумюн. Эюмджтендербес курамы аудан (облыстык манызы бар кала) мэслихатынынсессиясындакелймледа; мундай тэртеп тек эюмнщ гана емес, сонымен 6ipre мэслихаттында эюмдж курамынын дурыс 1ржтелу1 максатымен жауапкер-Ш шпн арттыру ушзн белпленген.Аудандык (облыстьж манызы бар каланын) эюмдж ал кал ы орган болыптабылады, демек, мэселелер онын мушелершщ катысуымен талкыланады,шеилмдер алкалы турде кабылданады. Эюмджтщ отырыстарындайындап, етюзу жене олардын шеилмдер кабылдауы тертебш эюмджтщрегламенте айкындайды, оны эюмдж уймет беюткен улгшж регламентнепз1нде кабылдайды. Аудандык эюмджтщ (облыстык манызы бар калаэюмдншщ) кузыретш мынадай турлерге топтастыруга болады: 1) уйымдык-шаруашылык;2) реттеушшк; 3) элеуметтж; 4) зандылыкты камтамасызету жешндеп кузырет.¥ йымдык-шаруашылык кузыретке мынадай еюлеттжтер жатады:ауданньщ жоспарларын, экономикалык жене елеуметтек даму багдарламаларын,ауданньщ бюджетен эз1рлеу, олардын орындалуын камтамасызету, оны коргау, аумакта кэсшкерлж к ы з м е т дамыту ушш жагдай менинвестициялык ахуал калыптастыру, афарлык сектордын утымды да тшмдожумыс icTeyiH камтамасыз ету, кенттер мен ауылдар курылысынын басжоспарларын эзхрлеу, су кубырларын, тазалау курылыстарын, электртарату желшерш салуды жэне пайдалануды уйымдастыру т.б.Реттеушшк кузыретке жер катынастарын ез кузырете шепнде реттеужатады.Элеуметтж кузыретке езш щ карамагындагы тургын уй корын белу,халыктын жумыспен камтылуына жэне кедейлжпен куресуге жэрдемдесубагдарламасын 1ске асыруга катысу, халыкты элеуметтж коргау, аналар11-4269161

мен балаларды коргау мэселелерш шешу, халыктын элеуметпк жагынанэлй з топтарына атаулы кемек керсету, оларга кайырымдылык кемеккерсетуда уйымдастыру т.б. жатады.Зандылыкты камтамасыз етуге азаматтардын, уйымдардын Конституциянын,зандардын, Президент пен Уймет актшершщ, орталык женеж ергш кп мемлекетпк органдардын нормативтак кукыктык актшершщнормаларын орындауга жердемдесу; ескери таркеуге алу жешндеп icшаралардыжене эскери кызметке шакыруды уйымдастыруды камтамасызету т.б. жатады.Аудандык (облыстык манызы бар каланын) экхмдж езше жуктел генекшеттактерд1 icKe асыру ушш аудандык меслихат алдында жауап береда.Бул ереженщ манызы зор, меслихаттын окздщкта орган ретандеп жауапкершшщнде, беделш де арттыруга багытталган.Аудан (облыстык манызы бар кала) aKiMi. «Жергшкта мемлекетпкбаскару Туралы» Занга орай, аудан (облыстык манызы бар кала) эюая РеспубликаПрезидента айкындаган тертаппен тагайындалады немесе сайланады.Мунда Казакстан Республикасы Конституциясынын 87-бабынын4-тармагынын обл ыстардын, республикалык манызы бар калалардын женеастананын еюмдершен баска, езге еюмшшк-аумактык б1рлжтердщ экзмflepiкызметке Президент айкындаган тэртаппен тагайындалады немесесайланады. 2006 жылга дейш аудандардын (облыстык манызы бар калалардын)OKiMaepi Президент айкындаган тэртаппен кызметке тагайындалды,кызметтен босатылды жэне ездершщ екшетпктерш токтатты. 2006жылдан бастап аудан екзм дертн сайлауы ётгазшеда.Зан аудан, облыстык манызы бар кала э ш ш щ кузыретан белгглейш,ол мынадай еюлеттактерд1 камтиды:1. 0к1ядшй екшеттактер. 0KiM мемлекетпк органдармен, уйымдарменжене азаматтармен езара карым-катынаста тиаета эюмшшк-аумактыкб!рлгктщ мудцелерш бишредь2. Бакылаушылык екшеттактер. Аудан (облыстык манызы бар кала)eKiMi обл ыс eKiMiHe орталык аткарушы органнын аумактык балпмшесшщжене орталык аткарушы органнын облыстык бюджеттен каржыландырылатынаумактык бел1мшесшщ кызмета туралы, атап айтканда олардынКонституцияны, зандарды, Президент пен Уюмет актшерш орындауытуралы усыныс енпзу те кукылы.3. Кукыктык тертап пен зандылыкты камтамасыз ету саласындагыекшеттактер, Эюм азаматтардын кукыктары мен бостандыктарын коргаужошнде шаралар колданады, с ал ыктар мен бюджетке баска да мшдеттателемдердй жинауга жэрдемдеседд, жалпыга б1рдей эскери мандезтшкжэне эскери кызмет, жумылдырушылык дайьшдыкжэне жумылдыру мэселелер1женшдеп заннаманын орындалуын камтамасыз етедь4. Элеуметпк екшеттактер; Эюм мектеп жасына дейшп балалар мекемелерш,бастауыш, орта жене кэсштак орта бш м беру мекемелерш, элеуметтш-мэденисала мекемелерш материалдык-техникалык камтамасызетуге колдау керсетед1 жене жердемдеседг5. Кадрлар жeнiндeгi екшеттактер. Эмм мына лауазымды тулгаларды:жогары турган уэкшетп мемлекетпк органдардын келк:у1 бойынша эшмшнорынбасарларын кызметке тагайындайды жэне кызметтен босатады;162

орынбасарлардын, шекп санын YKiMeT айкындайды; еюм аппаратынынбасшылыгын жене онын курылымдык бел1мшелершщ басшыларынтагайындайды.Аудан (облыстык багыныстагы кала) еюмшщ аталмыш екшеттжтер!мунымен шектелмейд1. Зан еюмнщ карауына езге де меселелерд1 шешудажаткыза алады. Аудан (облыстык багыныстагы кала) екм ш щ езшщ жекелегенекшеттжтерш жузеге асыруды темен турган еимдерге беруге кукыгыоар. 0к1мге ез кузыретшщ меселелер! бойынша жене аудандык (облыстыкманызы бар кала) еммджтщ кузыретше жаткызылган мвселелер бойыншаПрезиденттщ, Y юметтщ жене облыс еюмшщ, сайлаушылардьщ алдындажауапкершшж жуктеледкКазакстан Республикасы астанасынын мертебесь Казакстан Республикасынын«Казакстан Республикасы астанасынын мертебеа туралы»1998 жылгы 20 мамырдагы Заны астананын кукыктык мертебесш, уйымдык-саясижене экономикалык непздерш айкындады.Астана каласы (бурынгы Акмола каласы) Казакстан РеспубликасынынАстанасы болып табылады. Астана еюмшшк-саяси орталык, Президент-TiH, Парламенттщ, YKiMerriH, Конституциялык Кецестщ, Жогаргы Соттын,Бас Прокуратуранын жене орталык аткарушы органдардын шогырланганжер1 болып табылады. Кейб1р орталык жене аткарушы органдарастанадан тыс жерде орналасуы мумюн. Бул меселе зацнамалык жолменшешшед!;Астанада жергш кп мемлекетпк баскаруды жергш кп екщ цкп женеаткарушы органдар зацнамада белгшенген терпппен жузеге асырады.Мундай TepTin «Жергшжп мемлекетпк баскару туралы» 2001 жылгы23 кацтардагы зацмен белгшенген, ол жайында жогарыда айтылды. «Астананынмертебеа туралы» Зац, сондай-ак еюлджп орган (Астана каласыныцмеслихаты) ушш жене аткарушы органнын (Астана еюмдпшщ)ерекше еюлеттжтерш де белгшедй олар облыстык меслихаттар мен еи м -джтерге бершген жок.«Жергшжп мемлекеттж баскару туралы» занда белгшенген екшеттжтерменкатар астаналык меслихат.Занда астана меслихаты мен еюмдшнщ б1рлескен 6ip екшетпп кезделеда.Олар б1рлескен щеппммен Уюметке астананын еюмшшж-аумактьжкурьшысы туралы усыныстар енпзе алады. Астанада немесе онын жекелегенаумактарында арнайы экономикалык режимдер енйзшу1 мумюн.Алматы каласыныц ерекше мертебесь XIX гасырдын екшпп жартысындаУлы жуз казактары Ресейге косылды. Сонан сон Кытаймен шекарагапатша ук1меп ескери 6eK iH ic бекеттерш сала бастады. Осындай бекеттердщ6ipi зацгар Алатау етегше тургызылды, бул тауларды казактар кене замандардан6epi «Еренкабырга», ягни алып кабырга деп атады. Kimi Алматыезенщщ жагасында камал салынды, онын айналысына Ресейден келгенказак-орыстар коныстана бастады. Сондыктан бул жер бастапкыда «Казачьястаница» деп атала бастады. Кейшнен, коныстын ipreci улгайганкезде, оны «Верный» деп атады. Бул атау Кенес еюмеп орнаганга дейшсакталып кедщ, сонан сон Алматы деп езгертщщ. 1925 жылы Казак АвтономиялыКецестж Социалистж Республикасынын астанасы Кызылордакаласынан Алматыга кеш!ршд1. Алматы каласына казак автономиясынын163

жогары жэне орталык, органдары ауыстырылды, мунда жогары, орта арнаулыоку орындары, гылыми мекемелер, мэдениет орталыктары курыла бастады.1944 жылы Алматы каласында Кыздар педагогикалык институты,консерватория ашылды. Осы сэтке карай Абай атындагы Алматы педагогикалыкинституты, Казак мемлекетпк университете, медицина, тау-кен,ауыл шаруашылык, мал дернерлж , зан институттары мамандар даярлапшыгарды, олар улттык зиялы кауымнын калыптасуына кен жол ашты. 1938жылы КСРО Гылым академиясынын Казак филиалы ашылды, ол 1946жылы Казак КСР F ылым академиясы болып кайта курылды. 1990 жылыакадемиянын жанында гылымнын барлык багыттары бойынша 50-денастам гылыми-зерттеу институты жумыс ica&aj жэне 10 мыннан астам гылымикызметкерлер жумыс аткарды. Алматыда 1934 жылы шанырак кэтергенКазактын Абай атындагы мемлекеттек опера жэне балет театры He6ip энермайталмандарын тэрбиелеп шыгарды. Алматы каласы Казак KCP-iHiHастанасы гана болып коймай, сонымен 6ipre гылыми, мэдени, бш м беружэне энеркэс1п орталыгына да айналды, мунда ондаган ipi энеркэсш орындарысалынды.1998 жылы егемен Казакстан мемлекетенщ астанасы Акмола каласынаауыстырылды. Алматы каласынын кукыктык мэртебесш айкындау кажет-Tiri туды. Алматы каласына, онын мэртебесше республикалык манызыбар кала ретенде эркашан да ерекше кенш белщщ, 6ipaK астананын Акмолакаласына ауыстырылуына opi жогары жэне орталык мемлекеттж органдардынкецпршуше байланысты Алматы каласынын мэртебесш кайтаданайкындау керек болы.1998 жылгы 1шшдеде «Алматы каласынын ерекше мертебеа туралы»Зан кабылданды, онын K ipicneciw ie былай деп атап керсетщщ: зан Алматыкаласынын гылыми, мэдени, тарихи, каржылык жэне ендщютж орталыкретендеп ерекшелжтерш басшылыкка ала отырып, онын ерекше мэртебеciH,каржылык, экономикалык жэне элеуметтж ынталандыру шараларынбелплеу жолымен оны одан opi дамыту кепйщжтерш айкындайтын кукыктыкнепздерд1 белплейдг Элбетте, 6ip зан 1,2 миллионнан астам халыктуратын аса ipi каланын жумыс icTeyiHe байланысты барлык кукыктыкпроблемаларды шеше алмайды. Сондыктан занда, Алматы каласы мэртебеанепзш Казакстан Республикасынын Конституциясы, осы зан жэне баскада кукыктык нормалык актелер курайды деп керсетелген. «Казакстан Республикасындагыжергшкте мемлекеттек баскару туралы* 2001 жылгы 23кантардагы заннын да Алматы каласынын мертебесше тжелей катысы бар.«Алматы каласынын мэртебеа туралы» Зан арнайы зан болып табыладыжэне «Казакстан Республикасындагы жергшкте мемлекеттек баскару туралы»занда жок ерекше нормалардын болуы осымен tyciHaipuiejli. Сонымен6ipre екшЩ щж орталык ретендеп Алматы каласы Казакстан Республикасынынэюмшшк-аумактык курылымынын 6ip белш болып табылады.Сондыктан «Казакстан Республикасындагы ж ергш кте мемлекеттекбаскару туралы» заннын жалпы ережелерщщ облыстык орталыктары женереспубликалык маныздагы эю мш ш к орталык дэрежесш иемденген Алматыкаласына да катысы бар.Занда 6ipKaTap нормалар Алматы каласынын аумагына арналады.YKiMeTTiH усынуы бойынша Казакстан Республикасынын Президенте белплейтшжэне езгертетен шекара шепндеп жерлер Алматы каласынын164

ay маг ы болып табылады. Кала халкы ecin отыратындыктан жанатургын уйалаптарын салу каж еттт де бар, онын аумагы оган жана жерлерд1 косуесебшен улгайтылады. Алайда бул урдю калага шогырлану каркын алыптурган жагдайда катан турде орталыктандырылган тэртшпен жэне зангаарка суйей отырып жузеге асырылуы тик. Сондыктан Алматы каласы шекарасыныншегш белплеу жэне озгерту туралы мэселеш TinTi У юмет тецгеше алмайды. У юмет тек Президентке Алматы каласы шекарасынын шеriHбелплеу жэне озгерту туралы мэселеш кажетп непздемелермен ганаенпзуге кукылы, Президент бул мэселен} дербес шешедь Ол У юметтщусынысын кабылдауы мумюн* 6ipaK мундай усыныспен келкшеуге декукылы.Занга сэйкес кала шекарасынан сырттагы, каламен б1рыцгай элеуме-TiK, табигат жэне шаруашылык аумагын курайтын жерлер Алматы каласынынманындагы аймакты курайды. Осы кала манындагы аймактын келем1мен шекарасын Казакстан Республикасынын Уюмеп бeлгiлeйдi.Кала манындагы аймакка енпзшген жерлерд1 пайдалану TdpTi6i менрежимш Алматы каласыньщ мэслихаты аныктайды.Е к i н ш i тар ayТЭУЕЛС13 КАЗАКСТАННЫН КОГАМДЬЩ-САЯСИ0M IPI1. КОГАМДЫК КОЗГАЛЫСТАР МЕН УЙЫМДАРЭлеуметпк-экономикалык жоне саяси курылыстын ауысуы кезешндесаяси плюрализм Казакстан Республикасы дамуынын ерекше сипатынаайналды. Муныноз! когамдык-саяси OMipfli демократияландыру урдгсшщбасталуы; букаранын саяси белсендшгшщ ecyi; партиялык-мемлекетпкбакылаудьщ, идеологиялык саяси цензуранын елйреуг; халыктын турл1жiктepiнiн этностык-улттык мудделер мен экономикалык мумюнднсгер,кезкарастар мен сетмдер бойынша саралануы сиякты факторлар релшщартуына байланысты мумюн болды. Казакстан Республикасы егемендшнщдамуы мен ныгаюы барысында елеуметпк жiктep мен топтардынсаяси багытты жене елеуметпк-экономикалык реформаларды орныктыругадеген умтылысы артты. Ал бул урдк когамдык бipлecтiктepдiн, еналдымен партиялар мен козгалыстардын кызмсп аркылы негурлым ттмштурде жузеге асырылады.1991 жылдан бастап когамдык уйымдардын кызметп «Казак КСР-шдепкогамдык б1рлестщтер туралы» Занмен реттелдг Зан, атап айтканда, республикааумагында ерекет ететш барлык когамдык уйымдардын 1991жылдын 31 желтоксанына дейш кайта "пркелуш талап етп. Партиялар менкогамдык уйымдардын дамуы мен кызметшщ принцитгпк ережелер1 Ka3ipriуакытта Казакстан Республикасынын 1995 жылгы Конституциясымен,сондай-ак Казакстан Республикасынын 1996 жылы кабылданган «Когамдыкб1рлестжтер туралы» жэне «Саяси партиялар туралы» Зандарындакарастырыл ган.165

Казакстанда теуелйз дамудын он жылы iuiihwe ресми мертебе алганeKi мыцга жуыктурл1 саяси жэне когамдык б1рлесгпктер пайда болды, олардын1300-i облыстык эдшет баскармалары денгеШнде пркелдй1993 жылы Казакстан Республикасында «Кэсшодактар туралы» Занколданыска ещц, бул зан бойынша кэсшодактарга депутаттыкка кандидаттарусыну кукыгы берщц, мунын 03i олардын ез мудделерш жогары заншыгарушы органда талап етуше жэне мемлекетте журпзшетш элеуметпкэкономикалыксаясат багытына ыкпал етуше мумюндж 6epfli. Кэсшодакжетекшшершщ эю мш ш ктщ бастамасымен жумыстан босатылмайтынытуралы ереже де манызды болды.Казакстан кэсшодактары федерациясы (ККФ) кенесп к кэсшодактарб1рлесттне — КБОК-ге (Кэсшодактардыц букиюдактык орталыккенесше) KipreH Казак республикалык кэсшодактар кенесшщ кукыктыкмираскоры болып табылады. Казакстан федерациясы —ез мушелершщкукыктары мен мудделерш коргау максатында эрекет ететш кэсшодактардынepiKTi б1рлеспп. 1990 жылгы казанда Казак KCP-i кэсшодактарынынXIV съезшде 19 облыстык жэне 22 салалык кэсшодак б1рлеспктер1ККФ-нын курылтайшылары мен мушелер1 болды. Федерация кызметшщнепзп формалары —енбекинлердщ элеуметпк-экономикалык кукыктарынкоргау, енбек, турмыс, мэдениет, жумыспен камтылу мэселелер! бойыншауюметпен кел1ам жасасу, ез усыныстарын эз1рлеу жолымен заншыгарушылык кызметке катысу.1985 жылдан кейш Казакстан когамы эволюциясынын басты корытындысыныц6ipi —кеппартиялык жуйеден саяси плюрализмге ету. Саясиландырылганез1ндж козгалыс кезендер1 Казакстанда кеппартиялыктыцкалыптасуына жол ашты. Азаматтык жэне саяси кезкарасты еркшбщщщге деген кукыкты пайдалануга тунгыш талпыныс 1986 жылгы АлматыдагыЖелтоксан окигасынан KepiHic тапты.1Кеппартиялык урдющкалыптастыру саяси радикализм мен экстремизмге тоскауыл коюга, барлыксаяси партиялар мен козгалыстардын, олардын когамдагы билж курылымдарыментиянакты жене туракты niKip алысу аясын кенейтуге мумюндоктугызды. Сонымен 6ipre кеппартиялык кез келген партия немесе топтартарапынан саяси бюшсп монополиялауга тоскауыл коюга жагдай жасады.Казакстандагы когамдык козгалыстар мен саяси уйымдардын дамуыншартты турде непзп бес кезецге белуге болады:I —1986 жылдын кузшен 1989 жылга дейшп аралык —протопартиялык(партия i3iH куган) курылымдардын калыптасуы, жастардын саясишшрсайыс кл убтары нын, тарихи-агартушылык когамдарынын, азаматтыкбастама козгалыстарыньщ, бейресми Шрлестктердщ, «Жасыл майдан» жэнебаска экологиялыктоптардын пайда болуы;I I —1989 жылдын бас Ke3i—1991 жылдын тамызы аралыгы —«Невада—Семей»козгалысыныц, «Мемориал», «Эдшет», «Желтоксан», «Казактин» когамдарынын, «Бipлecy» тэуелаз кэсшодагынын курылуы;III—1991 жылдын кыркуйепнен 1998 жылга дейши аралык (КОКПнытарату, КСРО-нын ыдырауы, егемещц Казакстан Республикасынынкурылуы, республика азаматтарынын дифференциаииялык жэне саясибелсендшк тургысынан дамуынын ecyi, партиялар мен когамдык Шрлест1ктерд1TipKey);166

IV —1988 жылдан 2007 жылга дейшп аралык (2002 жылгы партиялыкзан жуйесш взгертуге орай, партия куру жуйесш одан epi жетщщру,партияларды кайта пркеу жене жана партиялардын пайда болуы, 1999жене 2004 жылдардагы Парламент сайлауына партиялардын катысуы);V —2007 жылдан Ka3ipri кезенге дейшп аралык (2007 конституциялыкезгертулерге жене 2010 жылгы уюмет тарапынан жасалган езгертулергебайланысты партия жуйесшщ курылымындагы езгерютер).Казакстаннын epiKTi кэстодактар конфедерациясы ез алдына белеккесшодак бгрлестш болып табылады, ол 1991 жылгы тамызда «Б1рлесу»кесшодагы мен баска да бйркатар теуелаз кесшодактардыц нег»з1ндеКурылтай съезшде курылган. Когамдык б^рлестпк занды тулгалар болыптабылатын 97 квсшодактын екшдшн бшд1ред1.1997 жылдын наурызынадешн Конфедерация ресми турде Казакстаннын тауелаз кесшодак орталыгыдеп аталды. Конфедерация езш щ ерекетенде уюметтщ, кесгаодактардынжене жумыс берушшердщ Уш жакты комиссиясы шенбершдепелеуметтж ep in T ecT iK T i устанады, кажет болган жагдайда (ереушд1 косаалганда) мойынсунбау ерекетшен де бас тартпайды. Табыс, бага жене елеуметгжкоргау саласындагы саясатты реттеуде ымыралы шеш1мдерд11здес-T ip y елеуметтж ерштестж жуйесшщ непзп мазмуны болып табылады.Баска K e c in T iK уйымдар да, мысалы, Казакстан кеншшершщ epiK Tiкестодактары конфедерациясы мен Кеншшердщ теуелаз кесшодагыбелсенщ ерекет етед1.Казакстаннын ейелдер козгалысы да когамдык сектордын дамуынаез улесш косты. Республикалык мусылман ейелдер лигасынан баска Алматыфеминиепк лигасы, «Казакстаннын кесшкер айелдерЬ> кауымдастыгы,«Жанар» кесшкер ейелдерщ колдау коры, Шыгармашылык бастамакетерупы eйeлдepдiн лигасы жене баска уйымдар курылды. Бул б1рлестектерKe6iHece ейелдердщ KeMchinyi маселелер1мен айналысады, заннамагасараптама журпзед1 жене ейелдерге зан жузшж кемек керсетедьейелдердщ кукьжтарын коргау женшде семинарлар етюзеда, ейелдердщквciпкepлiгiн дамытуга жердемдеседь1991—1992 жылдардагы кезен ш щ це Казакстан РеспубликасынынЭдшет министрлш барлыгы 306 когамдык уйымды TipKeai, 1993 жылдан1995 жылга дейшп кезенде —253,1996 жылы 68 когамдык уйымды теркеуденетюзда. Эдшет министрлшнщ 1996 жылгы 1 тамыздагы деректер1 (облыстык,калалык едшетбаскармалары тпркеген уйымдарды есептемегенде)90-жылдардьщ ортасында когамдык сектордын дамуы cepniHiH сипаттайды.lc-кимылдарынын аукымдылыгы жагынан «Азат», «Поколение»,«Лад», «Азамат» саяси козгалыстары екшдер1 алдынгы сапта болды.1990 жылы мамырда улттык багдардагы «Азат» азаматтык козгалысынын6ipiHm i уйымдык жиналысы етюзщщ. Кабылданган Декларациягаорай, ол кезде Казакстаннын мемлекетпк егеменшк алуы, азаматтык когаморнатылуы, республиканын барлык азаматтарыньщ бостандыгы, тендш,бауырмалдыгы жене лайыкты eMip cypyi козгалыстын басты максаты етшалынды. Кейшнен Декларацияга калыптаскан саяси жене экономикалыкжагдай талап еткен езгергстерге байланысты тузетулер енпзщщ.«Осыдан кeлiп, 1990 жылдары когамдык секторды дамыту республикадакогамдык-саяси карым-катынасты демократияландырудын манызды167

факторы, Казакстанда азаматтык когамды калыптастырудын алгышарттарынын6ipi болганы туралы корытынды жасауга болады».Когамдык-саяси козгалыстар мен уйымдар осы кезендеri азаматтардынозж дж уйымдасуынын н епзп турше айналды, ол егеменджке колжетизу, когамдык-саяси курылым мен когам OMipmiH елеуметгж-экономикалыкболмысынынауысуы сиякты тарихи-саяси сипатгагы себептерментуйщцршетш ед1з 1990 жылдардын орта кезшен жене ecipece 2000жылдан уюметтж емес (кесш керлж емес) уйымдардын кызмеп жанданатусп.1990 жылдардын бас кезщ деп зан axTUiepi Казакстанда YKiMerriKемес уйымдардын (YEY) дамуына тын cepnuiic бердо. 0 з алдына курылгануйымдар кызметшщ жалпы уйымдастырушылык-кукыктык Heri3i жасалды,сонымен катар Казакстан азаматтарынын epiKTi жене теуелаз непздекурылган когамдык уйымдарга катысу мумкшдщне тубегешп жол ашылды.1991 жылы 27 маусымда «Когамдык б1рлестжтер туралы» Казакстаннынтунгыш Заны кабылданды. Сонымен 6ipre б1ркатар «салалык зандар»да кабылданды. Олардын шпнен «Тутынушылар кукыгын коргау» туралы(1991 жылдын 5 маусымы), «Коршаган ортаны коргау» туралы (1991 жылдын18 маусымы), «Мугедектердщ елеуметтж коргалуы туралы* (1991жылдын 27 маусымы), «Мемлекеттж жастар саясаты туралы» (1991 жылдын28 маусымы) зандарды атап етуге болады. Егер 1991 жылдын 1 кантарындаоз алдына курылган когамдык уйымдардын жалпы саны —96 болса,1993 жылдын 1желтоксанында —2846-га жетп, сонымен 6ipre олардынкызмет аясы кенейдь2005 жылдын кыркуйепнде Астанада Екшпп Азаматтык форум етпОнын жумысына КР Президент! Н. Назарбаев катысты. Форум езжумысын Казакстаннын Азаматтык альянсын курудан бастады. Жанаб1рлестжке катысушылар, республикадагы демократияны дамыту, азаматтардынкукыгы мен бостандыгын камтамасыз ету максатында е к щ е т е нб1рлесш кызмет аткаруга дайын екендщн бщортен ундеу кабылдады. ЕлП резидент! Н. Н азарбаев оз сезж д е б1рлескен перспективалы кepinTecTiKTin тогыз стратегиялык багытын усынды, сонымен катарерштестжке бизнеса тарту кажетппне назар аударды.Азаматтык когамды калыптастырудын Казакстаннын саяси жуйесшдемократияландырудагы онда еркениетп нарык экономикасын, кукыктыкмемлекет орнатуда манызы аса зор. Елде кажетп институттын, алгашкыкезекте, азаматтык когам калыптастыру ушш кажетп заннамалык женеуйымдастырушылык алгышарттар жасалды, сонын нетижесшде кукыктыкнепзде саяси партиялар, кесшодактар, удпнгш сектордын кептеген кауымдастыктарымен одактары жумыс ютеЩц. Азаматтык когам институттарындамытуга багытталган, жангыртылган шаралар в тазу саны жагынанКазакстан кенестж кезеннен к е й т п кещепктеп елдер арасында алдьщгыорын алады.Алматы каласынын зейнеткерлерш елеуметпк коргауды максатеппалган «Поколение» козгалысы 1992 жылы 24 карашада т!ркелд1, Отпел!кезенде зейнеткёрлердо елеуметпк коргау, олардын мудделерш талап ету,зейнеткерлерд! дер1-дермекпен жене медициналык кемекпен камтамасызетуге жердемдесу козгал ыстын непзп М1ндеттер1 деп жарияланды. 1с-168

кимыл нысандары етш —букаралык акпарат куралдарында материалдаржариялау, зейнеткерлердщ кукыктары бу зыл ган жагдайда наразылык акция л ар ын еткгзу алынды.1993 жылдын мамырында Казакстанда «Лад» когамдык козгалыскурылды. Этникалык болмыс-бтмд!, медениегп, славян тшдерш сактау;Казакстан Республикасынын халыктарын рухани кайта еркендету; демокцатияныдамытып, ныгайту; жеке адамнын саяси, экономикалык, елеуметпк,медени кукыктары мен бостандыктарын icKe асыру жене коргау;кеп ултты Казакстан халыктары арасында татулыкты, достыкты, туыскандыккатынастарды ныгайту козгалыстын максаты деп жарияланды. Bipлестжтщжаршсы медени-агартушылык сипаттагы кызметпен катар депутаттыккакандидаттарды усынуга жене колдауга катысуды да кездед1.«Казакстаннын орыс кауымы» уйымы да ез1нщ багдарламалык максаттарыбойынша «Лад» козгалысымен ундес келедь Бул когамдык-саяси 6ipлесткез1н1н кызметщ 1992 жылдын маусымынан бастады жене 12 облыспен Алматы каласында бел1мшелер1 (Жаргы бойынша —жерлеспк) бар.Кауымнын багдарламалык ережелер1 орыс жене баска славян халыктарынрухани еркендетуге, медениет1 мен бшмш дамытуга багытталган.1996 жылы 20 сеу1рде «Азамат» азаматтык козгалысынын жалпы републикалык курылтай конференциясында Багдарламалык мел1мдеменщжобасы мен Жаргы жобасы кабылданды, басшылык органы - Уйлеслрукецей курылды. Непзшен гылыми жене шыгармашылык зиялы кауымнынекшдер1 козгалыстын елеуметпк непзш курады. Кейшнен козгалыска теуелшзкесшодактардын кейб1р жещлжт! бел!мшелер1, «Азаттын», КазакстанКоммунист1к партиясынын, Социалиспк партиянын жене оппозициялыкбагдардагы баска да когамдык курамалардын екшдер1 косылды.«Елде саяси режимд1 езгерту жене шын демократиялык кайта курулардыжузеге асыру максатымен» демократиялык, улттык, халыктык-патриоттыкбагыттагы саяси уйымдарды 6ipiKTipy; уюметтщ экономикалыкбагытын сынау; ел Конституциясынын кейб1р баптарын езгерту; барлыкденгейдеп еимдердщ сайланып койылуын талап ету козгалыстын 6ipiHmiкезектеп шндеттер1 реинде жарияланды. 1999 жылгы парламент сайлауынынкарсанында козгалыс партия болып кайта курылды.Казакстан демократиялык партиясынын катарынан 1997 жылгыакпанда шыккан белсендшер тобынын бастамасымен курьшган Казакстанлибералдык козгалысы 1997 жылдын мамырында ресми турде иркелдьБагдарламалык ережелер1 бойынша козгалыс Демократиялык партия устаганцентриспк устанымнан бас тартып, саяси спектрдщ он канатынанорын алды. Реформаларды батьш журпзуд1 жактаган Либералдык козгалыс«кенестж немесе фашист!к турпаттагы тоталитарлык, ултшылдык женешовиниспк ниеттерге карсы ерекет жасауды» саяси басым багыттардын6 ip i реннде жариялады. Козгалыстын кезещ б1ршама узак бола коймады,ол 1999 жылы «Отан» партиясымен 6ipiK T i.1998 жылы Астана каласында курылган «Казакстан—2030 ушш» когадык козгалысы да «Отан» партиясымен 6ipiKri. «Адам жене азаматтыккукыктарды, экономикалык бостандык пен демократияны камтамасыз етеалатын, елдщ жене онын азаматтарынын мудделерш батыл коргай алатын169

жогары децгейдеп кеаби бшшске непзделген туракты мемлекетпк жуйе...»ушш курес козгалыс багдарламасынын Heri3iH курады.1998 жылы «брлеу» когамдык козгалысы курылды, ол уюмет устангабагытка оппозициялык кезкараста екенш мвл1мдеш. Сол жылы «Ак жол»когамдык козгалысы да дуниеге кедщ, онын катары непзшен республиканынгылыми жене шыгармашылык зиялы кауымынын екщдершен турды.90-жылдары курылып, жумыс 1стеген кукык коргау уйымдарынынцишен азаматтардын кукыкгарын коргау icinae езшщ белсендшпмен кезгетускен уйымдар: Адам кукыктары жешндеп Казакстан-американ бюросы,«Казакстаннын кукыктык дамуы» когамдык б1рлестт, Алматы-Хелсинкикомитете, Адам кукыктары жешндеп Караганды орталыгы, «Эдшет»республикалык тарихи-агарту когамы, Саяси кугын-сург1нге ушырагандаркауымдастыгы, Адам кукыктары жешндеп демократиялык комитет,«Street Law —Казахстан» когамдык Шрлесттп жене баскалар.Казакстанда турл1 одактар мен корлар белсенщ ерекет етп. Мысалы,Казакстаннын аграрлык (шаруалар) одагы, Казакстаннын орыс когамы,Казакстаннын жастар одагы, сеулеткерлердщ, кинематографияшылардьщ,жазушьшардьщ, суретшьлердщ, композиторлардын шыгармашылыкодактары, «Бебек» балалар коры, Уйымдаскан кылмыспен куреске жердемдесукоры, Жол козгалысыныц каушаздш коры жене баскалар.Сонымен, 90-жылдары когамдык сектордын дамуы республикада когамдык-саясикатынастардын демократиялануынын манызды факторынаайналды, ол Казакстанда азаматтык когамнын орнауынын алгышарттарынын6ipiHeH саналды деген тужырым жасауга болады.2. КАЗАКСТАНДА К9ППАРТИ ЯЛЫ К Ж УЙЕНЩКАЛЫПТАСУЫКОКП-нын таратылуына жене кейшнен КСРО-нын кулауына орайсол кезенде, шындыгында, кандай да болсын партиянын саяси монополиясынжокка шыгаратын кеппартиялылыктын шынайы калыптасуы ypfliciбасталды. Казакстанда кеппартиялык жуйенщ калыптасуы да ез бастауыносы кезеннен алады. Элеуметпк жжтер мен топтардын саяси багытынынкалыптасуына жэне елеуметпк-экономикалык реформалардын барысынаыкпал етуге деген умтылысынын удей Tycyi партиялар релшш кушеюшалдын ала айкындады, ейткен1 азаматтар когамдасып 6ip одакта болгандагана окигаларга елеул1 ыкпал ете алады.Социал-демократтар, социалистер партиялары, «Алаш» улттык бостандыкпартиясы, Казакстаннын Халык Конгреа партиясы, Республикалыкпартия жана турпаттагы саяси партияларга айналды.1990 жылы мамырда Алматы каласындагы курылтай конференциясындаКазакстан социал-демократиялык партиясы (КСДП) езшщ курылганынжариялады. Онын Жаргысында кукыктык демократиялык мемлекет,азаматтардын саяси, экономикалык, елеуметпк кукыктары мен бостандыктарынicKe асыру жене коргау, олардын белсендшп мен кайраткерлтндамыту непзшде нарыктык экономикасы еркендеген азаматтыккогам орнату; когамнын элеуметпк белсещй б е л т н м ем лекетк женекогамдык 1стерд1 баскаруга катысуга тарту; ултаралык кел1с1мд! ныгайту170

партиянын максаты болып табылады деп жазылган. Yйымдастыру жумысынын нашарл ыгы жене онын жетекшщершщ саяси куреске такелей каты*судан бас тартуы 90-жылдардын ортасында социал-демократиялык партиянынез кызметш токтатуына екеп сокты.1990 жылы ceyipae «Алаш» улттык бостандык партиясынын курылгантуралы мел1мдеме жасалды. Heri3ri багдарламалык максаттары —TypKi€^рл1гш насихаттау, болашактагы ¥лы Туристанныц уйткысы ретандепКазакстаннын улттык кайта еркендеу!, дш мен мемлекеттщ 6ip-6ipiHeHалшактауына жол бермеу болды. Багдарламалык кужаттар бойынша саясиic-кимылдын формасы —саяси курестщ куш колданылмайтын, конституциялыкofliCTepi саналды. Партия жетекшшершщ 1991 жылгы желтоксандаруксатетшмеген митинг уйымдастыруга катысуы жене Алматы м еш тн щмуфтише кол жумсап, дене жаракатын салуы секщщ д ер еи ерекетаменкейш онын кызметше дак туста. Осы окигалар, сондай-ак партиянын елеуметпкHeri3iHiH ел аздш жене THiciHme, халык тарапынан колдаудын болмауы90-жылдардын ортасында партиянын eMip cypyiHin токтатылуынаекеп сокты. 90-жылдардын аягында 03iHiH 1зашары устанган багыттанмулде белек, жана, езге «Алаш» партиясынын курылганы туралы мел1мдемежасалды.Казакстаннын Коммуниста партиясы 1991 жылгы казанда кезектентыс (тетенше) XVIII съезден кейш курылды. 1993 жылы партиянын XIXсъез1нде коммунистердщ 6ip б ел тн щ съездщ Коммуниста партиянынатын Казакстан Социалиста партиясы деп озгерту туралы nieiiiiMiMeH келюнеушежене онын кукыктык мираскоры деп жариялауына байланыстыККП-Hi «бурынгыша кайта куру» туралы шеинм кабылданды. 1996 жылгыceyipfle ККП ОК-нщ 6ipiHmi хатшысы болып Сернсболсын Эбдшдин сайланды.Партия езшщ кызметшде коммуниста мураттарды, прогрести!маркстак когамдык ой-пшрлерд1 басшылыкка алды. ККП ез кызметшщалгашкы кезейднде билжта парламенттак жолмен жешп алу максатындасаяси курес уйымдастыру мшдетан алга койды. Казакстан Компартиясымемлекетпк билйске оппозицияда болды жене оньщ niKipiHme, ел басшылыгыньщхалыкка карсы, елеуметтак-экономикалык багытын сынады. Булорайда партия саяси курес журпзудщ зан шенбер!ндеп жария формаларынгана устанды. Компартия жеткшкта дережеде орныкты елеуметпк тупнепзгеие болды жене Казакстаннын сайлауларда удайы белгш 6ip табыстаргакол жетайзтен санаулы партияларынын 6ipi болды. Меселен, 1999жылгы Парламент сайлауында Коммунистак партия сайлаушылар дауысыньщсаны бойынша 2-орынга (17,75%) ие болып, 2 депутаттык мандаттыжецш алды.Социалиста партиянын курылтай съез11991 жылы кыркуйекте етта,ол да езш Казакстан Компартиясынын кукыктык мираскоры деп жариялады.Онын багдарламасында партиянын ел журш еткен тарихи жолды асыгыстурде —сез1м жетепнде жене жагдаяттык кощл куй ауанымен устартанбагалаудан аулак болатыны атап керсетщщ. 1992 жылгы наурызда еткенXIX съезде кабылданган Багдарламага орай «партиянын Казакстан Республикасынынпрогресшш куштерш —тоталитарлык мемлекеттен азаматтыккогамы дамыган, адам кукыктарынын жалпыга б1рдей декларациясындабаяндалган жалпыадамзаттык кундылыктар мен принциптер басым171

болып келетен, экономикасы элеуметпк багдардагы, менпиктен барлыкформаларына тен кукыкты демократиялык кукыктык мемлекетке кешудцжактаушылардын бэрш 6ipiKTipyre умтылатыны» айтылды. 9 з кызметшбелеенд! турде бастаган Социалистж партия жетекиплершщ арасындатуындаган алауыздыктын салдарынан 1995 жылы Казакстан Парламентенеезш щ кандидаттарын усынбады, сейтш саяси курестен езшен-ез1 шётгеда.90-жылдардын аягына карай партиянын тек аты гана калып, ic жузщдеезнящ кызметш токтатты. Онын катарында болган С. Эбдишин, F. Алдамжаров,П. Своик, Е. Ертесбаев сынды Казакстаннын белгш саясаткерлер!партиял ык курес мектебшен етте.1991 жылы желтоксанда Казакстаннын Халык KoHrpeci (КХК) партиясынын Курылтай съез1 етте. Партиянын курылтайшылары болып «Невада—Семей»жене «Арал—Азия—Казакстан» козгалыстары, Эйелдеродагы, «Шрлесу» кесшодагы, «Казак тш » когамы, жас курылысшыларкауымдастыгы жене б1ркатар улттык-мэдени орталыктар саналды. Багдарламасымен Жаргысы 1992 жылгы 27 маусымда еткен I съезде кабылданды.Партиянын тен терагалары болып О. Сулейменов пен М. Шаханов сайланды.Элеуметпк багдардагы экономиканы дамыту, кукыктык демократиялыкмемлекет куру, сол ушш билжке келуд1 КХК езш щ алдына саясимаксат етш койды. Партия кепукладты экономиканы жене менинктщбарлык формаларынын тен кукылыгын жактады. Мемлекеттек реттеу, КХКбагдарламасында жазылганындай, кала мен ауыл енеркеабш дамытудынбасым багыттарын, гылымды кеп кажетсшетш келешеп зор салалар ментехнологиялардын каржыландырылуын жолга кою, оларга негурлымколайлы жагдайды камтамасыз ету аркылы жузеге асырылуга тшс екешатап керсетелдь Эдетте, КХК партиясы езш щ кызметен сайлау алдындагынаукандар кезешнде жандандырды, сейтш езшщ билж екшеттжтершбелуге катысу ниеттерш ашык турде мэл1м eTTi.Казакстаннын республикалык партиясы (КРП) 1992 жылы «Азат»республикалык партиясы (1991 жылы 4 кыркуйекте курылган) непз1ндекурылды. Партия езш багдарламасы ултгык-демократиялык багдардагыЩ рламенттж турпаттагы дербес саяси уйым деп жариялады. Партияныннепзп максаты —Казакстаннын аумагында демократиялык улттык мемлекеторнату, Казакстанда туратын, елеуметтек улестен кур калган жене улттыккундылыктары кемсетшген топтар мен улыстарды, ен алдымен ауылтургындарын коригау болып жарияланды. 90-жылдардын ортасында партиякейб!р саяси урандардын езектел1пн жогалтуы жене КРП басшылыгындатуындаган алауыздык салдарынан ез устанымын едэу1р элс1ретш алды.Кейшнен партиянын жетекдпа С. Акатаев (С. Акатай) пйарлестер тобымен6ipre жана партия —«Апаш» партиясын курды.1995 жылы шшдеде Казакстаннын Демократиялык партиясынын Ку~рылтай съез1 болды. Партиянын багдарламалык мэлгмдемес1нде: «Б1з —элеуметтек-нарыктык экономиканы, демократиялык кукыктык мемлекетпен азаматтык когамды жан сала жактаушы мемлекетпк кызметешлер партиясымыз» деп атап керсетши. Партиянын элеуметтек TiperiH енеркесштекдиректорат, басшы кызметкерлер, гылыми жене шыгармашылык зиялыларкурады. 1997 жылы акпанда белсендшер тобы партияны туб>р1менкайта куру, багдарламалык ережелерш, стратегиясы мен тактикасын кайта172

карау, центриста багыттан бас тарту жэне саяси спектрдщ он канаты накешу бастамасын кетердь Бул топ партиядан шыгып, ез алдына Либералдыккозгалыс курганын жариялады. 1999 жылы мамырда Демократиялыкпартия «Отан» партиясымен 6ipiK T i.1995 жылгы 27 кантарда болган I курылтай съезшде «Казакстаннындеу1рлеуЬ> партиясы курылды. Халыктын элеуметпк жагынан коргалмагантобынан суйенмп табуга ум1т арткан партия ейелдердщ, мугедектердщ,зиялы енбек кызметкерлершщ, ен алдымен бшм беру жэне денсаулыксактау саласы кызметкерлершщ мудделерш коргамак ниетте екешн мэтмдед1.Саяси аяда непзшен центрист айкындама устанды. Партия ерекшебелсещй саяси кызметпен кезге гусе коймады. Партиянын терайымыА. Жаганова мемлекеттж кызметке тагайындалганнан кейш партиянынреспубликанын саяси ем1ршдеп рол! айтарлыктай темендедь1995 жылдын 18 кыркуйепнде «Казакстан инженерлер! одагы» когамдык-саясиб1рлест1П непзшде Республикалык енбек саяси партиясы(РЕСП) курылды. Эдшет министрлт партияны 1996 жылгы 10 кантарданркедк Онын басты максаты етш —тшсп заннамал ык актшер кабылдауаркылы техника саласы зиялы кауымынын мудделерш бщщру ал ынды.Партия енбектщ беделш арттыруды, саяси niKip алуандыгын, идеологиягамонополиянынболмауын жактайтынын алгатартты. Партиянын жетекmLraepiреспубликанын болашагы енбек адамынын беделш арттыруда,казак халкынын жэне республикадагы баска да улыстардын мадениетш,адамгершшк кад1р-касиетш, гасырлык салт-дэстурлерш элемдж еркениеттщдемократиялыккундылыктарымен уштастыра отырып, ардактаудадеп бшетшш жариялады. РЕСП ез катарларына инженерлерд!, галымдарды,гылыми-техникалык зиялы кауымнын екшдерш, студенттерд1 жэнеменшж формасына карамастан барлык енбекш!лерд1бгржпрдь Партияцентристж багытты устанды, бeлceндi саяси курес журпзбедь1994 жылдын желтоксанында болган курылтай съезшде Казакстантутынушылар когамдары одагынын (Казтутынукогам) непзшде Казакстаннынхальжтык-кооперативтж партиясы (КХКП) курылды. Заннынустемдтне, идеялык, саяси жэне экономикалык алуан турлшкке непзделгеназаматтык когам орнату; элеуметпк багдарланган экономика менp e T re n e iiH нарык калыптастыру; гылымды, бшмш жэне денсаулык сакгаудыдамыту, кеп ултты медениеттщ гулдену1 партиянын Heri3ri максатыдеп жарияланды. Партиянын элеуметтж TiperiH, непзшен, ауыл енбеккерлерг,кооперативтж козгалыс, материалдык ендарю пен кызмет керсетусаласыньщ кызметкерлер1 курады. КХКП 1995—1996 жылдары когамдыкем1рде айтарлыктай белсендшк керсетп, алайда сонан сон партия езшщустанымын едэу!р элсаретй.Казакстаннын Халык б1рлт партиясы (КХБП) 1993 жылы 6 акпандакурылтай конференциясында курылган «Казакстан Халык 6ipjiiri» одагынын(КХБО) кукыктык Myparepi болды. 1995 жылы акпанда КХБО-нын111 (кезектен тыс) съезшде Казакстаннын Халык бipлiгi партиясы етшкайта куру туралы карар мен каулы кабылданды. Бул орайда жана партияез1тц алдындагы уйымнын идеологиясы мен турпатын сактады. Онынбагдарламалык тезистершде «КХБ» Одагы» —Президент Н. НазарбаевтынКазакстанда элеуметпк багдарлы нарыктык экономикасы бар демок-173

ратиялык, когам, республиканын накты егем ендтн орныктыруга багытталгандэйекта реформасын колдайтын саяси уйым» деп жазылды. 1999жылы К.ХБП «Отан» партиясы мен 6ipiKTi.Жогарыда айтылган партиялардын 6api непзшен 90-жылдардын баскез1 мен ортасындагы Казакстаннын партиялык жуйесш курады. Олардынкебюше демократиянын жалпы принциптерше берьлгендж тан, алайдаидеялык-саяси курылымы алаз, багдарламалык ережелер1 мен максаттарыуксас болып кедщ.Партиялар дамуынын принциптж ережелер1 1995 жылгы Конституциянынережелер1мен айкындалды. Атап айтканда, 5-бабында былайделшген:«1. Казакстан Республикасында идеологиялык жэне саяси эр алуандыктанылады. Когамдык жэне мемлекетпк институттардын 6ipirin кетуiHe,мемлекетпк органдарда саяси партиялардын уйымдарын куруга жолбершмейдь2. Когамдык б1рлестжтер зан алдында б1рдей. Когамдык б1рлестжтерiciHe мемлекеттщ жэне мемлекет iciHe когамдык бipлecтiктepдiн зансызараласуына, когамдык б1рлестжтерге мемлекетпк органдардын кызметшжуктеуге, когамдык б1рлестжтерд1 мемлекеттж каржыландыруга жолбертмейдь3. Максаты немесе ю-эрекеп Республиканын конституциялык курылысынкуштеп озгертуге, онын тутастыгын бузуга, мемлекет кауш аздтн енуксан келпруге, элеуметпк, нэсщдак, улттык, дани, тектж-топтык жэнерулыкараздыкты коздыруга багытталган когамдык б1рлестжтер куругажэне олардын кызметше, сондай-ак зандарда кезделмеген эскериленд1ршгенкурамалар куруга тыйым салынады.4. Республикада баска мемлекеттердщ саяси партиялары мен кэшрпкодактарынын, дани непздеп партиялардын кызметше, сондай-ак саяси партиялармен кэсш тж одактарды шетелдж занды тулгалар мен азаматтардын,шет мемлекеттер мен халыкаралык уйымдардын каржыландыруынажол бершмещц.5. Ш етелдж дщи бдрлестактердщ Республика аумагындагы кызмеп,сондай-ак шетелдж дани орталыктардын Республикадагы дши б1рлестжтербасшыларын тагайындауы Республиканын тщстз органдарымен кегаеуаркылы жузеге асырылады».7Партияяык курылыс ypjuci ecKi элеуметпк TipeKTi киратып, жанасынкал ыптастыру жагдайында журда, мунын оз! саяси партиялардын багдарламаларындабелгш 6ip элеуметпк топ муддедер! курылымынын э л й з болуыналдын ала айкындады. Ол кезеннщ ерекшелш партиялардын саясиурдастеп ерекше редан оларга тэн деп тану осы саяси жуйе институтынынмэртебеа мен жумыс icTey тэртабщ айкындайтын материалдьж-кукьжтыкелщемдердан булынгырлыгымен уштасып жатты. Бул 1996 жылдын жазынадейш жалгасты, бул кезде посткенестж казакстандык кеп партиялылыктарихынын жана беттер1н ашкан «Саяси партиялар туралы» КазакстанРеспубликасынын заны кабылданды. Бул зацнын кабылдануы партияныкукыктык институтка айналдыру юшде uirepi баскан кадам болды.Аумактык принцип бойынша уйымдык партиялык курылыс заннамалыктургыда орныктырылды, мемлекетпк органдарда саяси партиялар174

куруга, ескерилендаршген саяси партиялардын жасакгалуына жене кызме-TiHe, максаттары мен ic-ерекете конституциялык курылысты куштеп взгертуге,Казакстан Республикасынын тутастыгын бузуга, элеуметтж, несшд!к,улттык, дши, тектж жэне рулык араздыкты коздыруга багытталганпартияларды куруга жэне олардын кызметше тыйым салынды.Казакстаннын саяси партиялары, козгалыстары, когамдастык б1рлес-TiKTepi XII жэне XIII шакырылган Жогаргы Кенестердь сондай-ак 1990,1^94,1995 жылдардагы Парламент М эжшсш сайлауга катысты, олардынкейб1реулер1 елдщ жогары екшджте органында депутаттьж фракцияларжасактады. Мэселен, 1995 жылгы улгщеп депутаггык корпустан КазакстаннынХалык 6ipjiiri партиясы, Казакстаннын Халык KoHrpeci, Халыктык-кооперативтжпартия, Казакстанды кайта еркендету партиясы, «Лад»козгалысы, кейб1р баска да партиялар депутаттары кершю тапты.Партиялык жэне когамдык козгалыстардын дамуындагы 1998 жылданбасталган жана кезенде саяси белсендшктщ курт cepniH алуы байкалды.Буган б1ркатар факторлар cenTiriH типздь B ipim ni —ол КазакстанРеспубликасынын Президент! Н.Э. Назарбаевтын Казакстан халкына«Елдеп жагдай жэне iniKi жэне сырткы саясаттын непзп багыттары: когамдыдемократияландыру, жана жузжылдыктагы экономикалык жэне саясиреформалар» деген 1998 жылгы 30 кыркуйектеп Жолдауы, онда демократияландырудынipre.ni жете элементенщ катарында когамнын саяси жуйесшдесаяси партиялардын релш кушейту аталды: «саяси партиялар непзп«курылыс материалы», одан демократияландыру yfti салынады жэне 6i3мумкш болган нерсенщ бэрш —кукыктык тургыдан да, езге тургыдан да—жасауга, олардын e cin , ныгаюы ушш, олардын когамдагы орнын баяндыетуге тшсшз»8 дел iH ген едьПартиялардын Парламенттеп уйлес1мд1 екшд1гш енпзу туралы усыныспартиялык жуйеш одан epi дамыту ymiH манызды болды, мунын e3iелдщ Heri3ri Занына Казакстан Республикасынын Парламенп 1998 жылгы7 казанда енпзген езгергстер мен толыктыруларда жузеге асырылды. Осытузетулерге орай Парламент МщжЬшшё партиялык Ti3iMflep бойынша сайланатындепутаттар ушш косымша он орын енпзшн. Сейтш, саяси партияларПарламенттщ теменп палатасындагы депутаттьж мандаттар ушшкуреске жанама турде емес, тжелей катысуга тунгыш рет MyMKinaiK алды.Республика Парламентенщ Межшсше 1999 жылы еткен сайлау депутаттыкмандат ушш кеппартиялык бэсекелестектен алгашкы тэжipибeciболды. Депутаттыкка кандидаттар болып 6ip мандаттык 67 сайлау OKpyriбойынша Казакстаннын 595 азаматы, олардын imiHfle когамдык бipлecтектерден—74, саяси партиялардан —127, езш-ез1 усыну тертеб1мен —394 азамат усынылды. Партиялык Ti3iMaep бойынша 84 кандидат теркедщ.Сайлауга тогыз партия катысты, олар: Казакстаннын Халык KoHrpeci партиясы,Казакстанды кайта еркендету партиясы, Республикалык енбек саясипартиясы, «Отан» республикалык партиясы, Коммунистж партия, «Азамат»демократиялык партиясы, Казакстаннын азаматтык партиясы, Казакстаннынаграрлык партиясы, «Алаш» улттык партиясы. Олардын арасындабес партия сайлау етюзшгенге дейш 6ip жылдан аз мерзгм шпнде курылган-ды.Партиялык тез1мдер бойынша дауыс беру 1999 жылгы казандавтк1з1лд1, мунда Парламенттен теменп палатасындагы —Межш1степ 10175

орынды (77 орыннан) «Отан» партиясы, Коммуниста, Аграрлык, Азаматтык,партиялар жешп алды.1998 жылгы 17 карашада Актобе каласында Казакстаннын азаматтыкпартиясынын курылтай съез1 болды, оган Казакстаннын 10 ешршен 2786делегат катысты. Партия езшщ саяси жене идеялык жетеюшй етш ел ПрезидентН. Назарбаевты жариялады. Партия ОК-нщ B ip im n i хатшысы болыпАзат Перуашев сайланды. Партия елдщ б1ркатар ip i металлургиялыкжене кен кесшорындарынын енбек ужымдарынын бастамасы бойыншакурылды. Партия: еншрютщ ерлеуш, казакстандык e p 6 ip отбасыньщ елаукатынынартуын, Казакстан мемлекеттшгшщ ныгаюын езш щ непзпмаксаттары деп есептедк 1999 жылгы Парламент сайлауында Азаматтыкпартия сайлаушылар дауысыньщ 11,23%-ын жешп алды, мунын e3i жуырдагана курылган партия ушш ip i табыс болды.1998 жылгы 17 желтоксанда Казакстаннын Республикалык халык партиясы(КРХП) курылды, онын терагасы болып Казакстан Республикасынынбурынгы Премьер-Министр! Э. Кажыгелдин сайланды. КРХП елеуметтжбагдарлы нарыктык экономикасы бар демократиялык мемлекетпезш щ мураты деп жариялады. Онын непзп багдарламалык максаттарымен м1ндеттер1нде жана партия сайлау жуйесшщ реформасын, ПрезиденттенПарламент пен Уюметке дешн бшпк екшетпктерш кайта белущ, сотбилшнщтеуелаздшн, сыбайлас жемкорлыкты Ty6ipiMeH жоюды, улттыкэкономиканын кайта еркендеуш, тшмд! каржы, салык жене инвестициялыксаясат журпзущ, халыктын елеуметпк жагынан коргалмаган топтарынаелеуметпк кешлджтер беруш алга койды. Парламенттеп депутаттыкмандаттар ушш сайлау алдындагы курес барысында сайлау заннамасынынжекелеген ережелершен келкшейтшдншщбелпа репице КРХП сайлаугакатысудан бас тартуга уйгарды.1999 жылгы Парламент сайлауында сайлаушыларынын 30,89 %-ынжешп алган «Отан» Республикалык саяси партиясы ыкпалды саяси партиялардьщб1ршеайналды, ол 1999 жылгы кантарда «Казакстан Республикасынынпрезидентппне кандидат Н.Э. Назарбаевты колдау женандеп когамдыкштаб» когамдык б{рлестшнщ непз1нде шанырак кетердь1999 жылдын5 мамырында «Отан» партиясынын 16 ешрлж партия уйымы (14 облыстажене Астана мен Алматы калаларында), 204 аумактык партияуйымы (ягни барлык 204 кала мен ауданда), партиянын 150 мыннан астаммушесш 6ipiKTipreH 6600-ге жуык бастауыш партия уйымы курылды.«Отан» партиясымен Казакстаннын Халык Шрлш партиясы, КазакстаннынДемократиялык партиясы, Казакстаннын либералдык козгалысы, «Казакстан—2030ушш» козгалысы, Казакстаннын Республикасынын Эдшеттиикпартиясы 6ipiKTi. Багдарламалык кужаттарда когамды одан e p i демократияландыругабагытталган экономикалык жене саяси реформаларды жузегеасыруга белсешц турде жердемдесу, азаматтардын турмыс денгейш арттыру,экономиканын барлык салаларында нарыктык езгерхстерщ жузегеасыру, азаматтарды патриоттыксез1мге жене Казакстан Республикасынынжан-жакты epi уйлеймш дамуы ушш жауапкершшкке тербиелеу партиянынмаксаты болып табылады деп меМмделда1999 жылгы кантарда Казакстаннын Аграрлык партиясынын (КАП)курылтай съез1 болды. Партиянын терагасы болып Казакстан Республи-176

касы Парламента Межшсшщ депутаты Ромин Мэдиновсайланды. К.АПжерге жеке меншжтщ енпзшущ, ауылдын инфракурылымын жаксартуды,аграрлык секторга салык салу туралы зандарга озгерютер енпзуд! жактады:«Аграрлык партия революциялык езгерютерге карсы шыгатын женесаяси турактылыкка муддел» консервативтж саяси куш болуга тшс» дегенустанымын бширд1. 1999 жылгы сайлауда Афарлык партия КР ПарламентаМ ежшсше депутаттыкка 2 орынды жещп алды (дауыстардын 12,63%-ы).* «Азамат» демократиялык партиясы, «Алаш» улттык партиясы, Казакстанпатриоттары партиясы жене баскалар сайлау науканы барысындабелгш 6ip беделге жене сайлаушылардын 6ip белМнщ колдауына колжетизд1. КР Парламентане коппартиялык непзде сайлау етаазу партиялардынсайлау кукыгы жуйеандеп жене жалпы когамнын саяси жуйесшдепрелш арттырды.Сейтш, Казакстан мен Орталык Азия елдершщ тарихында тунгышрет Казакстан Республикасынын Парламентан сайлау косымша он орынгасаяси партиялардын уйлеетмда екщ цп жуйеш бойынша жене екшджтщмажоритарл ы к жуйеанде 6ip мандаттык аумактык сайлау OKpyrrepi бойыншаетта. Сайлау заннамасына аралас жуйеш енпзу саяси партиялардынмудделерш негурлым толык керсетуге жердемдеста.XXI гасырдын басында партиялык жуйеж кайта курылымдау, онынелдщ саяси OMipitmeri релш арттыру барысы жалгасты. Елдщ саяси картасындажана партиялар пайда болды.2000 жылгы 16 наурызда Алматы каласында «Ауыл» шаруалар социал-демократиялык партиясынын 6ipiHmi съез! етта. Партиянын терагасыболып Гани Калиевсайланды. 2001 жылгы 17 карашада II съезде партиянынатын «Ауыл» Казакстаннын социал-демократиялык партиясы деп озгертугешеш1м кабылданды. Партия «саяси езара ic-кимылдын жэне когамдыдамытудын социал-демократиялык принциптерш, тайталассыз саясимедениетта орныктыруды» непзп саяси мшдеттер ретанде айкындады. Партиябаскарудьщ мемлекетпк жене баска дeнгeйлepiндe ауыл енбеккерлеpiHiH,зиялы кауымыньщ улкен тобыньщ мудделерш бшд1ред1 жене табандытурде талап етед! деп мэл1мдед1. Бул ушш: шаруалардын баскаруга жэнемемлекетпк билж органдарыньщ кызметше такелей катысу, шаруалар менауыл тургындарынын саяси кукыктарын коргау; жергшкта жерлерде аткарушыоргандардын сайланып койылуына кешу; «Ауьш» партиясынын ауылмудделерш бшшретан, партиянын багдарламаларын бел1сетан барлыкб1рлестактермен тыгыз ынтымактастыкты дамытуы кезделдг2000 жылгы 1 шшдеде Алматы каласында Казакстан патриоттары партиясынын 6ipiHmi курылтай съез! етаазшщ. Партиянын терагасы болыпFани Касымов сайланды. Партия багдарламасынын саяси блогында езшe3iбаскару институтын енпзу жолымен билжта орталыксыздандыру кажет-•riri туралы меселе койылды. Партия билж органдарында барлык улттардынуйлеамдо ёкшдш болуын; зан шыгарушы билжтщ, сот жуйесшщ, букаралыкакпарат куралдарынын теуелаздтн; когамнын op6ip курамдас б ел т-шн кукыктьж жене елеуметпк тендиш жактады.2002 жылгы 16 наурызда Алматыда «Ак жол» Казакстаннын демократиялык партиясынын (КДП) 6ipimni курылтай съез1 erri. КДП-нын тентерагалары болып Болат Эбшев, Элихан Бэйменов, Ораз Жандосов сайлан-12-4269177

ды (кейшнен Людмила Жуланова мен Алтынбек Сэрсенбайулы да тентерагалар болды). Партиянын багдарламасында «азаматтардын, когамдыкб1рлестектер мен саяси партиялардын релш арттыру елдщ саяси жуйесшдамытудагы непзп урдюке айналуга ттс. Саяси езгерютер когамнын мудделерщёжумыс гстейтен мемлекетте орнатуга жэне мемлекет пен азаматтынэзара катынасында кажетп тецгершге кол жетюзуге багытталуга тшс*екендш керсетшдг «Ак жол» Конституцияга ен алдымен Парламенттщрелш арттыруды, сайлау жуйесш реформалауды, эюмдердщ сайлауынеризуда кездейтш ещердётер енпзудг усынды.Партиялык жуйенщ калыптасуы мен дамуындагы жана кезен, 6 ip iH -шщен, 2002 жылы саяси партиялар туралы заннын кабылдануымен женеекшшщен, партиялардын 2004 жылы Парламент сайлауына катысуыменбайланысты болды.2002 жылгы 15 шищеде «Саяси партиялар туралы» Казакстан Республикасынынжана заны кабылданды, ол партия кызметш реттеудщ жанашарттарын: партияларды куру, олардын кызметш токтата туру жене токтатутертебш кукыктык белплеу, партияларды каржыландыру, сайлауудерюше катысу т.б. орныктырды.Заннын жана ережеЫ бойынша саяси партия Казакстан РеспубликасыПарламенте М эжшсшщ депутаттарын сайлауга катарынан eKi рет катыспаганжагдайда соттын uieiuiMi бойынша таратылады ( 14.5-бап, 6-тармак).Мунын e3i Казакстаннын партияларына, ecipece 2004 жылгы республикаПарламентенщ М еж ш сш сайлау карсацында ejieyki жауапкершипкжуктедьДепутаттык мандаттар ушш бесекеге 12 саяси партия косылды, булпартиялык жуйеш «Саяси партиялар туралы» жана Зан айкындады. 6зш1нкатарларында кемзнде 50 мын адам болуы кажеттш туралы зан нормасынынicKe косылуы TipKey кезшде партиялардын 6epi Сирдей кайта теркелеалмауына апарып соктырды. Мэселен, оппозициялык Казакстаннын Республикалыкхалык партиясы (КРХП), «Азамат» демократиялык партиясы,«Алаш» улттык партиясы, сондай-ак «Возрождение» партиясы, «Ел Дана»(Эйелдер партиясы ретенде де белгш), «Соотечественник» жэне баскалартеркеуден ете алмады (немесе одан бас тартты).9Сайлауга дейшп 6ip жылда, 2003 жылгы кыркуйектеп жагдай бойынша,жете партия теркелд1, олар: Аграрлык (КАП), Азаматтык (КАП), «Акжол», Компартия (ККП), «Ауыл», Патриоттар партиясы (КПП), «Отан*.Олардын ццгнен уш партия, Аграрлык, Азаматтык жене ККП кейшнен,2004 жылгы инлдеде, блоктардын курамында теркелд1.Сайлауга дей|нга сепз айда, 2004 жылгы кантардагы жагдай бойынша,жете партияга тагы eKi партия —«Руханият» пен «Асар» косылды (2003жылдын казаны мен желтоксанында теркедщ). Yш партия —Казакстаннындемократиялык тандауы (КДТ), Казакстаннын коммунистек халык партиясы(ККХП), Казакстаннын демократиялык партиясы (КДП) 2004 жылышищеде, ягни шамамен сайлаудан уш ай бурын теркеу рэс1м1нен етте.102003 жылгы 5 сэу1рде Алматы каласында Казакстанды кайта еркендетупартиясынын кукыктык мурагерше айнал ган «Руханият* партиясынынкурылтай съез1 етте. Партиянын терайымы болып Алтыншаш Жагановасайланды. «Руханият» партиясы багдарламасынын саяси блогында партия-178

нын непзп мждеттер1гана емес, сонымен 6ipre «Демократия —саяси oMipдщжэне когамдагы экономикалык реформалардын непзЬ> деп аталганбел1м де камтылды. Партия «Казакстан—2030» стратегиясында айкындалганреформалардын жузеге асы рыл у ын жактады. Партиянын непзпмшдеттер1аныкталды, олар: халыктын TYpлi елеуметпк топтарын белсенддсаяси OMipre косу; шынайы саяси niKip алуандыгын орнату; демократиялыкинституттарды дамыту; билж пен саяси партиялар арасындагы б1рлесшЗсумыс icTeyfli жолга кою; кез келген когамдык жэне саяси куштердщ монополиясынакарсы куресу ек ен дт керсетщдь2003 жылгы 23 казанда Алматы каласында «Асар» Республикалык партиясынынкурылтай съез1erri, ол осы аттас когамдык козгалыстын непзшдекурылды. Партиянын терайымы болып Дарига Назарбаева сайланды.Партия езшщ «центриста» айкындаманы устайтынын, Кдзакстан РеспубликасынынПрезидент Нурсултан Назарбаевтын багытын «барынша»колдайтынын жэне «Казакстаннын 2030 жылга дейшп даму стратегиясыньщбагдарламалык ережелерш сезйз басшылыкка алатынын» мэл1мдед1.«Асар» e3iH «жалан урандардан, уэдешшджтен, даурыкпалыктан аулакпартия» ретшде устады. Багдарламанын саяси бeлiгiндe партия барлыксаяси куштермен жэне когамдыкб1рлестжтермен сындарлы ынтымактастыккадайын eKeHiH бщд1рд1 жэне «елдщ тагдыры ymiH жауапкершшкпмойнына алудан корыкпайтындардын бэр1мен топтасуды, сондай-ак азаматтыккогам институттарын дамытуды жактады.2004 жылы 21 акпанда Алматы каласында « Казакстан ны н демократия -лыктандауы» халыктык партиясынын («КДТ» ХП) курылтай съез1 етюзш -Д1, ол осы аттас республикалык когамдык б1рлестж непз!нде курылды.«КДТ» ХП саяси Keneci тералкасыньщ терагасы болып Асылбек Кожахметовсайланды. Багдарламанын саяси белш нде партия «тек парламентпкреспублика гана eлдi баскаруды н авторитарл ык формасы апарып соктыратынорны толмас салдарлардан куткарады» деген тужырым айтылды. Парламенттжреспубликанын жана демократиялык конституциясын кабылдауды,сайлау жуйесш реформалауды, мемлекет пен азаматтык когам арасындагыезара ic-кимылды «КДТ» саяси жуйеш реформалауды н 6ipiHiniкезектеп Miimerrepi деп жариялады. Партиянын багдарламасы бойыншаазаматтар елдщ eMipiHe езш щ катысуын «непзп терт форма: саяси партиялармен козгалыстар; мемлекетпк емес уйымдар; кэсш тж одактар; тургынуй-коммуналдык бел ri бойынша б1рлеспктер» аркылы гана жузеге асыраалады деген багыт устанды.2004 жылгы 29 сэу1рде Астана каласында «Кукыктьж Казакстан ушш»Республикалык азаматтык козгалыс непзшде курылган Казакстан демократиялыкпартиясынын курылтай съез1 болды. Партиянын терагасы болыпМаксут Нэржбаев сайланды. «Шынайы демократия принцишне, ултаралыккелюм мен саяси турактылыкка, еркзн нарыктык экономикага жэнезаннын устемдшне непзделген кукыктык мемлекеттшкп орныктыружолымен тэуелйзджп сактауга ел азаматтарынын куш-жзгерш жумылдыру»партиянын непзп максаты саналды. Партиянын Казакстаннын болашагын«революциялык даму мен емес, дэстурлер мен жинакталган тарихитэж!рибеш сактай отырып, эволюциялык, жарасымды жене туракты дамуменбайланыстыратыны» айтылды. Одан epi демократияландыруга жэне179

Казакстаннын саяси жене кукыктык жуйесш жетиццруге жердемдесудьказакстандыктардын саяси-кукыктык медениетш дамытып, ныгайтудыHeri3ri мш деттер деп жариялады.2004 жылгы 6 маусымда Астанада Казакстаннын коммунистж халытык партиясынын (ККХП) курылтай съез1 болды. ККХП ОК-нщ 6ipiHUJiхатшысы болып Владислав Косарев сайланды. «Шынайы халык б и л т когамына,елеуметпк адшеттшкке жене кен аукымдагы рухани байлыкка»карай жылжу —партиянын максаты деп бел плеши. Демократиялык централизм—партиянын курылымы мен жумыс icreyiHiH уйымдык принцип!,ал марксизм-ленинизм —идеологиялык Heri3i деп жарияланды. ККХП«мемлекеттщ парламентпк турпатын, азаматтык когам институттарындамытып, ныгайту, мемлекетп баскаруга халык букарасын кецш ен тартуаркылы Казакстан Халыктык Республикасын куруды» жактады. Экономикалыксала бойынша ез багдарламасында «адамды адамнын канауын жоккашыгаратын мендйк формаларыньщалуан турлш пн, когамдык мeншiктiнбасым дамуын, ауыл шаруашылык максатындагы жерлёрда сатуга женесатып алуга тыйым салуды» кездедь2004 жылгы парламенттж сайлау алдындагы кезенде барлык саяспартиялар тандаган непзп стратегиялык багыт сайлаушылардын экономикалык,елеуметпк умггтер1мен байланысты болды. Эр партия сайлаушылардынназарын, ез n iK ip i, езш щ б ш к т ш т ц проблемаларды шешугекабйетгашп бойынша бесекелес партиялармен салыстырганда сайлаушылардынкез алдында артыкшылыгы бар проблемаларга аудару максатынкездедй Партиялардын алдында e3iHiH кузы ретплт мен байсалдылыгынасайлаушылардын кезш жетШзу м ш деи турды.«Отан» партиясы езШ накты мемлекет басшысын колдаушы партияретш де керсетп, сайлаушылар ушш саяси турактылык, ултаралык женеконфессияаралык кeлiciм, азаматтардын ел-аукаты Децрешнщ одан epiартуы осы жеке тулга eciMiMeH, онын оз халкы ушш жасап отырган игйпкпicTepiMeH астасып жатуга тшс болды. «Ак жол» сайлаушыларга когамнынсаяси жуйесш жангырту, ер адамнын молшылыкта eMip суруш камтамасызету жолдарын усынды, муны уш м еселенщ ез шеиимш табумен —сыбайластыктынтамырына балта шабу, байлар мен кедейлердщ арасындагы алшактыктыкыскарту, табигат ресурстарын тшмдд пайдаланумен байланыстырды.«Асар» мен АИЕО (Аграрлык-индустриялыкён бёкш ш еродагы)Президентпн реформалар багытын колдауды жактады. Казакстаннын демократиялыктандауы мен Казакстаннын коммуниспк партиясы: «Мунайданалынган табыс —халыкка кызмет етсш!» деген уран кетердь Демократиялыкпартия Казакстанда кукыктык демократиялык елеуметпк мемлекеторнатуды, тжмд1, озык жене дамыган экономикалык жуйе куруды,азаматтык когам жасактауды максат репнде жариялады.2004 жылгы Парламент сайлауында саяси одактардын стратегиясытунгыш рет жария турде icKe асырылды. Сайлау алдындагы блоктардыпартиялык непзде куру 2004 жылгы сайлау туралы занга енпзшген e3repicтераркылы зандастырылды. Атап айтканда мундай блок Орталык сайлаукомиссиясында пркелуге THic, 6ip партия тек 6ip блокта гана бола алады,блок сайлау барысында саяси партияларга THicri кукыктарды пайдаланадыдеп атап керсенлдг180

Терт партия ею блокка 6ipirin, сайлауга белсене катысты: Аграрлыкжене Азаматтык партиялар АИЕО (Аграрлык-индустриялык ецбекшшеродагы) блогын, ал Казакстаннын коммуниста партиясы мен «Казакстаннындемократиялык тандауы» халыктык партиясы («КДТ» ХП) —«Коммунистердщоппозициялык халыктык одагы мен КДТ» блогын курды.Парламентсайлауы 2004 жылдын 19 кыркуйеп мен 3 казанында erri(|>ip мандаттык67 округли 22-сщде сайлау кайта етюзищ).Партиялык Т1з1мдер бойынша сайлаудын корытындылары былай болыпшыкты:—7%-дык кедерпш енсергендер: «Отан» ХДП —сайлаушылар дауысынын60,61%-ы (парламенттеп Юорыннан 7 орын); «Акжол» —12,04%(1 орын); «Асар» —11,38% (1 орын); АИЕО блогы —7,07% (1 орын);—7%-дык кедерпш ецсермегендер: «Коммунистердщ оппозициялыкхалыктык одагы мен КДТ» блогы —3,44%; Казакстаннын Коммунистахалыктык партиясы —1,98%; «Ауыл» партиясы —1,73%; КазакстаннынДемократиялык партиясы —0,76%; Казакстан Патриотгары партиясы —0,55%; «Руханият» —0,44%.«Отан» партиясында 53 мандат болды (7 мандат партиялык Ti3iM бойынша,35 мандат партия 6ip мандаттык округ бойынша ресми усынган,11 мандат партиянын езш-ез1 усынган мушеа); АИЕО блогы —14 мандат(1 мандат партиялык Ti3iM бойынша, 10 мандат ресми тургыда усынылгандар,3 мандат езш-ез! усынгандар); «Асар» партиясы 4 мандатты жещпалды (1 мандат партиялык Ti3iMбойынша, 3 мандат ресми тургыда усынылгандар);«Ак жол» партиясы —2 мандат (1 мандат партиялык Ti3iMбойынша,1мандат езш-ез1усынушы); Демократиялык партия —1мандат (ресмитургыда усынылган), yLueyi —партияда жоктар. «Ак жол» партиясынанпартиялык Ti3iM бойынша депутат Э. Бейменов парламенттеп орыннанбастартты.11Парламент сайлауынан кейш Казакстаннын партиялык жуйеа ез дамуынынжана кезешне аяк басты.2004 жылгы 11 желтоксанда «Казакстаннын демократиялык тандауы»халыктык партиясы» когамдык 6ipnecTiri езшщ II съезшде саяси мел1мдемежасады, онда K a s ip ri бшшгп халыкка карсы билж деп есептейтшш женеезшщ ic-кимылдарында еимдер мен соттардын шеипмдерш басшылыккаалмайтынын жариялады.Кадагалау органдары КДТ-нын мел1мдемесш Казакстан РеспубликасынынКонституциясы мен зандарынын талаптарын ерескел бузушылыкдеп багалады. Осы непзде 2004 жылгы 27 желтоксанда Алматы каласынынпрокуратурасы «Саяси партиялар туралы» Заннын 14-бабына сейкесАлматы каласынын мамандандырылган аудандык экономикалык сотына«Казакстаннын демократиялык тандауы» халыктык партиясын» таратутуралы ет|тш табыс етп. Соттын nieimMiMeH КДТ партиясы таратылды.2005 жылы саяси партиялар Казакстан Республикасы Президентшщсайлауын дайындап, етюзуге белсене катысты. Меселен, 2005 жылгы маусымда«Асар» республикалык партиясы мен Казакстан демократиялыкпартиясынын (КДП) жетекшшер1 «Казакстаннын халык одагы» (ККО)демократиялык блогын куру туралы меморандумга кол койды. «Асар» партиясыньщ2005 жылгы 7 маусымдагы кезектен тыс IV съезвде онын181

терайымы Дарига Назарбаева бастап «елдщ барлык сындарлы кущтершщодагын» куру каж еттт туралы айткан ce3i одакты куруга туртю болды,оны сол куш еткен КДП-нын съез1 де колдады. 2005 жылгы 15 маусымдаболган баспасез конференциясында К.ДП терагасы М. Н ержбаевмел1мдегендей, Президент Нурсултан Назарбаевтын 2005 жылгы акпандагыжолдауында баяндалган саяси ic-кимылдар багдарламасын icKe асыруymiH когамньщ салауатты жэне прогресшш куштерш топтастыру блоктыкурудын непзп максаты болып табылды. «Ел Президентшщ саяси жэнеэлеуметтж реформаларына саяси колдау керсетш, сешм бшнру, саясибесекенщ дамуына жердемдесу» жана б{рлестжтщ басым мшдеттёрдац6ipiHe айналды. «Саяси радикализмге, экстремизмге, ултшылдык пенКазакстаннын iinKi icTepiHe шетелдщ араласуына карсы эрекет жасау»жекелеген басымдыктар тур1нде белгшендь122005 жылгы 9 кыркуйекте «Отан» республикалык саяси партиясыныVIII съез1 болды. Онын жумысына ел Президенту партиянын жетекинаНурсултан Назарбаев катысып, багдарламалык сез сейледд. Съезде когамдысаяси жангырту мэселелерще ерекше кещл белшдк Осыган байланыстыдемократиялык езгерютердш жалпыултгьж багдарламасы усынылды, ондакен аукымдагы когамдык пшрсайьютар ескершдк Оган Президент 2004жылгы маусымда «Отан» партиясынын VII съезцще усынган саяси реформаларбагдарламасы непз калады. Барлык бастамалар «Кдзакстандьж жол—2009» партиялык багдарламасы на енпзищ . Съезд делегаттары КазакстанРеспубликасынын Президентпгше «Отан» партиясынан НурсултанНазарбаевты кандидат етш б!рауыздан усынды. Сондай-ак партиянынкандидатты колдау женшдеп «Казакстан халык одагына» Kipyi туралышеийм кабылданды.132005 жылгы желтоксанда еткен Президент сайлауынан кейш партиялыкжуйеш кайта курылымдау ypflici жалгастырылды.2006 жылгы 17 наурызда «Нагыз Ак жол» демократиялык партиясы■пркелд1, онын курылтай жиналысы 2005 жылгы 29 сэррде erri. Партиянынтен терагалары болып Б. Эбиюв, О. Жандосов, Т. Жукеев сайланды.2006 жылгы 14 сэу1рде Казакстаннын Демократиялык партиясынын IVсъез1 партиянын атын «Эдалет» демократиялык партиясы деп езгертп.Сондай-ак тен терагалар институтын енпзу туралы шеипм кабылданды,ол бойынша партиянын неизш калаушы Максут Нэржбаевпён катар тентерагалар болып М эж ш с депутаты Зейнолла Алшынбаев, «Жен агайын»сауда-енеркэсш тобынын президент! Бахытбек Ахметжан, профессорЕркш Онгарбаев сайланды, сондай-ак партия терагасынын орынбасарыболып Телеген Сыдыхов сайланды.2006 жылгы жазда «Отан» партиясынын IX съезшде онын «Асарпартиясымен 6 ip ir e T iH i жарияланды. 2006 жылгы 10 кыркуйекте КазакстаннынЖалпыулттык социал-демократиялык партиясы мен «Алга» халыкгыкпартиясынын (КДТ) курылтай съёздер1етп (жетекш1лер1 Ж. Туякбаймен А. Кожахметов).Келешекте партиялык жуйенщ одан epi ныгайтылып, Парламенттепартиялык екшджтщ кенейллу1 Казакстанда саяси урдютердщ демократиялануынжандандыра тусётип анык.182

Yiu imu i map ayЭЛЕУМЕТПК-ЭКОНОМИКАЛЫК ЖАЦГЫРТУКЕЗЕЦДЕР1l. ЭКОНОМИКАНЫ ЫРЫКТАНДЫРУДЫЦ АЛГАШКЫ КЕЗЕЦ1(1991-1993 ЖЫЛДАР)Елде когамнын дамуын Ty6ipiMeH кайта куру жэне нарыктык экономиканыжузеге асыру сонгы он сепз жылда б1рнеше кезенде етп.Экономиканы реформалаудын алгашкы кезеш Казакстаннын егемендт н жариялаудан шамамен улттык валютанын енпзшуше дейшп кезендокамтиды (1991 —1993 жылдар).Казакстан экономикасын нарыктык турлешйру елеуметпк-экономикалыккатынастарды тубегейгп озгерту ен алдымен баскарудын эюмшшешрвдлжуйесшен жэне орталыктандырылган жоспарлаудан бас тартуды,оны шаруашылыкты журпзудщ жеке менппкп субъектшермен ауыстырудыталап етед1. Мемлекет жеке менипкке непзделген елеуметпк-нарыктыкшаруашылыкты куру, шетелдж инвестицияларды тарту, экономиканыбаскарудын халыкаралык теж1рибесш жинау багытын устанды.Экономиканы ырыктандыру барлык аялар мен салаларда тубегейл1 курылымдыкжене институттык кайта курумен уштастырыла ж урпзш й.90-жылдардагы тубегейл1реформалар егемешй жас мемлекеттщ непздершкалау epi ныгайтумен жене кайта курудын алдындагы жылдардын езвдеакбасталган терен экономикалык дагдарысты енсерумен катарласажурпзшгешн айта кету керек. 70—80-жылдары шаруашылык телкл жетшд!ру,болу жуйесшщ мумкшднстерйн екш ш ш к жолмен шектеущ енсеру,шаруашылыкты журпзудщ нарыктык принциптерше арналган алгашкыбагдарламаларда Heri3i каланган тауар енд!руш1лердщ кукыктары мен бастамаларынкенейту жешндеп колга алынган ерекеттер icKe аспай калды.Ресейден кейш экономика мен каржыны баскарудын монетарлык улпciHсынамай кабылдауына сейкес нарыктык реформалар баганы ырыктандыруданбасталды. 1992 жылдын 6 кантарында тауарлардын кетерме саудабагасыныц 80%-ына жуыгы жене тутыну багасынын 90%-ы мен керселлетшкызметтердщ коп бел тн щ тарифтер1еркш болды, нарыктык сураныспен усыныс бойынша айкындалды.\Колма-кол акшанын жет1спеу1жагдайында баганы босату баганын курт есуше, euaipic саласында да, тутынусаласында да инфляциянын бурын-сонды болмаган каркынмен epniyiHeекеп соктырды. ^утыну багасынын индекй 1992 жылы —3060,1993 жылы2265 KepceTKiuiiH курады,Баганы тежеу жене оны 6ipTe-6ipTe томендету ушш бюджет тапшылыгынжедел кыскарту га жене бюджет шыгысын тежеуге багытталган каталкаржы-бюджет жене акша-несие саясаты icKe косылды. 1992—1993 жылдарыкуш-ж1гер кептеген жылдар бойына кордаланган жене ecipece 1990—1991 жылдары еселене ескен артык акша жиынын жоюга багытталды.Нетижесйще акша тапшы ресурска айналды, акша айналысы едеуар дэреже-183

де турактанды, баспа-бас айырбас кыскарды, импортпен болса да тутынутауарлары нарыгын толтырудын сете TycTi. Бул уакытта бага ырыктандырылды(1992 жылдын кантары), ел Конституциясында баянды етшген жекемешшк зандастырылды (1993 жылдын кантары), жекешелецщрудщ Улттыкбагдарламасы кабылданды (1993 жылдын ceyipi), ол енеркесш, ауыл шаруашылыгы,келйс жене кызметтер керсету салаларында 6ipTe-6ipTe жузегеасырылды, рубль аймагынан шыкты жене отандык улттык валюта —тенгеенизицр (1993 жылдын карашасы).Бул кезеннщ реформаларын сапалы деп атауга болмайды, олар жартыкештшмен,ecipece несие-акша саласында жартылай шаралар болуыменерекшеленед1, ейткеш рубль аймагында болган Казакстан бул кезендеРесейдщ елеуметтек-экономикалык жене саяси шеипмдерше тугелдейтэуелд1 болды. Кептеген меселелерди кеншшж жасау жене уагдаластыкжолымен шешуге тура келдьМунда Н.Э. Назарбаевтын релш ерекше атап керсету керек, ол шынайыб1р1к'пру1ш-ыкпалдастырушы ретенде Казакстаннын рубль аймагындагымуш елш н дейектшкпен жэне табандылыкпен талап етте. Алайда1993 жылы Ресейдщ Орталык Баню жана 50 рублыик акша белпсш енпзщ,оны Казакстанга бермед1, сейтш Ресей уюмете б}здщ елд1 ic жузшде булаймактан «итерш» шыгарды. 1991 жылы бурынгы КСРО-нын курамындакалган сонгы республика Казакстан 1993 жылы рубль аймагынан шыкканнанкешн де бурынгы кенес рубл1 пайдаланылган посткенестек кецестек-Teri жалгыз ел болды. Осыган байланысты ездершщ улттык валюталарынбурыныракенпзген барлык бурынгы одактас республикалардан кенестекакша зор келемде лап койды. Алапат инфляция туындады, елден тауаржиыны кептеп экетеле бастады, экономикалык бей-берекетслздж жайлаганахуал орнады.Президент Н.Э. Назарбаевтын салкынкандылык пен ерлпк керсету!кажет болды, ол жарты жылга жетпейтен уакыт ш 1нде жаца улттык валютаны—тецгеш басып шыгарып, айналыска енпзе 6uwi, сейтеп экономиканыкалпына келтерт, апаттан кутылудын, елдщ экономикалык егемендтнкоргап калудын сэте тусте. Шын мэншде мунын ЭЩН. Назарбаев ез1рлегенжэне есудщ ищд кездерще непзделген «Казакстаннын егемещц мемлекетретенде калыптасуы стратегиясынан» (1992 жыл) шепну жэне менцпктекаражатты н жок болуы себепте шетелдж инвестицияны кен аукымда тартусаясатына бет буру дегещц бищрдй. Мундай кезен елемдж экономикалыкпрактикада трансакциялык немесе ымыралык кезен ретенде айкындалады.Баганы ырыктандыру, сырткы сауданы ырыктандыру —онын ерекшелжтер1болды. Инфляциялык урд1стертен кушекн енщ дерайырбасынынжангыруына, ягни баспа-бас айырбаска екеп соктырды. Ьша нарыкта отынэнергетикалыкжене ппшзат ресурстары багасынын еркш калыптасуыTeTiriHiH болмауы, олардын экспортын ынталандырды, 6ipaK мемлекеттекреттеу релшщ темендеу! салдарынан валюталык туам кайтарылмады.Инвестициялык саясатта, элеуметпк салада, жана басталган жекешелен-Д1РУ урдюнде, несие алуга айырбас ретенде халыкаралык каржы уйымдарынынкатан кецестерш устау кажет болды, бул 1994—1995 жылдарга дейшжалгасты. Сауда, когамдык тамактандыру, ту рм ыстык кызмет керсету ны-184

сандарын, езге де кызмет керсету салаларын жекешелендару басталды, оган«шагын жекешелещйру» деген аныктама бершдь Бул уакытта 15000-гажуык кесшорын асыгыс жене парыксыз жекешеленщрйщ.Сонымен 6ipre когамды белсенд1 турде нарыктык езгерюке багыттауэкономиканын елеугн турде ушыгуымен жене кожырауымен, халыктынел-аукатынын курт темендеу1мен жене когамньщ жжке белшу1мен шесежурдь Ал ХВК (Халыкаралык валюта коры) жене Дуниежузшк банк аркылыхалыкаралык каржы органдарынын нускамаларын устанганымен,жаппай ымырашылдыктан, экономика мен каржыны баскарудын монетарлыктеттнен, инфляциядан кутылмады. 1991 —1996 жылдары елдщЖ16-нщ (жалпы iinKi ешм!) тен жарымы азайды, мунын ез! халыктынелеумегпк жагдайын шектен тыс ушыктырды. Халыктын негурлым кепкамтамасыз етшген жене оган KepiciHme камтамасыз етшуден шет калганжжтершщ арасындагы алшактык 11—30 есе аралыкта ауыткыды, мунынез! елемдж практикада кабылданган ен теменп керсеткштен елдекайдаасып туст1. Есепте турган жумыссыздардын саны елдеп жумыс орнынакажеттшктен 25 есе асып кета.Телем телемеу проблемасын, мысалы, берешекп етеу ушш Kecinорындаргаэмиссиялык директивалык несие беру жолымен шешуге тырысканерекет, инфляция барысын тек кана ушыктыра тусп. Дерменаз кесшорындардысауыктыру мен банкротка жаткызу рес1мдер1барлык жердеб1рдей журпзишед1 жене онын e3i тугелдей орынды болып шыкпады. Ke6iнесеолар кейшнен «купия» тендерлерде мулде темендетшген «езшдж»багамен сатылды.Инвестициялык каражаттын алгашкы агыны ripmuiiKTi камтамасызету —энергетика, келж пен байланыс, ауыл шаруашылык ешмш уксатунысандарын салуга ж умсалды, алайда, бул жоктан барды курап, елместщкун1н керу ед1, ейткеш каржыландырудын жеткшкс1з болуы жене гылыми-техникалыкжагынан, ягни ен жана ез1рлемелермен камтамасыз етшмеуинновацияларды, техниканы немесе технологияларды енпзуге cenTiriHтипзбедь Fылым, 6lniM салалары, елеуметак-медени ошактар мушкшхалге туст1. Бул кезенде Уюмет балабакшаларды, ауылдык клубтарды,кпапханаларды, аудандык ауруханаларды, ауылдык емханаларды ез саласыбойынша жумыс icTeyiH сактай отырып, сешмгерл[кпен баскаругаберудщ немесе уакытша токтатып коюдын орнына оларды жапа-тармагайсатып, талан-таражга салуга жол 6epin алды. Сейтш, елеуметтж инфракурылым,ец алдымен жергшкп халыктын мол шогырланган жер1—ауылдаколдан куртылды.'Тура осы кезенде салык салу, бюджет пен банк, сырткы экономикасалаларындагы катынастарды реттейгпн нормативпк кукыктык база курылабастады, мунын ез1 мемлекет мешшгш тарату каркынын кушейгп. ОсыY P flic ri жуйел1 ету жене елеуметтж едшеттшк принципш icK e асыругатырысу ушш ИЖК, —инвестициялык жекешелещпру корлары курылдыжене халык арасында жекешеленд1ру чектерш белу журпз1дц1.|Егер Ресейдеваучерлердщ керсеплген куны болса жене олардын иелер1бул багалыкагаздарды айналыска жЗберуге мумкшдак алса, Казакстанда чектерш текИЖК-га гана орналастыра алды. Кесшорындарды осы схема бойынша185

м ем лекет м енш ш н ен алу жузеге асырылды. Онын устше жекешеленшруакциялары паке-пне инвестиция алудын орнына олар Ж И К (Жекешелендаруинвестициялы к купонын) алды. Корыта келгенде бул нысандардынK e6 ic i саналы турде банкротка ушыратылып, eKiHuii-yuiiHuii колдарга сатылды,ал жекешелендару чекщм жайдан-жай «кушп кетп». Алайда 6ipeHсаранкесш оры ндар жана иеленушшердщ колына кешкеннен кейш куйзелютен ш ыгып кана коймай, сонымен 6 ip re ел экономикасын жандандырды.Ж екеш елещ цру урдю аде шетелдж инвестициялык капитал жежшктптурде кещ н ен пайдаланылды. Нысандардын 6ip белш шетелджтерге сатылды , кей б 1реулер1оларга узак баскаруга бершп.О сы ерекеттердщ аркасында 1997 жылы Ж 10 келем1 еткен жылменсалы сты рганда 20%-га кебещц, жук тасымалынын келем1 - 3,4-%-га, инвестиция— 20%-га, енеркэсш ешмш шыгару —4%-га артгы. Алайда сонгысан н ы н ш ы нды кка сай келу1екггалай, еййкеш жеке меншж сектордынш аруаш ы лы к кызмеинщ нeтижeлepiн Ж 16-ге есептеудщ кабылданган0Д1С1ейц статистикалы к т у з ж т т кумэн ту гы зады. Уй кожалыктарынынулес салм агы уш еседен астамга кебещ и, сейтш, онын ескелен келемшесептем егенде, республикалы к енеркесш тж енш рктщ келем! алдьщгы1995 ж ы лгы келем н щ небэр191,2%-ын курады. Тутастай алганда кенесэкон ом икан ы н непзцщр улттык экономика калыптаса бастаган 1991 жылмен салы сты рганда накты Ж 10 келем1 eKi еседен астамга кыскарды, халыктын,басы м к е п ш ш г ш щ турмыс сапасы курт нашарлады, когамдагыэлеуметпк пшелентс куш ейдь Кентау, Ж анатас т.б. сиякты токыраугауш ы раган калалар деген угым пайда болды, сондай-ак бурынгы улкен тургын айм актары да —мысалы, Арал аймагы да соларга жаткызылды. 1998ж ы л га карай елде 500-ден астам кэсш оры н толык токтап калды, мынгаж у ы к KecinopbiH уакы тш а токтады, 300-ден астам кэсшорын толымсызж ум ы с куш реж им ш е к еш п . Республикада eaaipic пен тутыну арасындаTeHrepiMHiH болм ауы нан, телем телемеушШшщ еселвнушен, ендеymiенеркэсш салалары ны н ew ipicriK аппаратный жумыспен жуктел ушщтвмендтнен жэне жумыспен камтылгандар санынын баламасыз денгейдепазды гы жагдайында енбек еш м дш гш щ тем ендтнен KepiHic тапкан жуйе-Л1К дагдарыс сакталды. Адам факторы элcipeдi, бурын беймэл1м болганж ж — д убералар (маргиналдар) калыптаса бастады. Сонымен 6ipre ХВКайкындаган макроэкономикалык максаттарга ресщщ гурде кол жетазшгенш ерекш е атап керсету керек. Алайда елеуметтж-экономикалык жагдайэете ж аксарган ж ок, ол едэу!р нашарлады, экономикалык есуге ынталандыру,шын м эт н д е болган жок, инфляциянын орташа денгеШ ресмистатистика ж ар салганындай денгейден (11%) repi dipas жогары (14%) болыпшыкты. Кврсетшштердщ 61'раз жаксаруы мунда Ж Ю -нщ есебш толыктырудынколданылатын ещстемёстщ ерекшелжтерше де байланыстытуындады, мунын ем , в к ш ш к е карай, экономикалык жандану елесштугызды жэне ую меттщ кызметш су лесок етп.186

2. 0ТПЕЛ1 КЕЗЕНДЕП (1994-1998 Ж Ы ЛДАР)0ЛЕУМ ЕТТ1К-ЭКОНОМ ИКАЛЫ К ДАГДАРЫСТЫ БАСКАРУTETIKTEPIH 13ДЕСТ1РУK&Jieci eKimiii —«акырындап жылжу» ретенде сипатталатын транзитпккезенде (1994—1998 жылдар), екйишке карай, д ей ек а з ж эне кешенш еместурде ж узеге асырылган дербес макроэкономикалык саясат калыптасабастады.Бул кезенде н еп зп ic-кимылдар макроэкономикалык турактандыруга,салык салу, бюджет саласындагы, банк аясындагы, сырткы экономикалыккызметтеп ж эне кеден жуйееш деп катынастарды ретгейтш баламалызан шыгарушылык базаны эз1рлеуге багытталды. Ш етелдж капитал кеш ­нен тартылды, нарыктар мен нарыктык инфракурылымдарды дамыту ушшжагдай жасалды. Алдын ала колданылган шаралардын нэтижесш де 1996жылга карай тецгенщ валюталык багамы туракталды, бюджет тапшылыгыудайы тэмендед1, экспортка багдарланган б1ркатар еНеркесш салаларындаендаргс жанданды. Инфляцияга карсы катан саясаттын нэтижесшде каржыньщб1ршама турактануына кол жётазищ, тутыну багасынын индекс!1994 жылгы 1258-ден 1996 жылы 128-гедейш тем ендедгРеформалардын бул кезещнде жуйелж нарыктык кайта курулар eMipш!ш-эк1мш1лдакэкономиканы ецсерудщ кайтымсыз сипатын алдын алаайкындап берд!, шаруашылыкты журизудщ жана жуйесшщ непздершДэйектшжпЬн орныктырды. 1993—1996 жылдары нарыктык экономикагатэн манызды урдастер мен бел ri л ер каркынды турде калыптасты ж эне езшайкын танытты. Бул жуйе курайтын белплер:• нарыктык реттеушггерд! енпзе отырып, мемлекеттщ шаруашылыкeMipre катысуын жэне камкор болуын кыскарта тусу аркылы экономиканыырыктандыру; сырткы экономикалык кызметте ырыктандыру ж эне онынформаларын кенейту, шетелдж инвестицияны кен аукымда тарту, елдепвалюталык режимда турактандыруга шаралар колдану, еш мнщ , жумыстынж эне керсетшетш кызметтердщ жекелеген турлершщ багасын шектепреттеу жагдайында еркш бага белгшеуд1 орныктыру;• нарыкка багдарланган шаруашылык курылымдарды дамыту ж енеэкономикадагы жеке менш ж секторлардьщ жумыс icTeyi ушш жагдайжасай отырып, кепукладты экономиканын непздер1н калыптастыру; к е-ciiiKepjii'Kri, шагын ж ене орта бизнесте дамыту, нарыктык бесекелестектедамыту ушш базаны кенейту;• елде халыкаралык стандарттарга багдарланган eKi децгейл! банкж уйесш щ пайда болуына орай нарыктык экономика институттары менинфракурылымды дамыту; бул жылдары инвестициялык ж ене сактандырукомпаниялары, биржалар, аудиторлык фирмалар курылды;• бгршама тепе-тен тутыну нарыгын куру;• инфляция децгеМ мен каркынынын карышты темендеу1мен; алтынвалютасактьж корларыньщ еселене тусу1мен, бюджет тапшылыгыньщ азаюыменсипатталатын каржылык турактану; Шркатар салаларда ещщйс турактанады.Шаруашылык ортаны Ty6ipiMeH реформалау Мешшк катынастарынынтубегешй езгеру1мен, акша-несие, салык-бюджет, сырткы экономикалык,187

инвестициялык, бага жэне монополияга карсы саясат реформасымен орайластырылды.Экономикалык саясаттын нак осы езекп багыттары езарабайланыста жене кешенщ турде когамньщ экономикалык непздерш, онынмаксатка багдарлануын, шаруашылыкты журпзудщ принциптерщ, anicTepiмен тетжтерш тубегейш езгертуге едмкщщк берд!. Осы урдютердщ принцщ т турде жаналык болуы себешз, елбетте, белгш 6ip багдарламалар,усынылатын улгшер жене Шркатар езекп мэселелердд шешу жолдары эркашанда бщдей сэтп де тшмщ бола бермедь Алайда тутастай алганда, еткенон жылдык корытындылары бойынша елде экономикалык катынастардыннепзш ен нарыктык когамньщ н еп зп принциптерше сай келетш жуйейкалыптастыНакты менщщ иелершщ ж ш н куру, экономикага инвестиция тартужэне экономиканы баскарудын халыкаралык тэж1рибесщ алу ушщ елдемемлекет мешшпн тарату мен жекешелецщрудщ кен аукымды багдарламасынicKe асыру туралы щзщьм кабылданды.Реформа карсанында мемлекетпк менпйк ш ектеуйз басым болды,онын Heri3ri корлардагы улей 80%-га жетта. Экономиканын келбетш ipiжэне аса ipi кэйпорындар айкындады, олардын кеп бeлiгi кантарылыптурды немесе токтап калу шепнде болды. Бурынгы экономикалык байланыстардынy3uiyi тауарды етюзу арналарынын жабылып калуымен, телем-Hin теленбеуше, етшйзднске жене айналым каражаты нын жетюнеушЩгшеуласты. Тутыну, сауда аясыныц дагдарысы ic жузвде тауар жутандыгынтугызды. Бос серелер инфляцияны ершггп. Экономиканы баскарудынбурынгы принциптер1 мен TeTiKTepi ic жуз1нде жогалган жагдайда, меншнс-Ti табанды турде реформалау кажет болды. Елде мемлекетпк мулжп сатыпалуга жене оны тшмд1пайдалануга кабшетп улттык жеке менинк капиталдыцеш де болмауы себепп жагдай шиелешсе тустз. Ал халыкта шаруашылыктынарыктык жолмен журпзудщ тэш рибей мен дагдысы, сондайакжылжымайтын мулнсп сатып алуга ж еткщ кп акшалай каражаты болмады.Муньщ 6opi Казакстанда менинкп реформалаудын MiHaerrepiH, каркынын,кезейдерщ, формалары мен едютерш айкындады. Жекешеленд1рудщтерт кезещ ж еткш кп дережеде айкын бёлацгц- олардын еркайсысы арнаулыбагдарлама бойынша журпзиш .Мемлекет меншШнен алу мен жекешелешнрудщ 6ipiHMi кезещнде(1991—1992 жылдар) саудада, кызмет керсету, келж саласында, курылыста,ауыл шаруашылыгында, инфракурылымда мемлекетпк менипктщ шагынжене орта нысандары кайта курылды. Онын устше жекешелещйру,былайша айтканда, бастамашылык сипатта болды, ягни кэсшорындардынOTmiMflepi бойынша олар аукциона, конкурстарга койылды немесе енбекужымынын меншшне тегш бериш . Бул кезенде барлыгы 4770 субъекпжекешелеашрыдк сонын ипшде 470 совхоз ужымдык менщжке каратылды.Бул орайда ауыл шаруашылык кэйпорындарын беру кезшде ep6 ipкызметкердщ мулжтж жене жер улестерш айкындай отырып менинкпатауландыру журпзщдо.14 Кайта курылган кейпорындардын жалпы санынын2/3-ci кызмет керсету мен сауда саласынын шагын кэсшорындарыболды. Жалпы жиынында ужымдык жэне жалгерлж кэйпорындар басымTycTi (56%-га жуыгы) жэне тек l/3-i гана аукциондар мен конкурстар аркылысатып алынды.15188

Жанаша тершшкке кешудщ алгашкы кезшде, ecipece кесшорындаружымдык мениикке немесе жалга бершген жерлерде куткендегщей нетижебермедьМунда ешмд1 еткгзу жешндеп киындыктардан, барган сайын ершитускен дагдарыс жагдайында бурынгыдан да кеп ушыккан етемд1 каражаттынжалпы тапшыл ыгынан баска ек1мет орындарынын жеке меншжтенезге барлык меншж формаларына жалпы жактырмай карауы, сондай-акхг&шктьщ нары к жагдайында баскаруга жалпы дайын болмаганы кеп релаткарды. Онын у стене халыкта ic жузщде акша болган жок, оны сезбе-сезмагынасында инфляция жутып койды. Объектелерд! иелену мен баскарудынужымдык немесе жалгерлж формалары ол кезенде мерзшшен бурыненпзшген формалар болды.Сонымен 6ipre жекешелещиру барысында мемлекет меншггше алужене жекешелещиру урд!сш жузеге асыру Tecumepi мен едютерше белгш6ip тузетулер енпзшдг: Меселен, толык емес нарыктык куралдар, ерекшетелем куралдары —купондар межбурл1турде енпзшдьТургын уйд! купондарбойынша жекешелещиру жылжымайтын мулжтщ накты нарыгынжасады жене шын меншде букаралык меншжтенушшерд1—тургын уйиелерш калыптастырды. Бул ic жузшде тургын уй корын тепн жекешелеширу,тургын уйге меншж кукыгын халыкка беру жене тургын уй нарыгынжасау болды. Жалпы алганда тургын yftfli жекешелещпруден халыктынкеггш1я1п утты.Жекешелйндаруд1ч екший кезещ елдеп макроэкономикалык жагдайдытурактандыру женшдеп кешещй багдарламаны icKe асырумен туспатускелда. Казакстан Республикасында мемлекеттек меншжте мемлекетиелМне алу мен жекешелещйрудщ 1993—1995 жылдарга арналган улттыкбагдарламасы уш багыт бойынша жeкeшeлeндipyдi кездедк• шагын жекешелещиру —жумысшыларынын саны 200 адамга дейшпсауда, кызмет керсету жене енеркесш нысандарын сату;• жаппай жекешелещиру, мунда жумыс ютеушшердщ саны 200 адамнан500 адамга дейши кесшорындар сауда-саггыкка шыгарылды;• жеке жобалар бойынша жекешелещиру, мунда енпме 5000-нан астамадам ютейтен кесшорындар туралы болып отыр.EKiHmi кезенде бастамашылык жекешелещиру дейтш кабылданбайтасталды. Онайлатылган тертеп пен жеткшжте дережеде жещлджте шарттарпайдаланылды, мунын e3i кыска мерз1мде 6 мыннан астам нысандысатуга м^мк!ндж 6epfli.16 1996 жылы елде бурынгы мемлекеттж белшексауда, турмыстык жене коммуналдык кызмет керсету ж уйеа толыкжекешел ещцрщщ, кетерме сауда, жук автокелт монополиядан ажыратылдыжене 6eceKeHi дамытуга жердемдесетен шагын жеке меншж кесшорындарыкурылды. Шагын жекешелещируд1 журпзу турмыстык кызметкерсету, сауда, когамдык тамактандыру салаларын айтарлыктай жандандыругажене ер TYpлi етуге мумкшдж бердьЖаппай жекешелещцруге де, жеке жобалар непз1нде жекешелешйругеде арналган кесшорындарды акцияландыру жумысы катарлас журпзшд1,мунын e3i екшап кезеннщ жетекпй багыты болды. Курылган акционерлжкогамдар i3 жузшде мемлекетпк баскарудын ecKi жуйесш ауыстырудегешй бшд!рд1. Энпме жумыс ютейтендердщ саны кеп, жеткшжте дере-189

жеде ipi кесшорындар жайында болып отыр, олар акцияландырылганнанкейш жеке меншжтеп к0ciпкepлiк курылымдар рётщде ерекет етп. Осыганбайланысты ел YKiMeii улттык aкциoнepлiк, мемлекетпк акционёрлжжэне холдингшк компанияларды монополиядан айыру туралы шеппмкабылдады. Олардын акцияларынын мемлекеттж пакеттерш сатубасталды.Екщци кезендеп жаппай жeкeшeлeндipy жумыс ютеушшерщщ саны200 адамнан 5 мын адамга дешнп ipi мемлекеттж менппк нысандарын6ipTe-6ipTe жекешелещцруда де кездеда. Онда купондык тетж icKe косылды.Елдщ барлык азаматтары 120 арнаулы инвестициялык жекешелещцру купонын(ИЖ К) алды, олар бул купондарды 160 мемлекетпк жэне жекеменипктеп инвестициялык жекешелендару корларына (ИЖК,) салды, булкорлар купондарды акционерлж мемлекетпк кэсшорындардыц акцияларынаукциондык саудада сатып алу кез1нде толем куралы ретшде шогырландырылып,пайдаланылды. Сонымен Казакстаннын 9p6ip тургьшыньщкептеген урпактар жинактаган жалпыхалыктык байлыктан олардыжекешелешйруге катысу аркылы улесп иеленуге кукыгы накты материалтуршде icKe асады деп болжанды. Инвестициялык жекешелендару идеясыШыгыс Еуропа мемлекеттершщ тэж!ри(5есщен алынды, бул оларда жалпыхалыктыкменшжп азаматтардын арасында белу ушш кецшен колданылганболатын. 1993—1994 жылдары купондык жекешелешйруге 1700 акционерлжкогамнан 172 миллион 500 мыц акция шыгарылды. Купондыксауда-саттыкта 1500-ден астам кэсшорын акцияларынын мемлекетпк пакеттер!тугелдей сатылды. Жаппай жекешелеьшруге 11 миллионнан астамадам, ягни ел халкынын 70%-ы дерлж катысты,17 мунын 63i екшийкезенде онын Казакстанда меншжп реформалаудын басты багыты репндепорнын алдын ала айкындап бердаО кш пж е карай, жекешелещцру корлары накты инвесторлар болганжок, олардын колында кэсшорындарды каржылай колдау ушщ каражатболмады. Олардын K e6ici акциялардын мемлекеттж пакеттерш атаулыустаушыларга айналды, акционерлж кэсшорындарды инвестициялаугажэне баскаруга ic жузшде катыспады. Кептеген ИЖ К-нын тагдырыбелпаз: олардын кейШреулжр! акцияларын 6ip-6ipiH e 6 ep in , 6ipiKTi, баскаб1реулер! ез-езщен жок болып, eMip cypyiH токтатты. Сондыктан адамдардынИЖК*га сал ынган купондарга кандай да болсын пайда алу мумкшдшбупнп танда барынша аз. Ол кезде казхрдщей нарыктык менеджмент,epKiH капитал, дамыган коммерциялык банкшер эда бола коймагандыктанорта жэне ipi кэсшорындарды эдщ купондык жекешелендару идеясыобъективп турде сэтазджке ушырады.Бул Казакстанда капиталдын бастап кы корлануынын езшше 6ip кезе-Hi болды жене мемлекеттщ аман калуы ушш экономиканын жумыс icTeyiHeкажет шара деп есептедьАлайда жаппай жекешелендфу кезешнде кесшорындар экономиканыелл де жандандыра алмады, оларда жeткiлiктi келемдеп инвестиция да,шетел банмлершщ несиелер1мен карыздары бойынша мемлекетпк кешлджтердеболмады.1995—1996 жылдары Казакстандатолымды салыкжуйеciani жок еда, жекешелендаршген кэсшорындардын бесекеге кдбшетйлхпнколдау ушщ кукыктык та, экономикалык та тетжтер болмады.190

1996 жылы ешм шыгаратын немесе улкен елеуметтж манызы бар ipiжене 6ipereft кесшорындарды ендо жеке жобалар бойынша жекешелендаруергстетщщ. Бул кесшорындар сонымен 6ipre мемлекеттщ табиги монополиясыболды. Оларга ауыр енеркесштщ, кен ецщретш жене ендейтшсалалардыц, энергетиканыц, металлургияньщ, келжтщ, телекоммуникациялардыцкесчпорындары, ipi сауда нысандары жатады. Эдютеме мынадай:белгш 6ip инвесторга кол жетюзшген кел!ймдер непзшде сатунёмесе сешмгерлжпен баскаруга келйлмшарт жасасу. Бул кезенде баскалардьщкатарында Караганды металлургия комбинаты, «Жезказгантуспмет»А К, Бал каш мыс балкыту комбинаты, Павлодар алюминий зауыты,«Казхром» компаниясы, «Актебемунай» б1рлестт, Шымкент мунай ендеузауыты сиякты ipi кесшорындар жекешеленшршдь Жекешелещцршусетшде дагдарыс кыспагында болган осы жене баска да кептеген кесшорындаререкше ipi мелшердеп каржылык колдауга катты муктаж болды.Сейтш одан epi дамытудын негурлым ыктимал жолдарынын 6ipi олардысешмгерлжпен (трастылык) баскаруга, сонын iiniime кел1амшарт жасасаотырып, шетелджтерге беру болды. Мунын 63i елдщ экономикалык елеуетшщHeri3iH курайтын кесшорындардын калыпты жумыс icTeyiH калпынакeлтipyдiн шугыл кажетппмен байланысты едь Баскарушы компанияларжалакы бойынша жене каражатты айналым капиталына инвестициялаубойынша берешекп телеу жешндеп мшдеттемеш мойнына алды.Бул кезенде Мемлекеттж ауыл шаруашылык кесшорындарын жекешелешцрубурынгы мемлекеттж жене кооперативтж ауыл шаруашылыккесшорындарынын мулкш атаулы етш арнайы ез1рленген заннамалыккукыктыкактшер непзщце олардын айрыкшалыктарын ескере отырып журпзщщ.Аграрльж-енеркесшпк кешеннщ дайындаушы, уксатушы женекызмет керсетуин кесшорындарын акцияландыру журпзшй. Ауыл шаруашыльжкесшорындарын сатып алудын 75%-ын тургын уй жекешеленд!рукупондарымен телеуге мумкш болды. 1996 жылдын басына карай1490 мемлекеттж ауыл шаруашылык кесшорындары жекешеленшршш,ягни мунын 03i олардын жалпы санынын 70%-ынан астамын курады. Сонымен6ipre аграрлык-енеркесштж кешенде етпел! кезенде мемлекетпк реттеудакамтамасыз ету максатымен турл1 багьггтар бойынша 13 мемлекетпкакционерлж компания курылды, оларга акциялардын мемлекеттж пакет-TepiH иелену, пайдалану жене баскару кукыгы берщщ.18Экономика тубегейм езгер1стер жагдайында ipi аукымдагы кайтакуруларга б1ршама орныктылык жене бешмделпштж танытгы. Елдщ экономикалык дамуынын орта мерз1мдж багдарламасы инфляцияга карсысаясаттан инвестициялык саясатка кешудщ басталганын жариялады.1996 жылы Казакстан Республикасында мемлекетпк меншжп жекешеленшрумен кайта курудын 1996—1998 жылдарга арналган Багдарламасыкабылданды, ол жеке меншж институтын калыптастырудын ушшпнкезешне туспа-тус келдь Мемлекеттж меншжп жекешелецщрудщ текаукциондар мен тендерлж сауда-саттыктарда гана акшалай телемдер непз1ндежузеге асырылуы онын басты ерекшелш болды. Тжелей атаулы сатугазанда арнайы ескертшген жагдайда гана руксат етшда. Оны дамытуушш 6ip жылдан кейш кайта курылымдаудыц былайша айтканда секторлыкбагдарламасы ез1рленш, бектлдо. Олар мунай-газ жене келж-ком-191

муникациял ык кешендердщ кесшорындарын, ipi enojpicTepfli, уйымдармен кесшорындарды, денсаулык сактауды, бш м беррц, гылымды, мэдениетпен спортты жекешелещцру барысын жандандыруга накты багытталды.Ceнiмгepлiкпeн баскаруга кел1ймш арт жасалган 66 кдciпopыннынкейшнен 26-сы баскарушы компанияларга сатылды. Жеке жобалар бойыншабарлыгы 93 кэсшорын жекешелещцрщщ, мунын e 3i республиканынбарлык ендарютж куатынын шамамен 80%-ын курады.Аукциондыкжене тендерлж сауда-саттыкта немесе шетелдж ipi фирмаларгаарнаулы атаулы сату кезвдде кателжтерге, кел1с1мшарттар жасасукезшде асыгыстыкка, бш каздж ке жол бершгенш мойындау керек, мунынe 3i журтшылыктын осы кезге дейш орынды наразылыгын тугызып отыр.Тутастай алганда жекешелещцрудщ yinimni кезещ сол 6ip тарихи жагдайлардаКазакстан экономикасынын накты секторын инвестипиялаудынжэне каржы женжен сауыктырудын басты багыты болды. 1с жузшде социалисталагерьдш Kyttpeyi салдарынан баяу ешкен енеркэсш тщ базалыккэсщорындары Ka3ipri уакытта орныкты жумыс гстеуде жэне ецщ ркпулгайтуда.Эконом и канын непзп салаларында Казакстан Республикасы YKiMeTiэнергия тасымалдаушылардын, металдардын, астыктын, нан-токаш тагам -дарынын жэне элеуметпк мацызы бар баска да ©вам мен керсеплетш кызметтердщбагасын реттеуда ез колында устады.1®©неркесш пен ауыл шаруашылыгындабаганын б!ркелю ecneyi олардын децгешнщ еркешалшнтугызды. ©неркэспгге ауыл шаруашылыгымен салыстырганда баганынозык ecyi 1995 жылы 2,3 eceHi курады, сонын ш щ де мунай етмдедм менминералдык тынайткы штардын багасы астыктын багасынан 1,8 есе тез1рекесп. Электр энергиясынын, ауыл шаруашылыгы техникасынын, тукымнын,есшджтерщ зиянкестерден коргайтын заттардын багасы ауыл шаруашылыкеш м ш ц багасынан erieyip есп. Ауыл шаруашылык OHiMi багасынынденге шн 1994 жылдын карашасына дейш уюмет тежеда^ бага ырыктандырылганнанкешн, акыргы енам тым кымбаттады, онын бесекеге жарамдылыгытемендеда.1с жуз1нде Казакстан нарыктагы тауарлар мен керсеплетш кызметтердщбарлык турлершщ багасын ырыктандырудын монетарл ык эдосшпайдаланды, мунын ез! баганын кетершуше экеп сокты.Нарыктык-багдарлы бюджет жуйесш куру жэне дербес акша-несиесаясатын, демек, экономикалык саясатты да журпзу республиканынрубль аймагында болуына байланысты киындады. Бюджеттж урдктшэмиссиялык кызметш бакылаган Ресей тарапына тжелей тэуелдшж орыналды. 1993 жылгы карашада улттык валютанын —тецгенщ енпзшу1 елдщэкономикалык егемещцгшщ непздер1ренндеп жана каржы ЖYЙeciнiннепзп ipreTacbiH калады. М енш жп акша-несие куралдары болмайыншареспублика тэуелаз мемлекеттердщ катарында бола алмады. Принципптургыда долларга «маталган» тецгенщ epKiH езгермелз багам ы туралы меселеш еш щ дь1994 жыл еркениетп каржылык-экономикалык катынастаржасаудын басталу жылы болды. YKiMeT пен Улттык Банкпн алдында реформанынбасты максатын орындау —ецщрютщ куйрей к улдыраган жэнешын меншде инфляция аскынып ерцпген киын жагдайда улттык валютанынШршама орныктылыгы мен айырбасталымдылыгын камтамасыз ету192

мшдете турды. ¥ стамды-кдтан. акша-несие саясатын журпзу инфляцияденгейш 1992 жылгы 2500%-дан 1994 жылы 1260%-га дейш твмендетугемумкшдж бердьКазакстан Республикасы Президентшщтецгенщ iuiKi нарыкта пайдаланылуынкенейту, онын айырбасталымдылыгы ушш алгышарттар жасау,ак та айналысын турактандыру туралы 1994 жылгы 8 акпандагы арнаулыЖарлыгымен ic жузшде мемлекеттщ каржы саясатыньщ нейздер1 менп^)инциптер1айкындалды. Жарлык бойынша Казакстан аумагында барлыкзанды жене жеке тулгалардыц, сонын iuiiwie шетелдж инвесторлардынмемлекетгж меншж нысандарын жекешеленшру1жузеге асырылатынболып белплендь Осы Жарльжпен 1994 жылдын 25 акпанынан бастапмамандандырылган аукциондарда экспорттык улестеменщ кем1нде 30%-ын меншж формаларына карамастан занды тулгаларга (сонын iniitiae шетелджзанды тулгаларга да) мшдетте турде сату белплендь 1с жузшде1994 жылы едеттен тыс жагдайда атаулы куны 200,500 тенгелж жана акшашыгарылды. Ресейдщ «каралы сейсенбюшен» кешн 1994 жылы рубльдщколданылуы, ecip ece республиканын солтуспгшде колданылуы б1ржолататоктатылды. Тенге тетеп берд1 жене тенге енпзшген сетте нелдж белпдетурган валюта нарыгы Казакстаннын нарыктьж шаруашылыгынын cepninaiсекторларыньщ 6ipiHe айналды. Ал 6ip жылдан сел-ак асатын уакыт iiuiHae,1995 жылы, Казакстаннын валюта-кор биржасында операциялардын келе-Mi 1,8 миллиард долларды, 60 миллион немю маркасын, 734 миллиардРесей рублш курады. 1995 жылдын eKiHmi жартысынан бастап валюталыкнарыктын биржадан тыс сегмент! жедел дамыды. Шетел вал ютасын менппкформаларына карамастан занды тулгаларга колма-кол айырбастау ymiHбарлык жерлерде айырбастау орындарынын желю кебейда. Доллар корланудынжене телем телеудщ сешмд1куралы ретенде imKi валюталык нарыктынашыктыгына кол жетюзу жене акша айналысын турактандырукуралы ретенде пайдаланылды, онын устене ic жузшде ол ел аумагындаколданыста журдьУлттык валютаны ныгайту негурлым катал акша-несие жене салыкбюджетсаясатын журпзу кажеттепмен орайластырылды, мунын 63i реформалардынбукш журпз1лу1бойына экономиканы турактандырудынезекте багытына айналды.Макроэкономикалык турактылык кебшесе Казакстан Улттык Баню-Hin 1994 жылдын пилдесшен журпзген катан акша саясатын жузеге асырукезшде камтамасыз етедщ. Акша саясатын журпзу акша жиынын ендарютщодан epi ecyi ушш инфляцияньщ темендеуш де, айырбас багамыньщ турактылыгында камтамасыз ететендей келемде баскаруга жумылдырылды.Кайта каржыландыру мелшерлемеЫ (ставка) инфляцияньщ накты каркынынбасшылыкка ала отырып белплещп, ал мемлекеттек багалы кагаздарбойынша мелшерлеме аукциондык едюпен айкындалды, мунын e3i олардыннакты тулгадагы он м е н т айкындады. Несие ресурстарын орналастыруда аукциондар аркылы ЖYpгiзiлдi. Екшпп денгейдеп банктерге койылатынсактык кор талаптарын белплеу жeлici бойынша негурлым икемдарефтелдп1995 жылдын ортасынан бастап Казакстаннын акша-несие саясатынынкуралдары дамыган елдер ушш дестурге айналган тагы 6ip шарамен —134269193

ашык нарыктагы операциялармен толыкты, мунда Улттык Банк багалыкагаздардын меншйеп коржынын жасактады. Бул максаттар уцпн арнаулыбагалы кагаздар —Улттык Банктщ ноталары шыгарыла бастады, олардыншыгарылымынын келем1акша агрегаттары бойынша нысаналы багдарлардыбасшылыкка ала отырып белплендь Сондай-ак акша жиынынайыктыру жоне тенгенщ айырбас багамынын ауыткуын басендету максатыменУлттык Банктщ валюталык нарыктагы баскыншылыгы реттнде нарыктыкэкономика ушш дестурл1 реттеу1ш icKe косылды.1996 жылдан бастап екЬшй денгейдеп банктердд несиелеширу саясаты6ipa3 езгерда, олардын колеш кыскартылды, банк жуйесшщ ёимДшгшколдау осы операциялардын непзп багытына айналды.Жениццкт1 несиеберу жоне кесшорындардыц несие алу ушш Улттык Банкке тжелей етшиппеншыгуын карау токтатылды. Несие аукциондар, банк аралык нарыкаркылы, сондай-ак ломбардтык непзде орналастырылды.1997 жылдан бастап акша-несие саясатын жузеге асыру эдюнамасыдамыган елдердщ уксас стандарттарына сэйкес б1ржолата калыптасты жэнеол Улттык Банктщ ресми мелшерлемелерш езгертуда, м1ндетп сактык корнормаларын белгшеуд1, ашык нарыктагы операцияларды жене innd валюталыкнарыктагы баскыншылыкты камтыды. Инфляция каркынынын темендеу1ce6emi сыйакыныц ресми мелшерлемеа —кайта каржыландырудынресми мелщерлемес!-, ломбардтык несие бойынша сыйакы мелшерлемеа,«овернайт» несиеа бойынша сыйакы медшерлемеш уйяеомда турдетомендед1.1998 жылы акша-несие саясаты елемдж каржы дагдарысы жагдайындажурпзщщ жене осы жагдайда реттеудщ айрыкша кажеттшктерш керceTTi,мунын esi онын Казакстаннын каржы секторын коргауга багытталганкатан сипатта болуын талап етп. Соган карамастан, 1999 жылы улттыквалютанын еркш ауыткымалы айырбас багамы режщп кабылданды женеол едеу1р кунсызданды. Мундай жагдайда инфляция каркынынын едеу1рecyiHe жол бермеу акша-несие саясатынын басты Mbmeii болды. Соныменкатар екшпп денгейдеп банктердщ несиелж белсендгагш арттыру меселелер1бурынгысыншаезекп меселелер болып калды, осыган байланыстыулттык Банк 6ip жыл бойына кайта каржыландыру мелшерлемесш 18%децгешне дешн темендетп, бул денгей будан epi, каржы жагдайы 6ipжолататурактауына карай 2000 жылы 14%-га дешн, одан кейш 2001 жылгыакпанда 12,5%-гадейштемендет!лдьСал ык-бюджет саясаты нарыктык экономика шёцбершде экономикалыкурдастерщ реттеудщ баска 6ip непзп багыты болып табылады. Казакстанэкономикасын реттеудщ алгашкы кезеншде бул салада непзшен нарыктыкстандарттарга сай келетш заннаманы ез1рлеуге баса кендл белшда.Сал ык салу саласында да, нарыкка багдарланган бюджетпк жуйеш курусаласында да норматив прек калыптасты. Казакстанда реформалардыналгашкы жылдары мемлекетпк бюджеттщ ете улкен у й л е а м а з д т байкалды(тапшылык мелшер1 кейде Kipic б е л т н щ 40%-ына дейш жетп).Улттык валюта енпзьпгеннен кейш бюджет жуйесш онтайландыруга алгышартпайда болды, алайда инфляциянын жогары каркыны бюджетп жетшлпспдережеде тшмд1турде калыптастыруга м умкйш к бермедг. Бюджеттапшылыгын Улттык Банктщ несиеа есебшен жабу етек алды, мунын e 3i194

де инфляцияньщ есуше алгышарттар жасады жене сайып келгенде бюджеттщтецгершйн бузды.Бюджет саласындагы он езгерйгтер 90-жылдардын ортасында басталды,бул кезде мемлекетпк бюджеттщтапшылыгын каржыландыру инфляциялыкемеседютермен (мемлекеттж багалы кагаздар шыгару жолымен)жузеге асырыла бастады, ал бул керсеткшггщ мелшерщщ Q3i K ip icпен шыгыс арасындагы шектен тыс алшактыкка жол бермеу максатыменбакылауга алынды. Бул кезеннщ салык саясаты да белгш 6ip езгерютерменсипатталды. Салыктар мемлекеттж бюджета толыктырудын казыналык(фискалдык) eflici деп кана каралмай, сонымен 6ipre инвестициялыкендарютаккызмети ынталандыру куралы репице де карала бастады. 1ш1нарабул ©згерхстер осы уакытта жеке жобалар бойынша ipi кэсшорындардыжекешелещцрумен байланысты болды, олардын шенбершде инвесторларайтарлыктай салык жещлджтерш алды.Бул кезендеп реформалау бюджет-салык саласында мемлекетпк бюцжеттщаткарылуын турактандыру, мемлекеттж бюджет тапшылыгынынмелшерш азайту (Ж10-ге катысты), салык заннамасын отандьжтауар ещцрущАшколдауга кайта багдарлау сиякты Heri3ri ерекшелжтермен сипатталды.Салык TeTiKTepi негурлым атаулы сипатта колданылып, белгш 6ipсалалардыц дамуын ынталандыруга багдарлана бастады.1998 жылдын аягында мемлекеттж мулжп баскару жешндеп мемлекеттж саясатты тузепп, жетишретш уакытгьщ жеткеш айдан анык болды.Осыган байланысты Жeкeшeлeндipyдiн жене мемлекеттж мулжта баскарудынтюмдшгш арттырудын 1999—2000 жылдарга арналган багдарламасывз1рлендь Тертшип кезенде меншжп республикалык жене коммуналдыкменшжке накты белу басты максаттагы нускамалардын 6ipiHeайналды.Экономиканы дамытудын ещ рлж багдарламаларын жандандыру,ewmipicKe жан 6iTipy, ж ергш кп бил1к органдарынын экономикалык саясатушш жауапкершшгш арттыру ушш 953 акционерлж когам мен жауапкершШпшектеулз сержтестжте акциялардын мемлекеттж naKerrepi менкатысу улестер1 коммуналдык меншжке табысталды. Оларды жекешеленщрукукыгы облыстардьщ, Астана мен Алматы калаларынын еюмдеpiHeберщда. Жекешелещцрущ дереу конкурстык непзде журпзу бастыталап бодцы.20Мемлекеттж меншжп баскаруцы жаксарту жене елце жеке меншжинститутын орныктыру женшдеп жумыс ез жалгасын тапты. 2001 жылыМемлекетпк мулжп баскару жене жекешелецщру тужырымдамасы кабылданды,онда улттык мертебеа бар «ipi нысандарцы» конкурстык непздежекешеленшрудщ формалары мен eflicTepi жетщшрщщ. Жекешелещйршгенipi кесшорындарды бакылау, шетелдж жене улттык компаниялардынкызмепне каржылык мониторинг кушешхщц. Инвестицияльж жагдайдаон шгеригеушшк KepiHic тапты: казакстандык кесшкерлер капиталыньщкуйылуы кебейш. Кун терибище —ел экономикасынын тшмдшгшарттыру, yuiiHuii жене тертшип белютщ ендеуип ендарютерш ертараптандыру,дамыту, акыргы ешмнщ жана Турлерш шыгару туралы меселе турды.Сейтш, Казакстанда жекешелендцру багдарламасынын дейектшкпенicKe асырылуы экономиканын жеке меншж секторын тарихи кыска мер-195

з1мде жасактауга мумкшдж бердк2000 жылдын басында 100 мыннан астамжеке меншж кэапоры н т1ркелд1, мунын 63i олардын жалпысанынын82%-ы дерлж еда. Экономикада жузеге аскан косылган куннын 70%-данастамы жеке менилк формасындагы кэсшорындардьщ улесше тиедд. Жекеменшж кэсшорындардын ш ектеуаз басымдыгы экономикалык реформалаубарысын кайтымсыз erri, ал экономиканын тш сй салаларындагынарыктык катынастар айкындаушы катынастарга айналды.Макроэкономикалыктурактандырудын жалгастырылуы, инфляцияденгейшщ дэйектш кпен темендеу1, вндарютщ жандануы жэне кейшненэкономикалык ecyi ушш алгышартгардын жасалуы аталмыш кезеннщсипатты белгглер1 болды. Ж10, енеркэсштж enaipic, инвестициялар келем1есе бастады, материалдык eimipic пен кызмет керсету саласында жумысктейтшдердщ, бюджеттж мекеме кызметкерлершщ орташа жылдык жалакысынынтуракты есу урд1а байкалды.вткен жылдары республика басты ёк1: тэуелаз мемлекет куру жэнежаца экономикалык уклад калыптастыру мшдетш шешп. Елде курдел1нарыктык реформалар журпзшдк Ka3ipri замангы экономиканын институттык,кукыктык жэне нормативлк непздер1жасакталды, улттык каржыинституттары, б1ршама орныкты eKi денгейл1банк жуйеа курылды. Узакмерзшда «Казакстан —2030» стратегиясы эз1рленш, оны icKe асыру колгаалынды, бул стратегияга сэйкес таяудагы он жылда непзп элеуметпкэкономикалыкреформалар аякталатыны, туракты мемлекеттж жуйе орныктырылатыны,орныкты экономикалык есу ушш жагдай камтамасызещтетши ойластырылды.Казакстан кептеген елдермен, белгш ултаралык корпорациялармен,халыкаралык каржы орталыктарымен сауда жэне эрштеспк байланыстардыдамытатын ашык когамга айналды. Сараптамалык багалаулар бойынша,Казакстан экономикасы 90-жылдары Орталык Азияга салынган барлыктжелей инвестициялардын 80%-дан астамын алган. Дуниежузш кбанк Казакстанды халыктын жан басына шакканда ен кеп инвестициятарткан элейнщ 20 елшщ катарына косты.21 90-жылдардагы мендеген экономикалыкдагдарыс жагдайында басталган нарыктык реформалар республикадаезш щ непзп бел тн д е icKe асырылды. Жана мемлекетаралыккауымдастык калыптасу сатысына аяк басты, ол экономикалык непздекурылды: Кеден одагы мeмлeкeттepiнiн басшылары Еуразия ЭкономикалыкОдагын куру туралы шартка кол койды. 2001 жылдын карсанындаЕуропа Одагы, сел кейш АКШ -тыц Сауда М инистрлт Казакстанды нарыктыкэкономика курган мемлекет деп жариялады.Элеуметтж-экономикалык елшемдер мен параметрлер бойынша(жан басына шакканда Ж 10 ендару, адам дамуы кбрсетюнп (АДК) бойынша,нарыктык институттык жэне курылымдык реформалардын сипатыбойынша) дамушы ел болып табылатын Казакстаннын алдында экономиканынкурылымын кайта курудын, ендгрикгщ технологиялык непздершезгертудщ, отандык еш мнщ бэсекеге жарамдылыгын камтамасыз етудщкурдел1 мэселелерш шешу мщд&п тур. Сез жок, экономиканын курылымынкайта куру республика ушш eKi талай тагдырдын 6ipiH тандауменбайланысты: ол индустриясы дамыган елдердщ, сондыктан да экономикалыкжагынан тэуелаз елдердщ катарында болу керек пе немесе нарыгы196

дамыган елдердщ ш иизат шылауы болып кала беру керек пе деген тандау.90-жылдарда экономиканы ырыктандыру женшдеп нысаналы максаттагысаясат, елемдж практика сынактан етюзген нарыктык тетжтерд1институттыкжене инфракурылымдык реформалар кешещмен уштастыра отырыпдейектш кпен енпзу туракты экономикалык есудщ жеткшкта дережеде6epiK непзш калаганын, республикада елеуметтж проблемалардышешу ушщ накты жагдайлар жасаганын атап керсету керек.3. ЭКОНОМ И КАНЫ ТУРАКТАНДЫ РУ (1998-2001 Ж Ы ЛДА Р)Казакстан экономикасы дамуынын ушшип кезещ шешупп немесе,экономика гылымы тусидарш жургеншдей - eciK ашар кезен болып табылады.Оцтустж-Шыгыс Азия елдершдеп, Ресейдеп каржы дагдарысы Казакстангада салкынын типздг BipaK 1996 жылдан бастап катан монетарлыксаясат журпзудщ, темен денгейде г i бюджет тапшылыгын колдаудын, жекеменшж секторын дамытудын аркасында жене ен бастысы —егеменджалганнан кешн ic жузшде тунгыш рет мемлекеттщ KepiHic тапкан реттеушш к рёл! аркасында республикада макроэкономикалыктурактандыругакол жетк1зудщ ceTi тусп. Экономиканын накты секторынын жогары каркынменжумыс icTeyi ушш алгышарттар пайда болды. Толем теленбеу,салыктардын индикативтж жоспар шецбершде Tycyi проблемасы шешиш,ауыл шаруашылыгындагы куйзелю куй1 ецсершд1, отын-энергетикакешен1, баска да шик1зат салалары дамуга бет алды. Кесшкерлж кызметп,сонын шпнде шетелд1к инвесторлардын да кесш керлж кызметш реттейт1н,заннамалык жене нормативтж-кукьжтык TipeKTi жетщщру жалгастырылды.Накты Ж Ю -HiH есу каркыны туракталу урдосш байкатты.2001 жылга карай, егеменджтщ он жылдык мерейтойы карсанындаКазакстан етпел1 экономика кез1нде пайда болатын проблемалардын кепбелш н ецсердь Когам OMipi мен экономикалык катынастардын мынатемендегщей KepiHici калыптасты. Экономиканын монетарлык децгеш(Ж10-н1н акша жиынына катынасы) 1993 жылгы 27,9%-дан 1998 жылы8,6%-га, 1999 жылы 14,4%-га дейш темендедь Бул инфляцияны 1993жылгы 16,5%-дан 1998 жылы 7,1%-га дейш, 1999 жылы 8,3%-га дейш азайтугамумкшдж берд!, ейтсе де ол 2000 жылы орташа жылдык есеп бойынша13,2%-га дешн кетершдьСонымен 6ipre экономиканын монетарлык децгейшщ темендеу1кесщорьщцар мен уйымдардын м1ндеттемелер1бойынша берешекп курткебейтп. Ел бойынша тутас алганда кесшорындардыц Mep3iMi еткен кредиторлыкберешеп1995 жылгы ЖЮ -ге 14,7%-дан 1997 жылы 38%-га дейш,1999 жылы 32%-га дейш кебейд1. Экономиканын монетарлык денгейшштемендеу1 накты сектор кесшорындарыныц каржылык жагдайына да салкынынтипзда. 1990 жылмен салыстырганда 1999 жылы енеркесгптеп ендаpicTiHкелем150%-га, ауыл шаруашылыгында —45,4%-га, келж саласында—74,2%-га, мерщгерлж курылыс жумыстарында —97,6%-га кыскарды.Монетарлык теменп денгей жене кайта каржыландырудьщ жогарымелш ерлемеа коммерциялык банктердщ инвестициялык кызметш те-197

мендеттт. Олар ушш мемлекетпк багалы кагаздар н а р ы т мен коммерциялыкнесие анагурлым THiMai болып шыкты.1998 жылы жинактаушы зейнетакы корлары курылганнан кейш олардыц мемлекетпк багалы кагаздар нарыгына катысуы кебейе бастады. 1999жылдын аягына карай зейнетакы корларыныц активтер1500 миллион АКШдолларынан асты, бул олардын мемлекетпк бюджеттщ тапшылыгын каржыландыругакатысуын кецейтта. Мунын оз1банк капиталыныц нактысекторды дамыту жобаларын инвестициялауга куйылуы ушш алгышарттаржасады.Оцтустак-Шыгыс Азиядагы каржылык-экономикалык дагдарыс банкжуйей ушш елеуш сынак едь Тецгенщ кунсыздануын еткерудеп 6ipa3Keuiiryre карамастан, КУБ-ныц (Казакстан Улттык БанкО саясаты калыптасканжагдайга баламалы болды. Казакстан банктер1 рубль активтершдер кез1нде айырбастап, оларды Ресей экономикасынан алып шыкты. Соныннетижейнде рубльдщ айырбастау куныныц куйрей кулдырауы Казакстаннынбанк жуйейне тжелей ecepiH типзген жок.1999—2000 жылдардын корытындылары бойынша Казакстаннынтолем TenrepiMi он калдык (сальдо) болып калыптасты.Сейтап, инфляциянын темендеу1 камтамасыз етиш, тецгенщ айырбасбагамы туракталды. Экономиканын монетарлык денгею 6ipTe-6ipTeартты жене кайта каржыландыру мелшерлемей темендедь Алайда елдщэкономикасы каржы ресурстарын барынша кажетйнушшкта бастан кепйрдьТецгенщ айырбас багамы 1999 жылдын екшпп жартысында экспорттыынталандырып, щнщ нарык ушш enaipicriH ecyiH e алгышарттаржасалуын камтамасыз erri. Халыкта банк жуйейне деген 6ipa3 сенш пайдаболды, мунын e s i салымдардын серпшше ип ecepiH типздь Накты сектордынжобаларын инвестициялау ушш алгышарттар жасалды.Бюджет жуйесш жетиццру жешнде кыруар жумыс журпзши. Бюджетабагдарламалауга кешу басталды, ал бюджет шыгысынын курылымыхалыкаралык стандарттармен салгастыруга келе бастады.Бюджет жуйейн реформалау кезшде мемлекеттак бюджеттщ тапшылыгынкаржыландырудын инфляпиялык емес тетапн жасауга кеп кешлбелщдЬ Мемлекеттак бюджет онын тапшылыгын банкщен несиелещцруденб1рте-б1рте аулактай бастады. 1штен карыз алу (iu iK i нарыкта мемлекеттакбагалы кагаздарды сату аркылы) жене сырттан карыз алу (елемдж нарыктардагыоблигацияларды сату, ДВК мен Дуниежузшк банкшщ карызыаркылы) непзп кездер ретанде пайдаланыла бастады.У*аметтан жалпы борышынын жене оган кызмет керсету бойыншамемлекеттак бюджет шыгысыныц cepniHi сырткы борышка кызмет керсетужешндеп жогаргы шектан 1997 жылдын (Ж10-ге шакканда 8,5%) жене1998 жылдын (6,7%) енпцсше типгёнш керсетта. 1999 жылдан бастап уюметтацжалпы борышынын келеш 1998 жылы Ж10-нщЗЗ,8%-ынадейш, 1999жылы 28,3%-ына дейш тёмендедь 2000 жылы бул керсеткйп Ж10-нщ26,5%-ын курады.Сонымен 6ipre салык жене кеден органдары салыктар мен салыккажатпайтын телемдердщ жинадуын ел заннамасы айкындаган денгейде камтамасызете алмады. Осынын салдарынан денсаулык сактау мен бшм беруш198

каржыландыру бойынша мемлекеттщ шыгысы улттык каушазджке Kayinтвнд1ретен мелшерге дейш кыскарды.Уюметтщ 2000 жылга дейш зейнетакы мен жврдемакы телеу бойыншаip i квлемде берешеп болды. Зейнетакы мен мемлекеттж элеуметтж жердемакынынен аз мелшер1 K y H K o p ic минимумы мен кедейлж денгейшентемендеп кета.% Ауыл шаруашылыгынын жэне енеркесштщ жекелеген салаларынындамуын колдау ic жузшде токтатылды. Мемлекетпк инвестициялар багдарламасыжыл сайын шектеуге (секвестрлеуге) ушырады.Сырткы сауданы ырыктандырудын жалгастырылуы тауарлар экспортынынулестемесш алып тастауга жэне лицензияланатын ешмнщ Ti36eciHкыскартуга жердемдесте. Сырткы экономикалык кызметтщ халыкаралыктауар номенклатурасына Keuiyi жузеге асырылды. Мемлекетпк кесшорындарданбаска экспорттык келюмшарттарды теркеу алып тасталды. Республикаданекетшетен тауарлар экспортынын TepTi6i онайлатылды. Зандыжэне жеке тулгалардын 6epi (мемлекеттж кесшорындардан баска) биржалыкмемше жасасканы туралы куелжте мвдетте турде бермей-ак биржалыктауарларэкспортын жузеге асыру кукыгына ие болды. Сырткы сауданыжурпзу, сондай-ак Казакстан Республикасында тауарлардын (орындалатынжумыстар мен керсетшетш кызмeттepдiн) экспорты мен импортынлицензия лауды халыкаралык нормалар мен ережелерге сай келтеруушщ негурлым колайлы жагдай жасау максатында тауарлардын экспортымен импортына лицензия беру TepTi6i де онайлатылды. Адамдардын eMipi,денсаулыгы, азаматтардын мулю жене коршаган орта ymiH каушазджтекамтамасыз ететен стандарттардын немесе езге де кужаттардын талаптарынасай келетеш женгвдеп м1ндетт1 сертификаттауга жататын ешмнщ(орындалатын жумыстардыц, керсетшетен кызметтердщ) Ti36eci 6eKirumiжене Кеден кодекс! кабылданды.Мунын e3i тауарлардын экспорты мен импортынын ecyiHe елеул1 ыкпалeiri. 1999 жылы экспорттын улеа Ж 10-нщ 38%-ын, 2000 жылы 44%-ын курады, мунын e3i Малайзия немесе Иран сиякты дамушы елдердепЖ10 келемшдеп экспорттын улес салмагымен салыстыруга келетен ед1.1999 жылы сырткы сауда саясатына Ke6ipeK прагматизм элeмeнттepiнберу, оны улттык мYддeлepдi коргау куралы ретенде пайдалану максатымендейекте саясат журпзщщ. Азык-тулж тауарларынын импортына женеейд1р1ст1к-техникалык максаттагы б!ркатар устанымдарга шектеулеренпзшдьДемпингш!к тауарлардын жене шет мемлекет темендетелген багаменкаржы белетен тауарлардын екелшушен отандык енд!рушшерд1 коргауженшдеп шараларды кенейту максатында оларды енпзу ymiH тшсте заннамалыкнепз жасалды. ©TKi3y нарыгын кенейту женшдеп кызмет шенбер!ндеАКШ-та демпинпге карсы талкылау болды жене бурын титан кеуеriHe,уран ешмше, ферросилицияга жене феррохромга катысты салынатындемпинпге карсы баждар алып тасталды.Елдеп экономикалык реформанын осы кезещнде тершшжте камтамасызету жене ёщцрютек инфракурылым объектшер1 мемлекетпк инвестициялыксаясаттын басым багыттары болды.199

Iiuici инвесторлар щ н де, шетелдж инвесторлар ушш де тартымдыинвестициялык, ахуал жасауга кецш бел1ндь Алайда олар ушш ©рдей жагдайжасаудын caTi туспедь Аса ipi кэсшорындарды щетелдш компаниялардыцжекешеленддру1кезшде олардын жумыс iciey жагдайы уюметпен•raicTi кешсш жасасылган кунп кушнен жаман болмауга тшс болды. Отандыкинвесторлар ушш осындай жецщщктер мен артыкшылыктар кезделмедьОрта жэне шагын кеапорындар, тамак ешмдер1 мен сусын onoipiciHкоспаганда, казакстандык инвесторлар ушш де, шетелдж инвесторлар ушшде тартымсыз болып шыкты. Мунын басты ce6enTepi —толем телеуге Ka6iлетпсураныстыц темендш ,техникалык жагынан артта калгандыгы,iшкi нарыктын жасырын жене арзан багалы тауарлардан нашаркоргалгандыгы ёдГ.Казакстан банктер1 несие ресурстарынын келеш 6ipmaMa болгандыктаноларды каражаттын кайтарылуы к ё п ш д т жогары жобаларга —саудага,мемлекеттж багалы кагаздарга салуга тырысты. Ж'ёрплщтп халыктаулттык валютага деген ceHiM еларедк Ж ергш кп халыктын корланымыайырбасталатын валютага айналдырылды. Тенге тур1ндеп депозиттж салымдаржалакыны пластикалык карточкалар бойынша телеуге кошу есе-6iHeH де кебейдг ЖёргШкт! халыктын ic жузшде багалы кагаздар ментургын уй курылысына инвестиция салуына мумющцп болмады.Heri3ri капиталга инвестиция, нёпзшён мунай-газ енеркэабш е, металлургиягажене тамак енеркэабш е салынды.Мемлекетпк инвестиция багдарламасы инфракурылым жобалары менKyHKepicTi камтамасыз ететш нысандарды каржыландыру максатын кездед1-Накты секторды дамытуга каражат шектеуш мелшерде жумсалды.КОрпоратйвтж багалы кагаздар нарыгы THicii даму жолына Tycnefli,«кёпдщр фишкалар» багдарламасы 1997 жылдан бастап icKe асырылмады.Кэсшорындарды менппктенушшер акциялар шыгаруга муддел1 болмады.1997 жылы инвестициялык белсендшктщ артуы урдш байкалды.Инвестицияньщ ecyi 1999 жылмен салыстырганда 2000 жылы 29,4%-ды курады. 2000 жылгы багалау бойынша инвестицияньщ жалпы келемшзд59%-ы кен едщру енеркес1б1не, 11%-ы ендеупп енеркес1пке, 8%-ы кел1ксаласы мен байланысты дамытуга жумсалды. ЩетелдЬс инвесторлар бурынгысыншакапиталды ш и к i зат емес енеркэсш саласына салудын келешепжок деп бЬщх, ал инвестициянын мемлекетпк жобасында бар капиталдынмелщер1 болмашы жене шектеуге ушыраган ед>. И нвестициялауга усынылатынжобалардын сапалы бизнес жоспарлары болмады, ал салынган каржаттынетелу1ece6i банктердцн: куменш тугызды.Реформалар журпзшген жылдардагы енеркес1ПТ1к ендгршпц курылымыKOMipcyTeKii жене минералдык шик1затты ещцрумен жене бастапкыендеумен айналысагын салалардын пайда табуына жол ашты. Щиюзаттанбаска салалардын улеа он жыл 1шшде 3—5 есе кыскарды. Егер 1990жылы жешл OHepKecinTin жалпы енеркесштш enaipicTeri улес) 15,6%-дыкураган болса, онда 1995 жылы ол 2,4%-га дей1н кулдырады, ал 2000 жылы1,5%-ды курады. Машина жасаудын улес! де осыган уксас болып езгерда(1990 жылы — 15,9%, 2000 жылы —2,4%). Отын-энергетикалык кешенсалаларыньщ yjieici 1990 жылы 10,2%-ды кураса, 2000 жылы 54%-га жето,металлургия кешен1 тшсшщё 15,6 жене 20,7%-ды курады.200

1999 жылдан бастап шшазаттан баска енеркэсш салаларында enaipicб1ршама ecTi. Бул отандык ещцрушшерщ колдауга багытталган мемлекетпкенеркесштж саясат журпзудщ нетижесшде мумкш болды. Осы салалардынквсшорындарына инвестициялык колдау керсетшд!, салыктар бойыншажешлджтер мен пурсаттылыктар бершдо, мемлекеттек бюджеткеберешеки толеу мерз!м1узартылды, айыппулдар мен еампулдар жойылды,т.б.> Сонымен 6ipre отандык тауар enaipyuiuiep OHiMiHiH, ен алдымен ендеушi енеркесщ ешмшщ бвсекеге жарамдылыгынын темендш проблемасытым щиелешсп. Сырткы сауданы ырыктандыру оньщешмш iiuKi нарыктаныгыстырды. Халык тутынатын отандык тауарлар ецщрушшер толем твлеугекабшетп сураныстын темендш жагдайында ездершщ шетелдж бвсекелестер1ненбага факторы бойынша да, сырткы сапалык белгшер1(ешмнщ есемдшмен буып-туйшу1, безещцршуО бойынша да утыла бастады.вщцрюке щыгыннын кеп жумсалуы себенп химия жене мунай-химиявнеркес1б1, машина жасау ешмдер1етюзшетш сырткы нарыкты жогалтты,бул фактор отын енеркес1б1 мен металлургияда азырак K e p iH ic тапты.Тутастай алганда енеркесшке салынатын инвестицияныц жетеспеуui u iir i оларды кебшесе кен e H a ip y n ii салаларга кайта белу жагдайындаендеупп салалардьщ технологиялык жагынан артта калуына екеп сокты.Отандык тауарлардын бесекелесуге кабшетаздшне салык жуйесшщ жетшflipiflMeyiде ыкпал жасады, мунын e3i отандыктауарларды импорттык тауарларданr e p i , олардын кунына келж шыгыны юретшше карамастан,кымбатырак етп.Сонымен, енеркесщте 1995 жылдан бастап экспорттык ешм e n a ip ic iecTi. Алайда мунай мен металдардын накты келемшщ оларды етюзуденалынатын табыспен салыстырганда озык ecyi орын алды. Элемдж баганынecyi косылган кунды баламалы турде улгайтпады. Ш ийзат емес енеркесшсалаларында накты келемнщ турактануы мен e c y i ypflici 1998 жылдан бастапKepiHic таба бастады. Шигазат емес салалардьщ кесшорындарын баскаругаKajipri замангы менеджмент пен маркетинпнщ машьж-дагдысынмецгерген мамандар келе бастады. Импорттык тауарларга бесекеш курайтынказакстандык enaipicTiK корпорация лар дамытылды. Отандык енвдрюOHiMi импорттык тауарларды 6 ip T e -6 ip T e ыгыстырды.Ауыл шаруашылыгында реформалар журпзшген кезден бастап ауылшаруашылык ешйрушшершщ курылымында тубегейл1езгерютер болды.Ошм вид (руде меншжтщ мемлекеттж емес формасы басым болды женеонын улеа 1990 жылгы 32%-дан 2000 жылы 99%-гадешн ecT i.Совхоздарды жекешелендару жене колхоздарды реформалау аякталды,мунын e3i шаруашылык журпзуил субъектшердщ санын 15 еседен астамгакебейтть Аграрлык курамалар кайта тсркеуден етюзщщ. 2000 жылдынаягына карай республикада нарыкка багдарланган, жеке меншжкенепзделген 75 мьщнан астам ауыл шаруашылык курылымы, соньщ шйнде70 мьщнан астам шаруа кожалыгы жене 1,6 мыц eaaipicTiK кооперативжумыс icTefli. Алайда 1990 жылмен салыстырганда 2000 жылы ауыл шаруашылыкешмж енд!ру келем1ею есе Дерлж кыскарды.Ауыл шаруашылыгында ettaipic децгеш, едетте, астык енддрумен айкындалады.Барлык ауыл шаруашылык енщрушшерщщ пайдалануындагы201

ауыл шаруашылык жерлер1 мен eric алкаптары 1999 жылмен салыстырганда2001 жылга карай 2 есе дерлж кыскарды. Суармалы жерлердщ техникалыкжагынан жарактандырылмауы жене суару жуйелершщ тозуы салдарынанолардын уштен 6ipi пайдаланылмады. Егер астык ещйруде епспкжерлер непз1нен кешлддап астык бермейтш жерлерд! айналымнан шыгарумаксатында кыскартылган болса, онда суармалы жерлерде бул тауарощурушшердщ каржы женшен дерм еназдт салдарынан кыскартылды.Ауыл шаруашылык жерлершщ азаюымен катар олардын сапасы данашарлады: ericriK жердщ жартысында дерлж фосфордын курамы темен,енделетш жердш торттен уппнде KapauiipiK жарытымсыз жэне онын удайытомендеу1 байкалды. Минералдык тынайткыштарды колдану баганынколайсыздыгынан тежелдь Минералдык тьщайткыштар себшетш eric алкабыон жылда 70 еседен астамга кыскарды.Суармалы епнш ш к аймактарында eriHHiH шыгымдылыгы баска елдералып журген шыгымдылыктан 2 жэне одан кеп есе томендеда: 0 т м н щсапасы халыкаралык стандарттарга сай келмеда, мунын e3i уксатушы енер-KecirrriH Tirrri innd нарыкта да бесекелесуш камтамасыз ёшеда. Жыл бойынаэкологиялык таза ешм евдаретан ipi жылыжайы бар шаруашылыктар icжузшде жоктын касы ед\.Келж-коммуникациялык кешенде кесторындардын кызметш турактандырушаралары жузеге асырылды жэне олар шаруашылыкты журпзудщнарыктык жагдайларына кайта багдарланды, баскару жуйеа жeтiлдipiлдi,кызметтщ бейшстз TYpлepiнiн шыгыны кыскартылды жэне ондайлар белшалынды. Алайда ТМД елдершде, сонын нпшде Казакстанда е н ер к эш т кeHflipicTin токтаусыз кулдырауы жене колданылып жаткан шаралардыцтш мйздш салдарынан келж-коммуникациялык кешен кэсшорындарыжумыстарынын келем1одан epi темендедьКелжтщ барлык турлершщ жук тасымалдау cepniHi 1997 жылга дейшудайы кулдырау урдосш байкатты, 2001 жылга карай б1ршама турактанды,жук тасымалы курылымындагы айтарлыктай езгерю TCMip жол кeлiri (жалпыкелемнщ 60%-ы) мен кубыр желю (35%) пайдасына жумыс icтeдi.©нерквсш пен ауыл шаруашылыгында eHiM еншру келем1нвд кыскаруытем1ржол к ел т табысынын децгейше, техникалык куйше салкынынтипздЬ Жылжымалы курамнын жанартылуы токтады, тем1ржолдарды жендеужумыстарынын келем1курт азайды, осыган байланысты жендеу мерзьйщгщуакыты eTin кеткен жолдардын жалпы узактыгы (узындыгы) кебейдажене жол козгалысынын каушйздш нашарлады. 1998—2001 жылдары саланыбаскару курылымын жетищру жалгастырылды, онын кайта курылымдаудын2000—2003 жылдарга арналган багдарламасы эз1рленда, онда TeMipжолк е л т н ш курамынан бейшиз кеешорьшдарды белш алу, жолаушытасымалынын еншшес кэсшорындарын куру, тем1ржолдын турл) кызмет-TepiH онтайландыру кезделдь Алайда тарифтер денгейшщ жене непзпжук женелтушшерге жeнiлдiктepдiн токтатылып коюы теуиржолдардынкаржылык жай-куйш нашарлатты, тем1ржоя кел1ЕЩ1Н, техникалык жайкуйаодан epi элйрей тусп, магистральдык жолдарды кайта куру жэне жылжымалыкурам паркш жанарту жумыстары ж еткш каз жур'йзйврАвтомобиль келшнде 1995—1997 жылдары кэсшорындарды акцияландыружэне жекешелеширу бойынша ic-шаралар журпзши. Жук келЕЙ202

iH in барлык, квсшорындары акцияландырылды жене жекешелещцршдьЖолаушылар тасымалдау шаруашылыгыныц квсшорындары н акцияландыружалгастырылды.Жол шаруашылыгында автомобиль жолдарыныц жел1а транзитокавтомобиль тасымалын камтамасыз етуге муммндш беретш халыкаралык(республикалык) манызы бар жолдарга жене жергшкп манызы бар жолдаргабелщШ. Несие ресурстарын жолдарды дамытуга, кайта салуга женекЪтрлер салуга тарту жумысы журпзщщ (Азия даму бани, Жапон халыкаралыкдаму коры т.б.). Жол коры есебшен жендеу жумыстары жузегеасырылды.2001 жылы халыкаралык каржы институттарынын несиесш тартуесебшен халыкаралык тасымал кебейш (Астана—Алматы автомобиль жолытелш , Батые Казакстандагы автомобиль жолдары).Эуе к е л т саласында улттык жана авиакомпаниялар мен б1ркатар жерrmiKTiшагын компаниялар куру мен байланысты курылымдык реформаларжурпзщщ. Эуежайлар дербес кесгаорындар ретшде белек шыгарылып,кейшнен акцияландырылып, жекешеленд1р1лдгБул кезенде жылдан-жылга тозуы кебейе тускен eye кемелершш пар-KiH жанарту меселеа ic жузшде шешишедь Мунын e3i eye к е л т жумысынынкерсетюштерш одан epi темендетл. 1998—2000 жылдары сала Kecinорындарымен улттыктасымалдаушыньщ жумысын турактандыру женшдешаралар колданылды. Радиолокациялыкжене радионавигациялык жабдыктынен жана жуйещИ пайдаланылатын аэронавигациялык жабдыктыжангырту жумысы журпзщц, Алматы, Астана аэропорттары кайта куралды,жогары сыныптагы eye кемелерш сатып алу жолымен ушак парютолыктырылды.1998—2000 жылдары Актау тещз портын дамыту жене осы ещрде халыкаралыктен1з тасымалын дамыту су келтндеп непзп басым багыт болды.Актау портын кайта курастырудын 6ipiHmi кезещн1н аякталуы жукттауыстырып тиеу жумысынын куатын кургак жуктерд11,5 миллион тоннагадейш жене мунай жуктерш 6 миллион тоннага дейн тиеуге мумюндж6epfli.Байланыс пен телекоммуникация —инфракурылымнын ен cepniHAiдамыган нарыктарынын 6ipiHe айналды. 1995—1997 жылдары саланынкурылымдык реформасы журпзщц^ «Казактелеком» акционерл1к компаниясыкурылды, ол Казакстаннын телекоммуникация саласында кызметкерсететш улттык операторы болды. 1998—2000 жылдары аткарылган байланыскызметгершщ ecyi сакталды. Сонымен 6ipre ауьщца халыктын телемтелеуге кабшетт темен болуы себептп халыктын телефон кондырудан бастартуы орын алды.Узындыгы 1754 км Трансазия оптикалык-талшыкты байланыс желклучаскейшц юке косылуы телекоммуникация саласындагы манызды окигаболды. Нетижейнде Казакстан Тынык мухитка, Кытайга жене Еуропагашыгуга мумкщщк алды. Шымкент—Актобе—Ресей багыты бойынша узындыгы2500 км болатын талшыкты-оптикалык байланыс жел1а батыс учаскесшщкурылысы колга алынды. Шымкентте, Таразда, Актебеде женеОралда электронды стансалар салу аркылы Республиканын калааралыкбайланыс желюш жангырту аякталды. Шалгайдагы жене нашар дамыган203

аудандарга байланыс кызметтерш керсету ушш ДАМА спутникпк байланысжабасын юке асыру басталды.Элеуметпк саланы мемлекетпк каржыландыру медшер! мен халыккатепн кызметтер керсету дщ кежщдшп кeлeмi арасындагы тецгергмсйздок1992—2000 жылдары елеуметпк месеяелерда мемлекетпк реттеудщ непзппроблемасына айналды. Мшдеттемелердш денгеш мен оларды накты каржыландыруарасындагы алшактык ecTi, еейтш салыктардын жиналудецгейшщ темеддщ жагдайды тубегёйла езгертуге мумющнк бермедц.Карастырылып отырган кезенде республикада салалык жене ещ рлжаспектшерде енбекакынын курт саралануы калыптасты. Жогары акы теленетшсалалар мен темен акы теленепн салалардын арасындагы алшактык6—10 есеге жетп. Салалык жене ещрлгк айырмашылыктардан баска кесшорындардыншйнде енбекакы бойынша улкен айырмашылык калыптасты.Кес1порындар эюмшшктер1 мен непзп кызметкерлер букарасынын табыстарынынарасындагы мундай алшактыкб1рнеше ондаган есеге жетп.Осы кезевдеи кептеген мамандардын, экономистердщ, галымдардынол кезде жалакыныц т ем ен д т дагдарыстан шыгу жене экономиканынжандануы жолындагы басты кедерп болды деген вдкАрдер] токайласты.2001 жылга карай елеуметпк саладагы жумыссыздык негурлым елеушпроблемага айналды. Елдщ енбек ресурстары халыктын табиги есущ щтем ен д т жене едеу® белш нщ республикадан сырткары жерге кету1се-6enTi жыл сайын азая берд!. Меселен, республика халкыньщ саны 1990жылгы 16,3 миллион адамнан 1999 жылы 14,9 миллион адамга дешн кыскарды,ягни 9%-га дешн азайды, ал экономикага пкелей араласатын халык2001 жылга карай (белсендшк индексшщ 80%-га шагып есептегенде) 6,0миллион адам болды. XEY (Халыкаралык енбек уйымы) едгстемее1 бойыншаескершген жумыссыздык Казакстанда 1999 жылы 14%-ды курады.Мемлекеттщ елеуметпк м1ндеттемелершщ непзп келеш еж рл1к (облыстык,калалык) денгейде барган сайын кебхрек шогырлануы елеуметпксала дамуынын ерекщеящйе айналды. Элеуметпк салага жумсалатын бюджетшыгысы улесшщесу1жагдайында удайы жетюлцеп каржыландырылмауыарта тусп, ейткеш ж ёргш кп бюджеттердщ шыгыс б е л т н щ кебеюiHinорны Kipic б е л т н щ кебеюгмен толыктырылмады.Сейтш 1996 жылы Казакстанда катан экономикалык дагдарыс жагдайындаелеуметпк реформалар басталады. Денсаулык сактау жэне бш мберу жуйелершщ тубегейл! 03repicTepi жекешеленд1румен жене акылыкызметтер керсететш мемлекетпк емес секторлардын пайда болуына,елеуметпк саладагы нарыктык катынастардын дамуына байланысты болды.Казакстан Республикасында М емлекетпк меншнш жекешелешнру менкайта курылымдау багдарламасына сейкес ic жузшде ею жылда денсаулыксактауда, бш м беруде, медениетге нысандардын непзп жиыны сатылды.Бул орайда ол жалгыз формада —нысандарды жеке мeншiккe толыкберу жолымен жузеге асырылды жене жекещеледщруден кешнп колдау,керсетшетш кызметтердщ сапасын бакылау тетжтер1мен ныгайтылмады,елеуметпк саладагы жекешелешнрудщ ерекшелжтер1 ескерьлетш нормативтаккукыктык базасы пысыкталмады. Сонын салдарынан жекешеяещоршгенкептеген нысандардын 6eftiMi кайта езгертщ ц жене елеуметпксектор катты жутаган болып шыкты.204

Денсаулык сактауда акылы кызмет керсететш мемлекетпк емес сектордындамуымен катар халыкка кызмет керсетудщ ен темен денгейшщмемлекетпк кешлдйстерш камтамасыз ету уш1н мшдети елеуметтж сактандырукоры енстзшдь Денсаулык сактаудын мемлекетпк жуйеанде бюджеттжшыгыстын кыскартылуы жалгасты, мунын esi халыкка керсеплетжкемектщ сапасын нашарлатып, келемш кыскартты, ауылда бастапкы женеемханалык медициналык кемек керсету жуйелершщ накты куйреушееНеп сокты. Денсаулык сактаудын мемлекеттж жуйесшщ дагдарысы жекеменшж секторда акылы кызмет керсету багасынын тез ecyi жагдайындаболды. Мемлекет тарапынан бакылаудын болмауы акылы кызмет керсетудщбагасы жогары болганымен онын сапасынынтемендеуше екеп сокты.Бш м беру жуйесшдеп жекешеленд!ру мектеп жасына дейшп балалармекемелерш куйретп. 1997 жылга карай олардын 70%-ы жабылды. Мектепжасына дейшп балалар мекемелер1мен камтылу 10,6%-га, ал ауылдык жерлерде2,6%-га дейш кыскарды. Сонымен 6ipre жеке меншж бала бакшаларгахалыктын тек болмашы улестш гана колы жететш болып шыкты.Орта арнаулы, кейптж-техникалык оку орындары желю1 кыскартылды,болмашы турде каржыландыру KecinTiк-техникальж, арнаулы ортаб ш м беру жуйесш дагдарыска ушыратты. 1999 жылгы «Бш м беру туралы»Зацещц мектеп жасына дейшп бш м алуга мемлекетпк кешлджтерд1баянды етпед1, табысы темен денгейдеп халык yniiH бастауыш кесш тжжене жогары бш м алуга кепшдж бермедкЗейнетакы телемдерш каржымен камтамасыз етудеп киындыктаржагдайында зейнетакы реформасы басталды. Казакстандагы жана зейнетакыжуйейнде колданыстагы жуйемен катар мшдети жинактаушы зейнетакыжуйей жумыс icreft бастады, сондай-ак зейнетакы жарналарын косымшаepiKTi сактандыруды дамыту кезделедкСонымен, елеуметпк саладагы реформалар нарыктык улгшерге жеделкешущ нысанага алды, 6ipaK накты экономикалык жене елеуметпк жагдайларескершмед1, сондыктан елеуметтж саланы дагдарыска ушыраттыжене керсетшетш елеуметтж кызметтерд1алуга халыктьщ кепш ш гш щколы жетпедь Баска посткецестж елдерден, атап айтканда —Ресейден немесеОзбекстаннан езгеше турде Казакстанда елеуметтж саланы реформалаудыцтубегейл1едютер1 колданылды. Тым тез жене тым аукымдыжекешелещцру тш мйз болып шыкты. Жеке меншж секторынын, колдаумен бакылау тетжтершщ жумыс icTeyi жеюнен жеткш кйз кукьжтык жененормативтж ез!рлену1 жагдайында —мунын ез! елеуметпк саланы шектентыс коммерциялануга жене жогары денгейдеп жумыссыздьжка —халыктынелеуметтж тургыдан жутаган санаттарынын есуше, онын кайыршылануына,когамда кылмыс жасаушылардьщ кебеюше, мемлекеттщ елеуметпктураксыздыгына екеп соктырды.Алайда 1992—2000 жылдары жузеге асырылган ic-шаралар КазакстанРеспубликасынын еркщ бесеке, экономиканы ырыктандыру, ецщрю курал-жабдыгынажеке меншж непзшде орныкты экономикалык ecyoi камтамасызетуге байланысты нарыктык езгерютердщ келей кезешне KemyiymiH зацнамалык, институттык, курылымдык, экономикалык, елеуметпкжене саяси база жасады. Ж уйелж езгер1с енпзуд! журизудщ 10 жылымынадай аралык нетижелерге жетк!здп205

байланыстырылган жоспарлы багдарламаларды орындау аркылы ганамумкш болды. Энергетикада — колданыстагы куаттарды сауыктыру,меншжте энергетикалык ресурстарды айналымга жедел тарту жене экспорттыкэнергетикалык ресурстарды орныктыру, жангырту жене техникалыкжагынан кайта жарактандыру есебшен тапшылыкты жою —бул icшараларелдщ энергетикалык каушаздшн камтамасыз ете алды; мунайещцру жене ендеу салаларында мунай ецщрудщ шгерйшш едютерш eHri3y,мунай кайтарымын кебейту, келж жолдарын салу стратегиялык багыткаайналды; кара металлургияда —металдын шыгындылыгын темендету женеэкспорттык елеуетте еселей тусу; тусте металлургияны дамыту тшмдшшжогары Ka3ipri замангы сала курумен байланысты жузеге асырылды; келжкоммуникациялыксалада —керсетшетш халыкаралык кызметтердщ базасынулгайтумен байланысты болды; ауыл шаруашылыгы бесекеге жарамдыастык ешмш 6ipa3 арттыруга жене шиизатты уксатуга багдарланды.Элеуметтж сала кеп инвестиция жумсауды талап erri, сондай-ак адамкапиталына ел дамуынын болашагын камтамасыз ететш каржы салымынкажет erri. Бул мшдеттер Казакстан Президентшщ халыкка жолдауындаайкындалды, олар алгашкыда киял сиякты болып кершдь BipaK Казакстаннын2004—2005 жылдардагы елеуметтж-экономикалык дамуынынкорытындылары мемлекетбасшысыньщболжамын куаттады. Накты Ж10-H inecyi 2003 жылдын осындай кезещмен салыстырганда 9,4%-ды курады.Оньщ курылымындагы enaipicTiH улеа 4,5%, керсетшетш кызметтердщyjieci 50,6% болды. Онеркесштж enflipic келем19%-га, ауыл шаруашылыгыешмшщ келеш 3,5%-га кебейдь Белшек сауда тауар айналымы 2005жылгы кантарда 92,5 миллиард тенгеге тецедщ, мунын e 3i 2004 жылгыкантардагыдан 9,9%-га кеп едь Heri3ri капиталга салынган инвестициялардынкелем! 97,1 миллиард тенгеж курады. Елде шаруашылык журпзуил209 884 субъект теркелд1, сонын шпнде адамдарынын саны 50 адамга дейшпсубъектелер 196 952, жумыс icTen турган занды тулгалардын саны 157 843адамды курады. Тургын халыктын накты акшалай табысы 2003 жылменсалыстырганда 2004 жылгы желтоксанда 12,8%-га артгы, жалакы 18,5%-гакебейдй ЖумыссыздыкденгеШ 2005 жылгы кантарда экономикага тжелейараласатын халык санынын 8,6%-ын курады.Бул он нетиже, елбетте: орныкты экономикалык дамуга бетбурысненщ есебшен болды? —деген суракты тугызады. Бул Президент Н. Назарбаевтын1997 жылы усынган «Казакстан—2030» стратегиясын icK e асырудынзанды нетижеа eKeHi талдампаздарга айдан анык едьМынадай корытынды жасауга болады 2005 жылы Казакстаннын экономикасынхалык накты ce3iHe бастады, ягни ел етпел1кезецнщ келеабелесше —туйсшерлж кезещне erri. Ол Казакстаннын терен елеуметпкesrep ic енпзуге курт бетбурыс жасауымен жене «Экономиканын казакстандыкелеуметтж улпс!» ретенде айкындалатын шаруашылык катынастардыннарыктык улгюш енпзе бастауымен сипатталады....Тарихты еске rycipin керелж: Америкада Ф.Д. Рузвельт улкен токырауданкейш билжке келд1, ол улттьж идеяны тужырымдайды: жексенб1KyHri TycKi аста ер отбасы тауьж етен жейтен болсын дейщ. Бупнп куннщтургысынан Караганда, ерине, ерескелдж. BipaK улт гулденудщ осы денгейшежету ушш уйысты. Батыста материалдьж кундылыкты ардактайды,207

1. Саяси жэне мемлекетгж жуйе езгердг. 6ip партияльж режим Конституцияжэне зандардын баптары непзшде ic-кимыл жасайтын niKip алуандыгыформасына ауыстырылды, Д емок рати ял ылык дережеа тарихи дамудынерекшелжтер1мен, калыптаскан элеуметпк-экономикалык жагдай -мен, баскарушылык элитаныц жай-кушмен байланысты болды.2. Когамнын экономикалык непздер1езгердк мемлекетпк секторб е л гш 6ip рел аткарганымен, жеке меншж сектор тез дамыды. «Нарыктыкшаруашылыктын» дамуы ушш кукыктык непз жасалып, жетишрщщ.Алайда шетелдж институттар усынган багдарламалардын жетишршмеу1каржы ЖYЙeciнiн кожырауымен, инфляциямен, жумыссыздыктын ecyiмен,жалпы медени кордын нашарлауымен, кылмыстын, нашакорлыктын,сыбайлас жемкорлыктыц курт кебекнмен, халыктын денсаулык децгейшщкулдырауымен, eлiм-жiтiмнiц кебекммен, иммиграциялык агыннын кушекммен,баскару медениетшщ Kepi кету1мен —мемлекет релшщ темендеу1менбайланысты киыншылыктарды тугызды.3. Когамдык орта ырьжтандырылды: барлык катынастардын коммерциялануыжалпы медени K e p iH ic r i айтарлыктай езгертп, адамдар арасындагыкатынастарда шиелешс тугызды, когам кедейлер мен байларга жжтедвдадамдар окигалардыц кепш не айналды, адамдар оларды баскарудыенш гана уйрене бастады, сондыктан ТМД мумкщщк беретш ыкпалдастыктанrepi негурлым елеуш непздеп ыкпалдастык уршстерше ерекет жасалды(ЕурАзЭС, ШНОС).4. Рухани кундылыктар саласында 6ipKaTap езгерютер орныкты: адамдардынжана TipuiuiiK жагдайына елеуметтж-рухани бешмделуц дестурл1кундылыктардан Kepi кету, адамгершшк кашр-касиетгщ кулдырауы проблемаларышыкты.Он езгергстермен катар езектт меселелер де туындады. Алайда езгерюенг1зу когамнын одан epi дамуы ушан непз калады жене он айкындамалардыэкономикадагы турактандыруды онайлату, елеуметтж Yдepicтepдiжеделдету, когамдагы жасампаздык ахуалды орныктыру ушш пайдаланукерек болды.4. ЭЛЕУМЕТПК-ЭКОНОМИКАЛЫК ОРНЬЩТЫ ДАМУГАКАДАМ БАСУ (2001-2005 ЖЫЛДАР)Ел нарыктык реформалардын оныншы жылында жуйелж узак дагдарыстанenceciH кетердь BipaK бул жепстжтердщ куны елш еуаз жогарыболып шыкты: Ж 10 келем180-жылдармен салыстырганда 40%-га дёрШктемендед4, eHepKecinTiK ennipic 50%-га кулдырады, химия eHepKeci6i менжещл eHepKecin, машина жасау, курылыс материалдары индустриясы icжузщце азып-тозды. F ылым ёЗщщ елеуетшен айырылды. Элеуметпк сала:медицина, бш м, мвдениет ете киын жагдайда калды. ЖумыссыздыкденгЬшвсп. Енбай адамдардын 10%-мен кедей адамдардын 10%-ы арасындагытабыстын айырмашылыгы онда га н еседен асып тусп, ол кабылданганелемдж индекстен елдекайда кеп едк Экономиканы орныкты устау,когамдык-саяси урдютерд1турактандыру, елеуметпк саланы кайта еркендетутек мемлекеттж реттеу мен бакылауды жандандыру, пермешп институттыккайта куру, сыбайлас жемкорлыкты темендету, сондай-ак езара206

орындар еш мш щ 6ip белш T in T i iin K i сураныс ушш де бэсекеге кершеукабш етаз болып шыгады. Елде жуйелж екшпп дагдарыс болуы мумюн,ал буган жол беруге болмайды. Елбасы Н. Назарбаев буган баламаны кушбурын i 3f le c T ip in отыр. б зш щ Швецияга сапары кезшде ол мундагы y K i -меттщ экономиканын неше турл1курылымдык езгертулерше белсещйтурде катысып отырганына ыкылас койды. Нелжтен? вйткеш бэсекегекабшетп экономикага умгт артканда мемлекет, сол аркылы езше инфракурылымдыдамыту жешнде мшдеттемеш мойнына алады, онсыз кез келгенкурдел! жумсалымныцтшмазболатыны анык.Индустриялык-инновациялык стратегияны пермешй турде icKe асырууимн улттык инновациялык жуйеш эз1рлеу кажет. Курылып жаткан улттыкдаму институттарымен катар технологиялык парктер жел!с1жумыс ютейбастады жэне олардын Keft6ipeynepi каз1рдщ езшде жалпыулттык мэртебегеие болып отыр, мысалы, бурынгы Fылым академиясынын (Алматытубшдеп Алатау кета) жэне бурынгы Эскери-енеркесттж кешен (Степногорск)базасы негШнде курылган «Акпараттык технологиялар napKiнемесе Курчатов каласы, буларда атомды бейбп максатта колдану технологияларыез1рлене бастайды.Алайда технопарктер де, кластерлер де, TinTi тутас жобалар да экономиканыцдербес улгшер1бола алмайды, бул —онын курауыш, турлецщрпшTeTiKTepi, шаруашылыкты дамытудын негурлым жогары денгейше жэнекогамдагы он езгерютерге жетюзетш курадцар. Шын мэшнде, индустриялык-инновациялыкстратегия, саяси жэне э ш п п л ж реформалардын, ыкпалдастыкт.б. реформалардын жалпыулттык багдарламалары —буларелдщ дамуы суйенетш ipreTac. Олар тецгесйршп, 6ip-6ipiMeH езара байланыстырылыпкана коймай, сонымен 6ipre элемдж денгейге жакындатылганелеуметтж-экономикальж керсетюштерге багдарлануга тшс.Онын устше кордаланган проблемаларды шешу ушш кандай жоспарлар6ipiHiui кезекте турганын, кандай жоспарлар екшпп кезекте турганынайкындау ушш елеуметтж саланын жай-кушн дел бшу керек, ал ол тымкурдел1 болды. Меселен, демографиялык жагдай, республика халкынынорташа жылдык саны 1999—2000 жылдары (1999 жылгы халык санагынындеректерш ескергенде) 1,4 миллион адамга кыскарып, 2000 жылгы 1желтоксанда14,8 миллион адамды курады. Халыктын жалпы санынын курылымындаауыл тургындарынын улей 44,2%-га жетть90-жылдары халыктьщ удайы табиги есш-енушде б!ршама мешеулжKepiHic берд1, ол непзшен бала туудын темендеу1 мен ел1м-жтмнщ кебеюшекарай бет алган айкын урдюпен байланысты ед1, нетижесшде —халыктьщ табиги ecin -eH yi курт кулдырады.Бала туудын жиынтык коэффициентшщ шамасы 1990—2000 жылдардагыкезенде 1,48 есе кыскарды жене 2000 жылы коэффициент 1000 адамгашакканда 14,9 болды. Непзшен ауылдык жерлерде туратын ейелдердебала туудын жогары ж и ш п эл1 де сакталып калды. Курсак кетеругекабшетп жастагы ейелдер санынын улес салмагы сонгы уакытта (1996—2000 жылдары) ic жузшде 6ip денгейде калып отыр, алайда бала туу саны7%-дан астамга азайды.Бала туудын темендеу190-жылдары турмыс децгешнщ кулдырауыменбайланысты, мунын 6 3 i кептеген адамдарды отбасьш кецейтудд кешнге14-4269209

Шыгыста, Казакстан, ез аумагынын 12%-ы Еуропага «сугынып» турганымен,рухани кундылыкты эспеттейдг130 улттан туратын, элемнщ барлыкдгадер1 мен олардын кептеген багыттарын дэрштеупп Казакстан улттаргажене Д1ни сешмге белшуге тшс емес деп есептейД1 онын президент!. БернардШоу бул жошнде б1рде: «деш сау адам езнпц 12 мушесшщ кызметшсезшбейпш сиякты салауатты халык та езш щ ултын сезшбейш» деген болатын.2003 жылы Н. Назарбаев Казакстанда Элемд1 к жене дестурл1-улттыкдвдер лидерлершщ съезш етаазудщ бастамашысы болды. 2003 жылы«Медени мура» мемлекеттж багдарламасын icKe асыру туралы шеппмкабылдады.Мемлекет нарыксыз дами алмайды, 6ipaK нарык пен ырьжтандыруезара байланысты. Елде демократиялык институттар, уиметпк емес уйымдар,когамдык курылымдар курылатыны, азаматтьж форумдар етк1зшетш1осынынайгагы. Когамды демократияландыру меселелер1 жешндеп Улттыккомиссия жумыс 1стейд1, оны ел Президент! ез шёппмшей курып, e3iбаскарды.Алайда саяси бостандыктын, демократияландырудын, рухани байлыктынматериалдык байлык болмайынша кун Kepyi мумкш емес, ейткешалдынгылардын Heci когам, ягни адамдар. Елбасы Н. Назарбаевтын усынысыбойынша индустриялык-инновациялык стратегия ез1рлеу колга алынды,оган гылымды дамыту жэне кесш тж бш м берудщ сапасын арттыру,узак Mep3iMfli жобаларды —кластерлж пулдарды, технологиялык парктерд1,акпараттандырылган кешстжп icKe асыру жешндеп багдарламаларкгрёда.Н. Назарбаев Экономиканын елеуметпк улпсше жугшдд, онын алгоритмдер11997 жылдан KepiHic тапкан болатын. Экономиканын елеуметпкулрдё; —бул жайлы петер, жогары акы теленетш жумыс, жеткшжя мемлекеттжжердемакы, зейнетакы, сапалы бш м мен керсеплетш денсаулыккызметтерш алу, медени демалысты жене демалыс орындарын тандау,жекебастын кауптаздщ мен когамдык кауш аздж , меншжке ешшмнщraicneyi т.б., олар жаксы жолга койылган, технологиялык жагынан куаттыэкономикалык ipreTacKa нeгiздeлeдi. Буган елеуметтж ж ауапкерш ш кпбилж колдау керсетуi керек.Мемлекеттж саясатта елеуметтж басымдыкты басшылыкка алудыПрезидент республикалык «Отан» партиясы нын кезектен тыс VIU съезшдекуаттады. Онын сейлеген багдарламалык сез] ел дамуынын таяудагы бесжылга арналган непзп он багытын аикындайды, оларды icKe асыру казакстандыктардынжайлы турмыс дещеШ ушш жагдай жасайды, республиканынелемдеп дамыган жене бесекеге кабшетп 50 елдщ катарына шыгуынамумюндж береди Мундай езгертетер Ж Ю -HiH халыктын жан басынашакканда 2,5 есе —2005 жылгы 3,4 мын АКШ долларынан 2012 жылы 8—9 мын долларга дейш кебейгенде мумюн болады.Президент межелеген келешек —елее емес, 6ipaK ол Щрлескен куш-Ж1гер|й жана технологияларды игеруге, iprejjj гылымды дамытуга, бесекегекаб1летп экономика куруга багыттауды талап етедд, Казакстаннын алдагыуакытта ДС Y-fa (Д униежузшк сауда уйымы) Kipyi б>щщ ырыкты нарыктарымыздыбурынгыдан кещрек ашады, сонда казакстандык кэсш-208

калдыра туруга межбур erri. BipaK бул 6ip жагынан тутас 6ip буыннынeciMi азайган, ягни Улы Отан согысы кез1нде дуниеге келген ата-аналардантугандардын кеп болмауынан да KepiHic тапты.Халык удайы есш-енудщ кусырылган турпаты бойынша есуде, балатуу урд1сше:• ейел кауымыньщ жас куралпы;• «бала саны орташа отбасы» турпатына кешудщ пайда бола бастауыныналгышарттары;• халыктын некелесу удерюшщ e3repyi, неке мен ажырасудын аракатынасыайкындаушы ыкпал етш отыр.Республикада некеге туру мен ажырасудын аракатынасы 1999 жылы1 : 0,26 болды, 2000 жылы бул керсеткш — 1 : 0,3, ягни 2000 жылы4 некеге 1,3 ажырасудан келдь0 л1м -ж т м елеуметтек-экономикалык дамудын децгейше, материалдыкел-аукат пен медициналык кызмет керсетуге бурынгыдан да rep iтжелей байланысты. Ол1м-жтм коэффициенте 1990 жылдан бастап 29%-га есте, 6ipaK 1995 жылдан кейб1р ауыткулармен 6ipTe-6ipTe темендед1(бул коэффициенттщ шарыктау шеп —10,7 промилле) жене 2000 жылдынаягында 10,2%-ды курады, мунын e3i тшсшше халыктын табиги ecinенушкамтамасыз етпедь 2000 жылы халыктын табиги ecin-eH yi 64,3 мынадамды курады (мунын e3i 1990 жылгы еам н щ 27,5 %-ын жене 1995 жылгыeciMHin 59,8%-ын курайды). Жыныстык тургыдан алганда ерлердщел1м11,5 есе жогары, мунын e 3i ем1рдщ болжалды узактыгындагы елёуаиайырмашылыктьщ непзп ce6e6i болып табылады. ©Mipflin болжалды узактыгы1991—1999 жылдары 2,6 жылга темендед^ мунын e 3i ем1рдщ жалпыузактыгы индексшщ темендеуше екеп сокты, ecipece 1995 жылы киынжагдай байкалды (63,5 жыл, 1991 жылдагыдан 4,1%-га азайган).Келешекте халыктын ел-аукаты кетершген жагдайда бала туудынкебекм жене кеп балалы отбасы санынын б1ршама калпына келтерщп мум-KiH. Калыптаскан урдгстец сакталуы халыктын жалпы санынын азаюынаекеп соктырары сезаз. Халыктын орташа жылдык саны 2000 жылы темендеп,14 898 мын адамды курады (1999 жылдагынын 99,6%-ы).2000 жылгы колайлы урдкте, бала туудын кебекмн, кеип-кон агынынын теменщеущ жене баска б1ркатар факторларды ескергенде халык санынынтемендеу1 каркыны туракталды жене 2001 жылы 99,6—99,7%децгейше шыкты.Квш1-к,он. Экономикалык дамудын еркелкш п халыктын ез бетеншемиграциялык кешш-конуын тугызды. Сонгы 10 жылда кеш -кон керсеткшшш,Tepic калдыгы (сальдосы) халыктын табиги ecin-eHyiH жалмап канакойган жок, сонымен 6ipre одан 2 есе дерлж асып тусте. Казакстанда кедйконнынетек алуы толастамады. Кептеген бшкте кадрлар мен мамандардынкешш KeTyi экономиканын дамуын тежеген кедерплердщ 6ipi деугеболады. Непзшен кешш кетушшердщ басым б е л т Ресейге, Германияга,Украинага, Израильге коные тепте. Kepicimne Ресейден, Озбекстаннан,Кыргызстаннан, Монголиядан кешш келу ypflici де байкалды. Елдщ кейб1решрлерше кеип-конныц он ecepi тиш, олардын дамуына септепн типзда,алайда жумыссыздык кез1ндеп халыктын агылуы кептеген аумактардын,ecipece азып-тозган, экологиялык жагынан колайсыз аудандардын, ауыл-210

дардын, шагын калалардын пайда болуын, кепш ш гш щ экономикасынынкуйреп, каны pan, бос калуын тугызды. 1996 жылдан бастап, ауыткымалыэмиграция 6ipTe-6ipTe темендедь 2000 жылы Kenii-кон керсеткшпнщT e p ic калдыгы (сальдосы) 116,7 мын адамды курады (1999 жылмен салыстырганда2,2%-га темендед1).Ата конысынан кеткен казактардын (оралмандардын) тарихи отанынакешш келу1 кебейдь 1998 жылы улестеме 26%-га артты, 1999 жылы 500Отбасыга бершген улестеме жагдайында 2663 отбасы Kemin кедгц, 2000жылы да улестеме артты. Оралмандар, едетге —бшктипп жок жумыс купи,оны жумыска орналастыру киынга сокты. Баска 6 ip memrnyi киын мшдет—зансыз енбек кеип-коны, арзан жумыс кушшщ агылып келу1, мунын63i енбек нарыгындагы жагдайды ушыктырады. Саяси жагдайы турактыреспублика кепп-конды жеткишоп бакылаудыц жене коныс аудару тетш-HiH жоктыгы зансыз кеип-конга жол ашып бередь0 з бетшше ерютеген щгю Keini-кон, ecipece жастардын iinKi кепйконыкалаларда елеуметпк жагдайды шиелёшепрш, ушыктырады, жастаржумыссыздыгыныц ecyiHe, балалар сыркатыныц кебеюше, кылмыстыкжагдайдын нашарлауына себеппп болады. К,алага шогырланудыц экономикалыкжене елеумегпк жагдайлардан туындауы табиги киындыктудырады,ез бетшше агылып кешш келушшер каланыц инфракурылымынажуктемеш кебейтед1жене, демек, халыктын турмыс децгетн темендетед1.Kemi-кон меселеа нысаналы, кешенда жене тшмда мемлекетпк демографиялык(сонын imiHcae миграциялык) саясат пен THicTi курылымдык женеешрлгк багдарламаларды ез1рлеп, icKe асыру кажетппн тугызады.1992—1994 жылдары ен1м ендару, жумыс жасау жене кызмет керсетукелемппц курт кыскаруы, елбетте, елеуметпк саланыц жай-куй1н сипаттайтынкерсеткпптердщ децгешнё raiciHme ыкпал erri.0рш1ген инфляция халыктын жинаган корын кунсыз erri. Баганыырыктандыру тауар-акша катынастарын тендесйрш, жандандыруга мум-KiHjUK бергешмен, халык табысынын есу1мен салыстырганда бага ecyiHiHеселене озуын тугызды. Халыктын накты табысы курт темендедь 1990 жылменсалыстырганда 1994 жылы накты орташа айлык жалакы 53,9%-га, ентеменп жалакы 87,6%-га, орташа зейнетакы 36,6%-га кыскарды.1993 жылы индекстеу аркылы зейнетакы мелшершщ кулдырауын тежеушаралары жузеге асырылды. Алайда 1994 жылы мемлекетпк бюджеттщMyMKinaiKTepi ете шектеуш болды. Елдщ бюджет жуйеа ic жузшдеe 3repicci3 калды жене жана талапка сай келмед1. Мемлекетт1к бюджетабурынгыдан Ke6ipeK белуге тырыскан ерекет бюджеттщ тапшылыгынулгайтты, мунын e3i инфляцияны одан epi ecipin, халыктын накты табысынтемендета.Жалакы мен зейнетакыньщ накты мелшер1н1нтемендеу1 тутыну нарытысыйымдылыгынын азаюына memymi ыкпал erri. Бул экономиканыннакты секторы салаларында ешм енд1рудоц, жумыс жасау, кызмет керсетудщдамуына кедерп KeTipeTiH косымша фактор болды.Азык-тул!кп тутыну нан ешмдерш коспаганда барлык керсеткштербойынша кыскарды. Жугымды тамакешмдерш тутынушылар азайып кета.Халыктын тамак мез1р1нде жогары белокты тагамнын улес! темендеп, крахмалкурамды тагамнын улеа артты.211

Мемлекетпк бюджеттщ элеуметпк салага арналган шыгысы Kipic Tyci-MiHiH азаюы (1990 жылгы денгешнщ 40%-ына) ёСебшен де, осы шыгысулёеШц кыскаруы салдарынан да темендедг Егер 1990 жылы мемлекетпкбюджетте денсаулык сактауга арналган шыгыстын улеа Ж 10-нщ 4%-ынкураган болса, онда 1994 жылы ол 2%-га дейш кулдырады. Бййм беругеарналган шыгыстын кыскаруы осыган уксас: 1990 жылы Ж 10-нщ 5,7%-ына, 1994 жылы 3,2%-га кыскарды. Б ш м беру мен денсаулык сактаудыкаржыландырудын темендеу1халыктын денсаулыгына жэне бш м денгейшеTepic ыкпал етп.У к1метпн зейнетакынын накты молшершщ кулдырауын бэсендетуж еш ндеп шаралары экономикалык дагдарыстын терендеу1жэне элеуметпксаланы нарыктык катынастар шецберше курт Kouiipyfli талап еткенхалыкаралык институтгардын шепнмдерш орындау кажетпп салдарынанжетюшкЩ дэрежеде тшмд1болмады. Онын устше мемлекетпк бюджетTyciMi денгешнщ темендеу1 жагдайында улттык армияны куру, шекарамен кедендгк аумакты коркейту, дипломатиялык корпусты жасактау кажетттн е байланысты элеуметпк керсетюштер бойынша каржыландыруайтарлыктай кыскарды.Элеуметпк саланы мемлекетпк каржыландырудын молшер1 мен халыккатепн кызмет керсетудщ кепиодкп келема арасындагы TenrepiMодщк1992—1999 жылдар кезешндеп элеуметпк мэселелерд1 мемлекетпкреттеудщ туб1рл1 проблемасы болды. Бул проблема одан кешнп жылдардада орын ал ып кедщ.Мемлекеттщ эдеуметпк м1ндеттемелершщ непзп келемшщ ещршк(облыстык, калалык) денгейде барган сайын кебгрек шогырлануы элеуметпксала дамуынын Heri3ri ерекшелш болды. Элеуметпк салага жумсалатынбюджетпк ш ыгыс улесшщ ocyi кезшде кем каржыландыру удайыарта туеп, ойткещ жергщк-и бюджеттердщ шыгыс б е л т н щ кебеюшщорны Kipic бедщ нщ кебеклмен толтырылмады. 1с жузщде жершшсп бюджеттершыгысынын денгеш нактыланбады.Мемлекеттщ мiндeттeмeлepi мен оларды каржымен камтамасыз етуарасындагы тецгер1мсюдш не тепн кызмет керсетудщ келем1мен ттэбесшкайта карау (кыскарту) аркылы, не колда бар каражатты пайдаланудын miMдшщнарттыру аркылы icKe асатыны белгш. Элеуметпк саладагы мемлекетпкмщдетгемелердо кайта карау халык табысынын ecyi осы косымшажуктемелерге тетеп бара алатын колайлы экономикалык жагдайда ганамумюн болатын едь1996 жылы Казакстанда экономикалык дагдарыс жагдайында елеуметпк реформалар басталды. Республикада елеуметпк саланы реформалаудынтубегеШй eflicTepi (жекешеленд)ру жене зейнетакы реформасы бойынша)колданылды. Жеке менппк секторынын жумыс icTeyiHe катыстыкукыктык жене нормалык ез^рлеменЩ жетюпеуК оны колдау мен тексеруTeTiKTepiHiH карастырылмауы елеуметпк саланы коммерцияландыругаалып келдк Денсаулык сактау мен бш м беру салаларынын кызметш пайдаланугаK ip ic i K y H K o p ic минимумынан темен адамдардын колы жётпед1'.Дагдарыс кезшде бул eKi саланын елеуметпк шыгынын жабуга белшгенбюджет каржысы туракты кыскартылып отырды.212

Азаматтардын накты табысы курт кыскарды. 1991 жылмен салыстырганда1999 жылы ол шамамен 10%-ды курады (мысал ушш —Молдавияда,Украинада, Эз1рбайжанда —25%, Ресейде —50%).Орташа жалакы жумыс кушшщ удайы толыктырылып отыру ын камтамасызете алмады. Республиканын жумыс ютейтш халкынын enayip белшкедейлердщ катарына косылды. Мэселен, 1999 жылы ет жэне ет ешмдерш,сут жэне сут ешмдерш тутыну 1991 жылгы сураныстын жартысын ганакурады. Карапайым халыктын д е т ic ЖYзiндe езшщ барлык табысын тамаккажумсауга мэжбур болды. Халыктын уштен 6ipi кункерю минимумыныншегшен сырткары калган болып шыкты.Сонымен, нарыктык реформалардын алгашкы кезещнде тургындардынeMip суру денгеш курт нашарлады. Экономикалык дагдарыстын эсершенуюметтщ зейнетакынын келемш улгайтуга арналган шаралары айтарлыктайнэтижеге жетюзбедь Улттык армия куру, шекараны бейтужэне кедендж бакылау орнату, елдщ дипломатиялык корпусын куру жагдайындауюметтщ элеуметтж саланы каржыландыруы кыскартыла тусп.1992—1999 жылдар бойына елдеп жумыссыздык 1994 жылга дейш 2—4%-га кетерЬш, одан epi 1995 жылдан жумыссыздар саны ерекше куртe c ii. Олардын кеп белпт жу мыссы зды к бойынша жердемакы алмады, ейткешжумыссыздардын непзп букарасы ттркелмедь Бул катардагылардын40%-ы —ауыл тургындары, мунын 63i елеуметтж жагдайдын шиелешсушетым катты эсер етп, ейткеш республика калаларынын елеуметтж женеэкономикалык жуктемеа артты, мунда жумыссыздардын кеп белш ауылданкелепндер еда. Негурлым eTKip проблемалар Шыгыс Казакстан, Павлодар,Солтуспк Кдзакстан, Онтустж Казакстан облыстары сиякты облыстардатуындады. Жумыссыздар санынын экономикага тжелей атсалысыпжурген халыкка катынасы бойынша жумыссыздыктын ен жогары денreHnepiМангыстау, Солтуспк Казакстан, Онтуспк Казакстан облыстарындаKepiHic тапты.Сонымен 6ipre баганы ырьжтандыру мен инфляция жагдайында халыктабысыныц денгеш темендед1—накты жалакы кулдырады, елеуметпккамсыздандыру жуйеа дагдарыска ушырады. 1996 жылга карай жарналарзейнетакы телемдер1н телеудщ б!рден-б1р Ke3i болып калатындай епл1пзейнетакы телемдер1 республикалык бюджеттен шыгарылды. Жарналарденгейшш темендеуше, демографиялык факторлардын салдарынан зейнеткерлерсанынын кебеюше байланысты жагдай шиелешсе тусп. Зейнетакымен жердемакы мелшер1, ен темен децгейдеп жалакы K y H K e p ic минимумынкамтамасыз етпеда.Жалпы алганда 1990—1995 жылдардагы дагдарысты жагдай елеуметтжсаланыц жай-куйш курт нашарлатты. Денсаулык сактау мен бш м берущбюджеттен каржыландыру кыскартылды. 1996 жылга карай бш м беругежумсалатын мемлекетпк шыгыстын улес1 Ж Ю -HiH 3,3%-ын курады, сейпп1993 жылмен салыстырганда 2 есе кыскарды. 1997 жылга карай денсаулыксактауга жумсалган шыгын ЖЮ-юц 2,5%-ын курады. Элеуметок салалардынжеткшкп каржыландырылмауы бшм беру мен денсаулык сактаудыцматериалдык-техникалык базасын курт еларетп, медициналык жене педагогикалыккызмет керсетуда нашарлатты, мунын e3i бш кп кадрларды цбаска салаларга агылуына, халыктын балаларын мектеп жасына дейшг1213

мекемелерге беруге, коммуналдык кызмет керсетуге жумсайтын шыгыныньщб1рнеше есе кебеюше байланысты бодцы.Жогары бш м беру жуйеандеп коммерцияландыру жогары оку орындарыныцбш м алу багасын кымбаттатты жене бш м беру мен мамандардаярлаудын сапасын темендетп. 1999 жылгы Б ш м беру туралы жана Занмектеп жасына дейш п б ш м алудын мемлекетпк кепщшктерш бермед1,сондай-ак табысы темен денгейдеп халык yniiH бастауыш кесш тж женежогары 6LniM алуга кешдщк беретш тетжтерд1 камтамасыз етпедьУдайы кем каржыландыру жагдайында орта жене жогары оку орындарындаокитындарды те пн непзде кабылдау жылдан-жылга кыскартылабердй Студенттер yuiiH мемлекетпк несие беру TeTiri пысыкталмаган едьМунын 6epi жастар ymiH бш м алудын Казакстан Республикасындагы жастарсаясаты туралы Занда (1999 жыл) баяндалган мемлекетпк кешлджтерд1ic жузшде камтамасыз етпедьКедейлж проблемасын шешу экономикалык есудщ турактылыгынакелш саяды. Алайда экономикалык есу халыктьщ елеуметпк осал жжтеpiHiH,жумыссыздар, картгар, кеп балалы отбасылар, жастар б ел тн щ барлыкпроблемаларын шешу денгейше кетерше алмай жатты.Ж ана формалар, едютер, кезкарастар керек болды, ейткеш Батыстаколданылатын елеуметпк багдарланушылык немесе елеуметпк инжинирингпринцип! Казакстан ушш жагымсыз принцип болып шыкты. Ол когамныцазгана тобыныц баюына жене калыптасуына «жумыс ютеш». Алолар —халыктьщ 10%-ынан да кем ець «Казакстан РеспубликасындагыЕцбек туралы» жана Зан (01.01.2000 жыл) жедел турде icKe косылды, олкенес заманында колданыста болган Енбек туралы зандар Кодексш (ЕтЗК)ауыстырцы. Кызметкерлер мен жумыс берушшер арасында жеке шарт жасасудьщм1ндеттшп туралы талаптар, кесшодактардын ерекше мертебесшныгайтатын нормалардыц Kepceiinyi жана заннын айрыкша баптары болыптабылады. Сондай-ак нарык жагдайында жумыс ютемейтш нормалар,енбек eiimiH куаттайтын кужаттар репндег1 енбек К1тапшалары болуынынм1ндетт1л 1г1зацнан алынып тасталды.Казакстанда 2000 жылы жалгаскан экономикалык есу халыктьщ нактытабысыныц есу1мен кабат журд], ол 1999 жылгы денгеймен салыстырганда6,4%-га артты. Атаулы акшалай табыстын едеу!р дережеде ecyi багалаубойынша 20,5%-га кебейдь Атаулы жалакыныц 19,7%-га ecyi (ол табыстыцкурылымында 7 1%-ды курайды) акшалай табыстын айтарлыктай дережедеесуше ыкпал етп, тагайындалган зейнетакынын орташа мелшepi 3,5%-га, жердемакыныц орташа мелшеш 5,8%-га KeTepiaai. Халыктын елаукатыныцecyi жекебастын тутынуына жумсалатын шыгынды арттырдыжене халыктьщ екшпп денгейдеп банктердеп жинак акшасын кебейтт1,ол 6ip жылда шартты кёрсетюш бойынша —66%-га жене накты кёрсетюШбойынша —45%-га кебейд1, сейнп 2001 жылдын 1желтоксанында 1миллиардАКШ долларына жето.Халыктын накты акшалай табысынын он cepniHi KyHKepic минимумынынecyiMeH салыстырганда есу сипатын сактады, 2000 жылгы карашадажан басына шаккандагы акшалай табыс KyHKepic минимумынан 6,2%-га артты. Экономиканын накты секторында жекелеген салалар бойыншаennipic пен жалакынын есушщ аракатынасы ер турл1болды. бнеркестте214

eaaipicriH накты ecyi 114,6%-ды курады, шартты жалакынын ecyi —122,7%,накты жалакынын ecyi —108,1% болды, ягни тугае алгандагы аракатынастынон eKeHiH, жумыс кушш жумсалатын шыгын бойынша бесекелесукабшегп сакталып отырганын ангартты. Ауыл шаруашылыгында ешм ендару1999 жылгы денгейшн %,7%-ын курады, шартты жалакынын ecyi —115,8%-ды, накты жалакынын ecyi —102,0%-ды, ягни аракатынастын Tepic eKeHiHкерсетп.Акшалай табыстын курылымында елеул1 e 3repic байкалмады. 2000жылы акшалай табыстын непзп K63i бурынгысынша жалакы болып калды(71%), елеуметтж трансферттер 12%-ды курады, сатудан тускен табыс —11%, калган кездер —6%. 1999 жылгы халык санагынын нетижелер1 бойыншажумыс ютейтш халыкка улкен масылдьжжуктеме сакталып келедц.Тургын халыктын 47,7%-ы ездершщ жекелеген тулгалардын асырауыаркасында кунелтетенш, халыктын 20,3%-ы непзшен кункерютщ Heri3riK 6 3 i елеуметпк трансферттер екенш керсетп.вшрлер белшнде, сондай-ак калалар мен ауылдык жерлерде халыктынжан басына шаккандагы акшалай табыста елеул1уйлеамаздж (2—3 есе)сакталды. Жалакы децгешнде калыптаскан елеутн салалык уйлес1мс1зджтерe3repicci3 кушнде калды. 2000 жылы кен ещцрунп салаларда, каржылыккызметте, кызметтер керсетудш жекелеген салаларында жалакытуракты турде жогары каркынмен есте. Жалакынын ecyi барлык салалардаKepiHic тапты, 6ipaK онын каркынындагы еркелкш к салалар арасындагыалшактыкты улгайта тусте. Бюджеттж салалар мен ауыл шаруашылыгындажалакы республика бойынша орта кёрсетюштщ 30—60%-ынан жогарыкетершмеда. Каржы секторындагы ен жогары жалакы мен ауыл шаруашылыгындагыен темен жалакынын арасындагы алшактьж 8—10 eceHi курады.2000 жылдын 1 кантарынан бастап Казакстан Республикасынын «Кун-Kepic минимумы туралы» Заны колданыека енпз1лд1, ол елеуметтж кемеккерсетудш жана жуйесш енпзу ушш заннамалык непз болды. Енбек женехалыкты елеуметпк коргау министрлш токсан сайын кункерю минимумынанпайызы тур1нде белгшеп отыратын кедейлж шеп атаулы елеуметпккемек керсетудш критерий! болып табылды. Шындыгында, ол ёкшшщГкжолмен айкындалды жене мемлекеттщ экономикалык мумкшджтершетеуелд1 етщш. Теменп кедейлж денгей! 2000 жылы тургын халыктын 36—38%-ы шепнде сакталды.Халыктын елеуметпк топтары арасында табысты бвлicyдe айтарлыктайтещйздж сакталды. Акшалай табыстын мелшер1 бойынша отбасыларышаруашылыгын топтастырганда 60%-дан астамынын табысы айына 3000тенгеден кем екенш керсетп. Ен бай азаматтардын 10%-ынын акшалайтабысынынденгей1мененкедей азаматтардын 10%-ынын акшалай табысыденге^ндеп алшактык 11 есеге (Дж коэффициенте) жетте.Халыктын акша жумсауы (шыгысы) тым бей-берекет куйш сактады,мунын e3i табыстын темен денгейше байланысты туындады. Барлык шыгыстын86%-ын кункерю шыгысы курайды, онын 50%-ы азык-тул!к тауарларынажумсалады. Коммуналдьж кызметтер керсетуге жене тургынуйш устауга телемакы тутыну шыгысында туракты турде жогары улес алады(25—35%).Нарыкка карай жылжудын e3repicTiK ypflici непзшен осындай квр-215

сетааштермен аякталды. Салыстырмалы нускада —бул баска посткецестакмемлекеттердегщен rep i Teyip керсетюштер саналды.2000 жылы Еуропалык Одак Казакстанды нарыктык экономикалы едеп таныды. Шынында да, республиканын жеке менппк секторында 100мыннан астам кесшорын жумыс ютедд, мунын o3i олардьщ жалпы санынын80%-ын курады. Олар Казакстанда шыгарылатын букш еш мнщ 83%-ыненд1рд1, жеке менппк секторында жумыс ютейтш халыктын 3/4-шен астамыжумыспен камтылды. 1999—2000 жылдары жэне 2001 жылдын 6ipiHiuiтоксанында ел дамудын азды-кепта туракты epiciHe шыкты. ЖЮ -нщ, алтын-валютасактык корынын келем1улгайды, телем тенгер1м1шн он айырмасынакол жетюзщщ, мемлекетпк бюджет icipici есп, отандык тауар енд1-руш!лерд1 колдау саясатында нэтижелер KepiHic тапты.Мемлекетте корланудын менппкта кездершщ ecyi байкалды, нетижеанде Улттык кор мен Даму банкш жасактау м ум кш д т пайда болды.Олар, мэселе дурыс койылганда, елемдж немесе ещ рлж дагдарыстардынКазакстан ymiH ыктимал Tepic салдарларын елеуш дэрежеде тенеснруге,ез каражатын отандык кэсшорындарды, ecipece инфракурылымдык сипаттагыкэсшорындарды жацгыртуга кеб1рек жумсауга мумкшдж бередьIinKi экономиканын жумыс icreyiHiH талап еталетан режимш жасактауга,элемдж экономикада халыкаралык каржы-экономикалык институттарыменкатынастарды кенейтуге мумкшдж беретш нормативтж-зацнамалыкбаза, нарыктык институттар (кемш ш ктер1мен олкылыктары болса да)курылды. Енбек нарыты, элеуметпк коргау жуйес! 6ipTe-6ipTe калыптасабастады, халык турмысыныц децгеш мен сапасын арттыру, кедейлжп ецсерушаралары ез1рлещц. Алайда кедейлер саны жалпы алганда —сонгыкенестж кезенмен косып есептегенде жиырма жыл дерлж узакка созылганэкономикалык жэне елеуметтж сшкшштер салдарынан 2000 жылга карайхалыктын 40%-ын, калт-култ етш кунелтушшердщ саны да сондай, жеткшктадэрежедеп аукаттылар —10—12%, ете байлар —8—10%-ын курады.1999 жылы ен кеп камсыздандырылган азаматтардын 10%-ынын табысымен ен аз камсыздандырылган азаматтардын 10%-ынын табысы арасындагыайырма калалык жерлерде Юеседен 15 есеге дейш, ауылдык жерлерде—20 есеге жуык болды жэне халыктын осы керсеткш бойынша одан epiжжтелу ypflici ангарылды.Шаруашылык прогрестщ шетелдж экономикалык мектептер! жасаганулплер1 Казакстан когамынын дш н , онын тарихи ерекшелжтерш, бш м -дш к-зияткерлж дедоейщ ескермед1жэне ел дамуынын шындыгына баламалыбола алмады. Олардын 6epi, шын менщце, тек ырыктандыру багытыретанде гана каралган жэне сандык керсетааштер мен параметрлердщнемесе экономиканын дамуы индикаторларынын белгш 6ip жиынын сактаугашогырландырылган экономикалык саясаттагы калыптасып койганкигаштыкты ушыктырды. Бул параметрлерд1 сактау езшшв 6ip дэршкеайналды. Мысалы, инфляция децгейш ХВК-нын (Халыкаралык валютакоры) берген кенеа бойынша барынша темен денгейге д ей т темендетугетырысу осыган делел бола алады. BipaK, реформалардын нетижёлёр] керсеткендей,осы саясаттын шыгыны тым жогары, ecipece елеуметпк тургыдажогары болып шыкты.216

Калыптасу успндеп нарыктык. экономика шенбер1нде мемлекеттщрелЦ a cip ece посткенестж республикаларда, сонын 1Ш1нде Казакстанда,экономиканын толымды жумыс icTeyi ахуалын калыптастыру ушш жет-KuiiKci3 едь Мемлекеттщ катысуы барынша азайтыл у га Tnic деген тусшжбупнп куннщ шындыгына да, кептеген шетелдж зерттеулерге де сай келмедц.Мемлекеттщ ыклалы тураксыз елшз экономика жагдайында негурлымелеул1болуга тик жене онын меш ен алдымен езгер1стердщ сапасынайкындайтын нарыктык инфракурылым институттарын жасауда болугатипе. Бул орайда есу стратегиясы мен институттык даму катарлас жолдармен,кешендо турде багытгалады.Мемлекетпн реттеушшк рел1 аясында ел экономкасынын алдындамынадай мшдеттер тур:• 1шю суранысты кенейту. (1шю нарыктын б1зде тым тар екеш мел1м.Ол кептеген бщиргстердш. дамуын ынталандырмайды. Халыктын телемкабшет! бар суранысын кушейте, экономиканын монетарлану дережесшарттыра отырып, imKi нарык сыйымдыл ыгы есушщ он cepniHiHe кол жетгазукажет);• Инвестицияньщ ecyi. (Ka3ip елде комакты корланым бар. Оны, Tiкелейшетелдж инвестиция сиякты, экономиканы технологиялык жангыртугабагытгау кажет. Курылымдьж жене технологиялык салаларда арттакалу шылык нарыктык реформалардыц кажеттер1мен карама-кайш ы-лыккатуседь Тек базалыксалалардын гана емес, сонымен 6ipre онын терюндессабактас салалардын да бесекелесуге кабшеттшгш кетере алатыненеркесштщ жана салалары, техникалыканклавтар, гылыми кластерлерпайда болуга тшс. Казакстанда сатыластык тургыдан да, денге йлестж тургыданда ыкпалдаспаган компанияларды отандык индустрияны технологиялыкжангыртудьщ непздер1реттнде калыптастыру ушш мумкшдж бар);• Экономиканы нарыктык уйымдастыру аясында индустрияльжженепостиндустриялыктехнологияларды игеру, бизнес пен билжтщ елеуметт1кжауапкершинл менеджмент уш ш uieinyiui манызга ие болады. Ягниелде калыптаскан жагдайда елеуметпк факторлар мен зияткерлж ресурс(адами ресурс), онын устше мемлекеттж денгейде елкурылысыныц Heri3iболарлык ул rici дережесше кетершген осы керсеткштер онын экономикалыкжене элеуметтж-саяси кеш сттнде карышты, орныкты дамудынынталандыргышы бола алады. ©зге формалардын 6ep i посткенестж республикаларушш, онын iu iiiu e Казакстан ушш де колайсыз болды женешаруашылыккатынастарда Kepi кетуге epi когамнын куши тураксыздануынажэрдемдесп. Демек, icKe косылган нарыктык тетжп елеуметтжкайта багдарлау —адамды дамытуга куш салуды ал га тартты. Шын менщде,бул —еркениеттщ дамуында жана белеске —жана когамдык курылыстыкуруга багытталу.Кенестж экономика гылымында Ka3ipri шаруашылык тетж езшщ табигатыбойынша халыктын ел-аукатынын есуiне жене жан-жакты дамуынабагдарланган деген T y ciH iK узак уакыт бойына устем болды. Элеуметпксаладагы кемшшктер оган кешл белшбеушен, мемлекеттж жоспарлармен багдарламалардьщелеуметке нашар багдарлануынан, жергшкп жерлердешаруашылыктын жаман журпзшушен, жогарыдагылардын баскарудагыкателжтершен деп туашйриш. Мундай кезкарас, шын меншде,217

шаруашылык тетш улпсш щ баламалылыгы проблемасын, социалистжецщрю максаттары дегеэдц мулде женшдетте жене елеуметтек м1ндеттердшжаксаруын тек жоспарлауда KepiHic табуына, ягни ep6ip отбасынын елаукатына,ep6ip адамнын дамуы ушш типзер ecepi шамал ы билжтщ субъекщвй-уйымдаккызметше сайды. Катан тарифтж жуйе жеке бастын тутынуымен экономикадагы жалпы нетижелердщ арасындагы байланыстыузд1, Heri3ri экономикалык заннын жузеге асырылу тесин ретенде кершбедц:Шаруашылык-баскару твдетгерщщ партиялык-саяси басшылыктынколына шогырландырылуы, ic жуз1нде халыктан аулактатылган екшджтежене аткарушы мемлекеттек билж органдарынын кызметш ресмиленшрусоциалистж улбДнЩ йЩздерще нуксан келтердьЭлбетте, Казакстаннын кеш бастаушысынын алдында —жана улгшепелкурылысында елеуметпк багытталуды кушейту жолындагы кедергшершжою, ягни калыптасып улпрген шаруашылык тетекте кайта куруды журпзумшдете турды. Бул тетек 90-жылдардын аягында жене 2000 жылдардынбасында жекелеген топтар мен еулеттердш жымкыруы мен баюынын ертурл1формаларына багытталган болатын.Шаруашылык тетжтщ елеуметтек нетижелшп онын тек меншж субъектшершшмудделерш icKe асыруды нысанага алуымен, экономикалыктшйддактщ уздаййз артуын камтамасыз етуге, тутыну уппн бесекелесугежарамды ешмдердо жасауга, оны осы ешмдердь тауарларды, керСетелетенкызметтерд1алу уйин накты мумкшджтермен камтамасыз етуге кабшетшшшмёНгана аныкталмайды. Турл1 когамдык жуйелердщ карышты козгалысындаелеуметпк максатгарга багдарланбаган елдекайда жогары экономикалыкттм д ш к меншж иeлepiнe кызганышты материалдык жагдайдыкамтамасыз ететен жене игМктердз еншрушшердщтелем телеуге мулдеканагаттангысыз кабшеттелШНе екеп согатын жагдай калыптасуы мумкш.Демек, енд1ргстж катынастардын, ен алдымен нарыктык катынастардынкез келген сипатында стандарттар кажет.Шаруашылык тете к ке койылатын елеуметпк жене экономикалык талаптардынбipлiri олардын арасында уйлесшШз|цктШ болатынын жоккашыгармайды. Экономикалык кврееткаштердщ жаксартылуы мемлекетпкелеуметтж стандарттар сакталмаган немесе болмаган кезде Ka3ip жалданбалыжумыс куип болып табылатын енбекшшердш материалдык жене моральдыккукьжтарынын KeMeiTmyi болып шыгуы мумкш. Материалдыккукьжтарга енбекке акы телеу, жумыс ушш лайыкты жагдай жасау, гылыми-техникалыкпрогреете енпзу, елеуметтек инфракурылымды жаксартужатады. Моральдык кукыктарга материалдык кукьжтарга ыкпал ету мум-Kinairi, адамнын шыгармашылык кызмете, ягни адам факторын жандандыружатады. Казакстан когамынын елеуметпк орныктылыгын сактау женеорта мерздмдц келешекте нарыктык экономиканын елеуметтек орныктылыгынныгайту ушш елеуметтж саралаудын керегар улпеш байыпты icKeасыру, оны негурлым жогары елеуметпк стандарттарга 6ipTe-6ipre турленд|рукажет, мунын ез? республиканын ел емнщ бесекеге барынша кабшеттежене дамыган 50 елшщ, сонан сон 10—30 елшщ катарына ену! мждетеншешуге мумкшдж бередьБуган «Элеуметтж экономика* сай келед!, онын улпеш Н. Назарбаевайкындады жене карышты каркынмен icKe асырыла басталды. Ол адам ка-218

питалына жэне экономиканы ертараптандыруга инвестиция салуга непзделгенкогамдык-мемлекетпк курылыстын жана, курделц курамдас формасыболып табылады.Алайда улпш сапалы турде енпзу, бгршшщен, «Элеуметпк экономика»тужырымдамасын жасауды талап етед!, бул y m iH елеуметпк-саясигылымньщ дербес теориясынын да, етпел1экономика теориясынын да неri^iбола алатын 1ргел1 зерттеулер журпзу керек, мундай зерттеулер халыктынтурмыс сапасын артыруга умтылган елдерде талап етшедьАса манызды мемлекетпк багдарламалардыц тецгер1мдшп ymiHищщкативтж жоспарлау саясатына, алайда бупнп танда колданылып жургендепденrepi негурлым терен де кенейттлген нускадагы саясатка жупнугеболады.Эз1рлеменщ ep6ip цикл! ymiH эдюнамалык куралдардыц б ел гш 6ipжиыны кажет. Алгашкы кезендерде, б1здщше, сценарийлж тесшдер менталдаудын баска да бейреамдц, тапкырлык эдастерш, сондай-ак факторлыксараптаманынстатистикалыкдеректерш пайдалану керек. Макроэкономикалыкболжау кезенде нак Казакстанга тен экономикалык зандылыктаргабетмделген сандык едгстерге баса назар аударылады.Мынадай непзп айкындамаларды шешу кезвде б1рыцгай 6ip денге йлйкезкарастардын, тесщцердщ, куралдардын жиынтыгы елеуметпк экономиканынерекш елт екенш ескеру кажет, олар:• мемлекетпк бюджетп ез1рлеу;• максатты гылыми-техникалык багдарламаларды ез1рлеу;• акша-несие саясатыныц параметрлерш айкындау;• макроэкономикалык керсетюштерд1болжаудын жене экономикасекторларын дамытудын ynruiepi мен сценарийлж нускаларын ез^рлеу.«Элеуметпк экономика» тужырымдамасын жасау шаруашылыктыжурпзуге жэне оны баскаруга тексеру журпзуге кемектесед1, проблемалардытерешрек суреттейда, колда бар елеуеттерд1аныктайды, сондай-акмемлекетпк реттеу мен бакылаудын ыкпал етудщ нарыктык тепктер1менбайланысын орнатады.Мундай мониторингпн мултжйздш мен растыгы экономикалык урдютерденгейшщ жай-куйше, олардын сапасына, мерзгмше, турактандырушытетжтерд! енпзу кажегпгше т.б. дер кез1нде назар аудартады.Элеуметпк-саяси гылым, б1здщше, нарыктык катынастарды айкындайтынтек он ережелерден repi идеологиямен межеленген улпге сейкесоларды жангыртатын нормативлк ережелерден калыптасады. Элеуметтжэкономикалыкжуйелердщ жумыс icTeyi мен кайта курылуынын зандылыктарын1ргел1, жалпы теориялык зерттеулер каз!р экономикалык есу,елеуметпк ел-аукат, саяси жене дшдж езгерулер, рухани-тарихи даралык,арасындагы аракатынасты сараптауга непзделе отырып, еркениеттщгылыми кеш сттнде жана шепке шыкты жене оны жетшдгруге косылганлайыкты улеске айналды. Казакстандык жолдын теж!рибес1 елеуметтжгылым мен етпел* экономиканын теорияларын калыптастыруда оны корытындылау,сыныптау, теппштеу, синтез бен симбиоз формулаларын шыгару,колданбалылык пен эмпирикалыктын езара байланысы, елеуметпкталдау едюнамаларын жасау —жобалык, аудандык, ещрлж, елд!к т.б. талдаужагдайында 1ргел1теориялар болуы мумкш. BipaK кедейлер мен бай-219

лардьщ 10%-ы арасындагы айырмашылыктардын есепт1к керсетюштер1болуы тшс, олардын ipiKTeyi аумак бойынша, KocinTepiHin тегше карай,кай элеуметпк жжке жататынына карай журпзьледь Сол кезде негурлымжетщщршген котам орнатып, табыстьщ айырмасын тенеепру барысын баскаругаболады. Табыс темен жене айырма кеп жерлерде —шагын женеорта бизнеске елеуметпк женшйктер беру немесе, мысалы, мемлекетпкжолмен курылатын кэсшорындардын т.б. дамуы н кушейту керек.Элеуметпк саралану —бул кептеген елдерге тен езекп меселе. ОныАмерика да, Еуропа да, Жапония да шеше алмайды. «Меселен, 1950 жылдан1992 жылга дейшп кезенде елемдж табыс 4 триллион АКДИ долларынан23 триллион АКДИ долларына дейш ecri, ал халыктын жан басынашакканда уш еседен астамга кебейдь Алайда дамушы елдерде туратынелемдж халык eciMiHiH терттен ушше элемдж табыстьщ тек 16%-ы ганатиесш, ал нагыз байлардын 20%-ына элемдж табыстьщ 85%-ы тиесш болды».22Элбетте, когамньщ барлык топтарында табысты б1рдей ету —мумюнемес. Эйтсе де дамыган елдердщ уюметтер1инфляциялык урдютердц кадагалауданrepi кедейлер мен байлардын табысы арасындагы алшактыккаден коюды жене оны кыскартуды, бул урдгстерд1мемлекетпк тепктерменреттеуд1 басты меселе деп есептейдь Бул тетжтер ер елде ер турлк Б1зд1нелде ол мулде ез1рленген жок, ал елеуметпк экономика улпсшщ гылымитеориясын жасамайынша, ол е з1рленбейд1, мундай жагдайда кател1ктерболуы мумкш кател1ктерден елдекайда кеп болмак. 0M ip шындыгы осыганкез жетк1з1п отыр.5. КАЗАКСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ Э Л ЕМ Н Щ НЕГУРЛЫ МДАМЫГАН Ж Э Н Е БЭСЕКЕГЕ КАБ1ЛЕТТ1 ЕЛУ ЕЛ1НЩКАТАРЫНА К1РУ ЖОЛЫ НДАПрезидент Н.Э. Назарбаев «Казакстан ез дамуындагы жана cepnuiicжасау карсанында» атты халыкка Жолдауында (2006 жыл) республиканындуние жузш щ негурлым дамыган жене бесекеге кабйпегп 50 елшщкатарына Kipyi стратегиясын усынды. Бул жешнде п трсай ы ска катысушылардынKe6ici елеуметпк-экономикалык дамыган жене бесекеге Ka6iлетпел деген угымдарды уксас угымдар, сонымен 6ipre олардын еркайсысыдербес экономикалык категория epi олардын багалаулары мен индекстер1ер турл1деген аныктама беред!.Президент стратегиялык багдарламада (2006) дербес ею мшдегп:таяудагы 10 жылда, б1ршшщен, елеуметок дамыган 50 елдщ катарынаKipy жене, екшшщен, дуние жузщщ бесекеге кабшетп 50 елщщ катарынаKipy мшдеттерш койды.Элеуметпк-экономикалык дамыган жене бесекеге кабшетп елдердщорнын аныктау ушш агурда багалаулар мен индекстер пайдаланылады. Алгашкынынелшемдер1 Ж 10 керсетюштерше непзделеда. Бул еддердщ жылсайынгы рейтинпн статистикалык деректер непз^нде халыкаралык уйымдар(БУУ, ЕКБ1 У, ХВК. ХДЖБ т.б.) айкындайды. Бул орайда 180 ел зерттеуобъектшер! болып табылады, олардын щсщде 40-тан астам ел жанаелеуметпк дамыган елге жатады.220

Елда халыктын жан басына шагып есептегендеп Ж10 керсетюштер1бойынша багалау дурыс па? Эдетте онын 75—80%-ын букш халыктынтурмыс децгетн сипаттайтын материалдык игшктер курайды: оган алуанTypni тутыну тауарлары гана емес, сонымен 6ipre денсаулык сактау, тургынуй курылысы мен елеуметпк курылыска салынган инвестиция жатады.Сондыктан ол елдщ жалпы жай-куйш TyciHy ушш ж еткш ки дэрежедеедал керсетк1ш болып табылады: мунда халыктын жан басына шаккандагыШ 6 кеп болса, онда турмыс денгеШ де жогары деген сез.Ж10 улттык шоттар ЖYЙeciнiн непзп керсеткш терш щ 6ipi болыптабылады жене елдщ экономикалык б1рл1ктершщ, резиденттер1мен бейрезидентгершщenaipicTiK кызметшщ материалдык ещцрюте де, материалдыкемес кызметтер керсету саласында да акыргы нетижеа болып табылацы.Ол сондай-ак халыкаралык салгастыру кезшде когамдык енбек ешмдшшнбагалау жене экономикалык ттмдш ктш , баска да кейб1р индекстершшыгару ушш пайдаланылады.2005 жылы Казакстан Республикасынын Статистика жешндеп агент-TiriHiH деректер1 бойынша Казакстанда халыктын жан басына шаккандаЖ10 шамасы 3700,9 АКШ долларын курады жене 2000 жылмен салыстырганда(1229 АКШ доллары) 3 еседен астамга кебейдь ПрезидентН.Э. Назарбаев JI.H. Гумилев атындагы Еуразия Улттык университетендеокыган езшш дергсшде (2006 жылгы 27 мамыр) елемнщ негурлым дамыганжене бесекеге кабшетп 50 елшщ катарына Kipy ушш бул керсеткйп ен аздегенде 5500 —6000 АКШ долларды курауга тшс дегенш айтты.Егер Ж10 ecyiHiH Ka3ipri каркынын басшылыкка алатын болсак, ондабул ел ушш ебден орындауга болатын мшдет. Бедедщ Economist журналы«Элем 2006 жылы» деген арнаулы шыгарылымында жекелеген мемлекеттердщэкономикалык дамуынын агымдагы жылга арналган болжамыныцдеректерш жариялады. Бул болжамга Казакстанда к!рд1. Басылым сарапшыларыныналдын ала болжауында б1здщ ел экономикалык даму каркьшыбойынша (8,9%), Азиянын барлык мемлекеттер! арасында кеш бастаушыгаайналады. Ж10 келем164 миллиард АКШ долларына жету1 мумкш,сатып алу кабшетшщ барабарлыгы бойынша —138 миллиард доллар, халыктынжан басына шаккандагы Ж10 —4200доллар, бул орайда республикахалкы 200 мын адамга кебейедьАталган сандар кебшесе Казакстан Республикасы Уюметшщ осыжылга арналган бюджетп жасактау кезшде кабылдаган макроэкономикалыккерсетк1штершщ болжамына сай келедь Олар бойынша накты Ж10-HiH ecyi 8,3% болып багаланып отыр, ал онын келем163,5 миллиард долларгажетеда. Инфляция денгейш орта есеппен 6—8% аралыгында устаукезделш отыр. Тек сатып алу кабшетшщ барабарлыгы бойынша Ж10 керceTKimTepiгана едеу^р алшак болды, ол, уюметтщ niKipiHine, 174,4 миллиардАКШ долларын курайды.Сонгы жел жыл бойына экономиканын тез ecyi нетижеанде Казакстанe 3iHiH непзп керсеткштерш айтарлыктай жаксартты. Ж 10-нщ халыктынжан басына шаккан мелшер! бойынша 6i3 таяу KepiuuiepiMi3fli —Озбекстанды, Кыргызстанды жене Кытайды басып оздык, тек Ресейденгана кейш келем1з. Алайда егер елемнщ 180 ел> катысатын салыстырмалыталдауга жупнетш болсак, онда Казакстан 71 -орында, алда тек 30 дамыган221

ел гана емес, сонымен 6ipre бгркатар дамушы елдер де бар. Теменп топтагыларданБолгария, Балтык жагалауы елдер1, Чех Республикасы, Венгрия,Польша, Словения, Аргентина, Бахрейн жене баскалар б1зден алда келедгЭлеуметпк нормалармен байланысты icriH жайы будан да нашар. К,орытындыланганелеуметтж керсеткш елеуметпк даму индекймен сипатталады,онда халыктын жан басы на шаккандагы накты табыспен катар ем1ршнузактыгы да ескершеда. Ол бойынша Казакстан 80-орынды алып отыр. 0 M ip -дщ узактыгы ейелдерде —67 жас, ал ерлерде —61 жас, мунын eai ТМДнынбарлык елдершдегщен темен. Салыстыру ушш: Эзбекстанда ем1рдщузактыгы ейелдерде —70 жас, ерлерде —63 жас.Сондыктан непзп экономикалык жене елеуметпк керсеткш тер бойыншадамыган елдердщ денгешне жетуда халыктын жан басына шаккандагыЖ 10 ещцрудщ жайдан-жай жедел ecyi ретшде тусшбеу керек, кайтакогам уппн экономикалык Ш зм ётп жаксартуга непзделетш езшше 6ipелеуметтж революция ретшде тусшу керек.Елге елеуметок wrepi/iey, елеуметтж-экономикалык саясатта адамгакарай курт бетбурыс жасау кажет. K,a3ipri уакытта экономикалык есуд1ынталандыру жеш ндеп тужырымдама непзшен ф яш денгеШ мен сапасынарттыру жолымен адамга тен ресурсты дамытуга баса назар аударыпотыр. Буган ЮНЕСКО Комиссиясы 1996 жылы жариялаган «Оку-бшм —iimdi байлык» деген баяндама непз калады. Сол кезден 6epi Дуниежузшк6aHKiHiH кептеген сарапшылары оку-бшмд1адамга тен капиталды дамытуушш непзп курал реттнде, демек, экономикалык есудщ туракты каркыныупин елеует реттнде айкындайды. Бул осылай ма?Американ экономий Уильям Истерли бш м беруге жумсалган инвестициямен экономикалык есу арасындагы езара байланысты статистикалыктургыдананыктады. 1960 жылдан 1990 жылга дейшп кезенде елемдебш м беруге жумсалган каржы галамат каркынмен ecri. Мысалы, Непалдабш м беру саласында «адам айтса нангысыз» ерлеуге кол жетшзши, оныннетижесщде бастауыш бш м алган балалардын улей 1960 жылгы 10%-дан1990 жылы 80-%-га дейщ кебейдЬ Жогары оку орындары студенттершщсаны да курт ecri: егер 1960 жылы елемнщ 29 елрще университеттер мулдеболмаса, 1990 жылы мундай елден yineyi гана калды (Комодор аралдары.Гамбия жене Гвинея-Бисау). Онын бер жагында бш м беруге жумсалганшыгыстын осылай каркындап ecyi мунда экономикалык есу каркынынаешкандай салкынын типзбеген. Ол былай турсын, кейбхр елдерде ЖЮ -нщ ecyi каркыны мен бшмге салынган инвестиция арасында келеназ аракатыстылыкбайкалган. Меселен, б1ркатар Африка ел д ер д е, бш м беругежумсалатын шыгыстын кебейтшгешне карамастан терен экономикалыкдагдарыстар болган. @з кезепнде, адамга тен капиталга б1ршама аз шыгынжумсаган Жапония, соган карамастан, экономикалык есудщ жогарыкаркынын Kepcerri. Кенес Одагы бш м беруге батыс елдер1мен салыстыругаболатындай шыгын жумсады, алайда бул ешкандай технологиялык есугеайналмады: кем дегенде КСРО-нын eMip сурушщ сонгы 15 жылында салалардынкебкжде экономикалык токырауды бастан кеилрдь Элбетте, бш мэкономикалык есуге езшен^ёш кепщдж бермёйДь Ол тек баска тетжтерменк'ешенд! турде ерекет еткен жагдайда гана экономикалык дамуда ез222

релш аткара алады, елдщ басекеге кабшеттшгш артты руга raic куралдардын.6ipi бола алады.Президент 2006 жылгы Жолдауда айкындаган басым багыттардынарасында республиканын элемдж экономикамен ойдагыдай ыкпалдасу ыда бар. Бул мщдет 6ip жолгы м адет емес, оны icKe асыру шетелден жогарытехнологиялар сатып алуды гана талап етш коймайды, сонымен 6ipre езшщменшшта технологияларын эз1рлеуд1 де талап етедь Бул ушш жогары бш мберу стандарттарына сай келетан академиялык орталыктар мен оку орындарынкуру кажет.K.a3ipri сэтте жаксы керсетааштерге ие болу гана емес, Казакстандыхалыкаралык сарапшылар айтарлыктай жогары б ш м беру жуй ей барелдердщ санатына енпзш, —сонымен 6ipre олардын келешекте де жаксартыла6epyiH камтамасыз ету де манызды. Ал бул, ез кезепнде, инвестицияга,ен алдымен ен ш р к тк инвестицияга байланысты.Сондыктан 15—20% мелшершдеп Ж 10-нщ баска 6ip курамдас бел1п—н еп зп ещцрютак корларга салынатын инвестиция. Халыктын жан басынашаккандагы Ж 10 керсеткпптер1 негурлым жогары болган сайын,когамда езш щ болашагына инвестиция салу мумкщщктер1 де солгурлымкеп болады. Ел Президента Н.Э. Назарбаев Казакстаннын 3-инвестициялыксаммитанде: «Казакстан халыктын жан басына шакканда тартылгантакелей шетелдйс инвестициянын келем1 бойынша ТМД мемлекеттершщарасында кеш бастаушы болып кала бередд, сондай-ак ТМД елдершщ арасындаинвестициялык сыныптыц халыкаралык рейтинпн алган 6ipiHmiел болып табылады. Д униеж узш к банк Казакстанды инвесторлар уш1нэлемдеп негурлым тартымды 20 елге енпзд1»,23 деп атап керсетп.Ел1м1зге такелей салынатын инвестициянын келем1 жогары каркынменесуде. Егер 2003 жылы такелей салынган шетелдж инвестиция 5,0миллиард АКШ долларын кураган болса, 2005 жылы 6,4 миллиард АКШдолларын курады, ягни Казакстанга салынган инвестициянын келем! булкезенде 1,3 есекебейдьРеспубликада сонгы жылдары непзп капиталга салынатын ш ш инвестицияныгайып келе жатканы суййнтедь Онын келем! 2005 жылы 20 миллиарддерлж АКШ долларына жетта, мунын ез1 Казакстан экономикасынынжеделдеуше мумюцщк бердь Казакстаннын индустриялык-инновациялыкдамуыныц2015 жылга дейш п стратегиясын icKe асыру республикаэкономикасынын 3,5 есе ecyiH кездейд!, ал мунын ©3i будан да кепкаражат жумсауды талап етедьЖинактаушы зейнетакы корларынын капиталына жугшудщ мэш бар.Ka3ip олардын шоттарында 6 миллиард дерлж АКШ доллары шогырланган.Мемлекеттак багалы кагаздарга салынган бул каражаттын экелетшинвестициялык пайдасыныц аз екевд соншалык, тапта ол инфляциялыккемудщ езш езер-езер жабады. Элбетте, инвестициялаудыц келешеп жокосы формасында букш халыктын молшылыгын арттырудагы Президенткойган мшдета бюджеттщ элеуметпк баптарына барынша аз ж упне отырып,тез арада шешу мумкш болмайды. Ipi улттык компаниялардын мемлекетпен6ip улесте ЖЗК-нын (жинактаушы зейнетакы коры) каражатынаса манызды жобаларга салу карыз каражатынын мелшерш шектеуге,Ж ЗЖ -не (жинактаушы зейнетакы жуйей) катысуш ы-сал ымшылар корла-223

нымынын колемш кебейтуге, ал олардын саны 8 миллион —елдщ барлыкэкономикалык белевши халкы дepлiк, орта сыныптагы мемлекеттш ктщTiperi болып табылатын шагын ж эн е орта бизнестщ калыптасуына ж эн еоган ыкпал етуге мумюндйс бередьАл, акыр сонында, корганыека жэне, ен алдымен, жана эскери техникагажумсалатын шыгыс осы непзп керсетюштщ уппний б о л т болыптабылады, елдщ егемендтн сактау осыларга байланысты.Осы курамдас болжтердщ ундеепк табуы, халыктын жан басына шаккандагыЖ 10 корсеткцш ыкпалдастырылган, кешецщ, синтезделген, взбойында элеуметпк-экономикалык дамудын нэтижелерш icKe асыратынкорсетюш болып табылады. Орта есеппен, бай елдер мен кедей елдер асасындагыайырмашылыктарды есептемей, кол жепазшген турмыс денгейшсипаттай отырып, ол сондай-ак енбек ожмдш гш щ децгейш де, материалдыкресурстарды пайдалану тишдипгш де жанама турде керсетедь Алайдамунда да эр турл1 нускалар болуы мумкш, 6ipaK олар теренде жаткан нускаларжэне олар баска сараптамалык индекстермен зерттеледкК ез келген корсетюш сиякты, ол (ЖЮ) талдау аясын тарылтады ж энебарлык экономикалык ж эн е элеуметпк ic-кимылдардын сан алуандыгынаныктай алмайды. М эселен, непзш ен халыктын тауарлар мен кврсеттлетшкызметтерд1 тутынуы сиякты дурыс денгеш н сипаттай отырып, ол ом1рдщузактыгын, жекебастьщ к а у т а з д т н , табиги ортаны, жумыссыздык жагдайын,ягни эл еум етпк дамудын елеул! деректерш ескермейдь Сойпп,элеум етпк-эконом икалы к жангырту стратегиясы жалпы алганда дамыганелдерщ халыктын жан басына шаккандагы Ж10 K o p c e T K im i бойыншакуып жетуге гана саймайтыны; онын манызды курауыш б о л т — дамыганелдерге Heri3ri экономикалык ж эн е эл еум етпк керсеткиптер бойыншажакындау екеш TyciHiKTi болмак.Халыкка арналган жолдауда былай делшген: «0ркенд1 де врппл дамыпкеле жаткан когамнын ipreTacbi тек кана осы замангы, бэсекеге кабшётпжэне 6ip гана шиюзат секторынын шенбер1мен шектелш калмайтын ашыкнарык экономикасы бола алады. Бул —жеке менипк институты мен кельамшарттык катынастарды курметтеу мен коргауга, когамнын барлыкмушелершщ бастамашылыгы мен к к ер л т н е непзделген экономика...*24«Алайда бэсекеге кабшеттинк ёййщ экономикалык осудщ жогары каркынынколдаумен шектелмейдк Бэсекеге кабшеттшктгн басты к0pceткiшi—халыктын турмыс денгей1мен сапасы».25Элем елдершщ бэсекеге кабш еттш тн зерделеп, айкындаумен Ka3ipДавостагы Дуниежузшк экономикалык форум, Лозаннадагы Халыкаралыкменеджмент институты жэне Гарвард униерситет1 жанындагы Стратегияжэне бэсекеге кабшеттшк институты (АКШ ) айналысады.Давостагы Дуниежузшк экономикалык форум жыл сайынгы есебоде(The Global Competitiveness Report) уш курауышка: макроэкономикалыкорта кepceткiшiнe, когамдык институттардын сапасына жэне технологиялыкдамуга непзделген улттык экономикалардын ocyimn бэсекеге кабшет-Tiniri индексщщ немзщце 117 елдщ бэсекеге кабшеттшпнщ орнын аныктайды.Бизнестщ бэсекеге кабш еттш п урд1сш айкындау ушш бэсекегекабшеттшктщ дамуы индекеше инвестициялык корсеткш косылады. Осышарттар бойынша Казакстан бэсекеге кабшетп елдердщ арасында жалпы224

6 1-орын алады (сонын шпнде даму каркыны бойынша —43-орын, элеуметтжпроблемалар бойынша —76, техникалык, жарактандыру бойынша—77-орын).Мунын MdHici республикада макроэкономикалыкортанын жай-кушканагаттанарлык, ал когамдык институттардын сапасы мен технологиялыкжарактандырылуы элемнщ Ka3ipri замангы талаптарынан артта кал ы потыр дегенда биццредо.Давос форумынын эдютемесшдеп бэсекеге кабшеттшж индекс! бойынша6ipiHini ондыкка Финляндия, АКШ, Швеция, Дания, Тайвань,Сингапур, Исландия, Норвегия, Австралия иредь Посткенестж елдерден:Эз1рбайжан —69-орында, Ресей —70, Армения —79, Молдавия —83,Украина —84, Грузия —86, Тежжстан —104, Кыргызстан —116-орында.Ал взбекстан TinTi элемнщ осы 117 елшщ катарына да кзрген жок. Казакстандыкелпршген кврсетваш бойынша Эстония (20), Словения (33), Литва(36), Венгрия (39), Чех Республикасы (40), Словак Республикасы (43),Латвия (44) сиякты посткенестж елдер артта калдырып отыр.Елдщ бэсекеге кабшеттшгш багалау ушш эр турл1 314 керсеткш,сонын шпнде сараптамалык багалау керсетюпп пайдаланылады, олар: 83экономикалык багалау керсеткшп, 77 —уюметтщ жэне баскарудыц тшмдшгшбагалау керсеткшп, 69 —бизнестщ тшмдшгш багалау керсетюппжэне 94 —инфракурылымды багалау керсеткшьОсы статистикалык жэне гс-тежзрибелж деректердщ непзшде ЛозаннадагыХалыкаралык; менеджментп дамыту институтыныц (IMD) зерттеуuiu iep i елдердщ бэсекеге кабшеттшк рейтингшдеп 6 ip im n i орынды айкындайды(ыктимал 100 балдан 100 балл). Кейшп орындар ен жогары нуктеден% туршде керсетшедь K a 3ip ri кезде олар бэсекеге кабшеттшжнайкындау ушш 69 елдщ деректерш пайдаланады. Казакстан бул катаргаэл! енпзшген жок.Мэселен, 2005 жылы Халыкаралык менеджментп дамыту институтынындеректершеорай алгашкы бес орынды былайша белюкен: АКШ, Гонконг,Сингапур, Испания, Канада. Бэсекеге кабшетп елдердщ рейтинпндеАКДП-тын кеш бастап келе жатканына тусшжтеме (ыктимал100 бадцан 100 балл) бере келш, Халыкаралык менеджмента дамыту институтынынбасшысыГарелли мырза: «АКШ-тынелеул1 артыкшылыктарынын6ipi технологияны дамытуга кабшетп екешнде гана емес, сонымен6 ip r e бастысы — оларды тауарлар еншру мен кызметтер керсетуге тез енпзушде» дегенш айтты. Онын niK ipiH ine, «американдьжтардын туйщц бэсекелжартыкшылыгы да, Еуропадан басты айырмашылыгы да м1не осында».26IMD есебшде КХР мен У ндютанньщ бэсекеге кабшетгшгшщ жаксаруыатап керсетшедц. Мэселен, сонгы жьшы КХР-дын бэсекеге кабшетп-Л1п 31-орыннан 19-орынга кетершген. «Кытайдьщ шарыктауы Ж Ю -HiH(бул фактор бойынша —рейтингще 2-орында), алтын-валюта сактьж корларыныцтез есухмен жене бюджеттщ жай-кушнщ жаксы екещмен (булженгнен Кытайдан ешюм басып оза алган жок) туашпршедг Бэсекегекабшеттшк бойынша алгашкы ондыкка Кытай оку-бшм децгейше, коршаганортага жене каржы жуйесше сай келмейтш жетшцршмеген корпоративтжзаннаманы ж1бермейш (барлык елшемдер бойынша —51 орында).Ундцстанда куши жактар аз (жумыс кушшвд арзандыгы, инфляцияньщ15-4289225

тем ен дт жэне Ж 10-нщ тез ecyi), ал кекейтесп меселелер кытайлардЩмёнбцЬдей дерлж (буган бюджеттщ тапшылыгы мен елеуметпк заннаманьщжетшд1ршмёгёздщ косылады)».27IMD Ресейдщ: бюджет тапшылыгынын алтын-валюталык мелшер1 (2-орын), сырткы сауда мен телем бюджетшщ жай-куш жене халыктын жанбасына шакканда Ж 10-нщ есу каркыны сиякты он керсетюштерш атапайтады жене экономика мен бизнестщ дамуын тежеп отырган негурлымкекейтесп факторларды керсетедь Олардын арасында ерекше елеулшерксыбайласкан жемкорлык, салыктык реттеу, инфляция, саяси тураксыздык,жумыс купи бш ктш гш щ тем ендт, кылмыс жене баскалар. Бул факторларКазакстанга да тен.Акыр сонында, елдщ бесекеге кабшеттшк рейтинпн Гарвард университетшщжанындагы Стратегия жене бесекеге кабшеттшк институты(АКШ) профессор М. Портердщ едютемеа бойынша айкындайды. Бесекегекабшеттшк мунда корпоративтж тургыда каралады. Эдютемеде « e3i-Hin компаниясы жумыс ютейтш елмен езара байланысты бесекелж макроахуалдыкалыптастыратын экономиканын» басты терт касиете («детерминанты»)бел in керсетшген. Макроорта e n a ip ic факторларымен де, iuiK iнарыктагы сураныс факторларымен де, терюндес жене сабактас салалардындамыгандыгымен, менеджмент пен 6eceKeHin денгей1мен, уюметтщэкономикалык саясатымен жене жасырын окигалармен (кездейсококигалар: тетенше жаналык, ресурстар багасынын курт e 3re p y i, жергшкпжене елемдж сураныстын шыркауы), сондай-ак уюметтщ улттык бесекел1картыкшьшыктарды калыптастырудагы рел1мен: экономикалык саясаттынтурактылыгы, жeнiлдiктep мен демпингшердщ болуы, ресурстардьщ6epinyi жене баска баскарушылык жене реттеушшк шаралармен» айкындалады.28М. Портердщ теориялыкалгышарттары 90-жылдары Австралияда,Жана Зеландияда жене АКШ-та сырткы сауданыц бесекеге Ka6iлеттшпн арттыру женшде мемлекетпк денгейде усыныс-кешлдемелерезфлеу ymiH непз болды.Гарвардта журпзшген гылыми зерттеулер туралы есептер КазакстанПрезидентше таныстырылды. Олардын непзше Партердщ кластерлер туралыидеялары алынган. Кластер технологиялык тезбек бойынша ортактыгынемесе инфракурылымнын ортактыгы бар кесторындар тобы екёшM aniM . Кенестж замандагы enaipicriK министрлжтермен уксастыктабугаболады, оларда да б!рынуай гылыми-техникалык саясат, ортак каржылык,турмыстык-жабдыктау жене баска инфракурылымдык кешендер болды,олар тутас алганда кесшорындардьщ 6ipTeKTi салалык топтарына кызметкерсетп. Онын кернега мысалы —Караганды-Еюбастуз отын-энергетикалыккешенг. Бул енеркесшгж бфлестжтерДе жана техниканы, жанатехнологияларды, баскарудын жана нысандарын енпзуге ылги да улкенмен берщщ. Бул практиканы экономиканын казакстандык ynrici каз1р детерендете тусуде, мундагы ерекшелж сол: жана езгрлемеш енпзу кез!ндеездёрйан Теж1рибес1 де пайдаланылуы МумкгйКазакстанга 5—7 кластера! дамытуга умп артуга кенес бериш, олар:туризм, мунай-газ жене машина жасау, тамак жене токыма енеркеабькелж-логистикалык кызметтер керсету, металлургия жене курылыс материалдары.Жетс кластера? 6ip мезгшде дамыту —бул ттмдо. Ka3ipri уакыт-226

та жэне таяудагы кезенде мунай-газ секторы мен кен еншру саласынынжогары каркынмен есуш ескере отырып, ен алдымен жер койнауын пайдаланунарыгын игеру керек. Кластерлер, шын мэшнде, технопарктерменкатар улттык инновациялык жуйеш курауга тшс. Осы кешендеп (кластер+ технопарк) белгш! 6ip топтагы тэж1рибеден еткен галымдардынбасым эз1рлемелерш жаппай кебейтш таратуга беру децгейше жетизшед1,ал профилге сай келетш академиялык орталыктар идея «берушшерге» айнгЬугатшс. BipaK кластер —экономиканын ембебап деру! емес, ол узакгс-тэж1рибелж кызметпн нэтижеа екенш умытуга болмайды. Технопарктермен,гылыми орталыктармен, баска да б1рлеспктермен жэне уйымдарменкатар олар экономиканын казакстандык улпеш icKe асыруда пайдаланылатынкуралдар гана болып табылады.Ерекше такырып —курылыс материалдары кластер!. Оны практикагаенпзу кептеген мшдеттерщ шешеда, олар: эюмшшж жэне тургын уй курылысушш менпнкп курылыс материалдарын жасап, шыгару, накты ецщрюушш жогары технологияларды сыннан ети зу, raicTi сыныптагы мамандардаярлау, технологиялык ynepicTi жене букш кешеннщ кызметш баскаруформаларын iaaecripy. Еуразия Халыкаралык экономика академиясыОнтуспк-Ш ыгыс Азиядагы, непзш ен, Кытайдагы, АКДП-тагы, АрабЭм!рл1гщцеп тэжзрибеш зерделеп, Алматы ещрлж технопарк!н жобалап,icKe косты. Онын непзп мамандануы —енеркесштж-курылыс материалдары,курылыстагы трансферттж технология жене осыган шеспе урд!стер.Алматы еюрлж технопарк!н!нтаяудагы жылдары улттьж-инновациялыкжуйеде кеш бастаушыга айналу м у м и н д т бар. Бул уш!н барлык алгышарттаржасалды: шгер!шш-озык тужырымдама ез!рленд!; сауатты дабишеп кызметкерлер жиналды, олар осы салада инновациялык менеджментакамтамасыз ете алады; Кытайдагы осындай курылымдармен тыгызбайланыс жолга койылды. Технопарктщ ез!рлемелер!не Кытайдын саудаминистрлш ыкылас танытты. Олармен жене кытайдын акпараттандыруинститутымен 6ipre кытай индустриясы улгшершщ кермес! курылды.Технопарк кызмел Онтуспк астана мен Алматы облысы басшылыгын кызыктырды.Олардын усыныстары бойынша аумактык курылыс кластершкуру ymiH аландар бел!нд!, оларда технопарктпн ашылымы улттык eKi багдарламабойынша игершмек, олар: тургын уй курылысын дамыту (колжепмд!тургын уй) жене курылыс индустриясы мен енеркесттж -курылысматериалдары салаларын куру. Президент 1993 жылы жана Тургын уйсаясаты туралы жарлык кабылдаганда: Американы улы индустриялы елеткен автомобильдер болса, Казакстанды елемд!к экономикага курылысжене онымен байланысты нерселерд!н 6epi алып шыгады деген болатын.Шынында да, курылыс елкурылысынын да, экономиканын инфракурылымдыкшурЛёнЦ! Heri3iHiH де базалык саласы болып табылады. Нак осыкурылыстын кемепмен 6i3 ез1м1здгц транзиттж мумкшджтер!м!зд! кел!кдел!здер!н жасаумен арттыра аламыз, кушт! елеуметпк курылымды жасайаламыз, орта тапка дамудын жана cepniHiH бере аламыз —ейткен! осы саланыдамыту уш!н кептеген KiuiiripiM жеке менш!к компаниялар курылады,ягни шагын бизнес жанданады.Жогарыда аталган кластерлерд! н арасында тамак encpKeci6i кешен1Hi нелеует! улкен: Казакстан астыгы мен етенщ бесекеге жарамдылыгы кумен227

тугызбайды. Бул кластерд1 дамыту енделген жогары сапалы ешмд1 де сырткашыгарушы болуга мумкшдж бередь ДСУ-га (Дуниежузш к саудауйымы) мушелж кезшде бул ете манызды болады. Азык-тулжке катыстыидеяларды тын усыныстармен жангырту мысалдарынын ©те аз екенш мемлекетбасшысы атап отп. K,a3ip буган, мысалга Кытай зор кешл белш отыр,ол мунын Ka3ipri дуниеде улттын бш ктш гш арттырудын кажегп баспалдагыекенш айкын тусшдьКазакстаннын алган жолы —экономиканын элеуметпк улпсш icKeасыру жолы. Элеуметпк улп материалдык и гш кп , халыктын жекелегентоптарыньщ гана емес, барлык жжтерш щ турмыс сапасын жаксартудынысанага алады. Бул орайда мемлекет турмыс денгешн оз эрекет-кимылыменкотеруге умтылатындар ушш бар жагдайды жасайды, кемтарлыгыжэне жас шамасынын ш ектеулш п ce6enTi (мугедектер, балалар, кариялар)езш щ жагдайын жаксарта алмайтындарга кемектеседьМемлекет басшысы бэсекеге кабшеттшк олшемш айкындай отырып,практикага елкурылысы деген манызды угымды енпздк жобаны орындаусапасы немесе icice асыру сапасы, ол кептеген туракты шамадан, сонынiuiinae: не ушш жене калай 1стеу керек, бул неден, кандай уежбен туындадыдеген накты угымнан калыптасады. Бул ретте уеж немесе уеждер Казакстанэкономикасыньщ элеуметпк улпсшде непзделген, ол, еюш шкекарай, осы кезге дейш лайыкты теориялык непздемесш, корытындыланганфилософиялык базасын, экономикалык гылыми куаттамасын алган жок.«Бупнп танда елдщ бэсекеге кабш еттш п —жаИандык экономика менсаясатта ен ыкпалды тужырымдалардын 6ipi, ейткеш, тек кана экономикалыккорсеткш терд1камти отырып, ол экономикалык емес маныздыкубылыстардьщ экономикалык салдарларын багалайды», —деп атапкерсетп мемлекет Басшысы Гумилев атындагы Еуразия университет ндеезшщ елкурылысы жешндеп дергсшде. Ел Президенттщ niKipiHuue, саясиерж -ж йер мен улттык петуа бесекеге кабш еттш ктщ аса манызды тусыболып табылады. Егер олар болмаса, елдщ одан epi дамуы туралы айтылгандардыц6 epi бос сез болып кала бередь Элбетте, когам накты ic-кимылдаржоспарын алмайынша, ол кажетп езгёрютердЛ журпзуге жумылдырылмайынша,аткарушы билж ез катарларында реформалар журпзбешнше,едва етпел1уакытта да, кенестж кезенде де ж 1бершген жуйелж кателжтерденарылтпайынша, бесекеге кабшеттшк ем!р шындыгына айналмайды.Бул ушш буюл Казакстаннын гылыми жене зияткерлж куштерш ipiаукымда шогырландырудын манызды екеш, Казакстан РеспубликасыПрезидентшщ жанынан улттын бесекеге каб1леттшгш гылыми камтамасызететш арнаулы Орталык куру кажет екеш айдан анык.Осы максатта, б1ршшщен, улттык багдарламалардын тушсуше, жуйелiKезара байланыстылыгына талдау жасау жене олардын жылдар бойыншакозгалысын —2015 жылга дейш; ягни ер жыл, белим, ер токсан бойыншаолардын icKe асырылуынын каркындылыгын нактылау кажет; екшшщен,б щ щ гщ барлык тармактарынын дербес жауапкердшлшн айкындау, булорайда когамдык уйымдарга ж етекш ш к мшдеттершщ 6ip бoлiriн берукажет; ушшшщен, мемлекеттщ (аткарушы билiктiн) экономикадагы релшнакты белгшеу кажет. ByriHri танда ол бдзде жумыс ieTefi бастады жэнереттейд1, баскарады, ережелердя белплейш жэне ауыстырады. Ал мунын228

Iез! сыбайлас жемкорлыктын ершуше жетюзетш тете жол. Сыбайлас жемкорлыктынжолын кию ушш онын кезш «теменнен» пара бергеннен ганаемес, жогарыда улестемелерщ, жец1лд1ктерд1, лицензияларды белгенде,жабыктендерлер еткззгенде, манызды жобаларды келюкенде болатын «саудаласудан»i3fley керек. Тежеу жэне карсы ерекет ету, агайынгерщшкта,алкалы лыкты, «тшмдЬ зандардын ырыктануын болдырмау TeTiriH жасаукажет. K,a3ip себеппен емес, салдарлармен курес журш жатыр. Байыптыкбгамдык бакылау жасалмайынша, куш колдану эдютер!мен сыбайлас жемкорлыктыжене алмайсьщ, демек —кедейлер мен байлар арасындагы аракатынастыда езгерте алмайсьщ, бул айырма —10 еседен 1000 есеге женеодан да кеп есеге дейш жетеда. Сыбайлас жемкорлыктын epuiyi экономикалыкдамудын калыпты жолга койылуына жене турактылыгына, елеуметпксаясаттыц юке асырылуьша, когамдык институттардьщ жетйвдршуше,когамньщ турактылыгына жене, елбетте, улт мудделерш коргау мен елдщкорганыс кабшетше салкынын типзуде. Онын бер жагында аталмыш факторлардын6epi бэсекеге кабшетта елдерд1багалау елшемдерше юредьБатые сарапшыларьшын елд1 калай керкейту1м1з керек екеш туралыбупнп усыныс-кенестер1кебшесе болжалды, eMip шындыгынан кол узген,олар экономикалык жай-куйге де, оку-бипм децгешне де, халыктьщ руханибайлыгынада сай келмейд!. Казакстан Президента эз1рлеген экономиканынэлеуметпк улпешде оны элеуметтак дамудын баска нысандарынан,сонын шпнде Батыста кен тараган елеуметпк инжирйнг тэс1м1ненезгешелейтш айкын 6ip ерекшел iri бар. Осы тужырымдама бойынша нешетурл1 элеуметпк багдарламалармен когамньщ жай-кушне ии ыкпал етуусыныладьь Бул багдарламалар халыктын турл1 топтарына —иммигранттарга,СПИД-пен ауыратындарга, балаларга т.б. катысты эрекет етещ жэнехалыктын баска топтарынын турмыс дещеш мен сапасын артгыруга катысыжок. Казакстандык элеуметпк y n r i когамньщ кайсыб1р белгш! элеуметпктобынын гулдену1не емес, букш когамньщ гудценуше багытталган, сондьпегантеренде жаткан ерекше парадигмаларды жэне нарыктык тепктерд1нic-кимылына мулде жана кезкарасты талап етеда. Конституцияга орайКазакстан халкынын менш1пнде елемдеи ен бай жер койнауы калды. Мунай,газ, сирек кездесетш кымбат рудалар мен минералдар, орман, кустар,балык т.б. —букш когамга жене ep6ip адамга жумыс icTeyre тию. Бул ушштурактандыргыш улттык корды белюпеу керек, кайта оган тусепн туамнщнакты сомасын айкындау керек, шиюзат багасын кетеру ece6iHeH алынатын,косымша табыс болып табылатын шагын жене орта бизнеси дамыту,инновапияларды енпзу, жана жумыс орындарын куру, жалакыны кетеру,керсетшетан элеуметпк кызметгердщ келеман кебейту жене сапасын жаксартужолымен халыктын турмысын жаксартуга жумсау керек. Косымшатабыс, ягни рента жеке менипк болмауга тию. Казакстан мен Еуразиядашогырланган энергия тасымалдаушылардын, судын, сирек кездесетшметалдардын 6ip белшнщ тапшылыгы, сол сиякты олардын багасы да есебередь сондыктан рентанын келем1жылдан-жылга кебейе бастайды. Олбанк шоттарында жата алмайды жене ел дамудын инновациялык жолынакешкен кезде пайдаланылуга таю. Ш шазат пен энергия тасымалдагышкаifflKi кaжeттiлiктi камтамасыз ететгн бай табигат ресурстары, дамыгангылыми-техникалык елеует, гылымды кажет ететан ешмд! шыгару Yшiн229

ендорклтк куаттардын болуы —Казакстаннын ертенп куш. Онын у стенеK.a3ipri жагдайда халыктын ал-аукатынын ecyiH e жене соган теуелдозияткерлж элеуетке, щ сау жене адамгерш ш к тургысынан салауаттыултгы жасактауга ерекше ден койылды. Оку-бшм, гылым, технологиялар,кесткерлж т.б., ягни —елкурылысынын басты жетеюш Hepceci елдщ бесекегекабш еттш гш щ козгалткышына айналады. Ал мунын Memci мемлекеттенелеуметтек-экономикалык реформалаудын uirepiuiui, 6iperefl, казакстандыкулпеш icKe асыруга, сейтеп халыкаралык шаруашылык журпзудщалдьщгы сапына жылжуга барлык м ум кш дт бар деген сез.Д униеж узш к экономикалык дагдарыс 2007 жылы тамызда АКШ -тын ипотекалык жуйесшде басталып, кептеген мемлекеттердщ ауыр жагдайынушыктырган экономикалык кулдырауга етте. 2010 жылгы мамырдаВашингтонда «G 20» басшыларынын кездесу1 кезшде «Элем дагдарыстан6ipTe-6ipTe шыгып келед!» деп айтылганымен ic жуз1нде тепте де олай емес.Бул кундер1 Грекия тек Еуроодактын гана емес, букш елемнщ «бас катырганауруына» айналды. Ал сарапшылар «жагдай ушыкты, дагдарыстынкелес1 толкыны Англия мен Ресей Федерациясында пайда болып, букшвлемге ыкпал eTyi мумкщ» деп ойлайды.2009 жылгы корытынды бойынша Казакстаннын 1Ж 0 1,1%-га квбейш.2009 жылы халыкка мвдетте бюджеттак телемакы 25%-га улгайды, мунынesi халыктын елеуметтж-турмыстык жагдайын жаксартуга жердемдесте.2010 жылдын 6ipiHiui токсанындагы корытындылары: ё)шмнщ жылдык шлаeciMi алгашкы уш айга белгенде 6,5%-ды кураганы умйг куттередь Кенецщрупй enoipic, ёндеупй сала, келж шамамен 11%-га есте, сондай-ак биылхалыкка мщдетте бюджеттек телемакы 25%-га кебейедц, Бул кундер! Казакстандыиндустриялык-инновациялык дамытудын 2010—2020 жылдаргаарналган багдарламасы жузеге асырылуда, мунын ещ «бунын 6epi калайжузеге асырылды, елемдж каржы дагдарысы ел1м1здщ экономикасынакалай ыкпал erri?» деген сурактарга жауап болып табылады.Bip нерсе айдан-аньж, дагдарыс Казакстанды да орагытып еткен жок.Кулдырау мен кыскарудын да орын алганын мойындау керек. Сондыктанелемдж дагдарыс «тезбекте есермен» ететеш белгш. Колайсыз сырткы жагдайб1здщ компанияларымыздын мумкшджтерш азайтты. Тек бул ганаемес, сонымен 6ipre елемдж кор биржасында шиюзат багасынын Tycyi деоны enflipy келемш тежедь К еаб и мемлекеттек, гылыми-непзделген менеджментпннепзщце кабылданган «дагдарыска карсы шаралар» ауыр жагдайдыжещлдетте.Мемлекет Басшысы Н.Э. Назарбаевтын керегендж керсеженш ерекшеатап ету керек, ол «жел согатынын бшгенде оган карсы камал тургызбай,жел дшрмен салу мен айналыскан болар едцм» деген шыгыс даналыгынбасшылыкка алды. Меселен, 2007 жылгы кузде осы максаттар ушш мемлекеттекбюджеттен 550 миллион тенге белшдь Осыган байланысты тургынуйлер курылысында «жандану» орын алды, шагын жене орта бизнескекемек ретенде 155 миллиард тенге белшдь Аграрлык секторга азык-тулжтекамтамасыз ету ушш 135 миллиард тенге белшдь Каржы секторындагыкиындыкты дер кезшде сезген мемлекет басшысы 4 миллиард доллар мелшершдеузак мерзнйщ несиеш камтамасыз етте. Жогарыда аталган нактыкемек ез нетижелерш бердо, Петерлер улеекерлерщщ проблемалары 6ipje-230

6ipTe шешмш табуда. Шагын жэне орта бизнес мемлекетпн колдауыменулкен жетютжтерге жетпесе де, езшщ турактылыгын сактады. Ал еюгашденгейдеп банктер сездщтура магынасында банкроттыкты орагытып етп.Бутан Президент Н.Э. Назарбаевтын тжелей нускауымен аткарушы билжкыруар енбекпен кол жепаздг Yюмет, Улттык Банк жене Каржылык кадагалауагентпп б»рлескен ic-кимылдардын ез1рленген жоспары бойыншажумыс журпзш. Мемлекет жергшйсп эюмджтермен куш-ж1герд16ipiKTipeОтырып, жумыс 6epymi компаниялармен Меморандумга кол койды. Меморандумдажумыс орындарын сактау проблемалары карастырылды, отандыкендорупйге ерекше орын берщдтYcriMi3fleri жылдын басынан бастап Уймет, Улттык Банк жене Кдржынарыты мен каржы уйымдарын кадагалау жене реттеу жешндеп areHTTiKimKi, сырткы нарыктын экономикалык жагдайынын мониторинпнкушейтп, сондай-ак оларды icKe асыру женшде кейб1р шаралардыкарастырды.«Казакстан Республикасынын кейб1р заннамалык актшерше каржыжYйeciн турактандыру проблемалары бойынша езгерютер мен толыктыруларенпзу туралы» Казакстан Республикасынын Заны дайындалып,кабылданды, онда каржы уйымдарын толем телеуге кабшетйз жагдайгаед ет жетгазгеш ушш еюмшшж жене кукыктык жауапкершшкп катайтутуралы айтылды. Y к1мет кажетп нарыктьж куралдары бола турып, банктщакцияларын межбурл1турде сатып алу кукыгына ие болды, межеленген icжурпзу нормативтерш сактамаган каржы уйымдарыньщ аткарымына араласты.0 з кезегшде курылган Куйзелйл! активтер корынын акцияларынжене банк облигацияларын мерз1мшен бурын сатып алу кукыгы берщщ.Банктерге деген сешмд1 сактау максатында занда жекебасылык салымдардыкепшджке бере отырып, кайтарып алу кезделд1, ол бурын межеленген700 мын тецгеден 1 миллион тенгеге дейш кебейтщщ, ал 2012жылдан 5 миллион тенгеге дейш улгайтылды.Жоспардын максаты —жаЬандьж дагдарыстьщ Tepic ыкпалын жумсартужене келешекте Казакстандагы елеуметтж-экономикалык жагдайдыцсапалык экономикалык всуш камтамасыз ету ушш непз жасау.Осы максатка жету ущш Yвамет, Улттык Банк жене Каржылык кадагалауareHTriri жумысты бес багытта шог ырландырды:—каржы секторын турактандыру;—жыл жымайтын мулж нарыгынын проблемаларын шешу;—шагын жене орта бизнесп колдау;—аграрлык-енеркэсштж кешенш дамыту;—инновациялык, индустриялык жене инфракурылымдык жобалардыюке косу.Жобапарды каржыландыру ушхн Казакстан Улттык Корынын 10 миллиардАКШ доллары (1200 миллиард тенге) сомасындагы каражаты пайдаланылады.Олар мына багыттарда беяшдк1) каржы секторын турактандыру ушгн - 4 миллиард АКШ доллары(480 миллиард тенге);2) тургын уй секторын дамыту ушш - 1 миллиард АКШ доллары(360 миллиард тенге);231

3) шагын жене орта бизнесп колдау ушш —1 миллиард АКДИ доллары(120 миллиард тенге);4) аграрлык-енеркэсштж кешегцц дамыту ymiH —1 миллиард АКД1доллары (120 миллиард тенге);5) инновациялык, индустриялык жене инфракурыл ымдык жобалардыicKe косу ymiH —1 миллиард АКД1 доллары (120 миллиард тенге).Уюмет, Улттык Банк, К,аржылык кадагалау areHrriri, «Самурык-Кдзына» Улттык эл-аукат коры (каз1р «Самурык-Кдзына» коры) жэне«КазАгро» Улттык холдинг! (каз1р «КдзАгро» холдинг!) бакылауды жэнекаржыны максатка сай epi тшмд1жумсауга туракты м ониторинга камтамасызетедьЖоспарды орындау жешндеп непзп оператор болып Уюметтен «Самурык-Кдзына»коры ерекет етедь Бул ymiH У ймет «Самурык-Казына»корын 607,5 миллиард тецге сомасында косымша капиталдандырды.Президент Н.Э. Назарбаев Казакстан халкына езш щ 2009 жылгыЖолдауында былай деп атап erri: «Дагдарыс 6i3re сырттан кедщ. Онынкездер1елдщ imiiwe емес, елемдж экономиканын сейкесаздшнде жатыр.Дагдарысты болдырмау жэне берш алдын ала кездеу мумкш емес ед1.Оны енсеруге елемнщ жетекцп экономикалары каз1рдщ ез1нде 10триллионнан астам АКД1 долларын, ягни букишлемдж 1Ж 0-нщ icжуз1нде 15%-ын жумсады. BipaK та ахуал жаксы жакка карай ел1 езгеретшемес». Элемдеп жене ел1м1здеп жагдайды осылай багалай келш, Мемлекетбасшысы Уюметтен жене аткарушы билжтщ баска да тармактарынанулкен жауапкерш ш кпен жумыс icTeyai талап erri. Bip нерсе куантады,УKiMeT жене аткарушы билжтщ барлык тармактары жаксы жумыс icre,oi.2008 жылдын корытындылары бойынша жагдай мынадай сипатта Kepinai:К,ыска мерз1мд1 экономикалык индикатор 2009 жылгы кацтарменсалыстырганда 97,1%-ды курады. К,ыска мерз1мд! экономикалык индикаторкаркындандыруды камтамасыз ету ymiH жасакталады жене непзп салаларбойынша шыгарылым индексш 67—68% 1Ж 0-ге езгертуге непзделед1,оны ауыл шаруашылыгы, енеркесш, курылыс, сауда, келш женекоммуникация курайды.2008 жылгы желтоксандагы багалау бойынша халыктын орташа жекеакшалай табысы 34 374 тенгеш курады. 2007 жылгы желтоксанмен салыстыргандаакшалай табыстын eciMi 11,8%-ды курады, акшалай табыс —2,1%-га жетп.2009 жылгы кантарда жумыссыздардын саны багалау бойынша 584,7мын адамды курады. Халыктын жумыссыздык децгей16,9% децгетндеболды. 2009 жылгы кантардын аягында жумыска орналастыру органдарындапркелген жумыссыздардын саны 57,1 мын адамды, ягни экономикалыкбелсенда халык санынын 0,7%-ын курады. Жасырын жумыссыздыкдецгей! багалау бойынша экономикалык белсещц халыктын 1,7%-ысаналды.2008 жылгы желтоксанда кызметкерлерге есептел ген орташа айлыкжалакы 72 897 тенгеш курады. 2007 жылмен салыстырганда eciM 8,9%-гажеТтЬ Бул кезенде жалакы 0,6%-га темендедк2009 жылгы кантарда тутыну багасыныц индекс! 2008 жылмен салыстырган100,3% келем1нде болды. Азык-тулж тауарлары бойынша бага232

0,2%-га артты, акылы кызметтер керсету бойынша 1,2%-га ecTi, ал азыктулгкемес тауарлар бойынша бага 0,4%-га темендедц. внеркесш орындарыеш мш щ багасы 2009 жылгы кантарда 2008 жылгы желтоксанмен салыстырганда13%-га темендедь2008 жылгы кантар-желтоксанда жедел деректер бойынша 1Ж0 агымдагыбагамен 15 907,0 миллиард тенге болды. 2007 жылдын тшсп кезещменсалыстырганда 1Ж в-нщ eciMi 3,2%-ды курады. 1Ж0 курылымында тауарларендаргсшщ у л е а 45,0%, кызметтер керсету бойынша 52,5%-ды алды.2009 жылгы кантарда непзп капитал fa салынган инвестициянын келе-Mi 162,9 миллиард тецгеш курады, бул еткен жылдын тш сп кезешменсалыстырганда 13,9%-га темен.Есештк кезенде белшек сауда тауар айналымы (когамдык тамактандыруайналымын коспаганда) 168,6%-ды курады жэне 2008 жылмен салыстырганда0, 1%-га темендедь2008 жылгы кантар-желтоксанда сырткы тауар айналымы (уйымдастырылмагансауданы есептемегенде) 109,0 миллиард АКД1 долларынкурады жэне 2008 жылгы кантар-желтоксанмен салыстырганда 35,5%-гаартты. Экспорт 71,1 миллиард АКДП долларын курады (49,1%-га ecTi),импорт —37,8 миллиард АКД1 доллары ( 15,7%-га ecTi).2009 жылгы кантарда енеркесш enaipiciHin колем1 агымдагы багамен489,2 миллиард тецгеш курады, бул 2008 жылгы кантармен салыстырганда1,8%-га темен. бндеупй енеркэсште (87,6%) электр энергиясын, газжэне су энд1руде (92,2%) темендеу байкалады, кен enaipy енеркеибшдеeciM 4,3%-ды курады.2009 жылгы кантарда жук айналымынын келем1 25,4 миллиард ткмкурады (коммерциялык жук тасымалымен жене кесткерлердщ жук тасымалыменайналысатын кешктж емес уйымдардын жук айналымы келе-MiH косканда), 2008 жылдын THicTi кезещмен салыстырганда 11,0%-гатемендед!.2009 жылгы 1 акпанга карай теркелген занды тулгалардын саны284 768 6ipniKTi курады, сонын ш!нде кызметкерлер150-ден кем 269 5136ipniK. Жумыс iCTen турган занды тулгалар 1 799 766 б1рл1кп курады,олардын арасында шагын кесшорындар —165 526. Республикада шагынбизнес субъектшершщ саны 203 942 б1рл!кп курайды.2009 жылгы 1 кантарда мемлекетпн бюджетпк Kipici 4 034,4 миллиардтецгеш курады, шыгысы 3 394,1 миллиард тецгеш курады. 2008 жылгытш сп кезенде салыстыру бойынша пайда 39,7%-га кебеШп, ал шыгын26,7%-га ecTi.2008 жылгы III токсанныц корытындылары бойынша кесшорындармен уйымдардын каржылык нетижелер1 Kipic б елтн де 1 536,7 миллиардTenreHi курады, мунын e 3i 2007 жылдын тшсп кезещндеп денгеймен салыстырганда63,5%-га жогары. Пайда децгей1 43,5%-ды курады. Есепберетш кес1порындардын жалпы санынан залалды кесторындардыц улес{36,0%-ды курады. Екшнй децгейдеп банктердщ экономика саласына несиеберу салымдары 2008 жылгы сонгы токсанда 7 454,1 миллиард тецгешкурады. Узак мерзхмге бершген несиенщ улес180,0%-ды курады, ал шетелдоквалютамен бершген несие —44,1%. Банк жуйесшде депозиттердщквлем15 408,6 миллиард тецгеш курады, мунын e 3i 2007 жылмен салыс-233

тырганда 39,6%-га кеп. Халыктын, депозиттер1 1 472,9 миллиард тенгешкурап, 2,8%-га ecTi. Кдзакстан Республикасы Статистика агентттнщ аталмышкерсетк1штер1 елдеп калыптаскан жагдайдын жэне ПрезидентН.Э. Назарбаевтын тапсыруы бойынша журпзшген ic-шаралардын нактынэтижелер1 болып табылады. Егер Президент аткарушы бшнкке дер кез1ндетапсырма бермеген болса, онда жагдай баскаша бол ар едь 2008 жылгыжумыс корытындылары 2009 жылы аз болса да он нэтижелерге жетуге мумк1нджбердк2009 жылгы акпаннын басында Улттык Банк тенгеш25%-га девальвациялау туралы кабылданган шецймд1 icKe асырды. Бул макроэкономикалыкжагдайды жаксартып кана коймай, сонымен 6ipre едцен валютанынэл1 де кеп келемде жылыстауына кедерп жасады. Бул орайда 2009 жылыбуки1 елде непзшен дагдарыска карсы «Жол картасы» багдарламасын icKeасырумен ерекшеленгенш атап айтуга болады. К,улдырау орын алган баскасалаларда кыскартылган жумыскерлер «Жол картасы» багдарламасышенбервде жумыс ютедь Жуз мындаган маман кайта даярлау дан erri. Осыныннэтижейнде 400 мынга жуык жумыс орны ашылды. Республикалыкжэне ещ рлж манызы бар жолдар женделдь Элеуметтж объекплерженделд1 немесе жанадан салынды. Президенттщ «100 мектеп, 100 аурухана»багдарламасы ез нэтижелерщ бердь Аткарушы билж 2009 жылыинфляцияны тежеу женшде нэтижел1жумыс журпдщ: жэрменкелер пайдаболды, ауыл шаруашылыгы мен калалык тутынушылар арасындагыделдалдык жойылды. 2009 жылдын нэтижелерщ корытындылай келеПрезидент аткарушы билжтац элемдж дагдарыс кез1ндеп жумысына онбага бердьКдзакстан Республикасынын Президент Н.Э. Назарбаев езшщ 2010жылгы К,азакстан халкына арналган Жодцауында былай деп атап Kerri:«Жол картасы —2009» багдарламасын табысты icKe асырудын аркасындаел ещрлерщде ТКШ-ны реконструкциялау жешнде 862 жоба iace асырылып,737 шакырым электр жеще!, 1029 шакырым сумен жабдыктау желшер1,284 шакырым жылу трассасы, автожолдар, жуздеген мектептер мен ауруханалар,мэдениет пен спорт нысандары женделд1... 2009 жылы экономиканынартуы 1,1%-ды, енеркесште 1,7%-ды курады. Б1зонесу каркыныбар елдердщ «сершпел1тобына» жаттык... Улттык кордын аркасында 6i3дагдарыска карсы шараларды журпзш кана койган жокпыз, сонымен 6ipreмемлекетке, б1зге киын болган кеэде, сатуга мэжбур болган манызды активтердакайтардьж. Бул —Еюбастуз 1-iui ГРЭС-i, «Богатырь» разрез1, К,ашагандагыб1здщ улес1мгз, Мангыстауму найгаз жэне барлык уш мунай ендеузауыты.Жумыссыздык денгещ 6,3%-ды курады, ал бул дагдарыска дейпщуакытта гыдан темен.ЦГвдмд! icKe асырылган жумыспен камту стратегиясыньщ аркасындаелде 400 мыцнан астам жумыс орындары ашылды.Б1з тетеп бердж. Ещц 6i3 2020 жылга дешип Даму стратегиясын оры н-дауга KipiceMi3*.Сонымен, Кдзакстан 2007 жылгы тамызда басталган элемдж дагдарыстыбастан кеипрдк Тек бастан Keiuipin кана койган жок, сонымен 6ipree3iHiH пайдасына шешп. Мемлекетте ауылга бет буруга мумкшдж туды.234

Казакстан онжыдцыкка арналган даму багдарламасын кабылдап жэнеоны жузеге асыруга K ip ic in кана коймай, экономиканы толык инновациялаубагытын устады. Багдарламанын акыргы нэтижей бойынша Казакстаннын1Ж6 270 миллиард АКШ доллары болуга тшс. Осындай улангайырбагдарламаны жузеге асыра отырып, Казакстан езшщ iu iK i нарыгыназык-тул1кпен камтамасыз eTin кана коймай, сонымен 6 ip r e аграрлыксалада енбек е т м д ш т н 4 есе кебейтед1, сондай-ак экспорттык елеуетпуЛгайтады. Отандык дер1-дермек нарыгынын суранысын 50% камтамасызету жоспарланды. Курылыс индустриясын дамыту нэтижесщде отандыкендарушшерге курылыс материалдарынын суранысын 80%-га канагаттандыруупин жагдай жасалды. Осы багдарлама шенберше бурын ел1м1здеболмаган эскери-енеркэсштж e n a i p i c жасау K ip efli. Бул багдарламанындер кезшде жене толык юке ас ырылатыны на ешкандай кумен жок, ейткешмумкшдактер жеткЫктк 2010 жылдын 6 ip iH m i токсанындагы даму керсеткшггер!даусыз айгак болып табылады.I6. РЕСПУБЛИКАНЬЩ М¥НАЙ-ГАЗ СЕКТОРЫНДААКЦИОНЕРЛ1К КОГАМДАР МЕН Б1РЛЕСКЕНКЭСШОРЫНДАРДЬЩ КУРЫЛУЫ1987 жылы 13 кантарда КСРО-да кукыктык актшер (КСРО ЖогаргыКеней Тералкасынын Жарлыгы, КСРО Министрлер Кенесшщ № 48 жене№ 49 каулылары) кабылданды, олар 60 жылдан астам тыйым салынганкезеннен кейш шетел капиталынын елге KipyiHe жол ашты, олардын тарихимеш де осында едгЭкономикадагы ерши тускен дагдарысты кубылыстарга карамастан1980—1989 жылдары республикада экономикалык жене елеуметпк дамудынKepceTKiuiTepi жаман болмады. Меселен, 1980 жылы халык саны14 858 миллион адам болган кезде ецщршген улттык табыс 20 572 миллионсомды курады, енеркесш eHiMi (салыстырмалы багамен) 22 976 милли-Iонсомгажетл.29Казакстанда дамыган ещцркупк, ecKepH-eHepKecinTiK жене гылыми-техникалык елеует KepiHic тапты, ендоргс факторларынын курылымындакор факторынын улей едеу1р асып тусп. Материалдык enflipicTiH корменжарактандырылуы денгей! бойынша (1992 жылы 21 мын сом/адам) КазакстанТМД бойынша орташа керсепаштен жогары кетерщш (19,5 мын сом/адам) жене тек Ресейден гана болмашы кейш калды (22,9 мын сом/адам).© H flip ic riK елеуетп сактап, дамытуга багытталган n ric T i курылымдыкeHepKecimiK саясат Казакстаннын тек шиюзатгын елемдж жене еш рлжнарыктардан гана емес, сонымен 6ipre бесекеге жарамды б1ркатар жогарытехнологиялык ешмнщ катары бойынша да ез «орнын» табуына мумкшджбердо, ейткеш онын жогары аграрлык-eHepKecinTiK елеуеп, букш халыктынжалпы Оку-бшмдж денгей1, бай ресурстар коры бар едК1992 жылдан Казакстанда нарыктык кайта езгерютер журпзше бастады, олар eHepKecimiH жай-куйш туб1р!мен озгертуге тшс болды. ЖекешелеНд^рубелестерш, кезендерш, нетижелерш турл1ше багалауга болады,6ipaK 6ip HepceHi мойындау керек, жекешелещцру отандык енеркейптщаса манызды кесшорындарыньщ меншж нысанын тугелдей езгертп.235

Елдердщ 5 тобымен байланысты жекешелещцрудщ 5 сценарий! ма/пм,олар:Экономикалык ынтымактастык жене даму (ЭЫД) уйымынын елдер!жекешелещпрущ бастау карсацында, ягни 70-жылдары кэбйжерлйстщашык режим! жене меншжтщ сонымен байланыскан саяси курылымы болды.Оларда жеке меншжтщ экономикадагы улеа аз ед1, жаксы дамыганкаржы нарыгы, куатты кукыктык инфракурылымы жене занды орындайтынк у и т аппарат жумыс гстеда. Жекешелещиру сатуды, аукциондардыт.б. пайдалана отырып, елеуш кукыктык жене уйымдык тургыда киындыксызжурпзщщ. Бастапкы экономикалык жагдай туракты болды женееюмет орындары жекешелендаруге жумыла алды, ейткёщ 6ip мезгище орыналган акша китуркылыгымен курес журпзудщ жене турактандыру саясатыменайналысудыц кереп болмады, мунын e3i 6ipKaTap посткенестж елдергетен болган-ды.Экономикасы негурлым дамыган баска топ ушшпи дуние елдерш(Чили, Мексика, Аргентина) камтиды. Оларда жекешелецгцру саясатыырыктандыруды кездед1, муныц йзд тжелей шетелдж инвестицияга(ТШ И) жене дамыган отандык жеке меншж секторга жол салды. Оларгауюметтщ араласуы ЭЫД елдерщдегщен repi едеу1р жогары болды.Жекешелещцру анагурлым киын макроэкономикалык жагдайда басталдыжене езшщ бюджетпк салдарлары аркылы макроэкономикалык турактандыруушш елеуш нетижелер бере алды.Yшиши топ —ушший дуниенщ дамушы елдершщ басым бел!п. Олардаырьжтандырудыц экономиканы жекешелецщру ушш ёкщцц топтагыданrepi Ke6ipeK манызы бар еда. Мунда мемлекетпк сектордын экономикадагы,инфракурылымдагы жене банк ж уйеандеп улеа кеп болды,каржы нарыгы мен кукыктык инфракурылым тез1рек дами бастады.Калыптаскан жагдайларда тез жекешелендару коммуникациялыкжене кукыктык проблемаларга байланысты анагурлым киындау сокты.Тертшип топ —Азиянын постсоциалистж елдерк Кытай, Вьетнам.Оларга менинктщ социалиста курылымы кезшде кесшкерлжтщ сырткашыгар жолын Kecin тастау режим1 тен едк Мунда экономиканы ырыктандыружолымен жекешелёндщу айрыкша мацызды болды, ауыл шаруашылыгымен сауда мемлекет менилгше алынды, сондыктан жеке меншж емессектордын экономикадагы жалпы улеа аздап кеб!рек ёдг. Ауыл шаруашылыгыЕуропа елдер1ндег1ден repi улкен рел аткарды жене жекешелещируелдекайда жецш журдкВ ещ ий топ —постсоциалистж Еуропа елдерь Мундагы ырыктандырусаясаты жекешелещиру ушш ете мацызды болды, ейткеш сол сетте жокдерлж жария жеке меншж секторын стихиялы турде дамытуга жол салынды.Бул сектор ушш айкын KepiHic тапкан курылымдык уй леам аздктен болды: жекешелендаруге онай кецщгетш ауыл шаруашылыгы у^ёсщщаздыгы жене Шыгыс Еуропаныц мемлекеттж секторында ендеуип енер-Kecin улесшщ KenTiri жекешелешйрущ Азиянын постком м унист елдершдепжагдайдан repi негурлым курйем техникалык проблемага алыпкелда. Кукыктык инфракурылым мен аткару аппараты мемлекеттщ колындаболган меншж кукыгымен маталган еда, ягни даму успндеп жеке меншжэкономиканын каЖе^ВДктерщё бёйшделмеда.30236

Экономикалык кайта езгерютер сезйз кажет болды, оларсыз улттыкэкономиканы жасау мумкш емес едь Алайда реформалардын салдарларыэр килы болды, олардын арасында еншргстщ кулдырауын, кейпорындардынтоктап калуын, оган коса элеуметтж шыгындарды атап керсетукажет. Тек 1996 жылдан бастап дагдарыстан шыгу байкалды.1с жузшде етпел1экономикасы бар елдердщ бэршде ырыктандыруданкейш i3imne enaipic кулдырап, инфляция мулде кушейд!, эйтсе дебул кубылыстардынаукымы эртурл1болды. Республика 1992 жылы Халыкаралыквалюта корынын, Халыкаралык даму жэне жацгырту банкшщ,Казакстанда нарыктык кайта езгерютердо колдаган баска да халыкаралыккаржылык мекемелердщ курамы на юрдк1991жылгы 18 маусымда Казак КСР Каржы министрлт «Гюрам»Кенес—Кипр БК-iH (б1рлескен кэсшорын) таркедц, онын курылтайшыларыхалык депутаттары Г урьев облыстык кецей аткару комитета (15%), «Гурьевмунайгазгеология»0ГБ (34%), ГМ 03 (Гурьев мунай ендеу зауыты)(20%) жэне URALS TRADING LIMITED (Кипр) (31%) болды. БК Атырауоблысынын аумагында Бакланий Северный кенйшн 25 жыл бойынамунай ешйруге THic болды.1991 жылы тамызда «Тещзмунайгаз» 0 Б мен Чехословакиянын «ПрумыслоистаительстоБРНО»кэйпорны арасында жасасылган шарт непз1ндеКазенеркэйпставба Казакстан—Чехословакия БК курылды, онын жаргылыккорынын жалпы сомасы 2322 мын сом болды, бул орайда Казакстаннынулей 69%-ды, Чехословакиянын улей 31%-ды курады. Жаргылыккорта 7083 мын тенге сомасында салым салынды, БК-ге Кара Арнакеншп берщщ.311991 жылы карашада «Ту ран Петролеум» Казакстан—Канада БК курылды, онын кызмет аясы Кызылкия, Майбулак жэне Кызылорда облысьшдагыАрыскум кенйитер1 мен Казакстаннын жанадан ашылатын кешштер1нигеру болды, жаргылык коры 2 миллион АКШ долларын курады.БК-нщ максаты етап —шию мунай жэне мунай ешмдерь енеркейптакжэне турмыстык тауарлар. пайдалануга 93ip табиги газ, жана материалдарендару ушш шеспе химиялык компоненттер сиякты енеркейптак жэнетурмыстьжтауарлар еншруден пайда алу карастырылды.Кайта курулар кезеншде мунай-газ секторында б1ркатар компаниялар,сонын 1ш1нде жеке меншж компаниялар да курылды. 1991 жылданжеке меншж нарыгында жумыс ютейтан «Эмбаведойл» БК осындай компаниялардын6ipi болып табылады. БК ендрде (Атырау облысында) 200 жумысорнын куруга жердемдеста, мунын e3i ол кезде айтарлыктай езектамеселе болатын. Жем (Емб1) кэйпш штнде, Онтустж Кдмыскел кешшшдеколданыстагы унгымалардын жумысын зерттеп, кадагалау ушш тунгышрет «Сиам-Мастер» кешеншдеп электронды приборлар icKe косылды.Франциянын «Эльф Акитен» (1992 жыл) компаниясыныц филиалыболып табылатын «Эльф Мунайгаз» фирмасымен Казакстан РеспубликасынынЫнтымактастык туралы шарты олардын алгашкы кел^ймшарттарынын6ip болды. Кел1ймшарт бойынша Актебе облысынын аумагындаауданы 19,3 мын шаршы километр 1здестару-барлау жумыстарын журпз1п,орындауды жене республика мен «Эльф Мунайгаз» екщДер1 барабарнепзде курган Б1рлескен оперативтак комитетанщ бакылауымен табылган237

кешштерд1 игеру карастырылды. Казакстан тарапынан арнайы курылган«Тем1рмунай» АК epinTec болды. 1992 жылы аумакты геологиялык зерделеуд1жене бургылау жумыстарын ерктету жешндеп эз1рленген багдарламалардыicKe асыруга 40 миллион АК,Ш долларынан астам каржы жумсалды.«Эльф Мунайгаз» Казакстан жагына кезделген телемакыньщ есеб1не15 миллион АКШ долларын (бонус жене жалгерлж акы, сондай-акгеологиялык акпарат ушш 8 миллион АКШ долларын) теледь1992 жылдын 18 мамырында Казакстан Республикасы мен Американын «Шеврон» корпорациясы арасында «Тещзшевройл» б!рлескен кейпорнынкуру туралы Келюм жасалды. Казакстан Республикасынын МинистрлерКабинет! «Тещзшевройл» б1рлескен кесшорнын куру жешндепКелклмдер мен Шарттарды бек1ту туралы» 1993 жылгы 5 сэу1рдеп №260каулы кабылдады. Будан epi Казакстан Республикасы Президенттщ«Тещзшевройл» б1рлескен кесторныныц кызмел туралы» 1993 жылгы6 ceyipfleri № 1168 Жарлыгы жарияланды.Казак KCP-i Министрлер Кенесшщ 1992 жылгы 16 шшдедеп меж1-люшде Тещздщ курылысына жене оны керкейтуге 3,5 миллиард сом салынганы,сонын iuiiHfle 1 миллиард сом мелшер1ндеп курылыс-курастыружумысыньщ орындалганы атап керсетиш.32«Тасболат ойл девелопменте» Б К мениикп каражат пен шетел инвестициясыесебшен Тасболат, Актас, Туркменой кешшшде мунай ещцрумаксатымен «Мангыстаумунайгаз» (ММГ) жене «Гендор Ресорсиз Лимитед»ОБ-нщ катысуымен курылды. БК-нщ жаргылык коры 18 миллиарддолларды курады, оны курылтайшылар б1рдей улесте салды, бул орайда«ММГ» 9Б-нщ 9 миллион доллар молшер1ндеп y/ieci курдел1 салымнынбелш жене колданыстагы жабдык пен инфракурылым (ягни еткендежумсалган шыгын) есебшен болды, ал ГР-дщ коскан улей —9 миллиондоллар акшалай инвестиция нысанында болды.33«Сетланд-ойл» енд1р1спк-коммерциялык фирмасы 1992 жылы 22 маусымдаиркелдь Курылтайшылары —«Сетланд» кенес-герман БК, Атыраумунай-ендеу зауыты, Атырау химия зауыты, «Емб1мунайгаз» АК, «Акбота»МХК. Фирма кызметшщ аясы мунай ещцру, республикада жене шетелдетауар ешмш еншрш, сату, сонын iuiinae шаруашылык кызметке катысушыкесшорындарда ещйршген тауар ешмш сату болып табылады. Атырауоблысы басшысынын 1990 жылгы 23 маусымдагы №190 шеипм1менТещз (Ka3ipri Исатай) ауданынын «Макаш» кешещц ауыл шаруашылыгыкесшорнынын иелтндеп жерден «Октябрьское» кешенш керкейту ушш25 жылга жер бел1нд1.34Атырау калалык екш ш ш гш щ 1992 жылгы 30 казандагы № 913 шеiuiMiMeHжабык турпаттагы «Каракудык-Мунай» АК'пркелдк 1995 жылгы30 кыркуйекч! Казакстан Республикасынын Мунай жене газ 6HepKeci6iминистрлт мен жабык турпаттагы «Каракудык-Мунай* АК курылтайшыларыарасында 25 жылга кел1амшарт жасалды. «Мунайгаз» МХК —20%,«Жаркын» —20%, «МТИ корпорациясы» ЖШС — 10%, «ГУЭРНСЕЙ»мунай фирмасы —50%, жаргылык коры — 200 мын АКШ доллары.35«Казактуржмунай ЛТД» БК 1993 жылы акпанда курылды. 1993—1998жылдары БК уагдаласылган аумакта 216357 кума метр уцимёш бургылаужумысын журпзш, орташа терендт 3476,2 метр 116 барлау жене пайдала-238

нуга бершетш 5 унгыманын курылысын аяктады. Сол кезенде осы кэсшорындыкуру геологтар мен барлаушылардын енбек ужымын жумыспенкамтамасыз его, сондай-ак ещрлер саласы н ын элеуметпк аясынын дамуынажэрдемдесп. Курылтай шартын басшылыкка ала отырып, БК геологиялык-барлаужумыстарын журпзуге бэлшген каражаттан ещрлердщэлеуметпк аясын жаксартуга 16,0 миллионнан астам АКШ долларынжумсады.1993 жылдын 15 акпанында Казакстан Республикасынын Энергетикажэне отын ресурстары мш шстрлтнщ «Батые Казакстан —Кумкел» мунайкубырын салу туралы №25 буйрыгы шыгарылды. Казакстан РеспубликасыМинистрлер Кабинетшщ «Батые Казакстан —Кумкел» мунай кубырынсалу туралы* 1992 жылгы 26 мамырдагы №464 каулысын сезйз орындаумаксатымен курыл ысты баскару женшдеп курамы 8 адамнан туратын штабкурылды. Тапсырыскер — «Казакстанкурылысмунай», бас мердпер —«Кдзакстанмунайгаз» болып белгшендь361993 жылгы 1 казандагы жагдай бойынша Казакстан Республикасда 1200 БК пркедщ. 229 БК-нщ жаргылык корына ic жуз1нде 45,5 миллиардсом, ягни тек 19% гана каржы салынды. БК-лерде бастапкы капитал| болды, онын шпнде 34 кдciпopыннын жаргылык коры 50 миллионнан астамсомды курады. 195 БК-ге 3040 миллион сомнан, орта есеппен 1 БК-ге15,6 миллион сомнан кедщ.Ашык турпаттагы «Тулпар» мемлекеттж холдингшк компаниясыКазакстан Республикасы Президентшщ «Шаруашылыкты баскару органдарынынжYйeciн жетщщру туралы» 1993 жылгы 23 маусымдагы № 1291Жарлыгымен курылды. Курылтайшылары —Казакстан РеспубликасынынМемлекетпк мулж жешндеп мемлекеттж комитеп мен бурынгы «Актебемунайгазгеология»0ГБ.«Акгебемунайгазгеология» АК занды тулгалар: Жанажол бургылаужумыстары экспедициясы, Кенкияк бургылау жумыстары экспедициясы,Актебе унгымаларды сынау жене курдел1жендеу экспедициясы; енщр1спк-техникалыккамтамасыз ету жэне жиынтыктау баскармасынын автокел!ккэйпорны 1995 жылгы 1 шшдедеп жагдай бойынша мулйсгерш 6ipiK-•ripy жэне тецгер1мдерш топтастыру непзшде 1995 жылгы 24 иплдеде курылды,онын жаргылык коры 189 726 000 тенге болды.37Сол кезенде 229 БК ецщрютпе кызметп жузеге асырды немесе ещйpicKeдайындык журпздц, олардын 20-сы мунай-газ ецщру аясында женекен енеркэс1б!нщ баска да салаларында жумыс ютедь38 1993 жылы КаспийTeHi3iHiH казакстандык секторын игеруд1н Мемлекеток багдарламасыбеютиш. Энергетика жэне отын ресурстары министрл1п кэйпорындарыныннепз1нде баска министрлштердщ косымша куштер1н тарта отырып,улттык тещз геофизикал ык, барлау, мунай-газ енд1репн жэне ендейпнкэйпорындар куру багдарламанын непзп максаты болып табылады.«Казгермунайгаз» БК (1993) Кызылорда облысында кен казу жумысынжурпзщ. Ka3ipri уакытта БК нем1с жене Канада фирмаларына (50%акциядан) тиесш . 1994 жылы Казакстан Республикасынын YKiMeTi БКгеенщршген мунайдын 100%-ын экспортка шыгаруына кепшд1к берд1,2001 жылдан бастап БК ездершщ мунайын экспортка шыгарады.«АралМунай0н1мдер1» АК 1994 жылы пркелд!, мемлекеток улес239

21,3%-ды курайды, ал акционерлерге 51%-ы тиесш бодцы. Жаргылык коры5 146 240 тенгеш курады.39«Арман» БК Арман кешшшщ кем1рсутек шиюзатын ещцруге женепайдалануга 1994 жылы 19 шщцеде №6 МГ сериялы лицензия алды. К,азакстан-американБК Казакстан Республикасы Министрлер Кабинетенщ«Арман кеншпн игеруге Kipicy жэне Мангыстау облысынын Олщолтыкауданында геологиялыкбарлау жумыстарын журпзу туралы» 1994 жылга22 маусымцагы №702 каулысы непзшде курылды.40Халыкаралык енщрю кооперациясы шенбершде курылтайшылар токтатылганШубаркудык жэне Жаксымай кешштершде кем1рсутек шиюзатынказу, ещпру, цайынцау, тасымадцау, экспортка шыгару жэне етюзуженшдеп Б1рлескен кэсшорын (БК) куруга уагдаласты. Кен шыгару кукыгы15 жыл мерз1мге берщщ, бул орайда кешннен кем1рсутекте шиюзаттыкоммерциялык жолмен ещцру жалгаскан жагдайда осы шиюзатты оданopi экспортка шыгару кукыгы да жиырма жылга езшен-ез1 узартылатынболды, ал KeMipcyreKTi шиюзатты коммерциялык жолмен ецщрудщ басталуынжэне барлаудын, бурга салудыц, ендорудщ Ka3ipri замангы технологияларынкамтамасыз ететен инвестицияны «ДиСизор Ойл Компаний»фирмасы беретен болды. Фирма аралас капиталы бар жабыктурпатты АКболып табылады. Курылтайшылары —«Актэбемунай» 0Б (ещцргстекб1рлестш) жэне АКШ фирмасы (ДОК). Жаргылык капиталы 6 200 мындоллар, улес 50% да 50%.41Казакстан Республикасынын Министрлер Кабинете 1994 жылга15 акпандагы №187 каулысымен «Атырау облысынын Матин (Мэтен)кешипнде эшмщ «Мунекс ОЙЛ- АГ»(Швейцария) компаниясымен белюужагдайында барлауды аягына жетюзу, бургылау жэне еншру жешнде кел1амжасасу туралы» кужатка кол койды, 6ipaK кешннен кел1ам Атырауоблыстык ею м ш ш гш щ бастамасы бойынша 6ip жакты тэртеппенбузылды.421995 жылгы 5 кыркуйекте Казакстан Республикасынын Уюмете Мангыстау облысындагы Тенге кешшшдеп кем1рсутекте шиюзатты ещйруymiH «Тенге» БК-на Казакстан Республикасындагы жер койнауын пайдаланукукыгына лицензия бердо.43Казакстан Республикасы Министрлер Кабинетенщ 1994 жылга10 мамырдагы №490 каулысымен «Тенге» Казакстан-американ б1рлескенкэсшорны курылды. Тараптар 40 миллион АКШ доллары мелшершдепжаргылык кор курды, улес 50% да 50%, 25 жылга, одан opi 5 жылдан 15жылга дейшп мерз1мге узарту мумюндш карастырылды. Элеуметтек корвалютага сатылган мунайдын 6ip тоннасына 3,39$-цы курады.Казакстан Республикасы Министрлер Кабинетенщ «Каспий тешзшщказакстандык секторыньщ мунай-газ элеуетш багалау жешндеп халыкаралыкКонсорциум куру туралы» 1993 жылга 3 желтоксандагы № 1215 каулысыкабылданды, Казакстан Республикасы, «ККШ» мемлекеттек компаниясы,«Аджип С.П.А.», «Бритиш Газ Эксплорейшн Энд Продакшн Лимитед»,«Альянс Би Пи» жэне «Ден Норске Статс Ольесельск О.С.», «МобилОйл Казакстан ИНК», «Шелл», «Тоталь» арасындагы консорциумтуралы кел^ам беютщщ.44240

1993 жылдын басында Казакстан Республикасынын аумагында 685БК ттркелдц, оларда шетелдж инвесторлардын улесше 53,3% тиесш болды.0тпел1 кезенде жене нарыктык экономиканын калыптасуы кезещндешетелдж инвестициялардьщ колем1 халыктын жан басына шакканда 200—300 А К ПТ доллары есеШмен айкындалуга тшс екеш жэне Ж 10-нщ 20%-ынан аспауга тшс екеш элемдж тэжтрибеден белгш. 1993 жылгы желтоксандаКазакстаннын мунай-газ секторында 14 БК болды, оларга американгаз жэне мунай компаниялары катысты.1994 жылгы 31 мамырда Анкарада «Казтуркмунай ЛТД» БК-мен шартжасасылды. Жаргы 1993 жылгы 9 кантарда 25 жылга кабылданды. Ол бойыншаКазакстан Республикасына 51%, Туркияга 49% тиесш болды. Жаргылыккор 2,5 миллион доллар, оныц 1,5 миллион долларын КазакстанРеспубликасы, 1 миллион долларын Туркия енпздй улес Казакстан Республикасынынпайдасына 60% да 40% (Туркия).Жабык турпаттагы «РОСКАЗНЕФТБ» Ресей-Казакстан акционерлжкогамын куру туралы курылтайшылык шартка Мэскеуде 1994 жылгы20 желтоксанда кол койылды.Онтустж Торгай ойпатында орналаскан ком1рсутект! шиюзат кешштершигеру жумыстарын жеделдету максатында Казакстан РеспубликасьшынМинистрлер Кабинет! 1994 жылгы 6 кыркуйекте № 988 каулысымен«Куат* холдингшж компаниясыныц жэне «Амлон Трейдинг Лимитед»агылшын фирмасыныц катысуымен Коныс, Бектас кешштершщком1рсутектерш косымша барлау, бургылау, ещцру, тасымалдау, экспорткашыгару жэне опазу жоншдеп «Куатамлонмунай» БК-iH куру туралышарт макулданды, онын жаргылык коры 10 миллион доллар.Эл1мбай KeHimi 1944 жылы ашьшган болатын, коры 1947 жылы КСРОнщКМК-нын (Пайдалы казьщцылар коры жоншдеп мемлекеттж комиссиясы)мемлекетпк балансына ттркелд!. 1962 жылы мунай корлары молшершщаздыгы себепп тенгер1мнен тыскарыга кеш1рщщ, ал ведомствоаралыккомиссиянын 1973 жылгы 30 кантардагы №82 memiMi жэне КСРОКМК-н1н 1973 жьшгы 9 акпандагы №6886 хатгамасы нег1з1нде корларбаланстан шыгарылды, к&йт калпына келттршп, «Эмбаведьойл» фирмасынаберщш. Бул фирманыц курылтайшылары —«Емб1мунай» 0Б , «Г урьевмунайгазгеология»жэне «Ведепсер» фирмасы, жаргылык коры2 800 000 доллар болып айкындалды.Казакстан Республикасынын Мунай жэне газ OHepK9ci6i министрл1пмен «Эмбаведьойл» БК арасында 1995 жьшгы 27 шщдеде Онтустж Камыскелкенйп1н казуга шарт жасалынды.451995 жылгы 13 маусымда БК Актебе облысынын Батые жэне ШыгысЖаркамыс блоктарыньщ жер койнауын пайдалануга лицензия алды. 1995жылгы 16 тамызда Казакстан Республикасынын Министрлер Кабинет!№ 1133 каулысын шыгарды, ол Казакстан Республикасы мен БК арасындагы«Курылыс баскармасыныц барлау жэне кен онд1ру туралы» келю1мшартыныцталаптарын куаттады.Казакстан Республикасында мунай мен газга геологиялык барлау жумыстарьшыц1992—1995 жылдарга жэне 2000 жыдгадей^нп кезецге арналганкешенд] багдарламасы КазКСР-iHiH Геология жене жер койнауынкоргау жен1ндел мемлекетак комитет]Hiн 1991 жылгы 3 иллдедеп №516-4269241

директивалык хатын орындау ушш ез1рлещй. Багдарламанын непзшеКазГБЗГЗИ-нын, «Г урьевмунайгазгеология», «Оралмунайгазгеология»,«Актебемунайгазгеология», «Казгеофизика», «Онтустжказгеология»0ГБ-лершщ талдамалары непзге алынды. Кешещц багдарламаны e3ipлеугеГеологиямемком терагасынын 6ipiHiui орынбасары С.М. Камаловтынбасшылыгымен, мунай жене газ белшшщ бастыгы Б.М. Куандыковтынтжелейкатысуымен О.М. Марченко, З.Е. Белекбаев, К.С. Шудабаев,Р.У. Берд1гожин, С.К,. К,урманов, С.0.0тегалиев, Э.С. Воцалевский т.б.катысты. 1986 —1990 жылдары «Жолдыбай-Северный», «Комсомольское»,«Кумкел», «Карашыганак», «Урихтау» (Рухтау), «Кожасай», «Каратурын»,«Арман», «Кенбай», «Арыскум» кен1штер1 бойынша корлар КСРО-ныцКМК-нда таныстырылып, жогары багамен коргалды. Осы жылдары 2093,5мын метр терен унгымалар бургыланды, 1201,1 миллион сом курдел1каржы игерщщ.46«Каражанбас» ААК (1994 жыл) Бозащы тубепндеп кешшп игеруменайналысады. 2002 жылы кесшорын 1780,6 мын тонна мунай мен газконденсатын ендардь Ka3ipri уакытта ААК-нын непзп иеленупий —Nations Euergy Company Ltd Канада компаниясы (барлык акциялардын91,62%-ы). Компания e3i ешпрген мунайды тугелдей дербес сатады. 2003жылдын ортасына карай мунай шыгару кезещнде 19 миллион тоннаданастам мунай ецщрщщ. 1995 жылы «Жалагашмунай» АК курылды, онынжаргылык коры 7 871 040 тенге. «Кызылорда Мунай 0н1мдер1» АК,-нынжаргылык капиталы 7 112 180 тенге, акциялары 355 609 дана, акцияларынын10%-ы енбек ужымына, 39%-ы мемлекетке, 51% ИЖК-га (инвестициялыкжекешеленд1ру коры на) тиесш болды.Казакстан Республикасы Министрлер Кабинепн1ц 1995 жылгы13 наурыздагы №248 каулысына жене Меммулжкомитетшщ 1995 жылгы24 ceyipaeri № 129 каулысына сейкес Кызылорда облысында «Мунай ешмдер1»жуйес! кайта курылды: 60 автомай кую стансасыныц 27-ci акшалайаукциондарда сату ушш берщщ, 10-ы ЖЖМ (жанар-жагармай) сату женеоны арзандату максаты ндагы баламалы кызметтер куруга, ал 23-i жанаданкурылган дербес 10 АК-ныц жаргылык корларына енпзшд1.471996 жылгы 23 тамызда «Терецезек Мунай 0шмдер1» АК акцияларынын мемлекетпк пакеп сатуга койылды, 6ip акциясынын атаулы куны330 тенге, еркайсысы 7721 данадан жалпы сомасы 2 547 930 тенге немесешаруашылык журпзупп субъекпнщ жаргылык корынын 38%-ы болды.4®1996 жылгы 26 кантарда республикада мунай-газ енеркеабшде Tipкел гендер:—Атырау облысында: «Тешзшевройл», Гюрал, Эмбаведьойл, Сетландойл,Казенеркейпставба, Мунексойлаг, Вестерн-Емб1, Мунай, Оманойл компании, IDF б1рлескен кейпорындары, Армакс, Емб1битум акционерлжкогамдары;—Мацгыстау облысында: Жепбай-Куэст, Мангыстаумунайтоталь,Каражанбас мунай компаниясы, Тенге, Арман, Тасболат ойл девелопменте,Вестерн Мацгыстау, Дунга-Еспелюай бфлёскен кейпорындары,Каракудыкмунай жене МЭКО акционерл1к когамдары;—Актебе облысында: Дамунай, Тулпармунай ЛТД, Ресей-Казакстан242

мунай, Каздаркмунай 61рлескен кесшорындары, Актебе БК, ТелйрмунайА К, ЭксонвенчурсТМД фирмасы;—Кызылорда облысында: Туран Петролеум, Казгермунай, Кумкел-Лукойл, Куатамлонмунай 61рлескен кесшорындары;—Батые Казакстан облысында: Карашыганак, Степной леопард ЛТД,Казтуркмунай, Казфен калибар б1рлескен кесшорындары.49«Актебе Пройссаг Мунай ЛТД» БК 1996 жылгы 13 маусымда курылды.Курылтайшылары —«Актебемунайгазгеология» АК (25%), «Актебемунай»АК (25%) жэне «Пройссаг Энергии Гмбх» герман компаниясы(25%). БК-ны теркеу 1995 жылгы 30 маусымда Казакстан РеспубликасынынЭдшет министрлшнде журпзщщ, ал 1995 жылгы 14 маусымда КазакстанРеспубликасынын YKiMeii мен БК арасында «Курылыс баскармасынынбарлауы жэне enoipyi туралы» кел1амшартка кол койылды.Мемлекетпк мулжте баскару женшдеп Кызылорда аумактык комитете1996 жылгы 10 казандагы №311 каулымен «Сырдария Мунай бшмдеpi*АК акцияларынын мемлекеттек пакетен сату ушш Казакстан Республикасыныноблыс бойынша жекешелещиру жешндеп мемлекеттек комитетенеберш, онын 6ip акниясынын атаулы куны 340 тенге, эркайсысы 3987дана мелшер(нде, жалпы сомасы 1356 260 тенге, мунын e3i шаруашылыкжурпзуил субъекте жаргылык корынын 31%-ы, колданыстагы заннамагасейкес «Арал Мунай внщцерЬ А К-ны сату ушш ep6ip акциянын атаулыкуны 320 тенге, эркайсысы 3498 дана мелшершдеп жалпы сомасы1 119 360 тенге немесе шаруашылык журпзуын субъекте жаргылык корынын21,3%-ы болды.501999 жылы Актебе облысындагы Эл1бекмола жэне Кожасай кенш -тер1нен мунай шыгару ушш «Казакойл-Актебе» ЖШС курылды. 2002жылы 120,1 мын тонна, 2003 жылы 6 айда — 147,9 мын тонна мунайецщрщщ..Казакстан Петролеум кауымдастыгы Казакстанда жумыс гстейтен женеKeMipcyreKTi щюазатты барлаумен жене ещцрумен, сондай-ак мунай-газсекторына сервистек кызмет керсетумен айналысатын 45 мунай-газ компаниясын6ipiKTipeAi. Кауымдастык 1998 жылгы 6 акпандатеркелдьКазакстанда шетелдж капитал мен жумыс гстейтен кэс i поры ндард ы нсаны: 1990 жылы —15, 1991 жылы —39, 1992 жылы —137, 1993 жылы —260, 1994 жылы —491, 1995 жылы —736,1996 жылы —995, 1997 жылы —1388 болды. 2000 жылдын 1кантарда жумыс icren турган БК-нщ саны —1004, ШК (шетелдж компания) —861, барлыгы 1865,2001 жылдын 1 кантарындатшсшше 1189 жене 1177, барлыгы 2366 болды.51АВЕ корпорациясы Казакстан Республикасынын мунай-газ саласындажузеге асырылатын ipi жобалар бойынша кешенш шеппмдерщ ез1рлеп,icKe асыру максатымен Казакстаннын 17 компаниясынын 6ipiryi нетижесшде2001 жылы курылды. Корпорациянын кызмете терт непзп багытбойынша дамытылуда, олар: инженеринг жене жобалау; курылыс; логистика;кешштердй казу жене пайдалану. Корпорация кесшорындарындабай жумыс теж1рибес1бар: —1984 жылдан (Карашыганак мунай-газ конденсатыкенш ш бургылай бастаган кезден) кенште казу жене пайдалану,сондай-ак логистика бойынша кызметтер керсету саласында; —кептен6epi, ягни 1968 жылдан инженеринг пен жобалауда; —1938 жылдан бастап243

курылыс iciMeH шугылдануда. Бупнп танда АВЕ корпорациясы жумыскерлершщжалпы саны 10700 адам болатын аса ipi казакстандык компаниялардын6ipi болып табылады. Кдзакстан Республикасынын барлык ipi калаларындакорпорациянын курылымдык бел1мшелер1 бар, Лондон, Милан,Ганновер, Дрезден калаларында екщджтер1 жумыс icTeitfli.Би Джи Казакстандагы Карашыганак мунай-газконденсат кеншпнщб1рлескен операторы мшдетш жузеге асырады. Компанияга сондай-акБатые Казакстандагы кем1рсутек ресурстарыныц Кара тешзге шыгуынкамтамасыз ететш Каспий кубыр желю1 консорциумындагы улес те тиесш.Би Джи он жылдан астам уакыт бойына Казакстанда 03iHiH белсещи кызметшжурпзуде жоне ец ipi Британ инвесторы болгандыктан Казакстаннынмунай-газ саласын дамытуда 03iHiH релш аткарды.«КазМунайГаз» улттык компаниясы Казакстан Республикасы Президентшщ«Ел экономикасынын мунай-газ секторында мемлекетпнмудделерш одан opi камтамасыз ету жешндеп шаралар туралы» 2002 жылгы20 акпандагы Жарлыгымен «Казакойл» жене «Мунай жене газ тасымалыкелт» улттык компаниялары активтерш косу жолымен курылды. «Казакойл»YMK» ЖАК-ныц жарияланган жаргылык капиталы 50,0 миллиард,лркелген жаргылык капиталы 17,76 миллиард, 2000 жылгы 24 сеу1рдетеленген капиталы —14,49 миллиард, менинкп капиталы 136,04 миллиард(984,35 млн $) болды. Казакстан Республикасынын YiciMeTi компаниянын6ipfleH-6ip курылтайшысы жене акцияларынын 81,6%-ын иеленушкпболып табылады.«КазМунайГаз» —сатыластыкпен 6 ipiK K eH мунай-газ компаниясы,оньщ курамында KOM ipcyreK Ti шиюзатты барлау, еншру, ендеу, тасымалдаужене етк1зу, мунай e H e p K e c i6 i, телекоммуникациялар, тасымал нысандарынсалу жешндеп жумыстар мен керсеплетш кызметтердш толык циклшжузеге асыратын 45-тен астам турл1 профильдеп кесшорындар бар.«Казакстан келгамшарт агентпп» Казакстан Республикасынын Индустрияжене сауда министрлт мен Энергетика жене минералдык ресурстарминистрлтнщ ресми eкiлi болып табылады. Агентпк Казакстан РеспубликасыYKiMeTiHiH «Отандык eндipyшiлepдi мемлекетпк колдаудыкушейту жешндеп шаралар туралы» 2002 жылгы 14 карашадагы каулысынасейкес курылды.«Мангыстаумунайгаз» ААК 1963 жылы курылды, Ka3ipri уакыттакесшорында 4,5 мын адам жумыс ютейдь Балансында 36 кешш бар, олардын15-i icKe косылу ез1рлтнде.«CNPC —Актебемунайгаз» ААК 2002 жылы 4367,4 мын тонна мунайещйрдь Кытай улттык компаниясына акциялардын 85,4%-ы тиесш. 1997жылы Казакстан мен Кытай 9,5 миллиард сомасындагы мунай кел1ймдер1пакетше кол койды. 2002 жылы CNPC-тщ казакстандык жобаларга салганинвестициясынын жиынтык колем i 284 миллион долларды курады.«ГЕОСТАН» компаниясы «Азимут Энерджи Сервисез» акционерлжкогамынын курамынан 0ндеу жене Талдау Баскармасынын бел!ну1 жолымендербес акционерлж когам релнде 2004 жылдын ceyipiHfle курылды.Геостан АК-нын ужымы казакстандык геофизиканынтандаулы дестурлеpiHсактады жене ендеудщ/уксатудын жогары кешбй Mepzurepi жене казакстандыкнарыкта ep i шетелде сейсмикалык деректерда талдау беделше ие.244

««КазМунайГаз» «Разведка Добыча»» акционерлж когамы «Емб1мунайгаз»ААК мен «©зенмунайгаз» ААК-ныц косылуы жолымен 2004жылгы 31 наурызда курылды жэне ««КазМунайГаз» ¥К-нын» еншшесуйымы болып табылады. Кызметшщ непзп турлер! —мунай мен газдыбарлау жене еншру жешндеп операциялар. ««КазМунайГаз» «РазведкаДобыча»» акционерлж когамы мунай ещцру келем1 мен алынатын корларыбойынша Казакстанда 2-орын алады. Компания 44 кешштен мунайеЦщреда, олардагы мунайдын калдыктык баланстагы коры 1,2 миллиардтонна мунай жене алынатын коры 269 миллион тонна. ««КазМунайГаз»«Разведка Добыча»» АК-нын штаб-пвтер1 Астана каласыныц сол жагалауындаорналаскан. Компания кызметкерлершщ жалпы саны 15 мыцнанастам адамды курайды.Социалистж жуйеш реформалау туралы айта келш, белгш французкенес танушысы Б. Шаване онын езгергстерш б1рнеше кезенге белед1. Олбылай деп пайымдады: «реформалардын ею турпатын белш керсетугеболады, олар: жуйелж тузету енпзу —ол орталыктандырьшган жоспарлаудыжэне жуйенщ баска да элементгерш (ауыл шаруашылыгы, сырткы байланыстарт.б.) негурлым икемд1 етед1, бул орайда елеул1 институттыкезгерютер енпзудш кажета болмайды; мунда институттардыц in iiH a p aезгергске Tycyi (непзп жуйеге зиянын типзбейтан), мысалы, ортальжтандырылганжоспарлауды жою немесе ауыл шаруашылыгын кайта ужымдастырусияктылар жузеге асырылады. Егер, сонымен 6ipre, жуйенщ 6ipэлементшдеп, онын устше ею элементшдеп институттык базис калайдегенмен кайта езгерюке тусетш болса, онда эцпме «жуйелж курылымнынбузылуы туралы» болмак. ©3repic сапалык езгерюке айналады: олецщ «реформа» терминше жауап беретш, цпю жуйелж езгерю емес, оданартыктау, Шрак —жуйе аралык езгер1с. Бул «тектж езгерю».527. ЕГЕМЕН КАЗАКСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫНДЕМОГРАФИЯЛЫК ДАМУЫХальщтыц саны жене ориаласуы. Егемендж жагдайында Республиканынэкономикалык жене саяси eMipiwieri тубегейл1 езгерютер ещрдщдемографиялыкахуалына ecepiH типзбей коймады. Ол былай турсын, оларкебшесе келеназ урдгстердщ де, он урдютердщ де жиынтыгы мен карама-кайшылыктарынынсалдары болды, мунын e3i халыктын сан жагынанда, сапалык та сипаттамаларынын езгерушен, онын Казакстаннын аумагындаорналасуынан жене кеип-кон уршсшен KepiHic тапты.Ka3ipri кезенде Казакстан дуние жузшщ халык ен аз коныстанганелдершщ 6ipi болып табылады. Келем12724,9 мьщ шаршы километр болатынулан-байтак ауданды алып жаткан елде аумактыц 6ip шаршы километршешакканда 5,5 адамнан келедь Халыктын мекендеу1 уипн негурлымколайлы жерлер Оцтуспк Казакстан, Жамбыл жене Алматы облыстары(Алматы каласын коса алганда), мунда республиканын буюл халкынын37,8%-ы шогырланган, ал халыктын тыгыздыгы 1шаршы километрге шаккандаTHicimue 16,9; 6,9 жэне 7 адамды курайды. Халык б1ршама коныстанганкелей ещр Солтустак Казакстан —Костанай, Солтустак Казакстан,245

Акмола жэне Павлодар облыстарынын аумагы, мунда елдщ букш халкынын24,8%-ы орналаскан, ал халыктын тыгыздыгы 1 шаршы километргетшсшше 5,2; 7,4; 5,7 жэне 6,5 адамга тен. Шыгыс Казакстан облысындареспубликанын букш халкынын 10,2%-ы турады, халыктын тыгыздыгы1 шаршы километрге шакканда 5,4 адамга тен. Орталык Казакстанда (Карагандыоблысы) республиканын букш халкынын 9,4%-ы турады, халыктынтыгыздыгы 1 шаршы километрге шакканда 3,3 адамга тен. Елдщ батысошрлер1 —Мангыстау, Атырау, Батыс Казакстан, Актебе жэне ОнтуспкКазакстанда орналаскан Кызылорда облыстары халык ен аз коныстанганаудандар болып табылады. Мунда республиканын букш халкынын 17,7%-ы шогырланган жэне 1 шаршы километрге шакканда орта есеппен тшсшше1,9; 3,7; 4,1; 2,3 жэне 2,6 адамнан келедьКазакстан Республикасынын еюмшшк-аумактык белЫ сше орайонын еюмшшк-аумактык б1рл{ктершщ катарына 86 кала (2-eyi —республикалыкманызы бар калалар —Алматы мен Астана; 14 облыс орталыгы;облыстык манызы бар 25 кала жене аудандык манызы бар 45 кала);174 калалык кент Kipefli.Егеменд1к жагдайында Казакстан Республикасынын демографиялыкдамуынын басты ерекшелш болып —халыктын абсолюттек санынын серninaie3repyi саналады. Меселен, 1993 жылга дейш бул керсетюштщ ке-6eioi байкалды: 1989 жылдан 1992 жылга дейшп кезенде орташа жылдыкесу каркыны 0,7 %-ды курады, сонан сон республика халкынын саны кыскарабастады, 1999 жылга дейш орташа жылдык темендеу каркыны 0,9%-ды курады. Кейшп жылдары халык санынын темендеу каркыны курт кыскардыжене 2002 жылдын ез1нде бул керсетюштщ ecyi алгаш реттеркедщ,он cepniHHin жалгасуы ypflici байкалды.1989 жылдан 1999 жылга дешнп кезенде Казакстан халкынын саны1 246 028 адамга (7,7%-га) азайып, 14 953 126 адамды курады. Турактыхалык саны тшсшше 15 578 адамга (3,6%-га); 154 811 адамга (8,4%-га);21 751 адамга (3,8%-га); 38 072 адамга (13,4%-га); 57 429 адамга (5,4%-га)eciM берген Атырау, Онтуспк Казакстан жене Кызылорда облыстарынан,Астана мен Алматы калаларынан баска барлык облыстарда халык саныбарынша темендедк Туракты халык санынын едеу1р темендеу1 Караганды(335 230 адамга, яки 19,1%-га); Шыгыс Казакстан (236 201 адамга, яки13,4%-га); Акмола (228 135 адамга, яки 21,5%-га), Костанай (206 115 адамга,яки 16,7%-га), Солтустек Казакстан (186 085 адамга, яки 20,4%-га);Палодар (135 330 адамга, яки 14,5%-га) облыстарында байкалды.Терт жылда, 1999 жылдан 2006 жылдын 1 кантарына дейш ОнтустекКазакстан, Алматы, Мангыстау, Атырау, Кызылорда жене Жамбыл облыстарынынесебшен халык саны 266,2 мын адамга есте, оларда халыктын енкеп eciMi тшсшше 255,3,45,3,59,8,32,2,22,0,12,3 мын адам болды. Астанамен Алматы калаларында бул керсетеаштщ он cepniHi тшсшше 550,4мын жене 118,6 мын адамды курады. Республика халкынын саны 2006жылдын 1 шшдесщцё Казакстан Республикасынын Статистика жешндепагенттепнщ агымдагы деректер1 бойынша 15219,3 мын адам болды.”Кала халкынын саны 10 жылда (1989—1999 жылдар) 805 333 адамга(9 182 636 адамнан 8 377 303 адамга дейш), яки 8,9%-гаазайды, халыктын246

жалпы санындаш кала тургындарынын улей 1989 жылгы 56,7%-дын орнына56%-га дейш темендед1. Аздаган eciM тчркелген Кызылорда мен Атырауоблыстарынан баска облыстардын бэр1нде темендеу болды. Калатургындарынын едэу1р темендегеш Караганды (267 438 адамга, яки 18,6%-га), Шыгыс Казакстан (131 853 адамга, яки 12,8%-га), Акмола (121 955адамга, яки 12,8%-га) облыстарында байкалды.1989—1999 жылдардагы санак аралык он жылда республикада ауылх&лкынын саны 440 695 адамга (7 016 518 адамнан 6 575 823 адамга дейш),яки 6,1%-га томендеда, ал ауыл тургындарынын халык курамындагы улей0,7%-га (43,3%-дан 44,0%-га дейш) артты. Ауыл халкы саныц елеул1темендеу1 Костанай (140 281 адамга), Солтустж Казакстан (133 266 адамга),Акмола (106 180 адамга), Шыгыс Казакстан (104 348 адамга) облыстарындаболды. Ауыл халкы санынын ecyi Онтустж Казакстан (164 171адамга), Атырау (15 468 адамга), Мангыстау (30 817 адамга), Кызылорда(6 548 адамга) облыстарында байкалды.2006 жылдын 1 шщдейндеп жагдай бойынша республика халкыньщкурамындагы ауыл тургындарынын улес салмагы 42,7%-ды курады, ен кепсаны —6 537,5. Халыктын бул б ел тн щ улес салмагы Алматы облысында—70,2%, Солтуспк Казакстан облысында —65,8%, Онтустж Казакстаноблысында —59,9%, Батые Кдзакстан облысында —56,7%, Жамбыл облысында—54,9% жене Акмола облысында —52,9%-га жетп.2006 жылгы 1шищедеп жагдай бойынша кала тургындарынын саны8 763,9 мын адамга ескен. Олардын республика халкыньщ курамындагыулей де 57,3%-га арткан. Ka3ip ен калага шогырланган облыстар —Караганды(мунда кала халкыньщ улес салмагы 83,8%), Мангыстау (75,9%) женеПавлодар (65,6%) облыстары. Кала тургындары сондай-ак Актебе, Костанай,Кызылорда, Шыгыс Казакстан, Атырау облыстарында да басым болыпкеледй —55%—59% шепнде.Теменде халыктын козгалысы жешндеп статистикалык деректеркелтарипп отыр (1—3-кестелер).Улттык курам. Казакстан халкыньщ этностык курамы кеп аукымдагыалуан турлшшмен ерекшеленедь Ол республиканын тарихи дамуы ерекшелтн щ салдары болып табылады. Меселен, тек кецеетж кезенде ганахалыкты тургылыкты мекеншен куу жене куштеп коные аударту жолдарымен,индустрия алыптарын салу y m iH уйымдастырылган K e m ip in екелумен,кесшорындар мен жумыс куштершщ орнын ауыстырумен, согысжылдары орасан жумысшы кушш кеппрумен, тын эпопеясы кез^ндепенбек кепй-кондарымен т.б. жолдармен Казакстаннын аумагына барлыкреспубликалардан толып жаткан кел!мсектердщ кешш келген) белгш.Мунын 03i байыргы тургылыкты халыктын удайы кыскаруына женекел1мсек халыктын, непзшен еуропалык, ecipece орыс халкыньщ сан жагынанеселеп есуше екеп сокты. Егемендж жылдары Казакстаннан ТМДелдерше жене шалгай шетелдерге ондаган мьщ кел1мсектер Kemin кстугеумтылды, нетижейнде республиканын этникалык курамында еуропалыкхалыктардын саны мен улес салмагы кыскарды.Ka3ipri кезде Казакстанда 130-дан астам улт екьпдер! турады. Олардыншш де саны ен кеп он 6ip улт 4-кестеде бершй.247

1 -кестеКазакстан Республикасы бойынша халык санынын есу cepniHi(1989—2006 жылдар)(мыц адам)КазакстанРеспубликасы1989 жыл 1999 жыл Калды к 1.01 2006жылгаКалдык 1999жылдан16199154 14953126 -1246028 15219,3 266,2Акмола облысы 1064406 836271 -228135 746,7 -89,5Актебе облысы 732653 682558 -50095 686,7 -42Алматы облысы 1642917 1558534 -84383 1603,8 45,3Атырау облысы 424708 440286 15578 472,4 32,2Шыгыс Казакстан 1767225 1531024 -236201 1431,2 -99,8Жамбыл облысы 1038667 988840 -49827 1001,1 12,3Батыс КазакстаноблысыКарагандыоблысы629494 616800 -12694 609,3 -7,51745448 1410218 -335230 1334,4 -75,8Костанай облысы 1223844 1017729 -206115 903,2 -114,5Кызылорда облысы 574464 596215 21751 618,2 22,0Мангыстау облысы 324243 314669 -9574 374,4 59,8Павлодар облысы 942313 806983 -135330 742,9 -64,0Солтуслк КазакстаноблысыОнтуспк Казакстаноблысы912065 725980 -186085 663,1 -62,81823528 1978339 154811 2233,6 255,3Астана каласы 281252 319324 38072 550,4 231,1Алматы каласы 1071927 1129356 57429 1247,9 118,62 -кестеКазакстан Республикасы бойынша кала тургындары саныныц есуcepniHiКазакстан РеспубликасыАкмола облысыАктебе облысыАлматы облысы1989 жыл 1999 жыл Калдыкабс. % абс. %1 2 3 4 5 6918263650238239637753704056.747,254,132.7837730338042738367446495356,045,556,229,8-805333-121955-12703-72087248

1 2 3 4 5 6Атырау облысы 2S6011 60,3 256121 58,2 110Шыгыс Казакстан облысы 1031598 58,4 899745 58,8 -131853Жамбыл облысы 491769 47,3 456939 46,2 -34830Батые Казакстан облысы 267362 42,5 251761 40,8 -15601Караганды облысы 1426386 81,7 1158948 82,2 -267438Костанай облысы 617938 50,5 552104 54,2 -65834Кызылорда облысы 345782 60,2 360985 60,5 15203Мангыстау облысы 287239 88,6 246848 78,4 -40391Павлодар облысы 603176 64,0 511900 63,4 -91276Солтуспк Казакстан 327450 35,9 274631 37,8облысы-52819Оцтуспк Казакстан 738947 40,5 729587 36,9 -9360облысыАстана каласы 281252 100 319324 100 38072Алматы каласы 1071927 100 1129356 100 574293-кестеКазакстан Республикасы бойынша ауыл тургындары санынын есусертш1989 жылУлессалмагы 1999 жыл Улессалмагыабс. % абс. %КалдыкКазакстан Республикасы 7016518 43,3 6575823 44,0 -440695Акмола облысы 562024 52,8 455844 54,5 -106180Актебе облысы 336276 45,9 298884 43,8 -37392Алматы облысы 1105877 67,3 1093581 70,2 -12296Атырау облысы 168697 39,7 184165 41,8 15468Шыгыс Казакстан облысы 735627 41,6 631279 41,2 -104348Жамбыл облысы 546898 52,7 531901 53,8 -14997Батые Казакстан облысы 362132 57,5 365039 59,2 2907Караганды облысы 319062 18,3 251270 17,8 -67792Костанай облысы 605906 49,5 465625 45,8 -140281Кызылорда облысы 228682 39,8 235230 39,5 6548Мангыстау облысы 37004 11,4 67821 21,6 30817Павлодар облысы 339137 62,0 295083 36,6 -44054Солтуспк КазакстаноблысыОцтуспк Казакстаноблысы584615 64,1 451349 62,2 -1332661084581 59,5 1248752 63,1 164171249

Казакстан Республикасындагы негурлым кеп улттар санынын есу cepniHi4-кестеМын адам1989 1999 Калдык 1.01.2005жылгаУлес салмагыКалдык 1989 1999 1.01.2005жылгаBykIh халык 16199 14953 -1246 15075 122 100 100 100Казактар 6497 7985 1488 8725 740 40,1 53,4 | 57,9Орыстар 6062 4480 -1582 4024 -456 37,4 30 26,7Украиндар 876 547 -329 459 -88 5,4 3,7 3Озбектер 331 371 40 419 48 2 2,5 2,8Татарлар 321 249 -72 231 -18 2 1,7 1,5Уйгырлар 182 210 28 226 16 1,1 1,4 1,5Нешстер 947 353 -594 228 -125 5,8 2,4 1,5Корейлер 101 100 . -1 101 1 0,6 0,7 0,7: ;Белорустар 178 112 -66 94 -18 1,1 О,? 0,6Эзйрбайжандар 89 78 -11 86 8 0,5 0,5 0,6TypiKTep 49 76 - 27 84 8 0,3 0,5 0,6БАСКАЛАР 566 392 -174 398 6 3,5 2,6 2,61-4-кестелер деректерк Демографический ежегодник регионов Казахстана. А., 2006, 5-6.; Краткие итоги переписинаселения 1999 г. в Республике Казахстан. А., 1999, 6, 11-6.

4-кестеден кертш отырганындай, республикадагы басым улттар —казактар мен орыстар, олар Казакстаннын этникалык курылымында 85%-ды курайды. онын устше казактар санынын хане олардын республика халкынын курамындагы улес шщ абсолютпк квбекм жэне орыстардын осыKepcenciniTepiHiH 70-жылдардын аягынан бастап азаюы урдап жал racy да.Казактардын саны 1989—1999 жылдардагы санак арасындагы он жылла1 488 мын адамга кебейш, ал олардын халык курамындагы улес! 1989жнивы 40,1%-дын орнына 1999 жылы 53,4%-ды курады. 2005 жылы казактардынсаны кайтадан 8 725 мын адамга дешн, яки 740 мын адамга кебейш,ал улес салмагы 57,9%-га дейш осп.Байыргы тургылыкты халыктын негурлым жогары улес салмагы Кызылорда(95.3%), Атырау (90,6%), Мангыстау (83.5%), Актебе (75,8%) облыстарынатиесш. Негурлым аз улес салмагы —Солтустж Казакстан(31,9%), Костанай (33,9%), Акмола (42,1%) жэне Караганды (41,4%) облыстарынатиесш. Бул облыстар орыс жэне баска улттар басым туратынешрлер болып табылады.Казактар ежелден ауылдык жерлерде мол шогырланды. Егеменджжылдары олар елеуш турде калага шогырлану уршсше тал болды. Мэселен,егер калада туратын казактардын улест 1989 жылы 383%-га, 1999 жылы453%-га тен болса, 2005 жылдын басында республикадагы ap6ip екшппказак калада немесе калалык кенттерде турады.Орыстардын саны жэне олардын республика халкынын курамындагыулес салмагы кыскара тусуде. Мэселен, 1989—1999 жылдардагы кезендеабсолютпк кврсеткпп 1 582 мын адамга азайды, ал олардын халык курамындагыулеа 1989 жылгы 37,4%-дын орнына 30,0%-га дешн твмендедь2005 жылы олардын саны тагы да 456 мын адамга, ал улес салмагы —26,7%-га дейш кыскарды.У краинлардын, татарлардын, немтстердщ, белорустардын саны жэнеатардын эшрдш улггтык курамындагы улес салмагы кыскара тусуде. взбектершн,уйгырлардын, ез1рбайжандардьш, туржтердш саны мен улес салмагыecin келедьКазак халкынын саны мен олардын республика халкы курамындагыулесшш абсолютпк ecyi олардын табиги вст-ену1, казак емес халыктынTepic миграциялык калдыгы жэне казактардын Ресейден, взбекстаннан,Туржменстаннан жэне шалгай шетелден оралуы есебшен он миграциялыквсш-вну! нетижесш ангартты. Орыстардын, украиндардын, белорустардынжэне немкгтердш саны олардын республикадан кешш кету! ece6iмен табиги есш-енушш темен болуы немесе табиги ecm-внудш мулдекулдырауы салдарынан кыскарды.Консулдык кызмет департамент! баскармасынын деректерше орайербгр уш!нш1казак шетелдерде турады, олардын жалпы саны шамамен 3Jмиллион адамга жетп. Шалгай шетелдерде: Кытайда —1 258 500 мынадам; Монголияда —83 000 адам; Ауганстанда —28 000 адам; Т уркияда —20 000 адам; И ранда —3450 адам; Балтык елдершде—2500 адам; Германияда—700 адам, Жапонияда —40 000 адам; Австралияда —40 000 адам;Бел ьгияда —28 адам; Сауд Арабиясында —28 адам; Норвегияда —20 адам;Кубада —2 адам турады. Барлыгы 1476 228 адам. Сонымен катар Францияда172 отбасы; Швепияда —51отбасы; Пакстанда —36 отбасы; АКШ-та —251

23 отбасы; Австрияда —18 отбасы; Швейцарияда —4 отбасы; Данияда —4 отбасы ту рады. Барлыгы 308 отбасы.Таяу шетелдерде 1814 300 казак турады, сонын iiuinae бзбекстанда —967 200 адам, Ресейде — 687 800 адам, Туржменстанда — 87 000 адам,Кыргызстанда - 42 600 адам, Украинада - 10 500 адам, Тежжстанда -10 000 адам, Эз1рбайжанда —4000 адам, Грузияда —3000 адам, Молдовада—2000 адам, Арменияда —500 адам, Беларусьте —300 адам турады.Халыктын табиги ecin-eHyi (некелесу1, бала тууы, ел1м-ж тм! жэневм1ршщ узактыгы, денсаулык сактау жуйесшщ жай-куш). Кдзакстан ушштабиги ecin-вну халык санынын кебеюшщ непзп кез1 болып табылады.80-жыдцардын аягынан бастап республикада бала туу удайы темендед1, алел1м-жтм, KepiciHine, кобейд1. Сонын салдарынан табиги ecin-вну каркыныудайы кыскарды. Меселен, табиги ecin-вну коэффициент! (халыктын1000 адамына шакканда) 1987 жылы 18,1 промилле; 1995 жылы 6,8 промилле;1996 жылы 5,6 промилле; 1997 жылы 4,8 промилле; 1998 жылы 4,6промилле болды. 1999 жылдан бастап бул кврсетюш есудщ жалгасуы урд1-ciMeH оц cepniH алады: 1999 жылы 4,7 промилле; 2000 жылы 4,8 промилле;2001 жылы 4,9 промилле; 2002 жылы 5,2 промилле; 2003 жылы 6,2 промилле;2004 жылы 8,1 промилле.90-жылдары табиги ecin-вну непзшен ауыл халкынын есебшен камтамасызеталдь тек 2000 жылдан бастап бул керсетиш кала тургындарындаесе бастады. Меселен, ауыл тургындарында табиги ecin-вну 1995 жылы(халыктьщ 1000 адамына шакканда) 12,2 промиллеге тец болса, ал калатургындарында 2,6 промилле болды; тшсшше 1996 жылы 10,4 жене 1,8промилле; 1997 жылы 8,8 жене 1,5 промилле; 1998 жылы 7,9 жене 1,8промилле; 1999 жылы 7,7 жене 1,8 промилле; 2000 жылы 8,0 жене 2,4промилле; 2001жылы 8,1 жене 2,5 промилле; 2002 жылы 7,9 жене 3,2промилле; 2003 —8,3 жене 4,6 промилле; 2004 жылы 6,8 жене 6,8 промилле;2005 жылы 9,02 жене 7,31 промилле болды.54Республикада мекендейтш жекелеген улттардын арасында табигиecin-вну децгеШ б1рдей емес: езбектердщ арасында (22,0) жене казактардыцарасында (13,5) жогарырак; орыстарда (-4.9), украиндыктар мен белорустарда(-8,6) сонгы жылдары табиги кему таркелш, ягни тугандардынсанынан елгендердщ саны басым болды.Табиги ecin-вну казак халкы санынын есуш щ басты факторы болыпкалады. Алайда экономикалык дагдарыс жылдары бул керсетшштщесу каркыны едеуip темендедк Казак халкыныц демографиялык есусерпш ш щ темендеуй Казакстанда атом каруын узак жылдар бойынасынау, Арал теш зш щ тартылуы, Семей полигоны аймагындагы жарылыстар,уран кешштерш ашык едкпен казу салдарынан коршаган ортанынэкологиялык жагынан нашарлауымен де туащ црш едк Эйтсе дебул кер сеткш тщ шамасы казак халкында непзш ен бушл республикахалкынын табиги ecin-eHyiH айкындайды, вйткей казактардын табигион ecin-eHyi каз1р Казакстан халкыныц букьл табиги ecin-енуш щ 90%-ына дей1н ж епп отыр (1989 жылы —63,5%; 1991 жылы —72,4%; 1993жылы —88,2%; 1995 жылы —88,0%).Некелесу. 90-жылдары некенщ жалпы коэффициента (1000 тургынгашаккандагы неке саны) темендедц 1987 жылы —9,8; 1991 жылы - 9,8;252

1993 жылы —8,6; 1996 жылы —6,6; 1997 жылы —6,5; 1998 жылы —6,4;1999 жылы —5,8. Ешкашан некеге турмаган адамдардын саны едэу1р ecTi.Мэселен, 1999 жылгы санакка орай жасы жеткен санаттагы, ягни 18—39жастагы эйелдердщ жалпы санынын 33,3%-ы, яки эрШр уш1щш эйелнаг ыз бала кэтеретш жаста турмыска шыкпаган.Сонгы жылдары некелесу коэффициент! есуге бет алды: 2000 жылы—6,1; 2001 жылы —6,3; 2002 жылы —6,7; 2003 жылы —7,4; 2004 жылы —7

на казак эмигранттарынын жолга койылган бала тууынын нэтижеа, сондай-акказактардын арасында некелесудщ жандануы ыкпалын типзд!.Алайда 90-жылдардын ортасына карай ушшцп жэне одан кеп кезекте босанудандуниеге келген балалар санынын кыскарганы байкалды: 1991жылгы 68,4 мын баладан, 1993 жылы 64,3 мын балага дейш темендед1. Булжылдары казак эйелдершде бала туудын орташа коэффициент! 3,1 болды.Балалы болудыц темендеу! Оцтуст1к Казакстаннын тургындары ушш деортак сипатка айнала бастады. Мысалы, Турюстан ауданында казактардабалалы болудын орташа мелшер16ip ейелге шакканда 3,2 себиден 3,6 сэбигедей1н ауыткыды. Сейтш, казактар кеп балалы отбасынан бала саны орташаотбасы болуга карай тез шепнд1. Соган карамастан, казак халкындабала туудын б1ршама жогары KepceTKiiui (ep6ip 1000 адамга шакканда туганбала саны 20,4) сакталды, бул жылдары Казакстанда туган барлык балалардыцуштен eKici дерл1г1 казак халкынын улесше тильОрыс жэне украин улты ейелдершщ бала туу керсетюин казак ейелдершщбала туу керсетюшшен элдекайда темен жене оларда бул керсетк1ш1,7 болды, мунын e3i Ресей Федерациясы мен Украина аумагындагыорыстар мен украиндардыц балалы болу шамасына сай кедщ.Соцгы жылдары Казакстанда бала туудын темендеу каркыны баяулады:1996 жылы —16,3; 1997 жылы —15,2; 1998 жылы —14,8; 1999 жылы —14,6; 2000 жылы — 14,9 промилле болды. 2001 жылы бул керсетюштщшамасы 2000 жылгы денгейде туракталды, ал 2002 жылдан бастап есу серniH i ангарылды: 2002 жылы - 15,3; 2003 жылы - 16,6; 2004 жылы - 18,4;2005 жылы —18,4 промилле болды.Ауылдык жерлерде баланыц дуниеге келу! бурынгысынша жогарыденгеШи керсетп. Меселен, егер 1995 жылы кала тургындарында бала туу14,3 промиллеге тен болса, ауыл тургындарында 21,5 промилле болды;тшсшше 1996 жылы —13,7 жене 19,5; 1997 жылы —13,1 жене 17,7; 1998жылы — 13,3 жене 16,6; 1999 жылы — 12,8 жэне 16,0 промилле болды.2000 жылдан бастап, кала тургындарында бала туу коэффициент! удайыкебейещ, ал ауыл тургындарында бул урдас тураксыз сипат алды. Меселен,кала тургындарында коэффициенттердщ cepniHi мынадай: 2000 жылы —13,7; 2001 жылы —13,8; 2002 жылы —14,5; 2003 жылы —16,4; 2004 жылы—18,2; 2005 жылы —18,9 промилле; ауыл тургындарында тшсшше —16,5;16,4; 16,3; 16,9; 18,1; 17,7 промилле болды.55Букш кезенде турмыс курмаган ейелдер туган балалардын саны есп.Бул некелесуден бурын жене зан жузшде некеге пркелмей ашынал ыкпен6ipre турудын етек алуымен байланысты болды. Егер 1990 жылы некейзтуган балалардын саны жалпы туган балалар санынын 13,2%-ын кураса,1997 жылы бул керсетюш 21%-га дейш есп, 1999 жылы —23,9%; 2000жылы —24,5%; 2001 жылы —25,4%, 2002 жылы —25,8%; 2003 жылы —24,8%; 2004 жылы —24,9 %; 2005 жылы —24,4% болды. Bip кызыгы, булкубылыс калалык жерлерде де, ауылдык жерлерде де байкалды.Жалпы алганда Казакстан ушш 2006 жылгы 1кантардагы жагдай бойыншакурсак кетеретш жастагы ейел туган балалардын санын сипаттайтынбала туудын жиынтык коэффициент! ейелге шакканда 2,22 себиденкелсе, 1999 жылы —1,8 себиден болган-ды.56254

Казакстанда бала туудын купдырауы ен алдымен турмыс денгеш менeMip сапасынын темендеуше байланысты болды. Аз камсыздандырылганотбасылардын катары на ен алдымен бал алы отбасылар тап болды. Отбасылыкбюджетгерш зерттеу деректер1 бойынша 1999 жылдын 1 токсанындаорта есеппен жан басына шакканда колдагы акшалай табыс 3000 тенгешкурады, ягни 6ip балалы отбасынын 61%-ы, ей балалы отбасынын 76%-ы,уш жене одан кеп балалы отбасынын 91%-ы кункерю минимумынан теменболды; 3000 тенгеден 6000 тенгеге дешн тшсшше отбасылардын 29%-ы,19%-ы, 8%-ы; 6000 тенгеден жогары —тшсшше отбасылардын 10%-ы, 0,1%-ы, 1%-ы. Онын устше ауылдык жерлерде табысы темен отбасылардын улеакалалык жерлерден repi 32,3%-дык пунктке кеп болды. Аз камсыздандырылганотбасылар балаларды толымды тагаммен, жаксы кшм-кешекпен,аяк кшммен, мектепке кажет жазу керек-жарактарымен т.б. камтамасызету бойынша елеул1 проблемаларга тап кедщ. Халыктын турмыс децгейшщелеуш турде кулдырауын халыктын непзп тамак ешмдерш тутынуы туралыстатистикалык мэл1меттер айгактайды. Меселен, 1990 жылдан 1997жылга дейшп кезенде азык-тушкп жылдык тутыну (халыктын жан басынашакканда) eaeyip темендещ: етп жене ет ешмдерш тутыну 29 килограмга,сутл жене сут ешмдерш тутыну 85 килограмга; картопты тутыну —4,5килограмга; кекешс пен бакша ешмдерш тутыну —20 килограмга; еамджмайын тутыну —4,5 килограмга темендедд; жумыртканы тутыну 3,2 есе,балыкты жэне балык ешмдерш тутыну 5,5 есе; кантты тутыну 2 есе; жемгсжидекптутыну 2,5 есе темендеп кетп. Халыктын тамактану мэз1р!ндеелеулз улесп нан мен нан ен1мдер1 курады, оларды тутыну 1,3 есе ecTi.Адамнын кундеджп eMipi ушш кажетп медени-турмыстык жене шаруашылыкмаксаттагы заттардын непзп турлер1 бойынша да осындай темендеубайкалды.57Отбасылардын курамын талдау жубайлардын, ecipece жас жубайлардынэлеуметпк-бш м децгеш жогары болган сайын олардын баласанынын аз болуына умтылушылыгы KepiHey байкалатынын кэрсеттьЭдетте орта арнаулы жене жогары 6 m iM i бар эйелдер таза отбасылыккам-карекетпен жэне мшдеттермен шектелмейш, езш щ жарымен тенкукыкта болуга тырысады жене THicimne emiipicTiK саладагы жумыспенайналысады. Олар бос уакытында ездершщ жубайлары сиякты ез балаларынынкейшнен толыкканды желлуi ушш оларды окытуга жене тербиелеугекеб1рек кецш белуге тырысады. Сейтеп, елеуметок, экономикалыкжэне оку-бшм факторларымен отбасында бала саны ете жш шектел!потырады. Халыктын жыныс-жас курылымы да ecin-вну урдкп менонын курауыш факторларына барынша тжелей ыкпал етед1. Халык курамы«жас» болган сайын жэне жыныстык уйлес1м колайлы болган сайынонын демографиялык кулкы да, белсенд1рек жене удайы ecin-вну болжалдарыда он ypAic алады.Элеуметпк-экономикалык проблемалар вйедщц алды на бала туудышектеу кaжeттiгiн кояды. 1990 жылы, КСРО eлi eMip cypin турган кезде,Казакстанда 100 жуктшкке шакканда колдан TyciK тастатудын саны ортаесеппен 75 болса (жалпы одактыц орташа KepceTKiiui —134) болды, алЕуропа Одагы сл\ ушш орташа керсеткш 1990 жылы 19 болды, АКШушш —39 (коныркай TycTi халык ушш —66) болды. Кейшп жылдары255

Казакстанда колдан туйк тастатудын ескеш таркелдь 1995 жылы булкерсетааш 81-ге (100 жуктийкке шакканда) жетта.58 Тек онтустж астанадагана жылына 20 мынга жуык туйк туйршедг Онын устше 6ipimui жукталжтщбала туумен аякталатыны ете сирек. Сонын салдарынан ep6ip 10ейелдщ 9-ы туйк тастатудан кейш п аскынудан бедеулжке урынган.Онтуспк астанада отбасылардын 17%-ы бедеул1кке урынган, ал республикабойынша олардын саны 2,5 миллион. Гинеколог-дернерлерщц niidpiHme,колдан тусж тастату —ейелдердщ денсаулыгын сактаудагы аса кауштамеселелердщ 6ipi. Элемнщ 189 елшде оны тек ейелдщ eMipiHe жукталжкатер тещцрген жагдайда гана жасайды. Тек 52 елде гана —ейелдердщеташип бойынша жасалады.Халыктын еймталдык денсаулыгын сактау саласындагы белсенщ жумыс,отбасын жоспарлау кызмета мен елеумегпк камкорлыктын дамуысонгы жылдары республикада колдан туйк жасатудын санын кы с карту гажердемдеста, бул орайда курсак кетеру жасындагы барлык непзп топтардынвйелдер1нде колдан туйк тастату саны темендегеш байкалады: 2001жылы —61,2; 2002 жылы —52,9; 2004 жылы —47,5; 2005 жылы —49,7 (100жуктш кке шакканда) (1,101). Сонымен 6ipre колдан туйк жасату вл1 деотбасын жоспарлаудын ен басты эд1стер1нщ 6ipi болып калып отыр, мунынвз1 ейелдердщ кебюшде жукталж медениетшщ темен екенш, отбасынжоспарлау меселелершщ жетаалжта насихаггалмайтынын, сондай-ак жуктшктаболдырмайтын Ka3ipri замангы медициналык корганыш кунынынтым кымбат екенш айгактайды.Мамандардын багалауынша, ейел баласы 5—6 перзент кетеруге бей1м,6ipaK бул орайда м1ндетта турде себилердщ дуниеге келу аралыгы кем1нде3-4 жасты курауга жене анасынын денсаулыгы мен турмыс жагдайы жаксыболуга raic. Б1здеп ейелдердщ денсаулыгы индекй 15%-данаспайды,ягни ep6ip ж уз ейелдщ epi кеткенде 15-i гана табиги жол мен босанады.Олардын 65%-ы дерлж каны аздыкпен ауырады, 25%-ы буйрек сыркатынашалдыккан.в л 1м -ж тм жене ем1рд1ц узактыгы. КСРО-нын eMip сурген сонгыонжылдыктары ел1м-жгпмнщ колайсыз ур,щстер1мен ерекшелеаш. 1980жылдын екшип жартысында (алкоголый цшмджке карсы наукан кезещнде)6ipa3 кыскарту байкалганмен, алайда сонан сон ел1м-жтм керсет-K iuiT epi тагы да ecTi, онын устше КСРО ыдыраганнан кейш курылгантеуелйз елдердщ бер1нде осы жагдай орын алды.90-жылдары ел1м-жтмнщ кебеки нарыктык экономикага кешуипелдердщ кеб1нде басты демографиялык проблемалардын 6ipi болып табылады.Эйресе ол Ресей, Беларусь, Украина сиякты достастык елдершденегурлым курт шиелешста, оларда бул жылдары ел1м-жтм коэффициентабала туудан тшйнше 1,9; 6,1; 4,7%-дык пунктке асып туста.90-жылдардын 6|piHmi жартысында Казакстанда да елщ.-жшмкебейщ. Бул кезде ел1м-жтм коэффициента 1990 жылгы 7,7 промилледен1995 жылы 10,7 промиллеге еста. Кейшп жылдары бул урейл! керсеткшгпцфраз темендегевд байкалады; 1996 жылы —10,7; 1997 жылы —10,4; 1998жылы —10,2; 1999 жылы —9,8 промилле, сонан кейш керсеткнитер cepniHiтураксыз сипат алады: 2000 жылы —10,6; 2001 жылы —10,0; 2002 жылы —10,1; 2003 жылы —10,4; 2004 жылы —10,1; 2005 жылы —10,3 промилле.256

блм-ж тм керсетюнп енбекке кабшетте халыктын улес салмагынынжогары екешмен сипатталады. Меселен, 1999 жылы теркелген барлык елш -жшм жагдайынын 1/3-шен астамы енбекке кабшетте жастагы адамдардьщулесше тиедо жэне осы жас санатындагы еркектердщ ел1м-жтм4 эйелдердщел1м-жтмшен 3,6 есе асып туседа.Осы жылдардагы барлык ел1м-жтм себептертщ K epiH iciH eH кан айналысыагзаларынын сыркаты 6ipmnii орынды алады, онын устене осы керсжпаштщ60%-дан астамы эйелдердщ улесше тиедь Жазатайым окигалартуракты турде екшпй орынды алады, улану мен жаракат —букш ел1мжтм нщ 14,5%-ы, бул себеп еркектердщ арасында эйелдердщ арасындагыданrep i eKi есе жш кездеседь К ерсеткш тщ кыскару дэрежесше карайкелес1 себептер iciK аурулары (12,2%), ас корыту агзаларынын сыркаты(4,7%), жукпалы сыркаттар мен паразита сыркаттар (2,6%), баска да сыркатгар(2,6%).Сонгы жылдары халыктын айм -ж тм коэффициентенщ ауыткуыкатерл1 iciK ауруынан, тыныс агзаларынын сыркатгарынан жэне жукпалыкеселдер мен паразитпк дерттерден, ягни непзш ен экзогендак сипаттагысыркаттардан болатын ел1м-жтм децгейшщ 6ipa3 тeмeндeyi нэтиж еандеболып отыр. EipaK кейб1р жылдардагы он езгерштерге карамастан, республикабойынша 0лiм-жiтiм керсетеаий эл1 де жогары куш нде калганыбайкалады. Бул халыктын жас куралпыныц картаю жагына карай езгеру-1мен, денсаулык сактаудагы колайсыз жагдаймен, ецбекте коргау дейгейшщтемендтмен,коршаган ортаньщ ластануымен, халыктын маскунемд1ккесалынуынын жалгасып келе жатканымен, халы кты н кепш ш кбелтнщтабыс децгейшщтемендтмен т.б. байланысты болып отыр.вл1м -ж тм кврсеткштер1 сэбилердщ шетшеушщ б1рш ама жогарыболуы урдйпмен ушыгатусуде. Сэбилердщ шетенеу урдю1 бурынгы барлыкКенес республикаларында сонау 1960—1980 жылдары да колайсыз болганынатап айту кажет. 1990 жыдцардын алгашкы жартысында бул урдю К а­закстанда да негурлым айкын Kepinai. Мэселен, 1993 жылы балалар ел 1мжтм ш щ денгей! 1992 жылмен салыстырганда 8,8%-га квбейш, 28,4 промиллешкурады, ягни дуниеге келген ep6ip мын сэби емгршщ 6ipiHiniжылында 28-i шетенеген. Кейшп жылдары бул керсетюштщ cepnira темендеу1менсипатталады. Мэселен, сэбилер шетшеушщ орташ а ко эф ф и ­циенте 1994 жылы дуниеге келген 1000 сэбиге ш акканда 27,2 сэбиден,1995 жылы —27,3; 1996 жылы —24,8; 1997 жылы — 24,9; 1999 жылы —20,4; 2000 жылы —18,8; 2001 жылы —19,1; 2002 жылы —17,0; 2003 ж ы лы —15,6; 2004 жылы —14,5; 2005 жылы —15,1 сэбиден келген.Шамамен ep6ip екшпп сэбидщ вЛ1м -ж т м 1 тыныс агзаларыны н сы р-катынан жэне курсактагы шакалак кезещнде (ж уктш ктщ 28-аптасынан,буган коса толгак жэне шарана кезшдей алгашкы жете куншде) пайдаболатын жагдайдан туындайды екен. Мамандар бул сыркаттардын 6ipmmice6e6i ауылдык жерлердег! колайсыз экологиялык жагдай, туганга дейшпкезенде де, туганнан кейшп кезенде де медициналык кутемнщ ж еткипктд т немесе мулдем жоктыгы деп есептейд!. 90-жылдардын ортасы ндаКазакстаннын кейб!р ещ рлерш деп балалар е л г м -ж т м ш щ ж огарыкврсетк\ш1 осыны айгактайды. Актебе облысыньщ Байганин ауданы (56,5промилле) мен Мугаджар ауданында (40,1 промилле); О н ту сп к К дзак-17-4289257

стан облысынын Шардара ауданында (31,7 промилле); Кызылорда облысынынЖанакорган ауданы (35,0 промилле) мен Сырдария ауданында(30,7 промилле). Семей ядролык полигонына шектес аудандардагы —ШыгысКазакстан облысынын Жарма, Бескарагай, Аягез, Уржар аудандарындагы,сондай-ак Караганды облысынын Казыбек би жэне Каркаралы аудандарындагыжагдай да осыган уксас.Bip жаска дейшп балаларда тыныс агзал ары н ы н с ыркаттарынан бол г анщейнеу негурлым жогары (барлык жастагы балалар уппн орташа ел1мжтм м ен салыстырганда 14 есе жогары), 3,6 мын бала болды, ягни ол республиканынауылдык жерлер1нде шетшеген барлык балалардын 55%-ынкурады.©MipiHiH eKiHuii жылында шетшеген балаларда 6ipiHiui орынды тагыда сол тыныс агзаларынын сыркаттары алды. Ауылдык жерлерде OMipiHiHалгашкы ею жасында шетшеген барлык балалардын айтарлыктай улес салмагыпедиатор-дер1герлердщ ж еткш каз болуын да айгактайды. Дэрнерлердщосы санатымен камтамасыз етшу Казакстанда орта есеппен алгандаТМД бойынша салыстырганда 23%-га томен, онын устше Казакстан Денсаулыксактау министрлшнщ есебшше онын денгеш облыстардын кебщцереспубликалык денгейден томен. Балалар дер1герлершщ уйге барып емжасау саны 1 жаска жеткен 6ip сэбиге шакканда орта есеппен калалар менжумысшы кенттершдегщен repi ауылдык жерлерде 32%-га томен.Жалпы алганда, балалар шетшеушщ негурлым кен тараган себелтерьн1н 6ipi —тыныс жолдарынын аскынбалы жукпалы дерть Атап айтканда,ол 5 жаска дейшп балалардын арасындагы жыл сайынгы 15 ел1м-жтмнщ4-eyi осы сыркат салдарынан болады екен. Сарапшылар бул керсетюштёрдхцкейбф кырларын Африка елдершен салыстырады. Ол денсаулыкжагдайыньщ жэне медициналык кызмет корсету денгей1н1н нашар екендшнкерсетелн нышандардын 6ipi болып табылады.Балалар ол1м-ж1т1м1н1н ce6enTepi аналардын е ж а в й н | де тэнсипатекеж ангарылады. 90-жылдары онын да ocyi байкалды: Солтуст1кКазакстан облысында ол ею есе, Жезказган облысында уш есе кебейгенКан аздыкпен, буйрек сыркатымен, журек-кан тамырлары жуйес1н1н дерт1менауыратын эйелдердщ саны есш отыр, мунын 03i халыктын елеул1топтарыньщ канагаттангысыз элеуметок-экономикалык жагдайымен,жасанды TyciK тастаудын KenTiriMeH, 6miKTi комект1н жетюл1кс1зд1пменнемесе жоктыгымен, б1ркатар сыркаттардын алдын алу шараларынын кыскаруыменбайланысты. Эйелдер ол1м-ж тмш щ жас шамасы коэффициенттершщcepniHi (THicri жас тобындагы 1000 адамга шакканда влгендершнсаны) 1994—1997 жылдары 15 жастан 69 жаска дейшп жастагы топтардынквпшшгшде есу урдасш Kepcerri. Аталмыш кезенде эйелдерд1н ел1м-ж1т1-Mi ecip ece 30—34 жастаты топтары мен 35—39 жастагы топтарында ескен(тию1нше 24,4%-га жене 15,9%-га кебейген). 15 пен 19жасаралыгындагыейелдерд1н арасындагы ел1м-жшм 10,4%-га кебейген, мунын eai, тепнде,жасанды туЫк тастаудын таралуымен байланысты болса керек (жасандытуактердщ саны бойынша 1000 ейелге шакканда бул жастагы топ 20—34жастагы ейелдер тобынан кей!ни еюнЩ1 орынды алады).Аналар мен балаларды коргаумен байланысты колайсыз жагдай буюлКазакстан бойынша орын алып отыр.258

Халыктьщ eMip жасынын узактыгы турмыс денгеШ мен сапасыныннакты керсёткиш болып табылады, ол 90-жылдардын ен бойына турактытурде темендеда. Меселен, 1991 жылдан 1998 жылга дейшп кезенде ем1рдщорташа узактыгы жалпы Казакстан бойынша 67,6 жастан 64,4 жаска дешнтемендеген, мунын eai емгрдш, болжалды узактыгы индексшщ 0,053-кетемёндеуше екеп сокты. Бул керсеткаш 1995 жылы теменп кулдырау шепнежетп, мунда ол He6epi 63,7 жасты курады. 1996 жылы еркектерде булкерсеткйп республика бойынша орта есеппен 60,7 жасты, эйелдерде 71жасты курады, ал мундай KepiHic сонгы 40 жылда (8,11) алгаш рет байкалды.Bip ескеретш жагдай, осы жылдары егемещц Казакстанда кабылданганжана зейнеткерлж заннамасында еркектердщ зейнет жасы 63 жаска, алейелдердща 58 жаска тецелд^Адам дуниеге келген куннен бастап ем1р1нщ узактыгы 2004 жылыреспублика бойынша 66,2 жасты курады. Эйтсе де осы жастын жыныстыкбел п бойынша саралануы, кала мен ауыл халкынын арасында да терендейтуей. Меселен, егер 1999 жылы еркектердщ ем1ршщ узактыгы орташакерсеткйп бойынша 60,6 жасты, ал ейелдерде 70,8 жасты кураса, 2004 жылыеркектерде 60,8 жасты, ейелдерде 72,0 жасты курады; егер 1999 жылы ауылдыкжерлерде емардщ узактыгы еркектерде 62,6 жаска, калалык жерде 59,3жаска тен болса, 2004 жылы бул керсеткшггер тшсшше 63,2 жас пен 59жасты курады.Казактарда ем1рдщ орташа узактыгы орыстарга Караганда темен. Муныказактар мол шогырланган ауылдык жерлердей, ecipece экологиялыкKacipeT аймактарындагы облыстардагы колайсыз елеуметгж-экономикаглык жагдаймен жене олардын дестурл! турмыс ерекшелшгер1мен де тусшflipyreболады.Кейб1р елдердеп ем1рдщ орташа узактыгын айта кеткен де абзал болмак,айталык: Жапонияда —76,1 жаска тен; Исландияда —75,7 жаска;Коста-Рикада —75,6 жаска; Андоррада —75,3 жаска; Гонконг пен Израильде—75,1 жаска; Автралияда —75 жаска; Швецияда —74,8 жаска;Испания мен Грекияда —74,6 жаска; Улыбританияда —73,2 жаска тен.Халыктыц денсаулыгы жене денсаулык сактау жуйес1н1ц жагдайы.Халык денсаулыгыньщ жай-куш когамнын елеуметпк амандыгынын керceTKimiболып табылады. Меселен, ересек халыктьщ барлык сыркаттарменауыруы (медициналык кемекке жуйну? бойынша) 90-жылдардынаягында республика бойынша орта есеппен 6ipa3 азайды. Жиынтыктапалганда аурушандыктын e3repyi кебдне'ее тыныс мушелерщщ сыркатыбойынша дердгерге кергнуДщ ауыткуына байланысты болды, мунын e3iхалыктьщ тумау дерпне ш шалдыгуынан туындады. Сонымен катар адамдардынмедициналык кемекке жупну1 жыл сайын азая бастады, 6ipaK булолардын сыркатганбаганы емес-Ti, —кебю1нде енбекке жарамсыздык кагазыналуга муктаждык болмады, сондай-ак керсетшетш медициналык кызметтщакылы болуы жене дер1-дермекйн кымбаттыгы себептен ед1. Сонымен6ipre жиынтык сыркаттыктын темещеуше орай Heri3ri нозологиялыктоптардын кебюднде сыркаттанушылыктын шектеуйз ecyi жене барлыксыркатгардын арасында олардын улес салмагыньщ кебеки байкалды.Елде елеуметпк-экономикалык жагдайдьщ жаксаруына байланыстыадамдар дер1герлерге медициналык кемек сурап, жшрек жугше бастады.259

Мэселен, 1999 жылы республика бойынша орта есеппен диагнозы 6ipiHiuiрет аныкталган 7 160,9 сыркат адам т1ркелген болса, онда 2000 жылы —7 509,7; 2001 жылы - 7 720,3; 2002 жылы - 8 543,9; 2003 жылы - 8 410,6;2004 жылы —8607,5; 2005 жылы —8764,8 (2, 82) адам болды. Сонымен6ipre Heri3ri нозологиялык топтардын Ke6iciHiH сыркаттыгынын ecyiYPflici, олардын барлык сыркаттардын арасында улес салмагыныц кебекмжалгасуда.Мэселен, кан айналысы жуйесшщ дерт1 бойынша 1999 жылы 199,0мын наукас дэр1герге 6ipiHini рет жупнген болса, 2003 жылы —261,5 мын;2004 жылы - 273,1 мын; 2005 жылы - 296,4 мын (2,83; 6,115) наукас жупнген.Бул орайда гипертониялык сыркат, стенокардия, журектщ ишемиялыкдери сиякты аскынган ауыр кеселдер кобейе бастады.Халыктын денсаулыгана байланысты кептеген проблемалар коршаганортанын нашарлай тусугмен байланысты болды. Семей ядролык полигоныещрщцеи елеул1 аукымда болшн радиоактикп закым, сондай-ак АралTeni3i аймагындагы агрохимиялык ластанудын салдарлары сонгы жылдарбойына халыкаралык кауымдастыктын назарын аударып отыр. Осы географиялыкаймактардакатерл11сшюрмён, генетикалыкбузылу жэне акылecriHауысуымен сыркаттанудын кебею1 дэрнерлер кауымын капы аландатуда.Мэселен, Казакстанда 1990 жылдан 1999 жылга дей1н 100 мынадамга шакканда 188,5 адамнан 410,0 адамга дешн онкологиялыкдерткешалдыккан. Егер 1999 жылы осы кеселге шалдыккан 61,2 мын адам Tipкелгенболса, 2003 жылы —77,4; 2004 жылы —73,3; 2005 жылы —74,1 мынадам т1ркелген.Эндокринщк жуйе сыркатыньщ, асказаннын бузылуы, зат алмасудынбузылуы корсетк1штер1 де ете жогары. Мэселен, 1990 жылы 398,8 наукас(халыктын 1000 адамына шакканда) пркелген болса, 1999 жылы 610,3наукас Т1ркелген. Сонгы жылдарда осы кеселдер бойынша диагнозы койылып6ipiHini реттсркелгендер cepniHi мынадай: 1999 жылы — 91,1 мын;2000 жылы —108,2 мын; 2001 жылы —115,5 мын; 2002 жылы —160,2 мын;2003 жылы —144,0 мын; 2004 жылы —153,2 мын; 2005 жылы —152,5 мыннаукас.Кан жэне кан тузупп агзалар дертше шалдыгу денгеш едэу1р артты —1990 жылдан 1999 жылга дешнп кезенде 700,8 наукастан 1080,6 наукаскадейщ тсркелген (халыктын 1000 адамына шакканда); Осы кеселдер бойыншадиагнозы 6ipiHini рет койылгандардын саны ек т а и мынжылдыктынбасында да есе тусуде: 1999 жылы — 161,3 мын; 2000 жылы — 181,3мын; 2001 жылы —209,0 мын; 2002 жылы —302,1 мын; 2003 жылы —267,2мын; 2004 жылы —273,1 мын; 2005 жылы —296,4 мын.Жукпалы дерттермен сыркаттанудын улеа де жогары, ейтсе де кейб1ржылдары олардын елеул1 турде темендеу1 де байкалды: 1997 жылдан 1999жылга дейга 100 мын адамга шакканда 3015,4 наукастан 2439,2 наукаскадешн азайган. Бул ен алдымен бауырдын вирустык кабынуына катысты:100 мын адамга шакканда мундай дертке шалдыгу 1997 жылгы 64,2 мыннаукастан 1999 жылы 15,8 мын наукаска дейщ азайган. EipiHiui рет аныкталыпт1ркелген диагноздар cepniHi мынадай: 1999 жылы —364,1 мын;2000 жылы - 363,4 мын; 2001 жылы - 390,7 мын; 2002 жылы - 389,7 мьщ;2003 жылы - 370,0 мын; 2004 жылы - 350,8 мын; 2005 жылы - 333,8 мын.260

Туберкулез бен мерез дерте жукпалы аурулардын арасында ерекшеорын алады. Халыктын туберкулез дертше шалдыгуы бойынша ерекшеаландаушылык тугызатын жагдай калыптасып отыр. Туберкулез елеуметтждерттердщкатарына жатады, олар халыктын турмыс жагдайына байланыстытуындайды. Туберкулез дертше шалдыгудын каркындылыгынакарай елдеп елеуметтек-экономикалык ахуал жайында пайымдауга болады.Туберкулез кебшесе узакка созылуымен, клиникалыкнысандарынынаяуан турлшпмен жэне турл1 агзаларды, непзшен тыныс жуйесш закымдауыменсипатталады. Коздыргыш ауагатаралу-шашырау жолымен, сондай-акауру малдын cyTi аркылы да таралады. ТМД елдершщ арасындаКазакстанда туберкулез дертше шалдыгу керсеткштер! негурлым жогары.Казакстанда бул дертпен сыркаттану узак уакыт бойына 6ipTe-6ipTe темендетиипкеягетмен, 90-жылдары iHaerriH курт аскынганы байкалды. 1991жылдан 1999 жылга дейшп кезенде аскынбалы туберкулездщ барлыктурлер1мен сыркаттану 2 есе квбейш, 1999 жылы 100 мын адамга шакканда141,4 наукасты кураган. Кексау (екпе туберкулез!) дертше шалдыгу1995 жылдан 1999 жылга дешн 1,9 есе вскен жэне 100 мын адамга шакканда131,3 наукасты кураган. Осы жылдарда жыл сайын туберкулезбен ауырган8 мыннан астам наукас теркелген. Туберкулез дертше шалдыгудын енжогары денгеш —Атырау, Кызылорда, Батые Казакстан, Актебе, Акмола,Семей, Павлодар, Алматы облыстарында.90-жылдарда туберкулез дертше шалдыгудын жене одан болатын атм-гжтмнщ удайы ecyi б1ркатар себептерге байланысты болды. Жалпы елемдекфактор —туберкулездщ дерьдермекке тез1мш жене, демек, емдеуге кенебермейтш коздыргыштарынын пайда болуы оган ертерек кецш аударудыталап етедд. Сонымен катар каржылык киындыктарга байланысты себептенденсаулык сактау мекемелершде туберкулез ерте сатысында емес, аскынгансатысында аныкталады: жанадан аныкталган наукастардын 40%-ыдерт мендеген кезенде келедк Халыктын, ecipece ауыл халкынын ашкурсактыгы,канагаттангысыз турмыс жагдайы, турмелерде отырып келгенадамдардын удайы «шип» журу1 дернерлердщ осы сумдык кеселге карсыкуреске жумсаган куш-жнер1н кум етедк Сондыктан да туберкулезденмугедек болу жене елу жагдайы жишей тусуде. Кайтыс болгандардын жаскурамы жене баска себептер бойынша мел1меттерге жасалган талдау республикахалкында 20 жастан бастап тыныс жолдарынын туберкулез1ненкайтыс болудын кебейе тусу урдШ пайда болганын керсетедг. Меселен,егер адамдардын 15 жастан 19 жаска дейшплер арасынан 1985 жылы7 наукастын кайтыс болганы теркелсе, онда 20 жастан 24 жаска дейшпаралыктагылардан 38 наукас; 30 жастан 34 жаска дейшп аралыктагылардан133; 45 жастан 49 жаска дей!нп аралыктагылардан 223 адам теркелген женет.б. Ерлердщ арасында туберкулезбен сыркаттану ейелдердщ арасындатуберкулезбен сыркаттанудан едеуьр асып тусед!; Енбекке кабшетте жастагыерлер ерекше колайсыз жагдайда болып отыр, олардын арасында камауданбосаган адамдардын жене турлаулы Keci6i жок адамдардын улес!жогары.Сонгы жылдары «туберкулез» деген диагноз 6ipiHiui рет койылыпаныкталган наукастар санынын езгеру серпiнi мынадай: 2000 жылы(100000 мын адамга шакканда) —153,1 мын; 2001 жылы —155,4 мын; 2002261

жылы - 164,8 мыц; 2003 жылы - 160,4 мыц; 2004 жылы - 154,3 мыц; 2005жылы —147,3 мын. Букш 90-жылдары халыктьщ мерез (сифилис) дертшешалдыгуыныц все тускеш байкалды. 1995 жылы бул дертп жуктырганнаукастар 1990 жылгыдан ж ел есе кеп пркедщ, ал 1995 жылдан 1999 жылгадейш мерезбен ауыргандардын жэне емдеу-профилактикалык мекемелердеесепте тургандардын саны 26 768 адамнан 96 259 адамга дешн, яки3,6 есе кебейдь Кейшп жылдары бул керсетюштер туракты турде кемцц:2000 жылы —91 467 адам; 2001 жылы —81 661 адам; 2002 жылы —71 950адам; 2003 жылы —63 180 адам; 2004 жылы —51 402 адам; 2005 жылы —41507 адам. Бул женшен Алматы каласы, Онтустж Казакстан жэне Карагандыоблыстары негурлым колайсыз жагдайда.Соцгы он жылда дэрнерлер СПИД —жуктырылган иммун тапшылыгысиндромы деген кайретп дертпен бетпе-бет келдь 1988 жылданСПИД Казакстанда да езш щ жалмау эрекетш бастады. 1992 жылдын1 желтоксанында мынадай ресми деректер жарияланды: Карагандьша3 наукас, Алматы облысында 3 адам; Актебеде —2 адам, Солтуспк Казакстанжэне Кызылорда облыстарында 1адамнан пркелдк 90-жылдардынаягында Казакстанда барлык жуктырылган ВИЧ-тщ 90%-ы дерлж Карагандыоблысында шогырланган. 1998 жылгы деректер бойынша облыстаосындай дертке шалынган 483 адам болды. Олардын йпшде 465 адам —Тем1ртау каласында, Караганды каласында —6 адам; Саранда —3 адам;Балкаш пен Каражалда —6 ip адамнан. Себеп —ecip n c i, келденен жыныстыкбайланыстар. Тем1ртауда шприцтерд1 айырбастайтын жэне контрацептивтерд1тарататын уш пункт жумыс icreftfli.Журтшылыкденсаулыгынын манызды керсеткшггершщ 6ipi —халыктынпсихикалык мэртебеш. Республика халкынын кеп белш Ka3ip созылмалыпсихикалык-эмоциялык жэне торыгушылыкты кёбейтетш элеуметпккуйзелгс, эсерленпш киялилык, жуйкенщ эбден тозуы, психосоматикалыкбузылыс, сондай-ак nfiki агзалардын толып жаткан сыркаттары,психикалык куйзеягстер, маскунемдж пен нашакорлык жагдайындаeM ip суред1. Мунын бэр! халыктьщ жаппай торыгушылык пен дур сшю-HicTepre урынуына жетеяейдПКазакстанда жуйкес1 жукарган жэне турл1 медициналык кемек алыптуратын (диспансерлж бакылауда турган, емдеу-кенес беру кемепн алыптуратын) адамдардын саны жыл сайын кебейе тусуде. 10 жылда (1990—1999 жылдар) 6 ip m m i рет диагноз койылган жуйкес1 жукарган наукастардынсаны халыктьщ жан басына шакканда 344,7 адамнан 514,5 адамга ecTi.K eftiH ri cepniH мынадай: 2000 жылы —520,4; 2001 жылы —529,9; 2002жылы —603,3; 2003 жылы —617,0 адам.Маскунемдж пен нашакорлык жене олармен байланысты салдарларерекше проблемалар тугызып отыр. «Психикага катты эсер етепн заттардыколдану салдарынан акьш-eci ауыскан ж эне м1нез-кулкы бузылган*деген диагнозбен медициналык мекемелерде есепте туратын наукастардынсаны 100 мын адамга шакканда 1997 жылгы 1469,2 сыркаттан 1999жылы 1634,6 сыркатка дешн кебещц. Солардын 1ппнде imiMfliK ш удщсалдарынан 1328,4 маскунемнен 1384,7 маскунемге дейш; апиынды заттардыколдану салдарынан 88,3 ecipTKi кумардан 143,6 ecipTKi кумаргадей1н; кара соралы заттарды колдану салдарынан 64,8 ecipTKi кумардан262

78,2 ecipTKi кумарга дейш; ушпа ер1ткштёрд1 пайдалану салдарынан5,0 уыт кумардан 6,5 уыт кумарга дешн кебейген.58Едце маскуНемддк пен маскунем делкулылык бойынша Дерггерл'ерге6ipiHnii рет жупнушшк 1994 жылга дейш кыскарды, бул кезде онын санытемендедй 100 мын адамга шакканда 54 адам болган-ды. Сонан сон маскунемдаккешалдыккан наукастарды TipKey кетершп, 1997 жылы шыркаушепне жетп — 100 мын адамга шакканда 245,9 маскунем Т1ркедщ жене6ipTe-6ipTe темендедк 1998 жылы —215,0 адам, 1999 жылы — 192,3 адамиркедщ. 90-жылдардын ортасында Казакстанда журтшылыктын денсаулыгыен ауыр кезен болганын айта кету кажет. Элеуметтанушылардынщшрцппе, бул кезенде халыктын елдеп саяси-экономикалык езгерютёргеёлеуметпк бей1мделу1 болып ета. Эрине, ш щ щ к сиякты куатты бешмдепшбул удеркте ете ёлеуш рол аткарды.

басталды: 2004 жылы — 1417,4; 2005 жылы — 1518,4 бала осы дерткешалдыкты.Балалардьщ кан жэне кан тузупп агзалар дертше шалдыккан жэнежекелеген иммундык тетжтердщ бузылуына экеп соктыратын балаларсыркатынын Kepcendmi кебейе тусуде: 1995 жылдан 1999 жылга дейш1081,8 баладан 1861,5 балага дейш осындай дертпен ауырган. Будан кешнпесу cepniHi былайша KepiHic табады: 2000 жылы —2071,7; 2001 жылы —2410,9; 2002 жылы —3052,2; 2003 жылы —3190,2; 2004 жылы —3229,8;2005 жылы —3769,0 бала ауырган.Балалардьщ кан айналысы жуйесшщ дертше шалдыгуы езгермел1 сершнде,ейтсе де ете жогары болды. Меселен, 1995-1999 жылдардагы кезендебул KepceTKim 173,9 баладан 410,0 балага дейш кебейдь 100 000балага шакканда 2000 жылы 403,8 балага дейш темендедь сонан сон есуypflici кайта байкалды. 2001 жылы - 444,3,2002 жылы - 546,8 бала жене2003 жылы KepceTKim 495,8 балага дейш темендед1; 2004 жылы —541,8балага дейш кебейгеш байкалады; 2005 жылы —440,4 балага дейш кайтадантемендейд1. Балалардьщ ас корыту агзаларынын дерпмен ау ыру да ете жогарыденгейде, онын cepniHi мынадай сипатта: 1995 жылдан 1999 жылга дейшпкезенде осы дертке шалдыккан 4097,3 баладан 4692,9 балага дейшудайы есу байкалды жене бул урдгс 2003 жылга дейш жалгасты: 2000 жылы—4922,2; 2001 жылы —5170,8; 2002 жылы —6097,4; 2003 жылы —6060,2;2004 жылы —6086,2; 2005 жылы —6289,2 бала ауырды.Балалардьщ несеп-жыныс жуйесшщ дертше шалдыгуы да 6ipiuaMaкебейгендшн ангартты. Меселен, 1995 жылдан 1999 жылга дейшп кезендеосындай дертпен 913,8 баладан 1496,4 балага дейш ауырган, 2000жылы —1468,4 балага дейш 6ipa3 темендеген, 2001 жылы — 1543,3; 2002жылы —1808,7; 2003 жылы —1867,6; 2004 жылы —1912; 2005 жылы —1879бала ауырган.Балаларда суйек-булшык ет жуйеа мен денекер тш дертше шалдыгуcepniHi мынадай: 1995 жылдан 1999 жылга дейш —450,0 баладан 809,3балага дейш кебейген, сонан сон 2003 жылга дейш бул KepceTKim артадьг2000 жылы —898,0; 2001 жылы —900,5; 2002 жылы —1443,3; 2003 жылы —1301,3; 2004 жылы — 1265,1; 2005 жылы — 1242,7.Туа 6irri ауыткулар (даму KeMicTiri), муюстж жене хромосомалыкбузылыстар санынын ecyi туракты турде жалгасуда: 1995 жылгы 216,0-ден2003 жылы 457,6-га дейш ecTi; 2004 жылы —489,0; 2005 жылы —524,3болды. Kepin отырганымыздай, он жыл iminae бул KepceTKim eKi жарымесе дерлж кебейген. Балалардьщ арасында соз дертше шалдыккандардынкебекл ерекше аландаушылыктугызып отыр.1ндето жене паразиток дерттерге шалдыгу эщ де жогары денгейдекалып отыр. 1995 жылдан 1999 жылга дейшп кезенде ол туракты турдетемендёда —100 мын балага шакканда 4751,6 баладан 3555,2 балага дейштемендеген, сонан сон балалардын осы дертпен сыркдттануы курт кебейда:2000 жылы —4002,9; 2001 жылы —4528,1; 2002 жылы —4605,0; 2003 жылы—4324,1; 2004 жылы —4199,4 2005 жылы —3882,4 бала ауырган.Балалардын аурушандыгыньщ басты себептершщ 6ipi —аналарынынденсаулыгы, ейткеш баланын денсаулыгы ананын курсагында калыптасады.Кенестж кезеннщ езщце жукп ейелдердд арнаулы дукендерге теркей-264

TiH, шипажайлар мен аурудын алдын алу жайларында сауыктыратын. K,a3ipбуган кол жетпей отыр. K,a3ipri экономикалык жагдайда олардын Ke6iciкарын тойгызып тамак iumeiifli, оларга дерумендер мулде жетгспейдьСонын салдарынан каны аздыктан, кешеущдеген жерщтен жене несепжынысжуйесшщ сыркатынан зардап шеккен жукп ейелдердщ дерттшкжагдайыныц улес салмаг ы жыл сайын кебейе тусуде.Ауылдагы ейелдердщ денсаулык жагдайы ерекше аландаушылык тугызады.Меселен, 1993 жылы Караганды облысынын Каркаралы ауданындабосанган 868 ейелдщ 461-i efrreyip аурудын 6ip туршен зардап шеккен.EipiHiiii орында —каны аздык —44%; барлык балалардын 680-i б1рден жасандыжолмен тамактандыруга кеииршген.Денсаулыктын д1мкестт елдщ экономикалык eMipiHe салкынынтийзедц, сыркаттыгы жене мугедектт себеий енбекке кабшеттшгшенуакытша айырылуы буган себеп болып табылады. Сыркаттыгы себепленбекке кабшетшен уакытша айырылу кенеслк кезенмен салыстыргандасыркаттык саны бойынша да, сыркаттыгына байланысты жумыстан калганкундердщ саны бойынша да едеу1р кыскарды. Бул езгерютер, тепнде, адамдардын63iHin жумысынан айырылып калудан коркып, оган кебйрекмуддели11к танытуына байланысты болса керек. Сонымен катар зейнетжасындагы адамдар мен ейелдерд1 жаппай жумыстан босатудан кешнжумыс гстейпндердщ жас курамы мен жыныстык курамы да езгерд1, булда, ерине, сыркаттылык денгей1не ыкпал erri. 1995 жылдан 1999 жылгадешнп кезенде 100 мын адамга шакканда 6ipiH iui рет мугедек деп танылгандардынсаны 53,0 мыннан 49,7 мьщга дей1н кыскарды, 2000 жылы —46,1 мын адамга дейш, 2001 жылы —40,8 мьщ адамга дешн, 2002 жылы —39,0 мьщ адамга дейш, 2003 жылы —37,6 мын адамга дейш; 2004 жылы —42.8 мын адамга дешн; 2005 жылы —44,0 адамга дешн кыскарды. Сонымен6 ip мезгщце мугедектердщ жалпы санында 1995 жылдан 1999 жылгадешнп кезенде енбекке кабшетп жастагы адамдардын улеа 64,9%-дан83,7%-га дешн кебейда, 2000 жылы —85,9%, 2001 жылы —86,0%, 2002жылы —86,0%, 2003 жылы —87,5%; 2004 жылы —74,1%; 2005 жылы —75,7% болды. 16 жаска дешнп жастагы мугедек балалардын улесш сипаттайтынкерсетюш кебеюде, олар осы жас тобындагы балалардын жалпысаны катарында жердемакы алады. Меселен, егер 1995 жылы 16 жаскадешнп жастагы 1000 балага 5,9 мугедектен келсе, 2003 жыл —12,2 мугедектенкелдь90-жылдарда елде орын алган киын экономикалык жагдай денсаулыксактауга жумсалатын жалпы шыгысты темендетт1, мунын 63i емдеу-профилактикалыкмекемелердщ жай-куйше жене халык ушш медициналыккызмет керсетудщ сапасына салкынын типзд!. Мемлекетпк бюджеттвдбул жылдары осы салага жумсайтын шыгысы удайы азайып отырды, онынустше межеленген каржыландыру жоспарлары орындалмады: 1995 жылыденсаулык сактау саласын каржыландыру межеленген келемнщ 92,2%-ынкурады; 1998 жылы —80%, ал 1999 жылдын 1мамырындагы жагдай бойыншаденсаулык сактауга арналган шыгыс He6epi 51 % -га орындалды. Ол былайтурсын бул салада белшетш жоспарлы каражат денсаулык сактау жуйесшщтолымды жумыс icTeyi уилн кажетп муктаждыктын Tinri 50 % -ын да жаппады.Сонын салдарынан ертараптандыру мекемелерд! дер1-дермекпен265

камтамасыз ету едэучр нашарлады. Дэр1-дэр1мек заттарын сатып алудыертараптандыру мемлекетпк бакылаудыц кершеу ж е тк ш к аз денгейдеболуы себепп елеул1проблемага айналды.59Максатты кдржыландырудын темендеу1 салдарынан медициналыккызметкерлердщ саны кеп аукымда кыскартылды. 1990 жылдан 1999 жылгадейш п кезенде барлык мамандыктагы дериерлердщ саны 18,3 мын адамга,яки 26,6%-га кыскарды. 1999 жылы медицина саласында барлык мамандыктагы50,6 мыннан астам дериерлер (1990 жылы —68,9 мын) icTefli,мунын ез! 10 ООО адамга шакканда орта есеппен 33,9 дериерд1 курайды.Орта бшмдо медицина кызметкерлершщ саны бул кезенде 96,8 мын адамга,яки тен жартысы дерлж кыскарып, 110,4 мын адамды кураган (1990жылы —207,2 мын адам), 10 000 адамга шакканда орта есеппен 74,1 адамдыкурайды.Сонгы жылдары денсаулык сактауды каржыландыру мен байланыстыжагдай он урд^с ала бастады. Меселен, 1999 жылы мемлекетпк бюджеттенденсаулык сактау жуйесше 44 825 миллион тенге белшген болса, 2003жылы —89 781 миллион тенге, ягни eid есе кеп каржы бел1щц; 2004 жылы—131 184 миллион тенге, ал 2005 жылы —185 456 миллион тенге б елвдьБарлык мамандыктагы дер1герлер санынын кыскаруы 2000 жылга дейшжалгасып, 10 000 адамга шакканда 49,0 мын адам шамасына жетп, сонансон бул керсетк1ш он cepniH алды: тшсшше 2001 жылы - 51,3,2002 жылы—53,7,2003 жылы —54,6; 2004 жылы —54,8; 2005 жылы —55,5 мын адам.Орта бшмд1 медицина кызметкерлершщ саны да 2000 жылга дейшкыскарды (106,6 мын адам), сонан сон он cepniH алады: 2001 жылы - 109,4мын адам; 2002 жылы — 113,4 мын адам; 2003 жылы — 115,0 мын адам;2004 жылы —117,0; 2005 жылы —119,6 мын адам. 10 000 мын адамга шаккандаKa3ip орта бшмд177,3 медицина кызметкершен келед1 (2,7 пункткекебейген).Жогары бшмд1 мамандыктагы медициналык кадрлар даярлау жумысынКазакстан Республикасынын мамандандырылган алты жогары окуорны журпзедь Барлык облыс орталыктары мен ipi калаларда орта 6uiiMfliмедициналык кадрлар даярланады.Казакстанда емдеу-профилактикалык кемек денсаулык сактау нысандарынынб1ршама тармакталган желici аркылы жузеге асырылады, ейтседе онтайландыру женшдеп ic-шаралар барысында олардын саны 1999жылга дейш удайы кыскарып отырды. Меселен, егер 1990 жылы республикада1788 аурухана жумыс icrereH болса, 1995 жылы - 1518; 1996 жылы -1244; 1997 жылы — 1006; 1998 —991; 1999 жылы —917 аурухана жумысicrefli. 2000 жылдан бастап аурухана мекемелершщ саны туракты турдекебейедк 2000 жылы - 938; 2001 жылы - 981; 2002 жылы - 1005; 2003жылы — 1029; 2004 жылы — 1042; 2005 жылы — 1063 болды. Тшсшшеаурухана тесеп санынын cepniH езгерш отырды: 1991 жылы - 230,4 мын;1995 жылы - 192,6 мын; 1996 жылы - 164,4 мын; 1997 жылы - 136,4 мын;1998 жылы - 123,5 мын; 1999 жылы - 108,2 мын; 2000 жылы - 106,9 мын;2001 жылы - 110,2 мын; 2002 жылы - 111,9 мын; 2003 жылы - 114,8 мын;2004 жылы — 116,6 мын; 2005 жылы —117,6 мын.Халыкка амбулаториялык-емханалык кемек керсетепн дернерлжмекемелердщ саны 1990 жылдан 1999 жылга дейшп кезенде 3268-ден 3057-266

ге дейш кыскарган едц сонгы жылдары он серпш алды: 2000 жылы —3247;2001 жылы —3288; 2002 жылы —3352; 2003 жылы —3463; 2004 жылы —3462; 2005 жылы —3434 болды. Бул кезенде (1990—1999 жылдар) ейелдергекенес берудщ, балалар емханаларынын жэне дербес амбулаториялардынкыскару керсеткпш 1916-дан 1738-ге дешн болса, енд! кобейе бастайды:2001 жылы —2066; 2002 жылы —2113; 2003 жылы —2065; 2004жылы —2070; 2005 жылы —2143-ке жегп.' Нарыктык катынастардын дамуы жагдайында халыкка стоматологиялыккемек керсететш медициналык мекемелер желка кенейд1, онын устшеолардын саныньщ кебекм жеке менппк стоматологиялык емханалардынесебшен жузеге асты. Меселен, 1990 жылы республикада 88 дербес стоматологиялыкемхана жумыс icTereH болса, 1999 жылга карай олардын саныуш есе дерлж ecin , олар 243 болды, 2003 жылы 453-ке жетп, ягни тагы даек1 есе дерлж кебейдй epi карай есу ypflici жалгасты: 2004 жылы —483;2005 жылы —510 болды.Kepin отырганымыздай, 90-жылдары жеке меншж медицина жанданабастады. Алайда жекеше жумыс журизетш дер1герлер TinTi дамыганелдердщ езщ де букш медициналык кемек курылымынын 8%-ынан аспайтынынескеру керек.Денсаулык сактаудын дагдарысы халык eMinuiepi мен экстрасенетердщзанды турде жаппай пайда болуына екеп сокты. Олардын гылыми практикалыкмедицина артта калган жене халыктын медени децгеШ темен елдердеете кеп болатыны елемдж теж1рибеден мел1м.Жекелеген ipi кесгпорындар мен уйымдарда, ауылдык едщ мекендердемедициналык-санитарлык бeлiмдep, денсаулык сактау ошактары, фельдшерлж-акушерлж ошактар бар. Республикада (облыс орталыктары менАлматы каласында) сыркаттын тYpлi салалары бойынша мамандандырылганipi медициналык орталыктар жумыс icTeftfli. Сонгы жылдары Кызылордажене Жезказган калаларында осы замангы жабдыкпен жарактандырылганаса ipi медициналык орталыктардын курылысы аякталды, олар елдщ экологиябойынша негурлым колайсыз ещрлердщ халкына кызмет керсетедьДенсаулык сактаудын Ka3ipri кезещнде, экономика мен елеуметтжаянын барлык салалары сиякты, киын уакытты бастан кеппруде. Оныннепзп салалары кайта курылуда: сактандыру медицинасына кешу жузегеасырылды, жеке меншжтеп медициналык мекемелер пайда болды, акылымедициналык кызмет керсету ШшЩдд'Й Елде денсаулык сактау жуйесшреформалау, медициналык кызмет керсетудщ жеке меншж секторынындамытылуы жене теин медициналык кызмет керсету келемшш кыскартылуыденсаулык сактаудын адамдардын кептеген топтары уш!н денсаулыксактауга колжеймдакт! темендетп. Бул, ен алдымен, халыктын аз камсыздандырылгантоптарына, ен алдымен керсетшетш акылы жене мамандандырылганкызметтердщ кымбаттуратын турлер1н алуга шамасы жетпейт1Нжасы улгайган адамдарга катысты болды.Халыкка медициналык кемек керсету материалдык-техникалык базанынтозу дережес1 жогары болуына байланысты курделшене тусуде, жалакынынтемен болуы, сонымен 6ipre TinTi мемлекеттж бюджеттен медицинагабелшетш аз каражаттын да томен болуы ce6emi, медициналык кадрлардынтурактамауы жалгасуда. Шыгыстын непзп бол1г1 —шаруашылык267

муктажга жумсалады. Ол 7 есе ecTi. Нагыз медициналык максатка уштен6ipiHeH де кем жумсалады (1996 жыл).Казакстанда курорттык мумкщщктер орасан —кун сеулесшщ молдыгы,зенпр таулы жене жазиралы жазык жерлер, шипалы минералдык булактардынKem iri (минералдык судын 20-дан астам бастаулары, сонын шнндерадондык бастаулар, 20-га жуык емдж балшык шeriндiлepi бар) улкенмумкшджтерге жетелейдь Алайда осы алуан турл1 табиги жене климаттыкжагдайлар толык та тжмш пайдаланылмай отыр. 1990 жылы 440 санаторийжене баска мамандандырылган демалыс мекемелер1 (6ip жене eKiкуцщк демалыс мекемелерш есептемегенде) жумыс ютедь оларда 64 мынорын болды, алайда олардын сервистж жене медициналык кызмет керсетудецгеш темен кушнде калды. Ka3ipri кезде олардын Ke6ici мулде жумысютемейрд немесе ездершщ толык мумк1ншктерш пайдалана алмай отыр.Keini-кон урд1стерь Егеменшк кезещнде кеиш-коннын Kepi ypflic алуыКазакстан Республикасында халык санынын кыскаруынын басты ce6e6iболды. XX гасырдын 90-жылдары халыктын миграциялык кулыгынынбелсендшк танытуы букш посткенестж кещстткке тен сипат болды женеотарлык жагдайдан кейшп турпатты кубылыска айналды. Бул кубылыстыналгышарттары Казакстанда КСРО куламастан кеп бурын калыптасабастады. Тарихтын 6ipa3 кезендер! бойына куштеу жене ешрпцл-ешшшлэдютермен журпзшген ёлкеш узак отарлау деу1р11970 жылдардын аягынадейш жалгасып барып аякталды. Колайсыз елеуметпк-экономикалыкжагдайда республикадан казак емес улттын 6ipTe-6ipTe кете бастауы зандыжене болмай коймайтын кубылыс едкТМД елдер1 арасында Казакстан Республикасы езге халыктардынсыртка кб1Ш-коны жагынан елеуш орында болды. Tirni кезещпц аягындаКазакстаннын аркасында Ресейде, мысалы, жалпы миграциялык eciM,жогары денгейге жeттi, ал бул кезде ондагы eciM Украинанын ece6iHeH20,7%-га, Орта Азиянын есебщен 23,5%-га, Кавказ сырты елшщ ейебшен31,3%-га, Балтык жагалауы елдершщ есебшен 40,7%-га азайды.60Мундай жагдай евдрдан демографиялык бет-бейнесшщ жасакталуымен дамуынын айрыкша тарихи, экономикалык жене баска ерекш елж т^салдарынан калыптасты, бул оньщ посткенеспк кещстжте ерекше орыналуына байланысты болды. Keuii-конныц ТМД-нын баска елдершен салыстырганданегурлым куатты агыны мынадай жагдайлармен айкындадцы:—халыктын саны бойынша Казакстан Ресейден, Украинадан женевзбекстаннан кейшп халык ен кеп коныстанган республикалардын 6ipiболып табылады. Ол былай турсын, онда туратын халыктын саны Тежжстаннан(3 есе), TypiKMeHCTaHHaH (4 есе), Молдовадан (3,8 есе), Кыргызстаннан(3,8 есе), Литвадан (6,5 есе), Латвияцан (6,5 есе), Грузиядан (6,5есе), Беларусьтан (1,6 есе), Армениядан (4,6 есе), Эзарбайжаннан (2,3 есе),Эстониядан (11,1 есе) едеу!р асып тустт;61—республиканын улттык курамы онда мрме халыктын улес! кеп болуыменерекшеленедк Меселен, 1979 жылгы Букшодактык халык санагынынДеректер бойынша байыргы тургындар мунда небер! 36%-ды курады,ал бул керсепош Украинада - 73,6%, Белоруссияда - 79,4%; Озбекстанда—68,7%; Грузия —68,8%; Эз1рбайжанда —78,1%; Литва KCP-imie —80,0%; Молдаван КСР-щде - 63,9%; Латыш КСРмнде - 53,7%; Кыргыз268

KCP-iime —47,9%; Тежпс КСР-шде —58,8%; Армян КСР-шде - 89,7%;Туршмен КСР-1нде —68,4%; Эстон КСР-шде —64,7% болды.62— 90-жылдардын алгашкы жартысында тэуелйз республикаларданк1рме халыктьщ каркынды турде кешш KeTyi салдарынан олардын миграциялыкэлеует1 1990 жылдардын басында-ак непзшен саркылган болатын,муны Казакстанга катысты айтуга болмайды, эйтсе де мунда да миграциялыкагын XX гасырдын аягына карай едву1р томендеген-д1.in Республикадан кеип-кон агынынын кызу жургенше карамастан, елеуметпк-экономикалыкдагдарыс жагдайында iniK i саяси турактылык елдамуынын он факторы болды. Бул ©те манызды фактор еда, вйткеш КСРОыдыраганнан кешн ултаралык катынастар барлык жерде шиелешсл, алКавказ сырты елдершде, Молдовада, Тежжстанда карулы жанжалдаргадейш уласты, мунын ез! осы ешрлерден кашкан боскындардын пайда болуынынсебебше айналды. Бул каареттен Казакстан кутылды; муны 1991жэне 1995 жылдары (миграциялык удерютердщ «карбалас кезещнде» делЬс)Букшресейтк когамдык n iK ip fli зерделеу орталыгы, Таяу шетелдердепорыс азшылыгын зерттеу орталыгы жэне PFА Этнология жэне антропологияинститутынын Когамдык n iid p fli зерделеу орталыгы журпзген жэнебурынгы одактык республикаларда журпзшген этностык-социологиялыкзерттеулер айгактайды. Мэселен, зерттеулердщ деректер} бойынша Казакстанда(баска республикалардан езгеше турде) орыстардьщ кепш ш п(58%-ы) ездерш улттык азшылыкпыз деп есептемейд1, тек 7%-ы гана барлык(казактардан баска) этностык топтардьщ, орыстарды да коса алганда,улттык азшылык мертебесш багалайды (олардын тек 3,1 %-ы гана улттыказшылык кукыктарына кысым жасалып отырганын айткан). Казакгардынбагалауы ic жузшде орыстардьщ багалауымен уйлес келедк казак улты респонденттершщ57%-ы республикада туратын орыстарды этностык азшылыкдеп есептемейдд жэне тек 7%-ы гана орыстардьщ болашагын ещрденкешу1мен байланысты рады.Сонымен, Казакстаннан кешш кету шынайы тарихи жэне экономикалыксебептердщ салдары болды. Экономикалык дагдарыс, ешпрютщкулдырауы, кэсшорындардьщ жабылуы, ерши тускен жумыссыздык, баганьщecyi республикада eMipre деген канагатганбаушылык жэне наразылыкceisiMiH тугызбай коймады. Казакстаннан кептеп кешш кету социологиялыкniKip аныктауларына Караганда, елеуметпк-экономикалыксебептердщ 6ipiHiui орынды алуы (28,4%) кездейсок емес. Халыкка баскареспубликалардагы улттык жанжалдар туралы кен аукымдагы жэне эркашанда б!рдей шындыкка жанаса бермейтш акпараттьщ жэне когамда,сонын iшiндe букаралык акпарат куралдарында мундай жагдайдын Казакстандатуындауы мумкш eKeHi туралы меселеш KenipTyi салдарынан арандатылгансубъективта сеттерда де TepicKe шыгаруга болмайды. Соган карамастан,респонденттердщ тек 13,4%-ы гана ултаралык катынастардын нашарлаганынKepcerri, ал 6%-ы ездершщ кешш кетпек пигылын егемещцКазакстаннын улттык-мемлекегпк курылысы бойынша yKiMerriH кейб1ркужаттарды кабылдауымен байланыстырды.1990 жылдардын басынан бастап Keiui-конны н Kepi KepceTKimi барлыкоблыстарда, ecipece Караганды, Акмола, Павлодар, Жамбыл, Семей,Талдыкорган облыстарында орын алды. 1993 жылга карай ол табиги ecin-269

енудщ орнын толык жапты, сейтш Казакстан халкынын абсолютпк саныкыскара бастады.1993 жылдан 1999 жылга дейшп кезенде республикадан 3 280,4 мынадам кешш Kerri, 1 643 мын адам кешш келдь Миграция салдарынанхалыктын KeMyi 1637,3 мын адамды курады. 1994 жылы Tepic керсеткшшыркау шепне жетп, бул кезде миграциялык шыгасы 410,4 мын адамдыкурады. Кешнп жылдары Казакстаннан Kernin кету ypAici сеюрмел1сипатта болды, буган сырткы себептер сеп ттн типздь Мэселен, миграциялыкагынныц кыскаруы 1995 жылы (-238,4 мын адам) жэне 1996 жылы(—175,5 мын адам) Чешен Республикасында басталган согыспен байланыстыболды. 1997 жылы бул керсеткш тщ едэу1р ескеш (261,3 мын адам)жэне 1998 жылы кайтадан темендегеш (203,0 мын адам) байкалды,твмендеу урдйл одан epi жалгасты. 1999 жылы миграциялык сальдо 126,6мьщ адамды курады, мунын 03i 1998 жылгыдан 76,4 мын адамга немесе62,4%-га аз.Непзп миграциялык агын таяу шетелдерге багытталды. 1993 жылдан1999 жылга дейшп кезенде КСРО-ныц бурынгы республикаларына 1524,0мьщ адам к е п т ; 391,4 мын адам кешш келд1; Keinin кету аганы 1 132,6адамды курады. Ресей кешш барушылардын ошагына айналды. 1990 жылытаяу елдерге кеткен мигранттардын 74%-ы наксол елге кешш барды. Булкерсетюш 1992жылы - 81%, 1995 жылы - 90%; 1997 жылы - 90,6%; 1998жылы —91,8%, 1999 жылы 89,8% болды. Бул елге кешш барудын елеул1ынталандырмасы жогарыда аталган себептерден баска онда экономикалыкжандану урдюшщ кептеген баска республикалардан (соньщ iiuiHfle Казакстаннанда) repi ертерек басталганында жене реформалардын элеуметпкнэтижелер1 де (негурлым жогары жалакы, зейнетакы т.б.) эсерш типзебастаганында.Ресейдш аумагын экономикалык аудандар мен облыстар тургысынанКараганда Казакстанмен алмасуда халыктын ен кеп миграциялык ес1м1менерекшеленген б1рнеше ауданды белш керсетуге болады. Казакстаннанкешкен халыктын ен жогары eciMi Казакстанмен кершыес Алтай елкейнде(+13,5 мын адам), Омбы облысында (+5,8 мын адам), Новосибирск(+4,1 мын адам), Кемер (+3,5 мын адам), Тумен (+3,4 мын адам) облыстарындабайкалды. Батые жене Шыгыс Ci6ip облыстарымен катар Казакстанменалмасуда миграциялык eciMi жогары аудандар —Орал ешршшоблыстары —Орынбор облысы (+4,5 мын адам) жене Башкуртстан (+3,8мын адам) болды. Краснодар елкеа (+7,0 мын адам), Ростов облысы (+3,4мьщ адам), Саратов (+4,8 мын адам), Самара (+4,1 мын адам), Волгоград(+3,8 мын адам), сондай-ак Воронеж облысы (+3,9 мын адам) миграциялыкeciM керсеткштершш жогары болуымен ерекшелендь63XX гасырдын 90-жылдарыньщ аягында Казакстаннан кеимп кетудшжалпы кыскаруымен 6ipre, ен алдымен Ресейге кеш1-кон агыны да кыскарады.Меселен, 1997 жылы осы елмен миграциянын Tepic сальдосы 194 026адамга тен болса, 1998 жылы - 151 777 адам; ал 1999 жылы 82 426 адамгатен болды. Ресейге кешш бару агынынын кыскаруына, 6ipiHiuiaeH, экономиканыреформалаудын алгашкы кезешнде енбек нарыгында пайда болганмумкшджтердщ жене ол кезде кешш келу-кешш кету бостандыгынынкамтамасыз еплушен байланысты мумкшджтердщ саркылуы себеп бол-270

ды, екшшщен, мигранттардын жумыспен камтылатын непзп аясы —жекемещшк сауданын, усак кесйжерлжтщ дамуы сол кездеп жагдайда езшщшепне деряж жетш, орын алган шектеуяй суранысты гана каныктырды,ушшшщен, енбек нарыгында жана орындар пайда болмады. Алайда Ресейказакстандыктар ушш, бурынгысынша, мекендеуге негурлым тартымдыел болып калды, онын Кдзакстаннан кешш кету агынындагы улесшшшамасы осыны айгактайды. Ресейден кейш таяу шет елдердщ шшен кечимонмеселесшен Беларусь, Украина жене Озбекстан кеншен танымалболып отыр — Казакстаннан кешш барушылардын улеЫ тшсшше —2,1%; 1,9%; 1%.Таяу шет мемлекеттер арасындагы кепи-кон алмасуынын пайыздьжмелшер1 XX гасырдын 90-жылдарынын 6ipiHini жартысында кешшкелушшер бойынша орта есеппен 10%-дан жене кешш кетуш1лер бойынша30%-дан кедщ. 1990 жылдардын екщцп жартысынан бастап Шалгай шетелдерге кешш кетушшердщ агыны едеу1р темендедь Меселен, 1996 жылыкешш кетушшердщ жалпы агынында олар 30,3% кураган болса, онда 1997жене 1998 жылдары тшсшше —20% жене 20,4% болды, 1999 жылы булкерсеткш кайтадан 27,1%-га дейш жогарылайды.ТМД-дан тыскары елдерге Kemin барушылардын непзп б ел тн Германиягакешш кетушшер курады. Бул ел мигранттардын арасында танымалдыгыжен1нен Ресейден KeftiHri ек1нш1 орынды алады, дегенмен мигранттардынкепп-коны мунда да кыскарганы байкалды. 1996 жылы халыкаральжкеш1-кон бойынша Германиянын улес1не К,азакстаннан кешшбарган барлык мигранттардын 94,4%-ы тид1; 1997 жылы —91,4%; 1998жылы —90,5%; 1999 жылы —91,3% болды.Сондай-ак Израильге, Грекияга, АК,Ш-ка т.б. елдерге де Kemin кетушшерде болды. Сонымен 6ipre Израильге (1996 жылгы 2%-дан 1999 жылгы3,6%-га дейш) жене АК,Ш-ка(1996 жылгы 1%-дан 1998 жылгы 1,6%-гадей1н жене 1999 жылгы 1,4%-га дейш) Kemin кетушшердщ агыны болмашыболса да ecTi.1993 жылдан 1999 жылга дейшп кезенде шалгай шетелдерге He6epi536,2 мын адам Kemin Kerri, Казакстанга шалгай шетелдерден 30,1 мынадам Kemin кедщ, кепи-коннын Tepic сальдосы 506,1 мын адамды курады.Улттык бел rici бойынша мигранттардын курамы кеий-конньщ туршекарай езгерш отырды. Меселен, ТМД елдерше кеш1-кон бойынша мигранттардыннепзп букарасы: орыстар —68,8%; украиндар —10,6%; казактар—4,5%; HeMicTep —3,8%; белорустар —2,5%; корейлер —0,5%; баскаулттар —9,3%. Шалгай шетелдерге K em in кеткендер непзшен: нем1стер—65,5%; орыстар —22,3%; украиндар —4,3%; казактар —1%; белорустар—0,8%; корейлер —0,2%; баска улттар —5,9%., Казактардан баска барлыкулттар бойынша кеий-коннынTepic сальдосы ттркедщ. Ол орыс жене немюулттарынын адамдарында айтарльжтай елеуш болды. 1993 жылдан 1999жылга дейшп кезенде Казакстаннан этностар бойынша кешш кеткендердщабсолюток саны тшсшше 952 854 адамды жене 428 099 мын адамдыкурады. Калган негурлым кеп этностардан кешш кеткендер: украиндар—139 756 адам; белорустар —30068 адам; корейлер —3 176 адам.Бул кезенде казактар миграциясыньщ он сальдосына —46 244 адамболганына карамастан (рршаща адамнын республикадан K em yi де орын271

алды. Мэселен, 1993 жылдан 1999 жылга дешнп кезенде Казакстанга1 199 226 казак кепнп келсе, республикадан 1 278 302 казак кешш кеткен.Бурынгы кенестж республикалардан туракты халык еюлдершщ кешшкету1 тек Казакстанга гана тэн емес. Мысалы, 1993 жылдан 1997 жылгадейш ТМД мен Балтык елдершш туракты халык екшдерше жататын мигранттардынРесейге таза Kemin барганы 632 мын адамды курады. ОлардынimiHfle 230 мын украин, 23 мын белорус, 207 мын армян, 64 мын ез1рбайжан,41 мын грузин, 10 мын молдаван, 3 мын Балтык жагалауынын непзпулт екшдершен жэне 40 мын адам Орта Азиянын туракты халык екшдершен,сонын iminne 14 мын казак бар.Казактардын миграциялык сальдосынын cepniHi Ресей ушш 1992жылдан 1997 жылга дейшп кезенде белгш 6ip езгерютерге ушырады. Мэселен,1992 жэне 1993 жылдары бул улттын миграциялык сальдосы Ресейушш Tepic болып, тшсшше абсолютпк саны 10,8 мын жене 6,8 мын адамдыкурады. Алайда 1994 жылдан бастап ол он мэнге ие бола бастады. Мэселен,1994 жылы Ресейдщ халкы казактардын есебшен 1,1 мын адамга, 1995жылы —2,9 мын адамга, 1996 жылы —3,4 мын адамга, 1998 жылы —6,8мьщ адамга кебейдь Айткандайын, казактар, —Ресейге Kemin барудынсаны, мысалы, 1996 жылгы 8 мын адамнын орнына 1997 жылы 10 мынадамга елеуш турде ескен б1рден-б1р этникалыктоп. Сонымен 6ipre олардынРесейден Kemin кет>ч кыскарды (4,6 мын адамнан 3,2 мын адамгадейш), ал таза Kemin келу1 eKi есе кебейш.Казактардын (баска халыктардын да) Ресейге Kemin баруына септшнтипзген Heri3ri себептер республиканыц накты OMip шындыгы болып табылады,олар: экономикалык дагдарыс, зауыттар мен фабрикалардын токтапкалуы, колхоздар мен совхоздардын таратылуы, жумыс пен жалакынынжоктыгы. Сондай-ак Ресейдщ шекара манындагы облыстарында(Омбы, Новосибирск, Таулы Алтай т.б.) миллионга жуык казак атам заманнантурады. Олардын Ke6ici 1930 жылдары республикадан коныс аударылганказактардын урпактары болып табылады. Олар орыс медениепнепзвде тербиелещц, орыстармен жэне баска улттардын екишер1мен сыйысыпкетп. Олар ол жерлерде экономиканын, бшмнщтурл1 салаларындажумыс гстейда, олардын Ke6ici баскару саласында, эю мш ш к органдардакызмет етедк Казак жастары жогары оку орындарында окиды, шэюртакыалады, ал жерплпгп аудандарда казак мектептер1 ашылды. Омбыда —бурынгыДала генерал-губернаторлыгында, бес мусылман Memiii жумысicTeitfli, олардын арасында Ci6ip гибадатханасы ен ipici деп есептеледь ол1997 жылдын 5 казанында ашылды. Ресейдщ кептеген казактары Казакстандагытуган-туыскандарымен жене таныстарымен катынасып турады,Kemin келу туралы uieuiiM кабылдауына жердемдеседг жэне жана мекенгеорналасуына кемектеседь Тек Омбы облысына гана 1997—1998 жылдары1100 казактын отбасы Kemin кетп. Ресейге казактар непзшен республиканынсолтуспк, шыгыс жене батыс облыстарынан Kemin барды, экономиканынтурл1 салаларынан сауатты, бшмд! мамандар, ауыл шаруашылыгыньщ кызметкерлерй дер1герлер, мугашмдер т.б. к е т п . ОлардынКазакстаннан тетке KeTyi кершеу «акылмандардьщ жылыстауы» сипатындаболды. Республикадан 1998 жылы барлыгы орта жене толык емес орта6miMi бар 106,7 мьщ адам, арнаулы орта 6miMi бар 57,3 мьщ адам, жогары272

бшмда жене аякталмаган жогары бшмда 27,3 мын адам кеш ш Kerri.Мамандыктар бойынша барлык кеш ш кеткендердщ арасында техникалыкб ш ш барлар K e6ipeK болды —33,3%.Республикадан шетке кеткен мигранттардын отбасылык жагдайынажасалган талдау олардын Ke6ici —отбасын курган адамдар екешн Kepcerri.Эмигранттардын жалпы санынан 16 жене одан жогары жастагылар, некедетургандар 62,1%, ешкашан некеде турмагандар 22,7%, жеарлер —8,4%,аисыраскандар —6,7%, отбасылык жагдайын керсетпегендер —0,1%. 1999жылы енбекке кабшетп жастагы кеппп кеткен халыктьщ саны республикабойынша барлык кешш кеткендердщ 64,5%-ын кураган. Ауылдык жерлердененбекке кабш етп жастагы 50,6 мын адам, калалык жерлерден —106,5 мын адам кеш ш кеткен.Ресейге кеш ш кеткендердщ 6ep i б1рдей жана отанда cerri жайгасыпкете алмаганын айта кету керек. Коныс аударушылардын кеп бешгш щжагдайы ете ауыр болды, ейткеш экономикалык дагдарыс жагдайындаелдщ оларга кемектесуге мумкшджтер1 шектеул1 едьXXI гасырдын басы ел халкынын сырткы кепп-конында жана урдютщпайда болуымен туспа-тус келдк Казакстаннан кешш кетушшердщ саныжьш сайын кыскарып отырды, керюшше, кешш келушшердщ саны кебейетусп жене, акыр сонында, 2004 жылы сонгы жиырма жылдан астам уакытшпнде Казакстан тарихында тунгыш рет республикага Kemin келушшердщсаны одан кешш кетушшердщ санынан асып тусп жене миграциялык сальдоон менге ие болды.2000 жылдан 2005 жылга деш нп кезенде республикадан 609,2 мьщадам Kemin кеткен, 367,9 мьщ адам Kemin келген. Кеип-кон салдарынанелден кеткен адамнын саны 241,0 мьщ адамды курады, ягни алдьщгы кезенменсалыстырганда 6 еседен астам кем.Елден кетупп казактардын саны кыскарды: 1999 жылгы 8,1 мын адамнан—2004 жылы 3,4 мыцга жене 2005 жылы 2,8 мын адамга азайганыангарылды. 1993 пен 2005 жылдар аралыгында Казакстаннан барлыш 106,2мьщ адам коныс аударды.1993 жылдан 2005 жылга дешнп кезенде немю халкы бойынша Tepicмиграциялык сальдо 538,0 мыц адамды курады (2,23). Kemin кетумен катарKemin келу де орын алды. 90-жылдар бойына бул кубылыс сандык тулгадаелдекайда аз болды, будан да кеп кыскаруга бет алды. Меселен, 1993 жылыКазакстаннын аумагына 111,3 мыц адам келген болса, 1994 жылы —70,4мыц адам, 1995 жылы —71,1 адам, 1996 жылы —53,8 мын адам, 1997 жылы—38,0 мын адам; 1998 жылы —40,6 мьщ адам; 1999 жылы —35,4 мыц адамкелда. 1989—1999 жылдардагы кезенде барлык kem in келгендердщ катарынан308 514 адам Казакстанда туракты туруга коныстанды, олардынш ш де ТМД мен Балтык елдершен —253 720 адам, ягни барлык Keminкелгендердщ 82,2%-ы, шалгай шетелдерден кешш келгендер —54 794адам, демек 7,8%.64Бул кезенде Kemin келу агынында непзп бедж казактардын улесщцеболды —59,1%; орыстар екшпп орынды алды, олардыц Казакстанга Keminкелгендердщ жалпы санынан алар у леа —25,7%; украиндардыц улей —4,2%; немктердщ yneci —3,1%; белорустар мен корейлердщ улес} —0,8%-дан жене баска улттардыц улес! —6,4%.18-4260273

1991 жылдан бастап Казакстан Республикасына казактар ТМД-ныбаска республикаларынан жене шал гай шетелдерден туракты туруга кешшкеле бастады. 1991 жылдан 1995 жылга дейш 137 919 казак кешш келд1,олардын жартысынан астамы —50,6%-ы таяу шетелдерден, непзшен Ресейден,Украинадан, Тежжстаннан, Балтык жене Кавказ сырты елдершен;иммигрант-казактардын 49,4%-ы шалгай шетелдерден —Монголиядан,Ираннан, Туркиядан, Кытайдан, Ауганстаннан кешш кедщ.Монголиядан кешш келушшердщ непзп агыны 1991—1993 жылдарыбайкалды, бул кезде республикага 60 мын адам келдь Оралмандардын(Монголиядан атажуртына оралгандар) Ke6ici этникалык Отанына жалганенбек кел1ам1мен келген болса да, кепшшпнде туракты коныстаныпкалды. Кешнп жылдары оралмандардын агыны саркылды: 1996 жылдан1999 жылга дейш Казакстанга 2529 оралман келд1, мунын ез1 алдьщгытерт жылдагыдан 25,1 есе аз, ал республикадан 623 адам кетп. Оралмандардынмиграциялык eciMi 1996—1999 жылдары He6epi 1906 адамды курады.1989 жылдан 1999 жылга дейшп кезенде республикада туракты мекендеуге43057 оралман коныстанды (21 636 еркек жене 21 421 ейел заты). Оралмандардыцкеп б е л т —76,8%-ы Акмола, Караганды, Алматы, Павлодаржене Шыгыс Казакстан облыстарынын ауылдык жерлерше коныстанды.65Монголиядан кешш келген казактар саныныц кыскаруы жене олардынреспубликага жерсше коймауы кебшесе нарыктык экономикага етужагдайында Казакстан халкынын бастан кецнрген киындыктарына байланыстыболды. Казакстаннын кептеген аймактарындагы катал климат,суык кыс, жеке кора-жай салып алуга, жер тел1мдерш игеруге, карапайымтурмыс заттарын, т.б. алуга ж еткш кп каражаттьщ болмауы оларды енболмаса, кандай да болсын 6ip жумыс тауып алармыз деген умггпен калагажакын коныстануга межбур етп. Алайда enflipic келемшщ кыскаруы,кептеген енеркесшнк жене ауыл шаруашылык кесшорындарыныц жабылуымуны мулде киындатып ж1бердь Оралмандардын ел iuiiitaeri кеипконыкеп байкалды, мунын e3i оларды миграциялык кызметтердщ есепкеалуын айтарлыктай киындатты. Меселен, тек 1997—1998 жылдары ганашалгай ауылдык аудандар мен кенттерден Караганды облысынын калаларымен облыс орталыгына жакын орналаскан кенттерше оралмандардын650-ден астам отбасы (отбасыньщ курамы орта есеппен 5 адамнан турады)коныс аударды. Отбасылардьщ Ke6ici, ecipece кеп балалы отбасылар,жалгызшкп аналар, мугедектер мен зейнеткерлер аса ауыр материалдыккиындыктарды бастан кеш1рд1. Меселен, Демография жене кепи-кон жешндепКараганды баскармасыньщ ресми деректер1 бойынша 1998 жылыенбекке кабшетаа 7580 отбасы мушелершен небер! 4044 адам гана жумыспенкамтылган; 3536 адам, ягни 47%-ы жумыссыздар болган, олардынкатарынан He6epi 787 оралман гана ресми мертебе алган, 350 адамга жумыссыздыкбойынша жердемакы тиген, небер! 39 адам KecinriK кайта даярлаугажене кесшке даярлауга ж1бершген. Монголиядан келген оралмандардынжерсшудеп киындыгы д1пд1Н айырмашыл ыгы на, орыстарды айтпаганда,жергш1кт1 казак тургындарымен тщцесудеп кедергшерге байланыстыушыкты. «Халыктын кешi-коны туралы» Казакстан РеспубликасынынЗанына жене облыстар халкы кеил-коныньщ еш рлк баг дарламаларынасейкес оларды кабылдау жене жайлы орналастыру жещйде белг1п1274

6ip жумыс журпзщщ. Соган карамастан, кептеген «монголдык» казактардынтагдыры республикада T in ri де оп-онай бола койган жок.XX гасырдын 90-жылдарынын ортасынан бастап республикага ИранИслам Республикасынан казактар кешш келе бастады, олар ол елге XXгасырдын 20—30-жылдары большевиктер, кейшнен Стаяимнщ тоталитарлыкрежим! уйымдастырган лан мен аштык жагдайында ез еркшен тыс тапболган еда. Ираннан келгендердщ арасында непзшен Батые Казакстаннынказактары басым болды. Алматы, Онтуспк Казакстан жене Мацгыстауоблыстары олардын жаксы Kepin коныстанган жерлерше айналды.Монголиядан келген казактармен салыстырганда олар Ka3ipri Казакстаннынкиын елеуметпк-экономикалык жагдайларына анагурлым бешмделгенболып шыкты. Туркиядан келген казактар жайында да осыны айтугаболады. Олар бул елге патшалык режим мен Кенес еюметшщ кугындауысалдарынан атажуртынан ауып, Шыцжан, Унщстан, Пекстан аркылы Keminбарган-ды. 1989 жылдан 1997 жылга дейшп кезенде республикагаИраннан 2968 казак жене Туркиядан 1755 казак туракты коные тепп.66Егемещц Казакстаннын тэу ел азд т жылдары (1991—2004 жылдар)мунда туракты туруга 350 мын оралман келд^ олардын жартысы Озбекстаннанкешш келгендер едьXXI гасырдын алгашкы бес жылында Казакстанга келушшердщ жалпыагынында непзп жиынды тагы да казактар курады (70%-дан астам). Меселен,егер 1999 жылы 9,5 мын казак келген болса, 2004 жылы —48 мын,2005 жылы —57 850 мын казак кедщ.Республикага K e m in келушшердщ жалпы агынында орыстардьщ yneci24,5%-га тен. Бул жылдары жыл сайын олардан елге 15 мьщга тарта адаморалып отырды.Сонгы жылдары ел1м1зге K e m in келудщ кебею ypflici кушейе тусп.Меселен, керпй мемлекеттерден коные аударгандардьщ саны 2000 жылы47,5 мын адам; 2002 жылы —58,5 мьщ адам; 2004 жылы —68,3 мын адамболды, 2005 жылы —74,8 мын адамга дешн кебейдьКазакстаннын облыстары, аудандары жене калалары арасындагыKemi-KOH 90-жылдардын 6ipiHiui жартысында кыскаруга бет алды, Keiniконнынбарлык турлер1 арасындагы онын улес салмагы 45%-ды курады.Жол журу куныньщ, петеракынын, отыннын кымбаттауы т.б. салдарынанбарыс-келютж, демалыстык, туриепк миграция тeжeлдi. Республика шйндепконые ауыстыру Heri3iHeH басым eKi векторда: Алматы каласы женеосы аттас облыс, солтуспк жене орталык eHip облыстары —Акмола, Караганды,Павлодар, сондай-ак Костанай, Актебе жене Мангыстау —батысещршщ облыстарында орын алды. Kemi-конньщ осы туршде казактардынYлeci 65%-ды, орыстардын улес! —22%-ды курады.90-жылдардыц ортасында республика шшдегх коные аудару кайтаданжанданды. Олар 1997 жылгы 54,8%-дыц орнына 1998 жылы 61,7%-дыкурады. Елорданыц ауысуына байланысты Астана мен Алматы калаларыхалыктын ен кеп коные аударуымен ерекшелещц.90-жыдцары республика йцшдеп Kemi-KOH кала мен ауыл тургындарысанынын кайта белшу! ce6enTepiHiH 6ipi болды. Кала тургындары санынынбурынгы жылдардагы тым тез e c y i кала халкы санынын турактануымен,сонан сон кала халкынын абсолютпк азаюымен алмасты. 1995 жылга275

дейш калалардан кетудщ калаларга келуден уакытша артуы байкалды.Сонымен 6ipre ауыл халкынын б1ршама жене абсолютгас ecyi орын алды.Мундай жагдайдын пайда болуына калаларда нарыктык езгергстердщ ауылдагыданертерек басталганы cenTiriH типздь Мунда нарыктык курылымдар:енбек биржасы, шиюзат, багалык кагаздар корлары мен непзп корлартез1рек жасакталды, тургын уй жекешелещ»ршд1. Мунын e3i жумыссыздыкка,кептеген кестррьщдардыц жабылуына, тамак ейшдертнщ, тургынуй жалдаудын, турмыс куныньщ кымбаттауына жене мемлекеттж-елеумегпккурылымнын бузылуына екеп сокты.Ауылдык жерлерде колхоздар мен совхоздардын жене баска кесшорындардыншаруашылыкты журпзудш нарыктык турпаттарына турлену1баяуыракжурдь Сондыктан мемлекеттис сектордын кесшорындарындажумыспен камтылу ani де сакталды, расын айтканда, кебшесе енбекке акытелеудщ тек заттай нысаны гана колданылды. Мунын e3i кала тургындарынын6 ip белишпн; ауылдык жерлерге коныс аударуына екеп сокты.1995 жылга карай карама-карсы урдю байкалды. Енш халык ауылдардан жумыс пен табыс калаларга умтылды. Енбек мигранттарынынкеп б е л т н казактар, непзшен жастар курады. Нетижейнде 1994 жылдан1998 жылга деш нп кезенде ауыл (селолык) округтардын саны тшсшше2522-ден 2042-ге дейш кыскарды.Республиканын елеумегпк-экономикалык жене саяси eM ipiHfle,e c ip e c e Одак кулаганнан кейш п алгашкы жылдары болган окигалар менезгергстершн салдарынан республиканын енеркеспш калаларында тургындардынсаны едеу1р кыскарды, бул жылдары каланы курайтын кейпорындаржойылып, жапа-тармагай кеш1п-кону ypflici басталды. Меселен, 1989жылдан 1999 жылга дешнп кезенде Курчатов каласы халкынын саны 7,0мьщ адамга азайды, Кентау каласында 8,3 мын адамга, Текел1 каласында7,8 мьщ адамга, Зырян каласында 18,4 мын адамга, Лениногор каласында13,7 мын адамга, Аркалык каласында —20,3 мын адамга, Абай каласында—10,1 мын адамга, Саран каласында —29,3 мын адамга, Шахтинск каласында—41,8 мын адамга азайды т.б.XXI гасырдын басында миграциянын барлык нысандарына ушыраганадамдардын жалпы саны 1 миллион 330 мын адамнан асып rycTi, ягнибукш халыктьщ 9%-ын дерлж камтыды. Жалпы кеип-кон санынын ендо25,5%-ы республика облыстарынын арасындагы, 40,6%-‘ы облыс иийвдепконыс аударуга жене 33,9%-ы сырткы кеии-конга тиесш1 ед1.Халыктын оку-бш!м денгеш. Казакстан халкынын 6iniM индекс! женесауаттылык керсеТ ю й жеткш1кт1 дережеде жогары денгейде. BYY-нынбагалауы бойынша, Казакстан балалар мен жасесп1р1мдерд1 жынысынакарамастан бастауыш жене барынша жогары денгейдеп орта мектеп 6irawdHкамтамасыз ету мшдетш орындады. Санак аралык кезенде (1989—1999жылдар) халыктын жалпы оку-бш м денгей1 (15 жастагы жене одан улкенжастагы 1000 адамга шакканда) 941 промилледен 988 промиллеге дейш,ягни 47 пунктке кетерш п, ол былай турсын, ейел затында одан да кеп.Оку-бшм денгешнщ есу каркыны кала тургындарына Караганда ауыл тургындарындаeKi есе дерлж жогары. Меселен, егер ауыл тургындарындаоку-бш1м децгеМ 61 пунктке (923 промилледен 984 промиллеге) кебейсе,кала тургындарында — 37 пунктке (954 промилледен 991 промиллеге276

дешн) кебещц, онын устше, егер каладагы ер адамдардык1 18 пунктке(978 промилледен 996 промиллеге дешн) кебейген болса, ауылдык жерлерде32 пунктке (959 промилледен 991 промиллеге дешн) кебейген; каладагыэйелдердщ оку-бш м децгеш 8 пунктке (978 промилледен 986 промиллегедешн) кебейген болса, ауыл ейелдер1нде 89 пунктке (887 промилледен976 промиллеге дейш) кебейген.Халыктын жалпы оку-бшм децгейшщ артуы мемлекетпк емес жогарыоку орындары желюшщ кенейтшу1 жене мемлекетпк оку орындарына акылынепзде шектеуаз дерлж кабылдануы нетижесшде жузеге асты. Меселен,1990/1991 оку жылында Казакстанда 55 жогары оку орны болды, олардагыокушылардьщ саны 287,4 мын адамга жетп; 1999/2000 оку жылындажогары оку орындарыньщ саны 163-ке, шеюрттершщ саны 365,4 мьщгажетп, олардын пшнде 106 мемлекетпк емес жогары оку орны жумыс ютед1,олардагы студенттерд1н саны 94,4 мын адамга жетп. Кешннен жогары окуорындарыньщ саны жене ттсш ш е оларда окитын жастардьщ саны жетюл1кпдережеде жогары денгейде калды. Меселен, 2000/2001 оку жылындаоку орындарыньщ саны 170-ке, олардагы окушылардьщ саны 440,7 мьщга;2001/2002 оку жылы жогары оку орны —185-ке, окушыларынын саны —514,7 мыцга; 2002/2003 оку жылы —жогары оку орны 177-ге (597,5 мьщокушы); 2003/2004 оку жылы —180-ге (658,1 мьщ окушы); 2004/2005 окужылы — 181-ге (747,1 мьщ окушы); 2005/2006 оку жылы —жогары окуорны саны 181-ге жетш, онда 775,8 мьщ окушы окыды. Мемлекетпк емесжогары оку орындарыньщ саны бул жылдары удайы есу успнде болды —тшсшше 112, 126, 127, 134. Жеке менппктеп жогары оку орындарындаокитын студенттердщ саны да кебейеда —тшсшше 126,9 мын окушы, 182,5мьщ окушы, 257,0 мьщ окушы, 297,9 мын окушы.Егемендж жылдары республиканын байыргы халкыньщ 6 m iMденгешнде курт ерлеу байкалды: 1000 адамга шакканда 126 казактьщ жогары6LniMi бар болып шыкты. Казак жастарыньщ катарынан шыккан студенттерсанынын ерекше кауырт ecyi 90-жылдардьщ басына туспа-тускедщ. К,аз1р жогары оку орындарында окитын казак-студенттер саныньщтуракталганы байкалады. Ka3ipri кезде олардын жогары оку орындарындагыулеа 70%-ды курайды, егер ескен болса, онда ол болмашы гана.Республиканын жогары оку орындарында окитын баска улттар жастарыньщсаны да кебейш. Qcipece бул туржмендерге (44,9%), тежжтерге(17%), кыргыздарга (15,8%), ез1рбайжандарга (11,6%) тен. Тек белорустардагана бул керсеткштщ 7,5%-га темендеген1 пркелд1. Каз1р осы улттархалкыньщ 1000 адамга шакканда 123 орыстьщ; 73 ез1рбайжаннын; 78 белорустын;262 корейд1н; 64 нем1ст1н; 132татардын; 74 езбектщ; 77 уйгырдын;104 украиннын жогары бш1м1 бар.Кептеген енеркесш орындарыньщ токтап калуы жене жумысшы кадрларгадеген кажеттш1кпн кыскаруы республикада кесштж-техникалыкдаярлыктын догарылуына екеп сокты. Тек 1995—1999 жылдарда гана кеcimiK-техникалыкмектептерд1н саны 404-тен 285-ке дейай, яки 30%-гакыскарды, ал бшкт1 жумысшылар даярлау 48%-га кемщк KeftiHri жылдарыбул урд1с туракталды жене Keci mi к-техн и кал ы к оку орындарыньщ санысол денгейде дерлж калды, б!рте-б1рте есуге де бет алды: 2000 жылы —282;277

2001 жылы —284; 2002 жылы —287; 2003 жылы —288; 2004 жылы —296;2005 жылы —307.Казакстан экономикасы саласында барлык кызмет аткаратындардынарасында жогары жэне арнаулы орта бшмш адамдардын улеа едэу1р артгы:егер 1989 жылы жогары 6uiiMi бар адам саны 1000 адамга шакканда ортаесеппен 130 болса, 1999 жыл 212 адам болды; арнаулы орта 6uiiM i барлартшсшше 234 жэне 296 адам болды.Егемещц даму жылдары Казакстан мемлекеттшкп ныгайтты, экономиканысапалык жана денгейге кетерд1, когамды жацгыртудьщ сэтп жолынсалды, карышты каркынмен uirepi карай жылжуды камтамасыз етп. КазакстандыктардынQMipinae орын алган киын урдштершн аясында он езгерк:-тер барган сайын айкын KepiHic тапты, демографиялык саладагы келеназджтер 6ipTe-6ipTe енсерше бастады. Мунын бэрд Казакстанда демографиялыкжагдайдын одан epi жаксаруга м у м к ш д т бар деп пайымдаугаMyMKinaiK бередк Тек басым багыттарды дэл айкындап, Ka3ipri демографиялыкпроблемаларды жещлдетущ камтамасыз етепн багыттарга карайкозгалу кажет.ByriHri танда енпме бала туудын темендеу1 немесе ел1м-ж тмнщжогарылауы жайында бола ма, халыктын удайы есш-енуш щ кусырылуынемесе отбасылардьщ жасакталуы мен ажырасу жайында бола ма, республикадагыбуюл демографиялык проблемалар елемнщ барлык елдершдежогары денгейдеп индустрияландыру мен калага шогырланудын эсёршенболып жаткан адамдардын турмыс жагдайындагы тарихи e3repicTepre байланысты.BipaK Казакстаннын е з в д ж айрыкшалыгы бар, ол осы проблемалардыeKi улкен топка болуда талап етедьBipiraari топка элемдеп елдердщ кепш ш гш е ортак жэне азды-кеппдэрежеде Казакстанга да катысты проблемалар жатады. Келешекте балатуудын темендеу^ йекенщ баянсыздыгы, еркениеттщ дерп дейтш дерттенел1м -ж тм нщ жогарылауы, табиги вс1п-енуд1н баяулауы —элемд1ккогамдасты кты кептен 6epi аландатып отырган, кептеген мэceлeлepдi туындатыпотырган проблемалардьщ тш и де толык емес Ti36eci осындай. Булпроблемалардьщ 6epiH 6ip ортак белп 6ipiKTipefli. Олардын ш еягш н табугатырыскан кептеген ерекеттерге карам астан, олар жауапсыз калып отыр,ал уюметтерд1н жагдайды ейпп-буйпп тузеуге тырыскан epeiceTrepi тшмс!зболып шыгады. Тепнде, XXI гасырдын адамдардын жекебасылык жене отбасылыкeMipiHe жене олардын денсаулыгын коргауга катысты болып келетштагдырлы талабынын барынша елеул! екенш мойындай отырып, олардынжагдаяттык сипатта емес екешн ескермеуге болмайды. Бул тагдырлыталапка кайтаратын онай жауап жок немесе, былайша айтканда, e3ipre олеш жерде табылган ж ок Котам каз1рп ебден накты кептеген проблемалардыбасы артык шиелешспру олардын шеш!мш есте жакындатпайтынын сезшеотырып, кептеген тарихи езгер1етерге езгшн кезкарасын жалпы кайтакарауга THic болады жене олар алгаш Караганда соншалыкты колайсызкершгешмен олардын кейб1реулер1мен ымыраласуга межбурболады.Казакстандык проблемалардьщ баска 6ip тобына елемнщ кептегенелдер! толык немесе rim i птнараауыздыктай алган проблемалар жатады.Казакстан, мысалы, КСРО-нын бурынгы баска 6ip республикалары сияктыeлiм-жiтiмнiн арылуга болатын себептершен туындаган ел1м-ж1пмн1н278

жогарылауымен, шдеттж кеселге шалдыгудын эла де ёлеуш екеш м ен,эйедцер мен отбасылардын есш-енуге кукьжтарынын ж е тк ш к п дэреж е-де камтамасыз етйшеу1мен, курсак кетеруге жарамды денсаулык денгеш нщтемендеу1мен, отбасын жоспарлау ед1стершщ дамымагандыгымен, жасандыжолмен тусж тастату санынын кептапмен, ана е т м ш щ жогары д ен ­гейде болуымен т.б. ерекшеленш отыр. Баска елдердщ тэж1рибес1 саясиерж-жкер мен raicTi ресурстар болган жагдайда мундай проблемалардыбупн танда шындап шешуге болатынын керсетш отыр, оларды Казакстандада шешуге вбден болады. Когам мен мемлекеттщ басым багыттагы стратегиялыккуш-жиер1 накосы шындап шешуге болатын накты проблемаларгабагдарлануга тшс.Осындай жагдайда ic-кимылдардын белгш жэне элемдж к-тэж 1рибедесан кайтаратексершген эдютер1 бар. Азаматтардьщ всш -ену кукыктарынкоргаудын заннамалык Heri3iH ныгайту, оларды icKe асыру yuiiH кажетпматериалдьжинфракурылымды дамыту, халыкты, ecipece жастардыжыныстык жакындасу женшен квз1 ашык болуы жагын ойдастыру кажет.Карекетпн бул турлершщ 6epi Казакстанда 6ipuiaMa жузеге асыры лыпотыр, 6ipaK олардын каркындылыгы мвдеттердщ аукымына сай келмейдкДенсаулык пен ел1м -ж т м саласындагы саясаттын басым багыттарын данактылау кажет болып тур. Ен алдымен жукпалы кеселдер ж эне оларданболатын ел1м-жтм, ecipece балгын жастагы ел1м - ж т м саны нын ecyiHeназар аудару кажет. Казакстанда жукпалы жэне 1ндетп кеселдердщ буркете Tycyi ыктималдыгы эзгрге сакталып отыр, мундайлар осы таяуда еткенжылдар тэж!рибесшен де байкалды (тырыскактын, курвзектщ , туберкулездщ,мерездщ бурк ете Tycyi, СПИД-Tin таралуы т.б.).Т в р m im uimap ayBIJIIM МЕН ГЫЛЫМ РЕФОРМАЛАРЫ1. Б1Л1М ЖУЙЕСШЩ РЕФОРМАЛАРЫМемлекетпк тэуелазджке ие болган Казакстанда оку-бш м реформаларьшынсебептер! экономикалык жэне саяси кайта курулардьщ алгышарттарынанпринципа турде взгешеленедь Экономикалык ж эне саяси кайтакурулар экономиканын терен дагдарысымен, саяси катынастардын тарихибаламасыздыгымен, внд^р^стщ курылымы мен нэтижелергнде, халы кты нтурмыс денгей! мен сапасында, мемлекеттж баскарудьщ т т м д т т н д еозык елдерден елеул1 артга калушылыкден байланысты болды. Осыган карамастантэуелаз Казакстан ыдыраган Кенес Одагынан мурага алган бшгмберу жуйесшде дагдарыс та, артга калушылыкта болган жок.Егер экономикалык дамудын кептеген кврсетюштерг бойы нш а республиканы1990 жылдардын басында дамушы елдердщ катары на ж аткызугаболатын болса, онда халыктын б ш м мен б ш к т ш к денгей\, окуурдгсшщтшмдшп, гылыми елеует\ бойынш а ол кептеген дамы ган елдерденалда турды.279

Ic жузшде халыктын жаппай сауаттылыгы, орта бш м нщ жалпыгаб1рде:йшцр жэне жогары бш мге кол жеашзудщ жогары денгеш, оку-бш мбагдарламаларынын гылыми сипаты жэне ipreni н еп зд ш п , бш м менгылымнын кез келген халыкаралык елшем бойынша куатты кадрлык элеуeTiкенест1к кезеннщ даусыз тарихи жетютжтер1 болатын.Бш м мен гылым Кенес мемлекетшщ ерекше камкорлыкка алган саласыболды. Мундай камкорлыктын накты уэждемеа туралы дауласуга болар—онын непзшде социалистж идеянын i3ruiiKTi компоненттер1 жатырма немесе оны революциялык, мессиялык, сонан сон тоталитарлык режимнщдержавалык астамшылыгы итермелед1 ме, 6ipaK нэтиже айдан анык.Алайда нарыктык реттеуштердщ TinTi келенкел1 денгейде де ену1ушш «ш к» калдырмаган нак осы кенестж катан камкорлык зияткерлжсаланы КСРО-нын Kyftpeyi салдарынан пайда болган экономикалык-саяситалыксудын алдында негурлым коргансыз eiri.Бш м мен гылымда пайда болган аса отюр проблемалар непзшен inrreемес, зияткерлж аядан сыртта болган факторлардан туындады. Зияткepлiкая ж еткш кп дэрежеде деш cay, 6ipaK ана сутшен макурым калган сэбшпеске салды.BipHeuie жыл бойына Казакстанда мектеп жасына дейшп тэрбиеж уйеа толык дерлж киратылды.Будан кейшп курбандыкка кэсштж-техникалык бш м беру шалынды,ол экономикалык кулдыраудын соккысымен тулактай «6ypicin* калды.Кэсштж-техникалык мектептердщ саны 1991 жылмен салыстырганда 1997жылы 40%-га дерлж, ал олардагы окушылар саны 40%-дан астамгакыскарды.67Жалпы 6LniM беретш мектептерд1 жаппай жабу болган жок. Алайдажумыссыздык пен кедейлжтщ, ocipece ауылдык жерлерде ecyi салдарынанинтернаттык мекемелердщ саны уш еседен астамга кыскарды, мектепжасындагы балалардын басым б е л т н щ мектепке бармауы бурын мемлекеткебелшп болмаган проблема тугызды.Бюджеттен каржыландыру м ум кш дтнщ пьектелу! мемлекетпк жогарыоку орындарына кабылдау жоспарынын кыскаруына тез экелдь Ол1991 жылгы 59 950 адамнан 1995 жылы 40 160 адамга дейш азайды, ягни33%-га дейш шегерищ. 1991 жылдан 1997 жылга дейш мемлекетпк жогарыоку орындары студенттершщ саны 288 371 адамнан 246 390 адамга дейшкулдырады. Бул орайда 1997 жылы студенттердщ терттен 6ipiH eH астамышарт непзднде окыды.68Бул елеуш кыскартудын орны мемлекетпк жогары оку орындарынаакылы непзде окытуга кабылдаудын есу1мен жэне жеке меншжтеп окуорындарыньщ ашылуымен толтырылды.Сейтш, жана жагдайда нарыкка беюмделу жолымен аман калып, дамукаж еттт Казакстандагы б ш м беру реформаларынын 6ipiHiui жэне непзпмшдет1 болды.Сонымен 6ip мезгтлде кенестж жуйенщ «кемктжтершен* де, экономикамен когамдык катынастардын жана сипатынан да, жана саяси, мэденижэне адамгершшк кундылыктарынан да туындаган курылымдык кайтакуру мен жангырту мшДеттер! шешшуге тшс болды. Халыкаралык стан-280

дартпен уйлеамдшк непзшде бшм жуйесш интеграциялаудыц уишпшмшдет! де турды.Мектеп пен жогары бшм реформаларын б1рпндеп карастыралык.Казакстан мектебшщ осы багыттагы барынша жана экономикалык,саяси жэне мэдени ортадагы алгашкы кадамдары арткы menTeri урыстардыеске салады. Мектеп жасына дешнп жэне орта бшм беру жуйеа шабуылгашыккан нарыкпен тен емес куресте бюджеттен каржыландырудынбурынгы келемш сактап калуга тырысты. Мектеп iciH уйымдастыруга жанатужырымдамалык кэзкарасты эз1рлеу сипаты бойынша агымдагы, 6ipaKаукымы бойынша болып кэрмеген каржылык киындыктармен коршеутежедщ.Казакстан Республикасынын 1992 жылгы 18 кантарда кабылданган«Бш1м туралы» Заны69 шындыгында алдагы непзп максаттардыц декларациясынаайналды. Ел жалпыадамзаттык кундылыкгарга, улттык жэне элемддкмэдениетке, оку тшн жэне жеке адамды калыптастыру мен дамытудынбазалык принциптер1 ретендеп оку орнынын турпатын тандау бостандыгынаадалдыкты жариялады. Бшм мекемелер1 оку багдарламаларын, нысандарымен эд1стерш тандауда бурынгыдан айтарлыктай кеп дербестжалды. Алайда зан басты м1ндетте —мектепте мемлекетпк колдаудын, жалпыгаб1рдей орта бшм берудщ конституциялык талабын icKe асырудышешпед1. Реформалардьщ стратегиясы да жеткшкте дэрежеде айкынкерсетелмедо.Мемлекетпк теуелаздж жылдары мектепте дамытудын алгашкы елеул1нетижеа —бшм берущ элиталы ету, ол ете тез турде елеуметтж тещйзджтщелеул1 факторларынын 6ipiHe айналды. Мектеп жуйесшщ 6ip киырындатерендепп окытатын жене мамандандырылган, «керсетшепн косымшакызметтерге» акы теленетш мектептер кебейщ.1990/91 оку жылынан1995/96 оку жылына дейш кейб1р пендерд1 терендепп окытатын мектептердщсаны eKi есе дерлж кебейш, гимназиялардыц саны 16-дан 131-гедешн, лицейлердщ саны —10-нан 112-ге дешн артты. Будан кейшп жылдарымамандандырылган мектептердщ саны азая бастады, ал лицейлер менгимназиялардын саны ecyiH жалгастырды, ейтсе де жогары каркыны едеу1рбесендед1 (1998/99 оку жылы Казакстанда жекелеген пендерд1 терендеппокытатын 1964 мектеп, 195 гимназия жене 149 лицей болды).70Мектеп жуйесшщ анагурлым кен аукымдагы баска 6ip киырында,«букаралык мектепте» окыту сапасы айтарлыктай темендедь Тандаулы педагогикалыккуштер «элиталык» секторга ауысты немесе езшщ кызметepiciH мулде езгертп. Кептеген мектептердщ, ecipece бюджеттщ болмашыкаржыландыруында гана калган, экономикалык жагынан куште Kecinорындармен уйымдардын катарынан шыккан «камкоршылардьщ» «устепкоректещцрушен» макурым дестурл1 ауыл мектептершщ материалдыкбазасы кулдырады.90-жылдардьщ ортасында мектепте бершетен бшмд1 дамытуда еншелеуметтж-экономикалык ортаны езгертумен байланысты емес, бшмберуд1 баскару органдарынын «реформист» ерекеттер1мен байланыстыкелецаз урдютер пайда болды. 1995—1997 жылдары оку-бшм мекемелерш«онтайландыру» дейтш журпзщгц, оньщ барысында 3000-нан астам шагынмектеп жабылды. Бул мектепке бармайтын ауыл балаларыньщ санын ке-281

бейтш кана кой га н жок, сонымен 6ipre кептеген ауылдык коныстардысонгы мэдениет ошактарынан айырды.Мектеп проблемаларын тжелей мемлекетпк каржыландыру есебшеншешу мумк1нджтер1 жылдан-жылга кыскара бердь 1990 жылдан 1998жылга дейш Ж16-нен бш м беруге жумсалатын шыгыстын улеа 5,7%-дан3,7%-га дейш азайды, ал мемлекетпк бюджетген белшетш каржы —24,5%-дан 11,2%-га азайды.Мектепте бш м беру аясындагы мемлекеттж саясат теуелазджтщ«алгашкы бесжылында» шын меншде eKi багытка сайды, олар: колда барелеуетп мумкш болганынша сактау жене ен болмаса жана экономикалыккатынастар мен елеуметпк жжтелу итермелеп отырган урдгстерд1 iiuiHapaболса да реттеу.Мектепл «элиталы ету» урд1сше кейб1р тэрпп енпзщщ.71 1993 жылыКазакстан Уюмеп Жеке меншж оку орындарын лицензиялау Tepri6i туралы6ipiHini ережеш, 1995 жылы Бш м беретш мемлекетпк емес мекемелертуралы ережеш бекггп.1996 жылы Гимназия жэне лицей туралы ереже кабылданды.Н.Э. Назарбаевтын «Дарынды балаларга арналган мектептерд1 мемлекеттжколдау жэне дамыту туралы» eKiMi Казакстан мектебш сапалыкжацгырту жолындагы нагыз стратегиялык мэш бар алгашкы елеул1 кадамболды.Осы ек1мге сейкес дарынды балаларга арналган «Дарын» республикалыкмектеб1 ашылды, осындай балаларды аныктау жене оларга турл1формада мемлекетпк колдау керсету жешндеп шаралардыц тутас жуйеажузеге асырылды. Мемлекет, сейтш елдщ зияткерлж елеуетшщ болашагытуралы айкын камкорлык керсетп. Бул елеуметпк едщджке карай жасалганманызды кадам болды.Орта бшмд1 акпараттандырудыц мемлекеттж багдарламасы ТМДкещстшндеп белеет!, оныц устше б1регей шара болды, ол ел Президентшибастамасымен жене еюмймен 1997 жылгы кыркуйекте кабылданды.Мемлекет басшысынын тапсырмасына сейкес Уймет ic-шаралардын epicтетшгенжоспарын кабыддады.Багдарлама мен жоспарда мемлекеттщ тжелей катысуы да, бизнеспкещнен тарту да кезделдк Мемлекет жетёкшш багдарламаны юке асыругажеке езшщ ерекше мен беретшш удайы атап керсетш отырды.2004 жылга карай республиканын жалпы бш м беретш мектептершжуз пайыз компьютерлещцру жепспп багдарламаны юке асырудын нетижесшеайналды.Республикада орта бш м реформасы 1998 жылы негурлым жуйелз сипаталды. Реформалаудьщ жана кезещ Казакстаннын тэуелаз дамуыныналдыцгы еткен жылдарында жШертген кателжтерд! тузетуден басталганынатап еткен лэз1м. Шагын мектептер калпына келлрш н. ПрезидентН.Э. Назарбаевтын жеке екш! бойынша жерштси вгамет органдары мектепсыныптарын тастап кеткен барлык мектеп жасындагы балаларды кайтарушараларын жузеге асырды. Нетижеанде бшмд1 баскару органдарынынeceirrepi бойынша тек 1998 жылы гана 21000 бала мектеп парталарынакайтадан отырды.282

1998 жылгы тамызда Уюметтщ «Казакстан Республикасында ортабшм беру жуйесш одан epi реформалау жешндеп шаралар туралы» каулысыкабыдцанды, осы каулыга сэйкес барлык мектептерд1н жанында жалпыгаб1рдей оку коры курылды. Ол мектептерд1 агымдагы устауга жергшиспаткарушы органдардыц бюджепнде козделген шыгыс сомасынын кем дегенде6ip пайызы мелшершдеп аударым; мектеп керсететш кызметтерд1сатудан тусетш тус1мдердщ; демеушшк жэне гуманитарлык комек ece6iненкуралатын акшалай жэне материалдык каражат туршде жасакталды.Корлар кшм-кешек, аяк кшм, окулыктар, оку куралдарын, мектеп уипнжазу керек-жарактарын, мектептерде тамактандыруды уйымдастыру,акшалай комек корсету, шипажай-курорт мекемелер! мен демалыс лагерьлершежолдамалар сатып алуга, сондай-ак мектеп окушыларынын мэдени-букаралыкжэне спорт ic-шараларына катысуын камтамасыз етугеарналды.Сейтш, орта бшм алудын жалпыга б1рдей болуына кол железу мектепреформасы саласындагы мемлекетпк саясаттыц басым багытына айналды.Бшм берудщ мазмунында акпараттандырумен катар жана оку-бшмстандарттарын енпзу жэне окулыктардьщ жана буынын жасау жетекпйбагыттарга айналды. 1999—2000 жылдары мугал1мщктщ материалдык жагдайыжаксару жагына карай езгердк1998 жылгы дагдарыстан кейш басталганэкономикалык ерлеу, акыр сонында, бюджетпк уйымдардын кызметкерлер1не,онын 1ш1нде ен алдымен мугал1мдерге жалакыны уакытындатолеущ камтамасыз етуге мумк1нд1к берд1. Мунын 03i барлык жерлердепедагог кадрлардын турактылыгын ныгайтуга жэрдемдест1.Ауылда мугал1мдж кызметон элеуметпк бедел1 курт артты. Социологиялыкзерттеулер 2000—2001 жылдары ауыл халкыньщ мугал1мдерд1казакстандык ауылдьщ олшем1 бойынша табысы жогары жэне туракты,материалдык жагынан негурлым камтамасыз етшген тобы рет1нде карайтынынкорсетп. Ауыл журтшылыгыньщ коз алдында мугал1мн1н мэртебес1шаруа кожалыгы басшысынан немесе жергш1кн бизнесменнен repi жогарыжэне ewiipic жумысшылары мен мамандарыньщ мэртебес1нен элдекайдажогары лады.Казакстан Республикасынын 1999 жылгы маусымда кабылданган«Бш1м туралы» Заны72 орта бшм алудын м1ндеттшп мен тепнд1г1шн конституциялыкпринцип1н, сондай-ак орта бшм берудщ уш сатылы жуйесшбаянды ето, олар: бастауыш саты (1—4-сыныптар), непзп саты (5—9-сыныптар)жэне жогары саты (10—12-сыныптар). Орта бшм алудьщ турл1жолдары айкындалды —жалпы бшм беретш мектепте (кушнзп, кешю,кашыктан окыту), кэс1пт1к мектеп (лицей) жэне колледж аркылы бшмберу, мунда окушылар кэс1п алумен катар мектеттн жогары сатысынынжалпы бшм беретш багдарламалары бойынша окуды тэмамдайды.Бш1м берудац мазмунында улттык дэстурлермен уштастырылган жалпыадамзатгыккундылыктардыц басымдыгы орныктырылды.90-жылдардын аягында мектеп жасына дей1нп тэрбие мен бшм беружуйесш бурынгы аукымда жэне формаларда болмаганымен калпына келripyтуралы мэселе кайтадан койылды.Казакстан Республикасынын «Б1л1м туралы» жана Занында бес (алты)жастагы барлык балаларды мектепке дей1нп уйымдарда мектепке барар283

КР Президент!ел болашагы —булдорцпндердеконакта.алдын дары топтармен, балабакшалар болмаган жагдайда мектептердепмектеп алдындагы сыныптармен M iw ierri жэне тегш камту багдарламасыжарияланды.Мектепалды жуйеа, сонымен, балалардын тэн жэне психикалык денсаулыгынныгайту, олардын зиялылык жэне жекебасылык дамуын камтамасызету, дамуындагы MyKicTiKTi тузету сиякты мемлекетпк денгейдеайкындалган м4ндеттер жуктелген дербес институтка айналды. КазакстандаXXI гасырдын басында бшнген экономикалык эрлеу тэрбие-оку-бшмжуйесшщ мектепке дейщп сатысына жана кезкарастын дер кез1нде кетершгендтнжэне сонымен 6ipre мектеп жасына дешнп мекемелерге дегенкажеттшктщ курт артуына елдщ дайын еместапн Kepcerri.90-жылдардын басында балабакшалар тугелдей жабылды, ал олардынгимараттары турл! бизнес-курылымдарга кунсы з багага сатылды, непзшен,ата-аналардын басым кепшшгшщ мектеп жасына дешнп мекемелер керсететшкызмет ушш акы телеуге кабшетсвдщщ себетт жэне аналардынедеу!р б ел тн щ «уйде отыруына» «мумкшдж берген» жумыссыздык ден-Гешнщ жогары болуы себетг сатылып K erri. XXI гасырдын алгашкы бесжылында жагдай тубегейш езгердь Жумыспен камтылу денгеш естт жэнекептеген отбасыларында балаларды балабакшаларга беру кажегпп менмумкщджтер!, Timi орныккан ;жеткшжт1 дэрежедеп жогары акы телеужагдайында да пайда болды. Сонымен 6ipre нарыкка кешудщ алгашкыжылдарында мектепке дешнп тэрбие жуйесшщ кираган материалдык жэнеуйымдык базасын тез калпына келлру мумкш болмай шыкты.Казакстанда мектеп жасына дешнп балалар мекемедершщ етюр тапшылыгыорын алып отыр, балабакшаларга орындар ушш улкен кезеккалыптаскан.■"2004 жылы кабылданган Казакстан Республикасында бшм 6 ep y ai дамытудын2005—2010 жылдарга арналган мемлекетпк багдарламасындапроблеманы мектеп жасына дейшп мeкeмeлepдi эртараптандыру, атапайтканда, отбасылык балабакшалар, жалпы бшм беретш мектептер непзшдемектепке дейшп Kim iripiM топтар, «мектеп-балабакша» кeшeндepiн284

куру жолымен, сондай-ак жумыс бёрушшердщ мектепке дейшп мемлекетпкемес уйымдар желюш дамытуга улестж катысуын ынталандыру,кесжорындардьщ жанынан мектеп жасына дейш п балалар мекемелершашу аркылы шешу межелендь73XXI гасырдын басында бастауыш жене орта KeciirriK 6LniM беру жуйесшкалпына келтеру ушш нарыктык катынастарга баламалы орын 1здес-Tipuie бастады. Йегшнен бизнестщ экономикалык ерлеу жагдайындажумысшы кадрларын даярлауга деген мудделшЕШ пайдалануга баса денкойылды. Президент Н.Э. Назарбаевтын 2006 жылгы 1 наурызда халыккаарнаган Жолдауында «Бизнес пен оку-бш м жуйесшщ экономика ym iHбшктт кадрлар даярлау саласындагы б1рлескен кызмете компаниялардьщездерше де, жалпы елдщ мудделерше де тшмдк Мунда байсалды T y ciitaip yжумысы да, бизнестщ бастамаларын колдау багдарламасы да талап еттлеттшайкын» екещ айтылды.742001 жылы оку-бшм саласын каржыландыруда кептен куткен бетбурысбайкалды. Ол кеп жылдардан 6 ep i тунгыш рет 19,3 миллиард тенгегеайтарлыктай кебейдь Осынын есебшен, ен алдымен, мугал1мдергетеленетш жалакы арттырылды (баска да бюджет мекемелершщ кызметкерлершекебейтшгеш сиякты 30%-га артты), сынып ж етекш ш п мен демалыскез1ндеп жумыс ушш устеме акы калпына келприцц. «Эрине, булсонгы 20-30 жылда калыптаскан уйлеамаздж тер тургысынан КарагандавЛ1де кершеу аз. BipaK мугаммдер бул тек козгалыстын басы гана екеншжаксылап тусшуге тшс», —дед1Н.Э. Назарбаев Б ш м мен гылым кы з­меткерлершщ Н съезшде.75Сонымен, теуелазджтщ алгашкы он жылында Кдзакстан мектеб1 нарыккакешумен байланысты елеул1 материалдык, кадрлык ж ене моральдыккедергшерге тап болды. Алайда халыктын к е п ш ш п ymiH теп н ортабшм беру дан материалдык жене кадрлык базасын сактап калудын сетт тусп.XX гасырдын сонгы онжылдыгында казак мектептер! елемдж теж1рибетургысында улттык дестурлер мен кундылыктар ескерше отырып, б1ртшдепжангыртыла бастады.Сонымен катар калыптаскан елеуметтж-экономикалык жагдайдажалпыга б1рдей жене жалпы журттьщ колы жететш орта б ш м беру принцип!елеуш катер тенген куйшде калып тур жене оны жузеге асыру мемлекетпн,мемлекетпк емес уйымдар мен бизнестщ удайы epi белсещц турдеколдауын талап етед1.Жогары мектеп халык шаруашылыгы мен гылымньщ н еп зп салаларыжайында айтпаганда, оку-бшм кешеншщ баска буындарымен салыстырганда,аз кедергшермен елеуметпк-экономикалык езгеркяга бастан кеийрдьМемлекеттж жогары оку орындары оку-бш м жуйесшщ баска буындарынынмекемелершен repi нарыкка елдекайда жогары бейтмдшгкпенжумылу шылык танытты.Кептеген мемлекетпк жогары оку орындары акылы кызмет керсету д\тез игерт алды, каржыландырудын бюджегтен езге кездерш 1зд ест\р ттапты, турий грантгар ала б\лд1, халыкаралык багдармаларга косыла алды.Корытындысында, мемлекеттж бюджет каржыландыратын окытуга студенттерд!кабылдау жоспарлары айтарлыктай кыскартылганымен, ic жу-285

з1нде 6ipae-6ip мемлекетпк жогары оку орны таратылган жок. Тек жогарыоку орындарыньщ ipineHyi мен косылуы, атап айтканда, облыс орталыктарынынкебш щ жогары оку орындарын 6ipiKTipreH еш рлж университеттердейтш бш м беру жолымен немесе бешш бойынша жакын жогары окуорындарын 6ipiKTipy (мысалы, Кдзакауыл шаруашылыгы институты менАлматы малдериерлж институты непз1нде Казак мемлекетпк аграрлыкуниверситетш куру) жолымен ipLneitaipLaai жэне косылды.Алайда Казакстаннын жогары бш м беру жуйеандеп непзп «орнынтолтырушылык» мшдеп мемлекетпк емес жогары оку орындарыньщулесше m ai.Алгашкы жеке меншпс университеттер 1991—1992 жылдары пайдаболды. К ейш п жылдары олардын саны айрыкша жогары каркынменкебейщ жэне 90-жылдардын екшпп жартысында мулдем шамадан асыпKerri.1993 жылгы 10 акпанда Казакстан Республикасынын «Жогары бш мтуралы» Заны кабылданды.76 Жогары бш м уздж аз бш м беру жуйесшщаса манызды курылымдык буыны деп жарияланды. «Казакстан Республикасынынжогары б ш м саласындагы мемлекетпк саясаты» деп аталатынарнаулы бабында саясаттын нарыктык экономика жагдайында жумысгстейтш жогары 6uiiKTi мамандар даярлауга багытталатыны паш етш н,меншж нысандарына карамастан жогары оку орындарына мемлекетпкколдау керсету маглумдалды.1996 жылгы кантарда Казакстан Республикасы Президентшщ «Бштуралы» жене «Жогары бш м туралы» Зандарга б1ркатар тузету енпзгензан куоп бар Жарлыгы шыкты. Оган «Мемлекетпк бш м мекемелершдеакылы 6uiiM беру кызметтер1н керсету» деген бап енпзш ц, онда керсеплепносындай кызметтерд1н Ti36eci айкындалды. Мундай кызметтер бюджеткаражатынан каржыландырылатын непзп оку-бш1м кызмепнщ орнынажене соньщ шенбер1нде керсетйшейдь Барлык мемлекетпк оку орындарыньщакылы 6uiiM беру кызметтер1н керсету терпбщ EiniM министрл1пколданыстагы заннамага сейкес айкындайды. Бул бап ен алдымен бш мберетш мемлекетпк мекемелердщ езш щ акылы бш м беру кызметтершкерсетуге кукыгын зандастырды, сондай-ак оку орындарыньщ каржылыкжагдайын жаксартуга жене жергшисп жерлердеп орын алган норма жасаушылык«дербесппн» токтатуга мумкшдж берд1.Оку орындарыньщ каржылык базасын ныгайтуга MyMKinaiK бергенбаска да тузетулер кабылданды. Енд1 жогары оку орындары багалы кагаздарсатып алуга, алынган багалы кагаздар мен депозиттеп баска да каражатгыоку ушщ телемакы репнде устауга кукык алды, мунын e3i енбекпентабылган акшаны инфляциядан сактауга кемектесуге тщё болды.Арнаулы орта оку орындары жогары бш м беру курылымына енпзиш.Колледждерде окыту тек толык орта 6uiiM непзшде гана журпзьпе бастады.Оку жоспарлары мен багдарламаларын уйлеспру колледждерщн тандаулытулектершщ жеделдетшген багдарламамен жогары 6i3rM алуына мум-KiHfliK берда. Жогары оку орындары сиякты колледждер де езшщ жанындаeKi жылдыкбeйiндiк MeKTenTepi —лицейлер1 мен гимназиялары болуынамумк1нд1к алды.286

Оку орындарынын желюш жетшд1ру ypflici олардын, курылымынжаксартумен катарлас журпзщщ. Барлык жогары оку орындарында кафедралармен факультеттер ipuiennipinfli, артык курылымдык бел1мшелертаратылды.Казакстаннын жогары мектептер1 реформаларыныц сапалык жанакезещ 1999 жылы басталды.Реформалардын жана кезещнщ туй1нд1 тармактары:• студенттер курамын жасактаудын жана жуйесше кешу;• кептеген жогары оку орындарын мемлекет иелшнен алу женежекешелецщру.Казакстан Республикасы Yюметшщ «Казакстан Республикасынынмемлекетпк жогары оку орындарынын студенттер курамын жасактаудынжана улплер1 туралы» каулысы77 аталмыш багыттардын алгашкысын юкеасырудын басталуы ед1, ол бойынша студенттерд1 мемлекеттж тапсырысбойынша кабылдау мемлекетпк оку-бшм гранттары мен несиеа непзвдежузеге асырылуга тшс. Сонымен 6ipre мемлекетпк жогары оку орындарынаокуга тусу емтихандары мамандандырылган кешещц сынактама орталыктарынынб1рынгай технологиясы бойынша журпёшетш болып белплендь2001жылы бул ереже меншж нысандарына карамастан барлык жогарыоку орындарына колданылды.Мемлекетпк гранттар мен несиелер жуйес1, окуга тусу емтихандарын6ip орталыктан уйымдастыру мен сертификатгау тож1рибеа дамыган елдердщулпсшен батыл турде алынды жэне елеул1 артыкшылыктарын ете тезпаш ето.Мемлекетпк гранттар мен несиелер бойынша окуга ipiKTey дэстурл1«тамыр-таныстыктан» жэне сыбайлас жемкорлыктан тунгыш рет коргалганболып шыкты жэне сол ce6emi элдекайда сапалы да болды. Казакстанжастарыныц шын мэшндеп негурлым кабшето екщцер1 мемлекеттжколдау алды.Жогары мектепп реформалаудьщ жана кезещнщ екшцй багыты —мемлекетпк жогары оку орындарын жекешелещцру XXI гасырдын басында-акнакты K epiH ic тапты.2000 жылы кектемде жогары оку орындарын жекешелещцру тужырымдамасыкабылданды, онын дамыган елдердщ улпсшен жеке меншж-Teri жэне мемлекеттж жогары оку орындарынын аракатынасы белтнде6ipa3 езгеш елт болды.Батые Еуропа курлыгындагы елдердщ кеб1нде жогары оку орындарынынкепш ш п мемлекеток epi тегш екеш белгш. Жеке меншжтепжогары оку орындары АКШ пен Жапонияда елеул1 рел аткарады. Алайдажогары MeKTenTeri меншж нысандарына белшуге катысты американдыкжене жапондык кезкарастьщ принцип^ айырмашылыктары бар.АК.Ш-та жогары оку орындарынын 55%-ына жуыгы мемлекетпк, 6ipaKтандаулы жогары оку орындары —жеке меншжтеп жогары оку орындары.Курама Штаттар Ka3ip шынымен мактаныш тутатын алгашкы американдыкуниверситеттер жеке меншжте болды, ал оку негурлым арзан мемлекетокжогары оку орындарын жогары бшмге кеб1рек кол жепазущ камтамасызету ушш штаттардыц еюмет орындары курды. Олар американдык287

бш м беру жуйесшде осындай мшдеттерд1 орындайды жэне куш бугшгедейш —езшше 6ip «колдаушы жогары оку орындары» болып табылады.Жапонияда университеттердщ 70%-ы —жеке меншжте. BipaK ен тандаулы,ен бедедщ, улгш жогары оку орындары —мемлекетпк жогары окуорындары.Казакстан жогары оку орындарын жеке меншжке кеилру ушш езгепринципте тандады. Кептеген жогары оку орындары тжелей бюджетгенкаржыландырудан алып тасталуга тшс деп маглумдалды. Нарыкка барыншажаксы бeйiмдeлe алган оку орындары жекешеленшрудщ «алгашкы легш»курды. BipaK «улттык» мэртебе алган жогары оку орындары (эл-Фарабиатындагы КазМУ, К-И.Сэтбаев атындагы Казак Улттык техникалык университете,Казак мемлекеттж аграрлык университете), педагогикалык окуорындары мен мэдениет жэне енер жогары оку орындары жекешелещиругежаткызылмады.Жогары оку орындары бастапкыда мемлекет 100 пайыз катысатынжабы к акционерлж когамдар мэртебесгн алады деп уйгарылды. Одан dpiпрофессор-окытушы ужымдары акциялардын 6ip белшн сатып алу ушшбасым мумюнджтер алуга тшс болды.Жогары мектепте жекешелещцру ypflici 2001 жылы басталды. Алматытехнологиялык университете мен Казак мемлекеттек баскару академиясымемлекет иелтнен алынган алгашкы жогары оку орындары болды.2003—2005 жылдары мемлекеттек жогары оку орындарын жекешеленшрупрактикасы елеул1 езгерютерге ушырады. Олар ашык акционерлжкогамдар болып кайта курыла бастады, олардагы акциялардын бакылауnaKeirepiH ipi компаниялар сатып алды. Мысалы, Т. Рыскулов атындагыКазак экономикалык университете акцияларынын бакылау пакетен АТАбанксатып алды.Казакстан тэу ел азд тн щ алгашкы онжылдыгынын аягына карайжогары мектептщ алдында стратегиялык манызы бар жана проблемалартурды, олар:I мамандыктар бойынша кадрлар дайындау курылымындагы тепетенджтщбузылуы;• мемлекеттек реттеуд4н THiMci3fliri жэне бипм беру кызметтер1н керсту нарыгынын улттык ёзШЩз! p eireyiH iH э л а з д т , осы нарыкта жогарыбшш беру сапасынын TeMeHfleyiHe жэне отандык жогары оку орындарыдипломдарынын кунсыздануына экеп соктырган арамзалык бэсёкенщелеул! турде етек жаюы.Бул eKi проблема эуелгше нарьж жагдайында казакстандык жогарымектептен аман кал у ы казкеттшнен, сонан сон жогары бш м берущ жанаэлеуметок-экономикалык катынастарга KipiKTipyre тырысушылык пенкэдеге жаратушылык жэне Ka3ipri сэттек кезкарастарлан туындады.Жеке MeHmiKTeri жогары оку орындары да, мемлекеттек жогары окуорындары да кункергс каражатын (здестеруде, мамандыктардын курылымынайкындауда тепте экономикалык жагдаяттан repi букаралык сананьштаптаурынымен журуге, былайша айтканда —сэн кууга мэжбур болды.Hэтижeciндe экономика жэне зан мамандыктары бойынша кадрлардаярлау шын мэн{нде каулап есте.Жогары оку орындарынын осы мамандыктарга багдарлануы жараты-288

лыстану гылымы, медицина жэне техника бейшшдеп мамандыктарменсалыстырганда окудьщ ез1ндж куныныц темендшмен де кыза TYCTi.Экономика мен кукык жеке меншжтеп университеттердщ басымKonmmiri ушш непзп, ал Ko6iHece б1рден-б1р багытгар болды. Экономикажэне зац бел1мшелер1 езшщ бешш бойынша бурын шаруашылыкты баскарумен зан шмшен тым алые жаткан кептеген мемлекетпк жогары окуорындарында ашылды.Оку орындары жастар мен ата-аналардьщ «еркениегп дуниеге косылу»мумкшджтер1 туралы карабайыр туешжтерш пайдаланып калуга тырысты.Накты жене элеуеттж кажеттшктерд1 ешкандай ескерместен барлыкжерде халыкаралык катынастар, халыкаралык экономикалык катынастар,халыкаралык кукьж бел1мшелер1 ашылды. Меселе TinTi халыкаралыккатынастар мамандарын, экономистерд1 жеке меншжтеп жогары окуорындарыньщ ауылдык филиалдарында даярлай бастауга дейш барды (1998жылы халыкаралык экономикалык катынастар жешндеп мамандарды К,ызылордаоблысынын Шиел1 кенпнде даярлау ф акпа айкай-шу тугызганыбелгш, онда непзшен ж ергш кп мектептщ мугал1м1 сабак журпзген).90-жылдардьщ ортасына дей1н инженер-техник кадрларды даярлауаукымыньщ темендеу1 жагдайында оку бтрген дипломды экономистермен зангерлердщ кебекй белгш 6ip дережеде экономика мен елеуметтжкатынастардагы inreptneyfli Kepcerri. Bip жагынан, жекешелещйру зандытулгалардын, шаруашылык журпзуип субъектшердщ санын айтарлыктайкебейтп. Екшпи жагынан, сауда мен кызмет керсету аясыныц ecyi кез1ндеенеркесштж жене ауыл шаруашылык emnpici курт кыскарды.Мунын 6epi экономика, менеджмент, маркетинг, шаруашылык кукыгысаласындагы мамандардыц кебеюш шындап талап етп. Сонымен 6ipreтар аяда мамандандырылган инженерлерд1 кецеетж кезецге тен каптатыпдаярлау да жойылды.Алайда 90-жылдардьщ екшпп жартысында казакстандык жогары мектептщK ecinT iK курылымындагы кигаштыктар зияткерлж енбек нарыгынынкейб1р кетжтершде (уяларында) K ayinT i «кызып кeтyшiлiктi» тугызып,елеуметтж тураксыздандыру факторы сипатын ала бастады.Жогары бшмд1 мамандар даярлауда маманданудьщ кебекн урдюшреттеуге мемлекеттщ де тырысканын айтпаска болмайды. 1993 жылдыншщдес1нде-ак Оку орындарын лицензиялау Tepri6i туралы алгашкы ережекабылданды. 1999 жылгы кыркуйекте Казакстан Республикасынын YKiменоку-бшм уйымдарын мемлекетпк аттестаттау туралы ережен! бвкггп.2000 жылгы сеу1рде ол Оку-бшм кызметш лицензиялаудыц жана ережелершенпздо.BipaK лицензиялау тетт тым тшмаз жумыс ierefli. XX гасырдьщ аягынакарай жеке меншжтеп жогары оку орындарыньщ саны жузден асыпжыгылды. Казакстанда оку-бшм реформаларыныц кыска тарихи телкепмемлекеттщ шагын жиынтыкты мектептерд1 жауып, «шагын жиынтьжтыжогары оку орындарына» дангыл жол ашуынан KepiHic тапты. Жекеменшжтеп университеттердщ басым кепшшп, ecipece —шеткер1 аймактардагыларнак осындай университеттерден турды. Бфнеше ондаган студентгержалга алынган кездейсок уй-жайларда, белмелерде окыды, ал про-289

фессорлар-окытушылар курамы тугелдей кызметп косымша аткарушыларданкуралды.Нарыктык реттеу жогары бшм беруддн дамуын мемлекетпк реттеудщж е т к ш к а з д т н ш орнын толтыра алмады. Жогары оку орындары жанаэлеуметпк-экономикалык жагдайда накты оку орындарынын дипломдарыжумыс берушшер мен журтшылыктын кез алдында накты бага алуынамумк1н болатындай емес, тым кыска уакыт жумыс жасады. Бул арамзалыкпигылдагы бэсеке ушш кен мумкшдок бердь Ж еке менипктеп, iuuiHapaмемлекетпк жогары оку орындарынын материалдык жагдайы окуга акытелейтш студенттердщ санына толык теуедщ екеш кептеген жогары окуорындарына ic жузшде демпингш к баганы пайдаланып калгысы келгендердщберш тартуга жене жогары оку орындарынын накты мумюндж-TepiHe сай келмейтш жарнамага, кетерйда бага коюдын кен практикасына,сайып келгенде —оку-бшмд1 ic жуз1нде дипломдарды сатумен алмастыругаекеп соктырды. Ол былай турсын, болашак дипломга бола емес,армиядагы кызметп етеу мерз1мш кейшге калдыруга бола оку ушш акытелеген студенттердщ саны да ж еткш кп дережеде айтарлыктай кебейш.2001 жылдын басында Б ш м жене гылым м инистрлт жогары окуорындарынын желюш «тазартып», келешекте олардын санын елеул1 турдекыскартатынын жариялады.41 жогары оку орнын тексерудщ нетижелер1 бойынша 2001 жыл бойыналицензиялардын колданылуы токтатылды, 6 жогары оку орнында лицензияларкайтарып алынды. Министрлж жогары оку орындарынын 50-ден астам филиалын жапты.78Алайда Казакстаннын жогары оку-бш мш деп Kayimi масылдыктыжою проблемасы дурк1нд1к катан шаралармен ш аш ле алмады. 2004жылдан бастап, жуйел1 сипаттагы негурлым тиянакты шаралар колданылабастады.Ен алдымен, жеке менцпктеп жогары оку орындары мен мемлекетпкжогары оку орындары арасында елдеб1р карама-карсылык жасалуынынжолы KecLoai. Мемлекетпк емес сектордын елеул! рел аткаруы казакстандыкжогары мектеп улпсшщ манызды нышанына айналды. 2004/2005 окужылында мемлекетт1к емес жогары оку орындары оку орындарынын жалпысанынын 72%-ын курады жене букш студенттер курамынын 46%-ындаярлады.79 Мшдет жогары бш1м беруд1н сапасын жалпы арттыру ушшинститутгык реттеу1штерда тшмд! пайдалану да болды. Жогары оку орындарынпркеу уш1н кажето жаргылык корды кебейту, бш1м берепн мекемелердщматериалдык-техникалыкбазасы мен кадрлар курамына койылатынталаптарды тубегейл1 турде катайту, объективп деректер непз1нде жогарыоку орындарынын бедел-бейнесш орныктыру жене оны жариялап туруосындай реттеу1штерге айналды. 2002 жылдан бастап ЖОО-лардын санынынретс1з ecyiH e токтау салынды, 2004 жылдан ЖОО-лар жоспарлы турдеонтайландырыла бастады.Орта мектептерд1 бтруш ш ердщ Б1рыцгай улттык тестшеуд1 енпзужене олардын нетижелерш Казакстаннын кез келген жогары оку орнынакабылдау кез1нде MiHaerri ету оку уш1н акы телеуге дайын тургандардын6epiH жогары оку орындарына тартудын етек жайган практикасына тоскауылкойылды.290

Жогары оку орны тулектерь2005 жылы мемлекеттж оку-бшм гранттарыньщ санын айтарлыктакебейту есеб1нен мемлекеттж бш м беру несиелер1 алып тасталды. Гранттардьщкесштж курылымы техникальж жене педагогикальж мамандардьщпайдасына езгертида.Мемлекет Казакстаннын жогары мектебш элемдж оку-бшм кещсппнеодан epi ыкпалдастыру жешнде б1ркатар шараларды жузеге асырды.2005 жылы Казакстаннын жогары оку орындарында eKi децгейш «бакалавр-магистр»жуйесш енпзу аякталды. Осы жуйеге сейкес шындыгындажогары бш м беру академиялык бакалавр дережесш берумен аякталугаTHic, ал магистратура жогары оку орнынан кейшп немесе, бш мнщ халыкаральжстандарттык сыныптамасынын санаты бойынша, «шгершетшгенжогары» бш м болып табылады. Бул орайда болашак магистрлер eKiбагытты —Kecin бойынша терендетшген даярлыкты немесе гылыми-педагогтжкызметке даярлыкты тандай алады.2003—2006 жылдары Казакстаннын жогары оку орындары окытудыннесиелж технологиясына кешуд1 аяктады. Бул реформа, онын бастамашыларынынойынша, казакстандык дипломдардьщ халыкаралык тургыдатанылуына жене, сонымен 6ipre оку урдюшщ икемдш1гше, студенттердщдербес жумысыньщ ролш арттыруга, студенттердщ оку курстарын тандаумумкшджтерш кебейтуге жердемдесуге тшс.Жалпы алганда, елдщ жогары мектеб1 елемдж оку-бш1м nporpeciHiHарнасында жангыру жолына карай аягын нык басканын жене онын ен бойындареспубликанын жалпы елеуметпк-экономикалык стратегиясынынырыкты турде багытталганы KepiHic тапканын Казакстандагы жогары бшмреформаларыньщ Heri3ri корытындысы деп есептеуге болады.291

2922. ЖАЦА ЭЛЕУМЕТТ1К-ЭКОНОМИКАЛЫК, ЖАГДАЙДАГЫГЫЛЫМКдзакстан когамынын зияткерлж аясынын барлык компонентгершенгылым теуелаз мемлекеттшк пен нарыктык экономика жагдайына бешмделудекеп киындыктарды бастан кепирдь Жана жагдайда республиканынгылыми кешеншщ шетш меселелер1 б ш м жуйесшен repi елдекайдакеп болды.Б1рьщгай экономикалык кеш стжтщ ыдырауы гылым у т н елдекайдакеп киындык тугызды. Бурынгы КСРО-да бшмнен езгеше турде гылым«республикалык» сипатта болудан repi анагурлым «ведомстволык» сипаттакершш тапты.Осынау «еткеннщ саркыншактарына» улттык гылыми-техникалыкдаму ушш жана нарыктык куштердщ к-ерекет1мен байланысты кедерптудыратын факторлар косылды. Казакстаннын гылыми ужымдары технологиялыкимпорттын куатты экспансиясы алдында TinTi ен темен денгейдеймемлекеттж колдаумен коргалмаган ете р н м й з бeceкeлiк ортадакалып койды. Зийткершк менщжт} коргаудын кандай да болсын тшмд1жуйёй болмады. Акыр сонында, гылыми ёлеуеттщетпел1 казакстандыккогамда суранысы оку-бш м кызметтерш керсетуге деген кажейялжтенелдекайда темен болды.Жас теуелаз мемлекеттщ басшылыгы елдщ гылыми KyuiTepiH сактауушш ж1герл1 куш-кайрат жумсады. 1993 жылга дейш мемлекетпк гылымисаясат гылымды каржыландыру проблемаларын ек1мшшк жолмен шешуерекеттер1мен айкындалды. Бул орайда F ылым академиясы мемлекеттжколдаудын басты нысаны болды. 1990 жылгы иллдеде, 1991 жылгы наурызда,1992 жылгы сеу|рде Казакстан Fылым академиясын материалдыктехникалыккамтамасыз етущ жаксарту жешнде Y юметгщ арнаулы каулыларыкабылданды.801992 жылы Казакстан ТМД-да 6ipiHini болып «Fылым жене гылымитехникалыксаясат туралы» Зан кабылдады. Алайда осы жылдары оку-бшмсаласына катысты кабылданган зандар сиякты Fылым туралы Зан да жанапроблемаларды шешу ушш непз болудан repi гылымнын принципа турдеriмаглумдамасы гана болып калды.1993 жылы Казакстан гылымын уйымдык реформалау басталды. Осыжылдын кантарында Казакстан Республикасынын Fылым жене жана технологияминистрлш курылды. Сонымен 6ip мезплде республикалыкF ылым академиясынын pвлi уйлестсрупп жене реттеупп орган гана емес,гылымга тжелей мемлекетпк басшылыкты жузеге асыратын мекеме ретшдеде сакталды.Ол былай турсын, Академиянын MepTe6eci жогарылатылды. Ол УлттыкFылым академиясы (КР YFA) болып езгертиш, ал 1994 жылы КазакстанРеспубликасы Президентшш Жарлыгымен ез кызметш езш-ез1 баскарупринцип! непзшде жузеге асыратын жогары мемлекетпк гылымимекеме деп жарияланды.Мемлекеттщ гылыми когамдастыктын корпоративтж кукыктарынадеген курметш Академиянын тарихында президенттщ тунгыш баламалысайлауы да паш erri, ол 1994 жылгы акпанда етмзклдь

Алайда сонымен 6ipre гылыми элеуегпц «кенестж» кезендеп келемшсактап калуга Казакстаннын купи жетпейпш барган сайын айкындалабастады. Онын устше осы елеуеттщ турл1 курауыштарынын бэр! б!рдейкундылык бола бермедь Кенестж гылымда, кенестж экономика сияктымасылдар коп болды.Республика алдында: гылыми «мулжп» мукиятбагалау жене шынайызияткерлж капиталды сактай отырып, республиканын гылыми кешеншелдщ накты мумкшджтер1 мен кaжeттepiнe сай келпру мшдеп турды.Бул едетте кенестж жене посткенестж реформалардьщ тарихындаболганындай, мемлекет пен журтшылык, ен алдымен, проблеманын peciMдж-уйымдьжжагына назар аударды.1995 жылы республикада гылымды баскару улпЫ туралы етюр niKipталас ерютетщщ. Ен алдымен, Улттык Fылым академиясынын pepi менмшдете осы пiкipтaлacтын езегше айналды. Карама-карсы eKi кезкараспайда болды.BipiHiui кезкараска сейкес гылымды нарыктык арнага барынша Ke6iреккенпру, ал гылымды мемлекеттж колдау мен реттеу м1ндетш мемлекетокгылыми-техникалык саясатты ез1рлеумен 6ipre Гылым жене жанатехнологиялар министрлшне тугелдей беру керек болды. Улттык Fылымакадемиясы мундай жагдайда сол кезде саныраукулактай каулап ескенжене мемлекеттж каржыландырусыз eMip сурген, айтарлыктай дережеде—ездерщ «академиктер» деп жариялаган галымдардьщ мушелж жарналарыесебшен eMip сурген баска академиялар мен гылыми кауымдастыктарданезгеш елт жок когамдык уйымдарга айналуга тшс болды.Екшпп кезкарасты жактаушылар, сез жок, Казакстаннын гылымынреформалаудыц каж етттн мойындады, алайда курылымдык-мазмундык©3repicTepre, гылыми-техникалык дамуда улттык басымдыктарды айкындаугаден койды. Бул орайда олар Улттык Гылым академиясы гылымдыбаскарудьщ жана тетшн жасау ушш ен жаксы непз болып табылады деппайымдады жене оньщ колында гылыми-зерттеу мен теж1рибелж-курастырымдьжжумыстарды уйлеспру жене гылымга бешнёйи мемлекеттжкаражатты белу мвдетш сактау ды усынды.BipiHiui кезкарасты жогары шенеунжтер, енеркесш пен бизнес элитасыбелсене насихаттады.Екшпп niKipfli icKe асыруга, елбетте, академиялык орта, гылыми зиялылардынедеугр белш муддел1 болды.Алайда гылыми когамдастыкта epic алган урдютерге шынайы кезкарасАкадемияньщ нарыктык принциптер непзшде езш-ез1 тшмд1 реформалаугакаукарсыз екеш барган сайын айкындала тусп. КР УГA-да тараядагы институттык жене корпоративпк мудделерд1 тиiciншe шектеуге,республика ушщ шын манызды гылыми багыттарды ipiKTeyre кабшетптет1к болмады. Сонымен 6ipre Г ылым академиясы мен Г ылым министрлшарасында нарык зандары мен мемлекеттщ мудцелершен алые, таза ведомстволыкбесеке пайда болды.1996 жылы мемлекет гылымды баскаруды батыл да тубегейлi реформалаужолына тусп. 1996 жылгы 11 наурызда Президент Н.Э. Назарбаев«Казакстан Республикасында Гылымды мемлекеттж баскару жуйесшжетщщру жешндеп шаралар туралы» Жарльжка кол койды. Бул жарльж-293

пен Казакстан Республикасы Уюметшщ курам ы нда жана аткарушыорган —F ылым м инистрлт —Казакстан Республикасынын Fылым академиясыкурылды. Ол гылым мен техника саласындагы мемлекетпк гылыми-техникалыксаясатты реттейпн жене тэуелаз мемлекетпк сараптаманыколдана отырып, конкурстык непзде iprefli, колданбалы гылыми зерттеуяердщмаксатты багдарламаларын каржыландыратын б1рынгай мемлекетпкбаскару органы деп жарияланды.Ресми турде F ылым министрлт —Fылым академиясы Казакстан РеспубликасыYFA -нын Гылым жене жана технологиялар м и н и стрлтмен Казак ауыл шаруашылыкгылымы академиясынын курылымдык-аткарымдыкб1рлестт болды. 1с жузшде бул гылымды мемлекетпк колдау менмемлекетпк реттеущ орталыктандыру, академиялык демократизмнщ болуынсактау (немесе болуы сынайын таныту) максатын устанган ымыралышеийм едкПрезидент Н.Э. Назарбаев Гылым академиясы кайта курылганнанкешн кеп узамай 1996 жылгы мамырда еткен Казакстан РеспубликасыF А-нын Жалпы жиналысынын мерейтойлык сессиясына катысушыларгаарнап сейлеген сезшде гылымдагы ведомстволык пен корпоративпкленсеруге накты баса ден койды. «Шздан; гылымга, онын уйлеепрупп орталыктарынабаскарудын ведомстволык принциптершен аулактауы кажет,—деп атап керсетп мемлекет Басшысы. —Улы 1зашарлар бастаган Казакстангылымынын 6ipiKKeH гимаратын тургызудын орнына ездерпйр коражайыжене салтанатты Kipe6epicTepi бар 6ip кабатты менинкп коттедждерсалуга тырысушылык кеп. Мундай ic-кимылга каншама каржы кажетекенш айтып жатудын кажеп болмас».81Сонымен катар «Министрлнс —Академия» б1рлестт, кез келген ымыралышеипм сиякты узакка бармады. 1999 жылгы Президент сайлауынанкешн Казакстан Республикасы жана Уюметшщ курамына Fылым женежогары б ш м м инистрлт к1рд1.Bip жылга жетпейтш уакыттан кейш жанадан кайта куру болды женегылыми кешен Б ш м жене гылым м инистрлтнщ айрыкша кузырелнеайналды. Барлык сакталган академиялык институттар оку орындарымен6ipre 6ip ведомстволык «шатырдын» астында болып шыкты.Нарыктык реформалардын кисыны тургысынан Караганда бул дурысбагыттагы кадам едь Жогары оку орындары, жогарыдагы тармакшада керсетшгеющей,академиялык мекемелерге Караганда нарыктык экономикагаелдекайда жаксы ыкпалдасты. Енд1, ведомстволык кедерплер енсершгенненкешн, олар бешш бойынша ездерше жакын гылыми-зерттеу институттарыннарык «кайранынан» суйреп шыгара алатын буксирлерге айналаалар едь Сонымен 6ipre бул элемнщ кептеген елдершде кабылдангангылым мен жогары бш1мшн ыкпалдасуы улплершщ кже асырылуына айналды.Жана улпнщ накты жузеге асырылуынын 6ipimni улгмер! 2001жылдын ез1нде-ак пайда болды.Ёк1нш1 жагынан, 1999 жылы кайта курылганнан кешн кайтадан жекекурылымга бел1нген, б1рак Б1л1м жене гылым министрлтне багыныштыкуйдеп Улттык Гылым академиясынын мертебеа TyciHiKci3 болып калды.Академиктер мен корреспондент-мушелер институты сакталды, алайда icжузшде олардын курамын жанарту тепп кимылсыз калды.294

Улттык, F ылым академиясына гылыми-техникалык дамудын басымбагыттарын ipiKTey мшдей жуктелдй Уюметтщ жанынан курылган Жогарыгылыми-техникалык комиссия осы мэселелермен айналысты.82Сонымен, жана улп оз бойында галымдардын KeTin бара жаткан урпагыменымыраньщ белплерш (ещц шындыгында уйымдык-экономикалыкымыраны емес, моральдыкымыраны) жалгастыра отырып, курылымдыкжагынан аяктал маган куйшде калды.2003 жылгы наурызда Улттык Fылым академиясы республикалыккогамдык б1рлестнс болып кайта курылды. Когамнын коз алдында, онынустгае YFА-га мушелк жогары денгейде танылган гылыми жетгстжтердщкуМ ш жэне гылыми элитага жататындыгынын басты керсеткиш болыпкалды.1996 жылы басталган реформалардын меш гылымды уйымдык-баскарушылыктургыдан кайта курудан repi ол ушш сапалык жана Орта жасауболды.Президенттщ 1996 жылгы 11 наурыздагы Жарлыгы шыкканнан кейшкеп узамай «Казакстан Республикасынын мемлекетпк гылыми-технологиялыксаясаты тужырымдамасы» ез1рлецщ.1996 жылгы мамырда «КазакстанРеспубликасынын гылыми-техникалык дамуы проблемалары менжолдары» атты Республикалык кенесте талкыланып, барлык муддел1 уйымдарменкелюшгеннен кей1н Тужырымдаманы Уюмет 1996 жылгы 24 желтоксандамакуддады.Тужырымдаманьщ тушщй тармактары 1996 жылдын езщде-ак icKeасырылды —елдей барлык ipreini жене колданбалы зерттеулерд1 уйымдастырумен каржыландырудьщ багдарламалык-максатты едюше кешт1,бюджетпк каражат есебшен каржыландырылатын iprejii зерттеулердщбагдарламалары мен жобалары конкурстык непзде 1р1ктелд1, инновациялыкжумыстарды кайтарымды непзде мемлекетпк каржыландыру практикасыенпзщщ, тунгыш рет елеуметпк-гуманитарлык гылым саласындагызерттеулерге мемлекетпк тапсырыс жасакталды.83Fылыми мекемелер мен гылыми-зерттеу такырыптарынын курылымын«онтайландыру» мемлекетпк жана гылыми саясатты журпзудщ тунгышнакты нетижеа болды. Министрлж пен академияны 6ipiK T ipy нетижеандебаскару аппаратынын саны уш есе азайды. Босаган каражат жалакыбойынша берешекп етеуге, сондай-ак б1ркатар гылыми-зерттеу багдарламаларынкаржыландыруга жумсалды. Алайда гылыми зерттеулерд1нтакырыптары да айтарлыктай кыскартуга ушырады. Fылым академиясынынтурл1 бел1мшелер1нде жумыс 1стейт1ндердщ саны 18—22%-га кыскартылды,каржыландырылатын такырыптардьщ саны химия-технологиягылымдары белШшеб; бойынша 16,2%-га, физика-математика гылымдарыбел1мшес1 бойынша —25,0%-га, когамдык гылымдар белшшес! бойынша—30,1%-га, Жер туралы гылымдар беяшшёс! бойынша —35,3%-га,биология гылымдары бел1мшеа бойынша —36,0%-га, медицина гылымдарыбел1мшес1 бойынша —42,8%-га кыскарды.84Fылымды баскару реформалары Казакстаннын гылыми кешешн масылкадрлардан кайсыб1р дережеде тазартуга жене оны елд1н мумкшджтершёсай келетш аукымга келйруге мумкщщк бердь F ылым елеуетпц295

кеаб и бишсп тобын жене Казакстан гылымынын курылымдык жуйесшсактап калуга мумкщщк туды.Алайда уйымдык кайта куру республиканын гылыми-технологиялыкдамуынын сандык керсеткш терш щ де, сапалык керсетюштершщ декулдырауын токтата алмады.1996 жылгы реформадан кешн мемлекетпк бюджет гылыми зерттедерда каржыландырудын Heri3ri кез1 болып кала бердк1998 жылы республиканын гылыми-техникалык уйымдарынын езкуппмен орындалган гылыми-зерттеу жене теж1рибел1к-курастырымдыкжумыстардын жалпы келемшщ 62,5%-ы мемлекетпк бюджет есебшен каржыландырылды.Зертгеулердщ тек 11,5%-ын гана гылыми уйымдар eaaepiнщкаражаты есебшен каржыландыра алды, ал 23,3%-ын тапсырыс берупплердщкаражаты есебшен орындады.85 Нарыктык экономика жагдайындабюджеттщ мундай жуктемесш шамадан тыс деп есептеуге болады. ОганTinTi ен бай елдердщ e3i жол бермейдь Францияда мемлекет 1996 жылызерттеулердщ тек 48,9%-ын гана, Германияда —42%-ын, Улыбританияда—38%-ын, Жапонияда —18%-ын гана каржыландырган.86EKiHuii жагынан, бюджеттен каржыландырудын мумюнджтер1 баргансайын шектеле тусп. Ж 10-деп гылыми-зерттеу жэне теж1рибелж-курастырымдыкжумыстарга жумсалатын шыгындардын |лёс! 1996 «реформа»жылындагы 0,35-тен 1998 жылы 0,24-ке дейш темендедь871999 жылы гылым дагдарыстан кейш п бюджетпк секвестирлеудщнепзп курбандарыньщ 6ipiHe айналды. Мемлекетпк бюджет туралы зандабелгшенген каржыландырудын келем11999 жылдын 1 пплдесше карай46,5%-га кыскарды.88Алайда осы кузелген бюджет те He6epi 85%-га гана орындалды. Казакстаннынгылыми елеуетшщ микроагзалардьщ дереккорлары, еамджтер-Дщ сапалы сурыптары жене ауыл шаруашылыгындагы малдынтукымдыккоры сиякты аса кунды epi 6iperefl компоненттершщ, сондай-ак обсерватория,ионосфералык, сейсмологиялык жене радиоэлектрондык кадагалаустансалары сиякты аса манызды нысандардьщ eMip cypyiHe катер тенш.F ылым саласын жекешеленшруге артылган умн акталмады. F ылымимекемелердщ Ke6ici мемлекет и елтн ен айыруга келмедь ейткеш олардынкызметшщ нарыктагы суранысы нашар болды. 1998 жылы гылыми елеуеттщ80%-гажуыгы толык мемлекет менппгшде калды.Рас, «Fылым жене гылыми кызмет керсету» саласындагы теркелгенжеке менцпктеп шагын кесшорындардыц саны ете тез кебейш. 1993 жылдан1998 жылга дейш олардын саны 696-дан 31145-ке дейш ecin, кызметкерлершщжалпы саны 300 мыннан астам болды. Алайда бул орайда гылымнынкесшкерлж секторында 1998 жылы шындыгындагылыми-зерттеужене теж1рибелж-курастырымдык жумыстарда тек 2000 адам гана болды,ягни елдщ буюл гылыми кызметкерлершщ 12%-га жуыгы ютедк891999 жылы Бш м жэне гылым министрлшнщ карамагындагы гылыммекемелер мемлекетпк кэсшорындарга кайта тркелд1 жэне КазакстанРеспубликасынын Азаматтык кодекане сэйкес коммерциялык уйымдармертебесш алды, мунын e3i олардын салыктардьщ барлык турлер1 мен бюджеткемемлекетпк телемдер тедеуше екеп сокты. Булайша «нарыкка итермелеу»кейб1р гылыми мекемелерд! толык куйреу шегше екеп предь296

Республикада 90-жылдар бойына гылыми-зерттеу жэне тэж1рибелжкурастырымдыкжумыстарга жумсалатын шыгынньщ тым утымсыз курылымыкалыптасып, нашарлай бердь Онда 1998 жылы 21,7% 1ргел1 зерттеулерге,50%-дан астамы колданбалы зерттеулерге жэне тек 19,2% гана 93ipлемелергетщсп болды. Сэйтш, орындалган гылыми зерттеулер ещпрюкеенпзуге дайын, аякталган гылыми-техникалык онщ турше ие болмады,ейткеш оларда жобалык кужаттама, теж1рибелж-ещир1стж тексеру, техникалык-экономикалыкнепздемелер жене ез1рлеме сатысына жататынбаска да кужаттар болмады.Дамыган елдердщ 1с-теж1рибесшде эз1рлемелерге шыгыннын 55—60%-ы кетед1, ал 1ргел1 зерттеулерге 15%-ы, колданбалы зерттеулерге —25-30%-ы кетедь90Гылымды кадрлармен камтамасыз етуде тым карама-кайшы урдютерорын алды.XX гасырдын He6epi сонгы он жылында гылыми мекемелерде кадрлардын турактамау каркыны байкалды. Бул штаттардын удайы кыскартылуыменде, енбекакыньщ темендтмен де байланысты болды. 1990 жылдарыжалакы гылыми мекемелерде жылына орта есеппен 8%-га ecTi.32Бул T im i инфляция каркынына да жуыктамайтын едь911990 жылы гылыми-техникалык уйымдардагы кызметкерлердщ саны(жогары оку орындарынын педагогикалык кызметпен катар гылымизертгеужене тэж1рибелж-курастырымдьж жумыстарды орындайтын гылыми-педагогикалыккадрларын коспаганда) 50 620 адамды курады, 1991жылы —40 880 адам, 1995 жылы —25 370 адам, 1998 жылы —16 600 адамболды. Бул орайда олардын катарында зерттеуцй-мамандардьщ саны 31 250адамнан 10 940 адамга дешн кыскарды.92Бул урдю гасырдын сонгы жылдарына дейш жалгасты. 1999 жылыгылыми мекемелерге жумыска 956 зерттеуцп-маман кабылданды, ал жумыстан2121 зерттеупп-маман босатылды. Жумыс icTen турган зерттеуш1-лерд1н катарында тек 35%-ы гана 40 жастан темен жастагы мамандар болды.F ылыми дэрежей бар мамандарга келетш бол сак, онда гылым докторларынын77,9%-ы 50 жастан жогары жастагылар, 44,1%-ы —60 жастанжогары жастагылар; гылым кандидаттарынын 78,6%-ы 40 жастан жогарыжастагылар, ал 45,4%-ы —50 жастан жогары жастагылар ед1.9390-жылдары гылым докторлары мен кандидаттары санынын аракатынасындаойластырылмаган уйлеймаздок орын алды. Fылыми-зертгеу жэнетеж1 рибел i к-курастыры м ды к жумыспен айналысатын гылым докторларынынсаны 1990 жылдан 1998 жылга дейш 68%-га дейш кебейд1, ал кандидаттардынсаны бул кезенде 62%-га кыскарды.Докторлар санынын теуелазджтщ алгашкы жылдары байкалган «каулап»ecyi гылым мен бшщщ баскару органдарыньщ удайы аландаушылыгынтугызды. Бшштшт жогары гылыми кадрлар санынын кебекм гылымиелеуетпн ecyiHe есте баламалы болмады жене гылыми кызмет аукымынынжалпы курт кыскаруы жагдайында болды.Fылым кандидаттарынын кыскаруына келелн болсак, онда ол гылымсекторынан негурлым келешеп мол жас гылыми куштердщ кетушщ керсетк1шшеайналды.

Fылым саласындагы келенйз урдютер гылыми-зерттеу жене теж1рибелж-курастырымдыкжумыстардын нетижелерше де дереу салкынынтипзбей коймады. 1996 жылгы реформалардан кейш бул нэтижелер елеул1турде нашарлады. Тфкелген отандык патенттер мен авторлык куелжтердщсаны 1995 жылгы 394-пен салыстырганда 1996 жылы 210-га дейш темендед1,ал 1998 жылга карай 166-га дейш кулдырады. Енпз1лген енертабыстардынсаны 1995 жылы - 56, 1996 жылы - тек 10, 1998 жылы - 8 ганаболды.1995 жылы шетелге 7 лицензия, 1996 жылы —6,1997 жылы —5 лицензиясатылды, 1998 жылы б1рде-б1р лицензия сатылмады.1995 жылы машиналардыц, жабдыктар мен приборлардын 137 жанаулпа дайындалды, 1996 жылы —47,1997 жылы —30,1998 жылы —26 улпдайындалды.94Соган карамастан Казакстанда гылым мен технологиялардын дамуытоктаган жок. Аса киын материалдык жагдайдыц ез1нде Казакстан галымдарыб1ркатар елеул1 жетюпктерге кол жетк1зд1, гылыми зерттеулердщжаца багыттарын ашып, дамытты.Казакстан «Мир» орбиталык гарыштык стансада зерттеулердщ халыкаралыкбагдарламасына косылды, ал кейЫрек Казакстан гарышкерлер!icKe асырган зерттеулердщ ез багдарламасын ез1рлед1.1997 жылы Алматыга жакын Алатау кен-пндеп Ядролык физика институтындаузак уакыттан 6epi кантарылып турган ядролык реактор нактыicKe косылды.Турл1 максаттагы ти1мдшп жогары катализаторлар, коныр кем ip ментаскем1рд1, ектастарды суйылту кез1нде синтетикалык мунай мен онынкайта енделген ешмдерш алу технологиясы ез1рлецщ.Казакстан биологтары мен дер1герлер1 жана дер1-дэрмектер, атап айткандажана антибиотиктер жасады.Бидай мен кур1штщ жаца сурыптары шыгарылды, селекцияны жеделдетутехнологиясы енпзщщ, мал ауруларымен куреспц, ес1мшктерд1 коргаудыц6ipereft препараттары жасалды.1998 жылы алгашкы отандык компьютерлер пайда болды.Идеологиялык кыспактан босаган когамдык жене гуманитарлыкгылымдар каркынды дамыды. Казакстан тарихшылары кыска уакыт iminaeбурын кол жетпеген улан-гайыр дерекп материалдарды гылыми айналымгаенпзд!, отандык тарихтын непзп тагылымдарын, окигалары мен факттлеpiHжана ешснамалык жене кундылыктык устанымдар тургысынан ой елеrineHкайта етк1зд1. Жуз жылдыктыц аягында Казакстаннын тарихи дамуыересшен кептеген «актандактар» дерепн тапты, олар жайында 1980жылдары соншалыкты кеп жазылган болатын.Казак зиялыларыныц аса кернекп ек1лдер1н1н шыгармашылыгызерделенш, тоталитаризм жылдары тыйым салынган едебиет пен енердщаса ipi шыгармалары халыкка кайтарылды.Философия гылымы маркспк шектеулердщ туткынынан шыкты. Социологияда,саясат гылымдарында отандык зерттеу мектеотер мен багыттарыдуниеге келд1.Казакстаннын кукыктанушылары кыруар жумыс журпзш. Елшн Конс-298

титуциясы, жана Азаматтык, Салык жэне Кылмыстык кодекстер оныннэтижелерше айналды, олар халыкаралык озык тэж1рибеш устанды.Академиялык гылым Казакстандагы нарыктык кайта озгерштердщжолдары мен тэсщдерш эз1рлеуде елеуй рол аткарды.XXI гасырдын басында Казакстандагы жалпы экономикалык ерлеугебайланысты мемлекет гылымды каржыландыруды молайта бастады. Ецщжан-жакты жангырту багыты жэне, 9cipece, 2003 жылы индустриялыкинновациялыкдаму стратегиясыньщ кабылдануы гылымды мемлекеттжбасымдыкка айналдырды.Мемлекеттж бюджеттен гылыми-зерттеу жэне тэжтрибелж-курастырымдыкэз1рлемелерге (ГЗТК,Э) жумсалатын шыгын 2000 жылдан 2004жылга дейш 4 есе дерлж ecTi.95Улттык гылыми орталыктар гылыми кызметп институтка айналдырудын|S v p i формасы болды. 2005 жылга карай республикада Улттык Ядролыкорталык, штазатгы кешещц ондеу, биотехнология, электроникажэне байланыс жешндеп улттык орталыктар, Улттык гылыми-техникалыкакпарат орталыгы жумыс icTen турды.2001 жылы Казакстан Республикасынын «Гылым туралы» Заныньщкабылдануынын зор манызы болды.Бул гылыми кызмет пен онын инфракурылымыньщ кейб1р непзпкерсеткштерше тез арада эсер1н типздь Мэселен, гылыми-техникалыксаланын непзп корларынын орташа жылдык куны 2000 жылдан 2004 жылгадейш 1,7 есе ecTi, ал Heri3ri курал-жабдыктын актив болшнщ куны 3 еседенастамга кебещц. Гылыми жэне гылыми-техникалык уйымдардыц корменжарактандырылуы 1,5 еседен астамга осп .962000 жылы гылыми кадрлардын кыскару ypflici токтатылды, 2001 жылыолардын бфкатар ocyi басталды. Кейшп 3 жылда гылыми салада ютейтшкызметкерлердш саны 17%-га кебейдк Бул орайда 6ip адамга тиесш орындалганжумыстардын акшалай тургыда колем! 2000 жылдан 2004 жылгадешн 2,6 есе есть97внертабыс пен пайда туаретш улгшерге тапсырыстьщ саны айтарлыктайкобейд1, енеркэсштж улгшерге жэне олардан алынган патенттергевттшмдердщ саны 4 есе дерлж кёбейда.98Гылыми кызметкерлердш материалдык жагдайы да 6ipa3 жаксарды.BISAM CENTRAL ASIA социологиялык жэне маркетингшж зерттеулерорталыгы 2006 жылгы шшдеде журпзген зерттеулер, гылыми кызметкердщотбасындагы жан басына шаккандагы айльжтабыс орта есеппен 25 мынтенгеге жуык екенш керсеттт, бул республика бойынша THicri керсеткйнтенeKi еседен асып Tycefli жэне 9HriMe Астана мен Алматыдагы орташатабыс децгещ туралы болып отыр.Алайда осы он езгергстерге карамастан, Казакстан гылымы XXI гасырдын6ipiHtui бес жылында нарыктык катынастарга толык дэрежеде бешмделшкете алмады, елде болып жаткан экономикалык ерлеудш каркынынашесу оцайгатуспедь Онын когамдык-экономикалык прогрестеп рельHiH KepceTKimTepi дамыган елдерден гана емес, сонымен 6ipre Ресейденжене 6ipKaTap ТМД eлдepiнeн айтарлыктай артта калды. КуРЬ1Лымдык тенгер1мазджтщKe6ici енсершмедк 2000—2002 жылы Казакстан Ж1в-ндепГЗТКЭ-ге жумсалатын шыгындардын улес салмагы айтарлыктай кебеШй299

—0,18%-дан 0,26%-га дейш жетте. Кейшп жылдары, 2005 жылга дейшбул кврсетк1ш 63repicci3 калды.ЖЮ-ндеп ГЗТКЭ-нщ yneci бойынша Казакстан дамыган елдерд1жене олардын 2—3% болатын корсеташтерш айтпаганда, Ресейден, онынKepcencimi 1,5%,Украинадан(1,3%), Беларусьтен (0,7%) жене Tirni Армениямен Молдовадан кейш келедь"Казакстан гылымы каржыландырудын тшмш нарыктык тетжтерш ел1кунге дейш таба алмай отыр. F ылымды жалпы каржыландырудагы бюджет-Tin улеа 50%-дан асумен шектелш келедьF ылыми кызметкерлердщ басым кепшшп гылыми кызметте каржыландырудынбаламалы тетектерш игере алмады. BISAM-нын сопиологиялыкзертгеулершщ деректер1 бойынша, niKip бщщрген гылыми кызметкерлердщкем дегенде 9%-ы гана 6ip кездер1 грант алган, онын устене олардынжартысы —Казакстан Республикасынын Бшм жене гылым министрлшнщгранты. Респонденттердщ 11%-ы гана ез зepттeyлepiн каржыландырудынкосымша кездерш 1здестеруге тырыскан. Осы саннын 40%-ы ездершщ1здестерулерш гылыми мекеме немесе жогары оку орны iuiiHne таралатынакпаратпен гана шектелген.Fылыми ез1рлемелерд1 енпзу, ягни гылыми зерттеулердш нетижеаКазакстан гылымынын осал жер1 болып калумен келеш. 2005 жылы гылымдыкаржыландырудын 21%-ы ifpgpj зерттеулерге, 71%-ы колданбалы зерттеулергежене тек 8%-ы гана теж1рибелж-конструкторльж жумыстаргатиесш болды. 9 гылыми уйымга He6epi 6ip гана жобалык уйымнан кедш.100Ipi кесшорындарда F3TK9 журпзшмедь Бул елеул1 дережеде гылымдыкеп кажетсшетш енд1р1стердщ басым белш технологияны шеттен екелуддартык санайтын шетел капиталына тиесш болуына байланысты едьСонымен 6ipre гылыми-зерттеу уйымдарынын Ke6icinae езшщ курамындакажетп инженерлж инфракурылым болмады.XXI гасырдын алгашкы бес жылында жас кадрлардын гылым саласына келушщ 6ipa3 ескеш байкалды. 2000—2004 жылдар аралыгында 40 жаскадейшп гылым кандидаттарынын саны 12%-га ecTi, нак сол кезенде 60жастан жогары жастагы гылым докторларыньщ саны 16%-га кебейдь101BIS AM зерттеулершщ деректер1 бойынша 2006 жылгы акпанда гылымдокторларынын орташа жасы 56 жасты, гылым кандидаттарынын орташажасы 46 жасты, гылыми дережеа жок гылыми кызметкерлердщ орташажасы 39 жасты курады.Сонымен, 2000 жылдардын алгашкы бес жылынын сонына карайКазакстан гылымынын реформалары лайыкты тшмдшжте керсешедк Казакстаннынгылым саласы Орталык Азияда жене буюл посткенестж кешстжтеалыпотырган кешбастаушы ел ретендеп жагдайы на сай келмедьКазакстан Республикасында Fылымды дамытудын 2007—2012 жылдаргаарналган мемлекеттек багдарламасында гылымды баскаруды жангыртужене Казакстаннынбесекеге негурлым кабшетте 50 елдщ катарына Kipyстратегиясындагы гылымнын релш арттыру женшдеп кешенш шараларкарастырылды. Межеленген шаралардын арасында —сараптауга жетекппшетелдж галымдарды тарта отырып, гылыми-техникалык багдарламалармен жобаларды ipiKTey peciMiH жаксарту, Казакстанда сонгы жылдары300

курылган улттык, орталыктарды дамыту, мемлекетпк жэне жекеше салымдардытарта отырып ГЗТКЭ-ш каржыландырудын кеп белщн мойнынаалатын арнаулы Гылым корын куру, гылыми-техникалык жетюпктердщреспубликалык жене халыкаралык кермелерш жыл сайын етюзу, ашыклабораториялар куру жэне улттык гылыми орталыктардын жанынан енддр1спк-сервист1ккешендер куру кездедщ.2012 жылга карай Ж10-деп ГЗТК,Э-ге жумсалатын шыгыннын улесш2%-га дейш кебейту, ягни 10 есе дерлж кебейту кезделдь102Соншалыкты аскак мшдеттердщ койылуы Казакстан мемлекеттщгылым саласына катысты байсалды ниетш, дамыган отандык гылым болмайыншаинновациялык жэне жогары технологиялык экономика жасаумумкш емес екенш тусшгенш айгактайды.3. ЕЛДЩ БЭСЕКЕГЕ КАБ1ЛЕТТ1 ЖЭНЕ ИНДУСТРИЯЛЬЩ-ИННОВАЦИЯЛЬЩ ДАМУЫ ЖАГДАЙЫНДАГЫ Б1Л1М МЕНГЫЛЫМБшм мен гылым жуйесш жетщцрш, дамыту элеуметпк-экономикалыкдамудагы он езгерютердш аса манызды курауыштары болып табылады.Ж10-деп бшмге жумсалатын шыгыстын улей 2004 жылы 3,5%-ды,2005 жылы —4%-ды курады, ал 2006 жылы 4% децгейшде болды. Мемлекетбасшысынын мукият зер салуы аркасында осы саланын серпщщ дамуыкамтамасыз етшдьКазакстан Республикасында БшМда дамытудын 2005—2010 жылдаргаарналган Мемлекетпк багдарламасына сэйкес бш м жуйесш одан 9pi дамытуга,онын колжепмдшт мен сапасын камтамасыз етуге багытталганшаралар кешенш жузеге асыру колга алынды.Сонгы жылдары Казакстаннын 6uiiMi мен гылымы саласында елПрезидент! Н.Э. Назарбаевтын Казакстан халкына Жолдауларында койылfaHКазакстан гылымын одан epi дамыту жешндеп м1ндеттерд1 icKe асырубарысы нысаналы жэне жоспарлы турде журпзшуде, солардын 6ipi —Казакстангылымынын бэсекеге кабшеттшп. Сонымен 6ipre гьшым мен бшмшдамыту стратегиясы Ka3ipri замангы м1ндеттерд1 ескермешнше, мумкшемес, онын накты шындыгынын 6ipi —инновациялык принциптерш енпзу.Бугш танда гылымнын бэсекеге кабшеттшп —Ka3ipri дуниеде мемлекеттщойдагыдай дамуыньщ шарты. Бупнп танда Казакстан гылымынжэне инновациялык кызмет саласын дамыту экономикалык тшмдшк талаптарынабарган сайын кеп дэрежеде багындырылып отыр, ол улттыкгылыми-техникалык жуйеш нарыктык катынастар шындыгына бешмдеусаясатынын ерекшелжтерш айкындайды.Казакстан Республикасында Бшмд1 дамытудын 2005—2010 жылдаргаарналган мемлекетпк багдарламасы гылым мен бшмд1 ыкпалдастырунепзшде елдщ индустриялык-инновациялык дамуы щндёттерш шешугекабшетп жана формациядагы кадрларды даярлаудын жуйесшкуруды кездедйОны орындау женшде дэйекл де жуйел1 жумыс журпзшуде.Казакстан Республикасын дамытудын 2010 жылга дейшп стратегиялыкжоспарына сэйкес жогары мектепте ерекше беШнда мамандыктарЧП1

кадрларын даярлаудан 1ртешцршген багыттар бойынша бакалаврлар менмагистрлер даярлауга б1ржолата копт.1ртецщртген мамандыктардан туратын бакалавриат пен магистратурамамандыктарыныц жана Классификаторы icKe косылды, олар: бакалавриаттын126 мамандыгы, магистратуранын 126 мамандыгы, жогарыарнаулы бшмнщ 9 мамандыгы бойынша жумыс ютейдьСонымен 6ipre Классификаторды жанарту женшдеп усыныстаргаталдау жасау жумысы жалгасуда.Бакалавриат пен магистратура мамандыктарынын мемлекетпк стандарттарыжетедщршуде. Экономикалык мамандыктар бойынша 37 жогарыоку орнында окыту эксперимент режимшде несиелж непзде журпз1пед1.Инновациялык кызметте дамыту ymiH кадрлар даярлаудын колданыстагыTeiiKTepi жетедщршуде жэне жана TeTiKTepi енпзшуде.Кластерлж бастамаларды ескере отырып, жогары бшмд1 мамандардаярлау ушш басым мамандыктардын Ti3iMi айкындалды, олар: 050708 —«Мунай-газ ici»; 050709 —«Металлургия»; 050713 —«Келж, келж техникасымен технологиясы»; 050730 —«Курьшыс материалдары, буйымдармен конструкциялар enaipici»; 050726 —«Токыма жене женш енеркесшбуйымдары мен тауарлары технологиясы»; 050902 —«Туризм».2006 жылы 2004/2005 оку жылымен салыстырганда жогары кесштж6ijiiMi бар мамандар, сонын iuiiime техникальж мамандыктар бойыншамамандар даярлауга мемлекетпк оку-бшм тапсырысынын келем1 кебещй.2005 жылы техникальж мамандыктар бойынша кадрлар даярлаугамемлекеттж тапсырыс 10840 б1рлжте курады, мунын e3i еткен жылдагыдан700 б1рлжке кеп. Меселен, кен-металлургия кешеш мен машина жасауymiH кадрлар 26 мемлекеттж жене 8 мемлекеттж емес жогары окуорнында мына мамандыктар бойынша: 050707 —«Кен ici», 050709 —«Металлургия»,050712 —«Машина жасау» саласынан даярланды.Элеуметтж eMip шындыгы езгерушщ KepiHic табуы оку-бшм жуйеанщинновациялык дамытылуы жайында пайымдауга мумкшдж бщётшсапалык керсетюш болып табылады. 0 з кезепнде бул бшм беру жуйесшдамытуга инвестицияны камтамасыз етедо, мунын e3i жуйенщ мэртебелжайкындамасын айтарлыктай езгертед1 жене онын тшетз кайта 63repiciHкездейщ.Сонымен катар Казакстанда улттык инновациялык жYйeнiн калыптасуыгылымды кажетсшетш жана технологияларды, инновациялык ещцpicтepдiжасауга, экономиканын басым салаларынын жеделдете дамытылуынабайланысты. Онын Heri3ri багыттары Казакстан Республикасыныниндустриялык-инновациялык дамуынын экономиканы ертараптандыругабагытталган узак мёрз1мд1 стратегиясында керсетщщСтратегияга сейкес бесекеге кабшетте артгыратын экономикалыкелеуете бар басым салалары жеткшкте бэсекеге кдбшетп экономиканынулпс1 тандалды. Осыдан келш олардын гылыми-техникалык камтамасызетелу проблемаларын шешу ерекше манызга ие болып отыр.2006 жылы Бшм жэне гылым министрлш (БГМ) Казакстан Республикасынынгылымын дамытудын 2007—2015 жылдарга арналган мемлекетпкбагдарламасынын жана жоспары мен туШщц ic-шараларын дзipлeyжумысын бастады.302

Мемлекеттж багдарламаны eKi кезецге белу усынылды. 2007—2010жылдар —6ipiHLui (дайындьж) кезен, 2010—2015 жылдар —екшпц (непзп)кезен, онда гылымга бюджеттен каражат белудщ мынадай KecTeciусынылды.BipiHmi кезен:• бюджеттен каражат боле отырып дэйексездер индексш, кызмегпбагалау жене озара байланыстылык критерийлерш енпзу;• орталыктарды кайта куруга тыйым салу;• басым гылыми багыттар бойынша кадрл ар даярлау;• шетелдж сарапшыларды тарта отырып, гылыми-техникалык сараптауреформасын жасау;• гылыми-техникалык жабдык аудитс жэне улттык алты зертхана куруiciMeH шугылдану (5 1ргел1 жэне 6ip гарыштык зертхана);• халыкаралык сапа стандарттарына (GLP) кешу;• 30% агылшын т1лд1 жарияланымга кешу;• гылыми багдарламалар басшыларыньщ директорлык корпустантолык гылыми жене каржылык дербесттн енпзу.Екшпи кезен (2010—2015 жылдар):• У л т т ы к нобельдж бастамашылыкты жариялау —2030 жылга карайгылымдагы Нобель сыйлыгына кол жетюзу;• улттык алты зертхананьщ толымды жумыс icTeyi;• зияткерл1к меншжтщ халыкаралык нарыгына толык ыкпалдасу;• 1ргел1 гылымды 5 жылдык каржыландыруга кешу;• директорлар корпусына жастардьщ келу1;• 50% агылшын тшд1 жарияланымга кешу;• жогары оку орындары гылымдарын реформалау, PhD-re толык кешу,мунда диссертация гылыми грант болганда гана жазылады.Мемлекеттж багдарламанын максаттары, мшдеттер1 мен басымдыктарыиндустрияльж-инновациялыкдаму страте гиясы (биотехнологиялар,мунай-химия, ядролык технологиялар, гарыштык технологиялар, жацаматериалдар, ауыл шаруашылыгы ешмш уксату) непз1нде курылды.Мысалы, гылыми елеуетп тшмд1 пайдалану, инновацияларды таратужене icKe асыру непз1нде ел экономикасыньщ орныкты дамуы уш1н институттьж,уйымдьж, каржылык, кадрлык жене нормативпк кукыктьж жагдайлардыкамтамасыз ету багдарламанын непзп максаты болды.Мемлекет инновациялык технологияларды, сондай-ак салалык колданбалызерттеу жене инновациялык ез1рлемелерд1 жасаудын непздершжасактайды жене келес1 уш жыл гьшымга ipi инвестициялар салу алдындагыдайындьж кезен1 болады деп болжанды.Одан epi даму жене реформалар барысында экономикамыздыц орныктыдамуын камтамасыз ету ymiH кажетп жана бш1мдер мен идеялардыигеруге кабшетп непзп гылыми ужымдардыц кызметш сактап, дамытудынceTi тусп. 2008 жылы Казакстанда турл1 ведомстволарга тиесш жене турл1менш1к формасындагы 300-ден астам гылыми уйым жумыс ютед1, оларда18 мыцнан астам адам жумыспен камтылды, олардын 1ш1нде 1000-нан астамгылым докторы, 3000-га жуык гылым кандидаты бар. Бшм женегылым министрлт ведомствога карасты 40-тан астам гылыми уйымнынкызметш уйлеспредь303

K,a3ipri кезде гылымды баскарудын жана улгйа ез1рлещц жене оныicKe асырудын куралы репице Мемлекет басшысынын 2007 жылгы шшдедепЖарлыгымен F ылымды дамытудын 2007—2012 жылдарга арналганмемлекетпк багдарламасы бекгшщ, ол егеменш Казакстаннын тарихындатунгыш рет эз1рленд1 жэне гылым саласынын сапалык жана денгешнеKomyiH камтамасыз ететш б1ркатар м1ндеттерд1 шешуге багытталды.К,аз1р заманауи ©Mip шындыгын ескере отырып гылым саласын уйымдастырумен баскару курылымы жетищршуде. Казакстан РеспубликасыУюметшщ жанындагы Жогары гылыми-техникалык комиссиянын мэрте-6eci жогарылатылды, оны елдщ Премьер-Министр! баскарды, онын жанынанхалыкаралык сараптамалык кенес курылып, курамына шетедщк галымдарда к1рд1, мунын ©3i казакстандык гылымнын елемдж гылымга жеделыкпалдасуы yuiiH жагдай жасады. Казакстан Республикасы Yюметшщ жанындагыЖогары гылыми-техникалык комиссия 2007 жылгы 29 кантардаелдщ гылыми-техникалык элеуетш талдау непзвде жэне республиканынгылыми элеуетш халыкаралык сараптаудьщ нетижелерш ескере отырып,2007—2009 жылдарга арналган мынадай басым багыттарын бекггп: нанотехнологияларжэне жана материалдар; биотехнологиялар; KOMipcyTeKTiжэне кен-металлургиялык секторлар жэне олармен байланысты сервистжсалаларга арналган технологиялар; ядролык технологиялар жэне жанартылатынэнергетика технологиялары; акпараттык жэне гарыштык технологиялар;Казакстаннын орныкты дамуынын Heri3i репндеп улттык идея.1ргел1 зерттеулердш 6 багдарламасын, сондай-ак Жогары гылыми-техникалыккомиссия бекггкен 5 басымдык шенбер1нде 2006—2008 жылдаргаарналып жасакталган 19 гылыми-техникалык багдарламаны icKe асыруаякталды.Жанартылатын энергетика 6yriHri танда гылымды дамытудын басымбагытгарынын 6ipi болып табылады, ол жанартылатын энергетика саласындагылыми ез1рлемелер мен технологияларды тартуга жэне енпзуге мумк1нд1кбередкОркениеттщ 2050 жылга дешнп кезенге арналган жаЬандыкболжамын, жаЬандык энергетикалык-экологиялык стратегиясынажэне Ресей мен Казакстаннын геоеркениетпк кешстжтеп релш арттыругакепшдеме-усыныстарды непздеу максатымен «Казакстан Республикасындажанартылатын энергетиканы дамыту» багдарламасын icKe асырубасталды. Осы багытта теория, едаснама эз!рленщ жэне жаЬандык еркениетпкболжамдау тэж1рибес1 корытындыланды. XXI гасырдагы еркениеттердщcepniHi мен езара ic-кимылдары сершншщ ypflicrepi, киын жагдайларымен сценарийлерЬ еркениетгердщ социологиялык-демографиялыкcepniHi айкындалды. BYY-га усыну ушш еркениетгердщ энергетикалыкэкологиялыкдамуын болжау жешндеп акпарлы баяндама лайындалды.онда жаЬандык энергетикалык-экологиялык стратегия бойынша кешлдеме-усыныстарбаяндалды.Наногылым мен нанотехнологиялардын дамуы таяудагы жылдардынезшде-ак адамзат кдазмёттЩ кептеген салаларында —материалтануда,энергетикада, электроникада, акпараттануда, машинажасауда, медицинада,ауыл шаруашылыгында, экологияда тубегейл1 езгерютерге алып келелгОсы багыттын дамуы урд1сш ескере отырып, «Казакстан Республикасын-304

да наногылым мен нанотехнологияларды дамытудын 2007—2009 жылдаргаарналган» гылыми-техникалык багдарламасын icKe асыру колга алынды.Казакстан галымдарыньщ нанотехнологиялар саласындагы б1ркатаржумыстары уздж-создык сипатта болып отыр жене щежщибелж enaipicсатысына жетюзщщ. Ен алдымен бул Халыкаралык гарыш стансасынынресейщк сегмент1н1н бортында орналастырылган молекулалык-сеуле эпитаксиясыкондыргысында наногетерокурылымдар алу женшдеп гарыштык«Аметист» жобасы болып табылады.Бул технология кун элементтершщ пайдалы есер коэффициентш(ПЭК) 32%-га дейш кебейтуге ce6iH типзед1, мунын е:з£ бул ешмд116%пайдалы есер коэффициента бар колданыстагы уксас элементтермен салыстыргандабэсекеге кабшеттшп жогары ешм жасауга мрпандж бередь«Нанотехнологиялык зерттеулер ушш дамыган инфракурылым жасаужене «Нанофабрика» жобасыныц шенбершде талдамалар жасау» жобасынжузеге асыру жацадан кемщцё 8000 жумыс орнын куруга жагдайжасайды, елде меншжта ещцрютердщ есебшен 2020 жылга карай кем1нде500 МВт кун энергиясы мен сутекта электр энергиясынын белгшенгенкуаттагы келемш енпзуге мумкшдж бередЦ 2020 жылга карай кемщце100 миллион АКШ доллары келемшдеп энергиянын баламалы кездершжетюзу есебшен елдщ жогары технологиялык ешмнщ экспорттык елеует1нкебейтедь Жобага катысушылар: Ресей Fылым академиясы СБ-ныцЖартылай етизпштер физикасы институты, Зеленоград «НТ-МДТ» нанотехнологиялыккомпаниясы (Ресей) жене Физика-техникалык институт(Казакстан).Казакстаннын кем1рсутекта жене отын-энергетикалык шиюзатынынминералдык-шиюзаттык базасыньщ Ka3ipri жай-кушне жан-жакты талдаужурпзшдь Катты пайдалы казындылар мен кем1рсутекта шик1зат кенйптер1н1здест1рудщ, барлаудын жене енеркесштж багалаудын негурлымкелешеп зор ед1стер1 аныкталды. Казакстаннын шыгыс ещрлершде мыска,коргасынга, мырышка, уранга, сирек кездесетан металдар шиюзатына,асыл металдар мен кара металдарга жасалган геологиялык барлау жумыстарынаталдау журпзшдьКем1рсутекта шиюзатты барлау, ецщру жене ендеу кез1нде мунаймен газ конденсаттарыныц курамы мен касиеттерш болжаудыц кешендажана технологияларын жасау максатымен Орал-Едш езендертщн аралыгындагымунай ушш мунайдын парамагниттж каейеттершщ олардын орналасутеренднше жене геологиялык жасына теуелд1 екещ аныкталды,Каспий мацы ещршдеп мунайдын коллоидтык курылымынын непзперекшелжтер1 айкындалды, олар мунай ещцру, ендеу жене тасымалдаукезщце де пайдалы болмак-2008 жыл бойына турл1 едастерд1 колдана отырып, накты кем1рсутекташиюзатты ендеу ушш наноелшемд1 жана полифункционалды катализаторларсинтез! журпзщщ.Журпзшген ipreni зерттеулер кешеншщ нетижесмще ПФ К-1, ПФК-2 жене ПФК-5 катализаторлары эзгрленш, синтездедщ, олар гршещрршгенпилоттык сынактардан етаазшп, теж 1рибелж енеркесштж сынауларгаусынылды.20-4269305

Автокелжтщ шы га рынды газын жене енеркесш орындарынын шыгарындыгазын улы коспалардан ти1мд1 каталитикалык бейтараптандыргыштарые.31рленд1. ИОКЭ ендаретаа блоктык катализаторлар еуропалыкЕуро-3 стандарггарына сай келедо жене Ka3ip КамАЗ, БелАЗ, Катерпилларавтомобильдер1нде, «Тольятти-азот» АК, «Казхром», «Филип-Моррис-Казакстан»,«Кока-кола-Ботлер» YCK АК-ларында, Алматы каласынынметрокурылыс кесшорындарында т.б. пайдаланылады. Алматы каласынынёимдш мен каланын eye бассейнш тазарту женшде ынтымактастыкжурпз1луде. Эз1рленген каталитикалык бейтараптандыргыштар 2008жылы Алматы каласынын метрокурылысында (40 дана) улы шыгарындыгаздан тазарту ушш казынды топыракты жетюзупп машиналарга, улкенбетон былгауыштары бар жук машиналарына жене карьерден кен таситынмашиналарга енпзщщ, Ресейде ауыр жук кетеретш автомобильдергеенпзиш.Платина мен палладийдщ наноелшемда курылымдастырылган жабындарынбаяу балкитын металдардын бетше жалатудын элекщш-химиялыкeflicTepi Э31рлещц. Нанокурылымды гкшладийш жене плати налы жабындарэлектрлЬтехникалык, электрондык, акпараттык, гарыштык технологиядапайдалануга арналган жене асыл металдарды унемд1 пайдаланугажэрдемдеседьКазакстан кус тумауына карсы ез вакцинасы бар 13 елдщ 6ipiHe айналды.2008 жылы республикада мемлекетпк тапсырыс бойынша кус тумауынакарсы H5N1вакцинасынын 7,5 миллион дозасын ендару басталды.Вакцина республиканын терт облысында кен аукымда emiipicTiK сынактанойдагыдай етызшдьСонымен 6ipre С гепатиттщ, туберкулездщ жене адамнын иммундыктапшылыгы вирусыньщ ертерек диагнозын коюга жана кезкарас, диагностикалыкпрепараттар жене мал мен кустыц ерекше каушш ауруларынакарсы еплетш вакциналар ез1рлецщ, ол Ka3ipri замангы молекулалык-генетикалыкэдастерр колдануга непзделген.2008 жылы фармацевтикалык кешеншн —2-кезешнщ фитопрепараттардын«Фитохимия» F0O непзшде республикалыкпилоттык фармацевтикалыккластер фитопрепараттар субстанцияларынын экстракциясы менсинтез! цехыньщ курылысы аякталды, ол дер^дермекпк еймдж шиюзатынендеруде, жанадершк препараттарды eзipлeyдe жене ендаруде ерекет етет1н30 уйым мен кесшорынды 6ipiKTipefli. Караганды фармацевтикалыккешеш тандаулы ещорупп фирмалардын (Германиянын Bausch Strobel,AlphaCrom; Швейцариянын Mettler Toledo; Австриянын NatexT.6.) осызамангы жабдыктарымен жарактандырылды жэне каз1р 40 тон нага детндерщк еамдж шиюзатын ендей алады, 2 миллион ампула, 150 миллионкапсула жене 2 миллион фитопрепараттардын жумсакдершк формаларыншыгара алады. Казакстан еамджтершщ 12 турще химиялык зерделеужурпзщц, 9 жана косылыс белш алынды.F ылыми 1зденютер нетижесшде 2008 жылы биологиялык зерттеулерсаласында жана тын нетижелерге кол жетк1зшй:— молекулал ык танбалауыштар аныкталды, оларды жайылмалы берйптен удщ генетикалык диагностикасы ymiH пайдалануга мумкщдщ туды;306

—турл1 кеселдерде адам мен жануар агзасындагы физиологиялыкхимиялыкезгерютерге тузету жасау ушщ багытталган ерекет ететш биологиялыкбелсенд1 табиги жене синтетикалык заттар белщ алынды. КазакстанРеспубликасында кайталауга бей!м туберкуяездщ штаммаларын генетикалыктиптещцрудщ нетижелер1 ёрийген вдетпк кеселдер мен топтыкдерттерге эпидемиологиялык аяализдщ тшмдшгш арттыруга женедер кезщде жасалуына м^мкшдж береда;—Павлодардын EpTic ещршдеп омырткалы жене омырткасыз женджтердщсирек жене курып бара жаткан турлершщ Ti3iMi жасалып, мынадайнетижелерге кол жетюзищ:—микробтык жене вирустык кебекщ бакылаудын Казакстан ymiHкекейтесп жана тесщдерЦ микробтык жене вирустык препараттардынбелсендшщй арттырудьщ физиологиялык-биохимиялык, генетикалыкжене иммунологиялык едютерй—мунаймен, мунай енамдермеж, пестицидтермен жене ауыр металдарменластанган жер бетшдеп жене судагы экологиялык жуйелерд1 биоиндикациялаумен биомедиациялаудын жана тэсшдерц—топырактын жуйелж Ti3iMi, Сырдарияньщ Ka3ipri атырауы мен АралдынKeyin калган табан топырагынын алдын ала картасы жасалды;—жумыс icTen турган уран кешштер1мен салыстыру ушш бакылаутобынын биологиялык материалы жиналды epi ядролык жене метаДНКколлекциясы жасалды. Деректер коры радиация есерше ушыраган адамдардьщканы жене ДНК улплер1мен толыктырыдцы.Казакстан Республикасы енеркеаб1 металлургиялык кластёршщкурамдас белш ретшдеп курдел1 полиметалл минералдык шиизатын байытудынжана технологияларын жасаудын теориялык негаздерщ ез1рлеумаксатымен полиметалл субьфидтж минералдарды флотациялау ymiHотандык шиюзаттан сульфгидрилдж флотореагенттер ез1рленд1. Артемьевкещмши; мысалында КСК-6 синтезделген модификацияланган жанакеуек тузгш т колдана отырып, полиметалл ектастарын флотациялыкбайытудын реагентпк режим1 усынылды. Оны байыту урщстерш оцтайландырумаксатымен курдел1 тем1ректас жене полиметалл шиюзатын активтещируршщ ультрадыбысты газ динамикалык есердщ елемде уксасы жокeflici усынылып сыннан етшзшда.Кремний курамды балкымадан силан мен поликристалдык кремнийалудын технологиясын пысыктау ущш теж1рибелж-эксперименттж пилоттыкжела жасалды. Кварциттер щизйще синтетикалык кождардан алынганматериалдан Казакстанда тунгыш рет кремний кристалдары ecipumi.Жер ешкшстер:® кыска мерз!мде болжау м1ндеттерш шешу ушшсейсмикалы актива аймактарда жер кыртысынын кшкене деформацияларынынаса сез1мтал лазерлж мониторинпнщ ед!стер1 ез1рленд1. Жер бет1-нщ тандалып алынган аймагында жене 15 метрден астам теренджте жеркыртысы деформацияларынын лазерлж мониторинг! сынактан етюзщщ.Деформацияларды —орта жерзшцй жене кыска мерз1мд1 жер сшк1н1стер1-нщ алдын ала хабаршыларын i3flecripy ушш колайлы стратегия усынылды.2007 жылы алынган ipreAi зерттеулердщ манызды нетижелершщ арасындаЛ.Н. Г умилев атындагы Еуразия Улттык университетшщ алгебражене геометрия кафедрасынын мецгерупйа, физика-математика гылым-307

дарынын докторы 0 . 0 . 0\прбаевтын Американ Математика Когамынынсыйлыгы бершген енбеп бел in керсетшц. Профессор атакты жапонматематип М. Нагатанын койылымында 40 жылдан астам уакыттан 6epiбелгш математиканыненкызыкты проблемаларынын 6ipiH шешта. Нагатапроблемасынын мендш п турл1 багыттардагы, алгебрадан алые багыттардагыматематиктер ушш айдан анык жене осы жылдар бойына елемнщкептеген математиктер! оны шешуге ерекет жасаган ед1.Сонгы уакытта келж жуктемелершщ ecepi кезшде кшпк тоннельдер1мен тайыз теселген кубыр желшерд динамикасынын математикалык улплер1бойынша багдарламалык кешен ез1рлеиш жене кеп нускалы сандыкэксперименттер журпзщдьБанк жене тертш сактау курылымдары ушш жасанды иммундык жуйелердщнепзшде кол жетюзуш биометрикалык бакылаудын зияткерлжсараптау жуйей жене деректерд1 жасанды иммундык тораптармен ендеу,талдау жене болжау ушш колданбалы багдарламалар пакета эз1рлещд.Heri3ri рел! казакстандык мемлекетгшктщ болмыс-бтмш сактаудаболып табылатын гуманитарлык бешндеп гылыми-зерттеу институттары«Улттык идея —Казакстаннын орныкты дамуынын Heri3i» басымдыгы шецбершдежумыс журпзуде. Бул жумыс 2007 жылдан 6epi 7 багыт бойыншаорындалып келед1 жене 91 жобаны камтиды. Гылыми зерттеулер нетижейнде26 монография, 11 жинак, 954 жарияланым, сонын iuiinae халыкаралыкбасылымдарда 144 жарияланым, сондай-ак 1 кггап жене 2 окукуралы жарык керд1.Елден б|шМ мен гылым саласы улттык идея салтын калыптастырудажене казакстандык патриотизмге баулуда кеш басында келёда. Мемлекетбасшысынын «Нур Отан» ХДП-нын кезектен тыс XII съезшде: «Мен б1здшказакстандык балалардын жымиган кулкюш кергенде езхмдо бакытты санаймын!»деу1 кездейсок емес. ©йткёщ 6iaaiH галамшардын ep6ip ел1 мундайменмактана алмайды жене булай деп ашык мшпмдей алмайды. КазакстанРеспубликасынын Бшм жене гылым министрлтнщ ж ётй бойыншажыл сайын icKe асырылып жаткан багдарламалар мемлекетпн балалардынейп-жетшу1 мен есен-саулыгы жайындагы камкорлыгына багытталган.Каз1р олар ерекше бакылауга алынган.Мёмлекеттак жене тарихи сана-сез^шщ калыптасуы урдюш гылыми-талдамалылыктургысынанкамтамасыз ету, Казакстан мемлекеттщKa3ipri замангы тарихын жасап, теориялык жагынан непздеу максатыменКазакстан Республикасы Умметанщ 2008 жылдын 5 мамырындагы №416каулысымен «Мемлекет тарихы институты» мемлекеттак мекемей курылды.JI.H. Гумилев атындагы Еуразия Улттык унивёрситеинщ жанынанТуркология жене алтаистика орталыгы шанырак кетёрдаГ ылыми зерттеулердщ нэтйжелер! бойынша 2008 жылы КазакстанРеспубликасынын Бшм жене гылым министрлтнщ гылыми уйымдары5 патент, 17 алгы патент алды, сактау кужатын алуга 61 еташм бер1лд1,19монография, 1766 жарияланым, сонын цщнде 271 макала халыкаралыкбасылымдарда жарык керд1,31 ютам шыкты.Д'униежузшш экономикалык форумнын есебше сейкес 2007—2008жылдардагы жаЬандыкбэсекеге кабшеттшк рейтинпнде Казакстан «Инновациялыкдаму» индекс! бойынша 2007 жылмен (75-орын) салыстырган-308

да 2008 жылы (62-орын) бесекеге кабшеттшк кэрсеткшпн 13 айкындамагажаксартты, атап айтканда, «инновацияга кабшеттшк» индикаторыбойынша — 14 айкындамага, «патенттер» керсетишгн 11 айкындамага,«жогары оку орындары мен енеркесштщ зерттеулердеп ынтымактастыгы»керсеткшпн 7 айкындамага, «галымдар мен инженерлердщ колжетсмдш»керсеткйрш 15 айкындамага, «гылыми-зерттеу институттарыныц сапасы»керсеткйш бойынша 5 айкындамага жаксартты.F ылым нын инновациялык тартымдылыгын одан epi арттыру максатыменДуниежузшк банкпен 6ipre «Казакстан Республикасынын бесекегекабшеттшпн арттыру ужин инновацияларды дамыту» жобасын e3ipлед1,онда белгш шетелдпс галымдарды тарта отырып, гылыми-техникалыкжумыстарды теуелаз багалау, халыкаралык гылыми ортага ыкпалдасу,галымдар мен мамандарды осы замангы менеджментке, бизнес непздёршеокыту кезделедь Жоба халыкаралык теж1рибеге непздедщ, Казакстангылымынын ешмдерш енпзу проблемаларын камтиды жене галымдарушш тандаулы инфракурылым мен жагдайлар жасау аркылы олардыкоммерцияландыруга багытталды.Халыкаралык гылыми-техникалык ынтымактастык б1рлескен гылымизерттеулер журпзу, талантты жастарды аспирантура мен докторантурадаокыту, бшрлескен баскосулар, семинарлар, конференциялар, форумдареткюу, тагылымдамадан етудо уйымдастыру аркылы жузеге асырылады.Казакстан галымдарынын таяу жене шалгай шет елдердщ: Ресейдщ,Белоруссияныц, АКШ-тын, Кытайдын, Ундютанныц, Словакияныц, Германиянынжене баска елдердщ галымдарымен ынтымактастыгы ойдагьщайдамуда. Шалгай шет мемлекеттщ 30-дан астам ел1мен гылыми-техникалыкынтымактастык туралы келю1м жасасылды. «Fылым саласындагы халыкаралыкынтымактастыктын» 2007—2009 жылдарга арналган гылымитехникалыкбагдарламасы шенбер1нде 91 б!рлескен жоба колга алынды,сонын ищнде Украинмен, Белоруссиямен, Ресеймен жене Кытаймен 6ipлескенжобалар орындалуда.«Алаш жене теуелаз Казакстан: идеялар мен принциптер сабактастыгы»атты халыкаралык гылыми-техникалык конференция, «Рухани-гылымимура» республикалыкгылыми-теориялыкконференциясы («Меденимура» мемлекеттж багдарламасы шенбершде) етюзшдт. ТМД-га мушемемлекеттердщ шыгармашылык жене гылыми зиялыларыныц екшпп форумы,Ресей мен Казакстан Президенттершщ катысуымен шекара манындагыещрлер басшыларынын форумы шенбершде «XXI гасырдагы гылыммен бшм» атты Ресей-Казакстан симпозиумы етюзивд; «0ркениеттщэнергетикалык-экологиялыкболашагы» атты II 0ркениегпк форум, Актебекаласында Казакстан мен Ресей Басшыларынын жене шекара манындагыещрлер басшыларынын катысуымен V форумы етюзщщ. «Кытай менКазакстаннын жогары технологиялары жене гылымды кеп кажетсшетшетм!» (Астана, 2007), «Жогары технологиялар —ещрлерге» атты халыкаралыккермелер уйымдастырылды.2008 жылгы сеу1рде «Фитохимия» гылыми-еншрютж орталыгы» АКнейзгнде «Терпеноидтар: химия, enaipic технологиясы мен медицина саласындаколданудыц жетютйктёр! мен келешеп» атты халыкаралык гылыми-практикалыкконференция erri.309

Зерттеулердщ инфракурылымын дамыту максатында гылым менбшщщ одан epi ыкпалдастыру жонщце, атап айтканда, жогары оку орындарымен гылыми-зерттеу уйымдарыныц арасында елдщ гылыми-технологиялыкдамуыньщ басым багыттары бойынша инновациялык-оку-бшмконсорциумдарын куру жошнде шаралар колданылды. КонсорциумдарKa3ipri кезде барынша алуан турл1 уйымдык-кукыктык формалардакурылуда.2008 жылы гылыми-техникалык дамудын басым багыттары бойыншагылыми уйымдар мен жетекпп жогары оку орындарын 6ipiKTipreH алтыинновациялык-оку-бшм консорциумы курылды, сонын iiuiHfle:—ядролык технологиялар саласында JI.H. Гумилев атындагы Еуразиялыкуниверситет, Казакстан Республикасынын Улттык ядролык орталыгыжэне «BipiKTipmreH ядролык зерттеулер институты» халыкаралык уюметаралык уйымы (Дубна каласы) арасында ДЦ-60 ауыр иондар тездетюшшщгылым-оку-бшм элеуетш пайдалану мэселелер1 бойынша;—нанотехнологиялар саласында «Жер, металлургия жэне байыту туралыгылымдар орталыгы» мен онын еншшес кэсшорындары жэне Казакстаннынб1ркатар жогары оку орындары, «Улттык инновациялык кор»,Томск мемлекетпк университет!, NT-MDT Зеленоград нанотехнологиялыккомпаниясы, «Saoule Solar Corporation» ЖШС арасында халыкаралыкTHicTi eKi меморандумга кол койылды.Fылымды баскарудын жана улпсш icKe асыру шенбер1нде елдщ гылымиуйымдарын тубегешп техникалык кайта жарактандыру максатымен басымбагьггтар бойынша ашык турпаттагы 5 улттык зертхана курылды, кризист1ктехнологиялар бойынша инженерлж бешндеи 10 зертхана куружошнде жумыс ж урпзиш , 2008 жылы тагы да 5 инженерлж зертханакурылды.2007—2008 жылдары гылыми-техникалык салада норматива к жэнекукыктык базаны жетщцру ici карастырылды. Казакстан РеспубликасыПрезидент Н.Э. Назарбаевтын тортшпн сайланган Казакстан РеспубликасыПapлaмeнтiнiн 6ipiHiui сессиясынын ашылуында берген тапсырмасынасэйкес Казакстан Республикасы «Fылым туралы» Занынын жана редакциясыньщжобасы эз1рленш, Парламент М эжшсше енпзщш.Зан жобасынын жана редакциясында адам капиталын дамытуга, гылымньщжэне гылыми-техникалык кызметтщ басым багыттары бойыншабшктшш жогары кадрлар даярлауга, сонын ийщде талантты жастардыгылыми жэне гылыми-техникалык кызмет саласына тарту жэне орныктыруушш жагдай жасауга; гылыми зерттеулерге студенттердь магистранттармен докторанттарды тартуга, болашак галымдарды даярлау жэне мамандардынгылымга удайы келуш камтамасыз ету ушш талантты жастардыipiKTeyre зор кещл бошнда2008 жылы Казакстан Республикасы Президентшщ «Болашак» халыкаралыкстипендиясы шецбершде гылыми-педагогикалык кызметкерлердщэлемнщ жeтeкшi жогары оку орындарында, гылыми орталыктары мензертханаларында узактыгы 1 айдан 12 айга дейш тагылымдамадан oTyiтунгыш рет козделда.2008 жылдын «Болашак» халыкаралык стипендиясын беру ушш басыммамандыктардын т1збесше «Болашак» халыкаралык стипендиясынын310

иелер1 элемнщ жетекпй гылыми уйымдарында тагылымдамадан ететанмамандыктар енпзщгц.2008 жылгы тазбеде гылыми тагылымдамадан ететан мамандыктардынжалпы саны 57-ге ж erri. Олардын ш щ е техникалык мамандыктар —72%, медициналык мамандыктар —28%.Кдзакстан галымдарынын енбектер1 мемлекеттж элеуметпк колдаутауып отыр. 2007 жылдан бастап Кдзакстан Республикасынын гылым ментехника саласындагы Мемлекетпк сыйлыгынын мэртебеа, сондай-ак материалдыкмазмуны айтарлыктай кетершд!. Ол тунгыш рет ПрезиденттщЖарлыгымен берщщ жэне республиканын Тэуелйздш куш карсанындаПрезиденттщ esi тапсырды. Бул сыйлык гылым мен техника кайраткерлершщкогам мен мемлекет алдындагы ciHipreH ецбепн жогары дэрежедетану болып табылады.Ел Президента Н.Э. Назарбаев Комиссиянын усыныстарын карайкелш, 2007 жылгы 3 желтоксанда №451 Жарлыкпен eKi енбекке жогарынаграда берда, ал олардын авторларына —9 галымга —Казакстан РеспубликасыМемлекеттак сыйлыгынын nerepi атагы берищ.J1 .Н. Г умилев атындагы Е¥У-нщ математикалык улплеу эдicтepi кафедрасынынпрофессоры, КР YF А-нын академйп, физика гылымдарыньщдокторы Мухтарбай Отелбаев 1972—2006 жылдары орындалган, теориялыкфизика мен механиканын б1ркатар манызды ecenTepiH шешуге,дифференциялык тендеулер, есептеу математикасынын теориясына арнаган«Спектрлж теория жэне онын косымшалары» такырыбындагы енбектерцикл! ушш Мемлекетпк сыйлыктын nerepi болды. «Фитохимия» гылыми-енд1рктакорталыгы усынган «Казакстанда табиги сесквитерпецщ лактондархимиясы, олардын непзшде жана дэршк заттар 1здестару жэнежасау женщдеи зерттеудердо дамыту, 6ipereft отандык фитопрепараттардыненеркесштак emiipiciH уйымдастыру» атты енбекке Мемлекеттак сыйлыкбериш, енбек авторлары С.М. Адекенов, Х.И. Итжанова, А.Д. Кагарлицкий,М.Н. Мухаметжанов, К. Мусылманбеков, К.Д. Рахимов,В.Б. Сирота, К.М. Турдыбеков.Сонымен катар Казакстан Республикасы Уюметшщ «Fылым саласындагысыйлыктар туралы» 2000 жылгы 10 мамырдагы №685 каулысынепзшде КР BFM-нщ Fылым комитета К-И. Сэтбаев атындагы ею сыйлык,Ш. Уэлиханов атындагы ею сыйлык, М. Эуезов атындагы уш сыйлык,Ы. Алтынсарин атындагы уш сыйлык жэне Култепн атындагы 6ip сыйлыктагайындалды.Техникалык жэне кэештак бщм жуйесшде де 2007—2008 жылдарыбелгш6ip нэтижелерге кол жетюзщщ.Нормативтак кукыктык база жасау саласында:— Казакстан Республикасында Техникалык жэне кэештак бшмд1(ТжКБ) дамытудын 2008—2012 жылдарга арналган мемлекеттак багдарламасыкабылданды (Казакстан Республикасы Президентшщ 01.07.2008жылгы № 626 Жарлыгы).Багдарлама кезен-кезенмен icKe асыру карастырылды:I кезен (2008—2010 жылдар);II кезен (2011—2012 жылдар).311

Казакстан Республикасында ТжКБ-д1 дамытудын 2008—2012 жылдаргаарналган мемлекетпк багдарламасын юке асыру жешндеп 2008—2010 жылдарга арналган ic-шаралар жоспары бектлщ (Казакстан РеспубликасыУк1мет1н1н 31.07.2008 жылгы №730каулысы);Багдарламаны icKe асыруга 58,18 миллиард тенге кездедш, оныншшде:республикалык бюджет есебшен —40,75 миллиард тенге;жергшкп бюджеттердщ ece6iHeH —17,43 миллиард тенге кeздeлдi.ТжКБ жуйесшщ кызметш камтамасыз ету женшдеп 25 нормативтжкукыктык акт бектдщ.Экономиканын талаптарын ескере отырып, бшмнщ мазмунын жанартубойынша:ТжКБ-нщ 72 мамандыгы бойынша бшмнщ жалпыга б1рдей мемлекетгжстандарттары;ТжКБ-Hiu 94 мамандыгы бойынша 6ipiKripLnreH оку-бшм багдарламасы;техникалык жене кесштж бшм мен мамандыктарынын Ti3iMi;техникалык жене KecinTiK, орта бшмнен Щейщп кесштер мен мамандыктардьщклассификаторы ез1рлен1п, регаШда.Инфракурылым мен материалдык-техникалык базаны дамыту бойынша:техникалык жене кесштж бшмд1 дамытудын жене мамандык берудщРеспубликалык гылыми-едютемелж орталыгы курылды;Астана, Алматы, Щучинск, Шымкент жене Орал калаларында ТжКБжуйеа кызметкерлершщ бшктшгш арттыру женшдеп 0Hip аралык 5орталык курылды;Караганды облысынын Каркаралы каласында республикалык бюджетесебшен KecinTiK лицей, Атырау облысынын Кулсары каласында «Тешзшевройл»ЖШС-HiH каражаты есебшен кесштж лицей ашылды;Атырау каласында республикалык бюджет каражаты есебшен мунайгазсаласы ушш кадрларды даярлау жене кайта даярлау женшдеп вшраралык орталыктын жене Астана каласында жепм балалар жене ата-аналарынынкамкорлыгынсыз калган балалар ymiH «Казакмыс» ЖШС-HiHкаражаты ece6iHeH KecinTiK лицейдщ курылысы басталды;Ек1бастуз каласында отын-энергетика саласы ушгн, Оскемен каласындамашина жасау саласы ymiH кадрларды даярлау жене кайта даярлауженшдеп вшр аралык орталыктар курылысыныц жобалык-сметалыккужаттамалары ез1рленш;346 интерактивт1к окыту жабдыгы, сонын шшде жерплжте бюджетесебшен 126 жинакталым, жумыс берушшердщ есебшен —102жинакталым,жер койнауын пайдаланушылардын каражаты ece6iHeH —118 жинакталыморнатылды;жергшкп бюджеттщ 2,2 миллиард тенге мелшер1ндеп каражаты есебшенТжКБ оку орындарынын материалдык-техникалык базасы жацартылды,3,2 миллиард тенге мелшершде к у рдел i жендеу журпзшп.Элеуметтж epinTecriKTi дамыту бойынша:Казакстан Республикасынын BFM мен ipi компаниялар.еюмджтерарасында меморандумдар, келшмдер жасасылды, олар: «КазМунайГаз*,312

«Казакстан шемшр жолы», «Казактелеком», «Казакмыс», «Казинжиниринг»,«Казпошта», «Шагын кэсшкерлжт1 колдау коры», «АЗИЯ АВТО»АК-лары, «Кнауф Гипс Капшагай» ЖШС, «Атамекен» Одагы» ЗТБ,«KazEnergy» ЗТБ, «Каспиан Техникал Ресурсес» ЖШС, Жамбыл облысынынЭюмдш, Актобе облысынын Эк1мдт, Алматы каласынынЭюмдт, Батые Казакстан облысынын Эю мдт жене баскалар.Осы келю1мдер (меморандумдар) шецбер1нде:кэсшорындар базасы непзшде 12 оку орталыгы курылды;©HflipicTiK практикадан оту ушш 3000-нан астам жумыс орны белиленда;жумыс берушшердщ каражаты есебшен 700 адамнын окытылуынажэрдем корсетищ;кэсшорындардыц базасы непз1нде арнаулы пэннщ 50 окытушысы меноншрютж окыту me6epi тагылымдамадан отт1;300 окушыга жумыс берушшердщ стипендиясы тагайындалды;360 миллион тенге молшершде ТжКБ уйымдарыныц материалдыктехникалыкжэне оку-эдютемелж базасы ныгайтылды.2008 жылгы тамызда Казакстан Республикасынын Ецбек жэне халыктыэлеуметтж коргау, Бшм жэне гылым министрлжтер1 жэне «Атамекен»Одагы» Улттык экономикалык палатасы арасында бэсекеге кабшетпкадрлар жасактау туралы 2008—2010 жылдарга арналган Улттык Пактнекол койылды.Республиканын жер койнауын пайдаланушылары кэаппк лицейлермен колледждерд1н материалдык-техникалык базасын ныгайтуга каражатбол1п турады. Бул каражаттыц жалпы сомасы: 2007 жылы —2 миллион 410мын А КIII долларын, 2008 жылы —2 миллион 256 мын АКШ долларынкурады. Сонын есеб1нен ТжКБ-н1н 75 оку орнына интерактивт1к окытужабдыгы орнатылды.Облыстарда, Алматы жэне Астана калаларында 8 мыцнан астам компанияменжэне кэс1порынмен (сонын iminae орта жэне шагын бизнескэсшорындарымен) кел1с1мдер мен шарттар жасасылды. Сонын нэтижес1ндежумыс беруш1лерд1н каражаты есебшен 457,1 миллион тецгегеТжКБ оку орындарыньщ материалдык-техникалык жэне оку-эдютемелжбазасы ныгайтылды.Халыкаралык ынтымактастыкты дамыту саласында Бш1м жэне гылымминистрлт 10 меморандум (кел1с1м) жасасты жэне мынадай б1рлескенжобаларды icKe асыруда:RKK KocinTiK бш1м беруд1 колдау корымен (Норвегия) мунай-газсекторы ушш кадрлар даярлау жошнде, мерз1м1 —2007—2010 жылдар (2,54миллион АКШ доллары);Кореяныц Халыкаралык ынтымактастык жошндеп агентппмен Kocinт1кдаярлыкты тэуелаз багалау жуйес1н енпзу жон1нде, мерз1м1 —2007—2008 жылдар (1 миллион АКШ доллары);Германияныц Техникалык ынтымактастык жон1ндег1 когамымен(ГТО) ТжКБ жуйесш реформалауды колдау жэне кыздар мен эйелдергеK9cinTiK бш1м беру жоншде, мерз1м1 —2008—2010 жылдар (2,5 миллионеуро);Еуропалык Одакпен кэсштж-техникалык бшм беру саласындагы313

элеуметпк эрштестж женшде, Mep3iMi —2008—2010 жылдар (1 миллионеуро);In Went Интернационалдык дамуга жэне бш ктш кп арттыруга жэрдемдесуорталыгымен (Германия) кэйптж бш м саласындагы мамандармен басшы кызметкерлердщ бшктшгш арттыру жешнде, мерз1м1 —2008—2010 жылдар;Британ Кенеймен ТжКБ-нщтулектерш жумыска орналастыру ушшдагдыны жаксарту жене Улыбритания мен Казакстаннын оку орындарыарасында тжелей байланыстар орнату женшде, icKe асырылу мерз1м1 —2008—2011 жылдар;Еуропалык Бшм Корымен (ЕБК) Орталык Азияда кедейлжтт азайтужене улттьж бшжтшк курылымдары ушш кэйптж дагдыларды дамытуженшде, мерз1м1 —2007—2008 жылдар.Осы жобалардын шецбершде ТжКБ-нщ 400-ден астам кызметкер!шетелде бшктшгш арттырудан erri.Жалпы алганда ерштеетж пен халыкаралык жобалар есебшен 2007—2008 жылдары 20 миллионга жуык АКШ доллары тартылды.2008 жылы Казакстан Республикасында кэсштж жене техникалыкбш м беретш 848 оку орны (318 кейптж лицей жене 542 колледж) жумысicTefli, олардын iuiimre 377-ci жеке меншжтеп оку орны. Оларда 605,2мьщ адам 138 кейп бойынша жене 216 мамандьж бойынша окыды, солардыншпнде мемлекеттж тапсырыс бойынша —184,9 мын адам окыды. 40мынга жуык педагогикалык кызметкер енбек erri, олардын iuriwie 5,3 мынещцрютж окыту me6epi жумыс ютедьБугшга танда гылымды одан epi дамытудын Heri3ri м1ндеттерк1) Гылымды дамытудын 2007—2012 жылдарга арналган мемлекетт1кбагдарламасын одан epi юке асыру;2) онын бесекеге кабшеттшп ушш элемдж гылыммен жеделдетшгентурде ыкпалдасу;3) халыкаралык стандарттарды енпзу жэне онын менеджмент!. Атапайтканда, гылыми зерттеулердщ тшмдшп мен акикаттыгы ушш GLP стандарттарынзертханалык гылыми практикага енпзу (мысалы, Ресей менУкраинадагы сиякты);4) гылыми жобаларды жоспарлау мен онын мониторингшш Ka3ipriзамангы халыкаралык тургыда танылган жуйесш енпзу, ол элемдж гылымдажалпы журт таныган критерийлер непз1нде гылыми жумыстын сапасынбакылауга мумк1ндж бередо;5) инфракурылымды жетйщвдру (тэжipибeлiк-кoнcтpyктopлык институттарды,зертханалар мен бюроларды калпына келттру, жаналарын куру);6) гылымды каржыландыруды молайту жэне оны дамыган елдердщгылымды каржыландыруы денгешнедейш жeткiзy; мунын e3i гылым саласындамемлекетпк саясатты жузеге асыру уш1н, галымнын жалакыга ганаемес, сонымен 6ipre медициналык кызметтер керсетшу1не, тургын уйге,зейнетакыга кепщщк береттн елеуметпк мертебесш тубегейл1 турде арттыруупйн мумкшдж жасайды;7) гылым саласындагы мемлекеттж-жеке меншж эрттеетжп дамытужэне женищжтер жуйейн жасау (пурсаттылыктар, салык тыныстамаларыт.б.) аркылы жеке меншж секторды ынталандыру;314

8) iprani бешндеп гылыми-зерттеу институттарын турл1 министрлжтермен агентгжтерге беруге жене одан epi акцияландыруга тыйым салугабагытталган шаралар колдану; баска ведомстволарга бершген жене акцияландырылгангылыми уйымдарды Б1шм жене гылым министрлншщ карамагы на кайтадан кайтару;9) гылымды кадрлармен камтамасыз ету epi узак мерз1мш жене кыскамерз1мои келешекке арналган шараларды ез1рлеу:узак мерз1мд1 шаралар —жогары оку орындарында болашак галымдардыдаярлау сапасын арттыру; гылым-оку-бшм жене инновациялыкоку-бшмконсорциумдарын одан epi дамыту;кыска мерз1мд1 шаралар —гылыми кызметкерлердш бшктшгш арттыру(таяу жене шалгай шетелдерде тагылымдамадан ету);«Болашак» багдарламасынын стипендиаттарын ынталандыру.Ka3ipri замангы жагдайда отандык гылым мен бшмнщ куш-жпер1гылыми зерттеулерда сапалык жана денгейге кетеруге, олардын жумысыныннетижелер1 экономикалык тургыдан кекейтест1 жене когам ушшпайдалы болуына багытталган. К,аз!рп замангы бшм мен гылымнын мазмунымен конвент1н1н елдщ индустриялык-инновациялык дамуыньщ басымбагыттарына сай келу1 басым мшдет болып табылады, мунын 63i «Fылымтуралы» жана занда KepiHic табады.4. Ж АН, А А1ЩАРАТТЬЩ-ИННОВАЦИЯЛЫК, ПАРАДИГМАЖАГДАЙЫНДАГЫ КАЗАКСТАННЫН ТАРИХ ГЫЛЫМЫСонгы жиырма жыл Казакстан бастан кенирген конфуцишак «езгерютердщтамыр согысы» болды, мунда ecKi саяси жуйенщ кирауымен байланыстыкейде апатты кещл ауаны мен ыгыстырылган тарихи санага ойысканкедушп сана uiecin улгере алмаган уакыттын жеделдету1мен кутпегенжерден ау ыскан бурынгы eMip сурудщ непздер1 тектоникалык езгер1стергеушырады. EKimiii жагынан, ересектердщ ©MipiHe таяудагы еткенда менпгеорнаган дерекп турактылык ауаны ретшде тусшетш казакстандыктардынурпагы келш ещй, онын астарында Теуелаз мемлекеттщ калыптасуы ментоптасуынын кекжиектен ауган бастапкы нобайы ёнда кезге шалынбады.Ел1м1здщ кандай жагдайда турганын тусшу ушш онын тарихилыксипатын ой елегшен кайта етгазу жене онын сапалык куш мен танымдыкпарадигмасынын езщщк кезкарас тургысьшан ауысканын айкын танбалаукерек. Ka3ip отандык тарихтын iinici акикат сешмшен eiyi, алга койылганстратегиялык максаттарга кол жетказу дережесш елшейтш куралдардын6ipiH e айналуы кажет. Тарихшылардын аталмыш кезеннщ шшще киындыктакалганына карамастан осы багыттагы алгашкы кадамдар жасалды.1991 жылгы 16 желтоксанда «Казакстан Республикасынын Мемлекетпк теуелаздт туралы» Конституциялык Заннын кабылдануы отандыкKa3ipri заман тарихынын ен туйщда окигасы болды. Осы уакыттан бастапреспублика ез аумагында букш биткке толык ие болатын, сырткы женеiuiKi саясатты дербес айкындап, журпзетш теуелаз, демократиялык мертебен1кукыктык тургыда б1ржолата реамдеда. Ел1м1здщ тарихында жанакезен басталды: халыктын ер1к-ж1герш —онын бостандыкка деген умтылысынбивдре отырып, Казакстан езшщ теуелаздиш жариялады.315

Элемнщ саяси картасында жас демократиялык мемлекет —КазакстанРеспубликасы пайда болды. Бул окига казак мемлекеттшпнщ дамуымен жетицпршушщ жанды урдюш бастап бердк Когамдык-саяси курылыстынтубегейл1 ауысуынан туындаган ол азаматтык когамды орнатуга, нарыктык,влеуметке багдарланган экономика куруга, кеп салалы сырткысаясатты калыптастыруга жене улттык каушазджте камтамасыз етугебагытталды.Тарихи зерттеулердщ эдюнамасы жене жинакталган тарихи бшмдердакайта багалау, казак халкынын этногенез! мен этникалык тарихы, улттыкмемлекеттшп жэне улттык кауш аздт проблемалары, Казакстаннын кенестеккезендеп элеуметтж-саяси, экономикалык тарихынын меселелер1,жалпы тарих проблемалары, ягни егеменшк жагдайында жана тарихи сананынкалыптасуымен байланысты нэрселердш 6epi улттык тарихтынкайта жангыру кёзёцшде Казакстаннын тарих гылымынын басты epi басымбагыттарына айналды.Ka3ipri кезенде жалпы алганда тарих гылымына нигилистж катынаскажол бермеу принципа турде манызды меселе болып табылады. Сабактастыктысактау, жинакталган тарихи бшмдерд! кецшен пайдалану, бурынгыеткен урпак галымдарына курметпен карау кажет. Бупн танда отандыктарих гылымынын барлык децгейдеп екищер1 жана Казакстаннынкалыптасуы проблемаларына ез кезкарастарын алга тартуда.1995 жылы «Казакстан Республикасындагы тарихи сананын калыптасуытужырьгмдамасы» ез1рлендк Онда мундай кезкарасты енсеру Казакстантарихынын елемдж тарих агынындагы баламалы орнын айкындаугамумюндж 6epeTiHi атап керсетшген. Ол еуразия тарихынын, турю тарихынын6iTe кайнасканы, елемдж тарихтын курамдае 6ip бeлiri ретшде зандытурде кабылданатын болады. Бул кужатта:—тарих бшмшш непзп багдарларын айкындау;—тарих гылымынын етпел1 кезендеп басты проблемаларын жене олардышешудщ ыктимал багыттарын белплеу;—тарих 6uiiMi мен оку-агартуды реформалаудын жолдарын межелеум1ндеттер1 айкындалган.Отандык тарих гылымы Казакстаннын теуелаздш жылдары калыптасудынулкен жолын журш erri. Отандык тарихтын бастан-аяк мифтен-Д1ршгещ^ байсалды гылыми енбектердщ жок екеш туралы етек алганniKipre карама-карсы турде он сепз жыл бойына жана объективте тарихизерттеулер кептеп шыгарылды. Казакстаннын Ka3ipri замангы тарихыелеущ багытка айналды.Казак мемлекеттшп мен халыктын калыптасуы, мемлекетпк шекаранынорныгуы тарихын зерделеуде каз1рп замангы гылыми едютерге зоркещл бвлiнeдi, Казакстаннын тарихын зёрттеудщ жана eдicнaмacын калыптастыру,тарихнама мен деректану проблемалары бойынша iprwii1здешстер журпз1луде. Институт ез1рлеген ipi проблемалардьщ арасындамыналар бар:• Казакстаннын Ka3ipri тарихынын peлi мен мень• Ka3ipri замангы элеуметтж-гуманитарлык гылымдар жуйесшдептарих пэнь316

• Тарихтыцтеориясы мен едюнамасы: тарихи урдютертщ Ka3ipri замангыулплерк• Халык-азаттык козгалысыныч, теуелаздк ушш курестщ езекта проблемалары.• Тарих гылымы мен бшмшдеп акпараттык-коммуникациялык технологиялар.• Тарих женшдеп окулыктардьщ Ka3ipri жай-куш мен проблемалары.• ТМД елдершдеп тарих гылымы мен 6miMi жене зерттеушшерд1недюнамалык жаналыктарын трансляциялаудын келешеп, т.б.Жана жагдайда академиялык галым болу жеткшказ ед1, Казакстанхалыктарынын санасын теуелаздж идеяларын кабылдауга жене шогырландыругажумылдыру кажет болды. 0 з халкына жакын epi туйшкта болуymiH тек 1ргел1 гылыми монографиялар мен гылыми-кепшшк макалаларсерияларын жариялау жетаазшкйз едь 0Mip шьгадыгы, ез мысалын, адамзаткогамдастыгыньщ мушелер1мен уксастык кажет болды. Мунын 6epiжанры, авторлык ой-ниет жене институт зерттеушшершщ тарихи акпараттытутынушылар нарыгын 6ip сеттак канагаттандыруга емес, тарихи келешеккеарналган, баяндалу стшп бойынша мулде жана шыгармаларынынпайда болуына жагдай жасады.2006—2009 жылдар бойына Казакстан Республикасы БГМ F ылым комитетшщШ.Ш. Уелиханов атындагы Тарих жене этнология институтында1ргел1 жене колданбалы зерттеулер саласында кыруар жумыс тындырылды.2006—2008 жылдарга арналган мемлекетпк тапсырыс шенбер1нде«Казакстан тарихы Еуразия жене Орта Азия тургысынан алганда: улттыкмемлекеттакдаму теж1рибесш ой елегшен етюзу» деген такырып пысыкталды.Ол букш посткенестак кещстак ушш улкен ыкьшас тугызатын 6ipKaтартакырыптарды камтыды. Олардын арасында «Казакстан Орталык Азияхалыктарынын езара катынастары жуйесшде», «Зияткерлж тарих: казакзияльшарыньщ улттык идеялар аясындагы улттык елеуметпк-медени женесаяси кызмета (XIX—XX гасырдын алгашкы уштен 6ipi)», «XX гасырда КазакстанРеспубликасынын тутастыгын калпына келтару», «КазакстандыкКаспий: тарихы, саяси орны мен меш», «XV гасыр —XXI гасырдын басындагыКазакстан аумагындагы тарихи-демографиялык жене кеип-конурд1стерш зерделеу», «Казакстан тарихы едюнамасынын проблемалары:жана гылыми парадигманын калыптасуы» сиякты такырыптар камтылды.Казакстандык тарихшылардын кене заманнан бупнге дешнп бес томдык«Казакстан тарихы» атты ужымдык енбеп бупнп жана тарихи едюнаматургысында жазылды.Осы 5-томда Ka3ipri замангы Казакстан Республикасынын тарихы,1991—1994 жылдардагы етпел1 дагдарыстын киын уакыты, реформалау нускаларын1здестару, елеуметтак-экономикалык, саяси жене идеологиялыккайта езгерютердщ он улгшерше шыгу сипатталады. Томнын едеу1р келем1нКазакстан Республикасынын сырткы саясаты туралы тараулар алады,онын тубегейги турде езгерген геоэкономикалык жене геосаяси орналасымжуйеандеп орнын салыстырып тексередь Президент Н.Э. НазарбаевтынКазакстаннын Ka3ipri тарихындагы тарихи рел1 туралы стратегиялык идеябасым багыт ретанде ep6in отырады.317

Осылармен катар Институт «Мэдени мура» атты улттык стратегиялыкжобаны icKe асыруга катысады, онын вдецберщце 5 ipi жоба орындалды,олар: «Элемдж тарихи ой-niKip» (казак тш ндеп 20 томдык ктшптарсериясы, жетекчпа С.Ф. Мвжитов), «Шетедщк дереккездердеп Казакстантарихы» (орыс тш ндеп 14 томдык ютаптар сериясы, жетекшшБ.М. Сужиков), «Казак халкыньщ дестурлер1 мен едет-гурыптары» (казактшнде 2 том, жетекшкл С. Эж1гали), «XVI—XIX гасырлардагы орыс дереккездервдепКазакстан тарихы» (орыс тшндеп 10 томдык ютаптар сериясы,жетекппа И.В. Ерофеева), «Коне заман дереккездершдеп Казакстантарихы» (казак жене орыс тщдершдеп 2 том, жетекинЫ А.Н. Гаркавец).Ka3ip Институт ужымы «Казакстаннын тарихи еткеш мен келешепндепулттык идея» атгы колданбал ы зерттеулерд1 icKe асырумен, сондай-ак баскада б1ркатар гылыми-колданбалы жобалармен айналысуда.2008 жылы Казакстан Президент! Н.Э. Назарбаев бупнп танда Казакстаннын казцщ заман тарихы 6apfaH сайын кеб1рек кекейтесп сипат алыпотырганына баса кещл белдьKa3ip отандык тарихнама елеул1 талдамалы 1здешстердщ табалдырыгындатур, дагды бойынша соншалыкты бай материалдар жинастыруда.Алайда жинакталган фактологиялык субстанциянын сыни жиыны гылымиой елегшен етю зш п, корытынды жасалатын сет казщдщ ез1нде басталугати1с, олар теуелаз Казакстаннын тарихын, ен алдымен онын азаматтарыр £ жакын epi TyciHiKTi етер едг «Тангаларлык факплерге» жапатармагайсураныс уакыты менппкп тарих «ауыз ашпас мылкау» болуданкол узген кезден 6epi келмеске кеткен болатын. Казакстаннын тек «тыгызгылыми орта» аркылы гана баламалы турде бейнелеуге болатын Ka3ipriзамангы тарихын жуйелеу жотщдёп инемен кудык казгандай улан-гайыржумыс кажет.XX гасырдын аягы мен XXI гасырдын басындагы тарих жана, Ka3ipзамангы мемлекетп орнату ниеттер туралы маглумдамалармен шектелмёйтнин|кайта курдоц де кеп елшемш урдас рётщцё ерекет ететшанг*; онданакты егемещйк есте Ka3ipri замангы мемлекет кураушы стандартгардынжиыны емес екенш кёрбётЁй бёрдй 0з!не ырыкты уйглерДщ дйстурлёрщце«таза парактан» устаным жасап алуга тырыскан кёйб1р еодердщ жещл жолы03iH-e3i б1регейлещирудщ дагдарысы, еткен мен Ka3ipriHiH шекаралыккуйи рет1нде осы кезге дейш байкалып отыр. Ол былай турсын, кешептоталитарлык империяны ауыстырган бупнп Достастык eлдepi койнауларындатайталастык ypflici пiciп-жeтiлдi, мунда топтык еларалык мудделермен этностык ултшылдык козгаушы куш рет1нде ерекет ете бастады. Мунынce6e6i тарихтын 1ргел1 тагылымын умыткандыктан, таным формаларынын 6ipi ретшде киын-кыстау жагдайларда ездершщ ата-бабаларыны нic-epeKeTi туралы турмыстык жене ойша булдыр болжамга жупнуде болыпотыр.Атам заманнан 6epi Батые пен Шыгыстын киылысында дамып кележаткан Казакстан ушш тарихты ещн-еркщ пайдалану болжап бшуге болмайтынзардаптарга апарып соктыруы мумкщ. Сондыктан мемлекет Басшысынынеуел бастан-ак материалдык мудделермен катар, тарихи-меденимураньщ жене онын Ka3ipri заманмен байланысын ажыратпай каркындыез1рлемелермен айналысу мiндeтiн алга койганы кездейсоктык емес.318

Улттык, тарихнама улттык жэне мемлекетпк курылыс жобасында белсенщ1здестеру салаларынын 6ipiHe айналады.Тарихта, кез келген баска 1ргельзерттеу багдарлары сиякты, фактологиялыкматериалдын онын гылыми ой елегшен етеозшп, корытындылаукезещмен, соз жок, ауыстырылатын Ke3eHi келед!. Бул озш-ез1 белсенщтурде танитын, кундылыкты кайта айкындайтын, максаттар мен эдютердщ,санаттык-угымдык аппараттын ауысатын уакыты.w Тарихтын непзп мвдете улттык сана-сез1мнщ дуниетанымдык эвол ю-циясы аясында Казакстанда жалпыазаматтык когамнын алгашкы еркендершзерделеуде, казакстандык когамнын Ka3ipri улпа адамдардын арасындагытатулыкты сактауга, сейтш реформаторлык умтылысты камтамасызетуге калай жэрдемдесетшш тусшуде болып отыр.Казакстаннын элемдж тарихи урдюке ыкпалдасуы кажеттш Казакстаннынтек Еуразия субконтинентенде ыкпалды рел аткарып кана коймай,сонымен 6ipre элемшц ен дамыган елу елшщ катарына Kipyre кезтеккен умтылысынан да объективте турде туындады. Бул еткел есте гылымитанымнын улттык алгышарттарын кандай да болсын жогалтып алудегещп бщщрмейд1, ейткеш дестурл1 «жеришкте» немесе «ауызша» тарихI ушш бурынгыдан айкын жол ашады, оны жана едюнамалык ез1рлемелер-* мен байытады. Ол сталиндж-лениндж тарихнама мектебшщ ел1 де устемболып отырган ыкпалын енсерумен байланысты ещ, бул мектеп сезаз касанкагидалардын жиынтыгына айналган-ды жене тертептеупп уюметтж органныйынгайына карай окигалык тарихка баса назар аударатын женемаркстек жуйелж талдау мен тарихи урдастщ гегельдж тутастыгынанipreciH аулак салган болатын.Либерализм дестур1 жок болган кезде улттык тарихты «жекешеленд1ру»ypflici посткенестж елдердщ когамдык санасында еркилы KepiHicтапкан тарихи сюжеттерд1 жазуга колайлы сылтау болды. Жалпы алганда,бул урдюте объективте кубылыс ретенде багалаган Казакстан зерттеушшер1академиялык мектептердщ устанымын кушейту кажеттшн атап керсетуде.Сапасыз тарихи ешмнщ тогытылуына жене неше турл1 бурмалаушылыктаргаЕуразия мен Орталык Азия кещстепнде мемлекеттердщ ыкпалдаскантарихынын тексеруден еткен 4ргел1 улпсш карсы коятын кез кедщ.Кейб1р тарихшылардын когамга бейне 6ip танып отырган проблемаларынын6ipi — 6epiH б1рдей карабайыр этницизм призмасынан караугаумтылу. Кез келген халыктын этногенез! —узак урдю екеш тусшжте. «Халыктарихынын акикат шындыгын унатушы» жекелеген адамдар ездершбаламалы (академиялык багытка катысы бойынша) «тарихшылар» ретендеказак пен орыс, езбек, кыргыздарды т.б. палеолит кезещне апарып караугасел-ак калуда. Букаралык сананын кауымдык-архаикалык атавизмш телгетиек ете отырып, этникалыкты тем1р гасыры катпарларынан, тепте одан датерен катпарлардан умгт-сешммен карастырады.Когамдык гылымдардын каз1рп жай-кушнщ аса манызды белгшершщ6ipi деп, сез жок, «угымдык дагдарыстьщ» жай-кушн есептеуге болады, олтек гылыми зерттеулердщ сипатгарында гана емес, сонымен 6ipre осындайзерттеулердщ ic жузшде езщщк TyciHuiyinne де KepiHic табады. Категориялыкаппараттын реттелмегендш накты жумысты, тарихтын терещне сунпгендау-дамай мен айтыстарды елеул1 турде киындатып кана коймайды,319

сонымен 6ipre когамнын каз1рп жай-кушне де, онын дамуынын кокейгесппроблемаларына да, оны жангырту багдарламаларын жасактауга да езecepiH типзедо.Тарих теориясынын б1ркатар щШш категорияларынын кайта карастырылуы(олардын кеп белЩ XIX—XX гасырларда-ак сол уакыттагы когаммен гылымнын денгет мен дамуына орай), касан идеологиялык курастырымдардыбелшектеумен байланысты болудан repi еткендей жене Ka3ipiiкогамнын дамуы туралы улан-гайыр акпараттын кордалануымен, галымдардынтарихи урщстщ барысы мен зандылыктары туралы, сонын щшндеKa3ipri дуние туралы да тусшжтердщ одан ep i дамуында KepiHic тапканбелсенщ жумысымен де байланысты болды. Зерттеуппш кебшесе тыгырыккакамаган осы дагдарысты енсерудщ ыктимал жолдарынын 6ipi тарихтеориясынын жекелеген, негурлым жалпы категорияларын нактылау жешндепжумыс болуга тшс, мунын e3i тарихи еткеннщ фaктiлepiн негурлымбаламалы кабылдауга жене туйншруге, Ka3ipri заманнын кептегенкубылыстары мен урдютерш негурлым акикат тургысында талдаугажердемдесер едьСонгы жылдардын кезкарастарындагы бipжaктылык кеп ретте «актандактарды»ашу майданындагы ала шапкыннан туындады, мунын e3i посткенестжуакыттагы улттык тарихтьщ курамдас б ел тн е айналды. Бупнптанда «актандактарды» саралауда зерйеутлердщ алдынгы урпактарынынецбектер1мен уштастыру кажет. Бул орайда б1здщ еткендеп жене K33ipriтарихка катынасымыздагы патриотизм угымы басты принцип етш алынугаic. Тарихтьщ едШ де шыншыл болуы шарт, 6ipaK агрессиялы болугатшс емес.Казакстаннын Ka3ipri тарих гылымынын жепспктер4 отандык тарихсаласында онын букш ен бойында жана зерттеулер кажет екенш атап керсетугемумюндж бередк Мундай зерттеулерд1н бесекелест1к жагы женеолардын когамдык Меш теориялык корытындылаудын болуымен, тэж1рибелжматериалга терен талдау жасаумен, гылыми нетижелер алуда елемджстандарттар epiciH e шыгумен, елемнщ тарихшылары мен когамтанушыларынындостастыгын ныгайтумен айкындалугатшс. Элемдж тарих гылымынындаму стратегиясы жана мынжылдыктагы жана методологиялыкедцстерге жупнед1. Дамыган елдер гуманитарлык саланы каржыландыругабаса назар аударады. Бул проблеманын екшпп 6ip жагы-мемлекеггерд1нкадрльж гылыми-техникалык елеуетыпн сапасына баса назар аударуда,онын жумылгыштыгы мен бесекеге кабшеттшпне ден коюда болып отыр.Шын меншде интернационалдыксипатта болган гылым Ka3ip интерконтинентоксипат ала бастады. Акпараттык-коммуникациялык технологияларэволюциясынын туындысы болып табылатын акпараттык еркениетXX гасырдын аягында накты шындыкка айналды. Алайда мунда да6epi бцэДей онай бола койган жок. ЖаЬандану талаптары акпараттык шайкастардыелдекайда елеуегп K a y im i акикат етп. Мундай жагдайдаакпараттык еркениеттщ дамуы каркынындагы, acipece онын еЛдак аядагыдамуы каркынындагы уйлес1мс1зд1кт1 енсеру тарих гылымынын 6ipiHniiкезектеп MiHfleri болуга raic. Бул жешнен тецс1здж каз1рдщ езщде орыналып отыр. Индустрияльж жагынан дамыган елдерде ен жана технологиялардыншогырлануы галамдык аукымда енеге жасай алады. Гылыми320

бшмнщ ecyiMeH байланыскан жогары технологиялардын дамуы кайтымсызэлеуметтек салдарлар мен eзгepicтepдi сезаз тугызады. 0 з кезепндемунын 03i когамдык жжтерд1 кигаштыкка вкеп соктыруы мумкш. К,игаштыктын6ip басында акпараттык еркениеттщ артыкшылыктарына шектеуазие болып отыргандар болады да, eKiHuii басында шеттетшгендер, макурымкалгандар болады. Казакстаннын, езшщ Ka3ipri дуниеге катысуынын букшжауапкершшгш, онын успне кешбастаушылыгын сезше отырып, Ka3ipriзамангы оркениетпн игшктерше кен аукымда кол жетюзу женшде езустанымы бар, сайып келгенде адамзаттын этникалык, нвсщдж идеологиядантыс 6ipiryiH жактайды. «Тендестердщ арасындагы тен» немесе«тендестердщ арасындагы 6ipiHnii» турпатындагы саяси сез TipKecTepi болмайтын,тен кукыктык когамдастык бупнп тандагы гылыми деу1рдщкажетп жакындастырушысы болып табылады. Эйтпесе кешеп кунге кайтыпоралады, жене муны 2010 жылы ЕК,Ы¥-на (Еуропадагы каушазджпен ынтымактастык уйымы) кешбасшылык жасау туралы меселеде Кдзакстандыколдагандар жаксы TyciHin отыр.Бшм жуйесше кептеген мемлекеттер тарапынан бищршп отырганескелен ыкылас 6i3 бастан Kemipin отырган дэу1рдщ екшцй урдюшщ мазмунынкурайды. Улттык максаттардын болашагы осы саладагы табыстардьщдережесше байланысты. Казакстаннын болашактагы табысы оку-бшмурдгстершщ дамуын алдын ала кере бшу кабшетше де байланысты. Ka3ipriзамангы бщмде «кекжиектен epire кез жупрту» кабшете де болуга тшс.Бшмде сараланган сипат болуга тшс, ал окыту барысын пенаралык децгейгекайта багдарлау кажет. Антикалык дуниенщ «кеп бшу акылга уйретпейда»деген белгш накыл ce3i Ka3ipri оку-бшм барысында TinTi де баламалытурде KepiHic тапкан жок. Акыл-ойды бшм алуга жене оны колданугауйрету галамшардьщ тугелдей барлык ещрлер1 мен гылым салаларынынкекейтесте м1ндетене айналды.Рйёмйр озык елдершщ гылыми-техникалык елеуете мен оку-бшмKeHicTiri курылымдык езгерютерд1 жене басым багыттарды ауыстырудыбастан кеипруде. Бул урдю гылымды, техниканы жене бшмд1 каржыландыруTeTiKTepi мен курьшымы аркылы KepiHic табады. Жана схемага орайкаржыландыру кез1 ретенде мемлекеттщ улеа кыскарып, жеке меншж сектордынpвлi артып кeлeдi. Жалпы нетиже прогреете сипатта кершгешмен,бул керсетюштец салдары барлык жерде б1рдей 6ip менде емес екеш рас.TepriHiui урдгс гылымнын, техниканын жене бшмнщ когамнын жумысicTeyiHiH жене eMipiHiH жекелеп алгандагы компоненттерше ыкпалыньщартуынан KepiHic табуда. Ka3ipri замангы адамнын турмысындаоньщ ыкпалы болмайынша меш жок. Алайда мунда да он урдю пен Tepicypflic жеМййеп меселе туындайды. Окшауланган ел, когамдастык женеадамдар ужымы шецбершце акпараттык революциянын eKi алуандыгынанкутылу мумк1н емес. F ылыми-техникалык жангыртудьщ Tepic салдарларынаншыгу жолдарын ой елегшен еткьзудеп, талдаудагы, 1здестерудепepinTecriK те тарих гылымы саласындагы зерттеушшердщ куш-жнерш6ipiKTipyre THic.Казакстан Республикасы жактап келе жаткан кеп векторлыктын,полицентристектен басым болуы осы замангы катерлердщ тутас никлшшешудщ кепш болып табылады, олар еркениетте кактыгыстырып немесегмгвэ321

реттеп кана коймайды, сонымен 6ipre адамзаттын езш щ аман калуы проблемасында ал га тартады. Жаппай кырып-жоятын каруды колданудыннакты катер1, галамдык экологиялык дагдарыстьщ кушекй, кедейлж, тендамымау аукымынын улгаюы, халыктын жылдам ecyi жэне оныц картаюы,улттык мудделер мен улттык мэдениетгерш, жалпы рухани байлыкты коргаукажегпп адамзаттын жалпы тагдырымен ундесетш жана дуниетанымдыэз1рлеуд1 талап етедь Еуропа Одагы елдершщ кепш ш гш щ кун тэрттб1нделибералдык i3ruiiKTi когамнын eMip суруше тенген накты катер туралымэселенщ турганы купия емес. Еуропа бастан Keniipin отырган жаппайжумыссыздык, онын тым созылу ypflici табыстын белшуш тугелдейбурмалайды, элеуметпк тецаэднсп шиелешспред1, элеуметпк жумылгыштыкпен элеуметпк коргаудын беделш туаред1, элеуметпк ттщи 6ipTe-6ipre ьщыратады. Жумыссыздык Kayni жумысы барлар ymiH де коркыныштыкатерге айналып отыр. 0 з кезепнде мунын e3i когамды турл1 кылмыстынecyiHe, когам мен мемлекетпн б1рл1гш ыдыратуга т.б. ж еш ндеп ттзбекттecepfli туындатады.Аталган талаптар мен проблемалар жешнде б1здщ мемлекетте жетюлжттдережеде сарабдал TyciHiK ж эне оларды енсеру Tocumepi жешнде салауаттысергекттк бар. Тагдырдын талайлы ерюмен Казакстаннын жэнебарлык посткенеспк елдердщ де улесш е тиген толып жаткан кайтаезгерютерге карамастан осы ешрлердщ халыктары езш щ этникалыкб1регейлшн, медени болмысын ж эне аумактык тутастыгын эркашан дасактап кала биш . Сондыктан бай тарихы бар Казакстан халкынын элемгеусынатын б1рлж атты «киелЬ устанымы бар.1Итоги законотворческой деятельности Мажилиса Парламента Республики Казахстан.Астана, 2000, 49-50-6.2 Становление парламентаризма в Казахстане. Астана, 2004, 153-6.3 Парламент Казахстана и реформы. Кн. вторая. Астана, 2004, 17-6.4 Становление парламентаризма в Казахстане. Кн. первая. Астана, 2004, 153-6.5 КР Кылмыстык кодексшщ 7 бел1мг «О процессе в суде первой инстанции» /кар.290-395-бап/.6 Комментарий. Уголовный кодекс Республики Казахстан. Особенная часть. Алматы.Жет! Жаргы, 2000, 652-6.7 Конституция Республики Казахстан. Алматы. Жет! Жаргы, 1998, 5-6.8 О положении в стране и основных направлениях внутренней и внешней политики:Демократизация общества, экономическая и политическая реформа в новом столетии.Послание Президента Республики Казахстан народу Казахстана// Казахстанская правда.1 октября 1998 г.9 Панорама. 11 апреля 2003.10 Булуктаев Ю.О., Чеботарев А.Е. Политические партии Казахстана. 2004 год.Справочник. Алматы. Типография «Комплекс», 2004, 121-6.11 Казахстанская правда, сентябрь—октябрь 2004; Ашимбаев Д. Новый Мажилис:штрихи к портрету / / Страна и мир, 22 октября 2004; Выборы-2004 в Казахстане: шагза шагом. Монографический сборник. Под ред. Г.Т. Илеуовой, Д.Р. Ашимбаева. Алматы.ИД «Credo», 2005, 297-299-6.12 Союз двух / / Казахстанская правда. 16.06.2005 г.13 Цель — процветающий, стабильный Казахстан! //Казахстанская правда.10.09.2005 г.322

14Калмурзаев С. Основа эффективной экономики —институт частной собственности.Казахстанская правда. 11 июля 2001 г.15 КР Мемстатком дереп бойынша.16 Казахстанская правда, 11 июля 2001 г.17 К.Р Мемстатком дереп бойынша.18 Казахстанская правда, 11 июля 2001 г.; KJP Мемстатком дереп бойынша.19 К.Р Мемстатком дереп бойынша.20 Казахстанская правда. 11 июля 2001 г.; КР Мемстатком дереп бойынша.21 КР Статистика агенттш дереп бойынша.22 Доклад о развитии человека за 1995 г. Нью-Йорк: Оксфорд юниверситети пресс,1995, 14-6.23 Назарбаев Н. Выступление Президента Республики Казахстан Н.А. Назарбаевана 3-м Казахстанском инвестиционном саммите, www.zakon.kz/our/news.24 Назарбаев Н. Казахстан на пороге нового рывка вперед в своем развитии. Алматы,2006, 7-6.25 Назарбаев Н. К экономике знаний через инновации и образование.26 Зеркало недели, №45, ноябрь, 2005 г. www.zerkalo-nedeli.com.27 «Центр Развития» Рейтинг конкурентоспособности России, опубликован IMD.http://www.dcenter.rU/l/news/l/9-p-523. shtml21 Портер М. «Конкурентные преимущества наций в начале 1990-х годов. М. Экономика,1998, 16-6.29 Народное хозяйство Казахстана за 70 лет. Алматы: Стат.сборник, 1990, 4-6.30 Бальцерович Л. Социализм, капитализм, трансформация: Очерки на рубеже эпох/ пер. с польского. М.: Наука. УРАО, 1999, 202-6.31 КР ОММ, 2247-К., 1-т., 176-ic, 17-п.32 КР ОММ, 1801-к., l-T.,1003-ic, 3-п.33 КР ОММ, 2247-К., l-T.,178-ic, 12-п.34 КР ОММ, 2247-к., 1-т., 34-ic, 2-п.35 КР ОММ, 2247-к., 1-т., 292-ic, 205-п.36 КР ОММ, 2247-к., 1-т., 70-ic, 56-п.37 Актебе облыстык мемлекетпк мурагат, 814-к., 1-т., 56-ic, 31-п.38 КР ОММ, 2261-к., 1-т., 39-ic,l 1-п.39 Кызылорда облыстык мемлекетпк мурагат, 836-К-, l-T.,180-ic, 15-п.40 КР ОММ, 2247-к., 1-т., 180-ic, 37-п.41 КР ОММ, 2247-к., 1-т., 181-ic, 63-п.42 КР ОММ, 2247-к., 1-т., 294-ic, 17-п.43 КР ОММ, 2247-К., 1-т., 297-ic, 49, 59-п.44 КР ОММ, 2247-к., 1-т., 343-ic, 76-п.45 КР ОММ, 2247-к., 1-т., 384-ic,124-n.46 КР ОММ, 2247.-к., 1-т., 17-ic, 7-п.47 Кызылорда облыстык мемлекетпк мурагат, 836-к., 1-т., 107-ic, 110-п.48 Кызылорда облыстык мемлекетпк мурагат, 836-к., 1-т., ЮЗ-ic, 103-п.49 КР ОММ, 2247-к., 1-т., 178-ic, 82-п.50 Кызылорда облыстык мемлекетпк мурагат, 836-к., l-T.,185-ic, 100-п.51Экономика СНГ: 10 лет реформирования и интеграционного развития. М.: Финстатинформ,2001, 153-154-6.52 Шаване ^.Экономические реформы в Восточной Европе в 1950—90-е годы. М.,1994, 15-6.53 Краткие итоги переписи населения 1999 г. в Республике Казахстан. А., 1999,6-6 ;Демографический ежегодник регионов Казахстана. А., 2006, 5-6.54 / / Краткий статистический ежегодник Казахстана 1999. А., 2000, 8-6,; / / Краткийстатистический ежегодник Казахстана 2005. А., 2006, 15-6.55 / / Краткий статистический ежегодник Казахстана 2004. А., 2004, 12-6; / / Краткийстатистический ежегодник Казахстана 2006. А., 2006, 15-6.323

56 Статистический ежегодник Казахстана 2004. А., 2004, 23-24-6.; Статистическийежегодник Казахстана. / / Статистический сборник. Астана, 2007, 23-6.57 Жумасултанов Т. Казахстан сегодня. / / Информационно-статистический сборник.—Алматы, 1998, 16-6.58 / / Краткий статистический ежегодник Казахстана. Алматы, 1996, 19-6.; Экономикаи статистика, 1999, №12, 19-6.59 Экономика и статистика, 1999. Алматы, 1999. №12, 19-6.60 Вишневский А.Г. Население России. М, 1998, 117-6.61 Казахстан и другие государства. Алматы, 1993, 27-6.62 Брук С. Население мира. М., 1981, 147-6.63 Миграции и новые диаспоры в постсоветских государствах. М., 1996, 208-210-6.64 Миграция населения Республики Казахстан. Итоги переписи населения 1999 годав Республике Казахстан. Алматы, 2000, 12-19-6.65 Краткие итоги переписи населения 1999 года в Республике Казахстан. Алматы,1999, 20, 21, 30, 39, 41-6.“ Сванберг Ингвар. Казахстанские беженцы в Турции / / Казахстанская диаспора:проблемы этнического выживания. Алматы, 1997, 104-116-6.67 Основные данные по системе среднего образования Республики Казахстан. Алматы,1998, З-б.68 Основные показатели системы образования Республики Казахстан за 1997 г.Алматы, 1998, 9-6.69 Закон Республики Казахстан «Об образовании» от 18 июня 1992. / / УчительКазахстана, 1992, 27 февраля.70 Национальный отчет по программе ООН «Образование для всех». Алматы, 2000,29-6.71 Государственная программа развития образования в Республике Казахстан на2005—2010 годы. Астана, 2004, 16-17-6.72 Закон Республики Казахстан «Об образовании» от 7 июня 1999 г. Казахстанскаяправда, 1999, 11 июня.73 Государственная программа развития образования на 2005—2010 гг, 21-22-6.74 Казакстан ез даму ындагы жана cepnLnic жасау карсанында Казакстаннын элемдепбасекеге барынша кабигетп 50 елдщ катарына Kipy стратегиясы. КР ПрезидентшщКазакстан халкына Жолдауы. 2006 ж., 1 наурыз// Егемен Казакстан, 2006, 2 наурыз.75 Назарбаев НА. Речь на II съезде работников образования и науки 2 февраля 2001г. Казахстанская правда, 2001, 3 февраля.76 Ведомости Верховного Совета РК, 1993, №9.77 Казахстанская правда, 1999, 28 апреля.78 Высшая школа Казахстана, 2002, №2, 8-11-6.79 КР Статистика агентттнщ дереп бойынша.80 Наука Казахстана, 1996, №11.81 Сонда.82 Основные итоги деятельности Департамента науки и Национальной Академиинаук РК в 1999 г. Алматы, 2000, 4-6.83 Основные итоги деятельности Министерства науки —Академии наук РК в 1996г. Информационный отчет. Алматы, 1996, 3-4-6.84 Сонда, 17-6.85 Кембаев Б.А., Комлев Ю.В. Развитие науки и техники в Казахстане. Алматы,1999,128-6.86 Кембаев Б.А., К ом л ев Ю.В. Управление научно-техническим развитием в ведущихстранах мира. Алматы, 1998, 15-6.87 Наука Казахстана в цифрах. Краткий сборник основных показателей научногопотенциала за 1990-1998 гг. Алматы, 1999, 16-6.88 Основные итоги деятельности Департамента науки и НАН РК в 1999 г., 156-6.89 Наука Казахстана в цифрах. 1990-1998, 8, 10-6.90 Кембаев Б.А., Комлев Ю.В. Развитие науки и техники в Казахстане. 121-6.324

91 Основные итоги деятельности Департамента науки и НАН РК в 1999 г., 158-6.92 Наука Казахстана в цифрах. 1990-1998, 8-9-6.93 Выполнение научно-технических работ в Республике Казахстан. Агентство РКпо статистике. Алматы, 2000, 133-6.94 Наука Казахстана в цифрах. 1990-1998, 26-6.95 К ем баев Б.А., Ордабаева С.И. Динамика научно-технического потенциала РеспубликиКазахстан за 2000-2004 гг. А., 2005, 8-9-6.96 Сонда, 13-14-6.97 Сонда, 16-17, 28-6.98 Улттык зияткерл1к менннк институтынын мел1меттер! бойынша.99 ТМД Статистикалык комитетшщ дереп бойынша.100 Улттык гылыми-техникалык акпарат орталыгынын агымдагы материалдарыбойынша.101 Кембаев Б.А., Ордабаева С.И. Динамика научно-технического потенциала РеспубликиКазахстан за 2000-2004 гг. 23-6.102 Улттык гылыми-техникалык акпарат орталыгынын агымдагы материалдарыбойынша.

Y uiiH iiii б в л i мЕГЕМЕН К,АЗАК,СТАННЫН, ЖАЦА ГЕОСАЯСИЖЭНЕ ГЕОЭКОНОМИКАЛЫК, ЖАГДАЙЫ:Н Е П ЗП БАГДАРЛАР МЕН БАСЫМ ВЕКТОРЛАРБ ip i н mi тарауЖАС ТЭУЕЛС13 МЕМЛЕКЕТТЩКАЛЫПТАСУЫНДАГЫ с ы рткыСАЯСАТТЫН, Р0Л11. Т0УЕЛС13 КАЗАКСТАН РЕСПУБЛИКАСЫН ЭЛЕМДЖКОГАМДАСТЫКТЫЦ МОЙЫНДАУЫ ЖЭНЕ КА31РГ1ЗАМАНГЫ КАЗАКСТАН ДИПЛОМАТИЯСЫНЫЦКАЛЫПТАСУЫ1991 жылгы 16 желтоксанда «Казакстан Республикасынын Мемлекеттж тэуелйздт туралы» Заннын кабылдануымен жаца мемлекет курылды.Щрезиденттщ езш тэуелаз елдщ саяси кешбасшысы ретшде керсеткеналгашкы мэселей ядролык мура туралы болды. 1991 жылгы 29 тамыздаСемей ядролык полигонын жабу туралы Жарлык шыгарылды, ал 1994жылгы 5 желтоксанда Будапештте ЕКЫК-нын кенейнде Ядролык карудытаратпау туралы шарттын депозитарийлер1 - Ресей, АКШ, Улыбританиятарапынан Казакстанга каушйздж кешлдш туралы меморандумга колкойылды.1Т эуелйздж пен егемендж алуга байланысты Казакстанда жацамемлекетпк рэмаздер аз1рленш, кабылданды. Бул кыруар жумыс ете кыскамерздмде журпзщщ жэне 1992 жылдын 4 маусымында Президент Н. НазарбаевКазакстан РеспубликасынынТуы, Елтацбасы Мемлекеттж Энуранынынмузыкалык редакциясы туралы зандарга кол койды. ТунгышМемлекетпк Ту 1992 жылдын 6 маусымында Казакстан РеспубликасыПрезидентшщ Алматы каласындагы резиденциясы тебейнде кетёрищ.2006 жылгы 7 кантарда композитор Шемил Калдаяковтымузыкасына жэне Жумекен Нэшмеденовтыц сезше жазылган кепшшккекецШен танымал «Мен1ц Казакстаным» эш (1956 жыл) КазакстанРеспубликасынын Энуранына айналды, оган эши Мемлекеттж энуранмэртебесще сэйкес келтаретш езгерютер ёнпзшдг. Мэтшге тузетуд1Казакстан Республикасынын Президент! Нурсултан Назарбаев326

енпзгенджтен ол метеннщ тецавторы ретенде керсетщщ. Сонымен катарЭнуранды орындау ережелер1 де езгертшдь Будан былайгы жерде Энуранресми реЫмдерде орындалган кезде катысушылар орнынан турып, онколынын алаканын сол жак кёудеоше коюга тшс деп уйгарылды.Н. Назарбаев ерен тулгалы кешбасшылык касиеттерге ие жене езш-63i баламалы турде багалай бшедь0з бойында кешбасшылыктын ерекшедарынды, парасат-пайымы мол, емен-жаркын жене дэстурл1 турпаттагыбелплерш тогыстырган, мунын e3i осындай дережедеп саясатшылардьщарасында ете сирек кездеседь0згермел1 жагдайгатез бешмделедь Стратегиямен тактиканы шебер уштастырады, келешек пен 6ip сеток максаттарарасында карама-кайшылыктар туа калган жагдайда стратегиялык жоспарлаугабасымдык бередь2Мемлекеттщ тарихында жене онын Тунгыш Президентшщ eMipбаянындаастананьщ Алматы каласынан Keuiipmyi ерекше орын алады.Казакстан халкы езшщ астанасыныч орналасатын жана жерш тунгыш ретe3i айкындады жене Президенттщ ойлау жуйесшщ мемлекеттелж сипатымен саяси ерж-жкер1 аркасында ез шешшш кыска мерз1мде icKe асырды.Мемлекеттж орталык баскару органдарынын Астанага ойдагыдай кешнprnyi жана еюмшшк, гылыми жене медени ортальжтьщ дуниеге келушщайгагына айналды, бул орталык ЮНЕСКО-нын арнаулы «Кдлалар бейбггшшкжолында» медалымен марапатталды.3Казакстан теуелаздж алганнан кейш ез1шн кеп векторлы саясатынкалыптастыра бастады. Казакстан ею жакты катынас орнаткан елдердщарасында Кытай Халык Республикасы болды.Кытайдын импортгьщ жалпы келемандеи улес148%-ды курады. 1990жылгы 23 карашада Алматыда Казакстан Республикасы мен КХР-дыцШынжан-Уйгыр автономиялык районы (ШУАР) арасында экономикалык,гылыми-техникалык жене медени ынтымактастыкты дамытутуралы Келюмге кол койылды. Алматы—УpiMiiii eye желю1 ойдагыдайжумыс ютед!, 1991 жылдан бастап Достьж—Алашанькоу тем1ржол еткел1жумыс icTeft бастады.4 Кытай жагынын шакыруымен 1991 жылгы9 шщдеден 16 шшдеге дей1н Президент Н.0. Назарбаев бастаган КазакKCP-iHiH мемлекеттек делегациясыньщ сапары болды. Сапардынкорытындысы бойынша уш келю1мге кол койылды, олар: «Казак KCP-iмен ШУАР (КХР) арасындагы ынтымактастыкты дамытудын принциптер1мен непзп багыттары туралы», «Достык (КСРО —Алашанькоу (КХР)шекаралык тем1ржол еткелш халыкаралык туризмд1 дамыту ушш тшмд1пайдалану туралы Казак КСР Уюмете мен ШУАР (КХР) арасындагыКел1с1м», «Казак КСР Ук1мете мен КХР ШУАР арасындагы Саудакелю1мЬ>.Казакстаннын Кытаймен сауда-экономикалык байланыстарыньщкенейтше бастауына непз 1983 жылы, жуктерд1 тасымалдау уш1н Хоргосшекаралык еткел1 ашылган кезде каланды. 1988 жылы «Казакшетсауда»республикалык сырткы сауда б1рлестегшщ курылуымен байланыстышекара манындагы сауда дамудын жана денгейше шыкты. «КРАМДС»корпорациясы кытайдын 60-тан астам фирмасымен байланыста болдыжене УpiMini каласында ек1лд1п мен «Казакстан» кауымдастыгы жумысicTefli.5327

1992 жылдыц 24 акпанынан 28 акпанына дейшп кезенде ПремьеМинистр С. Терещенко бастаган Казакстан Республикасы Уюметшщделегациясы КХР-га ресми сапармен барды. Келюсездердщ нэтижелер1бойынша 10 Келнпм мен хаттамаларга жене YpiMiui каласындагы хаттамагакол койылды, сондай-ак Казакстан Республикасы мен КХР арасындагыДостык пен ынтымактастык туралы шартты ез1рлеуге жердемдесуге тшсБ1рлескен мазмундамага кол койылды. Олардын арасында КХР-данКазакстанга 6 миллион АКШ доллары сомасындагы жабдык пен тауарларжетюзу ужпн мемлекетпк несие туралы келюм; сауда-экономикалык женегылыми-техникалык ынтымактастык ж енш деп Казакстан-Кытайкомиссиясын куру туралы кел1йм; автомобиль тасымалы меселелер!жeнiндeгi хаттама; тем1ржол келш саласындагы ынтымактастыктыныгайту жешндеп хаттама; eye к ел тн пайдалану туралы хаттама бар.6Казакстанньщ Кытаймен энергетикалык ынтымактастыгынынбасталуына 1997 жылы КХР мемлекетпк KeHeciHiH премьер! Ли ПэннщКазакстанга сапары барысында непз каланды. 1997 жылгы 24 кыркуйектеКазакстан Республикасы мен КХР уюметтер1 «Мунай мен газ саласындагыынтымактастык туралы кел^мге» кол койды. Сол кезде КазакстанРеспубликасынын энергетика жене табиги ресурстар министрлт менКытай улттык мунай компаниясы (CNPC) «Казакстандагы кешштерд1игеру жобалары жене Казакстаннан Кытайга мунай кубыры курылысытуралы Бас кел1с1м» жасасылды. 2000 жылдан бастап Кытай букш елемде,атап айтканда, Орталык Азияда езшщ энергетикалык дипломатиясын кызужандандырды. Кытай дипломатиясы энергетикалык дипломатияны «бесполюспк энергетикалык дипломатиясынын» «улшнпп манызды буыны»деп жариялады. Казакстан баска Орталык Азия елдер1мен 6ipre «тертшпиполюс» деп аталды. 2003 жылгы маусымда «КазМунайГаз» YK мен CNPCКытайга тартылатын «Атасу—Алашанькоу» мунай кубыры учаскесшщкезен-кезещцк курылысыньщ жобаларын icxe асыру ущшн кажетпинвестицияны непздеу бойынша Шрлеекен зерттеулер туралы кeлiciмжасасты, сонымен коса «Батые Казакстан—Батые Кытай» мунай кубырыжобасынын ОЭН-не (отын-энергетикалык неиздём ейие) тузетужасалды. 2004 жылгы 28 кыркуйекте Атасу стансасында курылыстынбасталуы жене мунай кубыры алгашкы жeлiciн TyfticTipyflin тусаукесерpeciMi етюзшда.71990 жьшы казанда Алматыга Сингапур бизнесмен1 Джордж By келшол «Ист Коуст Рэкринейшнл сентер» жэне «Аэромарин Сингапур»компанияларынын президенп болатын. Болган кедассезд^рдщнетижесшде Казакстан Республикасынын СЭБМ (Сырткы экономикалыкбайланыстар министрлт) мен аталмыш фирмалар арасындагы Казакстанастанасында халык тутынатын турл1 тауарлар сататын дукендер ашуга,республика аумагында жана ешйрютер куруга катысты ниет туралы eKiхаттамага кол койылды. Республикада Сингапур капиталы катысатын eKiБК —жаргылык коры 200 мын сом, компьютерлж техника енд1ру, сатужене кызмет керсету жешндеп «Каз-Фер-Импекс* казак-сингапурбангладешБК, жаргылык коры 100 мын сом, курылыс материалдары менхалык тутынатын тауарлар ещцретш «ЭК АС» казак-латыш-сингапур БК(Костанай каласы) лркедщ. Сингапур Республикасынын ага министр) Ли328

Куан Ю-дщ 1991 жылгы 18—26 кыркуйекте Казакстанга келген сапарыКазакстан-Сингапур катынастарынын дамуына улкен cepniH берд!:8Казакстаннын Y ндютанмен байланысыныц басталу ына 50-жылдардынортасында Ущцстанныц премьер-министр! Д. Нерудщ кызы ИндираГандимен 6ipre келген сапары непз калады. ААМЗ-нын (Алматы ауырмашина жасау зауыты) 6ip топ мамандары Рончи каласында ipi машинажасау зауытын салуга кемектесть Казакстан магниткасынынметаллургтары Бхилай мен Бокарда КСРО-нын техникалык жердем1менсалынган металлургия алыптарын пайдалануга беруге кемектестьУндктанда Казакстаннын дер1герлер1, геологтары, курылысшыларыжумыс ютед!. 1989 жылы Казакстаннын Fылым академиясы Ундютанньщгылыми мекемелергмен тжелей байланыс орнату ушш ядролык физика,металлургия жене кен байыту, сейсмология институттарынан галымдармен мамандардын кешещй делегациясын ж1берд1. Келюсез нетижесшдеядролык физика мен металлургия бойынша б!рлескен зерттеулер журпзутуралы ниеттер хаттамасына кол койылды. 1989 жылдан 1991 жылгадейшпкезенде б!здщ республиканын гылыми мекемелерше Ундгстаниьщ 10галымы мен маманы келд!, онда б1рлескен зерттеулер журпзицц женеынтымактастык мвселелер1 талкыланды.9Казак КСР CIM республиканын М емлекетпк жабдыктаукомитетпмен 6ipre Иран Ислам Республикасынын ИИР CIM бас директорыМуртаза Банк бастаган делегациясымен келюсез журпзд^ ол Алматыда1991 жылдын 1 маусымынан 3 маусымына дешн ресми сапармен болды.Келюсездщ нетижелер! бойынша езара TyciHicTiK Меморандумына колкойылды, ол келешекте eKi ел арасындагы ынтымактастык туралы Келклмгекол кою ушш ЩШр кужат ретшде кызмет етт1. Кужатта экономикалыкжене гылыми ынтымактастыктын, ею республика арасындагы меденибайланыстарды дамытудын Herisri принциптер1 мен багыттары атапкерсетшд1 жене оларды езара тищд1 epi тату кершшестш непз1ндеорындауга eKi жакты умтылыс б!лдгршд1. Кел1есез барысында Ирантауарлары мен ен1мдер1нщ Алматыда 1991 жылдын 13 маусымынан 23маусымына дешн алгаш рет етюзшген кермесш1ц зор манызы бар eKeHiерекше атап керсетиш, мунда Ираннын 100-ден астам фирмалары мененд1руш1лер1 ен1мдер1н керсетп. «Шахед инвестимент Ко»компаниясымен 100 миллион АКД1 долларына, «ПарсГруп» фирмасымен—50 миллион долларга, «Компания Н.Н.И.О.» фирмасымен —50 миллиондолларга жасасылган келМмдер мен хаттамаларга кол койылды. 1991жылгы 21 акпаннан 28 акпанга дей1н Иранда Казак КСР Мемжабдыктауделегациясы болды. Кермеге Ираннын 600-ден астам кесшорындары менуйымдары катысты, оган 25 мын алматылык барды. Коммерциялыккелюсездерге Казакстан енеркеабшщ турл1 салаларынан 5 мыцнан астаммаман катысты. Керме жумысыныц нетижес1нде жалпы сомасы 915миллион доллар мелшершдеп ниеттер туралы кел1ймшарттар менхаттамаларга кол койылды.101991 жылгы желтоксанда Экономикалык icrep жешндеп мемлекетпкминистр С.А. Али мырза бастаган Пекстан Ислам Республикасынынделегациясы Алматыда ресми сапармен болды. Сапар нетижесшде езараTyciHicTiK туралы Меморандумга жене сауда-экономикалык ынтымак-329

тастыкты дамыту туралы Келюмге кол койылды. 1991 жылдын желтоксанындаАлматыда «Табани» компаниясынын TiriH жэне токымабуйымдарынын кермес1 етеазщдь 1991 жылгы карашада КазакстаннынFылым академиясы Азам (Исламабад) жене Пешавар университеттер1менкомпьютерлещйру, гарыштык зерттеулер, математика, геологиясаласындагы гылыми ынтымактастык туралы келгамшц жобасына колкойды.11Казакстанга жетеазшм келем1 бойынша ГФР екшпн орын алады.Республиканын сырткы сауда айналымында онын улеа 1991 жылдынкорытындысы бойынша 6,8%-га тен болды. Республиканын кэсшорындарымен уйымдары 1992 жылдын 6ipiHiiii токсанында 754,7 миллион сомнынтауарларын экспортка шыгарды. Бул кезенде Казакстан Германияданжалпы сомасы 89,1 миллион сомнын тауарларын сатып алды. 1992 жылдынаягында Казакстанда жиынтык жаргылык коры 89,1 миллион сом болатын25 БК теркелдк121992 жылгы 17 акпанда Тегеран каласында Каспий маны елдермемлекеттер! басшыларынын кездесу1 еп а зи ш , онда олар Каспийжагалауы мемлекетгершщ ынтымактастык уйымын куру жешнде усынысжасады.1992 жылгы мамырда Казакстан Республикасынын ПрезидентН. Назарбаев АКШ-ка ресми сапармен барды. Сапар жене Дж. Бушпенкелюсез барысында ек1 ел арасында езара TyciHicTiK орнатуга жердемдескенкужаттарга кол койылды, олар: «Жердемдесуд1 женшдету бойыншаынтымактастык жeнiндeгi кел1ам», «Курдел1 жумсалымды кетермелеужене езара коргау туралы келю1м».131992 жылгы 25 казаннан 27 казанга дейш С.А. Терещенко бастаганКазакстан делегациясы Монголияда ресми сапармен болды, онда маныздыкужаттарга кол койылды, олар: Сауда-экономикалык кещйм, телемкелклмдер^ 1993 жылга арналган тауар айналымы туралы хаттама, Медениынтымактастык туралы келю1м* Авиация саласындагы ынтымактастыктуралы келкпм, Банкаралык келю1м. Монголия жагы Казакстан Республикасынынсырткы саяси кызметш жогары багалады, ол елемд1к саясаттын,ecipece Азиядагы саясаттын манызды факторына айналды.141991 жылы Казакстанды 108 шет мемлекет таныды, 70 шетмемлекетпен дипломатиялык катынас орнатылды. Алматьща 21 шетелдщелшшк ашылды, Казакстаннын дипломатиялык миссиясы Вашингтонда,Мескеуде, Пекинде, Анкарада жене Нью-Йоркте жумысын ерютетте. 1992жылы С1М-н1н катысуымен принциптек сипаттагы кеп жакты жене eKiжакты 13 кужат, сондай-ак агымдагы проблемалар бойынша 30 шактыкел1с1м, мазмундама, меморандум жасасылды. Президент Н. НазарбаевтынУндютанга, Пекстанга, АКД1-ка, ГФР-ге, Францияга, Иранга, Туркияга,Финляндияга жасаган жогары мертебел1 денгейдеп сапарларынынКазакстан егем ен дтнщ халыкаралык танылуын камтамасыз етутургысынан манызы ерекше зор болды. Bip жыл цпщде 20 мемлекет женеукамет басшылары Алматыга ресми сапармен келд1. Ресеймен,бзбекстанмен, Кыргызстанмен, Молдовамен, Белорусьпен, АрменияменТеж1кстанмен шарт пен келю^м жасасылды. ТМД шенбер1нде алдын алудипломатиясынын теттктёрщ калыптастыру кызметтш Heri3Ti330

багытгарыньщ 6ipi болды. 15 мамырда Ташкентте кол койылган Ужымдыккауш аздж туралы шарт осы жолдагы елеул1 жеистж ед1, оныннетижесшде Казакстанньщ улттык мудделерш тшмд1 коргау, белгш6ipмемлекеттердеп жанжалдардын б1здщ республикамыздагы жагдайгакеленйз ыкпалыныц алдын алу ушш алгышарттар жасалды. Bip жыл шйндёКазакстан дипломатиясы Тэжжстандагы, Таулы Карабах тещрегшдепдагдарысты жагдайларды реттеу жолдарын 1здест1руге белсенда турдежердемдесть Батые багытта Heri3ri рол АКШ-ка бершдь КытайКазакстанньщ сырткы саясатыныц Азия багытындагы irieniynii буыныротище карадцы. КХР-мен турл1 багыттар бойынша 17 келнлм жасасылды.Куншыгыс багыты бойынша Жапониямен, Корея Республикасымен,Монголиямен, Малайзиямен карым-катынас дамытылды. РеспубликаЕуропадагы каушаздж жэне ынтымактастык женшдеп кецеепц кызмепнекосылды. Н. Назарбаев бастаган делегацияньщ ЕКЬ1¥-на муше елдерYKiMeTTepi мемлекет басшыларынын Хельсинкидеп кездесушщжумысына катысуы uieiuyiui ic-шара болды, онын барысындаХельсинкидщ корытынды aKiinepi принциптершщ Азияда колданылуыженшдеп Казакстаннын манызды бастамасы усынылды, сондай-акб!здщ мемлекеттщ басшысы Париждеп жана Еуропа ушш хартиясынакол койды.CIM кызметшде Орта Шыгыс багыты елеуш орын алды. Казакстан-Туркия езара катынастары негурлым белсецщ турде дамыды. Н. Назарбаевтьщ1991 жылгы казанда Анкарага ресми сапармен баруы аса маныздыокига болды. 1992 жылгы казан-караша айларында Н.Э. НазарбаевТегеранда ресми сапармен болды, оньщ барысында Казакстан мен Иранарасындагы eKi жакты ынтымактастыктын принциптер1 туралы 1ргел1кужаттарга кол койылды, олар: Эзаратусшклж пен ынтымактастык туралыдекларация; Сауда-экономикалык ынтымактастык туралы кел1йм; Кел1ксаласындагы ынтымактастыкты дамыту туралы хаттама; Сауда-экономикалык,енеркэсшпк жене гылыми ынтымактастык женшдеп бipлecкeнуюметаралык комиссия куру туралы хаттама жене баска б!ркатар хаттамалар.1992 жылы Таяу жене Орта Шыгыстьщ 16 мемлекепмен дипломатиялыккатынас орнатылды. CIM ез кызмепнде e3i ез1рлеген тужырымдаманыбасшылыкка алды, оган сейкес араб елемшщ каржылык-экономикалыккуаты, сондай-ак Израильдщ саясатын ескере отырып, таяушыгыстагы реттеу 1стер1нде республиканын беделш арттыру сияктыфактор толык дережеде ескершц. 1991 жылы Казакстан Халыкаралыквалюта корына, Элем банкше, Еуропалык кайта куру жене даму банкше,Азия даму банкше, Экономикалык ынтымактастык уйымына юрдь 1992жылы мамырда б1здщ республика ЮНЕСКО-га, Дуниежузшк денсаулыксактау уйымына мушелхкке етп, баска халыкаралык уйымдарменбайланысты жолга койды. CIM кызметшщ непзп корытындыларыныцкатарына халыкаралык катынастарда ешк1мге уксамайтын, езшдж болмысбтмдепбагытгы калыптастыруын жаткызу керек. Казакстан едщн: улттьжмудделершщ блоктьж немесе Kimi ещрлж урдктерден басым туруыпринципщ 6epiK устанды, сейтш амал еркйщшн сактады жене КСРОыдыраганнан кeйiн куштер тецгер1мшщ кайта e3repici кезещнде басымсипат алган жанжалдар мен тайталастыкка тартылудан кутылды. Нак331

осынын аркасында мемлекет1м1здщ элем когамдыгынын кез алдындажогары беделш сактап калудын ceTi тусп.15Элемнщ турл1 елдершде Казакстан Республикасынын алгашкыeлш iлiктepiнiн пайда болуы Казакстан ушш тарихи окига едьХалыкаралык катынастар жуйесшщ бастапкы калыптасуы кезещндеКазакстан Республикасы CIM орталык аппаратынын непзп куш-ж1гер1шет елдермен ынтымактастыктын саяси, сауда-экономикалык, каржылык,эскери, гылыми-техникалык жэне гуманитарлык кужаттарын шарттыккукыктыкреймдеуге багытталды. Республиканын сырткы саяси багытымемлекеттер арасындагы катынастарда жалпы журттаныган принциптердзжэне мемлекетаралык катынастардын непздер1 релндеп халыкаралыккукык нормаларын орныктыруга деген урдютерд! баянды етуге куш салды.Бул халыкаралык шарттар Казакстаннын элемдж когамдастыкка KipyiHeмумкшдж берд1, Казакстаннын егемендтн, кауш йздтн, аумактыктутастыгын камтамасыз етуде манызды рел аткарды.16Орталык Азия елдершщ ыкпалдасуы осы ёщрдщ экономикалык женеелеуметпк проблемаларынын кешенш шешу ушш кен мумкщшктер бередаepi тарихи, географиялык, мэдени жэне элеумегпк-экономикалыкортактыктан, сондай-ак ездершщ экономикаларын реформалау жешндепмшдеттердщ уксастыгынан туындаган жаксы келешеп бар ед1. Осымемлекеттердщ б1рьщгай экономикалык кеш сппн калыптастырудынмундай тэж1рибей белгш! 6ip мелшерде ТМД мен баска да мемлекетаралыкодактар ш енберш деп осыган уксас Мсндетхерда шешу кезш депайдаланылуы мумкш. Посткенестж кещстжтеп елдермен ыкпалдасуКазакстан сырткы саясатындагы басым багыты болып табылады. Б|здЩсаясат кеп векторлы саясат жене ТМД елдер1мен ыкпалдасу Казакстаннынелемдж экономика мен елемдж шаруашылык байланыстарга жалпыыкпалдасуыньщ манызды белш болып табылады. Бупнп танда ез ещршщжене посткенестж кещстжтщ шецбершде томага-туйык болып калугаболмайды, кайта баска ерштестермен де, Еуропа, Азия, Америка, Таяужене Орта Шыгыс ёлдер1мен де тен кукыкты жене езара тшмш катынастаркажет.17XXI гасырдын жаИандык проблемалары жалпы галамшарлык сипатторын алды жене 6ip жакты ектемдж жолымен емес, барлык еркениеттердщмуддел1 езара ic-кимылдары нейзмзде luemuiyi мумкш. Кун терлбшемынадай проблемалар койылып отыр:• демографиялык проблема — турл! багыттардагы карама-карсывекторларымен халыктын жалпы санынын удайы ecyi;• экологиялык проблема —коршаган ортаньщ ластану ы нын арга Tycyiжене климаттын e3repyi ecepiHeH минералдык, су, орман ресурстарынынб1ркатар турлершщ келешекте саркылуы;• технологиялык проблема —технологиялык артта калудын кушекммен бесекеге кабтлеттглггшен айрылуы жагдайында ендтрютщпостиндустриялык технологиялык Tecloaepi мен технологиялык укладыдамыган еркениеттер шагын шогырынын монополиялыкёктемдт;• экономикалык проблема — байлыктын «Алтын миллиард»еркениелнде шамадан тыс шогырланып, адамзаттын калган белшндетурмыстьщ денгеш мен сапасы женшен шектен тыс керегарлыктын орын332

алуы, ресурстарды трансулттык корпорациялар (ТУК) мен элемдж каржыорталыктары аркылы куатты елдердщ сорып алуы;• геосаяси проблема — батысеуропа еркениетш щ колдауы, езгееркениеттер карсылыгынын кушейе Tyeyi жагдайында солтустжамерикандыкеркениеттарапынан 6 ip полярлы ду«яеш тануга жене жалпы галамшардаектемдж орнатуга тырысуы жене оган карсы турушы еркениеттердщ6ip-6ipiM eH кактыгысына уласу Kayni;• социологиялык-медени проблема —ecKi жене жанадан орныгыпжаткан интегралдык курылыстын тайталасы, «миды тазарту» мен куаттыакпарат агындарынын кушекн жене осы урдюке карсылыктын ершиTycyi.ЖаЬандану мен кайта езгерюке тусу ypflicTepi niKip алысуды женеepinTecTiKTi талап етед1, мунын e3i XXI гасырдын еркениегпкимиеративше айналады. БУУ Бас Ассамблеясынын жана мьщжылдыктыналгашкы жылын еркениеттер арасындагы niKip алмасу жылы депжариялауы жене 2001 жылдын 9 карашасында еркениеттер ынтымактастыгынынмаксатын, ic-кимыл багдарламасы мен тетжтерш айкындаган«вркениеттер арасында niKip алмасу уш ш галамдык кун терпбш »кабылдауы кездейсок емес.18Элемдж когамдастыктьщ теуелаз жас мемлекетп мойындауы женеКазакстаннын Ka3ipri замангы дипломатиясынын орныгуы онынмемлекеттшшнш; калыптасып, ныгаюымен, экономикалык реформалардынicKe асырылуымен жене Казакстан когамыньщ демократиялыккукыктык непздершщ курылуымен тыгыз байланысты. Казакстаннынсырткы саяси кызметшщ тужырымдамальж непздер1 тым киындыкпенкалыптасты. Теуелйзджтщ алгашкы жылдары бул урдютщ курделшшкебшесе мемлекет шшдеп елеуметтж-экономикалык киындьжтарга ганабайланысты болмады, сонымен 6ipre жас мемлекеттщ халыкаралыккогамдастьжпен езара ic-кимылыньщ тшсп зан жузшдеп базасынынболмауымен де байланысты туындады.Тарихка кыскаша шолу жасау сол жылдардьщ халыкаралык жагдайушш езекп дипломатиялык акцияларынан сырткы дуниемен езара icкимылынынтолык аукымды тужырымдамасына дейшп курдел! жолдыЖYpiп еткен казакстандык сырткы саясат эволюциясы урддещё зер салугамумкшдж бередьBipiHiui Ke3eHHin (1990—1993 жылдар) мшдеттер1 баска елдерменынтымактастыктын халыкаралык-кукьжтык базасын ей жакты непзде де,халыкаралык форумдар шенбершде де калыптастыру болды. Tmcii шараларКазакстаннын бурынгы КСРО-нын кукыктык мираскорлары арасындагы,ен алдымен халыкаралык каушс1здж саласындагы м1ндеттемелерд1 белюуженшдеп шарттык урдюке катысуымен катарласа журпзиш.Сырткы саясат дамуынын екшни кезещ 1994 жылдан 1996 жылгадейшп кезенш камтиды, мунда сырткы саяси кызметтщ 6epiK кукыктыкнепздерш курумен жене дипломатиялык жумыстын белгш твжipибeciнжинаумен катар шетелде стратегиялык улттык мудцелерд1 камтамасызетудщ TeTiriH калыптастыру мшдеп алдьщгы орынга шыкты. Бул орайдаTвyeлciз Мемлекеттер Достастыгындагы ыкпалдастык бастамалардын,сондай-ак Н.Э. Назарбаевтын Азия ещршде каушаздж курылымдарын333

куру туралы бастамасын icKe асыру жеш ндеп дипломатиялык акциялардында зор мацызы болды.1994 жылдын 29 наурызында ММУ-дщ (М ескеу мемлекетпкуниверситет!) профессорлар-окытушылар курамымен жене студенттер1менкездесуде Президент ТМД-га катысушы елдерден мулде жана б 1рлестжкуруды жене оны Еуроазия Одагы (ЕАО) атауды усынды. Элемдж практикакерсетш отырганындай, тек ужымдык куш-ж1гердщ аркасында ганаетпел1 когамдар ойдагыдай жангыруды жузеге асыра алады. Сонымен 6ipreбул мщдеттер/и ТМД-нын жекелеген елдершщ жеке-дара шешуге тырысканерекеттер1 бурынгысынша сетйз болып отыр. Олар жана жагдайдагыэкономикалык ыкпалдастыкты icKe асыруга дейш кандай болса, сондайкуйшде калуда. Екшпи жагынан, шалгай шет елдерде кандай да болсынещрлж экономикалык б1рлестжтерге кайта багдарлану ерекеттершщ icKeасырылуы MyMKiH eMecTiri айкын болды.191997 жылгы 28 акпанда Алматыда Кыргызстан, взбекстан, Тежжстанпрезиденттершщ катысуымен Арал тещзщщ проблемаларына арналгансаммит erri, мунда мемлекеттердщ басшылары Алматы декларациясынакол койды, оган сейкес 1998 жыл Орталык Азия елдершде Коршаганорганы коргау жылы деп жарияланды. Алматы декларациясы халыкаралыкжуртшылыкты Семей полигонына 50 жыл толатын жылы Орталык Азияныбейбггшшк аймагы жене ядролык кару дан азат аумак деп жариялау туралыидеяны колдауга шакырды.20Казакстаннын сырткы саясаты дамуынын yiuimiii кезещ (1996 жылдан2005 жылга дейш) Казакстан сырткы саясатынын жана сапалык денгейгеетуш керсетедь 1996 жене 2001 жылдары сырткы саясат тужырымдамасынынicKe асырылуы Казакстаннын халыкаралык катынастар жуйеандебарлык муддел1 елдермен тен кукыкты жене достык катынастарды дамытушыел реттнде лайыкты орын алуына мумкшдж бердь2005 жылгы мамырда кабылданган, Ka3ipri замангы eMip шындыгынабеШмделген Казакстан Республикасынын Сырткы саясатынынтужырымдамасы Казакстан дипломатиясынын 6yriHri басымдыктарынжене кершшес мемлекеттермен epi елемнщ жетекпп eлдepiмeн epinTecTiKжене езара ттмщ катынастарын дамытуга багытталган непзп багыттарынайкындады.Егемещй мемлекетон алгашкы сырткы саяси кдцамдары 63iHinШ|ёгейл1п бойынша тарихи сипатка ие болды. Бул мертебеге, атапайтканда, Казакстаннын шет мемлекеттермен жасаскан алгашкыхалыкаралык кужаттары ие болган ед1. Бул катарда Казак KCP-i мен ТуркияYKiMerrepiHiH арасындагы Ниеттеспк туралы хаттама жене Казак KCP-iмен TypiK Республикасы сырткы icrep министрл1ктер1 арасындагы Кенесберушшк туралы хаттама бар. Туркия 1991 жылгы 15 наурызда кенаукымды eKi жакты ынтымактастык туралы ресми кужатка —Казак KCP-iмен TypiK Республикасы арасындагы Ынтымактастык туралы кeлiciмгeкол койган тунгыш шет мемлекет екеш мел1м. Бул кужатта тараптар саяси,сауда-экономикалык, гылыми-техникалык, экологиялык, медени,гуманитарлык, акпараттык жене баска салаларда узак мерз1мш непзде езаратшйдо ынтымактастыкты одан epi кенейтуге жене терендетуге умтылысб1щ1рД1. Бул Кещимнщ ережёлёр1 1994 жылгы казанда кол койылганДостык пен ынтымактастык туралы шартта дамытылды.334

Казак, КСР Президент! Н.Э. Назарбаевтын шетелге алгашкы сапары1991 жылгы шшдеде Кытай Халык Республикасына баруы болды. Эзшщегемендтн жариялаган Казакстан eni де Кенес Одагынын беяш болыпкалды, сондыктан байланыстар бойынша тжелей эрштестж ретшдереспубликамен шекаралас Шыцжан-Уйгыр автономиялы районытандалды. Сапар барысында Казак KCP-i мен Шьщжан арасындагыынтымактастыкты дамытудын принциптер1 мен Heri3ri багыттары туралыкeлiciмгe кол койылды.Казакстаннын жанартылган Одак —Егемещц Мемлекеттер Одагынкалыптастыру жэне бхрыцгай экономикалык KenicTiK куру туралы,б1рлескен Казакстан-Ресей мэл!мдсмелер1 формасындагы жещлдетшгенусыныстары Ресей Президенте Б.Н. Ельциннщ Казакстанга 1991 жылгы17 тамызда келген жумыс сапары барысында тунгыш рет жарияланды. Булкужаттарда ею елдщ кешбасшылары бурынгы КСРО республикаларынынбасшыларына жана б1рыцгай нарыктык экономикалык кещстжтежасактаумен байланысты экономикалык жэне елеуметтж кещстжтердщбуюл кешенш талкылау максатымен жумыс бабындагы кездесу етюзетшуакыт пен орынды келюу жетнде усыныс жасады. Бул кездесуде ЕгемещцМемлекеттер Одагы жэне республикааралык Экономикалык кенесп курутуралы шартты езтрлеп, оган кол кою кезделдь1991 жылгы 1 карашада егемещц Казакстаннын Тунгыш Президентшсайлау Казакстаннын саяси емтршдеп ipi окига болды, мунда 8 миллионнаяастам казакстандык Назарбаевты жактап ездершщ дауысын бердо.Мемлекет басшысы ол кезде жас мемлекеттщ таяудагы болашакта nieinyiкерек болатын алгашкы сырткы саяси мщцетгерш жалпы нобайда сипатгапбердь Атап айтканда, егемещц Казакстаннын алдында халыкаралыккатынастарды ic ЖYзiндe дербес нысанга, халыкаралык экономикалыкКещстжтщ белсендо эрекет ету mi тулгасына айналдыру мшдете турганыатап керсетщц.Алматы каласындагы салтанатты межШс карсанында ПрезидентН.Э. Назарбаев Мескеу каласында шетел журналистер1 ymiH баспасезмеслихатын етюзд£ онда ол тамыздагы окигаларга карамастан саяси ем1рдокайта куру женшдеп байсалды шараларга езшщ адал пейщде калатынынжене бугш танда басты багытка —экономикадагы тубегейл! реформаларгакенш белу кажет екенш атап егп. Казакстан Президентт Ресей, Украина,Белорусь жене Казакстан арасында саяси одактыц кажеттт туралымеселеш ерекше бeлiп керсета. Н.Э. Назарбаевтын шюршше, бул одакосы республикаларда атом арсеналдарыныц орналасканы, олар 6ipорталыктан баскарылуга тщс екещ себепп де кажет. «Тек осылай еткендегана бурынгы Одактын аумагынан ядролык катер шыгуы мумюн депмазасызданган елемд1к когамдьж шюрд! тыныштандыруга болады», —дептуйщдед! Президент. Беловежье крл1с1мдер1 жешнде Н.Э. Назарбаевмундай достастыкка ешкандай карсы емес екенш, 6ipaK 6yriH тандаэтникалык немесе улттык принцип бойынша саяси курылымдар куру тымKayinTi екенщ айтты.21Казак Кенесттк Социалиспк Республикасын Казакстан РеспубликасыeTin кайта атау туралы Зацны ц кабылдануы сиякты манызды окиганытарихшылар осы уакыттыц енщ|ф|ве жаткызады. 1991 жылгы 16335

желтоксанда Алматы каласында Казакстан Республикасынын ПрезиденпН.Э. Назарбаев Казакстан Республикасынын Мемлекетпк тэуелйздттуралы Конституциялык Занга кол койды.Жас мемлекетп елемдж когамдастыктын таныган куш де 1991 жылны16 желтоксаннан басталды. Бул куш TypiK Республикасы КазакстанРеспубликасынын Мемлекеттж теуелаздш н таныган тунгыш шетмемлекет болды. Елдщ М емлекетпк т е у е л й з д т туралы Заныкабылданганнан кейшп 1991 жылгы желтоксаннын он бес кущ шдвдежалпы жиыны 19 шет мемлекет Казакстан Республикасынын егемендшмен теуел аздтн таныды.1991 жылгы тамыздагы булж кулаганнан кешн Казакстанга жогарылауазымды меймандар 6ipiHeH сон 6ip i келе бастады. Улыбританиянынпремьер-министр! Маргарет Тэтчер 6ipiHiui болып Алматыга жол-женекейсокты, сонан сон АКШ-тыц мемлекеттж хатшысы Джеймс Бейкер,Франциянын сырткы icTep министр! Ролан Дюма жене Германиянынсырткы icTep министр! Ганс Дитрих Геншер, американ сенаторлары —Эскери icTep женшдеп комитеттщ басшысы Сэм Нанн жене Сырткыбайланыстар жешндеп комитетгщ Myiueci Ричард Лугар, АКШ-тын жанамемлекеттж хатшысы Уоррен Кристофер, АКШ-тын вице-президент!Альберт Гор т.б. келдь Соншалыкты кыска мерз1мде саяси кешбасшылардыцмундай агылуын Казакстан, тепнде, казан тенкеркйнен кейшп букштарихында кездестармеген едьСапарлардын максаттары, кезбен кергендердщ айтуынша, барыншаалуан турл1 деп жарияланды, 6ipaK ен бастысы 6ip нерсе болатын, ол:Президент Н.Э. Назарбаевтын ядролык кару жешндеп устанымы ёдьДшмар дипломатия да, ашык кысым да, кылымсу да болды. BipaK Президентел езшщ каушйздшне жан-жакты кепщдж алмайынша, Казакстандыядролык карусыз мемлекет деп тану туралы айтуга ерте деген ойынаеркашан да бекем болды. Онын устше сол кездеп жагдайда: Достастыктынтагдыры куцпрт куйщде калган-ды, Ресейдеп жагдай тураксыз болды,Ресейдщ кейб1р кеудемсок жана саясатшылары Казакстанга аумактыкдемегейлж талаптар туралы нёпзсй мел1мдемелер жасап жатгы, КытайдынЛобнор полигонында ядролык сынактар жалгаса берд1.АКШ-тын мемлекетпк хатшысы Джеймс Бейкердщ КазакстанРеспубликасы на 1991 жылгы 17 желтоксанда келген ресми сапары улкенсаяси желпшю тугызды, сапар барысында ол Президент Н.Э. Назарбаевпенкездесп. Казакстаннын кешбасшысы журнал истердщ сурактарына жауапкайтара кел1п, былай деп Kepcerri: кел!ссезде «славян ушттнщ* белгшкездесу1нен кещй Казакстанда калыптаскан жагдайга зор кещл бел1нд1.Казакстаннын жене бурынгы Одактын баска да республикаларынын езшщмемлекетт1к теуелйздщй жариялаганнан кейшп жана геосаяси шындыктаргабайланысты туындаган проблемалар кешеш, окигалардыныктимал дамуы нускалары жене eKi жакты экономикалык ынтымактастыктынкелешеп талкыланды.АКШ-тын мемлекетпк хатшысы Казакстан Президенлмен езшщтуракты байланыстарын ете пайдалы да жемюл байланыстар ретандебагалады. Дж. Бейкер сондай-ак келюсезде Курама Штаттардын егеменжене тёуелйз Казакстан Республикасын тануы туралы меселенщ койылуытургысынан каралганын атап Kepcerri.336

КАЗАКСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫЦMEMJIEKETTIK 0НУРАНЫСезш жазгандар: Жцмекен Нвэю.меденов,Нурсултан Назарбаев0нш жазган: Шэмип ЦалдаяцовАлтын кун аспаны,Алтын ден даласы,Ерлштщ дастаны,Ел1ме карашы!Ежелден ер деген,Данкымыз шьщты гой.Намысын бермеген,Казагым мьщты гой!Ц айы рмасы :Менщ ел1м, менщ ел1м,Гулщ болып егшемш,Жырыц болып тегшемш, ел1м!Туган жер1м менщ —Казакстаным!Урпакка жол апщан,Кец-байтак жер1м бар.Б1рлш. жараскан,Теуелйз ел1м бар.Карсы алган уакытты,МецгЬпк досындай.Б1здщ ел бакытты,Б1здщ ел осындай!Ц айырмасы:Менщ ел1м, менщ ел1м,Гулщ болып егшемш,Жырыц болып тегшемш, ел1м!Туган жер1м менщ - Казакстаным!

Казакстан Республикасынын Мемлекетпк Елтанбасы.Казакстан Республикасынын Мемлекетпк Туы.

Казакстан Республикасынын Тунгыш Президент! Н.Э. Назарбаев.Н.Э. Назарбаевтын Б ¥ ¥ Бас Ассамблеясынын 47-сессиясында сез сейлеуьНью-Йорк. 1992 жыл.

Н.Э. Назарбаев пен КХР Терагасы Ху Цзиньтао.

Н.Э. Назарбаев пен АК.Ш Президент! Б. Обама.Н.Э. Назарбаев пен Франция Президент! Н. Саркози.

Казакстан армиясы ел т эу ел а зд т ш н сенiмд! кеп!лi

К,Р Парламентшщ м эж ш к залы.Элемдж жене дэстурл1 д1ндер лидерлершш III съезше катысушылар.2009 жыл.

85S5SSАкорда. К.Р Президентшщ Астана каласындагы резиденцияс ыКазакстан Республикасы Тунгыш Президентш in муражайы. Астана.

Казакстан мунайшылары.Мал шаруашылыгы кешеш.

Шахта да кен еширу (Жезказган).

Eric ору науканы.i f * .Ел ырысы —алтын дэн.

«Нур-Астана» мешт. Астана.Кенесары хан ескертюнл. ЕЫл жагалауы. Астана.

Афиныдагы Олимпиадалык ойындардын чемпиондары мен жулдегерлер1.2004 жыл.Пекин Олимпиадасынын жещмпазы Б. Сэрсекбаев. 2008 жыл.

КСРО халык aproci 9. Дшшев пен дирижерКазаК-сТ* ,пп«ХоФбур

1991 жылдын аягына карай бурынгы КСР Одагынын барлыкреспубликалары мемлекетгж твуелслздж алганы мел1м. Осыган байланысты,сондай-ак бурынгы одактас республикалардын арасындагы езаракатынастардын кеп жылдык достык сипатын жене осы непзде оларменжана катынастар орнатуга e3ip екенш ескере отырып, ПрезидентН.Э. Назарбаев 1991 жылгы 20 желтоксанда Эз1рбайжаннын, Армениянын,Грузиянын, Белоруссиянын, Кыргызстанныц, Латвиянын, Литванын,Молдованьщ, Ресейдщ, Тежжстанньщ, Туржменстаннын Эзбекстанньщ,Украинаныц, Эстониянын мемлекетпк теуелйздшн тану туралыЖарлыкка кол койды.Сол кун1 Президенттщ Жарлыгымен Т.С. Сулейменов теуелйзКазакстан Республикасынын тунгыш Сырткы icTep министр! болыптагайындалды. Осы уакыттын карсанында сырткы саяси ведомствонынкурамы He6epi 17 адам болатын.Бурынгы КСР Одагынын ыдырауы елемнщ геосаяси бейнесштубегейлй езгертш кана коймай, сонымен 6ipre миллиондаган адамдардынтурмыс децгейш кулдыраткан, сондай-ак бурынгы барлык одактасреспубликаларда тарихта бурын-сонды болып кермеген экономикалыккуддырауды тугызган XX гасырдын аса ipi окигасы болды. Бул посткецестжреспубликалардыц мемлекетаралык жана бipлecтiккe —Tвyeлciз МемлекеттерДостастыгына жетюзетш езара ic-кимылын жолга кою кажетпгшщбасты тал абы болды.21 желтоксанда Алматы каласында Казакстан Президентшщрезиденциясында КСРО курамына KipeTiH теуелшз он 6ip мемлекетбасшыларынын келюсез басталды. Келюсезге Эз1рбайжан басшысы —А. Муталибов, Армения басшысы —Л. Тер-Петросян, Белорусь басшысы—С. Шушкевич, Казакстан басшысы —Н. Назарбаев, Кыргызстан басшысы- А. Акаев, Молдова басшысы —М. Снегур, Ресей басшысы —Б. Ельцин,Тежжстан басшысы —Р. Небиев, Туржменстан басшысы —С. Ниязов,бзбекстан басшысы —И. Каримов, Украина басшысы —Л. Кравчуккатысты. Саммитте мынадай кужаттар талкыланып, оларга кол койылды:Теуелаз Мемлекеттер Достастыгын куру туралы келюмге хаттама, АлматыДекларациясы, ТМД-ньщ уйлеспру институттары туралы кел!ам, Теуелазмемлекеттер басшылары KeHeciHiH хаттамасы, Теуелаз МемлекеттерДостастыгы мемлекеттер! басшылары KeHeciHiH uieiniMi.1991 жылгы желтоксанда Алматы каласына Палестинаны азат етууйымы аткару комитетшщ терагасы Ясир Арафат келдь ол Азия елдершесапар жасады. Онын Президент Н.Э. Назарбаевпен болган ецпмеа кез1ндеeKi жакты саяси, экономикалык жэне медени ынтымактастыкты жолгакою мвселелер1, сондай-ак келюсез жолымен Таяу Шыгыста баяндыбейб1тшшк орнатумен байланысты проблемалар талкыланды. Палестинакеш басшысы Таяу Шыгыста келюсез барысыныц wrepi жылжуынабелсещц турде жердемдесу женшде Казакстан Президентше етш1шб1лд1рд1.1991 жылдыц 25 желтоксаны, Америка Курама ШтаттарынынПрезидент! Джордж Буш Казакстан Республикасынын теуелаздшн танужене Казакстан Республикасы мен АКШ арасында ipi аукымдыдипломатиялык катынастар орнатылатынын куаттау туралы Казакстан22-4269337

Республикасынын Президент! Н.Э. Назарбаевка жолдау ж1бергенКдзакстан мен АК,Ш ынтымактастыгын ныгайтудын айтулы куншеайналды.ТМД-та катысушы мемлекеттердщ кезектс кенеа 1991 жылгы 30желтоксанда Минск каласында erri, онын корытындылары бойыншакорганыс саласындагы езара ic-кимыл мэселелерш реттейтш маныздыкужаттарга, сонын шинде ТМД-fa катысушы мемлекеттер арасындагыстратегиялык куштер жешндеп кел1амге, F арыш кещ сттн зертгеу женепайдалану жечиндеп б1рлескен кызмет ж енщ деи келюшге, ТМД-faкатысушы мемлекеттер басшылары кенесшщ Карулы Куштер женешекаралык эскерлер туралы келйямте, ТМД мемлекеттер! басшыларынынбурынгы КСРО-ньщ шетелдеп MeHiiiiri туралы келкймше колкойылды.К,азакстан мемяекетщщ басшысы саммит аякталтаннан кёшн болганбаспасез мэслихатында: «Кдзакстан ядролык каруы жок жене стратегиялыкядролык шабуыл кару-жарагын кыскарту жешндеп барлык урд1стергекатысушы мемлекет болуга умтылады», —деп ресми мэшмдедь1991 жылдын сонгы куш Казакстан Президент! Н.Э. НазарбаевКазакстан халкына жанажылдык куттыктау сез сейлеп, онда «буданбылайгы жерде Казакстан Республикасы —элемнщ кептеген елдер1 ресмитаныган тэуелаз мемлекет» екенш атап Kepcerri.1992 жыл —Казакстан Республикасынын BipiKKeH Улттар Уйымынаресми турде мушелшке вткен жылы тарихи манызы зор окигаларга толыболды, бул жыл элем котамдастыгынын Казакстанды ресми тануынынбасталуына непз кал ад ы.Кенес Одагыньщ жедел каркынмен ыдырауы жэне егемендак алу елбасшылыгынан тушшп мшдеттерд1 жедел турде шешуш, едщ баскарудынпринципа мемлекетпк жана институттарын куруды талап eiri. Жогарыбилнс органдарымен катар 6ipiH iiii кезекте тэуелаз жас мемлекеттщтолыкканды сырткы саяси ведомствосынын курылуы жэне онымен 6ipre— Казакстаннын халыкаралык когамдастыкка Kipyi жешндеп кажетпшарттардын орындалуы ушш тшси кужаттарды эз1рлеу де болды.Ол кезде, 1992 жылы, бул жумысты сезбе-сез айтканда «нолден*бастауга тура келдк Толыкканды дипломатиялык кызмет, белгшсебептермен, Казакстанда ic жузщце болмады. Сырткы icTep мшшстрлшшындыгында одактас республиканын алдамшы мэртебеа кызметжаткарды, н епзш ен хаттамалык мшдеттерд1 орындады. Элбетте,Кдзакстанда халыкаралык кызметкер маманды ктарын даярлау жешндепжоспарлы жумыс та болмады.Н.Э. Назарбаев осы сэттерге назар аудару кажет деп есептеп, былайдеп атап Kepcerri: «Б1зде сырткы саяси кызметтщ дэстурлер1 болмады.Казакстаннын Сырткы icrep министрлт дипломатиялык кызметтераткаруга Т1келей Kipice ал май жатты. Алдына осындай аса курдел1проблемалардын 6epi койылган, 6ipaK шетелде 6ipfle-6ip дипломатиялыкекщщп жок, сырткы саясаттын дэстурлер1 туралы айтпаганнын ез1нде,сырткы саяси мэселелер бойынша ен карапайым (стер аткарып кермеген,бшкта кадрлары жок елги кез алдынызга келтцйщзш. Бш тап болганжагдай соракылыктан repi, аянышты еда. Казакстанда — жеткЫклдэрежеде элеует1, бййкл! енбек ресурстары бар, орасан зор пайдалы338

казбалар коры шогырланган, ез аумагында ядролык каруы бар мемлекетпн6ipfle-6ip халыкаралык шарты болган жок».22«Егер 6i3 жедел терлппен ез!м1здщ сырткы саясатымызды жасактайбастамаганда, б1здщ мудделер!м1зге орасан зор зиян келлршетоитусшжл», —деп туйхндеда Н.Э. Назарбаев.23Мемлекет басшысынын бул багалауы Казакстаннын теуелаздж алгансеттеп жагдайын барынша дел сипаттады.Казакстаннын елеуел мен онын сырткы саяси ерекетш калайуйлеслру керек? Отандык дипломатиянын м ет неде жене онын непзпбагыттары кандай? Сырткы саясаттагы ещрлж пен жаЬандыктыцаракатынасы кандай? Казакстан, ез аумагында орналаскан ядролыкелеуетш коса алганда, халыкаралык каушйздж меселейне кай тургыданкелуге тшс? Казакстаннын каушйздшн дипломатиялык куралдарменкалай камтамасыз етуге болады?Осы жене кептеген меселелер Сырткы саясат тужырымдамасынез1рлеупилердщ желкейнен тенген «каИарлы семсер» едь BipaK сонымен6ipre Казакстаннын езекл сураныстары мен стратегиялык мудделершайна-катейз кepceтepлiктeй басым багыттарды дел орналастыру кажетпгшайкын сезшу тура жолга бастады. Т ужырымдаманы ез1рлеуге Президенттщe3i ауан бере бицц, Казакстаннын халыкаралык багытынынбагдарларынайкындады: «Ен алдымен, 6i3 ез саясатымыздын бейб1тшш багытынмаглумдаймыз жене елемнщ 6ipfle-6ip елше аумактык демем1з жок.@3iMi3AiH жауапкершшшм1зд1 сезше отырып жене кез келген ескерижанжал апатты зардаптарга екеп соктыруы мумкш екенш TyciHe отырып:• Казакстаннын мемлекетпк саясатынын басым максаты релндепбейбпшшкл сактауды мойындаймыз;• саяси, экономикалык жене езге максаттарга кол жетюзудщ куралырелндеп согысты немесе ескери кушпен кокан-локы жасауды жоккашыгарамыз;• кал ыптаскан шекаранын бузылмайтындыгы, баска мемлекеттердщiniKi icTepiHe араласпаушылык принципш устанамыз».24Улттык каушйзджл камтамасыз етуде сырткы саяси кызметгщ басымболуына ерекше нускау жасалды. «Сырткы геосаяси жагдай женеэтникалык-демографиялык курамнын езшдж ерекшелжтер^ Казакстанэкономикасы мен ескери курылысынын дамуы децгей! ен алдымен онынкауш йздтн камтамасыз етуде ескери куралдарды емес, езшщ Kyiirrepiмен парасатты, сарабдал дипломатиясына суйене отырып, саясикуралдарды басым куралдар етедь Бул орайда Казакстаннын кауш йздтжуйей ещрлж жэне галамшарлык каушйздж жуйесшщ курамдас белшболуга тшс».25Теуелйздцс алу селнде елдщ колында болган ядролык каруга келелнболсак, онда «Казакстан шарт нэтижейнде ядролык карудан азат аймаккаайналады. 0з1м1здщ каушйздж мудделер1м1зд1 ескере отырып, б1здщакыргы ллепм1з —ядролык елеуетйз кол сукпаушылык пен аумактьжтутастык кепщдшн алу».26«...Ашык тешзге лкелей шыгудын жоктыгы, коммуникативтжкуралдардан шалгайлык республиканын халыкаралык экономикалыкбайланыстарга катысуын киындатады. Сондыктан белгип 6ip339

мемлекеттермен, ец алдымен 6i3 ушш элемдж коммуникациям шыгатынкакпа болып табылатын Ресеймен ж эне Кытаймен толы к ceHiMпринцйптерше непзделген езара тиимцц жэне достык, катынастардыколдаудыц айрыкша мэш бар. Сонымен 6ipre 6i3, элбетте, халыкаралыкэдш дщ ж эне эрщ тестж н еп зш д е баска да барлык елдермен кенбайланысты дамытуды жактаймыз».27С ы рткы icTep м и н и с тр л ш К азак стан н ы н сы рткы саясатытужырымдамасынын Heri3ri кырларын эз1рлегенде нак КазакстанРеспубликасынын Президенте баяндаган принциптер мен мщдёттёргесуйендь CIM кез келген багыттагы сырткы саясат кызметшщ непзшдеелдщ улттык-мемлекеттек мудделер! жатуга тшс екенш басшылыкка алды.Олардын мэш; ец алдымен, турл1 аспектелерде (эскери, элеуметтжэкономикалык,экологиялык, акпараттык) каушазджте камтамасыз ету,Казакстаннын халыкаралык аренадагы беделш камтамасыз ету дёдендцршдардн CIM казакстандык дипломатияныц табысты болуына максаттармен м ум кш дж тердщ арасындагы, стратегиялы к максаттарга колжетеазудеп дэйектелж пен саяси мудде ушш кешстгктщ сакталуыарасындагы аракатынасты дурыс тандап алу жолымен кол жетюзугеболатынын тусшдк Сондай-ак Казакстаннын геосаяси жагдайына орайонын сырткы саясаты сындарлы жэне кеп векторлы сипатта болуга тшсекенш де тусшдь Мунын eai АКШ -пен, Еуропа жене Азиянын баска даыкпалды мемлекеттер1мен достастык пен езара тиямда катынастар орнатугажэне дамытуга жогары ыкылас коюды кездедь Сонымен 6ipre кершшесмемлекеттермен, ен алдымен Ресеймен жене Кытаймен катынастархалыкаралык саясаттын басым багыттарына айналуга тшс болды.Алгаш CIM-HiH MQHi б!рден тусЫ ле койган жок. Онын релштемендетуге, дипломаттарды дербес сырткы саясат ведомствосына тен емес,хаттамалык аядагы немесе кужаттар дайындау белш ндеп м1ндеттерд|орындауга межбур етуге тырыскан ерекеттер жасалды.Казакстан Президенте сырткы саясат ведомствосынын рел1 менмшдетш кушейту жайлы батыл шюрлер айтты. Мемлекет басшысытарапынан мундай колдау, сез ж ок, елдщ мемлекетгж органдарыжуйесшде CIM-HiH беделш кетерда. Сонымен катар мунын министрл1ктенерекет етуге кабшетпл1пн айтарлыктай ныгайтканы да негурлым манызды.Дипломатия саласыныц кызметкерлер1 ездер1не ipi саяси мшдетгердаи;ceHin тапсырылганын Tycinai.Бастапкы кезенде барынша буркемеленген eKiHmi 6ip манызды сетсырткы саяси кызметтщ сипаты едЕ CIM THicTi устанымды батыл epiдейектшжпен коргады, бул устанымга сейкес елдщ сырткы саясатыньщстратегиялык багыттарын айкындаудын, сондай-ак тубегейш шеш1мдеркабылдаудыц айрыкша кукыгы нак осы Мемлекет басшысына тиесш едьСырткы саясат ведомствосына келетен болсак, онда ол Президентацбелгшеген нускауларын жузеге асыратын аткарушы орган ретенде ерекететедт.Элемдж когамдастыктьщ жас мемлекетте тануы кезещмен байланыстыокигаларды сипаттаудын хронологиялык стил1н жалгастыра отырып, 1992жылгы 3 кантарда Алматыда Казакстан Республикасы мен Кытай ХалыкРеспубликасы арасында дипломатиялык катынастар орнату туралы340

Б1рлескен мазмундамага кол койылды, Казакстан Республикасы менКытай Халык Республикасы арасындагы езара T y c iH ic T iK туралыМеморандум кабылданды.Кеп узамай Казакстанга сырткы экономикалык байланыстар менсырткы сауда министр! Ли Ланьцин бастаган КХР-дын уюметтакделегациясы келда. Кездесу барысында Н.Э. Назарбаев пен Ли ЛаньцинКазакстан мен Кытайдын саяси жене экономикалык байланыстарынныгайтудын келешеп туралы niKip алысты. Ею мемлекет арасындагыдостык пен ынтымактастык туралы кен аукымды шарт жасасу кажеттшатап керсетщц.1992 жылгы кантарда Казакстанга жумыс бабындагы сапарменУлыбритания мен Солтустак Ирландияныц сырткы ютер жене достастыкicTepi женш деп министр! Дуглас Хэрд келдк Ею жакты келюсезбарысында Казакстан мен ¥ лыбританияньщ саяси жене экономикалыкынтымактастыгын дамыту жолдары, ядролык каруды кайта орналастыружене кыскарту проблемалары талкыланды. Казакстанга гуманитарлыкжене техникалык кемекта уйымдастыру женшдеп жумыс тобын курутуралы уагдаластыкка кол жетюзшдь Казакстан Республикасы YKiMeTiжене Улыбритания мен Солтустак Ирландиянын BipiKKeH Корольпдпарасында дипломатиялык катынастар орнату туралы Б1рлескенмшпмдсмегс кол койылды.Будан 6ipa3 кун кешшрек Алматы каласында Франциянын сырткыicTep министр! Ролан Дюмамен келюсез болды, онын барысында ядролыккаушйздж, ядролык, химиялык жене жай каруды бакылау проблемаларыталкыланды. взара катынастардын принциптерш, атап айтканда, КазакстанРеспубликасы мен Франция арасындагы сауда-экономикалык келюмнщ,сондай-ак Алматы каласында Франциянын дипломатиялык ею лдтн ашутуралы кел!ймнщ жобасын айкындайтын базалык кужаттарды дайындауушш б1рлескен Казакстан-француз жумыс тобын куру туралы шешшдеркабылданды.Сырткы ютер министр! X. Четин бастаган TypiK Республикасынынуюметтак делегациясыньщ сапары барысында взара муддеш б!лд1ретшсаяси жене экономикалык катынастар аясы талкыланды. Казакстан тарабыКазакстаннын Kepmi елдершщ арасында Туркияныц ерекше орынаталатынын, мунын 63i тщдщ, медениеттщ жене саясатгыц жакындыгыменде байланысты болып отырганын атап керсетп. Тараптар бш м, KejiiK,байланыс саласындагы катынастарды кецейтуге уагдаласты. КазакстанРеспубликасы мен TypiK Республикасы арасында дипломатиялыккатынастар орнату туралы хаттамага кол койылды.Жапонияныц сырткы ютер министр! Митио Ватанабэмен кездёсудёезара мудцеш 6iflflipeTiH меселелер бойынша байсалды щюр алысылды;М. Ватанабэ ядролык каруды таратпау проблемаларына аландаушылык6mflipfli, жапон мемлекетш !н алдагы уакытта да жарияланганпринциптерд! —атом каруын ендармеу, устамау жене ез аумагына екелмеупринциптерш катан устануга дайын екешн куаттады. Н.Э. НазарбаевКазакстаннын баска мемлекеттермен 6ipre ядролык каруды толык жоюгакол жетк1зуге дайын екенш атап керсетта. Энгшелё'Ьу барысындаКазакстан Республикасы мен Ж апония арасындагы езара тйшд-i341

'IЭлемдок когамдастыкка тез1рек ыкпалдасу, халыкаралык уйымдардынкызметше жедел турде катысу мэселесшде жэне 1992 жылдын аягына карай,Казакстаннын Халыкаралык валюта коры мен Халыкаралык кайта КУРУжэне даму банкше KipyiM eH катар республиканын Халыкаралык каржыкорпорациясына, Халыкаралык даму кауымдастыгына, Дуниежузшккеден уйымына, Дуниежузшк денсаулык сактау уйымына, Халыкаралыказаматтык авиация уйымына, Д униеж узтк пошта одагына мушелшреамделдь1992 жылгы 25 кацтарды тарихи кун деп атауга болады, булКазакстан Республикасынын Президент! Н.Э. Назарбаевтын атына Б ¥ ¥ -нын Бас Хатшысы Бутрос Галиден жеделхат келш тусп, онда 23 кантардаБ ¥ ¥ Кауш аздж кецес! езшщ отырысында Казакстан РеспубликасынBipiKKeH ¥лттар ¥йымыны н м у ш ел тн е кабылдау женш де БасАссамблеяга кепшдеме бершген карарды дауыс 6epyci3 макулдаганыхабарланган-ды. Бас хатшы жеке езшщ куттыктауын айтып, Kayinci3fliKкенесшщ президент! Кецестщ мушелер1 атынан мэл1мдеме табыс етп.Каушс1зд1к кецесш щ m einiM i мэл1мдемеде тарихи окига ретждебагаланды. Казакстан Б ¥ ¥ Жаргысында баяндалган мшдеттемелерд!орындауга кабыетп жэне орындагысы келетш бейбгипиик суйпшмемлекет ретшде осынау халыкаралык уйым кызметшщ барлыксалаларына белсецщ де сындарлы зор улес косады, сондай-ак онынЖаргысыньщ максаттары мен принциптерш катан сактайды деген ceHiMбшдгрщцг.Тэуелаз дамудын ец бастапкы жолынын езшде-ак Казакстан ЕКЫ¥нынтурактылык пен кдушсйзджп камтамасыз ететш принциптерд!эз1рлеп, колдануга мумкщщк беретш 6iperefi форумына катысу кажетппнбасшылыкка алып, жалпы еуропалык урд1ске белее щи турде катысугаuieiuiM кабылдады. Сейтш хроника айгактап отырганындай, 1992 жылгы30 кантарда Прага каласында Еуропадагы каушаздок пен ынтымактастыкжеш ндеп кенеске (ЕКБ1К) муше елдер сырткы icTep министрлер!кенесшщ отырысында Казакстан ТМД-ньщ тэуелаз жана он мемлекетшщкатарында жалпы еуропалык урдюке катысушылардын курамынакабылданды.Давос каласындагы Дуниежузшж экономикалык форумнынжумысына Казакстан делегациясы алгаш рет 1992 жылгы 1—3 акпандакатысты. Швейцарияда Казакстан мемлекетшщ Басшысы ШвейцарияК онфедерациясынын президент! Рене Фельбермен, Еуропалыккогамдастык комиссиясыньщ вице-президент! Франц Андрияссенмен,Кипр президент! Георгиус Василиумен, Туркияныц премьер-министр!Сулейман Демирельмен, Пэкстаннын премьер-министр! М. НавазШ арифпен, АК,Ш-тын бурынгы м ем лекетпк хатшысы ГенриКиссинджермен, ЮНИСЕФ халыкаралык уйымынын басшысы ДжеймсГрантпен кеэдесп.Кантардын басында Мэскеу каласында Президент Н.Э. Назарбаевтынвице-президент Абдулрахим Хатеб бастаган Ауганстан ушметпкделегациясымен кел!ссез! эти. А. Хатеб коп жылдардан 6epi керсетш кележаткан калткысыз кемек, сонын !ш!нде экономикадагы, халыкшаруашылыгы ушш кадрлар даярлаудагы, студенттерд! окытудагы кемек343

экономикалы к байланыстарды кенейту жолдары туралы да niKipалысылды.К,азакстан Президент! Н.Э. Назарбаев вице-президент Ф. Андрияссенбастаган Еуропа когамдастыгы (ЕК) Комиссиясынын делегациясын дакабылдады, ол ЕК, екщдерше Казакстан Республикасында нарыктыккатынастардын eHm wyi барысы туралы хабарлады. Еуропа когамынынпэрмещц кемеп реформалардыц практикалык icKe асырылуы каркынынайтарлыктай арттыруга мумкш дж берер ед1 деп атап керсетелдьФ. Андрияссен Казакстан Президентш когамдастыктьщ Брюссельдепштаб-петерше сапармен келуге шакырды. Кездесу барысында ЕК-нынКазакстанмен жэне ТМ Д-нын баска да мемлекеттер1мен тжелейбайланыстарды жолга коюга умтылатынын да атап айтты.Экономика министр! Юрген Меллеман бастаган бастаган ГФР уюметделегациясыныц сапары кезш де Казакстан мен ГФР арасындагыынтымактастыкты терендету туралы уагдаластыктын корытындыларыталкы ланды.Казакстан теуелЫздшнщ алгашкы айларында Казакстанга шетмемлекеттердщ басшыларымен катар аса ipi элемдж каржы институттарынынокшдер1 де келе бастады. Бул катарда 6ipiH m i болыпЕуропалык кайта куру жэне даму банкшщ вице-президенте РональдФримэн ат басын Tipefli, ол Алматы каласына Казакстаннын Еуропалыккайта куру жэне даму банкше KipyiMeH байланысты мэceлeлepдi талкылауymiH кедщ. Казакстан экономикасында курылымдык езгер1стерд1 жузегеасыру, онын экспорттык элеуетш дамыту жэне imKi муктаждардыканагаттандыру, республикага нарыктык экономикага кэшуде жэненарыктык инфракурылымдарды дамытуда, ец алдымен каржы-банкинфракурылымдарын дамытуда жэрдемдесу ymiH шетел капиталын тартумэселелер1 каралды.Казакстан Республикасын Халыкаралык валюта коры (ХВК) менДуниежузш к банюге кабылдау туралы iueiniM Казакстан ym iH шынменшде тарихи окига болды. Ол ХВК-ныц несиесш алу м ум кш дт ганаемес, ец бастысы — элемдж когамдастыктьщ кез алдында бiздiнмемлекетем1здщ беделшщ артуы деген сез е ж «Дуниежузшк банккаржыландыратын жобаларга катысу м у м к ш д т де ЩзщН; ХВК-гаKipyiMi36eH тжелей байланысты, мунын 63i шздгй; халыкаралык устанымымыздыныгайтады», —деп керсетте Казакстан Президенте Давоскаласында осы каржы институттарынын басшылыгымен кездесуде.Х алыкаралык валюта корыныц ек1мгер-директоры МишельКамдессюдщ Казакстанга ресми сапары 1993 жылгы желтоксандаболганын айта кету кажет, онын барысында Казакстан РеспубликасынынУюмете мен ХВК арасындагы кол жетю зш ен келюшге жогары багабериш , онда езара тшмд1 узак мерз1мд1 ынтымактастык кeздeлдi.Казакстандагы экономикалык реформаларды шешуде жан-жакты жердемкерсетш отырганы y m iH , сонын о р щ е мемлекетгж манызы бар aKTiHiicKe асыруда —Казакстан Республикасынын улттык валютасын енизудекерсеткен кемеп ушш Казакстан Президенте ХВК басшылыгына шынайыалгыс ce3iMiH бщцрдь342

ушш Ауганстан халкынын атынан кеп зор алгыс ce3iMiH бищрдь Жауапсезшде К,азакстан Президента дамудын еркениетта жолымен журетшбарлык мемлекеттермен Казакстаннын саяси, экономикалык жене мэденибайланыстарды жолга коюга умтылатынын атап керсетп, Ауганстандатуыскан бауырлардын 6ipiH-6ipi елтарш жаткан кантепста согысы тез1ректоктатылады деген умгг бшд1рд1.1992 жылдын алгашкы айлары Казакстаннын жас дипломатиясыныбасшылык буынынын жасакталуы сиякты окигамен байланысты болды.Сырткы icTep министршщ 6ipiHini орынбасары болып С.А. Курмангожинтагайындалды, министрдщ орынбасарлары болып К-К- Токаев жэнеС. Батыршаулы тагайындалды. Министрдщ буйрыктарымен тшстабел1мшелердщ басшылары болып В.Х. Гиззатов, Б.К. Нургалиев,Б.Ш Турарбеков, И.А. Амангалиев, Х.Р. Омаров, А.Е. Кожаков,А.О. Ш эюров тагайындалды.Бул уакыт Казакстаннын элемдж когамдастыкка жедел ыкпалдасуы,баска мемлекеттермен тшмд1 де езара пайдалы саяси жэне экономикалыкынтымактастыкты жолга кою ж енш деп мемлекет Басшысыныннускауларын накты icKe асыру бойынша жас сырткы саясат ведомствосынынкаркынды жумысымен кыза туста. Алгашкы кезде jКазакстан Республикасы CIM-нщ шет елдерде мекемелершщ жоктыгын Iескере отырып, элемдж аренада тэуелйз Казакстаннын толык аукымдагытаныстырылу pociMi мемлекет Басшысынын, уюмет делегацияларыныншет елдерге ресми сапарларын уйымдастыру аркылы жузеге асырылды.Тэуелазджтщ тек алгашкы eKi жылында гана Казакстан ПрезидентаЭлемн1ц 19 елше ресми сапар жасады, халыкаралык эр турл111 бас косугакатысты. Осы катарда элем нщ жетекип елдер1не — Австрияга,Улыбританияга, АКШ -ка, ГФР-ге, Францияга, Жапонияга, сондай-акУндктанга, Пэкстанга, Кытайга жэне баска елдерге сапармен барустратегиялык эрштестжта орнату тургысынан негурлым манызды окигаларедьАтап айтканда, Президент Австрияга акпандагы сапар барысындафедералдык президент Курт Вальдхайммен, федералдык канцлер ФранцВраницкиймен кездеста жэне оларга Казакстандагы Ka3ipri замангы саясижагдай, ел Ук1мета колданып жаткан элеуметпк жэне экономикалыкреформалар, Казакстанда демократиялык когам орнатудын жолдары, жасмемлекетон сырткы саяси багытыныц максаттары мен мшдеттер1 туралыхабарлады. Канцлер, атап айтканда, Казакстанды Дуниежузшж банк пенХалыкаралык валюта корына тез1рек кабылдауды жактады. ТараптарКазакстан Республикасы мен Австрия арасында дипломатиялыккатынастар орнату туралы Б1рлескен мазмундамага кол койды. Сапарбарысында Казакстан Республикасы мен Австрия Республикасыарасындагы ынтымактастык туралы Меморандумга кол койылды.Ущцстанда Н.Э. Назарбаев ел президента Нарасвами Венкатараманжэне премьер-министр Нарасимха Раомен келюсездер журпзщд1, олардынкорытындылары бойынша мыналарга кол койылды: КазакстанРеспубликасы мен Ундютан Республикасы арасында дипломатиялыккатынастар орнату туралы хаттама, Казакстан мен У щцстан арасындагыезара карым-катынастыц иринциптерз туралы маглумдама, Дипло-344

аматиялык жене консулдык катынастар орнату туралы келкйм, КазакстанРеспубликасынын YKiMeii мен YP YKiMeTi арасында консулдык катынастарорнату туралы хаттама, т.б.Осы кезде Казакстан мемлекетенщ басшысы Пекстан мемлекетшеалгашкы ресми сапармен барды. Пекстан Президенте Гулам Исхак Хансаяси, экономикалык, сауда, гылыми жене медени салаларда ею еларасындагы ынтымактастык мумкшдцстершщ Орта жене Оцтустек БатыеАзияны камтитын экономикалык когамдастык елдер! ушш зор келешепбар екенш атап керсетте. Н.Э. Назарбаев Пекстанньщ Онтустек Азиядаядролык карусыз аймак куру туралы усынысын колдады жене Ядролыккаруды таратпау туралы шартка Казакстаннын косылуга дайын екештуралы мел1мдедьМемлекеттек шекара женш деп Казакстан-Кытай келюсез! 1992жылгы акпанда басталды, бул кезде Пекин каласында КазакстанРеспубликасы ны н Сырткы icT ep м инистрлш мен Кытай ХалыкРеспубликасы Мемлекеттек KeHeciHiH K eH ceci арасындагы Казакстан-Кытай шекарасында руксаттама бекете женшдеп келюсез хаттамасынынnvHKTTepi бойынша кол койылды.1992 жылгы 2 наурыз —Казакстаннын BipiKKeH Улттар Уйымына(БУУ) KipreH кун жас мемлекеттщ шеж1реандеп тарихи кун едь БУУБас Ассамблеясынын 46-сессиясынын жалпы отырысында КазакстанРеспубликасын B ipiK K eH Улттар Уйымына мушелжке кабылдау туралы46/224 карар б1рауыздан макулданды. Отырыстан кейш BYY-нын штабneTepiалдында Казакстаннын жалауын кетерудщ салтанатты peciMiетюзшдь Казакстан Республикасы БУУ-га юргеннен кешн КазакстанАзия жене Тынык мухитына арналган экономикалык жэне элеуметтжкомиссияныц (АТМЭЭК) мушелшне де кабылданды.Бул окиганын Казакстан ушш орасан зор саяси мэш болды, ейткешол республиканы н егем ен д ш мен т э у е л а з д ш н халы каралы ккогамдастыктынтануы деген сез едь Осы мен-жайга Казакстан Президентеете эдш назар аударды, ол e3iHin халыкка Жолдауында былай деп ерекшеатап керсетп: «Казакстан БУУ-нынтолыккукылы мушесше айналды. Булакикаттын мэнше бага жетпейдк 6iз халыкаралык кукыктын !ргел!принциптерше адал екежм!зд! куаттап кана коймай, сонымен 6ip reгаламшарда каушазджте камтамасыз ету женшдеп непзп жумыстымойнына алган ен ыкпалды халыкаралык уйымнын езшше 6ip коргауынак!рдж>.Казакстаннын БУУ-га Kipyi туралы ресми шеийм кабылданганнанкешн He6epi ею ай еткен сон Мемлекет басшысы Нью-Йорк каласындаКазакстан Республикасынын туракты еюлдшн ашу туралы шеплм кабылдады,1992 жылдын 15 ceyipiHfle e3iHin Жарлыгымен А.Х. АрыстанбекованыКдзакстан Республикасынын BipiKKeH Улттар Уйымынын жанындагыТуракты е к ш етеп тагайындады.Казакстанга 1992 жылы маусымда 6ipiHiiji рет келген BYY-нынекшетп делеганиясын Казакстан Президенте кабылдады, олделегациянынею лдерше елдеп саяси жене елеуметтек-экономикалык жагдайдытаныстырды. Кел!ссез барысында Алматыда B ipiK K eH Улттар Уйымынынекщдатн ашу туралы принципте уагдаластыкка кол жетюзшдь345

К арж ы министр! Н асер Абдулла А р-Родаи бастаган Кувейтделегациясынын,, сондай-ак шейх Х.А. Алирез бастаган Сауд Арабиясынанкелген бизнесмендер тобынын Алматыга келр араб элем1мен достыкбайланыстарды орнатуга непз кал ад ы. Кувейт пен Саудияньщ экономикалыкжене icKep топтарынын екшдер1мен Казакстан тарабынынкездесу1 барысында езара тшмд1 ынтымактастык аясына 6ipiHini кезектеайналуы мумкш экономика салалары аталды, олар: кем}рсутекп шшазатгыбарлау, еншру жэне ондеу, Казакстан мысын элемдк бага бойынша сатыпалу. Тараптар накты уагдаластыкка шыгу максатымен байланыстардыжалгастыру туралы шепйм кабылдады.1992 жылгы 13 наурызда Мэскеуде болган кезекта ТМД саммитшдД остасты к елдерш щ эконом икалы к озара ic-кимылы мэселелер1талкыланды, THicTi кужаттарга кол койылды, олар: Кеден саясатынынпринциптер1 туралы кел1с1м, Кеден Keneci туралы ереже, Салыксаясатынын келкш ген принциптер1 туралы кел1с1м, Банк кызметшуйлестару туралы хаттама, Сырткы борыш пен активтер туралы хаттама,Бурынгы КСРО-нын iuiKi борышына кызмет корсету принциптер1 менTeTiri туралы кел1ам, Т эуелаз мемлекеттердщ екшетп окщщктер1 туралыкел1ам жэне баскалар.ТМ Д-ны одан o p i жетшд1ру туралы n iK ip алысудын жалгасы 20наурызда Киевте болды, мунда мынадай кужаттарга кол койылды: ТМДжогары органдарынын корганыс мэселелер1 жоншдеп екшегпктер1 туралыкелю1м, ТМД БКК-н1н бас колбасшылыгы туралы шеипм мен ережелер,B ip iK K e H карулы куштер кызметдащ кукыктык непздер1 туралы жэнеолардын жасакталуы, кару-жаракпен камтамасыз eiijiyi жэне оларла эскерикызметтен оту принциптер1 туралы кел1ам. Казакстан Пpeзидeнтiнiнбастамасы бойынша Достастыкта эскери бакылаушылар топтарын куружэне бейбггшшкп кодцау женщцеп ужымдык куш-ж1гер туралы кел1амкабылданды. Сол кун! президенттер Н.Э. Назарбаев пен J1.M. Кравчукынтымактастык мэселелер1 бойынша республикааралык шарттарга колкойды.Казакстан-Ресей байланыстары, сонын шинде жогары денгейдепбайланыстар дамыды. Казакстан-Ресей катынастарыньщ бастапкы кезещулан-байтак Еуразия кещсппнде ежелден мекендеп келе жаткан туысканхалыктардын коп гасырлык тату кepшiлecтiк, достык жэне езара кемекдэстурлер1 непзшде eKi мемлекеттщ арасында кукыктык катынастарорнауымен сипатталады.Казакстан-Ресей езара ic-кимылы, ТМД-га ыкпалдасуы мэселелер1менкатар Орталык Азия ёлдер! арасындагы езара ic-кимыл мэселеа ерекшекойылды. 1992 жылгы 23 cayipae Бйпкек каласында президенттерН.Э. Назарбаев, А.А. Акаев, С.А. Ниязов жэне И.А. Каримов б1рлескенма/пмдеме кабылдады, Халыкты элеуметпк коргау максатында езара icкимылтуралы мемлекеттер келю м ш щ жобасы бойынша магпмдемеге,К укы кты к ынтымактастыктын непздер1 туралы кел1с1мге, К елжсаласындагы езара катынастардын принциптер1 мен шарттары туралык ёж еш щ Тем1ржол келш нщ кызметш уйлеспру жэне Кыргызстаннын,Т эж ж станны н, Туржменстаннын, ©збекстаннын Ресей-Казакстантещржол кеж и туралы келшшше косылуы туралы хатгамага кол койды.346

Казакстанды элемнщ тануы туралы такырыпты жалгастырганда 1991—1993 жылдары республикам элемнщ 29 мемлекетшщ ресми делегациясыкелгешн ерекше атап керсету керек, олардын эркайсысы КазакстанПрезидента Н .Э. Назарбаевпен кездесу кажет деп есептедь Бул кезендеМемлекет басшысы алпыстан астам мемлекеттердщ, халыкаралыкинституттардын басшыларымен, жиырмасыншы гасырдын аягындагыкернекта саяси кайраткерлермен онаша «жузбе-жуз» келюсез журпздьКазакстан мен Туркия арасындагы достык катынастарды дамыту ушш1992 жылгы 29 сэу1рде Алматы каласына ресми сапармен TypiKРеспубликасы ны н премьер-министр! Сулейман Демирель келдьН .Э. Н азарбаев кэсш керлж та барынш а кетермелеу ж эне шетелинвестициясын тарту н еп зш де TypiK экономикасы н кайта курутеж1рибесшщ Казакстан ym iH кунды тэжipибe eKeHiH атап Kepcerri.С. Д ем ирель Т уркия мен К азакстан арасы ндагы алуан турл1байланыстардын дамуына жэне накты багдарламалар непзшде оларды одан9pi дамытуга умтылушылыкка канагат ce3iMiH бщщрдь Сол KyHi Алматыкаласында салтанатты жагдайда TypiK Республикасынын КазакстанРеспубликасындагы eлшiлiriнiн ресми ашылуы етюзщщ. Н.Э. Назарбаевпен С. Демирель Б1рлескен мазмундамага кол койды, уюметтердщбасшылары взара жердемдесу жэне инвестицияларды коргау туралык е л ^ м г е кол койды. EKi тараптан 6ipKaTap министрлж тер менведомстволар автомобиль к е л т , eye катынасы, медениет, радио женетелевизия саласы ндагы , кадрлар даярлау, орта ж ене шагынкесшорындарды дамыту, банк жене несие саласындагы ынтымактастыктуралы; Казакстаннын батыс ещ рлершде мунай ещйруге, Актебекаласындап>1 газ непзшде электр стансаларын салуга, TypiK фирмаларынынМангышлак мунай ендеу зауытын салуга жене кайта куруга,Актау портын кайта куруга, Казакстан жупн Каспий аркылы Кара тещзбен Балтык тещзше тасымалдауга жердемдесу туралы кел1с1мдер менхаттамаларга кол койды.Б ¥ ¥ -д а Казакстан Республикасынын Туракты ©кшдш ашылганнанкейш ше 1992жылп>116 мамырда Казакстан Республикасынын Президент!Н.Э. Назарбаев Казакстан Республикасынын шетелдеп — ТуркияРеспубликасындагы тунгыш Елш ш пн ашу туралы Жарлык шыгарды.П резиденттщ Ж арлыгымен К азакстан Республикасынын TypiKРеспубликасындагы Тетенше жене вкметта Eлшici болып К-Б. Саудабаевтагайындалды.К азакстан-американ катынастарынын ipreTacbi eKi мемлекетбасшылары «жана катынастар» орнату туралы жариялаган кезде, 1992жылгы мамырда Президент Н.Э. Назарбаевтын АКШ -ка тунгыш ресмисапары кезшде каланды. Т1келей байланыстар басталган алгашкыкундерден-ак eKi тарап Казакстаннын Kayinci3fliri «Еуропа мен Азиядагытурактылыктын негурлым манызды шарттарыньщ» 6ipi, мунын e3i АКШушш узак мерз1мш сырткы саяси басымдык болып табылатыны басшылыккаалынганын атап керсеткен жен.АКШ-ка тунгыш сапар барысында Казакстаннын басшысымен елдщбарлык ipi саяси тулгаларынын кездесу} болып erri. Атап айтканда, сапарбарысында Н.Э. Назарбаев АКШ Президента Дж. Бушпен, Мемлекетпк347

Хатшы Дж. Бейкермен, корганыс министр! Р. Чейни, каржы министр!Н. Брейдимен, ауыл шаруашылыгы министр! Э. Мэндиганмен, ОББ(Орталык барлау баскармасы) директоры Р. Гейтспен, сенаторларДж. Митчеллмен, Р. Доулмен, К. Пеллмен, С. Наннмен, А. Крэнстонмен,Р. Лугармен, Дж. Байденмен, К. Левинмен сухбаттасты. «Шеврон»корпорациясынын терагасы К. Деррмен кездесудщ корытындыларыбойынша Казакстаннын Тещз жене Королыцк мунай кешштершен мунайещцру жешндеп «Тешзшевройл» б!рлескен кес!порнын куру туралыкурылтайшылык кел!с!мге кол койылды, бул келкш «гасыр кел!с!мшарты»деп аталды.Казакстан-американ п!к!ралмасуы АКШ -тын белгш мемлекеткайраткер! 3. Бзежинскийд!н жумыс бабындагы сапары, сондай-ак АКШтынмемлекетпк хатшысы У. Кристоферд!н, кеюшрек —АКШ-тын вицепрезидент!А. Гордыц ресми сапарлары барысында жалгастырылды. Булкездесулерде тараптар ею жакты катынастарды дамытудын келешегш женеб!ркатар кекейтесте халыкаралык проблемаларды одан epi талкылады. Атапайтканда, Казакстан аумагындагы ядролык каруды жоюга АКШ-тынкемектесу! туралы аукымды келгамге кол коюга дайындык меселелер!незор кец!л бел!нд!. Континентаралык баллистикалык ракеталардыншахталык-icKe косу кондыргыларын белшектеу, апаттык жагдайлардынсалдарларын жою жене ядролык каруды таратуга жол бермеу туралыаукымды аядагы кел!с!мге кол кою А. Гордыц Казакстанга сапарыныц женеонын Президент Н.Э. Назарбаевпен келюсезшщ басты корытындысыболды.Президент Н.Э. Назарбаев пен У. Кристофер Косарлы салык салуданкутылу туралы шартка кол койылуын жене Арал еш рш щ халкынауызсумен камтамасыз етуге жумсалатын 15 миллион АКД1 долларын белутуралы меселенщ шешшуш канагат сез1ммен атап керсетп.АКШ-тыц жана теуелаз мемлекеттер жешндеп саясатыньщ арнаулыуйлестеручпа, ерекше тапсырма жешндеп елина С. Тэлботт бастаганАКШ делегациясы да Казакстанда болды. Американ делегациясынынкурамында Улттык кауш аздж KeHeciHiH, мемлекетпк департаменттщ,корганыс жене каржы министрлжтершщ, ОББ-нын жене АКШ-тыц баскада ведомстволарыныц еюлдер1 келдь С. Тэлботт Н.Э. Назарбаевка АКШПрезиденте Б.Клинтонныц жеке жолдауын табыс. етте жене АКШею м ш ш п атынан Казакстанмен катынастарды басымдык непзде куругадайын екенш бщщрдь Ол езара тшмд1 ынтымактастыктын келешеп молбагыттары туралы пайымдауларын ортага салды, олардын арасындаэнергетика, каржы, авиакурылысы, медицина, экология, сондай-ак еюрлжжене жаЬандык каушаздж проблемалары ерекше манызды салалар болыптабылады. Казакстан басшысы Казакстан мен АКШ арасындагыэкономикалык езара ic-кимылдыц келемш кёцейтудщ, Республикаэкономикасына американ инвестицияларын тартуды кездейтен усыныстартоптамасын сараптамалык денгейде караудын тшмдш пн ерекше атапKepceTTi. Н.Э. Назарбаев «Казакстаннын ядролык карусыздану, атапайтканда, Казакстан Республикасынын аумагында орналастырылганкаруды белшектеу меселелер! бойынша eKi жакты жене кеп жактыденгейде келю сез ж урпзу уЩастерше алдагы уакытта да белсенеI348

катысатынын» матмдедо. Мемлекет басшысы сондай-ак былай деп атапайтты: «Орталык Азия enipiwieri жагдайдын езш дж айрыкшалыгы бар,ол осында болып жаткан демократияландыру урд1стерш жэне оларга карсытуратын ислам фундаментализмшщ кушекм урдостершщ араж тн делажырату каж етттн тугызады».1992 жылгы 22 мамыр —Казакстан Республикасынын ЮНЕСКО-гKipreH кун1 мемлекетпм1здщ тарихындагы айтулы окдга болды. Бул окигаКазакстанныц барлык денгейдеп элемдж когамдастыкпен гуманитарлыкынты мактастыгынын даму ы на сапалык жана серпш бердц елем елдер1меналуан турл! мэдени алмасулардын кецеюше жэрдемдестьТэуелс1здж алган алгашкы кундерден бастап-ак Казакстан елд1ядролык карудан куткару багытын устады. 1991 жылгы 29 желтоксандагыАлматы декларациясы нда Беларусь, К азакстан, Ресей, Украинабасшылары бурынгы КСРО-нын ядролык арсеналынын жумыс icT ey iH6 ip n e c in бакылау теппн айкындады, стратегиялык шабуыл кару-жарагынкыскарту саласындагы халыкаралык мшдетгемелерге адал болуды куаттады.1992 жылгы 23 мамырда Лиссабонда аталмыш терт елдщ екшдерШ абуыл кару-ж арагын ТМ Д -нын терт мемлекет1нщ аумагындаорналастырылган стратегиялык ядролык куштерге катысты тургыдакыскарту туралы шарттын ережелер1н icK e асыру уш1н ездер1нщжауапкершшш аясын нактылайтын хаттамага колдарын койды. Лиссабонхаттамасында Беларусьт1н, Украинанын жэне Казакстаннын Ядролыккаруды таратпау туралы шартка (ЯКТШ) ядролык каруды иеленбейт1нелдер ретшде косылу жен1ндеп м1ндеттемелер1 де баяндалды. СоныменКазакстан ядролык мурадан бас тарту туралы тарихи шеш1м кабылдады,мунын e3i мемлекетт1н Ka3ipri замангы еркениетт1ц табиги жэнеажырагысыз б е л т рет1нде калыптасуынынаса манызды алгышарты болды.Казакстан Ядролык каруды таратпау туралы шартты 1993 жылгыжелтоксанда беютп. Элемдж когамдастьж бул акцшшы куана карсы алды.Элемшн кептеген жетекпн мемлекеттер! бул кадамнын Казакстаннынхалыкаралык ютердеп ез1н1н жауапкершш1п мен кем елдтн, Ka3ipriзаманнын аса ipi проблемаларын шешуге саликалы турде катысугаумтылысын паш еткен1н атап керсегп.Казакстаннын ядролык карусыз мемлекет рет1ндег1 занж узш кмэртебес1 ЕКЫ У-нын 1994 жылгы желтоксанда Будапеште болгансаммит1нде рес1мделд1. Ядролык державалар — АКШ , Ресей жэнеУлыбритания — Казакстанга Kayinci3fliK кешлджтерш беру туралымеморандумга кол койды. ЯКТШ-тын уш депозитарий-державасы осытарихи акт!мен Казакстаннын егеменд1пн, аумактык тутастыгынкамтамасыз етуге жэне оган экономикалык мэжбурлеуден кепшд1кбершу1не ездер1н!н ужымдьж м1ндеттемес1н тиянактады. KeftiHipeKКазакстан осыган уксас сешм бшд1руд1 Кытай мен Франция тарапынан даалды.1992 жылгы 2 шщдеж тэуелаз Казакстаннын толымды сырткы саясведомствосынын курылган куш деп есептеуге болады. Бул куш «КазакстанРеспубликасынын Мемлекеттж теуелс1зд1г1 туралы» КонституциялыкЗанынын орындалуы уш!н жэне сырткы саяси багытты камтамасыз ету,республиканын шет мемлекеттермен катынастарын жан-жакты дамыту349

максатымен Казакстан Президент! б1ркатар жарлыктар шыгарды, онын1щ1иде Казакстан Республикасынын ЕэшшШ туралы ережеге жэнеКазакстан Республикасынын Тэтенше жэне ©кшетп елппсшщ непзпмшдеттер1 мен кукыктары туралы ережеге кол койды. Аталмыш кужаттардаКазакстан Республикасынын Елшшгше Казакстан Республикасынынсырткы катынастарынын мемлекетпк органы, онын болган елвдеп жогарыдипломатиялык екш болып табылады, сондай-ак Казакстан Республикасыныншетелдеп уэкшетп ек ш , дипломатиялык ек щ д тн щ басшысыболып табылады деген айкындама бершн.BipaK калай дегенмен Президенттщ «Казакстан РеспубликасынынСырткы ютер министрлт туралы ережеш беюту туралы» Жарлыгын осысаладагы басты кужат деп есептеген жен. Кужатта Казакстан РеспубликасыСырткы icTep министрлт Казакстан Республикасынын дипломатиялыккызметшщ орталык органы болып табылады жэне Казакстан Республикасынынсырткы саясатын камтамасыз етещ, Казакстан Республикасынынмемлекетпк баскару орталык органдарынын халыкаралык кызметшуйлестаред1 деп айкындалды.Ережеде Министрлжке мынадай мiндeттepдi жузеге асыру жуктелдк• Казакстан Республикасынын егемендтн, аумактык тутастыгын,кауш йздш н жэне шекарасына THicneyinmiKTi, онын халыкаралыкаренадагы мудделерш коргаудын дипломатиялык куралдары мен эд1стершкамтамасыз ету;• шет мемлекеттермен катынастарда дипломатиялык екш йкп жузегеасыру;• шетелде Казакстан Республикасынын азаматтары мен зандытулгаларынын кукыктары мен мудделерш коргау;• Казакстан Республикасынын аумагында жене шетелде консулдыккызметтщ мщдетгЕерше жататын ic-6peKerri icKe асыру, шетелдепотандастармен жумыс жасау;• шет мемлекеттермен жене халыкаралык уйымдармен келюсезжурпзу;• халыкаралык бейбнш ш кп, галамдык жене ещрлж к а у т азд ж лколдау жешндёй; сонын шщде Казакстан Республикасынын BY ¥ Myuieci,жалпы еуропалык урдаске жене баска ещ рлж тетжтерге катысушыpeTiHfleri жауапкершшкп арттыру;• халыкаралык жагдайды, imKi жене сырткы саясатты, шетмемлекеттердщ элеуметтж-экономикалык дамуын жэне халыкаралыкуйымдардын кызметш зерделеу жэне талдау, Казакстан Республикасынынжогары мемлекетпк билж пен баскару органдарына тиюп усыныстар менкенестер эз1рлеу жэне акпарат беру;• Казакстан Республикасы Уюметшщ корганыс жэне мемлекеттжкаушаздж, конверсия, адамгершшк, азаматтык жэне кылмыстык кукыкT9pTi6i, коршаган ортаны коргау, щетелдж сауда-экономикалык жэнекаржылык байланыс, шет мемлекеттермен гылыми-техникалык, мэдениалмасу сиякты салалардагы саясаты мен ic-шараларын эз1рлеуге катысу;• халыкаралык шарттарды жэне шет мемлекеттермен, халыкаралык,ещрлж уйымдармен жене мемлекетаралык б1рлестжтермен келю1мдерд1дайындау жене жасасу, халыкаралык шарттар мен кел1амдер бойынша350

езше кабылдаган мщдеттемелердщ орындалуын кадагалау, КазакстанРеспубликасынын жогары мемлекетпк билж жэне баскару органдарыушш халыкаралык шарттар мен кел!с1мдерд1 бектту жэне олардын кушшжою туралы усыныстар дайындау;• Казакстан Республикасынын сырткы жэне шла саясаты, елдщэлеуметпк-экономикалык, мэдени жэне рухани eMipi туралы акпараттыкшетелде таралуына жэрдемдесу;• мемлекетпк хаттама мэселелерга журпзу, Казакстан Республикасынынаумагында дипломатиялык артыкшылыктар мен иммунитеттердщсакталуын кадагалау;• орталык акпараттын, шeтeлдiк екшджтер мен дипломатиялыккорпустардын жумыс icTeyi ушш кажетп жагдай жасау.Мемлекет басшысынын Жарлыгы непз1нде сол KyHi, 1992 жылгы 2шшдеде Казакстан Республикасы Министрлер Кабинетшщ «КазакстанРеспубликасынын Сырткы icTep министрлш нщ меселелерЬ дегенкаулысы кабылданды, онда Казакстан Республикасы CIM орталыкаппаратынын, министр орынбасарларынын, Казакстан Республикасы CIMАлкасы курамынын саны айкындадцы, минйстрлж кызметкерлер1 айлыкжалакысынын аукымы б ектл д 1 , дипломатиялык кызметкерлергеаткаратын лауазымын, бгактшгш жене кызмет еткерген жылдарын ескереотырып беригетш дипломатиялык дережелердщ Ti36eci, сондай-ак сапалыкжана мемлекетпк органнын —Казакстан Республикасы Сырткы ierepминистрлшнщ лайыкты жумысын камтамасыз ету женшдеп баска дашаралар айкындадцы.Осы кезге карай, кызметкершщ саны 50-ден аспайтын Казакстан CIMбаяу, 6ipaK нык сешммен каз турды, халыкаралык теж1рибе жинактады.Онын шешуге тшс мшдеттершщ денгеш жогарыл атылды. Оган койылатынталаптардын дережес1 кетерщвд. Республика басшылыгы алгашкыкателжтёр мен олкылыктар Yшiн катан шара колданды.Онын бер жагында, Казакстаннын кес1би дипломатиясынынжасакталуы туралы меселе барган сайын encip койылды, оны халыкаралыккызметинмамандармен жедел турде камтамасыз ету, жумыстын тишиучаскесше басшьшар ipiKTey кажетпп туындады. Озекн меселе ен алдыменреспубликада дипломаттарды даярлайтын 6ipfle-6ip мамандандырылганоку орныньщ жоктыгында едь Осыган байланысты CIM басшылыгы боскызмет орындарын уакытша толтыра туруга республикалык конкурсжариялауга межбур болды. Жедел турде кадрлык жене пл комиссияларыкурылды, олардын курамына кенеспк дипломатиянын тамаша мектебшенеткен теж1рибел1 кызметкерлер Kipfli. Ага дипломаттар Казакстан CIM-HiH орталык аппаратындагы бос кызмет орнына уммтенген e p 6 ipкандидатпен ic жузшде кун сайын жеке-жеке енпме еткгзш турды,олардын жеке icrepiH мукият, ерекше талапшылдыкпен зерделедц олардынтшдж жене кесштж даярлыгын, зиялылык девдейш тексердьБупн танда Казакстан CIM елдщ саяси институттарынын арасында,елемнщ туыстас ведомстволарынын арасында саликалы да кад1рл1ведомство мертебесше ие болды. Элем когамдастыгымен байланыстардамемлекеттщ ек ш жене елдщ ресми мемлекетгж органдарынын сырткысаяси кызмепн уйлеспруип болып табылатын Казакстан Республикасынын351

Сырткы icTep министрлтн Премьер-Министрдщ усы ну ы бойынша елПрезидент! кызметке тагайындайтын министр баскарады.Казакстан Республикасынын CIM курылымдык жагынан орталыкаппаратка жэне шетедщк екщщктерге белшедь Курылымга сэйкес CIMдеминистрдщ THicri орынбасарлары жетекшшк ететш департаменттермен баскармалар, ерекше тапсырмалар жешндеп Елшшер курылды. Булбол1мшелер CIM кызметшщ белгш 6ip багыттары ушш, сонын iiniitaeТМД ш енберш деп озара ic-кимылдар, шет елдермен eKi жактыынтымактастык, жалпы еуропалык ынтымактастык, кеп жактыынтымактастык, халыкаралык-кукыктык мэселелер, консулдык жэнехаттамалык тургыдан камтамасыз ету, кадрлар, каржылык, шаруашылыккызмет корсету, сондай-ак шетелд1к дипломатиялык корпус, т.б. упинжауап бередь1992 жылдын 4 шщдесшде Казакстан Президент! Казакстанныншетелдеп саны бойынша ушпяш Елшиппн —Казакстан РеспубликасынынКытай Халык Республикасындагы Елш ш пн ашу туралы Жарлыкка колкойды.Казакстан тэуелазшгшщ небэр1 алгашкы ею жылында Казакстаннын17 елпплш ашылып, жасакталды, олар —Туркияда (елпр К-Б. Саудабаев), |Б ¥ ¥ жанында (А.Х. Арыстанбекова), КХР-да (М.М. Эуезов), АКШ-та ((А .Ш . Ж анбы рш ин), Ф ранцияда (Т.С. Кабдрахманов), Иранда(М .Ж . Ж олдасбеков), Украинада (Ю .Ж . Клочков), бзбекстанда(С. Батыршаулы), Кыргызстанда (М.Ш. Шаханов), Эз1рбайжанда(И.А. Амангалиев), Ресейде (В.Б. Тем1рбаев), ГФР-де (С.Т. Турсынов),Египетте (Б.К. Тайжан), Бельгияда (А.М. Кырбасов), Венгрияда(С.А. Курмангожин), Ущцстанда (един М.К. Исаев).281992 жылдын ортасында Таулы Карабах тешрепндеп жанжалдыреттеу мэселеа барынша OTKip койылды. Осыган байланысты КазакстанП резидентш щ Мэл1мдемеЫ ж арияланды , онда Таулы Карабахтеш репндеп дагдарысты жагдай ic жуз1нде тжелей эскери кактыгыскаэкелш соктырганы атап керселдш. Ресей, Казакстан мен б1ркатар шектеселдер колданып жаткан делдалдык куш-ж1гер e3ipre THicri нетиже бермед1.Н .Э. Н азарбаев К азакстанны н гуманизм, жанж алга тартылганхалыктардын тагдыры ушш аландаушылык принцищн басшылыкка алаотырып делдалдык м щ е г а аткарганын атап керсетп. Ол кезде КазакстанПрезидент! кантепстт токтатуга жене Карабах жанжалын жергшктт жердешешуге багытталган шаралар жуйесш усынды, олардын катарындаЭз1рбайжан, Армения, Казакстан сырткы icTep министрлершщ осыпроблема бойынша Алматы каласында кел1ссезш етк1зу туралыК азакстанны н бастамасы назар аударуга лайык едь Кездесудшкорытындылары бойынша Меморандум кабылданды, онда Эз1рбайжан менАрмениянын 1992 жылдын 1 кыркуйепнен бастап согыс кимылдарынтоктататыны куатталды. Кол жетизглген уагдаластыкты icKe асырумаксатында Казакстан Президент! eKi мемлекетке езш щ екщдерш —Казакстан дипломаттары Гани Касымовты Эз1рбайжанга жэне АсанКожаковты Арменияга ж4бердкКазакстан тэyeлciздiгiнiн алгашкы eKi жылы Ресеймен, ¥лы -британиямен, Германиямен, Франциямен, Бельгиямен, Австриямен,352

Кытаймен, Египетпен, Иранмен жэне баска елдермен узак мерз1мд1 езараTidMfli байланыстар орнату сиякты аса манызды белестермен есте калды,бул байланыстар Президент Н.Э. Назарбаевтын осы мемлекеттергеалгашкы ресми сапарлары барысында жасалды. Ол кезде КазакстанРеспубликасы Президентшщ Ресей Президента Борис Ельцинмен,Германиянын Федералдык канцлер! Гельмут Колмен, ФранцияПрезидент! Француа Миттеранмен, Париж мэр! Ж ак Ширакпен,Улыбританиянын премьер-министр! Маргарет Тэтчермен, Бельгия корол!Бодуэнмен, Австрияныц федералдык канцлер! Франц Враницкиймен,Туркиянын Президента жэне премьер-министр! Тургыт Озалмен жэнеСулейман Демирельмен, КХР терагасы Цзянь Цзэминмен, ЕгипетПрезидента Хосни Мубаракпен жэне баскалармен жылы шырайлы,сен!мгерл!к жэне сонымен 6ipre !скерл!к катынастары орнатылды.1992 жылдын 29 кыркуйеп букш елемдеп казактар ушш улкен мерекеболды, бул куш Алматы каласында Казактардьщ дуниежузшк тунгышкурылтайы ашылды. Букш элемнен келген отандастарды кызу куттыктаганН.Э. Назарбаев бьшай деп атап керсетта: «Теуелаздж жарияланган уакытццщде Казакстанды элемнщ жузден астам ел! таньщы, ел б1ркатар беделд!халыкаралык уйымдарга муше болып гард!».Осыдан 6ip аптадан кей!н (1992 жылгы 5 казан) КазакстанРеспубликасынын Президента Н.Э. Назарбаев Б¥¥-ны н 47-сессиясындаБас Ассамблеянын м!нбер!нен сез сейлеп, Азиядагы езара ic-кимыл жэнесешм шаралары жешндеп Кенес (АЭСШК) шакыру туралы бастамакетерд!. Азия ещршщ улан-байтак кещстапнде кдушйздж курылымдарынкуруга багытталган бул усыныс Казакстаннын сырткы саяси багытынынлейтмотивше айналды, онын басшысын халыкаралык аукымда кецшентанымал етта.1992 жылдын казанында Казакстан Президентшщ Туркияга алгашкыресми сапары жене TypiK мемлекетаюн, басшылыгымен кездесу! erri,Казакстан мен Туркия арасындагы катынастарды негурлым сапалыдецгейге кетерген б!ркатар ею жакты кужаттарга кол койылды. Ресми сапаршенбераде Анкара каласында турю тщ ц мемлекеттердщ —Туркия,Эзхрбайжан, Казакстан, Кыргызстан, Туржменстан жене Озбекстанбасшылары мен уюметтершщтунгыш KeHeci болып erri.Казакстанда теуелйздж алганнан кейш нак осы Туркиямен тыгызкарым-катынастын орнауына ею елд!н 6ip-6ipiHe деген iui тартушылыгынбурынгы жуйенщ жасанды турде тежеп келген! де Ke6ipeK кемектеста.BipaK Н.Э. Назарбаев пен Т. Озал, С. Демирель арасындагы б!рденкалыптаскан сен!мгерлж катынастар Казакстан-тур!к ынтымактастыгынынжем!ста дамуына кеп дережеде жердемдескенш де ерекшеатап керсеткен жен. Олардын Казакстанга келу! барысында да осындайтен кукыктылык, езара курметтеушшк катынастар жалгасты, мунда TypiKбасшыларына жылы шырайлы жене достык ниеттеп кабылдау уйымдастырылды.Орталык Азия елдерш% басшыларынан 1993 жылдын мамырындаТ. Озалды жерлеуге келген жалгыз басшы Казакстан Президент болганыТуркияда зор {лтипатпен кабыл алынды. Мунын ез! Туркиянын барлыказаматтарыньщ журепнде жылы сез!м уялатты.23-4200353

Казакстан Президенте Туркияга ресми сапардан кейш —1992 жылгы31 казан —2 карашада Иран Ислам Республикасына ресми сапармен барды.Тегеранда президент Э.Э. Рафсанджанимен жэне елдщ жогаргы басшысыА. Хоменеймен кездесу етюздь Казакстан мен Иран арасындагы езараTyciHicTiK пен ынтымактастык туралы Декларацияга, ею елдщ уюметтер1арасындагы сауда-экономикалык ынтымактас туралы кел1Ымдерге,сондай-ак кен аукымды ынтымактасты дамытуга тшс баска да б1ркатаркужаттарга кол койылды.Молдова президенте Мирна Снегурдщ 1992 жылгы 4 карашада Алматыкаласына жумыс бабындагы сапары узак Mep3iMfli Казакстан-Молдовакатынастарын жана шындык тургысынан орнатуга мурындык болды. Олкезде Казакстан Республикасы мен Молдова Республикасы арасындагыОзара TyciHicTiK пен ынтымактастык туралы шартка кол койылды.Казакстан басшысы аса ipi халыкаралык уйымдармен езара тшмщ женеузак мерз1мд1 байланыстар орнатуга дейекте багыт журпздь КарашаKyHflepi Казакстан Президенте НАТО-нынбас хатшысы Манфред Вернерд1кабылдады. Болган сухбатта Н.Э. Назарбаев «Казакстаннын iu iK iтурактылыкка гана емес, сонымен 6ipre сырткы турактылыкка да муктаж»екенш айтты, таяудагы елдермен де, шалгайдагы елдермен де алдын аладипломатия журпзу жене экономикалык байланыстарды белсещи турдедамыту ушш Азиядагы езара ic-кимыл жене сешм шаралары женшдепкенесте шакыру туралы езшщ бастамасын атап керсетте. НАТО басшысыКазакстанга кез келген колдау керсету мумю ндт туралы мел1мдедкКазакстан мен НАТО арасындагы катынастарды дамытудагы жанакезен 1994 жылы «Бейб1тшшк ymiH ерштестек» багдарламасынаКазакстаннын косылуымен туспа-тус кедщ. Казакстан таныстыру кужатындайындады, онда альянспен ынтымактастыктын басым багыттарыайкындалды, олар: улттык корганысты жоспарлау мен каржыландыру,карулы куштерге демократиялык бакылау орнату, Казакстаннын карулыKyiuTepi ymiH кадрлар даярлау.Тежжстандагы жагдайга барган сайын кушейе тускен аландаушылыкН.Э. Назарбаевтын Орталык Азия елдер! мен Ресей басшыларынын Алматыкаласындагы кездесуi туралы бастама кетеруше себеп болды. Келюсездщкорытындылары бойынша Казакстаннын, Кыргызстанньщ, Озбекстаннынжене Ресейдщ б1рлескен Мел1мдемеа кабылданды, онда тежж жершдебейбшпшк пен кукык тешабр калпына келтеру максатында твжiк халкы набарлык кажетте колдау керсетуге дайын екен дт айтылып, куатталды.Элемде болып жаткан саяси окигаларга жедел ун кату, кайсыб1рмемлекетте|| жагдайды жаксартуга атсалысу CIM-HiH практикалыккызметенщ манызды ерекш елт болды жене солай болып кала беред1.1992 жылгы 5 карашада Казакстан Республикасынын ПрезиденН.Э. Назарбаев Арканзас штатынын губернаторы Билл Клинтонга онынАмерика курама Штаттарынын президенте лауазымына сайлануынабайланысты шынайы жене ен i3ri тшекте куттыктауы баяндалган жеделхатжолдады. 1з1нше 1992 жылгы 20 карашада Казакстан РеспубликасынынПрезиденте Н.Э. Назарбаев Тежжстан Жогарш Кенесшщ терагасы болыпсайланган Эмомали Рахмоновка кутгыктау жеделхат жолдады. Жеделхатта354

Тэжйсстанга шугыл гуманитарлык азык-тулж кемегш керсету жошндешеипм кабылданганы да хабарланды.1992 жылгы 21 карашада жас мемлекеттщ халыкаралык ем1ргндепсаяси манызы зор окига болды, бул куш Казакстанга АКДЛ Сенатыныцсаяси жэне эскери мэселелер жешндеп мамандарынын делегациясы кедщ.Сенаторлар С. Нанн мен Р. Лугар Стратегиялык кару-жаракты шектеутуралы шартка ТМД елдершен 6ipiHiui болып кол койган жэне оныТаратпау туралы шартка косылуга мшдеттенген Казакстанмен i3riкатынастарды дамытуга АКШ-тын жана президент! Б. Клинтонньщ зорманыз берет1н1н хабарлады. Сенаторлар АКШ-тын ТМД аумагындагыядролык каруды тасымалдауды, болшектеущ жэне жоюды каржыландыруушш 800 миллион доллар белетшш хабарлады.Шетелдж дипломатиялык корпустын жасакталуы 1992 жылдынсипатты белгю болды. Казакстан тэу ел азд тн щ алгашкы жылындаАлматы каласында барлыгы 6 мемлекеттщ (Иранныц, АКШ-тын,Канаданын, Италиянын, Ущцстаннын, Туркиянын) дипломатиялыкмиссиясы тсркедщ.1992 жылгы 28 карашада Алматы каласында BipiKKeH. Улттар Уйымынын екшдш ашылды. Сол куш Казакстан ЭкономикалыкI ынтымактастык уйымына (ЭБ1Y) Kipfli.1993 жылдын басы мемлекет Басшысынын шетелдерде Казакстаннындипломатиялык окшдоктерга ашу туралы б1ркатар жарлыктарынынкабылдануымен туспа-тус келдь Мэселен, 9 кантарда КазакстанРеспубликасынын Президент! Н.Э. Назарбаев Ресей ФедерациясындаКазакстан Республикасынын © K uierri Э к ш д т н (Елш ш гш ) ашу,Германия Федеративт!к Республикасында, Француз Республикасында,Иран Ислам Республикасында, Эз!рбайжан Республикасында, АрменияРеспубликасында, Беларусь Республикасында, Грузия Республикасында,Кыргызстан Республикасында, Молдова Республикасында, Турйсменстанда,Эзбекстан Республикасында, Украинада Казакстан РеспубликасынынЕлшшктерш ашу туралы жарлыктарга кол койды.Кантардыц аягында Казакстан Республикасынын Президент!Н.Э. Назарбаев б1ркатар шет елдерге сапармен барды. Бул катарда оныцШвейцариянын Давос каласындагы Дуниежуз!л1к экономикалыкфорумнын (ДЭФ) жумысына катысуы манызды окига ед1.23-форумнынУраны —«Галамдык сауыктыру жолында барлык куштерд! 6ipiKTipy»болды. Катысушылар Шыгыс, Орталык Еуропа жэне ТМД елдершщэкономикалык дамуы келешег!н, АКШ-та экономиканы жандандыру,Еуропа когамдастыгын куру проблемалары, Онтуст!к-Шыгыс Азияелдер!ндеп экономикалык серпшс жэне онын элемд!к шаруашылык ушшсалдарлары талкыланды. Казакстан Республикасынын Президент! «ОртаАзия —энергетиканын дамушы орталыгы» атты пленарлык мэжшсшдеторагалык erri. БАК ок!лдер!мен кездесуде Н.Э. Назарбаев КазакстаннынДавостагы форумга катысуы нэтижеанде белил! «Бритиш Газ» жэне«Аджип» компаниялары аса ipi Карашыганак мунай-газ кен!ш!нде мунайещ цруге жарияланган тендерд! утып алганын хабарлады. ДЭФ(Дуниежуз!л!к экономикалык форумнын) жумысына катысу барысындашетелд1к эр!птестер Каспий тешзшдеп мунай кен!штер!нен мунай355

enaipyre де тартылды, тусп металдар мен ауыл шаруашылыгы ешмдершб1рлесш ендеу женшдеп ондаган келю1мшарттарга кол койылды.Давос форумы аякталган бойда Президент Н.Э. Назарбаев ресмисапармен Бельгия К о р о л ьд тн е келд1, мунда С олтуспк Атлантикаальянсынын штаб-петер1нде болды. НАТО-нын бас хатшысы МанфредВернермен сухбат барысында Еуропа мен Азияда каушйзджл камтамасызетуге жене Казакстан мен НАТО арасындагы ерштеетж катынастардыдамытудын келешепне байланысты меселелер талкыланды. НАТО-гамуше елдердщ туракты екьлдершщ алдында сейлеген сезвд е КазакстанРеспубликасынын Президент! Н.Э. Назарбаев Азиядагы езара ic-кимылжене сешм шаралары жешндеп кенесп шакыру туралы Казакстан жасаганусыныскд токталды жене НАТО-мен ынтымактастыкты кенейтущ жактады.М. Вернер Казакстан журпзш отырган демократияны дамыту багытына,экономикалык жене елеумегпк реформалар багытын жузеге асыругажогары бага берд1, Казакстаннын езш щ экономикалык куаты аркасындаОрталык Азияда турактылыкты камтамасыз етуде манызды рел аткаругаraic екенш атап керсетп.Бул кундер1 Н.Э. Назарбаев Бельгиянын корол1 Бодуэнмен кездесп,премьер-министр Жан-Люк Деанмен келюсез журпздк EKi мемлекетарасындагы езара тшмд1 байланыстарды дамытудын келешеп, сондай-акб1ркатар халыкаралык проблемалар талкыланды. Н.Э. Назарбаев пенЖ.-Л. Деан Б1рлескен декларациям кол койды. Еуропа когамдастыгы (ЕК)Комиссиясыньщ терагасы Ж ак Делормен келюсез барысында ЕК менКазакстан бурынгы КСРО аумагында б1рынгай экономикалык кещетжтщсакталуын жэне ТМ Д елдерш деп ыкпалдасу урдютерж кушейтуд1ж актайты ны атап к е р с е п л д ь ЕК К ом иссиясы ндагы кездесудщкорытындылары бойынша ЕК мен Казакстан арасында екщджтер алмасутуралы кел1амге кол койылды.Президент Н.Э. Н азарбаевтын Австрияга ресми сапары женефедералдык Канцлер Франц Враницкиймен келюсез кезшде тараптарКазакстан мен Австрия арасындагы байланыстарды дамытудын карыштысипаты атап етищ . Экономика саласындагы eKi жакты ынтымактастыкмеселелерше ерекше кенш бел1нд1. Австрия кеешкерлершщ Казакстандысен1мд1 epinTec деп бшетш1, гылыми-техникалык ынтымактастык, ауылшаруашылык ен1мдер1н ендеу мен сактау саласындагы, т.б. езара icкимылдынкелешепне ыкылас танытылды.1993 жылгы акпанда Казакстан Президенп Египет Араб Республикасына тунгыш ресми сапар жасады, онын барысында Египетт1нпрезидент! Хосни Мубаракпен келюсез1 erri. EKi жакты ынтымактастыктыжанарту жене дамыту жолдарын талкылаган мемлекет басшыларытурактылыкты камтамасыз етудщ, экстремизмн1н кез келген турше жолбермеуд1н маныздылыгын атап Kepcerri.Казакстанга Египет Араб Республикасынын дш жене уакып (Д1нимул1к) icrepi жен1ндег1 министр{ Мухаммед Эли Махгубтын сапарыбарысында Казакстан-Египет niKip алысуы жалгасты, ол ддни катынастардыженедш кызметкерлер1мен "пкелей байланыстарды жолга кою ушш келгенболатын. Кездесу барысында Алматы каласында Ислам медени орталыгынсалу туралы меселе талкыланды, онын курамына университет, меопт жене356

баска шеспе нысандар юрдь Мухаммед Эли Махгуб жумыстыц бершЕгипет жагы орындайтынын жене бул ЕАР уюметенщ Казакстан халкынатартуы екещц атап erri.Казакстан Республикасынын Президент! бекзада Раад Бен Зейдбастаган, ресми сапармен келген Иордан Хашимит Корольдшнщ уйметделегациясын кабылдады. Келюсез корытындылары бойынша Б1рлескенмазмундамага жене Дипломатиялык катынастар орнату туралы хаттамагакол койылды.М онголияныц сырткы катынастар министр! ЦэрэнпилийнГомбосурэн Казакстан Президентемен сухбатта Казакстаннын Азиядабейбйтщшкте ныгайтуга багытталган принципа саясатын жогарыбагалайтынын жене колдайтынын, оны ещрдеп турактылыктын маныздыфакторы деп есептейтшш атап керсетп.Казакстан Республикасынын Президенте Н.Э. Назарбаев пен Алматыкаласына ресми сапармен келген Yндютан Республикасынын премьерминистр!Нарасимха Раоньщ кел!ссез!нде Yщцстан тарабы б!рлескенкес!порындар куру жене Yнд!стан тауарларын сатып алу ушш Казакстанга10 миллион доллар несие беруге uieiuiM кабылдаганын хабарлады.Н.Э. Назарбаев Уцщстан уймете басшысынын eKi ел арасындагы саудаэкономикалыкынтымактастык меселелерш шешу женшдеп арнаулыкомиссия куру туралы усынысын колдады.Н.Э. Назарбаевтын Израильдщ гылым жене экономика министр!Ш имон Шитрит, энергетика министр! Аленол Рубинштейн жэнеИзраильдщ кнессет терагасыньщ орынбасары Овадье Эли бастаганИзраиль icKep топтарынын еюлдер!мен кездесу! кез!нде жемюте niKipалысу болды. Ею жакты сауда-экономикалык ынтымактастыгын кенейтугекатысты кен шенберл! меселелер талкыланды, Израиль компанияларынынауыл шаруашылыгы секторында, тамак енрркэcl6fнде женефармацевтикада нысандар салудагы жене кайта курудагы б1ркатар нактыжобалары каралды.Казакстан Республикасынын Президенте Н.Э. Назарбаевтын«Шеврон» корпорациясыньщ баскарма терагасы, еюмгер-директорыКеннет Т. Деррмен кездесу} барысында «Тещзшевройл» 01рлёскёнквс!порнын куру туралы меморандумга кол койылды.1993 жылгы маусымда Казакстан Республикасынын ПрезидентКХДР-дьщ Жогаргы халык жиналысы кенесшщ терагасы Ян Хен Соббастаган ресми делегациясымен сухбаттасты. Сухбат барысында «егемещцКазакстан демократиялык, кукыктык мемлекет курады жене КХДР-дьщЯдролык каруды таратпау туралы шарттан шыгатыны туралы ineiuiMiКазакстанда белгш 6ip аландаушылыктугызады» деп атап корсете лдкСол кезде Казакстан Республикасы Президент! «Мицубиси»корпорациясы директорлар кецесшщ терагасы Морохаси Синрекубастаган Жапония бизнесмендершщ екиццкте делегациясын кабылдады.Арал Teni3i айдынындагы дагдарысты жагдайга байланысты кеншецбердег! меселелер Ресей Федерациясынын катысуымен Кызылордакаласында болган Орталык Азия мемлекеттер! басшыларынынконференциясында талкыланды. Конференцияга катысушылар АралTeHi3i мен Арал мацы проблемаларын шешу жене Арал enipiH экологиялык357

сауыктыру, онын елеумегпк-экономикалык дамуын камтамасыз етуж еш н д еп б1рлескен ic-кимылдар туралы кел1с1мге кол койды.Конференция Аралды халыкаралык куткару корын куру туралы шеипм,Аралды халыкаралык куткару коры туралы ереже кабылдады, Б ¥¥-ны нбас хатшысы Бутрос-Бутрос Галиге хат жолдады.Осы проблеманы дамыту ушш Орталык Азия OHipi мемлекеттершщбасшылары Аралды халыкаралык куткару корынын президент! eTinсайлаган Казакстан Республикасынын Президент! Н.Э. Назарбаев 1993жылгы 24 сэу1рде «Арал тешзшщ дагдарысы: усынылатын ic-кимылдаркурылымы» атты халыкаралык семинарга катысушыларга жолдау ж1берд1,бул семинар Дуниежузшк кайта куру жене даму банкшщ камкорлыгыменВашингтон каласында ашылган болатын. Жолдауда Арал KacipeTiHiHжаЬандык аукымына елеул1 турде назар аударылды.Т еуелаздж алганнан кейш ЮНЕСКО алдында казак халкыныншыгармашылык мурасын халыкаралык аукымда тану меселелерш баргансайын белсещцрек кетере бастады. Абай атындагы Алматы калалыккорынын ашылуында сез сейлеген Президент Н.Э. Назарбаев Абайдынтуганына 150 жыл толуын алдагы уакытта мерекелеу улкен медени окигаболып табылатынын, онын Казакстан егемендтнщ калыптасуына, онынелемдж аренадагы беделш ecipyre жердемдесетшш атап Kepcerri.Н.Э. Назарбаев 1995 жылы Дуниежузшк Абай жылын етк1зу туралыЮНЕСКО-fa усыныс жасады. Мемлекет басшысы Абай атындагы коргаез ютаптарынын шетелдеп жарияланымы ушш каламакы релнде алган100 мьщ доллар мелшервде алгашкы жарнаны салды. Ол бул каражат Абайшыгармаларыныц агылшын тшндеп аудармасын дайындауга жумсалсындеген тшек бишрдь1993 жылгы 9 маусымда Алматы каласындагы Достык yftinae Каспиfejjjii кайрацынын казакстандык учаскесш геологиялык барлау жeнiндeгiкен аукымды жумыс багдарламасын icKe асыру максатымен Халыкаралыкмунай компаниялары консорциумын куру туралы келйдмгё кол койылды.Оган «Казаккаспийшельф», «Аджип С.П.А.» (Италия), «Бритиш Газ*(¥лы британия) компаниялары, «Бритиш Петролеум», «Стат-ойл*(Норвегия), БК-лары, «Мобил-ойл» корпорациясы (АКШ ), «ШеллЭксплорейшн Б.В.» (Нидерланды) жене «Тоталь» (Франция) фирмаларыюрдй Орта мерз1мд1 кезецге арналып есептелген багдарламада Каспийтещ зш щ кайранын геологиялык, геофизикалык жене экологиялыкзерттеулер камтылды.1993 жылгы 5—7 шищеде Стамбул каласында Экономикалыынтымактастык уйымына (ЭБ1¥) муше мемлекеттер басшыларыныц еюнпцкездесу! erri. 6 шшдеде жогары дepeжeдeгi кездесу болды, оганпрезиденттер: Ауганстаннын — Бурхануддин Раббани, Ираннын —ЭлиЭкбар Хашеми Рафсанджани, Казакстаннын — Н.Э. Назарбаев,К ы ргы зстанны н — А .А. А каев, Т уркияны н — С. Д емирель,Туржменстанныц — С.А. Ниязов, взбекстаннын — И.А. Каримов,Теж жстан Жогаргы KeneciHiH терагасы Э.Ш. Рахмонов, Пекстанпремьер-министр! Мухаммад Наваз Ш ариф, Эзйрбайжан премьерминистршщорынбасары Р. Гулиев катысты. Осы форумда сейлеген358

сезшде Президент Н.Э. Назарбаев Казакстанга ЭЫ ¥-нын кез келгенмемлекеттщ Kipyi ушш ашык болуы идеясы жене онын экономикалыксипаты унайтынын атап айтты, ол сондай-ак Трансазия темиржолымагистралын салу, ЭЫ ¥ мемлекеттершщ астаналарын жалгастыратынхалыкаралык автомобиль катынасын ашу, мунай-газ кубырларын салу,телекоммуникациялардьщ Ka3ipri замангы жуйесш куру жешндеп кушжпгерд!жандандыру кажеттагш де атап Kepcerri.1993 жылгы шшдеде Казакстан Республикасынын ПрезидентаН.Э. Назарбаев Таиланд К орольдтне тунгыш ресми сапармен барды.Таиландка бара жаткан жолында Казакстан басшысы Дели каласындааялдама жасады, мунда Y ндютаннын премьер-министр! Нарасимх Раоменкездеста. Келюсез барысында eKi жакты катынастарды дамыту женетерендету меселелер! мен ещрдщ езекта проблемалары талкыланды.Бангкок каласында Таиландтьщ премьер-министр! Чуан Ликпайменкездесу болды, онын барысында тараптар eKi елдщ арасындагы негурлымтыгыз ынтымактастыкка жене езара туйнютжта жолга коюга жердемдесумаксатында сауда жене инвестиция женшдеп eKi жакты кел!ймдержасасуды жактады. Кездесу аякталганнан кейш Бгрлёёкён Казакстан-Таиланд мел1мдемей кабылданды. 22 шшдеде Казакстан РеспубликасыныцПрезидента Таиланд корол1 Пумипон Адульядетпен (IX Рама)кездеста. Елге оралар жолында Казакстан делегациясы Исламабадкаласында кыска мерЗщщ аялдама жасады.1993 жылгы цплденщ аягында Казакстан РеспубликасынынПрезидента Н.Э. Назарбаев пен Казакстанда ресми сапармен жургенБолгария Президента Жель Желев арасында келюсез журпзици. КазакстанРеспубликасынын Президента Экономикалык езара кемек кеней (ЭЭКК)ыдыраганнан кейш Шыгыс Еуропа елдершен Казакстанга Болгарияделегациясы 6ipiHiui болып келгенш атап керсетп. 0 з тарапынан БолгарияПрезидента Казакстанда болып жаткан езгерютерд! макулдады женеПрезидент Н.Э. Назарбаевтын Азиядагы каушйздж жене сешм шараларыженш деп кецеста шакыру туралы бастамасын багалады. Келюсезкорытындылары бойынша Казакстан мен Болгария арасындагы достыккатынастар мен ынтымактастык туралы шартка жене баска кужаттарга колкойылды.К азакстан, Кыргызстан, Ресей, Т еж ж стан жене взб екстанмемлекеттер! басшыларынын тамызда Мескеу каласында болган кездесу!Ресей Федерациясыныц аумагында КСРО Мембаню мен Ресей банкшщ1961—1992 жылдар улпйндеп акша билеттер! айналысыньщ токтатылуынабайланысты Б!рлескен мел!мдемеге кол коюга арналды. Саммиттщкорытындылары бойынша мемлекеттердщ басшылары шекараларгатиюпеушшк туралы декларацияга кол койды, онда, атап айтканда, былайдел!нген: «Халыкаралык нормалар мен принциптерге адалдыгымыздыбщщре отырып жене мемлекеттердан езщ-ез! жеке жене ужымдык коргаугаажырагысыз кукыгын басшылыкка ала отырып, Казакстан, Кыргызстан,Ресей, Тежжстан жене взбекстан ездершщ шекараларына кез келген колсугушылыкты —халыкаралык кукыкка сейкес жауап жене елшемдесшаралар колдану ушш, сонын щшде; жеке немесе ужымдык езш-ез! коргау359

TepTiSiMeH карулы куштерд! пайдалана отырып жауап жене елшемдесшаралар колдану ушш непз беретен кукыкка карсы эрекет ретшдекарайды».1993 жылгы 18 тамызда КР Президенте Н.Э. Назарбаев Алматкаласына сапармен келген ГФР-дщ корганыс министр! Фолькер Шээшкабылдады. Сухбат барысында былай деп атап керсетелдк «Кдзакстанелемнщ жетекпп елдер! тарапынан вз кауш аздш н камтамасыз етугекепиш к болуына, сондай-ак ракеталардын жойылганы жене екетелгешУШШ етем алуына умгг артуга кукылы».Франция президенте Франсуа Миттеран 1993 кыркуйекте Казакстангаалгашкы ресми сапармен келдь Келюсез барысында Казакстан менФранцияныц басшылары саяси, экономикалык, медени, гылыми салалармен баска да салалардагы eKi жакты ынтымактастыкты одан epi дамытудыжактайтынын, француз юкерлж топтары тарапынан Казакстанга улкеныкылас койылып отырганын канагат сез!ммен атап керсетп.Иран Ислам Республикасынын Президенте Эли Экбар ХашемиРафсанджанимен кездесуде, оныц Казакстанга ресми сапары барысындаазаматтардын 6ip-6ipiM eH катынасуына, транзиток тасымалга, саудаэкономикалык,енеркесштек, гылыми-техникалык, келжтек жене меденикурылыскз, банвшцк езара есеп айырысуга жене кеден катынастарынакатысты бipлecкeн кужаттарга кол койылды. Сапардын корытындысыбойынша Казакстан Республикасы мен Иран Ислам Республикасыарасындагы езара TyciHicTiK пен ынтымактастык туралы Меморандумгасалтанатты кол кою peciM i болды.1993 жылгы казанда Президент Н.Э. Назарбаев Кытай ХалыРеспубликасы мен Монголияга ресми сапармен барды.Пекиндеп келюсезде Казакстан Республикасы мен КДР арасындагысаяси жене сауда-экономикалык ынтымактастык меселелер! женшдетерецдетелген niKip алысу eTTi. Тараптар eKi ел арасында ресмидипломатиялык катынастар орнаганнан кейшп он нетижелерд! атап етп,кара жене тусте металлургия, химия 6HepKeci6i, машина жасау жене келж,ауыл шаруашылыгы сиякты салаларда ею жакты ынтымактастыктыдамьггуга жана cepniH беру кажет деп есептейтшш атап керсетте. КазакстанРеспубликасы мен КХР арасындагы езара достык катынастардын непздер!туралы Б!рлескен декларацияга кол кою келюсездщ корытындысы болды.КХР мемлекеттек KeHeciHiH премьер! Ли Пэнмен кездесу барысындаКазакстан Республикасынын Президенте Н.Э. Назарбаев ею ел арасындаэкономикалык саладагы катынастардын дамытылуын жене будан былайгыезара ттм^ц ынтымактастыктын келешепн талкылады.Сапар кезшде КХР астанасында Казакстан РеспубликасынынЕлшшгш ашудьщ жене Казакстан Республикасынын Мемлекеттек туынкетерудщ салтанатты peciMi болды.Улан-Батор каласындагы келюсез барысында Н.Э. Назарбаев пенПунсалмаагийн Очирбат Казакстан-монгол катынастарыныц кекейтестемеселелергн жене ек! елдщ езара тшмш ынтымактастыгын дамытудынкелешег!н карастырды. Кел!ссез корытындылары бойынша мемлекетбасшылары Казакстан Республикасы мен Монголия арасындагы достыккатынастар мен ынтымактастык туралы шартка кол койды.360

1993 жылгы 24 карашада Казакстан Президент! Маастрих каласында«Елобал панэл» халыкаралык экономикалык конференциясында сейлегенсезшде «1991 жылы теуелаздж алганнан кейш Казакстан нарыктыкэкономикасы бар демократиялык жене зайырлы мемлекет куруга бекемжене бултарыссыз йрюкеиш» атап айтты. Казакстаннын сырткы саясибелсендшп 1993 жылы Казакстан Республикасы Президентшщ КыргызРеспубликасына ресми сапарымен аякталды. М ерекелж жагдайдагысалтанатты кездесу peciMiHeH кейш Н.Э. Назарбаевка Орталык Азиядагыбейбкш ш к пен турактылык iciHe коскан улеа ушш «Руханият» руханитулеуге жердемдесу халыкаралык кауымдастыгы берген «Жыл адамы»атагын иеленушшщ Алтын медал1 мен Курмет дипломын тапсыру peciMiболды.Казакстаннын халыкаралык когамдастыкка йруш щ алгашкы кезещнаяктаган 1993 жылды, сез ж ок, К азакстан н ы н сы рткы саясиведомствосыньщ тарихында да езекп жыл болды деп есептеген жен. Булкезенге карай казакстандык дипломатиянын басшылык жене Heri3riкадрлык курамы ic жузшде жасакталды, елемнщ кептеген жетекппелдершде Казакстаннын Е л ш ш п ашылды, теуелс1з Казакстанныналгашкы елшшер1 тагайындалды, шетелдж дипломатиялык корпуснепзшен жасакталды.Казакстан жеуелсаздшши eKi жылдан астам уакыт ш1нде тындырылгантолымды сырткы icTepi Казакстан дипломатиясы елемдждипломатия сахнасына тиянакты турде аяк басты деп пайымдаугамумкщщк бердк Мунын 03i ен алдымен Казакстаннын жалпы журткабылдаган халыкаралык-кукыктык нормаларды булжытпай устанганмемлекет ретшде елемдж когамдастыктын ажырагысыз б е л т дептанылгандыгынан едь Мундай мысалдардын 6ipi — жас мемлекетонядролык мемлекет ретшде Ядролык каруды таратпау туралы шартка косылутуралы керегещйк ineiniMi. Бул щепшм Казакстаннын Ka3ipri дуниеуизандылык уш1н кемел кезкарасы мен жауапкершш1п тургысынан елемдаксаяси топтарда ете он багаланды.Теуелс1з дамудын алгашкы жылдарындагы сырткы саяси корытындылардышыгарганда Казакстаннын ядролык каруды таратпауга женекарусыздану урдасше адал, ядролык карусыз мемлекет мертебесш алуынынбулжымас менш атап ету манызды. Казакстан дипломатиясынын Ресей,Кытай, Америка, Орталык Азия, Еуропа жене баска багыттардаKayinci3fliKTi, тату кершшеспк пен достыкты камтамасыз ету женгндепкуш-ж1гер1 табысты болды. Елд1н егеменд1пн ныгайту, онын экономикалыкмудделерш uirepi жылжыту ушш кажетт1 сырткы жагдайларжасалды.Казакстан елемн1н 124 мемлекеимен дипломатиялык катынасорнатты, 73 халыкаралык уйымнын Mymeci болды. Ka3ipri кезде Казакстанузындыгы 13 мын километрден астам мемлекетгж шекаранын курылыктыкбелМн зацжузшйс тургыда реймдеуд! аяктады. Казакстан РеспубликасыБ ¥ ¥ шенбер1нде белсенд1 кызмет журпзуде. Теуелс1зд1к жылдарыКазакстан Республикасынын шет мемлекеттермен катынастарыныншарттык-кукыктык базасы непз1нен калыптасты. Халыкаралык женеук1метаралык денгейлерде 2500-ге жуык ею жакты халыкаралык шарттар361

жасалды. Жалпы алганда аса ipi кершшес елдермен —Ресеймен, Кытаймен,Орталык Азия мемлекеттер1мен, сондай-ак елемнщ баска да дамыганм ем лекеттер!м ен каты н астарды н К азакстан Р еспубликасы ны нмудделерше сай келетш утымды Kepereci тургызылды. Еуропанын,Азиянын жене баска галамшарлардын кептеген елдер1мен гана емес,сонымен 6ipre олардын ещ рлж уйымдарымен де, атап айтканда, ЕКЫУмен,ЭЫ Y-мен, ИКУ-мен т.б. белсещп саяси niKip алысу жолга койылды.Казакстаннын жаИандык жене ещ рлж экономикалык удерютерменыкпалдасуы ym iH кажетта алгышарттардын Heri3i каланды.Улан-байтак еуразия кещстагшде орналаскан Казакстан мемлекетпym iH елемдж жене ещрлж icTepre белсене катысу орныкты дамудын женеегеменджта ныгайтудын булжымас шарты болып табылады. Казакстанбугш танда елемде болып жаткан терен кайта езгерю урдютерше тжелейкатысушы болып табылады. Бул кайта курулар тек халыкаралыккатынастарды гана козгамайды, сонымен 6ipre адамзат еркениетшщ букшкурылымын да козгайды.Теуелйздж тщ он сепз жылында Казакстаннын сырткы саясатымемлекеттж саясаттын ажырагысыз элемента ретанде 6epiK орныкканын6yriH танда канагат сез1ммён атап айтуга болады. Осы жылдары ел езмудделершщ баска мемлекеттердщ мудделер1мен косылуы проблемаларынойдагыдай шешта. Ka3ipri кезде Казакстаннын шетелдерде 34 ел п и л т,7 туракты е к ш д т , 11 дипломатиялык миссиясы, 7 бас консулдыгы жене12 консулдыгы екш дж етедкКазакстан Республикасынын дипломатиялык кызмеп туралы занкабылданды, шетелдж инфракурылым куру ypflici аякталды, eлдiнхалыкаралык беде л i ecTi, Казакстаннын сырткы саяси бастамалары оныншепнен тыс жерлерге кещнен мел!м. Ен алдымен, олар жаЬандык женеещ рлж каушйзджта, турактылыкты камтамасыз ету, ТМД шецбершдепыкпалдасу ypflicTepiH ынталандыру меселелер1не катысты. Астанакаласында Еуразиялык экономикалык когамдастык куру туралы шарткакол койылуын кептеген елдер Казакстан Басшысынын «еуразиялык»идеясынын жузеге асуы ретшде багалады.«Ш ынында да, Казакстан егемендж алган сеттен бастап халыкаралыксаясат саласында не тындырды? Бул Президент Нурсултан НазарбаевтынКазакстан мемлекеттшгш ныгайту жeнiндeгi табанды куш-ж1гер1менмежеленген жылдар болды деп еар ел еу аз айтуга болады. Казакстанелемдж саяси жене экономикалык когамдастыкка всфмещнше, б1здщeлiмiздi халыкаралык кукыктын толык кукылы субъектае! ретанде, ез1вйцхалыкаралык мшдеттемелерше толык жауапкершш1кпен карайтынмемлекет ретанде танымайынша, бул тарихи манызды максатка, елбетте,кол жетк!зу мумк1н болмас едь Сондыктан сырткы саясат теуелс1зКазакстаннын мемлекёттшпн орнатып, ныгайтуда тетенше манызды релаткарды.29Казакстан Азия ещр1нде KayinciaaiK курылымдарын куруды дейекталжпенжактайды. Президент Н.Э. Назарбаевтын Азиядагы езара ic-кимылжене сешм шаралары жешндеп кенесп (А0СШ К) шакыру туралы бастамасынакты сипаталды жене Ka3ipri замангы халыкаралык ем1рд1н сезшугеболатын факторына айналды. Казакстанды ic жуз4нде Азиянын барлык362

мемлекеттер^ сондай-ак толып жаткан бедедщ халыкаралык институттар,ен алдымен BYY колдады.Казакстаннын еуразиялык ipi мемлекет ретендеп мудделер1 ер жактысипатта болып отыр. Мундай жагдайда кеп векторлык пен тенгер1мдшктщ—теуелшз сырткы саясаттын, улттык мудцелердо коргаудын eKi тарепщцMeHi ерекше арта тусуде.Посткенестек кещ стж теп езгерютер де Казакстаннын сырткысаясатыньщ тенгерщдщк принцишн колданыска екелген серщпелердщ6 ip iH e айналды. Казакстан Республикасы езшщ сырткы саяси багытын,былайша айтканда, ат устенде каз тургызуына тура келдйК азакстанны н сырткы саясатыньщ туйшда максаттары менпринциптершщ Heri3iH курайтын нерселер: мемлекеттек мудделерд1коргау; елде экономикалык реформаларды жалгастыру уМн барыншаколайлы сырткы жагдайларды камтамасыз ету, демократиялыкинституттарды ныгайту; жаЬандык жене ещ рлж ыкпалдасу урдютершебелсене катысу; жаИандык жене ещрлж турактылык пен ^арийзджтеколдау ж ене орныктыру максатында жетекпй мемлекеттерменстратегиялык езара ic-кимылды улгайту; халыкаралык уйымдарменынтымактастыкты терендету.«Казакстан e3iHiH геосаяси жагдайы мен экономикалык елеуетенеорай, —деп атап керсетте Казакстан Республикасынын ПрезидентеН.Э. Назарбаев, —тар ёндрлж проблемалармен туйыкталуга какылы емес.Бул тек б1здщ елде гана емес, одан тыс жерлерде де тусш жаз болар щКазакстаннын болашагы Азияда да, Еуропада да, Шыгыста да, Батыстада. Ш ыгыс пен Батые арасындагы езара T y c iH ic T iK 6 ip - 6 ip iH iHерекшелжтерш бшудё болып отыр жене онда орасан зор мумкшджтербар, оларды алдагы уакытта елш |з бен халыктарымыздьщ ииш пнеайналдыру керек».30 Мемлекет басшысынын бул нускауын icKe асыруКазакстаннын сырткы саясатын жана геосаяси шындыктарга бей1мдеугемумкшдж бердьКазакстан жана гасырга комакты сырткы саяси коры —тащщ ifflKiсаясаты жене экономикалык есу саясаты бар мемлекет ретенде аяк басты.Казакстан дипломатиясынын тарихтын белеете сетгерщщ 6ipinae, 6ipereftжене ете ширак кимылды геосаяси кекжиеп аясында ic-кимыл жасауынатура келед!. BipaK Казакстан Республикасынын сырткы саясатыньщбагдарлары айкын, олар: ездн^Н улттык мудцелёрш дейектелжпен коргау,баска мемлекеттермен саликалы езара ic-кимыл багытын жалгастыру,халыкаралык турактылык пен каушазджте, демократиялык непздерд!ныгайтуга жердемдесу.2. КАЗАКСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫН СЫРТКЫ САЯСИБАСЫМ БАГЫТТАРЫТеуелаз даму жылдарындагы Казакстан Республикасынын сырткысаяси кызметш карастырганда неШздйён Казакстаннын кеп елдерменкатынастарыньщ шарттьж-кукьжтыкбазасынын калыптасканын, елемджкогамдастыктьщ елге деген ceHiMi мен курметен1н артканын атап еткенабзал. Казакстаннын жаИандык жене ещрлж экономикалык урдютерге363

ыкпалдасуы ушш каж егп алгышарттардын Heri3i каланды, сырткысаясатгын басым багыттары тандап алынды.«Казакстан Республикасынын сырткы саяси басым багыттары еналдымен ел1м1здш географиялык орналасуы жэне онын улттык MYддeлepiсиякты узак мерз1мдо сипаттагы факторлардын ыкпалымен калыптасты.Ж ана технологиялардын дамуымен ж эне жаЬандану урд1амен,галамшарлык сипаттагы катердщ KepiHic табуымен, экономикалык жанаархитектуранын калыптасуымен жэне ешрлж денгейдеп халыкаралыкынтымактастыктын эртараптануымен байланысты элемде болып жатканезгер1стер —мунын 6epi мемлекет1м1здщ сырткы саяси багытына тузетуенпзуге мэжбур етедЦ жедел турде жэне икемд1 niKip алысуды, кекейтеспхалыкаралык проблемаларды шешуге жана козкарастарды тушндеп, icKeасыруды талап етедь Алайда Казакстаннын сырткы саясатынын базалыкпринциптер1 03repicci3 болып келд1 жэне ©3repicci3 кала береди, —депатап Kepcerri К-К- Токаев.31Казакстан Ресей Федерациясымен кеп жоспарлы ынтымактастыкказор маныз бередь Казакстан-Ресей eKi жакты катынастарында елеутппрогреске кол жетюзщщ. 1988 жылы 6 шщцеде Мескеуде кол койылганМ енп достык пен одактастык туралы Декларацияныц eKi елдш болашагыушш тарихи манызды меш бар, ол XXI гасырга багдарланган. Казакстанмен Ресей Каспий тещзшщ кукыктык мертебеа проблемасын шешуштуралаган жершен жылжыта алды, Казакстан-Ресей мемлекетпк шекарасыбелгшендьКытаймен жогары ерлеу багытында дамып келе жатканынтымактастык Казакстан ушш манызды рел аткарады. взара сауда келем1улгайып келеш, саяси байланыстар туракты турде даму успнде. КазакстанКытаймен жергшктс жердеп шекараны белгшеущ —тек Казакстан ушшгана емес, сонымен 6ipre жалпы ещр ушш де каушс1зд1кт1 ныгайтугакосылган манызды улес деген niKipfli бекем устанып отыр. Сондай-акБатые Казакстаннан Кытайга мунай кубырын тартуга да манызды менбершедд. М унайдын елемдж нарыктагы жагдаяты осы тандаудын пайдалыекенш керселп отыр.Америка Курама Штаттарымен кеп жоспарлы ынтымактастыктынКазакстан ушш зор стратегиялык меш бар. Казакстан-американкатынастары стратегиялык ер1птест1к денгешне шыкты. ByriHri тандаА КШ Казакстан экономикасынын аса ipi инвесторы болып табылады.Ka3ipri киын-кыстау жагдайда Казакстан мен Орталык Азия елдершшещрде еркш сауда аймагын куруы, халыкаралык ланкестпске, дшиэкстремизмге, улттык шекарааралык уйымдаскан кылмыска, ecipTKiзаттардын зансы з айналымына, купия кеш1-конга, кару-ж аракконтрабандасына карсы курес сиякты манызды салаларда тыгыз езара icкимылкажет. Осыган байланысты Казакстан РеспубликасынынПрезидент Н.Э. Назарбаевтын Орталык Азия мемлекеттершщ одагынкуру туралы бастамасы кекейтесл меселеге айналып отыр. Бул усынысуакыт рухынан туындады жене Орталык Азия едцершщ кылмыстыкэлементтердщ жанадан бас кетерулерше жене кауш-катерлерге карсыкуресте кущужзгерщ 6ipiKTipyre, ортак нарык жене акпараттык KenicTiK364

куруга, сондай-ак медени-гуманитарлык байланыстарды ныгайтугабагатталды.Казакстан еуразиялык мемлекет ретшде Улы Ш бек жолын жангыртуидеясына адал болып келдь Г еографиялык орналасу жагдайы КазакстангаОрталык Азияньщ баска да мемлекеттер! сиякты Еуропа мен Азия —Тыныкмухит ещр! арасындагы транзиттак Kenip релш жуктедь Ka3ipri замангыжагдайда жана «Шбёк жолын» уш TipeKTe: энергетикада, континентаралыккешк жуйесшде жэне телекоммуникацияда куру кезделш отыр.Теуелаз Мемлекеттер Достастыгы шенбервдеп ыкпалдастык урдастеpiHeерекше мэн бершуде. ТМД-ны сактау жэне реформалау Еуроазиялыкipi мемлекет релндеп Казакстаннын стратегиялык мудделерше сай келедкКазакстан Республикасынын ТМД-нын аткарушы органдарынын эрекететуге кабыеттшп мен тшмдшгш арттыруга багытталган бастамаларыпосткенестж кещстжте жаксы мэрм.Казакстан ТМД ВДёнбершДеп ыкпалдастыкты кушейту жешнде нактыусыныстар жасады. Осы тургьщан алганда Н.Э. Назарбаевтын «Карапайымадамдарга карай карапайым он кадам» багдарламасын кабылдау жэнеBipbiuraft экономикалык кещстак туралы шарт жасасу ж енш депусыныстары кешнен танымал.TRACECA багдарламасын icKe асыру Казакстан ушш улкен келешекашады. К азакстанны н алдында О рталы к А зияны н баска дамемлеке'п^мен жэне Кавказ Сырткы мемлекеттер1мен 6ipre кeлiкKbi3MeTTepiH керсетуде ынтымактастыкты дамыту, езд ерш щ icкимылдарын,кооперацияны жолга кою, сонын йшнде Еуропалык Одакпенкооперацияны жолга кою жолымен ещ рлж дещейдеп сауда мен келжсаласындагы жоспарлы ic-шараларды уйлестару мвдета тур. TRACECAбагдарламасы каз1рдщ ёзшде таза техникалык ынтымактастык шенбершеншыкты, бурынгы одактык республикалардыц Еуропамен жене Азияменэкономикалык ынтымактастыгын гана емес, сонымен 6ipre саясиынтымактастыгын да дамытудын стратегиялык тужырымдамасынаайналды.Казакстан Азия eHipiHfle каушс1здж курылымдар куруды дейек-TuiiKneH жактап келедь Казакстаннын Азияда езара ic-кимыл жене ceHiMшаралары жeнiндeгi кенесп шакыру туралы бастамасы Ka3ipri замангыхалыкаралык ем1рдщ ажырагысыз факторы болып табылады. Ядролыккаруды таратудын айкын KepiHic тапкан урдкя улкен аландаушылыктугызып отыр. Ka3ipri замангы жаИандык проблемалар —халыкаралыкланкеслк пен ecipTKi саудасы, купия кеш}-кон, экологиялык ж енетехногендж апаттар, д{ни жене этникалык тезбеуш ш к будан да eTKipкойылып отыр.Сырткы саясаттын еуропалык векторы Казакстан ушш барган сайынзор маныз алып келеда. Бул Батые Еуропадагы жогары дережедег}ыкпалдасуга байланысты болып отыр. Еуропалык Одак (ЕО) саяси женеэкономикалык тартылыс орталыктарынын 6ipi ретанде Казакстаннын енipi сауда-экономикалык эрштесше айналды. Республика Еуроодакпенболат жене токыма ешшмен сауда жасау туралы, Казакстаннын 6ipKaTapтауар eндipyшiлepiнiн Еуропа нарыгындагы мудделерш коргау, сондай-365

ак Казакстаннын, Д С ¥-га (Дуниежузшк сауда уйымы) Kipyi меселелерщцё||езара ic-кимыл туралы келюсездерд1 жалгастырмак ниетте.Герман багыты Казакстаннын еуропалык саясатындагы басым багытболып табылады. КР Казакстандагы HeMic капиталынын мудделерш толыккамтамасыз етуге умтылады. Германиянын уюметтж жене каржылыкинституттарымен манызды у агдаластыктар eKi ел арасындагы узак Mep3iMjiiы нты мактастыктын Heri3i болып табылады. Ф ранциямен саясибайланыстарда елеул1 он нетижелерге кол ж еткщ щ г, Италияменбайланыстар ойдагыдай дамып келедк Италия Казакстаннын негурлымipi сауда ерштестершщ катарына жататыны мел1м. Сонгы уакыттаУ лыбританиямен байланыстар жандандырылды. К азакстан булмемлекетпен ынтымактастыктын, соньщ ш |щ е инвестициялык саладагыынтымактастыктын орныкты дамуына мудделк Бенилюкс елдер1мен женеен алдымен Бельгиямен байланыстар айтарлыктай жандандырылды.Казакстан Орталык Еуропа мемлекеттер1мен: Венгриямен, Польшамен,Чехиямен, Румыниямен, Болгариямен, eKi жакты катынастардынболашагына оптимизммен карайды. YKiMeTTiK жене парламентпккурылымдардын басшыларымен арадагы кел1ссездер, КазакстанРеспубликасы Президентшщ Румыния мен Болгарияга сапарлары —осыбагыттагы Казакстан дипломатиясынын айтарлыктай uirepi жылжуынынайкын KepiHici. Балтык елдёр1 жешндеп саясат туралы да осыны айтугаболады, мунда саяси жене сауда-экономикалык epinTec, атап айткандажуктер транзит! саласындагы epinTec реттндеп Казакстанга деген ыкыласкушейе тусуде.Сырткы саясатгын Азия багыты туралы айтканда, Казакстан-жапонкатынастарында, ecipece экономикалык жене инвестициялык ынтымактастыксаласындагы катынастарда келешеп зор екенш айта кеткен жен.Туркия мен Иран сиякты Таяу Шыгыс ещршщ мемлекеттерше зорманыз берш п отыр. Бул елдермен ынтымактастык он багытта дамыпкеледа. Туркиямен саяси жене экономикалык байланыстар ныгайтылды.Б1рлескен экономикалык жене келш жобаларын icxe асыру женшдебелсёвди жумыс журпзьлуде. Казакстаннын мунайды Баку—Тбилиси—Джейхан кубыр жeлiciмeн елемгцк нарыкка едеухр келемде тасымалдауж ещ щ ер устанымы 1999 жылгы карашада ЕКЫ ¥ саммитшде кабылданганСтамбул декларациясында керсетади.Казакстан Онтустж Азияныц ipi мемлекеттер1мен —Увдтстанмевжене Пекстанмен езара достык катынастарды дамытуга мудцет. Сонымен6ipre Казакстан езшщ ядролык каруды таратпау рёжимще нуксан келлрусаясатын жактырмайтынын принципа тургыда бщщредьИранмен туракты катынастар орнатылды. EKi жак Каспий т;ещзшщкукы кты к мертебесш айкындау, кещ к жене коммуникацияларпроблемаларын шешу сиякты багыттарда 6ip-6ipiMeH ынтымактастыктаболуга муддельСауд Арабиясымен байланыстар барган сайын толыга тусуде. Булмемлекеттщ басшысы Казакстаннын жана елордасы — Астананыкеркейтуге айтарлыктай кемек Kepcerri.Казакстан Парсы шыганагы елдер1мен ынтымактастыгын дамытудаайтарлыктай ШгеГрШёуЩ:щ1ккё кол ж йж йдг. Осы мемлекеттердщКазакстандагы инвестициялык кызмет жандана тустт.366

Казакстан—Египет катынастарынын да жандануынын caTi тустьКазакстан Египетпен туракты ынтымактастыкка умтылысыныцезгермейтшдагш мел1мдедьКазакстаннын Израильмен сауда-экономикалык байланыстарыeлeyлi турде жандандырылды. Жогары децгейдеп саяси байланыстаржузеге асырылуда.Еуропадагы кауш аздж пен ынтымактастык женшдеп уйыммен(ЕКЫY) езара ic-кимьищы одан epi ныгайтуга баса назар аударылып отыр.ЕКЫУ-ныц Демократиялык институтгар жене адам кукыктары женшдепбюросымен (ДИАКБ) ынтымактастык туралы кужаттарга кол койылды.Бул уйымнын Казакстандагы екшдш ашылды.Казакстан BipiKKeH Улттар Уйымымен ынтымактастыкка зор менбередг БУУ Бас Ассамблеясыныц 52-сессиясында Семей полигоныженщце арнаулы карар кабылданды, ал онын мамандырылган ЕЭК (Еуропалыкэкономикалык комиссия) жене АТМЭЭК Азия жене Тыныкмухитына арналган экономикалык жене елеуметпк комиссиясы) уйымдары- Орталык Азия евдрш елеуметпк-экономикалык дамыту жешндепбагдарлама (СПЕКА) кабылдады. БУУ Бас Ассамблеясыныц 53-сессиясыядролык сынаулардан зардап шеккен Семей ешрш сауыктыру жешндепшаралар туралы тагы 6 ip карар кабылдады.Казакстан БУУ жуйесшщ БУУДБ, ДДСУ, ЮНИСЕФ, ЮНЕСКО,Боскындар icTepi жешндеп жогаргы комиссариат, БУУ-ныц ecipTKiзаттарды жене баскаларды бакылау женшдеп багдарламасы сиякты бедедгцуйымдармен ынтымактастыкты тиянактады. Казакстан Халыкаралыккаржы институттарымен: Дуниежузшк банкпен, Халыкаралык валютакорымен, Еуропалык кайта куру жене даму башамен, Ислам дамубанюмен, Азия даму банюмен тыгыз уйлеспр1мде жумыс жасап отыр.Казакстаннын ядролык карудыц тарауына жол бермеу жене онысынауды токтату iciHe коскан субел1 улеа жалпы журтка танымал,Казакстаннын 1999 жылгы тамызда К арусыздану ж ен ш депконференцияга толык кукыкты муше ретшде Kipyi осынын айгагы.Ядролык карудыц барлык турлершен бас тарту республиканын табигитандауы болты. Республика ядролык сынаулардын жойкын зардабын толыксезвдь Нак сондыктан да Казакстан ЯК.ТК жене ЯСТСК-ге катысушыретшде де ядролык каруды таратпау жене ядролык сынактарды токтатурежимш одан epi ныгайтуды батыл турде жактайды.Казакстан казакстандык сейсмикалык стансаларды ЖаЬандыкмониторинплж торапка косу жене бурынгы Семей ядролык полигонынЯСТСК уйымынын багдарламаларында пайдалану жолымен ядролыкжарылыстарга бакылау орнатудын тшмдингш арттыруга ic жузшдекатысып отыр.Казакстан Орталык Азияда ядролык карудан азат аймак куруженшдеп бастаманы icKe асыру барысына ерекше кецш белед1 жене БУУБас Ассамблеясыныц THicn карарларынын тецавторына айналды.ЖаИанданудын жене улттык мудделердщ, мемлекет егемецщпнщаракатынасы K a3ipri замангы халыкаралык катынастардын тубегейл1проблемаларыныц 6ipi болып табылады. Ka3ipri кезде жаИанданудын icжузшде егеменджп б1ркелк1 eTeTiHi туралы пайымдаулар айтылып жур.367

К азакстан мемлекетпн е ге м ен д т н , онын мудделерш курметтеухалыкаралык ем1рдщ булжымас басты принцип! болуга тшс деп есептешц.XXI гасырдын келешеп —осы принциптщ сакталуын камтамасыз етуде.Егер улттык мудделерге ашык болмаса, мемлекеттердщ езара ic-кимылынанепзделш курылмаса, ешкандай жаИандык жуйе ем1ршен бола алмайды.Онын устше улттык мудде жаЬандык муддеге ешкандай жат емес, ейткешimKi жэне сырткы факторлардын синтез! болып табылады. ЖаЬандыкжауапкершшк улттык мудделерд1 есепке алып, icKe асыруды кездейтшболса, оган кол жёйрзуге болады. Жалпы алганда, жайандану жэнемемлекеттердщ улттык м умел epi — 6ipiH-6ipi жокка шыгармайды, кайтадамушы элемдж курылыстын 6ipiH-6ipi толыктыратын курылымдыкэлементтер1 болып табылады.Сонгы уакытта жаЬандану жагдайында мемлекеттщ экономикадагыжэне элеуметтж саладагы рел1 арта Tycyi тшс деген шюрлер барган сайынкеп айтылуда. Американ сарапшысы Дж. Гэлбрейт: «Сонгы жарты гасырдажалпы дамудын табысты да узак кезендер1 эркашанда yKiMerrepi кушта,экономикасы аралас укладгы жэне капитал нарыгы нашар дамыган елдердеболды», —деп керсетедь Мунда Франция Президента Шарль де Голльдщ:«Мемлекет билжтщ жеткш кйздоинен немесе TinTi билжтщ жауапкершшктажеткшж&з сезщушен куйрейдЦ —деген еёзш еске алганорынды. Нак мемлекетпн алдында ел дамуынын XXI гасырдын талаптарыненсеруд1 максат еткен узак мерз1мд1 стратегиясын эз1рлеп, жузеге асырумшдета тур.Мунын 63i Казакстаннын сырткы саясаты елдщ экономикалыккажеттшжтерщен байланыста болуга тшс екенш болжайды, ал сырткысаяси ведомство онын стратегиялык мудделерш коргауда негурлым айкынпозиция устайтын болады деген сез. Ен алдымен бул Казакстан сырткысаясаты м1ндеттершщ басым багыттарын icKe асыруга —Каспий тендзшщкукыктык мэртебесш, Казакстан мунайын тасымалдау багыттарын т.б.айкындауга катысты. Сонымен жаЬандану халыкаралык ынтымактастыкмазмуны мен сипатын жанарту кез! болып табылады, мемлекеттщстратегиялык жэне улттык мудделерш icKe асыру урдюше тузету енпзшу!,демек, онын сырткы саясатына да тузету енпз1лу! мумкш деген сез.Казахстан дипломатиясынын еуропалык векторы:ек! багытты спектрКазакстаннын Еуропа елдершен катынастарын дамытудын келешепэлемдж экономикалык жэне саяси орталыктардын 6ipi болып табылатыносы ешрдщ топтасуымен, сондай-ак Еуропалык Одакка муше елдердщэконом икалы к ж эне саяси ыкпалдасуынын жогары дэр еж есш ебайланысты.Казакстан Республикасынын еуропалык багыттагы сырткы саясатыЕО уш ж Орталык Азия eHipi онын географиялык-стратегиялыкжагдайына, шжюаттьщ элеуетане, ен алдымен ОПЕК (Мунайды сырткашыгарушы елдер уйымы) елдершщ минералдык шикгзатынын баламалыкездер) бола алатын энергетикалык элеуетан пайдалануга орай елеул1ыкылас тугызып отыр. Осыган байланысты Батые Еуропа елдер!368

демократиялык институттарды, нарыктык кайта езгерктерд1 дамыту,жанжалды елеуетте азайту аркылы ещ р елдерппн; туракты да каркындыдамуына; Орталык Азияда экономикалык жэне саяси катысуды кушейтугемуддель Era жакты ынтымактастыкты сапалык жана денгейге шыгаружешндеп эрекеттер турл! денгейлерде колданылуда, ол внipлiккоопераиняны. Орталык Азия мемлекетгершщ ешрдеп жэне жалпыэлемдеп турактылык пен кауш аздж те сактаудагы белсещй рвэпнквтермелеуд1 кездейш.Аталмыш мэн-жайларды ескере отырып Казакстан Батые Еуропаелдершщ, ен алдымен ЕО-нын элеуетш елдщ экономикалык жэне сырткысаяси каушаздшн камтамасыз ету, Казакстан Республикасынын элемджэкономикага ыкпалдасуы, сонын шйнде келж жэне кубыр жел1с1учаскелерш дамыту, инвестицияларды кещ н ен тарту, ен жанатехнологияларга, алдымен акпараттык технологияларга кол ж етизумумюндогш алу жолымен Батые Еуропа елдершщ элеуетш барыншапайдалануга умтылып отыр.Еуропалык Одакпен ынтымактастыктын Казакстан ушш 6 ip iH m iдэрежел1 меш бар, онын Еуразия кеш еттн деп аса ipi саяси-экономикашкб1рлестж ретендеп реш жаЬандану ypjiici тургысынан удайы артатусуде.Казакстан Республикасынын ЕО-мен ынтымактастыгында 1999жылгы 1 шшдеде куппне енген жэне Казакстан Республикасымен ЕОарасындагы катынастарды дамытудын кукыктьж жэне институтгык базасыболып табылатын Казакстан Республикасымен ЕО арасындагы Эрптгестжжэне ынтымактастык туралы жасасылган келйямнщ (ЭЫК) артыкшылыктарынбарынша кеб1рек пайд алану басшылыкка алы налы.ЭЫК шенбершде курылган eKi жакты ынтымактастык институттары- Ынтымактастык кенес1, Ы нты мактасты к комитет! ж энеПарламентаралык комитет! ойдагыдай жумыс icreyae. Олардын кызметщцеалгашкы накты нэтижелерге кол ж етгазш ц. 2000 жылгы казандаЕуропалык Одак Казакстанга «нарыктык экономикалы мемлекет* дегенмэртебе беру туралы шепим кабылдады. ЕО -нын казакстанды кферросилиций импортына салынган демпинпге карсы бажы алыптасталлы, Казакстан Республикасынан шыгарылатын феррохромимпортына демпинпге карсы тергеу токтатылды, республиканыЕуроодакка уылдырык жэне балык ешмш шыгарушы елдер Ti3iMiHe енпзукезделда.Казакстан Республикасынын Президенте Н.Э. Назарбаевтын 2000жылгы маусымда Еуропалык комиссияга ресми сапары Казакстаннын ЕОменезара ic-кимылына айтарл ыктай серпш бердо, Кдзакстан Республикасы- ЕО-нын Орталык Азия ещрщцеп ынтымактастыгы доктринасын эз1рлеутуралы уагдаластык онын манызды корытындысына айналды. Доктринаей жакты жэне кепжакты езара ic-кимылдын неri3ri багыттарынайкындайды, сондай-ак Казакстанды Орталык Азиядагы каушазджтекамтамасыз ету, экономикалык кооперацияны жене enip елшщ транзитпкэлеуетш дамыту, уйымдаскан кылмыска, ланкеспкке жене ecipTKi заттаргакарсы куресу, сондай-ак коршаган ортаны коргау жене су ресурстарын24-4209369

баскару ушш ещ рлж ынтымактастыктын уйткысы репнде пайдаланум ум кш дтн керсетедьЕуропалык Одакпен экономикалык езара ic-кимылдын келешепКазакстан Республикасынын ЕО-мен жогары денгейдеп езара саудасымен,сондай-ак ЕО-га муше мемлекеттердщ капиталы мен инвестициясынКазакстан экономикасыньщ туШщн салаларына айтарлыктай тартуменбайланысты.Казакстанда ЕО-нын турл1 багдарламаларын, соньщ iiuinae ТАСИС(техникалык жене кенес беру кемепн керсету) багдарламасын белсешнтурде icKe асыру елеуметпк тургыда багдарланган нарыктык экономикакуру, шагын жене орта бизнесп дамыту, энергетика, ауыл шаруашылыгы,мемлекетпк баскару, бш м салалары мен т.б. салалардагы жобаларды icKeасыру женш де Еуропа елдерд жинактаган теж1рибеге кол ж едазум умкш дтн камтамасыз eтeдi.Казакстаннын ЕО-мен езара катынастары кеп ретте мунай-газсекторындагы езара мудделермен (ИНОГЕЙТ мемлекетаралык жобасы —Орталык Азия ещршен Еуропага кем1рсутекп шиюзатты тасымалдаудынKa3ipri жуйесш ертараптандыру), сондай-ак Орталык Азиядагы Еуропамен Азияны байланыстыратын келж-коммуникациялык жолдардын(ТРАСЕКА —Еуропа-Кавказ-Азия келж дел1з1 жобасы) стратегиялыкманыздылыгымен айкындалады. Еуропаны Орталык Азия аркылы Тыныкмухитпен жалгастыратын жана магистральдык жолдардын курылысыКазакстаннын экспорттык мумкшджтерш жаксартуга жене Казакстанешмшщ еуропалык жене елемдж еп азу нарыктарына кол жеткззушкенейтуге тше,EcipTKi заттардьщ зансыз айналымына карсы курес проблемасынынхалыкаралык сипатын ескере отырып, Казакстаннын ЕО-мен женеОрталык Азия мемлекеттершен еарткшерд1 бакылау женшдеп езара icкимылжоспарын icKe асыруга катысуы езекп меселе, ол жешндепбастаманы ЕО кетерд1 (улттык багдарламаны icKe асыру — ЕО-нынкатысуымен EcipTKi заттарыньщ зансыз айналымын жене уйымдасканкылмысты бакылау жешндеп мастерлж жоспары).Еуропалы к гарыш аген ттш щ кес1порындарымен гарыштызерделеудеп жене игерудеп, сонын Ш1НДё «Байкоцыр» гарыш айлагынанЕуропа сиутниктёрш ушыру жене осы саладагы бдрлёскен гылымибагдарламаларга катысу туршдей epinTecTiK байланыстарды дамытуЕуропалык Одакпен езара тшмда ынтымактастыктын жана багытына айналаалады.Казакстан жалпы ТМД кещстшндеп жене ш щ ара Орталык АзияenipiHfleri ы кпалдастык урд1стер!н ныгайтып, дамыту у фан ЕОшенберщдеи ыкпалдастыктын он тэж1риб.есщ алуга мудделх. Бул орайдаТМД-га жене ЕурАзЭК-га катысушы мемлекеттермен ынтымактастыктындамуына байланысты ЕО-мен сауда-эконом икалы к, каржылык,гуманитарлык жене баска катынастарды уйлеспру кажет.0 з тарабынан Казакстан Еурооддктьщ б!ркатар езекп меселелер!ншешуге жердем керсете алады (ЕО-ны уагдаластык непзде отын женешик!зат ресурстарымен узак мерзгмда жене туракты жабдыктау,370

тараптардыц гылыми елеуетш 6ipiKTipy жене ЕО нарыгында Казакстаннын1ргел1 зерттеулер саласындагы жетютжтерш коммерцияландыру т.б.).©щрдщ басты мемлекеттер1мен — Германиямен, Франциямен,Улыбританиямен, сондай-ак Бенилюкс жене Солтуспк Еуропа елдершенезара катынастарды дамытудын Казакстан ушш манызы ерекше.Аталмыш елдердщ жаЪандык аукымда да, Еуропалык Одак шецбершдеде, сырткы саяси бастамалары, атап айтканда, олардын белсещц турдеусынып отырган кеп салалы бейбтшлж тужырымдамасы жетекил елемдпсдержавалардыц жаЬандык даму урдюшдей менш тендестаруге тшс женеКазакстан Республикасынын халыкаралык аренадагы мудделершщ rnrepiжылжуына айтарлыктай ыкпал ете алады.Еуропа елдершщ Орталык Азия жене Кавказ ещрш Еуропа менОрталык Азияныц оцтуспк шебшдеп жанжалды ещрлер арасындагы«турактылык белдеуше» айналдыруга мудделтщ н ескере отырып,каушйзджтщ ещрлж жуйелерш одан epi дамытуга, сондай-ак олардынарасындагы ынтымактастыкка (еуропалык тараптан ЕК.ЫУ жене Азиятарабынан Азиядагы езара ic-кимыл жене сешм шаралары жешндеп кенес)ерекше кецш белу керек.Бул орайда Азиядагы езара ic-кимыл жене сешм шаралары жешндепкецестщ прогрейн Батые Еуропа елдер16ipKaTap проблемаларды шешукажеттапмен тжелей байланыстырады. Азияныц «саяси жене экономикалыкертектшп» жене кецестщ улкен географиялык аукымы, Азияныцэтникалык жене аумактык жанжалдарга, ecipTKi саудасы мен ланкеспккебeйiмдiлiгi жене, сез жок, кецеске катысушылар арасындагы карамакайшылыктардыцсакталуы олардыц ш ш деп негурлым елеул1 проблемалардеп аталады. Орталык Азиядагы ещрл1к ынтымактастык, олардыцniKipiHiue, карама-кайшылыкты сипатта болып отыр жене бул ещрлжкешбастаушылык ушш куреспен уштастырылуда.Каспий enipi Еуропа елдершщ сырткы саясатыныц, сонын шпндеолардыц энергетикалык ресурстар кездерш ертараптандыруга умтьшуынабайланысты барган сайын езекш мееелёеше айналуда. Батые ЕуропаныцКаспий мунайын тасымалдау багыттары туралы меселе женшдепу станы мы кубыр желшерш тартудыц коммерциялык максатта айкындалугатию екендшнде болып отыр.Батые Еуропа елдер1. Батые Еуропа елдер1 арасында КазакстанГермания Федеративтж Республикасымен ынтымактастыкка зор мацыз6epin отыр. Барлык Батые Еуропа мемлекеттершщ imiHfle нак осыГермания ТМД аумагында жене Орталык Азияда болып жаткан окигаларгакеб1рек назар аударады. Германия Казакстаннын жене букш ОрталыкАзия ещршщ туракты дамуына шынайы турде муддел^ Казакстанды текендрде гана емес, сонымен 6ipre букш посткецеспк кещепктеп турактьшык1 факторы ретанде карайды.Казакстан Республикасы мен Германия арасында туракты саяси niKipалысу колдау тауып отыр, муны Германия канцлер! Г.Шредердщ 2003жылгы 4—5 желтоксанда жене Бундестагтыц вице-терагасы АнтьеФольмердщ 2004 жылгы казанда Казакстанга келген ресми сапарларыкуаттайды. 2004 жылгы 17—20 сеу1рде Казакстан РеспубликасынынПрезидента Н.Э. Назарбаев Германияга жумыс бабындагы сапармен барды,371

онын барысында федералдык канцлермен, Германиянын саяси жене icKepтоптарынын кернекте екшдер1мен кел1ссвз ж урпзм дь Германия —Казакстан Республикасынын непзп сауда ерштестершщ 6ipi. Казакстандагерман капиталынын катысуымен 400-ге жуык кесшорын теркелд1,олардын iuiiHfle 160-ка жуык кесшорыннын екщджтер1 бар. ГФР-дындэстурл1 аса манызды экспорттык баптары —турл1 машиналар, электртауарлары, автомобильдер, дэpi-дэpмeктep. Казакстаннан Герман и ягамунай, металл, химиялык шиюзат апарылады. 1скер жэне саяси делегациялардынезара сапарлары туракты турде журуде, Германиянын турл1калаларында Казакстанньщ экономика кундер1 е п азш п турады. 1998жылдан бастап жыл сайын Алматы каласында Германия экономикасынынкундер1 етю зтедьК азакстан Республикасы мен Германияны н алуан кырлыы нты мактасты гы ны н катары нда сауда-эконом икалы к, медениынтымактастык женшдеп жене Казакстан Республикасында туратынэтникалы к нем1стердщ меселелер! ж еш н деп К азакстан-германук1метаралык комиссиясы ерекше орын алады. Казакстаннын аталмышкомиссиялар кызметше принципте кезкарасы олардын жумысындаузшстердщ, онын устше 1ркшстердш болмауга тшс екендтнде. Меселен,Казакстан-герман Кооперациялык кенеа оралымды турде жумыс ютейпнжинакы Сауда-экономикалык ынтымактастык женшдеп жумыс тобыболып кайта курылды.0 з т е у е л а з д т н щ алгашкы кундершен бастап Казакстан РеспубликасыАвстрия Республикасымен ынтымактасып келедь Казакстанмен Австрия арасындагы катынастар мемлекеттер басшыларынын женесырткы саяси ведомстволар жетекшшершщ кездесулер1 барысындаорныккан сындарлы niKipалысуымен сипатталады.1991 жылгы казанда Вена каласында Казакстан РеспубликасыныПрезиденте Н.Э. Назарбаевтын АР федералдык канцлер! Ф. Враницкийменкездесу1 erri. 1993 жылгы 2—3 акпанда Казакстан ПрезидентеАвстрияга екшпп рет ресми сапармен барды, онын барысында федералдыкпрезидент Т. Клестилмен жене федералдык канцлер Ф. Враницкийменкездесу болды. Кёшссездё eKi жакты экономикалык ынтымактастыкмеселелёрше баса кешл аударылды.1993 жылгы сеутрде федералдык канцлер Ф. Враницкий Казакстангжауап сапармен келш, онын барысында eye катынасы туралы уюметаралыкгеелШмге жене Караганды металлургия комбинатын кайта куругаинвестиция салу туралы меморандумга кол койылды.Казакстан Республикасынын Президенте Н.Э. Назарбаевтын 2004жылгы 9—10 кыркуйекте Австрияга жасалган кезекте сапары eKi еларасындагы катынастарды дамытуга косымша cepniH бердь Сапаршенбёрйиё тараптар Косарлы салык салудан кутылу туралы конвенцияга,Экономикалык, ауыл шаруашылык, экологиялы к, ен еркесш нк,техникалык жене технологиялык ынтымактастык туралы келю!мге колкойды. 2004 жылгы 19 акпанда EKBIY Парламенттек ассамблеясынынкыскы сессиясы шецберщде Казакстан—Австрия ушметаралык келгссез!етю зиш , онын корытындысы бойынша тараптар eKi жакты ынтымактастыктынкелешеп мол багыттарын межеледь372

Казакстан мен Швейцария арасындагы катынастар eKi жактыынтымактастыктын непзп тэсшдер1мен, басым багыттарымен жэнекелеш епмен сипатталады, осы багыттагы мэселелер КазакстанРеспубликасынын Президенте Н.Э. Назарбаевтын П.Деламюрмен жэнеФ.Коттимен олардын 1996 жэне 1998 жылдары Конференциянынпрезидентгер1 болып турган кезвдеп кездесу барысында белплещц жэнетал кы ланды.Швейцарияныц вице-президенте, экономика саласыныц федералдыккецесииа Паскаль Кушпеннщ 2002 жылгы 1—6 мамырдагы Казакстангаалгашкы ресми сапары, оныц Астана каласында К азакстанРеспубликасынын Президенте Н.Э. Назарбаевпен, Премьер-МинистрИ.Тасмагамбетовпен, Мемлекетгж хатшы — Сырткы icTep министр!К-Токаевпен т.б. кездесулер1 eKi жакты катынастардагы айтулы окигаболды.2003 жылгы 20—21 кантарда Казакстан Республикасынын ПрезидентШвейцарияга ресми сапармен барды, онын корытындылары бойыншауюметаралык eKi кужатка кол койылды, олар: Жолаушылар мен жуктерд1халыкаралык тасымалдау туралы келМм жэне «Орталык Азия елдершщкеп жакты сауда жуйесше ыкдалдасуы» ещрлш жобасы женшдеп келкамьЦюрихтеп сапар щецберщде «Казакстанда бизнесте журпзу кезшдеШвейцария компаниялары ушш гскерлмс мумюнджтер» атты инвестициялыкконференция етте.Швейцария экономикасы мемлекетпк хатшысыньщ орынбасарыЙ.Рединг бастаган экономикалык делегациянын 2005 жылгы 27—30маусымда Казакстанга келген сапары сауда аясындагы eKi жактыкатынастарга косымша cepniH бердь Швейцария делегациясынынКазакстан Республикасынын б1ркатар миниcтpлiктepi мен ведомстволарыбасшыларымен кездееулер! уйымдастырылды. Сапар шенбершде«Казакстан—Швейцария» бизнес-форумы етюзщщ,Казакстанда Швейцария капиталынын катысуымен Швейцарияфирмалары мен б1рлескен кес1порындарынын 40-ка жуык ек1лд1ктер1жумыс icTeftfli. EKi жакты экономикалык байланыстарды дамытумаксатында Сауда-экономикалык ынтымактастык жешндеп Казакстан—Швейцария комиссиясы ерекет етедьФранциямен езара катынастарда Казакстан онын Еуроодактыреформалаудагы, жалпы сырткы саясатты жене каушс1здж саласындагысаясатты, сондай-ак оньщ ЕО-ны Ресеймен жене Туркиямен жакындастыружешндеп устанымын егцрлеу туралы бастаманы mrepi жылжытудагыбелсенд} peлiнe непздейд1. Француз сарапшылары Орталык Азия менКавказ сыртындагы турактылык пен кауащедзджтй сактау ушшКазакстаннын саяси-стратегиялык менш куаттайды. Франция КазакстангаОрталык Азия мемлекетгерщен катынастарды дамыту да басым мен 6epinотыр жене Казакстан Республикасынын еш рлж держава ретшдекалыптасуын колдау, сонын iminae Б ¥ ¥ мен ЕКЫ¥-дагы ынтымактастыкаркылы колдау, Азиядагы езара ic-кимыл жене сешм шаралары женшдепкенес урдюше жене ещрл1к ынтымактастык женшдей Казакстаннынбастамаларына жердем керсету ниетен устанып отыр. Баска ядролыкмемлекеттер катарында Франция Казакстанга каушаздж кешдцшн берд1.373

Казакстан Республикасы Президентшщ Парижге 2000 жылгымаусымдагы сапары барысында eKi жакты езара ic-кимыл меселелершщкен аукымды кешеш, сонын iminae аграрлык-енеркеаппк кешен, ендеуипeHepKecin, жана технологиялар жасау, инфракурылым, келж, экологиясаласындагы жобаларды icKe асыру, сондай-ак француз мунай-газком паниялары тарабы нан К азакстанны н кем1рсутектершэкспорттауыныц баламалы багыттарын эз!рлеуге жердемдесу меселелер}талкыланды.2004 жылгы 10 наурызда Париж каласында болган экономикалыкынтымактастык жешндеп Казакстан-Француз уюметаралык комиссиясыныц6-отырысы eKi жакты экономикалык ынтымактастыктын жанакелешегш айкындауга мумкшдгк бердь Атап айтканда, жана технологиялар,биотехнологиялар, ауыл шаруашылыгы еншш ендеу жене тем1ржолкелш саласындагы езара ic-кимылдар мумю ндт талкыланды.¥лыбританиямен ынтымактастыкта онын елемдеп букш саяси женеэкономикалык ыкпалын ескеру кажет.Улыбритания халыкаралык саясатта белсендд рел аткаруын жалгастыра6epeTiHi белгш. Казакстаннын Еуропадагы аса ipi сауда жене инвестициялыкepinreci ретшдеп Улыбританияныц ерекше орны eKi жактыкатынастардагы саяси проблемалардыц жоктыгына, геосаяси, геостратегиялыкжене экономикалык факторларга, ен алдымен мунайга, газга женекубыр ж ето н е байланысты факторлардан туындап отыр.Соцгы уакытта Казакстан-Британ катынастарынын cepninfli дамуypflici айтарлыктай ныгайды. Саяси байланыстардыц, парламентаралыкпЫралысудьщ жандануы, Британ компанияларымен ынтымактастынулгаюы осыны аныктайды.EKi тарап посткенеспк KeHicriKTeri теуелаз, туракты жене демократиялыкмемлекеттердщ ныгаюына мудделк Казакстан Улыбританиясиякты улттык кауш аздж п камтамасыз етуд1, ланкеспкке, уйымдасканкылмыска жене ecipTKi заттардын зансыз айналымына карсы куресуд1,сондай-ак ядролык карудын таралмауы меселелерш басым м!ндеттеррепнде карайды.Казакстан Республикасынын Президенте Н.Э. Назарбаевтын 2000жылгы карашада Лондонга ресми сапары eKi елдщ езара катынастарындагыманызды окигалардьщ 6ipi болды. Осы сапар барысында королева IIЕлизавета Казакстан Республикасынын Президентш онын Казакстандасаяси жене экономикалык турактылыкты, зандылык пен демократияныорнатуды камтамасыз етуге cinipreH енбегш тану белпа репнде, сондайакядролык каруды жаЬандык аукымда таратпаганы уййн BipiKKeHкорольджтщ жогары наградасы —Эулие Михаил мен Эулие ГеоргийдщУлкен крест ордешмен марапаттады. Бул акт eKi жакты мемлекетаралыккатынастарда кол жетюзшген елеула прогрестщ символы болып табылады.2004 жылгы 5 акпанда Улыбританиянын сырткы icrep шшистр! ДжСтронын б1ркундж ресми сапары болды, онын барысында ол Казакстанмемлекетшщ басшымен кездесп.Щрлеекен Казакстан-Британ сауда-енеркесшпк KeHeciHin (КБСЭК)белеенд1 кызмет! сауда-эконом икалы к ынтымактастыкты birepiжылжытудын ти1мд1 тепп болып табылады. Кенеспн 10-отырысы 2005374

жылгы 2—3 карашада Астана каласында erri. Отырыстын такырыбындаКазакстаннын отын-энергетикалык кешенш, келш саласын, ауылшаруашылыгын дамыту меселелерш инвестициялык, инновациялыкынтымактастыкты, шагын бизнес пен бш1м саласын дамыту меселелер!камтылды.1993 жылдан 2005 жылга дешнп кезенде Улыбритания Казакстанэкономикасына такелей салынган шетелдш инвестициянын келем!бойынша ушшпп орынга (АКШ пен Нидерландыдан кейш) шыкты, бул4,3 миллиард долларды, ягни онын жалпы келемшщ 10,6%-ын курайды.Бенилюкс жене Солтуспк Еуропа елдерь Бенилюкс елдер1мен(Бельгия, Нидерланды, Люксембург) жене Солтуспк Еуропа елдер1менынтымактастыктын манызы зор, бул елдер толып жаткан 6ipereftмамандандырылган сипаттамалары бойынша алдьщгы катардагы шепкешыккан жене жогары ешмд1 механикаландырылган ауыл шаруашылыгыбар елдер болып табылады.К азакстан Республикасынын экономикасы на ш етелджинвестициянын келем1 бойынша 2-орын (АКШ-тан кейщ) алатынНидерланды Казакстаннын басты сырткы саяси ерштестершш 6ipi болыптабьшады.Голланд компаниялары Казакстан экономикасы нын турл1салаларында жумыс ютейдш ол мунай-газ, келж жене аграрлык салалардыкамтиды. Казакстанда 122 б1рлескен кесшорын таркелдш олардын кепбелш ауыл шаруашылык ешмш ендеу жене ещцру, жана технологияларенпзу, халык тутынатын тауарлар ещцру жене кызметтер керсетусаласында жумыс жасайды.Сонгы жылдары Казакстаннын сырткы саясатынын Солтуспкеуропалык багыты елеул1 турде жандандырылды. КазакстанРеспубликасынын Президента Н.Э. Назарбаевтыц Дания корольдтне(2000 жылгы казан), Норвегия корольдшне (2001 жылгы ceyip) женеШвеция корольдтне (2004 жылгы казан) ресми сапары, сондай-акНорвегия премьер-министр! К. Бондевиктщ (2004 жылгы мамыр) женеШвеция премьер-министршщ 6ipiHini орынбасары Б.Рингхолмнын (2006жьшгы акпан) Казакстанга ресми сапарлары болды.Ka3ipri кезде К азакстаннын С олтуспк Еуропа елдер1менынтымактастыгы мынадай басым багыттар бойынша дамып келедш олар:энергетика, транзиттак келЬс кешеш, экология, ещрл1к жене халыкаралыккаупкпзддк.Солтустак Еуропа елдершщ енеркесштщ турл1 салаларындагы улкенжетастактер1 машина жасау (сонын iiu iw je мунай-газ машиналарын жасау),кеме жасау, химия, целлюлоза-кагаз жене металлургия e H e p K e c i6 i,солтуспкке лайыкталган курылыс, жана технологиялар, ауылшаруашылыгы, балык аулау жене ендеу сиякты салалардагы езара тшмд1ынтымактастыкты жолга кою ym iH H eri3 жасайды.Казакстан езшщ Солтустак Еуропа елдерш Онтустак, Шыгыс женеOHTycTiK-Ш ыгые Азиямен байланыстыратын кел1к женекоммуникациялык куретамыр ретандеп «кёп1р-мемлекет» (Трансазиядел1з1, Солтустак-Онтустак транзиток дезйз1) жагдайын raiMfli пайдаланаалады.375

Республиканьщ мунай-газ жобаларына Норвегиянын «Статойл*компаниясы жэне Даниянын аса ipi «А.П. Меллер-груп* концерткатысуда.Казакстаннын мудделер1 кеп ретте Солтустек Еуропа елдершщхалыкаралык аренадагы ещрлж (тургыдан да ЕО, НАТО, ЕКЫY, Балтыкынтымактастыгы), жаИандык тургыдан да (Халыкаралык дамуга кемек,б тм гер ш ш к, адам кукыктары жене коршаган ортаны коргау) журпзшотырган белсещи саясатымен ундеседкОрталык жене Шыгыс Еуропа елдер!. ОШЕ еддерше катысты белсешиде перменд1 саясат, сондай-ак езара тшмд1 ынтымактастын елеуеттемумкшджтер1 геосаяси, тарихи, сауда-экономикалык жене гылымимедениф акторларга байланысты. Дамудын жакын денгейлер1,мшдеттердщ жене етпел1 кезен проблемаларын шешу едютершщ белгш6ip уксастыгы рел аткарады.Казакстан Республикасынын ОШЕ (Орталык жене Шыгыс Еуропа)мемлекеттер1мен саяси байланыстарынын дамуы, жогары денгейдеп niKipалысуды колдау Казакстаннын eHip елдершдеп саяси беделшщ одан epiартуына септегш типзш отыр, олар Республиканы Орталык Азиядагытурактылыктьщ кепш ретенде карайды. Осы тургыдан алганда 2001 жылдан2004 жылга дешнп кезенде Казакстан Республикасынын Президент!Н.Э. Назарбаевтын Хорватияга, Словенияга, Польша жене Венгриягабарган сапарлары, сондай-ак Болгария Президент! Г. Пырвановтын, Чехияпрезиденте В. Клаустын жене Румыния Президенте И. Илиескудщ Казакстангасапарлары айтарлыктай рел аткарды.Орталык жене Шыгыс Еуропа елдер1мен ынтымактастык ОрталыкАзия ещршдеп каушазджте ныгайтудьщ косымша, он факторы болыптабылады. ОШЕ елдершщ Еуроодакка м уш елт Казакстаннын саясибастамаларыньщ uirepi жылжуы ушш манызды рел аткарады.Геосаяси тургыдан бул eHip зор ыкылас тудырады. Осы елдердщ сырткысаясатынын H e ri3 ri басымдыктары еуроатлантикалык курылымгаыкпалдасу максаттарын кёздеида. бщ рдщ кептеген елдершщ осындайбасты сырткы саяси басымдыктарга жене eici жакты катынастардын дейектеэкономикаландырылуына кол жетюзщгещн; осы елдермен ынтымактастыктынулгайтылуын ескере отырып, Казакстанды «УлгайтылганЕуропа —Жана кершшер» атты еуропалык бастаманын ерекет ету аясынанакты тартуга жердемдеседьПольшанын, Венгриянын жэне Чехиянын Солтустек АтлантикаОдагына KipyiHe байланысты олармен эскери ынтымактастыкты одан dpiдамыту ерекше езекте сипат алып отыр. Бул елдермен «Б ей б тп ш кжолындагы ерштестек» багдарламасы, бейбтиш кте колдау женшдепужымдык бтм герш ш к куштер шецбёршде б1рлескен ic-шараларды жанажалпы еуропалык куралымга, ал келешекте XXI гасыр ymiH каушазджтщжалпы азиялыкархитектурасына косылган улес ретенде кдрау керек.К азакстан уцпн О рталы к ж ене Ш ыгыс Еуропа нары кты ккатынастардын орнатылуынын cepniHfli турде калыптаскан у л п а барещрлердщ 6ipi ретенде мудделшк тугызады. Мунда Венгрия, Чехия женеПольша кешбастаушылык орын алып отыр.376

Экономикалык ынтымактастык тургысынан алганда непзп .элемдждержавалар арасындагы нарык ушш катан курес жагдайында Казакстанмен Орталык жэне Шыгыс Еуропаньщ мемлекеттершщ экономикалары6ipiH-6ipi толыктыратыны манызды. Атап айтканда, бул экспорттыкимпорттыккажеттелжтер мен мумкшджтерге катысты. Статистикакуаттагандай, тауар айналымынын оскелен келем1 женшен Чехия,Венгрия жэне Словакия да Казакстаннын негурлым манызды саудаэкономикалыкэрштестершщ катарына юредьByriHri танда Батые елдершщ катарында манызды стратегиялыкэрштес репнде каралып отырган Польшанын географиялык, саяси,экономикалык жагдайын ескере отырып, Казакстан-Польшакатынастарын жандандыру жешнде косы мша кадамдар жасалды.Орталык жэне Шыгыс Еуропа OHipi елдершщ елемдж экономикалыккогамдастыкка ыкпалдасуы Казакстаннын eнipлiк жэне ещраралыккоммуникациялык жуйелерге шыгуы женшдеп куш-жнершде жэне соларкылы экономикалык теуелаздж пен каушазджте камтамасыз етудеманызды рел аткарады.Оцтустж Еуропа елдерь Казакстан Республикасынын ОнтустжЕуропа елдер1мен ынтымактастыгын дамыту стратегиясында олардынЕуропа институттарына, ен алдымен ЕО-га, БЕО-га, НАТО-га, EKBIYга,Еуропа Кенесше толык кукыкты муше ретенде катысуынын зор манызыбар. Казакстанньщ сырткы саясатынын осы enipre катысты«экономикаландырылуы» багытын icKe асыру Казакстанньщ каржылыкнесиелжжене донорлык институттармен, Оцтустж Еуропаньщ дамыганелдершщ ipi компанияларымен байланыстарын ныгайту женшдеппрактикалык шараларга байланысты. Саяси жене сауда-экономикалыкэлеуетш ескергенде Италия, Испания, Туркия, Грекия ещрдщ бастыелдер1 болып табылады.Казакстанньщ Италиямен ынтымактастыгына елеул1 маныз бершедьEKi елдщ устанымдары халыкаралык саясатгын аса манызды мэселелер1бойынша, соньщ шшде Азия каушазднш камтамасыз етудщ езектемеселеа бойынша сэйкес келедь Италия Казакстан РеспубликасынынПрезиденте Н. Назарбаевтын Азиядагы езара ic-кимыл жене сешмшаралары жешндеп кецесте шакыру жешндеп бастамасын куптайды женетрансатлантика epinTecririHe белсенда катысушы бола отырып, Казакстанныннепзп сырткы саяси басым багыттарына туешютекпен карап, колдаукерсетедьИталия Казакстан Республикасынын еуропалык институттарыменжакындасуга жасаган кадамдарына он ниетпен карайды, Казакстанныносы саладагы куш-жнерше жердемдесуге 63ip екенш бивдредь КазакстаннынЕуропалык Кенеспен жене оньщ органы —кукыктык жолмен демократияландыруженшдеп Венеция комиссиясымен байланыстарын дамытуКазакстан Республикасынын демократиялык тандауынын айгагы ретендекдбылданады. Казакстан 1998 жылдан Комиссиянын жанындагы турактыбакылаушы болып табылады.Казакстан Республикасынын Президенте Н.Э. Назарбаев Италияга1993 жылы, 1998 жылы жене 2003 жылы уш рет ресми сапармен барды,377

олардын барысында ол итальян басшыларымен кездеста. Б1ркатар eKi жактыкужаттарга кол койды.1997 жылы Казакстанга Италия Президент! О. JI. Скальфаро мепремьер-министр! Р. Проди келдьЭкономикалык салада Кдзакстан-итальян ынтымактастыгы негурлымбелсендц турде дамып келеш. EKi елдщ сауда-экономикалык ынты-мактастыгыic жуз1нде барлык салаларда: пайдалы казбалар кешштерш игеру,ауыл шаруашылыгы, тамак 6HepKeci6i ешмш ендеу, ауыл шаруашылыгымашиналарын жасау, ауыр енеркесш, энергетика, жещл енеркесш, халыктутынатын тауарлар, ещцру салаларында дамып отыр.Италия Казакстаннын аса ipi сырткы сауда ерштестершщ катарынаKipeai жене Казакстан Республикасына тжелей шетелдж инвестиция салукeлeмi бойынша 4-орынды (АКШ-тан, Нидерландыдан жене ¥лыбританияданкейшл) алады.Казакстанда б1рлескен42 Казакстан-итальян кесторны жене итальянкомпанияларынын 8 ек щ ц т таркелген.Ел экономикасынын карыштап дамуын камтамасыз ететан ИспанияYKiMeTiHiH сети экономикалык саясаты Еуропада кешнен танымал женеоны ерекше «испан экономикалык улгка* ретанде кептеген елдер багалапжур, бул практикалык кызыгушылыктугызады.Казакстан-испан сауда-экономикалык ерштестапнш cepniHi 6ipKaTapезара тшмд1 жобалардын, ен алдымен мунай, келж жене коммуникация,кала инфракурылымы саласындагы жобалардын болуымен сипатталады.Испан несие желю meH6epiHfle Астана каласы уш1н 6ipHeiue жобалардыпысыктау жумыстары журпз1лд1. EKi жакты сауда-экономикалыкы нтымактастыктын елеуетш тшмд1 icKe асыру КазакстанРеспубликасынын Испаниямен езара катынастарынын манызды элементанкурайды.Казакстан Республикасынын Президента Н.Э. Назарбаевтын 2000жылгы 30—31 казанда Корольджке барган сапары осы багыттагы он cepniHболып табылады, оныц барысында турл1 салалардагы (кел1к, ауылшаруашылыгы, туризм жене ланкестакке, ecipTKi заттардын таралуынакарсы курес) ынтымактастыктын келешеп талкыланды. Казакстан-Испанкатынастарынын кукыктьжбазасын толыктырган жене улгайткан 6ipKarapкужаттарга кол койылды.Сапар ш ец бер ш де экономика жене енеркесш саласындагыынтымактастык жешндеп уюметаралык комиссиянын 2-отырысы жене«Казакстаннын инвестициялык MyMKiHAiKTepi* конференциясы етта.Казакстан мен Туркия катынастары барлык денгейдеп жогарыкаркынды байланыстармен сипатталды. Туркия Казакстаннын ОрталыкАзиядагы кешбастаушылык рел}н таниды жене республиканы eHipAeriнегурлым манызды epiirrec деп есептейд!. Туркия Казакстаннын маныздыжене ipi ерштестердщ 6ipi болып табылады.Казакстаннын Грекиямен ынтымактастыгынын келешеп Казакстантауарларыныц Г рек Республикасынын тешз порптары аркылы транзитанщмумкшдтктердае байланысты.Италияныц, Испанияныц, Туркиянын, Грекиянын, Португалияныц,КиЦрдШ жене Мальтанын туристак инфракурылымды пайдаланудагы378

T8xipH6eci осы саладагы орасан зор елеуете бар Казакстан ушн сезс1зыкылас ту г ы зады.Онтуспк Еуропанын тишдц геосаяси орналасуы тек ещр елдер1менгана емес, сонымен 6ipre Солтустек Африканын онымен керпнлесмемлекеттер^мен де сауда-экономикалык эрштестекте дамыту ymiH кенмумкшдж ашады.Балтык елдер!. Реттелмеген проблемалардын жоктыгы, сондай-акхалыкаралык жэне жал пыеуропал ык курылымдар шенбершдеп езара icкимылелеуете Казакстан мен Балтык мемлекеттер! (Литва, Латвия,Эстония) арасындагы ынтымактастыкты дамытудын факторлары болыптабылады.Казакстаннын Балтык елдер1мен сауда-экономикалык ынтымактастыгынодан epi жандандыру практикалык кызыгушылыктугызыпотыр.Казакстан-Балтык сауда-экономикалык ep in T ecT iriH дамытудынкелешеп б!ркатар езара тшмда жобалардыц болуымен сипатгалады. Балтыкелдершде орын алып отырган, K a3ip ri замангы тещз порттары дамыганкелж инфракурылымы мен терминалынын ерекше манызы бар. Келждвл!здерш, тещз порттарын Еуропа нарыгына Казакстан тауарларынэкспорттау ушш пайдалану саласындагы ынтымактастыкты кенейтугеайтарлыктай кешл белу тшмщ болып табылады.Жалпы алганда, Казакстан ymiH Балтык жагалауындагы барлык ушерштеспен жYктepдi тасымалдауга байланысты езара онтайлы формалардыез1рлеу жене eKi багыттагы транзит саласындагы (Шыгыс —Батые, Батые- Шыгыс) ерштеетжте, соньщ шинде Балтык мемлекеттервдеп 6ipKaTapинфракурылымдык нысандарды акцияландыруга катысу жолымен дамытуКазакстан ушш келешеп зор мумкшдж болып табылады.Казакстан дипломатиясыныц американдык векторыКазакстаннын сырткы саясатында Америка К,¥Рама Штаттарыменезара ic-кимылды дамытуга ерекше орын бер£лед1. Муньщ e3i ен алдыменонын елемдж саясаттагы релше байланысты. АКШ ез кезепндеКазакстанмен ерштестек катынастарды дамытуга, Казакстан Республикасынын«Ощрдеп турактылык пен теуелазджтщ тереп» ретендепустанымын ныгайтуга муддел1 болып отыр.Казакстан-американ катынастары дамуынын непзп кезецдеркКазакстан Республикасынын Президенте Н.Э. Назарбаевтын 1992 жылгымамырдагы, 1994 жылгы акпандагы, 1997 жылгы карашадагы, 1999 жылгыжелтоксандагы жене 2001 жылгы желтоксандагы жене КазакстанРеспубликасы Премьер-Министршщ — 1995 жылгы наурыздагы, КРПремьер-Министр! орынбасарыньщ —2005 жылгы мамырдагы сапарлары,АКШ вице-президенте А. Гордыц Казакстанга 1993 жылгы желтоксандагы,АК,Ш мемлекетпк хатшысы К. Райстыц Астанага 2005 жылгыказандагы, АКШ корганыс министр! Д. Рамсфельдтщ 2004 жылгыакпандагы, АКШ Орталык командаваниесшщ колбасшысы Дж.Абизаидтыц 2005 жылгы карашадагы, АКШ мемлекетпк хатшысыныцЩрщш орынбасары Р. Армитадждыц 2004 жылгы казандагы, ауыл379

шаруашылык министр! М. Йоханне бастаган АКШ делегациясынын 2006жылгы кацтардагы ресми сапарлары ; сондай-ак К азакстанР еспубликасы ны н Президент! Н. Н азарбаев пен К азакстанРеспубликасынын бурынгы Сырткы ютер министр! К- Токаевтын АКШПрезидент! ею м ш ш гш щ жогары лауазымды тулгаларымен б!ркатаркездесулер!. Бул сапарлар мен кездесулер саяси, инвестициялыкэкономикалык,гылыми жене гуманитарльж-елеуметтж салалардаеюжакты ынтымактастыктын мыкты H eri3iH калады.EKi мемлекетпн президенттер! 1994 жылы кол койган ДемократиялыкepinTeeriK туралы хартия жене Казакстан-американ катынастары туралыб!рлескен мел!мдеме (1997 жыл) ею жакты ынтымактастыктын аса маныздыкужаттары болып табылады. EKi жак турл! кызмет салалары бойыншаб1рлесш кызмет жасау женшен барлыгы 94 кел1ймге кол койды.Улттык каушазджта камтамасыз ету тургысынан Казакстан АКШпенядролык карусыздану, жаппай кырып-жоятын каруды таратпау женеонын инфракурылымын жою, халыкаралык ланкеспкке, карудын зансызсаудасына, ecipTKi заттардын таралуына жене уйымдаскан кылмыска карсыкурес саласында белсендц турде ынтымактасып отыр.Тараптар ещрлж проблемалардын шеипмдерш }здестаруде сындарлыезара ic-кимыл жасауда, езекп халыкаралык жене ещрлж проблемаларбойынша, сонын iniinfle ТМД мен Орталык Азия ещ ршдеп жагдайбойынша, сондай-ак ещ рлж экстремизмнщ ecyi жене онын ОрталыкАзиядагы жагдайга ыктимал ыкпалы проблемасы бойынша туракты турдекенестер етюзш турады.Казакстаннын ядролык карусыздану саласындагы халыкаралыкмшдеттемелерше сейкес ядрольжоктумсыктарды екету жешнде б1рлескенic-ш аралар ж у р и зш д ^ СС-18 континентаралы к баллистикалыкзымырандардын шахталык-ушыру кондыргылары жойылды, жогарыдереж еде байытылган 600 кг уранды екету ж енш деп «Сапфир*операциясы жузеге асырылды. Тараптар сондай-ак ядролык сынактардынинфракурылымын жоюда да тыгыз езара ic-кимылдар жасады.Тындырылган жумыстын нетижесшде Семей ядролык полигоны Ka3ipriкезде сейсмикалык стансалардын жабдыктарын калибрлеу ушшпайдаланылуда. 2000 жылгы маусымда Маканшы тем1ржол стансасындасейсмикалык станса ашылды, ол ядролык сынактар мониторинпншжаИандык торабына косылды.Ядролык каруды таратпау жене оган сарапшылык бакылау бойыншабелсецщ ынтымактастык eKi жакты катынастардын манызды саласы болыпкала бередк Казакстан мен Курама Штаттар катерд1 Шрлёсш кыскарту(КБК) багдарламасы шецбершде тыгыз езара ic-кимыл жасауда. АКШтынкорш аган ортаны коргау ж енш деп epinTecTiri жагдайындаХалыкаралык гылыми-техникалык орталыктыц (XFTO) жобасыщецберщде Степногорск каласы ндагы талдамал ык зертхана Экологиялыкмониторинг женшдеп улттьж орталык болып кайта курылды. АКШкалдыктарды пайдаланудан БН-350 ядролык реакторын Актау каласынаKayinei3 екету жене узак мерзгмге кему женшдеп жумыстарда улкен кемеккерсетуде.380

Тараптар ок-дерщщ тасымалдануын бакылауды, халыкаралык бакылауйз1мдерш кабылдауды, сондай-ак таратылмауы тургысынан ерекшеаландаушылык тугызып отырган объекплерден экетуд1 imKi кушейтшгенбакылауды коса алганда экспорттык бакылаудын жана стандарттарын оданepi ез1рлеу жэне енпзу максатында езара ic-кимылдар журпзуде.Казакстан Республикасынын Энергетика, индустрия жэне саудаминистрлт мен Мемлекетпк департамент арасында кол койылган взараTyciHicTiK туралы меморандумга сейкес АКШ экспортты лицензиялаудьщказакстандык ЖYЙeciн автоматтандыруга жэрдем керсетуде.Ядролык карусыздандыру саласындагы сети ынтымактастык ескерисаладагы ынтымактастыкты дамытуга септтн типздь Тараптар корганысмаксатындагы конверсия саласын коса алганда Казакстан-американкорганыстык ынтымактастыгын улгайтуга зор мен 6epin отыр. Американтарабы «Шетелдж эскери каржыландыру» жэне «Басы артык эскери мулж»багдарламалары шенбершде АКШ Корганыс министрлтнщ каржылыккемек KepceTyiH коса алганда Казакстандагы ескери реформаны колдауymiH б1ркатар ic-шаралар усынды. Казакстан офицерлер1 мен сержанттарыКазакстанда да, АКШ-та да даярлануда, «Халыкаралык ескери бшм беружене окыту» багдарламасы icKe асырылуда. Казакстан РеспубликасыКорганыс министрлтнщ Лингвистикалык орталыгына каржылык кемеккерсеплуде. АКШ Казакстанньщ бтмгершшк батальонын (Казбат)куру женшдеп бастамасын колдады, батальонный бтмгерш Ы коперацияларын журпзуге кемек керсетед!. Казакстан «Бейбстшшк ушшерштеснк» кенейплген багдарламасынын ic-шараларына белсещц турдекатысуда.Казакстанньщ АКШ-пен 6ipre халыкаралык ланкеспкке карсы куресмеселелерщдеп ынтымактастыгы 1998 жылгы карашада Ланкеспкженшдеп б1рлескен мейшдемеге кол койылган сеттен бастап кенейтшпкелед1. Тараптар ултаралык шекаралар аркылы ecipTKi заттары менкарудын транзипне карсы ерекет жасау жешндеп каушаздж, сондай-акосы шекараларды кылмыстык элементтердщ Kecin eTyiHe жол бермеусаласындагы eKi жакты багдарламаны жузеге асыруда.1992 жылдан бастап Ka3ipri уакыткадей1нп кезенде жасалган eKi жактыкужаттар экономикалык ынтымактастыкты дамытудын шарттык-кукыктыкбазасы болып табылады, олар: Сауда катынастары туралы кeлiciм (1992жыл), К у рдел i жумсалымды кетермелеу жене езара коргау туралы шарт(1992 жыл), Жэрдемдесуд1 жен;шдету жещвдёй ынтымактастык туралыKejiiciM (1992 жыл), Сауда жене инвестицияны коргау жешндещ шекпкeлiciм (TIFA) (2004 жыл). Казакстан Республикасы мен Америка КурамаШтаттары арасындагы Экономикалык epinTecTiK жен1ндеп ic-кимылдарбагдарламасына (1997 жыл) ерекше мен бершп отыр, ол Казакстаннынсауда-инвестициялык ынтымактастык саласында АКШ-пен стратегиялыкepinTecnKTiH денгейше шыгуымен туспа-тус келд1.АКШ Казакстан Республикасынын аса манызды сауда ерштестершщ6ipi болып табылады. Казакстан экономикасына Американ инвестициясынынкелем5 3 миллиард АКШ долларын, ягни пкелей шетелджинвестициянын жалпы келем1н1н 33%-ын курайды жене Орталык Азияешршдеп аса ipi келем болып табылады.381

F ыл ыми-техн икал ык. жэне экологиялык езара ic-кимыл саласындагыКазакстан-американ ынтымактастыгы кенейтшуде. Казакстан мен АКШКазакстаннын болашакта экономикалык есушщ тежелуше жол бермеужене климаттын езгеруше карсы ерекет жасау женшдеп жаЬандыкшараларды кетермелеу максатымен Казакстан ушш зиянды калдыктартегудщ лимитен ез1рлеу саласында езара ic-кимыл жасауда. АКШКлиматтын e3repyi меселелер1 жешндеп уйлестеру орталыгын куруга женеоны н жумыс icTeyi ymiH техникалы к кем ек берд1, Карагандышахталарындагы метанды кедеге жарату жешндеп жобаны кке асыругажердемдесте.Ултаралык шекаралык су ресурстары меселесшш Казакстан ушшерекше манызы бар. Осы тургыдан алганда АКШ усынып отырган БУУнынкамкорлыгымен Ултаралык шекаралык езендерд1 реттеу TeTiKTepiHез1рлеу ymiH «Ултаралык шекаралык су айдындары* конференциясынетк1зу женшдеп халыкаралык бастама колдауга лайык деп табылуда.Американ тарабы да суды пайдалану жешндеп кау ымдастыктын кызметежешндеп зан жобасын, Сырдария езеш суын онтайлы пайдалану жешндепжобаны ез1рлеуге жердем керсетп.АКШ -тын кемек керсету багдарламаларынын арасында коршаганортаны коргау, мунай жене газ секторларын жекешелещйру женшдепулттык зан жобаларын, шетелдж инвестицияларды тарту, электр-энергетикажуйелерш дамыту т.б. жешндеп улттык зан жобаларын ез1рлеугежердемдесуд1 атап керсету кажет.АКШ -тыц Дж. Буш бастаган жана eKiMiuuiiri келгеннен кейшКазакстан-американ катынастары ерекше езгер1стерге ушыраган жок женетурл1 салаларда сертнда турде дамуын жалгастырды. 2001 жылгы 24 ceyipaeмемлекеттж хатшынын арнаулы KeHeciuici мшдетен аткарушы Дж.Байерли бастаган АКШ делегациясыныц 2001 жылгы 24 ceyip aeКазакстанга келген сапары барысында американ тарабы АКШ-тын жана6KiMiuLniriHiH Казакстаннын теуелаздтне, егемендшне жене аумактыктутастыгына, ею ел арасындагы стратегиялык ерштестекте дамытуга барлыкбагыттар бойынша езара тшмд1 epinTecTiKTi кенейтуге неМщц екендшнкуаттады.Президент Дж. Буштын «АКШ Орталык Азиядагы б1рнеше —кауш аздж, сауда, коршаган орта жене елеуметтж салада кешбастаушыретендеп Казакстаннын манызды рел аткарып отырганын мойындайды»деп мел1мдед1.Казакстан-Канада ею жакты катынастары 1995 жылы кол койылганКазакстан Республикасы мен Канада арасындагы езара катынастарпринциш туралы декларацияга непзделдк Казакстаннын халыкаралыкаренадагы ж ене ещрдегД мудделер! К анадамен езара тшмд!ынтымактастык нётзщ де жузеге асырылды. Бул орайда осы елдщ кепжакты институттарда, халыкаралык жене ещрлж каушаздж жуйелершныгайтуда, халыкаралык экономикага катысушылардын жаЬандыкережелерш белплеуде негурлым белее щи рел аткаруга умтылып отырганыескеритш. Ядролык карусыздану урдкяне жене халыкаралык каушшджтеныгайтуга с у бел i улес косып отырган мемлекет ретендеп Казакстаннынсаясаты Канаданын туешгстеп мен колдауын тауып отыр.382

1992 жылгы 10 шщдеде Алматы каласында «Казакстан Республикасымен Канада арасындагы экономикалык ынтымактастык декларациясына»кол койылды. Ол кол койылган сеттен бастап кушше ещц жене eKiмемлекеттщ экономикалык саладагы езара тщмд! ынтымактастыгыньщHeri3iH калады.Казакстан Республикасы уюметпк делегациясынын 1995 жылгынаурызда Канадага барган сапары eKi жакты Казакстан-Канадакатынастарын дамытуга манызды cepniH бердь Сапар барысында тараптарКазакстан Республикасы мен Канада арасындагы езара катынастардынпринцип! декларациясына жене Казакстан Республикасы yKiMeTi менКанада yKiMeTi арасындагы сауда кел1амше кол койылды, сондай-акНиепеспк туралы меморандум кабылданды, онда Косарлы салык салуданкутылу туралы конвенцияга кол кою ушш косымша кешссездер етгазугежене Инвестицияны кетермелеу мен езара коргау туралы кел!амдержасасуга м1ндетгедщ.1996 жылгы 25 кыркуйекте ri будан былайгы келюсездер барысындаКазакстан Республикасынын yKiMeTi мен Канада yKiMeTi арасындагыКосарлы салык салудан кутылу жене табыс пен капиталга салык телеуденжалтаруга жол бермеу туралы конвенцияга кол койылды, бул конвенциясауда-экономикалык ынтымактастыктын дамуына жене КазакстангаКанада бизнесшщ тартылуына оц ecepiH типздьКанада бизнесшщ Казакстан экономикасына катысуы жылдан-жылгаулгайтылып кeлeдi. Кем1рсутектерд1 ещцру мен ендеу, ауыл шаруашылыгы,бшм беру саласындагы ынтымактастык жеткшкта дережедеойдагыдай даму усладе.1999 жылгы мамыр жене тамызда Саскачеван провинциясыделегациясы Казакстанга сапармен кедщ. Оныц барысында будан былайгыынтымактастык меселелер1 талкыланды. 1999 жылгы казанда Квебеккорольдж бш м беруд1 дамыту мекемесшщ шакыруы бойынша МонреальдщМак Гилл университетше Казакстан Республикасынын Fылымжене бшм министр! (ГЖБМ) барды. Сапар кезвде ГЖБМ мен Мак Гиллуниверситет! арасындагы ынтымактастык туралы меморандумга кол койылды,онда «Магистр» багдарламасы бойынша «Болашак» Президентпкбагдарламасыныц стипендиаттарын окыту, студенттер мен окытушыларалмасу, сондай-ак гылыми-зерттеу саласында ынтымактастык орнатукезделдц.2000 жылгы мамырда Д. Марло ханым бастаган Канада Парламентшщсырткы icTep жене халыкаралык сауда жен1ндег1 туракты комитетшшделегациясы Астана каласына сапармен келд1. Бул сапар корытындысыбойынша Канада басшылыгы ушш Орталык Азия eHipi елдер! женшдепсырткы саясатка жаца кезкарастарды калыптастыру бойынша усыныстардайындады.Казакстан Республикасынын Президент! Н.Э. НазарбаевтынКанадага 2003 жылгы сапары шенбершде «Энергетика жене eHepKecinжен!ндеп Канада жене Еуразия одагы» кауымдастыгымен 6ipre«Казакстан —Орталык Азияныц шжу-маржаны» атты халыкаралыкинвестициялык конференция уйымдастырылды, ол Казакстан нарыгынынескелен мумкш джтерш е жене Канаданыц eHepKecinTiK383

компанияларымен сауда жене гскерлш ынтымактастыгын дамытугаарналды. Конференциянын жумысына 200-ден астам канадалык компаниякатысты. Аукымды конференциянын 0TKi3uiyi eKi ел арасындагы саудаэкономикалыкынтымактастыкты одан epi кецейтуге жана cepniH берд1жене eKi жакты катынастардын серпшше ип ыкпалын типздьК,азакстан экономикасы на салынган инвестициянын келем1бойынша Канада аса ipi инвесторлардын алгашкы ондыгына юреда. Канадаинвестициянын жалпы келем11993 —2005 жылдары 1,5 миллиардка жуыкАКШ долларын курады.Казакстан Республикасы мен Куба арасында 1992 жылгы 24 наурызданоталар алмасу жене кешннен Латын Америкасы мемлекеттер! арасынанКазакстандагы 6ipfleH-6ip елш ш к — Куба Республикасы елш ш гш щашылуы Казакстан Республикасы мен Латын Америкасы мемлекеттер)арасындагы дипломатиялык катынастарды орнатудын бастауына айналды.Казакстаннын Латын Америкасы enipi елдер1мен белсешп езара icкимылыхалыкаралык уйымдар, атап айтканда, Б ¥ ¥ жуйеа шенбер1ндежузеге асырылуда.Латын Америкасы ещ рш щ елдер1 Казакстанмен катынастарды, еналдымен сауда-экономикалык катынастарды жандандыруга объективптурде муддель Алайда езара нарыктардын шалгайда жаткандыгы женежекеменинк компаниялар арасындагы пкелей сауда байланыстарынынжоктыгы жагдайында Ka3ipri кезенде Казакстаннын ешр елдер1мен саудаэкономикалыкынтымактастыгы айтарлыктай дами койган жок.Латын Америкасы мемлекеттер1мен ынтымактастыкты дамытумеселелер1нде олардын сауда-экономикалык жене гылыми-техникалыксалалардагы езара тшмд1 алмасуга дайын екеьшп, сондай-ак экономиканыдамытудын кептеген меселелер! бойынша устанымдардын уксастыгыманызды болып табылады. Ынтымактастыкты дамыту максатында бесекегежарамды eHiM ещцретш казакстандык еш рлер мен Бразилиядагы,Ч илидеп, Аргентинадагы, М ексикадагы ipi еш рлер жене бастыерштестердщ ipi кесшорындары арасында ынтымактастык орнатунегурлым тшмд1 болып табылады.Латын Америкасы елдер1мен eKi жакты катынастардын сапалы жанаденгейге шыкканын атап керсетуге болады.Казакстан дипломатиясыныц азиялык векторыКазакстаннын Азиядагы сырткы саяси кызмеп геосаяси аспекпшескергенде де, экономикалык езара ic-кимыл тургысынан да халыкаралыкаренадагы саясаттын непзп багыттарынын 6ipi болып табылады.Азия елдер1мен езара катынастардын саяси acneKTici кеп реттеКазакстаннын улттык к ауш с1здтн камтамасыз ету мудделер1менайкындалады. Осы тургыдан алганда республикага халыкаралык ланкеспкуйымдардын кызметшен, ecipTKi заттарынан, купия Keaii-коннан, даниэкстремизмнен туындаган келецстз ыкпалдын eHin KeTyi каугп сактал ыпотыр.Оцтустж-Шыгыс жене Онтуспк Азия елдер!. Онтуспк-Шыгыс женеОнтустж Азия елдер1нде экономикалык даму ypitifci жедел каркынмен384

журю жатыр. Осы тургыдан ал ганда Казакстаннын алдында экономикалык.байланыстарды кецейтудац жана мумкщдйктер1 мен келешеп, сонынйпшде Казакстан ешм! жана нарыктарды калыптастыру, кеп жакты женеещрлж жобаларды icK e асыруаагы кооперацияны терендету, КазакстанРеспубликасында турл1 экономикалык жобалараы жузеге асыруга кемекалу MyMKinaiKTepi ашылып отыр.Кытайдьщ, Орта Шыгыс жене Парсы шыганагы мемлекетгершщтраизвиж-кел^ктак елеуетш THiMai пайаалану манызды меселе болыптабылады, ол Казакстаннан Азияга жене Еуропага тем1ржол жене тещзтасымалын коса алганда келж лел1зш дамытуга мумюндш 6epeai.Кытай — К азакстаннын басты epinTecTepiHiH 6ipi. КХР менстратегиялык ерштестек пен жан-жакты ic-кимылды дамыту сез жокКазакстан Республикасынын сырткы саясатынын басым багыты болыптабылады. EKi ел арасында ынтымактастыкты дамыту, ecipece жогарыдецгейдеп саяси байланыстарлы аамыту, сауаа-экономикалык катынастараыныгайту одан epi жалгасып келедьЕю жакты ынтымактастыктын айтарлыктай шарттык-кукыкгык базасыжасалды, ол уюметаралык жене ведомствоаралык 100 шарт пен кел1амд1камтиды.Казакстан Республикасынын Президент! Н.Э. Назарбаев Кытайда2002 жылгы желтоксанда жене 2004 жылгы мамырда мемлекетпк сапарменболды, сондай-ак 2004 жылгы кыркуйекте КХР-лын Ш ынжан-Yйгыравтономиялы районына (ШУАР) жумыс бабындагы сапармен бараы.Аталмыш сапарлараын барысынаа жан-жакты ынтымактастыкты оаан epiтерендету туралы манызды уагдаластыкка кол жеткЫдщ, атап айтканаа,Казакстан мен Кытай арасынаагы тату кершшестек, лостык женеынтымактастык туралы шартка кол койылды.КХР терагасы Ху Цзиньтао да Казакстанга 2003 жылгы маусымдажене 2005 жылгы шшдеде мемлекетпк сапармен келдь Олардынкорытындылары бойынша ынтымактастыктын 2003—2008 жылдаргаарналган багдарламасы жене Казакстан Республикасы мен КХРарасындагы стратегиялык ерштестекте орнатып, дамыту туралы б1рлескендекларация кабылданды.Пекиннщ КХР Халыктык саяси кенес беру кенесш щ сырткыбайланыстар комитете терагасыньщ орынбасары У Тао бастаганбакылаушылар тобын 2005 жылгы Казакстан Президентшщ сайлауынаж!беру туралы ineuiiMi жене оны улыктау peciMiHe КХР терагасыньщорынбасары Цзэн Цинхун бастаган делегациясыныц катысуы тендеа жокщепим болып табылады.Казакстан мен Кытай Kayinci3fliKTi камтамасыз ету максатындаБ¥У, ШЫУ (Шанхай ынтымактастык уйымы), Азиядагы езара ic-кимылжене сешм шаралары женш деп кецеспен (АЭСШ К) жене баска дахалыкаралык жене аймактык уйымдар шецбер1нде бeлceндi ынтымактасуда.Азиялагы езара ic-кимыл жене сешм шаралары женшдеп кецестщалгашкы саммитене (2002 жылгы маусым, Алматы каласы) КХР-дынбурынгы терагасы Цзян Цзэминь катысты, Азиядагы езара ic-кимыл женесешм шаралары жешндеп кенестщ министрлер денгейшдеп кездесуше25-4269385

(2004 жылгы казан, Алматы каласы) —КХР сырткы icTep министр! ЛиЧжаосин катысты.Элемшк жэне д э с щ ш д1ндер жетекшшер16ipiHuii съезшщ жумысына(2003 жылгы кыркуйек) Кытайдын буддистер жэне даосистер кауымдастыгытерагаларынын орынбасарлары катысты.Казакстан КХР-Дын Орталык Азия мен Шыгыс Еуропа мемлекеттер1менсырткы саудасында езара тауар айналымынын келем! бойыншаРесейден кейш п екшпп орынды 6epiK устап отыр. КХР-дын Казакстанэкономикасына салган инвестициясынын келем1 2002 жылгы 830 миллиондоллардан 2005 жылы 1,8 миллиард долларга дейш кебейдьЫнтымактастыктын 2003—2008 жылдарга арналган багдарламасынicKe асыру максатында 2004 мамырда Казакстан Республикасы мен КХРарасындагы ынтымактастык комитеты куру туралы кел1амге кол койылды,уиметтер басшыларынын орынбасарлары денгешнде терагалары бар, оныншецбершде eKi жакты ынтымактастыктын TYpлi багыттары бойынша 10Kimi комитет жэне ултаралык шекаралык езендерд[ утымды пайдаланумен коргау жешндеп б1рлескен комиссия курылды.Кытай Казакстаннын Дуниежузшк сауда уйымына (ДС Y) Kipyi туралыeKi жакты келю1мд1 2005 жылгы тамызда аяктаган б е й т ш (Туркиядан,Пэкстаннан, Грузиядан жэне Кыргызстаннан кейш п) ел болды.К азакстан Республикасы ны н Президента Н .Э. Н азарбаевтынШыцжанга жумыс бабындагы сапары (2004 жылгы кыркуйек) барысында«ХоргОе» Халыкаралык шекаралык ынтымактастык орталыгын (ХШЫО)куру туралы шектеул1 кел!с1мге кол койылды. Бул Орталыктын курылуышекара манындагы сауданы реттеуге, жетюзшетш тауарлардын сапасынбакылауды кушейтуге, контрабандалык жэне контрафактш к ешмнщжетаазшмше карсы шаралардын тшмдшшн арттыруга мумгашцк береда,сондай-ак Хоргостын ещрдац сауда-экономикалык бёлеендщ т орталыгыретандеп тартымдылыгын улгайтады.Ka3ipri кезде мунай-газ секторы ынтымактастыктын непзп баплттарынын6ipiHe айналды, оган Кытай инвестициясынын негурлым кепулеЫ шогырландырылып отыр. Меселен, кытай мунайшылары «Актебемунайгазда»ойдагыдай жумыс ютеуде, 2005 жылы Кытай улттык мунайгазкорпорациясы «Петро-Казакстан» компаниясынын акциялар пакетансатып алды.2005 жылгы 15 желтоксанда Казакстан-Кытай кубыр жел1сш щ 6бел1г1 болып табылатын Атасу-Алашанькоу мунай кубыры учаскес1н1нкурылысы аякталды.Байланыс жене электр-энергетика салаларындагы ынтымактастыктыL/irepi бастыру жумысы журпзшуде.EKi елдщ гылыми-техникалык ынтымактастыгы Fылыми-техникалыкынтымактастык туралы кел1с1мге сейкес жузеге асырылуда. 2001 жылгымамырда гылыми-техникалык ынтымактастык ж енш деп eKi жактыкомиссия курылды. Ал 2005 жылы гылыми-техникалык ынтымактастыкженш деп Казакстан-Кытай теменп комитетанщ 6ipimni отырысы етта.2002 жылгы сеу1рде Алматы каласында Кытай гылыми-техникалыкKepMeci уйымдастырылды. Б1рлескен Казакстан-Кытай технопарк1н куруженшдеп келгссез белсенд1 турде журпзшуде.386

2002 жылгы желтоксанда Шекара аймагында K a y im i эскери кимылгажол бермеу туралы уюметаралык кежшюе кол койылды. EKi елдщкорганыс ведомстволары арасында делегациялар алмасу туракты непздежузеге асырылып отыр. Казакстаннын эскери кызмепшлер1 КХРКорганыс министрлтнщ эскери-жаттыгу жогары оку орындарындатэл1мдемеден етедк1995 жылы Пекинде Абайдын 150 жылдыгына арналган салтанаттыic-шаралар етюзщщ жэне казактьщ улы акыныньщ кытай тшндеп элендержинагы жарык кердь 1998 жылы Алматы каласында eKi мемлекетбасшыларынын катысуымен белгш кытай композиторы Сянь Синхайэткен гасырдын 40-жылдары турган уйге ескерткш такта орнату салтанатыетп.Ею елдщ жогары оку орындары арасында пкелей байланыстар жолгакойылды. Yюметаралык кешеш непз1нде жыл сайын студенттер алмасыптурады. Олардын арасында Президенттщ «Болашак» стипендиясыньщжешмпаздары жене Кытай улттык мунай-газ корпорациясынын грантыбойынша окушылар бар.Кытайда, непз1нен Ш¥АР-дын 1ле-Казак автономиялы облысындажене Ганьсу провинциясынын Аксай ауданында 1 миллион 300 мьщ ултыказак КХР-дын азаматтары турады. Казак диаспорасы eKi ел арасындагытату кершшеспк жене достык байланыстарды каркынды турде дамытугажардемдесш отырган манызды факторлардьщ 6ipi болып табылады.2002 жылгы казанда жэне 2005 жылгы кыркуйекте казак диаспорасыньщ екишкте делегациясы Туркютан жене Астана калаларындаэткен Казактардын 2- жене З-дуниежузшк курылтайына катысты.Казакстан Республикасынын Президента Н.Э. Назарбаев Ш¥АР-га2004 жылгы кыркуйекте жумыс бабындагы сапары барысында Кытайдатуратын казактардын катарынан кернекп мемлекет жене когамкайраткерлерш кабылдады.Жапониямен жан-жакты ынтымактастыкты дамыту Казакстаннынсырткы саясатында манызды орын алады.Казакстан Республикасынын Президенп Н.Э. Назарбаевтын 1994жылгы ceyipfleri жене 1999 жылгы желтоксандагы Жапонияга сапарларыeKi жакты катынастарга непз калаган i p ^ i сапарлар болып табылады.EKi елдщ ултаралык каушаздж меселелервдеп устанымдары сейкескеледт Жапонияда Астананыц ыкпалдастык бастамаларына он карайды,Азиядагы езара ic-кимыл жене сешм шаралары женшдеп кецеске(А0СШК) бакылаушы ретенде катысады.Жапониямен экономикалык ынтымактастык непзшен Дамуга ресмикемек (ДРК) багдарламасы жел1а бойынша жузеге асырылып отыр.Жапонияныц Казакстандагы ДРК-нщ келем1 барлык жылдарда 9миллионга жуык АКШ долларын курады, соныц шцядё узак мерзхмд!несие бойынша кемек те бар. Жапония Халыкаралык ынтымактастык банюаркылы (ЖХЫБ) Казакстанга мына жобаларды icKe асыруга несие белщщ:• темаржол келтн щ куатын дамыту;• Ерпс езеш аркылы Kenip салу;• Астана каласынын халыкаралык еуежайын кайта куру;• Батые Казакстанда жол желюш кайта куру;387

* Астана каласын сумен жабдыктауды жене канализациялаудыжаксарту;• Атырау мунай ендеу зауытын кайта куру.2005 жылгы карашада Астана каласында Казакстаннын ДСУ-га Kiжешндеп eKi жакты кeлicceздi аяктау туралы хаттамага кол койылды.Жапон yKiMeii Казакстанга Жапониянын халыкаралык ынтымактастыкareHTTiri (ЖХЫА) желю бойынша тепн кемек керсетед! женеЖапониянын CIM желю бойынша медени гранттар бередьЖапония Б ¥ ¥ БА-нын Семей enipi жешндеп карарынынтенавторыболды жене Токиода 1999 жылгы кыркуйекте бурынгы Семей ядролыкполигоны проблемалары бойынша халыкаралык конференция етюзудшбастамашысына айналды. 2000 жылгы кектемде Жапония yKiMeii ешргемедициналык жабдык жетеазуге 6 миллион АКШ долларын тепн белутуралы шеппм кабылдады. 1998 жылгы наурыздан бастап Казакстанаумагындагы ядролык сынактардын зардаптарын зерделеу женшдеб1рлескен жумыстар журпзшуде.Ж апонияга алгашкы ресми сапары кезшде Казакстан РеспубликасынынПрезиденте Н.Э. Назарбаев Жапониянын премьер-министр!М.Хосокавеге Казакстан аумагында кайтыс болган жапон ескеритуткындары Ti3iMflepi жазылган «Боздактар» кггабын табыс етте.Корея Республикасымен eKi жакты ынтымактастык экономикалыккурамдастыкпен, атап айтканда, инвестициясымен б1рлескен Kecinорындаркурумен, кесшорындарды баскаруга берумен, озык технологияларгакол жетюзумен, Казакстанда едеу1р Корей диаспорасынынболуымен жене баска факторлармен сипатталады.1995 жылгы мамырда жене 2003 жылгы карашада КазакстаРеспубликасынын Президенте Н.Э. Назарбаев Корея Республикасынамемлекеттек жене ресми сапарлармен барды. Бул сапарлар барысындаКазакстан мен Корея Республикасы арасындагы езара катынастар менынтымактастыктын непзп принцип! туралы Декларацияга, медени женегылыми-техникалык ынтымактастык туралы мемлекетаралык келюмдергекол койылды.2004 жылгы кыркуйекте Корея Республикасынын Президенте Но МХённщ Казакстанга мемлекеттек сапары болды.Ipi инвестор epi манызды сауда epinTeci болып табылатын ОнтустекКорея Казакстаннын сырткы экономикалык басымдыктары жуйесшдеманызды орын алады. Экономикалык ерштестекте дамыту ушш кукыктыкнепз сауда, гылыми жене технологиялык ынтымактастык, инвестициялардыынталандыру epi езара коргау туралы, Экономикалык дамугажердемдесу коры (ЕДСЕ) жел1а бойынша несие беру туралы келюмдерден,Табыска салынатын сап ык бойынша косарлы салык салу дан кутылутуралы конвенциядан турады.10 жыл ш щ це (1995—2005 жылдар) Онтустек Корея Казакстанэкономикасына 1,6 миллиардтан астам АКШ долларын инвестициялады(шетелдж инвестициянын жалпы агынынын 7%-ы). Казакстанда Корейкапиталынынкатысуымен 339 компания теркелдьEKi eлдiн ещрлер} арасындагы ынтымактастыкты кенейту ymiHшаралар колданылуда. Меселен, Казакстан Республикасынын жекелеген388

облыстары Оцтустж Корея провинцияларымен юкерлж байланыстарорнатуда, бул орайда eKi ел ещршщ салалык мамандануы ескерицЦ.Eki елдщ жогары оку орындары арасындагы ынтымактастык белсешйтурде дамып отыр. 2004—2005 жылдары осы салада 20-га жуык келю1мжасалды.2004 жылгы карашада Астана мен Сеул калалары арасынд а бауырластыкбайланыстар орнатылды.Ущцстанмен катынастарды ныгайту Казакстан Республикасы сырткысаясатыньщ басым багыты болып табылады. Ka3ipri кезде Yндютан ipiещ рлж державалардын жэне BYY К ауш аздж Кенесшдеп турактымушелжке умггкерлердщ 6ipi болып саналады. Экономика жэнеакпараттык технологиялар саласындагы улкен жетестжтер бул елдщхалыкаралык беделш кушейтуге жэрдемдесте. Y ндютан белсещц сырткысаясатты журпзуде, блоктарга косылмау, эскери одактарга катыспаупринциише адалдьжты сактап, ic жузшде елемнщ барлык мемлекеттер1менсындарлы катынасты колдауда.Сонгы жылдары Казакстан мен Ундютан арасындагы eKi жактыкатынастар сертщ ц турде дамып келедй Саяси niKip алысу айтарлыктайтерендедь шарттык-кукыктьж база елеул1 турде кенейтицц.1992 жылгы акпанда Казакстан Республикасынын ПрезидентеН.Э. Назарбаевтын Ундютанга алгашкы ресми сапары болды, онынбарысында Мемлекетаралык катынастардын непзп принциптер1 менбагыттары туралы декларацияга, Дипломатиялык катынастар орнатутуралы хаттамага, сауда-экономикалык катынастар, гылым мен технологиялар,мэдениет, енер, бш м беру, букаралык акпарат куралдарыжэне спорт саласындагы ынтымактастык туралы келю1мдерге колкойылды.2005 жылгы кантарда Yндютаннын сауда жэне енеркесш мемлекетпкминистр4 И. Илангован бастаган Y ндютан сауда делегациясы Казакстангаресми сапармен келдь Сапар корытындылары бойынша б1рлескенкэсшорындар куру туралы 6ipKaTap келнпмдерге кол койылды.Сауда-экономикалык, гылыми-техникалык, енеркэсш тж жэнемэдени ынтымактастык женшдеп Казакстан-Yндютан уюметаралыкб1рлескен комиссиясы турл1 салалардагы eKi жакты ынтымактастыктыдамытудын жене терендетудщ манызды куралы болып табылады.2005 жылгы ceyipfle Астана каласында Мунай жене газ жешндежумыс тобыньщ алгашкы отырысы етеазщдьYндютан Республикасынын Техникалык-экономикалык ынтымактастыкбагдарламасы жел1а бойынша Yндютаннын жетекип жогары окуорындарында менеджмент, экономика, каржы, ауыл шаруашылыгы,енеркэс1п, энергетика, су ресурстарын баскару, БАК жэне компыотерлжтехнологиялар саласында казакстандык мамандарды окыту ж энебЩкйлйщ арттыру жузеге асырылуда.Казакстан мен Yндютан айтарлыктай экономикалык элеуетке иеболып отыр, eKi елдщ экономикалары 6ipiH-6ipi езара толыктыра тусуде.Казакстан Yндютаннын ещ рлж держава ретендеп ескелен елеуетенecKepefli epi eKi жакты экономикалык жене инвестициялык ынтымактастьжтаелеул1 прогреске кол жeткiзбeк ниетте.389

Пекстан географиялык орналасуы, экономикалык елеуеп, сондайакещрдеп саяси урдгстерге ыкпал ету дэрежеа бойынша КазакстаннынОнтустж Азиядагы манызды ерштестершщ катарына жатады. Пекстаннын2001 жылгы 11 кыркуйектеп окигалардан кейш ланкеспкке карсы куресжешндеп халыкаралык одактастыкпен белсенш ынтымактастыгы онынхалыкаралык аренадагы устанымын кушейто. Халыкаралык ланкеспкке,ecipTKi бизнесше, нашакорлыкка карсы куресте Пекстанмен ынтымактастыктыодан epi дамыту Казакстан Республикасынын кауш аздтнкамтамасыз ету ymiH ете манызды болып табылады.Казакстан мен Пекстан арасында саяси саладагы ынтымактастыктыдамыту ymiH кедерп жасарлыктай немесе шектеу болатындай кандай даболсын проблемалар жок.1992 жылгы 24 акпанда Казакстан Республикасынын ПрезиденН.Э. Назарбаев Пекстанга ресми сапармен барды. Онын барысында EKiжакты катынастардын ipreni кужатгарына кол койылды.1996 жылгы казанда ПИР (Пекстан Ислам Республикасы) ПрезиденКазакстанга ресми сапармен кедщ, онын барысында eKi жакты катынастардынкелешеп туралы б}рлескен мел1мдемеге кол койылды.2000 жылгы карашада ПИР аткарушы еюметшщ басшысы П. Мушарраф Казакстанга жумыс бабындагы сапармен келдь Жогары денгейдепкетпссез барысында eKi елдщ басшылары ею жакты катынастарды терендетубагытынын езгермейпщипн куаттады.2003 жылгы желтоксанда ПИР Президенп П.Мушаррафтын шакыруыбойынша Казакстан Республикасынын Президенп Н.Э. НазарбаевПекстанга ресми сапармен барды, онын корытындылары бойынша 6ipK arapeKi жакты кeлiciмдepгe кол койылды.Пекстан Казакстан Республикасы Президенттщ Азиядагы езара icкимылжене сешм шаралары женшдеп кенесп (A0CUUK) шакыруж етн деп бастамасын алгашкылардын 6ipi болып колдады жене кенеспжогары денгейде дайындау жeнiндeгi ipreni принциптер мен кужаттардыез1рлеуге белсене катысты. Сауда-экономикалык ынтымактастык eKiжакты езара катынастардын негурлым басым саласы болып кала бередк1992 жылгы 24 акпанда экономикалык катынастарды жандандыру максатындаeKi ел арасындагы сауда-экономикалык, гылыми-техникалык женемедени ынтымактастык женшдеп Уюметаралык комиссия (YAK) курутуралы бipлecкeн шенмм кабылданды.2004 жылгы 15 мамырда Казакстанды Пекстанмен жалгастыратынтранзиток тасымал (Казакстан, Пекстан, Кытай жене КыргызстанYKiMerrepi арасындагы кел1ам шецбершде) icKe косылды. Осыганбайланысты бул дeлiздi Казакстан тауарларын Пекстаннын Гвадар женеБен-Касим тец1з порттары аркылы елемдак нарыкка жетюзу ушгапайдалану кажет.Казакстан мен Иран арасындагы достык катынастарда оларга тенcepniH мен дейекпл1к орын алып отыр. Иран векторы КазакстанРеспубликасынын Азия ещрщцёп сырткы саясатынын басым багытынажатады. Жогары децгейдеп ресми байланыстар: КазакстанРеспубликасынын Президенп Н.Э. НазарбаевтыцИранга сапарлары (1992жылгы караша, 1996 жылгы мамыр, 1999 жылгы казан), ИИР-дщ (Иран390

Ислам Республикасы) Президенте Э. Хашеми Рафсанджанидщ Казакстангажауапты сапары (1993 жылгы казан), ИИР-дщ Президент!М. Хатамидщ Алматыдагы Экономикалык ынтымактастык уйымы (ЭЫ¥)саммитене катысуы (1998 жылгы мамыр), ИИР-дщ 6ipiHuii вицепрезидентеX. Хабибидщ Алматыда еткен Еуразия экономикалыксаммитенщ жумысына катысуы (2000 жыл, 2002 жыл), ИИР-дщ 6ipiHiuiвице-президенте Р. Арефтьщ Астана каласында Шанхай ынтымактастыкуйымына катысушы мемлекет басшыларынын саммитене катысуы (2005жыл) eKi жакты катынастар тарихындагы манызды кезецдер болыптабылады.B yriH ri танда Астана мен Тегеран арасында 60-тан астам мемлекеттек,уйметаралык жене ведомствоаралык келш1мдер мен кужаттарга колкойылды, олар езара катынастардын сешмд1 шарттык-кукыктык H eri3iболып табылады.Саяси салада ынтымактастыкты дамыту ушш ей мемлекет арасындагыкарама-кайшылыктугызатындай кандай да болсын проблемалар жок. EKiел Ka3ipri замангы дуниенщ кептеген езекп проблемалары бойынша —кеп полярлы елем идеясын коргау, Б ¥¥-ны реформалау аркылы онынрелш арттыру, лацкестжке, дщй экстремизмге, ecipTKi бизнесше карсыкурес ушш халыкаралык жене дши каушазджтщ ceHiMfli курылымдарынжасау женшде 6ip-6ipiHe жакын устанымдар устауда.Казакстан-иран катынастары ИИР-дщ ТМД елдер1мен сырткысаясатты жандандыру жагдайында дамып келедь Иран басшылыгы елеул1ещ рлж epinTec ретендеп К,азакстанмен езара ic-кимылдардыц стратегиялыкмацыздылыгын атап керсетуде.2002 жылы ИИР Президенте М. Хатами Азиядагы езара ic-кимыл женесешм шаралары жешндеп кенеске катысушы елдердщ мемлекеттерi менyKiMeTTepi басшыларынын бф'щпп саммитене катысты. 2003 жылгы кыркуйектеИИР президенте Астана каласында болган Элемдж жене двстурл1дшдер жетекшшершщ съёзше катысушыларга ундеу жолдады. Казакстанмен Иранныц Б ¥ ¥ шенбершдеп^ баска да халыкаралык жене дши уйымдаршенбершдеп езара ic-кимылы, осы уйымдардагы б1ряескен бастамалардыколдау туракты непзде жузеге асырылуда.Иран Азиядагы езара ic-кимыл жене сешм шаралары жешндеп кенесурдюше Элемдж жене двcтYpлi двдер жетекшшершщ съезше белсенекатысушы болып табылады, оньщ Ауганстанды калпына келтеру женшдепкезкарастары Казакстаннын устанымдарына жакын. EKi мемлекетТвжжстандагы жанжалды бейбгг жолмен реттеу ж енш деп саясикедашмдерге кол жетвазуге он улес косты, Тэжжстандагы реттеу жешндепжалпы кенестщ орындалуы кепщдеряёрщщ катарына юредо. КазакстанИИР-дщ Шанхай ынтымактастык уйымына бакылаушы ретенде катыспакниетен колдады.Каспий манындагы барлык мемлекеттердщ петуасы, су айдынын текбёйбмшвйсж максатта гана пайдалану, оньщ табиги ортасын сактау, сондайакКаспий тещзшщ кукьжтьж Mepre6eci туралы Конвенцияньщ жобасынeзipлey жумысын жалгастыру непзшде Каспий тещзшщ кукыктыкмертебесш реттеу кажеттш жешндеп eKi елдщ устанымдары уксас.391

Бупнп танда басты меселелер сауда-экономикалык, келж-коммуникациялыкынтымактастык жэне Экономикалык ынтымактастык уйымы(ЭЫ¥) шенбершдеп ещрлж ынтымактастыкты дамыту аясында болыпотыр. Тараптар ЭЫ ¥ e H ip in a e келж инфракурылымын жасактауга, оганкоса мунай жене газ кубырлары жобасын эз1рлеуге ерекше ыкыластанытуда.Сауда-экономикалык ынтымактастык eid жакты езара катынастардыннегурлым басым саласы болып табылады. Сауда-экономикалык, гылымитехникалыкжене медени ынтымактастык жешндеп Казакстан-Иранб1рлескен уюметаралык комиссиясы туракты непзде жумыс icreiwi.Казакстанда Иран капиталынын катысуымен —сауда, ун eimipici,гимараттар курылысы, астык ендфу, астык жэне жаца дайындалганкондитерлж тагамдар саласында 47 шагын кэс1порын жумыс icreitfli. 2003жылгы 26 желтоксанда Бам каласында болган жойкын жер сшюшсшебайланысты Казакстан Иранга гуманитарлык кемек ж!бердьМедени-гуманитарлык ынтымактастык он дамып келедь ИИРПрезидент! М. Хатами 2002 жылгы ресми сапар барысында КазакстанРеспубликасына Кожа Ахмет Йасауи колжазбасынын кеинрмесш тартуerri.Ka3ipri кезде Ирандагы казак диаспорасы елдщ солтусйпндепГулстан уэлаятындагы Горган, Бендер-Тур1кмен жэне Гомбадкалаларында уйыса туратын 3500-ге жуык адамды (550—600 отбасы)курайды.Казакстан Аугавстан басшылыгыныц елдеп каушаздж пен турактылыктыныгайтуга, саяси, элеуметпк-экономикалык жэне гуманитарлыкпроблемаларды шешуге багытталган куш-жиерш куаттайды.1993 жылы Стамбул каласында Казакстан РеспубликасыныПрезидент! Н.Э. Назарбаев Ауганстан Ислам Мемлекетшщ (АИМ)Президент! Б. Раббанимен кездестк Онын барысында ею жактыынтымактастыкты жандандыру жэне осы елге гуманитарлык кемек керсетумеселелер! талкыланды. Кол жетюзшген уагдаластыкка сейкес Казакстантарабы Ауганстанга курылыс материалдары мен тамак ен1мдер!н жетю зшберд!.2004 жылгы сеу!рде Президент Х.Карзай Казакстанга алгашкы ресмсапармен келдь Сапар барысында Казакстан Республикасы мен АИМарасындагы езара катынастар мен ынтымактастыктын непздер! туралышартка жене Казакстан Республикасынын ушмеэд мен АИМ уюметеарасындагы сауда-экономикалык ынтымактастык туралы кел!амге колкойылды. Тараптар ланкеспк пен ecipTKi бизнесше карсы курестепынтымактастыкты, сондай-ак Казакстан компанияларынын Ауганнарыгына шыгуы жене олардын Ауганстан экономикасын калпына келпрубагдарламаларына катысу жолдарын талкылады. Эзара сауда келем!нулгайтудыц накты багыттары айкындалды.Казакстан Ауганстанныц турл! халыкаралык жэне ен!рл!к уйымдар(Ш Ы¥, А0СШ К, ОДКБ т.б.) шецбершде ешрлж Kayinci3fliK пен экономикалыкыкпалдастыкты камтамасыз ету женшдега ещрлж езара ic-кимылурдюше ыкпалдасу идеясын колдады.392

Ауганстан женшдеп Лондон конференциясында (2006 жылгы 13кантар —1 акпан) Казакстан делегациясы АИМ уюмеп мен халыкаралыккогамдастык арасындагы Ауганстан келюмш колдады. Бул келю1м ауганэкономикасын калпына келпрудщ айкын келешеп мен накты уакытшашецберш, елеуметпк жене экономикалык жобалардын пзбесш, сондайакecipnci затгар ещцруге жене олардыц зацсыз айналымына карсы KypecTiкоса алганда, ещрлж каушазджтш езекп проблемаларын айкындаугамумкшдж бередь2002 жылгы тамызда Казакстаннан Ауганстанга 3 мыц тонна бидайазыгын тепн гуманитарлык кемек шецбершде жене 85 мыц тонна бидайазыгын коммерциялык непзде (Б ¥¥-ны ц Дуниежузшж азык-тулжбагдарламасы шецбершде), 2003 жылы 57,6 мыц АКД1 доллары сомасында192 тонна гуманитарлык жук (азык-тулж тауарлары) женелтщдьКазакстан Республикасы Корганыс министрлт гуманитарлык кемектуршде Казакстан Республикасы Карулы Куштершщ заттык мулкштабыстады.Таяу Шыгыс елдер!. Казакстаннын Таяу Шыгыс елдер1менкатынастарды дамытуы Казакстан сырткы саясатыныц тендеспршушколдауга, Казакстан дипломатиясыныц Азия, Таяу Шыгыс, мусылманелдерш Африка т.б. сиякты толып жаткан стратегиялык багыттарынкушейтуге жердемдеседь Эщрде болып жаткан урдютерде ipi женеыкпалды ещрлж куштер болып табылатын мемлекеттер ерекше орыналады, Сауд Арабиясы, Египет жене Израиль осындай мемлекеттер депесептеледьКазакстаннын Сауд Арабиясы Корольдшмен (САК) ынтымактастыгындамытудыц карышты сипаты таяудагы келешекте онынстратегиялык ерштес децгейше шыгуына мумкшдж бередь Сондай-аккол койылган келгс1мдерге непзделген езара ic-кимылдардын ынтымактастьжсатысына еткеш, ал туракты байланыстардыц —езара ic-кимылдытжелей жузеге асыратын ведомстволар мен уйымдардыц кузыреп саласынаeTyi Казакстан мен Сауд Арабиясы катынастарындагы принципн жацасет болып табылады.EKi ел арасындагы езара тшмд1 ынтымактастыктын Heri3i КазакстанРеспубликасынын Президенп Н.Э. Назарбаевтыц 1994 жылы СаудАрабиясына барган ресми сапары, сондай-ак САК премьер-министршщeKiHmi орынбасары, Корганыс жене авиация министр!, САК Басинспекторы бекзада Султан бен Эбдел Эзиздщ 2000 жылы Казакстангакелген сапары барысында каланды.Казакстан Республикасы Президентшш Сауд Арабиясына eKiHmiресми сапары ей елдщ басшылары арасындагы достык катынастарды оданepi ныгайтуга жердемдесп, бул сапар 2004 жылгы 2—6 наурыз кезещндеeKi касиетп орынныц Сактаушысы король Фахд бен Эбдел Эзиздщшакыруымен болды. Сапар барысында Казакстан мемлекеттщ басшысымурагер бекзада Абдалла бен Эбдел Эзизге eKi мемлекет арасындагы жанжактыбайланыстарды дамытуга коскан жеке улеа ymiH 1-дережел1«Достык» орденш тапсырды.EKi мемлекетпн Heri3ri халыкаралык жене ещрлж проблемаларбойынша, атап айтканда, Таяу Шыгыстагы жагдайды реттеу, Ирак пен393

Аугансганды согыстан кейшп сауыктыру, халыкаралык ланкеспкке карсыкурес жэне еш рлж каушазджте ныгайту проблемалары бойыншаустанымдарынын уксастыгын атап эту лэз1м. Казакстан мен СаудАрабиясы Ю НЕСКО-нын турл1 органдарына мушелжке кандидатуралардыуйымнын бас конференциясынын 2003 жылгы казанда болган32-сессиянын жумысы кезшде езара колдады.Эр-Рияд Казакстан Республикасынын Президент Н.Э. Назарбаевтын2003 жылгы кыркуйекте Астана каласында Элемдж жэне дестурл! д1ндержетекшшершщ 6ipiHnii съезш шакыру жешндеп бастамасын колдады.Съезге Д униежузшк ислам лигасынын бас хатшысы Абдалла бен ЭбделМухсин ат-Туркидщ жене САК-тщ юстиция министр! Абдалла Эл аш-Шейхтщ катысуы Казакстан бастамасын ислам елемшщ саликалыколдауына айналды.Саяси езара туаш стжтщ кол жетеазшген денгей1 сауда-экономикалыккел1ам eKi жакты ынтымактастыкты терендету уипн 6epiK непзжасайды.Сауд Арабиясы Астана каласынын курылысына белсещц каржылыккемек керсету де, республиканыц елеуметтж-экономикалык дамуынынжобаларын жузеге асыруга б!ркатар гранттар мен жецщджте несие бердгАстана каласында кардиологиялыкорталыктын курылысына eKiHiui грантicKe асырылды, ол САК премьер-министршщ eKiHini орынбасары,Корганыс жене авиация министр! бекзада Султан бен Эбдел ЭзиздщuieiuiMiMeH бел!нд!. КР Парламент! Сенаты гимараты курылысынабел!нген Сауд гранты игершуде. 2004 жылгы казанда бекзада Султан бенЭбдел Эзиз Петропавл каласындагы Орталык меиптп тургызуга 2 миллионАКШ доллары мелшераде каржы белд!.Казакстан Республикасынын САК-пен медени-гуманитарлыксаладагы езара катынастары карышты каркынмен дамып келед!. Тараптарб!л!м беру, корш аган ортаны коргау жене спорт саласындагыбайланыстарды одан epi дамыту ушш куш-ж^ер жумсауда. КазакстанРеспубликасы мен САК арасындагы рухани саладагы ынтымактастыкКазакстаннан зиярат етушшер ymiH жыл сайын кажыл ыкты уйымдастырумеселелерш, сондай-ак Сауд тарабынан керсетелген жердемменКазакстанда меипттер салуды камтиды. Жыл сайын 1500—2000казакстандык зиярат жасайды.Казакстан Таяу Шыгыстагы жетекнп елдердш 6 ip i Египет АрабРеспубликасымен дестурл! достык езара катынастарга зор мен бередьКазакстан Египет байланыстарынын улгаю жене терендеу y p flici бар. EKiел арасындагы саяси жене iu iiH a p a —сауда-экономикалык саладагысындарлы ынтымактастык арта тусуде, онын толык epic алуына Е АР-дагыкурдел! ijpKi экономикалык жагдай, сондай-ак келж проблемаларыкедерп жасап отыр.Казакстан Республикасынын Президенте Н.Э. Назарбаевтын 1993жылгы акпанда EAP-fa барган алгашкы ресми сапары Казакстан-Египеткатынастарыныц тарихындагы аса манызды окигага айналды, ол езараынтымактастыктын барлык кырлары бойынша езара ic-кимылдын сипатынайкындап бердь394

Турл1 кезендерде Каир каласына ресми жэне жумыс бабындагысапармен Казакстан Республикасы Парламенте Сенатынын Терагасы,сырткы icTep министрлер1, мэдениет, акпарат жэне когамдык кел1амминистр!, ауыл шаруашылык министр!, жастар icrepi, туризм жэне спортминистр!, индустрия жэне сауда министр!, Казакстан Республикасынынбаска да ресми екщдер! болды. Египет тарабынан Казакстанга уакып icrepiженшдеп; жоспарлау жене халыкаралык ынтымактастык; жабдыктау женеinrid сауда министрлер!; сырткы icTep жен!ндег! мемлекетпк министр женетурл! денгейдег! баска да делегациялар келд!. EKi елдщ сырткы саясиидаралары арасында терт рет саяси кенестер беру етюзщц.Казакстан мен Египет арасындагы саяси, экономикалык жене меденигуманитарлык салалардагы катынастар ете сетте даму устенде. Астана менКаир ездершщ халыкаралык аренадагы устанымдарын удайы езарауйлестерш турады, 6ip-6ipiHiH сырткы саяси жене iuiKi саяси багытынаколдау бициредх. Атап айтканда, ЕАР Казакстан РеспубликасынынАзиядагы езара ic-кимыл жене сешм шаралары жешндеп кецесте, Элемджжене дэстурзп дандер жетекщщершщ съёзш шакыру жешндеп бастамасынкоддады, Казакстан ез кезепнде КаирдщТаяу Шыгыста жаппай кырыпжоятынкарудан азат аймак куру, ланкестек бойынша халыкаралыкконференция етюзу женшдеп т.б. бастамаларын куаттады.Казакстан бидайын Египет нарыгына жетюзу eKi жак пысыктапотырган ipi сауда-экономикалык жобалардыц 6ipi болып табылады.Сонымен 6ipre фармацевтика, озык технологиялар, халык тутынатынтауарларды езара жетюзу салаларындагы ынтымактастык, банксаласындагы езара ic-кимыл т.б. келешеп зор жобалар санатына жатады.Медени-гуманитарлык байланыстар ею жакты ынтымактастыктыннегурлым дамыган багыты болып табылады, мунын e3i ею халыктынтарихи, рухани жене медени жакындыгынан туындаган. EKi елдщаумагындагы турл! медени ic-шараларга шыгармашылык ужымдардыц езаракатысуы туракты сипат алды. 2001 жылгы карашада Казакстан медениетешцЕгипеттеп кундер1 етюзщдь ТМД елдер1мен ынтымактастык корыныцжелйл бойынша ЕАР CIM жанында Казакстанньщ дипломатия, туризм,журналистика, ауыл шаруашылыгы, банк ici, кукык коргау жене соторгандары саласындагы 1000-нан астам маманы телщдемеден erri.Казак халкынын данкты перзенте жене Египет пен Сирияньщ XIIIгасырдагы аса кернекте eMipiuici Бейбарыс султанныц тарихи мурасытакырыбы ею елдщ медени езара ic-кимылында ерекше орын алады.ЕАР уюметшщ Казакстан халкына тартуы ретенде Алматы каласындасалынган «Нур—Муберак» Ислам медени университете бш м беру саласындагыерекше жоба болып табылады, ол Казакстан студенттершщшетелге шыкпай-ак бшкте теологиялык бщм алуына мумюнд1к беред!.Ею жакты катынастарда Казакстан мен Египет eцipлepi арасындагыбайланыстарды жолга коюга елеул1 мен берщи отыр, мунын esi eKi еларасындагы сауда-экономикалык ынтымактастыкты жандандыругажердемдесед1. Астана каласы мен Каир каласы, Алматы мен Александриякалалары, Жамбыл облысы мен ЕАР-дыц Шыгыс провинцияларыарасында бауырластык байланыстар орнатылды.395

Казакстаннын EipiKKeu Араб Омйрлшмен, Катармен, Оманмен,Кувейтпен, Бахрейнмен ынтымактастыгы ойдагыдай даму устшде.Тараптардын ерштестж байланыстарды улгайту гаде ген езара умтылысыбайкалуда.Казакстан Республикасынын Президент! Н.Э. Назарбаевтын Эбу-Дабиге 1998,2000,2004 жене 2005 жылдардагы ресми сапарлары, сондайакЭбу-Дабидщ мурагер бекзадасы шейх Халифа бен Заид Эл НахаяннынКазакстанга 2002 жылгы жауап сапары нэтижеанде Казакстан мен БАЭарасындагы катынастардын 6epiK ipreTacbi каланды.2006 жылгы акпанда Казакстан Республикасынын ПрезиденН.Э. Назарбаевтын B ipiK K eH Араб Эм1рлшне сапары болды. Онынбарысында тараптар Казакстан Республикасы мен БАЭ-нш 1с-кимылдаржоспарына кол койды.Б1ркатар манызды халыкаралык жене ещрлж проблемалар бойыншаeKi ел устанымдарынын сейкес келу1 халыкаралык аренадагы езара icкимылдардытерендету ym iH непз жасады. БАЭ басшылыгы КазакстаннынАзиядагы езара ic-кимыл жене сешм шаралары бойынша кенесп шакыруженшдеп бастамасын колдады, Казакстан Республикасынын ТМД-менШЫУ шецбервдеп релш он багалап отыр.БАЭ Казакстаннын Парсы шыганагы ешршдеп непзп сауда epinreciболып табылады.2004 жылгы желтоксанда Эбу-Даби каласында б1рлескен Уыметаралыкомиссиясынын (YAK) 6ip iH m i отырысы болды. Сауда, туризм, ауылшаруашылыгы, Эм1рлжтщ инвестициясын Казакстанга тарту, мунайсаласында теж1рибе алмасу жене байланыстар орнату салаларындагы,сондай-ак каутаздж, кукык коргау органдары жене консулдык меселелер1бойынша ынтымактастыкты дамыту туралы уагдаластыктар YAKжумысынын негурлым манызды корытындылары болып табылады.Казакстан теуелазд тн щ 10 жылдыгына байланысты КазакстанРеспубликасынын Президенп Н.Э. Назарбаев 2002 жылы шейх Халифабен Заид Эл Нахаянды 1-дережел1 «Достык» ордешмен марапаттады.Казакстаннын Катармен eKi жакты катынастары каркынды дамыпкеледк 1998 жылгы Сеу1рдё Сырткы icTep министр} Шейх Хамад ел Танибастаган Катар делегациясы Алматы каласында ресми сапармен болды.Келюсездердщ корытындылары бойынша Казакстан мен Катар Сырткысаясат ведомстволары арасындагы кенес беру туралы хаттамага жене взараTyciHicTiK туралы меморандумга кол койылды.Казакстан Республикасынын Президенп Н.Э. Назарбаевтын 1998жылгы мамырда Катарга ресми сапармен баруынын eKi жактыынтымактастыкты дамытуда мацызы зор болды. Сапар шецбёрщде саудаэкономикалыкынтымактастык туралы, жогары денгейдеп б1рлескенкомиссия куру туралы, ею елдщ сауда-енеркес1ппк палаталары арасындагыынтымактастык туралы, Казакстан-Катар кес1пкерлер4 кенесш курутуралы кещс1мдерге кол койылды. Сондай-ак сапар шецбершде мунай,газ, сауда алмасу т.б. сиякты салалардагы езара тжмд1 ынтымактастыктыкенейту туралы уагдаластыкка кол жетйзивд:1999 жылгы сэу1рде Астана каласына Катар eMipi шейх Хамад бенХалифа Эл Тани ресми сапармен келдц онын барысында тараптар396

Б1рлескен мазмундамага кол койды. Катардьщ Астана каласында СултанБейбарыс атындагы Ислам-мэдени орталыгын салуга грант белу! туралыуагдаластыкка кол жетгазщщ, онын курылысы 2005 жылы аякталды жене«Нур-Астана» Ислам-медени орталыгы болып кайта аталды. B yriH ri тандамундай мекеме Орталык Азиядагы ец ipi мекеме болып табылады.Казакстан Республикасы мен Оман Султандыгы арасындагыдипломатиялык катынастар 1992 жылгы 27 сеу1рде орнатылды. 1992 жылгымаусымда Казакстан Республикасы мен Оман Султандыгы арасындаКаспий тещзшен Кара TeHi3re дейш мунай кубырын салу жeнiндeгiконсорциум куру туралы (Каспий кубыр жeлici консорциумы —ККЖ)уюметаралык кeлiciмгe кол койылды. 1996 жылгы 27 сеу1рде тараптарККЖ-ны кайта куру туралы хаттамага, 1993 жылгы сеу1рде «Атырауоблысында геологиялык барлау жене мунай ещцруд! белюу туралы»келгамге кол койды.Казакстан Республикасынын Президенте Н.Э. Назарбаевтын 1997жылгы кыркуйекте Оманга барган алгашкы ресми сапары Казакстан-Оманкатынастарындагы мацызды окига болды.Оман Султандыгы Казакстанмен уюметтек децгейдеп накты жобаларбойынша ынтымактастык орнаткан жене Казакстан Республикасынынстратегиялык мацызы бар жобаларын юке асыру ушш несие берген алгашкымемлекеттердщ 6ipi болып табылады. 1992 жылгы кацтарда Оман yKiMeiiКазакстанга мунай мен газ e n a ip y fli жетелд1ру саласындагы жобалар ушш100 миллион АКШ доллары мелшершде инвестициялык несие бердь1992жылгы желтоксанда 30 миллион доллар сомасында жана улестек несие6eniHfli. 1998 жылы Маскат Казакстанга жана Астана каласы ушш 10миллион АКШ доллары мелшервде 6ip iH iu i болып тепн каржылык кемекбердь Бул каражат б1ркатар нысандар салу ушш пайдаланылды. Олардынец бастысы «Салтанат сарайы» едь2005 жылгы желтоксанда Мунай жене газ министр! М. ел-РумхидщАстанага сапары барысында Казакстан Республикасынын уймете менОман Султандыгыныц уюмете арасында «1нжу-маржан» курылымындаOHiMfli бел icy туралы келгамге (ОБК) кол койылды.2002 жылы Казакстан Республикасынын Президенте Н.Э. Назарбаевсултан Кабус бен Саидты 1-дережел1 «Достык» ордешмен марапаттады.1997 жылгы кыркуйекте Казакстан Республикасынын ПрезидентеН.Э. Назарбаев Кувейт мемлекетше алгашкы ресми сапармен барды. 1997жылгы 18 кыркуйектен 1 казанга дейш Казакстанда Кувейт Арабэкономикалык даму корыныц (КАЭДК) делегациясы болды.1999 жылгы 30 карашада Казакстан Республикасынын уюмете менКАЭДК арасында уюметтщ жана гимаратыныц курылысына арналгангрантты пайдалану жешндеп келшмгсе кол койылды.Казакстан Республикасынын Президенте Н.Э. НазарбаевтынБахрейнге 1997 жылы барган ресми сапары Казакстан-Бахрейнкатынастарындагы елеул1 окигага айналды. Сапар барысында саудаэкономикалыкынтымактастык туралы, инвестицияны кетермелеу женеезара коргау туралы келюмдерге алдын ала кол койылды.1998 жылгы иллдеде Бахрейн Сауда-енеркес1птек палатасы (СЭП)федерациясынын делегациясы Алматы каласында бодцы, мунда Казакстан397

Республикасынын С 0П , «Атакент» 1екерл1к ынтымактастык орталыгы,Кеден баскармасы, «Эйр Казакстан» компаниясы еюлдер1мен ке/нссезжурпзщщ. Бахрейн компаниясы Парсы шыганагындагы Араб мемлекетгершщынтымактастыгы кенесше муше алты еадщ сауда кермесшекатысты, бул керме 1999 жылгы мамырда Алматы каласында erri.Казакстан Республикасы мен Палестина Мемлекета (ПМ) арасындагыдипломатиялык катынастар 1992 жылгы 6 сэу1рде орнатылды. КазакстантэуелЫздж алган алгашкы кундерден бастап Таяу Шыгыс проблемаларынынедш шешшуш, Израиль басып алган Араб жерлершщ азатетшуш, Палестина халкынын Б ¥ ¥ Бас Аесамблеясынын 1947 жылгы№181, Б ¥ ¥ К ауш аздж кец естщ №242 жене №338 карарларына орайдербес теуелс1з мемлекет куруга занды кукыгын кке асыруды жактайды.Казакстан Палестинаны азат ету уйымы (ПА¥) мен Израиль арасындагы1993 жылгы 13 карашада кол койылган принциптер туралы Декларацияны,«Уайт Плантейшн» (1998 жыл) жене «Шарм аш-Шейх» (1999 жыл)келкпмдерш, «Жол картасы» (2003 жыл) атты бейбп- реттеу жоспарын женетараптар 2005 жылгы 8 акпанда Шарм аш-Шейхте кол жетюзген, ешрдебейбггшшк орнатуга жол ашатын сонгы уагдаластыктарды колдады.Казакстан мен Палестина арасындагы Ka3ipri кезендеп катынастарнепзшен саяси жене дипломатиялык арналарда дамып отыр, мунын ез!Казакстаннын Палестина Улттык автономиясымен де (ПУА), Израильменде катынастардагы тендеспртген саясатына жердемдесуге тшс.ПАУ-нын, Палестина ¥лтты к ек ш Щ ш р ш ц (П ¥ Э ) терагасыЯ. Арафат 1991 жылгы желтоксанда Казакстанга алгашкы сапармен кедщ.Казакстан Республикасынын Президент! Н.Э. Назарбаевтын жауапсапары 1995 жылгы желтоксанда erri, онын барысында экономика женеennipic, медени ая саласындагы ынтымактастык туралы келюмдерге,сондай-ак Щрйёскен мазмундамага кол койылды.1999 жылгы ceyipae Палестина басшысы Я. Арафат Казакстанга жумыбабындагы сапармен кедщ. Оны Казакстан Республикасынын Президент!Н.Э. Назарбаев кабылдады. Тараптар eKi жакты катынастардын кекейтесттпроблемаларын, сондай-акТаяу Шыгыстагы проблеманы реттеу жоддарынталкылады.Палестина Казакстаннын Азиядагы езара ic-кимыл жене сешм шараларыжешндеп кенесп шакыру жешндеп бастамасын колдайды жене осыфорумнын жумысына белсене катысуда.Ka3ipri кезде Казакстан Республикасы мен Израиль Мемлекепарасындагы ынтымактастыкты дамытудын белгш 6ip cepnini байкалыпотыр. Саяси тургыда Израиль Казакстандагы демократиялык жененарыктык реформалар урдцсш^ Казакстан Республикасынын ешрдепыкпалдасу саясатын колдайды, Азиядагы езара ic-кимыл жене сешмшаралары жешндеп кенес урдюш дамытуга белсене катысып отыр.Экономикалык салада езара ынтымактастыкка деген ьткыластын артатусушщ туракты ypflici байкалуда. Мунын e3i тYpлi салалардагы eKi жактыкатынастардын айтарлыктай елеуеттн барынша накты пайдалану ушшколайлы жагдай жасайды.Сондай-ак Казакстан Республикасынын Президенп Н.Э. Назарбаевтын1995 жылгы желтоксанда Израильга барган алгашкы ресми398

сапарынан кейш Казакстан-Израиль катынастары айтарлыктай cepniHалды. Сапардьщ корытындылары бойынша Кдзакстан Республикасы менИзраиль Мемлекёш арасындагы езара катынастардын нейздерй туралыДекларацияга, инвестицияны кетермелеу жене езара коргау туралы,коршаган ортаны коргау, ауыл шаруашылыгы салаларындагы, денсаулыксактау жене медицина саласындагы ынтымактастык туралы келюмдергекол койылды.Парламентпк байланыстар улгайтылуда. 2003 жылгы кыркуйектеИзраиль Кнессет1нде Израиль-Казакстан Парламентаралык достык лигасыкурылды. Осы бастаманы дамыту максатында 2003 жылгы карашада КРПарламентшщ Межшсшде де осыган уксас курылым курылды.EKi елдщ Сырткы icTep министрлершщ езара сапарлары саяси,экономикалык жене медени салалардагы езара катынастардын сипатынайкындау тургысынан манызды болып табылады. 1995 жылгы кыркуйектеИМ-нщ Сырткы icTep министр! Ш. Перес Казакстанга ресми сапарменкелдьКазакстан Республикасынын Президент Н.Э. Назарбаевтын 2000жылгы ceyipfle Израильга барган ёкшпп ресми сапары Казакстан-Израилькатынастарын дамытуга косымша cepniH бердь2002 жылгы маусымда Алматы каласында болган Азиядагы езара icкимыл жене сешм шаралары женшдеп кецестщ 6ipiHuii саммитшдеИзраиль тарапынан премьер-министрдщ орынбасары —курылыс женетургын уй министр! Н. Шаранский екш болды.Сауда-экономикалык саладагы Казакстан-Израиль катынастарыкарышты каркынмен дамып келед!. Ауыл шаруашылыгы, медицина,жогары технологиялар, ескери жене химиялык кесшорындардыконверсиялау, мунай мен баска да табигат ресурстарын енд!ру, зергерл!кбуйымдар eHflipiciH куру, туризм, медицина т.б. eKi жакты ынтымактастыктыцбасым багыттары болып табылады.Израиль Казакстанньщ д1ндер арасындагы ынтымактастыкты ныгайтугабагытталган бастамасын колдауда. 2003 жылгы кыркуйекте Астанакаласында еткен Элемдж жене дестурл! д!ндер жетекшшер! 6ipiHini съез!-н!ц жумысына Израильд!н Бас раввин! Йона Мецгер катысты.2005 жылгы карашада Иордания Хашимит Корольдншщ (ИХК) королАбдалла II бен Хусейн Казакстанга алгашкы ресми сапармен келд1Мемлекет басшыларынын кел!ссез! етк1з1лдЬ оныц барысындахалыкаралык жене дши саясат, eKi жакты ынтымактастык меселелершщкец шецбер! каралды. Сапар кезшде КР YKiMeTi мен ИХК уммепарасындагы Медени ынтымактастык туралы келю1мге жене Астана менАмман калалары арасындагы бауырластыктуралы келкпмге кол койылды.Иордания королшщ Казакстанга алгашкы сапары жене жогарыдецгейдеп келюсездер халыкаралык шшшде де, eKi жакты п1ш!нде деманызды ic-шара болды. Ол Казакстан мен Иорданияныц халыкаралыкаренада ти1мд! epinTecTep бола алатынын, ете пайдалы саяси niKip алысудыколдай алатынын, белсенд! кецес бере алатынын жене Ka3ipri замангыкекейтест! меселелер бойынша Keft6ip устанымдарды уйлеспре алатынынкерсетп.399

Елдер арасында eKi жакты уюметаралык комиссия курылды, олынтымактастыктын негурлым келешеп мол багыггарын айкындауга тшс.Абдалла II корольдщ арнаулы елппед —Иордания Карулы KynnepiБас штабынын бастыгы, генерал Халед эл-Сарайрехтщ КазакстанРеспубликасынын Президент! Н.6 . Назарбаевтын 2006 жылгы кантардаболган улыктау peciMiHe катысуы ею жакты саяси байланыстардын жогарыденгейш куаттаулардын 6 ip белпс1 болды.Сирия Араб Республикасынын (САР) Сырткы icTep министр} ФарукШараа Казакстан теуелаздж алганнан кейш 1992 жылгы наурыздаКазакстанга келген шетелдж меймандардын 6 ipi жэне Араб елдершщ6 ipiHini Сырткы ютер министр! едь Сапар корытындылары бойыншаДипломатиялык катынастар орнату туралы хаттамага жэне Уюметаралыксауда келгамше кол койылды.2005 жылгы тамызда Казакстанга САР-дын экономика жэне сауминистр! А. Лютфи бастаган Сирия делегациясы сапармен келш, онынмаксаты сауда-экономикалык катынастарды жолга кою жене жандандыруболды.Сирия тарабы САР мен Казакстан Республикасы арасындагыкатынастардын кеп гасырлык жене ежелп дэстурлер! бар екенш, Дамасккаласында казак халкынын аса кернекте кайраткер! —Эбу Насыр эл-Фарабимен султан Бейбарыстын кaбipлepi жаткан ын атап айтты.Казакстан мен Ливан арасындагы eKi жакты катынастар премьерминистрРафик Хариридщ Казакстанга 2003 жылгы тамызда ресмисапармен келген сэтшен бастап жандандырылды. Ливан уюметшшбасшысын Казакстан Республикасынын Президенте Н.Э. Назарбаевкабылдады, Премьер-Министр Д. Ахметовпен жэне Сырткы icT epMHHHCTpi К-Токаевпен келксез журпзищЬ Сапар корытындыларыбойынша уюмет басшылары Казакстан Республикасы мен ЛиванРеспубликасы арасындагы Эзара TyciHicTiK туралы декларацияга колкойды.1992 жылы Ливияныц каржы министр! Казакстанга сапармен кедщонын барысында Б1рлескен Казакстан-Ливия уюметаралык комиссиясынкуру туралы келшмге кол койылды.Ливия Сырткы ютер министрщщ 6ipiHmi орынбасары Саад МустафаМужбирдщ 2000 жылгы карашада Казакстан Республикасына келгенсапары ею жакгы катынастарды кенейтуге айтарлыктай cepniH бердо. Ливиядипломатын Казакстан Республикасынын Президенте Н.Э. Назарбаев,Казакстан Республикасынын премьер-министр! мен Сырткы icrepMHHHCTpi кабылдады, сондай-ак Казакстан министрлжтер! менведомстволарында кездесулер етюзщщ.2003 жылгы кантарда Триполи каласында Казакстан—Ливияуюметаралык комиссиясынын 1-отырысы OTKi3iAai, ол сауда-экономикасаласындагы eki жакты езара ic-кимылдын басым багыттарынайкындады. 2004 жылгы маусымда Ливияга «КазМунайГаз» Ж АК-нынделегациясы барды, ол eki елдщ арасында мунай-газ eHepKeci6iсаласындагы ынтымактастыкты жолга кою жене жандандыру меселелерштал кы л алы.400

3. ХАЛЬЩАРАЛЬЩ ¥ЙЫМДАРМЕН ЫНТЫМАКТАСТЫККазакстан жене Б¥¥. Казакстан ез теуелаздтнщ алгашкы куншенбастап B ipiK K eH ¥лттар ¥йымынын жене онын мамандырылганмекемелершщ жумысына барынша белсене катысып келеде. Б¥¥ жуйесшщуйымдарымен ынтымактастык Казакстан сырткы саясатыньщ басымбагыттарыныц 6 ip i болып табылады. Казакстан Республикасынынхалыкаралык аренада жаЬандык жене дши каушс1зд1к, саясат пенэкономикада едш бтмгершшк тартштщ орнатылуы, туракты даму,елемдж когамдастыктын мушелер! арасындагы ынтымактастыккатынастарды орныктыру саласындагы стратегиялык мудделершкамтамасыз ету жешндеп жумысты журпзу осы кызметгщ басты мщцетщнболып табылады.Сонгы жылдары Казакстан жалпы алганда барлык беделд1 женеыкпалды халыкаралык уйымдарга Kipy удергсш аяктады. K a3ipri кездеКазакстаннын халыкаралык аренадагы, ен алдымен, халыкаралык уйымдаршенберщцеп стратегиялык мудделерш накты жузеге асыру аясына кедйруMiHfleii тур.1992 жылгы 2 наурызда BipiKKeH ¥лттар ¥йымы Бас Ассамблеясыны46-сессиясында Казакстан Республикасы езшщ меш женшен аса маныздытарихи кужат болган 46/224 карарымен Б¥¥-га мушелжке б!рауызданкабылданды.Б¥¥ Бас Ассамблеясынын 1992 жылгы кузде еткен 47-сессиясыКазакстан делегациясынын Б¥¥-ньщ толык Myrneci репнде катыскан6ipiHiiii форумы еда. Бул сессияда Казакстан Республикасынын Президент!Н.Э. Назарбаев Казакстаннын халыкаралык саясаты туралы келел1 сезсейледьBYY катарындагы e3iHiH мушелт кезвде Казакстан мемлекеттердщхалыкаралык когамдастыгына ойдагыдай ы кпалдасып кана койган жок,сонымен 6 ipre онда езызщ лайыкты орнын да ала бшдьКазакстаннын BYY шенбершде усынган халыкаралык непзпбастамалары:• Азиядагы Эзара ыкпалдастык пен сешм шаралары женшдеп кенеспшакыру;• BYY камкорлыгымен Орталык Азия бтмгершшк батальонын(ОртАзБат) куру;• «6 ip косу 6 ip» формуласы бойынша BYY-нын бтмгершшк кушжнер!корын жасактау: e p 6 ip мемлекет оган корганыс бюджетшщ 1%-ынаударады, жыл сайын езйащ аударымын 1%-га кебейтедц• Орталык Азияда алдын алу дипломатиясы бойынша ещрлж орталыккуру;• Орталык Азия e n ip i ymiH экономикалык комиссия куру, булкомиссия BYY-ньщ Орталык Азия экономикалары ушш Арнаулыбагдарламасынын непзше алынды (СПЕКА).• Арал жене Семей экологиялык апат аймактарын сауыктыру;• Алматы каласында 2003 жылы тещзге шыгуга \Ту \шн « жок елдерymiH BYY-ньщ халыкаралык министрлжтер конференциясын етщзу.26-4269401

Б ¥ ¥ -га катысу Казакстан Республикасынын егемендш ментэуелс1здшн ныгайтуга жэрдемдеседь Елдщ когамдык еш ргащелеуметт1к-саяси, экономикалык жэне баска салалардагы будан былайгыкайта фгерю тейп жузеге асыру ушш колайлы халыкаралык жагдайжасайды.Б¥¥-ны н Бас хатшысы Кофи Аннаннын Казакстанга 2002 жылгы17—18 казандагы ресми сапары Казакстан Республикасы мен Б ¥ ¥арасындагы ынтымактастыкты дамытудын манызды белесше айналды, олКазакстан мен Б ¥ ¥ арасындагы онжылдык ынтымактастыктыннэтижелерш баянды erri, сондай-ак езара ic-кимыл ушш жана келешектпбелгшедьБ¥¥-да Казакстаннын карусыздану жэне ядролык каруды таратпаурежимш ныгайту саласындагы белсещп релш, республиканын осы саладажасалган барлык халыкаралык келюмдерге адалдыгын жалпы журтшылыктаныды.Казакстаннын элемдж саяси проблемаларга тендесОршген жэнереалистж кезкарасы, онын Б ¥ ¥ Бас Ассамблеясынын кун T9pri6iHfleriencip де шетш мэселелер бойынша дауыс беру кезшдеи устанымы жалпыалганда осы халыкаралык уйымда он багаланып отыр.Казакстаннын Б¥¥-дагы устанымы Б ¥ ¥ карайтын мэселелердщбарлык кешеш бойынша елдщ мудделерш ескеру непз1нде калыптасады.Бул орайда уйыммен экономика, экология, элеуметок даму, халыкаралыккукыктын m repiium дамуы, адам кукыктарын сактау саласындагы,лащсестжке, уйымдаскан кылмыска жэне ecipTKi бизнесше карсы курессаласындагы ынтымактастыкты ныгайту га ерекше кещл белшедкБ ¥ ¥ шенбершде елемдж кауымдастыктын куш-ж1гер1н СемейещршдеН жагдайды сауыктыруга жумылдыру жёшщё айтарлыктай жумыстындырылды. BipKaTap жылдар ш ш де Б ¥ ¥ Бас Ассамблеясынын«Казакстандагы Семей enipiHin халкын жэне экологиясы мен экономикалыкдамуын сауыктыру максатында халыкаралык ынтымактастыкжэне кызмепп уйлесттру» карарлары кабылданды, бул карарларга сэйкесСемей eHipiHe кемек кёрсе>тудШ халыкаралык багдарламасы жузегеасы рыл уда.Казакстаннын АТМЭЭК-пен (Б¥¥-нын Азия жэне Тынык мухитынаарналган экономикалык жэне элеуметок комиссиясы) ынтымактастыгыжолга койылды. Бул катынастар езшщ бастауын 1992 жылгы 31 маусымнаналады. АТМЭЭК Азия жэне Тынык мухит елдершщ элеумегпкэкономикалыкдамуына, олардын 6ip-6ipiM eH жэне ушшип елдерменынтымактастыгына жэрдемдесуге тшс! Келж, транзит жэне СПЕКАбагдарламасын icKe асыру ынтымактастыктын туйшд1 салаларынын 6ipiболып саналады.АТМЭЭК-тын 2005 жылгы 16—18 мамырда Банкгок каласында еткен61-сессиясы езара кзтынастардагы манызды окига болды, онын барысындаКазакстан екш —Казакстан Республикасынын Сырткы icTep министр}К- Токаев тунгыш рет терагалык erri.Казакстаннын Б ¥¥-м ен ынтымактастыгы Нью-Йорктеп осыуйымнын кабыргасында гана емес, rinri республика аумагында да жузегеасырылуда. 1992 жылгы акпаннан бастап Казакстанда Б ¥ ¥ жуйеашн402

б1ркатар арнаулы мекемелерщщ, корларынын жене багдарламаларыньщекшд1ктер1 ашылып, белсенд1 турде жумыс ютеуде. Олардын кызмепКазакстанга техникалык, кенес беру жене каржы женшен мол кемеккерсетуге багытталган. Меселен, улт кадрларын даярлауга жердемдесуe p i нарыктык реформалар журпзу жене экономиканыц турл1салаларындагы кайта куру меселелер1 бойынша Казакстан Уюметше кенесберу кемепн керсету BYY-ныц Даму багдарламасы (Б¥¥ДБ) жумысыньщHeri3ri багыттары болып табылады.1994 жылгы казанда Казакстан Республикасынын YKiMeii мен Б¥¥ДБарасындагы ынтымактастык туралы кел1амге кол койылды, ондабагдарламанын Казакстандагы кызметшщ басым багыттары камтылды.03iHiH Казакстандагы кызмете кезшде Б ¥¥Д Б КазакстанРеспубликасынын Yкшетше ел теуелйздопнщ алгашкы жылдары ерекшеетюр туындаган турл1 елеуметпк, экологиялык жене езге проблемалардышешуде керсетшген кемектщ к ел ем i бойынша айтарлыктай колдауKepceiri. Бул Б¥¥ДБ-нын жене Б ¥¥ жуйесщщ баска да мамандырылганмекемелершщ Семей мен Арал манындагы зардап шеккен ещрлерд1елеуметпк-экономикалык сауыктыру жешндеп, шалгайдагы елд}мекендерд! сумен жабдыктауга байланысты проблемаларды шешу,Казакстаннын колайсыз аудандарында туратын халыктын вciмтaлдыкденсаулыгы, ВИЧ/СПИД-Ti жене баскаларды коса алганда вирустыкжукпалы аурулардын таралуы жешндеп уюметаралык жене донорлыкжобаларды ез1рлеп, жузеге асыруга катысуы жешнде болып отыр.Yйымнын даму саласындагы жетеюш мекемеа ретшдеп Б¥¥ДБ Б¥¥нынКазакстандагы «командасьш» баскарады, онын бупнп танда 15 уйымыбар, олар: Б¥¥ДБ (Б¥¥-ныц Даму багдарламасы), ЮНИСЕФ (Б¥¥-нынБалалар коры), ЮНФПА (Б¥¥-нын Халык eciMi жешндеп коры), ЕКБ(Б¥¥-нын EcipTKi мен кылмыс жен1ндеп баскармасы), Б ¥¥ БЖКБ (Б¥¥нынбоскындар icTepi жен1ндег1 жогаргы комиссары баскармасы), Б¥¥Е(Б¥¥-ньщ EpiKTuiepi), ЮНИФЕМ (Б¥¥-нын Эйелдерд1 дамыту коры),ХЕ¥ (Халыкаралык енбек уйымы), ЮНЕСКО (Б¥Y-ньщ Бшм, гылымжене медениет меселелер1 женшдеп уйымы), ДДСУ (Дуниежузшкденсаулык сактау уйымы), ЮНИДО (BYY-ньщ Онеркеснтк даму уйымы),ДБ (Дуниежузшк банк), ХВК (Халыкаралык валюта коры), BYY/СПИД(BYY-нын ВИЧ/СПИД жен1ндеп б1рлескен багдарламасы) жене КАДО(Когамдык акпарат департамент! екшдш).Ka3ipri кезде Казакстан Республикасы YKiMeTiHiH BYY-менынтымактастыгы 2005 жылгы жазда бектлген BYY-нын дамуга кемеккерсету жешндеп шектеул1 багдарламасы (ЮНДАФ) шецбершде жузегеасырылады. Бул багдарламанын щецберйще ынтымактастыктын басым ушсаласы айкындалган, атап айтканда:• кедейлерд! коргауга багытталган саясатты ез1рлеу;• барша жанньщ eM ip сапасын жаксарту;• азаматтардын улттык дамуын демократиялык баскару epi олардыкешнен тарту ушш колайлы жагдай жасау жене колдау.ЮНИСЕФ-пен (BYY-нын Балалар коры) — BipiKKeH Улттаржуйесшщ уйымымен ынтымактастык та Казакстан Республикасынын BYYшенбершдеп езара ic-кимылыныц мацызды салаларыныц 6ipi болып403

табылады, ол балалардын аман болуын, оларды коргауды жэне олардынесш-жеплуш камтамасыз ету женшдеп мшдеттерд1 узак мерз1мд1келешекте шешумен айналысады.ЮНИСЕФ-пен ынтымактастык 1992 жылы ЮНИСЕФ-тщ денсаулыксактау саласындагы шугыл кемек керсету1 бойынша басталды. КазакстанРеспубликасынын уюмей мен BYY-нын Балалар коры арасында 1994жылы 25 карашада кол койылган ынтымактастык туралы непзп кел1амезара катынастардын Heri3i болып табылады.Казакстаннын ЮНИСЕФ-пен ынтымактастыгы непзшен елдщбагдарламаларына сейкес жузеге ас ы рыл ад ы. Ka3ipri кезде колданылыпотырган 2005—2009 жылдарга арналган багдарлама BYY-нын дамуга кемеккерсету женшдеп шектеул1 багдарламасына (ЮНДАФ) непзделедь Елбагдарламасы отбасы мен когамнын елеуетш ныгайту, елеуметпк коргаужуйесш жетщцру жене елеуметпк саясат пен баскаруды эз1рлеу жешндепic-шараларды камтиды. Онтуспк Казакстан облысы мен Шыгыс Казакстаноблысындагы, буган коса бурынгы Семей полигоны мен Арал манындагыбалалардын жагдайын жаксарту багдарламанын басым багыттарынын 6ipiболып табылады.Казакстанньщ Дуниежузшк денсаулык сактау уйымымен (ДДСУ)ынтымактастыгы ерекше манызды болып табылады. 1992 жылга дейшКазакстан ДДСУ-мен теуелаз ынтымактастыкты жузеге асырган жок,алайда республика ДДСУ/ЮНИСЕФ-тщ 1978 жылы Алматы каласындаболган алгашкы медициналык-санитарлык кемек ж енш депконференциясынын аркасында ДуниежузЫ к денсаулык сактаукогамдастыгында таны мал болды жэне бук1л дуние жуз1нде денсаулыксактауды дамытуга жаЬандык ыкпал етп.1992 жылгы 19 тамызда Казакстан Дуниежузшк денсаулык сактауйымына Kipin, осы уйымга 180-муше-мемлекет болды жене ДДС¥-нынеуропалык eHipi K ipreH 5 1-елге айналды.Б1нтымактастыкта балалардын денсаулыгын сактау, медициналыккызметкерлердщ елеуетш дамыту, ВИЧ/СПИД-пен, туберкулезбен курес,сондай-ак коршаган ортанын халыктын денсаулыгына ыкпалымеселёлерше зор кещл белшедк Полиомиелитпен курес жешндепбагдарлама ынтымактастыктын сетп мысалдарынын6ipi болып табылады.1995 жылдан бастап Казакстанда бул аурудын б1рде-б1р окигасы пркелгенжок. Маскунемщк пен нашакорлыкты бакылау жешндеп ic-кимылдардын,азаматтардын денсаулыгын, денсаулык сактау жуйесш дамытудын улттыксаясаты мен жоспарларын езгрйеу женщде 6ipKaTap жобалар жузегеасырылды.2005 жылгы кантарда Женева каласында болган ДДСУ Аткарукомитетшщ 115-сессиясы барысында Леон Бернар корынын усынысыбойынша Аткару комитет Казакстан Республикасынын енбек сйургенкайраткер1 Т. Шармановка кор сыйлыгын табыс етп.Ынтымактастыктын басым салаларынын 6 ipi р'етшде Казакстанейелдердщ кукыктарын коргауга жене олардын когамдагы экономикалыкжене саяси жагдайын жаксартуга арнаган инновациялык багдарламаларгакаржылык колдау жене техникалык кемек кёрсётетш ЮНИФЕМ-мен(BYY-нын Эйёддерд! дамыту коры) езара ic-кимылды карастырады. BYY404

жуйесп шенбершде ЮНИФЕМ ейелдердщ мудделерш бщц1ред1 жэнеоларды улттык,, ендрлйс жэне жаИандык, децгейдеп барлык, аса маныздымэселелермен байланыстырады. Кор езшщ жумысын ел децгешндеуйлеспред1, гендерлж проблемаларды ел багдарламаларыньщ непзпбагыттарына енпзу тургысынан уйлеспруцл-резидент жуйесше колдаукерсетедкК,азакстанньщ ЮНЕСКО-мен ынтымактастыгы ойдагыдай дамыпкеледь К,азакстан ЮНЕСКО-га 1992 жылгы мамырда муше болды. 1997жылы республика ЮНЕСКО-нын Аткарушы кецесшщ мушелшне етп.1997 жылы Азия-Тынык мухит enipi елдершен Аткарушы кецестерагасыньщ орынбасары болып сайланды.Казакстаннын ЮНЕСКО-мен белсещц ынтымактастыгына женеелемдж медени кещстжке ыкпалдасуына мен бере отырып КазакстанРеспубликасынын Сырткы icTep министрлш жанынан КазакстанРеспубликасынын ЮНЕСКО icTepi женшдеп Улттык комиссиясыкурылды, ол осы халыкаралык уйыммен езара катынастардын басымбагыттарын айкындайды.Казакстан мен ЮНЕСКО арасындагы ынтымактастык туралыМеморандум (1995 жыл) жене ЮНЕСКО-нын Алматыдагы екщдтн ашутуралы KeniciM шенбершде Казакстан мен ЮНЕСКО белсенд1ынтымактастык орнатты.Ынтымактастык жылдары ею жакты катынастарды ныгайтугажердемдескен б1ркатар манызды сапарлар жасалды. Меселен, 1995 жылыЮНЕСКО-нын Бас директоры Федерико Майор Казакстанга келдкКазакстан Республикасынын Президент! Н.Э. Назарбаев 1995 жылгыкарашада ЮНЕСКО-нын Париж каласындагы штаб-петершде ресмисапармен болды. ЮНЕСКО-нын Бас директоры Коичиро Мацуура 1999жылгы маусымда жене 2001 жылгы тамызда Казакстанга келдьЮНЕСКО кузыретшщ барлык салалардагы ынтымактастыктысерпшд! дамыту Уйым бас директорынын 2001 жылы ЮНЕСКО-нынАлматы каласындагы екщдшне Орталык Азиядагы ен1рл1к ек1лд1кмертебес1н беру жен1нде шеш1м кабылдауына сепипн типзд1. Озкезег1нде, Казакстан ЮНЕСКО-нын Париж каласындагы КазакстанРеспубликасы Туракты Экшдшнщ мертебес1н дербес дипломатиялыкмиссия денгейше дей1н кетерд1.ЮНЕСКО-нын камкорлыгымен турл1 семинарлар мен конференциялар,когамдык ic-шаралар журпзшед1, б1рлескен кенестеркурылады, сараптамалыкталдаулар жасалады жене Казакстан когамыньщелеуметтж, оку-бшм жене медени дамуынын езекп проблемаларыншешуге багытталган жобалык усыныстар жасакталады.Казакстан Улттык жене дуниежузшк медени мураны насихаттаужене коргау, елем медениеп жене куш керсетпеуд1 кетермелеу максатынкездейпн багдарламалар мен ic-шараларды жузеге асыруга улкен менберед1. БУУ—2002 Медени мура жылы шенбершде Казакстанда муддел1уйымдар мен БАК-тьщ катысуымен турл1 ic-шаралар журпзщд4. КазакстанЮНЕСКО-нын бейматериалдык медени мураны коргау туралыХалыкаралык конвенцияны ез1рлеу жене кабылдау жешндеп бастамасынколдайды жене Казакстаннын медени кундылыктарга менш1к кукыгын405

зансыз екелуге, экетуге жэне беруге тыйым салуга жэне олардын алдыналуга багытталган шаралар туралы Конвенцияга Казакстан Республикасыныцкосылуы меселесш пысыктауда.2001 жылы ЮНЕСКО Казакстан Республикасынын YKiMeTi усынга«Мэдени жэне табиги мура нысандарыныц алдын ала пзбесш* 6eKirri.Онда 10 атау камтылган. Олардын арасында ЮНЕСКО-ныц Дуниежузшкмэдени жэне табиги мурасыныц Ti3iMiHe енпзшп койган Кожа АхметЙасауи KeceHeciHin кужат-номинациясы жэне Тацбалы археологиялыкландшафт петроглифтер1 бар. Аталмыш Ti3iMre Казакстаннын Коргалжынжэне Наурызым корыктарында дала жэне езеннщ 6ipereft табигиландшафтын енпзу жешндеп жумыс жалгастырылуда.Ежелп Отырар каласыныц орнын сактау жэне калпына келпруженшдеп ЮНЕСКО/Жапония жене Тацбалы шаткалыныц петроглифтершзерделеу, консервациялау жене таныстыру женшдепЮНЕСКО/Норвегия жобаларын icKe асырудын да Казакстаннын тарихимурасын келешек урпактар ушш сактауга жене элемдж когамдастыккатаныстыру тургысынан зор мацызы бар.ЮНЕСКО-ныц атаулы жэне мерекелж кундершщ icyHTi36eciHeKipreH ic-шаралардыц арасында мыналар бар: Абай Кунанбаевтынтуганына 150 жыл, Мухтар Эуезовтщ 100 жылдыгы, Турюстан каласыныцHeri3i каланганына 1500 жыл, Мухаммед Хайдар Дулатидщ 500 жылдыгы,Сэбит Муканов пен Каныш Сэтбаевтыц туганына 100 жыл толуы. 2002—2003 жылдары ЮНЕСКО-нын катысуымен Тараз каласыныц 2000жылдыгы, Махамбет втемюовтщ 200 жылдыгы жэне Fабит Муареповтщ100 жылдыгы атап етщц. 2003 жылы ЮНЕСКО кунпзбесше 2004—2005жылдарга арналып Элкей Маргуланныц туганына 100 жыл толуы менЭбшхан Кастеевтщ туганына 100 жыл толуы енпзиш. ЮНЕСКО-нынкомпозитор Ахмет Жубановтыц жене галым Акжан Машанидщ 100жылдык мерейтойларын ЮНЕСКО-ныц 2006—2007 жылдарга арналганестелж кундер1 мен окигалардыц Кунпзбесше енпзу туралы шедши (33С/63 карары) Казакстаннын елемдж медениетке коскан улесш ресми турдетану болды.ЮНЕСКО-ныц тарихи жене медени мураны таныстыруы уинн енжаца акпараттык технология пайдаланылуда. Улттык ютапхана менОрталык мемлекетпк муражай жузеге асыратын «HeritageNet* жобасы осысаладагы жем1сп ынтымактастыктын Yлгici болып табылады.Бшм берудщ улттык жуйелерш жанарту мен ныгайтуга колдаукерсету ЮНЕСКО-мен оку-бЫм саласындагы ынтымактастыктабурынгысынша басым багыт болып кала беред1. Осыган байланыстыЮНЕСКО екйщпнщ акпараттык материалдармен жене деректерменкамтамасыз етуде, оку семинарларын уйымдастыруда, ен жана акпараттыктехнологияларды насихаттауда жене енпзуде керсеттп отырган кемеп онбагаланады.«Шлш барша ушш* (BBY) багдарламасы шенбер1нде ынтымактастыктынелеул1 келешеп ашылып отыр, ол Казакстандагы жене ОрталыкАзиядагы бшм берудщ жалгасып келе жаткан реформаларын багалаугамумк!НД1к беред!. 2003 жылгы сеу1рде Казакстан Республикасынын Бшм406

жене гылым министр! ББУ бойынша Улттык ic-кимылдар жоспарынбекггп.Мемлекетпк жэне когамдык курылымдармен ic-кимылда ЮНЕСКОнын«Арнайы муктаждыгы бар балаларга базалык бшм беруге жердемдесу»жобасы шенбершде арнайы бшм беру багдарламаларын колдау женшдебелсещц жумыс журпзшуде.ЮНЕСКО-мен гылым саласында ынтымактастык галамдык ушбагдарлама —«Адам жене биосфера», «Халыкаралык гидрологиялыкбагдарлама» жене «Халыкаралык геологиялык аракатынастылыкбагдарламасы» тургысынан жумыс гстейтш улттык уш гылыми комитетжелкл бойынша жузеге асырылады. Арал тещМ айдынынын су ресурстарынзерделеу жешндеп б1рлескен ic-кимыл негурлым eлeyлi ынтымактастыкболып табылады. 2005 жылы Казакстан ЮНЕСКО-ныц Халыкаралыкмухитты графикалау комиссиясына Kipfli. Бас конференциянын 33-сессиясы барысында Казакстан 2005—2009 жылдардагы кезенге арналганхалыкаралык гидрологиялык багдарламаныц Уюметаралык кецесше жене2005—2007 жылдарга арналган Уюметаралык биоэтика женшдепкомитетке сайланды.Казакстан ЮНЕСКО-ныц Орталык Азия ещр1мен Уйым кызметшщбарлык багыттары бойынша ынтымактастыкты терендетуге багытталганбастамаларын толык колдайды. Казакстан мен ЮНЕСКО-ньщынтымактастыгы —езара тиШЩ ypflic, соныц аркасында республикаелемнщ XXI гасырдагы жаЬандык дамуына барган сайын таныла тусугеыкпал ететшдей улес косып келедг.Халыкаралык когамдастык Казакстанньщ теуелаз жене дербесмемлекет ретшдеп устанымыныц барган сайын ныгайып келе жаткандыгыныцKyeci болып табылады. Осыган байланысты BipiK K eH УлттарУйымымен будан былай да жемюй ынтымактастыкты жузеге асыру, кепжакты ембебап форумыныц 6 ip e r e ft теж1рибесш алу Казакстан ушш етеманызды сабак релщ аткарады.Казакстан жэне еуропалык ыкпалдастык курылымдары. ЕуропалыкОдак, Еуропа Keneci, Еуропадагы каушсШдж жене ынтымактастыкженшдеп уйым, Солтуспк Атлантика Шарты Уйымы, КазакстанРеспубликасынын еуропалык ыкпалдастык институттарымен ынтымактастыгынданегурлым манызды орын алады.Казакстан Республикасы мен Еуропалык Одак (ЕО) арасындагыдипломатиялык катынастар 1993 жылгы 2 акпанда орнады.Еуропалык Одакпен катынастардын кекейтестшп оныц аса ipi саясиэкономикалыкб1рлестж рейндег1 eлeмдiк аренада ойдагыдай дамуытeжipибeciмeн айкындалады. 0 ц1рде б1рьщгай еуропалык экономикалыкжене валюталык кещстж куру, Еуроодакты кецейту, ЕО ез1рлейтшелемд}к экономикада озык шепке шыгу жен1ндеп стратегия, корганыспен каушазджтщ ортак жуйесш жасактау, ыкпалдасу мен жаЬандануурдШтершщ курамдас бел1ктер1 болып табылады жене КазакстанньщЕуроодакпен езара толык аукымды ыкпалдастыгыныц басымдыгынайкындайды.1997 жылы Еуропалык энергетикалык хартия жешндеп базиспк шакуМнё ендг Бул кужаттыц ец алдымен энергия тасымалдаушылар407

нарыгында кемспушшкке жол бершмеуше кепищж беретеш жэне улттыксауда-экономикалык мудделерд1 сактай отырып, елемдж экономикалыккогамдастыкка ыкпалдасуга жердемдесетеш себепте Казакстан ушшпринципа MdHi бар.Еуропалык Одак —тен кукыкты жэне теуелаз мемлекеттер б^рлесппекенш ескере отырып, Казакстан ынтымактастыктын eici денгейгп жуйесшкурады: жалпы алганда одакпен жэне ею жакты катынастар жел1а бойыншаынтымактастык.Казакстан Республикасы мен ЕО арасындагы саяси, саудаэкономикалыкжене инвестициялык ынтымактастык 1995 жылгы 23кантарда Брюссельде кол койылган жане 1999 жылгы 1 шщдеде кушшеенпзыген Эрштестж жене ынтымактастык туралы келйпм (ЭЫК)шенбершде жузеге асырылады. К ел iciM непз1нде сауда, инвестиция, жалпыэкономикалык катынастар женшдеп, сондай-ак энергетика, келж,экология жене каржы салаларындагы ынтымактастык жешндеп тиютт niKipалысуларды жолга кою мумюн болды.ЕО-га 2004 жылгы 1 мамырдан бастап жанадан 10 муше-елдш(Венгрия, Кипр, Латвия, Литва, Мальта, Польша, Словакия, Словения,Чехия жене Эстония) юруш ескере отырып, 2004 жылгы 30 сеу1рдеБрюссель каласында Казакстан Республикасы мен ЕО арасындагыЭрштестек пен ынтымактастык туралы кещсшге теркелген Хаттамага колкойылды, бул Хаттама Кел1с1мнщ купйн кецейтелген Еуроодактыншарттарына колдануга бешмдедк 2005 жылгы 28 маусымда КазакстанРеспубликасынын Президенте Н.Э. Назарбаев осы Хаттаманы беютутуралы Занга кол койды.ЭЫК ережелерше сейкес 1999 жылдан бастап ынтымактастыктын еюжакты курылымдарынын отырыстары —Ынтымактастык кецесшщ,Ынтымактастык комитетшщ жене онын сауда, инвестиция, энергетикажене келж жешндеп, сот терелш жене кукык T e p T i6 i жёщндегд кщцKOMHTeTTepiHin, сондай-ак Парламенттж ынтымактастык комитеинщотырыстары туракты непзде етюзщп турады.Казакстан Республикасынын Президенте Н.Э. НазарбаевтынКазакстан халкына 2005 жылгы 18 акпандагы Жолдауында ЕуропалыкОдак Казакстаннын стратегиялык ерштестер1мен —Ресеймен, АмерикаКурама Штаттарымен жене Кытаймен 6 ip катарга тунгыш рет койылды.Сейтеп Казакстаннын ЕО-мен езара катынастарга басымдьжпен кешлбелмек ниетте екеш жене Казакстаннын еуропалык багыттагы буданбылайгы сырткы саяси кызмете кеп ретте осы тезиске непзделетеш атапкерсетелдьКазакстан ЕО-нын Орталык Азиядагы аса ipi сауда жене инвестициялыкepinTeci болып табылады.Еуроодак елдершщ (ЕО-25) сауда айналымындагы улеа КазакстанРеспубликасынын сырткы саудадагы жалпы келемшщ орта есеппен 34—35%-ын курайды. Тагы 6 ip ескеретен нерсе, КР—ЕО арасындагы тауарайнал ымы Еуроодакпен, баска да Орталык Азия елдер1мен жене ОнтустжКавказ мемлекеттер4мен сауданын жалпы керсетюшшен асып туседьЫнтымактастык жылдары бойына ЕО Казакстан экономикасына 10 млрдАКШ долларынан астам инвестиция куйды. ЕО-дан казакстандык408

sжобаларга салынатын инвестициянын, улес! Казакстан экономикасынасалынатын шетелдж инвестициянын жалпы келемшщ шамамен l/4-iHкурайды.Казакстаннын ещрдеп стратегиялык рел! республикада ЕО-нынказакстандык когамды одан epi демократияландыру жене нарыктыкэкономика куру меселелерш козгайтын ТАСИС (ЕО тарабынантехникалык жене кецес беру кемепн керсету) сиякты шурл! багдарламаларынбедсенда турде icKe асыруга жердемдеседь ТАСИС шецбершдекерсетшетш техникалык кемектщ экономиканын барлык непзпсекторларын, елеуметтж саланы жене мемлекеттж-еюмшшк етуд1камтитынын, Казакстаннын Еуропа елдер! осы салаларда жинактагантеж1рибе мен бшмге кол жетюзуше жол ашатынын атап керсету кажет.ЭЫК ережелерш орындау, салык салу, экология, ауыл шаруашылыгы,энергетика, мемлекетпк баскару жене бшм беру багдарлама шецбершдекаржыландыратын жобаларды icKe асырудын езекп салалары болыптабылады.ТАСИС-TiH 1993-2005 жылдардагы багдарламасы бойынша турл1салалардагы жобаларды жузеге асыру ушш Казакстан 200 миллионга жуыкеуро келемщде (Батые тарабынан Казакстан Республикасына керсетшгенбуюл техникалык кемектщ жартысынан кеп) тегш кемек алды.2007 жылы ТАСИС-Ti негурлым куатты жене икемд1 «Дамуга женеэкономикалык ынтымактастыкка жердемдесу куралы» (ДЭЫЖК)ауыстырды. ДЭЫЖК*ныц жердемдесу аукымы Африка, ОАР, Азия-Тынык мухит enipi (Еуропа елдершщ тещздщ аргы бетшдеп аумагынкоспаганда), Кариб айдыны, Латын Америкасы елдерше жене ШыгысИорданияга дешн кецейдьЕО-мен Казакстан Республикасынын транзиттж-келж елеуетш:ТРАСЕКА («Еуропа-Кавказ-Азия» келж дел1з1) жене ИНОГЕЙТ(Орталык Азия ец1р1нен Еуропага кем1рсутекп шиюзат тасымалдаудыцказ1рп жуйейн ертараптандыру) юке асыруга багытталган мемлекетаралыкжобалар шецбервдеп езара ic-кимылыныц Казакстан ушш стратегиялыкмацызы бар. Аталмыш жобалар ЕО-мен энергетикалык жене келжсалаларындагы niKip алысуды дамыту, республиканыц экспорттыкмумкшджтерш жаксарту, Казакстан ещмМц еуропалык жене елемджсауда-саттыкнарыгына колжетк1з1МШ кецейту, сондай-ак жалпы алгандахалыкаралык шаруашылык байланыстарга ыкпалдасу жёцщдеп асамацызды кадамдар ретшде карастырылады.Ынтымактастыкты жандандыру жене Казакстанмен, Орталык Азияещршщ баска да мемлекеттер1мен кеп аукымды niKip алысуды кушейтумаксатында 2005 жылгы 28 инлдеде ЕО KeHeci Орталык Азия елдер1жен1ндеп арнаулы еюш лауазымын белгшеп, бул лауазымга ЕКЬ1¥-ныцбурынгы бас хатшысы Ян Кубиит тагайындады.Сондай-ак Казакстандагы саяси ypflicTin дамуын сипаттай келш,Еуроодак ел1м жазасына шектеус1з мароторий енпзуд1 ез|нщ куаттайтынынрастады, сондай-ак омбудсмендердщ (кукык зандылыгынбакылаушылардыц) еюлеттшп мен белсенд1л{пн кецейтуд}, Казакстанныцсот жене турме жуйелерщщ реформаларын wrepi жылжыту, адам409

саудасы жэне ecipnci трафипмен курес жешндеп куш-жйерш канагатce3iMMeH атап керсеткенш айта кету кажет.Еуропа KeHeci (ЕК) мен Еуропа KeHeciHiH Парламентпк ассамблеясы(ЕКПА) Еуропа континентшдеп демократиялык каушаздпстщ туШндеинституттарыньщ 6 ipi репнде каралады. Еуропа KeHeciHiH Шыгыс Еуропа jжене ТМД елдерше экономикалык кайта езгер1стермен катарлас кукыктыкжене конституциялык реформаларды icKe асыруда жене баянды етудекемек керсету жешндеп кызмеп жогары багаланып отыр.ЕКПА Еуропадагы демократиялык кундылыктарды дамыту ymiHжауапты бедедщ еуропалык органдардын 6ipi болып табылатынын ескереотырып, демократиялык жене азаматтык когам нормаларын сактаушымемлекет ретшдеп Казакстаннын беделш ныгайту тургысынан онымен jынтымактасу манызды болып табылады. ТМД мемлекеттершщ ЕКПА-гаMYшeлiккe жене онымен ынтымактастыкка кещл бел in отырганы (Ресей,Молдова, Украина, Грузия, Армения, Эз1рбайжан) осы уйымнын жогарысаяси беделш айгактайды.Казакстан Республикасы мен Еуропа кецесшщ ынтымактастыгыKa3ipri кезде Heri3iHeH Казакстан Республикасы Парламенпнщ ЕКПарламентпк ассамблеясымен (ЕКПА) езара катынастармен шектелшотыр. Бул катынастар 2004 жылгы 28 ceyipfle кол койылган Ынтымактастыктуралы кeлiciмгe непзделген. Алайда Казакстан Пapлaмeнтiнiнделегациясы ЕКПА-нын сессияларына 2003 жылдан бастап катысыпкеледа.Еуропадагы каушаздйс пен ынтымактастык женшдеп уйым (ЕКЫ¥)Орталык Азия ешршщ Еуропамен езара ic-кимылыньщ тшмд1 женедамыган арнасы болып табылады. Бул уйымнын Казакстан ушш рел1 |ЕКЫ Y-нын когамды демократиялык жолмен турлещйрудеп ^ежфибес]мен бeдeлiн пайдаланумен катар Орталык Азия enipiHfleri турактылыктынжана талаптарынын пайда болуына байланысты (дши экстремизм,ланкеспк, ecipTKi трафип) арта тусуде. Мунын e 3i ЕКЫУ-нын ОрталыкАзиядагы кызмепн ещрлж ыкпалдастыкты ныгайтуга жердемдесу,Азиядагы езара ic-кимыл жэне сешм шаралары женшдеп кенесшенбершдеп езара ic-кимылды жолга кою жене осы жана талаптарга карсыерекет ету жешндеп алдын ала шараларды ез1рлеу жолымен жандандырукажетпгше байланысты туындап отыр. Еуропалык кенестщ KayinciGmiKTiкамтамасыз ету жегандеп саясатта ЕКЬ1У-мен езара тыгыз ic-кимылыКазакстанга аталмыш меселелерд1 eKi жакты непзде, езара ic-кимылдыннакты калыптаскан формаларын ескере отырып, экономикалык женеэкологиялык елшемге баса ден коя отырып, пысыктауга косымшаMyMKiHfliK беред1. вш рлж Kayinci3fliKTi камтамасыз ету саласындаЕуропалык Одак Казакстан сиякты, ЕКБ1 Y-ньщ жалпы еуропалык уйымретшдеп релш кушейту туралы niKipfli колдайды. ЕК мен ЕКЫУKayinci3fliKTiH Азиялык жуйё^ш (Азиядагы езара ic-кимыл жене сешмшаралары жешндеп кенес) куру идеясына он катынасы болашакта ЕуразияKilii континенпнде Kayinci3AiKTiH eKi курылымын Ke6 ipeK уйлеспрумумкншгш бёреда:1975 жылы Еуропадагы каушЫздж пен ынтымактастык KeHeci(ЕКЫК) —Шыгыс пен Батые арасындагы niKip алысуды жолга кою уопн410

кеп жакты форум курылды. Хельсинки корытынды aKTici ЕК,Ь1К-некатысушы мемлекеттердщ ез азаматтары женшдеп, сондай-ак 6ip-6ipiMeHкарым-катынасы бойынша мшез-кулкынын непзп принциптерштиянактады:1994 жылы Будапешт каласында Кенесп уйым деп кайта атау туралышеппм кабылданды, мунын 63i ЕК,Ы¥ кещстМнде «кырги-кабаксогыстьщ» аякталуымен сипатталатын жана геосаяси жагдайда катысушымемлекеттердщ каушаздж пен турактылык талаптарына жауабы болдыжене уйымнын жумысына косымша саяси cep ninic бердьЕК,Ь1¥ бупнп танда каушаздж жене жанжалдарды болдырмаумеселелер1мен айналысушы каз1рп ещрлж уйымдардын ншндеп ен ipiуйым деп занды турде есейтелед!. ЕК,Ы¥-га Еуропа континентшщ, Кавказсыртындагы, Орта Азиянын жене Солтустж Американыц елдер} тареДь¥йым Жерорта Teni3i мен Азия мемлёкеттер1нщ катарынан езер1птестер1мен тыгыз ынтымактасып отыр. Сейтш ЕКЫ¥ ВанкуверденВладивостокка дейшп географиялык KeHicTiKTeri еуроатлантикалык женееуроазиялык когамдастьжты 6ipiKripefli.ЕКЬ1¥-нын H eri3ri принцип! —ЕКЬ1¥ кызметшщ H eri3ri ушелшемшщ, «себеттер» дейтшдердщ, атап айтканда, ескери-саяси,экономикальж-экологиялык жене гуманитарлык себеттердщ езара тыгызбайланысын камтамасыз ететш кayiпciздiккe кен аукымды жене жан-жакгыкезкарас. Адамнын iprefli кукьжтары мен бостандыктарын коргау,экономика жене коршаган ортаны сактау саласындагы ынтымактастыкбейбггшШк пен турактылыктыц аса манызды курамдае белш ретшдекарал ады.B y riH ri танда ЕКЬ1¥ жанжалдардьщ ертерек алдын алудьщ женеоларды реттеудщ, сондай-ак еуразиялык кещейкте жанжалдан кейшпсауьжтырудьщ басты куралы ретшде ерекет ететш 6ipereft жене б1рден-6ip жалпы еуропалык уйым болып табылады.Казакстан ЕКЫ¥-га 1992 жылгы кантарда катысушы болды. ¥йымгаKipy республиканьщ 1975 жылгы Хельсинки корытынды акпешде женеЕК.Ы ¥-ньщ баска да кужаттарында Heri3i каланган принциптерд1 вйрлеугежене ic жузвде колдануга мумкшдж беретш жалпы еуропалык урдютергебел сене катысуга умтылысынан туындады.ЕКЬ1К-ЕКЫ¥-мен езара катынастардын калыптасуы кезещндеуйыммен ынтымактастыктын ipreTacbi каланды. Бул кезенде ЕКЬ1¥сарапшыларынын катысуымен нарыктьж экономикага кешу жагдайындаОрталык Азия ещргндещ экономикалык жагдайга шолу журйз1дд1,экономикалык реформаларды жург1зу, eнipлiк кayiпciздiк, адамкукьжтары мен бостандыктарын коргау меселелер1 женшде усыныскенестерe3ipnenni.Казакстан басшылыгы ЕКЬ1¥ кызметшщ Орталык Азия багытындамыту кажетппн удайы атап керсетуде. Бул нак осы Азиянын Ka3ip жанажанжалдардын, Kayinci3fliK талаптары мен катерлершщ кез1неайналганымен кеп дережеде байланысты болып отыр.1998 жылгы желтоксанда Казакстан Республикасынын yKiMeii, ЕКЫ¥жене Демократиялык институттар мен адам кукьжтары женшдеп бюро411

(ДИАК£/ЕК,Ы¥) арасындагы езара тусшютж туралы меморандумга колкойды, Алматы каласында ЕК,Ы¥-нын орталыгы ашылды.ЕКЫ¥-нын катысуымен Казакстанда адам кукыктары жешндепуекш етп институтты, сайлау заннамасын жетшдгру, сот жуйесшреформалау, адам саудасы, нашакорлыкка, ланкеепкп каржыландыруга,кылмысты жолмен табылган табыстын жылыстауына карсы ерекет ету,БАК, теуелаздиш камтамасыз ету жешндеп жобалар icKe асы рыл уда.2003 жылы Казакстан ЕКЬ1¥-га 2009 жылы терага кызметше езшщкандидатурасын тунгыш рет усынды. Бул кезге дешн КСРО-ньщ бурынгыелдершщ 6 ipAe-6 ipeyi осынау бедедщ халыкаралык уйымга терагалыкеткен емес жене бул кызметке езшщ кандидатурасын усынган емес.Казакстаннын ЕКЫ¥-дагы терагалыкка eiiHiMi —елдщ жеделдетшгенэкономикалык, елеуметпк жене саяси жангыруга дейекп багытыньщ,халыкаралык жене ещрлж турактылыкты, кауш аздж пен дамудыкамтамасыз етуге жауапты ep i сарабдал кезкарасынын KepiHici.2005 жылгы 26 тамызда Казан каласында ТМД мемлекеттербасшылары кецесшщ Казакстан Республикасынын ЕКЬ1¥-га терагалыкету жешндеп бастамасын колдау туралы uieuiiMi кабылданды. Батые женеШыгыс Еуропанын б1ркатар елдер1 оц кезкарас бидордь бул орайдаКазакстаннын экономика, саяси жуйеш жангырту, азаматтык демократияландыружене дамыту саласындагы елеул! табыстары мен жетаепктершатап етп.Сонымен катар ЕКЫ¥-ныц кейб1р елдер! Казакстаннын епшмше онкезкарас танытты. 2010 жылдан бастап Шздщ ел ЕКЫ¥-ны баскаруабыройына ие болды.Солтуспк Атлантика шарты уйымымен (НАТО) езара катынастардытерендету Казакстаннын сырткы саяси кызмепнде басты орын алады. Булынтымактастыктын к е к е й теетш т , ец алдымен, КазакстанРеспубликасынын Карулы Куштерш реформалауды коса алганда, ¥лттыккаушйзджп колдау женшдеп басым сипаттагы бщкатар тцдеттерддшешумен, сондай-ак Ka3ipri заманнын жана талаптарга —халыкаралыклацкеетжке, ecipTK i трафипне т.б. карсы ерекет ету женш депуйлеспршген кешещц шараларды жузеге асыру кажетттне байланыстытуындап отыр.Казакстан Республикасы Карулы Куштерииц теаприбе алмасуы,альянспен ерштеетж шецбершде жузеге асырылатын офицерлер курамынокыту, б1рлескен жаттыгулар, семинарлар мен конференциялар етмзуКазакстан Республикасы корганыс куштершщ кеабшигш арггыруга,даярлыктыц жалпы децгейше, сондай-ак корганысты жоспарлаудыжетицйруге жене оларды жалпы журт кабылдаган халыкаралыкстандартгарга келлруге жердемдеседо.Ka3ipri кезде Казакстаннын НАТО-мен ынтымактастыгын кенейтужене сапалык терендету уппн 6epiK ipreTac каланды.Казакстаннын 1992 жылы Солтустж Атлантика ынтымактастыккенесше, бул кенес кейш Еуроатлантикалык ерштеетж кенеи (ЕАЭК)болып кайта курылды, Kipyi Казакстаннын НАТО-fa муше-елдермен женеЕуразия кещетш елдертмен халыкаралык каушйзджтщ негурлым412

кекейтесп месеЛелер1 бойынша жешсп nikip алысуына мумкщщк бередкН АТО-мен саяси niKip алысуды жэне эскери ынтымактастыкты кецейтумаксатымен 1994 жылы Казакстан «Бейбтшлж ушш ерштестж» (БУЭ)багдарламасына косылды. Казакстанньщ БУЭ-ге катысуы азаматтыктетенше жоспарлауды, дагдарыска карсы реттеудь карулы куштер менкарулы курылымдарды демократиялык бакылауды, корганыс саясаты менстратегиясын, эскери жаттыгулар мен эскери 6uiiM берудо т.б. коса алганда,НАТО-мен езара ic-кимылдьщ кен аукымын камтиды.Казакстан Республикасынын НАТО-мен Жеке ерштестж багдарламасынicKe асыру шенбершде жузеге асырылатын ic-шаралардын саныжыл сайын кебешп келед1 (2000 жылы 100-ден астам б1рлескен ic-шараларжурпзивд).Сонымен катар 2005 жылы Казакстан Солтустж Атлантикаальянсымен ынтымактастьж шпйнш кенейту, оны жана денгейге —Жекеерштестжтщ ic-кимыл жоспары (ЖЭ1Ж) niiniHiHe шыгару женшдепнакты шараларды icKe асыруга KipicTi. Кеп жакты денгейде де, eKi жактыгпшшде де кенес беру мен келюсездер сериясы аякталганнан кейшКазакстанньщ НАТО-мен ЖЭ1Ж-а б1ржолата келюшп, 2006 жылы 31кантарда кабылданды. ЖЭ1Ж-де гылым, тетенше азаматтык жоспарлау,ланкеспкке карсы курес саласындагы жедел уйлестжп, ынтымактастыктыарттыру максатымен езара ic-кимылдьщ накты кырларына баса денкойылды. ЖЭ1Ж-ДЩ кабылдануы Казакстанньщ НАТО-мен езаракатынастарынын сапалык жана денгейге шыгуымен туспа-тус келд1 женеСолтустж Атлантика альянсымен халыкаралык жене ещрлж каушазджтщкекейтесп проблемалары бойынша жан-жакты камтылган niKipалысуды терендету ге жердемдесу re raic болды.Казакстан парламентарийлершщ НАТО-нын Парламентпкассамблеясынын (НАТО ПА) сессиялык отырыстарынын жумысынатуракты турде катысуы Альянспен ункатысуды ныгайту урдкянщ еюний6ip манызды курамдас бeлiгi болып табылады. 2004 жылгы карашада КРПарламентшщ eKi палатасы терагаларыныц тшсп епшшшен кешн НАТОКазакстанньщ Жогары зан шыгарушы органына ПА-дагы бакылаушымертебесш беру туралы шеппм кабылдады.Ассамблеянын жумысына Казакстан пapлaмeнтapийлepiнiн катысуыНАТО-мен ерттестжтщтыгыз катынастарын жене пкелей niKip алысудыжолга коюга жердемдесед1, сондай-ак халыкаралык парламентпк кызметшенбер1нде тэж1рибе алмасу ymiH косымша мумюнджтер жасауга септтнтипзедЬКазакстан жене Азия ещрлж курылымдары. Элемде болып жатканхальжаралык экономиканын жайандануы, сауда-экономикалыкыкпалдастьжтьщ кенейплу1 жэне капиталдын, тауарлардын, керсепленнкызметтердщ, жумыс кушшщ, технологиялардьщ жене акпараттьщб1рыщай нарыгы калыптасуыньщ сертнд! ypflicTepi Казакстанньщ ещраральж ынтымактастыктын кеп аткарымды курылымыньщ кызмепнебелсещц жене сындарлы турде катысуга умтылысын айкындайды.1995 жылгы 12 желтоксанда Казакстан Республикасынын ИслаКонференциясы Уйымына (ИК¥) толык кукьжты муше репнде Kipyi елдщсырткы саяси еМриадеи елеула окига болды.413

Казакстан Республикасынын Б ¥ ¥ мушелершщ уштен 6ipiH курайтынбуюл араб жене турю телдес елдерд1 коса ал ганда, 57 мусылман мемлекетш6ipiK TipeTiH осы халыкаралык уйымга мушелшн рёсдщеу Казакстаннынмусылман когамдастыгына ыкпалдасуы максатын кездедо. Бул орайдаИК¥-нын саяси-экономикалык жене каржылык-инвестициялык элеуелаескерщщ. И К ¥ Жаргысында баянды етщген максаттар мен м1ндеттер BYYнынжене халыкаралык кукыктын принциптерше сай келедь Уйымтецгер1м д тп м ен , устамдылыгымен жене ез саясатыньщ бекемдшменелемдак когамдастык тарабынан ез1не курметпен карауга лайык.Бул уйым мусылман елдершщ Ka3ipri замангы халыкаралыккатынастар жуйейнде дербес куш ретенде орныгуы жешндеп байсалдыерекетен паш етуде. Мусылман ейёМнщ де, Батые елемшщ де когамдыксанасына мусыл манды к ы нтымактын принцип! елеул1 насихаттык нетижекерсетш отыр. И К ¥-га катысу кептеген мусылман мемлекетгершщездершщ накты экономикалык, iuiKi саяси жене сырткы саяси мщдеттершшешуше мумкщщк бередьИслам елем1мен езара белсецщ ic-кимыл Казакстан Республикасынынсырткы саясатыньщ басым багыттарынын 6ipi болып табылады. 0 зтарабынан Ислам eлeмi Казакстанды мусылман когамдастыгыньщажырагысыз белiri ретшде карайды. Кез1нде ИК¥-ньщ Бас хатшысыА. Лараки Казакстаннын ислам когамдастыгыньщ бедедщ уйымына толыккукылы муше ретенде KipyiHe канагат сезшш бщвдре отырып, «езшщтабиги, экономикалык, медени жене зияткерлйк елеуете бар, тендестершгенжене сарабдал iuiKi жене сырткы саясаты бар Казакстан мусылманхалыктардын, сондай-ак елемдак когамдастыктьщ ортак казынасына багажетпес улес болып табылады* деген болатын.Казакстаннын HKY жумысына катысуы жене республиканынмусылман когамдастыгындагы он бедел1 ез кезепнде Ислам eлeмiнiнжетекпй елдер1мен: Туркиямен, Сауд Арабиясымен, Иранмен,Пекстанмен, Малайзиямен, Индонезиямен, Египетпен, Парсы шыганагыелдертмен ею жакты катынастарды одан epi ныгайту уплн алгышарт болыптабылады.ИК¥-га мушёлж Казакстан Республикасынын халыкаралык ем!рдацТаяу Шыгыстагы жагдай, Ирак теш репндеп ахуал, Ауганстандыжанжалдан кеш нп калпына келтгру меселелерь данкеепкпен,экстремизммен жене ecipTKi заттардын зансыз айналымымен курес сияктыт^ймэда меселелер бойынша устанымын салгастыруга мумкхщщ бередьМедениеттердщ жакындасуы жене еркениеттердщ niKip алысуыпроблемаларыньщ кекейретелш арта тускен жагдайда ИКY-ныц уйымщцнде де, оньщ сырткы дуниемен катынастарында да демократияландырумен ырыктандыру жагына карай тYpлeнyi манызды окига болып табылады.Бул урдгсте езийн; геосаяси орналасуы бойынша Еуропа мен Азиянын,Онтустек пен Солтустектщ, Батые пен Шыгыстын тогыскан жершдеорналаскан Казакстан да он рел аткара алар еда.Казакстаннын Ислам даму банммен (ИДБ) ынтымактастыгыайтарлыктай артыкшылык береда. ИДБ жене араб корлары жел1а бойыншакаржылык кемек —мусылман елдершщ республика экономикасынакоскан манызды улеа жене шетелдак каржылык кемектщ негурлым елеул1414

буындарыныц 6 ipi болып табылады. 0ткен жылдары Казакстандипломатиясыньщ куш-жпер1 аркасында мынадай кeлiciмдepгe к,олкойылды:• Караганды —Астана автомобиль жолын 20 миллион AKfll долларыкелеманде кайта К¥РУ жобасын Банктщ каржыландыруы туралы келю1м;• Казакстаннын жеке меншж секторды дамыту жешндеп Исламкорпорациясына Kipyi туралы келаюм. Бул кужат республикада екшппдецгейдеп банктер аркылы уюмет кепшдтнйз шагын жене орта бизнеспколдау ymiH жецшджтс несие алуга мумкшдж бередьСауд даму коры (СДК), Кувейт араб экономикалык даму коры(КАЭДК) т.б. сиякты ИК¥-га муше елдердщ турл! инвестициялыккорларымен ынтымактастыкты ныгайту Казакстаннын улттыкэкономикага инвестиция тарту женщдеп кызметшщ маныздыбагыттарыныц 6 ipi болып табылады. Меселен, 1999 жылы Алматыкаласында Казакстан Республикасы yKiMeTi мен ИДБ-ныц уйлеспрутобыныц жене араб корларыныц катысуымен денгелек устел еткЬщщ, ондареспубликадагы накты инвестициялык жобаларды осы институттардыцжалпы сомасы 230 миллион АКШ доллары келемшде каржыландыруытуралы уагдаластыкка кол жетюзшдьИК¥ шецбершде сауда-экономикалык, гылыми-техникалык женемедени-гуманитарлык ынтымактастыкты ныгайту женшдеп жумысКазакстаннын Сауда-экономикалык ынтымактастык жешндеп турактыкомитет (СОМСЕС), Гылыми-техникалык ынтымактастык женшдептуракты комитет (COMSTECH), Акпарат жене медениет меселелер1жешндеп туракты комитет (COMIAC), Бшм, гылым жене медениетженшдеп Ислам уйымы (ISESCO) сиякты ИК¥-ныц мамандырылганкурылымдарына катысуы аркылы журпзшуде.Казакстаннын ИК¥-дагы кызметшщ саяси кырларына катысты уйымшецберщдеп белсецдшктщ негурлым жогары дережеге шыгуы кажетекенш атап керсеткен жен, ез кезегшде республиканыц ИК¥ форумдарындакабылданатын карарлары бойынша ез1не м1ндеттемелер алуымумк1нджтер1мен мукият саралануга raic.Осыган байланысты Казакстан Республикасынын ПрезиденпН.Э. Назарбаевтын 2000 жылгы карашада Доха каласында болган ИК¥саммит1н1ц жумысына катысуы мацызды сырткы саяси окига ретшдекаралды.Сондай-ак 2005 жылгы 7—8 желтоксанда Мекке каласында ИК¥-ныцЗ-Тетенше саммит! болды, оныц барысында «ИК¥ ic-кимылдарыныц 10жылдык багдарламасы» кабылданды. Бул саммит Ислам елемшщ Ka3ipriзамангы талаптар мен катерлерге карсы туру женшде б1рлескен тщмд1шеш!мдер кабылдауына жердемдесп. Аталмыш саммитоц корытындыкужаттарына —б1рлескен мазмундамага, Мекке декларациясына женеИК¥ ic-кимылдарыныц 10 жылдык багдарламасына кол коюдыц букшмусылман кауымдастыгы уяан ерекше мацызы бар жене жалпыхалыкаралык когамдастыкпен езара niiMfli катынастарды одан epi дамытужене калыптастыру ymiH непз болып табылады.Жалпы алганда Казакстаннын ИК¥-мен ынтымактастыгы жеткш1кт1дережеде ойдагыдай дамып келед!. Казакстан соцгы жылдары ИК¥-ныц415

ic жузшде барлык ipi ic-шараларына, сонын ш ш де сырткы icTepм инистрлерш щ , туризм м инистрлерш щ саммиттерш е, конференцияларына,ИСЕСКО-ньщ улттык комиссияларынын бас хатшыларынынкенестерше, Ислам елдершщ жеке меншж секторларыекщцершщ кенестерше екш болды.Бул мэн-жай Ислам елемшщ жетекпп eлдepiмeн eKi жакты катынастардыодан api ныгайтудын косымша факторына айналды.Азия-Тынык мухит экономикалык ынтымактастыгы (АТЭЫ)форумы, Азия-Еуропа саммит! (АСЕМ), Онтусттк-Шыгыс Азия eлдepiнiнкауымдастыгы (АСЕАН), АСЕАН-нын каушаздж жeнiндeгi ещрлжфорумы (А0Ф) жэне баскалар сиякты ещрлж курылымдардын кызметшекосылу Казакстаннын сырткы саяси кызметшщ бупнп тандагы басымбагыттарынын 6 ipi болып табылады, олар езара тшмд! экономикалыкынтымактастыкка жене ещрдеп каушаздж проблемаларын шешуге нактыжердемдесш отыр.Казакстаннын Азия-Тынык мухит экономикалык ынтымактастыгыфорумынын жумысына катысу жeнiндeгi ниел бул уйымнын ещрлж жэнеелемдж экономиканы дамытудагы кешбастаушылык релше epi онынещрде ашык сауда жене инвестициянын еркш козгалысы жуйесш курудынысанага алуына байланысты туындап отыр.Оцтустж-Шыгыс Азия елдершщ Кауымдастыгы кызметшщ 1998жылгы карашада АСЕАН-нын 6-саммитшде кабылданган Ханой icкимылдаржоспарын icKe асыру Казакстаннын мудделерше сай келедгКазакстан ATM0 (Азия-Тынык мухит ешрн) eлдepiмeн АСЕАН-нынеркш сауда жешндеп (AFTA), инвестициялау (AIA) жене енеркесштжынтымактастык (AICO) женшдеп ещрлж ынтымактастык аймактарындаосы жоспарга орай icKe косылатын ынтымактастыктын езара ттмд1жолдарын табуга умтылып отыр.Азиядагы езара ic-кимыл жене сешм шаралары жешндеп кецеспшакыру идеясынын бастамаш ысы жене уйымдастырушысы ретшде ерекетете отырып Казакстан АСЕАН ещрлж форумымен каушаздж женнщейбайланыстарды жолга коюга мудделг Бул форумнын непзп максаты Азия-Тынык мухит ещршдёй ескери жанжалдарга жол бермеу жене болжапбыуге Мумкшдж тудыратын, сындарлы мемлекетаралык катынастардыорныктыру женшдеп тетжтт жасауда болып отыр. A 0O -T i дамыту ypfliciуш кезеннен турады, олар: сешм шараларын ез1рлеп, mrepi жылжыту;алдын ала дипломатиянын TeTiKTepiH дамыту; жанжалдарды реттеу.Экономикалык ынтымактастык уйымына (ЭЫ¥) мушелж Казакстаннынсырткы саясатынын манызды багыты болып табылады, онынкатарына республика 1992 жылгы карашада варДг.Ka3ipri кезде уйымнын курамына Эзгрбайжан, Ауганстан, Иран,Казакстан, Кыргызстан, Пекстан, ТежжстаН; Т уржменстан, Т уркия жене0збекстан мушелжке eTTi.ЭЫ ¥ ещрдщ экономикалык дамуы ушш колайлы жагдай жасау,муше-елдердщ iinKi реттеупшпк экономикалык езара ic-кимылды женедамудын турл1 кырлары бойынша езара кемектт жолга кою жолыменшаруашылык катынастардын елемдж жуйесше Kipyi ymiH колайлы жагдайжасау максатын КездеЩц; Келж жэне коммуникация, энергетика, сауда.416

ауыл шаруашылыгы, коршаган ортаны коргау, туризм, бшм, денсаулыксактау т.б. сиякты салалар ынтымактастыктын жалпы басым багыттарыболып айкындалды.Уйымга муше болган сэттен бастап Казакстан езара ic-кимылдьщбарлык багыттары бойынша ынтымактастык урд!сше белсещц катысушыретшде кершдь Казакстан Республикасынын екшдер1 ЭЫ¥-ньщ турл1денгейлердеп ic-шараларына туракты турде катысып келедьКелж жене коммуникация, сауда-экономикалык катынастардыдамыту, энергетика Казакстан Республикасынын ЭЫ¥-мен ынтымактастыгындагыбасым багыттары болып табылады.Казакстан ЭЫ¥-ны оган муше елдердщ арасындагы елеуметтжэкономикалыкынтымактастыкты дамыту женшдеп пермещц куралретшде карайды. ¥йым кеп жакты экономикалык ынтымактастык ушшсен1мд1 нег1з, тшмд1 коммуникациялык жел1 жене Азия ещршщэкономикалык турактылыгыныц кепш болып табылады.Т ранзигпк-келж елеуетш тиюшше дамытпайынша, Ka3ipri замангыкелж жел!сш курмайынша, тауарларды елемдж нарыкка тасымалдаудыцжана багыттарын жасактамайынша ещрдеп экономикалык ынтымактастыкпен сауданы кецейту мумкш емес. ¥йымга муше елдердщ Ke6ici тещзгешыгуга, демек елемдж нарыктарга шыгуга мумкшдт жок iiuKi континенталдыкелдер болып табылады. Сондыктан Казакстан ещрдщтранзиттж-келж мумкшджтерш дамытуга —ездершщ шиюзатресурстарын экспорттаудыц басты курамдас б е л т ретшде 6 ipiHiuiдережел1 мен бередь1993 жылгы казанда Алматы каласында ЭЫ¥-га муше елдердщ келжжене коммуникация министрлершщ 1-кецей барысында ЭЫ¥ ещршщкелж инфракурылымын дамытудыц Алматы Heri3ri жоспары кабылданды,оны icKe асырудын нетижесшде ещр автомобиль жолдарымен женетем1ржолдармен, eye желшер1мен жене осы замангы телекоммуникацияларыменезара байланыста болады.Осы жоспарга сейкес Казакстанда елемдж стандарттарга сай келетшосы замангы жене тшмд1 келж торабын куру женшдеп жоспарлы жумысжурпзшуде.1995 жылы Парсы шыганагы жагалауындагы Оцтуспк Иран портгарыелдщ солтуспк белтмен б1рыцгай тем1ржол торабы аркылы жалгастырганжол курылысы аякталды. 1997 жылы Мешхед—Серахс—Теджентучаскесшдеп Трансазия магистраль тем1ржолдары тушсп. Ол 700километрлж Бафа —Бандар —Аббас тем1ржолымен жалгастырды. Соныцнетижейнде Кытайдыц Шыгыс жагалауындагы Ляньюньган тещз портытем1ржол аркылы Парсы шыганагындагы Иранныц Бандар—Аббаспортымен YpiMmi, Алматы, Ташкент жене Тегеран аркылы жалгасты,сейтт Казакстаннын, 6ip жагынан, Стамбул аркылы Еуропага шыгуынажол ашты, екшпп жагынан, жуктер тасымалдау мерз1мш 25—30%-гакыскартуды камтамасыз erri.Казакстан, Кыргызстан, Тежжстан, взбекстан, Туржменстан женеИран тем1ржол еюмшшктер1 екшдершщ езара ic-кимыл жене халыкаралыктасымалдарды уйымдастыру меселелер1 женшдеп жумыс бабындагыкездесулер! туракты сипат алып отыр.27-4269417

1998 жылгы наурызда Ашхабад каласында Келж жене коммуникацияминистрлершщ 2 -кездесу1 барысында келж жэне коммуникациясаласындагы 10 жылга арналган (1998—2007 жылдар) ic-кимылдарбагдарламасы кабылданды.вщ рдщ 6 ipKaTap мемлекеттерш байланыстыратын Уды Жiбeк жолыбойынша келш магистралын дамыту ушш 1995 жылгы мамырда Серахс(Туржменстан) —Серахс (Иран) шекаралык тем1ржол еткелшде жуккозгалысы ашылды, будан кещн туристер мен ке.сщкерлерд1 тарту ушшТрансазия тeмipжoл магистралы бойынша халыкаралык жолаушыларкозгалысы да ашылды.ЭЫ¥-га муше елдердщ тем1ржол басшыларынын 4-кенесшде (1999жылгы казан, Лахор, Пэкстан) кабылданган Алматы—Ташкент—Туржменабад—Тегеран—Стамбул багыты бойынша халыкаралыкжолаушылар катынасын ашу жешндеп ic-кимылдар жоспарына сейкес2002 жылгы 14 наурыздан 21 наурызга дейшп кезенде осы багыт бойыншапойыздыц алгашкы пилоттык (техникалык) сапары жузеге асырылды.Казакстан аса ipi ещрлж жобанын еуропалык тем1ржол табаныментартылатын Трансказакстан тем1ржол курылысынын бастамашысы болыптабылады, ол Казакстан, Тур1кменстан, Иран, Туркия аумагы аркылы женеодан epi Еуропага етедь Бул жобаньщ тек аталмыш елдер ушш гана емес,сонымен 6 ipre жалпы буюл ещр Yшiн де стратегиялык меш бар.Автомобиль келш саласындагы ещрлж ынтымактастыкты дамытумаксатында Казакстан ЭЫ¥-га муше елдердщ 6 e p iM e H халыкаралыкавтомобиль жолаушылар тасымалы жешнде eKi жакты кeлiciмдep жасасты.Казакстан сондай-ак ЭЫ¥ елдер1мен ынтымактастьж шенбер1нде eyeкатынасын дамыту жешнде тшсй жумыс журпзуде. Казакстан аумагынынустшен Еуропа мен Азия арасындагы узактыгы жещнен негурлым тшмд1eye жолдары етед1, мунын ез* eye же$с! бойынша транзита улгайту ушшжаксы му^кщдж болып табылады. Республика уйымга муше елдердщ6epiMeH eye катынасы туралы мемлекетаралык келюхмдер жасасты.Коммуникациялар саласындагы ынтымактастьж, атап айткандаТрансазия—Еуропа оптикальж-талшьжты кабельдж жуйе (ТАЕФОС)ерекше назар аударуга лайьж.Келж-коммуникацияльж ынтымактастык децгейщ арттыру кеп реттеевдрдеи сауданы улгайтудын THiMfli болуына жэрдемдеседь Ka3ipri кездесауда саласы енцйпк кооперацияны дамытудын аса манызды куралынаайналды жене уйымнын кызметшде басым багытгагы устаным репнде ал гашыкты.ЭЫ¥-ньщ Сауда жене даму банкш Te3ipeK куру ешрлж сауданыулгайтудын манызды элеменп болуга тшс, ол турл1 ешрлж жобалардыкаржыландыратын болады.Экономикалык зерттеулер жене статистикалык орталыгын куру даЭЫ ¥ шейбёрцщеи экономикалык ынтымактастыкты дамытуга женеакпаратты жуйел! турде epi оралымды алмасуга жердемдесуге тшс;Айтарлыктай мунай жене газ корлары бар Казакстан ушш олардыхалыкаралык нарыкка тасымалдау, болашак экспорттык кубыр желшершщонтайлы багыттарын айкындау проблемасынын зор манызы бар. КазакстанРеспубликасынын колданыстагы кешштердщ тшмдшпн арттыру жене418

жана кешштерд1игеру есебшен мунай мен газ вндарур улгайту жешндепниеттерш жене ЭЫ¥ елдершде осы саладагы жеткшкп бай таж1рибен1нболуын, сондай-ак бш ктш п жогары кадрлар даярлауды ескере отырып,К,азакстан ещр мемлекеттерщщ энергетикалык жуйелершщ езара icкимылымеселелерщ коса алганда уйым мушелер1мен энергетикасаласындагы ынтымактастыкты кенейтуге мудцел1.Б1здщ TyciHiriMi3me, Казакстаннын ЭЫ¥ щенберщдеН кызмепреспубликанын Ka3ipri замангы ырыкты нарыктык экономикага жетюзетшжолмен mrepi жылжуына жердемдеседк Жалпы алганда, КазакстанРеспубликасы ЭЫ¥ шенбершде муше елдердщ езара ic-кимылынкаркындандыру тургысынан туракты ерекет етедь4. КАЗАКСТАННЬЩ ЭЛЕМДЖ ЭКОНОМИКАЛЫКБАЙЛАНЫСТАР ЖУЙЕСШЕН ОРЫН АЛУЫЭлемде болып жаткан окигалар, халыкаралык катынаетардагы жанаурдктер, гасырлар тогысындагы жаЬандану барысынын белсещц турдедамуы дипломатиянын еипатын айтарлыктай езгергп —ол салалыкмшдеттерш —экономика, каржы, экология, ескери сала, ланкеспкке,уйымдаскан кылмыска, нашакорлыкка, карсы курес мщдеттерш шешутургысынан негурлым карапайым, серпшда, сараптамалыксипаталатусуде.Мундай жагдайда Казакстан дипломатиясы езщйймщцетш жаЬанданудынжене одан туындайтын урдютердщ жагымды жактарын барынша кеШрекпайдалануда, онын Tepic салдарларын бейтараптандыруда немесе «б1ржолажоюда» деп бшедкОсы тургыдан алганда экономикалык курамдае беляк кептегенелдердщ сырткы саяси кызменнде барган сайын басымдык алып отыр.Казакстанда будан тыс калган емес. Сырткы жаЬандык экономикалыкезгерктер республиканын сырткы саяси ведомствосы жене баскаминистрлжтер тарабынан белеещй жене келшшген жумысты талап etfgai.Мемлекеттшкп орнатудын алгашкы кезещнде Казакстан РеспубликасынынПрезидент! Н.Э. Назарбаев тужырымдаган Казакстаннын сырткысаясатын «экономикаландыру» мшдеп ерекше езекп с ипатка ие болды.Дипломаттардын алдына Heri3ri куш-жнерд1 Казакстан экономикасынындамуына барынша жердемдесуге, ен алдымен, банкроттык шепнде турганкесшорындардын кызметш калпына келпру, жана жумыс орындарын куру,ен жана технологияларды енпзу ушш кажетп шетелдж инвестициялардытартуга шогырландыру мщдета койылды.Мемлекет басшысынын Казакстан Республикасынын сырткысаясатын «экономикаландыру» женшдеп нускауларын басшылыкка алаотырып, Сырткы icTep министрлш инвестициялык саясатты тузету женшдеб1ркатар шаралар колдана 6i.imi жене осы багыттагы будан былайгы icкимылдаргаайкындык енпзе алды. Атап айтканда, Казакстан РеспубликасыньщПрезидент! жанындагы шетелдж ннвесторлар кенесшщ —ЕКДБ, Дойче Банк, АБН-Амро, Шелл, Мобил, Эни, Тоталь, ЛукОйлт.б. сиякты жетекип шетелдж банктермен жене инвестор компанияларыменашык niKip алысуга мумкшдж берепн аса манызды кенесберу, кенесу органынын жумысы жандандырылды.419

Инвестициялык саясаттын непзп багыттарын айкындау, елдепинвестициялык ахуалды жаксарту, инвестиция бойынша нормативтжкукыктык базаны жетщд1ру, экономиканы ертараптандыру ушш колайлыинвестициялык жене кукыктык жагдайлар жасау, енеркесштж сектордыиндустрияландыру, шагын жене орта бизнеси дамыту, Казакстанэкономикасын елемдж экономикалык урдктерге ыкпалдастыру,Казакстанда халыкаралык меж бар ipi инвестициялык багдарламалар менжобаларды icKe асыру жешндеп кешлдемелер мен усыныстар ез1рлеуКецестщ непзп MiHaerrepi болып табылады.Кенес жанынан курылган ведомствоаралык жумыс топтарыныцтшмдшгш елеула дережеде арттыру Казакстан Республикасы С1М-нщтж елей катысуына мумкш дж берд1, ол Казакстанда шетелджкэсщ кфл1ктёрдШб кызмелмен байланысты жагдайды егжей-тегжейгпзерделеуге Kipicii, инвестициялык дауларды жедел шешу, сондай-ак елдщинвестициялык беделш айтарлыктай кетеру жешндеп шаралар кешеншкабылдады.2000—2002 жылдары Ал маты да тек Казакстан ymiH гана емес, сонымен6 ip re букш Орта Азия ушш бурын-сонды болып кермеген окигалар —ДЭФ-нын камкорлыгымен 6 ipiHini жене екшпп еуроазиялык экономикалыксаммиттер erri. Дуниежузшк экономикалык форум сиякты соншалыкбеделд1 уйымнын Казакстанда еуроазиялык саммит етюзу туралышёпнм1 республиканы Орталык Азия мемлекеттершщ арасында ёвдрлжкешбастаушы, негурлым келешеп мол экономикалык ерштес ретшдеокшаулады. Саммитке катысушылар санынын кепнпн (500-ден астамбизнесмен жене саяси жетекпн адам катысты), ic-шаралардын халыкаралыкесер тугызуы жене онын Казакстан ушш пайдалы болуын ескере отырып,етюзшген Еуроазия саммиттер} Казакстаннын халыкаралык аренадагысаяси жене юкерлж беДелшщ айтарлыктай ecyiHe, республиканын узакмерз1мд! келешектегт инвестициялык ахуалын жаксартуга cem iriH типздьЖалпы алганда, елемдж экономикалык дагдарыстан негурлым аз шыгынменшыгуга умтылушы елдщ бейнесш калыптастыру жешндеп мшдегпорындаудын, будан былайгы экономикалык ecyi ушш алгышарттардысактаудын ceii TycTi.Элемде болып жаткан ыкпалдасу урдастершщ нетижеанде ел 6ipTe-6ipTe Еуропанын Азиямен арадагы ешрлж келж «кешрше» айналды.Казакстаннын транзиттж-келжтж елеуетш дамытудын кекейтестшпреспубликанын улттык мудделёрш icKe асыру, саяси жене экономикалыкезшдж артыкшылыктарын одан epi еселей тусу кaжeттiлiгiнeн туындады.Теуелаздж алганнан кейШ Казакстан толып жаткан халыкаралык конференциялармен кенестерге катысушы болды, халыкаралык транзиттжкелжтжкенестерге косылды.Келжгас окшаулануга жол бермеу елдщ транзиттж-келжтж елеуетшодан epi дамытудын манызды проблемаларынын 6 ipi болып табылатынынатап ету кажет. Мунда келж кешеншщ жумысындагы каушйзджпкамтамасыз ету меселелер1 ерекше рел аткарады. Бул мщдегп шешу теккосымша шыгынды жене тшсп техникалык куралдармен жарактанлырулыталап епп кана коймайды, сонымен 6 ipre келж урдасшш технологиясындагыжене уйымдастырудагы езгёр1ётёрд1 де кажет етёда:420

Теуелйздж жылдары Казакстанда транзиток влеует жасакталды,онын непзш б^ркатар келж багыттары курайды. Бул орайда республикаманызды eKi стратегиялык мшдето meniTi, олар: Казакстаннын элемджтешз порттарына шыгуы жене тем1ржол, автомобиль жэне эуе келтнщHeri3ri уш багыт: Ресей, Еуропа мен Балтык едцер1; Кытай, Жапония,Оцтустж Шыгыс Азия елдер1; Оцтустж Азия, Кавказ елдер!, Иран жэнеТуркия бойынша транзиток катынас.1993 жылгы 1 кантардан бастап Казакстан тем1ржолдары Тем1ржоддарынтымактастыгы уйымыньщ (ТЖЫ¥) курамына юрдь Беделд1 Уйымгакатысу елдщ халыкаралык келж нарыгына шыгуын камтамасыз erri.1994 жылгы 31 кантарда Казакстан Б¥¥-нын Еуропалык экономикалыккомиссиясына (Б¥¥ ЕЭК) муше болды. Б ¥¥ ЕЭК-мен ынтымактастьжшенбершде Казакстан кейб1р халыкаралык шарттарга косылды,олардын арасында Б¥¥-нын жол козгалысы туралы конвенциясын (1968жыл), жол керсетюш танбалары мен белп берулер (сигнал) туралы конвенцияны(1968 жыл), Халыкаралык автокурежолдар туралы еуропалыккещ&мд! (ХАК; 1975 жыл) атап айтуга болады. Аталмыш келюмдергекатысу езара байланысты халыкаралык автожолдар желющ дамыту,континенттж автомобиль тасымалдарын жецшдету, жана дангылдардысауыктыру жене салу ушш кукыктык непзге айналды.Казакстан Республикасы б1ркатар халыкаралык келж дел1здерше(ХКД) катысушы болып табылады. Азия келж ынтымактастыгынгецбершде 1995 жылы Казакстан, Кыргызстан, Кытай жэне ПэкстанYKiMerrepi арасында «Транзиттж-келж туралы» терт жакты келюЁмгекосылды, бул келшмде Пекстан, Орталык Азия мемлекеттер! жене Кытайаумагы аркылы ететш жене Азия нарыгына шыгуды камтамасыз ете алатынКаракорым тас жолыньщ транзиттж-келжтж елеуетш пайдаланукезделедь2004 жылгы сеу1рден Казакстан «Азия куре жол жел1й туралы»уюметаральж шартка каты сады, мунын ез! халыкаралык келж жуйесшетолыгырак ьжпалдасуга мумюндж бердь1998 жылгы 26 наурызда Казакстан СПЕКА (тещзге шыгугмумкшдш жок дамушы елдер мен дамушы транзит елдер, донор-елдерминистрлершщ, каржыландыру жэне даму мэселелер1мен айналысатынхалыкаралык мекемелер екщдершщ транзиток тасымал саласындагыынтымактастык туралы меселе женшдеп халыкаралык конференциясы)туралы декларацияга косылды. Казакстан Республикасы аталмышКел1амге катысуы шенбершде 2003 жылгы 28—29 тамызда Алматыдекларациясы жене Алматы ic-кимылдар багдарламасы кабылданды.2003 жылгы 29 мамырда Казакстан Катовицада (Польша) кабылданганТем1ржол контейнерлж тасымалды каркындандыру туралы Декларациягакол койды, мунын ез! «Жана Ж1бек жолы» Еуразиялык келж дэщзхн куружешндеп жобага косылуга мумюндж бердьСу жолы катынасы келтн, атап айтканда Актау тещз портын дамытумаксатында «Солтустж-Оцтустж» халыкаралык келж дэйщ келфмшекосылу туралы 2003 жылгы 4 щшдедеи №467-11 КР Заны кабылданды.Республиканын «Солтустж-Оцтустж» Халыкаралык келш дэл1зшекосылуы нэтижесшде тауарларды тасымалдау кезшде келжтщ алуан421

турлерше келж кызметгерш жетюзушшер y m iH тен, кематпейтен жагдайжасалды, ХКД-ге муше елдердщ аумагы аркылы жолаушылар ментауарларды транзитпк тасымалдау уакыты кыскартылды.Ею жакты ынтымактастык та езшщ даму жолына тусп. Атап айтканда,2004 жылгы 24 кыркуйекте Кулжа каласында КР уюмете мен КХР yKiMeiiарасында «Хоргос» Халыкаралык шекара манындагы ынтымактастыкорталыгын куру туралы» (ХШЫО) кел1амге кол койылды. Бул келюмнщкабылдануы шекара манындагы еш рлердщ саудасын дамытугаынталандырды.Автомобиль келшнде республика аумагымен манызды континентаралыккатынастын eryi ce6emi келжтщ серпщщ жене туракты дамуымумкшдт бар.Казакстаннын еуежайлары Еуропа мен Онтустж-Шыгыс Азияарасындагы ушу сапарларын жузеге асыратын шетелдж авиакомпанияларymiH тшмд1 транзиток бекеттер болып табылады. Астана каласынынэуежайында ipi халыкаралык орталыктын курылуына байланысты Алматыкаласы еуежайынан непзп халыкаралык рейстерд1 Астана каласыеуежайына Keiuipy жоспарланып отыр. Осыган байланысты Казакстаншетелдж еуекомпанияларымен келюсездер журпздь Атап айтканда,Lufthansa, KLM, British Airlines, Turkish Airlines, Austrian Airlinesсиякты ipi халыкаралык еуекомпанияларымен уагдаластыкка колжетюзщцьТРАСЕКА Транзитпк дeлiзi йгецбершДеп ынтымактастыктынКазакстан ушш келешеп зор, онын жобасын Еуропалык комиссиякаржыландырып отыр. Кубыр желгсш, Кара тещз елдерш, ОрталыкАзияны жене Кавказды коса алганда келж жолдарын Еуропалык жёщмейыкпалдастыру жене осы дeлiздe ТАСИС-TiH каржылык жердемдесувлейкелж курылыстарын салу немесе сауыктыру жобаларын icKe асыруТРАСЕКА-ны уйымдастырушылардын максаты болып табылады. Бул дел1зКХР-дан бастау алады жене КР аумагы бойынша ею багытпен етедк6ipimui —Актау порты аркылы Баку багытында, еюшш —Озбекстанаркылы, одан epi Туржменбашы жене Баку порттарына баралы. Ka3ip булкезкарас Актау портынын пайдасына кайта каралды, ол Казакстаннынтранзитпк-келж тж елеуетп стратегиясына орай белсёвД! турдежангыртылуда. Актау портынын 1999 жылы аякталган кайта курудын6ipiHuii кезещнен кешн жYктepдi ауыстырып тиеу женшдеп мумкшдшжыл сайын кургак жуктердщ 1,5 миллион тоннасына жене мунайдын8 млн тоннасына жетте.Элемдж экономикалык байланыстар жуйесшде экспорттык мунайкубырлары тещрепндеп жагдай ерекше рел аткарып отыр.Казакстан Республикасынын мунай-газ кешеш «Стратегия—2030*атты ез1рленген мемлекетгж багдарламага орай республиканын дамуынкамтамасыз ететен басым секторлардын 6 ipi ретенде айкындалды.Энергетикалык стратегия iiuKi энергетикалык инфракурылымдыдамытуга, жана технологиялар, ноу-хау жене ipi капитал тарту ушш ipiхалыкаралык мунай компаниялары аркылы инвесторлар катыстыругабагытталган. Бул стратегия, сондай-ак мунай мен газ ymiH кубыржелыерйпц кеп нускалы жуйесш куруды да кездёйдГ, мунын e 3i422

республиканын 6 ip Kepuiire Феуелдштне жене 6 ip тутынушыгамонополиялык багага теуелдшгше жол бермеуге тшс.Мунай мен газ евддру келемшщ арта Tycyi саланы сатыластыкпеныкпалдастыру, мунай ендеу ешмдерш енд1руд1, мемлекеттщ iniK i женеэкспорттык кажеттерщ камтамасыз ету ушш кубыр желшер1 жуйесш салукажеттшн талап етедг.Каспий мунайын игеру мунай машинасын курастыруга инвестициясалу базасын жасауга, сервистак компанияларды, ещцрштж женеелеуметпк инфракурылымды, мунай ендеу мен мунай химиясын дамытугамумкщдж береди мунын. e3i ез кезепнде жана жумыс орындарын курадыжене мемлекеттщ бюджетше салык туймдермн камтамасыз етедкРеспубликанын энергетикалык секторын дамытудын келешепне басаназар аудара отырып, кенштерден ешм ещцруде шеспе шараларды ескерукажет. Ец алдымен, Казакстан жаца кешштер ашуга жене тшсшше ipiкаржы агынын тартуга мумкшдой бар улан-байтак аумакка ие болып отыр.Каз1рдщ езщде кешштерд! дамыту жене жаца кешштерд1 игеру, шеспеинфракурылым куру, щ ы кубыр желю1 жуйесш де, экспорттык кубыржуйесш де салу, мунай-химия кешенше ез1ндйс дербестж цикл беру декыруар инвестицияны талап етедкКаспийдщ кем1ртекп шиюзатын елемдж нарыкка экспорттаупроблемасы да Каспий ещршщ барлык елдер) ушш мунай-газ жобаларындамыту кезшде негурлым кекейтеси меселе болып табылады.Соцгы жылдардыц окигалары мунай жене мунай ешмдер1 нарыгыныцэкономиканыц жумыс ютеушдеи, кептеген мемлекеттердщ пршшкKapeKeiiHiH саяси жене езге кырларына ыкпал етудеп релш айкын керсетшотыр. Элем осы ещрлер аркылы турактылыктыц косымша кезш ала ма,жок па немесе бул шиелешстщ тагы 6ip ошагы бола ма, энергиялыкресурстарды элемдйк тутыну нарыгына жетюзупп елдердщ каушаздш ментуракты дамуыныц каншалыкты камтамасыз етшу1 осыган теуелдьСоцгы жылдар бойына мунай багасыныц ауыткуы салдарынан елеммунай нарыгын непзп реттеушшердщ 6ipi ретшдеп ОПЕК-тщ релшкалпына келт!рудщ Kyeci болып отыр. Мунайдыц экспортшы женеимпортшы елдер1 едш «бага делазщ» орнату кажетппмен кeлiceдi. Энергиятасымалдаушылар нарыгын одан epi турактандыру кажетпп, дестурл1 женеболжалды тураксыздандыргыш факторлар мен урдостердо бipкeлкi ету ушшмунай ендарудац келешеп зор жаца ещрлерш мунай ендфуге тартукажеттщ туындады.Каспий TeHi3i ёцфМц осы тургыдан алганда зор мумкшдш бар.Каспийдщ жер койнауында кощрсутекп шиизаттый, улкен коры барекенш айтпауга болмайды. Мысалы, Казакстан Республикасынынзерттелшген корлары 20 миллиард баррельге багаланып отыр, ал Каспийтендз1 кайрацынын болжалды коры 100 миллиард баррелден астам мунайдыкурайды. Каспий ресурстарын взipлey аркасында 2010 жылга карайКазакстан мунай ендоруд! теулшне 2,4 миллион баррельге дешн кебейтеалады, ал узак мфз!мд1 келешекте ёлемдок нарыкка энергия тасымалдаудыбасты жетюзушшердщ 6ipiHe айналуга толык мумкшдт бар.Казакстан Республикасынын энергетикалык секторыныц дамуы —сырткы жене inud мунай саясатыныц аса манызды месёлелершш; 6ipi болып423

табылады жэне республика экономикасын дамытудын басым секторыретенде орныктырылды. Казакстаннын саяси турактылыгы, экономикаданарыктык кайта езгерюке бекем багыт устауы, кукыктык база кабылдауыколайлы инвестициялык ахуал жасауды алдын ала айкындап бердкСонгы жылдары мунай-газ саласын дамыту мэселелерше саясиназардын кушейтшу1 айдан анык екенш айтпауга болмайды. Казакстанен алдымен елде кке асырылатын мунай мен газды еншру жэне тасымалдауженшдеп жобалардын экономикалык тшмдйипне кол жетюзуд1жактайды. Бул максаттарга кол жетеазу ymiH Казакстан Каспий ешршщбарлык мемлекеттер1мен, сондай-ак, АКШ, Ресей, Кытай сиякты элемдждержавалармен ынтымактастыкты дамытып отыр.Каспий enipi кен аукымдагы ынтымактастыкка ерекше муктаж.Мунда бесекелестек пен тайталастык болуга тшс емес, барлык даулымеселелерд1 езара колайлы жагдай жасау жолымен шешу кажет. Каспийманы мемлекетгершщ, елемнщ жетекпи елдер1 лидерлершщ езараынтымагы жагдайында —бул осы мемлекеттер халыктарынын армантшектершесай келетен epi орындауга ебден болатын м1ндет.Осыган байланысты Казакстаннын энергиялык ресурстарын eлeмдiкнарыкка жылжыту такырыбын ерекше атаган жен. Каспий манындагыелдердщ де, аса ipi елемдж державалардын да геосаяси мудделер} нак осымеселеш шешуге тарелш отыр.Казакстан Республикасы кем1рсутектердщ стратегиялык корлары бармемлекеттер тобына Kipefli, олар елемдж энергетикалык нарыктынкалыптасуына жене жай-куйше текелей ыкпал етедк Каспий ешршдеендоршётщ мунайдын барлык кёШйщщ уштен eKici Казакстанга тиесш.Казакстанда барланган мунай корларынын шамасы 9 миллиард баррельден17,6 миллиард баррельге дешнп мунайды курайды.Жыл еткен сайын казакстандык кем1рсутектерда ешпрудщ удайы ecyiбайкалып отыр. Кейбф барлаулар бойынша 2010 жылга карай Казакстандажылына 120 миллион тонна мунай (кунше 2,4 миллион баррель), ал 2015жылы жылына 180 миллион тонна (кунше 3,6 миллион баррель) мунайенд!ршетен болады.Ka3ipri кезде Казакстан ез мунайын Атырау-Самара жене ККК(Каспий кубыр жешШ консорциумы) сиякты б1ркатар аса манызды мунайкубырлары экспортка шыгарады, сондай-ак таяудагы болашакта мунайдыБаку-Тбилиси-Джейхан мунай кубырымен тасымалдау туралы кел1амгекосылуды жоспарлап отыр. Теменде колданыстагы жене пайдалану га беружоспарланып отырган мунай кубырлары туралы деректер келтерищ.Атырау-Самара мунай кубыры Казакстан мунайын Ресей Федерациясынынаумагы аркылы экспортка шыгарудын непзп багыттарынын6 ipi болып табылады. Одан epi мунай непзп eKi багыт бойыншатасымалданды, олар: Новороссийск мен Одесса. Eaeyip келемдеп мунай,сондай-ак Украинанын мунай ендеу зауыттарына да жетеазшедьАтырау-Самара мунай кубырымен Казакстаннан мунайды экспорткашыгару Казакстан мен Ресей арасындагы б1ркатар кел1амдермен жене жылсайынгы хаттамалармен реттелт отырады, олар сонымен катар транзитпкулестеменщ мелшерш де белплейдь424

«Ресей Федерациясы мен Казакстан Республикасынын YKiMerrepiарасындагы отын-энергетикалык кешендер ынтымактастыгы жэне олардыдамыту туралы» 2001 жылгы 12 желтоксандагы кел1с1мге йркелгенхаттамага сэйкес Ресей тарабы Ресей Федерациясыныц аумагы аркылы«Транснефть» ААК-ныц мунай кубыры жуйеймен, сонын iuiiHme:• Атырау-Самара мунай кубырымен —кем1нде жылына 15 миллионтонна;• «Махачкала-Тихорецк-Новороссийск» мунай кубыры жуйеймен —кемшде жылына 2,5 миллион тонна Кдзакстан мунайыныц транзитшжузеге асыру мумкшдтн беруге кетлдж жасады.«Каспий кубыр жел1й консорциумы» (ККК). «Каспий кубыр жел1йКонсорциумы Лимитет» жауапкершшп шектеул1 компаниясы КазакстанРеспубликасы мен Оман Султандыгы yKiMerrepi арасындагы кел1ймнепзшде 1992 жылгы 17 маусымда Бермуд аралдарында пркелдь 1992жылгы 23 шшдеде кел1ймге Ресей Федерациясы косылды. 1996 жылгы 27сеуэдэде ККК-ны кайта уйымдастыру туралы хаттамага кол койылды, ал1996 жылгы 6 желтоксанда Каспий Кубыр жел1й Консорциумын кайтауйымдастыру туралы акционерлердщ шартына кол койылды.Кайта уйымдастырылган ККК-ныц акционерлж капиталы мынадайтэрттпен белшедо: катысушылар мен непзш курушылар: 1) Ресей —24%,Казакстан - 19%, Оман - 7%; 2) енд1руии компаниялар:«ШевронТексако» —15%, «ЛУКАрко» —12,5%, «ЭксонМобиль» —7,5%,«Шелл» - 7,5%, «ЭНИ-Аджип» —2%, «Бритиш Газ» —2%, «Орике» —1,75%, «Казакстан Пайплайн Венчурс» —1,75%.Баку-Тбилиси-Жейхан (БТЖ) экспорттык мунай кубыры. 1998жылгы Анкара жэне 1999 жылгы Стамбул Декларацияларына кол коюБТЖ ОЭТ жобасын icKe асырудыц непзш калады. 2002 жылгы 18кыркуйекте Эз1рбайжан, Грузия жэне Туркия Президенттершщкатысуымен Сангачальск терминалыныц аумагында Баку-Тбилиси-Жейхан мунай кубырыныц курылысын бастаудыц ресми рэс1м1 етшзтдьБТЖ ОЭТ курылысы ушш 2002 жылы «Baku-Tbilisi-CeyhanCompany» («ВТС С0.») компаниясы арнайы курылды. Ka3ipri кездежобаныц демеушшк тобыныц курамына мыналар юредк «ВР» (30,1%),«ГНКАР» (25%), «ChevronTexaco» (8,9%), «Statoil» (8,71%), «ТРАО»(6,53%), «ENI» (5%), «TotalFinaElf» (5%), «Itochu» (3,4%), «Inpex» (2,5%),«ConocoPhillips» (2,5%), «Amerada Hess» (2,36%). Бул компаниялар «ВТССо.-га» улеепк катысушылар болып табылады.Батые Казакстан —Кытай мунай кубыры. 1997 жылгы кыркуйектеКазакстан мен Кытай yKiMerrepi арасында «Мунай мен газ саласындагыынтымактастык кел1амге» кол койылды. Сонымен катар КазакстанРеспубликасынын МЭМР мен Кытай Улттык мунай-газ компаниясы(КУМК) арасында «Кешштерден кен эьццру жэне мунай кубырларын салужобалары туралы бас кел1с1м» жасалды.1998 жылгы 13 маусымда «КазТрансОйл» MTYK (Мунай тасымалдаулттык компаниясы) ЖАК-пен «Мунай мен газды барлау жэне енд1руженшдеп Кытай Улттык корпорациясы» (МГБ0КУК) «БатыеКазакстан-Кытай» мунай кубыры курылысыныцТЭН-ш (техникалыкэкономикалыкнег1здеме) б1рлесш ез1рлеу туралы келмлмге» кол койды,425

бул kelnieiMre сэйкес Кытай жэне Казакстан жобалау институттарынынмамандары жобаньщТЭН-iH ез1рледт2003 жылгы маусымда «КазМунайГаз» УК» ЖАК пен КУМ Карасында Казакстан-Кытай мунай кубырын кезен-кезенмен салугажумсалатын инвестицияны непздеу жешндеп Шрлёскен зерттеулертуралы к е л т м жасалды. 2003 жылгы тамызда М ГБ0КУК мен«КазМунайГаз» УК» ЖАК арасында Казакстан-Кытай мунай кубыры6ipiHiui кезещшц курылысын жеделдету туралы меморандумга» колкойылды.Батые Казакстан-Кытай мунай кубырын кезен-кезенмен салугажумсалатын инвестицияны непздеу женшдеп бipлecкeн зерттеулертуралы кел1ймге» сейкес мунай кубырын 2 кезенде салу кёзделед!:• 1-кезен (2004—2006 жылдар) —куаты жылына 10 миллион тонналыкАтасу—Алашанькоу мунай кубырынын курылысы, кейшнен бул куатжылына 20—30 миллион тоннага дейш улгайтылады;• 2-кезен (2009—2010 жылдар) —Кенкияк—Кумкел—Атасу мунайкубырынын курылысы жене Кенкияк—Атырау мунай кубырынын етюзумумкпздптн ыктимал кебейту.2004 жылгы кыркуйектщ аягында Караганды облысында Атасу—Алашанькоу мунай кубырынын курылысын бастау peciMi erri, ал 2005жылгы 15 желтоксанда мунайды осы мунай кубыры аркылы тасымалдаудыналгашкы peciMi уйымдастырылды.Бупнп танда Казакстаннын алдында елеуметпк-экономикалыкжангыртудын кезект! кезещнен ету мшдеп тур. Казакстан РеспубликасынынПрезидент! Н.Э. Назарбаевтын Жолдауында тужырымдалганКазакстаннын елемнщ бэсекеге кабшетп елу елшщ катарынаKipyi стратегиясында косылган куны жогары акыргы ешмд1 экспорттаугабагытталган ещцргс курылымын тубегейл1езгерту, элеуметтщ жагынанбагдарланган нарык куру жене бизнес пен когам арасындагы сержтеспккатынастарды орнату кезделедьКазакстаннын ДуниёжузШк сауда уйымына (ДСУ) K ip y i КРИрёзидентшщ Жолдауындагы экономикалык жангыртудын жэнеКазакстаннын халыкаралык нарыктардагы бэсекеге кабшетпшйнныгайтудын косымша куралы репндеri алгашкы кезектеп м1ндеттердщ6 ipi болып табылады.Казакстан 1996 жылы бакылаушы мэртебес1н алган сэттен бастапДСУ-га Kipy жешндеп белсенд! келюсез журпзитуде.Кетссез Женевадагы ДСУ хатшылыгында кеп жакты денгейде де(жуйежк меселелер, ауыл шаруашылыгы жёйщде), ею жакты денгейде де(тауарлар мен керсетшетш кызметтер нарыгына колжетк1з1м жейндё)журпзшед1.ДСУ-да бакылаушы мертебес! бар Казакстан он жыл бойынаКазакстаннын Уйымга Kipyi жешндеп жумыс тобынын 8 отырысы женеКазакстаннын тауарлар мен керсетшетш кызметтердщ отандык нарыгынакол жетюзу женшдеп усыныстарын талкылау бойынша ею жактыкел1ссёзд!Ц 15 кезеш етк1зшдй;Ka3ipri кезде Казакстан делегациясы непзп терт багыт бойыншакелксездер журпзуде, олар: тауарлар нарыгына кол жетюзу жешндеп426

келюсез; кызмет керсету нарыгына кол жетюзу жешндеп келюсез; ауылшаруашылыгы женшдеп кеп жакты арнайы келюсез; жуйелж меселелерженшдеп келюсез, онын непзп максаты —республиканын зан шыгарусаласында кабылдауга тшс шараларды айкындауы болып табылады.Казакстан кептеген нарыктык реформаларды жузеге асырды.Экономикалык дамудын непзп елшемдер1 бойынша республика езарашектеулер болмайтын халыкаралык саудага косылуга дайын.ДС¥-га муше жекелеген елдермен ею жакты келюсездщ 15-кезещнщкорытындылары бойынша тауарлар нарыгына кол жетюзу женшдепкелюсеЗдщ аякталган сатысына шыгуга кол жетюзудщ, кабылданатынтарифтк мшдеттемелерд1негурлым егжей-тегжешн талкылауга кешудщ,АК,Ш, ЕО, Канада сиякты ерштестермен niKip алысуга кол жетюзудщceTi тусп. Сондай-ак кызметтер керсету нарыгына кол жетюзу женшдепкелюсез уфдюмн каркынды етуге Heri3 каланды.ДС Y-га Kipy шёцберйще 2006 жылдын басына карай Кыргызстанмен,Грузиямен, Пекстанмен, Туркиямен, Кореямен, Кытаймен, Жапониямен,Оманмен, Кубамен, Мексикамен ею жакты келюсезд1 аяктау туралыхаттамага; Казакстан Республикасынын Индустрия жене сауда министрлшмен Египеттщ Индустрия жене технологиялык даму министрлшарасындагы Казакстаннын ДС¥-га KipyiH Египет тарапынын колдауыкезделетш езара TyciHicTiK туралы меморандумга кол койылды.Казакстанга ДСY-нын бас директоры С .Паничпакдидш 2004 жылгыимлдеде келу сапары Казакстан Республикасы мен ДС¥ ынтымактастыгындагыманызды окига болды. Сапардын корытындысы бойыншаКазакстаннын ДС¥ кел1амдершщ мiндeттeмeлepiн кабылдау женшдепжалпы устанымын TyciHyre кол жетюзщцьEniHUii тар ayКАЗАХСТАН ЖЭНЕ ТЭУЕЛС13 МЕМЛЕКЕТТЕРДОСТАСТЫГЫ1. КАЗАКСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫН ТМДМЕМЛЕКЕТТЕР1МЕН ИНТЕГРАЦИЯЛЬЩ БАЙЛАНЫСТАРЫТеуелсгз Мемлекеттер Достастыгына катысушы мемлекеттерменынтымактастык Казакстаннын сырткы саясатыньщ басым стратегиялыкмшдеттершщ 6ipi болып табылады. ТМД eMip сурген жылдардьщ бершдереспублика басшылыгы катысушы елдермен ыкпалдастыкты терендетубагытын дeйeктiлiкпeн жург1зд1, оньщ устше осы багыттагы жумыс eKiжакты катынастар денгешнде де, Достастык шенбершдеп кеп жактытшшде де жузеге асырылды жене ол жалгаса бередо.Откен он сепз жыл ТМД-нын посткенеспк кендспк мемлекетгершщкебюшщ институттык-уйымдык жене белгш16ip дережеде нормативтжкукыктык ортактыгын камтамасыз ётёМй еуразиялык саяси жуйенщажырагысыз элементтне айналганын керсетп.427

КСРО-ньщ ыдырауы бурынгы одактас республикалардын алдынаулан-байтак Еуразия кещстапнде саяси жэне экономикалык катынастардытубегейш кайта К¥ру м!ндетш шугыл жэне бурын-сонды болып кермегенаукымда койды. Теуёлрз Мемлекеттер Достастыгынын дуниеге келу?тарихтын осы талабына жауап болды.Казакстан ТМД курылган сэтген бастап Достастыктын тагдыры уиннерекше жауаптылыктанытты. Беларусьтщ, Ресейдщ жэне Украинанын1991 жылгы 8 желтоксанда Беловежье келю1мше кол коюы жэне осыкездесудщ i3iHme 13 желтоксанда Орталык Азия Республикаларыбасшыларынын Ашхабад каласындагы кездесу1 бурынгы КСРО аумагында6ip-6ipiHeH окшауланган славян жэне турю одактарынын жасакталуыKayniH тугызды. Осындай жагдайда Казакстан РеспубликасынынПрезидент! Н.Э. Назарбаев мундай сценарийдщ дамуына жол бермеу уиинбарлык куш-жиерщ жумсады. 1991 жылгы 21 желтоксанда Казакстанбасшылыгыньщ усынысы бойынша Алматы каласында тэуелаз он 6ipмемлекет басшыларынын келюсэз1erri, онын корытындылары бойыншаАлматы хаттамасы, Декларация мен баска да бтркатар кужаттаркабылданды. Алматы хаттамасы оган кол койган он 6ip мемлекеттщ 6dpi«тец кукыктык непзде жэне жогары дэрежеде уагдаласушы тараптарретанде Тэуелсй Мемлекеттер Достастыгын куратынын» нактылады.32Хаттаманын ёз| ТМД куру туралы Keлiciмнiн курамдас белш ретандекаралды. Алматы декларациясы «Тэуелаз Мемлекеттер Достастыгынынкурылуымен байланысты Кецестак Социалиста Республикалар Одагыo3iHin eMip cypyiH токтатынын» атап керсетп.33 Арнайы келюшде он 6 ipмемлекеттщ басшылары Достастык мемлекеттердшц ортак мудделерсаласындагы кызметш уйлесттрумен байланысты мэеелелерд1 шешу ушднДостастыктын жогары органын —Мемлекеттер басшыларынын кецесш(МБК) жэне Ук1меттер басшыларынын кецесш (YBK) куру туралыуагдаласты.34Сонымен, ТМД катысушы мемлекеттер халыктарынын гасырлар бойыкалыптаскан достыгын сактау жагдайында мемлекетаралык принципажаца катынастарды орнатудын курылым тузуш факторы болды.Элемдж практикада кебш щ уксастыктары жок аса курдел!проблемалар бойынша тец кукыкты niKip алысу мен ынтымактастык ушшинституттык жэне кукыктык жагдайларды камтамасыз ете отырып,Достастык сол аркылы егемен, тэуелаз мемлекеттердщ орнауына, олардынэркайсысыныц ездершщ менппкта сырткы саяси багытын, экономикалыкреформалардын улпсш жэне мемлекетпк курылыс жолдарын тандауынажэрдемдесетан манызды тарихи миссияны орындады.Мундай катынастардын кукыктык жэне уйымдык непздер! ТМД-нынжогарыда аталган курылтайшылык кужаттарында, сондай-ак уйымнын1993 жылы кабылданган Жаргысында айкындалды. Осы негтздеынтымактастыктын тармакталган инфракурылымы 6 ipTe-6 ipTe курылды.ТМД шецбершде 70-ке жуык салалык курылым жумыс icTetuii, олар:экономика, эскери ынтымактастык салаларында, шекараны кузетуде жэнеуйымдаскдн кылмыска карсы куресте, келж, экология, мэдениет, туризм,баспасез салалары мен т.б. салаларда муддел1 мемлекеттер niiuiHiwieri icкимылдыуйлестареда.428

1992 жылдан бастап ТМД-да «Мудцел! тараптардын ортак, кел1амЬнейзШде саяси шеилмдер кабылдау практикасы орныкты.35 Ортаккежамйщ ресми талабы жагдайында, МБК-де немесе YBK-де шеш1мдеркабылдау yuiiH белгш 6 ip меселеде ep6ip мемлекеттщ езшщ «муддел1емёстМ» туралы мел1мдеуге кукыгы сакталынды (бул Ш еи кужатка колкоймау жолымен жасалады), ал шеилмдер тек оларга кол койганмемлекеттер упин гана мшдетп деп есептёледГ. ТМД-ньщ дамуындаДостастыкка катысты аскак умггтёр мен практика арасында белгш 6ipалшактыктьщ еуел бастан-ак орын алуы калыптаскан жагдайдын ce6e6iболып табылады. Курылтайшылык кужаттардьщ —ортак экономикалыккен1ст1к пен кеден одагын калыптастыру, ортак ескери-стратегиялыккещетжтщ 6ipiKKeH комаЕйдованиесш куру, сырткы шекараны ужымдыккузету сиякты ережелер! жана теуелаз мемлекеттер орнатудынзандылыктарына карама-кайшы келгенджтен кабылданбады.ТМД мемлекетгершщ экономикалык жене саяси окшаулану ypfliciкушейе туст1. Элемде езшщ орнын 1здёст1ру каушаздж меселелерше,кептеген ещрлж жене галамдык проблемаларга кезкараста алшактыктытугызды. Достастыктыц езщц кызметтнде де еркёлва катынас калыптасты.Достастык елдер1 жартысынын ТМД шенбершде кол койылганкужаттардьщ 40—70%-ына гана —непзшен экономикалык проблемалартуралы кужаттарга гана косылганы кездейсок емес.Бул орталыктан тарайтын шын мещнде КСРО-нын ыдырауыудерющ&щ жалгасы едь Ойткеш одактас республикалар арасындагышаруашылыкбайланыстар непзшен еймшщ-ешршш непзде орнатылып,колдау кёрсетщд!, б1рынгай мемлёкётин; нарыкка кешу жагдайындаKyftpeyi олардын курылымдарынын елеул1 турде кожырауына екепсоктырды, мунын ез! ТМД-га катысушы мемлекеттердщ бупнп тандажиынтык сырткы сауданьщ уштен 6ipiHeH аз мелшёрщ курайтын езарасауда келемщщ курт темендеушен KepiHic тапты.Bp6 ip ел^еп экономикалык реформалардын каркыны мен багытталуындагыeлeyлi айырмашыльж ез редщ аткарды —осы саладагы мщдеттерд1TyciH y нарыктык устанымдардан директивальж-ортальж-тандырылганустанымга дейрнго аукымда кайта езгерш отырды.Катынастардын барлык кырлары —саяси, экономикалык, ескери,техникалык катынастар бойынша кен аукымды ынтымактастыктын да —жекелеген мемлекеттердщ мудделерше Когамдастыктьщ еркашандабфдей сай келе 6epMeyi де есерш типздьТМД-ньщ дамуы ymiH карама-карсы, орталыктан таралатын урдостщобъективр турде uieiuyiui меш болды жене бола бередь Ол халыктардьщтарихи ортактыгына, улттык экономикалардьщ сакталып келе жаткан6 ipiH-6 ipi толыктыруына жене езара теуелдш тне, елеуметтж,гуманитарлык, акпараттьж салалардагы алуан турл1байланыстарга, сондайактандалган даму жолдарынын принцишт уксастыгына суйенед1, оларбукш улттык ерекшелжтер жагдайында тутас алганда тоталитарльжсипаттагы еткеншен кол узуге, нарыктык экономика мен саясидемократияны орнатуга, елемдж когамдастыкка лайьжты турде Kipyreбагдарланган.429

Посткенеспк кешстжте орталыктан тарайтын жэне ортальжкаумтылатын урдютердщ диалектикасы кеп ретте достастыктын Ka3ipriкелбетш айкындады. Ол ушш, атап айтканда, мемлекеттердщ кеп жактыезара ic-кимылга езшщ катысуы формалары мен аукымдарын еркайтандауы тен. Бупнп танда онын ТМД-нын жалпы рш щ н деп нактымазмуны салалык ынтымактастыкта, сауда-экономикалык саладагыжобаларды icKe асыруда, ланкеспкке карсы жене кылмыстык ерекеткекарсы куресте, ескери багыттагы байланыстарда (мысалы, eye шабуылынакарсы корганыс), сондай-ак TYpлi денгейде кенестер берудщ жеткшжпдережеде каркынды турде жумыс ютейтхн жуйейнде KepiHic тауып отыр.Бул орайда катысушы-мемлекеттердщ Достастык органдарына улттанжогары турган мщдеттерд1 беруге еуел бастан сак карауы, TinTiмемлекетаралык непзде кабылдауга ебден болатын жене улттык муддеденжогары турган денгейге шыгуды талап етпейтш кабылданатын шешщдерщорындау TeiiKTepiHiH де жасалмауына экелш соктырды.Нэтижесшде бупнп танда достастык еркш жэне ic жузшде азмшдетгейтш сипаттагы байланыстар болып табылады, мунда кабыдданганм1ндеттемелерд1 орындау ушш жауапкершшж жуйес! жок.90-жылдардын аягында катысушы-мемлекеттер достастык кызметшжетшд1ру угпщ кеп куш-жнер жумсады. 1997 жылгы казанда еткенМемлекет басшылары Кецес] мен Арнаулы уюметаралык форумнынмэжш ici осы жумыстын кезендерше айналды, онын тужырымдары ТМДоргандарынын курылымын кайта куру жешндеп шаралардын непзшеалынды. Мемлекет басшылары KeHeci мен Уюмет басшылары KeHeciарасындагы ек М ёт арж тер ^ н араж ш н ашу баянды етхзйи, Сырткы icTepминистрлер} туралы жана Ереже кабылданды жене ТМ Д-нынЭкономикалык кенеа курылды, олар катысушы-мемлекеттердщ сырткысаяси жене экономикалык кызметшдеп ынтымактастыкты камтамасызететш непзп аткарушы органдарга айналды. Сондай-ак достастыкоргандарындагы терагальжтын Mep3iMiH кезектшк гфинциш нег1з1нДесактау карастырылды. ТМД-нын жаргылык жене баска органдарындаТуракты екшетп екщцершШ Keneci жумыстын жана уйымдьж формасынаайналды. Экономикалык кенес жанында Достастык мeмлeкeттepiнiнекш етп екшдершен туратын Экономикалык меселелер жешндепкомиссия туракты непзде жумыс жасайды.Аткарушы хатшылык, Мемлекетаралык экономикалык комитеттщаппараты ТМД-нын Аткарушы комитеп болып кайта курылды, олдостастыктын туракты жумыс ютейтш аткарушы органы болып табылады.ТМД органдарынын штаттык саны да кыскартылды, салалыкынтымактастыктын он органынын жумыс аппараты кыскарды.Ынтымактастыктын шарттык-кукыктык базаларын ретке Kejrripyнэ’щжес^нде онын кужаттарын курайтын курамдас белтнщ саны уштен6ipre ыкшамдалды.бзара ти!мд1 экономикалык ынтымактастыкты улгайту ТМДшенбер1ндеп езара ic-кимылдын букш кешеншщ (ргел! мшдеп болыптабылады. Шаруашылык байланыстарлы, сонын iminne ешрл^к денгейдепшаруашылык байланыстарлы сактап терендетуге ыкылас кою ТМД елдер{экономикаларынын тарихи калыптаскан езара тогысуынан гана туындап430

поймай, сонымен 6 ipre елемдж нарыктагы улттык тауар eндipyшiлepдiти1мд1 коргаудын кажетпгш талап eTeTiH катал бесекеден де туындады.Достастыкка катысушы мемлекеттердщ сырткы байланыстарынынгеографиясын 6ip гана кенейтудщ ©3i халыкаралык едбек бешшсшдеолардын лайыкты орын алуын езщен-ез1 камтамасыз eTyi екггалай. Элемджтеждеибе керсетш отырганындай, ещрлж ыкпалдастык жайандануталаптарына пермещц жауап болуга лайыкты. Онын елеуетш ТМДмемлекеттер! геосаяси жене геоэкономикалык шындыктарга Ьардесшбей1мделу, жалпыелемдж экономикалык проблемаларды шешугеуйлеепршген катысу жагдайында толыгырак жене тшмд[рек пайдаланаалады.Достастык мемлекетаершщ экономика саласындагы кызметш езараколдау жене уйлеспру ушш колайлы келешек ТМД-нын елеуетп сыйымдынарыгыньщ болуына, он жылда орныккан техникалык жене тутынустандарттарынын калыптаскан техникалык инфракурылымнын (тем1ржолтабаныаралык еншщ б1рьщгай болуы, келж куралдарынын турпаттары,б1рьщгай параметрдеп электр тарату жел1й т.б.) болуына, сондай-акреформаторлык мшдеттердщ уксастыгына байланысты болып отыр.Дестурл1 экономикалык тургьщан непзделген ещйрютж байланыстардынсакталуына гана емес, сонымен 6ipre олардын жана сапалык непзде жемкгпдамуына да мумкшдж бередьМемлекеттер басшыларынын 1993 жылгы Мескеу саммитшдеЭкономикалык одак куру туралы шартка кол коюы экономикалыкыкпалдастык жолындагы алгашкы практикалык кадам болды. Барлыкмемлекеттер Экономикалык одак куруды 6ip менде жактап, Декларациягакол койды. Онда ТМД елдершщ терен ыкпалдастык жолымен журуге,тауарлардын, керсетшетш кызметтердщ, капиталдардын, енбекресурстарынын еркан козгалуы ушш ортак нарык куруга, Экономикалыкодакка карай кезен-кезенмен жылжуга бекемдт тиянакталды.ТМД мемлекеттершщ басшылары Экономикалык одакка жетужолында Кеден одагын куру, кеден тарифтёршен 6ipTe-6ipTe босату, кезкелген тарифтж емес шектеулерд1 алып тастау сиякты таяудагы мшдеттерщайкындады. Шаруашыльж журпзудщ нарыктык формаларын енпзуге,экономикалык реформалардын келкшген стратегиясын журпзуге,белсешй елеуметпк саясатты жузеге асыруга умтылыс айтылды.Казакстан Республикасынын Президенп Н. Назарбаев езшщсейлеген сезшде курылатын Экономикалык одак КСРО устемдж еткенЭ0КК-н1н (Экономикалык езара кемек кеней) кеппрмесшдей болмаугаraic, кайта Еуропалык Когамдастьжка уксас —егемещп, экономикалыктургьщан тен кукыкты мемлекеттердщ одагы болуга raic екенш атап етн.ТМД елдер1 арасында Экономикалык одак куру туралы шартэкономикадагы ыкпалдастык урдштерш практикалык ic-кимылдарарнасына кеш1рУдщ нёйз'ш калады. Ыкпалдастык саяси шындык нобайыналды. Казакстаннын «жалпы экономикалык кешслкл, жалпы еуропалыкжене еуразиялык нарыктарды калыптастырып, дамытудагы жан-жактыынтымактастык» саясатына бекем адалдыгы (ТМД мемлекеттер!басшыларынын 1991 жылгы Алматы Декларациясы) Достастыктагыыкпалдастык урдктершщ уйткысы болды. Бул саясат посткенестж431

елдердщ ортак куш-жкер1мен теуелаз мемлекеттердщ жана еркениетпкогамдастыгын куру мумкшдшн айтарлыктай кушейтп.Казакстан, Ресей жэне Беларусь yKiMerrepi басшыларынын 1995жылгы 20 кантарда Кеден одагы туралы кел1с1мге кол коюы34 жэне Ушелдщ (Беларусь, Казакстан, Ресей) езара ынтымактастыкты одан epiтерендету туралы уагдаластыкты icKe асыру жешндеп кезен-кезещйкбагдарламасын бекггу ТМД кешсттндеп экономикалык ыкпалдастыктытерендетудеп алгашкы кадам болды. 1996 жылгы наурызда Кеден одагынаКыргыз Республикасы, 1999 жылгы 26 акпанда Тежжстан Республикасыкосылды.1996 жылы олардын экономикалык жене гуманитарлык салалардагыкпалдастыкты терендету туралы шарт жасасуы осы елдер арасындагыынтымактастыкты дамытудыц манызды кезещ болды, онда: «келешектеэкономикадагы, гылымдагы, бийм берудеп, медениеттеп, элеуметпксаладагы жэне езге де салалардагы тараптардын егемендтн сактай отырыпыкпалдастыкты кезен-кезенмен терендету» жолымен «ыкпалдасканмемлекеттер когамдастыгын» куру максаты койылды. Сондай-ак сырткысаяси багытты келйсу жене шекараларды бйлейп кузету кездедш.Кеден одагын куру тауарлардын, керЪетшетГн кызметтердщ,капиталдардын, жумыс куппнщ ортак нарыгын куруга жётйзётай маныздыалгышарт болуга тшс екеш алдын ала тужырымдалды. Мемлекеттер осыШрлесташн, ойдагыдай жумыс icreyi ушш экономикалык реформалардынуйлеепршген саясатын журпзуге, сондай-ак шаруашылыкты журпзудшнарыктык принциптерше непзделген, экономиканы реттеудщ 6ipтурпатты TeTiriH жасауга кешсть Шаруашылык зандарды (сырткы сауда,кеден, валю та-каржы, бага, салык зандары мен т.б. зандарды)б1регейленд1ру, келгсщ&н валюталык багамды белплеудщ Шрынгайережелерш ез1рлеу, улттык валюталардын айырбасталуы, тшмд1 телемTenrepiMiH калыптастыру, сондай-ак ушшип елдерге катысты сырткыэкономикалык келюшген саясат журпзу MinaeTi койылды.1998 жылдьщ басында Казакстан Республикасынын ПрезиденН. Назарбаев Кеден одагы шенбер1нде бастама кетерд^ ол «Карапайымадамдарга карай карапайым он кадам» деп аталды. Бул багдарламалыккужатта енпме Достастык халыктарынын кунделжп eMip cypyiHженишететш, оларга елден елге ету кез1нде, азаматтык алуда, ездершщбаска да кукыктарын жузеге асыруда киындыктар тугызбайтын шараларколдану туралы болып отыр. Казакстан Республикасы Президентшш«Карапайым адамдарга карай карапайым он кадам» туралы мел1мдемейндеКеден одагы умметтершщ басшылары 1998 жылгы 24 карашада Мескеудекол койган келйпмдер мен шарттардын 10 жобасы камтылады.«Карапайым адамдарга карай карапайым он кадам» туралыматмдемеш ТМД мемлекетгершщ; журтщылыгы ризашылыклен карсыалды, ейткеж Казакстан басшысынын ыкпалдастык урдютерше пэрмещисипатберуге умтылысы осы кужат аркылы алтын аркау болып тартылды.Мел1мдемеде энгМе дерекйз экономикалык санаттар туралы емес,карапайым адамдардын кекейтесп муктаждарын канагаттандыру туралыболуындаедь432

1999 жылгы 26 акданда Беларусь, Казакстан, Кыргызстан, Ресей женТежжстан Кеден одагы жене Шрьщгай экономикалык кещстмс туралышартка кол койды, онда мынадай ыкпалдастык кезендер1 (мерзгм1 нактыкерсетшмеген) айкындалды:• 6ipiHUii кезенде —еркш сауда режимш толык келемде icKe асырудыкамтамасыз ету, атап айтканда, езара саудада тарифтж жене мелшерлжшектеулерда колданбау, жанама салыктар алудын б1рьщгай жуйесш енпзу,тауарлардын еркш козгалысын киындататын еюмшшк, казыналыккед ер гш ер мен езге де кедергшерд1 жою;• екшпй кезенде —б1рынгай кеден аумагын, ортак кеден тарифш,iimti шекараларда кеден бакылауын алып тастауды, экономика мен сауданыреттеу тет1ктер1н б1регейленд1руд1 кездейтш кеден одагын куру;• ушншп кезенде —жалпы экономикалык саясат журпзуд1 жэнекерсетшетш кызметтердщ, ецбектщ жене капиталдын ортак нарыгынкуруды, улттык зандарды б1регейленд!руд1, келюшген елеуметпк женегылыми-техникалык саясат журпзуд1 кездейтш б1рьщгай экономикалыккещст1кт1 калыптастыру.2010 жылгы 1 кантарда Казакстан, Ресей жене Беларусь упгпк Кеденодагы курылды. Ол ортаккедендж шекарасы жене тарифтер1 бар б1рьщгайкедендж аумак болып табылады, оны КУРУ елдер арасындагы саудажагдайын жещлдетед1 жене экономикаларыныц дамуына жердемдесед1.2010 жылгы 1 шщдеден бастап Кеден кодекс! кушше енедь Сонымен 6ipмезг1лде Ресей мен Беларусь арасындагы кеден жойылуга, ал 2011 жылгы1 пнлдеге карай Ресей мен Казакстан арасындагы кеден жойылуга тшс.Сондай-ак одактык децгейде Кеден одагы комиссиясы курылуга icболады, онда 57% Ресей жагына, 21,5%-дан Беларусь пен Казакстангаraecwi болады.Межеленген жолмен журу ен алдымен кабылданган шеппмдерд1орындаудын м1ндеттш1пн камтамасыз етелн айкын уйымдьж-кукьжтьжкурылым болмайынша, киын екен1н кеп жакты ынтымактастыкты дамытутеж1рибеа керсепп берд1. Осы проблеманы шешу максатында 2000 жылгы10 казанда Астана каласында Беларусь, Казакстан, Кыргызстан, Ресей женеТежжстан президенттер1 Еуразия экономикалык кауымдастыгын(ЕурАзЭК) куру туралы шартка кол койды, ол бес мемлекеттщ ынтымактастыгынжана сапалык денгейге копиру ушш непзге айналды. ШарттыКогамдастьжка муше мемлекеттерд1н 6epi б е к гт жене ол 2001 жылгы30 мамырда куш1не енд1.ЕурАзЭК шенбер1нде Мемлекетаралык кенес (Мемаралыккенес) —отырыстары мемлекеттер басшылары денгей1нде жылына сирек дегенде6ip рет, уюметтердщ басшылары денгей1нде жылына сирек дегенде eKiрет етюзшетш жогары орган жумыс ютейд1. Отырыстар Мемаральжкецестетерагальж етет1н муше-мемлекет екЩ йщ басшылыгымен етюзшедкЫкпалдастык комитет —вице-премьерлер курамында туракты жумысicTeftTiH орган курылды. Ыкпалдастык комитетшщ отырыстары сирекдегенде уш айда 6ip рет етюзшедь Отырыстар аралыгындагы кезендекогамдастык жумысын ЕурАзЭК жанындагы муше-мемлекеттерд1нбасшылары тагайындайтын Туракты екщдер комиссиясы камтамасыз етедьЕурАзЭК Парламентаралык ассамблеясы жасакталды, муше-28-4269433

мемлекеттердщ улттык зандарын уйлеспру онын езекп мвдеп болыптабылады. Когамдастык Соты курылды, ол экономикалык сипаттагыЕурАзЭК органдарынын шеыймдерш жене б^рлесш жасалган шарттардыicKe асыру меселелер1 бойынша дауларды карауга THic.Мемлекетаралык кенесте жене Ыкпалдастык комитетшде терагалыктыкогамдастыкка муше ep 6ip мемлекет орыс алфавит тертпб1мен6ip жыл бойына кезек-кезек жузеге асырады. Когамдастыктьщ баскаоргандарындагы терагалык TepTi6i олар туралы THicTi ережелердеайкындалады.Когамдастыктьщ жогары эюмшшк лауазымды тулгасы —Бас хатшы.Оны Ыкпалдастык комитетшщ усынуы бойынша Мемаралыккенес уш жылмерз1мге тагайындайды. Мемаралыккенес пен Ынтымактастык коми-TeTiHiH жумысын уйымдастыру жене оны акпараттык-техникалыккамтамасыз ету Ыкпалдастык комитетщщ Хатшылыгына (Хатшылык)жуктеледь Хатшылык Мескеу жене Алматы калаларында орналасады.Армения Республикасы, Молдова Республикасы, Украина президенттершщeriH iuiT epi непзшде оларга Когамдастык жанындагыбакылаушы MepTe6eci берщдь2003 жылгы 27 сеу1рде Душанбе каласында тараптардын кезекпотырысында ынтымактастыкты одан epi терендетудщ жай-ку£п менкелешеп каралды, Когамдастыктын кызметш жетшдгруге катыстыкекейтесп проблемаларды шешу багыттары келюлдь Сонымен 6ipre«ЕурАзЭК дамуынын 2003—2006 жене одан кейшп жылдарга арналганбасым багыттары» атгы кужат кабылданды, ол Казакстан РеспубликасынынПрезидент Н.Э. Назарбаевтын «ЕурАзЭК-дагы ктердщ жагдайы женеыкпалдастык ынтымактастыкты жеделдету женшдеп усыныстар» дегенбаяндамасы непзшде ез1рлендд. Кужат багдарламалык сипатта болады жене6 ipiHiui кезектеп мшдеттерд} epi аталмыш кезендеп езара ыкпалдастыкic-кимылдын туйшд! салаларындагы накты аткарылар кызмет аукымынайкындады.Йуниежузиик сауда уйымына Kipy кезшде Когамдастыкка мушеелдердщ ic-кимылдарын yfrnecripyai кушейту ЕурАзЭК кызметшдепманызды меселенщ 6ipi саналады. Тараптар Ресейдщ ДСУ-га косылуышарттарын осы уйымга косылатын ЕурАзЭК-га муше баска мемлекеттернепзге алады жене олар келкхез барысында барынша ескеред1, —депуагдаласты (1998 жылгы кантардан бастап ДСУ-га муше болып табылатынКыргызстанды коспаганда).Парламентаралык ассамблеянын кызметш, Когамдастыкка жанамушелер кабылдау жене ЕурАзЭК жанындагы бакылаушы мертебесшберу терпбш теппштейпн кужаттарды кабылдау ЕурАзЭК-тын шарттыккукыктыкбазасын ныгайту женшдеп практикалык кддамдарга айналды.Когамдастыктьщ халыкаралык кызмеп жене баска халыкаралыкуйымдармен езара ic-кимылы онын жумыс icT eyiH iH басым багыттарынын6 ipi болып табылады. ЕурАзЭК БУУ Бас Ассамблеясынын бакылаушымертебесш алды, ынтымактастык пен езара T yciH icT iK туралы келшмжасасылды, баска ыкпалдастык Шрлестцстермен (ЕК, ДСУ, ЕКЫУ,УКТКУ т.б.) туракты байланыстар жузеге асырылуда.434

Еуразия экономикалык, когамдастыгынын «Орталык Азия ынтымактастыгыуйымымен» (ОАЫУ) косылуы ыкпалдастык Шрлестактаргащнегурлым езара тыгыз ic-кимылынын улиа болып табылады. 2005 жылгы6 казанда ОАЫУ-га муше мемлекеттер басшыларынын кездесушдеОАЫ¥-нын ЕурАзЭК,-га ыкпалдасуы туралы шещйм кабылданды. Осыуйымдардын максаттары мен мшдеттерщщ уксастыгы, катысушыларкурамынын ic жузшдеп бАрдейдш жене ен алдымен взбекстанРеспубликасынын Еуразия экономикалык когамдастыгына мушелжкеKipyi жешндеп умтылысы сез жок, осы тарихи окиганьщ алгышарттарыболды.ЕурАзЭК,-ты куру туралы шартка сейкес когамдастык езшщмаксаттары мен принциптерш мойындайтын жене тшсп м1ндеттемелерд1езше кабылдауга эз!р турган барлык мемлекеттер ушш ашык.взбекстанньщ ЕурАзЭК-га мушелжке Kipyre умтылуы осынын жаркынмысалы саналады, ол когамдастыкка муше мемлекеттер басшыларынын2006 жылгы 25 кантарда Санкт-Петербург каласында болган саммипндереамделдь2006 жылгы 28 тамызда бул шартка взбекстан Республикасыкосылды. Алайда 2008 жылгы казанда взбек тарабы езшщ ЕурАзЭК,-гамущелтн токтатыны туралы мэЫмдедьБ1,рлескен инновациялык жобаларды icKe асыру ЕурАзЭКмемлеке гтершщ ыкпалдастык ынтымактастыгынын баска 6ip аса маныздыбагыты болып табылады. ЕурАзЭЫ Мемлекетаралык кецесшщ 2009 жылгы4 акпанында еткен отырысында Жогары технологиялар орталыгын курутуралы THicTi шеипм кабылданды, онын кызмет1 Когамдастык елдерщщбесекелш артыкшылыктарын кушейтуге, улттык экономикалардыжангыртуга жене ертараптандыруга жердемдесетш болады. Осы орталыкшецбершде б1рлескен гылыми-техникалык багдарламалар icKe асырыладыдеп кезделуде. Атап айтканда, 2008 жылы ЕурАзЭК eлдepi «Инновациялыкбиотехнологиялар» атты Мемлекетаралык максатты багдарламаез1рлед1, ол когамдастык мемлекеттершщ медицина, ауыл шаруашылыгыжене коршаган ортаны коргау ушш бесекеге жарамды биоенш ёцщрумаксатында ен осы замангы тшмдшп жогары технологияларды пайдалануына мумкшдж бередь2003 жылгы 19 кыркуйекте Ялта каласында Беларусь, Казакстан, Ресежене Украина президенттершщ Б1рыцгай экономикалык кещстж (БЭК)КУРУ туралы келю1м1 мен тужырымдамасы ТМД кещсттндеп экономикалыкыкпалдастыктыц жана оцтайлы жолдары мен нускаларын1здест1руд1н нетижей ед1. Сонымен, ТМД елдер1 Ж1в-нщ 90%-га жуыгыулесше тиет1н ТМД-ныц экономикалык жагынан негурлым дамыган тертмемлекеп ыкпалдастыктыц жана сапалы, негурлым жогары децгейшекешу туралы шеипм кабылдады. Бул уйым муше мемлекеттердщ кеденаумагын 6 ip iK T ip e T iH болып кезделд1, мунда б1рыцгай принципкенепзделген* тауарлардьщ, керсетшетш кызметтердщ, капитадцыц женежумыс кушпиц еркш козгалысын камтамасыз ететщ экономикалардыреттеу тет1ктер1 жумыс ктейтш, сондай-ак б1рыцгай сырткы сауда женекелюшген салык, акша-несие, валюта-каржы саясаты журпзшетш болады.Катысушы-мемлекеттер экономикаларынын туракты жене тшмд1дамуы унпн колайлы жагдайларды камтамасыз ету жене халыктыц турмыс435

денгейш кетеру БЭК-ты курудын непзп максаты болып табылады.Сонымен 6 ipre катысушы мемлекеттер сауда мен инвестицияны дамыту гажердемдесу, туракты экономикалык дамуды камтамасыз ету ymiH умтылысжасайтынын айтты.Алга койылган максаттарды icKe асыру ектемдж ету жене шектеулерболмайтын epKiH сауда аймагын куру женшдеп мшдеттерд1 шешудщ;макроэкономикалык саясатты орныктырудын; табиги монополиялардынб1рьщгай принциптерш калыптастырудын нэтижеа болуга тшс.Тауарлардын, капиталдын, керсетшетш кызметтердщ жене жумыскушшщ катысушы мемлекеттердщ шекарасы аркылы еркш ету! ушшжагдай жасау БЭК-тщ жумыс icTeyiHiH непзп принцит болып табылады.БЭК кужаттарында бул курылым ыкпалдасу денгейш кетеружолымен, мемлекеттерде жузеге асырылатын экономикадагы кайтаезгер1стерд1 уйлеспру, экономика саласындагы зандарды сейкестешнружене б1регейленд1ру аркылы, жалпы журт таныган халыкаралык кукыкнормалары мен принциптерш, сондай-ак Еуропалык Одактын теж1рибесшескере отырып, кезен-кезенмен калыптастырылатыны ескершц. Соныменкатар турл1 шапшандык мерШмвдёп жене турл1 денгейдеп ыкпалдастыкмумкшдш кезделедь Бул норма катысушы ep6 ip мемлекет белгш 6 ipхалыкаралык шартка косылу ceTiH дербес айкындайды, мунын e3i турл1денгейдеп ыкпалдастыкка екелед1 деген сез.Институттык тургыда БЭК органдары жуйесшщ непзше мемлекетаралыкжене улттык максатгардан жогары турган мудделердщ уштасуынепзге алынды. БЭК-тщ мемлекетаралык денгейде калыптасып жумысicTeyi урдастерш уйлеспру мемлекеттер басшыларынын кецесше жуктелда,онда шеппмдер ортак келюммен кабылданады.Президенттердщ 2003 жылгы 23 акпандагы мел1мдемесше сейкесБ1рыцгай экономикалык кещспкп калыптастыру жeнiндeгi Жогарыденгейдеп топ (ЖДТ) курылды. Жогары денгейдеп топ тауарлардын,керсетшетш кызметтердщ, капиталдардын жене жумыс кушшщ козгалысыерюндшн камтамасыз етуге, экономиканын турл1 салаларындагыулттык зандарды уйлеспруге багытталган кужаттарды, тепктерд1женеинституттарды ез^рлеу жумысын журшзед1. ЕурАзЭК Хатшылыгынынжанынан курылган БЭК-TiH Сараптамалык уйымдык тобы едктемелж,акпараттык жене баска м1ндеттерд1 орындайды.БЭК кужаттары тек кана экономикалык сипатта болады. Оларинфракурылымдык жуктеме денгейш темендетуге багытталган, мунын63i тауар енщрушшерге б1рыцгай кещсткте 6ip-6ipiM eH езара ic-кимылдыжещлдетуге жене бесекеге кабшеттшк Ёецгейщ арттыруга тшс. БЭКкедкам&не жене тужырымдамасына непз репнде алынган ыкпалдастыкyjirici елемдж экономиканын Ka3ipri шындыгына толык дережеде сайкеледа, елемдж шаруашылыкбайланысгардын жаЬандану ypoici тургысынауйлеседкKa3ipri кезде БЭК-Ti калыптастыру жецщдеи непзп шаралар кешеш(кужат 22 бел!мнен жене 116 ic-шарадан туралы), техникалык тапсырмалар,сондай-ак Жумыстардын жоспары бектлдь Кужаттар езараыкпалдастыктын —кедендж-тарифпк ретгеуден бастап жеке тулгалардын436

журш-туруы бостандыгын камтамасыз етуге дешнп басты багыттардыайкындайды.2004 жылгы 24 мамырда Ялта каласында БЭК-ке катысушымемлекеттер басшыларынын саммит етп, онда «терттжтщ» непзп назарыбасым багыттагы келхамдердо эз1рлеу меселееше аударылды. Бул орайдаep6 ip тарап улттык-экономикалык мудделер! ескере отырып, буданбылайгы ынтымактастыкты езшщ калай деп багалайтынын баяндадьг.Меселен, Украина турл1 салалардагы (келж, отын-энергетика кешеш т.б.)б1рлескен жобалардын, юке асырылуын жактады жене ец алдымен еркшсауда аймагын калыптастыратын кужаттарды ез!рлеуге Kipicyfli усынды.Ресей, ез кезепнде, агымдагы проблемалык аспектшердщ eKi жактытургыда шешшуш жене керсетшетш кызметтер мен капитал нарыгынакол жетюзу режимш ырьщтандыруды жактады. Казакстаннын усынысыКеден жене Келж одактарын куруды кездедЁ Осыган байланыстыпрезиденттер Жогары децгейдеп топка басым кужаттарга 2005—2006жылдары кол кою максатымен оларды келюш, ез1рлеуге барынша кыскамерз1мде Kipicyfli тапсырды.2004 жылгы кыркуйекте Астана каласында «терттж» мемлекеттербасшылары БЭК-Ti жасактау туралы келю1мд} одан epi юке асыругабагытталган шеппм мен мел!мдеме кабылдады. Меселен, атап айтканда,6 ip iH m i кезекте кeлiciп, кол койылуга тшс халыкаралык-кукыктык женебаска 29 кужаттыц Ti36eci, сондай-ак ыкпалдастык урдющщ терендетугебагытталган 15 кужаттыц тсз1мдемеа бектлдь Жеке тулгалардын БЭКкемуше мемлекеттердщ iu iK i шекаралары аркылы етуш онайлатумаксатында тараптардын сарапшылары тиюи кужаттар иакетш езгрлеужене келюу женшде жумыс журпзуде.0 цipлiк жене ещр аралык ынтымактастыкты uirepi бастыру Достастыккещсттндеп объектива урдю болып табылады. ТМД-да онын дамуынынбастапкы сатысында-ак калыптаскан кеп шшшд$ жене турл1шапшандыктагы ыкпалдастык практикасы катысушы мемлекеттердщоцтайлы ыкпалдастык нобайларын жене езара ic-кимыл едютерш жасаудадамытылды. «Орталык Азия ынтымактастыгы уйымынын» (OAblY)жасакталуы, жумыс icTeyi жене одан epi косылуы осындай езара ic-кимьишыжолга кою мысалдарыныц 6ipiHeH саналады. Саяси магынада алгандаОрталык Азия ыкпалдастыгы урдютер1 достастык шенбершдеп турл!децгейдеп жене кеп сатылы ыкпалдастык формаларынын 6 ipi болыптабылады.ОАЫ уйымын курудьщ бурынгы тарихы 1994 жылгы 30 ceyip fle,Казакстан Республикасы, взбекстан Республикасы жене КыргызстанРеспубликасы Bipbmraft экономикалык кещстж куру туралы шартка колкойган жене Орталык Азия Одагын курган кезден басталады. Бул кужатдостык жене тату кершшестж, тендж жене 6ip-6ipiH iH м ш а icTepiHeараласпау, езара м1ндеттемелерд1 адал орындау принциптерь сондай-акхалыкаралык кукыкгын жалпы журт таныган баска да нормалары непзшдеэкономикалык ынтымактастьжтыц 6epiK ipreTacbiH калады. 1994 жылгышшдеде Орталык Азия Одагына катысушы мемлекеттердщ басшыларыМемлекетаральж кенес курды, Премьер-Министрлердщ, Сырткы icTepминиcтpлepiнiн кецестерш жене онын жумыс органы —Мемаралыккенес437

Аткару комитетш курды, Орталык Азия ынтымактастык жане даму банкж(ОАЫДБ) уйымдастырды.Саяси жане экономикалык факторлардын езара кгкимылын к ушейтуenip елдерш таяу кезенге арналган басым багыттар мен мшдеттерд1нактылау кажеттш н TyciHyre екелд1 жене еш рлж экономикалыкыкпалдастыктын екший кезешн бастауга кызмет erri. Осыны куаттау ymiH1997 жылгы кантарда Бщ кек каласындагы кездесуде мемлекеттердщбасшылары Казакстан Республикасы, Кыргызстан Республикасы женевзбек Республикасы арасындагы Менп достыктуралы шартка кол койды.1998 жылгы 17—18 шшдеде еткен Мемаралыккенестщ отырысынешрлж б1рлест1ктщ Орталык Азия экономикалык ынтымактастыгы(ОАЭЫ) жана атауы бектлдь Отпел1 урд1стерд1 нарыктык катынастаржагдайына ынгайластыру жене ешрдеп Шрьщгай экономикалык кешспкymiH алгышарттар жасау, сез жок, ОАЭЫ-нын осы салаларга ащргенHeri3ri енбеп болып табылады.ОАЭЫ-нын кезекп саммит! Алматы каласында 2001 жылгы 5кантарда болды. Онда enip ушш ем1рл1к б1ркатар манызды проблемаларталкыланды, соньщ шшде ынтымактастыктын жай-куйа мен келешеп,сондай-ак когамдастыктын экономикалык форумын куру мумкш дтталкыланды.Алматы кездесушде Н.Э. Назарбаевтын Орталык Азия елдершщэкономикасы ymiH арнаулы багдарлама ез^рлеу женшдеп бастамасы нактыжузеге асты. Ол eici максатты кездейда, олар: ёщр мемлекеттер! арасындагыэкономикалык байланыстарды одан epi ныгайту жене олардын тутасалганда Еуропамен жене Азиямен ыкпалдасуы. Багдарламада келжинфракурылымы, су-энергетикалык ресурстарын утымды пайдалану,шетел инвестициясын тарту, KeMipcyTeKTi шиюзатты елемшк нарыктаргажетюзудщ кеп нускалы жолдары карастырылды. Экономикалыкынтымактастык жагдайларын жаксарту елеул1 нетижелер бердьКазакстаннын керийлес мемлекеттермен тауар айналымы удайы артыпкеледа Меселен, 2000 жылдын 9 айында ол еткен жылдын кезёщменсалыстырганда 36,4%-га артып, 255 миллионная астам долларды курады.Алматы кезДёернщ табысты болуы кеп ретте алдын ала айкындалды,атап айтканда, Орталык Азия елдершщ келюсездер журпзу урднл етенатижел1 болганына, буган толык непз бар екенше жане даму урдюшщалеуепне байланысты маселелер сонын дайел! едь Тек 2000 жылы ганамемлекеттер басшылары ендр проблемалары бойынша уш кездесу етюзда.2000 жылгы сеу1рде Ташкент каласында ланкеспкке, саяси жене дшиэкстремизмге, ултаралык уйымдаскан кылмыска жене тараптардынтурактылыгы мен кауш йздтне тенген езге де катерлерге карсы куресженшдеп б1рлескен ic-кимылдар туралы терт жакты шартка кол койылды.2000 жылгы маусымда Душанбе каласында Казакстаннын халыкаралысу-энергетикалык консорциум куру туралы келюмге кол кою жешндепжумыстарды аяктау кджетпп туралы усынысы кабылданды. Онын непзпмщдеп —ултаралык шекаралык ёзенДерпич су ресурстарын бйрлесшутымды пайдалану. Ол кезде терт мемлекеттщ басшылары ОАЭЫ-ныныкпалдастык дамуынын 2005 жылга дейшп стратегиясын. Б1рынгайэкономикалык кеш спкп жасактау жешндеп 6 ipmnii кезендеп ic-438

кимылдардын 2002 жылга дейшй багдарламасын беютта. Халыкаралыкланкестердщ карулы ерекеттершен туындаган жагдай 2000 жылгы тамыздаБшжек каласындагы егжей-тегжейгп ецпменщ такырыбына айналды. Олкезде Кыргызстан мен взбекстанга материалдык-техникалык кемеккерсету меселелер! карастырылды.ОАЭЫ-нын нетижел! кызметше карамастан, катысушы мемлекеттержай гана экономикалык меселелерш караудан жалпы саяси меселелерд1карауга кешу кажетппн Tyciimi. Осы тургыдан алганда Ташкент каласында2001 жылдын аягында болган мемлекеттер! басшыларынын саммита етпел1сет болды, онын корытындылары бойынша ОАЭЫ-ны «Орталык АзияЫнтымактастыгы» Уйымы (ОАЫУ) етш кайта куру туралы шенимкабылданды. ОАЫУ мемлекеттер! басшылары кещесшщ 2002 жылгы 28желтоксандагы отырысы erri, онын барысында ОАЭЫ-нын курылтайшылыккужаттарына, атап айтканда, Казакстан Республикасы, КыргызРеспубликасы, Тежжстан Республикасы жене взбекстан Республикасыарасындагы ОАЫ Уйымын куру туралы шартка жене ОАЭЫ-ны ОАЫУeTin кайта куруга байланысты шаралар туралы шепймге кол койылды.2004 жылгы 18 казанда буган дейшп уакытта бакылаушы мертебеаболган Ресей Федерациясы ОАЫУ-га толык кукылы муше болып Kipyтуралы uieiuiM кабылдады. РФ президентшщ екш И. Иванов РесейдщОАЭЫ-га KipeTiH мемлекеттермен ынтымактастыгы жалпы алганда ортакмудделерге сай келетшш жене олар Уйымнын кызметше толык катысуганиеттенш отырганын атап Kepcerri.2003 жылгы 5—6 пйлдеде Алматы каласында ОАЫУ-га мушемемлекеттер басшылары кецесшщ кезекта отырысы болып erri. ОндаХалыкаралык кайта куру жене даму банк!, Азия даму баню, Еуропалыккайта куру жене даму баню, Ислам даму баню сиякты елемдж каржыинституттарыньщ катысуымен халыкаралык су-энергетикалык, азык-тушкжене келж консорциумдарын куру женшдеп мшдет жандандырылды.ОАЫУ шенбер1нде халыкаралык каржы институттарын тарта отырыпхалыкаралык консорциумдар куру ицеясы БУУ-нын да кызыгушылыгынтудырды. Осыган байланысты ОАЫУ-га муше мемлекеттер басшыларыКецесшщ терагасы, КР Президента Н.Э. Назарбаев ОАЫУ мемлекеттер!басшыларына БУУ ещрде жумыс теж!рибеа бар институттарыньщ(БУУДБ, ЭСКАТО, ЮНЕП жене БЭК) консорциумдар тужырымдамаларынез!рлеуге катысу мумюнд!пн карауды усынган хат жодцады.Консорциумдарды куру туралы уагдаластыкты icKe асыру максатындаОАЫУ-га муше елдердщ укШё-ттер! аталмыш консорциумдардынтужырымцамаларын ез1рлеудщ непзп принциптер1 бойынша усыныстарез1рлеу ушш ведомствоаралык жумыс топтарын (ВЖТ) курды.Казакстан тарабыныц бастамасы бойынша 2004 жылгы 5 мамырдаАлматы каласында ОАЫУ парламентарийлершщ ещрдеп каушс1здж пентурактылыкты камтамасыз ету меселелер1не арналган кездесу1уйымдастырылды. Атап айтканда, кездесуге катысушылар ланкестактантаралуы, экстремизм жене ecipTKi заттардыц зансыз айналымы катершежол бермеу женшдеп ic-кимылдарды уйлестаруд1 камтамасыз етудщмацыздылыгына кецш бедд1.439

Экономикалык, ынтымактастык аясында Орталык Азиялык ортакнарык (ОАОН) К¥РУ туралы шеипм кабылданды, ол табиги, суэнергетикалык,минералдык-шик1зат ресурстарын пайдаланудыонтайландыруга, шетел инвестициясын тарту ушш кажетп жагдай жасаугажэне OAbIY-fa муше мемлекеттердщ орныкты дамуын камтамасыз етугебагытталды.Мемлекет басшылары халыкаралык каржы институттарынынкатысуымен су-энергетикалык, азык-тулж жэне келж консорциумдарытужырымдамасын жасау женшдеп кел1ссез урддсш аяктау кажетпп туралымел1мдедь Тараптардын жалпы алганда азык-тулж жене келжконсорциумдарын куру жешндеп устанымы келюшгенш ескере отырып,мемлекеттердщ басшылары су-энергетикалык консорциумды курумеселесш уш ай шшде келюуге шеиим кабылдады. Осыган байланыстыПремьер-Министрлердщ орынбасарларына THicTi тапсырмалар берищ.Элемдж когамдастыктьщ халыкаралык ланкестж пен экстремизмге,ecipTKi заттардын зансыз айналымына жене ултаралык уйымдасканкылмыстьщ баска да KepiHicrepiHe карсы «Орталык Азия ынтымактастыгы»уйымына катысушы мемлекеттердщ каушаздж кызметтерй кукьж коргауоргандары жене мемлекетгж шекараны кузету женшдеп курылымдарыбасшыларынын кенеа шенбершде куресу аясындагы куш-ж1герш колдаугаОАЫ¥ шенбер1нде басым мен берщдь2005 жылгы 6 казанда ОАЫ¥-га муше мемлекеттер басшыларынынСанкт-Петербург каласындагы саммипнде осы мемлекетаралык б1рлеспкпЕурАзЭК-га ыкпалдастыру туралы шеиим кабылданды. Бул шеилм ОАЫ¥мемлекетгершщ ЕурАзЭК-пен саяси жене елеуметтж-экономикалыкмудделерше сай келдЁ ЕурАзЭК-ты кенейту ортак энергетикалыкнарыкты, келж одагын жасактау, енёркеСпггеп, аграрлык саладагы езараic-кимылды терендету, кел1сшген елеуметтж саясат журпзу м1ндеттершнегурлым тшмд1 турде icKe асыруга, сондай-ак су-энергетикалыкресурстарды утымды пайдалануга, жана кеяак дел1здерш куругажердемдеседь2006 жылгы 25 кантарда ЕурАзЭК, Мемаралыккенестщ отырысыбарысында «Орталык Азия Ынтымактастыгы Уйымынын Еуразиялыкэкономикалык кауымдастыкка ыкпалдасуын кукыктьж реамдеу туралы*шелнм, сондай-ак ОАЫ Уйымын ЕурАзЭК-Fa 6ip iK T ip y туралымемлекеттер басшыларынын мел1мдемеа кабылданды.Ужымдык каущиздж туралы шарт уйымы (УКШУ) халыкаралыкешрлж бдрлеетж болып табылады, ол 1992 жылгы 15 мамырда Ташкенткаласында ТМД-га катысушы алты мемлекеттщ: Арменияныц, Казакстаннын,Кыргызстаннын, Ресейдщ, Тежжстаннын жене бзбекстаннынбасшылары курган Ужымдык каушаздж шартынын(УКШ) кукыктыкмираскоры саналады. 1993 жылгы кыркуйек—желтоксанда УйымгаЭз1рбайжан, Грузия жене Беларусь косылды, сейтш барлык кажетп занжузщдеп реамдер орындалганнан кешн шарт 1994 жылгы 20 сеу1рде бесжыл Mep3iMre кушыгё енда. 1999 жылгы сеу1рде Эз1рбайжан, Грузия женеОзбекстан Шартгы узартудан бас тартты, сонымен оган ездершщ катысуынтоктатты.440

¥КД1 Y-ньщ Heri3ri максаты —улттык каушйзджп камтамасыз ету,катысушы-мемлекеттердщ егемендшн жене аумактыктутастыгын коргау,ескери жене уйымдык тургьщан улттык карулы куштерщ ныгайту, ЭШК,-нын (eye шабуылына карсы корганыс) б1ржкен жуйесш сактау, ТМД-гаирмейтш мемлекеттермен шекараны б)рлесш кузету саласындагы езараic-кимыл мен ынтымактастыкты жолга кою.¥КД1-ны толымды халыкаралык уйым —¥КДИ¥ eTin кайта куруУжымдык каушйздж кецесщщ (¥К,К) Мескеу сессиясыньщ шепймшесейкес 2002 жылгы 14 мамырда жузеге асырылды. 2002 жылгы 7 казандаКишинев каласында ¥КЩ¥.-ньщ Жаргысына жене кукыктык мертебейтуралы Кел1ймге кол койылды, оларды ¥КШ ¥-га муше мемлекеттердщ6epi бекггп. ¥йымнын шарт шецбершдеп ыкдалдастыктын жаца децгешнеeTyi жене онын халыкаралык менш арттыру осы кайта езгерютщ Heri3riмаксаты болып табылады. К,аз1ри кезде ¥КШ ¥-ны еуропалык женеазиялык каушйзджтщ курамдас белш деп атауга болады, онын устше¥йым оган баска мемлекеттердщ Kipyi ушш ашык. ¥КД1¥-га катысушымемлекеттердщ Декларациясында: «¥жымдык каушйздж саласындагыездершщ куш-жиерш 6ipiKTipe отырып, катысушы мемлекеттер ездер1курган ужымдык каушйздж жуйесш каушйзджтщ жалпы еуропалыкжуйейнщ курамдас белзд, сондай-ак Азиядагы каушйзджтщ ыктималжуйейнщ 6 ip белш деп бшёдЬ деп айтылган. ¥К,Ш¥ мэтнщ e3i, ондаHeri3i каланган ынтымактастык принциптер1 мен нысандары, сондай-акмёлшделген устанымдар онын езщё Еуропа мен Азия ушш жалпы женежан-жакты камтитын кауапшдцс жуйейнйн, курамдас белшне айналудыннакты мумганщгш алдын ала айкындады.Шартка катысушы-мемлекеттер басшыларынын темендеп саммиттер1¥КШ¥-ньщ тшмдшгш арттыру ушш принципп MeHi бар:• ¥жымдьж каушйздж кенейнщ Минск сессиясы (2000 жылгымамыр);• ¥жымдьж каушйздж кенейнщ Бшкек сессиясы (2000 жылгыказан);• ¥жымдьж каушйздж кенейнщ Ереван сессиясы (2001 жылгымамыр);• ¥жымдьж каушйздж кенейнщ Мескеу сессиясы (2002 жылгымамыр);• ¥жымдьж каушйздж кенейнщ Астана сессиясы (2004 жылгымаусым);• ¥жымдьж каушйздж кенейнщ Мескеу сессиясы (2005 жылгымаусым).Минск саммитшде ¥КШ-нын тшмдшгш арттыру жене оны Ka3ipriзамангы геосаяси жагдайга бешмдеу туралы меморандумга кол койылды,Кенест1н ¥жымдык каушйздж куштерш колдану TepTi6i туралы,Каушйздж кенестер1 хатшыларынын Комитетш куру туралы uieuiiMiкабылданды. Осы комитет аркылы ¥КШ каушйздж аясында жеделшепймДерд! пысыктау жене еэдрлеу ушш ете тшмд1 жана куралга колжещЬ;и Осы сессияда сондай-ак ужымдык каушйзджтщ ещрзйкжуйёйнщ улпй де каралып непзп параметрлер1 бойынша макулданды,ол ужымдык каушйздж ещрлершщ (аудандарыньщ) геостратегиялык441

б е л т деген сез, УКШ-ньщ iiuiHfleri каушазджтщ еуропалык, кавказдыкжене орталык азиялык Kimi жуйеа осы улпге сэйкес айкындалды.Бшкектеп сессияда ещрлмс каушаздж улпсш одан api дамытуженшдеп меселелердщ топтамасы каралды, ужымдык каушазджжуйесшщ ешрлж куштерш куру туралы шеппм, Ужымдык каушазджкуштерш жасактау жешндеп бес жылга арналган жоспар кабылданды, осыкуштердщ мэртебеа туралы келю1мге кол койылды, онда кукыктык,элеуметпк, саяси жэне экономикалык сипаттагы мэселелер уагдаласылды.Ереван сессиясында Орталык Азия ещршщ Шапшан кимылдайтынУжымдык куштерш (ШКУК) куру туралы шеппм кабылданды: ОрталыкАзия enipiH iH UIK,YK туралы ережеа, ШКУК-нщ баскару органы туралыереже, ШКУК-нщ курамы жэне улттык жасактарын (контингенттерш)орналастыру туралы хатгама, Ужымдык каушаздж жуйесшщ KyniTepi менкуралдарын жасактау жэне олардын жумыс icT ey T o p ri6 i туралы хаттамабектщ ц. ШКУК-нщ алдына H e ri3 ri eKi мвдет койылды, олар: Шарткакатысушы мемлекеттерге карсы ыктимал сырткы ескери агрессияга карсыэрекет ету жэне лацкестж уйымдар эрекетшщ жолын кесу. Бул шеипмУКШ тарихындагы тунгыш кужат болды, онда тураксыздык KaTepi тенгенещр —Орталык Азия арнайы жэне накты керсетищ.Аталмыш кужаттарга сейкес 2001 жылгы жазда саны 1600 адамболатын ШКУК жасакталды, олардын курамына: Казакстаннын «Казбат*шабуыл батальоны, кыргыздын таулы жер-аткыштары батальоны, Ресейшнбатальондык курамалар денгешндеп тактикалык тобы жэне жеке байланысбатальоны, тежжтщ десанттык-шабуыл батальоны камтылды. Булкуштерге кажетй авиатехника, сонын ишнде келж жене шабуылавиациясы, йкушактар берыда. ШКУК-нщ жауапты аймагында эскерисаясижагдай щйелешскен ретте топтарды улгайту мумкшдш кезцелдо.Кажет болган жагдайда УКД1-га муше мемлекеттщ 6ipiHiH аумагынане щ ш а н щ аумагына бедам мен бел1мшелердщ еркш ету! кезделетшкёлющге кол койылды. ШКУК-Hi баскару органдары жасакталды, олБшкек каласында орналасты: куштерге колбасшы тагайындалды, Ш КУКштабыньщ Туракты жедел тобы (ТЖТ) курылды.YKK-нщ Мескеу сессиясында (УКК-Hi ULIKYK eTin кайта куруданбаска) уйымга муше мемлекеттердщ барлык карулы куштершщ мудделер1ущщ кару-жарак пен ескери техниканы жетюзуге жрцщдщй peжимдiколдану женшдей; ШКУК-ге муше мемлекеттердщ карулы куштер! ушшескери кадрлар мен мамандар даярлаудагы ынтымактастыкты терендетуженшдей шеппмдер кабылданды.YKK-HiH Астана сессиясында ЩК,УК-нщ кызметш жетщщругебагытталган кужаттардын ipi топтамасына, онын 1щйзде ШКУ К кызметшщ2004—2005 жылдарга арналган басым багыттарына, бтмгерш ш к кызметтетшн калыптастыру жене онын жумыс icTeyi тужырымдамасына, НАТОменniK ip алысудын жене езара катынастардын непзп багыттарына колкойылды. ШКУК-ге муше мемлекеттер ШКУК мен Солтуспк Атлантикашарты уйымы арасындагы кенес беруда жолга кою ешрлж каушаздж пентурактылыкты ныгайтуга жердемдеседо, ланкесйк, экстремизм, ecipTKiзаттар мен кару-жарактын зансыз айналымы, купня кепи-кон, жаппай442

кырып-жоятын кару-жарак пен ракеталык технологиялардын таралуысиякты катерлер мен KayinTi бас кетерулерге карсы эрекет ету елеуетшкушейтуге cenT iriH тшйзедь Бул багыт «Бeйбiтшiлiк жолындагыерштестж» багдарламасы жене Еуроатлантикалык ерштестйк KeHeci(ЕАЭК), Ресей—НАТО кенеа (РНК) шецбервде ШКУК-нщ НАТО-менKa3ipri ынтымактастыгын одан epi дамыта туей.¥К,К-нщ 2005 жылгы 23 маусымдагы Мескеу сессиясындамемлекеттердщ басшылары ШК,¥К-нщ жауаикершшп аймагындагыескери-саяси жагдайдын, сондай-ак Ауганстанды жанжалдан кешнпсауыктырудын турл! кырларына байланысты меселелер каралды. 2006—2010 жылдарга арналган ic-шаралар жоспарына, 2005—2006 жылдаргаарналган басым багыттарга, ескери ынтымактастык, каржылык камтамасызету т.б. саладагы 6 ipкатар кeлiciмдepгe кол койылды.¥К,К-де кабылданатын шеипмдермен 6ipre ¥К,К-нщ кенес беруоргандарын—Сырткы icTep жене корганыс министрлер1 кенестерш,Кдушаздж KenecTepi хатшыларынын комитетш куру жене олардынкызмет}н Жетшд1ру жумысы журпзивд. ¥К,К хатшылыгы курылды, ¥К,К,CIMK жене К,МК денгейнде де, сырткы icTep мен корганыс министрлер1орынбасарларыньщ, катысушы-мемлекетгер эксперттер^нщ, олардын ¥К,КБас хатшысы жанындагы екшети екшдершщ катысуымен де кенес беруурдая жолга койылды.ШК,¥К-нщ Жарлыгына халыкаралык лацкестжке жене баскакатерлерше карсы куресте куш-ж1герд1 уйлеспру жене 6ipiKTipy ¥йымнынHeri3ri максаттары мен онын кызметт багыттарынын 6ipi болып табьшатынытуралы ережеш енпзу щешуш1 манызга ие болды.Халыкаралык ланкеспкке, экстремизмге жене оларга шеспе баска дакылмыстарга —ecipTKi заттар мен кару-жарак контрабандасына,уйымдаскан кылмыска, купия кеш!-к;онга карсы курес саласындагыынтымактастык ШК,¥К кызметщщ манызды багыттарынын 6ipi болыптабылады. Осы багытта ic-кимылдарды уйлеспру жене кел!сшген арнаулыоперациялар журпзу уш1н алуан салалы база курылды. Меселен, ecipTKiзаттардын контрабандасына карсы курес шенбершде ШК¥К-ге мушеелдердщкузыретп органдары басшыларынын Уйлеспру кенеа курылды,ншз icTep, улттык В5аущс1здйс органдарынын, шекаралык жене кеденджкызметтерд1н куштер1 мен куралдарын катыстыра отырып, жедел-алдыналу ic-шаралары журпзшдьЯдролык каруды таратпаудьщ халыкаралык режимш ныгайтужёшйдси жумыс UIYKK кызметтщ басым багыттарынын 6ipi болыптабылады. 2005 жылгы мамырда Нью-Йоркте еткен Ядролык карудытаратпау туралы шарттьщ (ЯКТШ) колданылуын карау жен1ндеп Жетшплконференцияда UJK,YK-re катысушы елдер (Ирлескен мелщдеме таратты,онда «Ядролык каруды, сондай-ак оны жасау ушш талап етшетшматериалдар мен технологияларды тарату, ecipece ланкеспк KayimiHкушею1 жагдайындагы катердрц» кекейтёстййг1 атап керсетшд1. ШК¥Кгемуше елдер Беларусь пен Казакстаннын ез аумактарынан ядролыккаруды еркш екету жолымен таратпау режимш орныктыруга коскан улесшерекше атап етп жене ЯКТШ-га баска катысушьшарды да осы келю1мгеадалдыкты куаттауга шакырды.443

Халыкаралык, ланкеспкке жене каушиздштщ баска да катерлершекарсы куресте куш-жнерд1 уйлеспру мен 6ipiKripy ШКУК-нщ непзпмаксаттарыньщ жене онын кызмеп багыттарынын (оныц Жаргысынасейкес) 6ipi болып айкындалды. ШКУК-ге муше мемлекеттер ушш оныншенбершде кару-жарак пен ескери техниканы женддщкп непзде сатыпалу, улттык карулы куштер ушш ескери кадрлар мен мамандар даярлаумумющцп беритдк2. КАЗАКСТАННЬЩ ТМД MEMJIEKETTEPIMEHЫНТЫМАКТАСТЫГЫТМД мемлекеттер! арасындагы байланыстарды кенейту достастыктыныгайтудыц манызды элеменп болганы жене солай болып кала берепшайдан анык. Казакстан Республикасынын Ресей Федерациясы менбайланыстары негурлым сершщц турде жене каркынды дамып келедьАукымдылыгы жене ерекше м ендЫ п ce6enTi Казакстан—Ресейкатынастарына будан былай да талдау жасалады, бул арада КазакстанРеспубликасынын ТМД-ныц баска мушелер1мен езара катынастарынаназар аударылып отыр.Казакстан-эз1рбайжан катынастары. Казакстан Республикасы менЭз1рбайжан Республикасы арасындагы дипломатиялык катынастар 1992жылгы 27 тамызда орнады, будан кёщн сал икал ы саяси niKip алысу жолгакойылды. Жогары денгейдеп кездесулер туракты непзде етаазшш ту рады.Эз1рбайжан Республикасынын президентт Ильхам Элиевтщ Казакстанга2004 жылгы наурыздагы мемлекетпк сапары Казакстан-Эз1рбайжанкатынастарыныцдамуына жана cepniH бердо.2005 жылгы 24 мамырда Казакстан Республикасынын Президент! Н.Назарбаев Эзйрбайжанга мемлекетпк сапармен барды. EKi ел басшыларыкел1ссез барысында ею жакты ынтымактастык мэселелержщ кен аукымынталкылады, сондай-ак оларды одан e p i дамытудын келешегш межеледьТараптар 6 ip K aTap eK i жакты кужаттар жасасты, Стратегиялык ерштеспкжене одактастык катынастар туралы шарт олардын шпндеп ен бастысыболды.Мунай-газ саласы, атап айтканда, Казакстан мунайын Каспий багытынпайдалана отырып тасымалдау Казакстан-Эзйрбайжан сауда-экономикалыкынтымактастыгынын непзп багыты болып табылады.1999 жылгы казаннан бастап Экономикалык ынтымактастык женшдеп Казакстан-Эз1рбайжан ук!метаралык комиссиясы ойдагыдай жумысгстеуде. 2005 жылы 23 мамырда Бакуде комиссиянын ушщш1 отырысыетк1зшд1.EKi ел арасында тыгыз медени байланыстар орнады. 2005 жылгы 17наурызда Казакстан Республикасынын уюмеп мен Эз1рбайжан РеспубликасынынyKiMen арасында Медениет, гылым жене туризм саласындагыынтымактастыктын узак Мерз1мд1 багдарламасы кYшiнe ендкТУРКСОЙ шецбер1нде енер шеберлерш1н кермелер! мен концертrepi,халыкаралык гылыми симпозиумдар, ею eлдiн зиялы жене журтшылыкеюлдер!щн катысуымен «Децгелек устелдер мен семинарлар»туракты непзде еттазшш турады.444

Казакстан-армян каты наста ры. Казакстан Республикасы менАрмения Республикасы арасындагы дипломатиялык катынастар 1992жылгы 27 тамызда орнады. Тэуелйзднс алган кезден 6epi Казакстан менАрмения eKi жакты катынастарды epinTecTiK жэне езара тшмд1ынтымактастык рухында дамытып кеяед1.1993 жылгы 19 кантардагы Казакстан Республикасы мен АрменияРеспубликасы арасындагы катынастардын непздер1 туралы шарт жэне 1999жылгы 1кыркуйектеп Казакстан Республикасы мен Армения Республикасыарасындагы достык пен ынтымактастык туралы шарт ею жактыкатынастарды тэртштейтш Heri3ri кужаттар болып табылады.Казакстан Республикасынын Президент Н. Назарбаевтын Арменияга2001 жылгы 23—24 мамырдагы тунгыш ресми сапары барысындаезара тшмд1 сауда-экономикалык ынтымактастыкты улгайтуга деген eKiжакты умтылыс атап етищ.2005 жылгы 12 казанда Ереван каласында сауда-экономикалыкынтымактастык жешндеп Казакстан-армян угаметаралыккомиссиясыныналгашкы отырысы erri, онын барысында саяси, сауда-экономикалык женегуманитарлык ынтымактастык мэселелер1 кен аукымда каралды.Кол жетюзшген уагдаластыктарга сэйкес 2005 жылы М. Маштоцатындагы «Матенадаран» гылыми-зерттеу институтындагы, Арменияулттык мурагатындагы жэне Хыпчахаванкт монастыры (Кыпшакгибадатханасы, Харич каласы) мурагатындагы кыпшак колжазбаларынзерттеу ушш Казакстаннын мурагаттар женшдеп сарапшылар тобыАрменияга барды.Казакстан мен Армения галымдары арасындагы ынтымактастыкHeri3iHeH елеумегпк-саяси гылымдар, тарих, этнология саласындадамытылуда, б1рлескен гылыми-зерттеулер, конференциялар, семинарларформасында жузеге асырылды.Казакстан-беларусь катынастары. Казакстан Республикасы менБеларусь Республикасы арасындагы дипломатиялык катынастар 1992жылгы 16 кыркуйекте орнады. Казакстан мен Беларусь езшщ катынастарынезара тюмдц ещрлйс жене халыкаралык сипаттагы кекейтесп мэселелербойынша устанымдарын жакындату арнасында дамытып келедь Жогарыдецгейдеп езара байланыстар талай рет жузеге асырылды. (БР Президент!А. Лукашенко Казакстанга 1999 жылгы карашада жене 2005 жылгымамырда ресми сапармен келдь 2000 жылгы мамырда КазакстанРеспубликасынын Президент Н.Э. Назарбаев Беларусь Республикасынаресми сапармен барды).Беларуська узак мерзщщ непзде Казакстан астыгын, кемйрщ, каражене тусп металдарын жетюзуда уйымдастыру, сондай-ак Казакстанмунайын Беларусь мунай ендеу зауыттарына (М03) тжелей жетгазу саудаэкономикалыкынтымактастыктьщ непзгт багыттары болып табылады. 03кезепнде Казакстан Беларусь тракторлары мен ауыл шаруашылыгытехникасын Казакстаннын машина жасау кешеш кесшорындарыныннепзйрще курастыру, Казакстаннын аграрлык-енеркесштж кёшетнщмуктаждары ушан курдёщ тынайткыштар енд1репн б1рлескен Kecinорындаркуру т.б. сиякты жобаларды icxe асыруга муддель445

Казакстан Республикасы YKiMeri мен Беларусь Республикасы уюмепарасындагы мэдениет, гылым жэне бшм саласындагы ынтымактастыктуралы 1996 жылгы 17 кантардагы кещёщ мэдениет саласындагы eKi жактыкатынастардын непзш курайды. Тараптар Казакстан мен Беларусьтшминистрлжтер1, ведомстволары, шыгармашылык одактар мен Шрлестакгердецгейиндега езара катынастарды жандандыру женщд&р барлыкмумк1нджтерд1 пайдалана алады.Fылыми-техникалык ынтымактастык туралы уюметаралык келюхмКазакстан мен Беларусь арасындагы гылыми саладагы ынты мактастыктыннепз1н курайды. 1999 жылгы маусымда БР Улттык F ылым академиясынынпрезидиумы жанынан БР YF А-нын курметп Myiueci болып табылатынКазакстан Республикасынын Президент! Н.Э. Назарбаевтын жеке екищ ташылды.Казакстан-грузин катынастары. Казакстан Республикасы мен Грузияарасындагы дипломатиялык катынастар 1992 жылгы 23 шищеде орнады.Теуелйздж алган сеттен Казакстан мен Грузия ездершщ катынастарынep in iecT iK , езара тщмдо ынтымактастык, e^ipiik жене халыкаралыксаясаттын кекейтесп меселелер1 бойынша устанымдарынын жакындыгыпринциптер1 непз1нде дамытып келедь1996 жылгы кыркуйекте Казакстан Республикасынын ПрезидентН.Э. Назарбаев Грузияга ресми сапармен барды, онын барысында eKiмемлекеттш сауда-экономикалык катынастарын реттейттн кужаттарга колкойылды.Грузия Президенп Э. Шеварнадзенш, Казакстанга ресми сапары (1997жылгы 11—12 караша) барысында тараптар Казакстаннын кешрсутектершЭфрбайжан мен Грузия аумагы аркылы елемдок нарыкка экспортка шыгаруниетгерш медомдед!.Грузия Президент М. Саакашвилидш Казакстанга 2005 жылгы 30наурыз — 1 сэущдеп мeмлeкeттiк сапары eKi жакты катынастардындамуына ёйеуж cepniH бердо, келж жэне порт инфракурылымы, сондайакэнергетикалык сектор саласындагы ею жакты ынтымактастыктын басымбагыттары бел плендо.2005 жылгы 2—4 казанда Казакстан Республикасынын ПрезидентН.Э. Назарбаевтын Грузияга барган ресми сапары сындарлы саяси niKipалысудын жалгасына айналды. Экономикалык езара ic-кимылды терендетукездесудщ езект! такырыбы болды.2005 жылгы 29—30 кыркуйекте Тбилиси каласында Сауда-экономикальж ынтымактастык жен1ндеп Казакстан-Грузия укГметаралыккомиссиясынын 6ipiHmi отырысы болды. Отырыстын барысында тараптарэнергетика, келж, каржы, ауыл шаруашылыгы, байланыс, туризм,табигатты коргау, сауда-экономикалык ынтымактастык салаларындагыезара ic-кимыл меселёЛерш талкылады. Мунай-газ жене келж салаларыКазакстан-Грузия ынтымактастыгынын непзп багыты болып табылады.Актау-Баку-Тбилиси-Жейхан мунай-газ кубыр жобасы Казакстаннынэлемдж нарыкка шыгуынын манызды курамдае белш болып табылады.Казакстан-кыргыз катынастары. Казакстан Республикасы мен КыргызРеспубликасы арасындагы дипломатиялык катынастар 1992 жылгы 15казанда орнады. Казакстан-кыргыз катынастарынын шарттык-кукыктык446

непзш 140-к.а жуык кужат, сонын 11шнде Mauri достык, туралы 1999 жылгы22 маусымдагы шарт, Одактастык катынастар туралы 2003 жылгы 25 желтоксандагышарт курайды.2001 жылгы маусымда Казакстан Республикасынын ПрезидентаН.Э. Назарбаев Кыргызстанга тунгыш ресми сапармен барды, онынбарысында Казакстан Республикасы мен Кыргыз Республикасы арасындагы2001—2005 жылдарга арналган экономикалык ынтымактастыктуралы шартка кол койылды.2005 жылгы сву1рде Кыргыз Республикасынын президент! мшдетшаткарушы, премьер-министр! К- Бакиев Казакстанга ресми сапарменкелда, онын барысында КР Президента Н.Э. Назарбаевпен болган кездесудеК- Бакиев казакстандык вектор Кыргыз Республикасы сырткы саясатыньщбасым багыты ретшде 03repicci3 KepiHic табатынын куаттады. ОлКыргыз Республикасынын езшщ халыкаралык мшдеттемелерш юке асыруушш кажетта шаралар колдануга a3ip екенш мэл1мдеда жене Н.Э. НазарбаевтьщОрталык Азия мемлекеттер! одагын куру туралы бастамасынаколдау керсетет!н1н бшд1рд1.Казакстан тарабы Кыргызстанга кемек керсету женйще шаралардыжузеге асырды. Атап айтканда, Кыргыз Республикасына 1 мын тоннабидайды TeriH ж етю зш бердь Кыргызстанга жанар-жагармайды экспорткашыгару улестемеа белшдьМедени-гуманитарлык eKi жакты ынтымактастык сершщц турдедамып келед1 Кермелер, халыкаралык гылыми симпозиумдар, «децгелекустелдер», eKi мемлекеттщ зиялы екшдер1 мен журтшылыгынынкатысуымен поэзия KeuiTepi мен семинарлар туракты турде етаазшуде.Бшкек гуманитарлык университетанде казак бел1м! жумыс ютейдьЖалпы алганда, Казакстан Республикасы мен Кыргыз Республикасынынкатынастары принпипта кeлicпeyшiлiктepдiн жоктыгымен,кептеген кекейтеста халыкаралык жене ешрл1к проблемалар бойыншаустанымдардын уксастыгымен сипатталады.Казакстан-молдаван катынастары. Казакстан Республикасы менМолдова Республикасы арасындагы дипломатиялык катынастар 1992жылгы 27 шщдеде орнады.1999 жылгы кыркуйекте Молдова Президента П. Лучински Казакстанга ресми сапармен келдь2003 жылгы кыркуйекте КР Президента Н.Э. Назарбаев МолдоваРеспубликасына ресми сапармен барды.Аталмыш сапарлардьщ барысында б1ркатар 1ргел1 кужаттарга колкойылды. Молдовамен шарттык-кукыктык база 18 келю1мд1 курайды.Сауда-экономикалык ынтымактастыктын накты меселелерш талкылаумаксатымен экономикалык ынтымактастык жешндеп Казакстан-Молдова аралас комиссиясы курылды, OHbiH6ipiHiui отырысы 2003 жылгы15 кыркуйекте Кишинев каласында отта.Молдованьщ компаниялары Казакстанньщ мунай-газ секторында1997 жылдан жумыс 1стеуде. 1998-1999 жылдары Молдова компанияларыменМангыстау облысында жер койнауын пайдалануга шартжасасылды. «Аском Интеройл» ЖШС, «Казполмунай» ЖАК б1рлескен447

кэйпорындары курылды, олар «Толкын» жене «Боранкел» кешштер1ндебарлау мен мунай ещйру жумыстарын журпзуде.К,азакстан-твж1к катынастары. Казакстан-тажж катынастарыныншарттык-кукыктык базасы 50 кужаттан асып тусед1, олардын iuiinne 2003жылгы 13 кантардагы Казакстан Республикасы мен ТежжстанРеспубликасы арасындагы катынастардыц непздер1 туралы шарт, сондайак2002 жылгы 13 маусымдагы Казакстан Республикасы мен ТежжстанРеспубликасы арасындагы катынастарды одан epi дамыту туралыдекларация базалык кужаттар болып табылады.1995 жылгы карашада Тежжстан Республикасынын ПрезидентЭ. Рахмонов Казакстанга жумыс бабындагы сапармен келдьКазакстан Республикасынын Президент! Н.Э. НазарбаевтынТежжстанга 2000 жылгы маусымда барган ресми сапары eKi жактыкатынастарды дамытуга манызды cepniH бердь онын корытындыларыбойынша Казакстан Республикасы мен ТР арасындагы катынастарды оданepi дамыту туралы декларацияга, сондай-ак б1ркатар угаметаралык женеведомствоаралык кел1ймдерге кол койылды.Казакстан мен Тежжстан ещрлж каушйздж жене экономикалыкыкпалдастык меселелершде ойдагыдай езара ic-кимылдар жасауда,ЕурАзЭК-га, Азиядагы езара ic-кимыл жене сешм шаралары жешндепкецеске, ШЫ¥-га, ШК¥Ь1-га катысушылар болып табылады.Медени-гуманитарлык ынтымактастык достык арнасында дамыпкеледь1999 жылы Казакстан делегациясы Саманидтер мемлекетшщ 1100жылдыгын мерекелеу жешндеп ic-шараларга катысты. Орталык Азияелдершщ медениет пен енер кайраткерлерщщ 1999 жылгы кыркуйектеАстана каласында болган кездесуь сондай-ак Казакстан киносынын 2004жылгы тамызда Душанбе каласында еткен апталыгы eKi ел журтшылыгынынкалын кауымында ип есер калдырды.Казакстан-тур1кмен катынастары. Казакстан-туржмен катынастарыныншарттык-кукыктык базасын 45-тен астам кужат курайды. ОлардынiuiiHfle 1993 жылгы 19 мамырдагы Достык катынастар жене ынтымактастыктуралы шарт жене 1997 жылгы 27 акпандагы ынтымактастыкты одан epiдамыту туралы декларация i p ^ i кужаттар болып табылады.Казакстан Республикасынын Президент Н.Э. Назарбаев Туржменстанга1993 жылгы мамырда жене 1997 жылгы 27 ceyipfle ресми сапарларменбарды.Тур1кменстан Президент! С. Ниязов Казакстанга 1997 жылгы акпандажене 2001 жылгы шшдеде ресми сапарлармен кедщ.EKi елдщотын-энергетикальжсекторлардагы ынтымактастыгынынкелешел зор. Мунда Казакстан мен Туржменсганнын катысуымен мунайкубыры мен газ кубырын салу жобаларын icKe асыру жeнiнлeгi меселелердщпысыкталуын жеделдету кажетппн ерекше атап керсету лез1м.Кешк жене коммуникация саласында eKi ел арасындагы тем1ржолмагистральдарын салу жобасын icKe асырудын ерекше манызы бар. Онысалу еуропа елдершщ Иранмен, Туркиямен, ¥нД! мухиты мемлекет-TepiMeH, одан ep i —Ундастанмен жене Пекстанмен катынасында тасымалжагдайын айтарлыктай жаксартуга муйкшдж береди448

1999 жылы кол койылган медени ынтымактастык туралы уюметаралыккелшм медени-гуманитарлык саладагы eKi жакты ынтымактастыктынHeri3iH курайды. 1998 жылгы кыркуйекте Туржмёнстанда КазакстанМедениетшм* кундер1 етюзшдь 2004 жылгы желтоксанда АшхабадтаКазакстан енер шеберлершщ концерт! уйымдастырылды.Казакстан-езбек катынастары. Казакстан-езбек катынастарыжеткшкп дережеде туракты дамып келедь Тараптар ещрлж кауше1здшжене экономикалык ыкпалдастык меселелершде ойдагыдай езара icкимылжасауда, Азиядагы езара ic-кимыл жене сешм шаралары женшдепкецеске, ШЫ¥-га, ЕурАзЭК-га, сондай-ак лацкестжке, саяси жене дшиэкстремизмге, ултаралык уйымдаскан кылмыска жене турактылык пенкаушЫзджтщ езге де катерлерше карсы курес жешндеп бipлecкeн icкимылдартуралы шартка катысушы болып табылады.Казакстан-езбек катынастарыныц шарттык-кукыктык непзш 90-нанастам кужат курайды, оларда ic жузшде ынтымактастыктын барлыксалалары камтылган.Мемлекеттер басшыларынын езара сапарларынын хронологиясытараптардыц сырткы саясаттагы езара ей жакты катынастарыныц басымбагыттарын куаттайды. Казакстан Республикасынын ПрезидентН.Э. Назарбаев Эзбекстанга ресми сапармен 4 рет барды. 0 з кезепнде,0Р Президент! И. Каримов Казакстанга 10 рет келдьКазакстан Республикасынын Президент Н.Э. НазарбаевтынЭзбекстанга 1998 жылгы казандагы ресми сапары барысында Мецгшкдостык туралы шартка кол койылды. Ол eKi жакты катынастардын iprefliкужаты болып калды.ЭР Президенп И. Каримовтыц Казакстанга 2002 жылгы кыркуйектепресми сапары барысында Казакстан Республикасы мен ЭР арасындагымемлекетпк шекараныц жекелеген учаскелерш кайта белплеу туралыШартка кол койылды, ол мемлекетпк шекараныц зацжузшк сипатгамасыЖешндей кел1ссез урдюшщ аякталуын тиянактады.Казакстан Республикасы мен ЭР ведомстволары экономикалыксаладагы колда бар елеуетп юке асыру жешнде б!рлескен жумыс журпзуде.EpKiH сауда аймагын куру женшдеп кужатты пысыктаудыц ерекше MeHiбар, ол Орталык Азия мемлекеттер! одагы мен ортак нарык куру туралыбастаманы юке асырудын мацызды кезещ болып табылады.Озбекстанда казак диаспорасыныц жене Казакстанда езбекдиаспорасынын болуы медени-гуманитарлык катынастардагы мацыздыкершютердщ 6ipi болып табылады. Ka3ipri кезде Озбекстанда 1 миллионгажуык этникалык казактар турады, ал Казакстанда 300 мыцнан астам езбекдиаспорасы турады. Елдерде улттык мектептер мен орталыктар жумысicтeйдi, олардын кызметт ана liniH, медениетп, улттык дестурлерд1 сактаугабагытталган.Казакстан-украин катынастары. Казакстан Республикасы менУкраина арасындагы дипломатиялык катынастар 1992 жылгы 22 шшдедеорнады.EKi елдщ ещрлж жене халыкаралык саясаттагы кептеген проблемаларбойынша устанымдары сейкес келедь Муны eKi жакты жогары жене езгедецгейлердеп де, кеп жакты тшшдерде де cepniwu он байланыстар29-4269449

куаттауда. Сауда-экономикалык, ынтымактастык ею жакты катынастардынезеп болып кала бередк2005 жылгы 30—31 мамырда Украина Президента В. ЮщенкКазакстанга ресми сапармен келдь онын барысында бфкатар eKi жактыкел1амдерге кол койылды.2005 жылгы 17—18 карашада КР Президента Н.Э. НазарбаеУкраинада ресми сапармен болды. Ею мемлекеттщ басшылары Б1рлескенмэл1мдемеге жэне Казакстан-Украина ic-кимылдарынын 2005—2006жылдарга арналган жоспарына («Жол картасы»), сондай-ак саудаэкономикалыкжэне мэдени-гуманитарлык салалардагы б1ркатар ею жактыкужатгарга кол койды.2002 жылдан бастап Киев каласында «ТуранЭлем* Банюнщ ею л джумыс ютейдьБйпм беру саласындагы ею жакты байланыстардын элеуета мамандардаярлау мумюнджтершде, оку орындарын лицензиялауда, аттестациялаудажэне таркеуде, нормативтак кукыктык жэне материалдыкбазаларды б1рлесш дамытуда, ею елдщ жогары бш м беру, ГЗИ жэнежогары оку орындары саласында мамандар даярлау мен кайта даярлаудаболып отыр.2005 жылгы 21 мамырда Синельниково каласында 19-жекеше аттэскер корпусыньщ жауынгер1 А. Жамбыловка —казактын улы акыныЖамбыл Жабаевтын улына орнатылган ескертюштан ашылу peciMi болды.3. КАЗАКСТАН-РЕСЕЙ КАТЫНАСТАРЫНЬЩ ДАМУЫКазакстан Республикасы сырткы саясатынын Ресей багыты асаманызды жэне басым багыт болып табылады. Казакстан-Ресей катынастарысешмнщ, стратегиялык ерДптестактщ жэне одактастыктын жогарыденгейде болуымен сипатталады. Казакстан Президента Н.Э. Назарбаев:«Ресеймен шынайы достык жэне эрштестак катынастарды дамытудынКазакстан ymiH басым сипаты бар. Бул устанымды 6i3 эуел бастанмэл1мдедж жэне ол тэуелаздйстщ букш он жылында 6ipfle-6ip рет ауыткугаушыраган емес*, —деп атап керсетп.37Экономикалык, саяси, гуманитарлык жене баска салалардагы асаманызды меселеяердц дейектшкпен жене сертщп турде шешу eKi жактыкатынастарды накты стратегиялык эрштестак децгейш е шыгарды. Ekiмемлекеттан жогары басшылыгынын байланыстары осы катынастардыдамытып, ныгайтуга он ыкпалын тйгдзда.ТеуелсЬ даму жылдары ынтымактастыкты улгайта отырып, Казакстанмен Ресей куатты шарттык-кукыктык базанын непзш ойдагыдай каладыжэне дамытып келед1. Бул ен алдымен 1992 жылгы мамырда жасасылганДостык, ынтымактастык жэне езара кемек туралы шарт. Нак осы асаманызды кужат мемлекеттердщ саяси жене экономикалык epinTecTiriHкарышты кадаммен да мытуды камтамасыз erri, онда езара катынастардынузак мерз1мд1 принциптер1 тиянакталды.Экономикалык, каржылык, гуманитарлык жене медени, ескери женеескери-техникалык ынтымактастыкка катысты манызды ею жакты450

кужаттармен 6ipre 1992 жылгы базалык, Шарт жене Декларация б1здщелдердщ накты стратегиялык ерштесппнщ Heri3i болып табылады.Казакстан-Ресей ынтымактастыгынын жешстщщ ерштест1кстратегиясынын бастау кезшде Казакстан Президент! Н.Э. Назарбаев пенРесейдщ тунгыш Президент! Б.Н. Ельциннщ турганына байланыстыболып отыр, олар б1здщ мемлекетаралык катынастарымыздын Ёргел1непзш калады. EKi жакты катынастарды дамытудагы кол жетюзшгеннетижеш багалай келш, Б.Н. Ельцин былай деп атап erri: «Дестурл1достык пен бауырлас тату кершшестйт ныгайта отырып, Ресей менКазакстан езара ic-кимыл мен ынтымактастыктын сапалык жаца децгейшекетершдг. Б1здщ катынастарымыз бупнп танда шынайы ашыктыкпен,езара курметтеушшкпен жене достастыкпен сипатталады. Ресей менКазакстан арасындагы 1зг1 катынастар 6 i3fliH елдер1м1з бенхалыктарымыздын игшш ушш, халыкаралык бейбтпшк пен каутаздйсмудделер1ушш алдагы уакытта да дами бередЬ>.38Теуелйз даму кезендмен байланысты Ka3ipri уакытта Казакстан менРесей езшщ езара ic-кимылында б1рнеше кезеннен erri. Егемещцмемлекеттер, халыкаралык кукыктык тен кукылы субъектшер1 ретшдеб1здщ елдер, ен алдымен жана кукыктык катынастарды айкындауга тшсболды, бул алгашкы кезенде аткарылды.1991 жылгы 17 тамызда Казакстан мен Ресей ПрезиденттершщАлматыдагы кездесушде б1ркатар кужаттарга кол койылды, олардынарасында «Бгрыцгай экономикалык кещ спк туралы» б1рлескенмел1мдемеш белш керсету кажет, мунда eKi елдщ басшылары барлыкмемлекеттердщ басшыларына кездесу етшзуд1 усынды, онда б1рыцгайнарыктык KenicTiKTi калыптастырумен байланысты экономикалык женеелеумегпк проблемалардын букш кешенш талкылау кажегпп айтыдцы.1991 жылгы тамыз окигаларынан кешн 6 ip iH in i eKi жакты кужаткаМескеуде 1991 жылгы 30 тамызда кол койылды. Бул Казакстан мен Ресейделегациялары арасындагы келюсездщ корытындылары туралымазмундама болатын,39 онда КСРО-да калыптаскан жана саяси жагдайреспубликалардыц егемендгк кукыктарын ныгайтуды талап eTeTiHi атапкерсетщш.1992 жыл бойына ер турл1 децгейдеп б1рнеше кездесулер етюзщщ,олардын барысында Казакстан мен Ресейшн мемлекетаралык катынастарынтшсшше решмдеуДщ алгашкы ерекет! болып табылатын кужаттаркабылданды. Осыган байланысты Президейгтердщ 1992 жьшгы 17 кантардакол койган Шаруашылык кызметтеп шектеулерд1 алып тастау туралыкел1с1мд1 атап айту кажет.40 Сол жылдын наурызында Оралда еткенуиметаралык кездесудщ барысында кужаттардыц улкен пакетше колкойылды. Олардын арасында —бага белгшеу саласындагы саясатты кеотсутуралы, косылган кун салыгын есептеу мен телеу принциптер1 туралы,бурынгы КСРО-ныц imKi борышын есептеу принциптер1 жене оганкызмет керсету тетш туралы, кеМк саласындагы ынтымактастыкпринциптер! жене езара катынас жагдайлары туралы, тeмipжoл келшнщкызметш уйлеспру туралы т.б. келйпмдер бар.Бул кезец eKi жакты катынастарды одан epi дамытудын бастапкыHeri3iH калады.451

Келеа кезенлщ баеталуы —ею елдщ мемлекетаралык, экономикалыкжэне саяси ынтымактастыгынын улпсш 1здеспру кезещ —1992 жылгымамырда Президенттер Н.Э. Назарбаев пен Б.Н. Ельциннщ Достык,ынтымактастык жэне езара кемек туралы шарт жасасуымен туспа-тускелд1,41 ол саясат, сауда-экономикалык, гылыми-техникалык, медени,ескери жене баска салалардагы ынтымактастыктын принциптерщайкындады.Мемлекетаралык экономикалык жене саяси ынтымактастыктынулгтлерш эз1рлеп, icKe асыру, сез жок, катынастарды дамытудагы алдынгыкезенмен салыстырганда денгеш негурлым бшк кезен. Ол каркындыбайланыстарга, Достык, ынтымактастык жене езара кемек туралы шарттарорныктырылган принциптерд1 дамыту жолында кыруар кужаттаркабылдауга толы болды.1992 жылгы казанда Кекшетауда Казакстан мен Ресей Президентгер1б1рлескен мел1мдеме жасады,42 онда б!здщ елдер1м1з экономикалыкбайланыстарды уйлеспру, каушаздж, карусыздану жэне кару-жарактыбакылау саласындагы кешсиЩн саясат непз1нде толык аукымдагы саясижэне экономикалык ынтымактастыкка 6ipiHiui дережел1 мэн беретшболады. Тату керцилестжтщ тарихи дестурлерше суйене отырып,Казакстан мен Ресей мемлекеттердщ аумактык тутастыгын, Ka3ipriшекаралардын булжымайтындыгын камтамасыз етеда, ТМД аумагындагыжанжалды жагдайларды шешу кезвде езара мудделерд1 ескеру кажетппнмойындайды делщген.Уюметаралык денгейде де манызды кужатгарга кол койылды, олардынарасында ерюн сауда туралы,43 сауда-экономикалык ынтымактастык туралы,сауда екщджтерш куру туралы келюмдерд1 атап айту кажет. 1992 жылгы22 казандагы Оюлетп екшджтер алмасу туралы хаттамамен44 ею мемлекетарасында ресми дипломатиялык катынастар орнады.Сондай-ак eKi елдщ шектес облыстары eKiM iiiuiiK Tepi басшыларынынкатысуымен 1993 жылгы кантарда Омбыда еткен уюметтж делегациялардьщкездесуДн атап айту кажет, мунда экономикалык, гылымитехникалыкжене медени ынтымактастык меселелер1 карастырылды.Медени-гуманитарлык саладагы езара ic-кимыл мемлекетаралыккатынастардын аса манызды кыры болып табылатыны малом. Бул орайда,осы кезде бшм мен медениет саласында ынтымактастык туралы келгсмнщкабылданганын айтпай кету ге болмайды.1993 жылы ескери-саяси жене ескери-техникалык ынтымактастыктыншарттык-кукыктык саласында белгш жетгстжтерге кол жeткiзiлдi.Казакстан Республикасынын Президенте Н.Э. Назарбаевтын РесейФедерациясына 1994 жылгы наурызда болган тунгыш ресми сапары еюелдщ, ен алдымен сауда-экономикалык, гылыми-техникалык женегуманитарлык салалардагы ыкпалдастыгын кенейтш терендету кезедшенепз калады. Сапар барысында кол жетюзшген аукымды 22 келютмнщарасында мемлекеттер басшыларынын Казакстан мен Ресейдшэкономикалык ынтымактастыгы мен ыкпалдастыгын одан epi терендетутуралы шартты,45 Казакстан мен Ресей арасындагы 6ip-6ipiHiH аумагындатуракты туратын азаматтардын азаматтык жэне кукыктык мертебесше452

байланысты меселелерд1 шешудщ Heri3ri принциптер1 туралы меморандумды46жене «Байконыр» гарыш айлагын пайдаланудын Heri3riпринциптер1 мен шарттары туралы кел1амд 147 ерекше атап ету кажет.1995 жылгы кантарда Казакстан мен Ресей Президенттершщ азаматтыкка катысты аса манызды eKi кужатка кол коюын ыкпалдастыктыкецейтш, терендету кезешндеп ipi окигаларга жаткызу керек. Мунда 6ip-6ipiHin аумагында туракты туратын eKi мемлекет азаматтарынын кукыктыкстатусы туралы шарт48 жене EKi мемлекеттщ осы мемлекеттерге турактытуру ушш келенн азаматтарынын азаматтык алуынын онайлатылган TepTi6iтуралы келюм49 айтылып отыр.1997 жылгы кыркуйекте ею жакты катынастарды дамыту да жана кезе—Казакстан мен Ресейдщ стратегиялык ерштестшн icKe асыру басталды.Оган 1997 жылгы кыркуйекте Мескеуде мемлекеттер басшыларынынкездесу! непз калады, ол кезде Н.Э. Назарбаев пен Б.Н. Ельцин 1992жылгы Достык, ынтымактастык жене езара кемек туралы шарттынстратегиялык epinTecTiKTi камтамасыз ету гсшде зор рел аткарганын атапайта кеМй; накты eMip ынтымактастыкка одан да кеп cepniH беруд1 талапeTin отырганын атап керсетп. Осыган байланысты eKi елдщ басшыларыкатынастардын Ka3ipri замангы жай-кушне сай келенн жене болашаккабагдарланган кен аукымды жана саяси к¥жатты ез1рлеп, кол кою туралыуагдаласты, сонымен катар осы кезге карай тараптар мемлекетпк барлыкдаю реамдерд! аяктады жене екшШ елге туракты туруга кОшш баратынказакстандыктар мен ресЬйшктердщ азаматтык алуынын онайлатылганTepTi6i туралы eKi жакты кел1с1м, сондай-ак азаматтыгын ауыстырмай 6ip-6ipiHin аумагында туратын казакстандыктар мен ресешпктердщ кукыктыкмертебеа туралы шарт женшдеп беюнлген грамоталар алмасылды.Сонымен, азаматтыкка байланысты меселелер кешеш езшщ тупкшк-Ti кукыктык peciMfleMeciH алды. Казакстан мен Ресей онай емес, 6 ipaK Ka3ipайкын болып отырганындай, сен1мда жолдан етп. Проблемаларды шешудщшын мешнде 6 ipereft формуласы табылды, ол осы проблемаларды мемлекеттерд1незара катынастарында Кеден одагы шенбершде, ал келешекте,белюм, букш ТМД шенбершде реттеудщ манызды eHereci рет1нде кызмететед1.Казакстан Президентшщ Ресейге 1998 жылгы шщдеде барган жумысбабындагы сапары ете нетижел1 етп, онын барысында Н.Э. Назарбаев пенБ.Н. Ельцин аса манызды уш кужатка —Казакстан Республикасы менРесей Федерациясыньщ арасындагы М енгшк достык жене XXI гасыргабагдарланган одактастык туралы Декларацияга,50 Б1рлескен мeлiмдeмeгe51жене жер койнауын пайдалануга егеменд1 кукыктарды жузеге асырумаксатында Каспий тещзшщ солтуспк бел1п табаныньщ араж1пн айкындаутуралы кeлiciмгe52 кол койды.MenruiiK достык жене одактастык туралы декларацияда i3ri кершшеррепндеп 61зд1н елдер1м1зд1н 6 ip-6 ipiHin саяси, экономикалык, ескерижене баска салалардагы занды мудделерш барынша ecKepeTiHi, сырткысаясат саласында тыгыз ынтымактасатыны, Еуразия кещстшндеп женебукщ елемдег! жагдайды жаксартуга, бейб1тш1л1к пен каущ?1зд1кт1камтамасыз етуге б1рлесш кол жетюзепн1 атап айтылды. Элемнщ кеп453

полярлы калыптасуы жагдайында eKi жак та блоктык кезкарастардыецсеруд1, халыкаралык катынастарда жанадан белку багыттарынжурпзуден аулак болу кажетпгш басшылыкка алады.K,a3ipri замангы тарихта Менгшк достык туралы Декларацияга уксаскужат жок екенш сешммен айтуга болады. Онын мазмуны 6 i3fliHхалыктарымыздын тату кериплес'пктщ кол жетюзшген жогары денгейшде, кызметгщ барлык салаларындагы кеп жоспарлы катынастарды дамытугажене болашакка зер сала отырып, келешек гасырды 6 ipre лайыкты карсыалуга дайын екендтн де керсетедьЖер койнауын пайдалануга егемеэдЦ кукыктарын жузеге асырумаксатында Каспий тешзшщ Солтуспк белш табанынын араж тнайкындау туралы Кел1ймге кол кою да Казакстан мен Ресей Президенттершщ1998 жылгы шишедеп кездесушщ манызды корытындысы болды.Осынау ете курдел1 такырып тешрепнде узак уакыт бойы даулы айтысжурдь Bipereft тещздщ тагдыры, онын койнауындагы байлык уиин жогарыжауапкершшкп ескере отырып, уагдаластыкка кол жетюзйлдк Ол eKiжакты катынастардагы толгагы жеткен проблемалардын memiMiH табуменкатар, Каспий манындагы баска мемлекеттердщ арасындагы осы меселелердепкарама-кайшылыктарды жоюдын негурлым утымды жолдарынкерсетуге тшс болды.Будан кейжп окигалар бул кужаттын Каспий манындагы мемлекеттерустанымдарынын жакындасуына жердемдесетш кезкарастарды ез1рлеуурдесше ип ыкпалын тйпзгенш паш erri. Меселен, Ресей мен Эз1рбайжан2001 жылгы кантарда Каспий жешндеп кел1амдерге кол жетюзд^ олКазакстан-Ресей кужатында баянды етшген принциптерше непздедгц.EKi ел президенттершщ кездёср барысында «Байконыр» гарышайлагын бщдещп пайдалануга катысты меселелер топтамасына аса зоркещл бел1ндь Откен жылдары «Байконырдан» eKi жузден астам гарышзымыраны ушырылды, олардын оннан 6ipiH гарышкерлер баскарды. Накосыньщ аркасында Ресей елемдеп жетекип гарыштык держава болыптанылды, ал Казакстан да езшщ гарыштык багдарламасын icKe асыруынжалгастырды.1998 жылгы казанда Ресей Президент Б.Н. Ельциннщ Алматыжасаган ресми сапары айрыкша манызды окига болды. Онын барысындамемлекеттердщ басшылары Казакстан мен Ресей ушш басым меш бар кепжоспарлы ынтымактастык карышты каркынмен дамып отырганын, баргансайын негурлым белсещц cepniH алып келе жатканын канагат сез1мменатап керсетп. Бул орайда 1998 жылгы шщдеде Прёзйденттердщ Мескеудекол койган М енгШ к достык туралы Декларациянын ею жактыкатынастарды жана сапалык денгейге кетеру ymiH шешуин манте иеболганы атап керсетщщ.Казакстан Республикасы мен Ресей Федерациясы арасындагы 1998—2007 жылдарга арналган Экономикалык ынтымактастык туралы шартжасасу жене сонымен 6 ipre оны icKe асыру жешндеп накты ic-шараларбагдарламасы сапардынаса манызды нетижесше айналды.53 Шартта жалпыэкономикалык кешспкп кезен-кезенмен калыптастырып, дамытудынкажетпгш мойындай отырып, бйздщ елдер елеуметпк-экономикалык кайтаезгерктердщ непзп багыттарын кел!су, экономика саласындагы454

норматив кукыктык, базаны жакындату, eKi мемлекеттщ аумагындаинвестициялык жобаларды жузеге асыруга жердемдесу, б1рлескенендорютж курылымдар куру, жекешелещцруге езара катысу ушш колайлыжагдай жасау ниеп накты айтылды.Экономикалык ынтымактастык багдарламасында отын-энергетикалык,аграрлык-eHepKecinTiK кешендердеп металлургиядагы,машина жасаудагы, келжтей, салааралык байланыстарды жан-жактыдамыту, ескери-техникалык ынтымактастыкты кенейту, гарыш кешстепнзерттеу жене «Байконыр» кешешн пайдалану саласындагы бipлecкeнжобаларды ез1рлеу кезделедь Сейтеп оларды дейектелжпен icice асырукезщце ек1 ел экономикасын ыкпалдастырудын сапалык жана аясы туралыайтуга болады.Шектес ещрлердщ ынтымактастыгында елеуш Lnrepi басушылык орыналды. Олардын катарына Казакстаннын Актебе, Атырау, ШыгысКдзакстан, Батые Казакстан, Костанай, Павлодар жене СолтустжКазакстан облыстары жене Ресейдщ Алтай елкеы, Астрахан, Волгоград,Корган, Новосибирск, Омбы, Орынбор, Самар, Саратов, Тумен женеЧелябинск облыстары жатады. Калыптаскан ещр аралык шаруашылыкбайланыстарды ескере отырып, елеуметтек-экономикалык даму y m iHколайлы жагдай жасау аса манызды багытка айналады.Президенттер Казакстан Республикасы мен Ресей Федерациясыарасындагы езара каржылык меселелерд1 реттеу туралы келю1мге колкойды. Тараптар езара каржылык мшдеттемелерш, сонын шннде Ресей«Байконыр» кешешн жене ескери сынак полигондарын пайдаланганыушш телемакысы бойынша берешепн тол ык етедд. Осы кайшылыкгын езараколайлы шеипмш б1рлескен кYш-жiгepмeн табудын сете тусте, ол шынменшде б!здщ каржы-экономикалык катынастарымыздагы сонгыпроблеманы шеште жене бупнп танда экономикалык ынтымактастыктынорныктылыгын камтамасыз етте.Мунын 6 epi Казакстан-Ресей катынастарынын жай-куй1не ипыкпалынтипзд1. Сапардын корытындылары бойынша б1рлескенмазмундамада Ресей Федерациясы Президентшщ Казакстан Республикасынасапары eKi ел мен халыктар арасындагы достык пен ынтымактастыктыныгайтудагы жана кезенмен туспа-тус келгеш атап етелдьКазакстан мемлекете басшысынын казакстандыктар мен ресейлжтердщдостыгы мен бауырластыгыньщ дестурл1 катынастарын, сешммен epirrrecTiK ахуалын орныктыруга, мемлекетаралык ынтымактастыктыдамытуга деген удайы умтылысты ныгайтуга коскан айрыкша улесшмойындау б елп а ретенде Президент Б.Н. Ельциннщ ПрезидентН.0. Назарбаевты Ресейдщ жогары айырым бeлгici —Эулие апостолАндрей Первозванный ордешмен марапаттаганы ерекше атап етуда кажететед1.Эулие апостол Андрей Первозванный орденш 1698 жылы 12 желтоксандаI Петр тагайындады жене ол Ресейдщ алгашкы орден! болды.Орден Ресейдщ камкоршысы саналатын апостолдын курметене белгщенщ.Орден 1917 жылга дешн, eKi жуз жылдан астам уакыт бойына империянынжогары наградасы есептел!нд1. Андрей Первозванный ордеш шетмемлекеттердщ басшыларына тапсырылып келда.455

1998 жылгы 1шшдеде Президент Б.Н. Ельцин орденнщ уш гасырлытарихын курметтей отырып, Ресейдщ мемлекетпк наградалары жуйесшжёйпдару максатында Эулие апостол Андрей Первозванный орденанкалпына келпрдк Ол сол кезден бастап Ресей Федерациясынын жогарым ем лекеттж наградасы болып табылады. Онын мэртебесш деайкындалганындай, Эулие апостол Андрей Первозванный ордешмен асакернекп мемлекет жэне когам кайраткерлер1 айрыкша енбек ошдргетупйн марапатталады. Казакстан Президент, сондай-ак Ресей мэдениеппатриархы академик Д. Лихачев жэне букш элемге танымал белшпконструктор М. Калашников Ресейдщ жана тарихындагы осы жогарыорденмен марапатталгандардын алгашкы л ары болды.1997 жылгы наурызда Президент Б.Н. Ельщищй КазакстанРеспубликасынын жогары дережедеи айырым белпс1 «Алтын кыран*ордешмен марапаттау да барлык салалардагы ынтымактастыктыдейектшкпен терендетудщ, eKi мемлекет басшыларынын сешмгерл1кбайланыстарын белсещц турде дамытудын белпсше айналды. Осы жагдайбойынша Кремльде сэз сэйлеген Президент Н.Э. Назарбаев: «...адамдардынарасында шекара болмайды. Ал бауырлас мемлекеттердщ арасындаол шартты турде гана етедь Бул —ажыратпай, 6ipiKTiperiH шекаралар.Олар бдздщ мемлекеттердщ eici жактан б1рдей умтылысы аркасында мумкшболып табылады* деп атап керсетп.1998 жылгы желтоксанда Ресей Уюметшщ терагасы Е.М. ПримаковКазакстанга ресми сапармен келда, мунын барысында оны ПрезидентН.Э. Назарбаев кабылдады. Уюметаралык келюсездерде Ею ел арасындагы1998—2007 жылдарга арналган экономикалык ынтымактастык шарты менбагдарламасын орындауга байланысты меселелер жэне сауданыжандандыру женшдеп 6ipiH iui кезектеп шаралар такырып бойыншакаралды. Бул кездесулер е й елдщ шектес ендрлер! арасындагы тыгызэкономикалык катынастарды дамыту fa деген умтылысын тагы да керсетп.1998 жылгы маусымда жана елорда Астананы таныстыру peciMi б!здмемлекеттщ тарихында аса манызды окигага айналды, оган Ресейдщ кепсанды делегациясы да катысты. 1999 жылгы кантарда ПрезидентН.Э. Назарбаевты улыктау peciMiHe Ресей уюметшщтерагасы бастаганресми делегация, сондай-ак Татарстан, Башкуртстан, Ингушетия женеЯкутия (Саха) президенттер1, шектес облысгардынбасшылары, экономикаэлитасынын екшдер1, Ререщцнжетеюш БАК.басшылары катысты.Казакстан мен Ресейдщ экономикалык катынастары аукымды женеузак мерз1мш жобалар децгейнде icKe асырылды. 1998 жылгы казанда РесейПрезиденп Б.Н. Ельциннщ Алматыга ресми сапармен келген кез!нде колкойылган Экономикалык ынтымактастык туралы шартта жене оны icKeасырудын накты ic-шараларынын 2007 жылга дейшп кезенге арналганбагдарламасында нак осындай кезкарастардын непз1каланды.Казакстан мен Ресей аса ipi сауда opirrrecrepi болып табылады, олардынэкономикалык ынтымактастыгы жылдан-жылга улгая тусуде, муны езаратауар айналымынын он cepniHi куаттайды.3490-жылдардын алгашкы жартысында шаруашылыкбайланыстардынкож ы pay ы жэне узшу1 устемшк курган урд1с тараптардын ортак куш1мененсерщщ. Экономикалык ынтымактастыктын казйрп ypAicrepi нарыктык456

непзде журш жатканын атап керсету манызды, мунда ыкпалдастыксубъектшер1 езара мудцелерд1 гана емес, сонымен 6 ipre нарыктардьщ,экономикалык ережелердщ, каржы куралдарынын ерекшелжтерш деескере отырып жуйел1 турде ерекет етуде.«Байконыр» гарыш айлагы женшдеп уагдаластыктар сындарлы езаратшмда ынтымактастыктын ynrici болып табылады. 0 тпел1 кезецшцбарлыккиындыктарына карамастан, осы 6ip ereft гылыми-техникалык кешенжумыла Kipicy аркылы сакталды жене каз1р Казакстан мен Ресейдщ, жалпыалганда элемдж гылымнын мудцелер! y m iH жумыс жасауда.«Байконырдын» гарыш кещстшн игерудеп релше талдау жасагандаРесей авиациялык-гарыш areHTTiriHiH басшысы Ю. Коптевтщ жене«Энергия» ракеталык-гарыштык корпорациясыньщ басшысы Ю.Семеновтынбедедщ пшрлерш келтаре кеткен жен болар еда, олардын Ресейдщгарыш саласын баскарудагы жумыс мезгий ынтымактастыктын етекаркынды да жауапты кезещне тура келд1. Олардын пайымдауынша,Ресейдщ гарыштык багдарламаларынын 75%-ына дешш нак осы«Байконырда» жузеге асырылады —бул географияльж, экономикалыкI жене технологиялык тургыдан ен колайлы жене тшмд1 гарыш айлагы,I сондыктан да кез жетерлж болашакта ол елдщ басты гарыш айлагы болыпкала бередь Гарыш кещстшн игеруде сшдрген зор ецбеп, халыкаралыкжене казакстандык зертгеу багдарламаларын орындаудагы ынтымактастыкбелсендшжтер1 ушш Ю. Коптев пен Ю. Семенов, сондай-ак Ю. Гагаринатындагы Гарышкерлер даярлау орталыгыньщ бастыгы П. КлимукКазакстаннын жогары мемлекеттж наградасы —«Парасат» ордешменмарапатталды.Алгашкы казакстандык гарышкерлер Т. Эубегаров пен Т. Мусабаевта нак осы «Байконырдан» гарышка ушты.1991 жылы «Мир» орбитальж кешен1нде халыкаралык экипаждынзерттеуш1-гарышкер1 ретшде гарышка ушкан Кенес Одагыньщ Батыры,Халык каИарманы, авиация генерал-майоры Токтар Эубек1ровказакстандык гарыш багдарламалары мен эксперименттершщ непзшкалады. ТалгатМусабаевтын 1994—2001 жылдардагы ушу сапары кезшдеотандык гарыштык багдарлама одан epi жалгастырылды. Гарышкерлерфизикалык-техникалык зерттеулердх, гарыштык биотехнологиялар менбиомедицина жешндеп мшдеттерд! орындады, табиги-ресурстыкмониторинпш жузеге асырды. B y riH ri танда гарышта алынган нетижелерд1ic жуз1ндё колдану жайында айтуга болады.Сонымен 6ipre Халык каЬарманы, Ресей Батыры, авиация полковнипТ. Мусабаев «Мир» орбитальж стансасында Heri3ri 25-экспедициянынинтернационалдык экипажын баскарды, ол 6ipereft жаратылыстыкгылымиэксперименттерд1ц, медициналык жене геофизикалык зерттеулердщулкен кешенш ойдагьщай орындады. Осынау 208-тэулжтж ушусапарында командир Т. Мусабаев, борт-инженер Н. Бударин уш аптабойына ашык гарышка узактыгы отыз сагаттан асатын бес рет шыгудыб1рлесш жузеге асырды.Бул ушу сапарлары 1998 жылы кабылданган Казакстаннын улттьжгарыштык саясатын дамыту тужырымдамасына енйзшд!, ол б1здщ елдщгарыштык кызмеишн; максаттарын, мандеттер1н, багыттарын айкындады.457

Fарыштык техника мен технология колданылатын елеуметтек-экономикалыкмщдеттерд1 шешуге ерекше мен берыедь Бул, атап айтканда,гарыштык байланыс, телевизия, навигация жене картография, жердокашыктан барлау жене табигат ресурстарын зерделеу жуйелерь ушкышбаскаратын ушу сапарларымен байланысты гарыштык технологиялар.М шдеттердщ 6ip б елш «Мир» орбиталык стансасында Казакстангалымдары ез1рлеген гылыми эксперименттердщ уш багдарламасынорындау барысында ойдагыдай шешщдь1999 жылгы кацтарда кол койылган Ресейдщ «Байконыр» гарыайлагынан гарыш аппараттарын ушыруга байланысты технологиялардыкоргау ж ен ш д еп ш аралар туралы К азакстан-Р есей-А м ерикануюметаралык келю1м! «Байкоцырды» уш мемлекеттщ мудделер1 ушшкоммерциялык ушыруга тщмд! пайдалануга мумщндак бередЁ буларжешнде АКШ -ка тиесш лицензия да карастырылган.1999 жылгы ceyipAe Мескеуде Президент Н.Э. Назарбаевтын Ресегарыштык курылымдарыньщ басшыларымен кездесу1 елеул1 практикалыкнетижелер бердо. Экономикалык проблемаларды шешу ултгык гарыштыкбагдарламаларды icKe асыру, гарыш айлагындагы жумыс ушшказакстандык кадрлар даярлау жешндеп уагдаластыкка кол жетеазшдь2001 жылгы мамырда командир Талгат Мусабаев баскарган, зерттеуилгарышкер Юрий Батурин жене гарыш тарихындагы тунгыш турист АКШазаматы Деннис Тито курамындагы экипаждын Халыкаралык гарышстансасына ушу сапары б1здщ гарыштык ынтымактастыгымыздын тагы 6ipулкен жетестеп санатына косылды.Казакстан мен Ресейдщ мвдениет, гылым мен бш м саласындагыжемюте ынтымактастыгы бтздщ елдердщ аумагында туратын халыктардынулттык вйшдщ б о лм ы с-б тм ш сактап, дамыту, рухани жене дшикажеттшктерш icKe асыру, ана тш нде бш м алу ушш колайлы жагдайжасау жолымен олардын медениетщщ ерин жене тен кукыкта дамуынакепшд1к берепн eKi жакты кужаттарга суйенедг.Президентгер 2000 жылгы казанда Астанада кол койган гуманитарлыксаладагы ынтымактастыкты дамыту туралы меморандум бурынгытвжгрйбёщ жинактап кана коймай, сонымен 6ipre осы саладагы езара icкимылдынкелешекке арналган аукымды максатын да айкындады.Казакстан мен Ресейде медени ынтымактастыкты одан epi дамытугадеген езара мудделшкт1 куаттайтын ipi ic-шаралар журпзу i3ri двстургеайналды. Меселен, Казакстанда Ресей медениетщщ кундер1, Ресейдщбелгш театр ужымдарыныц гастрольдер1 улкен табыспен дэстурл! турдееиазшп турады, А.С. Пущкиннщ 200 жылдыгы KeHiHeH атап етщда.Ресейде Абайга, Жамбылга, Мухтар Эуезовке, Каныш Сетбаевкаарналган мерейтойлык салтанаттар e T T i. Казакстандыктар б1здщмедениетам1з бен рухани мурамызга кезкарас женшдеп ез1м!з ce3iHinотырган ыкыласы ушш ресейл}ктерге ден риза.Казакстан мен Ресейдщ жогары оку орындары арасында такеЛейбайланыстар орнатылды, Казакстаннын Бш м жене гылым министрлшмен М.В. Ломоносов атындагы Мескеу мемлекетпк университете юнынтымактастыгы даму устенде, кептеген калаларда б1рлескен жогары окуорындары курылды.458

EKi елдщ езара катынастарында кол жетюзшген жогары денгейдепсаяси ерштестжтщ аркасында Ресейде туратын миллионнан астамотандастарымыз ymiH, диаспоранын езшщ улттык-медени жэне тщцнсезшдж болмыс-бшмш дамытуы ушш колайлы жагдай жасалынды.Казакстандык дипломаттар отандастарымыздыц eMip жене турмысжагдайымен, олардын, ец алдымен ез ана тин мен медениетш окыпуйрену1мен, улттык эдет-гурыптар мен салт-дестурлерд! сактауыменбайланысты проблемаларымен жакын ырак танысу ушш жергтлжп жердепжагдайды зерделеу максатымен Ресейдщ барлык шектес ещрлершдетуракты турде болып турады. Ресейдеп Казакстан Елшшпнщ ыкыласиейшн,туракты байланыстарды жэне отандастарга колдан келетш кемеккерсетуд1 жеряестер!м1з алгыс сез1ммен жэне курметпен кабыл алуда.Казак халкы туратын ещрлерде «Казак тш» когамынын бел1мшеяер1мен улттык-медени орталыктар кызмет гстедь Казакстан мен Ресейдщшектес облыстарында улттык мерекелерге, ел1м1здщ аса кернекн кайраткерлершщмерейтойларына арналган бipлecкeн ic-шаралар жуйел! турдееткюшп турады. Ресейде туратын казактарга накты кемек керсету жоспарында,ана тш н менгеруде, Казакстан Елш ш п 2000 жылы диаспораeKumepi ушш арнайы дайындалган казак тш бойынша оку куралын бесмын дана таралыммен басы п шыгарды.Жалпы алганда, Ресейдеп Казакстан Елшшп Ресей Федерациясындатуратын отандастарымызды колдауга зор кецш белш келедц ен1рлердепказак когамдык б1рлеетжтершщ басшыларымен дecтYpлi кездесулер8TKi3in турады.2000 жылгы кектемде Ресейдеп Казакстан Елина Т. Мансуров РесейФедерациясыньщ респубикалары мен облыстарынан келген ещрлж казаккогамдык б1рлестжтершщ басшыларымен кездесу етюздь Жерлестер1м1зреспубликада icKe асырылып жаткан елеуметпк-экономикалык кайтакурулар, Казакстан-Ресей катынастарыньщжай-куш мен келешеп туралы,сондай-ак Елшшктщ Ресей федералдык жене ещрлж еимет органдарыменРесейде туратын этникалык казактардын елеуметтж-экономикалыкжагдай ын жаксарту жешндеп ынтымактастыгы бойынша жумысы туралыакпарат алды. Кездесуге катысушылар Президент Н.Э. Назарбаевтьщатына ундеу жолдады, онда олар отандастарга деген ыкылас-пейш менкамкорлыгы ушш алгыс ce3iMiH бiлдipдi. Жерлестер1м1здщ Казакстан-Ресей ынтымактастыгын ныгайту, езшщ ана тш н, улттык мэдениеп менсалт-дестурлерш сактау ушш барлык нэрсеш ютейтшш, i3iiniK атаулынынбэрш урпактан урпакка табыстайтынын атап керсетп.Казак когамдык б1рлестжтершщ басшылары Президент Н.Э. Назарбаевтын«Тарих толкынында» атты киабын ризалык еез1ммен кабылалды. Президенттщ бул штабы отандастарымыздын —Мэскеудщ белгшжогары оку орындары мен гылыми орталыктарынын кернект1галымдарыньщ, профессорларынын катысуымен Елшшкте етюзшгенгылыми-практикалыкконференциясыньщ басты назарында болды. Болганпшрсайыс журтшылыктьщ кызу ыкыласы мен алгыс сез!мдерш тугызды.Конференцияга катысушылар ютапта баяндалган идеялар Казакстанхалкынын 6ipiryiHe жэрдемдесетшше, ал олардын icKe асырылуы елдщелемдж когамдастыкта лайыкты орын алуын камтамасыз ететшше ceHiM459

бщщрдг Конференцияда сез сейлеген гылым докторлары, профессорларНур Кирабаев, Мухамбет Меиимов, Элкен Мещцгулов жене ИскандерОндасынов Казакстан Президентенщ отандастар женшдеп саясатынколдады. Конференциянын материалдары бойынша жинак шыгарылды,ол Казакстан Президентшщ жогары багасын алды, ол Елшшкте етеазтгенic-шараньщ мескеулж казактар YmiH де, жалпыказакстандык когам ушшде манызы зор екенш атап керсетп.2000 жылды Казакстан-Ресей каты настары ндагы ерекше жыл деп атаайтуга болады. Маусым мен казанда Президент Н.Э. НазарбаевтынМескеуге жене Президент В.В. Путиннщ Астанага ресми сапарларыболды. Мемлекеттердщ басшылары экономикалык ынтымактастыкка,ескери-саяси, медени-гуманитарлык жене баска салалардагы езара icкимылгакатысты б1ркатар манызды меселелерд! карап, шеште. РесейМемлекетпк Думасы терагасыньщ Астанага жене Казакстан Парламент!М еж Ш с! терагасы ньщ М ескеуге 2000 жылгы сапарлары eKi елпарламенттерщщ саликалы ынтымактастыгын камтамасыз eiTi.Президент Н.Э. Назарбаев 2000 жылдын жазында Ресейге барганресми сапары барысында Ресей укщетенщ басшысымен, Федералдыкжиналыс палаталарыньщ терагаларымен, «ЕЭС России* РАК пен«Газпром* РАК басшыларымен кездесте. Казакстан Президенте ХристКуткарушы Гибадатханасында М ескеу жене буюл Русьтен ЭулиеПатриархы II Алексиймен, сондай-ак Ресейдщ жетекпп букаралык акпараткуралдарынын басшыларымен сухбаттасты.Сапар барысында кол койылган кужаттарда eKi жакты ынтымактастыктынкекейтесте салалары —«Байконыр* кешеншщ одан epi жумысicTeyiH камтамасыз ету, байланыс жене акпараттандыру меселелерцкелгсшген келж саясатын журпзу, арнаулы кызметтердщ езара ic-кимылыжене, акыр сонында, eKi астана — Астана мен Мескеу арасындагыынтымактастык меселелер1 камтылды. EKi жакты Казакстан-Ресейынтымактастыгын да, Теуелаз Мемлекеттер Достастыгы мен Кеден одагышецбёршдей кеп жакты ынтымактастыкты да одан epi жарастыру ymifiкуш-жнерд1 улгайта тусу ниетен куаттайтын б1рлескен мел1мдемеге колкойылды.Экономикалык такырыптар, ен алдымен, мунай-газ секторындагы,энергетика мен келж саласындагы eKi жакты ынтымактастыктын келешепРесей Президенте В.В. Путиннщ 2000 жылдын кузшде Казакстанга келгенресми сапары кезшдеп талкылау такырыбына айналды.Каспийдеп ынтымактастык туралы декларация, Эзара саудада жанамасалыктарды енд1р№ алу принциптер1 туралы кел1с1м жене Отынэнергетикакеигеш саласы ынтымактастыгы туралы меморандум Астанадакол койылган кужаттар пакетен курады. Баска да манызды кужаттар -гуманитарлык саладагы ынтымактастык туралы меморандум, сондай-акАстрахан мен Оралда Казакстан мен Ресей консулдыктарын ашу туралыжене Ресей мен Казакстан тйшнлерщщ мертебеа туралы кел1шмдеркабылданды.Тараптар халыктардын ортак медени мурасын жене улттыкмедениеттердщ ез1ндж болмыс-Штем}н сактауга жердемдесу жене ортакмедени, оку-бипм, акпараттык кещстектен кецейтшу1не жан-жакты колдау460

керсету ниетш куаттады. 2001—2003 жылдарга арналган Гуманитарлыкынтымактастык багдарламасында осыган багытталган ic-шараларкорытындыланды. Сондай-ак Мэскеуде Казакстан Президент Н.Э. Назарбаевусынган немкггщ Гете Институтына, Британ кецесше немесефранцуздын «Альянс Франсезше» уксас Орыс тшн колдау жене дамытукорын куру жешндеп бастамасын icKe асыруга барынша жердемдесутуралы уагдаластыкка кол жетюзщщ.Ресей Президент В.В. Путиннщ Астанага келген ресми сапарыбарысында Еуразия идеясын жан-тешмен жене сешммен жактаушы ЛевГумилевой eciMi бершген астаналык Еуразия университетшщ студенттер1менкездесушщ терен символикалык M aui болды. Нак осы Еуразияуниверситетшщ базасы непзшде М.В. Ломоносов атындагы ММУфилиал ынын курылуы кездейсок емес.Университетте сез сейлеген Н.Э. Назарбаев Казакстаннын сырткысаясатынын Ресей багыты басты басымдык болып кала беретшш атапкерсетп. «Bi3 Ресеймен нарыктык экономикасы бар демократиялыкмемлекеттер куруга багытталган жасампаздык саясат журпзем1з; тенкукыкты ерштестермен 6ipre елемдж еркениетке карай кадам басамыз...Достыкты кунбе-кун сезшудщ жене оны ныгайтудын манызы ете зор*, —деп атап керсетп Мемлекет басшысы.550 з кезепнде, В.В. Путин: «Ресей мен Казакстан арасындагыкатынастар б1здщ елдер халыктарынын арасында тарихи калыптаскандостык байланыстарына арка суйейдк Олар ортак медени жене руханикундылыктарды, езара ic-кимылдар мен тату кершшк принциптерд1гасырлар бойына канына ciHipin келдЬ>56 деп мел1мдедь Мемлекетбасшылары б1здщ елдер1м1здщ жана мынжылдыкка мызгымас достык пенстратегиялыкepinrecTiK белпймен аяк басканын атап керсетп.2001 жылы да Казакстан мен Ресей Президенттершщ б1ркатаркездесулер! erri, оларда Казакстан-Ресей катынастары мен халыкаралыкынтымактастыгынын кекейтесп маселелер1 каралды. Мемлекеттерд1Нбасшылары 2001 жылгы 25 мамырда Ереванда Ужымдык каушйзджкенесшщ, 31 мамырда Минскще ЕурАЗЭК Мемлекетаралык кецейтн,1—3 тамызда Сочиде ТМД мемлекеттер! басшыларынын бейресмисаммитшщ жене 30 карашада ТМД саммитшщ отырыстары шенбер1ндеeKi жакты кездесулер eTKi3iAai.2001 жылгы 5 маусымда Мескеуде Казакстан мен Ресей yKiMerrepiбасшылары К- Токаев пен М. Касьяновтын келгссездер1 erri, мундаКаспий тещз1ндеп жагдай езект1 такырыптардын 6ipi болды. ТараптарКаспий ресурстарын игерудщ кекейтесп проблемаларын, Каспийманындагы мемлекеттерд1ц арасындагы ынтымактастыктын непздер1нез1рлеуда, ею едщц энергетика саласындагы езара ic-кимылы меселелерш,атап айтканда, энергия кездерш елемд1к нарыкка тасымалдаудагыынтымактастыкты талкылады. Кел1ссездерд!н корытындылары бойыншаEpTic езеншдеп кеме катынасынын жагдайлары туралы уюметаралыккел1с1мге кол койылды.2007 жылга дейанп кезенге арналган Экономикалык ынтымактастыкбагдарламасынын накты icKe асырылуы Казакстан-Ресей катынастарынынпрагматизмге, тшмдшк пен езара пайдалылыкка непзделген эконо-461

микалык курамдас белш н айтарлыктай жандандырды. Казакстан менРесейдщ мунай-газ саласындагы ынтымактастыгы ныгая тусп. Атапайтканда, Газ саласындагы ынтымактастык туралы уюметаралыкКелгамшй; стратегиялык мэш зор. Сарапшылардын птрш апе, бул кужатгаз еш пруцйлердщ мудделерш коргауда газ саласындагы езарамудделердщ барлык аясы бойынша ынтымактастыкты кездейтш маныздыкадам саналады. Каспий кубыр желйп консорциумыныц (ККЖК) «Тешз—Кара тешз» мунай кубыры жуйесшщ пайдалануга 6epuiyi манызды окигаболды, ол Каспий ещршен мунайды экспортка шыгарудын жана багытынашты.Келш саласындагы езара ic-кимыл жуйелж денгейге кетерше бастады.Ынтымактастык женшдеп уюметаралык комиссия щецберщде Келшжешндеп кшп комиссия курылды, онын кызмеп келк кещешнщ алдындатурган кептеген проблемаларды, атап айтканда, Еюбастуз KOMipiH, TeMipрудасы е т м ш тасымалдауга экспорттык-импорттык тарифтерд] реттеуменбайланысты месёлелердо тиiмдipeк шешуге мушандж бередьШекара манындагы ынтымактастык ж еш здзд Kimi комиссиянын2001 жылгы 16—17 казанда Орынборда еткен отырысында Казакстан менРесейдщ ешрлж eKi жакты ic-кимылды кенейтуге езара мудделшп атапкерсеты вд| Kimi комиссия отырысынын хаттамасында кы зметижандандыру максатымен министрлжтерге, ведомстволарга жене шектесоблыстардын еюмшшктерше THicTi усыныстар табыс етщгц.EKi мемлекет астаналарынын езара ic-кимылы ешрлердщ ынтымактастыгындаерекше орын алады. 2001 жылгы карашада Мескеуде Астана6KiMi Э. Жаксыбековтын Мэскеудщ M3pi Ю. Лужковпен кездесу1 жене2000 жылы жасасылган Сауда-экономикалык, гылыми-техникалык жэнемэдени салалардагы ынтымактастык туралы келйамнщ орындалуыбарысы туралы келк:сез етк1з1лд1, оны одан dpi icKe асыру шараларымежелендь2001 жылга арналган ic-шаралар жоспарын, Экономикалык ынтымактастык багдарламасын орындау шенбер1нде шаруашылыкты журшзуша ipiсубъектшер арасындагы нкелей байланыстар жандандырылды. Атапайтканда, «Казакойл* Ж АК, «Роснефть* жэне «Славнефть* мунайкомпанияларымен Казакстан мен Ресей аумагындагы инвестициялыкжобалардагы ынтымактастык туралы кел1амдерге кол койылды. «Мунаймен газ келш* Ж АК пен «Газпром* ААК Казакстан газынын Ресейаумагымен транзите туралы келю1мге кедщ. «ЛУКОЙЛ* YK-нщ ККЖК,Тешз, Карашыганак, Кумкелдщ солтустж-батыс б е л т сиякты жобалардаyneci бар.Парламентаралык байланыстар одан epi дамытылды. М эж ш с пенМемлекетпк Дума арасындагы Ынтымактастык туралы кел1с1мге сейкес2001 жылгы карашада Парламентаралык ассамблея кенесшщ женеЕурАзЭК Парламентаралык ассамблеясы бюросынын 6ipiHnii отырысышенбершде Санкт-Петербургте Казакстан мен Ресей парламентарийлер!делегацияларыньщ кездесу1 болды, онын барысында Парламентаралыкбайланыстарды одан epi дамытудын жене елеуметпк-экономикалыкреформалардын кукыктык базасын ныгайтудын езеки меселелер)талкыланды.462

2001 жылы медени-гуманитарлык салада айтарльжтай нвтижелергекол жетаазшгенш атап айту кажет. Кабылданган Гуманитарлык ынтымактастыктын2001—2003 жылдарга арналган багдарламасы шенбершдеКазакстан Республикасында Ресей Федерациясы медениетщщ кундер1улкен табыспен erri, медени шараларга Ресейдщ белгш шыгармашылыкужымдары мен орындаушылары катысты. Ресейлжтердщенерш тек Астанамен Алматыныц тургындары гана емес, сонымен катар республиканынбаска да кептеген калаларыныц тургындары да тамашалаганын атап керсетукажет.Казакстан Республикасы теуелаздтнщ 10 жылдыгына арналган icшараларшенбершде 2001 жылгы наурызда Одактар ушнщ Колонналызалында Казакстаннын белгш енер шеберлершщ катысуымен Наурызмейрамы мерекелендь2001 жылгы казанда Мескеуде Алматы бнер шеберлершщ фестивагпeTTi. Алматыныц белгш артистер1 Ресейдщ Мемлекетгж академиялыкУлкен театрында, П.И. Чайковский атындагы Концерт залыныцсахнасында енер керсетп.Бшш беру саласындагы ынтымактастык дамыды. J1.H Гумилеватындагы астаналык Еуразия университетшщ базасы непзшде курылганММУ филиалыныцтертфакультетше алгашкы казакстандык студенттеркабылданды, ММУ-де окуды жалгастыру ушш казакстандык студенттерд1арнайы багытта кабылдау дестур1 жалгастырылды. 2001 жылгы наурыздаМескеу мемлекетпк университетшде «Орыс тш : тарихи тагдырлар женеKa3ipri заман» атты халыкаралык конгресс eTTi, оган катысушыларПрезидент Н.Э. Назарбаевтын Орыс тшн колдау жене дамыту корын курутуралы бастамасына ризашылыгын бишрдо.2002 жыл да eKi жакты жене кеп жакты шшшдеп жогары децгейдепбайланыстар тургысында ете каркынды да жемютс жыл болды, eKi елдщаумагында Казакстан мен Ресей Президенттершщ жумыс бабындагы алтыкездеср erri. Кездесулер барысында уюметтердщ, CIM-HiH, министрлжтермен ведомстволардыц басшылары eKi жакты ынтымактастыктыннакты меселелерш карап, шешп. Bip жыл шшде энергетика, Каспий,Байконыр сиякты мацызды салалардагы ынтымактастыкты реттейтшб1ркатар манызды кужаттарга кол койылды.«КазМунайГаз УМК» ЖАК жене «КазРосГаз» ЖАК б1рлескенквс1порнынын «Газпром» ААК-ньщ стратегиялык меш болды, мунын e3iГаз саласындагы ынтымактастык туралы уюметаральж келйамнщ нактыicKe асырылуы болатын.2002 жылгы 13 мамырда Мескеуде Казакстан мен Ресей Президенттер1Каспий тещзх солтустж белш табанынын шекаралык жш н айкындаутуралы кетомгё "пркелген хатгамага кол койды. Осы меселеге байланыстыкужаттарды дайындау жумысы 1998 жылдан бастап журпзшген болатын.Бул кужат инвестициялар тарту ymiH косымша мумюнджтер ашады женеeKi мемлекеттщ Каспий тещз1 солтустж бeлiгi табанынын койнауынанмунай ешйрудеп кызметтщ кукыктык непздерш баянды етед1 женеKeM ipcyTeKTi ресурстарды б1рлесш игеру ушш колайлы жагдай жасайды.Эщрлж аракатынас ыкпалдастыгы косымша серпш алды, онынпроблемалары Шекара мацындагы ынтымактастык женшдеп Kiuii463

комиссиянын 2002 жылгы карашада бскеменде болган отырысындакаралды.2002 жылы Парламентаралык ынтымактастык еркен жая туста.Кантарда Мемлекетпк Думанын терагасы Г. Селезнев бастаган Ресейпарламекттьк делегациясы ны н А станага ресми сапары болды.Палаталардын басшылары парламентаралык езара ic-кимыл, зандардыуйлесттру меселелерш каралы, зан шыгарушылык кызмет тэжзрибесшеналмасты жене Ынтымактастык женшдеп Палатааралык парламентттккомиссиянын регламента* беюгп. Маусымда казакстандык парламентпкделегациянын Мемлекетпк Думага сапары болды. ТМД icrepi жешндепКомитеттщ терагасы В. Густов бастаган Федерация KeHeci делегациясынынКазакстанга сапары барысында Казакстан Республикасы Парламентшщ Сенаты мен Ресей Федерациясы Федералдык ЖиналысынынФедерация KeHeci арасындагы Ынтымактастыкты дамыту туралы хаттаманыкол коюга дайындау жузеге асты.М едени-гуманитарлык саладагы байланыстар дамытыла rycTi.Гуманитарлык ынтымактастык багдарламасына сейкес 2002 жылгы мамырмаусымдаРесей Федерациясында Казакстан Республикасы мэдениёттнщKynaepi епазщщ. 0Hipre назар аудару олардын басты ерекш елт болды:салтанатты ашылу жене жабылу peciMiHe мен берщщ, сондай-ак б1ркатарнепзп медени акциялар Санкт-Петербургте, ал ic-шаралардын eлeyлiбелш Ресейдщ шектес облыстарында erri. Медениет Kynaepi шецбершдеМескеуде алгаш рет Астана кундер1 уйымдастырылды. Ресей астанасынынтандаулы сахналык аландарында Казакстаннын жана астанасынынapTHCTepi мен шыгармашылык ужымдары енер Kepcerri. Баска eлeyлiмедени акциялардын катарында Павлодар cypeтшici А. Бибин енбектеpiniHМескеудщ Ka3ipri замангы енер муражайында KepMeci уйымдастырылганынерекше атауга болады. Керме мескеулисгердщ ыстык ыкыласынтугызды. Медениет кундер1 шецбершде Ресейдщ кино еуескойларыказакстандык бёлгай филъмдерд! тамашалады, жeтeкшi актерлерменкездестт2003 жылды eKi мемлекет басшылары Ресейдеп Казакстан жылы депжариялады. EKi елде табыспен еткен когамдык-саяси, экономикалык женемедени-гуманитарлык жоспарлар ic-шаралары ынтымактастыкты дамытуушш колайлы когамдык жене юкерлж ортанын кал ыптасуына жэрдемдесri,езара THiMtti практикалык нетижеш нысанага алган eKi жакты epinTecriKKeайтарлыктай косымша cepniH бердг:2003 жылгы 17—19акпанда Казакстан Республикасынын Президент!Н.Э. Назарбаевтын Ресейге жумыс бабындагы сапары болды, РесейдепКазакстан жылынын салтанатты ашылуы peciMiHiH enosuiyi онын бастыокигасына айналды, оган мемлекет басшылары катысты. Жогары денгейдееткен келюсездер барысында eKi елдщ стратегиялык epinTecririHiH XXIгасырга багдарланган М енгш к достык пен ынтымактастык туралыДекларация рухында карыштап дамыганы канагат сез1ммен атапкерсетшд1. Кездесу Казакстан мен Ресей арасындагы eKi жакты езараic-кимыл маселелер1 бойынша да, халыкаралык проблемалардын кенаукымы бойынша да саяси niKip алысудын ашык, сешмгерлж сипатынкуаттады.464

2003 жылгы 15 ceyipfle Омбьща Казахстан мен Ресей Президентгершщкатысуымен Шекара манындагы ещрлердщ форумы erri. Президенттеруюметтерге шекара манындагы аймакта шаруашылык журпзупйсубъектшердщ езара ic-кимылы, сауданы дамыту, азаматтардын epKiHжурш-туруы, мвдениет, гылым мен бш м саласындагы алмасулар ушшколайлы жагдайды камтамасыз ету жвшнде косымша шаралар колданудытапсырды. Тауарлардын, керсетшепн кызметтердщ, капиталдардын женежумыс кушшщ еркш козгалысын камтамасыз ету, экономикалык зандардыуйлеспру, валюталык, тарифтж, салыктык, бесекелеспк, техникалыксаясат сиякты аса манызды меселелер бойынша eKi ел устанымдарынынжакындыгы куатталды. Тараптардын шекара манындагы ынтымактастыксаласындагы туШщд кезкарастары форумнын корытындылары бойыншакабылданган Б1рлескен мел1мдемеде кepceтiлдi. Сонымен катархалыкаралык автомобиль катынасы туралы жене денсаулык сактаумеселелер! бойынша ынтымактастык туралы уюметаралык кеМшадергекол койылды.2003 жылгы тамызда Мескеуде Буюлресейлж керме орталыгынын(бурынгы ХШЖК - Халык шаруашылыгы жепстжтер1 KepMeci) орталыкпавильондарынын 6ipifme Казакстан Республикасынын Улттык KepMeciпосткенестж кезенде тунгыш рет етизшда, оган Казакстаннын барлыкбйдрлерщён барган 200-ге жуык к е сто р н ы мен уйымы катысты.Республиканын жетекпи тауар eHflipyiuuiepi, улттык компанияларездершщ ешмдерш экспозицияга кещнен койды, Казакстаннын гылымижене оку-бшм мекёмелерщщ| баспалары мен медени орталыктарынынстенатер] усынылды. Э кспозицияны н кепсалалы такырыптарыреспубликанын экономика, гылым, жогары технологиялар саласындагыжепстжтерш керсететш, казак халкынын тарихы мен медениеп, улттыксалт-дестурлер1 мен улттык тагамдары, Ka3ipri замангы бейнелеу, сен женеколданбалы eHepi туралы енпмелейтш бел1мдер керермендер назарынаусынылды.Кен аланда мескеулжтер мен Ресей астанасынын меймандарынаезшдж этнопарк —барлык жиЬаз-жасаулармен безещйршген, Казакстаннынбарлык облыстарынан екелшген кшз уйлерден туратын казакауылы керсетищ.Кермеге eKi елдщ уюмет басшылары катысты. Осы орайда экономикалык,ескери-техникалык жене гуманитарлык салалардагы eKi жактыынтымактастыктын туйшдо мвceлeлepi бойынша келюсез журпздь Атапайтканда, Каспийдеп, отын-энергетикалык кешендеп eKi жакты езара icкимыл,Байконыр гарыш айлагын пайдаланудын тиiмдiлiгiн арттыру,шекара ещршдёп ынтымактастык меселелер! талкыланды. Сонымен катарБеларусьтщ, Казакстаннын, Ресейдщ жене Украинанын катысуыменБ1рынгай экономикалык KeHicTiKTi куру мвceлeлepi каралды.2003 жылы казанда Мескеуде Казакстан Республикасы ПарламеннСенатыньщ Ресей Федерациясы Федералдык жиналысынын Федерациякенесшдеп кундер1 ойдагыдай етп . Ic-шаралар шенбершде РесейYKiMeriHin eKumepi мен депутаттардьщ катысуымен шагын жене ортабизнесп дамыту yiffi'H заннамалык кетлдж терд1 камтамасыз ету30-4269465

проблем алары , сот-кукы кты к реф орма ж эне ш екара манындагыынтымактастык жешндеп «денгелек устелдер» уйымдастырылды.Ресейдеп Казакстан жылы щецбершде толып жаткан гылымипрактикалыкконференциялар, денгелек устелдер, окулар, семинарлармен баска да форумдар етюзщщ; Негурлым ipi ic-щаралардьщ катарында— «XXI гасырдагы Ресей-Казакстан ынтымактастыгы. K,ayinci3fliKTiкамтамасыз ету жене ланкеспк катердерще карсы ерекет ету» халыкаралыкконф еренциясы н, «К,Р мен РФ арасында сот-кукы кты к жуйесшдамытудын жай-куш жене келешеп» гылыми-практикалык конференциясын,Кдзакстандагы экономикалык реформаларга арналган женеПетербург экономикалык форумы шенбершде етюзшген такырыптыкденгелек устедщ, М.В. Ломоносов атындагы ММУ жанындагы ААЕИ(Азия жене Африка едцер! институты) це;йзшде «Еуразия халыктарынынмедениетт калыптасуындагы Дештт Кыпшак жене Алтын Орда рели аттыгылыми-практикалык конференциясын, сондай-ак орталык жене ендрлжэкономикалык ведомстволар екщ дерш щ катысуымен Екатеринбургкаласында еткен ещ рлж экономикалык форумды атауга болады.Казакстан халкы Ассамблеясынын Мескеудеп Kymepi Жылдын енжаркын ic-шараларынын 6ipi болды. Казакстан тeyeлciздiк алганнан кейштурактылык пен кeлiciмдi сактай алган, ултаралык непздеп жанжалдаргажол бермеген посткенестж кеш стж теп аздаган мемлекеттердщ 6ipiболганы мвлiм. Казакстан Республикасы Президентшщ жанындагыКазакстан халкы Ассамблеясы сиякты сараптамалык-кенеош органнынcinipreH улкен ецбеп осында. Ассамблеяныц М ескеудеп кундер!шецбершде ултаралык катынастарды реттеудщ, Казакстан мен Весейд!мекендеген халыктардын улттык езш дж болм ы с-бтм ш сактаудын онтeжipибeci алмасылды.Ресей Федерациясынын жекелеген ещрлерщде ipi аукымда мазмундыic-шаралар етю зщ щ . Олар б1здщ халыктарымыздын арасында езараTyciHicriK пен достык ахуалын калыптастыруга тшс болды. Аса жаркын icшараларМескеу каласында етюзшда. Казакстан енер шеберлершш Улкентеатрдагы гала-концерт! жаркын окигалардын 6ipi саналды. Театрсахнасында кврермендер Казакстаннын атакты артистершщ енерштамашалады, казак халкынын музыкалык мурасымен танысты.О ку-бш м саласындагы байланыстар бш м жене оку-едйлемелшедебиет алмасу аясында гана емес, сонымен катар казак тхдщ менгергенмамандарды KecimiK даярлау саласында да дамытылды. 2003 жылы МескеуМемлекеттж Лингвистикалык у ниверситетшде Казак iln i мен медениетторталыгы ашылды, ол Ресей мен Казакстаннын жогары оку орындарыарасындагы байланыстарды уйлеспруш жузеге асырды. М МЭУ-дшаударма факульте'пнде казак тщ н окыту колга алынды.2003 жылгы иплдеде Новосибирские Казакстан мен Ресей жастарыныц фестивал1 erri. EKi ел жастарыныц жетекиллер! жумыс тежзри-6eciM eH алмасты , ж астар саясаты н жеплдйру ж олдары н, ем м еторгандарымен езара ic-кимыл проблемаларын талкылады.Сейтш, Казакстан жылы ш е н б е р ^ е Ресей де медени-гуманитарлыксаладагы eKi жакты ынтымактастык айтарлыктай жандандырылды,466

казакстандык ужымдардыц 25-тен астам концерте, 10 кермес!, жиырмагастролы етюзшдьКонсулдык салада да езара ic-кимылдын каркындылыгы артты. 2003жылы Астраханда Казакстан Республикасынын консулдыгы жене ОралдаРесей Федерациясыныц консулдыгы ашылды.Жалпы алганда, Казакстан жылы ею мемлекет катынастарыныцтарихындагы айтулы окигага айналды. 2004 жылды Казакстандагы РесейЖылы деп жариялау онын кисынды жалгасы болды.Ресей Президенте В.В. Путиннщ 2004 жылгы 9—10 кацтарда Казакстангакелген ресми сапары ею жакты катынастардагы манызды окигагаайналды, онын шенбершде Казакстандагы Ресей жылынын салтанаттыашылуы болды. Осы сапардыц барысында ынтымактастыктын б1ркатартуйвдц багыттары бойынша, сонын шпнде отын-энергетикалык кешенде,гарыш KenicTiriH игеруде, ескери-техникалык салада жене шекаралыккызметтердщ езара ic-кимылында кептеген кужаттар пакетене колкойылды. Олардын арасында «Байконыр» кешешн тшмд1 пайдалануженшдеп ынтымактастыкты дамыту туралы келю1мд1 ерекше белшкерсеткен жен, бул келю1м б1здщ елдер1м1здщ гарыш саласындагы езараic-кимылынын жана беттерш ашты. Онын дамуын одан epi жалгастырумаксатында жылдын аягында eKi ел уюметтершщ басшылары «Байконыр»гарыш айлагында «Бейтерек» ракетал ык-гарыштык кешенш куру туралыуюметаралык кел1с1мге кол койды. Сондай-ак «КазМунайГаз» бен«ЛУКОЙЛ» компаниялары арасындагы Каспий кайранында «Агаш» жене«Тупкараган» блоктарында 6ipflecin мунай ецщру туралы келкЛм де ерекшеатап айтуга лайык, ол Казакстан Республикасынын мунай-газ секторынаинвестиция тарту K63i гана болып кана коймай, сонымен катармемлекетем1здщ мунай стратегиясында жана кезещц де ашты.Казакстандагы Ресей жылынын салтанатты ашылуы жене Ресей енершеберлершщ мерекелж концерте Казакстан астанасыныц Конгрессхолындауйымдастырылды. Президент Н.Э. Назарбаев бул жылдын, сезжок, еткен жылдагы Ресейдеп Казакстан жылы тындырган ic-шаралардынтабиги жалгасына жене ондагы аткарылган ктердщ еселенуше айналгандыгынатап керсетте. B i3 XXI гасырга багдарланган М ецгш к достыкпен одактастык туралы Декларациянын — онын, ен алдымен, icкимылдардынсертщц турде жузеге асырылып жаткан накты багдарламасыекешн паш e r r iK дегещц айтты.Ресей Президенте В.В. Путин, Ресей мен Казакстаннын ынтымактастыгытуралы айта келш, улттык экономикалардыц дамуы жолдарынжалпы танып 6^yiMi3 б1здщ елдер1м1здщ одан epi жакындасуынын асаманызды факторы болып табылатынын, онын Б1рынгай экономикалыкKenicTiK куруымыздын тужырымдамасына непзделетшш тагы да атапKepcerri. Ресей Басшысы Казакстанмен катынасты алдагы уакытта датенд1к п р и н ц и т нег1з1нде дамытпак, ТМ Д, ЕурАзЭК, Ш анхайынтымактастык уйымы шецбервде куш-ж!герд1 еселей тусу ниетендеекен1н б1лд1рд4.2004 жылгы маусымда ЕурАзЭК М емлекетаралык кенесш щотырыстарына жене Ужымдык Kayinci3fliK кенесшщ сессиясына катысушецбершде Ресей Президенте Астанага жумыс бабындагы сапармен келд1,467

онын барысында Н.Э. Назарбаев пен В.В. Путин Ресейдщ Казакстандагыелш ш гш щ жана гимараттар кешеншщ салтанатты ашылуына катысты.19 маусымда мемлекет басшылары жумыс бабындагы кездесу етюзд1, онынбарысында eKi жакты катынастардын кекейтесп мэселелерш, сондай-акТМД к ещ сттн д еп ыкпалдастык урдютершщ барысын, атап айтканда,Беларусьтщ , К азакстаннын, Ресейдщ ж эне Украинанын Б1рынгайэкономикалык кешстш н куруын талкьшады.Татарстан Республикасы мен Баш куртстан Республикасынынкатысуымен Казакстан Республикасынын Президент Н.Э. НазарбаевтынРесейде 2004 жылгы маусым-шшдеде болган жумыс бабындагы сапарыКазакстан-Ресей езара ic-кимьшынын дамуына косымша cepniH берщ. РесейФедерациясыньщ басшылыгымен жене федерациянын басты субъектшершщжетекшшер}мен журпзшген келюсездер катынастардын жанасапалык астарын жэне езара тшмд1 практикалык нетижелерш нысанагаалган юкерлж ахуалын калыптастыруга жердемдесп.2004 жылы ещ рлж ынтымактастык одан epi дамытылды. 2004 жылгыкантарда Мескеуде Солтустж Казакстан облысынын eKiMi Т. МансуровтынМ ескеу M3pi Ю. Лужковпен кездесу1 болды, онын корытындыларыбойынша Сауда-экономикалык ынтымактастык жешндеп келюшге колкойылды. Солтустж Казакстан облысы М ескеу тутынатын тауарлыастыктьщ уштен 6ipiH жёткШщ туратыны да пысыкталды.Казакстандагы Ресей жылы шенбершде Астанада 2004 жылгыкыркуйекте етюзшген Ресей улттык KepMeci eKi мемлекеттщ сан салалыбайланыстарыньщ дамуына жана cepniH бердь Ресей кен аукымдыэкспозиция усынды, олар: гылымды кеп кажетсшетш жене жогарытехнологиялык e|3|pic., аэрогарыштык технологиялар, машинажасау,электроэнергетика, биотехнологиялар жене баска кептеген салалар. Кермешенбер1нде «Ресей жене Казакстан: сындарлы ынтымактастыктан одан epiыкпалдасуга дейш» атты экономикалык форум етюзшдг Форумга eKiелдщ министрлжтер1 мен ведомстволарынын, бизнес-элита eK um epiкатысты.2004 жылы Наурыз мерекеа карсанында Казакстан Елш щ гщ деРесейдеп казак еш рлж когамдык уйымдарыньщ басшыларымен кездесууйымдастырылды, онда отандастармен медени-гуманитарлык байланыстардыулгайту, экономика саласындагы ынтымактастык, Казакстаннынбизнес-курылымдарыньщ екшдер1мен epinTecTiK катынастар орнату,Ресейд)н Heri3ri шектес ешрлершде Казакстан консулдыгынын болуымеселелер] тал кы ланды.Ынтымактастыктын медениет жене гылым-оку-бш4м саласындагы icшараларыарасынан Омбы каласында казактыц улы галымы Ш оканУелихановка ескершгщт1н салтанатты ашылуын, сондай-ак «Еуразиялылыкмьщжылдыктын бастауында: урдютер мен келешек* конференциясынерекше атап ету кажет, ол М.В. Ломоносов атындагы ММУ-деуйымдастырылды ж ене П резидент Н .Э. Н азарбаевты н Еуразиямемлекеттер одагын куру туралы идеясынын жария етш генш щ онжылдыгына арнадды. Сонымен катар Казакстандагы Ресей жылынынтынигерудщ 50 жылдыгын мерекелеумен туспа-тус келгешн атап етуге болады468

— мерейтойлык ic-шарага Ресейдщ алгашкы тын, кетеруцплершщделегациясы катысты.Сонымен, Ресейдеп Казакстан жылы мен Казакстандагы Ресей жылышецбершдеп 2003—2004 жылдардагы ic-шаралар, 6ip жагынан, теуелазей мемлекет ынтымактастыгынын он жылдан астам кезещне корытындыжасады. Екшйи жагынан, олар катынастардын езге сапалык астарынтужырымдауга, жана ынтымактастык ахуалын калыптастыруга, езарати1мд1 практикалык нетижелерд1 нысанага алган колайлы icкepлiк жагдайжасауга жол ашты. Барлык денгейде орнатылган толып жаткан ресмибайланыстар, экономикадагы езара ic-кимыл, гскерлж ic-шаралар, окубшмжене акпарат салаларындагы б1рлескен жобалар б1здщ елдер1м13 ушшынтымактастыктын жана кекжиепн, б!рлескен кызмет ушш улан-гайырepic ашты.2005 сырткы саясат жылы Казакстан мен Ресей ушш дестур бойыншажогары децгейдеп байланыстармен басталды. 12 кантарда АлматыдаКазакстан Республикасынын Президент! Н.Э. Назарбаевтын Казакстангажумыс бабындагы сапармен келген Ресей Федерациясынын ПрезидентеВ.В. Путинмен кездесу1 болды. «Бул С1здщ жана жылдагы 6 ip iH m iшетелдж сапарыныз екенш багалаймын. Ресей Казакстан ушш бастысырткы саяси басымдык болып табылады», —деп атап керсетте КазакстанПрезиденте.2005 жылгы 18—19 кантарда Президент Н.Э. Назарбаев Мескеугересми сапармен барды, онын барысында «Казакстан-Ресей мемлекетгжшекарасы туралы шартка кол койылды. Осы шын мешндеп тарихикужаттын менше бага жетпейдь Президенттен 2005 жылгы акпандагы жылсайынгы Жолдауында: «Тарихымызда тунгыш рет 6i3 e3iMi3fliHстратегиялык epinTeciMi3 Ресеймен зан жузшде рес!мделген мемлекетгжшекарага ие болдык. Осылайша 6i3 сонгы жылдары узына бойы 14 мыцкилометрден асатын шекараны толыгымен межелеуге кол жeткiздiк. Бул6i3fliH мемлекетгж курылыстагы жоспарларымызды жузеге асыругаколайлы жагдай тугызатын улттык каушаздтм1здш манызды кепш»,57—деп атап KepceTTi.2005 жылгы караша-желтоксанда Казакстан РеспубликасыПарламентенщ Meжiлici мен Ресей Федерациясынын МемлекетгжДумасы, сондай-ак Казакстан Республикасы Парламентенщ Сенаты менРесей Федерациясынын Федерация Keneci бул шартты кабылдады. Солкезде, желтоксан айында Президенттер Н.Э. Назарбаев пен В.В. Путин«Казакстан-Ресей мемлекетпк шекарасы туралы Казакстан Республикасымен Ресей Федерациясы арасындагы шартты беюту туралы» Занга колкойды.Осы ресми сапардыц шенбершде болган ic-шаралардыц арасындаКазакстан Президентшщ Ресейдщ ешрлж казак когамдык бipлec-TiKTepiHin басшыларымен кездесуш ерекше атап керсеткен жен. Ыздщотандастарымыз Мемлекет басшысын казак диаспорасыныц жагдайы, орыналып отырган проблемалар туралы кулагдар eTTi, ездер1шн; ынтымактастьжтыдамыту жешндеп усыныстарын айтты. Кездесудщ корытындыларыбойынша Ресейдщ казак улттык-медени б1рлестжтерше469

кажетп жэрдем керсету жешнде Казакстаннын мемлекетпк органдарынанакты тапсырмалар берщщ.2005 жылгы сэу1рде Ресей Федерациясы П резиденттщ Мескеутубшдеп Ново-Огарево резиденциясында Н.Э. Назарбаев пен В.В.Путиннщ кезекп кездесу1 erri, онын барысында алдагы ТМД сам ш тн щмеселелерш ЕурАзЭК, кызмет1, Казакстан мен Ресейдщ экономикалыкезара ic-кимылыньщ басым багытгары, сондай-ак Жешстщ 60 жылдыгынаорай мерейтойлык салтанаттарга дайындык мэселелер1 каралды.2005 жылгы мамырда Челябинск каласында Казакстан мен РесейПрезиденттершщ ею елдщ шекара манындагы ещрлершщ басшыларыменкездесу! болды, онын корытындысы бойынша мемлекеттердщ БасшыларыКазакстан мен Ресей азаматтары ушш цню кужаттар бойынша EKiмемлекетпн аумагымен езара катынауга мумющцК беретш режим белплеутуралы б1рлескен мэл1мдемеге кол койды. Сонымен 6ipre ЧелябинскиеКазакстан мен Ресейдщ шекара манындагы облыстары кэсторындарыныцкатысуымен ешр аралык керме уйымдастырылды, сондай-ак Казакстаннындаму институты Казакстан Республикасынын индустриялык-инновациялык стратегиясынын дамуын таныстырды.2005 жылгы маусымда Байконыр каласында «Байконыр» гарышайлагынын 50 жылдыгына орай Президенттердщ катысуымен салтанатыic-шаралар етю зш й . Мемлекет басшылары Шрлескен мел1мдемёкабылдады, сондай-ак гарыш айлагындагы экология, табигатты пайдалануженшдеп уюМетаралык кел1ймге жене баска б1ркатар кужаттарга колкойды. Президенттер «Протон» ракета тасыгышын ушыру кешешндеболды, Казакстаннын «Бейтерек» ракеталык-гарыштык кеШещ курылысыбой кетерелн орынга символикалыктас калау peciMiHe, сондай-ак казатапкан гарыштык техника сынаушыларына койылган монументке гулшоктарын коюга катысты.«Байконыр» гарыш айлагынын 50 жылдыгына арналган салтанаттыкеште Н.Э. Назарбаев пен В.В. Путин eKi елдщ гарыш айлагы жумысынкамтамасыз етуге елеул1 улес коскан азаматтары на мемлекетпк наградалартапсырды.Байконырды «6i3Ain галамшарымыздын тунгыш гарыш айлагы» депатаган Президент В.В. Путин бупнп танда да онын eлeмнiн жетекш! гарышайлагынын 6ipi деп занды турде саналатынын айтты. Ол былай деп атапкерсетп: «Казакстан —мунда Байконыр турган себептд гана емес, табигитурде гарыштык держава. Егер Казакстаннын жалауына зер с алыпкарайтын болсак, онда дала кыраны бейнеленген, ол канатымен куншаймалап тур. Бул Казакстаннын гарышка умтылысынын символынбейнелейш». 0 з тарапынан, Президент Н.Э. Назарбаев гарыш айлагынРесей мен Казакстан, eKi мемлекет халыктары арасындагы сешм мендостыктын символы деп атады. EKi едцщ басшылары «гарыш айлагымерейтойыньщ Ресей мен Казакстан тарихындагы, елемд1к гарыштанушеяйресшдеп ен айтулы окигалардын 6ipi»деп карайтынын мел1мдед1.2005 жылгы 6 шщцеде Шанхай ынтымактастык уйымынын Астансаммип шецбершде Казакстан мен Ресей Президенттёр1нщ eKi жактыкездесу1 erri, онын барысында Казакстан-Ресей катынастарынын езекпмеселелер1 каралды , сондай-ак оты н-энергетика саласындагыынтымактастык бойынша б1ркатар манызды ею жакты кужаттарга кол470

койылды. Олардын. арасында —Каспий тещзшде орналаскан «Курмангазы»курылымы бойынша ешмд! белюу туралы келнлм, «Еибастуз ГРЭС-2стансасы» ААК непзшде б1рлескен Казакстан-Ресей кесшорнын курутуралы хаттама, Электро-энергетикалык кешендеп ынтымактастыктытерендету туралы меморандум бар.Ею елдщ гарыш KenicTiriH игеру саласындагы ынтымактастыгытакырыбын жалгастырганда 2005 жылгы карашада «Энергия» ракеталыкгарыштыккорпорациясында еткен Казакстан-Ресей KeneciH атап етукажет, бул кенес кезшде Ресей тарабы сонгы техникалык улгщеп «Ямал»сиутнигш, кеп кайтара пайдаланылатын «Клипер» жана гарыштык жуктасымалы жуйесш, «СМОТР» гарыштык бакылау жуйесш таныстырды.EKi жакты катынастардын елеуш окигаларынын арасында, сондай-ак2005 жылгы карашада «Газпром» ААК баскармасыньщ терагасыА. Миллердщ Астанага сапары кезшде Табиги газды КазакстанРеспубликасынын аумагы аркылы тасымалдау женшдеп орта мерз1мд1кел1с1мшартка жене Ресей табиги газыныц Казакстан Республикасынынаумагы аркылы ететш транзите бойынша кызмет керсетудщ 2006—2010жылдарга арналган шартына кол койылганын да атап ету кажет. Булкужаттар кем1рсутектерд1 елемдж нарыктарга тасымалдау сиякты TyfliHfliсаладагы eKi жакты ынтымактастыктын езара тшмд1 де сындарлы екешнпаш етедкМедени-гуманитарлык ынтымактастык саласында 2005 жылгыказанда ете манызды жене терен символикалык меш бар ic-шара —Мемлекетпк хатшы О. Эбдйсер1мов бастаган казакстандык делегациянынАстраханда Курмангазы Сагырбаев атындагы Мемлекетаралык медениорталыктын салтанатты ашылуы реамше катысуы болды.Ресей журтшылыгы Н.Э. Назарбаевтын 2005 жылгы 4 желтоксандаКазакстан Республикасы Президентшщ сайлауындагы сешмд1 жешсшкызу кутгыктады. Басым кеппплж —Нурсултан Назарбаев ушш дауысбергендер 91,1% —бул экономикалык, елеуметпк жене саяси жангыружешндеп, Казакстан когамындагы бейбтшлж, достык жэне тыныштык,сондай-ак Казакстан-Ресей ынтымактастыгынын карышты каркынмендамуы жолындагы мемлекетгж саясатты колдаудын айгагы.2006 жылгы 11 кантарда Ресей Президенте В.В. Путин Н.Э. НазарбаевтынКазакстан Президенте лауазымына ресми Kipicyi peciMiHeкатысты. Келеа KyHi eKi ел делегацияларынын шагын жене кен курамдагыкел1ссез1 етюзшдь Мемлекет басшылары Мемлекетгж шекара туралыКазакстан мен Ресей арасындагы шарттьщбеютелген грамоталарын алмасутуралы хаттамага кол койды. Казакстан мен Ресей Президенттершщкатысуы кезшде Еуразиялык даму банюн куру туралы жене Казакстандаму баню мен Ресейдщ Сырткы экономикалык баню арасындагыынтымактастык туралы eKi келкймге де кол койылды.Казакстан мен Ресей, толып жаткан экономикалык, саяси, этникалык,телдж, демократиялык, конфессиялык, географиялык мен-жайлардынболуына орай (елемдеп узджс1з курлыкгык шекаранын ете узактыгы, КРдаорыс тшда халыктар жене РФ-де этникалык казактар санынын елеушeKeHi, саяси жене сауда-экономикалык ынтымактастыкка мудделшк т.б.)тетенше «езара байланыскан» мемлекеттер болып табылады.471

Ещ елдщ сауда-экономикалык. ынтымактастыгы туралы деректеросыны айкын айгактайды. Казакстаннын Ресеймен тауар айналымы ОртаАзиянын барлык мемлекеттерщен тауар айналымынан асып туседо. 2008жылы КР мен РФ арасындагы тауар айналымы 20 миллиард АК.Шдоллары на жетп (сал ыстыру ушш: 2005 жылы тауар айналымы 9,5 миллиардАК.Ш долларын курады). Тауар айналымынын осу каркыны жыл сайын30%-ды курайды. Казакстанда Ресей капиталы катысатын 1600-ден астамкесшорын жумыс ютещц.Ресей-Казакстан ынтымактастыгы ещ жакты нысанда да, кеп жактын е п зд е де — Т М Д , Е урА ЗЭ К , ¥ К Ш ¥ , Ш Ы ¥ , «О рталы к Азияынтымактастыгы уйымы» (ОАЫУ) шенбершде дамытылып отыр. КР менРФ арасындагы катынастар Еуразиялык каржы, энергетика, кел1к женекеден инфракурылымдарын куру ушш непз болып табылатынын атапайтпауга болмайды.Д. Медведевтщ Ресей Федерациясынын Президенте ретенде езш щшетелге алгашкы сапарын Казакстанга жасаганы (2008 жылгы мамырда)Кремльдщ Казакстанмен катынастарга аса зор назар аударатынынайгактайды. Ресей басшысынын Казакстанга сапарларынын каркындылыгыКазакстан-Ресей катынастарына ерекше мен бершп отырганын куаттайды:2008 жылы Д. Медведев Казакстанга тагы да уш рет —шщдеде, кыркуйектежене желтоксанда кедщ. 2009 жылы жогары денгейдеп eKi жакты келюсез4 акпанда Мескеуде —¥К ,Ш ¥ жене ЕурАзЭК саммиттер1 шенбершдеerri.Казакстан Республикасы мен Ресей Федерациясы катынастарынынeKi жакты езара ic-кимылдын непздерйн айкындаудын ен алгашкыкадам дары нан бастап ен ж огары д ер еж ед еп м ем лекетаралы кынтымактастыкка —стратегиялык ерштестек пен одактастыкка дейшптарихын Караганда теу ел азд ж алган сеттен бастап жиырма жылгатол майтын кезенде б1здщ елдер1м!з тутас деу1рге тек жолдан еткенш батылайтуга болады. Бул жолда елеут киындыктар да кездесте, оларды б1рлескенкуш-ж1гер аркылы абыроймен енсерудщ сете тусте. Казакстан мен Ресеймeмлeкeттepi басшыларынын дейек® бекем саясаты аркасында осыжылдардын бершде Казакстан-Ресей катынастары бауырлас мемлекеттерхалыкгарынын мудделер1 ущщ дейекте, нысаналы турде, туындаганмееелелёрд1ц 6epiH накты шешу аркылы дамыды. Казакстан-Ресейкатынастарынын посткенестек кешстектеп eKi жакты ынтымактастыктыннегурлым THiMai улпс1 деп есептелепю кездейсок емес.Казакстан мен Ресей жана жузжылдыкта к.а iipri замангы елемджурдгстерге белсенд1 катысушы, оларга ескелен ыкпал жасаушы ретендеорны гуда. Б1зд1ц елдер1м1зге шын м енш де ТМ Д KeHicTiriHAeriмeмлeкeттepдiн езара катынастарын кайта езгертуде басты рел тиесш.Казакстан-Ресей катынастарынын дамуына таяудагы жене узакмерз1мд1 келешеп тургысынан талдау жасаганда Казакстан мен Ресейалдагы уакытта да байланыстарды дейекте де серпщщ турде дамытатынболады, кеп жоспарлы ынтымактастыкты кецейтед1 ж ене 6i3aiHхалыктарымыздын и гш п мен гулдену1 уш1н жана жуз жылдыкта менпдостык пен одактастык принциптершщ булжымайтындыгын куаттайдыдеп сешммен айтуга болады.472

Yiuihuii тарау«ЕУРОПАГА ЖОЛ» МЕМЛЕКЕТТЖ БАГДАРЛАМАСЫКазакстаннын «Еуропага жол» мемлекеттж багдарламасы КазакстанРеспубликасы Президентшщ 2008 жылгы 6 акпандагы «Казакстаназаматтарынын ел-аукатын арттыру —мемлекеттж саясаттьщ бастымаксаты» атты Жолдауындаайтылды.0p6ip ел ушш Aeyip букш адамзат аукымындагы тарихи мшдеткерлжкедеген ез мумкшдшн айкындайды. ЕКЫ¥-га катысушы елдерсырткы icTep министрлершщ Мадридтеп кездесу! Казакстанга ЕКЫ¥-да2010 жылы кешбастаушылык жешндеп беделд1 жене сонымен 6ipreжауапты мшдетп жуктедк Элемнщ 56 елшщ петуасы сонгы жылдардынтарихи окигаларынын букш барысымен айкындалды. Онда сенщ меннепзделген ум!т, кигаштык пен карама-кайшылык, колдау мен кудж орыналды. Алайдатарих б1здщ мемлекепм1з бен Президент Н.Э. Назарбаевтынорныкты даму, экономикалык осу, Казакстан халкынын ел-аукатынарттыру, жуйел! саяси реформалар жене казакстандык демократияныцкешешй улпсш орныктыру женшдеп сешмш де сарабдал багытынаартыкшылык бердь Сонгысында елемдж теж1рибеге кол жеткгзу де, даладемократиясынын багзы заманда елемде танылган дестурлерщщнышандары да камтылады. Адамзат елшемшщ элемдж стандарттарынаумтылыс, ултаралык жене этносаралык кел1ам, дши тез1мдшк, атабабалардынсалт-дестурлерш курметтеу, бейЩт катар eMip суру женеазаматтык сана-сез1мнщ ecyi бупнп танда онын жаркын белгшершеайналды. Казакстандагы мемлекет пен когам каз1р тен кукыкты niKip алысумен петуа аясында езара ic-кимыл жасайды.1997 жылы Президент Н.Э. Назарбаев жариялаган «Казакстан—2030»стратегиясы бупнп танда езшщ елеул1 нетижелерш бердь Эуелгшесарыуайымга салынушылар онын накты елеуетше сенбей, онын уакытженшен узактыгын тшге тиек eTTi. Соган карамастан Щщщ мемлекетьшздщ дамуы стратегиясында межеленген жета басымдык жылдан-жьшга63iHin накты нобайын алып келедь вткен кенестж тешрибеде 6i3 мемлекетпен угамет бастамаларынын декларациялык сипатта болатыны сияктыкызык жайтты байкадык. Когамнын енжар байкаушы peлiнeн арылып,мемлекеттж дамудын басымдыктарын накты icKe асыру ymiH букшжayaпкepшiлiктi езше алганы теуелиз даму fleyipimH айрыкша белпсшеайналды. Енд1 кеп ретте жалпы халыксайлаган басшыга колдау жасаудьщ,теменнен бастама кетерудщ жене сешм йщ рудщ аркасында Казакстанхалкы бупнп танда езшщ TipiuuiiK кызметшщ ic жузшде барлык салаларындамазмуны жагынан комакты табыска жетш отыр. Казакстан каз1рдщезвде элеуметтж-экономикалык жангыру жене саяси демократияландырупроблемаларын шешуде, бул онын элемнщ бесекеге негурлым Ka6iлетп50 елшщ катарына KipyiHe муминдж бередь Бул орайда 6i3 сокырсен4мнен азатпыз жене тэуелйз жас мемлекеттщ 63iH-e3i орныктыруынкалаймыз. Элемнщ негурлым дамыган едр|р!ащ катарына Kipy м!ндет1Казакстан ушш —уакыт тудырган м1ндет, элемдеп ютердш шын жагдайынTyciHy ceri, адамзат талабына жауап талап.473

Экономикалык елеуеттщ ecyi, саяси реформалардын корытындылары,елеуметтж жэне рухани даму саласынын жетширшу1 ел1м1зд1 посткенестжкешстжте жэне Еуразиялык ещрде кэшбастаушылык рэлге шыгарды. Албул —непзделмеген менменджтщ жэне артыкшылыкка ойластырыл маган*умтылыстын нетиж еа емес. «Казакстан—2030» стратегиясынын посткенестжмемлекеттер мен уюметгердщ стратегиялык багдарламаларынане зге ш ел т сол, мунда казакстандык когамнын жаппай куйреу KaTepiжагдай ынан гулденупп мемлекет ретшде галамшарлык дэрежеде танылгансара жолга кезен-кезенмен шыгу жешндеп, буге-ппгесше дешн барыншадэл есептелген шаралар ж у й еа ретшде ойластырылган багдарламаекендтнде. Казакстаннын ЕКЫУ-дагы кэшбастаушылыгы, сондай-акпарасатты жэне сараланган сырткы саясат журпзу жеШндеп, казакстандыккогамнын iinjci дамуынын непзп багыттарынын жогары керсеткншнекатысты стратегиялык м1ндеттерд1 icKe асырудын табиги нэтижеа болыптабылады.Элемдж кауымдастыктын б1здщ квшбасшылыгымызды тануы ЕКЫУнынказакстандык аукымынын эл1 icKe асырылмаган элеу'етшщ мэшнкурайды. Казакстаннын еуропалык халыкаралык уйымдардагыквшбасшылык рвМн'е умнкер болуга жарайтын дермешй ёрейнвдKepceTKiuiTepi 6ip кунде калыптаспаган. Теуелаздж сокпагына тускенде,Казакстан, ен алдымен, элемдж багыт-багдар жуйесш басшылыкка алды.Бидон ё|цшз халыкаралык уйымдарга катысушы болып кана койган жок,сонымен 6ipre e3i де жана когам курудын бастамашысы ретшде ic-кимылжасады. Казакстаннын 1992 жылгы наурызда Bipikkeri Улттар УйымынаKipyi казакстандык мемлекетплжтщ жана дэу1рйнё непз калаган айтулытарихи окигага айналды.Казакстан Орталык Азия мен Еуразия курлыгынын басты тулгаларынын6ipi ретшде е н д т жерде элемдж icTepre жэне жалпыадамзаттыкпроблемаларга катысты болу, кызметпн саяси, экономикалык, элеуметтж,гуманитарльж жэне баска аса манызды салаларында адамзат вркениетсдамуынын жетютжтерше кол жетюзу м ум кш дтн алды. Н.Э. Назарбаеватап еткешндей, БУ Y-нын жумысына бeлceндi турде катысу Казакстанга«кептеген халыкаралык мэселелер бойынша шеилмдер эйрлеуге жэне еналдымен, республика ушш eMipjiiK м е т зор шеилмдер кабылдаугакатысудын накты м ум кш дтн бёрдь БУУ-га мушелж еяшпзге саяси,экономикалык кайтарым бередх, мемлекетем1зд1н iinrepi дамуына, онынулттык кауш аздш н ныгайтуга жердемдеседЬ.Казакстаннын 1992 жылгы кантарда ЕКЫУ-га KipyiH ел1;шзд1нЕКЬ1У-нын 1975 жылгы Хельсинкидеп корытынды aKTici мен баска дакужаттарында Heri3i каланган принциптерш ез1рлеуге жэне колданугамумкшдж беретщ жалпыеуропалык урдютерге белсене катысуга дегенумтылысы талап етп. Бупн танда Казакстаннын ЕКЫУ-мен ынтымактастыгынепзп уш багытта icKe асырылуда, олар: саясат жэне кауш азджмэселелер1; экономика жэне экология; демократия жэне адам кукыктары.Бул орайда жогарыда айтылган багыттар бойынш а К азакстангаешснамалык, кенес 6epyinuiik жене каржылык кемек керсетуде саликалыжене epinTecTiK niKip алысу колдау тауып отыр. Басшылыгы турл!халыкаралык курылымдармен, атап айтканда ЕКЫУ-мен niKip алысуга474

ашык турде epi ыкыласпен умтылып отырган мемлекет ретшдепКазакстаннын саясатына аталмыш мэртебел1 уйым он бага бердьЕК.Ы Y басшылыгынын мойындауы бойынша Уйымнын ОрталыкАзия елдергмен, ecipece, Казакстанмен ынтымактастыгы Еуропа менещрлердщ езара ic-кимылынын негурлым келешеп мол арналардын 6ipiHeайналды. Бул орайда Уйымнын езшде де проблемалардын тутас тогггамасы- Орталык Азия тап болып отырган ланкестж, экстремизм, ecipTKiбизнес!, халыкаралык кылмыс, экологиялык меселелер тек ешрдепжагдайды гана емес, сонымен 6ipre букш EKblY кещстепндеп жагдайдыда барынша тураксыздандыра алатынын TyciHy орныга бастады.Казакстаннын Азиядагы кешбасшылык беделге ие болуы жешндеайтарлыктай мумк1нд!ктер1 бар. Экономикалык жене саяси урдютердщжогары cepniHi осынау улан-байтак eHipfli 6ipTe-6ipTe елемджкауымдастыктын келешеп мол орталыктарынын 6ipiHe айналдырып келедкМеселен, сонгы он жыл бойына Азия елдершщ экономикалык дамукаркыны елемдж орташа каркыннан efleyip асып TycTi —ЖЮ-нщ жылсайынгы ecyi туракты турде 5—6% денгейжде болып отыр, ал сырткысауданьщ ecyi орта есеппен жылына 9—11%-ды курайды. Соныннетижесшде Ka3ipri сетте влeмдiк вщйргстщ 60%-ына жуыгы жене жалпыелемдж сауданьщ 40%-ына жуыгы Азия ендршщ улесше тиеш, 2015 жылгакарай елемнщ ен жогары Ж10 бар 12 елшщ 5 мемлекете азиялык мемлекетболады деп кутелуде.EKblY-нын келешепн Казакстаннын танып бшуше жене онын буданбылайгы кызметше eлiмiздiн коскан улесже елем журтшылыгыкызыгушылыктанытып отыр. Ka3ipri замангы халыкаралык катынастаргажене жаЬандану урдютерше орай, елем, ен алдымен, демократиялыкypflicTepfli серптуге MYмкiндiк беретш саяси жана тынысты кажет етедьЕкшшщен, EKblY курылымдык тургыдан да, мазмундык тургыдан даезшщ Ka3ipri сипатын жангыртуга муктаж болып отыр. Yшшшщен,ЕКБ1 Y-нын уйымдык жене нормативтж кукыктык базасын сауыктырудынжалпы ypflici ceHiM иммунйтетш ныгайтумен уштастырыла журпзигугетшс. Тертшшщен, EKblY KeHicriri посткенестж курамдас б ел тн щтолымды мумюнджтерше жол ашу мвдете тур. Бесшшшен, EKblY-нынТерагасы ретшдеп Казакстан езшщ беделш ныгайтуга, елемдж женееуропалык саясат аланындагы теж1рибел1 катыскер ретшдеп элеуетшашуга тшс. Сонымен катар ел1м1здщ алдында EKblY-нын Казакстаннынезшщ елемдж еркениеттщ саяси, экономикалык, елеуметпк, гуманитарлык,гылыми, оку-бшм салаларындагы жетестжтер1мен сусындауы;казакстандык когамнын еюмпплдж-жоспарлы катынастар кезещненерк1н, нарыктьж катынастарга, элемдж стандарттарга шыгуы ушш элемджкауымдастыкпен тыгыз ынтымактасу Mi идете тур.Казакстаннын EKblY шенбершдеп ic-шараларынын сетте болуыбейбпшшкте сактаудын кажетте шарты ретенде еркениеттер арасындагыniKip алысуды кездейда. Президенттщ «Жана элемдеп жана Казакстан»атты Жолдауында былай делшген: «Халыкаралык когамдастыкта ел1м1здетурып жаткан жэне Казакстанньщ 6 ip T y rac халкы болып табылатын барлыкулттар екищершщ устамдылыгын, конфессияаралык жене медениетаралыктатулыгын камтамасыз етуге багытталган сара саясатымыз барынша475

танылып отыр». Когамда кеп конфессиялык кел4амд1 орныктырудынказакстандык тэж1рибеа непзвде ез1рленген базалык тезистер1 мыналар:1. Демократиялык урдктер жэне демократиянын езшщ емдршендтпроблемасы, 6 ip жагынан, дшаралык тезшдшжке, сондай-ак дшгесенушшер мен сенбеушшердщ арасындагы ынтымактастык пен курметтеушш кке непзделуге тшс. 2. Халыктар мен еркениеттер арасындагыбейбйшшк дщдер арасындагы б ей бтп ш кке тжелей тэуедщ.3. Элемдждестурл1 дшдер арасындагы niKip алысу дшдер мен еркениеттердшкауышуы жагына карай жылжуга TH ic. 4. бзара катынастардын конфессияаралыкжэне этносаралык ынтымактастыгы калыптаскан стандарттардын,EKJJY елдер1 арасындагы элеуметгж-саяси кезкарас ымырашылдыгыньщмшдети шарты рейнде жаЬандык кундылыктармен катарласаeMip cyp yi тшс.K,a3ipri элемде геосаяси куштердщ орналасуы жагдайында жанаКазакстаннын мэртебей ерекше мэнге ие болды. XX гасырдын аягынанбасталган посткенестж т эу ел а з мeмлeкeттepдiн элемдж кауымдастыккаыкпалдасу ypflici олардын iiuiitae эр мемлекетпн ез жолын айкындап бердо.Бул орайда саяси жэне когамдык даму турактылыгынын басымдыгыэлем дж кауымдастык тарапынан б ел гш 6ip мемлекетп тануынын бастышарттары болды. Казакстан элемге егемендо мемлекетп экономикалыккуйреуден, этносаралык тайталастан, конфессияаралык жанжалдар менхалыкаралык лацкестж катерден сактап кала бш удщ айкын улпсш деKepcerri. ImKi хё'рщитщ осы жэне 6ipKaTap артыкшылыктары мемлекёт Ь т д д н элемдж кауымдастыктын дербес ёубъектхсше айналуынамумкш дж бердьПосткенес^к ёддрдердщ Ka3ipri шындыгын TyciHe бщу кажет. Булеш рлерге КСРО-нын элемге шeшiлyi киын проблемалар кешеншжeткiзyшi елдер репнде карайтын кезкарас ещц ecKipni. Сонымен катарТМД-нын компоненттер} рётшде карайтын жалпы кезкарастар да езшактамайды. Жалпы алганда, «улттык нарыктардын аясы тар екешигше»баса ден кою да эдшетаздж болып шыкты.Еуразия мен Орталык Азия дамуынын Ka3ipri замангы геосаясисценаришнщ ерекшелжтер1, онын казакстандык кыры элемнш кептегенелдер1 тарапынан ыкылас тугызып, колдау тапты, элемш жангыртуды бдэдш;улттык кайта TYлeyiмiздiн тэш рибеёш е мэн берше бастады. Багзызамандарда киялда гана елестейтш Азия барысы улттык идеянын 6ipкыры нын KepiHici репнде жангырудын казакстандык ynriei туршде нактышындыкка айналды. Ол былай турсын, ол есш-жетшп, кезге тусе бастады.Мысалга, K a3ipri замангы Ауганстаннын мэртебей н Батые державаларытарапынан жанаша танып (илу жагдайын алалык. Ka3ipri кезде Батыесаясатшылары Орталык Азия жагдайындагы улттык кайта тулеу мен ейперкендеудщдаяр улплерш 1здестфуде, Онын бер жагында Казакстантуракты эволюциялык даму жолдарын удайы 1здеспрудщ жэне улттыкдамудын езш дж улгшерщ ез1рлеуге умтылудын аркасында ауганмэселейнде б1ркатар сындарлы басым багыттарын усына алады.Америкадагы Тода Гавай университетшщ директоры МаджидТехранян жэне университеттш профессоры Сока Ka3ipri замангыхалыкаралык жагдайды «элемдж жана тэртшйздж» («new world disorder»)476

деп атады. Элем каз1р жана даумрдщ белплерш айкындауга мумющцкберетендей жана келел! аныктама 1здестеру усладе. Казакстаннын EKblYдагыкешбасшылыгы осы суракка да жауап беруге тшс болды. вйткеш1989 жылы «кырги кабак согыс» аякталганнан кейш елем халыкаралыккатынастарда жана кигаштыктарга тап келдь Ф. Фукуяманын «тарихтьщакыры», С. Хантингтоннын «еркениеттер кактыгысы», ултаралыккомпаниялардыцтуащйрмесшдеп «жаЬандану» жене баскалар «болжапбшуге болмайтын елемнщ» басталуынын айгагына айналды. Осытужырымдамалардынауанын кураган кисыкайнадан елем Ka3ipri замангыхалыкаралык катынастарга тен нерселерд1 айкын кере алган жок. Кепнерселердщ eni айналдырылып, сиыксыз сипат алды, мунын 63i Нью-Й орктеп 11 кыркуйек окигаларына, Беслан трагедиясына, ТаяуШыгыстагы магынасыз согыстар мен езге де кайгы-каареттерге желеуболды.Казакстаннын ЕКЬ1¥-дагы кешбасшылык кызметш деп осыхалыкаралык уйымнын ескери-саяси жене экономикалык проблемаларды,карусыздану мен куш колданбауды шешуге багытталган непзп Mi идетесапалык жана сипат алуга тшс. Жатсынудан, дуализмнен женеантагонизмнщ есушен туындаган нетиже, елем халкынын калынжйстершщ жуйелж дубаралануы, адамзатгы бул каареттерден арылтудынезге едщем! мен жолдарын карастыруды талап етед1. Элита мендубараланган елеуметпк топтардын жанжалы елд1к, еркениетпк, геосаяситусшкте гана емес, сонымен 6ipre зиялылык-психологиялык тургыдан дашешудщ жана денгейше шыгуды талап етед1. EKblY шенбер1ндеКазакстанда ыктимал жанжалды жагдайларда езара колайлы шеш1м табууш!н халыкаралык терепй м1ндетен орындау жвншдег1 мумкшд1ктер1артып, улгая тусуде.Гылым мен бшм саласы каз1рп замангы еркениеттщ де, Казакстаннынболашактагы EKblY терагасы ретендеп кызметен1нде ажырагысызбел1пболып табылады. Бупн танда мемлекеттер мен когам ем1рщце гылым ментехнологиялардын басым рел1н, тег1нде, еш ю м де TepicKe шыгармайтынболса керек. Сондыктан EKblY ез кызметенщ гуманитарлык кырларынабасымдык беретеш айдан анык, оларды ен алдымен гылым-оку-бшмсаласын дамыту жагына карай багыттаган жен.EKblY-нын гылым мен бшм саласындагы кызметенщ стратегиясындажана мьщжылдыктын Heri3ri ypflicrepi ескершу1 тию. Олардын м1ндетедамыган жене жекелеген дамушы елдерд1ц экономикалык дамустратегиясынын курамдас бел1п ретендеп аталмыш салаларга курдел!каржы жумсауды карастыруында болып отыр. Казакстанда да гылым менбшм елеуметтек-экономикалык есу мен прогрестен басым багыттарынабагдарланган. Кадрлардын гылыми-техникалык елеуетешц сапасынамемлекеттщ баса кешл белу1, оныц тшмдшш мен бесекеге кабшеттштнеерекше ден кою осы проблеманын екшпп жагы болып табылады.взш щ меШ жагынан интернационалдык гылым ендд интеркурлыктыкгылымга айналды. Акпараттык-коммуникациялык технологияларэволюциясынын туынды нетижес1 болган акпараттык еркениет еткенгасырдын аягында-ак накты шындыкка айналып отыр. Алайда мунда да6epi бгрдей жаксы деп айта алмаймыз. Акпарат елемшщ акикаты477

акпараттык согысты ыктимал Kayni кеп шындыкка айналдырды. Мундайжагдайда акпараттык еркениеттщ даму каркынындагы Yйлeciмciздiктi,e cip ece онын ел аясындагы уйлеам аздш н енсеру ЕК.ЫУ саясаты менкызметшщ алгашкы кезектеп Mi идете болуга t h i c . Бул жешндеп теназджкдз1рдщ езшде орын алып отыр. Ен жана технологиялардын индустриялыкдамыган елдерде шогырлануы жаЬандык аукымда керегарлык тудыруымумкш. Fылыми бш мнщ ecyiH e байланысты жогары технологиялардындамуы кайтымсыз олеум еттак салдарлар мен езтерютерд! сеэс13туындатады. 0 з кезепнде, мунын e3i когамдык топтардын (елеуметпкортанын) жiктeлyiнe екеп соктыруы мумкш. Керегарлыктын 6ip басындаакпараттык еркениеттщ артыкшылыктарын ектемдцкпён иеленетендертурады, екшнп басында —шеттеплгендер мен куралакан калгандар турады.Казакстан ёзщщ катысуынын буюл жауапкершшгш, онын устене елемшксаясатта ЕКЫУ бойынша кешбасшылыгын сезше отырып, кдзфп замангыёркейиеттщ игшктерше кен аукымда кол жетюзу устанымын колдайды,сайып келгенде адамзаттын этникалык, нейлднс, идеологиялык кескшкелбетенентыс 6ipiryiH жактайды. «Тёндеетердщ арасындагы тендес*немесе йевдестердщ арасында 6ipiHmi» турпатындагы саяси сез TipKeciболмайтын тен кукыктык когамдастык бупн танда гылыми двyipдiн кажетпкерсётыни болып табылады. вйтпеген жагдайда, кешеп кунге кайтыпоралу орын алмак, ал ЕКЬ1¥-га кешбасшылык туралы меселеде бiздiнмеЩекетам1зда колдагандар муны тусшёда.БшМ беру жуйесиЁе кептеген мемлекеттер тарапынан ыкыластын артаTycyi 6i3 бастан Kemipin отырган деуфдеп е й й ш урдостец мазмунынаныктайды. Улттык максаттардын болашагы осы саладагы табыстардындережесше байланысты. ЕКЫУ-нын терагасы ретендеп Казакстаннынболашакта табысты болуы бш м беру урдктершщ дамуын алдын ала керебшу кабшетене байланысты болмак. Ka3ipri замангы бшмде «кекжиеккекез жугфту* кабшете болуга тшс. Бш м сараланган сипатта болып, окытуypfliciH пенаралык денгейге кайта багдарлау кажет. «Бш мдш к акылкоспайды» деген антик дуниенщ белгш канатты ce3i Ka3ipri замангы окубшм урдюне тенте де ундеспейтен болды. Акыл уйрену, бЫм алу, оныпайдага жарату тугелдей барша галамшар ёндрлещнЩ езекте шндёттёршеайналды.Элемнщ озык eлдepiнiн, сонын |шщде ЕКЫУ мушелерщщ дегылыми-техникалык елеуете жене оку-бш м KeHiCTiri курылымдыкезгерютердц жене басым багыттардын жангьфтылуын бастан Kemipin отыр.Бул ypflic гылымды, техниканы жене бшмдд каржыландыру тетектер5 менкурылымы аркылы KepiHic табады. Ж ана кундылыктарга орайкаржыландыру Ke3i ретенде мемлекеттердщ улеа кыскарып, жеке менинксектордын рел1 артып келедь Рас, бул керсеткштш; салдары барлык жердеб!рдей 6ip менде емес, ейтсе де жалпы нетижеа ескелендж танытып отыр.Когамнын дамуына жене онын eMipiHiH жекелеген компоненттершегылым мен техника, бшмнщ ыкпалы арта TycyiHeH манызды урщс KepiHicтауып отыр. Ka3ipri замангы адам болмысында олардын ыкпалыболмайынша магына жок. Алайда мунда да он есерлер мен repic есерлерж енш де меселе туындайды. Окшауланган ел, когамдастык жене478

адамдардын ужымы шенбершде акпараттык, революииянын eKi алуантур1нен кашып кутылу мумкш емес. Гылыми-техникалык жангыртудынкеленаз салдарларынан шыгудын жолдарын ой елегшен етюзудеп,тал да уда гы жене 4здеспрудеп epinTecTiK Казакстан 2010 жылы баскарыпотырган ЕКЫ ¥ елдершщ куш-жиерш де 6ipiKTipyre тшс.Казакстан Республикасы жактап отырган елемнщ кеп полюстшп,полицентристшш Kasipri замангы катерлердщ тутас 6ip циклш шешудщкепш болып табылады, олар еркениеттерд1 кактышстырып кана немесеб1рдей етш кана коймайды, сонымен 6ipre адамзаттын езшщ де аман калу ыпроблемасын келденен тартады. Жаппай кырып-жоятын карудыколданудын накты катеру жаЬандык экологиялык дагдарыстын epiuyi,кедейлж, б1рдей дамымау аукымынын улгаюы, халык санынын тез ecyiжене онын картаюы, улттык мудделер мен улттык медениеттерд1, жалпыруханиятты коргау каж еттт дуниеге адамзаттын ортак тагдырыменундесепн жана кезкарас ез1рлеуд1 талап етедь Ырыкты жене адамгерщшкпкогамнын eMip суруше тенген накты катер туралы меселееуропалык когам елдершщ кепшиппнщ кун TepTi6iHe койылып отырганыкупия емес. Еуропа бастан Keniipin отырган жаппай жумыссыздык, онынтым узай тусу урдга табыстын белшуш бурмалайды, елеуметпк теназджпш пеленicripefli, елеумегпк жумылгыштык пен елеуметпк коргауга нуксанкелпред!, елеуметпк тпод 6ipTe-6ipTe ipiTe®. Жумыссыздык жумысыбарлар ушш катерге айналады. 0 з кезепнде мунын e3i кылмыстын,тураксыздык факторларынын ecyi, когам мен мемлекет б1рлтн кожыратут.б. жешндепзбекн Kepi есер тугызады.Аталган проблемалар женшде б1здш мемлекепм1зде жеткшжпдережеде салауатты TyciHiK жене оларды енсеру Teclaaepi бойыншасарабдал пайым калыптаскан. Тагдырдын еримен Казакстаннын женебуюл посткенеспк елдердщ улесше тиген толып жаткан турл1 урдютергекарамастан осы ещрлердщ халыктары езшщ этникалык бipeгeйлiгiн,медени кундылыгын жене аумактык тутастыгын еркашанда сактай бшгеншайту жеткшкть Сондыктан б1здщ халкымызда елемге усынатын казынабар. Мунда ЕКЫ¥ да будан шет калмайды.Kaiipri замангы елем карапайым пайымдаулармен катар руханияттынтапшылыгын да бурын-сонды болып кермеген дережеде сезшш отыр.Карапайым турмыстын барлык салаларына енген техногендж урдютерадамнын e3iHe-e3i уакыт белу! ушш муммнджп мулдем аз калдырды.Когамдагы курылымдык езгерютердщ жалпы кеттнде (уясында) руханиятарткы орынга ысырылды. Клтап оку, театрга, кинога т.б. бару ушш босуакыт 6epi де ертенге, Kepi n-6i луге болмайтын болашакка калдырылады.Кайткен кунде де жас ыцгайына карай мундай кубылыс ен тшмд1 женехалыктын 6ip белшне барынша экономикалык нетиже 6epeTiH денгейдебайкалады.Теуелйз Казакстанда езшщ аукымы жагынан елемдж кешстжте де,букш посткенеспк кешстжте де рухани жангыру бурын-сонды болыпкермеген дережеде орын алып отыр. Ол мемлекет пен когамнын тарихизердеш, материалдык жене рухани медениетп кайта тулету женшдепезара ic-кимылмен байланысты. «Медени мура» мемлекетпк479

багдарламасын каз1рп замангы Казакстанда мемлекет пен медениеттщжемц;т1 байланысынын у л п а деп занды турде есептеуге болады. Булбагдарламанын эзгр'лену1 колда бар мэдени кундылыктарды сактау женеутымды пайдалану женш деп кызметп жоспарлы турде каржыландыружолымен медени мура саласында калыптаскан уйымдык жагдайганегурлым белсенш, сындарлы турде араласу кажетппнен туындады. Онын6ipiHiui кезещ 2004—2006 жылдары icKe асырылды жене бага жетпес бфёгёйнетижелер бердь Казакстаннын руханиятты калпына келнру, онынкундылыктарын жинастыру жене еселей тусу женш деп теж1рибесшенкелт1р1лген осы эпизодтын e3i гана EKbIY-га катысушы елдердщгуманитарлыксаласына улан-гайыр нетиже бере алады.«Адам кукыгы бершен жогары» деген принцйггп жузеге асыру аркылыбуюл урд1сп демократиянын мураттары ушш куреске арнаган Батые елдер!адамзат тарихында жана дэугр басталганнан кейш немен карулану керек:«Мемлекетпк ёгемендж пен тэуелаздж адам кукыктарымен тен дэрежеде»деген принциппен карулану керек пе немесе «Адам кукыктары егемендж -тен жогары» деген принципа устану керек пе, —деген еюудай багыткатап болды. Казакстандагы теуелаздж жылдарында жинакталган мемлекет-TiK курылыстын T9*ip#6:e©i эр елдщ imra ici адам кукыктарына курметтургысынан шешшуге тшс екешн керсетп бердкК азакстаннын EKbIY -дагы терагалыгы б!здщ мемлекепм1здшхалыкаралык бедешнЩ нэтижес1 болып табылады. Казакстан халкынынПрезидент Н.Э. Назарбаевпен 6ipre коян-колтык журпз еткен 6iperefl жолытэуелаздистщ 18 жылында б1здщ галамшар курлыктарынын езараынтымактастыгы мен езара ic-кимылы ушш колайлы жагдай калыптастырды.EKbIY-нын казакстандык курамдас бeлiгi —элемдж когамдастыктагыдемократиянын wrepi басуы мен турактылык iciHe кемек пен колдаудынкепш.2010 жылдын басынан Казакстан EKbIY-гаТерагалык ете бастады.Колданыстагы ережелерге орай EKbIY-нын Терагасы Мемлекеттж хатшы—Казакстан Сырткы ierep министр! КанатСаудабаев болды. Казакстан,Прибалтиканы коса алганда, посткенестж елдердщ iiuiHfle элемнщдемократиялык дамыган елдер! непзш калаган осынау беделд1 халыкаралыкуйымды баскару курметше ие болган 6ipiHini ел. Бул окигаКазакстан П резидент Н.Э. Назарбаевтын тэуелйз, экономикалыкжагынан куатты жэне демократиялык мемлекет орнату жёш йдёл асакернекп желстжтерш , б1здщ ёМ тзДщ тек ешрде гана емес, сонымен6ipre букш елемде кауш йздж н камтамасыз етуге коскан улесш елёмджкауымдастыктын эдщ танып бшушщ нетижеа ёд[:2010 жылгы 14 кантарда Президент Нурсултан Назарбаев EKbIY-нынТуракты кенесшш Венада еткен отырысына катысушыларга Y ндеу жолдады.Эзшщбейнеундеушде Мемлекет басшысы EKblY кызметше непзпкезкарастарды баяндады, Казакстаннын Уйым терагасы кызметшдепмурат-максаты мен басым багыттарын жариялады. Н.Э. Назарбаев Казакстаннынтерагалыгы сешм, дестур, ашыктьж жене тез1мдшк сиякты принциптергенепзделетшш атап керсетп.480

1Назарбаев Н. Мы строим новое государство. Труды и речи. М., 2000, 17-6.2Шепель В.Н., Касымбеков М.Б. Первый Президент Республики Казахстан Н.Назарбаев.Хроника деятельности. (01.01.2000-31.12.2001) Астана, Елорда, 2002, 18-6.3А бен Е. жене басцалар. Первые лица государства: политические портреты (сточки зрения истории и современности). А., ИД «Бшк», 1998, 351-6.4 КР ПМ, 5-Н-к., 1-т., 458-ic, 145-п.I КР ПМ, 7-К., 1-т., 603-ic, 3,5,47-п.‘ КР ПМ, 5-Н-к., 1-т, 435-ic, 22-п.7 Есимова К.С. История трубопроводного проекта «Западный Казахстан-ЗападныйКитай.//Материалы международной научно-практической конференции «Касымбаевскиечтения». А., КазНПУ им. Абая. 2005, 231-6.• КР ПМ, 7-к., 1-т., 646-ic, 75-76-п.9 КР ПМ, 5-Н-к , 1 -Т .,1344-ic, 8-п.10 КР ПМ, 7-к., 1.-Т., 648-ic, 46-47, 86, 114-п.II КР ПМ, 5-Н-к.,1-Т ., 1359-ic, 119-п.12КР ПМ, 5-Н-К., 1-т., 1345-ic, 180-п.15КР ПМ, 75-Н-к., 1-Т., 61-ic, 20-п.14КР ПМ, 5-Н-к., 1-т., 436-ic, 75-76-п.15КР ПМ, 75-Н-К., 1-Т ., 2-ic, 3-8-п.16Курмангужин С.А. 45 лет на дипломатической службе. А., Жибек Жолы, 2003,224-225-6.17 Ташенов Б. Евразийство в этнокультурной истории Казахстана. Уч. пос. А.,Арыс, 2000, 206-6.18Я к овец Ю.В. Цивилизации в глобализированном мире XXI века: растворение,столкновение или трансформация. Т. 2. / / Труды Клуба ученых «Глобальный мир»,2002. ИД «Новый век» —М., 2003, 183-184-6.19Назарбаев НА. Евразийский Союз: идеи, практика, перспективы. 1994-1997.М., Фонд содействия развитию социальных и политических наук, 1997, 40-6.20 Шепель В.Н., Касымбеков М.Б. Первый Президент Республики Казахстан НурсултанНазарбаев. Хроника деятельности (01.06.1993—30.06.1997). А., Ана тип. 1997,366-6.11 Ресей, Украина жене Беларусь басшылары 1991 жылгы 8 желтоксандагы Белове*келйпмшде КСРО-нын eMip суруш токтатканы туралы жариялап, ТМД курутуралы кол койды.22 Назарбаев Н.Э. Гасырлар тогысында. А., 2003, 211-6.| Сонда, 212-6.24Назарбаев Н.Э. Казакстаннын егемен мемлекет ретшдеп калыптасу стратегиясы.в Сонда.* Сонда.17 Сонда.28Мел1метгер хронологиялык ретпен бершген, жакшанын пшнде Казакстан РеспубликасынынТетенше жене вкшегп алгашкы елпнлержщ Т1з1мдер1 келттршш отыр.29 Токаев К.К. Дипломатия Республики Казахстан. Астана. 2001, 3-6.* Назарбаев Н.Э. Казакстаннын егемен мемлекет релндеп калыптасу стратегиясы.11 Токаев К.К. Керсет. енбеп, 18-6.52 Казахстанско-российские отношения. 1991—1999 годы. Астана-Москва. 199397-6.и Сонда.34 Сонда, 399-6.35 Шеипм кепшшктщ басым дауыс беру1мен кабылданады.“ Казахстанско-российские отношения. 1991-1999 годы. Астана-Москва. 1999,420-6.57Сонда, 4-6.31-4269481

38 Сонда, П -б.39 Сонда, 97-6.40 Сонда, 99-6.41 Сонда, 107-6.42 Сонда, 120-6.43 Сонда, 121-6.44 Сонда, 128-6.45 Сонда, 152-6.46 Сонда, 161-6.47 Сонда, 157-6.48 Сонда, 220-6.49 Сонда, 224-6.50 Сонда, 329-6.51 Сонда, 335-6.52 Сонда, 332-6.53 Сонда, 368-6.54 К Р КМ Кеден комитетшщ ece6i бойынша, Казакстан мен Ресей арасындагытауар айналымы 2005 жылы 9,52 млрл долларга (Казакстаннын сырткы саудасынынен аукымдысы) жеткен.55 Казахстан и Россия: единый взгляд на мир. Астана. 2000, 17-6.56 Сонда, 11-6.57 Казахстанская правда. 19 февраля 2005 г.

Т e p T i H i n i б е л 1 мКАЗАКСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫН УЛТТЫККАУ1ПС13Д1Г1Б ip in m i тарауУЛТТЫК КАУ1ПС13Д1КТЩ СЫРТКЫ САЯСИКЫРЛАРЫ1. ЖАЬАНДЬЩ ЖЭНЕ 0Ц1РЛ1К КДУ1ПС13Д1КТЩЖАЦА ТАЛАПТАРЫ0p6ip мемлекеттщ егемендшн курметтеу халыкаралык ем!рдщбулжымас принцип! болуы тшс. Егер улттык мудделер мемлекеттердщезара ic-кимылдарына непзделш курылмаса, ешкандай жаЬандык жуйеeMip суруге кабшетп болмайды. ЖаЬандык жауапкершшж улттыкмудделердщ жан-жакты есепке алынуын жене icKe асырылуын квздейдгСондыктан жаЬандану мен улттык мудделер —халыкаралык катынастардынтуракты дамуынын 6ipiH-6ipi толыктыратын курылымлык элементтер1мен кепшдерг Элеуметтж-экономикалык жене ескери-саяси проблемаларбупнп танда елдердщ шекараларымен межеленбейдь олар букш адамзатyuiiH ортак саналады. K.a3ipri замангы жагдайда халыкаралык, ещрлжжене ек1 жакты ынтымактастыктын рел1 елшеуаз артып отыр. Бул ecipeceкаушаздж пен 6eft6inuunK меселелер! ушш кекейтесп жайт.ЖаЬандану мен кайта езгерк ypzncrepi каушазджтщ жана катерлершту ынлатты. мундай катер алдында елемдж кауымластыктын Ka3ipri коллабар куралдары кебшесе дэрменазболып шыкты. Ecipnd заттар мен атыскаруынын зансыз айналымы, ланкестж, халыкаралык кылмыс em6ip шекараменелшенбейтш проблемалар болып табылады жене белгш 6ip дережеде613Д1Н !шк! киындыктарымыздын жалгасы болып табылады.Бул катер кездершщ езара гыгыз байланыста екеш мелйм болып отыр.Ланкеспк пен халыкаралык кылмыстар ecipnci синдикатгары есебшен каржыланлырылуда,олар ез кезепнде тураксыздык аясынын кецеюше, атапайтканда, онын Орталык Азияда epic алуына мудделй мунын e3i ecipnciзаттарын осы ещр аркылы кедергклз тасымалдау есебшен табысты айтарлыктаймолайтуга мумкшдж алады.Ланкеспк уйымлардын химиялык жене биологиялык каруга колжeткiзyi мумкш жене жалпы алганда жаппай кырып-жоятын карулы таратупроблемалары кауштщ ен улкеш болып табылады.483

Л анкестжке карсы ic-эрекет жасау жэне оган жол бермеу женшдети1мд1 шаралар колдану Казакстан Республикасынын Ш жэне сырткысаясатынын басым багыттарынын 6ipiHeH саналады. Ланкеспкке жэне халыкаралыккылмыска карсы туру жеш ндеп жумыс улттык, галамдык!,ешрл1к, шагын ещ рлж денгейлерде, сондай-ак eKi жакты ынтымактастыкшенбервде жузеге асырылуда.Казакстанда бул кубылыстарга карсы куресу уппн ж еткш кп дережеденормативик кукыктык база жасалган.«Терроризмге карсы курес туралы» КР Заны 1999 жылгы шщдеденбастап кушше ендь 2000 жылгы акпанда «Терроризм мен экстремизмгекарсы туру жешндеп шаралар туралы» КР Президентшщ Жарлыгы шыгарылды,ал 2000 жылгы карашада «Казакстан Республикасында террори зм а жене экстремизм мен сепаратизмнщ езге кершютерше карсыкурестщ 2000—2003 жылдарга арналган мемлекетпк багдарламасы»бекггшдд. Будан кейш осыган уксас стратегияны жасактау жешндеп кeлeciжылдарга арналган жумыстар журпзшдк2001 жылгы 15 желтоксанда КР Умметш щ «BYY КК-нщ 2001 жылгы 28 кыркуйектеп № 1373 карарын орындау женшдеп шаралар туралы»КР YKiMeTiHiH № 1644 каулысы кабылданды.Казакстан ланкестекке карсы ic-эрекет жасау жуйесш куруга ешрлшжене халыкаралык денгейлерде улкен куш -шгёр жумсап отыр. BipKaTapкеп жакты кел1амдер жасалды. Олардын катарында Орталык Азиянынтерт мемлекетшщ ланкеспкке, саяси жене дши экстремизмге, ултаралыкуйымдаскан кылмыска жене турактылык пен каушазд1кке тенген езгеде катерлерге карсы курес жeнiндeгi бipлecкeн ic-кимылдар туралы 2000жылгы Ташкент шарты, Шанхай ынтымактастыгы уйымына катысушыелдердщ терроризм, сепаратизм жене экстремизмге б1рлесе карсы турудын2001 жылы жасалган конвенциясы бар. Казакстаннын катысуыменТМД шецберщде Ланкеспкке карсы орталык курылды, Шанхай ынтымактастыкуйымы (Ш Ы Y) шецберщде осыган уксас курыл ым ерекет етуде.ТМД-га катысушы мемлекеттердщ аумагында уйымдаскан кылмыскажене Kayinii кылмыстардын езге де турлерше карсы курестщ б1рлескенic-шараларынын 2000 жылга дейшп кезенге, содан сон 2003 жылга дейшпкезенге арналган, Достастык мемлекеттер басшыларынын кенеа 1996жылгы 17 мамырда беюткен мемлекетаралык багдарламасы кукыктыккеш сп кп дамыту жене ултаралык уйымдаскан кылмыска карсы куресжешндеп накты ортак ic-шаралар ушш непз калады. Осы кенес 2000 жылгы25 кантарда «EKbIY-нын Стамбул саммитшщ корытындыларынаорай халыкаралык ланкеспкке карсы ic-ерекет туралы» шеипм кабылдады.Казакстан ланкеспк пен халыкаралык уйымдаскан кылмыска карсыic-ерекет жасау саласындагы ынтымактастык туралы ГФР-мен, Венгриямен,Пэкстанмен, КХР-мен, Озбекстанмен, Ресеймен, Кыргызстанмен,Грузиямен, Молдовамен, Украинамен, Болгариямен, Польшамен, Литваменжене Туркиямен eKi жакты кeлiciм жасасты. Yндютан жене Польшаменосы келЫмге уксас iiiiK i мемлекетпк кeлiciмдepгe кол жетюзищ.ЖаЬанды к денгейде Казакстан Республикасы BYY-нын ланкеспккекарсы куреске багытталган барлык 12 конвенциясы мен хаттамасына катысты.484

2005 жылгы кыркуйекте BYY Бас Ассамблеясынын 60-сессиясышецбершде Казакстаннын сырткы саяси ведомствосыныц басшысыК,- Токаев Ядролык ланкестж актшерше карсы курес туралы Халыкаралыкконвенцияга кол койды.BYY Каушйздж кецесшщ Ланкеспкке карсы курес комитетамен(Л ККК) ынтымактастыкка ерекше мен бершп отыр, ол 2001 жылгы кыркуйекте,ic жузшде АКШ-тагы белгш лацкестж ерекетшен кейш дереукурылды. Онынкурылуын BYY КК-нщ BYY-га муше барлык мемлекеттергеланкеспкке жене онын барлык нысандары мен багыттарына карсыкуресу мшдеттерш жуктеген №1373 карарында кезделген шараларкешешмен 6ipre карау керек. Шаралар кешеншде ланкестерге каржылык,материалдык, гуманитарлык не болмаса идеологиялык кемек керсетугежол бермеу, оларды колга Tycipin, ед1л жазалау максатында елем кауымдастыгынамуше барлык елдердщ арнаулы кызметтершщ ынтымактастыгыкездедщ. Карар сондай-ак аталган кужаттын орындалуы туралы жыл сайынулттык есеп 6epin туруды мшдеттещ. Карардын орындалуын бакылау,ланкеспкке карсы куресу максатында негурлым тюмд1 халыкаралык ынтымактастыкушш мемлекеттерге едостемелж жене уйымдык кемек керсетуЛ ККК кызметшщ 6ip саласына жатады. Комитетке Каушйздж кецейнемуше барлык 15 елдщ екщцер1 гаредьКазакстан Л К К К -тц арнайы 4-отырысын етизетш жер рет1нде тацдалды.BYY-нын штаб-петер1ндеп ЛККК-нщ туракты отырыстарына карагандаарнайы отырыстар езгеше турде, непзшен халыкаралык ланкеспккекарсы курестщ теж!рибей, стандарттары жене тшмш практикасы туралыакпарат агынын ойдагыдай бел icy, сондай-ак осы саладагы халыкаралыккызметп уйлеспру максатымен халыкаралык, ешрлж жене шагын ещрлжу йымдардын катысуымен етизшеда.BYY Каушйздж кенейшн Ланкеспкке карсы курес комитетшщ халыкаралыкжене ещрлж уйымдармен Алматы каласында 2005 жылгы 26—28 кантарда болган тертйищ Арнайы кецесшщ корытындылары Б ¥ ¥шецбершде кен серпшс тугызды.Кенеске елемнщ елу ел1 мен кырык алты уйымынан келген 200-гежуык eкiл катысты. Мунын e3i осындай ic-шаралар етаазу тарихындагырекордтык сан болды.Кенеске катысушылар ланкеспкке карсы курес кызметшщ жене колданыстагыкукыктык ережедеп олкылыктарды жоюдыц тшмдшгш камтамасызету жешндеп тшсп кукыктык непздердо ез1рлеуге баса кецш койды.Катысушылар лацкестжке карсы курес BYY Жаргысы жене Халыкаралыккукык нормаларын, буган коса адам кукыктары саласындагы халыкаралыкстандарттарды толык курметтеу жагдайында журпзшуге тшс дегенпшрде б1рауыздылдыктанытты. Халыкаралык ланкеспкке карсы кенаукымды конвенциялардын жене Ядролык ланкестж ерекеттерш тыютуралы конвенциялардын жобаларын тез1рек пысыктауга колдау бщгцрщщ.Кецестщ корытындылары бойынша б1рлескен мел1мдеме кабылданды,мел1мдемеде кенеске катысушылар BYY-ныц ланкеспкке карсыкурестеп орталык уйяеспруш релаи мойындады жене мемлекеттерд1ездершщ осы саладагы заннамалык нормаларын барынша 6ip i3re Tycipyreшакырды. Дейекп акпарат алмасуын жалгастыру, халыкаралык озык485

едютерщ; № 1373 карарды жэне Кауш аздж кенесшщ баска да тшоп карарларынтшмд1 турде жузеге асыруды камтамасыз ететен кодекстер мен стандарттардыез1рлеп тарату кажетппн куаттады.Бул факте ланкеспкке карсы эрекет ету женш деп жаЬандык куш-Жйерге адал мемлекет ретендеп Казакстаннын халыкаралык беделше ипыкпалын типздьKa3ipri кезде Казакстан Б ¥ ¥ -г а муше мемлекет бола отырып, Б ¥ ¥К ауш аздж кедеан щ №1267 (1999 жыл) карарын icKe асыру жешндеп«Эл-Каида» лацкестж уйымымен жэне «Талибан» козгалысымен байланысыбар занды жэне жеке тулгалар>га катысты шараларды толык дэрежедеколданып отыр. Осымен 6ipre елде кызметше республика аумагында тыйымсалынган ланкеспк жэне экстремистек уйымдардын улттык Ti3iMi бар.Казакстан Республикасы Жогаргы Сотынын шепймше сэйкес мынадайхалыкаралык уйымдар: «Эл-Каида», «Шыгыс Турюстаннын Ислампартиясы», «Курд халыктык KOHrpeci» жэне «взбекстаннын ислам козгалысы» ланкестек халыкаралык уйымдар деп танылды.2005 жылгы 15 наурызда «Асбат эл-Ансар», «Мусылман бауырлар»,«Боз гурд», «Орталык Азия моджахедтер жамагаты», «Лашкар-и-Тайба»,«Элеуметпк реформалар когамы» жэне «Талибан» халыкаралык ланкестекуйымдары женщце де Жогаргы Сот осыган уксас шеппм кабылдады. Олардынкызмепне Казакстан Республикасынын аумагында тыйым салынды.2005 жылгы 28 наурызда Астана каласыньщ Соты Казакстан Республикасы Бас Прокурорынын усынуы бойынша «Хизб-ут-Тахрир» уйымынэкстремистек уйым деп таныды жэне онын кызметше республика аумагындатыйым салды.«Казакстан Республикасынын ¥лттык к ауш азд т туралы» КазакстанРеспубликасынын Занында Казакстан Республикасына карсы зиянкестекэрекепн жузеге асыратын, егеменджке, аумактык тутастыкка, онын халкынынбфлкш ё, елдеп когамдьж татулык пен саяси турактылыкка карсыжария карсы шыгатын шетёлдж азаматгар мен азаматтыгы жоктулгалардьщКазакстан Республикасына келуше тыйым салуды жэне олардын елшегшен куылуга raic екенш кездейтен норма тиянакталды.Дуниешн кептеген бел1ктершде жене ecipece Еуразиянын Азияб ел т н д е дши экстремизмнщ кушею1 бул кубылыска онын пайда болусебептер! жэне ьжтимал зардаптары тургысынан да, алдын алу саясатынынэдютёр1 мен оган жол бермеу нускалары тургысынан да негурлыммукият карауга мэжбур етеда.03iHiH мэщ бойынша экстремизм ланкестектен идеологиялык H eri3iболып табылады, онын алгышарттарын жасайды. Экстремистек уйымдарланкестек эрекеттерда ездер1 жасамаганымен, ланкеспкте туындатады, оныкаржыландырады, сейтеп, жаЬанданудын объективте ypflicTepi K a3ipri кезендекез келген мемлекеттщ мемлекетпк шекараны ныгайту жешндепкуш -жиерш белгш дэрежеде «кемиетен» елеул1 когамдык кауш-катерболып табылады. Осыган байланысты экстремизмге карсы куреске арналганарнаулы заннамалыкактшер, сез жок, кажет.Кептеген мемлекетгерде экстремизмге карсы ic-кимылдын eлeyлiтеж1рибес! жинакталган. Бул орайда азаматтардын Heri3ri кукыктарынкамтамасыз етуге мумшндж берепн заннамалык базаны жасактауга ерек-486

ше ден койыл ып отыр. Экстремизм когам OMipiH елеул1 турде тураксыздандырадыжене мемлекет дамуынын орныктылыгына нуксан келпредьКеп ултты жене кеп конфессиялы Казакстан ушш ол ерекше Kayinri,ейткен! д1ни немесе этностык непздерге ipiTKi салады. K,a3ipri замангыэкстремистердщ шынайылыгы мен олардан келетш кауш-катерд! ескерукажет. Орталык Азиядагы халыкаралык ланкеспк уйымдардын icерекеттершдедши экстремизм идеяларын насихаттау кещнен пайдаланылыпжур. Орталык Азия ещршщ баска мемлекеттершде орын алганф акттер дши экстремистердщ iuiKi саяси жагдайды тураксыздандыругаудайы ерекеттенш жургенш айгактайды. Кейб1р халыкаралык ланкеспкжене дши-экстремиспк уйымдар эмиссарларынын Казакстан аумагындаорныгу epeKerrepi мел!м. Ka3ipri замангы экстремизм мен ланкеспккершеу дши-экстремиспк ренк алып отырганын ескеру кажет. Шетелджэкстремистж орталыктардын непзп максаты —исламдык емес мемлекеттерд1жою жене «Дуниежузшк ислам халифатын» куру жолымендуниежузшк аукымдагы исламдык бас каруды орнатуды кездейдь Олардынкызмеп —баска дшдерге тезбеушшкпен уштастырылатын насихаттыepicreryre, ез жактастарынын санын арттыру, когамды eKire жару женшденысаналы жумыс журпзуге багытталган. Булар астыртын ерекет ететшезара сатылы багынышты жене imKi курылымы бар уйымдар. Бул орайдаолар жумыстын аукымды сипатын да керсетш, телекоммуникация саласындагысонгы жетюпктерд1 epKiH пайдаланып отырады.Радикалдык дши идеологиянын таралуы, «Хизб-ут-Тахрир» дшисаясипартия нын жене уахабиттердщ «Таблиги жамагат» козгалысы,«Нурсизм», «Тарихатшылар», «Сулейменпплер» сиякты TypiK теки дшиагымдар eKiaaepi к,ызметшщ жандануы Казакстаннын Онтуспк жене Батыеещрлер1 ушш непзп проблемалар куй1нде калып отыр. «Хизб-ут-Тахрир»партиясынын жактаушылары Алматы каласында, Онтуспк Казакстан,Алматы, Кызылорда жене Жамбыл облыстарында ездершщ курылымдарынкуруга ерекеттенуде.Практика керсетш отырганындай, эюмш ш к. кылмыстык, сондайакжедел турдеп жене алдын ала ескерту сипатындагы шараларды саралангантурде уштастыру радикалдык багыттагы дши уйымдардын ерекетшекарсы курестщ негурлым тшмд1 формасы болып табылады. Бул урдюкеTmcri министрлжтер, жергипкп жерлердеп аткарушы органдар, КазакстанРеспубликасынын Уюмеп жанындагы Дши б1рлеспктермен байланысжешндеп кенес, Казакстан Мусылмандары Дши Баскармасы. езге демемлекетпк, когамдык жене дши уйымдар белсеши турде катысуы кажет.Казакстанда барлык мемлекетпк курылымдардын, партиялар мен когамдыкуйымдардын ланкеспк пен экстремизмнщ кез келген формаларыныналдын алу жешндеп жене оларга карсы ic-ерекет жасау женшдепкуш-жцерш уйлеспру жумысы журпзшуде.Ka3ipri кезде ланкеспк непзп буркетштщ 6ipi репнде исламды тандаганынескерер болсак, мундагы дшдердщ рел1 ерекше кекейтесп сипаталуда. Эмиссарлардын торына кебгнесе езшщ кунделжп турмысын камтамасызете алмаган жастар тусетшш практика керсепп отыр. Осы тургыданал ганда когамдык б1рлеспктер, ен алдымен жастар 6ipnecriKTepi курбыкурдастарынез кызметтщ аясына тарта отырып, негурлым белсецщ жумыс487

журпзуге тше; Турактылыкты сактау - баршага ортак ic екенш буки! елемэлдекашан тусшдь2005 жылгы акпанда «Эксшремисззк ic-эрекетке карсы ic-кимыл жасаутуралы» жэне «Казакстан Республикасынын кейб1р заннамалыкактшерше экстремист^ ic-эрекетке карсы ic-кимыл жасау мэселелер1бойынша эзгерютер мен толыктырулар енпзу туралы* КР зандары кабылданды.Экстремизмге карсы ic-кимыл жасаудыц кукыктык жэне уйымдыкнепздерш айкындау зандардын непзп максаты болып табылады. Алдыналу шараларына, турл! уйымдардын кызметш накты реттеуге жэне бакылаугабаса ден койылады.EcipTKi мен ел1ртюш заттардын зансыз айналымы, оларды зулымдыкпенпайдалану елдщ экономикалык керкеюше, саяси турактылыгынажэне улттык кау ш й зд тн е тенген негурлым tn ty m катерлердщ 6ipi болыптабылады. EcipTKi катершщ жаЬандык сипатын ескере отырып, Казакстаносы саладагы езара ic-кимылдын эмбебап денгейде де, ещрлйс жэнеею жакты денгейде де жандандырылуын жактайды. Б YY-нын Ecipnci жэнекылмыс жешндеп Баскармасымен (BYY ЕКБ) ынтымактастыкты ныгайтугаманызды мэн берш п отыр, ол 1997 жылы Кылмыстын халыкаралыкдэрежеде алдын алу женш деп орталык пен BYY-нын EcipTKi заттардыбакылау жешндеп багдарламасын 6ipiKTipy нэтижесшде курылды.Орталык Азия елдер! сырткы icTep министрлершщ 1996 жылгы 4 мамырдаТашкентте кол койган Ecipnci мен ел1ртюш заттардын жэне прекусорлардынзансыз ешлршуш, айналымын, зиянкеспкпен пайдаланылуынбакылау саласындагы езара туаш спк пен ынтымактастык туралы МеморандумКазакстан мен BYY-нын ecipTKi жене кылмыс жешндеп Баскармасыарасындагы ынтымактастык ушш непз болды. К ейш рек аталмышМеморандумга Ресей, Ага Хан Даму коры (1998 жыл) жэне Эз1рбайжан(2001 жьш) косылды.2005 жылгы 27 кантарда Казакстан Республикасы Уюмеп мен BYYныцEcipTKi жэне кылмыс женш деп Баскармасы арасындагы нашакорлыккажэне еарткш ердщ зансыз айналымына карсы курес саласындагытехникалык кемек жешйдеп бес жобалык кужатка кол койылды.Жалпы бюджета 7 миллионнан астам АКД1 долларын курайтын булкужаттар Орталык Азия елдершщ кузырегп органдары ушш б1рыцгайбагдарламалык камтамасыз ету до, ecipiKuiepre суранысты кыскартуды женеВИЧ/СПИД-TiH алдын алуды, ейртюлердщ Keaaepi мен акыргы бекеттершаныктауды, сондай-ак ecipTKi трафигшщ улттык, ещ рлж жене халыкаралыкбагыттарын нактылауды, прекусорларга бакылау жасау шараларыннактылауды, олардын халыкаралык саудадан зансыз жол тауып K eryi проблемаларын,ецщршу! жене шла таралуы арналарын аныктауды, сондайакжумыс TeTiKTepi мен реамдерш жасау женщдеп усыныстарды ез1рлеуушш прекусорлардын жол тауып кетушщ алдын алуды камтитын техникалыкжене кенес беру кемепн керсетуге багытталды.2006 жылгы 7 —8 акпанда Ташкент каласында Меморандумга катысушыелдердщ сырткы саяси ведомстволары басшылары кенесжщ жетшппотырысы болды. Отырыстын жумысына BYY-нын EcipTKi жене кылмысженшдеп Баскармасы аткарушы директорынын орынбасары Сумру Ноян488

ханым, Интерпол, Еуропол, ШЫ¥-нын ланкеспкке карсы ещрлж курылымынын,ТМД Аткарушы хатшылыгынын жене баска уйымдардьщeKumepi де катысты.Министрлер кездесушщ барысында курылатын Орталык Азия ещрлжакпараттык уйлеспру орталыгын (ОА0А YO) Алматы каласында орналастырутуралы шеппм кабылданды. Казакстаннын онтустж астанасын осыорталыктын орналаскан жер1 репнде Б¥¥-нын теуелаз комиссиясы конкурстык непзде айкындады. 0 з кандидату рал ары н Ташкент, Баку, Бшжекжене Душанбе калалары да усынган болатын.ОА0А YO-нын ашылуы Казакстанньщ ecipT K iH iH таралуына карсыкурес iciwieri езшщ мшдеттемелерше адалдыгын, сондай-ак КазакстаннынОрталык Азия ешршдеп жетекпп релш де куаттау болып табылады.Казакстан Б¥¥-ньщ Heri3ri халыкаралык уш конвенциясына катысушыболып табылады, олар: 1961 жылгы Ecipnci заттар туралы Б1рьщгайконвенция 1972 жылгы хаттамасымен 6ipre, Ел1ртшш заттар туралы 1971жылгы конвенциясы жене Ecipnci заттар мен ел1рпаш заттардын зансызайналымына карсы курес туралы 1988 жылгы конвенция.Сонгы он жылдын окигалары Казакстанды жаппай кырып-жоятынкарудын (ЖКК) таралуы проблемасын жанаша карауга межбур етп. Элемдекейб1р мемлекеттердщ, колданыстагы кару-жарак елеуепн улгайтуыменкатар ядролык, химиялык жене биологиялык каруды иеленуге умтылыпотырган келеназ урдгстер калыптасуда. Мундай ic-ерекет 6ip-6ipiH eдеген сешмаздж пен шиелешснц ершуше туртк! болып кана коймайды,сонымен 6ipre ЖКК-ны таратпаудын халыкаралык режимще нуксанкелпред1.Мундай каруды кейб1р елдердщ иелену1н сырткы саясаттын туткасы,жанжалды жене даулы меселелерд1 шешуде сонгы уеж репнде пайдаланаалатыны шындыкка айналып отыр. Ешкандай кеудемсоктык, ешкандаймемлекетпк мудделер немесе улттык каушаздж мудделер1 жаппай кырыпжоятынкарудын пайдаланылуын немесе пайдалану катерш актауга кызмететуге тшс емес.Халыкаралык кауымдастьж ядролык карусыздандыру саласындагыбасты кужатты —Ядролык каруды таратпау туралы шартты (ЯКТШ) орындаужетнде батыл ic-шаралар колданудын encip кажетппн толык дережедетусшуге THic. Бул урдасте «ядролык беспк» eлдepiнe ерекше жауапкершшкжуктелед1. Бул проблеманы толык тусшуге кол жетшзу елдерарасындагы сен1мд1 ныгайту жене ядролык карудын таралуына жол бермеуYшiн непз болуга тшс.Казакстан ядролык арсеналдан epiKTi турде бас тарткан мемлекетрепнде ядролык карудын таралмауы жене оган бакылау орнату саласындабелсещй саясат журпзед1.03iHiH теуелс1зд1г1 кез1нде Казакстан елдщ ядролык карудын таралмаурежимш ныгайтуга деген бекем ниепн делелдеген б1ркатар нактышараларды жузеге асырды. Оларга мыналар жатады:• Семей ядролык-сынак полигонын жабу;• Казакстаннын ядролык карусыз мемлекет репнде Ядролык карудытаратпау туралы шартка косылуы;• барлык ядролык октумсыктарды Казакстан аумагынан екету;489

• бурынгы КСРО-нын мираскоры ретанде АКШ пен КСРО арасындагыстратегиялык шабуыл кару-жарагын кыскарту жэне шектеу туралышартка катысу;• бурынгы КСРО-нын мираскоры ретшде КСРО мен АКШ -тын ортажэне шагын кашыктыктагы ракеталарды жою туралы шартка катысу;• МАГАТЭ-ге мушелпске эту жэне республиканын барлык ядролыкнысандарына МАГ АТЭ-нш кеп щ д тн орнату;• бурынгы эскери кешендерде колданыста болган сынак полигондарымен гылыми-техникалык элеуеттердш инфракурылымын конверсиялау;• Ядролык сынактарга жан-жакты тыйым салу туралы шартка кол кою,Казакстан Республикасынын аумагында орналаскан жэне ЖаЬандыкмониторингш к жeлiгe енпзшген сейсмикалык стансаларды жангыртужеш ндеп белсевд жумыс.КСРО ыдыраганнан кешн Казакстан аумагында улан-гайыр ядролыккару калды, ол уран енеркеабш , уранды ендеу жене турн ядролык кондыргыларушш отын дайындау женшдеп кесшорындарды, экспериментпкжэне ен ер кесттж ядролык реакторларды, куатты ядролык-техникалыкэлеуетп, сондай-ак ядролык каруды камтиды. Казакстан аумагынын ескеринысандарга толы болгандыгы сондай республика ядролык державалардынелемдж мэртёбёешде тертщпи орын алды.Мундай жагдай ел басшылыгынан ядролык кару женшде де, атомен е р к е с ы т к кешен жeнiндeгi ищ а мемлекетпк саясат женш де демемлекетпк саясат стратегиясын кыска мерзгмде эз1рлеудц талап етп.Семей ядролык сынак полигонынын КСРО-нын eMip cypyi кезещндеак1990 жылы жабылганы ядролык каруды таратпау жеш ндеп болашаксаясаттын непзш калаган алгашкы кадам едь1991 жылы Беларусь, Казакстан, Ресей, Украина басшылары Стратегиялыкядролык куштер женш деп Алматы декларациясында бурынгыКСРО-нын ядролык арсеналынын жумыс icreyiH б!рлесш бакылаудын,ядролык каушсйдйстщ raicTi децгешн колдауда кандай да болсын агаттыккажол бермеу т еттй айкындады жене КСРО-нын стратегиялык ядролыккару-жарагын кыскарту саласындагы халыкаралык мщдеттемелергеадалдыгын куаттады.1992 жылгы 23 мамырда Лиссабонда Казакстан, Беларусь, Украина,Ресей жене АКШ eKiaaepi ездершщ Стратегиялык шабуыл каруын (СШ К)кыскарту жене шектеу туралы шарттын терт республика аумагында орналасканстратегиялык ядролык куштерге катысты ережелерш icKe асыруушщ ж ауап керщ ти аясын нактылайтын бес жакты хаттамага кол койды.Лиссабон хаттамасында Беларусьтен, Украинанын жене Казакстаннынядролык каруы жок елдер ретшде Ядролык каруды таратпау туралы шарткакосылу женш деп м1ндеттемелер1 де баяндалды. Сейтш Казакстанядролык мурадан бас тарту туралы тарихи uieiuiM кабылдады. Мунын ез!мемлекетт1н Ka3ipri замангы еркениетпн табиги жене ажырагысыз бел inретшде калыптасуынынаса манызды алгышарты болды. Казакстан елемдеядролык каруды иеленуден epiKTi турде бас тарткан еганш! ел болыптабылады.Казакстан Лиссабон хаттамасына катысушылардын арасында ядролыккаруды тасымалдауга катысты ережеш 6ipiHnii болып icKe асырды —490

1995 жылгы 30 мамырда Семей полигонындагы окпанда орналаскан сонгыядролык сынак зарядын жойды. 1996 жылгы 21 свучрде Казакстан аумагынанядролык каруды екету дщ 6ip жылдан астам уакытка созылган урдкнаякталды.1994 жылгы 5 желтоксанда EKbIY-нын. Будапештеп саммита кезшдРесей, АКД1 жене Улыбритания Казакстанга, Беларуське жене Украинагаолардын ядролык карусыз мемлекеттер ретандеп ЯКТШ-ка косылуынабайланысты каушйздж кегалджтерш беру туралы Меморандумга колкойды. Бул к у жатка кол кою Казакстаннын вз аумагынан ядролык карудыекету женшдеп езшщ мшдеттемелерш толык жене мултакйз орындаганынхалыкаралык когамдастыктын тануы болатын. Кешшрек мундайкешлджта Казакстанга Кытай мен Франция да бердьЯдролык арсеналды екету женшдеп вз мшдеттемелерш орындаганКазакстан ез аумагындагы ядролык карудын инфракурылымын жою женебурынгы ескери внд1р1стерд1 азаматтык максаттарда конверсиялау проблемасыменайналысты. Осы максатта МАГАТЭ-нщ камкорлыгыменКазакстанга ядролык материалдарды есепке алу жене бакылау, АЭС-тапайдалану, ядролык материалдар мен кондыргыларды накты коргаужешнде техникалык кемек керсетудщ уйлестару жоспары ез1рленш, оганУлыбритания, АКШ, Швеция жене Жапония катысты. Осы багытта АмерикаКурама Штаттары Heri3ri epinTec болды. 1992 жылы Казакстанда«Кауш-катерд1 б1рлейп кы с карту» (КБК) багдарламасын icKe асыру басталды,ол сондай-ак «Нанн—Лугара багдарламасы» деп те аталды. Оныншецбершде 1991 жылы теуелйздж алганнан кейш Казакстан аумагындакалган ядролык, химиялык жене биологиялык карудын инфракурылымымен нысандарын жою жене зарарсыздандыру жешндеп жобалар кешеш;стратегиялык шабуыл кару-жарагын белшектеу, экспорттык бакылаужуйесш куру, ядролык материалдарды баскаруды жене бакылауды жаксарту,корганыс енеркейбш конверсиялау жузеге асырылды. Казакстандабул багдарлама айрыкша манызды бастама жене ядролык каруды таратпаурежимш ныгайту жешндеп саликалы куш-ж1гер ретанде кабылданды.Ka3ipri кезде багдарлама шенбершде Казакстан аумагындагы бурынгыкорганыс нысандарына АКШ-тын корганыс министрлт мен баска да ведомстволарыныцекшдер! б1рлескен инспекцияны жузеге асыру колгаалынды.«Ядролык мураны» жоюмен 6ip мезплде Казакстан каушйздж пенбейбтшлжта ныгайту багытын журпзе бастады. Республика мемлекеттацядролык карусыз мертебейн тиянактаган ЯКТШ-га кол койды жене булшартты 1993 жылгы 13 желтоксанда бекггта.Казакстан Ядролык каруды таратпау жен1ндеп 1995 жылгы шарткакатысушылардыц конференциясы барысында кабылданган жене ЯКТШ-2000 конференциясынын барысында колдау тапкан «Ядролык каруды таратпаужене карусыздану принциптер1 мен максатгарын» толык колдады,оларда ядролык карудан азат аймактар куруды кетермелеу туралы ережебасым мшдеттердш 6ipi ретанде непзделген-д1.Казакстан Республикасынын Сырткы icTep министр! К-Токаев бастаганКазакстан делегациясы ЯКТШ-ка катысушы мемлекеттердщ 2005жылгы мамырда Нью-Йоркте еткен конференциясына катысты.491

Казакстан Орталык Азияда ядролык карудан азат аймак куру туралышарттын жобасын езгрлеу зкешндеп кёэпссез ypfliciHe белсене катысады.Орталык Азия мемлекетгершщ ещрде 1997 жылгы 28акпандагы Алматыдекларациясында айтылган бастамасы ядролык каруды таратпау режимжныгайтудагы манызды кадамга айналуга тшс.Ядролык сынактарга жан-жакты тыйым салу туралы шартка(ЯСЖТШ) косылу ЯК,ТШ шенбер1нде кабылданган мiндeттeмeлepдi орындаудынтжелей жалгасы болды. ЯСЖТШ-ка кол койган Казакстан ядролыккаруды иеленуге умтылмау Ж0нiндeгi м1цдётгемеш жариялап канакоймай, сонымен 6ipre шарттын ережелерш icKe асыруга накты улес текосты. 0 з аумагында ЖаЬандык мониторингшк жуйенш 6ip белш болыптабылатын ядролык жарылыстарды мониторингшеу жешндеп сейсмикалыкстансалар орнатты. Сейтш республика ЯСЖТШ шенбершде тексерурежимш ныгайтуга ic жуз!нде жердемдесп.ЯСЖТШ ережелерш raiM fli орындау максатымен Казакстан РеспубликасынынYiciMeTi мен ЯСЖТШ Уйымынын дайындау комиссиясы арасындаЯдролык мониторинг куралдарымен байланысты кы зм ет жузегеасыру туралы кеш ащ е кол койылды.Республиканын Ядролык жабдыктаушы топтын (ЯЖТ) мушелнше2002 жылгы мамырда кабылдануы Казакстаннын осы багыттагы кушжиершзанды турде багалау болды. Бул орайда Казакстан ланкеспккекарсы курес, ядролык карудын таратылуына карсы ic-ерекет жасауженшдеп шараларды, eKi максаттагы ядролык материалдар мен ешмд!пайдалануга жене тасымалдауга бакылаудын кушейтшущ жандандырукажетппн басшыл ыкка алды.0 з аумагында «Байконыр» гарыш айлагы бар жене гарыштык технлогияларды иеленген Казакстан Ракеталык технологияларды бакылаурежимшщ (РТБР) барлык нормалары мен принциптерш колдайды женесактайды. Kasipri кезде Казакстан осы режимге косылу жешнде кеп жактыжене eKi жакты кенес алу жумысын журпзуде. РТБР-га косылу республикаупин Казакстаннын халыкаралык гарыш багдарламасына тартылуынабайланысты саяси тургыдан да, практикалык тургыдан да манызды.2005 жылгы шщдеде Казакстан баллистикалыкракеталарды таратукарсы ниет халыкаралык кодексше косылды. Будан баска Казакстанкуменда eye жене тедаз кемелерщ, сондай-ак жер бетшдеп келисп олардынЖКК (Жаппай кырып-жоятын кару) немесе баллистикалык ракеталаржасау багдарламаларында пайдаланылуы мумк1н материалдарды тасымалдауытургысынан тексеруге арналган «Краков бастамасы» дейтшгекосылу туралы шешш кабылдады.1994 жылгы Макпанда Казакстан Республикасы Атом куаты женшдехалыкаралыкагентпкке (МАГАТЭ) муше болды. Ядролык каруды таратпаутуралы шарттын ережелерше сейкес 1994 жылгы 26 шщдеде Алматыкаласында Казакстан Уюмеп мен Атом куаты женшдеп халыкаралыкагентпк арасында кепвдцк туралы келйамге кол койылды, ол 1995 жылгы19 маусымда Казакстан Республикасы Президентшщ Жарлыгыменбектлгеннен кейш кушше ещп. Барлык ядролык нысандар МАГАТЭ-492

нш кепш дтмен орналаскан жэне Казакстаннын букш ядролык кызметаareHTTiKTiH ережелер1 мен стандарттарына сэйкес жузеге асырылады.Казакстан 2004 жылгы 6 акпанда Казакстан Республикасы менМАГ АТЭ арасындагы кепшджтерщ колдану туралы кел1амге таркелгенкосымша хаттамага косылды. Косымша хаттамада кезделетш шаралардыicKe асыру максаты, ядролык материалдын мел!мделген бейб1т кызметтенэскери максаттарга ауыстырылмайтынына, сондай-ак жалпы мемлекеттемэл1мделмеген ядролык материалдардын жэне зансыз ядролык кызметтщжоктыгына да 6epiK сешмдшжта камтамасыз етуде болып табылады.Кепшджтердщ тшмд1 жуйеа с е м е д ныгайту шаралары жэне алдын алуTeTiri ретшде эрекет етед!.Казакстаннын осы манызды халыкаралык кужатка кол коюы елдщядролык каруды таратпау жэне ядролык кару-жарактын одан epi артуынажол бермеу принципше берж адалдыгын тагы да паш етта.1995 жылдан бастап Казакстан уйымдары МАГ АТЭ-ге муше-елдерменМАГ АТЭ-HiH техникалык ынтымактастыгы багдарламасына катысыпкеледь ол атом энергиясы мен ядролык-физикалыктехнологияларды пайдаланудынкауйадздш децгейщ жетщвдру, денсаулык сактауды, коршаганортаны коргауды коса алганда, енеркесште, гылымда, елеуметпк саладажана прогрессивок едцстерщ дамытып, енпзуд1 нысанага алады. Республикалыкдецгейдеп жумыстарды Казакстан Республикасынын Энергетикажене минералдык ресурстар м инистрлтнщ Атом энергиясыжешндеп комитета уйлестаредь Ядролык карусыздануга белсене катысканыушш Казакстан Республикасы кару-жаракты кыскарту конференциясына1996 жылы бакылаушылыкка, 1999 жылы 5 тамызда мушелжке erri.Казакстан химиялык каруды ез1рлеуге, ещцруге, жинактауга женеколдануга тыйым салу туралы жене оны жою туралы 1993 жылгы 13 кантардакол койылган жене 1999 жылгы 24 маусымда Казакстан Парламентабекггкен конвенцияга катысушы болып табылады. Конвенциянынережелерш орындау ушш улттык орган курылды.Таяудагы уакытта Казакстан Биологиялык каруга тыйым салу туралыконвенцияга косылмак ниетте.Ядролык материалдардын, курал-жабдьжтыц, кос максаттагы технологиялардьщжене карудын сырткы саудасына бакылау орнату, жаппайкырып-жоятын каруды таратпау саласындагы саясаттын аса маныздыкомпонента болып табылады. Бул ец алдымен ланкестж топтардыц немесеоларды колдаушы мемлекеттердщ Ж КК ендоруге пайдаланьшатын материалдаргажене кару-жаракка ыктимал кол жетаазу1 каушнен туындады,ал мунын 63i болжап бшуге болмайтын зардаптарга апарып соктыруымумкш.1992 жылдан бастап Казакстан ядролык ешмнщ жене кос максаттагыешмнщ теуелсЬ экспортын бастады, осы кезенде республика экспорттыкбакылау жуйейнщ катал елшемдерйн эярлеуге Kipicri. Оны жузеге асырудынбазалык принциптерк жаппай кырып-жоятын каруды жэне онын езгеде тYpлepiн таратпау жешндеп халыкаралык мщцетгемелерд1 сактау; экспорттыкбакылауды жузеге асыруга саяси мудделердщ басымдыгы; eKiмаксаттагы материалдар мен технологиялардыц экспортын мемлекеттжбакылау; экспорттык тексеру жуйейнщ ашыктыгы.493

1993 жылгы наурызда К азакстан Республикасы М инистрлКабинетешн Ядролык материалдардын, кос максаггагы материалдар ментехнологиялардын эксперты мен импорта туралы каулысынын кабылдануыменКазакстанда экспорттык бакылау жуйесщш; Heri3i каланды, оныicKe асыру ядролык саладагы кызметке мемлекетпк бакылауды дамытуymiH йищщ жагдай жасауга, сондай-ак ядролык материалдардын кэсшорындардещежнде де, мемлекетпк денгейде де автоматгандырылган есе-6iH жолга коюга мумкшдж бердь1995 жылгы наурызда, кару-жаракты, оларды etwipy упйн кажетпеншдц ракеталык, химиялык жэне бактериологиялык кару жасау кезшдеколданылатын шиюзатты, материалдарды, ядролык материалдарды, космаксаттагы ешмд1, технологиялар мен курал-жабдыкты коса ал ганда, экспорттыкбакылауга жататын ешмнщ санаты мен оны бакылау таммш айкындагануймет каулысынын кабылдануы манызды кадам болды.1996 жылы Казакстан «Кару-жаракты, эскери техниканы, кос максаттагыешмда экспорттык бакылау туралы» Занды ТМ Д-да алгашкылардын6ipi болып кабылдады, ол экспортты реттеудщ улттык жуйесшшгргетасьша айналды. Осы занга сэйкес экспорта мен импорта текуюметтщ ixtepmi бойынша гана жузеге асырылатын еш мнщ Ti36eciез1рлешц. Тек декларацияланган максатта гана жезтазшейн тауарлардылицензиялау peciMnepi, пайдалану кепщщктершщ кешеш бeкiтiлдi жэнеережелердщ сакталуын бакылау теп л эз1рленш, олардын бузылганы ушшжауапкерш ш к белгтлещй.Барлык алдынгы заннамалык жэне нормативтек актедерщ дамыту ушшКазакстан Республикасынын Президенте 1997 жылы «Лицензиялау туралы»Зан Kyiui бар Жарлыкка кол койды, ол экспорттык-импорттык операциялардыжурпзуге лицензиялар беру тертебш белпледь Лицензияберушжщ, eTiHimi берущрнщ де кукыктары мен мшдеггемелерщ айкындады.1999 жылгы тамызда Казакстан Республикасы Yюметшщ «Экспорттыкбакылауга жататын ешм транзитенщ жекелеген меселелер!» атты№ 1143 каулысына сэйкес Казакстан Республикасы Yиметенщ КазакстанРеспубликасы аумагы аркылы ететен, экспорттык бакылауга жататынеш мнщ транзитене руксат беру Ережелер1 эздрленд!.1999 жылгы желтоксанда Казакстан Республикасы Укшетенщ «КазакстанРеспубликасында экспорттык бакылау ЖYЙeciн жетшйру туралы*каулысымен Экспорттык бакылау мэселелер1 женшдеп мемлекетпк комиссиякурылды.2000 жылгы карашада занды колданудын камту аясын кенейту максатыменэкспорттык бакылау туралы занга езгергстер мен толыктыруларкабылданды. Кенаукымдагы жене innci фирмалыкбакылау сиякты угымдаренпзиии, ел Президентенщ, атап айтканда, кару-жаракты, ескери техниканыжэне кос максаттагы ешмш жетеазу ге тыйым салуды купине енпзужене токтату женшдеп екшеттеп айкындалды.2000 жылгы карашадан бастап Казакстан Республикасы Уюметенщкаулысына сэйкес экспорттык бакылауга жататын еш мнщ ЕуропалыкОдак пен Ресей тез1мдершш у л п а бойынша жасалган жана Ti3iMi колданылады.Бул тез!мге ракеталык технологиялар жасауда колданылуы494

мумкш, сезпш тт жогары материалдар енпзшдь атап айтканда, ракеталыктехника мен онын компоненттерш, пайдалы жукте 300 км жэне оданкеп кашыктыкка жетеозе алатын аякталган ракеталар жуйеа конструкциясымен eHflipic технологиясы (баллистикалык ракеталык жуйелер, ракетатасыгыштар жене зерттеу ракеталары) т.б., сондай-ак ядролык материалдарсиякты тармактар енпзшдь 2001 жылгы мамырда осы кел1амгемуше елдердщ арасына тарату ушш экспорттык бакылауга жататын ешмнщбакылау Ti3iMi ЯЖТ-нщ (Ядролык жабдыктаушы тобы) жене Ракеталыктехнологияларды бакылау режимшщ (РТБР) бакылау бекеттершежолданды.Экспорттык бакылау саласындагы улттык нормативтж базаны камтамасызету жоспарында Казакстан, сез жок, ешрдеп кешбасшы болып табыладыжене шетелдж сарапшылардын багалауынша, халыкаралык стандарттаргасай келедьЭкспорттык бакылаудын улттык багдарламаларын жасауда, кеденджжене шекаралык кызметтердщ арасындагы ынтымактасты коса алганда,акпаратты езара алмасуда ещрлж ынтымактастыкты дамыту, б1рлескенкукык коргау ic-шараларын журпзу максатында Ka3ipri кезде американтарапынын колдауымен Орталык Азия мен Кавказ елдер1 ymiH экспорттыкбакылауга жататын тауарлар транзите туралы кеп жакты келкйм жасасуженшде жумыс журизглуде.Казакстан Республикасынын ЖКК-ны таратпау режимшдеп женекаушЫзджте камтамасыз ету меселелершдеп белсешн кызмете елдщ халыкаралыккаутазджте орныктыруга, мемлекеттер арасындагы ынтымактастыктыдамытуга, халыкаралык уйымдардын жаЬандык проблемалар менжанжалды реттеудеп релш арттыруга адалдыгын даусыз куаттайды.Ka3ipri елем дамуынын орын алып отырган урдютерш жэне хальжаралыккаушаздж пен карусыздану проблемаларын езшше кэре бшушбасшылыкка ала отырып, Казакстан каушаздж жуйелерш ныгайтудынбарлык урдгстерше нысаналы да белсешп турде катысуда.2. АЗИЯДАГЫ 03АРА IC-КИМЫЛ ЖЭНЕ CEHIMШАРАЛАРЫ Ж0Н1НДЕГ1 КЕЦЕС: АКИКАТЫ МЕН КЕЛЕШЕПАзиядагы езара ic-кимыл жене сешм шаралары женшдеп кенесте(А9СШК) шакыру туралы идеяны тунгыш рет Казакстан РеспубликасынынПрезиденте Н.Э. Назарбаев Б ¥¥ Бас Ассамблеясынын 1992 жылгыказанда болган 47-сессиясында усынды.Казакстан басшысы езшщ сейлеген св31нде бул бастаманын мэш Азияещршде каутазджте камтамасыз ету жешндеп тжмд1 де ембебап курылымкуру женшдеп бурын сетаз аякталган эрекетте жанартуга умтылудаекен1н атап Kepcerri. Элемнщ баска ещрлершен езгеше турде Азиядагымундай курылым ел1 жасакталган жок еда.1993 жылдан 1998 жылга дейшп кезенде Азия елдер1 сырткы icreминистрлер? сарапшыларынын кездесулер1 етюзицц. А0СШК-нщ базалыккужаттарынын жобаларын —«А0СШК peciMiHin ережелер1н»,«А0СШК принциптершщ декларациясын», «А0СЩК курылымдары менинституттарын» эз1рлеу ymiH Арнаулы жумыс тобы (АЖТ) курылды,495

А вС Ш К -нщ сырткы саяси ведомстволары басшылары орынбасарларынынeKi KeHeci еш зщ щ .1999 жылгы кыркуйекте А0СШ К-ге муше мемлекеттердщ сырткicTep министрлерщщ Алматы каласында еткен l-Keaaecyi жэне онын 64-рысында А0СШ К-ге муше мемлекеттердщ арасындагы катынастардыреттейтш принцип декларациясына кол кою, Казакстан РеспубликасынынПрезидент Н.Э. Назарбаев Азиядагы кауш аздж пен ынтымактастыктынкеп жакты теттн куру жешндеп бастамасын усынган сеттен бастап,Казакстан дипломатиясынын аса ipi ж етк ттн е айналды. С ей тттунгыш рет, ещрде турактылыкты камтамасыз ету накты ic-кимылдары,шаралары мен TeiiKTepi бар азиялык каушйздгк ЖYйeciнiн зан жуз1ндепHeri3i каланды.2002 жылгы 3—5 маусымда Алматы каласында А0СШ К-нщ тунгысаммил етюзщц1, оган Казакстан, Ресей, Кытай, Пекстан, Туркия, Монголия,К ы ргы зстан, Т еж ж стан ж эне А уганстан президенттер1,Эз1рбайжан мен Уншстаннын премьер-министрлерь Иранныц, Египеттщ,Палестина мен Израильдщ уэкшетп ресми тулгалары, АКШ, Индонезия,Малайзия, Жапония, Таиланд, Вьетнам, Украина жэне Корея Республикасыбакылаушы-мемлекеттершщ eKumepi, сондай-ак EKBI У, БУУжэне АМЛ-нын (Араб мемлекетгер1 лигасы) бакылаушы-уйымдарынынбасшылыгы катысты.Саммит барысында Алматы aKTiciHe, Ланкестж'п жою жэне еркениетгерарасындагы niKip алысуга жердемдесу туралы декларацияга кол койылды.Алматы саммитщщ бipeгeйлiгi мынада: оган сол кезде араларындажанжалдар шиелешсп куйге жеткен елдердщ басшылары катысты, олар:Уцшстан мен Пекстан, Палестина мен Израиль. Сейтш А0СШ К солкездщ езшде езшщ м1ндет-максатын, ягни проблемалар мен жанжалдардыреттеудщ ымыралы жолдарын iauecripy максатындагы niKip алысу ушшашык форум болу мшдетш куаттай алды.2004 жылгы казанда Алматы каласы нда А 0 С Ш К -ге мушмемлекеттердщ сырткы icTep министрлерщщ 2-кездесу1 erri. ТаиландЩорояьдшйщ А0СШ К-ге муше он жетшил мемлекет болып кабылдануыкездесу алдындагы елеул1 окига болды. А0СШ К шецберщце жумысicrefrriH niKip алысу форумынын аясы, Азия ешршде барган сайын кебгрекжактау шылар тауып отыр.CeHiM шаралары каталопн, Рэймдер ережелерж жэне А0СШ К министрл ер кездесушщ дсклараииясын кабылдау министрлер кездесушщбасты нетижеа болды, мунда аталмыш кужаттароы эз1рлеген арнаулы жумыстоптарынын eKi жылдык ж у мысынын корытындысы шыгарылган е,ш.Декларацияда А0СШ К-ге муше-мемлекеттердщ элемдеп жэнееш рдеп каушс!зд!кт1н тшмд! меселелер! бойынша 6epiK ниеттескерегендт жене устанымы керсеплш. Делегациялардын басшылары реттелмегенпроблемаларды Каталогте бектлген сешм шараларын icKe асырутургысынан шешуге кажетп б1рынгай кезкарасты ез1рлеу каж етттнатап Kepcerri.Кездесу ге катысушылардын niicipi бойынша, А0СШ К-нщ кабылданганСенйм шаралары каталогшщ манызына бага жетпеШи. Азия eHipi та-496

рихында туракты лы к пен к д у ш ^ зд ж т щ кен аукымы бойыншамемлекеттердщ жан-жакты ынтымактастыгын кездейтш соншалыктыаукымды кужат тунгыш рет дуниеге келдьА0СШ К саммит мен министрлер кездесушщ шепнмдерш icKe асыружешндеп жумысты жалгастыру шенбершдеп басты максаттар мыналарболып табылады:1. А 0СШ К Хатшылыгы туралы келю!м жобасын ез1рлеу жене Хатшылыктыкуру. 2004 жылдан бастап осы кужатты ез1рлеу жешндеп Арнаулыжумыс тобынын (АЖТ) аукымында белсешп жумыс журпзшуде, олМежшс Хатшылыгын курудын жене онын жумыс icTeyiHiH кукыктыкHeri3iH калады. Кел1амде А 0СШ К жумыс тобынын мшдеттерй уйымдыккурылымы жене оны каржыландыру принциптер1 айкындалды. Атап айтканда,онда Хатшылыктын А 0С Ш К шенбершдеп турл1 децгейдепкездесулерд! кажегп хатшылык жене ею мш ш к колдауды камтамасызететсш айтылды.2. Сен1м шаралары кешенш icKe асыру тетжтерш ез1рлеу. CeHiM шараларынынмундай кешеш бупнп танда соншалыкты кен аукымдагы аядатек Еуропадагы каущ аздш жене ынтымактастык жешндеп уйымнын(ЕК,Ы Y) кужаттарында гана, сонын iiuiime 1990 жылгы Вена кужатындабаянды етшген.2005 жылгы тамызда еткен Ага лауазымды тулгалар комитетшщ отырысында CeHiM шаралары каталопн icKe асыру т еттн ез1рлеу жeнiндeriсарапшылардын ею тобын куру туралы меселе талкыланды. Онын корытындыларыбойынша АОСШ К-шц экономикалык, экологиялык женегуманитарлык елшемдерде сешм шараларын колдануды ез!рлеу жешндепАрнаулы жумыс тобын (АЖТ) куру туралы шенпм кабылданды, сондайактоптын («Журпзу шецберЬ) кызметш тертштейтш кужат бектлдь КурылганАЖТ-нын кузыретше жана бой керсетулер мен кауш-катерлергекарсы курес меселеа де енпзщдк2005 жылгы желтоксанда Алматы каласында курылган АЖТ-нын алгашкы отырысы етп, онын А0СШ К-нщ CeHiM шаралары каталопн жузегеасыру тетжтерш езьрлеу тургысынан зор практикалык манызы болды,онын ережелерш муше-мемлекеттер epikrmiK жене ездер1 ушш колайлыаядагы принциптер непзшде орындауга уагдаласты. «Тераганын ой-тужырымы»атты кужат барлык муше-мемлекеттерге алдын ала жiбepiлдi, ондаКазакстаннын осы сешм шараларын алгашкы кезенде юке асыру жешндепусынысгары керсетщщ. Бул кужат Казакстаннын барлык муддел! министрлiктepiмен ведомстволарынын усыныстары непзшде ез1рлендо женемеселелерд! АЖТ аясында талкылау ущщ непз ретшде пайдаланылды.Отырыс барысындагы кызу пШреайыс нетижеЫнде Казакстан тарабыАЖТ-га барлык мушелердщ арасында будан былайгы жумыс ушш езшше6ip тугырнама болган манызды eKi кужатты ез1рлеудщ пайдалылыгы туралыкелгамге кол жетказе алды.BipiHinici — Казакстан Республикасынын усыныстары непзшдеез1рлёнген «А 0С Ш К -нщ сешм шараларын геке асыру ж еш ндепкооперативтж кезкарастар» («Кооперативтж кезкарастар»)», ол THicTiбагыттар бойынша сенш шараларын айкын белюуда кездещи жене ондаоларды жузеге асырудын ipipeni TeTiri баяндалган.32-4269497

EiciHiiiici —«Муше-мемлекеттердщ А0СШ К-нщ сен1м шараларынэкономикалык, экологиялык жэне гуманитарлык елшемдерде жэне жанабой кетерулер мен кауш-катерлерге карсы курес саласында колданугаэз!рлеу жещндёп усыныстары» («Усыныстар»), буларда катысушыелдердйн;оларды icKe асыру тетжтерш нактылау тургысындагы егжейтегжейшусыныстары жинакталган.Азия ещр1нде, соньщ iiuiHfle АСЕАН-нын каушазд1к меселелер!жвншдеп 0шрл1к форумы (А0Ф) шенбер1нде ceHiM шараларын эз1рлеугетырысушылык орын алуда. А0Ф-те сешм шараларын icKe асыру кезенкезенменжэне жекелеген шагын 9H ip шенбершде жоспарланып отыр.А0Ф-тен езгеше А0СШ К ypflici букш Азия аукымында жан-жакты icкимылжасауга багытталган.Ka3ipri кезде А0СШ К-нщ Эз1рбайжан, Ауганстан, Египет, Израиль,Ущцстан, Иран, Казакстан, Кытай, Кыргызстан, Монголия, Пекстан,Палестина, Ресей, Твжгкстан, Таиланд, Туркия, 0збекстан муше-мемле-Keirepi; Индонезия, Жапония, Оцтустж Корея, Малайзия, Украина,АКШ, Вьетнам бакылаушы-мемлекеттер1 болып табылады, ал БУУ,ЕКЫУ, AMJI бакылаушы уйымдарга жатады.2006 жылгы 17 маусымдагы саммит барысында Хатшылык туралкелюмге (Алматы немесе Астана калаларында штаб-петер! бар) кол коюАзиядагы езара ic-кимыл жене сешм шаралары жешндеп кенесп институтгыктургыда ныгайтуга косылган елеул! улес болды.2008 жылгы 25 тамызда Алматы каласында Азиядагы езара ic-кимыжене сешм шаралары женшдеп кецес сырткы icrep министрлершщ ушшппкездесу1 етп. Ол тындырылган жумыстын корытындыларын шыгарды женежана муше елдер ретшде Иордания мен BipiKKeH Араб Эм1рлшнщ KipyiHкуттыктады, сондай-ак «А0СШ К-нщ сешм шараларын юкё асырудагыnporpeci» Декларациясын кабылдады.3. ШАНХАЙ ЫНТЫМАКТАСТЫК УЙЫМЫ - УЛТТЫККАУ1ПС13Д1КТ1 КАМТАМАСЫЗ ЕТУ ФАКТОРЛАРЫНЫЦ Б1Р1Казакстан, Кыргызстан, Ресей жене Тежжстан сырткы icTepминистрлер1 орынбасарларынын 1992 жылгы кыркуйекте Минск каласындаболган аталмыш елдердщ Кытай Халык Республикасымен мемлекетпкшекаралары проблемасы жешндеп кездесулер1 мен кел^сездершщ корытындыларындyeлi «Шанхай беспп», содан сон Шанхай ынтымактастыкуйымы (ШБ1У) пгецбёр1ндеп мемлекеттер ынтымактастыгынын бастауалуы деп есептеуге болады.1996 жылгы 26 свудрде Шанхай каласында бес мемлекет басшыларыКазакстан Республикасы, Кытай Халык Республикасы, Кыргызстан Республикасы,Ресей Федерациясы, Тежжстан Республикасы арасындагышекара ауданында ескери саладагы сен1м шараларын ныгайту туралы тарихикел1с1мге кол койылды (1998 жылгы 7 мамырда купине енд1).1997 жылгы 24 ceyipae елдердщ басшыл ары Мескеу каласында КазакстанРеспубликасы, Кытай Халык Республикасы, Кыргызстан Республикасы,Ресей Федерациясы, Тежжстан Республикасы арасындагы шекараауданында карулы куштердц езара кыскарту туралы кeлiciмгe кол койды498

(1999 жылгы бтамызда купине ендО, бул келюш оны колданудыц географиялыкшегш, кару-жаракты кыскарту, эскери инспекцияларды журпзуTepii6iH т.б. реттейтш косымшалары бар б1рынгай кужат болып табылады.Ек1 келкпмнщ колданылу Mep3iMi —2020 жылдын 31 желтоксанынадейш жене кейшнен бес жылга узартылады.Шанхай жене Мескеу кел1амдер1 Азия ешршде тунгыш рет кабылданган6ipereft тарихи ескери-саяси кужаттар болып табылады.BipaKтараптар бес жакты ынтымактастыктын осы багыттарымен ганашектелш калган жок, кайта езара ic-кимыл урдюн жалгастыруга, оныэкономикалык ыптымактастыкка да, сондай-ак уйымдаскан кылмыска,халыкаралык ланкеспкке, дши экстремизмге, ecipixi трафигше жэне баскабой керсетулерге карсы б1рлескен ic-ерекет жасауга да колданудыб^рауыздан уйгарды.ШЫУ-Fa BYY Кдупкйздж кенеанш туракты eKi MYшeciнiц —Ресеймен Кытайдын катысуы оган зор манызбередг Осынау аки кат, сондай-ак«Шанхай урд1сшщ* прагматикалыксипаты Уйымга баска мемлекеттердщкызыгушылыгын тугызып отыр.1998 жылгы 3 иплдеде Алматы каласында Казакстан Республикасы,Кытай Халык Республикасы, Кыргызстан Республикасы, Ресей Федерациясы,Тэжжстан Республикасы мемлекеттер1 басшыларынын кездесу1erri, оган Ресей Федерациясынын Сырткы icTep министр! Е.М. Примаковкатысты. Сырткы icrep министрлер1 Алматы кездесуже катысушылардынБ1рлескен Мел1мдемесше кол койды. Кужат «Орталык Азияда жене жалпыАзия курлыгында KayincisfliKTi камтамасыз ету жене ынтымактастыктыкенейту маселелерж карау ушш кажетже карай сырткы icTepминистрлерщщ сарапшылары, Yгамет басшылары мен мемлекеттер басшыларынынденгейшде кездесулер шакыру туралы» уагдаластыкты баяндыerri.1999 жылгы 24—25 тамызда Бш кек каласында «Шанхай бестшнщ»саммит! етк^зиии, онда Бшкек Декларациясына, сондай-ак Бес ел арасындагыуш елдщ мемлекетпк шекараларыньщ тушсетш жерлер! туралыкел!С1мге кол койылды.Кабылданган уагдаластыктарды icKe асыру максатында Алматы каласында(1998 жылгы 3 шщце) жене Бш кек каласында (1999 жылгы 25 тамыз),Кыргызстан астанасында 1999 жылгы 30 караша —2 желтоксандабес мемлекетпн кукык коргау органдары мен арнаулы кызметтер! басшыларынынкездесуi болды, ол халыкаралык ланкеспкке, ecipTKUiep мен карудынконтрабандасына, купия кеий-конга карсы курестеп ынтымактастыкмэселелерше арналды.Делегациялардын басшылары «Шанхай б есттн е* катысушымемлекеттердщ кукык коргау органдары мен арнаулы кызметтершщ ынтымактастыгыжене езара ic-кимылы туралы Бшкек Меморандумына колкойды, бул Меморандумга сейкес «Бшгкек тобы* дейтш уйымды куру туралышеппм кабылданды.2000 жылгы 29 наурызда Астана каласында Казакстаннын бастамасыбойынша бес мемлекетпн корганыс министрлерщщ кездесуi erri, бул кездесукезйнде ескери ведомстволардын басшылары Шанхай мен Мэскеук ел кпмдершщ орындалуы сипатын, сондай-ак ешрдеп жагдайды талкы-499

лады, бзара ic-кимылдарды терендету жэне Халыкаралык ланкестж, карумен еырткш ердщ контрабандасы KepiHicTepiHe б1рлеега карсы туруэрекетщм жешндеп б^рлескен ic-шаралар жоспарын эз1рлеу туралы шеппмкабылданды.Ресей тарабынын усынысы бойынша 2000 жылгы 21 сэу1рде Мэскеуде«Бишкек тобынын» екщнн кездесу! етп. Бес мемлекетпн кукык коргауоргандары мен арнаулы кызметтершщбасшылары мемлекеттердщ басшыларынахалыкаралык ланкеспкке, кару мен ейрж ш ердщ контрабандасына,купия кеип-конга карсы курестеп ынтымактастыктын норматив-TiK кукыктык базасын жасауды усынган Ундеу кабылдады. Сондай-ак«Бшиеек тобынын» регламент! б ектлд!.Кыргызстаннын бастамасы бойынша 2000 жылгы 22—23 маусымдаБш кек каласында «Шанхай Ш й ш щ » сырткы icrep миниетрлершщорынбасарларыдёцгейшде улттык уйлестарупцлердщ алгашкы кездесу! етп.2000 жылгы 5 шщдеде Душанбе каласында «Шанхай бесппне* катсушы мемлекеттер басшыларынын кезекп, бесшпп саммит! уйымдастырылды.Форумнын жумысына Тэжжстан Президент! Э. Рахмоновтын шакыруымен6ipiHmi рет взбекстан П резидент И. Каримов катысты.Кездесудщ корытындылары бойынша Душанбе Декларациясына кол койылды.Онда катысушы мемлекеттер арасындагы катынастардын дамуыденгешне канагаттанушылык бш приш , тараптардын «Шанкай 6ecTiriH*турл1 салалардагы кеп жакты ынтымактастыктын ещ рлж курылымынаайналдыру жешндеп умтылысы атап керсетиш.2000 жылгы Душанбе кездесу1 «Шанхай бестт» мемлекеттер!иiH башылары кездесулершщ алгашкы шецберш аяктады. Казакстан, Кыргызстан,Кытай, Ресей жене Тежжстан арасында жасалган ескери саладагысешмдо ныгайту туралы жене шекара ауданындагы карулы куштерд1 езаракыскарту туралы келйймдер непзшде тшс1нше 1996 жэне 1997 жылдарыШанхай ынтымактастык уйымы калыптасты.Казакстан Республикасынын Президент! Н.Э. Назарбаевтын бастамасыбойынша, сондай-ак кеп жакты ещ рлж езара ic-кимылды терендетумаксатында 2000 жылгы кузде КХР-да «Шанхай 6ecTiri» премьерминистрлершщалгашкы кездесуш етюзу туралы шепйм кабылданды.Ж ана Шрлестжке Шанхай ынтымактастык уйымы туршдеп институттыксипат беруд1 жактаган Казакстан жана уйымнын к а у т сп жэнетуракты кещстж куру, барлык катысушы елдердщ езара тжмд1 ынтымактастыгынкенейту женш деп дипломатиялык кушгжп’ердщ ic-кимылыepiciH кенейте алатынына сешм бщвдрдт.Ж ана бой керсетулер мен бейбггшипкке тенген кауш-катерлергеб|рлест карсы туруга багытталган ортак мудделерда басшылыкка ала отырып,сырткы 1стер министрлер1 «Шанхай бесппн» «Шанхай ынтымактастыкуйымы» деген шартты атаумен халыкаралык уйым eiin кайта курудынманыздылыгын атап керсетп. Осыган байланысты «Шанхай ынтымактастыкуйымын» куру туралы Декларациянын жобасы макулданды, оны Шанхайкаласында 2001 жылгы 15 маусымда еткен саммитте мемлекеттер басшылары6eKi rri.EKi мынжылдыктын тогысында катысушы мемлекеттердщ алды намемлекетаралык катынастарды сапалы жана денгейге шыгару м1ндеп500

койылды. Казакстан Республикасынын Президент Н.Э. Назарбаевтынелдердщ экономикалык езара ic-кимылын терендету туралы дер кез1ндежасалган бастамасы осы мждеттен туындады, мунын ез! «бестжтщ* дамуынынжана багыты болды жене Еуразия курлыгындагы принципа жанаещрлж курылымга айналган Ш Ы¥-ны куруды тездетп.Казакстан басшысыньщ бастамасы бойынша «бегпктш» экономикажене медени-гуманитарлыксаладагы ынтымактастыгы аясын кенейту усынылды.Душанбе Декларациясына сейкес Казакстан тарабы Казакстан,Кытай, Кыргызстан, Ресей жене Тежжстан арасындагы кеп жакты саудаэкономикалыкынтымактастык багдарламасын ез1рлед).Эщрдеп сауда мен инвестицияны 6 ip ie -6 ip T e ырыктандыру, шекараманындагы сауданы дамыту; тауарлардын, капиталдын, керсенлетшкызметтердщ жене адам ресурстарынын еркш козгалысын камтамасыз етуym iH муше мемлекеттердщ «ашык нарыктар саясатын» жузеге асыру; инвестицияныкоргауга жердемдесу, заннамал ык реамдерш онайлату ещрлжсауда-экономикалык ынтымактастыктын максаттары болып айкындалды.Бес мемлекет басшыларынын 2001 жылгы 15 маусымдагы Шанхайкаласында еткен кездесушде «Шанхай 6ecTiri» взбекстанды ез катарынакабылдады. Сол куш Шанхай ынтымактастык уйымын куру туралы Декларациягакол койылды.Озара ic-кимылды, достык пен тату керпллестжл ныгайту, катысушымемлекеттер арасында саяси, сауда-экономикалык, гылыми-техникалык,медени жене баска салалардагы тшмд1 ынтымактастыкты кетермелеу,ощрде бейбггшшкт1, каушаздж пен турактылыкты колдау жене камтамасызету жешндеп б1рлескен куш-жцер уйымнын басты максаты болыпжарияланды. Болашак уйымнын кауш аздж саласыняагы принциптер1Шанхай каласында кабылданган «Лацкестжке, сепаратизм менэкстремизмге карсы курес туралы конвенцияда» тиянакталды.Сонын непзшде 2004 жылы Ш Ы ¥ Ланкестжке карсы ешрлж курылым(ЛК©К) — Ш Ы ¥-га муше елдердщ кузырегп органдарынынлацкестжке, сепаратизм мен экстремизмге карсы курестеп езара ic-кимылынуйлеспрш, ныгайтуга жердемдесу максатында туракты ерекет ететшорган курылды.Ш Ы¥-нын 2002 жылгы 7 маусымда Санкт-Петербургте еткен саммитшдеШ Ы ¥ ЛКЭКтуралы Хартия мен келкпмге кол койылды.2003 жылгы 28 мамырдан 29 мамырга дешн Мескеу каласында еткенШ Ы¥-нын кезекл саммипнде уйымды кужат жуз1нде реамдеу аякталды:ШЫ¥-га катысушы мемлекеттер басшыларынын декларациясына колкойылды, ол Ш Ы¥-нын жаргылык органдары жумысынын жене онынкаржылык TeTiriHin TepTi6iH реттейтш кешендер кужатын 6eKirri. Атапайтканда, ШЫ Y-ньщ туракты органдарынын —Пекин каласындагы Хатшылыгынынжене Ташкентгеп JIK0K аткару комитепнщ жумыс ютеушекатысты кужаттарга кол койылды.Мемлекеттердщ басшылары уйымнын эмблемасы мен туын бекггп,сондай-ак ШЫ¥-нын аткарушы хатшысы кызмеп белпленш, оган Кытайекш —КХР-дыц Мескеу каласындагы елшкл Чжан Дэгуан аткарушы болыптагайындалды.501

ШЫ Y органдары:• Мемлекеттер басшыларынын KeHeci;• Уюметтер басшыларынын (премьер-министрлер) KeHeci;• Сырткы клер миниcтpлepiнiн KeHeci;• Министрлжтер жэне/немесе ведомстволар басшыларынын KeHeci;• Улттык уйлеспрушшер KeHeci;• Хатшылык;• Ланкеспкке карсы ешрлйс курылым (ЛК©К,);• Л К 0 К KeHeci.Ka3ipri кезенде мемлекеттердщ басшылары Ш ЫУ-нын алдына eKiб1рдей мшдет —каущмздйсп камтамасыз ету жене сауда-экономикалыкынтымактастыкты дамыту мшдеттерш койды.Ш Ы У -га муше мемлекеттер каугастздж, Еуразия курлыгындабейб1тш ш кт1 ныгайту жене турактылык проблемаларына басым кещпбелш отыр. Л ацкеспк, сепаратизм жэне дши экстремизм сиякты кубылыстарШ ЫУ елдершщ халыктарына накты Kayin-KaTep тещиред1 жэнеосы «уш зулымдык» дейпнге карсы ic-кимыл Шанхай уйымынын курылгансэтшен бастап онын Kbi3MeTiHiH iprejii багыттарына айналды.Ш ЫУ елдер1 ез аумактарында лацкестне эрекеттерш| сонын кшндебаска мемлекеттердщ мудделерше карсы багытталган эрекеттер,ш дайындаугажэне жузеге асыруга тырысудын жолын кесу женшде ic-кимыл жасапотыр. Ш ЫУ щецбершде ланкеспкке карсы б1рлескен жаттыгулар,туракты кенес берулер етвазшп турады, жш акпарат алмасуы жузеге асырылады.ЛК.0К, аткару комитет Ш ЫУ-га муше елдердщ арнаулы кызмет-TepiHin ланкеспкке, сепаратизм мен экстремизмге карсы курестеп кушждоершуйлестфёда! И нтерполмен тыгыз ынтымактасады. ЛК.0К,щецбершде ШЫУ-га катысушы мемлекеттердщ ланкеспкке, сепаратизммен экстремизмге карсы курестеп ынтымактастыгынын нормативпккукыктык базасы удайы ж етйщ рш л отырады. Осы максатта ланкеспккекарсы курестщ элемд1к тэж!рибеа мен техникалык куралдары мукиятзерделенедЬЫрлескен бакылау тобынын (ББТ) эскери саладагы сешм шараларынныгайту жэне КХР-мен шекара ауданында карулы куштердй езара кыскартутуралы Шанхай жене Мескеу кетс^мдерш орындаудыцтеттп К.ХРменортак шекара ауданында KayinciaaiKTi камтамасыз ётудщ жэне карулыкуштертецгершш сактаудын манызды элемент! болып табылады. ББТинституты езш щ тш м дш пн дeлeлдeдi — тараптардын жеке ескерлеркурамы мен ескери техникасынын саны КХР-мен ортак шекара бойындагымежеленген 100 километр аймакта руксат етшген нормалардан айтарлыктайтемен.200S жылгы 5 шищеде Астана каласында Казакстан Республикасынын Президент! Н.Э. Назарбаевтынтерагалыкету1мен Шанхай ынтымактастыкуйымына муше мемлекеттер басшылары Кецесшщ 5-мерекелйсотырысы болды. Саммитке ШЫУ-га муше мемлекеттердщ, сондай-акбакылаушымемлекеттердщ (М онгол иянын, Ираннын, Пэкстаннын,Ундостанныц) басшылары катысты.502

Мемлекеттердщ басшылары саммиттщ корытынды саяси кужатына- Астана Декларациясына кол койды. Ланкеспкке карсы сипаттагы маныздыкужаттар —Ш Ы ¥-га муше мемлекеттердщ ланкеспкке, сепаратизммен экстремизмге карсы курестеп ынтымактастыгы концепциясы,ШЫ ¥-га муше мемлекеттердщ III Ы ¥ Л К вК жанындагы туракты eKuuepiтуралы ереже жене Ш Ы ¥ ЛК.0К, Кенесшщ Ш Ы¥-га муше мемлекеттербасшыларынын кенесше Л КвК-тш 2004 жылгы кызмет туралы баяндамасыб ектл д ь Сондай-ак Пакстанга, Иран мен Yнд1станга Ш Ы ¥ жанындагыбакылауш ылар мертебесш беру туралы шепйм кабылданды.Сауда-экономикалык ынтымактастыкты дамыту ШЫ¥-нын алдындатурган аса манызды мшдеттердщ 6ipi болып табылады.Ш Ы ¥-да юкерлж ынтымактастык курылымдары — Банкаралыкб^рлеспк, Даму коры (инвестициялык банкпн) жене 1скерлж кенес курылды.А тал га н институттардын максаттары: ещрлж экономикалык ынтымактастыктыодан epi кенейту ге жердемдесу, инвестициялык жобалардыкаржыландыру, муше мемлекеттердщ icxep жене каржы тогтгары арасындатжелей байланыстар мен niKip алысуды жолга кою болып саналады.ШЫ ¥ мемлекеттер! кеп жакты сауда-экономикалык ынтымактастьжбагдарламасын кабылдады. онда сауда мен инвестиция саласында колайлыжагдай жасау урдйлн кыска Mep3iMai келешекте жандандыру кезделедтКеп жакты сауда-экономикалык ынтымактастык багдарламасын icKe асыружешндеп ic-шаралар жоспарына ынтымактастыктын жузден астам нактыжобалары, такырыптары жене багыттары енпз1пед1, алты елдщ экономикалык,гылыми-техникалык жене гуманитарлык езара ic-кимылдарыныцнегурлым манызды салалары камтылады.Ш Ы V Хатшылыгы осы жоспарды жузеге асыру жешндеп арнаулыжумыс топтарынын (электрондык сауда, кедендж ынтымактастьж, стандарттардыколдану саласындагы ынтымактастык, транзитпк елеует женеинвестицияга жердемдесу жешндеп) б1рлескен ic-кимылдары аркылышараларды icKe асыру т е т т мен кешенш ез1рлед1, ага лауазымды тулгаларкомиссиялары курылды, iimci экономикалык жене сырткы сауда кызметшежауап берепн министрлжтер басшыларынын кецестер1 епазше бастады.Ш Ы¥ шецбершдеп ынтымактастыктын дамуы тенгер1мш жене онтайлыболуы ушш гуманитарлык саладагы: бйпмдеп, медениеттеп,туризмдеп, спорттагы езара ic-кимылды кушейту жумысы журпзшуде,меселен, Ш Ы ¥ Хатшылыгы Шэньян политехникалык университетшщнепзшде Халыкаралык Еуразиялык университет куру жешнде бастамакетердь ХЕУ курудыц максаты —Ш Ы¥-га муше мемлекеттердщ экономикалыкдаму ына жене гылыми-техникалык прогресше зияткерлж колдаукерсету.¥йымга 2004 жылгы желтоксанда Б ¥ ¥ Бас Ассамблеясынын жанындагыбакылаушы мертебеанщ 6epinyi, 2005 жылы Ш Ы¥-нын АСЕАНменжене ТМД Аткару комитепмен ынтымактастыгы туралы меморандумгакол койылуы, Ш Ы¥ —Ауганстан Байланыс тобынын курылуы Ш Ы¥нынелемдж аренадагы есе тускен беделшщ манызды KepceTKimiepi болыптабылады. Бупнп танда Ш Ы ¥-нын кызметше АКДН, Жапония,Оцтуспк Корея, Шри-Ланка, Еуроодак, ТМД ejuiepi, ¥ К Ш ¥ (¥жымдык503

каушаздж туралы шарт уйымы), ЕурАзЭК,, ПРООН (Б ¥ ¥ Даму багдарламасы),баска да мемлекеттер мен уйымдар Ьяеуй ыкылас койып отыр.2006 жылгы 13 маусымда Мемлекет басшысы Н.Э. Назарбаев Шанхай ынтымактастык уйымына муше мемлекеттер басшылары кенесшшотырысына катысу ушш Шанхайга кедщ. Бул отырыс —мерейтойлык отырыс,«Шанхай бесттнщ * 10 жылдыгына жэне Шанхай ынтымактастыкуйымыньщ бес жылдыгы на арналды. Тараптар елдер арасындагы стратегиялыкэрштестж мэеелелерш жэне сауда-экономикалык ынтымактастыктыодан opi дамытудын келешепн талкылады.4. КАСПИЙ ТЕЩ 31НЩ КУКЫКТЫК МЭРТЕБЕС1МЭСЕЛЕЛЕР1Н Ш ЕШ УТещз жагалауы мемлекеттершщ езара ic-кимылынын олардын саясижэне экономикалык мудделерш камтамасыз етуге де, тешздд сактауга женеонын ресурстарын утымды пайдалануга да жердемдесетш халыкаралыккукьжтыкбаза жасау Каспий тешзшщ кукыктык мертебесш айкындаудынмаксаты болып табылады. ©зара колайлы шеипмдерд1 шдеспру ушшeKi жакты жене бес жакты турпатта кенес берулер мен келксездержурпзшуде.1996 жылдан бастап арнайы курылган бес жакты турпаттагы курылым—Каспий жагалауы мемлекеттер! сырткы icTep министрлершщ орынбасарларыденгеМндеп Арнаулы жумыс тобы (АЖТ) жумыс icTeflai. Каспийтен1зш1н кукыктык мертебесш реттеу женшдеп келюсездер он жылданастам уакыт бойына жалгасып келе жатканына карамастан, осы уршскекатысу шылардын устанымында елеуш айырмашылыктар орын алып отыр.Меселелердщ Каспий топтамасын талкылау ушш жагалаудагымемлекеттердщ сырткы icTep министрлершщ eKi кенеа етШ и ш жене«Каспий 6ecTiri* басшыларынын саммип (2002 жылгы 23—24 сэуфдеАшхабад каласында) уйымдастырылды.Казакстан Республикасынын Каспий Teni3iHiH кукыктык MepTe6eciженшдеп устанымы Б ¥¥-ны цтеш з кукыгы жешндеп 1982 жылгы конвенциясынынтешздщ турл| учаскелершщ режимше жене ешне катыстыжекелеген ёрёжеДерш Каспийге катысты да колдануда болып отыр.Жагалаудагы мемлекеттердщ саяси жене экономикалык мудделерштшмд! камтамасыз ету максатында Казакстан осы кужаттын epeжeлepiнeсейкес Каспий TeHi3i аумагын, балык аулау аймагын жене ортак суK eH icTiriH б'ёлплёудо усынады. Бул орайда осы аймактарда T m b tiрежимдерд1 аныктау кажет. Тёщ здщ аумактык сырткы шекарасымемлекетпк шекара болып табылады, онын шепнде жагалаудагы мемлекетегемендж кукьжтарды бары нша толы к пайдаланады. Мунын ез» шекаралардынбу зылмайты ндыгын жене аумактык тутастыкты камтамасыз етутургысынан каушшзджтщ косымша Кёпщщктерш алуга мумкшдж бередгТещзд! аумактык белплеу жагалау манындагы мемлекеттщ ёзГнетиесш белпленген енджтеп тендз алабына, онын успндеп eye кешсппне,табанына жене койнауына тол ык ёгемендйт болуын кездейдтБалык аулау жене биоресурстарды пайдалану мёеёлелерше катыстыКазакстан оларды тшсп аймактарда, сондай-ак ашыктешзде балык аулау-504

дын келюшген улестемеа жене KacinuiuiiKTi лицен зиялау непз^нде жузегеасыру кажет деп есептейш. Осыган байланысты Казакстан тещздщаумактык сырткы шекарасынан басталаты н балык аулау аймагы ны н жекесанатын бел in алу кажетттн талап етед!.Тещз бетшщ калган белтн е (ашык тещзге) жагалаудагы мемлекетгердщсауда кемелер1 ушш кеме каты н асы бостандыгы режимш колданукажет. Келюшген багыттар бойынша авиация катынастарына тещздщуспндел eye KeHicriri де еркш болуга тшс.Каспийдщ табаны мен ресурстарын Казакстан Каспий жагалауындагымeмлeкeттepдiн арасында аймактарга белу кажет деп есептейдь олардыншепнде бул мемлекеттер табигат ресурстарына барлау журпзуге женеоларды ещйруге айрыкша кукыктар алуга тшс. Тещздщ табанын шектесжене карама-карсы орналаскан мемлекеттердш уагдаластыгы непзвдехалыкаралык кукыктын жалпы журт таныган нормаларын есепке ала отырып,каз>рп халыкаралык эдютеме мен елемшк практикага сейкес аныктауусынылады.Транзит меселеа женшде ituKi курлыктык Каспий мемлекеттер4(Казакстан, Эз1рбайжан, Туржменстан) 6ipKaTap халыкаралык ембебапшарттарга сейкес Ресей Федерациясы мен Иран Ислам Республикасынынаумактары аркылы барлык кел1к куралдары баска тещздер мен елемд!кмухитка кол жетк1зу1 ушш транзит еркш дтн пайдалануга тшс.Т ранзит мемлекеттершщ ез аумагынын аспанында толык егемешикпжузеге асыруы ушш iunci курлыктык мемлекеттер ушш кезделген кукыктармен мумгащцктердщ камтамасыз eT u iy i, олардын занды мудделер1 ешкандайкемстлмеу1 ушш кажетп барлык шараларды колдануга кукыгы болугаTnic. Баска тешздерге жене елемдж мухитка шыгуга M yM K ianiri жокMYДдeлi тараптардын арасындагы транзит ерю ндтн жузеге асырудыншарттары мен TepTi6iH транзит тараптары eKi жакты келшмдер аркылыреттеуге тшс.Су асты кабельдер1 мен кубыр желшерш тесеу багыттарын белгшеуженшде Казакстан тараптын келюу1мен, олар теселуге тик тещз тубшщучаскеа аркылы тшсп жобаларды icKe асыруды усы налы. Келгамнщмундай eflici негурлым колайлы болып табылады жене KeMipcyTeKTiшигазатты экспорттау жобаларын icKe асыруга байланысты шегшмдеркабылдау peciMiH онайлатады.Каспийдщ солтуспк б ел т табанынын шекарал ык аражтн ажыратумeceлeci 1998 жылгы 6 шищеде Казакстан Республикасы мен Ресей Федерациясыарасындагы койнауды пайдалануга егеменш кукыктарды жузегеасыру максатында Каспий тешзшщ солтуспк б е л т табанынын шекаралыкараж тн ажырату туралы келю1мге жене 2002 жылгы 13 мамырдагыосы келклмге пркел ген хаттамага кол кою жолымен аныкталды, олар 2003жылгы 16 мамырдан кушше ендь Туржмениямен де осындай келклм жасалыныпжатыр.2001 жылгы 29 карашада Казакстан Республикасы мен Эз1рбайжаРеспубликасы арасындагы Каспий тещз1 табанынын шекаралык аражтнажырату туралы келйлмге жене осы келгс1мге лркелген 2003 жылгы27 акпандагы хаттамага кол койылды. Бул кужатгар тшсшше 2003 жьшгы505

18 шщдеде жене 30 желтоксанда куппне ещц. Туржмениямен осындайкелюм жасалып жатыр.Сондай-ак 2003 жылгы 14 мамырда Казакстан, Эз1рбайжан жене Ресейарасында Каспий тещз1 табанынын шектес учаскелершш шекаралыкараж тн ажырату шебшщ туйюкен жер1 туралы кел1ам жасалды. Бул кужат2004 жылгы 7 кантарда кушше ендгКаспийдеп экологиялык ^ауш ш дщ п камтамасыз ету саласында 2003жылгы 4 карашада Каспий тещ зш щ тешз алабын коргау жешндепшектеул! конвенцияга кол койылды. Бул кужат Эз1рбайжаннын оны 1скеасыру ушш кажетл innri мемлекетпк рэамдердд орындамауына байланыстыкуш1не енген жок-S. КАЗАКСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ НЫ Н ШЕКТЕСМ ЕМ ЛЕКЕТТЕРМ ЕН М ЕМ ЛЕКЕТПК Ш ЕКАРАСЫНБЕЛПЛЕУТеуелаздж алганнан кешн мемлекетпк егеменД1К’П ныгайту жешндепалгашкы кезектеп мщдеттерд1ч катарында шектес мемлекеттерменшекараны зан жузшде реамдеу каж еттт туды, ейткею шекара меселес1ep6ip мемлекет ушш улттык каушазджп камтамасыз ету, аумактык тутастыкпен теуелейджп сактау тургысында ете манызды болып табылады.Халыкаралык кукыктын дербес cy6i>eKTici ретшде Казакстан ез аумагынакол сугылмау кукыгына ие, онын аукымында ез егемендтн жузегеасырады. Мемлекетпк шекара этникалык аумактын шегш айкындайды,ал онын Heri3ri максаты да осында.Казакстаннын 2030 жыл га дейшп дамуы стратегиясы нда саяси мшдет— Казакстан Республикасынын улттык кауш аздш н камтамасыз етумшдет! койылды. Оны icKe асыру кепшшк жагдайда шекараларды айкындаумеселелерше катысты болып келёдьХалыкаралык-кукыктык нормаларды жене шекара меселелер] бойыншакелюсездш калыптаскан практикасын ескере отырып, Казакстан барлыккершшес елдермен Ka3ipri шекаралардын «мертгебёл! жагдайын» сактаутуралы уагдаластыкка кол жепадщ, ягни шекараларды белплеу аякталгангадейш тараптар шекарада инжёнерл!к курылыстар салу, шекара манындагыучаскелерд1 шаруашыл ык максатта игеру т.б. сиякты кандай даболсын 6ip жакты ic-кимылдардан кал ыс кала туруга тшс болды.Казакстан-Кытай мемлекетпк шекарасын белплеу. 1991 жылгадейшКытаймен кел1ссезд1 кенеспк уюмет делегациясы Кытаймен шектес одактасреспубликалар екщцершщ катысуымен журпзш. 1992 жылы КазакстанРеспубликасы, Кыргыз Республикасы, Ресей Федерациясы женеТежжстан Республикасы уюметтершщ арасында Кытай Халык Республикасыменшекаралык меселелер бойынша 1992 жылгы 8 кыркуйектепкелюмге сейкес КХР-мен келгссёз журпзу ушш КСРО-нын уюметтжделегациясынын орнына Казакстан Республикасы, Кыргыз Республикасы,Ресей Федерациясы жене Тежжстан Республикасы укшёттершщб1рлескен делегациясы жасакталды.Казакстан Республикасы Министрлер Кабинетшш «Кытай ХалыкРеспубликасымен Казакстан-Кытай шекарасы ауданында ескери сала-506

да карулы куштерд1 езара кыскарту жене сешщй ныгайту жене шекаралыкмеселелер женшдеп келшсездер туралы» 1992 жылгы 17 шшдедеп№607 каулысы непзвде Казакстан делегациясы Кытаймен келюсезгеKipicTi.Шекараны белплеу женшдеп келгссездер 1992 жылдан 1998 жылгадейшп кезенде журпзщщ, ал шекараны ажыратып, танбалау 2002 жылытолык аякталды.Келюсезбарысыныннепзше Ресей Империясы мен Кытай арасындасонау XIX гасырда жасалган сепз шарт пен хаттама алынды.Казакстан Республикасы мен КХР арасындагы шекараны белплеуженшдеп келюсездердщ корытындылары бойынша халыкаралык шарттаргакол койылды, бул шартгарда Казакстан-Кытай шекарасынын uie6i етепнжерлер дел айкындалып егжей-тегжейл1 сипатталды, олар:1.Казакстан Республикасы мен Кытай Халык Республикасы арасындагыКазакстан-Кытай мемлекетпк шекарасы туралы 1994 жылгы 26ceyipAeri келклм;2.Казакстан Республикасы мен Кытай Халык Республикасы арасындагыКазакстан-Кытай мемлекетпк шекарасы туралы 1997 жылгы 24кыркуйектеп косымша кел!С1м;3.Казакстан Республикасы мен Кытай Республикасы арасындагыКазакстан-Кытай мемлекетпк шекарасы туралы 1998 жылгы 4 шщцеделкосымша кел1с1м;4. Казакстан Республикасы, Кытай Халык Республикасы жене РесейФедерациясы арасындагы уш мемлекеттщ мемлекетпк шекараларытушсетш межеш айкындау туралы 1999 жылгы 5 мамырдагы келкйм;5. Казакстан Республикасы, Кытай Халык Республикасы жене КыргызРеспубликасы арасындагы уш мемлекеттщ мемлекетпк шекараларытуйюетш межеш айкындау туралы 1999 жылгы 25 тамыздагы кел1с!м.——.. ..,.й_-——_— ——- 1J t mИЯНпЦ• &-ЩэдА?■¥ЛНкИ _ Щ .4ш ш яяш ш ш ш ш вяяш ш ш ялЕл тыныштыгы кузетшдеп Казакстан Республикасы шекарашылары.507

Кытаймен шекараны танбалауды Казакстан-Кытай мемлекетпк шекарасытуралы 1994 жылгы 26 ceyipfleri келклмнщ 4-бабына сэйкес курылганКазакстан-Кытай шекарасын танбалау комиссиясы жузеге асырды.Шекараны танбалау жумыстарын алты жумыс тобы 1996 жылгышщдеден 2001 жылгы желтоксанга дейшп кезенде жузеге асырды жене2002 жылгы 10 мамырда Пекин каласында Казакстан Республикасы уюмепмен Кытай Халык Республикасынын уюмет! арасындагы Казакстан-Кытаймемлекетпк шекарасынын шебш танбалау туралы Хаттамага кол коюменаякталды.Танбаланган шекаранын жалпы узындыгы 1 782,75 км-ны курады,олардын iniiHse курлыктык шекара —1 215,86 км, су шекарасы —566,89км-га жуык.ТэуелЫз Мемлекеттер Достастыгы. 1991 жылгы 21 желтоксандагыАлматы Декларациясы, Т еу ел аз Мемлекеттер Достастыгы (ТМД)шенбершде ынтымактастык принциптерш сактау туралы 1992 жылгы 14акландагы Декларация, Теуелаз Мемлекеттер Достастыгына катысушымемлекеттердщ егемендтн, аумактык тутастыг ы мен шекараларына колсукпаушылыкты сактау туралы 1994 жылгы 15 ceyipaeri Декларация,мэнгшк достыктуралы eKi жакты шарттар бурынгы КСРО-нынэюмшшкаумактыкшекарасынын ар аж тн ажыратудын танылуын баянды еткенжалпы сипаттагы кукыктык кужаттар болып табылады.Меселен, Алматы Декларациясынын ережелерше сейкес тараптар«6ip-6ipiHiH аумактык тутастыгын жене каз1рп шекараларынын бузылмайтындыгын»таниды жене курметтейдьТМД-га катысушы мемлекеттердщ егемендтн, аумактык тутастыгын,шекараларга кол сукпаушылыкты сактау туралы ереже Декларациядабаянды етщщ, бул ережеге орай тараптар «6ip-6ipiHiH егемендтн курметтейотырып», «аумактык тутастыкты, шекаралардынбузылмайтындыгын,аумакты зансыз турде иелешп алудан жэне бетеннщ аумагын белшектеугебагытталган кез келген ерекеттерден бас тартуды» куаттады.Казакстан тарабы мемлекетпк шекараны белплеу жeнiндeгi жумыстыКазакстан Республикасы Умметщщ «Казакстан РеспубликасынынКыргыз Республикасымен, Ресей Федерациясымен, Туржменстанменжене взбекстанмен Мемлекетпк шекараны белг1леу жен1ндеп КазакстанРеспубликасынын Уюметпк Комиссиясы туралы» Казакстан РеспубликасыYKiMeTiHiH 1999 жылгы 1 кыркуйектеп №1283 каулысына сейкес(КР YKiMeTiHin езгер!етер енпзшген 24.02.2000 жылгы №289; 06.06.2000жылгы №856; 17.07.2002 жылгы №791; 02.06.2003 жылгы №509;01.07.2004 жылгы №726 каулыларымен) жузеге асырды.Сырткы icTep министрлт комиссия курамынан тшсп Уюмегпк делегацияныжасактады, оган муддел1 министрлжтер мен ведомстволардын,облыстык, аудандык жэне ауылдык экх1^ к т е р д 1н екшдер] енпзиш , сарапшыларрелнде турл! мекемелердщ мамандары тартылды, геодезистер,картографтар, жерге орналастырушылар, гидрологтар катарынан жумыстобы жасакталды.Кукыктык база жене орталык мемлекетак муражайдагы, министрл1ктермен ведомстволардагы, Казакстан Республикасынын маманданлырылганмекемелер!ндеп колда бар материалдар мукият зерделенд!. dp6ip508

мемлекетпен келксез журпзу принциптер! мен эдютемелер! пысыкталды.Делегация мушелерй сондай-ак жумыс топтарынын екшдер1 кажетболган жагдайда жергшк'п халыкпен жэне журтшылыкпен кездесп.Келюсез барысынын жай-куш мен нэтижелер! туралы халыкты кулагдарету максатымен баспасез меслихаттары егюзщщ, букаралык акпарат куралдарыушш сухбат бершдк Кажет болган жагдайда жергшк'п жерлерге далалыксапарлар, шекара манындагы алаптардын aapoTycipiMi мен гарыштыкфототус1р1м1 жузеге асырылды.Жекелеген тел1мдерде ic ж уз1нде кал ыптаскан шекара me6i колда баркукыктык актшердш ережелерше сай келмейпж бурынгы олактас республикалардынарасындагы эи м ш ш к шекаралар ушш ортак сипаттыерекшелш болды. Мундай жагдайда тараптар улттык жене экономикалыкмудделерд1 ескере отырып, алаптарды баламал ы турде белу жене алмасужумысын журпздьКыргызстан. Казакстан-Кыргыз мемлекетпк шекарасын белгшеужешндеп кел!ссездер 1999 жылгы карашадан 2001 жылгы желтоксангадейш журпзши жэне мемлекет басшыларынын Астанада 2001 жылгы 15желтоксанда Казакстан Республикасы мен Кыргыз Республикасы арасындагыКазакстан-Кыргыз мемлекетпк шекарасы туралы шартка колкоюымен аякталды.Б1рлескен шекаранын жалпы узындыгы 1241,58 км-ны курады.Ka3ipri кезге дейш шарт кушше енпзшген жок, ейткеш Кыргыз жагыоны бекггаеда.Тараптардын делегациялары б1рлескен шекараны танбалау урдгсшшуйымдастырушылык жене техникалык меселелерш талкылады. Кыргызжагынан 2001 жылгы 15 желтоксандагы шекара туралы шарт бектлгенненкейш б^рлескен Казакстан-кыргыз шекара комиссиясы шекараны танбалаумасел елерше Kipicyre уагдаластыкка кол жетшэйш.Тур1кменстан. Казакстан Республикасы мен Туржменстан арасындагыКазакстан-Тур{кмен мемлекетпк шекарасын белплеу жене танбалаутуралы шартка 2001 жылгы 5 шщдеде Астана каласында мемлекет бас -шылары кол койды. Шарт кушше енпзшген жок, ейткеш беюту грамоталарыani алмасылган жок.Казакстан-тур1кмен шекарасын белгшеу жешндеп кел!ссездер 2000-2001 жылдары журпзш и. Тараптарда Казак KCP-i мен ТуржменKCP-i арасында 1972 жылы келкплген шекара шебше тузету енпзу жвшндеусыныстар туындаган жок.Казакстан-Тур1кмен мемлекетпк шекарасынын курлыктык тел1м!ншузындыгы 426.08 км-ны курайды.Б1рлескен шекараны танбалау жешндеп ic-шаралар 2003 жылы басгалды.Тараптар шекарага шекаралык белгшер орнатуга 2005 жылы Kipicri.взбекетан. Казакстан-взбекстан мемлекетпк шекарасын белгшеуyaepici 2000 жылдан 2002 жылга дешн журпзшц, оны eKi кезенге белугеболады.Eipimui. Казакстан Республикасы мен ©збекстан Республикасы арасындагыКазакстан-взбек мемлекетпк шекарасы туралы 2001 жылгы 16карашада Астана каласында мемлекеттер басшылары кол койган шарттыэз1рлеу, шекара шебшщ 96%-ын айкындалы.509

Ектши Казакстан Республикасы мен взбекстан Республикасы арасындагыКазакстан-взбек мемлекетпк шекарасынын жекелеген тeлiмдepiтуралы Казакстан мен взбекстан Президентгер12002 жылгы 9 кыркуйектеАстана каласында кол койган шартты дайындау, ол б!рлескен шекаращебдн айкындауды толык аяктады. EKi шарт 2003 жылгы 5 кыркуйектекушше ендьШекараныц жалпы узындыгы 2150 км-ге жуык.Казакстан-взбек шекарасын танбалау ypflici 2003 жылы, ал тжелейдалалык жумыстар —2004 жылгы I сэу!рде басталды.Ресей Федерациясы. Казакстан-Ресей мемлекеттж шекарасынбелилеу жешндеп келгссездер 1999 жылгы кыркуйектен 2005 жылгыкантарга дешн жалгасты.2005 жылгы 18 кантарда Мвскеу каласында Казакстан РеспубликасынынПрезидент Н.Э. Назарбаевтын Ресей Федерациясына ресми сапарыбарысында мемлекет басшылары Казакстан Республикасы мен РесейФедерациясы арасындагы Казакстан-Ресей мемлекетпк шекарасы туралышартка кол койды. Бщлескен шекаранын жалпы узындыгы (Каспийтевдзнщеп шекараны есептемегенде) 7591 км-ге жуык.2006 жылгы 12 кантарда кушше енген осы шартка кол коюмен Казакстаншекаранын курлыктык бел1мш барлык периметр! бойынша занжузшде peciMaeyAi аяктады.Шарттын талаптарына орай тараптар барабарлык негщнде б1рлескенКазакстан-Ресей шекара танбалау комиссиясын курады, ол жерилнптжерлерде мемлекеттж шекараны белилеумен жэне танбалауменайналысты.Казакстан мемлекеттж шекарасында шектес мемлекеттердщ шекараларыментуШсетш терт меже бар. Мэселен, Казакстан Республикасы,Кытай Халык Республикасы жэне Ресей Федерациясы арасындагы ушмемлекетпн мемлекетпк шекараларынын тутеетш межесш айкындаутуралы 1999 жылгы 5 мамырдагы келклмге жэне Казакстан Республикасы,Кытай Халык Республикасы мен Кыргыз Республикасы арасындагыуш мемлекеттщ мемлекеттж шекарасынын туйюетйн межеа туралы 1999жылгы 25 тамыздагы келклмге уш жакты турпатта кол койылып, кушшеендо.Казакстан Республикасы, Кыргыз Республикасы жэне взбекстанРеспубликасы арасындагы уш мемлекетпн мемлекетпк шекараларынынтушсетш межеа туралы 2001 жылгы 15 маусымда кол койылган келклмKa3ipri кезге дейш кушше енген жок, ейткеш Кыргыз жагы оны беютутуралы рэам д 1 ani аяктаган жок. Казакстан мен взбекстан келйймдз6eKiTTi.Казакстан Республикасы, Туржменстан жэне взбекстан Республикасыарасындагы уш мемлекетпн мемлекетпк шекараларынын туШсетшмежес! туралы шарттын жобасын тараптардын екишерй алдын ала реамдеп,кол коюга дайындады.Мемлекетпк шекаранын жалпы узындыгы 13200 км-ге жуык (Каспийтешзшдеп шекараны есептемегенде), олардын шшще:• Кытай Халык Республикасымен - 1782,75 км;• Кыргыз Республикасымен —1241,58 км;510

• взбекстан Республикасымен - 2150 км;• Туржмеистан Республикасымен - 426,08 км;• Ресей Федерациясымен —7591 км.E K i a m i тарауЭСКЕРИ £¥РЫЛЫС1. МЕМЛЕКЕТТЩ КАЛЫПТАСУ КЕЗЕЩНДЕГ1 ЭСКЕРИКАУ1ПС13Д1К САЯСАТЫКСРО ыдыраганнан кейш 6ip кездеп б1рынгай Карулы Куштер eMipcypyiH токтатты. Казакстаннын ескери кауш оздтн камтамасыз етудщбарлык меселелерш талкылау, тузету, шеипм кабылдау 1991 жылга дейшКСРО Корганыс министрлйшщ, кейшнен, 1991 жылдан Теуелйз МемлекеттерДостастыгынын BipiKKeH Карулы Kyiirrepi командованиесшщкузырында болды.1КСРО-нын eMip сурген кезщде Казакстан аумагында Карулы Куштер1ескери oKpyrrepiHiH курамалары орналасты, оларды баскаруга республикабасшылыгынын тжелей катынасы болмады. 1969 жылга дешн буларТуркютан ескери OKpyri, 1969 жылдан 1989 жылга дейш —Орта Азияескери округ!,2 1989 жылдан 1992 жылга дейш кайтадан Туркютан ескериокрупнш ecKepi атанды.3Елдщ ескери кауш аздтн камтамасыз ету мудделер1 ушш Казакстаннынжогары басшылыгы сонгы сетке дейш, 1991 жылгы ТМД мемлекетщимен курылымы басшыларынын кездесуше дейш б1рынгай КарулыКуштерд1 жакгады.1990 жылгы желтоксанда КСРО Халык депутаттарынын IV съезшдеКазак КСР Президент! Н.Э. Назарбаев: «Казакстан Одактык шартты б1здщмемлекепм1зд! тутас организм ретшде сактаудын, онын кдушетздап менхалыкаралык беделш камтамасыз етудщ 6ipfleH-6ip накты жолы деп бшедо...Сондыктан 6i3 Одакты —жана, едшетп одакты, тен егеменш республикалардынодагын жактаймыз», —деда. Мемлекет басшысы: «Шартка кол коюКазакстаннын егемендтн накты жузеге асыруга, одактык жене республикалыкоргандардын мшдеттерш накты саралауга, онын 63iH-63i баскаруынicKe асыруга мумшндж бередЬ, —деп керсетп.4Осы устанымды дейектшкпен дамыткан Н.Э. Назарбаев езшщ келеа6ip сейлеген сезвде: «Казакстан —Одакты жактайды. Бул 1990 жылгы 25карашада Казак КСР Жогаргы Кенеа кабылдаган мемлекетпк егеменджтуралы Декларацияда айкын жазылган. EipaK республикада калыптасканжагдайлармен есептесепн одакты жактайды...»5 деп меламдедьОрталыктан толык теуелаз, сонын йпшде ескери меселелерде теуелгазболуды жактаушы баска республикаларда б1рынгай Одак жене б1рынгайескери басшыл ык жешндеп меселе мулдем баскаша карастырылды.Осындай жагдайда Казакстан езшщ дербес саясатын дейектшкпенкоргады, Одактык шартты жасасу жене нарыктык катынастарга сауаттытурде кешу —калыптаскан жагдайдагы онтайлы нуска деп есептедь511

КСРО ыдыраганнан кейш Казакстаннын ескери каутазд Ь сп камтамасызету устанымы элемде жэне еш рде болып жаткан геосаясиурдютердо ескеретш негурлым икемд1 устаным болды. Кырги-кабак сотыекезенднщ eKi ж уйеа тайталасынын орнына 1990 жылдардыц басында баскатертш факторлары KepiHic тапты. Он жыл мугдарында кордаланган innciе т р л iK, ещраралык eKi жакты экономикалык, саяси, этникалык проблемалармен азаматтык шиеленютер ерши тусу KayniH тевдардо, Keft6ip жагдайлардаашык ескери кактыгыстарга уласты.Егемешй Казакстан, «Кенес Одагынан алган улан-гайыр ядролыкмурасы бола турып, халыкаралык к а у т а з д ж п ныгайтудын непзп жолыещ рлж жене ещраралык байланыстарды ерктетуде, ужымдык каушазджпринциптерше непзделген жана кауш аздж ЖYйeciн дамытуда деп бщщ».6Мундай жагдайда Егемешй мемлекет туралы Казак КСР ЖогаргыКенесш щ 1995 жылгы 25 казанда Декларацияны кабылдауы он щепммболды.7Мемлекетпк егемендж туралы осындай Декларациялар бурын КСРОнынбарлык мемлекеттер1нде кабылданган болатын. Казакстан КСРО-нынбурынгы барлык республикаларынын ш ш дё сонгы болып, тек егеменшкалган сеттен бастап мемлекеттщ ескери кауш аздш н езш щ менш жпкуштер1мен камтамасыз етуге багдар алды.1991 жылгы 21 желтоксанда Алматы каласында еткен кездесудеТеуелаз Мемлекеттер Достастыгын куру туралы жарияланды. Мунда стратегиялыккару-жарактуралы келмхмге де кол койылды. Казакстан Стратегиялыкшабуыл каруын кыскарту (СШ К—1) жене баска да 6ipKaTap шарттардыколдауга кeлicтi, 6ipaK езш ядролык карусыз мемлекет деп бйрдентаныган жок. Казак КСР Президент! сол жылдары еуел1 барлык ядролыкулы державалардан кауш аздж кегадщгш алу керекттн жене тек осыданкейш гана республика езш щ аумагында орналаскан барлык ядролык каружарактанбас тарта алатынын накты мел1мдед!. Мундай устаным егемешйКазакстаннын кауйш здш не кепшдж алу плепмен туандарщш.Соган карамастан, Казакстан бул кезенде де Т вуелаз МемлекеттерДостастыгынын Шржкен Карулы Kynrrepi устанымын коргауды жалгастырды.Шрйжен Карулы Куштердщ талап етийп отырган идеясынын MeHiузактыгы бойынша кажетп де ж еткш кп етпел] кезеннщ шенбер!ндеШрыцгай Карулы Куштердщ ортак корганыс кенйсттнщ аса маныздыэлементгерш, б1рьщгай инфракурылымын сактай отырып улттык армияларгаеркениетп турде езгертуд1 камтамасыз етуде efti. Бул орайда Достастыктынбарлык мемлекеттер алатын экономикалык, ескери-техникалыкжене езш дж ескери артыкшылык айдан анык болды. Онын ycriHe сол 6ipкиын уакытта басты мшдетгердщ6ipi тек мемлекетпк мудделерда коргаудагана емес, сонымен 6ipre ескери кызметпгшер мен олардын отбасыларында коргауда болды, олардын киын жагдайы теуелаз мемлекеттерде ез армияларынынкурылуына байланысты онсыз да ш иелетсе тусп.Казакстаннын ез армиясын куруга кешу меселеа женшдеп устанымысол жылдары аса курдел1 геосаяси урдастер аясында калыптасты. БурынгыКСРО-нын онтустж шекаралары тураксыздык белдеугс репнде сипатталды.Ауганстандагы согыс мемлекетпк шекаралардын шебшен аттапетп жене ещ р мемлекеттер! ymiH Kopiney ескери катер болып шыкты.512

Калыптаскан жагдайларды басшылыкка ала отырып, кептеген республикалардасол жылдары егемещц мемлекеттердщ корганысминистрлжтер1 асыгыс турде курылды. Жагдай Казакстанда орналасканескерлерге жаксы жолга койылган катан жене тшлад бакылауды жузегеасы руды талап eTri.Мунда мемлекет тэуелЫздж жарияланган сеттен бастап шешкен асаманызды мшдеттердщ арасында улттык каушаздж Ka3ipri замангы женеурыска кабшетп армия куру ел Президентшщ —Карулы Куштердщ ЖогаргыБас колбасшысыныц 6ipiHiui кезектеп камкорлыгы болды.1991 жылгы 21 тамызда Мемлекет басшысыньщ Жарлыгымен КазакКСР Каушаздж кенеЫ курылды.8КейЫрек, 1991 жылгы 25 казанда ел Президент «Казак KCP-iМемлекеттж Корганыс комитетш куру туралы» Жарлыкка кол койды9,онын терагасы болып Кенес Одагынын Батыры, кейшнен Халык каЬарманы,генерал-лейтенант С.К. Нурмагамбетовтагайындалды. КазакстаннынМемлекетпк Корганыс комитет! Азаматтык Корганыс штабынын жэнеКазак республикалык ескери комиссариаты непзшде курылды. взшщестелжтершде С.К. Нурмагамбетов атап еткеншдей, «Мемлекеттж Корганыскомитетгае» «аскерлерд1 бакылау», сонымен 6ipre эскерлердщ козгалуынназарда устау, турл1 эскери жаттыгулар етаазш туру, ескери мулжпреспубликадан екетуд1 кадагалау мшдей, армияньщ эскери кызмепндепбаска да б1ркатар багыттар» койылды.Тунгыш эскери ведомствонын калыптасуы киын жагдайда erri. ЫдыраганКенес Одагында жене онын Карулы Куштер!ндеп жагдай сынкетермедь С.К. Нурмагамбетов эскерлердщ 1991 жылдын аягындагыКазакстан аумагындагы эскерлерд1н жай-кушн айкындай кел1п: «Эскерлерез бетшше ерекет етет1н, ал Мемлекеттж комитет оларга веер етуге,ыкпал жасауга ешкандай мумкшд1п жок халде болды», —деп жазды.Шынында да, сол кезенде «КСРО Карулы Куштершщ кожырауы ен жогарышекке жетть Жауынгерлж техника, кару-жарак, материалдык корларКазакстан нан белсенш турде екет1лд1, урланды, талан-таражга тустЬ.Эскерлерд1 баскару непз1нен 6ip орталыктан Мескеуден Турюстанескери окрупнщштабы аркылы жузеге асырылды. Орталык багыныстагыкурамалар мен бел1мдер, ез кезепнде, тек КСРО Карулы Куштер1нщ ганакарамагында болды.Осынау киын жагдайдан шыгудын барынша кажеттш республиканынМемлекетпк Корганыс комитеищщ Казакстан аумагындагывскерлерд1 одан epi пайдалану жолдары женшдеп кь1зметшщ мазмунынайкындады. «Ядролык мура» туралы меселе непзп проблемага айналды.Казакстанда осы уакыт карсанында «1040 ядролык октумсыгы бар 104 СС-18 туракты орналастырылган ракета болды. Олардан баска, Казакстан аумагында240 канатты ядролык ракеталары бар 40 ТУ-95МС стратегиялыкбомбалаушы ушак орналаскан»10ед1.Елдщ жене онын басшылыгынын алдына соншалыкты куатты мурагакалай еюм журпзу керек деген меселе койылды. «вщрлж астам державаболу келешеп, —дед1 Президент, —б1здщ когамнын 6 ip б ел т узищ соншалыктыкызыгушылыктугызды. Ядролык мэртебеш сактаудын пайдасынанакты дел елдер келнршд1. Менш1кп ядролык шатыр елдщ Kayin-33-4269513

а з д т н щ кепш не ыктимал душпаннын елеуетп менмендтн тежеудщкеп щ д т болып Kepiwii».Ядролык кущгерда сактауды жактаушылар бул карудын кэдуьлп жогарыделджтёй карудан арзан екенше сштеме жасады. «Сонымен катаргылыми-техникалык елеуето, ipfrejii жене колданбалы гылымды дамытууш1н ядролык кешеьш сактаудын маныздылыгы атап айтылды».11B ipaK таразынын eKiHnii басында баска да пайымдаулар болды.Б1ршшщен, Казакстаннын ядролык каруды сактауы, оны таратпаудынкиындыкпен жасалган жуйесш, ал сайып келгенде элемдж каушизшкжуйесш де бузган болар едь Шшшщен, каИарлы каруды иеленуден бастарту аркылы Казакстан езш щ сырткы саясатынын бейбггшш сипатынелемге паш ете алды. Ал мунын 63i оган аумактык тутастык пен 6epixKeratnfliKTepi туралы месёлещ ядролык державалардын алдына коюмумюндшн ашты. Бул ретте Казакстан бес улы ядролык державанынкепщ дтн ала алды.1991 жылгы 16 желтоксанда Казакстан Республикасынын ЖогаргKeHeci казак ултынын езцрез! билеуге кукыгын куатгаумен 6ipre, азаматтыккогам мен кукыктык мемлекет куруга бел байлаганын басшылыккаала отырып, Казакстан Республикасынын мемлекетпк теуелаздтн салтанаттытурде жариялады.12Конституциялык зан республиканын менпшспКарулы Куштер куруга кукыгын айкындап бердгАлайда бул кукык онша тез1рек icKe асырыла коймады. 1991 жылгыжелтоксаннын аягында ТМД президенттершщ Минскшеп кездесу! барысындаДостастыктын Карулы Куштершщ Жогаргы Бас командованиеаДостастык елдершщ аумагында орналаскан ескери бетмдерге ешкандайыкпал жасай ал маганын ескере отырып, республикаларда ездер1нде орналасканбурынгы Одактын ескери курамдары непз1нде м етш кп КарулыКуштер куру меселесш б1ржолата шешть Ол кезде Украина мен Белоруссиядаез армиялары курылып та койган болатын.Казакстан басшылыгы бурынгысы нша асыгыс ic-кимыл жасамау устанымына6epiK болды. Достастыктын б1рде-б1р баска мемлекетшде Казакстандагысиякты ортак корганыс мудделерше пайдаланылатын ескериполигондардын саны соншалыкты кеп болган емес. Бурынгы Одактынескери-стратегиялыкжоспарларында Байконыр, Сарышаган, Емб! полигондарынаерекше орын бершй.Ядролык каруды таратпау саясатын дейектшкпен icKe асыра отырып,Казакстан басшылыгы 1992 жылгы мамырда ядролык каруды таратпау,ракеталык-ядролык каруды б1рте-б1рте белшектеу жене Ресейге екету туралыЛиссабон хаттамасына кол койды. Казакстаннын Корганысминистрлшнде осы меселелермен айналыскан арнаулы баскару орталыгыкурылды.Казакстаннын Ka3ipri заманнын ен куатты каруын иеленуден бас тартуыонын халыкаралык беделш жогары кетердь Ол республиканынKayinci3AiKTi камтамасыз ету жешндеп езш щ басты куш-жперш ескеришаралардан саяси, дипломатиялык шараларга Kem ipyre дайын екендтнайкын жене кез жетюзе куаттау болды.Егемендж пен аумактык тутастыктын халыкаралык кетлдцстер1Казакстанга армияны кыскартумен жене онын курылымын жана жаг-514

дайларга бешмдеумен дереу айнал ысуына мумкшдж бердк Жауынгерлжкабшетплж пен жауынгерлж дайындыккд нуксан кел'прмей, кейб1р ескери-курылысбвл1мдер1, жумылгыш топтар, коймалар, мекемелер, кызметкврсету бел!мдер1 таратылды.13Кенес Армиясынын Казакстан еншшпнде калган мурасы комактыболатын. Казакстаннын Карулы Куштерше еткен курамалар менбел!мдердщ кепшшп жауынгерлж дестурлер1 бай, Ke6ici ен жана улгщепкару-жарагы мен жауынгерлж техникасы бар жатык организм едь Ен бастысы—офицерлер мен генералдар Кенес Армиясында даярланды женекажетп практикадан erri. Алайда олар аз болатын, ecipece оперативтжстратегиялыкбуында кейб1р маманды ктар бойынша жеткшказ ед1,6ipaKреспублика егеменш мемлекеттщ армиясьш куруды баскара алатын женеойдагыдай журпзе алатын непзп тарландар ие болып калган-ды.Казакстан сондай-ак ескери курылыс саласындагы ескери гылымнынipreni базасын да алды, ол соган суйене отырып. жана жагдайларга, ка3ipriзаманнын мумшншктер! мен талаптарына кеб1рек бешмделген ез армиясынкура алды.Таш 6ip мен-жайды айта кеткен абзал. Барлык егемещй мемлекеттердщбурынгы одактас республ икалардын Карулы Kyurrepi 6ip курылымнан- КСРО Карулы Куштершен шыкты. Сондыктан жана армиялардынжеке курамы инерция бойынша гана емес, халыктардын сакталган досты -гына орай езара ic-кимыл мен ынтымактастыкты кастерлеп, дамыту га дайынтурды. ТМД елдершщарасында жасалынган езара ic-кимыл мен ужымдыккаушаздж туралы exi жакты жене кеп жакты шарттар осы багыттажумыс гстеуде.Сейтш Казакстаннын ескери саясаты бурынгы Одак республикаларындаболып жаткан окигалардын ыклалымен дуниеге кедш. Ол б1рынгайкорганыс KenicTiriH сактауга жене достастык мемлекетгершщ EipixxeHКарулы Куштерш куру идеясын кодцауга багытталды, мунын e3i КазакстанРеспубликасынын улттык каушаздшн де, бурынгы бауырлас республикалардынужымдык каутаздтн де ceнiмдi турде камтамасыз етугемумюндж беред1 деп пайымдалды. Казакстан басшылыгынын ескери саладажурпзетш саясатынынсарабдалдыгы мен устамдылыгы накосындайедт Сондыктан Казакстан достастык мемлекетгершщ iiniftae ез армиясынкуруды ен сонгы болып nieurri. Корганыс министрлшнщ барлыкнормативтж кукыктык arrinepi, сондай-ак практикалык кызмеп КазакстанТМД елдершщ ужымдык каушаздшн камтамасыз ету мудделер! ушшжене, ерине, ез каушаздшне нуксан келпрмей, кол койган шарттар менкешамдер шецбервде жузеге асырылды.Казакстаннын мулде жана мшдеттерд1 шешуше тура келль Елдщескери каушаздшне жене Карулы Куштерд! тжелей баскаруга жауапберетш, ecкepлepдi оперативок жене жауынгерлж даярлауды жоспарлаумен,тжелей басшылыкты жене бакылауды жузеге асырумен, жеке курамдытербиелеумен, бел1мдер мен курамаларды материалдык жене техникалыккуралдармен камтамасыз етумен, баска мемлекеттердщ ескери ведомстволарменбайлакыс орнатумен жене дамытумен айнал ысатын, сондайакескери кызметшшердщ елеуметпк проблемаларын шеше алатын толымдыкурылымга тез арада кол жетйзу кажетшип туды. Корганысминистрл1п осындай курылымга айналды.515

2. КАЗАХСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ НЫ Н КАРУЛЫKYIHTEPIH КУРУ1992 жылгы 7 мамыр бдздщ армия тарихынын басталган куш деесептеледЬ бул куш ел Президента —Карулы Куштердщ Жогаргы Басколбасшысы Н.Э. Назарбаев «Казакстан Республикасынын КарулыКуштерш куру туралы» Жарлыкка кол койды.Казакстан Карулы Куштершщ курамына непзшен 40-жалпыэскериармия курамалары, сондай-ак ЭЭК (Эскери эуе куштерО жэне ЭШ К (Эуешабуылына карсы корганыс), ТМД-нын BipiKKeH Карулы КуштершщКазакстан аумагында орналаскан бэлшдерг, мекемелер! мен уйымдарыKipfli.1992 жылгы 1 шщдеде 40-жеке жалпыэскерлер армиясы КазакстаРеспубликасынын карамагына алынды жэне курылган Корганыс министрлт и ё багындырылды.Егемещц Казакстаннын Эскери-эуе куштер1 эуе армиясынын араласавиациялык корпусы непзшде курылды.Армия куру барысы жатык жэне тез егп. 1992 жылгы 21 шщдеге карайаралас авиациялык корпус баскармасы Алматы каласында орналаскан Эскери-эуеKyuiTepi баскармасы болып кайта жасакталды. Эуе шабуылына карсыкорганыс KyniTepi ЭШ К-нын 37-корпусынын курамалары мен бэл1мдер1непзшде курылды.Шекаралыкэскерлер де ез курылымын сактады, ол ic жузвде езгерккеушыраган жок.Сол жылдары жанадан курылган мемлекетпк институттын курылымыжене оны материалдык камтамасыз ету жешндеп курд ел i уйымдастырушылыкмеселелерд1 шешуге тура кедщ. Эскери техниканын кайта орналасуын,кару-жаракты жэне материалдык-техникалык йулисп бакылаукажет болды.Уйымдастыру кезещнщ мерз!м1 катан, ж т айкындалды: КСРО-данкалган эскери мура уш айдын шпнде кабылданды, эскерлерд1 тпкелей баскаружэне ТМД Корганыс министрлтнщ ведомстволарымен езара icкимылжуйелер1 курылды. Эскерлерш каржылык, материалдык-техникалыкжэне медициналык камтамасыз ету йэселелёр1 щеЩздьКарулы Куштерд1 курумен катар ел басшылыгы мемлекеттщ эскерикауш аздтн камтамасыз ету ушщ саяси-дипломатиялыксипаттагы шаралардыжузеге асырды.Б1здщ шекараларымыздын периметр! бойынша каущс1здщ беддеу|нкуру непздерь ужымдык каушазджтш , ядролык катерд1 бесендетудщещ рлж жуйесшщ базалык элeмeнттepi каланды. Казакстан КСРО-данмурага калган ядролык арсеналга кукыктан б1здщ едшда epiKTi турде бастартып, Ядролык каруды таратпау туралы шартка косылды. Бул кезендеКазакстан басшылыгынын баска да киын, 6ipaK уакыт талап еткеншецпмдерд1 кабыллауына тура кедщ.0M ip шындыгы колданыстагы зандарды кайта карау кажетттн талапerri. Эскери кызметцплердш мэртебес! мэceлeлepi, эскери кызметтштурлерь Mep3iMi жэне оны устау, эскери атактар беру, кызмет бабы бойыншаауыстыру т.б. мэселелер зан жузшде туащйрущ алгатартты. Сондык-516

тан Карулы Куштерщ кур уды н алгашкы кадамынан бастап эскери курылыстыннормативтж кукыктык базасын жасактау женшдеп шаралар колгаалынды.Республиканын саяси басшылыгы жэне Казакстаннын эскери мамандарыушш армия егеменд! мемлекеттщ мшдетп ерекше белгкм екеш айдананык. Сондыктан Казакстан армиясын куру жэне онын курылысыушш заннамалык-кукыктыкбазаны ез1рлеумен байланысты материалдардыжинау жэне корытындылау женшдеп дайындык ж умыстары дер кез1ндежурйзшдьЕлдщ Конституциясында былай деп айкындалган: «Казакстан Республикасынкоргау онын 9p6ip азаматынын касиетп парызы жэне М1ндепболып табылады. Республика азаматтары занда белпленген тэртш пенэскер турлер1 бойынша эскери кызмет аткарады».Казакстанньщ эскери зандарынынтоптамасы кабылданды. Ен алдымен,бул «Казакстан Республикасынын Корганысы жэне Карулы Kyunepiтуралы» базалыкзан, ол корганысты уйымдастырудыннепздерш, мемле-KerriK билж пен баскару органдарынын екшеттжтерш белгшед!. Занмемлекеттщ каушаздшн камтамасыз етудщ жалпы жуйесшдеп КарулыКуштердщ релш, орнын жэне м1ндетш айкындады.Казакстан Республикасынын аумагында ескери кызмет м1ндетш аткарушыэскери кызметшшердщ жэне эскери кызметтен босаган тулгалардынэлеуметйк коргалуын камтамасыз ету максатында 1992 жылгы 18наурызда Мемлекет басшысы «Эскери кызметшшерщ жэне Казакстан Республикасыаумагында эскери кызметтен босаган тулгаларды элеуметпккоргау жешндеп шаралар туралы» Зан купи бар Жарлыкка кол койды.1993 жылгы 19 кантарда «Жалпыга б1рдей ескери мшдетгипк пен эскри кызмет туралы» Зан кабылданды, онда ескери кызметтен етудщ, азаматгардыескери мшдетп етеуге шакыруга дайындаудын жене накты ескерикызмет етеуден шыгарудын непзп ережелер1, азаматтар мен лауазымдытулгалардыц жалпыга б1рдей ескери мшдеттшж туралы зацнаманыбузганы уш1н жауапкершшп айкындалды. Шакыру бойынша мерз!мд1кызмет пен келйлмшартбойынша кызметп уштастыратын аралас непздепармияны жасактау принциптер1 орныктырылды.1993 жылгы 20 кантарда «Эскери кызметшшер мен олардын отбасмушелершщ мертебео. жене оларды елеуметпк коргау туралы» Зан кабылданды,онда ескери кызметшшердщ мэртебеа мен оларды элеуметпккоргау зан жузвде баянды етшд!. Эскери кызметшшердщ жауынгерлжборышын орындау кезшдеп кукыктары, бостандыктары, м1ндетгер1 менжауапкершшш накты керсетшдьЭскери доктринаны дайындау 6ipiHini кезектеп мшдет болыпбелгшендь Эскери доктрина —мемлекетте согысты болдырмауга, ескерикурылыска, елда жене онын Карулы Куштерш агрессияга тойтарыс беругедайындауга, карулы курес журпзу тэ'сшдерще ресми кабылданган кезкарастаржуйес1 екенш еске саламыз.Доктринаны эз1рлеу кезшде бастан Keniipin отырган кезецнщерекшелжтер1, елдерд! карсыластар мен одактастарга дэстурл1 белугекезкарастын езгергеш ескершда. Доктринада Казакстаннын согыс пенбейбггшшк, баска мемлекеттердщ мудделер1 мен кауш оздтн ескере оты-517

рып, езшщ ескери каушаздшн камтамасыз ету маселелерше жана кезкараскажет екенш басшылыкка алатыны атап керсетщщ. Онда тпкелей сотыекатер1н ецсерудщ ceii тускен!, 6ipaK ескери кауш-катердщ ел i де орыналып отырганы атап айтылды. Сондыктан елдщ корганыс кабшетш коргау'мемлекет пен букш халыктын аса манызды мшдеп болып табылады.Мемлекеттщ ескери саясатынын курамдас бел!п репндеп ескеридоктрина, 6ip жагынан, согыска жол бермеу шараларын кездедй ёкшппжагынан, Казакстан Республикасынын егемендтн, теуелегздцгш женеаумактык тутастыгын коргау тесщцерш айкындады.BipiHuui Эскери доктринаны Жогаргы Кенес макулдады жене 1993жылгы 11 акпанда ел Президент бекггкеннен кейш кушше eндi.Жана мемлекеттердщ дуниеге келу1 бурынгы Кенес Одагынын уланбайтакаумагындагы геосаяси куштердщ орналасуын Ty6ipiMeH езгертп.Халыкаралык катынастардын бес субъекпсшщ — Казакстаннын,Эз1рбайжанныц, Ресейдщ, Туржменстаннын жене Ираннын ортактещз1болып табылатын Каспий M ep T e6 eciH iH турлаусыздыгы елеул1 проблемагаайналуы мумкш едь Бурыннан орын алган геосаяси тенгер1м бузылды.Осындай жагдайда Президенттщ 1993 жылгы 2 сеущцеп ЖарлыгыменЭскери-Тен4з куштерш куру кезделдЕ Онда: «Теуелаз КазакстанРеспубликасынын егеменшгш жене онын аумактык тутастыгын коргау,Казакстан Республикасынын жагалауына шектес тендздщ курлыктык кайранынынпайдалы казбалары мен табиги ресурстарын кузету, шектес сулардагышекаралык режимда жузеге асыру максатында - ...Казакстан РеспубликасынынЭскери-Тешз куштер! курылсын» деп керсетщщ.Республиканын езщде сол жылдары офицерлердщ барган сайынтурактамауынын есе тускенш ескере отырып, офицер кадрлар даярлаумеселесше баса назар аударылды. Офицерлердщ желспеу1 ескерлердщжауынгерлж даярл ыгына жене ескерлерде кукыктык терлггп ныгайтугаелеуш нуксан келпрдг.Осыган байланысты ел басшылыгы, Корганыс министрлш жагдайдытурактандыру жене осы меселелерда шешу жешнде кажетп шаралар колданды.Yш айлык курстар курылды жене Kiiui офицерлер курамын даярлауушш экстернат ашылды. Мерз1мд1 кызметтеп кезге тускен прапорщиктермен сержанттардан теменп буындагы командирлер даярланды.Корганыс министрлш бурынгы Одактын баска ещрлер1цде кызмететкен казакстандык oфицepлepдi шакыру женшдеп жумысты белсеширекж урпзе бастады. Сонымен катар жагдай бел1мдер мен курамаларкомандирлёршщ жауапты кызметше ж ергш кп кадрлар катарынан жасофицерлерд! жогарылату жешндеп батыл шецпмдерд1талап етп.Сол жылдары офицер кадрларды ауыстыру манызды рел аткарды.Меселен, ескери комиссариаттан кептеген жас туракты офицерлерескерлердеп бос кызметтерд! аткаруга ауыстырылды.Денсаулыгына байланысты зейнетте журген ескери кызметке жарамды,ескерлерде, баскармаларда жене штабтардын бо/пмдершде icrereH узакжылгы жумыс теж1рибес! бар запастагы офицерлер шакырыллы.Курдел! уйымдастырушылык жене экономикалык жагдайлардаескерлерде жауынгерлж жене жумылгыштык даярлауга басты орын берщщ.518

Жауынгерлж даярлык багдарламалары жана нарыктык жагдайларгабеМмделуге жедел турде муктаж болды, материалдык курал-жабдыктынегурлым унемд! пайдалану талап етщгц. Техникалык жаттыгу куралда-I рын пайдалана отырып, бастапкы жене жеке-дара даярлауга басымдыкI берщц:. Меншжп оку-материалдыкбаза курылды.Бул Карулы Куштерд1 жене атап айтканда, жауынгерлж даярлык icяшараларын каржыландырудын жеткшкйздшмен сипатталган ауыр кезенI болды. BipaKбуган карамастан офицерлер, букш жеке курам табандылыкI Kepcerri, киындыктардан тайсалган жок, ату жене техниканы журпзу,1 практикалык жене арнаулы даярлык женшдеп жаттыгуларды уйымдас-I тыру ушш барлык мумкшд1ктерд11здесйрд1.Казакстан Республикасынын Президент —Карулы Куштердщ Жо-■ гаргы Бас колбасшысы Н.Э. Назарбаев ен алдымен Карулы Куштер кура-I маларыньщ, бел1мдер мен бел1мшелершщ, командалык курам генералда-I ры мен офицерлершщ жayынгepлiк ic-кимылдарды журпзудеп практи-I калык машыкты игеруге кол жетгазуш, каз1рп замангы жалпы согыс кимы-I лын журпзу ушш кажетп тактикалык ойлау жуйесш ез1рлеуш талап erri.IОсы максатпен ескери жаттыгулар белсещц турде дайындалып,В журизше бастады. 1993 жылы корпустар мен дивизиялар штабтарыньщI катысуымен ipi командалык-штабтык жаттыгулар етк1зщщ. Командалык-I штабтык жаттыгулар журпзу едютемеа бастауыш курамга дешн жетгазщщ,| практикалык мшдеттерд1 пысыктау барысында ескери курамалар менI бел1мдерд1 жене бел1мшелерд1, сондай-ак pe3epBTiK куштерд1 накты калып-I таскан урыс жагдайында баскару ж ен ш деп ic-кимылдардагыI кемшшктерге егжей-тегжейл1 талдау жасалды.1994 жылгы маусымда Аягез полигонында Карулы KYштepдiн бас-I шылык курамымен жене курамалар мен бел1мдердщ командирлер1менI жауынгерлнс дайындык жешндеп сынак сабактары еттазщщ. Танк диви-I зиясы каруланган карудын барлык турлер1 керсетщщ, эскери жаттыгуI журпзудщ бдрыцгай эдютемеа эз1рлешп, усынылды.Осы жылы Отар оку орталыгынын непзщце жалпы эскерл1к-такти-I калык жаттыгу етгазищ, онын барысында он теушк бойына КурлыктыкI эскерлердщ авиациямен жэне десанттык бел1мшелермен езара ic-кимыл1 уйлеамдшш пысыкталды, Сарыезек дивизиясында жау ынгерл iK атыстарI бойынша жаттыгу журпзшдк1995 жылгы кыркуйекте Эскери-еуе куштершщ ушу-тактикалык1 кешещи жаттыгуы етюзшдь Bip жылдан кешн, 1996 жылгы кыркуйектеI Эскери-эуе Kyurrepi бвлiмдepiнiн жауынгерлйс даярлыгын тексеру, штабj кызмеп мен ескери куштерд1 баскару дагдыларын жетщщру жене авиа-| циянын КР Карулы Куштершщ барлык бел1мдер1мен езара ic-кимылынI пысыктау максатында жаттыгулар етюзшдь Жаттыгулар аякталганнанкейш Жогаргы Бас колбасшы Н.Э. Назарбаев колбасшыга Казакстан Рес-} публикасы Эскери-еуе куштершщ Туын табыс erri.Карулы Куштердщ eMip сурген алгашкы кундер1нде Мемлекет басшысы:«Кез келген мемлекет сиякты Казакстан езшщ корганыс кабшетшколдауды мемлекетпк мшдеттерйпн; 6ipi жене букш халыктын аса маныздыici деп есептейда... Б1здщ басты максатымыз —Казакстаннын егемендтI мен аумактык тутастыгын коргау», —деп атап керсетп.519

Осы максатта 1997 жылгы 17 карашада кол койганнан кешн «КазакстанРеспубликасы ны н К арулы К уш терш реф орм алау туралы»Президенттщ Жарлыгы кушше енд1, ол Карулы Куштерд1 бейфт уакыттабаскаруда елеул1 езгерютер енпзшмей, езщ щ \пндеттерш ерекше кезеНдеорындауга кабшетп, каз1рп замангы курылымын куруды кездедьМунда ен алдымен ецпме Корганыс м инистрлтнщ , Бас штабтынжене теменп сатыдагы штабтардын жумысына оларга твн емес мшдеттерд1алып тастау аркылы жана сапа беру туралы болып отыр.Карулы Куштерд1 баскару жуйесше журпзшген кайта куру казакстандыкКарулы Куштердщ курылымын жэне оларды реформалау багдарламасыннегурлым тшмд1 юке асыра алатын органдар куруга мумюндж берш.Карулы Куштердщ уш Typi —Жалпы максаттагы куштер, Эуе корганысыкуштерЦ М емлекетпк шекараны кузету куштер1 курылды.Жалпы максаттагы куштер Карулы Куштердщ жауынгерлж куатыньщнепз1н курады, бул атап айтканда, эскери жанжалдардын етек алуынажол бермеудщ жэне оларды токтатудын, елдщ аумактык тутастыгынсактау женшдеп м1ндеттерд1 орындаудын букш ауыртпалыгы жуктелгенкуштер едьЕгемендак пен аумактык тутастыкты коргау тургысында олар шабуылгатойтарыс беруге жэне агрессорга стратегиялык багыттарда жауап соккыберуге, орналаскан аумактарды, аудандарды, шептерд1 устап туруга жэнедушпаннын басып кщген топтарын талкандауга тщс болды.Орындалатын м1ндетгердщ ортактыгын басшьшыкка ала отырып, курылымдардыонтайландыру максатымен Эскери-еуе куштершен жэне Эуешабуылына карсы корганыс эскердещнён Эуе корганысы Kyunepi (ЭКК)жасакталды. Э К К -нщ н еп зп максаты елдщ эю м ш ш к-саяси, енеркэсштж-экономикалыкорталыктарымен аудандарын, Карулы Куштертоптарын, манызды мемлекетпк жэне эскери объектшерд1 душпаннынэуе соккыларынан коргау, сондай-ак душпаннын эскер курамаларына,мемлекетпк жэне эскери баскару объектшерше, тылы мен эскери экономикалыкэлеуетше, кощк коммуникацияларына эуеден соккы беру болды.Мемлекетпк шекараны кузету куштер1 ёзй е Шекаралык ескерлерд1жэне Жагалау кузеп куштерш 6ipiKTipfli, олар Казакстан Республикасынынмемлекетпк шекарасын курлыкта, тегозде, взендерде, квлдерде кузетумен коргауга, сондай-ак мемлекеттщ экономикалык мудделерш коргаугаарналды.Мемлекетпк шекараны кузету куштер1 кейшнен Карулы Куштердщкурамынан шыгарылып, Улттык Каушшздак кдмитетчйщ шекаралыкэскерлерше кайтарылды.XX гасырдын 90-жылдарынын аягында ел аумагын вскери-эимш ш ккурылымга болу мэселеа ете кекейтесл меселеге айналды, мунын e3iмыналарга мумюндж берген болар еда:• 6ipiHiulaeH, ескерлер мен ескери объЬкплёрда Казакстан аумагындашашыратып орналастыру, мунын e3i урыс кимылдары кезшле, ecipeceKa3ipri замангы согыс куралдарын колдана отырып урыс журпзу кез!ндекаукарсы здык дерёЖеа мен шыгын аукымын едву1ртемендетереда;• екшшшен, жалпы Карулы Куштердщ жумылгыштыгын арттыраредЬ турл1 сипаттагы кауш-катерлерге олардын багытына карамастан негурлымжедел ерекет жасауды камтамасыз етер еда;520

• уинншщен, жергшктт мемлекетпк бшнк пен ескери баскару органдары непз1нде Карулы Куштердщ резервш куру женшдеп маныздым1ндетп шешу жене осы мшдеттердщ шецбершде аумактык корганыс жасаутуралы бурынырак кабылданган шеш1мдердщ практикал ык e p ic iH e кенйружузеге асаредЁАрмияны дамытудын келеЫ сатысында бул меселелер ойдагыдайщедшлдьКарулы Куштердщ калыптасу кезещнде ескери кадрларды даярлаудынулттык езшдж жуйесш жасау басым багыттардын 6ipi болды.1970 жылдан жумыс ютейтш Алматы Жогары жалпыескери командалыкучилище (АЖЖКУ) Армиянын офицер кадрлар жешндеп суранысынканагаттандырмады. 1999 жылы АЖЖКУ Алматы Жогары ескериучилищей болып кайта курылды жене кеп бешцщ окыту жуйесшекеийрглдь Осы кезден ол 11 мамандык бойынша офицерлер даярлай бастады,сонын iuiinae: командалык тактикалык мотоаткыштар, танкескерлерй командалык тактикалык артиллерия, командалык тактикалыкавтомобиль ескерлер1, тербие курылымдарынын офицерлер1, командалыктактикалык байланыс ескерлерй инженерлж ескерлер, артиллериялыккару-жарак, тыл кызметтерщщ офицерлер! даярланады.Карулы Куштер сондай-ак Эскери-еуе куштершщ мамандарына дакатты муктаж болды, оларды баска мемлекеттерде даярлау ете кымбаткатуст1.1994 жылы азаматтык авиациянын Актебе Жогары ушкыштаучилищесшщ ескери кафедрасы непз1нде Эскери-еуе Kyurrepi факультет!курылды, онда курсанттар 8 авиациялык мамандык бойынша окыды, булфакультет ЭЭК-HiH ескери авиациялык мамандар женшдеп сапалык женесандык кажеттерш канагаттандыра алмады. Осыган байланысты 1996 жылыКенес Одагынын eKi мерте Батыры Т.Ж. Бигелдинов атындагы АктебеЖогары ескери авиациялык училищеа курылды.ЭЭК муктаждары ушш байланыстыц жене радиотехникалык камтамасызетудщ бшюп ескери мамандарын даярлау мумкщщктерш белсевдтурде 1здест1ру жалгастырылды. 1996 жылгы маусымда Азаматтык авиацияакадемиясы непзшде ескери факультет курылды.Факультеттщ Heri3ri мшдет! —«радиоэлектроника» багыты бойыншажогары бшмш мамандар даярлау, аэродромдардын байланыс куралдарымен радиотехникалык жабдыгын техникалык пайдалану саласындамаманданган радиоинженер кадрларын ез1рлеу болды.1996 жылгы инлдеде Мемлекет басшысы достастык кещстшнде баламасыжок, 6ipereft K iuii командалык буындагы кеаби кадрлар даярлаужешндеп ескери оку орнын —Кадет корпусын куру туралы шеппм кабылдады.Оку орны Щучинск каласындагы тамаша жерде орналасты.Кадет корпусынын курылуы Жогаргы Бас колбасшыньщ даналыгымен керегендтн тагы да паш erri, ол сол жылдардын езшде-ак; кеабиармия y m iH сержанттардын жана буынын даярлау женшде шепнм кабылдады.1997 жылгы акпанда Алматы Жогары ескери училищесшщ непзшдеКарулы Куштердщ Эскери академиясы курылды, онын курылуымен байланыстыескери бш м беру жуйеа езшщ дамуында тагы 6ip сатыгакетерщщ.521

Сол жылы Эскери академиянын жанында адъюнктура жэне диссертациялыккенес ашылды, олар уашказ бш м берудщ б1рынгай жуйесшщкурамдас белiпне жэне Карулы Куштерде б ш ктш п жогары гылыми-педагогикалыкжэне гылыми кадрларды даярлаудын непзп нысанына айГналды.1999 жылы алгашкы он уш тындаушы Эскери академиядагы окудойдагыдай аяктап, турл1 командалык жэне штабтык кызметтерде кызмететкеру ушш эскерлерге ж1бершн.Кабылданган шаралар эскери бш мнщ уздж аз, кеп денгейл! жэнет1збект1бшм беру урдкш кездейтш улттык жуйесш одан epi дамытудын6epiK 1ргетасын калауга мумкшдж бердк 1шю резервтер пайдаланылды,окытудын каз1рп замангы едостерш колдана отырып, даярлау багдарламасыонтайландырылды. Эскери-оку орындарынын гылыми елеуетш ныгайтуженшде жоспарлы жумыс журпзщдьЭскери бш м берудщ езшдж жуйесш дамытумен катарласа Казакстанофицерлер1 жетекпп шетелдж эскери жогары оку орындарына окугаж!берщщ.Карулы Куштерд1 куру жылдарында ел басшылыгы журпзш отыргансырткы саяси багыт шенбершде халыкаралык ынтымактастыктын 6epiKipreTacbi каланды.3. АРМ ИЯНЫ РЕФОРМАЛАУF асырлар тогысында елде де, армияда да ютш жай-куйш калыптастырумен турактандыру кезещнен ете отырып, Карулы Куштерд1 жоспарлытурде реформалау ypflici басталды.Тунгыш Эскери доктрина кабылданган сэттен бастап еткен кезендегеосаяси аукымда, сондай-ак елдщ ш ш де де ете елеул1 езгерктер орыналган еда. Казакстан Республикасынын жана Конституциясы кабылданды,онда Президенттщ - Карулы Куштер Жогаргы Бас колбасшысынын,сондай-ак мемлекетпк билж пен баскару органдарынын мемлекеттщулттык Kayipci3fliriH камтамасыз ету мэселелещ бойынша екЦе;тктер1нактыланды, Казакстаннын 2030 жылга дейшп дамуы стратегиясы жэнеКазакстан Республикасы улттык КаущсдЗдапнщ 1999-2005 жылдарга арналганстратегиясы б ектл д и Карулы Куштердщ ез! де, елдщ баска даэскерлерн мен эскери курамалары да сапалык езгерктерге ушырады.2000 жылгы 10 акпанда Президенттщ Жарлыгымен жана Эскери доктрина беютищ, ол Карулы Куштерге негурлым ыктимал эскери Kayinкатерлердобасшылыкка отырып эскери кауДцсидакта камтамасыз етужешндеп мшдетгерда накты айкындап берд[.Жана доктрина Карулы Куштер курылымынын жэне оларды реформалаудыннепзп багыттарын айкындады, олар: онын курылымын онтайландыру;жумылгыш куштерд! басымдыкпен дамыту; баскару жуйесшжепдщру, эскери-аумактык курылымга кешу; резервп дайындау жуйесшкуру; эскери бш м беру жэне эскери кадрлар даярлау жуйесш жетишру,эскери-гылыми база куру жэне дамыту; эскери кызметпн беделш артгыру;эскери-кызмет катынастарын i3rmiKTi ету.522

Бул багыттарды кезец-кезецмен, мемлекеттщ экономикалык мумкшджтершескере отырып icKe асыру межелендьКужатта Президенттщ Казакстан халкына Жолдауынын тужырымдамалыкережеа K ep im c тапты, элемдеп жене ещрдеп ескери-саяси жагдайдынKa3ipri замангы жай-куйш кешенд! турде багалауга суйене отырып,Ka3ipri замангы акикатты, елдщ экономикалык жене ресурстыкмумкшдоктер1 ескершдь2000 жылгы 7 шщдеде бектлген Казакстан Республикасындагы ескериреформалар тужырымдамасы жене Казакстан Республикасындагы ескерикурылыстын 2005 жылга дейшп кезенге арналган мемлекетпк багдарламасыкорганыс пен ескери курылыс меселелер! жешндеп маныздыкужатгардын 6ipi болды.Эскери реформа елде ic жузшде барлык салаларда: саяси, елеуметпк,экономикалык салаларда болып жаткан езгерютердщ туракты урдюшщажырагысыз белтне айналды.Эскери реформалар тужырымдамасы б1ркатар езгерютерд1 карастырды:• б1ршшщен, ескери баскарудьщ барлык жуйесш езгерген геосаяси,ioiKi саяси жагдайларга лайыкты ету, сондай-ак белгш 6ip дережедемемлекеттщ каушаздшне жумыс 1стейпн барлык мемлекетпк органдардын,уйымдар мен мекемелердщмшдеттерш, кызмеп сипатынын мазмунымен тесшдерш, кайта карау;• екшинден, елд1 ескери жанжалдарга ыктимал катысуга дайындаудыцж умылдыру TeiiKTepiH нарыктык жагдайларга бешмдеу, ейтпешншеол жана экономикалык жагдайларда тшмд1 жумыс ютей алмайды;• уипншщен, Карулы Куштерд1 ескерлердщ уйымдык-штаттык курылымын,оларды орналастыру принциптерш онтайландыра отырып кайтакуру, ескерлерд1 жасактау жене ескери кадрларды даярлау меселелер1ндекезкарастарды кайта карау;• тертшшщен, ескери кызмет беделшщ кулдырауы урд!сш шугылезгерту, Эскери кызметшшердщ елеуметпк проблемаларын шешу.Сейнп ескери реформа барысында Карулы Куштердщ жана сапалыккуйте кол жетк1зу, оларды ескери каушазд1!сп камтамасыз етудщ сетмд1куралы ету кезделдкЭскери курылыстын мемлекетпк багдарламасында 6 ipiH m i кезенде(2002 жылга дейш) Карулы Куштердщ курылымы мен санын онтайландыру,толык жасакталган жалпы ескери курамалар мен жумылгышкуштердщ улес салмагын кебейту карастырылды.Жергшкн жанжалдардын теж1рибеа шиелешс ошактарынын кенжайылмауы жене согыс кимылдарын мумкшдтнше негурлым ерте сатысындатоктату y m iH арнаулы жаттыгудан еткен, туткиылдан шабуыл жасаугамашыктанган жене урыска кабшетп бел1мдер мен бетмшелер колданылугатшс екенш Kepcerri. Каркынды жауынгерлж жаттыгуды уйымдастыруymiH каражаттын женспеуше карамастан б1здщ КарулыКуштер1м1здщ курамындагы б1ркатар ескер жасактары сол кезеншн езшдеосы талаптарга сай келдьЖылдам кимылдайтын жумылгыш куштер жасакталды, олардын курамынажеке десанттык-шабуыл бригадасы мен Казакстаннын «Казбат»бтмгерлш батальоны Kipfli.523

Эскерлердщ жана курамы удайы жауынгерлпс дайындыктагы эскертоптарынын куш-ж1герш еселеужэне кенеттен туындаган мавдеттердзшешу максатында кауш-катер тeндipiп отырган кез келген багытка тезаттандыруга арналды.Казакстан Республикасы Карулы Куштершщ ракеталык эскерлер менартиллерия колбасшысы Баскармасын жасактау жешнде журпзшген icшараларуйымдык-штаттык курылымды одан epi жетщщру жэне удайыжауынгерлж дайындыкта устау, оралымдылыкты арттыру ушш жасалгантагы 6ip кадам болып табылады.Екшпп кезенде (2005 жылдын аягына дейш) фшсан эскери инфракурылымыбар эскери округтерд1 жасактауды аяктау, кел1амшарттыкнепзде жасактаудьщ аумактык принципше кэшу, эскерлердо техникалыккайта жарактандыруга Kipicy жоспарланды.Елдщ эскери кау ш азд тн камтамасыз етуге жана кезкарасты ескереотырып, Президенттщ 2000 жылгы 6 шщцедеп Жарлыгымен Казакстанармиясынын жана курылымы мен курамы айкындалды. Енд! олардынкурамы былайша болды:1. Карулы Куштерд1 эскери баскару органдары, олар орталык жэнежергш кп эскери баскару органдарын камтыды.2. Карулы Куштердщ турлер} (Курлык эскерлер^ Эуе корганысыкуштерО-3. Карулы Куштер эскерлершщ турлер1 (Жумылгыш куштер).4. Арнаулы эскерлер.5. Карулы Куштер тылы.6. Эскери-оку орындары, эскери-гылыми мекемелер.Карулы курес ауыртпалыгынын денщ эуе саласына кеипру жешндепэлемдж урдш ескериад, ейткей Ka3ipri замангы урыс жагдайында эуешабуылы KyuiTepi (карулары) ен кэп катер тещпред1, олар ушш Ka3ip ушукашыктыгы жецшен ic жузшде шектелу жок жэне олар эскерлердщ топтарына,тыл объектшер! мен инфракурылымга куатты соккы бере алады.Осыган байланысты Эуе корганысы куштершде елдщ аса маныздыэкономикалык аудандарын коргау жэне олардын жауынгерлж кезекшшшжуйесш жетищфу максатымен Эуе шабуылына карсы корганыс эскерлер!топтарын ер1стетуге баса ден койылды. Тек авиациянын, зенигпк-ракеталыкжэнерадиотехникалык эскерлердщ 6ipiKKeH куш-жнер1мен ганамундай катерге тшмд1 карсы туруга болады. Нак осындай тэалмен ганаулкен ж ум ыл гы штыкка кол жетюзуге жэне куштер мен каруларды тезшогырландыру мумю ндтн камтамасыз ете аламыз. Мунда КазакстаннынТМД-га катысушы елдердщ Эуе шабуылына карсы корганысынын6ip iK K eH жуйесше катысушы болып табылатынын еске сала кету кажет,мунын epjj ез аумагыньщ устшде де, шектес мемлекеттер аумагынынустшде де эуе к ещ сп и н пайдалануды, жауынгерлж кезекш ш клжурпзетш куштер мен каруларды ортак жоспар бойынша пайдалануды,баска мемлекеттердщ ЭШ К ескерлер1мен тыгыз езара ic-кимылды колдаудыжене б1рлескен дайындыкты уйымдастыруды талап етедьМемлекеттщ ескери географиясы мемлекеттщ кауш аздтн е тенгенкатерлерге жэне бой керсетулерге сейкес келприш. Сонымен катар эскеридайындыктьщ жай-куйше ыкпал етпейпндей erin, бурын эскери кала-524

шыктардын 6ip б ел т оцтайландырылды, мунын. ез! едеучр бюджеттж каражаттысактауга мумкшдж бердьЕлдщ букш аумагынын ескери eye KeHicTiriH тшмд1 бакылауды камтамасызету максатында eye шабуылына карсы корганыс ecкepлepiнiн тшсптоптарын ер1стету жене олардын жауынгерлж кезекшшш жуйесшжетищру жузеге асырылды.Карулы Куштердщ жана келбетш айкындау кез1нде ескери ведомствонынбасшылыгы ескери-саяси, оперативтж-стратегиялык, экономикалык,ескери-техникалык нетижелер мен езге де нетижелерд1 жуйел1талдау басшылыкка алынды. Эскери жанжалдарды шешудш жене ескерикимылдарды журпзудщ, ыктимал мумюнджтерш, армияга жуктелгенмшдеттерд1, оны колданудын келешектеп формалары мен едгстерш, курылатынескери топтарга койылатын жумылгыштык-стратегиялыкталаптардыескере отырып, Карулы Куштер курамы курыл ымы ны н негурлым онтайлынускасы тандап алынды.Эскери аумактык курылымга кешу жене ескери-ешмшшж баскаруоргандарын —ескери округтерд1 куру уйымдык-штаттык курылымды женеэскерлердщ жауынгерлж курамын негурлым ыктимал каут-катерлерге,армияга жуктелетш мшдеттерге, сондай-ак мемлекеттщ экономикалыкмумкшджтерше сейкес келпрдкОнтустж, Шыгыс, Орталык жене Батые ескери oKpyrrepi жасакталды.Эскери округтердщ баскармалары ескери штатгардын санын кебейтпестен,баскару органдарын, штабтарды, б1рлестжтер мен курамалардыкайта уйымдастыру есебшен курылды.Эскери округтерд1 куру теж1рибеа болмаганына карамастан КарулыКуштердщ басшылыгы ескерлерд! кайта орналастыру, ескери кызметшшермен олардын отбасы мушелерше лайыкты елеуметтж-турмыстыкжагдайлар жасау женшде кыруар жумыс журпзгенш атап ету кажет.Бул енбектщ нетижелерш Жогаргы Бас колбасшы ескери округтердщштабтарында болган кезшде жогары багалады.Ел экономикасыньщ турактануы жене алдагы жылдары ecyi, сез жок,ескерлердщ жауынгерлж дайындыгы мен оларды жауынгерлж даярлаумеселелерш шешуге жердемдесш кана коймай, сонымен 6ipre елеуметпктурмыстыкмеселелерге баса кещп белуге де мумкшдж бердь Меселен,2002 жылы Оцтустж ескери округтщ ескери кызметшшер1 ушш 30 петерсатып алынды, Батые ескери округшдеп Атырау горнизонынын ескерикызметшшер! ушш 40 петерл! уй бел1ндь2003 жылы Акмола горнизонынын300 отбасы жана петерлердщ кштш алды. Элеуметтж-турмыстьжжайлы жагдайдьщ болмауына катысты езектт меселелерд1 шешу ескерикызметиплерге бар ерж-ж1герш кунделжп кызмет меселелерше арнаугамумкшдж бердьЭскерлердщ шапшан кимылдауы жене жауынгерлж дайындыгыжешндеп ic-шаралар сапалы жана денгейге шыкты, батальон—рота—батарея-жекеескери кызметпн буынында бел^мшелердщ ескери шындалуына,экипаждар мен жекелеген ушкыштардын ушу машыгын жетивдруге,штабтардын жумысын жолга коюга баса ден койылды.2001 жылгы цнлдеде елдщ онтусттнде толык аукымды жаттыгуларжурпзида, оларда баска куш ведомстволарымен жене ж ерплж п525

мемлекетпк баскару органдарымен зансыз карулы жасактардын енушекарсы эрекет женщ деи езара ic-кимыл меселелер! пысыкталды.2001 жылы сондай-ак «Достастык-2001 О щ устж калканы» («Южныйщит Содружества-2001») командалык-штабтык жаттыгу етю зиш , оньщбарысында казакстандык Кдрулы КуШтердщ жене ТМД-fa катысушы мемлекеттерармияларыньщ халыкаралык ланкестж куштерге карсы тшмд1ic-ерекетету женш деп жауынгерлж каб1пеп керсепдщ.2002 жылы кектемде Сарышаган полигонында «Отан калканы —2002»(«Щит Родины —2002») стратегиялык жаттыгу етюзщдй ез!нщ аукымы,вскери-техникалык параметрлер1 жене тартылатын Kyunepi бойыншаКазакстан армиясынын тарихында мундай жаттыгу болган емес. Жаттыгугаескерлердщ барлык турлер! тартылды. Ж аттыгудын Heri3riMinfleTTepi мынадай: ескерлердщ барлык турлер1 арасында тшмд1 езара icкимылгакол жетаазу; ескери баскару органдарынын дайындыгы децгейшарттыру; ракеталык ескерлер мен артиллерияны жене Эуе корганысыкуштерш басып юрген шартты «душпанга» соккы беруге жумылдыру.«Таймас» («Смельчак») жогары делдактеп кешеннщ жауынгерлжмумюнджтер1 туцгыш рет керсетщщ жене «Нукте-У» («Точка-У») тактикалыкракеталардын топтык ракеталык соккысы жузеге асырылды. Жаттыгугабарлыгы 4000-нан астам ескерилер, 220-дан астам артиллерия менминомет каруы, тактикалык ракеталардын 12 ушыру кондыргысы, майдандыкавиациянын 23 ушагы, армиялык авиациянын 8 тжушагы, келжавиациясы катысты.Карулы Куштердщ 10 жылдыгы карсанында бул егеменш Казакстанармиясынын дербесттн куаттаган езшше 6ip емтихан болды.«Элем Tew3i —2002» («Море мира —2002») т.б. жаттыгулар да гибраттынетиже берд1.2003 жылгы кектемде ёл1М1здщ турл1 ещрлёрщде тунгыш рет бгрнешекезенде «Батыс-2003» стратегиялык командалык-штабтык жаттыгуетю зш и, онын шенбершде Шыгыс жене Батые ескери округтер1меноперативтж-тактикалык командалык-штабтык жаттыгулар жене ЭКК-ншeye шабуылына карсы корганыс бел1мшелершщ жауынгерлж атыстарыжузеге асырылды.Ел Президент Н.Э. Назарбаев Казакстан халкына арнаган 2000 жылгыказандагы Жолдауында K a3ip ri замангы кушп армияны куруга багытталганескери реформаны журпзу Heri 3ri басым багыттардын 6 ip i екеншайкындады, мунын 63i Жогаргы Бас колбасшынын Карулы Куштердщкурылымына ерекше мен беретшшщ тагы 6 ip K e p iH ici болды.Осы басымдык шенбершде сол кезде кабылданган жана кужаттарды—Эскери доктринаны, Эскери реформа тужырымдамасын жэне Эскерикурылыстын 2005 жылга дейшп кезенге арнаган мемлекетпк багдарламасын1ске асыру женшде мшдеттер койылды.Сол аркылы бупнп кунп ескери-саяси жагдайдын шындыгын ескереотырып, Карулы Куштердщ Kasipri заманга сай келбетш жасау жешндепжумыстагы нысаналы багыт атап керсетщщ.Армиянын алдында жана, негурлым сапалы денгейге шыгу Miaaeriтурды. Буган, 6ip жагынан, каражатты, ресурстар мен куштердК КарулыКуштердщ жауынгерлж даярлык пен жауынгерлж кабшетке накты жау-526

ап бере алатын курылымдарын сактауга, кайта куруга, жетишруге жумылдыру,екшнп жагынан, олардын масылдыгынан арылу, ягни ecKipreH, пайдасыз,келешеп жок, кереказ, 6ipaK каражат пен ресурстардын улан-гайырулесш жалмайтын есю-кускынын бэршен арылу есебшен кол жепазукезделдЁЕлдеп экономикалык всу корганыс бюджетш каржыландыруга онecepiH типздй ол жылдан-жылга улгая TycTi, сейтш, Ж10-нщ 1%-ынкурады. Мунын ез! кару-жарак пен ескери техниканын жауынгерлж колданугадайындыгын камтамасыз ету жешнде кадам жасауга мумкшджбердК Меселен, тек 2001 жылы гана 200-ден астам ракеталык-артиллериялыкжуйе жене 300 автомобиль, 14 бронды техника, 3 авиациялык техникажендеуден етюзиш, сондай-ак 90 бронды техника мен автотехникагатех ни калы к кызмет керсетщдьМемлекеттщ ескери каушс1зд1пн камтамасыз етудш жана элемент!- Мемлекет басшысынын нускауы бойынша жасакталган аумактык корганыстуралы да айтпауга болмайды.Осыган байланысты Наполеоннын «елд1 коргау ymiH тек ескерикуштердщ гана болуы жеткш кйз, онын арасында халкы коргаган ел ешкашанжецшмейд!» деген сездер! еске тусеш. Бул гибратты сез езшщ теренменш кай заманда да жоймайды.Аумактык корганыс акикатка айналды, онын уйымдык-кукыктык базасыжасалды. 0 з кез1ндеоны жергш кп аткарушы билж органдарыменезара тыгыз ic-кимылда жузеге асыру кажет болды.Корганыс министр л iri еюмджтермен 6ipre аумактык корганысжуйесш тшмд1 дамыту женшде накты шаралар колданды.2002 жылы округтерде, жергшюп билж органдарынын басшыларын,1шк1 icrep министрлершщ, Улттык Корганыс комитетшш, Казакстан РеспубликасынынТетенше жагдайлар женшдеп агентппнш екищерш тартаотырып, округтерде аумактык корганысты уйымдастыру жене журпзумеселелер! бойынша жиындар етгазщщ. Корытынды кезенде Алматы каласында2002 жылгы карашада Аумактык корганыс жешндеп республикалыкжиын етм зиш . Ол мемлекет аукымында аумактык корганыстыб1рыцгай жоспарлаудын едюнамасын ез!рлеуге муммндж бердьЖурйзшген жаттыгулар барысында 6ipKaTap облыстардын баскаруоргандары, аумактык корганыс куштер1 мен куралдары icKe косылды,курылган жуйенщ тшмдш п куатталды.Кейшп жаттыгуларга тартылган курамалар жауынгерлж техникаменжене кару-жаракпен ic-кимыл жасау шеберлшн шындады, кеабишеберлжтершщ ескенш, онын жаксы жолга койылганын айкын керсетп.2003 жылгы 7 мамырдагы Жарлык ел1м1здщ Карулы Куштершщтендеспршген дамуы жолындагы сапалык жана кезенге айналды, осыЖарлыкка сейкес ескерлершн жене ескери баскару органдарынын онтайлыкурылымы жасалды.Жана орган —Штаб бастыктарынын комитет (Бас штаб непзшде)курылды. Корганыс министрлш мен Штаб бастыктарынын комитет! арасындам1ндеттерд1 тиянакты белуге кол жетюзшц.Корганыс министрлтне Жогаргы Бас колбасшынын ескери КарулыКуштердщ ескери курылысы жене оны жангыртудын тужырымдамалык527

Э скери оку-жатты гу сетьжэне стратегиялык мэселелер1; армияны эскери-экономикалык камтамасызету; Карулы Куштерд1 материалдык-техникалык жабдыктау; идеологиялыкжэне тэрбиелж жумыс, кадрларды ipiKTey жэне орналастыру,Улттык, корганыс университетшщ жетекпп рел1 жагдайында эскери бш мберудщ улттык жуйесш дамыту; халыкаралык эскери ынтымактастык, ескери-гылымикызмет женш деп шенпмдер! мен нускауларын жузеге асырумщдеттер! жуктедд!.Ш таб бастыктарынын комйтетш е (Ш БК ) Карулы Куш тердщкунделпсп кызметш жоспарлау; эскерлердщ жayынгepлiк дайындыгы;орталык командалык бекет белплеген дайындык дэрежелерш колдау; каружарактьщ,эскери техниканын жэне ок-дэршщ сакталуын камтамасыз ету;эскерлер кы зм ел, эскери тэртнгп ныгайтудын эгам ш ш к шараларыжуктедщ. Ш БК-HiH курылуы Карулы Куштерд1 жэне елдщ баска да эскерижасактарын урыска негурлым тшмд1 пайдалануга лайыкты дайындауга,кундел1кл жауынгерлж дайындыктын уйлеслршген жэне нысаналыурдюш жолга коюга, эскери инфракурылымды барынша тшмд1 пайдаланугамумкшдж бердь Каруды жэне эскери техниканы пайдалану менколдануды бакылау да манызды болып табылады.Карулы Куштердщ Жогаргы Бас колбасшысынын талап eryi бойыншамемлекетпн барлык куш курылымдарынын жумысын камтитын эскерикурамдас бвлМ нщ кызметш уйлеслру кажет болды.Бупнп танда бул рел Штаб бастыктарынын комйтетше берщщ, оныншенбергнде Эскери сараптамалык кенес курылды.Кенестдн курамына куш курылымдарынан баска сырткы icTep, экономикажене бюджеттж жоспарлау, келж жэне коммуникациялар, индустрияжэне сауда министрлжтершщ екщцер1юрдк Азаматтык министрлжтердщкатысуын азаматтык бакылауды жузеге асыру формаларынын 6ipiрелнде караган жен.Тш сп турлер (Курлык эскерлерь Эуе корганысы куштер], Эскери-Тещ з KymTepi) бас штабтарынын курылуымен Карулы Куштердщ уштурл1к курылымына кешу жузеге асырылды.528

Каспий XXI гасырдагы Казакстан экономикасынын аса маныздыэнергетикалыкбазасы, туй1щп секторы болып табылатыны созс1з. Ka3ipriкезде б1здщ ел!м13Д1 коспаганда, Каспий манындагы мемлекеттердщбэршде Эскери-Тещз Kyiirrepi, сонымен 6ipre саны айтарлыктай кораблькурамы бар. Мемлекеттщ егемендш мен мемлекеттж мудделерщ коргаумаксатында 6i3 ез1м1здщ Эскери-Тещз куштер!м!зда курдык. Онын Казакстанбасшылыгыньщ Эскери-Тещз кущтерщщ алдына койган максаттарыКаспий ещршщ баска мемлекеттершщ ЭТК-нщ алдында турганмщдетшрден айырмашылыгы жок.Мемлекет басшысы Н.Э. Назарбаев 6ipiHiiii Еуразиялык медиафорумдасейлеген сезшде: «Каспий XXI гасырдагы галамшардьщ аса маныздыэнергетикалык базасына айналды. Нак осында атлантикал ык жене еуразиялыксаясаттыц тогысуы межеленаи отыр. Ауганстаннан бастау алганэкспансия накосыны нысанага алды. Сондыктан 6i3 мунда мудделердщбтспес тайталасына жол бермеуге тщсшз. Мунда турактылык пен ынтымактастыкаймагыньщ болуы букш элем упйн ете манызды», —депатап erri.Жумылгыш куштерд1 колданудын тшмдшпн арттыру ушш олардыннепзшде эскерлердщ жана Typi —Аэромобиль эскерлер1 (Жогаргы Басколбасшыньщ резерш) курылды.Бул шаралар Карулы Куштердщ турлж курылымын уакыт талабынасай келпруге жэне онтайландыруга, елдд Жогаргы Бас колбасшыньщ колынашогырландырылган эскери баскарудын катан орталыктандырылуынкамтамасыз етуге мумкщщк бердьЭскери округтер тшмда баскару, оперативтж-стратегиялык мшдеттерд1шешудщ басымдылыгын арттыру максатында «Батые», «Шыгыс»,«Онтустж», «Астана» ещрлж командованиелер1 болып кайта курылды.Кадрлар даярлау жуйеа кайта уйымдастырылды. Жумыс icTen турганэскери-оку орындары кайта курылды. Карулы Куштердщ Эскери академиясынепзшде Улттык корганыс университет! курылды.Окыту урдютерш эскерлер шешетш мщдеттерге барынша жакындатумаксатымен кадрлар даярлау жуйеа мынадай турлж белгшер бойыншакайта курылды:• Курльж эскерлер1 институты (Алматы Жогары эскери училищесшщнепз1нде);• Эуе шабуылына карсы корганыс куштер! институты (Актебе Жогарыэскери авиациялык училище непз1нде);• Эскери-Тещз куштер! институты (Жогары Эскери-Тещз училищенепзшде):2005 жылы ел Президёнтш1ц 6ipHeme шет тиш бшеттн, Ka3ipri замангы техникалык куралдарды менгерген бшктшш жогары мамандар даярлаутуралы талаптарын юке асыру максатында Алматыда Эскери шет ттлдеринституты ашылды. Баска да жогары, орта жене бастауыш ескери бшмберепн эскери оку орындары жумыс icTeitai.Улттык Корганыс университетше —элиталык жогары эскери оку орнынатоктала кету кажет, онда окыту жылдан-жылга беделге ие болып отыр.2003 жылы жазда ТМД Корганыс министрлер1 кецесшщ шецбервджурпзигетш шаралар барысында эскери ведомстволардын басшылары34*4269529

университетте болып онын оку-материалдык кешенше ен жогары багабердй онын бгрегейлшн атап керсетп.Оку барысына Ресей Федерациясынын профессор-окытушыларкурамы тартылды, олардын арасында гылым докторлары да бар.Yздшйз окыту урдасш камтамасыз ететж жене ескери бщ м беруджезара байланысты денгейлер1 мен дережелер1 камтылган жуйеге кешужумысы жоспарлы турде журпзщй, олар: тактикалык, оперативтж-тактикалык,оперативтж-стратегиялык урд icTep.Эрине, армияны жетишрудеп, оны жангыртудагы табыс офицерлеркорпусына, онын жогары моральдык касиеттерже кеп ретте байланыстыболатыны анык.Осы максатпен, Мемлекет басшысы атап еткенждей, кен аукымдаойлай алатын, озык технологияларга суйенетш, жауынгерлердц езшщ отандасазаматтары ретшде жене жекетулга ретшде курметтейтш офицерлердщжана буынын дайындау каж'етип алга тартылды.Осы тургыдан алганда Корганыс министрлшнде нысаналы жумысжурпзшуде. Баска мемлекеттердщ oзыктeжipибeciн ескере отырып, ТМДелдершщ Карулы Куштершде баламасы жок компьютерлж сынактамажуйеа еЫрлещй енпзщщ жене офицерлерд1 ipiKTeyzun алгоритм! пысыкталды,ол жогары лауазымдарга тагайындау ушш кандидаттарды жан-жактыжене эдгп багалауга муминдж берёдц:Меселен, жас офицерлердщ училищелер мен институттар кабыргасынаншыкканда практикалык жумыска еркашанда б1рдей дайын болабермейтшш кунделжп ескери eMip керсетп. Осыган байланысты Корганысминистрлш окыту багдарламасын 6ip жылга улгайту мумкшдшн зерделеуде,ол ескерлерде сержант репндеп практикалык кызмет жылы болугатшс. Эскери кафедралардын тулектер! ymiH де осындай курылыменпзу кажет. Тек ескери кызметтен еткеннен кейш гана тулектер лейтенанттыкпогон алуга тшс.Сайып келгенде, басты максат —жогары бШмд{, бхрнеще шет тш нменгерген, тамаша техникалык дайындыгы бар нагыз ескери элитаныжасактауга кол жeткiзy кезделжедкЕлдж ескери уйымын реформалау бойынша кабылданатын шараларКарулы Куштердщ тек Казакстанга емес, сонымен 6ipre одан сырт жерлердеде беделж кетеруге жердемдесп. Дурыс жене дел тандалган багдарларКарулы Куштерде, онын шшде оперативп жэне жауынгерлж дайындыкмеселелер1нде тубегейгп езгерютерге кол жетизуге мумк1ндж бердк«Сарыарка» стратегиялык жаттыгуларынын, «Жепсу» ipi аукымды жаттыгуларынын,сондай-ак «Дала кыраны» («Степной орел») Казакстан-Британжаттыгуларынын корытындылары жанаруга бетбурган кадамдардындурыстыгын делелдедьАэромобиль эскерлер{мен Oipre етюзшген «Хлр-2005» жаттыгуыкернею сынак болды, онда баскалардын катарында ланкестжке карсы багытмеселелер1 пысыкталды жене тунгыш ретсу кедерплержен ету жузегеасырылды. Аэромобиль эскерлер1мен катар жаттыгуга Эуе корганысыкуштержщ бел1мшелерй инженерлж, химиялык жэне баска эскерлеркатысты.530

Ел басшылыгы мен Корганыс министрлт армияны кэйби армия етудоКарулы Куштерд1 турлендерудеп басты багыт ретшде айкындады.Колданыстагы зандарды каз!pri замангы талаптарга сейкес келпруосы жумыстагы базалык элемент болып табылады.Б1ркатар зандар кабылданды, олар: «Корганыс жене Карулы Куштертуралы», «Эскери полиция органдары туралы», «Эскери м1ндеттшк женеескери кызмет туралы», «Согыс жагдайы туралы» Занга езгерютер мен толыктыруларенпзу туралы».«Эскери кызметшшер мен олардын отбасы мушелершщ мертебеажене оларды елеуметпк коргау туралы» Занга езгерютер мен толыктыруларенпзу туралы» Заннын жобасы бектлдьЗаннамалык актшерд! дер кезшде кабылдаудын Корганыс министрлшнекатан турде колданыстагы зандар шенбершде жумыс журпзушемумкшдж бергенш айта кету кажет.Карулы Куштердщкурылымын онтайластыру жалгастырылып келедц.Жасактаудын бри гадал ык жуйесше кешу жузеге асырылды. Жауынгерлисдайындыкка ыкпал етпейтш бел1мдер таратылуда.Жасактаудын аралас принципше кезен-ке зенмен кешу жузеге асырылуда.Бупнп танда келйпмшарт бойынша жасактаган ескери кызметтер65%-ды курайды.Кейби-сержанттар институты курылды. Карулы Куштердщ Бас сержанты,ескер турлершщ, тектер бойынша ешрЛ1к командованиелердщсержанттары жене теменп буынга дешнп сержанттар тагайындалды.Сержанттык курамнын басты максаты —солдаттарды жауынгерлждайындык пендер1 бойынша жеке-дара окыту, жауынгерлж тертш пенкукыктык TepTinTi колдау, кунделжл кызметп уйымдастыру жене бакылауболып табылады.Армияны кеабилещцру, жасактау принципше езгерютер енпзуд1гана камтып коймайды, сонымен 6ipre езге меселелерщ де негурлым кенаяда камтиды.Карулы Куштер жауынгерлж жене кеаби дайындыкты орындаугажумылдырылып, езше тен емес мшдетгерд1 орындаудан босатылады. Булете манызды меселе болып табылады.Меселен, карауыл кызметшщ MiHaerrepi ескерилещйршген кузетбел!мшелерше ic жузшде толыкбершщ. Осынын нетижеа репнде техникалыккуралдарды орнатумен уштастыра отырып, объектшердц кузетудщсапасын арттырдык, сондай-ак карауылдатуру кезшде кару колдануга байланыстыкылмыс сиякты проблемалардан кутылдык.Солдаттардын асханалары жеке менипк колдарына берщщ, мунын e3iсапаны жаксартуга муминдак 6epin кана коймай, сонымен 6ipre жергшкпжерлердеп шагын бизнестщ даму ушш тагы 6ip кеикп (уяны) менгерушемумкшдж бердкКорганыс министрлт республикалык мемлекетпк бес кесшорындынарыктык ортага берд1, 6ip кесшорын акцияландырылды.Ел басшылыгы, Корганыс министрлт ескери жабдыктау жуйесшжаксарту жешнде колданып жаткан шаралар, ескери кызметшшер ушшелеуметпк пакета «ске асыру Карулы Куштердщ бедел1 мен абыройынарттыруда.531

Эскерлерде кел1с1мшарт бойынша кызмет еткеретш ескерикызметшшердщ улес салмагынын кебенм жауынгерлж дайындык пенжауынгерлж кабшеттщ сапасын жетгшруге мумюндж 6epin кана койганжок, моральдык-психологиялык ахуал жаксартылды, тэртттш ж женежауынгерлж борышты орындауга жауаптылык артгырылды.Жауынгерлж тертап мэселелершде жагдай турактандырылуымен6ipre, тубе гей л i жаксартуга да кол жетюзудщ ceTi тусп. Белщдерда езбетш ш е тастап кету, карауыл жене imKi кызметп журпзу ережелертщбузылуы, кару-жарактьщ урлануы, кызмет бабын Tepic пайдалану сияктыкылмыстардын саны айтарлыктай кыскарды. Жаргыга жатпайтын езаракатынастардьщ —«ел1мжеттжтщ» туп-тамырымен жойылуы уйпй iprejiiн еп з жасалды.Эскери TepTinTi ныгайту, Карулы Куштердщ абыройын, ескерикызметтщ беделщ арттыру максатында Карулы Куштердщ жене эскериKecinTiH жагымды бейнесш калыптастырудын 2001—2005 жылдарга арналганбагдарламасы icKe асырылды.0м1рдщ ёз1, елемдеп жэне ешрдеп окигалар керсетш отырганындай,ескер саласында колданылган шаралар дер ез нетижесж берген icкимылболды.Б1ршшщен, армия кыска мерзшде нарыктык жагдайларга бешмделдьЕкгншщен, ескерлердщ уйымдык-штаттык курылымы, олардын орналасупринциптер1 езгертшдк Эскерлерд1 колдануга жэне жасактауга,эскери кадрларды даярлауга жана кезкарастар енпзшдьYшшшщен, ескери кызмет бeдeлiнiн rycyi ypAici токтатылды.Сейтш журпзшген реформалар барысында Карулы Куштердщ жанасапалык куйше кол жетюзшп, ол ескери каутазджтт камтамасыз етудщсежмд1 куралына айналды. Бул шаралар халыкаралык ланкестер менэкстремистердщ б1здщ ел1м1здщ аумагына eHyiHiH жолын кесугемуМкщщк 6epin кана коймай, сонымен 6ipre ещрдеп жагдайды турактандыругада жэрдемдесть Карулы Куштердщ жай-куШ, олардын жауынгерлждайындыгы мен кэаби ш еберлт еддщ букш улттык кауш аздшжуйесшщ тшмдшгш айкындайтыны белгш, Кез келген мемлекеттщ корганыскабшетш онын армиясынын жай-куйше, сапасына карап пайымдайды.Карулы КущтердЛ дамытудын келешеп. 2005 жьшдын аягында Шымкенттеел Йрезидентщщ катысуымен еткен букшармиялык кенесте, сондай-акМемлекет басшысынын Казакстан халкына арнаган 2006 жылгынаурыздагы Жолдауында республиканын ескери курамын дамытудынH eri3ri басымдыктары айкындалды.Басты назар ен жогары халыкаралык стандарттарга сай келетш кеабиармияны куруга багытталуы тжс екеш айтылды.2006 жылы Карулы Куштерда, баска да ескерлер мен ескери жасактардыдамытудын 2010 жылга дейшп кезенге арналган мемлекетпк багдарламасыкабылданды. Улттык каушазджтш жана стратегиясы жасакталды.Ал га койылган мшдетгерд» накты icKe асыру жана Эскери доктринаганепзделедь532

Кужат орта мерз1мш кезенге (2006-2010 жылдар) арналып есептелген,онын тек кана корганыстык максаты бар, элемдеп жене ешрдеп вскери-саясижагдайдын жай-куйш кешещц турде багалауга, мемлекеттщэкономикалык непзше жэне ресурстык мумкшджтерше арка суйейдкДоктринанын мазмундык белтнде Казакстаннын геосаяси ортасындагысапалык взгер1стер, ел каутазшгше тенген жана ыктимал катерлердщпайда болуы ескершген. Ресейдщ, Кытайдын жене АКШ-тын ескери доктриналарынаегжей-тегжейл1 талдау жасалды, НАТО-га муше елдер —Франция, Улыбритания жене баска елдер доктриналарынын курылымымен багыт-багдары талданды.Карулы Куштерд1 дамытудын елемдпс теж1рибеа мен кол жепазшгенденгейш ескере отырып, жобада кезделген доктринанын принципа жанаiuiici бел1мдерш белш керсету кажет, олар: «коалиииялык ескери курылыс»жене «бтмгершшк кызмет», буларб1здшешр1м!зде орын алып отырганжене ыктимал катерлер жагдайында ескери KayinciaAirri камтамасызетудщ манызды элементтер1 ретшде каралып отыр. Бул орайда ен алдыменКазакстаннын езшщ саяси, экономикалык жене ескери мудделер1ескершуге тшс.Сырткы катерлермен жене бой керсетулермен катар ескери каушаздйскетенген ыктимал ипю катерлердщ катарына мыналар жатады:• б1ршшшен, армиянын кару-жарагы мен ескери техникасынынecKipyi;• еганшщен, отандык корганыс-енеркеабш толыкканды дамытугакешещц кезкарастын жоктыгы;• ушшшщен, 6ip жагынан, ескери максаттагы еш мд1 дестурл1енд!рушшермен байланыстын нашарлауы, екшпп жагынан, техникалыкпрогрестщ уштыгына жеткен жетекип мемлекеттердщ ещцрушшер1менжене компанияларымен нысаналы жумыстын жеткипкйздт.Объекгивт! себептер бойынша б1здщ ескери техникамыздын 6ip белшказ1рп заманнын талаптарына толы к дережеде сай келмейдьСонымен 6ipre озык мемлекеттер армияларынын согыс каруларынeaaipy саласындагы даму ypflicrepi жене жергшкп жанжалдар тежфибеаескерлерд1 жана улгшермен жарактандыруды жене колда бар жуйелердщжангыртылуын талап етедьКарулы Куштердщ жангырту жагдайында уйлеспршген ескери техникалыксаясат ерекше менге ие болып отыр, ол армияны сапалык жанартудынбасты куралы релиде каралуга тшс.Тек Карулы Куштердщ гана емес, сонымен 6ipre баска да ескерлермен ескери курамалардын кару-жарагы мен ескери техникасын сатыпалуды. жангыртуды, жендеудь кедеге жаратуды кездейтш кешенда багдарламаонын накты KepiHici болуга т т с . Бул кужатта ескери максаттагыешмд1ещцретш отандык кесшорындарды дамыту меселелер! деез KepimciH тапты.Бул e3iHiH мазмуны жене кисынды курылымы жагынан принцшгпжана кужат, онда армияны жене баска куш курылымларын жогары технологиялыкжене жогары делджтеп кару-жаракпен, озык инноваииялыктехнологиялармен камтамасыз етудеп Ka3ipri замангы маркетингшжкезкарастар ескершген.533

Багдарламада Улттык кауш аздж стратегиясынын, Эскери доктринаныцжэне Карулы Куштердщ баска да эскерлер мен эскери курамалардыдамытудын мемлекетпк багдарламасынын непзп ережелерй KepiHicTa6yFaTHic.Сейтш кисынды турде аякталган, улттык жене ескери кауш аздж саласындагыбаска да кужаттармен табиги турде уштастырылган ескери-техникалыксаясат жене оны icKe асырудын куралдары тунгыш рет нактыреамдедщ.Карулы Куштер ескери-техникалык елеуетп ныгайту MiHaeTTepiHшешу кезшде отандык KopraHbic-eHepKeci6i кешеншщ негурлым тшмдатурде атсалысуына зор сетм м ен умггартады. Ka3ipri замангы жагдайдаол бесекеге кабщети болуга THic, онда озык ennipicmc технологиялардыменгерген, техникалык жабдыктау мен жендеу ортал ыктарынын толыкцикгп, тармакталган жeлici болуга тшс. Бул 6i3aiH мемлекепм1здщ аумагынескергенде ете манызды.Бул орайда назарды тек кару-жарак пен ескери техниканын дестурл1турпаттарына шогырландырып кана коймай, сонымен 6ipre ескери максаттагыжогары технологиялык гылымды кажетсшетга еш мш н букзлcneKTpiH жетищ ру кажет.Халыкаралык ескери ынтымактастык ескери-техникалык саясатты icKeасы руды н маны зды куралы болуга тш с. М унын e3i ж екелегенкомпоненттёрД1 шыгынды барынша аз жумсай отырып, K a3ipri замангыозык стандарттарга онтайлы мерз1мде Kemipyre мумкшдж бередкБупнп танда мемлекетпк корганыстык тапсырыс берудщ кажетппндекумен жок, ол сатып алу peciMiH реттеуге мумюндак беред!, сыбайластыкбурмалаушылык K e p iH icT e p i ушш алгышартты жояды. Мунда заннамалыкнепзде тш сп езгертулер жасал майынша болмайды.Тагы 6ip ете манызды проблема —кару-жарак пен ескери техникажуйелерш мемлекетпк аукымда 6ip i3re келпру. Барлык куш курылымдарынынескери техникасынын, кару-жарагы мен мулк1нщ т1збесш корытындылайтынэлДеб1р кужат жасау кажеттш щсш-жетщщ, онда КЭТ(Кару-жарак пен ескери техника) улгшерш 6ip i3re келпру жен1ндепшаралар, сондай-ак турлй куш курылымдарынын айрыкшалыгын ескереотырып маневрлж, корганыштык, атыс МуМондактер! жене унемдш пбойынша улгшж талаптар кезделуге тшс.Сез жок, ескери кадрларды даярлаудын улттык жYйeciн жетщщруге.оны жалпымемлекетпк жуйеге сейкес келпруге баса кешл бел1нуге тшс.Онын успне оку-материалдык базаны ныгайтуды, педагог кадрлар децгейнарттыруды карастыру керек екен1 де негурлым манызды. Бул орайдаэлеМнщ жетекШ! эскери жогары оку орындарынын тэж1рибесш ескерукажет.Эскери гылымды дамыту езе к п мэселе куй1нде калып отыр. Олармиядагы кайта куруларды журпзуде суйенепн базалык непзге айналугаTHic.Жалпы алганда ел басшылыгы, Корганыс министрлш мемлекеттщбук1п эскери-корганыс жуйес4н жангырту жешнде б1ркатар тубегейл1шаралар колданып отырганын атап керсету кажет. Ен алдымен бул КарулыКуштердщ жауынгерлж елеуетш айкындайтын меселелерге катысты.534

Армияны одан epi дамытудын тужырымдамалык багыттары Мемлекетбасшысы Казакстаннын алемнщ бесекеге негурлым кабшетп 50 елшщкатары на косылуы женшде ал га койган м1ндеттерд1 барынша icKe асыругажердемдесетш болады.1Сатпаев Д., Спанов М. Национальная безопасность Республики Казахстан: опытопределения / / Евразийское сообщество: общество, политика, культура. 1998. №4,166-6.2 1989 жылы 1 маусымда Орта Азия ескери окруп жойылды. Орта Азия ескериокруйнщ ескери курамалары толык курамда Турккгган ескери округгне берйлдь КОКПОК мен КСРО Министрлер Кенесжщ 1989 жылгы 25 кантардагы каулысы / / КРКорганыс министрлшнщ орталык мурагаты (epi карай—КР КМ ОМ). 35-к., 934-т., 1-ic, 74-п.3 Туркестан ескери OKpyri бурынгы КСРО Кдрулы куштершщ ТМД елдершщарасында кайта белгау1не байланысты 1992 жылы наурызда таратылды.4 Доклад Н.А. Назарбаева на XVII съезде Компартии Казахстана // Казахстанскаяправда. 1990. 23 декабря.Is Заключительное слово на XVII съезде Компартии Казахстана // Казахстанскаяправда. 1990. 25 декабря.6 Назарбаев Н.Э. Гасырлар тогысында. А., 2003, 63-6.7«Казак KCP-iHiH Мемлекетгж егемендш туралы* Декларация // Казактар. А.,1998, 176-6.8 Об образовании Совета безопасности Казахской ССР. Указ Президента КазахскойССР / / Казахстанская правда. 1991. 22 августа.9 Об образовании Государственного комитета обороны Казахской Советской СоциалистическойРеспублики. Указ Президента Казахской ССР. // Казахстанская правда.1991. 26 октября.10 Назарбаев Н.Э. Гасырлар тогысында. А., 2003, 62-6.11 Сонда.13 1991 ж., 16 желтоксан. «Казакстан Республикасынын Мемлекетпк теуелаздштуралы* Конституциялык заны// Казактар, А., 1998, 183-184-6.13Нурмагамбетов С.К. А в памяти нет тишины. А., Ана тш . 1999, 90-6.

BeciHiui бел1мКА31РГ1 ЗАМАНГЫ КАЗАХСТАН МЭДЕНИЕТ1Eipimui тарауЕГЕМЕН КАЗАКСТАНДАГЫ МЭДЕНИ УРД1СТЕР1. КА31РП ЗАМАНГЫ МЭДЕНИ 0M IP СИПАТЫКазакстандагы казйрп замангы медениеттщ сипаты сан кырлы жэнеалуан турл! болып келедк Онын MeHici бМ мнщ, гылымнын женемедениеттщ турш салаларын, сонымен катар Ka3ipri кезде енердщ дамуустш деп барлык турлёр1 мен жанрларын камтитын езгерютердщ,жаналыктардын, тубегещй кайта курулардыц аукымы кен деген свз.Казакстан аумагында тарихи жагдайлардын кешещй сипатта болуысебепт!, мундагы медени урдос, казак жене улттык мвдениеттердщ езараесер ету жене езара ыкпал етуге байланысты кубылыстарды бойы на ащредо.Бул орайда Казакстандагы елеумегпк дамудын баска 6ipAe-6ip аясындамвдениет саласындагыдай улттык даму езге улттык кундылыктардын бершбойына cinipe отырып, негурлым жеке-дара, «таза» деуге болатын турдеKepiHic таппаганын айта кеткен жен. Сонымен 6ipre Казакстанкогамындагы медени урдгстер елдщ географиялыкаукымындагы улттыкмедениеттермен шектелмейдь Казакстанда, онын аумагында болыпж аткан сан алуан саяси, когамдык-экономикалык урдастер менезгергстердщ аркасында, адам заттын рухани мурасынын ен тандаулысынбой га cinipyre мумюндж беретш колайлы жагдай калыптасты.Казакстанда 1980 жылдардын егашш жартысынан бастап орныгабастаган медени урдгстер, 6ip жагынан, кенеспк тоталитарлык жуйенщдагдарысын, сол кезенде дврштелген таптык, партиялык мазмун,социалиспк реализм принциптершен арылуды керсетп. Елдщ меденидамуы жана теуёлыз мемлекеттщ орнауынын киындыктарымен женекайшылыктарымен сипатталды. 1986 жылгы желтоксан окигаларынанкейш Казакстанда казак халкына «ултшылдык» айыбын тагу да мвдениетмеселелерш шешуге салкынын типзда. Еюшш жагынан, 1980 жылдардынаягы мен 1990 жылдардын басында мвдениетте niKip алуандыгын,меншштщ турл1 формаларын, когамдык-саяси жанаруды жене пшрлердщкеп кырлылыгын орныктырудын алгашкы кадамдарынын Kepiniciбайкалады.536

Егемендо Казакстан медениетшщ калыптасуы кептеген киындыктармен карама-кайшылыкты бастан кеипрдо. Жолдын басталуында жоспарлыэкономиканы eHflipic келемшщ кулдырауымен катарласа жургеннарыктык катынастар арнасына Keniipy «медениет, халыкка бшм беру женегылым мекемелерш материалдык-техникалык, каржылык камтамасыз етудеелеуга киындыктугызды. Гуманитарлык зиялы кауым мен ендарютж емессаланын мамандары елеуметпк жагынан коргалмаган болып шыкты,мунын 631 1992 жылы Казакстан мугал1мдер1 мен дерперлердщ ереушжасауына себеп болды. Сонымен 6ipre медениеттщ коммерциялануыypflici де байкалды. Когамды демократияландыру деген желеумен руханиаяга порнографияны, зорлык-зомбылыкты, катыгезджи насихаттайтынарзанкол бейнелеу ешмдер1 мен кино ешмдер1 ендЬ.11990 жылдардынбасына карай Казакстан FА-нын 32 гылыми мекемей алты бел1мшеге6ipiKTipm д i, олар: физика-математика гылымдары жер туралы гылымдар,химия-технология гылымдары, биология гылымдары, когамдык гылымдарбелшшелер1 мен Орталык Казакстан гылыми бел1мшеа. Кызметкерлердщжалпы саны 10 994 адамды курады, олардын шйнде гылыми кызметкерлер- 4475, сонын шпнде 244 гылым докторы жене 1798 гылым кандидатыболды. Алайда Казакстан гылымынын жумысында табыстармен катар ipiпроблемалар да орын алды. Fылыми кадрларды даярлау жене гылымитехникалыкурдктердщ аса манызды багыттары — машинатану,радиоэлектроника, автоматика бойынша гылыми мекемелерд1уйымдастыру каркыны артта калды. Академиялык гылымнын, жогары окуорындары гылымынын жене салалык гылымнын нашар yfriecripLnyiзерделш етш такырыптардын усакталуына, гылыми куштердщшашырауына, олардын аса манызды багыттарды ез1рлеуге лайыктышогырлануыньщ жоктыгына, гылыми жумыстардын катарластыгы менкосарластыгына екеп соктырды. Гылыми ез1рлемелер тшмдшп курттёмендедо. Меселен, 1985 жылы енпзшген 6ip eзipлeмeнiн экономикалыктшмдшш 1980 жылмен салыстырганда eKi есе дерл1к темендед1.Республиканыц 6ipfle-6ip гылыми мекемес1 елде курылган гылымиenaipicTiKкешендерге к1рмед1.1991 жылдан кейш 6miM беру жуйес1 белгш 6ip дагдарысты бастанкеийрдь 1993 жылгы 1 кантардагы жагдай бойынша 154мынорындык303балабакша жабылды, орта мектептерд1н саны кыскарды. Сонымен 6ipмезплде мемлекеттж емес оку-бшм мекемелер!нщ —мектептер менжогары оку орындарынын пайда болуы ypflici басталды.Халыкка бш м беру, гылым мен медениет тек Казакстан егеменджпен теуелс1зд1к алганнан кейш гана e3iH-e3i дамытуы ушш аукымдыкещстжке шыгып. идеологи ялык касан кагидалардан ерындж алды.Ka3ipri кезде осы замангы 6iaiM беру аясында шынайы нарыктыккатынастардын орныгуы байкалады. Бш м беру саласындагы K a3ipriзамангы реформаларга орай Бш1м жене гылым министрлт жел1йбойынша оку орындарын TipK ey, аттестаттау жэне сараптау женшдептубегейгн ic-кимылдар жузеге асырылуда. Оку-бш1м барысынын сапасынжаксарту, олардын бесекеге кабш еттппн артгыру осы ic-шаралардынмаксаты болып табылады. Б1ркатар жогары оку орындарыакцияландырылуда. Жетекш1 мемлекетпк жене коммерциялык жогары537

оку орындары заман талап ететш мамандыктарды ашуга к е и т . Олардамемлекетсм1здщ imici жене сырткы саясатынын кажеттерш камтамасызетуге багдарланган кадрлар даярлануда. Теуелаздж жылдары жана жогарыоку орындары ашылды, олардын катарында Туркютандагы К -A. Йасауиатындагы Халыкаралык казак-турж университет, Оралдагы Мвдениетинституты, Астанадагы Еуразия мемлекетпк университет!, АлматыдагыКдзак-американ университет жене баска б1ркатар жогары оку орындарыбар. Халыкка бшм беру жуйесшщ халыкаралык байланыстары кенейш.1991 жылдан бастап 1000-нан астам казакстандык шеюрттер мен аспиранттаржыл сайын шетелде окуын жалгастыруда.Егемещц мемлекеттщ калыптасу ypflici узак жылдар бойы орныгыпкалган схематизм, курылымдык элементтердщ жене рухани eMipбуындарынын б1рсарындылыгын енсеруге мумкшдж бердь Б1рынгайенбек мектебшщ орнына мектепте бшм берудщ ералуандыгы KepiHicтапты. Гимназиялар, лицейлер, колледждер, жеке меншжтеп женеавторлык мектептер ашылып, жумыс icreft бастады. 2001 жылы орта бшмберудщ 12 жылдык циклше кешу багдарламасы эксперименттж денгейдекол га алынды.«Fылым туралы» Заннын кабылдануы Казакстан гылымын одан epiдамыту ушш uieinyiiii менге ие болды. Бул занньщ кабылдануы егеменшКазакстан Республикасынын орнауындагы айтарлыктай белес болыптабылады. Бул Отанымызда азаматтык когам мен кукыктык мемлекеттщкалыптасуындагы тагы 6ip кадам болды. Мемлекеттщ гылым мен гылымикадрларга камкорлыгыньщ тэуелс^зджтщ 10 жылдыгымен туспа-тускелушщ символдык меш бар едЁЗан баптарыньщ казакстандык зиялы кауым уипн ерекше меж бар,оларды гылыми кызметкердщ, галымнын гылыми жене гылымитехникалыккызметтщ тжелей субьекталёрд рейщ ёр елеуметпк мертебес!мемлекетгж денгейде айкындалды. Сонымен 6ipre гылыми кызметкерезшщ гылыми жене гылыми-техникалык кызметс нетижелершщ авторыдеп танылады жене оган езш щ зияткерлж м енш тнщ коргалуынамемлекет тарабынан кёшлдж бершдь Оган авторлык гылыми женегылыми-техникалык кызметпн нетижелерш сатудан табыс алу кукыгы дакоса берщщ. Осы кезден бастап гылыми кызметкерлер гылыми женегылыми-техникалык салаларда кесшкерлж кызметп жузеге асыруKYKbifbiH пайдалана бастады. «Гылым туралы» жана Зан гылымикызметкерлёрда мемлекетпк материалдык жене елеуметтж камтамасызету меселелерше белгш 6ip тузетулер енгтагц, 6ipaK олар ic жузшде езшщдаму жолына тусе алмады жене юке асырылмады.«Г ылым туралы» кабылданган Занга орай Улттык F ыл ы м академиясыКазакстан Республикасындагы гылыми жене гылыми-техникалыккызметтщ уйыткысы epi уйымдастырушысы болуга тию болды. Буданбылайгы жерде гылыми жене гылыми-техникалык кызметтщ нетижесшезияткерлж мёшшк кукыгы бершдь Енд1 гылыми 1здешстер мензертт&улердщ кез келген акпарат тасыгышта тиянакталган нетижеазияткерлж гылыми меншж кукыгынын объектюше айналды. Гылымикызметкерге зияткерлж меншж: субъекпа болу кукыгы бертщ д, езкезепнде онын белгш 6ip гылыми жене гылыми-техникалык кызмет538

I урдюнде алынган нэтиженщ авторы немесе тел авторы деп аталуга кукык,I берицц. Жана занга сэйкес гылыми жэне гылыми-техникалык кызметтщI нэтижесш алуга жекебасы улес коспаган, сондай-ак техникалык, уйымдыкI жэне взгедей кемек кана керсеткен немесе алынган нэтижеге зияткepлiк| меншгк кукыгын реймдеуге жэрдемдескен тулгалар санаты зияткерлжI гылыми MeHniiK кукыгы субъектьтержщ катарынан шыгарылды.Кызметкер гылыми нэтижеш накты гылыми уйымнын кызмет бабындагыI тапсырмасымен алган жагдайда, олардын арасында взгедей жагдайкарастырылмаган болса, кызметкер осы нэтижеш пайдалануга кукыкалады. Айтылган жайт твуелаз мемлекеттщ кайта тулеушш женекалыптасуынын киын кезещнде Казакстан когамынын алдында турганкурдел1 мшдеттердд орындауга косылган улес болып табылатын гылымиенбектер авторларынын алдында мемлекеттщ байсалды кешлдж! жасауынын айгагы болмак. Галым релшщ вскелен влеуметтж мэшнмемлекет тарабынан мойындаумен жэне оган гылыми кызметтекетлдж тщ камтамасыз еплу1мен катар, онын езшщ гылыми 1здетстер1мен зерттеулершщ нвтижелер1 ушш жауапкершшш де кушейплуге THicI болды.Казакстан Республикасы академиялык гылымынын гылыми1здетсгершщ курылымы мен такырыптары уакыт рухында жана талаптаргасейкес етшуде. Э.Х. Маргулан атындагы Археология институты,гарыштык зерттеулер, механика жене машинатану, акпарат жене баскарупроблемалары, физика-техникалык т.б. институтгар сиякты жана гылымизерттеуинституттары курылды. Салалык гылым академиялары жел1с1кенейтш уде. Гылыми дэреж елер мен гылыми атактар беру,диссертациялык енбектердщ сапасын бакылау ушш республиканыцжогары аттестациялык комиссиясы курылды. Отандык тарихымызгакогамдагы турактылыкты, элеуметпк эдшджл, улттык жэне руханикелкймд! орныктыру жвн1ндеп мемлекет кабылдайтын шаралар енд1.Твуелйзджтщ вр жылын Казакстан когамынын кекейтесл проблемаларынаарнау двстурге айналды. Президентг1н жарлыктарына орайКазакстанда 1997 жыл —«Ултаралык кел1с[м жене саяси кугын-сурпнкурбандарын еске алу жылы»; 1998 жыл —«Халыктардын Шрл1г1 женеулттык тарих жылы»; 1999 жыл —«Урпактардын б1рл1п жене сабактастыгыжылы»; 2000 жыл —«Медениетп колдау жылы»; 2001 жыл —«КазакстанРеспубликасы егемендш мен твуелс1зд1пн!н 10 жылдыгы» деп жарияланды.Егеменд! мемлекетон когамдык гылым саласындагы алгашкыкадамдары кугын-сург1нге ушыраган галымдарды, жазушылар менмамандарды, сталинизм курбандарын актауга багытталды. Когамдыкгуманитарлыкбагыттагы гылыми-зерттеу институттары осы курдел1 icKeсубел! улес косты. А. Байтурсыновтын, Ш. Кудайбердиевлн, М. Жумабаевтын,X. Досмухамедовтын, М. Дулатовтын, Ж. Аймауытовтын т.б.ютаптары жары к керда.Мемлекетол1к пен улттык мемлекет курылысын калпына келнружагдайында казак тш —мемлекет1м!зге аты бершген халыкка тиесш1 тшженшде вдвдцюп кайта тулелп, калпына келт!ру проблемасы 6ipiHffliдврежел! мвнге ие болды. «Тшдер туралы занга» жене Казакстан539

Республикасынын Конституциясына орай казак тш мемлекетпк тш депжарияланды. 1с кагаздарын казак тшне копиру жешндеп шаралар кешен?межеленш, жузеге асырылуда. Теуелаздж тщ алгашкы жылдарындамектеп жасына дейшп 654 казак балалар мекемеа жене жалпы биимберетш 292 казак мектеб1 ашылды. Букаралык акпарат куралдарынынкызметшде мемлекетпк плдай рел1 айтарлыктай беделге ие болабастады.90-жылдардын аягында жалпы бшШ беретш 8610 мектептщ 3379мектеб1 казак тшнде жумыс ютедь72 мектеп —взбек тшнде, 16 мектеп —уйгыр тш нде, 3 мектеп —теж ж тшнде, 1 мектеп —турж тшшде жумысicTeAi, аралас мектептердщ саны 2299 мектепке дейш кебейдь Тек орыстш нде окытатын мектептердщ саны 2840 мектепке дейш азайды. Казактш н окып уйренушшер ушш жалпы таралымы 5 миллион дана 78 итапжарык кердь Соган карамастан казак тш нщ кайта тулеушщ кайтымсызypflici туралы айтуга epi ерте, осы меселедеп мемлекетпк саясат жеткшкпдережеде дейёкшок таныта алмай отыр.Казактардын дуниежузшк K O H rp eci (1992) республиканын мэдениом1ршде зор когамдык cepnmic тугызган i p i окигага айналды, олгаламшардын T y K n ip -T y K n ip iH e H белгш жазушылар мен акындарды,суретшшер мен саясаттанушыларды, галымдар мен бизнесмендерд1 жэнебаска отандастарды тунгыш рет жинады.Республиканы н егеменд1 мемлекет мертебесш алуы улттыкмедениеттщ дамуына жана сершн бердй Ka3ipri замангы онергеменеджмент келд1. Астанада Айман Мусахожаеванын Музыка академиясыкурылды, ол оркестрлж музыка мен жеке дауыста ен шыркау саласындагыкесш кой музыканттарды 6ipiKTipfli. Алматыда музыкалык мектепнепз1нде Жения Эубэюрованыц колледяй ашылды. Жазушы Эбд^жэмшНурпешсов «Пенклубты» баскарды. «Дэстурлер жулдеа» халыкаралыкклассикалык би фестивалш етюзу, Танбалы шаткалындагы жартаскасалынган суреттерге археологиялык зерттёулерде уйымдастыру, Славянжазбалары мен мэдениеп кундершщ жене баска кептеген меденибукаралыкic-шаралар мен акциялардын уйымдастырылуы коммерциялыккурылымдар кызметшщ аясымен байланысты болды. Тек Алматыда гана6ipHeiue жеке мейшж театрлар, 14 жеке меншж сурет галереясы ашылды,олардын кепш ш п авангардтык-модернистж багытта болды. «Жеке менппккорлардагы Казакстан eHepi туындылары» атты тунгыш республикалыккерме етюзшдкКаржыл ык колдаусыз жумыс icrereH казак кинематографиясы езшщекщпп кайтара дуниеге келуш бастан кеишруде. Онын «жана толкынынын»пайда болуына орай жас режиссерлардын «Ине», «Сонгы каникул»,«Табысу», «Кайрат», «Отырардын Kyflpeyi», «Жас аккердионшынынэм1рдереп», «Сур калпактагы орын», «Элжуаз журек», «Кегериннконыраушысы», «Крест тэж1рибесЬ жене баска кино туындылары енбеделд1 халыкаралык фестивальдардын басты жэне арнаулы жулделершжещп алды.Ka3ipri кезде республиканын мэдениет саласында 30 мыннан астамадам жумыс 1стейд1. 50 театр жэне 25 филармония халыкка кызметкерсетедЬ Абай атындагы опера жэне балет театры, республикалык орыс,540

казак жэне немк: драма театрлары, уйгыр жэне корей музыкалык комедиятеатрлары жетекип театрлар болып табылады.Курмангазы атындагы Халык аспаптар оркестр^ Мемлекетпксимфониялык оркестр, «Алматыныц Жас БалетЬ> ансамбле, «Гулдер»,«Отырар сазы», «Сазген» ансамбльдер1 республикада жэне шетелдекешнен танымал.Е. Серкебаев, Б. Телегенова, Э. Дшниев, Н. Усенбаева, F. EciMOBР. Рымбаева, А. Коразбаев, М. Жушсова, Н. Ескалиева, М. Арынбаевт.б. сынды eciMaepi белгш шеберлер бупн танда вокалдык енердщ eKumepiболып табылады.Алматынын «фестивальдар каласы» деп аталуы кездейсок емес.Тэуелиздос жылдары мунда «Азия дауысы», «Шыгыс маусымы», «ДэстурлержулдесЬ>, «Жас канат», «Укш домбыра», «Айналайын» музыкафестивальдарын етазу дэстурге айналды.«Еуропа-синема» халыкаралык жуйесше KipreH Алматыдагы аса ipi«Арман» кинотеатры жэне «Отау-синема» кинотеатрлар жел1с1 казакстандыктардыэлемшн турл1 елдер1 кинематографистершщ жетютнстер1ментаныстырады.ЮНЕСКО-нын шеш1м1мен казак акыны 9pi философы АбайКунанбаев пен акын Жамбыл Жабаевтын 150 жылдык мерейтойы, асакэрнект! казак жазушысы, галымы жэне драматурп М.О. Эуезов пенкерносп казак жазушысы, академик С. Мукановтын 100 жылдыгы элемджденгейде етвазщщ. Бул окигалар зор халыкаралык cepnmic тугызды жэнеказак халкынын рухани жан дуниесш байытты.Э. Кастеев атындагы Мемлекетпк энер муражайындареспубликадагыкеркемсурет кундылыктарынын аса ipi коры жинакталган. Олардынарасында —Казакстаннын ежелп енершщ улгшер| бар, олар палеолитзаманынан 6epri адамзат eM ipinaeri керкемд1к дуниес1не умтылысынанхабар беред1. Муражай экспозицияларында —Ундютан, Жапония женеКытай халык шеберлершщ колданбалы e H e p im n 6ipereft жинакталымы.орыс жене Батые Еуропа авторларынын сирек кездееш икондары,MyciHflepi жене бейнелеу полотнолары, кенеепк кезен мен Ka3ipri замангыкеркеменер ту ындылары койылган.Tвyeлciздiккe кол жетазген Казакстан арман-плеп 6 ip кептеген турл{ултекщдершщ Отанына айналды. Bipre турып жаткан халыктардын тарихикалыптаскан рухани байланысы Казакстан Республикасында улттыккeлiciмнiн непзш калады. Ka3ip республикада жумыс ютейтш женеКазакстан халыктары Ассамблеясына 6ipiKKeH улттык-медени орталыктарeлiмiздiн улттык медениетшщдамуына жан-жакты жердемдесуде.Республика Президентгшц шыгармашылык жастармен кездесулер!дестурге айналды. Мэдениет кайраткерлер! ушш П резидент стипендиясыбекшледк Эдебиет, енер жене архитектура жен1ндеп мемлекетаксыйлыктар белпленд1. Казакстанда медениет саласындагы мамандардыдаярлауга зор кешл белшед1. Жыл сайын 6ip жарым мын тулек осыбeйiндeгi 5 жогары жене 49 орта оку орнын 6iTipin шыгады. 2000 —медениетп колдау жылы бурынгы Т. Жургенов атындагы Театр жене киноинституты мен Керкемсурет академиясынын непзшде Т. Жургеноватындагы Казак мемлекетпк енер академиясы шанырак кетердк541

1995 жылы республиканын шыгармашылык зиялы кауымыныбастамасымен когамдык уйым —Мэдениетп колдау улттык коры курылды.Онын Курмегп терагасы болып КР Президент! Н.Э. Назарбаев сайланды.Кордын непзп м1ндеттер1 Казакстаннын медени eMip шындыгымен e3ajpaбайланысты езекп проблемаларына кол ушын беру болып табылады. Олмынадай багыттарда журпзшедк• Медениет жене енер мекемелерше, когамдык куралымдар менкозгалыстарга, кесшкой шыFapмaшылыктынбipeгeй ужымдарына, жасталанттарга олардын шыгармашылык кызметше жагдай жасау женекесшкойлык шеберлтн шындау максатында практикалык жене каржылыккемек керсету;• муражайлар мен гатапханалар ашу;• фестивальдар, конкурстар, айтыстар, кермелер етк1зу;• симпозиумдар, конференциялар уйымдастыру;• агартушылык, акпараттык, баспагерлж кызметп жузеге асыру;• медениет пен енер кызметкерлерш т.б. елеуметпк коргау.©з кызметш кор демеушшк каражат есебшен жузеге асырады. Коргаматериалдык кемек 6epin туратын казакстандык кесшорындар катарында«Зергер» зергерлж фирмасы, «Соколов-Сарыбай кен-металлургиякомбинаты», «Мобилойл Казахстан Инк.» жене т.б. бар.Ш ыгармашылык зиялы кауымды колдау ушш 1996 жылы кор«Шыгармашылык туындылар —95» концертш, «Сарыарка», «КарагандысуретшшерЬ кермелерш, Ресей музыка академиясынын студенл Ж.Сулейменованын кайырымдылык концертш, театр жене кино артиа СеркеКожамкуловты еске алу кешш етмзд1. Кор Халыкаралык фестивальдаргакатысу ушш Мемлекетпк классикалык балет ансамблше, Мемлекетпкквартетке, жекелеген талантты жас артистерге, дизайнерлерге, журналистергекаражат беледь Кор Улттык ютапханага, М. Эуезов атындагыКазак драма театрына, F. Mycipenoe атындагы Казак жасесп1р4мдертеатрына жуйела турде материалдык жердем керсетед1. Турмысы теменотбасыларынан шыккан негурлым дарынды 10 студент жыл сайын корстипендиясын алып турады.Сонымен 6ipre кор «Казак музыкасынын тарихы» окулыгынын,«Пушкин жене Казакстан» жинагынын басылымына, жас таланттардын,республиканын болашак жулдыэдарынын кайырымдылык концертгер! менкермелерМ етюзуге жене баска кептеген шараларга демеушшк erri.Медениетп колдау улттык корынын кажетпгш жене манызы зор екеншем1рд1н ез1-ак керсето. Медениетпн мемлекетпк уйымдарымен катар олКазакстан халыктарынын рухани байлыгын дамытуга, сактауга, еселепарттыруга жене медени урд1стерд1 дамытуга ез улесш косып кeлeдi.Адамзаттын увднши мьщжылдыкка аяк басуы Казакстанда сонгы онжылдагы медени урдастердац сипатына елеуга ыкпал егп. ©ткен гасырдынмэдениепмей айкын жалгасып келе жаткан сабактастык XX гасырдынаягындагы казакстандык медениетт1н ерекшелаш болып табылады.Мемлекет басшысы Н.Э. Назарбаев атап керееткешидей: «Жиырмасыншыгасырдагы казак медениет! дегешм1з Мукан Телебаевтан Fазиза Жубановагадейшп ен 6ip тамаша сазгерлж мектеп, Ермек Серкебаевтан Эл^бекД 1н1шевке а ей ш п елемн^н кез келген театрынын сеш болар опера542

eHiuuiepi, бул дегенщ —жас Казакстан суретшшершщ жаналык ашуларымен казак философтарынын тын i3flemcTepi, бул дегенщ, —Элкей Маргуланнынэтнологиялык айкындамалары мен Алматынын всем архитектуралыкансамбл!, бул дегенщ Му кагал и Макатаевтын лирикасы мен АскарСулейменовтын эсселерь Bip сезбен айтканда, бул дегенщ сыртыжылтырак жаттанды б1рдене емес, жанасып кетсен, жанынды байытатынбайтак елем —казак мэдениет!».2Жалпы алганда, Казакстандагы Ka3ipri замангы медениеттщ сипатыдемократиялык реформалардын терендеуше байланысты елде болыпжаткан он езгеркггерд1 паш етедц. Сез жок, отандык бшмнщ, гылым менмедениеттщ дамуында курдел1 окигалар, киындыктар жэне келещпзджтерболмай турмайды, булар жайында арнаулы эдебиетте, букаралык акпараткуралдарында кеп айтылып жур. Олардын арасында мыналар аталуда:мэдениет, гылым, бипм мекемелерш каржыландыру кулдырап Kerri;оларды коммерцияландыру кушейд1; экономикалык киындыктардьщсалдарынан осы салалар кызметкерлершщ елеуметпк коргалмауыкебейдг т.б.Б1здщ мемлекет1м!здщ Президент e3iHiH «Тарих толкынында» аттыенбепнде жалпыказакстандык даму мшдеттер1 мен келешеп туралы, сонынш щ де тел казак медени улпа жайында айта келш бы лай дедг. «Мшдетжана медени теж1рибеш уйренш, улттык-медени тусшютмстердщ кунбекункубылып туратын ауанын ж тр ек зерделеуде болып отыр... Жасакталыпжаткан жалпыказакстандык медени шындык ез мемлекет1м1здщаукымындагы медени жуйемен шектелш калуга тшс емес. Онын арналысипаты —шын меншдеп ашыктык пен баска да мэдени таскындармен мэмьле-кенеске бет буру болмак».32. «МЭДЕНИ MYPA* МЕМJIEKETTIK БАГДАРЛАМАСЫПосткенестж кещстпс мемлекеттер! тарихи 6ipniaMa кыска мерз1мдерухани жэне мэдени даму проблемаларынын кешенше тап келдь Олардынарасында: б1рыцгай мэдени кещстшгщ бурынгы басымдыктарынынкелмеске Keryi жэне улттык 6ip i3re туаруде жана кигаштыктардын пайдаболуы; ужымшылдык кезкарастардын кожыpayы жене олардын кирагануйшдмершде езшщ идеялык жене дуниетанымдык багыты бойынша турл1кундылыктардын кайта ryneyi т.б. айтылады. Сонгылары, сайып келгенде,б1ркатар дэстурл! кауымдастыктар мен мемлекетпк куралымдардынтагдырын да айкындады. Демократияландыру урдгсшщ эволюциясыкогамдык курылымдардын кеп кырлылыгы мен накты сипатын накты ашыпберд1. Сонымен 6ipre niKip алуандыгы мен мультимедениетчплджмураттары б>ркатар керсетюштер1 бойынша езш актамады жене TinTi Kepiурдютер тугызды. Мундай жагдайда казак этносы мен баска да этностардьщбай тарихи жене медени мурасына багдарлану кайта тулеген Казакстанушш ултты сактауга, улттык бipлiк пен когамдык келаошге жетюзетшкштке айналды. Соган карамастан, жаНанданудьщ удей тускен каркыныкайталанбас этникалык болмыс-бтмд1 сактаудынембебап улисш ез1рлеумшдетш кекейтесп мiндeткe айналдырды.543

Мэдени мурага жугшу улттык медениеттердщ дамуынын ертараптандырылуулейндеп этникалык 6 ip e r e f t кундылыктарды аныктау м1ндепкойылганда ерекше езекп сипатка ие болады. Мунда зерттеуци жекелегенулттык медениеттердщ фольклорлык, кесш тж дамуынын тагдырын,олардын езш дж б т м д е п шыгармашылык мектептерш жетщщру мен6 i p i H - 6 ip i байыту жолдарын зейш салып зерделеу кез1нде алуан турл1ж анрльж -стильдж артыкшылыктар мен лекеикалык-семантикалыкбагдарланушылыктарга тап келехи. Осыдан келш «неш» жэне «калай* дегенсурактар: мэдени кундылыктар оларды жаеаушылар жэне оларды дуниегеэкелген элеуметтж -этникалы к орта ушш неш биш реш , ал екшнпжагынан, оларды езге улттык ортада «тутынушылар» калай кабылдап,багалайды деген сурактар кекей тесй сипат алады. Сонгыларынаокырмандар да, корермендер де, тындармандар да, туынды жасаушысуреткерлер де, туащ йруш шер де, мэдени мураны ездершщ кесштжустанымдарына орай игеруий енер талдаушылар да жатады деген магынаныбицпредь «Жиырмасыншы гасырдын психологтары TynKi тек дегеннщтещрегшде кеп толганды. Ягни онайлыкпен айкындалмайтын идеялармен бейнелер немесе тупю туйстм1зден санамызга калкып шыга келетшидеялар мен бейнелер жуйеа жешнде ой топшылайды. Улттык ертеп, анызенпме,ежелп кагидалар, архитектура, едебиет, тарих, медениет, музыкат.б. ер адам санасында гажайып 6 ip тылсым кушпен тарих пен медениетпнпайда болуына, сондай-ак жалгасып келе жаткан «Бйз» жене «Баскаларга»белуге ез1ндж бага беруге кемектесеттн бейне кал ыптасты рады. Осындайархитипспз улттык жад, елемнщ улттык бейнеа, улттык рухани женематериалдык мура туралы сез козгауга болмайды».4K,a3ipri кезде Казакстаннын элемдж кауымдастыктын тен кукыктыcy6beKTici ретшде еркениетп жолмен калыптасуы республикага eciMiбершген халыктын медени игш гш щ орны мен редан терен ой елегшенкайта еттазуда талап етёда. ЮНЕСКО кабылдаган «Дуниежузшж меденижене табиги мура туралы конвенцияга», сондай-ак «Медени жене табигимураны сактау туралы усыныстарга» орай, сакталуы уипн жауапкершшжжене осы саладагы нормативтж жуйеш реттеудщ артыкша кузыретамемлекетпк курылымдардын мойнына жуктеледьАлайда жалпыулттык денгейде де, калын журтшылыкты тарта отырып,тарихи-медени муранын басымдьжтарын тщщ, материалдык, зияткерлжжене рухани жeтicтiктepдi сактап, дамыту тургысынан аныктау кажетпптуды. олардын нешзшде казак халкынын Ka3ipri этникалык бейнеЫкалыптасады. Казакстан когамынын тарихи-медени уйыткысына жалпыадамзатгыкi3rui iKTi кундылыктар тургысынан салыстырмалы талдау жасауезшдж елеуметпк-медени инфракурылымды байытуга гана емес, сонымен6 ip re Казакстаннын Ka3ipri елемде б1регей тарихы мен медениеп бар елретшде айкын орын алуына да мумкшдж береш.Казакстан XXI гасырдын басында кол жеткхзген экономикалык есукаркыны медени урдостердщ дамуына ил ыкпал ын типзш. Ka3ipri замангыКазакстандагы мемлекет пен медениетпн жем1сп байланысынын мысалыдеп «Медени мура» мемлекетгж багдарламасын занды турде есептеугеболады. «Медени мура» багдарламасынын алгашкы кезеш 2004—2006жылдарга арналды.544

Багдарламаны icxe асыру «казак халкынын, сондай-ак ел1шзде туратынбарлык этностардын тщщк, рухани жэне материалдык медениетшщ катjкабат катпарына суйенетш социомэдени кауымды жасактау, сонымен 6iprei букш элемдж еркениеттщ рухани-мэдени дамуынын кеп кырлы; тэж1рибесш табиги кабылдау» женшдеп Казакстан РеспубликасынынПрезидент! Н.Э. Назарбаев усынган eKi б1рдей мшдетке непзделген.Бул багдарлама eлдiн медени мурасын зерделеумен, сактаумен,I пайдаланумен жене насихаттаумен, тарихи-мэдени дэстурлердщ дамуыжэне кайта тулеушщ сабактастыгымен байланысты Heri3ri кырларынайкындайды, мэдени мураны, сонын гшшде Ka3ipri замангы улттыкмэдениегп, фольклорды, дэстурлер мен гурыптарды зерделеудщ тутасжуйесш жасау, улттык эдебиет пен жазудьщ кеп гасырлык теж1рибесшI корытындылау женшдеп, кен epicri керкем жене гылыми сериялар жасау,( сондай-ак тарих пен медениет жедкерлерш калпына келлру, консервациялау,муражайга орналастыру, медени муранын гылыми-зерттеу,материалдык-техникал ык курамдас белшн курайтын меселелерш ныгайтужэне дамыту женшдеп шараларды карастырады.Бул багдарламаны ез1рлеу мемлекетпн колда бар медени кунды-! лыктарды сактау жене утымды пайдалану жешндеп кызметп жоспарлы| турде каржыландыру жолымен медени мура аясынын меселелерш шешугенегурлым белсешц де сындарл ы турде араласуы кажетгшнен ту ындады.XX гасырдын 80-жылдарыньщ eKiHuii жартысынан бастап, Казастанда философия, тарих, зан uiiMi т.б. саласындагы елемдж гылыми ойшюрдщтандаулы енбектерш, сондай-ак керкем эдебиетп казак тщщI аудитория ушш басып шыгару проблемасы eTKip койылды. Осыганбайланысты жеткшшек урпакты казакстандык патриотизм рухындатэрбиелеу жэне тарихи, мэдени мураны толымды турде зерделеудеп! ол кыл ыктардын орнын толтыру, сондай-ак казак халкынын сан гасырлыкрухани тэж1рибесш корытындылау максатында мeмлeкeттiк тшде кенj epicTi тарихи, медени, гылыми сериялар жасау меселелер! ерекшекекейтесп мэселелерге айналды.Жогарыда аталган проблемалардын осы багдарлама шецбершдепj кешещп meraiMi Казакстан халкынын мэдени мурасын зерделеу, сактау) жэне кепш ш кке тарату жуйесш одан epi дамытуга жердемдесуге тшсI болды.Рухани жэне оку-бшм саласын дамыту, елдщ медени мурасынын| сакталуын камтамасыз ету жене оны тшмда пайдалану максатында аукымды! «Мэдени мура» жобасында тарих гылымынын теориялык проблемаларынI талдап жасау жэне улттык эдебиет пен жазбалардьщ тандаулы улплерш,элемдок гылыми ой-гаюрдац, мэдениет пен эдебиетан жетютжтерш казактшнде басып шыгару камтылды.Kaiipri замангы тарихи сананын дагдарысын зерттеушмер, ен алдыментарих эшснамасынын проблемасымен байланыстырады. Когамдыкдамудын MOHi мен багытталуы проблемасы бойынша, жекелеген халыктармен еркениеттердщ ондагы орны туралы толып жаткан багыттардын,тужырымдамалар мен айкындамалардын болу ы, сондай-ак адам мен когамфеноменшш айрыкша курдел1л!гш TyciHy егеменд! Казакстаннынтарихшы-галымдары мен журтшылыгыньщ алдына соншалыкты кеп36-4209545

аукымды деректердщ синтез! туралы мэселеш де, тутас тарихи бшм/йкурылымдау ушш жуйе курайтын елщемщ тандау туралы мэселеш декойып отыр.K,a3ipri замангы мэдени урд1стер, атап айтканда, гылым, елемдЬсфилософиялык-тарихи ой-niKip мурасына жугшбешнше нэтиж ет болыпшыгуы мумкш емес. Накты эмпирикалык деректер шегшен сырткарышыгудын ж эне оларды мэн-магынасы децгейыре корытындылаудынбарынша кажеттшп де «Элемшк тарихи ой-niKip» атгы ютаптар сериясыншыгаруды кажет етп. Осы жобаны тандауда ic-кимыл аясынын кенейе Tycyiж эн е казак шШшц мемлекетпк тш ретшедер мш детш щ арта Tycyiжагдайында казакстандык когам элемдж кол-Kecip тарихи ой-niKipшыгармаларынын казак тш ндеп аудармаларынын жоктыгы факпсше тапболды.Осыган байланысты Казакстан Республикасы Президенттщ «Мэденимуранын» 2004—2006 жылдарга арналган мемлекетпк багдарламасытуралы» Ж арлыгын жэне «Мэдени муранын» 2004—2006 жылдаргаарналган мемлекетпк багдарламасын юке асыру жешндеп ic-шараларЖоспары туралы» каулысын к к е асыру шедбёрщце 2004-2007 жылдары«Элемдж тарихи ой-niKip» кгтаптарынын казак тш н д еп 10 томдыксериясы басылып шыкты. Осы серияны басып шыгаруга дайындаужумысына Ш.Ш. Уэлиханов атындагы Тарих жэне этнология институтынынкызметкерлер1 гана емес, сонымен 6ipre республиканын жогары окуорындарынын окытуш ылары, белгш аудармашылар мен редакторлар дакатысты.Казакстаннын мэдени мурасынын Ka3ipri жай-куш сан гасырлыкдэстурлерд1 сактап, одан dpi дамыту женш деп шаралар кешенш шамашаркыншакамтамасыз етумен, тарих пен медениеттщ жана жэдиерлершашумен, кесенелердц кене замангы мешптердК еж ели калалардынорындарын консервациялау, калпына келпру жумыстарын жандандырумен,олардын непзш де жана тарихи-медени муражай-корыктаржасаумен сипатталады.Ka3ipri кезде Казакстанда 25 мыннан астам тарих, археология, сеулетeHepi мен монументалдык енер ecKepTKimi, 11 мыннан астам мтапхана,147 муражай, 8 тарихи-медени муражай-корык, 215 мурагатбар. Тарихижене этнографиялык бейщ деп мемлекетпк муражайлардын, Казакстантарихыньщ жэдггерлж окигаларына арналган мемориалдардьщ тармакталганжел1а курылган.Казакстан тарихы мен мэдениетвнщ Шресей жадовер1 —Турюстанкаласындагы Кож а Ахмет Йасауи кесен еа 2003 жылгы маусымдаЮ НЕСКО-ньщ Д униеж узш к мэдени мурасынын Ti3iMiHe енпзщдьКазакстанда «Тарихи-мэдени мураны коргау жэне пайдалану туралы»,«Мэдениет туралы», «Улттык мурагат коры мен муражайлар туралы*Казакстан Республикасынын зандары кабылданып, колданыска ендгСонымен 6ipre мэдени мураны сактау мен дамыту саласындагы калыптасканжагдай осы багыттагы кызметп одан epi дамытып, жандандыруженшдеп кешешп шугыл ic-шаралар колдануды тал ап етеда.Сондай-ак кагаз, Tepi, картон т.б. сиякты органикалык материалдардасакталынган деректер мен жазба муранын, кужаттардын табиги ecKipyi546

журш жатты. Курмангазы атындагы Казак Улттык консерваториясынынкорларында, елдщ муражайлары мен коймаларында турган ауызша кеабидэстурдеп аса кернекл орындаушы-музыканттардьщ дыбыстыкжазбаларынынфнзикалык жай-куш гылыми жене мэдени журтшылыктарабынаналандаушылык тугызды.«Мэдени мура* мемлекетпк багдарламасы тарихи кыска мерз1мджуакытта Казакстан аумагында жалпыадамзаттык тарихи-мэдени жэнееркениеттж урдгстщ толык кукылы курамдае белш ретандеп руханисабактастыкты, замана, урпактар жэне мемлекеттшж дестурлершщбайланысы н бейнелейтш ел!м1здщ классикалык бренда ретшде кабылданабастады. Жалпы тарихи тургыдан ал ганда —бул Ka3ipri заманнын б1регейжобасы, езшщ аукымы мен нэтижелер1 бойьшша онын букш посткенеспккешстжте уксас баламалары жок. Ежелп замандагы, орта гасырлардагы,жана жэне Ka3ipri замандагы кептеген халыктардын тарихи тагдыры;б1ркатар ipi саяси-ею мшшж орталыктардын, калалардын тарихы;казактардын жене онымен езара ic-кимылда болган халыктар мен eлдepдiндестурл1-турмыстык, рухани медениетшщ айрыкша турде сан килы дамуы;езшдж б тм д еп мемориалдык-гибадаттык жедцерлердщ улан-гайыршецбершщ калыптасуы т.б. «Медени мура» мемлекетгж багдарламасынынicKe асырыл уымен байланыстырылды. Казак халкынын меденимурасынын кайта тулеу1 жене жалпы алганда теуелазджтщ орнауыжагдайында Казакстанда медени урдгстерда кушейту багдарламасы ретшдебасталган бул жоба шындыгында б1здщ ел1м1здщ шет-шепнен e ir i.Зерттеушшер мен «Медени мура» мемлекетгж багдарламасын колдагандардынжене онын бастауында турган баршанын толып жатканэкспедициялары мен кез майын тауыскан енбеп оны элемдж еркениеттщдацгыл жолына шыгарды, галамшарлык медени-тарихи жене саяситурлешстердан курамдае бел1п етп.«Медени мура» мемлекетак багдарламасынын 2008 жылгы 13маусымда Акордада болган кецейтшген отырысында Казакстан Президент!Н.Э. Назарбаев б!здщ бупнп тандагы Казакстаннын Ka3ipri замангытарихы барган сайын кекейтесп сипат алып отырганына ерекше назараударды. Мунын MOHici назарды еткеннщ мурасынан Ka3ipri заманнынжeтicтiктepi мен иплшн сактауга аудару кажетпп туды деген сез ед1.Сондыктан «Медени мура» мемлекетгж багдарламасынын Ka3ip улттыкстратегиялык жоба мертебесш алуы кездейсок емес. Мшдеттерщ булайшакайта багдарлауды уакытгын e3i талап етп жене ебден орынды ет. «Ежелпзаман туралы еркашан да жазыла береда, ол галымдарды да, енер адамдарында тартады. Енд! 6i3, 6yriHri жасампаздар, ез балаларымыз бен немерелер1м1згене калдыратынымызды ойланатын уакыт келдг. 9p6ip урпакез1нщ медени игш пн сактай 6wyi керек. Bi3 ерк1н егеменш мемлекеткура адцьж, енда 6i3 ез fleyipiMi3 туралы кандай шыгармалар жазатынымыз,кандай артефактшер жасайтынымыз жайында кам жеуге чшетз. Медениет—пэндерд1 кен аукымда 6ipiKTipeTiH ете сыйымды угым —бул этика,этикет, гылым, ттл жене енер».5Нурсултан Назарбаевтын медени мураныKa3ipri кунмен байланысты онын нак осы Ka3ipri заманнын nimiHiHfleкере Ъ\лу\ «Медени мура» багдарламасын дамытудын жана келешепнашты.547

Сонымен 6ipre Казакстан Республикасында «Мэдени мура» багдарламасынicKe асырудын алгашкы кезещ (2004—2007 жылдар) еткендепурпактардын материалдык жэне зияткерлж кундылыктарын сактап, еселеужешндеп icTe мемлекетпн камкорлыгы жогары дэрежеде талап ешгеташнкерсетп . Улттан тыс турган ю керлж кэсш керйж жэне этникалыкш екараларды н ж ойы луы ж агдайы нда е з ш щ тарихи мурасы накунтты лыкпен карау К азакстан когамында моральды к-этикалы ккундылыктардын басымдыгын жэне мемлекеттщ мэдени дамуды колдаусаясатын айгактайды, мемлекет халыкаралык аренада езш щ улттыкбедёлш ныгайту га умтылып отыр. Казакстан мэдени мурасынынбайлыгыонын элемдж тарих казынасына коскан улеймен гана айкындалмайды,сонымен 6ipre болашакка деген умтылысынын айтарлыктай елеуетш деаныктайды, ол Казакстан Республикасынын Президент! Н.Э. Назарбаеватап керсеткеншдей, тарих «улттык рухани байлыктын дамуына cepniHбередЬ».5«М эдени мура» багдарламасын жузеге асырудын жана кезещматериалдык туша тектерд1 ашу жэне калпына келттру, тарихи материалды1здест1ру, зерттеу жэне жинау, гылыми шыгармаларды кайта таратуженш деп каз1рдщ ез1нде сынактан еткен едктермен катар, халыктыннакты мэдени кундылыктарын кепон лж тщ й гш ш ге айналдыругабагытталган жана ез1рлемелерд1 енпзущ кездейдг. Эвристикалык женеэмпирикалык кызмет гылымнын эдюнамалык жэне эдостемелж кекжиепнкенейту саласы ндагы казак халкы ны н медени мурасы бурынгыидеологиялык тыйымдардан акырына дейш арыла алатындай жене жалпыадамзаттыкигш к рётавде KepiHe алатындай ic-кимылдармен байытылугатиш.6Медени мура саласындагы проблемалардыц казiрri жай-куш.ЖаЬандану урдостер1 галамшардагы кептеген улттык медениеттергеыкпал ын тигтзда. Буган карамастан Казакстанда казак халкы мен баска дахалыктар екшдершщ медени мурасын сактау м1ндетт ойдагыдай шешшуде.Мунын алдында Президент Н.Э. Назарбаевтын жене Казакстан YKiметанщегеменд1 мемлекетте орныкты да туракты когам куруга багытталгантолып жаткан бастамалары мен ic-шаралары жузеге асырылган едкKa3ip «Медени мура» мемлекеттж багдарламасын Казакстандамемлекет пен когамньщ жем1сп niKip алысуы мен ынтымактастыгынынкерсеткиЕЫ деп занды турде есептеуге болады. Бул багдарлама езш щаукымы, мазмунга толы екендш жене тек казакстандык медениет пенруханиятка гана емес, сонымен 6ipre тутас алганда жалпыадамзаттыкмэдениет пен руханиятка да коскан улей бойынша бдеегей багдарлама.Онын icKe асырылуына отандык жэне шетелдш гылымнын, бш мнш ,медениеттщ екищерй косылды.Казакстанда «Медени мура» мемлекетпк багдарламасын icKe асырунэтижелёрйшн бурын-сонды болып кермеген тарихи MeHi бар. XXIгасырдын 6ipi3AiniK урд1стер1мен сипатталатын жене этникалык езш дж6iTiM мен айрыкшалыктын жойылуы к;атерш тещ ирш отырган бойкерсетулер1 алдында олар улттык медениет пен руханиятты сактаужолдарын эз1рлеп, пысыктауга типе. Сонымен 6ip мезплде казакстандыкмемлекет пен когамнын мэдени и г ш к п сактап, молайту женш деп548

камкорлыгы жаЬандану жагдайына бешмделудщ езшдж калыптагы улгкаболып табылады.«Мэдени мура» улттык, багдарламасын !ске асырудын 2004 жылданбастап бупнп кунге дейшп кезендерше жасалган талдау K,a3ipri кезенде,сез жок, мэдени муранын «тупи деректерш жинау» урд1ешен жиналгантарихи коржынды ой елегшен етизуге кешудщ талап етшп отырганынкерсетедь Бул орайда ой eлeгiнeн кайта етюзу K a3ipri уакыттын,мемлекетиц индустриялык-инновациялык жанаруга кешушщ нактышындыгынан, барлык озык, элемдж стандарттардан т.б. калмай кадамбасуга ти1с. Рухани жене материалдык медениетп сактау мен калпынакелйру женш деп жумыс багдарламалык куралдар мен едютердщколданылуын, перменда уйымдык жене каржылык колдауды талап етедьАрнайы уйымдастырылган жене нысаналы багыттагы урдюте когам менмемлекеттщ куш-ж1герш 6ipiKTipy KayinTi медени азгындау аймагынбейтараптандыруга, социомедени KeHicTiKTiH тутастыгын калпынакелпруге, мемлекетгж жене когамдык курылыстын шынайы жеМютстурлер1мен нысандарын ез1рлеуге мумкшдж бередг Багдарламаны icKeасыру отандык жене елемдж медениет пен тарих шыгармаларынахалыктын барлык ж ж терш щ колжетк1з1мш камтамасыз етуменбайланысты, мунын e3i Казакстан халкынын тарихи-медени мурасынсактауга, Казакстан медениетнпц шетелде беделшщ жогары болуынколдауга мумкшдж бередьОсынау курдель6 ip a K кызыкты жобанын максаттары мен M ianeTTepiболашакта белгш 6 ip езгергстерге ушырайтын болады. Ел азаматтарынынказакстандьж когамнын курылысына кезкарастын медени-философиялыкастарын халыктын жекелеген жжтер1 медениегшщ кас кагым сеттж саясимудделершен айыра бшу кабшет! мемлекетпк саясаттын нагыз мазмуныретшде K ep iH ic табатыны айдан анык.Дагдарысты жене дагдарыс алдындагы жагдайлардын алдын алу женеоларды жедел шешу институты, азаматтык когамнын непздер1 ретшдеппрезиденттж билж турл1 этникалык топтардын жене олардын медениет-TepiHiH мудделерш накты icKe асырудын TeTiri бола отырып, осындайсаясаттын ce3ci3 кепш болып табылады. Осы тургыдан алганда, егеменджжагдайында мемлекет институтынын езшщ реттеуш м1ндетш еткенгетарихи шолу жасап зерделеу, Казакстан аумагындагы мемлекетгж курылыстын,казак когамындагы баскару формаларынын жене олардын атабабаларынынтарихы ерекше менге ие болады.Казакстан егемеши жас мемлекетшщ бейбгг дамуынын непзшдеобъективп факторлардын да, субъективи факторлардын да нейздер*каланды, олар: казакстандык когамнын бейбп сипаты, калыптаскангеосаяси жагдай, одактас республиканын ресми мертебеа, ещрипдцжпигыл т.б. Мунын 6epi халыктын тарихи дестурлерше табиги турде табынкалдырды, бул дестурлер 63iHin тамырын туркшк еткен замандардьщкалын катпарларына жШерген-дй мунда демократиялык бастаулар да,б1ртутас бастаулар да, халык билшнщ орныккан устыны да, мемлекетгжбасшылыктьщ катан сатыластыгы да жарасымды турде уштасып жатты.Казак халкынын меденией тарихынын б1ртутастыгы медени урдютерд1549

жэне олардын ойдагыдай icKe асырылуына улттык. кешбасшылар тарабынанэркашан да колдау табуында.ImKi жэне сырткы саясатгын peTreyiuii репндеп президентпк баскаруинституты Ka3ipri тарихтын киын шебшдеп Heri3ri кепинне айналды,мунда саяси, эюмшшж, шаруашылык, дипломатиялык, корганыстык жэнебаска б1ркатар мвдетгер, сол сиякты олардын сэттиип ушш жауапкершшйс6ip мемлекетпк кайраткердщ бойында шогырланды. Казакстандык ем ipшындыгында Мемлекет басшысы ел егемещипнщ символы болып табыладыжэне оны кайраткерлкпен коргайды, онын cвздepi мен ic-кылыктарыжалпыулттык мудделерд1 бйш ру ретшде багаланады. Зандылык пенкогамдык тэртш жагалауынан шыгуга мумкщщп жок, езш-ез1 уйым-дастыратынсаяси стихия, тарихпен мэдениеттещиршген мемлекет курушылыкарнасында еркш дамып отырганда, калыптаскан баскару тетш ултаралыккатынастарды жарастыруды ынталандырады.Н. Назарбаев осы урдюке удайы шакырып отырган Улттык мэдениетерд1 кайта тулету барысы революциялык думпулер мен жанжалдардыжокка шыгаратын турлену мен жангыру нысанында жузеге асы рыл у га тшс,мунын 03i оган мэдениеттщ бшмдер, кундылыктар, нормалар жуйеЫ т.б.туршдеп (сонын шинде этностар мэдениетшщ дэстурл1 формаларынажататындарынын да) курамдас б е л т н е айналып, адам кызмет! ушшсапалык жана мумюнджтер жасайтын, онын дара тулга репнде дамуыаясын кенейтетш жана нэрсеш ipiKTen, оган енпзу деген соз. Сонымен6ipre жананы игерудщ, оны мэдениетке енпзудщ белгш 6ip шекарасыбар екенш де каперде устау кажет, олардын бузылуы мэдениетпн улттыкболмыс-бтмш ен айырылуына экеп соктырады.Мэдени мураны жэне улттык мэдениетгер мен олардын кундылыктарынмэдени ем1рдщ дэсщ ш -этникалы к формаларына жай гана кайтыпоралу деп тусшбеу керек, кейб1р жагдайда бул Tinri мумкш де емес; онынKeperi де жок, кайта Ka3ipri замангы жумыс штеп турган мэдениетп улттыкмазмунмен толыктыру, ондагы улттык-этникалык мазмунга езекп сипатберу, жалпыадамзаттык мэдениетте езщ щ каланар орны бар, езшджерекшёшп мен б1регейлж сипаты бар, езщ -ём дамытуга, 03iHi-e3i тулетугекабшетп тутас жуйе ретшде калыптастыру уйшт жагдайлар мен тетжтержасау, сондай-ак эз бойында дэстурл1, этникалык мэдениетгер кундыльжтарыньщтакырыптык элемш гана емес, сонымен 6ipre адамнын —ой толгаушыжэне жасампаз адамнын езш щ де накты элемш камти алатындаймэдени ортасын орныктыру деп TyciHy керек.Экономикалык, элеум етпк жэне саяси проблемалардын букштоптамасын шешпешнше уштастыруга болмайтын этникалык жэнеазаматтык уксастыктын арасындагы ымыраны гадесйру казак халкынынтарихи тэзиадлйс дэстурлерше жэне ак пейшдшпне негтзделген, тайпалыкжэне нанымдык белплерше карай айрыкшалык пен Кематушшк кешешказак халкынын болмыстык максат-м уратыны н ЖуйеЫне ешкашан да енгенемес. Улттык сана-сез1м кебш есе 6ip-6ipiHe уксамайтын кептегендуниетанымдык жэне саяси багыттармен байланысты екенш казактарэркашан да мойындаган.Сондыктан осы саладагы мемлекетпк саясат эуел бастан-ак ipreftiприцнипке, атам замангы мэдени мурага негГздёлщ курылган жэне сол550

непзде дамитын болады, мунын м э т й Казакстан —егеменш мемлекетазаматтарынын кауымы екеганде. Мемлекетплж муратына непзделгенб^ртутастык принцип! этностык топтардын конституциялык кукыктарымен бостандыктарына карама-кайшы келмейдь Мемлекеттщ осыфилософиясы кеп ретте ултаралыктатулыкты сактауга жэрдемдесед1.Сайып келгенде, Казакстан сырткы дуниеге ашык ел болды, ол кезшдетэуелазджтщ алгашкы кадамынан бастап элемдж когамдастык ушш бастыкатерлершн 6ipi болып табылатын ядролык карудан ешкандай айла-амалсызбас тартты. Екший жагынан, бейб1т шаруашылыкты журпзуде б1здш, еналдымен, ез1м1здщ табиги жэне медени байлыктарымызбен жэнемурамызбен кызыкты екешм1зде ешкандай ойдан шыгарылган ештене жок-Казакстаннын XX гасырдын аягы —XXI гасырдын басындагы экономикалыктарихы, ез1тн алдына Орталык Азияда экономикалык жэнемэдени серпШстщ карлыгашына айналу мшдетш койып, оны ойдагыдайicKe асырып келе жатканы тангаларлык улп болып табылады. Казакстанныншаруашылык емГршде адам айтса нангысыз кыска мерз1мде epKiHэкономика институттары мен тетжтерш калыптастырып, дамыту,макроэкономикалык жэне каржылыктурактандыру аркылы ерлеу epiciHeerri. Эз1рленген узак мерзЧмщ «Казакстан—2030» стратегиясы непзшдебастапкы кезенде-ак Heri3ri элеуметок-экономикалык реформалараякталды, туракты мемлекетпк жуйе баянды етицц, орныкты экономикалыкесу ушш жагдай камтамасыз етшуде. Елдеп экономикалык,мэдени езгер1стер ypnici сонгы жылдары карышты жэне удемел! сипат алды.«Мэдени мура» аясындагы тарихи коржыннын айрыкша сипаты УлыДаланын тарихи кезецге жэне Ka3ipri замангы сыни пайымга карайтурленш туратын тарихи курылымдары непзшде бйпмдердщ 6ipereftуйлес1мд1 жиынтыгын жасады. Кешенд1 турде талдау жасау ymiH«кожайын» деген угым 6ipKaTap урпактар бойына кугынга ушырап келгенжэне даму ушш институттык, заттык куралы болмаган элеуметт!к ортадаменпйктенушшер табынын калыптасуы саласындагы тарихи-мэдениеттанушылыкзерттеулер осы орайда сураныска ие болды. Мешшк туралыпайдалану кукыгы ретшдеп гана емес, сонымен 6ipre оны иеленуд1н,мызгымайтындыгы жэне оган деген курмет жайындагы TyciHiKTinкогамдык санада турлену1 кукыктык мэдението арттыру iciHfleri тарихибшмнгч аткарар мвдеттершщ 6ipi болып табылады.Осы багдарлама шецбершде тарихи-мэдени мура нысандарын калпынакел^пру жэне консервациялау жумыстары жалгастырыла 6eperiHi ce3ci3.Сонымен катар Казакстаннын тарихымен пкелей байланысы бар шалгайжэне таяу шетелдерде тарих пен мэдениет жэдперлерш зерделеу жэнекайта тулету, Монголия мен баска да елдердщ аумагынан табылган конетуркшж балбал тастардагы руналык жазулардын кеш1рмелер1н калпынакелтару жешндеп кадамдар жалгастырылатын болады. Казак халкынынмедени мурасын, сонын гщшде улттык медениет ушш ерекше мэш бартарихи-мэдени, сэулет жэне археологиялык жэд1герлерд1 зерделеужен1ндеп кенаукымды колданбалы гылыми зерттеулер журпзу кезделшотыр. Улттык едебиет пен жазулардын кеп жылдык теж1рибес1нжинактауга, Казакстан тарихы, археологиясы, этнографиясы мен551

мэдениет! жешндеп сериялык. басылымдардын шыгарылымына катыстымеселелер де езшщ жалгасын табуды кажет етедь7«Медени мура» улттык стратегиялык жобанын шеж1рел!к корытындысымен нетижесг2006 жылы «Медени муранын* 2004 —2006 жылдаргаарналган мемлекетпк багдарламасын icKe асыру аякталды. Мемлекетпкбагдарламаны icKe асыру барысында тарих пен медениетпн жанажед1герлерш ашу, улттык медениет ymiH ерекше меш бар елеул1 тарихимедениескерткштерд1 калпына келпрш тулету; медени муранын, соньщш ш де фольклордын, салт-дестурлер мен едет-гурыптардын калынкатпарын зерделеудщ тутас жуйесш жасау; улттык едебиет пен жазудынкеп гасырлык теж1рибесш корытындылау, елемд1к гылыми ой-шюрдймедениет пен вдебиеттщ тандаулы жeтicтiктepi непзшде гуманитарлыкбшмнщ казак тшндеп толымды корын жасау жешндеп кешещц шараларкамтамасыз етщцьБагдарламаны icKe асырудын алгашкы кезещнде тарих пен мэдениетпнотыз бес жэдагерш калпына келпру жумыстары аякталды, сонын алщце:• 2004 жылы 12 нысанды;• 2005 жылы 13 нысанды;• 2006 жылы 10 нысанды калпына келпру жумыстары аякталды.Казакстан аумагындагы отыз кене каланын орнына, коныска, туракка,корым мен корганга кен аукымды археологиялык зерттеулер журпзиш,соньщ шпнде:• 2004 жылы 20 кене кала орнында;• 2005 жылы 30 кене кала орнында археологиялык казбалар журпзиш;• 2006 жылы тагы да 30 кене кала орнында археологиялык казбаларжалгастырылды.Казак халкынын медени мурасында тарихи мэш бар колжазбаларды,сирек кездесепн басылымдарды, кггаптар мен мурагат кужатгарын аныктаужене алу ушш Ресейд^н, Кытайдын, Батые Еуропа елдер1шц муражайларымен ютапханаларына гылыми-зерттеу экспедициялары уйымдастырылды.Улттык медениет ymiH ерекше меш бар 6ipereft тарихи-медени, сеулетжене археологиялык ескерткштерге колданбалы гылыми-зерттеулер,сондай-ак ауызша кеаби дэстурдеп аса кернекп музыкант-орындаушылардыцелошадвС корларындагы, муражайлары мен коймаларындагыдыбыстык жазбаларын калпына кеадрГт-, Ka3ipri замангы аудиотасыгыштаргакeшipy жумыстар журпзщд1, сонын шщце:■2004 жылы —10 колданбалы гылыми зерттеу;• 2005 жылы —10 колданбалы гылыми зерттеу;• 2006 жылы —7 колданбалы гылыми зерттеу журпзиш.Улттык жене елемдж гылыми ой-niKip, мвдениет пен едебиетбасылымдарыныц серияларын эзфлеу женшде жуйел1 жумыс жузегеасырылды. EKi жуз он сепз атаулы кпап басып шыгарылды, солардынкатарында «Бабалар ce3i», «Казакгардын ежелп кукыгы», «Казак музыкасынынантологиясы», «Казак тш нщ синонимдер сездай»; «Орфографиялыксезд1к»басып шыгарылды.• 2004 жылы —29 гылыми мтап атауы;• 2005 жылы —89 гылыми кпап атауы;• 2006 жылы —100 гылыми ютап атауы жарык кердь552

Рухани жене оку-бшм саласын дамыту, елдщ медени мурасынынсакталуы мен тшмдо пайдаланылуын камтамасыз ету упйн «Медени мура»аукымды жобасында тарих гылымынын теориялык проблемаларьш ез1рлеужене улттык мвдениет пен жазудын тандаулы улгшерш, турл1 тшдердепвлемдок ой-тю рдщ , мвдениет пен вдебиетгщ жетштйстер! камтылды.Сондыктан «Тарих —адамзат акыл-ойынын казынасы» —«Элемдок тарихиакыл-ой» (бупнп кунге дейш 14 томы шыкты), 20 томдык «Шетелдждёректердеп Казакстан тарихы» (бупнп кунге дейш 12 томы шыкты),«Казакстан тарихы туралы орыс деректемелерЬ> (бупнп кунге дешн 10томы шыкты), 2 томдык «Казакстан тарихы туралы коне заман деректерЬ>кшштары серияларынын басылып шыгуы ете дер кезшде жарык коргенбасылым болды. Аталмыш жобалар Казакстан Республикасынын Бш мжене гылым министрлш мен Ш.Ш. Увлиханов атындагы Тарих женеэтнология институтынын камкорлыгымен жарык кердь Непзш енреспубликада да жене одан сырт жерлерде де сериялардьщ басшылары женешыгармашылык ужымдардын мушелер1белгш! тарихшы-галымдар болыптабылады. Сонымен катар бул жобаларды icKe асыру урдш турл1салалардагы мамандарды: тарихшьшарды, философтарды, филологгарды,саясаттанушыларды, елеуметтанушыларды т.б. уйыстыруга мумкшдисбердо.Сонымен 6 ip r e практика керсеткешндей, кен аукымды багдарламанысоншалыкты кыска уакыт Ьшшде кке асыру мумкш емес сиякты болыпкершедо. Казакстанньщ улттык тарихы ушш зор манызы бар кептегентарихи, археологиялык жене архитектуралык нысандар осы кезге дейшшугыл кемекке муктаж болып отыр. Олардын арасында Бесшатыр, E ciK ,Берел жене IIIu iiK T i коргандары сиякты 6 ip e r e f t тарих жене мвдениетжвдперлер1, Казакстанньщ тукш р-туктрш де орналаскан кептегенжартастардагы бейнелер бар. Олардын K e 6 ic i калага шогырлану,индустрияландыру салдарынан кирап, жойылудан осы кезге дейшкоргалмаган. Кене замандардан берп материалдык емес, руханижед1геряерд1 зерделеу, пайдалану жуйеЫ мен e f lic T e p i жеткииктадамымаган. Казак КСР тарихы мен м еден иен жэд1герлершщ осыдан 25жыл бурын кенеспк кезенде кабылданган Мемлекетак Ti3iMi, туб1р1менезгерген мемлекетпк жене саяси курылысты ескергенде, e c K ip in улгерд1жене кайта карауды талап етед1. Тарих жене мвдениет жедиерлершпайдалану, олардын нешзвде туризмнщ инфракурылымын дамыту уш1нжагдайлар жасау женшдеп тутас жуйе вл1 де калыптаскан жок.82006 жылы 132 кпап атауы басылып шыкты, онын шшде: «Бабаласез1» сериясынын 15 томы, «Казак вдебиетшщ тарихы» сериясыньщ 10томы, академик С.А. Кдскабасовтын басшылыгымен «Казак музыкасынынантологиясы» сериясынын 5 томы, «Элем едебиел кггапханасы» сериясынын34 томы, сонымен катар «Элемдок философиялык мура» сериясынын11 томы, «Элемдок медени ой-niKip» сериясы мен «Казактардын ежелпкукыгы» сериясы 5 том болып жарык кердо.Баспа багдарламаларын калыптастыру, елеуметтш меж бар едебиетп,сонын шщде когамнын муктаждарын канагаттандыруга, отандык к!тапбасып шыгаруды дамыту га, кпап секторынын акпараттык инфракурылымынкалыптастыруга багдарланган «Медени мура» мемлекетпк553

багдарламасы бойынша нысаналы турде жоспарлау жэне жарыкка шыгару,KiTan басу саласындагы мемлекетпк саясаттын манызды багыты болыптабылады.92007—2009 жылдарга арналган «Мэдени мура» багдарламасын эз1рлеукезш де 2004—2006 жылдарга арналган «Мэдени мура» мемлекетпкбагдарламасын icKe асыру барысында аныкталган проблемалар ескершп.2007—2009 жылдарга арналган «М эдени мура» багдарламасыМемлекет басшысынын Казакстан халкына жыл сайынгы 2005-2007жылдардагы Жолдауларын жэне Казакстан Республикасы Уюметшщ 2007жылгы 20 сэу1рдеп №319 каулысымен бектлген Казакстан РеспубликасыУюметшщ 2007—2009 жылдарга арналган багдарламасын icK e асыру,сондай-ак Казакстан Республикасынын 2004—2006 жылдарга арналган«Мэдени мура» мемлекетпк багдарламасын юке асыру жешндеп Когамдыккенес отырысынын 2007 жылгы 13 акпандагы №01—7.2 Хаттамалыкшеппмш орындау женш деп непзп багыттарынын Жалпыулттык жоспарынорындау жешндеп ic-шаралар жоспарынын 157-тармагына сэйкесэз1рлендьБул Багдарламаны эз1рлеу елдщ мэдени мурасын зерделеуге, сактауга,калпына келпруге жэне тшмд1 пайдалануга багытталган кешенш шаруалардынicKe асырылуын камтамасыз ету кажетппнен туындады.2007 жылгы 13 акпанда Когамдык кенестщ 2004—2006 жылдаргарналган «Мэдени мура» мемлекетпк багдарламасын icKe асыру жешндепкецейтшген отырысында Мемлекетбасшысы Казакстан РеспубликасынынМедениет жене акпарат министрлнше «Медени муранын» 2007—2009жылдарга арналган ттсзя салалык багдарламасын ез1рлеп, icKe асырудытапсырды.Осы Багдарлама шенбер1нде тарихи-медени мура нысандарынкалпына келпру жене консервациялау женшдеп жумыстарды жалгастырумежелендк Сонымен катар Казакстаннын тарихымен пкелей байланыстышалгайдагы жене таяу шет елдердеп тарих пен медениет жэд1герлершзерделеу жене кайта тулету, Монголия мен баска елдердщ аумагынантабылган руналык жазулары бар кене т у р к ш к балбал тастардынкеоирмелерш калпына келпру женшде тунгыш рет алгашкы кадамдаржасалады. Казак халкынын медени мурасын, сонын йпшде улт медениепymiH ерекш е м эш бар тари хи-м эден и , архитектуралы к ж энеархеологиялык жэдагерлерд! зерделеу жешндеп кен аукымды колданбалыгылыми-зерттеулер кезделш отыр. Улттык едебиет пен жазудын кепгасы рлы к теж1рибес1н коры ты нды лауга, К азакстанны н тарихы,археологиясы, этнографиясы мен медениеп жеш ндеп кеп сериялыбасылымдар шыгаруга катысты меселелер де езшщ жалгасын табуды талапетуде.10Кенеспк идеологиялык жуйенвд жене сонын непзшде курылганкенеетщ Казакстан меденишшщ K y flp e y i, республиканын тэуелс1зд1калуы жэне онын мемлекетилшшц орын алуы каз1рп замангы Казакстанмэдениеп дамуынын басты eK i урдаеш белплеп берд1, олар: 6enrini 6 ipкезенде уйреншйсп адамгерш тж багдарлардын жогалуы жэне улттыкмэдени кундылыктарды кайта тулетуге деген айкын умтылыс. 0тпел1кезеннщ экономикалы к киындыктары Казакстаннын мэдениепне554

салкынын типздь М емлекетпк каржыландырудыц курт кыскаруыеалдарынан медени-агарту мeкeмeлepiнiн жел!е1 бузылды: олардынкеш ш лпч кайта курылды, материалдык базасы максатка сайпайдаланылмады, кызметкерлершщ саны барынша кыскартылды. Элбетте,мэдениеттщ дамуы токгаган жок. Республика элемдж мвдениет кещстшнеенда. Елдщ экономикалык жагдайы турактанган сонгы жылдары меденисаладагы жагдай да е дву ip жаксарды. Казакстанда оны кайта жангыртуженшдеп кешенда каржылык-экономикалык жэне елеуметтж шараларколданылды. Соньщ нетижеешде келешпз урдгс ецсерщщ жэне саланынодан 9pi дамуы ушш ipreTac жасалды. Оны каржыландыру 6ipTe-6ipTeулгайтылды, мунын 03i мэдениеттщ кептеген нысандарын, 9cipeceжерпшкп жерлердеп нысандарын калпына келпруге мэдени мекемелердщб1рынгай желшш кайтадан куруга мумкшдж бердг.®«Мэдени мура» мемлекетпк багдарламасын юке асыру барасында жанатузетулер мен тетжтер аныкталып отыр, олар онын эрШр кезещнде всетусуде. Багдарламаньщ 2004—2006 жылдарда 6ipiHHii кезещн жене 2007—2009 жылдарга арналып есептелген екшпп кезещнщ басында icKe асырутэжipибeci мен ведомстволык тиесшш оны орындаудьщ сапасы менMep3iMiHe елеул1 ыкпал eTin отырганын керсетеДь Бупнп куншц шындыгынепзп взipлeyшi туралы мвceлeнi кайта карауды талап етед!. Булушш 6ipKaTap eлeyлi непздемелер бар. Олардын 6ipimnici «Медени мура»мемлекетпк багдарламасынын MemniKri телкужатынан туындайды, мундабагдарлама мшдеттершщ 5 тармагынын 4-eyiHiH БЫ м жене гылымминистрл1г1не пкелей катысы бар. Багдарлама ic-шараларыньщ (жобаларынын)242 атауыньщ 99-ыньщ орындаушысы Казакстан РеспубликасыБшм жене гылым министрлш. Егер ic-шаралардьщ мазмуны тургысынанкелетш болсак, онда олардын 70%-ы осы министрлж кызметшщ саласынажатады. «Медени мура» мемлекетпк багдарламасы бойынша жобалардыic K e асыруга Казакстан Республикасы B u iiM жене гылым министрлшжуйесшщ гылыми-зерттеу институттары жене зерттеушЬгалымдары,техникалык кызметкерлер1 тартылды.«Медени мура» мемлекетпк багдарламасын icKe асыру жешндепКогамдык кенестщ кецейтшген отырысында (Астана, 2007 жылгы 13акпан) Президент Н.Э. Назарбаевтьщ сейлеген ce3i осы жобанын келешепмен меш туралы меселеге негурлым толык жауап болып табылады.Сонымен 6ipre Мемлекет басшысыныц теменде кeлтipiлгeн сездер|Казакстанда мемлекет пен когамнын езара ic-кимьшыньщ Ka3ipri замангыypziiciH сипаттайды.«Мундай аукымды багдарлама не уш!н ойластырылды, ол не беред1?«Медени мура» багдарламасы есте б1здщ тарихи-медени мурамыздыкалпына келпрудан тек кана кедеге жарату максатымен шектелмейди Онынбасты максаты —когамдык санада он Шгершеуге кол жетизу, ал бултургыдан онын зор идеологиялык, жалпы мемлекетгж манызы бар.Б1ршшщен, енпме улттын тарихи санасынын релш кушейту жене шегшулгайту туралы болып отыр, мунын e3i б1здщ мeмлeкeттiгiмiздiн асаманызды рухани непздершщ 6ipi болып табылады. Улттык кайта тулеутек кеп гасырльж медениеттщ ем1ршец топырагына непзделгенде гана,тарих еткеннщ игщкзч HepiMeH коректенгенде гана жузеге асырылады...555

Тарихи-мэдени мураны калпына келтсру —замананын болашакка айкынбагдары бар байланыстарын да кайта тулету. Б1здщ еткешм1здщ нактымазмуны туралы сурактар койганда, Ka3ipri тусмйпмщщ байыта тусем1зжэне болашагымыздын шабыт берер улплерш курастырамыз. Екщшщей,«Мэдени мура» багдарламасы улттык сана-сез1мд1 жэне 6ipereiwiKTiкалыптастырып, ныгайтуга байланысты суранысымызга жауап бередьЖаИандану дэущшде тарихи-мэдени мура —эзш-вз1 б1регейлещирудщHeri3i... Ушшшщен, осы багдарламаны icKe асыру женш деп куш-Ж1герелдщ жана мэдени-тарихи болмысын 6ipTe-6ipre калыптастыруга жетщзеfli...Тертшшщен, «Мэдени мура» мемлекетпк багдарламасын icKe асырудынказакстандыктардын езщш; тарихы мен мэдениетше деген ыкыласынарттыру ушш зор манызы бар.Мэдени мураны иелену —халыктын тарихи зердейнщ Heri3i, онсызез кезепнде, шынайы патриотизм болмайды. Тарихи зердесйдуктщ осыауанын енсеру жеткшшек урпакты тэрбиелеу y m iH ерекше манызды».12«Мэдени мура» мемлекетпк багдарламасы шенбер1нде жогарыдаайтылган проблемаларды кешешй турде шешу Казакстан халкынынмэдени мурасын зерделеу, сактау жэне кепш ш кке тарату жуйесш оданepi дамытуга жэрдемдесе бередь3. УЛТТЫК, МЭДЕНИЕТТЕРДЩ 03АРА 0CEPIМЕН ЬЩПАЛЫЕгеменш Казакстаннын «ёщ ел| кезен» жагдайындагы Ka3ipri жай-K yfti мэдениет пен турмыстын бёллл] 6ip 03repiciHe тап болып отыр. Б1здшмемлеке,пм1зд1н тЭшрйбесЗ эр турл1улттык психологиясы, мэдениеп, дЫбар халыктардын 6ip-6ipiMeH эбден сыйысып, достык пен рухани жакындыккатынастарга уласатын сындарлы байланыстар орната алатынын дэлелдедьСез жок, Казакстан халыктарынын езара ic-кимылындагы орын алганактивтер 6ip куннш ЖемГШ мен нэтижей емес. Казак пен баска халыктардынжуырдагы отарлык жэне империялык еткен i туралы еске туйру жетгал£ей;;Олбетте, Казакстан жэне онын тургылыкты этносы объективп, тарихисебептермен казак жерше келгендерд1 конак-жайлылыкпен карсы алды.Бул XIX гасырдын аягында Казакстан аумагына уйгырлар мен дунгендерконыс аударган жэне XX гасырда, сталинизмнщ зулымдыкпен конысаудартуы салдарынан немютер, чешендер, ингуштер, корейлер жэне баскахалыктар кепнрш ен кезде осылай болды. Республикамыздын аумагындагысталищйк лагерьлерге барынша эр турл1 халыктардын зиялылары менмэдениет тулгаларынын жер аударылганын да умытпау керек. Cefrrinтарихи казак жер1100-ден астам халык пен улттын ёкщдё{н уйпн «Атамекенге»айналды. Мундай жагдайда улттыкмэдениеттердщболмыс-бтм1мен езара ыкпалын туйну аркылы олардын жакындасуы, езара ic-кимылжасау ы, 6ipiH-6ipi курметтеу! жэне бейбгг eMip cypyi проблемасы 6ipimniкезектеп менге ие болады. А да^ерш М к-едёп нормалары, кундылыктаржене этностык медени дестурлер адамнын турл1вмipлiк жагдайлардагымшез-кулкынын сипатына гана ыкпал eTin коймайды, сонымен 6ipreхалыктардын медениетше де 6ipTe-6ipTe ecepifi тйш ёш .Этностардын мэдени кундылыктарын зерделеудш дуниетанымдыкбагыты бар. Одетте халыктардын рухани медениетшщ жакындасуы мен556

езара ic-кимылы тш, шыгу теп бойынша жене аумактын ортактыгы бойыншажакын туыстык непзде icKe асырылады. Географиялык жагынанмедбниеттердщ бул жакындасуы ещрлж аукымда, сонан сон б1рыцгаймемлекет аукымындагы болып жаткан урд1стер аясында байкалады. Осыганбайланысты Еуразия курлыгындагы халыктар ушш езара ic-кимыл сабактастыкжагдайында мумкшджке айналатынын атап KepceTeMi3. Улттыкмедениеттердщ сабактастыгы проблемаларына диалектикалык кезкарас6i3fli олардын адамзаттын биологиялык табигатынын ортактыгымен де,халыктардын дамуынын, олардын езара ic-кимылынын елеуметтж-тарихижагдайымен де байланысты ортак адамзаттык непздершщ ашылуы кажеттшшнежетелейда.Казакстан халыктары Ассамблеясы Казакстан Республикасы Президентшщ1995 жылгы 1 наурыздагы Жарлыгына сейкес мемлекет басшысыжаньщдагы кенесу-мемшелесу органы ретшде курылды.Казакстан халыктары Ассамблеясын куру идеясын тунгыш рет КРПрезидент! Н.Э. Назарбаев 1992 жылы Теуелазджтщ 6ip жылдыгына арналганКазакстан халыктарынын Bipunni форумында айткан болатын.Ассамблеянын максаты мен MiHflerrepi, жумыс курылымы мен уйымдастырьшуыкызметшщ непзп багыттары Казакстан Республикасы Президентшщ2002 жылдын 26 ceyipiHfle №856 Жарлыгымен беиткен Казакстанхалыктары Ассамблеясынын Ережелер1 мен Ассамблея Стратегияларындабелгшенген.Ассамблея курамы мемлекетпк органдар, улттык-медени жене баскадайкогамдык б1рлеспктер eKi лд epi, сондай-ак когамдагы бедел1, когамдык-саясибелсендшш ескершген баска да адамдардан куралады. Ka3ipriкезде Ассамблеянын курамында 350 Mymeci бар.Ассамблеянын жумысшы органы, КР Президент! вюмшшйнщ курамынаK ipeTiH , Секретариат болып табылады.Ассамблеянын ез жумысында барлык облыс орталыктарында женеАстана мен Алматы каласында курылган Kimi ассамблеялармен тыгызкарым-катынас жасайтынын атап еткен абзал. Kimi Ассамблея Казакстанхалыктары Ассамблеясынын ешрдеп eкiлдiлiгiнiн кызмелн аткарумен6ipre, сол облыстын, Астана немесе Алматы каласыньщ eKiMi жанындагыкенесу-мемшелесу органы болып саналады.Ассамблея ез кызметт барысында Казакстан когамын одан epi экономикалыкжене саяси кайта куруга байланысты когамнын елеуметпк-саясиOMipiHiH манызды меселелерш талкылауга атсалысады.Ассамблея кызметт ултаралык мeceлeлepдi тшмд1 шешуш! ел ретгвдепКазакстан Республикасынын халыкаралык беделшщ все тусуше ыкпалжасайды. Ассамблеянын коскан улеа ен жогаргы денгейде лайыкты багаланды.BYY Бас хатшысы Кофи Аннан, б1здщ ел1м]зге келген сапарындаКазакстанды елемшн баска ennepi алдында ултаралык татулык, мызгымас,туракты дамудын мысалы реттнде атап етп. Казакстанга келген Рим ПапасыИоанн Павел II Казакстан халкы туралы жогары лeбiзiн бшпрдьКенеслк кезеннен кейшп KeHicTiKTe жузеге аскан, кейшп ондаганжылдардагы ipi когамдык-саяси езгерютер, д1н рел1н1н ecyiHe, онынелеуметпк-медени жене идеологиялык ыкпалынын артуына жагдай жасады.557

Бул орайда, Казакстан тек ТМД ejmepi аукымында гана емес, элемденгешндеп конфессияаралык пшралысу ортал ыктарынын 6ipiHe айналуызанды кубылыс болып табылады. Бул, кеп жагдайда, республикадаултаралык жене конфессияаралык ынтымактастыкка непзделген iniKi саяситурактылыкты сипаттайтын колайлы жагдайдын туып отыруына байланысты.Онын устше, адам кукыгы мен бостандыгы, когамдык жене дшимудделердщтепе-тещйп, карым-катынас пен езара TyciHicTiKKe умтылуурдютерше непзделген мемлекет пен дши б1рлестжтердщ езара ынтымактастыгыженшен Казакстаннын ез1ндж yjirici бар.КР Президент Н.Э. Назарбаевтын бастамашылыгымен 2003, 2006жене 2009 жылдары Астанада еткен Элемдж жене дестурл1 д1ндер басшыларынынсъезде pi конфессияаралык ынтымактастыкты ныгайтудагыманызды кадам болды. Элемшк жене дестурла улттьж дшдер басшыларынынIII съез12009 жылы 1—2 шщдеде Астана каласында етп.Форум жумысына ислам, христиан, иудаизм, синтоизм, ущц, буддадщдергн1ц беделд1 Экщдер! катысты. Тарихта тунгыш рет дуниежуз1 женедестурл1 дшдер басшылары 6 ip re бас косып, Шрлесш кужат кабылдады.Съезд еркениетаралык жене медениетаралык niKip алысудын жаИандыкурдасйе косылган елеул1 улес болып табылды. Оган катысушылар осынаукепполярлы елемде полиэтностык жене конфессиялык niKip алысу жолыменHe6ip киын меселелерд} шешуге болатынына кездерш жеашздьДши келюпеуиплж жене дши экстремизм непзшдеп кайшыл ьжтардынаскынуына байланысты дщдер б!рлескен игцпкп бастамалары менптралы сулары жаЬандану деу!рдндеи бейбп1eMip суру жагдайында енезекп меселелер санатына жатады. Мемлекетпк-дши ынтымактастык дамуурдюш, дши уйым кызметшщ еткеш мен 6yriHriciH жете бшуге жене осымеселенщ он шешшуше елеущ ecepiH типзещ. Бул орайда, 6ipiHini кезектехалыктын басым б е л т н е ез ыкпалын типзш отырган ислам, православия,протестантизм дшдер1 басты назарга ш гедкМедениеттердщ езара ic-кимылындагы сабактастьж проблемасы туралыайтканда агартушылык теж1рибе&ше де кецш белу керек. Проблеманынбулайша койылуы улы Абайдын мурасында KepiHic тапканы мелйм.Абайдан кейхнп Э. Бекейханов, А. Байтурсынов, М. Дулатов, М. Жумабаевт.б. сынды казак улты зиялыларынын реформаторлык козгал ысы багзы6ip кезде негурлым куигп халыктар тарапынан езпге ушыраган халыктардынарасындагы 6ip-6ipiH курмет туту туралы идеяны усынды.Хал ьжтардын медениеттерш зерделеу ерекше езектт сипат алып отыр,мунда олардын м едениеттерш щ дамуында сараланган этносты кбдрегейлжп аныктау мшдет! койылады. Зерттеу mi мунда жекелеген улттыкмедениеттердщ фольклорлык, к еаб и дамуынын тагдырын, олардынезшдж бoлмыc~бiтiмi бар шыгармашылык мектептершщ жетшцршу1жене6ipiH-6ipi байытуы жолдарын зерделеу кeзiндe неше турл1 жанрлыкстильджартыкшылыктарга жене лексикалык-семантикалык багдарларгатап болады. Осыдан келш «не» жене «калай» деген сурактар езекп меселегеайналады: оларды жасаушылар жене олардын елеуметтж-этникалыкортасын тудыру шылар ушш керкемдж кундылык HeHi биш редй13Казакстан когамындагы ултаралык татулыктын непздерж калыптастырыпорныктыруга улттык-медени орталыктар eлeyлi ыкпал етуде, олар558

6 ip iH iu i кезектеп мэнге ие бола отырып, Казакстаннын барлыкхалыкгарынын мэдение-п мен салт-дестурлерш жацгыртуга кызмет етуде.Б1здщ еш\пзде олархалыктар арасындагы медени байланыстарды дамыту гажердемдесуге, ep6ip улттардын еркш дамуы жагдайында медениеттердщундееппн камтамасыз етуге тшс. Улттык мэдениеттердщ дамуы проблемаларыКазакстан халыктары Ассамблеясынын сессияларында удайыкетершш турады.2000 жылгы желтоксанда «Халыктын рухани жене медени дамуы —Казакстаннын мемлекетпк теу ел азд тн ныгайту непздер!» аттыКазакстан халыктары Ассамблеясынын 7-сессиясы етп. Осы сессиядаКазакстандагы улттык медениеттердщ езара ынтымагы мен 6 ipiH-6 ipiбайытуы одан аргы дамуынын жолдары мен келешепне назар аударылды.Улттык-медени б1рлеспктерде Наурыз, К¥Рбан айт, Масленница,Рождество т.б. халыктык жене дши мерекелерд1 жыл сайын eTKi3in туруi3ri дестурге айналды. Мундай мерекелерге катысу жастардын керкем,колданбалы, фольклорлык медениеттщ казыналарынан сусындауыньщ6afa жетпес куралы болып табылады, халыктык салт-дестурлер мен едетгурыптаргадеген сутспеншипкке баулиды. Бул жумыс республиканынорта оку орындарынын оку багдарламаларында баянды етшед1. Мектепжасына дейшп жене мектеп жасындагы балаларды тербиелеудщ жацаТугырнамасына орай «©нер жене едеп», «Халыктык едет-гурыптар менсалт-дестурлер», «Улттык медениет тарихы» такырыптары бойыншаарнаулы косымша пендер жене арнаулы курстар енпзшдо.Казакстан когамындагы демократиялык езгер!стер этникалыказшылык тшдершдеп букаралык акпарат куралдарынын санын кебейтп.Бул урдк халыктын оку-бийм децгейше иг? ыкпалын типзуде.Мемлекетпк колдаудын аркасында улттык тшдерде газеттер менжурналдар шыгарылуда. Жыл сайын мемлекетпк тапсырыс бойыншаКазакстаннын тек этникалык азшылыктарыньщ тшдершде жалпытаралымы 80 ОООданадан асатын 30-га тарта ютап жарык керуде. 2001жылгы мамырда «Достык» 1-когамдык-саяси журнал шыкты, онынредакциялык алкасына республикалык улттык-медени б1рлестштердщбарлык басшылары —Ассамблея кенесшщ мушелер1 енд1.Бес тщце: казак, орыс, корей, немю, уйгыр тшдервде жумыс icTeftTiHулттык театр ужымдарынын кызмет1 достык пен б1рлеепкп ныгайтудынжогары гуманистж максаттарына багындырылган.Казакстан халыктары Ассамблеясынын накты ерекеттер1 Казакстандатуратын барлык этностардьщ медениел мен тщдерш дамыту ушш жагдайжасауга багытталган. Олардын катарында Казакстан халыкгарынынфестивальдерь Тшдер фестйвальдёр1, жексенбшк мектеп окушыларыньщмемлекеток жене ана т1лдер1н бшуге арналган байкау-конкурстары, тшсаясаты меселелер! бойынша халыкаралык жене республикалык, гылымипрактикалыкконференциялар мен семинарлар, этностык-медени дамудьщезек-ri проблемаларына арналган «денгелек устелдер» бар.Улттык медениеттердщ езара ic-кимылдары мен одан epi дамуы ушшжагдай жасау женшдеп кемекпп шаралармен катар —Достык yfrnepiжумыс \стсйд\, олар мемлекеток (республикалык жене жергш1кт1) бюджетесебшен каржыландырылады. Ел Президенпн!н memiMi бойынша Алматы559

каласындагы Достык уш Казакстан халыктары Ассамблеясынын кенесшеберищ. Осы жерден улттык азшылык медениеттерш жангырту жешндепгылыми-эддстемелйс жэне уйымдастырушылык жумыс камтамасыз сплела.Достык уШндеп ашык eciK кундер1 улттык-мэдени б1рлеспктердщ улттыкшыгармашылык кермелер1, жексенбшк мектептердщ кызметш корсетут.б. аркылы ездершщ жетютжтерш паш етуше мумюндж бередьСейтш Казакстанда барлык этностык азшылык ушш курылган окубшм, мэдени жэне плд1к орта, акпараттык-мэдени нысандардын: улттыкакадемиялар мен театрлардьщ, муражайлардын, букаралык акпарат куралдарынын,улгая тускен халыкаралык байланыстарды н болуы Казакстаннынжэне онын барлык халкынын гулдену! жолындагы ортак icKe езшщ улесшкосып келедьМедениеттердщ езара ic-кимылы жэне олардын сабактастыгы проблемасы,6i3AiH букш OMipiMi3 сиякты, когамнын экономикалык жай-куй1-нщ жагдайымен тыгыз турде байланысты. Тарих керсетш отырганындай,экономикалык емщщ уйымдастырудын жене менинк пен шаруашылыктыжурпзу формалары негурлым алуан турл1 болган сайын еркениеттщ дамуыда солгурлым табысты болады. Бул алуан турлшк, ез кезепнде, ен аз улттыккауымдастыктар мвдениета мен енершщ улттык турлершщ аманкалуына, сакталуына жене туракты дамуына кепиццк беред^ мунын e3i,ез кезепнде, осы жуйенщ (еркениеттщ) ещцрпш куштерш дамытудынкабылданган багытыныц щ щ щ п мен дурыстыгынын айгагы болды.14EKimui тарауЕГЕМЕН КАЗАХСТАН М0ДЕНИЕТ1НЩДАМУ КвКЖ И ЕП1. МУЗЫКА 0H E P IКазакстандык орындаушылар республика теуелаз,щк алганнан кейшэлемнщ турл1 елдергнде болган аса ipi халыкаралык конкурстарда талайрет табыстарга ж erri. Елдер мен курлыктарда гастрольде болган отандыкартистер квпш ш кке Сдздщ ел1м1здщ медениетш кешнен таныстыруда.Республ иканын белшп му зыканттары халыкаралык музыкалык кызметсаласында жем1сп енбек етуде. Мысалы, Курмангазы атындагы Алматыконсерваториясынын ректоры Жэния Эубэпрова Француз эдебиеп менeHepi орденхмен марапатталды, ал халыкаралык конкурстардын иегер!,профессор, Казак музыка академиясынын ректоры Айман Мусахожаева1998 жылы «Элем артии» жогары атагына ие болды.Орындаушылык енермен катар кэаби музыкалык бшм саласында даезгердстер орын алды. Сонгы он жылдыкта республикада осы гащщдёпб1ркатар оку орындары ашылды жене жана музыкалык ужымдар курылды.КСРО жэне Казакстан халык apraci Э. Дшцпев 1993 жылы Вокалтеатры мен академиясын курды. 1994 жылы Казакстаннын халык артиаЖ. Эубэщррва авторлык колледж ашты. 1998 жылы Астана каласындаКазак улттык музыка академиясы дарынды музыканттар уйщ eciriH айкараашты. Бул академиянын ТМД елдер1нде баламалары жок, музыкалыкбипмнщ барлык кезендёрш камтиды. Казакстаннын халык aprifci А. Муса-560

хожаеванын басшылыгымен 1993 жылыкурылган «Солистер академиясы» Мемлекетпкоркестр! ойдагыдай концерттеркойып жур. 1998 жылы Казакстаннынхалык артись профессор Г. Мырзабекованынбасшылыгымен «Казакстанкамератасы* камералык оркестр! курылды.«Классика» музыкалык areHTTiriHiu аркасындаказакстандык музыканттаргастрольде енер керсеткен турл1 елдердетуаршген 24 музыкалык фильм жасалды.1988—1999 жылдары «Классика» агентппуйымдастырган «Франциядагы казакмаусымы» тамаша окига болды. Ж. Эубэированьщсольдж концерттер1менкатар Францияда: М. Бисенгалиев(скрипкашы), A. B epi6 aee (виоленчелыш),Т. Орманшеев (пианиношы), М. Мухамедкызыжэне Н. Усенбаева (вокалистер)вз шеберлжтерш паш erri.Тэуелыздж жылдары турл1 музыкалыкхалыкаралык фестивальдер менконкурстар, сонын шпнде дэстурл1 музыкахалыкаралык фестивальдерь еуразиялыкфестиваль етюзиш. 1998 жылдан бастапКазакстан шыгармашылык жастарынын«Шабыт» фестиваль! жыл сайын етюзшптурады. 2000 жылгы сэу1рде Орталык Азия,Казакстан жэне Эз1рбайжан пианиношыларынынтунгыш Халыкаралык конкурсыуйымдастырылды, ол фортепианолыкорындаушылыкты т.б. дамытудабелгш 6ip белеске айналды.Ka3ipri кезде Казакстаннын орындаушылыкмектеб1 Таяу жэне ИГал гайШыгыс елдершщ арасында озык орыналады. М. Бисенгалиев, А. Аюпова, Р. Ахмедиярова,Н. Кэр1мов, Г. Кадырбекова,А. Кусайынов, Н. Измайлов, Р. Ермеков,F. Hecin6aee, В. Тебенихин т.б. енер адамдарынынаркасында музыкант-тардын жанаурпагы тэрбиелент келед1, олар Халыкаралыкконкурстарда енер керсетш, лауреаттармен дипломанттар курметп атактарынжещп алуда, олардын арасында:Ж. Сулейменова, Т. Орманшеев, А. Элпиев,Ж. Беюшев жене баска кептегенмузыканттар бар. Осыган байланыстыЭЯ2ввА. Мусахожаева.Р. Рымбаева.

XXI гасырдын тамаша му зыканттарынын шыгармашылык элеуеп бар депсешммен айтуга болады.2000 жылы республиканын Композиторлар одагы езшщ 70 жылдыкмерейтойын атап отп. Осы кезенге дешн композиторлардын б1рнешеурпагы ауысты. Ka3ipri кезде Одак 120-дан астам композиторларданту рады. Олардын катарында Е. Рахмадиев, С. Еркшбеков, К. Дуйсекеев,Б. Баяхунов, Н. Мещйгалиев, Э. Богушевский, Ж. Туякбаев, Б. Дэлденбаев,А. Беспбаев т.б. бар.Абай атындагы Казак мемлекетпк академиялык опера жене балеттеатры Еуразия KeHicTiri аумагындагы классикалык эндердщ аса ipiорталыктарынын 6ipi болып табылады. Онын сахнасын К.Байсежтова,К. Байсештов, Р. Жаманова, Е. Серкебаев, Б. Телегенова т.б. данкка бвлeдi,б1ркатар койылымдар композиторлар Е. Брусиловский, J1. Хамиди,А. ж эне F. Ж убановтар, М. Телебаев, Е. Рахмадиев ес1мдер1менбайланысты. Казак мемлекетпк академиялык опера жене балет театрынынapracTepi Н. Усенбаева, С. Байсултанов, Ж. Баспакова, М. Мухамедкызы,турл1 халыкаралык конкурстардын лауреаттары С. Ищанова, У. Кенжебековт.б. отандык операны елемнш турл1 сахналарында кещнен таныстырыпкелед1.Казакстан дестурл1 Халыкаралык опералык фестиваль етюзшепнорынга айналды. Мысалы, 2000 жылы он 6ipiHini фестиваль Алматы менАстанада еп ази щ . Оган Ресейден, Кыргызстаннан, Монголиядан жэнебаска елдерден келген артистер катысты.Курмангазы атындагы Казак халык аспаптар мемпекёттпс академиялыкopKecTpi, «Отырар сазы*, «Сазген», «Адырна» жэне баскафольклорлык-этнографиялык ужымдар казак улттык музыкасынын непзпуагыздаушылары болып табылады. Бул ужымдар гасырлар койнауынанжеткен далалык сазды эн-куй енёршщ 63inaiK ерекшел iKTepiH лайыктытурде жинактаган, улы казак композиторларынын 6iT iмi ерекшешыгармаларынан сусындауга MyMKinaiK беруде. А. Жубанов, Н. Тигендиев,Ш. Кажыгалиев бастаган ужымдык казак аспаптык музыка енершщдэстурлерш А. Жайымов, Ж. Бёгёнджов, Ы. Нургалиев, Б. Толегеновжалгастыруда. А. Ескалиев, К- Ахмедияров, Т. Шэмелов, Е. UldKdpiM,А.Улкенбаева, К. Каламбаева, Т. Каракожаева, Г. Молдакэр1мова,К- Байбосынов, Б. Тшеухан, Р. Стамгазиев, Г. Двукенова, Б. Самединова,Е. Эбшдаев, К- Бекбосын, А. Коразбаев т.б. жеке аспапта орындау жэневокалдык двстурлерд1 ойдагыдай дамыту да.2009 жылы «Казактын двстурл} 1000 куйЬ атты антология КР ПрезиденпН.Э. Назарбаевтын бастамасымен кабылданган «Медени мура*улттык жобасы аясында жары к керд1.2. ЭСТРАДА Ж ЭНЕ ЦИРК 0H E P IТауелс13 даму жылдары ел1М1здщ музыка eHepimH эстрадалык жанрыР. Рымбаеванын, Н. Ескалиеванын, М. Ерэлиеваньщ, М. Жункованын,Г. Сикымбаеванын, Б. Тайлакбаевтынт.б. есщдёр!мен белгш! болды.1980 жылдары Алматыда «А-Студио* тобы курылды, ол республикаданшалгай шеттерге де танымал болды. «Джулия* эш шыгарылганнанкейш ол Алла Пугачева театрынынтолыккукылы мушёсЫе айналды.562

«Y ркер», «АБК», «Л Дуэта» жэне баскалар 90-жылдардагы Казакстанэстрадалык енершщ екшдер1 болып табылады. «Л Дуэт}» тобыньщказакстандык кыздарыньщ шыгармашылыгы «Утренняя звезда» аттыМэскеудеп музыкалык конкурстагы жещстен кешн дами бастады, оданкешн олардын енерлерш Typni конкурстардагы терешшер алкалары талайрет жогары багалады.90-жыддары авангардтык багыттагы топтар да шыга бастады, олардынарасында «Рэп зона», «Металлик», «Драматик» т.б. бар. Олардын стандарткажатпайтын енерлер1 жэне музыкалык стилшщ сонылыгы —рэп, рэйв,металл, рок, ауыр рок осындай топтардьщ кепшшкке кещнен танымалболуына cenTiriH типздо.Жана техникалык куралдар жэне осы замангы мумкшджтер жасурпактын шыгармашылык белсендшш мен квркемдж киял ынын керийстабуы ушш кен opic ашты. Олар енердщ жана турщщ —дискотеканын,жастардын бос уакытын уйымдастырудын жаца формаларыныц пайдаболуы ушш непз калады. Студиялык музыканьщ дуниеге келу1 жэнежетищ1ршу1 —Ka3ipri кезендеп дискотека дамуы шарттарынын 6ipi.15«Азия дауысы» фестиваш Казакстаннын кепшшкке танымал музыкасаласындагы ipi окига бодцы. «Азия дауысы» атты музыкалык халыкаралыкконкурс 1990 жылы дуниеге келдь Танбалы шаткалында табылганжартастагы сурет: Митра —билеп журген он eKi ишкене адам коршаганкун кудайы конкурстын эмблемасына айналды. «Азия дауысы» Дуниежузщкконкурстар мен фестивальдер федерациясына кабылданды. Кешнэлемнщ 50-ден астам ел1нщ екщцер1 конкурска катысты. Осы фестивальдщаркасында Казакстан эстрадасында 6yriHri танда букш элем халыктарынынэндер1 шыркалды. Жас казакстандыктар М. Жунюова, Б. Исаев,Б. Шалаева, М. Байтасов, Б. Кажымуканов, В. Ступин, Г. Оразымбетова,«Роксонаки» тобы, «Жеруйык» тобы 11 жыл бойына соншалыкты бедедщконкурстын лауреаттары мен дипломанттары атанды.Тэуелс1здж жылдары Казакстанда эстрадалык эннщ жас орындаушыларынынтурл1 конкурстары пайда болды, олар: «Жас канат»,О. Бейсеуов атындагы «Армандастар» казак эншщ республикалыкконкурсы, Ш. Калдаяков атындагы республикалык эн конкурсы т.б.Эстрада жанрынын орындаушылары арасында «Алтын диск» («Золотойдиск») республикалык фестиваль жыл сайын еткззше бастады.Кэс1би казак цирк1 1970 жылы Республикалык эстрадалык-пирк OHepiстудиясынын непзшде курылды. Казакстан тэуелаздж алганнан кейшУлкен казак цири езшщ кол жетюзген жет1ст1ктер1 денгей1нен тускенжок. Сонгы онжылдыкта «Сикырлы ки1з уй», «Азия жулдыздары», «АязАта компьютерл1к ойындары», «Цирковой Ералаш», «Новогодняязаварушка» жэне «Три толстяка» багдарламалары жасалды.Цирк ужымы Кытай Халык Республикасына талай рет гастрольменбарды, ал онын жекелеген нем1рлер1 Польшада, Францияда, Бельгияда,Жапонияда, Германияда, АКШ-та, Австралиядатабыспен erri. 1983 жылыПрагадагы Халыкаралык конкурста сайкымазактар — Мурат жэнеЕлизавета Жумагалиевтер лауреаттар атанды. Цирк apTHcfepi ДосбатыровтарВеронда (Италия), Бельгияда, Монте-Карлода жэне Кытайдаеткен цирк енершщ Халыкаралык фестивальдершде жYлдeлi орындарды563

жешп алды. Артистер Т. Трестин мен Ж. Бэкенова Польшада вткенеуропалык конкурста алтын жулдеш утып алды. А. Кириченконынбасшылыгымен «Эуеде самгау» (1993) нем1рлершщ apracrepi, К- Кунгожиновтынбасшылыгымен енер керсеткен жшттер, В. ГашутаньЬгорындауындагы «Ренские колеса», Р. Симоненконын басшылыгыменонер керсеткен топтар Кытайда еткен конкурстын лауреаттары менжулдегерлер1 болды.Канат Шалабаевтын басшылыгымен казактын шабандоз ж тттер тобыамерикан циркшде он жыл бойына ойдагыдай енер керсетуде. CepiKЭб1шев бастаган белгш топ Австралия циркшде бес жылга жуык жумысю теуде.В.Г. Смирновтын Улкен казак циркш щ ужымы артистердщшыгармашылык ш еберлтн арттыруга зор кеЩп белщ отыр. Жананем1рлер мен багдарламалар жасау, кес1би жене орындаушылыкшеберлжп артгыру жешнде кыруар жумыс журпзшуде. 1998 жылы сэнгерcyperioiН. Эбдарахманованьщ басшылыгымен Улкен казак циркшщартистер1 ушш театрландырылган койылымдар, карнавалдар мен шоу ушжкостюмдер дайындау жен1нде, сендж агенттжтерд1н жене Казакстанэстрадасы артистершщ сирек кездесенн сенд1к кщвдерййр улплершдайындайтын «Серсо» шеберханасы ашылды. «Серсо» шеберханасы«Казакстан —сендж кшм —XXI гасыр» акциялары (1999 жыл), сенджки1м улгшер1 жене «Кыскы кала» музыкасы (1999 жыл) жене «ЖулдыздарСПИД-ке карсы» (2000 жыл) фестивальдершщ уйымдастырушысы болыптабылады.2000 жылы цирк аумагында «Арлекино» ойын-сауык орталыгыашылды, онда балалардыц ойын кешен1 орналаскан. 2001 жылы мунда Салтатпен серуендеу мектебшщ Heri3i каланды (жетекш1с1 К,. Кунгожинов).Казак м е м л е к е т п к циринЩ жанында А.Р. Измайлова баскаратын«Ерке» улттык б и ансамбл] жумыс 1стейд1. Ол «Айналайын» аттыж а с ё с щ щ м таланттар халыкаралык 6 ip iH iu i фестивал!н1н (1996 жыл)лауреаты, «NetzCamaval Club» (Франция, 1999) халыкаралык фестивалшщдипломанты, «Азия дауысы» халыкаралык конкурсынын лауреаты болыптабылады, ансамбль —Туркиядагы «Fomged» халыкаралык конкурсынажене «Walt D is n e u World» (АКШ, 2000) медени багдарламасынынтурактыкатысушысы. 1999 жылы цирк енершщ экспериментпк мектеб1 курылды(ж етекурди М.В. К- Куатова), мунда казак циркшщ ардагерлер1 педагогболып жумыс ю теуде. Сол жылы кептеген конкурстардын лауреаты —«Фарандоль» цирк балеп (жетекшю М. Редько) курылды; уш ужымды6ipiK TipeTiH би М ектеб1 (жетекш1с1 Е. Рудикова) курылды, олар: «Бэби-Дэнс» тобы («Азия дауысы» конкурсынын лауреаты); «Дэнс-Класс* жене«Просто так* шоу-балеп; «Мюзик-холл «Улыбка* балалар эстрадалыктеатры, онын катысушылары «0нщ1 балапан» жене «Азия дауысы»конкурстарыньщ лауреаттары болды.Жалпы айтканда, енердад «жумылгыш» жанры болган Казакстаннынмузыка eHepi теуелаздж жылдары айтарлыктай нетижелерге колж етккщ .16564

3. ТЕАТР 0H EPIКазакстан да курамдас белш болып табылатын элемдж театрдынказ1рп замангы жай-куйпге талдау жасай келш, енертанушы С .Д. Кабдиевабылай деп атап етед1: «Эдеттен тыс астасушылык, табиги езшдакметафоралар театрдагы ойлау жуйеедащ стилистикасы мен сипатынайкындайды. Сахнада турмыс белгшер! басым KepiHic табады. Алуан текпэлементтердщ уштасуы, стилдер мен дэррйердац араласуы, каркемджэклектика Ka3ipri замангы жагдайды айкындайды».17Театрларга шыгармашылык тандау жэне кызмет багыттарыеркпщжтерш беру республиканын мэдени eMipinaeri журпзшп жаткандемократиялык реформалардын KepiHici болып табылады. Бупнп тандатеатрлар репертуарды тандауда, спектакльдер койылымында, режиссурадажэне актерлер курамын грдагеуде, гастрольдердщ маршруттарынбелгшеуде жэне iuiK i проблемаларды шешуде дербес болып табылады.1995 жылдан бастап М.О. Эуезов атындагы Казак мемлекетпкакадемиялык театры «Театр кектемЬ> атты дэстурл1 театр фестивальдершетюзт келедк B ip аптага созылатын осы фестиваль к езй щ е театр ужымысонгы жылы койылган спектакльдерд! мамандар мен керермендердщталкысына усынады. Бул орайда спектакльд1 дайындаган букй1шыгармашылык топтьщ коскан удеа турл1 номинацияларда багаланады(«Тандаулы режиссерлж жумыс», «Тандаулы актер», «Bipereft грим» т.б.).Осылармен катар республика аукымында жыл сайын театр фестивальдер!етюзшед!, оларга елдщ турл1 ещрлершен театр ужымдары ездершщтандаулы койылымдарымен катысады. Мундай фестивальдер Алматыда,Жезказганда, Семейде еткззшдь Мэдениет саласындагы халыкаралыкынтымактастыктын кецейтшу! Казакстанда халыкаралык театрфестивальдерш уйымдастыруга жэне етюзуге жэрдемдесть Театр eH epiсаласындагы шетелдж театр труппалары мен жекелеген кайраткерлер«Шыгыс —Батые Самалы» (1997), «Адам жэне сана» (Тунгыш халыкаралыккуыршак фестиваж, 1998), « K a 3 ip ri замангы театр» (2000) фестивальдершекатысты. 0з кезепнде Казакстаннын театр ужымдары шалгайжэне таяу шет елдер театрларынын сахнасында талай рет енер керсетп.Казакстаннын егеменджке кол жёткщд театр койылымдарыныцмазмунында елеул1о згер ю т ер ге cenTiriH т и п з д 1 Ен алдымен, Казакстантеатрларынын сахналары отандыктарихтын бурын белпаз каИармандык6errepi жэне «актандактары» туралы шындыктын халыкка жетшзшушекемектескен буынга айналды. Жекелеген спектакльдер уакыттынобъективп талаптары мен сурауларына орай туындады. Олар кеп реттеказак халкынын бостандык, елеумегпк эдщцж, этникалык уксастыктуралы кеп жылдыкарманымен байланысты карастырылды.Тэуелазджтщ алгашкы онжылдыгындагы койылымдардын арасындаАбылай ханнын бейнесдаё арналган —«Абылай ханнын акыргы кундерЬ>(авторы жэне режиссер! М. Байсеркенов), «Абылай хан» (авторы Э. Кекшбаев,режиссер'] Б. Атабаев) сиякты спектакльдерге керермендер ерекшештипат бшдордо: «Томирис» спектакл! (авторы Ш. Кусайынов, режиссер!Т. Жаманкулов) казак тарихы мен мемлекеттшгшщ бастау кез!неарналды. Драматург Р. Муканованын «Мэнгшк бала бейне» койылымы565

Семей ядролык полигоныньщ зулматын бейнелед!. А. Тасымбековтын,К,- Ыскаковтын, Б. Атабаевтын «Кебенек киген арулар» драмасындастал ищи к кугын-сургш такырыбы Kepi H ie тапты. Казакстандагы 1916жылгы улт-азаттык кетерш е, атап айтканда онын Жетпсудагы ошагыМ.О. Эуезовтщ «Кдды заман» (режиссер! А. Рахимов) атты белгшшыгармасы бойынша сапхналанды.Ka3ipri замангы театр енер1нде режиссер Б.Атабаевтын шыгармашылыкi3aeHicTepi, идеялары мен эксперименттер1 езше назар аудартыпотыр. 0з1нщ ой-ниеттер1 мен жоспарларын «М енгшк бала бейне» (1995жыл), «Кебенек киген арулар» (1996 жыл), «Абай десем* (1996 жыл),«Каралы суду» (1997 жыл) койылымдарында жузеге асырды. Сыншылархалыктык сахналардын бейиёш шёшшш жэне окига лепнщ ыргактыкуйымдастырылуын Б. Атабаевтын режиссерлш колтанбасынын езгешелшсипаттары репцце атап erri.18 Ka3ipri замангы Казакстан театр енер1режиссерлж мёктёбшщ алдьщгы сапында Э. Мэмбетов, Р. Андриасян,Ж. Хаджиев, Р. Сейггметов, Е. Обаев т.б. ездершщ шыгармашылык жолынжалгастырды.Теуелаздж жылдары казакстандыктеатрдын шыгармашылык жоспарларынicKe асыруга халык epTicTepi X. Бекеева, Ш. Жандарбекова,А. Эппмов, Э. 0м1рзакова, С. Оразбаев, Ж. Медетбаев, Т. Жаманкулов,Т. Мейрамов, Ф. Шэршова жене баска кептеген артистер ёздер1нщ колданкелген улёСш косты жене умытылмас бейнелер жасады.Театрдын кептеген актерлер1 кинематография бойынша кешнентанымал. Экранда актерлер К- Тастанбеков, М. ©текешева, 3. Шершова,С. 8ш1мов жене баскалар сомдаган бейнелер керермендердщ кептегенурпактарынын есшде узак сакталады.Сонгы он бес жыл imimte М. Эуезов атындагы Казак мемлекетпкакадемиялык театры шыгармашылыкта белгш 6ip белеске кол жеткГздьКептеген премьералык койылымдар койылды, талантты жас актерлердщжана eciMaepi белг1л1 болды.Театрдын халыкаралык театр фёстивайьдерше катысуы олардынсахналык енер1н шындай туей. Меселен, 1996 жылы жазда театр Египеттеболды. М. Баисёркеновтщ «Абылай ханнын сонгы кундерЬ спектакл1табыспен eiri. Театр артисте pi Эдинбург каласындагы (Улыбритания)халыкаралык театр фёстивалщщ непзп багдарламасына катысуга талайрет шакырылды.К. 0ш1рдщ «Кабыл —Адам ата баласы* спектакл1не 2001 жылы кантардаАлматы каласында еткен «Гасыр» театр фестивалщщ «Фестивальдштандаулы спектакл1» рет1ндё Гран-при жулдес! бер1лд1. 2000 жылыкектемде Уфа каласында (Ресей) еткен турю тщщ елдердщ «Туганлык*халыкаралык ytniHmi театр фестивалщде бул спектакльге «Режиссерд)нтандаулы жумысы ушш» курмёта жулдес! берщщ. «Кабыл —Адам атабаласы» койыл ымы Эдинбург фестивапнё уш рет шакырылды.2000 жылгы казанда театр И. Гайыптын пьесасы бойынша Б. Атабаевтын «Естайдын Корланы» атты спектаюпмен Германияда болды.Мунда театр немгстердщ Мюльхайм каласында еткен халыкаралык театрфестивалшщ ж умысына катысты.566

Театр ужымы мерейтойлык, 75-маусымда керермендерд1 мынадайпремьераларымен куантты. Олардын катарында: Н. Эбдщадыровтын,«Шынгысханнын сонгы тещзЬ>, М. Эуезовтщ «Абай—Тогжан» пьесасы(сахналык койылымньщ авторы И. Сапарбай), Ф. Белековтш, «Выходилибабки замуж», С. Торайгыровтьщ «Камар сулу» пьесасы (сахналыккойылымньщ авторы С. Балгабаев) бар.Казакстаннын театр енершщ дамуына Абай атындагы Казакмемлекетпк академиялык опера жэне балет театры айтарлыктай улескосты. 1941 жылы ip re кэтерген театр гимараты (сэулетшшер А. Круглов,Т.К. Бэсенов т.б.) Алматы каласынын ен эсем сэулет eHepi туындыларыньщ6ipi болып табылады. 2000 жылы онда курдел1 кайта калпына кезтружумысы аякталды. Театрдын алуан туря! опералык репертуарында 40-кажуык спектакльдер —элемдж жэне улттык классиканьщ жауИарларыкамтылган. KyniTi хор ужымы (бас хормейстер Ш. Рахымжанова) жэнеСимфониялык оркестр (бас дирижер Н. Жарасов) аса курдел1 вокалдыкаспаптыкжэне сахналык мшдеттерде ойдагыдай шешуде. Сонга он жылдатеатр б1ркатар жана койылымдарды жузеге асырды, олардын катарындаГ. Доницеттидщ «Лючия ди Ламмермур», Дж. Пуччинидщ «Турандот»,Ж. Бизенщ «Маржан 1здеушшер», Дж. Россинидщ «Неке векселЬ>, В. Беллинидщ«Норма» (концерттж орындалуы) койылымдары бар. Театрдыншыгармашылык ужымы Р. Вагнердщ «Тангейзер» операсыньщ элемдокпремьерасын жэне «Турандот» операсыньщ сахналык нускасын дайындады.Казакстанда театр сахнасына сырттан енйзщетш жана идеяларга«бей1мделуд!ц» курдед1 ypflici жур1п жатыр, эдетте «бетбурысты»кезендерде кэбшесе улттык классиканьщ койылымдарына немесехалыктын улттык еткен1мен байланысты койылымдары ыкылас тугызады.«Театрдын максат-м1ндет1 —сахна аркылы тамсандыру, ем4рда езгешесезщщру. Дэстурл! театр сахналык тын шыгармашылык 1здешстер успнде.Ол 1здешстер енердеп формалардыц козгалысы онын алуан турл1 урдастермен тужырымдамаларды керсетутмен кызыкты. Казакстан театр eHepi баскасахналык койылымдармен езара ic-кимыл жене елещщщ жана театртеж1рибес1н игеру ушш бурын-сонгы болып кермеген дережеде eciriHайкара ашып отыр».19Сонгы жылдары Ka3ipri замангы казак театры дамуынын жай-кушжешнде турл1 шюрлер айтылып жур. Шреулер онын дагдарысты басынанKemipin отырганын, енда б1реулер театрлык урпактардын арасындагыбайланыс узшФенш, yfflifflHi б1реулер театрлык репертуардьщ eMipi 6ipкундак дегенд1 айтады. Мундай шкарлерге жене кезкарастардагы айырмашылыктаргакарамастан, Ka3ipri замангы театр енершщдамуы жолындашыгармашылык кызметпн жанданганын мойындауга тура кeлeдi. Улттыкклассика жана еуенде естше бастады. М. Метерлинктщ, Б. Брехтон,Г. Ибсеннщ т.б. шыгармалары бойынша елемщк репертуар пьесалары казактеатрларында койылды.Казакстаннын Ka3ipri замангы театр енерщде метафоралык сахналыккойылымга ден кою байкалады. «Наурыз—99» театр фecтивaлiнiншенберщце койылган спектакльдер осындай {здешс улпс1 болып табылады.Онын корытындылары бойынша Казак драма театрында Казакстан театры567

енершщ жалпы шыгармашылык палитрасын байытатын жана формаларды,керкем кураддарды 1здестару жалгасын табу успнде деп тужырым жасаугаболады. Осы багытта ездерш щ кызыкты койылымдарымен таныла бшгенжас режиссерлер театр режиссурасына жана леп экедщ. Режиссер К. Супрбековкойган Ф. Кафканын «Кубылыс», Э. Таразидщ М. Жумабаевшыгармаларынын желю1 бойынша жазган «Шолпаннын кунэсЬ сияктыспектакльдердеп i3fleHicTepi кен, ыкылас тугызып, назар аудартты, кейдеокырмандардын шюрсайысын тугызды. Мундай спектакльдердштешрегшде айтыс-тартыс туындады, кейде театр сыншылары найзасынада LniKTi.K,a3ipri замангы кезенде енердщ баска турлерш щ керкемджкуралдарын пайдалану ерекеттер1 театр режиссурасынын дамуындагыманызды урдютердщ 6ipi болып табылады, мунын 03i драма театрынынжана тесшдер мен формаларды игеруге умтылысын керсетедь Осы замангытеатр урдгсшш калыптасуы жеткшиста дережеде турл1 амалдарменж ур и з1луде К,оюшылар мен актерлер бупнп куннщ каЬармандарынсахнага шыгаруга асыгуда, ал мунын e3i кебш есе сэтп де шыгып жур. Бултуралы былай деп айтылды: «Режиссерлер улкен аукымдагы жиынтыкбейнелер жасауда, актер адамнын сахналык белгкп репнде бетпердещ цк ем еп н е жугшуде... Мшдет — кажетс!зд1 буркемелеу, кажетпш атапкерсету, белш корсету... Кешпкерлер ж ё ж ш к р дережеде карапайымболып квршеда. Олар азды -кетя 6ip-6ipiHe уксайды —ауыл тургындары,вокзалдагы саудагерлер... Олардын колында барлык куралдар — би,ишаранын кернекшп, мизансценанын втю рят бар... BipaK ен кызыктысымынада: режиссер б ет ер д еш сыпырып алады... Бетперде —соншалыктыжалпылама угым, ейткена ep6ip адамнын б е т е р д е ш жасаушымен 6ipreкиялдауга мумюндш бар, куанышка кулю коса алады, кааретке —кезкелген мазмун бередк:. Тек алуан турл! сахналык компоненттердщуштастырылуы гана ем1рдщ букш алуан турзи сипатын толык бере алады*.20Егемендж жылдары Оралда, Оскеменде, Петропавлда, ПавлодардаКазак драма театрларынын ашылуымен жене Астанада К.Байсештоваатындагы опера жене балет театрынын ашылуымен атап етщщ. Бултеатрлардын актерлж курамыныц Heri3ri курамын Ka3ipri Т.Жургеноватындагы Казак мемлекетпк енер академиясынын тулектер1 курады.Сонгы жылдардагы кызыкты ж еп стж тер ге ж ене театрларрепертуарларынын айтарлыктай толыгуына карамастан, КазакстаннынKa3ipri замангы театр енер! саласында токмеШлсуге непз жок. Мундашешшмеген проблемалар, юке асырылмаган идеялар мен жобалар кеп.Казакстан театры кеше болган, бупн бар жене ертен болатын ем1рдщсахналык жалгасы болып табылады.4. ХОРЕОГРАФИЯ 0H E P IКазак халкы нын кеп кырлы бай шыгармашылыгында би улкен орыналады. Ол адамзаттарихынын таны аткан кезде калыптасты жене турленшб1зге дейш жетп, формаларыньщ есемдш мен шындалуын сактады. Казакхалкында езшщ улттык бж болган жокдеп есептеген уакытта болды (XIXгасырдын аягы —XX гасырдын басы). Алайда казак халкынынтурмысын,568

дшш, тшн, медениет, фольклор жед1-герлерш зерделеу бидш онын руханижане керкем медениет1 дамуынын букштарихи барысында катар ершген дептужырымдауга непз бередьКазакстанда кептеген жылдар бойьшабалет енершщ улкен шыгармашылыквлеует1 калыптасты. Бупнп танда елдщхореографиялык eHepi уш1н кадрларА. Селезнев атындагы мемлекетпк хореографиялыкучилшцесшде, сондай-акТ. Жургенов атындагы 0нер академиясындадаярлануда. Осы оку орындарынынтулектер1 К. Ахмедияров пенГ. К,урмангожаевага Швейцариянын,Белыиянын, Италиянын балет мектептершдеокуын одан epi жалгастыруусынылды.М вскеу хореографиялык MeKTe6iHiHдастурлерш он ы н тулектер1 — К С Р Охалык apTHci Р. Б ап о в, Д . Н акы п о в,Б. Жантаев, КР халык apracTepi Р. Байсештоважэне Ж . Квш ербаева-Кастеева,КР енбек ciuipreH артиЫ Р. Онгарова,балет артистершщ «Пермь—92» халыкаралыкконкурсынын жулдегер1 С. К екшшоваказак сахнасында жалгастырыпкелещ. Казак балетшщ белгий артистер1С. Квшербаева мен Б. Аюханов, Г. Тутюбаевамен 3. Райбаев e3AepiHin шеберлжтершСанкт-Петербург пен МескеудежетщщрдьА.В. Луначарский атындагы Мемлекетт1ктеатр eHepi институты н ы н(ГИТИС) атакты шеберлершде К. Андосов,О. Ш убладзе, Р. К ерпеш ева,К. Жакыпова, С. Наурызбаева, А. Капесов,Д. Фадеева, С. Косманов, Г. Адамова,Р. Мусин балет педагогикасынынмектебшен eni. Ka3ip олар —казак балесаласындагы жетеюш мамандар.Али Ардобус, А. А лександров,Л. Жуков, Е. Лифанова, Ю. Ковалев,Д. 06ipoB, Л.Чернышева, О. Всеволодская-Голушкевич,А. Исмаилов,3. Райбаев, Б. Аюханов, Э. Усин, М. Tiлеубаев,Ж. Байдаралин, Г. Бисенова,Т. Изим, А. Кулбекова казак хорео-

графиясында би енершщ жана жепспктерш игеруде ерекше улкен релаткаруда. Олардын еркайсысы езшдж ерекше колтанбасы бар хореографтар,балет енершщ жогары принциптерш устанатын енер шеберлерьОлар 1930—1990 жылдары Казакстан хореографиясын калыптастырДыжене жана мынжылдыкта казак бш дестурш, сабактастыкты сактап, у заксахналык eMipre жол ашты.ByriHri Kypiaepi мына ужымдар ездершщ шыгармашылык кызметшжалгастыруда: бурынгы «Алматынын жас балет» классикалык бидщМ емлекетпк академиялык ансамбль Ka3ipri — Б. Аюхановтын КРклассикалык бшнщ Мемлекетпк академиялык ансамбле «Гулдер»,«Алтынай», «Салтанат» халык бш Мемлекетпк ансамбльдерк1990 жылыКазакстан Республикасынын халык артиа Б. Аюханов баскаратын атактыбалет труппасы 03iHiH отыз жылдык мерейтойын атап етп.1991 жылдан 2000 жылга дейшл кезенде хореофафия eH ep i Hi н айтулымамандары кезге TycTi, олар: Д. Адамова, Д. Фадеева-Накыпова,Г. Сайтова, апалы-анлш Fаббасовалар, JI. Ким т.б. Жана би нысандарымен стильдер1 дуниеге келуде, осы замангы би жанры кешнен даму жолынатусп.Д. Накыпов 1995 жылы непзш калаган Хореографтар одагы «ДестурлержулдееЪх, «Галина Уланова жулдеа»; Улттык медениетп колдаукоры —«Казакстандыктар —елещцк балет жулдыздары» атты дестурл1халыкаралык би фестивальдерше курылтайшы болды. Бул Ti3iMai ШараЖиенкулова атындагы казак би енершщ республикалык конкурстарытолыктырды. Мундай фестивальдер Казакстан балетш халыкаралык epicKeшыгарган тарихи кажеттшкке айналды. Оларга катысудын аркасындасонгы он жылда казак балепнщ жас жулдыздары дуниеге келдц, олар:Г. Тутюбаева, Б. Смагулов, JI. Элпиева, С. Кауков, Г. Усина, Д. Сушков,С. Кешкшова, А. Акылбекова, баска да кептеген бишшер. Таланттыпедагогтар мен балетмейстерлер А. Исмаилов, А. Тати казак бшн дамытумен насихаттауга кеп кешл белд1.Казакстаннын талантты бшпшер1 одан сырт жерлерде де жумысютеуде. Олардын арасында —КР халык aprmci Б. Смагулов, жас ерпстерЖ. Атымтаев, Н. Канатов бар.Егеменда Казакстаннын балет MeKTe6i байыргы шeбepлepдiн eciMnepiменбелгш; олардын арасында: Д. 06ipoe, Б. Аюханов, 3. Райбаев т.б.халыкка кешнен таныс. Сонымен 6ipre осы саладагы мамандардын гылымиecyi тургысынан алганда онын келешеп республиканын хореографиялык6LniMi саласындагы езекп маселе болып табылады. Хореография саласындашындыгында казакстандык мамандар небары уш кандидаттык диссертациякоргаганын айту жетк1л!кп. Олардын авторлары белгш енертанушыларЛ.П. Сарыпова, Д.Т. Эбфов, Л.Э. Мембетова.212005 жылгы карашада Астанада жене Алматыда «Дестурлер жулдеЫ*атты Халыкаралык VIII фестиваль етп. Осы атакты бастамага жене онынетуше мурындык болган Е.Канапияновтын аркасында теуелазджжылдары Казакстанда eлeмдiк балетжулдыздарынын тутас 6ip шогыры:Уланова, Плисецкая, Васильев пен Максимова, Лавровский Улкен женеМарин театрынын Ka3ipri замангы жулдыздарынан бастап Сан-Францисконын модерн-балепне дейащ Лос-Анджелеспн «Степ-Данесы*,570

Юрий Григоровичей балет театрынын артистер! енер керсеттьЮ.Н. Григоровичпен 6ipre КСРО халык артиа Наталья Бессмертнова,сондай-ак «Премьера» Мемлекеттж шыгармашылык брлестаймщ басдиректоры РФ халык артиа Леонард Гатов жэне Ресей мэдениет корынынбас директоры —Отан Асылгожаев болды. «Премьера» б1рлесттнщкурамына 18 шыгармашылык ужым, соньщ шшде Григоровичей балетаде KipeTiH едь Мундай окигалар хореографиялык енер элеуетанщ жэнеказакстандыктардын мэдени децгейМц есуше гана жэрдемдесш койганжок, сонымен 6ipre Казакстаннын элемдеп балет мэдениетшщ орталыктарыкатарына KipreHiH де дэлелдедьКазакстан хореофафиясынын дамуына дуние жузшщ баска елдершенкелген элемге аты эйшй енер шеберлер1 де ейеуш улес косты. Абайатындагы Опера жэне балет театрынын сахнасында «Махаббат туралыаныз» балетшщ 2007 жылгы койылымы осынын мысалы бола алады. ЕгерЮ. Григорович езшщ «Махаббат туралы аныз» балетш элемнщ барлыкбалет театрларында: АКД1-та, Францияда, Англияда жэне Стамбулдакойганын ескерер болсак, онда бул окига Казакстаннын мэдени eMipi ушшайтарлыктай ереге кетершу катарынан орын алды.Жогары кэаби шеберлжта, би-пластикалык тшдщ керкем куралдарынынкен дамыгандыгы Казакстаннын Ka3ipri замангы хореографияенершщ керкемдцк принциптер! болып табылады. Бул елшемдер тек балетспектакльдершщ шеш*мщце гана KepiHic тауып коймайды, сонымен 6ipreKa3ipri замангы кеп жанрлы хореографияда да, сондай-ак халыктыксахналык би енерщде де KepiHic табуда.5. КИНО GHEPI1980-жылдардын екшпп жартысынан бастап казактын керкем-киноенершде «Жана толкын» орын алды. Казак кинематографында осыбагытгын Heri3iH калаушылар Букшодактык мемлекетпк кинематографияинститутынын (ВГИК) тулектерь белгш режиссер Сергей Соловьевтщэксперименттж шеберханасынан шыккан жастар болды. 1987 жылыС. Апрымов «Сонгы аялдама» толыкметражды фильмш Tycipfli, ол халыкаралыкдережеде танылды. «Соловьев тулектер1 6ipiHeH сон 6ipi тартымдыфильмдер туардь олар: Р. Нугымановтын «Инеа», Д. 0Mip6aeBTbiH«Шщцеш». «Жана толкын» осылай дуниеге келдЬ.22 Кинематографистердщжана буыньщда ездершщ керкемдж жэне идеялык n p H H ip ir r e p i болды.Олардын кейб1р енбектер1 шыгармашылык тэсищщ сонылыгымен, элеуметпкщиелещсщен ерекшелендь Мунын e3i республиканын меденивМ1ршдеп он аяк алысты ангартты. Деректа кино туарушигердщ ецбекщйде шыншылдыгымен керш®;Жана урпак жана дал —Батые пен Шыгыстын, Еуропа мен Азиянынсинтезш жасай бастады. Жана турпатты режиссерлер дуниеге келдьСонымен 6ipre казак киносынын 1980 жылдардагы —90-жылдардьщбасындагы «жана толкыны» дэстурл1 казак медениетшщ шарыктапсамгауын бейнелеуге тырысты. Кешиел! адам езшщ карым-катынасынотырыкшы адамнан баскаша курады. Ол ушш табиги жагдай —узджазжурш-турыс, KenicTiKTin 6ip TyKnipiHeH екшпп TyKnipiHe кешш журу,571

онын басты тулгасы онын e3i болып табылады. Сондыктан сокпактын уеж1жэне жолды 1здеспру —казак кинематографынын тарихындагы Шрранепздердш 6ipi екенше тангалуга болмайды.Казактын «жана толкыны» кинематография ыкпал жасауш ймедениеттщ негурлым аукымды кен кекжиеп ретшде тусшше бастаганкезде, Батые пен Шыгыс мэдениетшщ тогысында дуниеге кедад. Булбагыттын авторлары улттык багыт —тек сырткы форма гана емес, сонымен6ipre мазмун, этникалы к дуниетанымнын м эш , жалпы элемджмэдениеттщ аясына к1р!кпей шыгармашылык серпшс жасау мумкш емесдеген принцип устанды.23«Жана толкындагы» Казакстан кинематографынын картиналарыотандык баспасез бен кино сынында жогары бага алды. Мысалы, «Аксуат*(реж. С. Апрымов) фильм! жайында былай делщщ: «Букы XX гасырказактардын дэстурл1 eMip салты упйй удайы тен т келе жаткан сонгы сагатуакыты болды. Авторлар мукият, асып-саспай жэне юшшейщщкпеносынау адамдардын кункакты жузше зер сала карайды, осынау карлыккандауыстарга кулак rypefli, катары сиреп бара жаткан карттардын карапайымда дана сездершен гибрат алады. Щой отарлары мен салт аттылардынKepiHicTepiHeH жер —шеказ тебелер мен таулар —кадрдын кеюсппн тугелтолтырган. Салт аттылардын бэкене тур-тулгалары табигаггын ундескенбгрлтн бузбайды. Адам осы жерлермен жай гана 6iTe кайнасып кеткен.Осындай б1ртутас пршкпкте —ерющикп ерекше сезшесш. Тепнде, булОтаннын кез тойдырар ен кушп бейнелер1 болса керек...*.2490-жылдардын басында «Казакфильм» киностудиясымен катар 28жеке мениик киностудия дуниеге келдк С ей тт 3—4 жылдан кейш, аманкалу-калмау осы жеке меншщ киностудиялардын басты меселеа ганаболып коймай, в!шёл1 уакытка байланысты —фильмдердщ ездершщ дебасты такырыбына, олардын сюжетпк аркауына айналды. 90-жылдардын6ipimni жартысы орта буындагы жэне «жана толкын* кинорежиссерлершщб1ркатар eneyni енбектершщ дуниеге келу1мен туспа-тус кедгщ оларКазакстан кинематофафиясын элемге таныстыра бастады. «90-жылдарыездерш таныта бшген урпактын дуниеге кёлуше байланысты тек казаккиносында гана бетбурыс байкалган жок. Олар сананы, мызгымайтынсиякты кер1нген карым-катынасты туб1р1мен езгёртп; заттын шын мэшнбагалауга, «езге» мэдениетке жене Ka3ipri кездеп езшд1к меселелерге езгекезбен карауга мэжбур етп» ЯМундай тус1ршмдер катарында Д. ©мрбаёвтьщ «Кайрат* («KyMicкабылан» жулдеа — ХКФ, Турин, Италия; Халыкаралык баспасезкауымдастыгынын ФИПРЕССИ Бас жулдеЫ, Локарно, Швейцария;тандаулы бейнелеу nieiuiMi ушш жулде, ХКФ, Ашхабад, Туркменстан;ХКФ Гран-прш, Страсбург, Франция), Э. Каракуловтын «Жадылаушы*жене «Кёгерппн коныраушысы* (ФИПРЕССИ жулдеск Мескеу, РФ; ХКФдипломы, Венеция, Италия; ХКФ Г ран -п рт, Таорамин, Италия).Т. Теменовтщ «Кызгыш кус» (арнаулы жулде —ХКФ, Турин, Италия).Е. Шынарбаевтын «Сур калпак астынлагы орын» («Алтын кабылан»жулдеа —ХКФ, Локарно, Швейцария). Б. Калымбетовпн «Сонгы карасуык* (режиссерлйп ушш ФИПРЕССИ жулдеЫ —ХКФ, Турин, Италия;Жюри дипломы —ХКФ, Берлин, ГФР; ХКФ дипломы, Киота, Жапония;572

Операторлык жумыс ушш жулде —ХКФ, Миннесота, АК.Ш), С. Таукеловтщ«Батыр Баян» (казылар алкасы дипломы —ХКФ, Дьор, Венгрия).B. Пусырмановтын «Кайсар» (ХКФ-нщ 6 ip iH in i жулдеа, Ашхабад,Турпсменстан). С. Нарымбетовтщ Француз киноенер академиясынынЖорж Садуль атындагы сыйлыкка лайык болган алты жулденщ басындатурган «Жас аккордеоншынын ем!рбаяны» жэне А. Эл1мкуловтыцХалыкаралык кинофестивальдердщ алты жулдесш иеленген «ОтырардынKyfipeyi» картиналары бар. Бул сонгы ею енбекке Казакстаннын Мемлекетпксыйлыгы берщщ.1990 жылдардын ортасында республикадагы барлык фильмдердщжартысына жуыгын туарген жеке меншж студияларга каражат табукиынга сокты. Олардын Ke6ici ездершщ кызметш токтатуга мэжбур болды,ал кино саласындагы мемлекетпк саясат болжалды жэне эбден кисындысурлеуше тусп —тарихи такырыптагы киноларга тапсырыс берше бастады.Бул жас мемлекет ущш барлык жагынан кажет кадам едь1990—1993 жылдары Казакстанда жылына 20-га жуык керкемфильмшыгарылды. 90-жылдардын ортасынан бастап фильмдер шыгарудакулдырау байкалды. Алайда олардын санынын аздыгына карамастан,режиссер Е. Шынарбаевтын «Элжуаз журектер» (Сан-Себастьяндагыфестивальдщ жулдеа жене б1ркатар халыкаралык кинофорумдаргакатысушы), Д. 0м1рбаевтьщ «Кардиограмма» (Венециядагы кинофестивальконкурсына тунгыш рет катысты, Токио, Канн конкурсындажене елемнщ баска да 6ipKaTap беделд1 конкурстарына катысты).26А. Карпыковтын «БЦм незщ болса, сол». В. Пусырмановтын «Хомучимерген» картиналарын журтшылык жогары багалады. Олар непзшенбюджеттен тыс каражатка туарищьЭлемдж нарыкта кецшен сатылган фильмдердщ арасында режиссерА. Эм1ркуловтын «Абай» картинасы кезге туст1. Бул фильмнщ жогарытехникалык жене шыгармашылык сипаттамаларын айгактайды.Казакстаннын дерект1 киносы да халыкаралык дережеде танылды.C. Дворцовойдьщ «Бакыт» (Лейпцигте Гран-при) жене В. Тюлькиннщ«Крест теж1рибес1» (Каннда Гран-при) дерёкт! кинолары эл'емд1кбайкаулардын жулдегерлер1 атанды.Эйтсе де елдщ беделш халыкаралык аренада кетере алатын, езОтанынын азаматтарына куш-куат бере алатын, езщщ тарихы женеКазакстаннын аса кернекп тулгалары уш!н занды мактаныш сез1мш оятаалатын тарихи такырыптагы фильмдерщ калай Tycipy керек деген сураккаеШюм еркашанда б1рдей ой жупрте бермед1. Мунда елемдж практикадаосындай фильмдер тус1рудщ теж1рибес1нен аулак болушылык байкалады.Аукымды тарихи полотнолар жасау урдшшгН; авторлык фильмстихиясымен араласып жататынын киносыншылар атап етуде. Мысалы,2-сериялык «Абай» таспасы жене «Жамбылдын жастык шагы» картинасыотандык кинематографиядагы сетей эксперимент децгешиде калды.1998 жылгы казанда Алматы каласында «Еуразия» 1-халыкаралыккинофестивалы eiri, онда Казакстан кинематографистершщ сонгыецбектер! керсетшдг. Дерект1фильмдерд1й, арасында режиссер И. Гонойолвокййдац«Алматыдагы Эйзенштейн» картинасы ерекше кезге тусп,ол белгш кино шебержщ 1942—1945 жылдардагы Казакстандагы eMip573

кезеадн мукият зерттеу! болып табылады. Кыргыз авторлары —режиссерА. Эбд1халыковтын жэне оператор X. Кыдырэлиевтщ «Бешкемпир*картинасы Гран-Прид! ж еш п алды. Ф ильм жана мынжылдыктынтабалдырыгынан аттаганда, адамзат баласынын салт-дэстурлер1 де жанаренк алуга тшс екенш энпмелейщ. Ka3ipri кыргыздын, казактын, орыстынкез келген этникалык кауым е к ш н щ eMipiHeH бупнп кунп еркениеттшжетютжтерш сызып тастауга болмайды, 6ipaK салт-дэстурлерд1сактап,еселей тусу 6ipiHiui кезектеп манызды мэселе. Бул урпактардынсабактастыгы, мызгымас туыскандык байланыстар, ага урпактын взмурагерлершщ рухани калыптасуындагы рел1 жайындагы фильм.Казакстаннын Ka3ipri замангы кинематофафы режиссерлер Е. Шынарбаевтын,С. Апрымовтын, Р. Нугымановтын, Т. Теменовтщ, A. 0 M ip -куловтьщ, А.К,арпыковтын, Д. 0м1рбаевтын, С. Нарымбетовтын жэнебаскалардын керкем фильмдер1нде KepiHic табады. Казакстаннын cyperriжэне дерекн киносы О. Рымжановтын, С. Эз1мовтын, В. Тюйькйншцт.б. шыгармашылыгы аркылы керермендерге жол тапты.Сонгы он жылдагы казак киносы отандык кинематографистердщ езшез!таныту еркщщп, езш щ шыгармашылык жэне емфЗпк мурат-максатыаясында дамып келёдь Сыншы айткандай, «бупнп KyHi казак киносы —саркыншак enoipic емес; ic жузаде тындырылган нэрсенщ 6opi —танылды.Бул бйдщ кинeмaтoгpaфиcтepiмiздiн мэртебеа мен кэсШй денгёйшщ етежогары екен1н дэлелде Ши о.27Б уп нп танда Ш экен Айманов атындагы «Казакфильм* Улттыккомпаниясы (2000 жылы курылган) жыл сайын ондаган толыкметраждыкеркем фильм шыгаруга кабыетп, бул фильмдер халыкаралык беделшфестивал ьдарда баска елцёрдщ ешм1мен бэсекелесе алады. Ол шла жэнесырткы кино нарыгынан лайыкты орын алуы уш ш аса ipi кинокорпорацияларменб1рлесш фильмдер шыгару женш деп ipi аукымдыхалыкаралык жобаларды да жузеге асырады. BipaK эртптестермен тен niKipалысуга мумкщщк беретш жэне жалпы буюл кино урщсш ретке келтфетшкино туралы Заннын жоктыгы мен отандык кинопрокаттын элс1здт дебул мэселенш толык шегшм табуына бегет жасап отыр.2006 жылы «Кещпендд» ф ильм ш щ ш ы гары луы Казакстанныкинематографиялык eMipinaeri манызды окига болды. Фильмнщ идеясынбастапкыда Казакстан Президент! Н.Э. Назарбаев тужырымдады.Режиссерлер —улкен С. Бодров, И. Пассер, Т. Теменов казак-жонгартайталасы дэу1ршен байланысты казак халкынын тарихи еткеш туралыкино нускасын усынды. «КешпендЬ — ыдыраган казак мемлекетшшМансурдын (Куно Беккердщ) кол астына калай 6ipireTiHi жене езш щежелп жаулары —жонгарларга калай соккы 6epeTiHi туралы тарихи эпос.Дана-кешпешн Ораз (Джейсон Скотт Ли) ен далада жас сарбаздардыжаттыктырады, оларды 6ipjiiKKe умтылуга жэне душпан жасактарыалдында бас имеуге баулиды. Мансур мен Ералы (Джей Эрнандез) —Ораздын тандаулы щекщтщ м —6ip-6ipiM eH колда бардын бэрж бел icy reдагдыланган. EKi кейткер гашыкболган ГауИар кыз (А. Есмагамбетова)жонгарлардын колына туткынга тускенде олардын достыгы катан сынгаушырайды. Сарба здар Ораз баулыган 6ipniK осиетш сактай ала ма? вйткеш574

тек ГауЬардын, eMipi емес, сонымен 6ipre буюл Кдзак елшщ тагдыры даосыган байланысты емес пе?».28Казак халкы тарихынын драмалык 6eirepi туралы эпикалык фильмКазакстанда да, одан сырт жерлерде де туашспкпен жылы кабылданды.«КешпендЬ фильм1K ep ceT in iM iH iH корытындылары бойынша КазакстанСаяси жаналыктар агенттЫ былай деп атап erri: «Казакстандык БАКфильмнiн идеясын бастапкыда Казакстан Президент Н.Э. Назарбаевтужырымдады, ол фильмнщ туйрушшер тобына удайы колдау жасады,деп Kepcerri. Фильмнщ сценарийш Рустам Ибрагимбеков жазды...Сонымен 6ipre Ресей тарапынын жобага белсене катысуымен «Кешпендо»фильм} Голливуд кинематографистер1мен б1рлескен тунгыш ынтымактастыкболып табылады. Ен алдымен «Кешпещц» —тарихи кино. Фильмдеэнпме XVIII гасырдын тарихи окигалары —казактардын жонгарбаскыншыларына карсы азаттык согысы жайында ербидъ Фильмнщкешпкерлер! —накты тарихи тулгалар: Эбшкайыр хан, Абылай хан,жонгарлардын басшысы Калден Церен. Фильмдеп басты каЬарман —Абылай ханга айналган Мансур батыр... «Кешпенда» фильм1 тещрегшдебаспасез бепнде тужырымдалган мифтер мен аныздар жобаны жасаушылардынкёкейшен шыкты. Ресей мен Казакстанда тарихи-патриоттыкфильмдерге айкын сураныс байкалып отыр».292007 жьииы акпанда «Kazakh Cinema Distribution» компаниясы мен«ТуранЭлем» Баню DVD жинактама жинагындагы казак киносынын«Алтын жинактамасын» тарту ретшде усынды. Жинактаманын шыгуыотандык кинонын тарихына жана бет болып енда, ол калпына келпршген30 фильмнен турады. Жасалган уакыттын рухымен сусындаган жинактаманынбарлык фильмдер} езшщ кекейтестшшн бупнп тавда дажогалткан жок. Мунын e3i фильм кeйiпкepлepiнiн ep6ip казакстандыккажакын екендМмен байланысты, олар мецп кундылыктар мен мураттардыжетюзген фильмдер. Фильмдерде Казакстан мен ТМД елдершш«Казакфильммен» турл1 уакытта ынтымактаскан (жинактамада «Мос-«Кешпендшер» фйльмш Tycipy сеть575

фильммен», «Ленфильммен» жэне «Кыргызфильммен» ынтымактастыктаTYcipiureH фильмдер бар) артистердщ ен жаркын жулдыздары ой наган.«Казак киносынын алтын жинактамасы» — нагыз казына, Одакыдыраганнан кейш куткарылган жэне мукият калпына келтарыгей,кинeмaтoгpaфиcтepдiн бага жетпес мурасы. «Алтын жинактама»фильмдер1 сценарийлершщ режиссерлер! мен авторлары арасындаН. Михалков, А. Карсакбаев, К,. Кожыков, Е. Арон, Б. Шэмшиев,Б. Мансуров, А. Михалков-Кончаловский, С. Бодров, Р. Нугыманов бар.«Алтын жинактама» фильмдершде М. Отекешова, А. Эилмов,Н. Арынбасарова, О. Табаков, В. Цой, А. Смехова, Н. Михалков т.б.кептеген актерлер ойнаган.Белгип кинотанушы Б.Р. Негербек былай деп атап керсетп: «Ka3ipКазакстан киносы ете кызык. Онын козгалыста болганына калайкуанбассын. Жана толкындагы атакты казак режиссерлершщ орнына жасрежиссерлер кедщ. Олар букаралык керермендерге жол табуга тырысуда,керкемдж децгещн жогалткан жок. Еамдер тек Казакстанда гана магамемес... Киношеберлер1 коруге эбден жарайтын кино туаруде. Болат Ш эртМагжан Жумабаевтын шыгармалары бойынша «Касиегп кунэ» фильмшrycipfli, Дамир Манабай 96iin Кеюлбаевтын noeeci бойынша «Кек»фильмш туардк Рымбек Элпиев Мухтар Эуезовтщ «Коргансыздар куш»энпмесш экранга шыгарды. Болат Калымбетовтыц «Сардар» кинокартинасыАмерикадагы кинофестивальге катысып, сондагы кинокартинапрокаттаушылардын назарын аударды. Сатыбалды Нарымбетов МустафаШокай туралы фильм туируде. Дэрежан 6м1рбаев жана жобага Kipicri.Сейтш «Казакфильмде* турл1 урпактар icKe жеплда, мунын ©3i тамаша —6ipaK шындыгында б1здщ кино енер1м1зге жетпейтан нэрсе кэс1бименеджмент. Ka3ipri замангы кино eHepi елемде жаксы танымал. Энпметек б1здщ фильмдер1м!зд1 халыкаралык фестивальдер мен кинонарыктарганакты жетюзудё болып отыр».30Казакстаннын букш тэуелаздш жылдарында кептеген жетастжтергежеткен отандык кинематография, кептеген елдерде жасалып отырганындай,бар жагынан мемлекетпк камкорлык ниет артуга кукылы,мунын ез! ел1м1здщ беделше де се заз он ыкпалын типзер1 жэне енератаулыга жэне букшказакстандык керермендерге игшкп ic болар едь6. С Э У Л Е Т 0 H E P IСэулет eHepi егемещц жэне теуелыз мемлекеттщ калыптасу урдюшбедерлей тусуге елеулд улес косып отыр. Сэулет eHepi жана жевстйсгердщкайталанбас келбетш, мемлекетпк курылыс ерекшелжтерйпн сипаттамасын—ecipece «бетбурысты* кезендерде — жасауга жене урпакгардынзердесшде калдыруга тшс.Егеменд1 Казакстаннын сеулет енерш щ дамуында академик0 .Ш . Тенгулов eKi кезевд белш керсетедг «BipiHmi кезен, ТвуелЫзджжарияланганнан кешнп алгашкы бес жылды камтиды, Алматыда —«Онтустж астанада» б1ркатар ескерткшггердщ жене каз1рп замангы сеулеткешендершщ курылысымен байланысты. Екшпп кезен, келеа бесжылдыктыкамтиды. 1997 жылы астананын Алматыдан Астанага (бурынгы576

Акмола) KeiuipuiyiMeH, сондай-ак 6i3aiH мемлекеташздщ жана орталыгынжангыртумен, кен аукымда абаттандырумен, келеигегш жобалауменбайланысты».31Сонымен 6ipre Казакстанда мемлекеттшктщ калпына келйру ypfliciАтырау, Турюстан, Семей, Костанай, Караганды, Тараз т.б. калалардажана архитектуралык жэне мемориалдык жедиерлерде KepiHic тапты.Казакстан ёгёмендт мен Tэyeлciздiк символын бейнелейтш eKiHiiiiмынжылдыктьщ аягындагы архитектуралык кешендердщ арасындаПрезидент Резиденциясын (1995 жыл) жэне Алматы каласынынРеспублика аланында бой тузеген Теуелыздок монументш (1996 жыл)ерекше бел in атауга болады.Теуелехздйс монумент 1996 жылгы 16 желтоксанда теуелазджтщ5 жылдыгы куш, Казакстандагы Желтоксан окигаларынын 10 жылдыгыкую ашылды .Онын авторлары —Ш . У эл иханов, А. Жумабаев, Н. Далбаев,К- Жарылгапов, К- Сураншиев. Кернекп тарихи ескертюштщ дуниегеKenyi занды кубылыс ед1. Баска елдер мен халыктардынтарихында, едеттеёлеуш немесе аса манызды тарихи окигалар баганалар, сеулетп аркалар,монументтер тургызу аркылы тиянакталып отырды. Муны Египетте,Вашингтонда, Парижде, Римде, Лондонда, Санкт-Петербургтетургызылган баганалар, сондай-ак Еуропа мен Азиянын Шркатармемлекеттер1нде тургызылган сеулетп аркалар айгактайды. АлматыдагыРеспублика аланында тургызылган Теуелаздж монументшщ езгешелт- онын ен бойында казак тарихынын тагдырлы 6errepi бейнеленген.Сонымен 6ipre гибрат аларлык мазмунга баймонумент, ейткеш ол егемендаКазакстаннын еткенш, Ka3ipriciH жене болашагын бейнелейдь Ортада —теуелаздж ескертиш1. Бедертурыкты жарты шенбермен кемкергенкеркем куймалы стелалар Казакстан тарихынын ен басты, деу1рлжокигаларын баяндайды, буган коса Казакстан Республикасынын ТунгышПрезидент Н.Э. Назарбаевтьщ мертебёж лауазымга салтанатты турдесайлануын камтиды. Бедертурыктын ушар басына канатты барыстынкомпозициялыктуркы орнатылган, ол «Алтын Адамды» жулдызды жолгабастап барады. Мунара мемориал етепндеп ескерткшггактада ант берукезщдё КР Тунгыш Президентшщ Конституцияга койган алаканынынi3i бедерленген. Мемориалдык гимараттын KeHicTiri шагын сеулеттжйщндермен^ казак халкынын eMipi мен тарихынан алынган муанджсахналармен безешйршген. Теуелйздж мемориалы тарихка мынжылдыктынтогысындагы тек Казакстаннын мактанышы гана емес, сонымен6ipre буюл прогресшш адамзат ушш ен ёлеуж жед1герлердщ 6ipi болыпенщ,Tвyeлciздiк жылдары бой тузеген бес жулдызды «Анкара» мейманханасы(авторы Бижан Туберг, Туркия), «Рахат-Палас» конак yfti, «Астана»т.б. Алматы каласынын Ka3ipri келбетш калыптастыруга eлeyлi ыкпал ети.Республика экономикасынын нарыктык катынастарга кещу-iбанктердщ, oфиcтepдiн, сауда кешендершщ, уйлер мен зангар маркеттердщKa3ipri замангы сеулетшде KepiHic тапты. Сонгылардын арасында«Рамстор» сауда желющщ гимараты ерекше кезге тусед1, олардын eKeyiАлматыда, 6ipeyi Астанада.37-4269577

Алматадагы Абай атындагы опера жене балет театрынын гимаратынкайта калпына келтару 2000 жылы аякталды. Бул классикалык улгщепсвулет eHepi ескертаапп жана врлеу, накыш ыргактармен кулпыра туста.«Айсел Казакстан» компаниясы курдел1 калпына келтеру жумысын жузегёасырды, онын президент} свулетпй С. Султангалиулы. Отандыкмвдениеттщ орталыгы болып келе жаткан бул гимаратта каз1рдщ вз1ндеб1рнеше халыкаралык фестивальдер мен конкурстар етюзщщ. Мунда 2001жылы Казакстан мугал1мдер12-съезшщ втк1з1лу1нде символикалык мэнбар, онда Мемлекет басшысы кен аукымды баяндама жасады.Ел Президента сеулетшшердщ алдына койган мшдеттерге орай жанаастананын K a 3 ip r i замангы келбетанде - Астана каласында Еуразиякурлыгы медениетшщ барлык тандаулы жетастактер1 K e p iH ic табуга THic.Астананын жана аланынын курылысына жене сеулеттак безещцршушеК-Ж. Монтахаев, Т.Е. Ералиев, Б.С. Досмагамбетов, С.И. Рустембеков,С.К. Баймагамбетов, А.А. Петров, В. Лаптев, В. Гладких т.б. улкен улесКОСТЫ.Астанада жузеге асырылган 6ipiHLui кезектеп жобаларга мыналаржатады: Президент резиденциясынын, Министрлер Кабинет эюмшшшнщ,Парламент пен IuiKi icTep министрлтнщ гимараттары, Каржыминистрлтнщ кешеш, «Самал» тургын уйыкшамауданы, еуежай, Epinёзеншщ тещрецндеп свулет кешендер1 т.б. жатады. Сонгы уакытга мундаУк1мет уйщщ жана гимараты, «Сити маркет» сауда орталыгы, Спортсарайы, Улттык муражай, Еуразия университетшщ корпусы т.б. бойкетердьЕгемещй Казакстаннын жана астанасын сеулеттещцру урдосш жанжактыкамту максатымен 1998 жылы Астананы дамытудын Бас жоспарыушш графикалык идеялардын халыкаралык конкурсы жарияланды. ОлТМД мемлекеттершщ eMipinae тарихи окига болды. Конкурска елемнщТурМ елдерЩей 40 еташш жене 27 жоба туст1. Конкурстын академикЭ.Ш . Тепгулов бастаган терешшер алкасынын шеппмше сейкес ffipiHiniорынды белгш жапон сеулеташа Кисе Курокаванын жене онын врттес-TepiHin жобасы жешп алды.2000 жылы ЮНЕСКО-нын nieuiiMi бойынша Турюстан каласынын1500 жылдыгы атап етшдг. Бул датага орай К А . Йасауидщ бук1л елемгебелгш кесенес1 курдеш жендеуден етюзшп. EciM хан аланы жасалды,«Иассы» конак ytti салынды, сондай-ак Улы Ж1бек жолынын символыболып табылатын «Керуен» кешецщ жед!гер1 ашылды.Мамандардын йШрийпё, Казакстан тэуёлсгзМпйя; он жылында бойтузеген сеулет жёдайрлёрш терт топка белуге болады.Жэдагерлердщ 6ipimni тобын «Ата-бабалардын жене еткендеп тарихикайраткерлердщ жедагерлёр!» деп атауга болады. Олардын арасында —Коркыт ата мемориалдык кешеш (Кызылорда), Домалак ана кесенеа(Онтустж Казакстан облысы), Бекетата м еш т (Мангыстау), Сарайшык,Карасай жене Агынтай батырлар (Айыртау, Солтуспк Казакстан облысы)кесенелерь Казакстан тарихы батырларынын ескерткнптер!: СултанБейбарыс (Атырау), Мухаммед Хайдар Дулати (Тараз), Абылай хан(Алматы), Карасай, Наурызбай, Райымбек батырлар (Алматы облысы),Эбшкайыр (Актебе), Шакшак Жешбек (Аркалык), Каракерей Кабанбай578

(Рождественка, Астана), Теле би, Казыбек би, Эйтеке би (Астана),Ш. Уэлиханов (Клшкенекел, Солтустж Казакстан облысы), Абай-Шэкэр1м (Семей), Абай (Астана). Олардын дуниеге келуа казактардынулттык тарихына удайы кецш белу урд1сшщ калыптасуына жердемдесед1.2001 жылгы 27 тамызда Алматыдан 35 км кашыктыкта Алматы —Ташкент дангыл жолынын бойында жонгарларга карсы Отан согысындагыказактардын каИармандык ерл1гше арналган мемориал ашылды. Онынашылу реймшде Президент Н.Э. Назарбаев сез сейлеп, бул мемориалдынбой Ty3eyi Казакстан Республикасы Твуелгаздшнщ 10 жылдык мерейтойынынсимволы екенш атап керсетп. Бул жедцер казак халкыньщжонгар баскыншыларына карсы кеп гасырлык куреандеп ерлш мен6ipjiiriHiH. символы болып табылады».32Тэуелыздж кезещ жед1герлершщ eKiHuii тобыньщ такырыбы —«Халык перзенттерЬ>. Буган А. Байтурсыновтын (Костанай), М. Жумабаевтын(Сблтуетж Казакстан облысы), С. Торайгыровтьщ (Павлодар),Кажымуканнын (Онтустж Казакстан облысы), К- Сетбаевтыц (Алматы)ескертюштер1 юрда.«Батырлар» —жедцерлердщ y m iH u ii тобын осылай деп атауга болады.Оларга тарихи жед1герлерге айналган ескерткгштер жатады, олар:Б.Момышулы (Тараз), Меншук пен Элия (Алматы), Э. Молдагулова(Актебе), С.Нурмагамбетов (Кекшетау). Бул топка Астанадагы,Тараздагы, Шымкенттеп саяси кугын-сурпн курбандарын еске rycipyreарналган Мемориалдык кешендерд1 де жаткызу керек.Жедггеряердщ тертшша тобын «Эдебиет пен енер» такырыбы6ipiKripefli. Сонгы он жылда Ж. Жабаев (Алматы), Н. Байганин (Актебе),М. Эуезов (Шымкент), А.С. Пушкин мен Т.Г. Шевченко (Алматы)ескертк1штер1 бой тузедьТар жол, тайгак кешуден сешммен ету республиканы жулдыздышыркауга шыгарды, осы сездердщ тура магынасында да, ауыспалымагынасында да солай болды. Казакстаннын болашактын каласыбейнесшде каркын алып отырган жана елордасынын —Астана каласыньщкурылысы теуелс1зджтщ накты мазмунынын 6ip бергше айналды. 2008жылы шищеде Астана езшщ 10 жылдык мерейтойын атап етп. Астананыцмерейтойы карсанындагы Н.Э. Назарбаевтьщ «Селем саган, Астана!»дэйексез1 жалпыултгык уранга айналды. Осыньщ 1зш1ие астаналыктардьщда, букшказакстандыктардын да айтулы кунд1 жана жепспктермен женетабыстармен карсы алуга кулшынган кептеген бастамалар кетер1лд1.Астананы мерекелеу елемдж мендег1 окигага айналды, таяу жене шалгайшет елдерден келген конактардын кептеген сапарлары, ейемдактелеарналардын, радио жене мерз1мд1 басйасездщ акпараттык хабарларыосыны айгактайды. Эюм И.Н. Тасмагамбетов жене Астана каласыньщеимдт Астананы мерейтойлык мерекеге дайындауга ерекше cepniH берда.Сонгы жылдары Казакстан астанасыньщ —Астана каласыньщ медениинфракурылымын жаксарту женшде б1ркатар шаралар жузеге асырыдцы.Республика астанасында Казак музыкалык-драма театры, Муражайды,Кмапхаяаиы жене Концерт залын камтитын Президентгж медениеторталыгы ашылды. Акорда, БейбетШалж пен келю!м сарайы, Улттыкк1тапхана, Киноконцерт залы, Цирк —жалпы алганда Астананыц Ka3ipri579

замангы сэулет-мэдени ансамбл1 курылысы теуелаз Казакстан астанасынынтарихындагы жана деуфдщ символдарына айналды.Сонгы жылдары Казакстаннын кептеген калалары мен ауылдарынын,ecipece Алматы жэне Акмола облыстарындагы калалар мен ауылдардынархитектуралык келбен айтарлыктай езгердь 03iHiH келбепмен елдщболашактагы дамуынын шындыгы мен келешегш бейнелейтш кептегенэм м ш ш к гимараттары, тургын уй кешендер1 дуниеге кедщ.7. Т А РИ Х Ж Э Н Е М Э Д Е Н И Е Т Ж ЭД1ГЕРЛЕР1Егемешй Казакстаннын алгашкы кадамдарынан бастап @1здщмемлекет1м1здщ тарихи-мэдени еткенше ден кою басталды. Б1зге атабабаларымызкалдырган рэм1здер б1здщ Отанымыздын елемдж кдуымдастыкалдындагы келбетдн керсетуге тшс. Bi3 Мемлекетпк Туымыздынжелб1регенш байкаганымызда немесе ез1м1здщ Елтанбамызга кезжупрткенде ерекше мактанышка беленбейм1з бе? Улттык валютамыздын— тенгенщ банкноттарында айшыкталган Казакстаннын тарихижед1герлершщ cyperrepi адамдардын назарын Кожа Ахмет Йасауидщ,Бабаджа ананын,, Сейсен атанын кесенесше аударуга тшс. Казакстан жepiтарихи жэдиерлерге бай. Олардын кебкл «Казакстан тарихы мен мэдениепжэдьгерлерйпн; жинагына» ендъ Тарих жадынын куегерлер1 болыпжедцерлер саналады. Сонымен 6ipre тарихи жэд1герлер болашакты н дамурасы, олар бхз^щ мемлекет1м1здщ келешектеп орнын айкындайтынболады. Тарихи жэднерлер —болашак урпактардын уназ тербиешьлерьКазакстан теуелаздшнщ алгашкы жылдары ЮНЕСКО-нын «УлыЖ1бек жолы — мэдениеттердщ ункатысуы, езара TyciHicTiri жэнежакындасуы» халыкаралык багдарламасын гске асыру туралы шелймш элемжуртшылыгы жылы кабыл алды. Улы Ждбщ жолы, бейне 6ip бакыт кусысиякты, езшщ кайта тулеуш бастады.Казакстан жерш щ улан-байтак кещетщнде бупнп кущ 25 мыннанастам тарихи-медени ж эд перл ер бар. Олар Казакстан халкымен онынмэдениетшщ бастау кездерл мен туп непзш , сондай-ак Казакстанаумагында езш щ екшпп отанын тапкан жене ез медениетшщ дуниегеeKiHpii кайтара келуш бастан кеипрген баска халыктардын гагдырынайгактайды. Б1здер, казакстандыктар, адамзаттын тарихи-меденикундылыктары жуйесщдеещшзде лайыкорнымызды иемденуге кукылыекен|мцд! керсетедь 25 мын жедашрдщ 18,5 мыны кужатталды.Ескертюштердщ 8 мынынын ж ергш кп, 205 жедшердац республикалыкм ет бар жене мемлекеттш коргауында. 0лемдщ мэш бар жашгерлердщсаны осы кезге дешн аныкталган жок.1996 жылгы шщцеде тарихи-этнографиялык экспедиция жасакталды,онын журш еткен жолы Улытаудан Успртке дешн кеш тартты, буган косаЖезказган, Актебе, Атырау жене Мангыстау облыстарын камтыды.Экспедиция ез жер1м1здеп ата-бабаларымыздын дэстурл! медениет1 мендуниетанымын насихаттауды, Казакстан аумагын ежелп заманнан жаназамангадейш м е кендеуш ш ер м урасы н ьщ элемдж мошне журтшылыктынназарын аударуды, ел1м1здщ мэдени еткешищ жетаслктер1 мен тагылымынигеруге жэрдемдесущ Heri3ri максатетп. Экспедиция мушелерд кептеген580

тарихи-мадени ескертюштерде болып, icжузгнде олардын бугши жай-кушментанысты, олардын арасында Домбауыл,Дузен, Абат Байтак, Есет батыр, Исатай,Махамбет, Курмангазы, Казангаптын,Мангыстаудагы барлык белгш эулиелермен батырлардын т.б. кесенелер1 бар.'Гарихи-этнографиялык зерттеулер барысындаалынган нэтижелердщ жэне бёлгЫмемлекет жэне когам кайраткерлер1И.Н. Тасмагамбетовтын тжелей жэрдемдесу1аркасында Республика YKiMeTiЖошы жэне Алаша хандардын кесенелершкалпына келтсруге 60 миллион,сондай-ак Мангыстау облысындагы тарихижэд1герлерд1 калпына келпруге 40миллион тенге бедш. Бупнп KyHi осыкалпына келт1ру жумыстарынын K e 6 iойдагыдай аякталды.К,азак жерше ежелп TypiK жазуларыжедй’ерлершщ оралуы тарихи окигаболды. 2001 жылгы маусымда Астанагаказак тарихы мен мемлекетппшц бастауквздер1 туралы бага жетпес акпараттантуратын Орхон-Енисей жазуларынынKemipMeci келдь Бул акцияны И.Н. Тасмагамбетовтынкайраткерлж танытып,катысуымен Республика Уюмеп уйымдастырды.Тарихи мураны KOpfay туралы Занныннепзщце коне дуние жэд1герлер1 болыптабылатын жэне туб1р1мен кайта калпынакелйруге жатпайтын Алматы гимараттарынынTi36eci жасалды. «Алайда, —депжазады белгш елкетанушы В. Проскурин,—кептеген кене кепестж онаша уйлердежене когамдык инмараттарда шетелджфирмалар, елпмлщтер мен еюлджтерорналастырыла бастады. ByriHri кундер!Турк!стан жене Ташкент Епархиясыппркеу эюмшшпнщ гимараты, бёлгшкепестер Шахворостовтар мен Радченконьщонаша уй-жайлары, дэр1гер Фидлердш,жене ормантанушы Баумнын, Сей1тАхмет Сейдалинов аксакалдын уйлершщтек сырткы KepiHici гана ecKi каланы ескесалады — iiuiH жанадан иеленуйщалерry6ipiMeH кайта жоспарлаган. Кейб1рКултепн жазбаескертюшшщ KemipMeci.Jl. Гумилев атындагыЕуразия Улттыкуниверситет}.Астана каласы.ТеуелЫздж монументжщфрагмент).Алматы каласы.581

кешелерда ecici Алматынын ynrinepi репнде калдыру уйгарылган болатын,олар: Гоголь, 8 Март (Калдаяков), Ленин (Достык) жене баскалар. BipaKeMip баскаша екш журиэд, барлык жерде дёршк ecKi уйлердо зеул|мгимараттар тыксыруда, ал Ленин дангылы толыгымен кайта курылды...*/33Алматы каласындагы Тэуелаздж монумент! Казакстан егемешнгшшалгашкы символдарынын 6ipiHe айналды.Жана уакыт дши мвдениет жвд1герлершщ мвнш TYciHyre де 03iHiHтузетуш енпздь1999 жылгы шщдеде Алматыдагы Орталык меппэлпц зангарYfti пайдалануга бершдь MeiniT 6ip мезплде 5 мын адамнын KipyiHeарналып есептелген. Онын мунараларынын бшкзтп ер турл!, ал бастымунарасыныц б ш к т т 40 метрге жетедй Гибадатханалардын курылысыбасталды, улттык дани мвдениет, агарту, гибадат орталыктары кайта туледкАлматыда 25 улттык мвдениет орталыгы бар. Ислам дшш устаушылар 22меппттургызды, Ислам университет! курылды, касиетп Райымбек Ka6ipiкеркейтщщ, «Ислам елеш» журналы жене «Нур-Шапагат» raseri басыпшыгарылады. Жыл сайын Казакстаннын 1500-ге жуык мусылмандарыМеккеге кажылыкка барады. «Нур-Мубэрак» Ислам медени орталыгыашылды.Ka3ipri кезде еткендеп тарихи-мвдени ескертк1штерд1 зерттеуб1рнеше багыт бойынша журйзМй жатканын айта кету керек, олар:тарихи-археологиялык, тарихи-свулет багыттары т.б. Сонымен 6ipreвдетте, Карахан, Айша биб1 т.б. кесенелер сиякты жеке алгандагы тарихисеулетeHepi жвдагерлерш зерттеулерге зор кежл бежит отыр. Сондыктаноларды мвдениеттану тургысынан, елемдж мвдениет пен еркениеттургысында одан epi зерделеу кажет.Казак халкыньщ тарихи-мвдени улттык мурасын зерделеу онынДYHиeжYзiлiк-тapиxи менже осы кезге дешн жете кещя белшбейотырганын керсетёда. Соган карамастан, Казакстаннын твуелс1здш пенегемендж алган куннен бастап сонгы он жылда б1здщ ата-бабаларымыздынтарихи еткеш мен медени мурасына кептеген шет мемлекеттер тарапынанзор ыкылас койылып отыр. Казакстан аумагында Египет, Г рек-Рим, Кытай,Иран мен баска да еркениеттерден кем дамымаган еркениет болганынАйша биб! Keceneci.Карахан кесенеск582

тарих айгактап отыр. Казакстан тарихы мен медениетшщ жвд1герлершкурмет тутып, насихаттау i3ri ниетп урпак ушш касиетп мшдет болуга•raic.Ka3ip шет елдерге сапарга шыгу сэнге кеб1рек айналып отыр, K©6iciОтанына кайтып оралганнан кейш тангалып, кергендер1 жайында, тещздщаргы бетшдеи ем1рдщ тамашалары жайында ецпмелейдь BipeynepСтамбулдын мунаралары жайында тамсана энпмелейщ, ещц 6ipeynepанызга толы Мысыр пирамидалары туралы баяндайды. АКШ, Англия,Германия, EipiKKeH Араб Эм1рлт, Ундгстан, Кытай, Жапония... тепндебупнп кун1 казакстандыктардын аягы тимеген жерд1 атау киын болсакерек. Алайда б1здщ жер1м!зде 6i3re ата-бабаларымыз калдырган гажайыпмедениет жэдцгерлер1 бар екенгне еш кецш аз белшш келедьЖыл сайын б1здщ ел1м1зге кептеген шетелджтер, туристер,меймандар келедь Олар ездершщ отанына кандай оймен жене есерменкайтады десещзпй? Олар 6i3 туралы ол жакта не айтады? Bi3 бул жайындасирек ойланамыз. 8cipece б1здщ отандык бизнесмендер1м1з Айша бибшщкесенесше жанбырлы кундер1 су бейне 6ip кез жасындай тамшылайтынынаam де немкурайды карайтындыгынан емес пе екен? Адамдар ез Отанынынаса кернекп тарихи жед1герлерш кебшесе уйлену тойлары немесе кезекптой-томалактар сэпнде суретке тусу немесе бейнекамераларда есте калдыруупин гана кажетсшгещцктен бе?.. Кене заманньщ жвд1герлерш коргаужэне оларды бастапкы тур1нде сактау туралы меселе кебшесе эл1 де басыашык куйщце калып келед!. Буган б1здщ ёл1м1зде туризмнщ raicTiинфракурьшымынын жоктыгы да, етпел1 кезеннщ киындыгы да салкынынтипзуде. Тарих жвд4герлерше бет буратын кез де кашык емес, вйткешолардын тещрегшде мвцгшк, адамзат вркашанда вте кажет етепн зердемен рух аскактыгы елее бередь0Mip токтамайтын су агыны сиякты мэнп жалгаса бередь Агыннынсыбдырын ез1мен 6ipre алып зымырайды. Свйип агыннын eMip ментарихтын ортак агысындагы езшщ орнын айкындауы киынга туседьПрезидент Н.Э. Назарбаевтын e3iHiH «Тарих толкынында» атты кггабынмынадай сездермен бастауы кездейсок емес: «Шшщпр шщценщ кушшыжыган кезде сайын даланын сары жонына бггкен кылтанак атаулыыстыкпен куырылып, жан теешш тапсыргандай болар-болмас сытыреетшедо'. TipiuiniK атаулы келенкеге ыгысып, KeuiKi шактын сабатсалкынын сарыла кутеда....Осынау ушу ушш жаралган кыран-кияк гасырды-гасырга жалгап,канатымен канагат табуын токтаткан емес. Онын маргау жанары адамбаласынын куаныш-кайгысына айгак болатын йеб!р к¥Й%еттер менкааретгердо шолып баккан. Bip кездер1 свн-салтанаты келгскен калалардынканкасы гана калган арса-арса кабыргалары да ей мын жыл бойында байтакЕуразияны табындырган салт атты сарбаздардьщ кундж жерге созылганкайарлы леп де, мамыражай куй кешкен жайлаулар да, сахара салсершершщконырау унш ендер1 де, сонан сон Твндрдщ e3i жараткандайдалалыктардьщ енбек пен зейнетке, ж ерс пен женшеке толы емярлер! де—6epi-6epi уакыт пен кещетпе тунгиыгынан тазшё кершгендей».34Шынында да, ез ата-бабаларымыздьщ тарихи-мвдени мурасыньщалатын орны мен меш туралы сурак тещрепнде жуйел1 турде ойлану ете583

манызды. Казакстан Республикасында улттык сана-сез1мнщ калыптасуынынKa3ipri жагдайында тарих пен мвдениет жвдйерлер1 бага жетпесрвл аткдрады.8. КОЛДАНБАЛЫ Ж Э Н Е БЕЙНЕЛЕУ 0H E PIКазакстан когамында болып жаткан мвдени-экономикалык0згер1стер Ka3ipri замангы колданбалы жене бейнелеу енершде деезгерютер тугызды. Двстурл1 агымдармен катар мунда жана агымдар:авангардизм, модернизм, неоавангардизм жене баскалар байкалып отыр.Казакстан кескщдеме енердищ мектеб| К- Телжановтын, М. Кенбаевтын,Н. Нурмагамбетовтын, Е. Сидоркиннщ, Н. Гаевтын, X. Наурызбаевтын,С. Мембеевтщ, Р- Сахидын жене баска ага буындагысуретпнлердщ шыгармашылыгымен белгш. Ka3ipri кезде белгш суретшшер:Д. Элиев, К. Дуйсенбаев, А. Дузелханов, К. Каметов, F. Маданов,А. Еамбаев т.б. дестурл1 енермен байланысты жалгастыруда.Халык коленер1 бага жетпес медени кундылыктардын 6ipi болыптабылады. Кезшде М. Ниязов, С. Салыкбаев, С. Эз1рбаева, А. Акылбекова,А. Абылаев, К. Сатанова сен-колданбалы енердщ жаркын еюлдер!болды, олар ата-бабаларымыздын дестурлерш жалгастырды. Теуелазджжылдары бул дестурд1 казцэи замангы колданбалы енерпаз-суретшшердщтутас 6ip шогыры лайыкты турде жалгастырды, олардын арасындаД. Шокпаров, Б. 3eyip6eKoea, А. Бапанов, С. Бапанова, Б. Элйбаев,Ж. Турдыгулов т.б. бар.Сонгы он жылда колданбалы енер шеберлершщ турл! кермелер! менконкурстары бпазшй. Мысалы, «Укш домбыра* музыкалык аспаптарконкурсы, «Дизайн кеше, бугш, ертен» республикалык конкурсы, «Зергер-99» керме-конкурсы, колданбалы-декоративтж енердщ калалыкконкурсы, сондай-ак Орта Азия мен Казакстаннын колданбалы-сен eHepiмен дизайнерлердщ кермелер1, Ж. Турдыгулов, Б. ЭдШаев, Н. Оханов,А. Тежекенов т.б. кептеген дизайнерлер осы конкурстардын лауреаттарыатанды.Кескшдемеии Ж. Эбд1раманов кептеген республикалык женешетелдш кермелерде туындыларын жыл сайын керсетуде. Онынкартиналарын АКШ-тын, Малайзиянын, Бангкоктын, Египеттщ, Юго-584Ата дастурд! жалгастырушыхалык коленер шеберлерк

славияныц, Венгриянын жеке коллекционерлер1 сатып алды. Оныненбектершщ арасында «Кел жагасында», «Арал ендршде», «Кектем. Ана»,«Бакыттылар» т.б. бар. Казакстаннын «Мвдениет» апталыгы нещрлердащЩр1нде керкемсурет вмфднщ жай-куш жетнде былай делшщ: «Б1зде кепзатгар шет елдерге кунсыз багага сатылып кетш жатыр, олар сондагымедеющт байытуда. Ka3ip керкемсурет ема.ршщ жай-куш мынадай: 20—30 жылдан кейш жер1м1з ©лемдж мвщ бар жауИарларды келмескежогалтуы мумкш. Мемлекетпк колдауынсыз енер аман калмайды. Жузжылдан кешн Францияда импрессионизм езшщ сендшгш бепменшберц!, ейткеш уюмет кеск1ндемецплерд1 колдаумен айналыспады,олардын Ke6ici елмепп жагдайда кун керуге межбур болды. BipaK СавваМорозов сиякты орыс меценаттары француз шеберлершщ ецбектершсатып алды. Сейтш елеул1 керкемсурет кундылыктары Франциядан шеткеагылды. BipaK калай дегенмен жылдар еткеннен кейш осы елдщ уюмет1езшщ отандык мвдениет ушш кандай кателжтер ж1бергенш туандь Ka3ipтек Елисей далаларында гана емес, сонымен 6ipre буюл Еуропадасурепшлерд1 танып, курметке белеуде. Сондыктан олардын eHepi еналдымен iuiKi нарыкта суралады».35Элемдж мвдениет тарихында сен eHepi ерекше орын алады. Ол,вдетте, жогары енер мен кунделжп ем1рде квдеге жаратылатын енершепнде тендеспршедь Элбетте, сондыктан тоталитаризм кезшде олэдiлeтciз мшедш. Сургылт кецестж шинель аясында белекше квршгеннемесе кецестж деу1рдщ униформасына беленбеген ep6ip адам «стиляга»,«свнкой», «ультра» т.б. репнде кабылданды. Мгемещда жылдары сен eHepiКазакстанда жана мазмунга ие болды. Б1здщ жepiмiзгe аяк баскандемократия гасырында Казакстаннын сен енершщ ез келбеп калыптасты.Эрине, ceHHiH демократиялыгы «керкем улгшердщ талгаусыз букаралыкмвдениет элементтершщ 6ipiHe айналу каушмен»36де meKTecyi MyMKiH.Теуелаздж жылдары Казакстаннын сенгер-суретцплер1 белсещцшыгармашылык 1здешс принциптерше жупндь «Свн-енер» одагыкогамныц елеуметтж кажеттш тургысынан келе бастады. Мунда казакхалкынын мвдени мурасыныц кайталанбас кундылыгы жене ез1ндж бетбейнеаидеясы 6ipiHiui орынга шыкты. Керкемдж свндеу жене костюмтеориясы саласындагы маман P.J1. Функоринео былай атап етедк «Жуйкетозу, елеуметтж жжтерге белшу, адамдардын 6ip-6ipiHeH аулактауыдву1рщцеи рухани, всемдж, сез1мталдык, бесекелеетжтщ кажеттшбейнелеу, MyciH жене графикамен тек дережеде б1здщ каурытзаманымыздьщ сипатын керсетепн енер ретшдеп кшмд! улплеуге дежогары ыкылас койылып отырганын керсетедо. Улттык сана-сез1мнщ, казакхалкынын рухани бастауларына деген орасан зор ыкыластын есу заманы...Адам кызметшщ кептеген салаларына катысты жана экономикалыкшындык заманы».371995 жылдан бастап Казакстанда сен енершщ езшдж халыкаралыкфестивалы — «Шыгыс маусымы» етюзшп келед1, ол елемнщ турл1тукшрлершен жетеким сенгерлерд1 жинайды, екшпп жагынан,фестивальдщ аркасында бупнп Казакстан езше сен аланын ашып отыр.1995—1997 жылдары «Шыгыс маусымында» Оливье Лапидус, АннаиМори, Ж.Л. Шерердщ Сен yfti, Макс Мара, Мадам Z, Лоренсо Рива,585

Валентин Юдашкин болды. «Шыгыс маусымы» бумл Азия enipiHiHжетюттне айналды. Шыгыс елдерщщ сенгерлер! осы фестивальде Ш ыгысмедениетшщ ерекшелжтерж жене сэндеп шыгыс стилш корсетумумюндтне ие болды. Фестиваль б1здщ галамшардын турлi халыктарымедениеттершщ езара ic-кимылы мен 6ipiH-6ipi байыту iciHe кызмет етебастады. Сонымен 6ipre «Шыгыс маусымы» таланттар мен кызметшжанадан бастаган сэнгерлердщ кабыеттерш ашу ушш де айтарлыктаймумкшднс жасады. Фестивальге катысу оларга eciMi елемге танымалболудын алгышартынаайналды. Мысалы, 1997 жылы Казакстаннын жассенгерлершщ Ka3ipri 6ipereft мектебш «Шыгыс маусымында» Т. Жургеноватындагы Казак мемлекетпк театр жене кино институтынын, Казакмемлекетпк академиясынын, Алматы технологиялык институтынын, тагыбаскалардын студентпк енбектер1 керсетщц. «Суйшбике» жинактамасыушш фестивальдщ б1рден уш сыйлыгы М. Кекшбаевага жене А. бтеевагаберищ (Т. Жургенов атындагы КМТКИ). Керселмиш авторлары «ХалыкKOCTK)MiH тжелей Komipin алудан аулактап, жинактаманы бейнел!шенпмнщ жаркын сез1мталдыгын, сен жел^сш ш пластикалыккернекшпмен байытты. Суретиплерд1 бояулык мумкшджтер, niiiiiHaiKбейнелеу меселелер1 жэне ою-ернекпен жумыс жасау кызыктырды».38«Шыгыс маусымы» фестивали республ икамы здын казак халкы мен баскада халыктарынын медениел мен бай салт-дестурлерш елемге таныстырудынсимволы болып табылады.2000 жылдан Казакстанда «Сорос-Казакстан» корынын ка3ipзамангы енер орталыгынын жыл сайынгы KepMeci етюзшп турады. Кормезерттеу, бшм беру жене халыкаралык институция репнде жумыс icreftai,ол IC A N -нын (International Contemporary Art Network —Ka3ipri замангыенердщ халыкаралык желю) 6ip белш болып табылады. Керменш максаты— елде сирек керсетшепн, теориялык жене практикалык зерттеулерд!талап ететш багыттарды колдау. Оган eлiмiздeгi енердщ сирек тYpлepiретшдеп видео- жене арт-медиа жатады. Мысалы, 2000 жылгы 22—28кыркуйекте «Атакент» 1скерл1к ынтымактастык орталыгында (Алматыкаласы) болган «Коммуникациялар: езара ic-кимыл тэжарибесЬ аттыекшып кермеде казакстандык суретшшердац 43 жобасы жене Венгриядан,Украинадан, Болгариядан, Ресейден т.б. елдерден келген еурепшлердщ17 жобасы керсетиш. 7 шетелден келген 12артсыншылары пшрсайыстармен «денгелек устелдерге» катысты.Казакстандык авторлар А. Акмоллаев пен З.Султанбаева «Азиямаршруты» бейне инсталляциясын усынды. «Азия маршруты» жобасы —бурын басты жалгастырушы кызмет аткарган ¥лы Ж!бек жолынын 6ipфрагмент!. Ka3ip cyperaii ушш ол оны каламен жене букш калган елемменжалгастырушы непзп маршрут болып табылады. Ka3ipri «Азия маршруты»— 6ip-6ipiHeH аулактаган адамдардын тарихы, ейтсе де езшщ кунделжп,шекЫз жур1с-турысын жасайтын, жалакы жинайтын бала: «Саяхат,Кекбазар, тура Ташкент кешеимен...» деп айкайлайтын - карымкатынастыншектеул! екендтн керсететш туйык шенберде —ишкентайкапырык автобуста 6ip-6ipiMeH иыктаскан, коя н -кол ты ктас ка н, 6ip-6ipiHeсыгылыскан адамдардын тарихы. Ж 1бек жолын еске туарген суретшшеросы томага-туйыктыкты, тар шенберд! бузып шыгуга умтылады.586

2001 жылгы 4 шщцеде Э. Кастеев атындагы 0нер муражайында болтан«Ж1гер—2001» кермеа Казакстан твуелс1здшнщ 10 жылдыгынаорайластырылды. Экспозицияда республиканын —Алматыдан, Астанадан,Атыраудан, Шымкенттен, Тараздан келген 112 жас суретппсшщ150 шыгармасы койылды. Керменщ терешшер алкасын Казакстан енершщаксакалы А. Сыдыканов баскарды. Кермеге усынылган толып жатканкартиналардын арасында саулеа мен шыгармашылык тел сыршылдыгыбасым, кескшдеме енершдеп классикалык багыт пен жана агымдардыцсабактастыгы KepiHic тапкан картиналарга артыкшылык берйш.Кврермендер А. Старцовтын «Шаткал мен аспан» триптихшдеп, С. Литвнновтын«Шыцга ерлеу жолы» картиналарындагы таулар пейзажынынтабиги кегщщр аспанмен астасуын жогары багалады. Т. Тшеужановтыц«Итерткен жас кыздын портретшдеп» балгын шырай, А. 0м1рбаеванын«Атыжок» картинасындагы жас балгер керерменге умытыл мастай тамашаэсер калдырды.2005 жылы Э. Кастеев атындагы Мемлекетпк енер муражайы езшщ70 жылдык мерейтойын атап ©тп. 1935 жылы Халык КомиссарларыКецесшщ каулысымен Алматыда Т. Шевченко атындагы Казак керкемсуретгалереясы ашылган болатын. Осы галереянын жэне республикалыкколданбалы енер муражайынын коллекциялары непзшдемуражай курылды. Ka3ip ол Д. Конаевтыц бастамашыл ытымен салынгантимаратта орналаскан. Бул арнайы турде муражай y m iH салынганАлматыдагы тунгыш гимарат. 1984 жылы оган КазКСР Халык cypeTmiciЭбшхан KacreeBTiHeciMi берщад. Мерейтой курметше есю экспозицияларжанартылды жэне «Казакстан графикасы мен муандемеа*, «КазакстаннынK a3ipri замангы колданбалы енерЬ>, «Казакстаннын 40-90-жылдардаты енерЬ сиякты жана экспозициялар койылды. «Акварельзалында» кврермендер «Аула*, «Суретип A. HaKbic6eKOBTiH портреп»,Б.Е. 0Mip6eKOBTiH «Автопортрет*, А.Ж. Жадайбаевтыц «Булт», «Кеш*картиналарын, Л.Е. Набиулинанын кестеленген динозаврларын,Л.И. Калымованын ктзге теккен ернектерш тамашалай алды. Ka3ipriзамангы енер Г. Трякин-Бухаровтын конструкциялары, Е. Медщбековтщтаксидермиясы, Е.Воробьеванын фотосуретгер фриз1, Р. Хальфиннщ,В. Воробьевой жене баскалардын енбектер1 аркылы KepiHic тапты.Казакстан твуелаздтнщ 15 жылдыгы карсанына «КазакстаннынKa3ipri замангы колданбалы eHepi* конференциясы уйымдастырылды. олотандык медениеттщ осы багытынын дамуындагы взшдж корытындыболды. Мусшдеме, графика картиналары, туындылары жене колданбалыенер буйымдарынын мерейтойга орайластырылган кермес! «Казакстанcypenuuiepi Теуелаздж кунше* деген атаумен етюзицц. Конференциямен керме материалдары Казакстаннын каз!рп замангы бейнелеу женеколданбалы енершщ жетют1ктер1 мен келешегш айгактады, сонгыжылдардагы 1здешстер мен шыгармашылык шепймдердщ алуан турлштжайлысыр шертп.Сонты жылдары отандык медениеттщ эр турлй жанрлары менбагыттарынын дамуында мемлекет пен Казакстан халкы тарапынан дамэдени дамудын мшдеттерш тусшудеп жана умтылыс ангарылды.Казакстаннын елеуметпк-экономикалык жене саяси реформалар587

саласы ндагы табыстары мадени ypflicrepre елшеуаз ыкдалын типзда. Егертеуелазджтщ алгашкы жылдары мэдениеттщ тарихи м1ндет-максаты казакхалкынын кайта тулеген мем'лекеттшшнщ неп зд ерж ныгайтугабагытталган болса, Ka3ip онын MiHnerrepi Казакстаннын Ka3ipri замангыэлемдж мадени урдютер жуйеандеп орнын айкындауда болып отыр. Елдщэлемнщ негурлым дамыган 50 елшзц катарына Kipy стратегиясы Ka3ipriзамангы Казакстан мэдениеп келешепнщ кекжиепн де айкындайды.Y m m m i т а р а уКА31РГ1 ЗАМАН АППАРАТ М0ДЕНИЕТ11. ЕГЕМ ЕН К А ЗА К СТ А Н Н Ы Н Б¥К АРАЛЫ КАКПАРАТ К УРАЛДАРЫБукаралык акпарат куралдары дегешм1з мерз1мдо жане мерз1мЫзбасылымдар, калын кепшшжке арналган радио- жэне телебагдарламалар.«Букаралык акпарат куралдары туралы (05.07.2006 жылгы жагдай бойыншаезгер1стер жэне толыктырулармен)» Казакстан Республикасынын 1999жылгы 23 шшдедеп №451-1 Занына орай Казакстан Республикасынын2001 жылгы 3 мамырдагы №181-11 Занына сэйкес 2) тармакшасынаезгергстер енпзшдк 2) букаралык акпарат куралдары —мерз1мд1 баспасезбасылымы, радио- жэне телебагдарлама, дерекп кинофильмдер, аудиовизуалдыжазба жэне кепшшшпн; колжет1мд1 телекоммуникациялыкжелшердеп W EB-сайттарды (Интернет жэне баскалар) коса ал ганда калынбукарага арналган мерз1мд1 немесе у з д ж а з букаралык акпараттаратылымдарынын азге де формалары.39 Акпараттын Ka3ipri замангыкогам ем1ршдеп MOHi орасан зор. Ka3ipri кезенде БАК-ты эл) де «тартшпыбилж» (зан шыгарушы, аткарушы жэне сот билтнен кейшп) деп атайды,ейткеш олар каз1рп замангы акпарат элемшде саяси жуйёнщ тжмш жумысicTeyinae манызды рел аткаралы.1995 жылгы КР Конституциясы жэне 1991 мен 1999 жылдары кабылданган,Казакстан басп асезш щ жана жагдайларда дамуы жолдарынайкындап келген «Баспасез жэне баска букаралык акпарат куралдарытуралы» Зан БАК-тын жумыс icreyiHiH заннамалык Herni болып табылады.1995 жылгы 30 тамызда букшхалыктык референдумда КР Конституциясысез бен букаралык акпарат ерю ндтне кешлдж бердь Конституииянын20-бабында былай деп белпленген:«1. С ез бен шыгармашылык еркшдш не кепйщк бершедь Цензурагатыйым салынады.2. dpxiMHin зан жуз1нде тыйым салынбаган кез келген тасшмен еркшакпарат алуга жене таратуга кукыгы бар. Казакстан Республикасынынмемлекеттж купиясы болып табылатын мэлшеттер Ti36eci занменбелпленедь3. Республиканын конституциялык курылысын куштеп езгертуд],онын тутастыгын бузуды, мемлекет кауш аздш не нуксан келпруш.588

сотысты, елеуметпк, неспвдж, улттык, дши, тектж-топтык жэне рулыкастамшылыкты, сондай-ак катыгездж пен зорлык-зомбылыкка бас урудынасихатгауга немесе упттеуге жол бершмейдЪ>.Сонымен катар Heri3ri Заннын 18-бабынын З-тармагында былайделвден: «Мемлекеттак органдар, когамдык б1рлеспктер, лауазымдыадамдар жэне букаралык акпарат куралдары эрбтр азаматка езшщкукыктары мен мудделердне катысты кужаттармен, шедшмдермен женеакпарат кездерщен танысу мумюндшн камтамасыз етуге мадетп».40Егер егемешик алганга дешн 5—6 республикалык газет, б1рнешеведомстволык жене ресми басылымдар шыккан болса, онда бупнп тандаолардын саны мыннан асады. Меселен, 1990 жылы республикада 552букаралык акпарат куралы пркелд1,1991 жылы олардын саны 744-кедеюнкебешн,1992 жылы 1057-гедейш есп, 1998 жылы 1334 газет, 280 журнал,202 телекомпания, 74 телерадиокомпания жэне 80 радиокомпания■пркелда.41 Мемлекетпк емес букаралык акпарат куралдары: газеттер —642, журналдар — 149, радиокомпаниялар —69.42Тек 26 республикалыкбасылым гана бюджеттен каржыландырылады; бул непзшен, балалар, окужэне эдеби басылымдар, сондай-ак аз улттардын —уйгыр, корей, немдс,украин газеттер!. Казак тищ басылымдар да мемлекетпк колдауга муктажболып отыр, ейткеш олардын ещржк каржы ece6iHeH eMip суру мумкшдтщектеуж.Улттык акпарат кещсттнщ калыптаса бастауы улттык козгалыстардынбелсендшпмен туспа-тус келдд. Шыгармашылык зиялы кауымньщ назарыулттык мэдениегпн бастауларына, халыктын тарихи еткешне аударылды.Казакстаннын тэуелаздт, аумагынын тутастыгы, тш проблемасы т.б.БАК-тын басым багыттары болды.1996 жылдан БАК санынын удайы ecyi байкалады, онын уст1не булecyni уйлесщщ деп атауга болады. КР акпараттык нарыгы e3iHin калыптасукезещнен erri жэне туракты осу кезещне аяк басты. Бул есу елдепкогамдык-экономикалык жагдаймен, халыктын сатып алу кабшет1мен,БАК-тын кебюще табыстын непзп улеейя экеленн жарнама берушшерд1цтолем телеу кабшелмен байланысты жэне алда да солай болатыны анык.2001 жьшгы 1наурызда Казакстанда 1177 колданыстагы букаралыкакпарат куралы: олардын шл|ще 771 газет пен 209 журнал болды, 183электрондык БАК хабар таратады, 14 акпарат areHTTiri жумыс ютейд!.2006 жылдын 6ipiHuii токсанынын аягындагы жагдай бойыншареспубликада 2243 мерз1мдо баспасез басылымы туракты шыгып турады,олардын 1ш1йде 1593 газет пен 650 журнал бар. Барлык баспасезбасылымдарынын жартысын акпараттык БАК курайды, когамдык-саясиБАК-тардын yjieci 16% шегГндё, гылыми БАК 9%, жарнамалык БАК10,5%, балалар, жастар, эйелдер жэне дши БАК жиынтыгында тертпайыздан аспайды. Республикада мемлекетак жене мемлекетпк емесБАК-тын аракатынасы жалпы алганда езгерген жок, меселен,колданыстагы букаралык-медианьщ жалпы санынын 80%-га жуыгынмешгекетпк емес БАК курайды. Акпараттык саладагы мемлекетпк секторведомстволык БАК-тар (орталык жене жергшкп билдк органдарынын,оку орындарынын басылымдары) тур1нде KepiHic тапкан. ©щрлёртургысында мерзщд! баспасез басылымдарынын таралымы 1000 данадан589

3600 данага дешн ауыткып ту рады. Мысалы, Онтустж ещрде бул 1205дананы к, у рады, Батые ещршде 1023, Шыгыс ещршде 5564, Солтустжещршде 1735 жэне Орталык ешрде 3667 дананы курайды. Жалпы алганда,республикада колданыстагы букаралык акпарат куралдарынын саныбойынша Алматы каласы жетекип орын алып отыр — 883 (36%), Карагандыоблысы (200), Онтустж Казакстан облысы (249).2008 жылы Казакстанда 8248 букаралык акпарат куралы (2513 БАбелсенш турде жумыс icrewii), 212 электрондык букаралык акпарат куралы■пркелген, шет мемлекеттердщ 2392 букаралык акпарат куралы таралады,сондай-ак K Z домешнде 9000-нан астам домендж eciM ттркелген. БАКтын85%-ы уюметтж емес БАК болып табылады. Когамдык кауымдастьжтар159 БАК-тын иес!болып табылады. 11 басылым саяси партиялармен козгалыстарга тиесш жэне 10 дши уйымдардыц енппешде.Жалпыулттьж акпаратгык Б АК-тарга, ен алдымен кун сайын шыгатын«Егемен Казакстан», «Казахстанская правда», «Жас Алаш», «Экспресс К»,«Зан газел» газеттер1, апта сайын шыгатын «Казак эдебиел», «Т урюстан»,«Новое поколение», «Деловая неделя», «Ана тш $ газеггер1 жатады.Республикалык мэндеп журналдарга: «Простор», «Акикат», «Мысль»,«Жулдыз» журналдарын жаткызуга болады, жалпыреспубликалыкденгейдеп электрондык акпараттарга: «Казакстан-1», «Хабар», «КТК»,«НТК», «Еуропа плюс — Казакстан», «Радио HS», «Караван» жатады.Егер кенеетж кезенде БАК, атап айтканда басылымдык баспасез,мазмуны женшен 6ip-6ipiH eH онша айырмашылыгы болмаган болса, ондабупнп танда 6i3 баспасэзд1к букаралык-медианын мазмуны, багыты,сапасы жагынан курт саралану ypfliciH байкаймыз. Баспасез БАК-тарырадио- жене телеарналардан езгеше турде окигалар мен урд1стерд1жёделгрек керсетпейд1, 6 ip a K негурлым кеб1рек егжей-тегжейл1 женетолык турде жазады. Каралып отырган кезенде БАК-тын сапальж есу1менкатар такырыптьж багыттардын кенейтшу! де K epiH ic тапты.Нарыктык бэсеке жэне акпараттьж саланын демократиялануыжагдайында б1ркатар мемлекетпк емес БАК-тар отандык акпаратнарыгында кеганщ кке танымалдыгы жагынан рейтингтщ кешбастаушыларыболып табылады. Мундай БАК-тарга: «Караван», «Время»,«А иф — Казахстан», «НП — Н овое поколение», «Деловая неделя»,«Экспресс К», «Панорама»; электрондык БАК-тар —КТК, НТК, «Хабар»areHiriri, «Радио HS», «Еуропа плюс —Казакстан» жатады.Б1ркатар БАК-тардын сапалык куШ де айтарлыктай езгеруде,жарияланымдардын мазмундык багыты да курдёда сипат ала тусуде.Кестеден KepiHin отыргандай, белпл1 6ip кезенге деШн БАК нарыгынедзшен ею багытта: когамдык-саяси жэне акпараттык багытта KepiHicтапты. Алайда, 1991-1992 жылдардан бастап езге такырыптыкбагыттагыБАК-тардын ecyi байкалып отыр.43Каралып отырган кезенде балалар, жарнамалык, жастар басылымдарынынсаны айтарлыктай ескен. Елде дцни такырыптагы БАК алгаш ретпайда болды. Сонгы жылдары «Ислам жэне еркениет», «Иман», «Ислам»,«Нур-Шапагат» сиякты басылымдар когамдык шюрдщ калыптасуындаелеул1 рел аткарым келед1. Онын уетше жарнамалык жэне акпараттык590

Такырыптыкбагыты1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998На 1Л2.1999К.огамдык-7саяси 125 14 32 17 28 20 8 22 23 23Акпараттык37 16 25 23 46 48 69 103 125 119Жарнамалык0 1 1 0 0 1 3 10 7 9Гылыми 2 0 3 5 6 3 7 6 23 9Эйелдергеарналган 0 0 2 0 2 I 0 2 6 2Балаларга,жастаргаарналган 0 0 0 0 0 0 0 1 2 4Д>ни 0 1 1 2 2 2 4 6 3 2Ж И Ы Н Ы : 164 32 64 48 88 * 71 91 152 189 171БАК-тардын улеа де барынша кебейш отыр, олардын нарыктагы yjieciefleyip дврежеде естьКазакстан Республикасы Президентшщ «Казакстан Республикасынынмемлекеттж баскару жуйесш одан epi жетщщру женшдепшаралар туралы» 2004 жылгы 29 кыркуйектеп № 1449 Жарлыгына сейкесКазакстан Республикасынын Yимел: иркедш отырган мына косымшаларбек1щ с 1н деген каулы шыгарды: 1) Казакстан РеспубликасынынМвдениет, акпарат жэне спорт министрлш ережеЫ; 2) КдзакстанРеспубликасынын Мвдениет, акпарат жэне спорт министрлш карамагындагыуйымдардын T i36eci; 3) Казакстан Республикасы Уюметшщкейб1р шешмдерше енпзшетш взгерютер мен толыктырулар. КазакстанРеспубликасынын Мэдениет, акпарат жэне спорт министрлш (будан epi- Министрлш:) Казакстан Республикасынын орталык аткарушы органыболып табылады, ол басшылыкты жузеге асырады, сондай-ак зацнамадаквзделген шекте, езшщ кузыретше жаткызылган кызмет аясындагысалааралык уйлеспруд1 жузеге асырады. Мэдениет, акпарат, iniKi саяситурактылык, ултаралык татулык, тнщердо дамыту, мурагат ici менкужаттама, KiTan басу, полиграфия, дене шыныктыру жэне спортсалаларындагы мемлекетпк саясатты калыптастыру Министрл1ктщ непзпм1ндеп болып табылады. Министрлшгщ ведомстволары: Акпарат жэнемурагат комитет, Спорт жешндеп комитет. Министрлж ез кызмепнКонституцияга, Казакстан Республикасынын Зандарына, КазакстанРеспубликасы Президент мен Уиметйнщ актшерше, езгеде нормативпккукыктык акттлерге, сондай-ак осы Ережеге сейкес жузеге асырады.2006 жылгы 20 наурыздагы жагдай бойынша Казакстан Республикасында212 электрондык букаралык акпарат курапы жумыс ктейд1.«Кдзтелерадио» АК-ньщдерепнше аумакта республикалыкарналардынтелевизиялык жене радиобагдарламалармен камтуы каз1рп кезде мынадай:«Хабар» —95,7%; «Казакстан» —96,25%; «Ел арна» —75,5%; «Bipmuii канал591

— Еуразия» — 78,6%; Казак радиосы — 86,99%. Сондай-ак, «CaspioNet»улттык спутникпк канал арнасы Еуропа, Орталык Азия, Орта шыгыс женеАфриканын солтустж б ел т елдершщ аумагына таратылады. Арнанынэлеуетр аудиториясы —99 миллион керермен. Арна тэулщне уздокиз 24сагат бойына хабар таратады.Республикалык «Казакстан» телеарнасынын филиалдары жексенбшенбаска кувдеш кун сайын эфирде 6ip сагат квлемщде республикалыкденгейде мемлекетпк акпараттык саясат журпзуге бершген мемлекетпктапсырысты орындайды. Сонымен 6ipre ещрдщ OMipiH негурлым кещреккамтып корсету ушш ep6ip филиал облыс орталыгындагы косымша дербестелевизиялык арнадан хабар таратады. Облыс халкын вндрлпс телевизиямен радио багдарламаларын кабылдаумен барынша коШрек камтудыкамтамасыз ету максатында осы багдарлама хабарларын тарату желгс1бойынша жумыс ж у рп зш п турады. Казакстан РеспубликасынынМвдениет, акпарат жене спорт министрлш ep6ip аудан орталыгындаоблыстык телерадиоарнанын (ОТРА) багдарламаларын тарату ушш дербестеле- жэне радиожишктер бвлуде карастырып отыр. Бул орайда осыжишктер букаралык акпарат куралдары саласындагы, сонын щпнде тележэнерадиохабарларын тарату саласындагы мемлекетпк саясатты юкеасыру ушш в к ш ё т мемлекетпк орган ретшдеп Акпарат жэне мурагаткомитетше бектлщ бершеда.Облыстык теле- жэне радиобагдарламаларды тарату КазакстанРеспубликасынын аумагында жумыс ютейтш улттык спутниктжтелерадиохабар жезпс1 (УСТРХЖ ) шенбершдеп спутникпк арналарбойынша жузеге асырылады, ол толык icKe косылганга дейш кёйбфешрлерде облыстык телевизия жэне радиобагдарламаларын беру сакталыпотырган жербетшк радиореле жел1лер1 бойынша жетюзшедт Ka3ipri кезде«Кателко* Ж А К У С Т Р Х Ж багдарламаларын Шыгыс Казакстан,Караганды, Мангыстау, Павлодар, Батые Казакстан жэне СолтуспкКазакстан облыстарынын аумагында жергшкл бюджеттен бфйнгенакшалай каражат есебш ен жербетш к облыстык кабылдау-таратуспутникпк стансаларын салу жолымен камтамасыз етп. Таяудагы уакыттажербетшк облыстык кабылдау-тарату спутникпк стансаларын Кызыл ордажэне Костанай облыстарында icKe косу жоспарланып отыр. Жогарыдааталган шаралар кешенш icKe асыру облыстык телерадио-компанияларынынролш кушейтуге багытталган, ешрлш денгейдеп телерадиохабарларынтарату аркылы акпараттык мемлекетпк саясатты журпзуолардын нейзп мщдеп болып табылады. Облыстык филиадцарды жогарысапалы багдарламалармен камтамасыз ету уш ш «Казакстан* РТРА(республикалык телерадиоарналары) кино- жэне бейнеешмдерд1, отандыкжэне шетелдйс керкем, дёрекп фильмдердь телесериалдар мен баска далицензиялык онщцерда 6ip орталыкган сатып алу жэне белу icm журпзуде.Оларды халыкаралык немесе казакстандык телевизиялык нарыктарда.жэрменкелерде, не лкелей енд1руцн-компаниялардан сатып алады.Когамдык MdHi бар багдарламалардын таралымын, онын 1ппндемемлекетпк тшдёп таралымын оларды ОТРА аркылы керсету ушшкебейту мумюндт 1здеспр1луде. «Казакстан» РТРА-нын, сондай-акОТРА-нын материалдык-техникалык базасын 6ip орталыктан техникалык592

кайта жарактандыру, телевизиялык сигнадцардьщ сапасын жаксартугамумкшдж 6epeTiH Ka3ipri замангы цифрлык технологияга кешумеселелерш де шешуде.Казакстан Республикасынын ауылдык аумактарын дамытудын2004—2010 жылдарга арналган, К,Р Президентшщ 2003 жылгы 10 шщцедеп№1149 Жарлыгымен бектлген мемлекетпк багдарламаны icKe асырумаксатында, ауыл аумактарын «Хабар», «Кдзакстан» телевизиясы, Казакрадиосы багдарламал ары мен камту ушш республ икал ык бюджеттен 2005жылы 542 миллион тецгеден астам каржы бел inai. Хал ыкты камтуды буданepi улгайту максатында «Казакстан» РТР А» АК 2004 жылы «Шалкар» уыйн21 хабар тараткышты, Казак радиосы ушш 37 хабар тараткышты юке косты.Республ икал ык «Хабар» телеарнасыныц багдарламаларын тарату ушш 107хабар тарату куралы жене улттык «Казакстан» РТРА» АК ymiH 141хабартараткыш курал пайдалануга берищ.2005 жылы «Казакстан» РТРА»АК ещрлнс телеарналар ymiH 355 498 мын тенге ге телевизиялык жабдыксатып алды, облыстык телеарналар ушш 79 767 мьщ тенге ге транзисторлыктелевизиялык хабартараткыш сатып алды.Казакстан Республикасынын ауылдык аумактарын дамытудын2004-2010 жылдарга арналган мемлекетпк багдарламасын icKe асырушецберщце «Казтелерадио» АК Казакстан Республикасынын халкынтелерадиохабарымен 100% камту бойынша жобалык^здеспру жумыстарыжене жобалык-сметалык кужаттама жасау жешндеп керсеплепн кызметтерд1сатып алуга конкурс уйымдастырды. «Казтелерадио» АКмамандары жумыс icTen турган, сонымен катар жанадан енпзшген радиоженетелехабарларын тарату стансаларында 2005 жылы 252 телевизиялыкжене 55 радиохабар тараткыштарын курастырды. Телевизиялык женерадиодабылдар хабарларын таратудын техникал ык сапасын жаксарту ymiH«Казтелерадио» АК 2005 жылы энергияны кеп тутынатын жене пайдалыерекет коэффициент! темен есшрген 27 шамды хабар тараткыштардыKa3ipri замангы элементпк базага непзделген жана хабар тараткыштарменауыстырды, мунын e3i хабар таратудын сапасы мен тез1мдшпн арттырды.Халыкты менипкп каражат есеб1нен FM-диапазонындагы стереофондыкрадиохабар таратумен камтуды одан epi улгайту максатында «Казтелерадио»АК елемщк стандарттарга сайкелетш, куаты 1кВт болатын54 радиохабар тараткыш сатып алды, олардын iuiinae 36 хабартараткышУКВ-диапазонындагы «Дождь-2» сапасы еск1рген хабартараткыштардыауыстыру, 18-i —«Шалкар» багдарламасы бойынша камту аукымынкецейту ушш орнатыдцы. Депутаттык сауалдар бойынша «Казтелерадио»АК-нын MeHmiKTi каражаты есебшен 63 хабартараткыш юке косылды.2. КАЗАКСТАНДАГЫ АКПАРАТТЬЩМЭДЕНИЕТТЩ КЕЛЕШЕП2007 жылш карашанын басыцца Казакстан Республикасы Парламентмежшсшщ депутаттары «Букаралык акпарат куралдары туралы» жене«Зацнамалык актшерге букаралык акпарат куралдары меселелер1 бойыншаезгерютер мен толыктырулар енпзу туралы» Зан жобаларын кабылдады.Бул Зац жобалары езшщ алгашкы туршде «Букаралык акпарат куралдарыз*-4гвв593

туралы» колданыстагы К.Р Занынан жене БАК, кызметш реттейтш баскада нормативпк кукыктык актшерден елеугп турде ерекшелендь ОлардаБАК-ты лркеудщ хабарлау р э с ш т енпзу мумюндт кезделдг, абырой,кадар-касиет жэне гскерлш бeдeлдi коргау туралы icTep жешндеп талапMep3iMiH шектеу, моральдык зияннын орнын толтыру туралы мэшмделгенталаптар сомасынан 5%-дык мемлекетпк баж белплеу, мемлекетпккызметшшердщ журналнстерге акпарат беруден бас тартканы немесебермегеш уцнн жауапкершшпн катайту уйгарылды. «Букаралык акпараткуралдары туралы» Заннын жана редакциядагы жобасына Уюметтщ,букаралык акпарат куралдары icTepi жешндеп уекшетл органнын жэнеБАК саласындагы жергшшп аткарушы органдардын кузыретш баяндыететш баптар косымша енпзшгеш, сондай-ак Казакстан Республикасынынбукаралык акпарат куралдары туралы заннамасынын сакталуы ушшмемлекетпк бакылау женшде баптар енпзшгеш гана мэдхм. Бул нормалар«БАК туралы» КР Заныньщ жана редакциядагы ережелерш кайталайды.Зан жобасынын басты тужырымдамал ык еэттаршщ арасында мыналардыбел in керсетуге болады:BipiHiuiaeH, БА К туралы Зацнын колданылу аясы кенейлледьКолданыстагы Заннама тек электронды БАК саласындагы катынастарлыгана шпнара реттейда. Сондыктан жобага телевизиялык жэне радиохабартарату уйымына, онын ппщце кызметтщ осы TypiH лицензиялауга катыстытутас 6ip тарау енпзшдЬЕкшшщен, акпаратты алу жэне тарату еркшдптн коргайтын нормаларкупдейллед*. Мунын e3i ep6ip азаматтын ез кезкарастарын, сешмш,niKipiH, сыни пайымын ашык айта алатындай жэне тарата алатындайкукыктык ipreTac жасауга мумкшдж бередь Букаралык акпараткуралдарынын кандай да болсын турш монопол иялауга тыйым енпзшедг,Ушияшден, абырой мен кад!р-касиетл коргау институты жетшд1р1яед1,мунын ез1 когамды жэне ep6ip адамды жала жабудан жэнекематуден коргауга, букаралык акпарат куралдарында жауап кайтару жэнеTepicKe шыгару кукыгын icKe асыруга мумющцк бередкТертш ш щ ен, сез еркш д ш н Tepic пайдалануга жол бермеугебагытталган нормалар кушейлледк Мемлекетпн акпараттык кауш аздтнкамтамасыз етуге таге арнаулы бап кездедщ.Бесшипден, мемлекетпк жэне мемлекетпк емес уйымдардынашыктыгын арттыру кезделедй Егер букаралык акпарат куралдарындаолардын атына сын айтылган болса, онда когам сын такырыбына айналганмэн-жайлар бойынша TyciHiKTeMe алуга кукылы.Алтыншыдан, букаралык акпарат куралдарын есепке коюдын руксатету-хабарлау принцип! енгашедК БАК кызметш мэжбурл1 турде токтататуру жене токтату непздемесд ауыр кукык бузушылык жасалганжагдайлармен шектеледьЖелншшен, мемлекетпк тщщ дамыту ынталандырылады.Сепзшнпден, букаралык акпарат куралдарын меншктенупйнщкукыгын жэне мшдетпк мумюншктерш зан жузшде баянды ету усынылады.2009 жылгы карашада бул зан жобапарын КР Парламент! кабылдады.594

БАК-тын басылым тш бойынша сипаттамасы. К у рдел i экономикалыкжагдайга карамастан, мемлекет улттык мерз1мд1 басылымдарды мемлекетшстапсырыс есебшен каржыландыру мумкшдшн 1здеспредь Казакжэне орыс басылымдарымен катар республикада езбек, украин, поляк,агылшын, нем1с, корей, уйгыр тшдер! мен баска да плдерде газеттер менжурналдар шыгарылады, эфирге хабарлар таратылады.«Букаралык акпарат куралдары туралы (05.07.2006 жылгы жагдайбойынша 0згер1стер жэне толыктырулармен)» Казакстан Республикасынын1999 жылгы 23 шщцедеп №451-1 Занынын 3-бабында былай депатап керсетшген:«1. Букаралык акпарат куралдары мемлекетпк жэне баска плдердетаратылады.2. Мемлекет Казакстан Республикасынын тищер туралы Зацнамасынасейкес эрюмнщ букаралык акпарат куралдарын алу жэне тарату кез1ндеана тшш пайдалануга кукыгын камтамасыз етедь3. Мемлекетпк плдеп букаралык акпарат куралдарынын телевизиялыкжене радиобагдарламаларынын апта сайынгы келем1 уакытженшен баска тщдердеп хабарлардын жиынтык келемшен кем болмаугатшс.Хабар таратудын тэулжпк желхсюэде мемлекетпк тищеп хабарлардыбелу олардын эфирге шыгуынын букш кезещ бойына тец мелшерде жузегеасырылуга тшс».К азак ж ен е оры с т м д е рв д е шыгатын БАК-тын саны 44БАК К азак тшнде Оры с тшндеГазеттер 143 365Журналдар 32 59Электронды БАК, 8 17Акпарат агентпктер! 0 2Кестеден KepiHin отырганындай (1998 жылгы деректер) БАК-тынKe6i казак жене орыс тищершде шыгады. Тек осы тищерде гана шыгатынБАК-тын жалпы улеа барлык БАК-тын жартысынан кебш кураган, яки58,2%. Бул орайда тек орыс тшнде шыгатын БАК-тьщ улеа БАК-тынжалпы саныныц 41,2%-ын, казак тшд1 БАК-тын улес! 17%-ын ганакураган. Казактщщ БАК непзшен газеттер мен журналдар тур^нде ганашыгады, тек казак тшнде гана хабар тарататын электрондык БАК-тынyneci казак плд1 БАК-тын жалпы санынын 4,4%-ын гана курайды. 1997жылы 6ipfle-6ip казак агентпп болган жок. Казак тщщ газеттер БАК-тынжалпы санынын 13,3%-ын жене барлык казакстандык газеттердщ 19,7%-ын, журналдар тшсшше —3% жене 18,1%, электрондык БАК тшсшше —0,7% бен 4,9%-ын кураган.45Орыс тщщ БАК,-ка газеттер мен журналдар, сондай-ак электрондыБАК пен акпарат агентпктер1 жатады. Орыс тщщ БАК-тын улеа БАКтынжалпы санынын 71,2%-ын, сонын 1ш1нде: орыс тшд1 газеттерказакстандык БАК-тын жалпы санынын 33,9%-ын курайды жене барлык595

газеттердш 50,3%-ын, журналдар — 5,5% жэне 33,3%, электронды БАК, —тшсшше 1,6% жэне 10,4%-ын курайды.Осы ею тщце 6ip мезгшде шыгатын БАК-тын рзеш казакстандык БАКтынжалпы санынын 33,3%-ын, электронды БАК — БАК-тын жалпысанынын 11%-ын немесе барлык электрондык БАК-тын 72,4%-ынкурайды.2009 жылы республикада казак тшнде 536 газет, орыс тшнде 60газет, баска талдерде 41 газет, казак тшнде 360 журнал, орыс тшнде 397журнал, баска ттлдерде 70 журнал шыгады.11 тщце газеттер мен журналдар шыгады, ТВ жэне радиобагдарламалартаратылып турады. Непзп тщдерден (казак жэне орыс) баска БАК, украин,поляк, немю, корей, уйгыр, TypiK, дунген жэне баска •плдерде шыгады.Этникалыказшылыктардын БАК-ы уюметтен каржылык колдау алады.БАК-тын аумактык таралуы бойынша сипаттамасы. 1999 жылгы 1желтоксанда республикада 1976 БАК лркелген, сонын шцнде республикалыкденгейде таратылган БАК — 334, облыстык БАК — 247, аудандыкБАК — 193, калалык БАК — 225, ещрлж БАК — 39, Казакстанда жэнеодан тыс жерлерде — 38.46Букш республикада таратылатын БАК-тын yneci казакстандык БАКтынжалпы санынын 31%-ын курайды. Тек 6ip гана облыстын аумагындатаралатын облыстык БАК-тын yneci барлык БАК-тын 23%-ын курайды,аудандык БАК тжсшше 17,9%, калалык БАК 20,9%. Елдшб1рден фрнешеешрлер1нде таралатын БАК-тын улеа БАК-тын жалпы санынын 3,6%-ын курайды.Едшн барлык ешрлерш, БАК нарыгынын дамуы каркынына карай 5топка белуге болады.• 100-ден астам БАК ендрлер1 — Алматы каласы;• 80-нен 100-ге дейшп БАКещрлеря —Шыгыс Казакстан, Караганды,Онтуспк Казакстан облыстары;• 60-тан 80-ге дейшп БАК ещрлерй — Костанай, Павлодар, БатыеКазакстан облыстары жэне Астана каласы;• 5-тен 60-ка дейшп БАК ешрлер1 — Актебе, Акмола, Жамбыл,Солтуспк Казакстан облыстары;• 35-ке дейшп БАКешрлер1 — Алматы, Кызылорда, Мангыстау жэнеАтырау облыстары.Колданыстагы БАК-тын сапасы бойынша республикада 6ipiHцнлердшкатарында —Алматы каласы, Караганды, Онтустж Казакстан,Шыгыс Казакстан облыстары жатады.47Елорданын Астана каласына к е щ р ш р БАК-тын дамуына куаттыынталандырушылык ыкпал етп: 1997 жылга дейш мунда 21 БАК басылсажэне эфирге шыккан болса, кала жана мэртебе алган 1999 жылдын 1желтоксанынан олардын саны 3 есе дерлш кебейд1.Казакстаннын тэуелс1здак пен егемещцк алуы мемлекетпк емес БАКтындамуы ушш куатты ынталандырушылык етп. Колданыстагы мемлекетпкбаепасездж жэне электрондык БАК-ты мемлекет меншггшен алужене жекешелёндару Казакстанда акпараттык саланы демократияландыруменжэне ырыктандырумен катар ерюн баспасезд1н одан epiдамуынын манызды багыты болды. 13 республикалык мемлекетпк газет596

пен журнал жэне 2 мемлекеттж телерадиокомпания, соньщ ш-шде«Казахстанская правда» мемлекет менпйпнен алу ypflici аркылы erri.Мемлекеттж мекемелер мен мемлекеттж органдар меншжтенупп болыптабылатын БАК саны БАК-тын жалпы санынын 40,1%-ын курайды.Мемлекеттж емес мекемелер меншжтенуцп болып табылатын БАК-тьщ(гылыми институттар, т.б.) pieci БАК-тын жалпы санынын 3,6%-ынкурайды. Акционершк когамдар — 10%, сержтестжтер — 35,7%, жекетулгалар — 2,4%, когамдык б1рлестжтер мен корлар —6,8% жэне дшиуйымдар — 1,3%. Мемлекеттж БАК улесшш темендеу1 байкалады. Булурдас мемлекеттщ нысаналы жэне ойластырылган акпараттык саясатыболып табылады.Телевизия кепшшкке ен танымал жэне ыкпалды БАК, куралы болыптабылады. Республикада телерадиохабарларын таратуды кайтауйымдастыру жешнде улкен жумыс тындырылды. 1994 жылгы ceyipzje КРПрезидент! «Казакстаннын телевизиясы мен радиосы» республикалыккорпорациясын куру туралы» Жарлык шыгарды, онда былай деп атап етщщ:«Телевизиялык жэне радиобагдарламалардын шыгармашылыктехникалыкдецгейщ арттыру, телевизия мен радиохабар жуйесшбаскаруды жетшд1ру, Казакстаннын Шрьщгай акпараттык кещстшнкалыптастыру, элемдж акпараттык урдктерге щруда жандандыру,материалдык-техникалык базаны ныгайту жэне телевизия мен радиосаласындагы гылыми-зерттеу кызметш уйлеслру, сондай-ак саланыинвестициялаудын онтайлы жагдайларын жасау максатында«Казакстаннын телевизиясы мен радиосы» республикалык корпорациясы(КТРРК) курылсын».48Тек Алматыда гана 6yriHri танда 9 казакстандык арна жумыс icreiiai.КТК Алматыдагы туцгыш коммерциялыкарна болды, ол ашык турпаттагыакционерлж когам болып табылады. КТК-нын хабар тарату торабынын80%-ы MeHUjiKTi багдарламалардан турады.Акпараттык блоктар женшен мемлекеттж «Хабар» телевизиялыкareHTTiri кеш бастап кел6д|, онын рейтинп сонгы жылдары едэу1р естьКазак тшндеп «Хабар-2», «Асыл арна» арнасынын ашылуы республикадагыелеули окига болды. Республиканьщ акпараттык epicinae «Рахат»(каз1р СТС), «Тан», «31 канал», «НТК», «Шахар» коммерциялыкарналарыда жумыс icTeftai. Bip телеарналардын epic uie6i кушейсе, екшэшб1реулерш1К11ин; элсхрейтш cerrepi болады.KiTan баспалары мен полиграфиялык енеркэсш жуйёсШ мемлекетменштнен алу акпараттык нарыкты жалпы демократияландыру менырыктандырудын аса манызды шарты болып табылады. КР Y кщёинщ 1998— 1999 жылдарга арналган ic-кимылдар багдарламасына сэйкес йуШктжкёшендерда аукциондар аркылы сату жолымен немесе оларды акционерлжкогамдарга айналдырып кайта куру жэне мемлекеттж акциялар пакетшсату жолымен полиграфиялык саланы жекешеленшру женшде шеппмкабылданды. 13 баспанын 3 баспасы акционерлж когамга айналдырылды,калган 10 баспа аукционнан сату жолымен жекешеленщрщщ.Тжелей мемлекеттж каржыландырудан мемлекеттж тапсырыстардыбелу жуйесше кешу мемлекеттш БАК-пен езара катынастарын одан epiдемократияландырудагы накты кадам болды. Бул тапсырыстарды алу597

кукыгы БАК, арасындагы арнаулы конкурстардын нэтижелер1 бойыншаайкындалады. 1997 жылдан Мэдениет, акпарат жэне когамдык кел1сшминистрлш «Мемлекетпк тапсырыстарды» баспалар арасында тендержариялау жолымен ор нал асты рады.1998 жылдан бастап «Казакстан», «Жазушы», «Ана тип», «БЫм»,«Санат» баспалары акционерлж когамдарга айналдырылды. 03ipreмемлекеттщ карамагында «Рауан» жэне «Казак энциклопедиясы» Басредакциясы баспалары калып отыр. 2000 жылгы ipi баспа корпорациялары:«Эл-Фараби», «Атамура», «Бшм», «Жеп жаргы», «Казакстан», «внер»,«Рауан», «Санат». Кеп беймвд «Эл-Фараби» баспасы» керкем, оку,гылыми, едютемелж, аныктамалык едебиет шыгарады. 2,5 жылда баспажалпы таралымы 585 мын дана жене келёк! 807 баспа табак, 150-ден астамбасылым шыгарды.49 KiTanTap казак, орыс, агылшын, TypiK, курдплдершле басылып шыгарылады.«Атамура» баспа корпорациясы 1992 жылы курылды. «Атамура»жалпы бш м берепн мектептерге арналган жана буын окулыктары меноку-едютемелж кешендерш дайындап, жарыкка шыгаратын республикадагыжетекии баспа. Баспа казак жене орыс (плдёрщдё жыл ына келем11000 баспа табак, таралымы 1,5 млн дана киаптар, 50 млн данадан астамT y p jii полиграфиялык ешмдёр шыгарады. «Атамура* «ЭМппе» мен«Букварьдан» бастап 1—7-сынып окулыктарын: казак, орыс, уйгыр, езбектщдер1нде жене 8— 11-сыныптардын балама окулыктарын казак, орысплдершде басып шыгарды. 300-ден астам окулык пен 600-дей окуедастемелжкешендер143,7 млн дана таралыммен жарык кёрдо.«Атамура» баспасы окулыктармен катар энциклопедиялык жэнебалаларга арналган басылымдар, аныктамалык, гылыми жэне гылымитанымдыкэдебиеттер,керкем проза мен поэзия, кернекп мемлекет женекогам кайраткёрлершЩ ецбёктерщ шыгарады. Бес томдык «Казакстантарихы» (кене заманнан бупнп деШн) академиялык басылымы казак женеорыс тщцер1нде «Атамура» баспа корпорациясынан жарык кердк1994 жылы курылган «Жеп жаргы» баспасы кукыктык едебиетшыгарумен айналысады. «Ж еп жаргы» баспасы мынадай багыттарбойынша: ресми басылымдар (зандар, кодекстер, заннамалык акплержинактары), оку, гылыми, аныктамалык, керкем-публицистикалыкедебиеттер шыгарады.«бнер» баспасы кнаптар мен альбомдар, плакаттар мен буклеттер,ашык хаттар мен т.б. керкемсуретп енш шыгаруга мамандырылган б!рден-6ip республикалык баспа болып табылады. Баспанын «Медениетжед1герлер1», «бнердеп eMip», «Казак енершщ жулдыздары», «Жанаендер» серияларымен шыгып жаткан басылымдары окырмандарга кецшентанымал бола тусуде.Ka3ipri кезде БАК саласында Heri3ri 1ргел1 уш тужырымдама кабылданды,олар:—К азахстан Республика сында азам am тык, щгамды дамытудыц 2006— 2011 жылдарга арналган Тужырымдамасы. К.Р Президентшщ 2006жылгы 25 uti/idedezi № 154 Жарлыгымен мацулданган (будан epi —АКДТужырымдамасы).598

— Казакстан Республикасы акпараттык, кещеттнщ бэсекегещабыет т ы iein дамытудыц 2006—2009 жылдарга арналганТужырымдамасы. К.Р Президентшщ 2006 жылгы 18 тамыздагы №163Жарлыгымен мак,улданган ( будан api —АКБКД Тужырымдамасы).— Казахстан Республикасынын акпараттык, K,ayinci3dieiТужырымдамасы. К,Р Президентшщ 2006 жылгы 10 к,азандагы №199Жарлыгымен мащулданган ( будан api —АК, Тужырымдамасы).Тужырымдаманьщ БАК, жэне букаралык акпарат саласында жумысютейтш Fылыми-ещцрютж б^рлеспк (F0B) кызмел ушш ете маныздымэш бар. Оларда мына жагдайлардагы БАК жэне Е0 Б женшдепмемлекетпк саясат айкындалды:• Казакстанньщ азаматтык когамын одан epi калыптастыру;• болып жаткан жаЬандык, ев^рлж жэне жергшжи аукымдагы0згер1стер тургысынан акпараттык нарыкты дамыту;• турл1 акпаратпен жумыс icTey, сонын мшнде белгш6ip шектеулераркылы тэуекел фактщершщ алдын алу жэне оларды жою. Булардьщ 6epiортак такырыппен байланыстырылган жэне жиынтыгында сез бен акпаратеркшдш туралы журналистер когамдастыгымен жэне елдщ саяситоптарында кызу шюрсайыс тугызатын конституциялык ережелердщкептеген принципп мэселелерше кешещц кезкарас тургысынан келугемумюнд1к бередьКазакстан Президент! Н.Э. Назарбаевтын 2006 жылгы 28 наурыздагыЖарлыгымен Мэдениет, акпарат жэне спорт министрлт ею министрлжке- Мэдениет жэне акпарат министрлт мен Туризм жэне спортминистр лише белу жолымен кайта курылды. «Казакстан РеспубликасынынМэдениет, акпарат жэне спорт министрлт Мэдениет жэне акпаратминистрлт мен Туризм жэне спорт министрлтне белу жолымен кайтакурылсын», —делшген «Казакстан Республикасынын мемлекетпк баскаружуйесшщ тшмдшгш одан epi реттеу жэне арттыру жешндеп шаралартуралы» Жарлыгыньщ мэтшшде. Сейтш Казак-станньщ мемлекетпктэуелаздак алуы менпшсп улттык акпарат саясатын эз1рлеп, юке асырудынкурдел1 м1ндетш алга койды, ол элемдж акпарат кещстшне толык кукылыKipyi ушш жагдай жасауга жэне акпараттык агынды езара алмасуга, улттыккаушмзджп камтамасыз етуге жэне мэдениеттщ езщцж 6ip хздшгшсактауга багытталды.Казакстан Республикасынын мемлекетпк егемендт мен тэуелаздтнжариялау жана жагдайдагы мэдени курылыстьщ мшдетгерш жэне отандыкмедениеттщ одан epi дамуы келешепн TyciHyre тубегешй e3repicTepентада. «Казакстан медениетшщ дамуы Казакстан когамын топтастыруидеясына кызмет етуге тшс, мунда ултаралык татулыкты орныктыруменкатар улт шшдеп б1рлжт1 ныгайту ете манызды болып табылады..,мундагы мщдет улттык идеянын 6ipiKTiR3p|j сындарлы рел аткаруында».5018 жыл бойына б1здщ республикамызда адамга жалпы фдемджеркениетте езшщ экономикалык, елеуметпк, улттык, саяси жене мэденимудделерш icKe асыру ушш мумюнщктер ашатын кеп устынды нарыктыкэкономикасы бар демократиялык когам орнатылу устшде. БЪдщмемлекет1шзд1 егемешй ету жене теуелаз дамуы урдютерш орныктыру599

мен ныгайту iciHe Казакстан медениетшщ салалары мен eHepi жанрларытугел колдан келген улесш косуда.1Казакстан тарихы. Очерктер. A., fleyip, 1993, 397-398-6.2 Назарбаев Н.Э. Тарих толкынында. Алматы, 2003, 125-126-6.3 Сонда, 126—127-6.4 Сонда, 147-148-6.5Интервью директора Института истории и этнологии им. Ч.Ч. Валиханова С.Ф.Мажитова // Казахстанская правда. 2008. 14 июня.6Назарбаев Н. Великий путь пройдем в единстве // Казахстанская правда. 2008, 3июня.7Собрание Актов Правительства и Президента РК. // САПП. 2006. №14; Ст. 86.8 Сонда, 86-6.9 Сонда, 212-6.10 Сонда, 86-6.1Агеев А.И., Байшуаков А.Б., Куроедов Б.В. Стратегическая матрица Казахстана,ретроспектива, современность и сценарии будущего развития. М., ИНЭС-ЦА, 2006,191-6.)? http://www.zakon.kz/И Назарбаев Н.д. Тарих толкынында. 147-148-6.14Мажитов С.Ф. Взаимодействие и взаимовлияние национальных культур: теорияи проблемы преемственности. В кн. «Вопросы культуры и искусства Казахстана напороге XXI века». (Сост. Мажитов С.Ф., Мурзаханова К.И., Еденбай А.). А., ЧПАлексеев, 1999, 4-7-6.15 Тимошинов В.И. Культурология: Казахстан —Евразия —Восток —Запад. Алматы,2001,163-164-6.16 «Музыкалык жене эстрадалык енер» такырыбында Г.А. Бегалинов пен Т.Садыковтын материалдары пайдаланылды.17Кабдиева С Д . Казахский театр в системе мировой театральной культуры. — Вкн. Вопросы культуры и искусства Казахстана на пороге XXI века...*. 14-15-6.'* Нурпеис Б.К. Казакстандагы театр енер!. /Ш .Ш . Уелиханов атындагы тарихжене этнология институтынын колжазбалар корынан. 2-6.19Кабдиева СМ. Керсет. енбеп. 14-15-6.20Еденбай AJK. Взаимовлияние театральных культур: к проблеме маски в современномтеатре. Мына ют. «Вопросы культуры и искусства Казахстана на пороге XXIвека...». 85-87-6.11 Мамбетова Л.А. Актуальные проблемы современного хореографического искусстваКазахстана. Мына к1т. «Вопросы культуры и искусства Казахстана на порогеXXI века...». 66-68-6.21Курманбеков С. Рисуя, играя, снимая. Золотая книга. А., 2000, 54-6.23Абикеева Г.О. Архетепы кочевой культуры в кинематографе казахской «новойволны. Мына KiT.: Тимошинов В.И. «Культурология...», 155-156-6.24 Курманбеков С. Рисуя, играя, снимая... 14-15-6.25 Сонда, 12-6.26Абикеева Г.О. Тенденция развития современного казахского кинематографа ипедагогический процесс. —В кн. «Вопросы культуры и искусства Казахстана на порогеXXI века...». 47-6.27 Сонда.21 http://www.filmz.rU/pub/7/8374_l.htm29 http://www.apn.kz/news/print5707.htm10 Ногербек Б. С годами становишься добрее. //Казахстанская правда. 2006,8 сентября.600

31Tamiepioe д.Ш. Сэулет eHepi. (Жалпы сипаттама). /Ш .Ш . Уелиханов атындагытарих жене этнология институтынын колжазбалар корынан. 8-6.31Егемен Казакстан. 2001, 28 тамыз.33Алматы 2000. Золотая книга. А., 2000, 54-6.34Назарбаев Н.Э. Тарих толкынында. З-б.35Культура. 2001, №8.36Функоринео PJI. Оставайтесь с нами, «Золотое фламинго»! //Дарын. 1997. 27марта. №2.57Сонда.31Сонда.39Казахстанская правда, №171 от 11.07. 2006 г.40Казакстан Республикасынын Конституциясы. А., 2007, 8-6.41 Сарсенбаев А. Новое информационное пространство Республики Казахстан:проблемы и перспективы. А., 1998, 54-6.42Назарбаева Д.Н. СМИ и проблемы демократии. А., 1998, 49-6.43Сарсенбаев А. Формирование информационной политики РК. Астана, 1999,150-6.44 Сонда, 152-6.45Сонда, 153-6.46Сонда, 154-6.47Сонда, 157-6.41Республиканская корпорация «Телевидение и радио Казахстана». А., 1995, 5-6.49Книги Казахстана. А., 1999, 4-6.50Декларация о государственном суверенитете Казахской ССР. // Казахстанскаяправда. 1990, 25 октября.

Алтыншы бел1мКАЗАКСТАН KOF АМЫНЫН, Т0УЕЛС13Д1ККЕЗЕЩНДЕГ1ЭЛЕУМЕТТ1К-РУХАНИ ДАМУЫ:ФИЛОСОФИЯЛЫК МАЗМУНЫE i p i m u i т а р a yЖАЦА КОГАМДЬЩ САНАНЬЩ ЦАЛЫПТАСУЫ1. ЕГЕМЕНД1К А ЛУ М Е Н О Н Ы Н Ы ГА Й Т У Ж А ГД АЙЫ НДАГЫК О ГА М Д ЬЩ СА Н А Э В О Л Ю Ц И Я С Ы . К УНДЫ Л ЬЩ ТАРД ЬЩЖ АНА Ж У Й Е С Ш К А Л Ы П ТА СТЫ РУ (1991-1998 Ж Ы Л Д А Р)Когамдык сана когамдык еш рдщ барлык саласын камтитын алуантурл1 рухани кубылыстардын жиынтыгы болып табылады. Когамдык сананыннепзп формалары —мораль, енер, дш, философия, гылым, саясат,кукык. Когамдык сананын экологиялык, экономикалык жене баскатурлерй мен формаларынын жеке карастырыла бастаганына да кеп болакойган жок. Бул турлер, формалар мен денгейлердщ 6epi езара ерекететш, 6ip-6ipiHe удайы ыкпалын типздп отырады. Идеялар мен теориялар,кундылыктар мен нормалар, муратгар мен урдштер жуйеа болып табылатынидеология ерекше орын алады. Идеология Ka3ipri когамдык каты настардыдамытушы немесе оган бегет жасаушы рёжн аткара алады. Идеологияен алдымен когамдагы экономикалык катынастарды белгш 6ip когамдыктап тургысынан бейнелейд!; Когамдык сана, 6ip жагынан, материалдык-экономикалыкем1рд!цыкпалымен калыптасады. Екшоп жагынан,азаматтардын дайындыгына сейкес келепн кемел когамдык сана болганкезде саяси жене экономикалык езгерютер негурлым сети болады.Дел1рек айтканда, когамдык сана прогресилл урдютер мен елеуметпкмумк1нд4ктерд1 icKe асыру ушш езге 6ip epic жасауга кабшетп.Баска 6ip елеу мегпк-экономикал ык улпге (жуйеге) ету, дуниетанымдыкдурб1ш ауыстыру, бурын аяусыз сынга ушыраган жене «буржуазиялык*ретшде ешкереленген принциптер мен багдарларды нысанага алу —мунын 6epi когамдык сананын урейш ушырары ce3ci3. Бурын езшщ дуниетанымдыкауаны бойынша 6ipTeKTi, ресми марксизмнщ идеологиялыкектемдтне багындырылган когамдык сана жана e3repicrepre аяк басарда«как жарылды», турл1 этностардын, елеуметпк жжтердш кундел1кт!602

турмыс калпын жене миллиондаган адамдардын уйренипк eMipтэшрибесш езгерткен тарихи аукымды сшкшютерге катынасын бвд1ретшкептеген карама-кайшы векторлар пайда болды.Казакстаннын тэуелаз дамуыныцбасталуымен байланысты айтулы,тагдырлы окигалар карсанында когамдык сана белгш6ip магынада осыезгерютерд1 кабылдауга дайындалып койган жане ол былай турсын,шешунй элеуметпк турлешстерд! жетюзупй болып катысуга e3ip болатын.Когамдык сана езшщ дуниетанымдык ауаны бойынша эртекп, карама-кайшылыктаедь Халыктын белгш 6ip б ш ш мектеп окулыктарындада, ресми баспасезде де кебейтщш жататын маркстпс касан кагиданы, жаттандыидеологиялык формул аларды устанды. BipaK сталиндж «тазартуларды»,казак зиялылары маркаскаларыньщ опат болуын, казак халкы ушырагангеноцид!! жадында сактагандар да болды. Калай дегенмен де когамдыксана кундылык тургысынан алганда келе жаткан езгерютерге дайынefli.Сонымен 6ipre элеуметпк-экономикалык багыт-багдар жуйесшщезгерр жане будан да мацыздысы - Казакстаннын тэуелазддк алуы когамдыксана векторларыныц аракатынасын тубегейл1 турде езгерттьЭлеуметпк жэне этникалык факторлардыц уштасуы uieuiyuii рел аткарды.Элеуметпк тургьщан алганда бурын ешюм де жэне ешкашан да сынапкермеген социализмнен капитализмге eiyi мщдевд алда турды. Когамдыксана ушш осыган байланысты аса киын проблемалар туындады.BipiHmifleH, ету ойластырылган жене саналы турде жаксы пысыкталганэлеуметпк жоспарлар мен багдарламаларга орай жузеге асырылуга тшсболды. Мунын e3i марксизмнщ жалпы журттаныган жорамалына KepiHeyкарама-кайшы келд1, бул жорамалга сэйкес капитализм стихиялы турдедамиды жэне социализм гана саналы турде api нысаналы багытта «орната»алады. Еюншщен, кундылык акикаты бойынша капитализм рухтан журдайтушну когамы ретшде келецаз сынайда суреттелд1, онда, К. Маркскерсеткеншдей, адам e3iHiH кызметшен де, ез енбегшщ ешмдерщен де,езшен ез1 де шеттетшген жагдайга тап болады. Енд1 мше нак осындай,адамдар шеттетшу жэне заттану жагдайында eMip cypeTiH когамньщ алдында,шеттетшудд ецсеруге багдарланган когамдык-тарихи дамудын «негурлымжогары» жэне «жетищршген сатысынан» бас тартып, элеуметокедшеттж «орнату» MinaeTi турды.Алайда когамдык сана тщленрнщ этникалык кыры негурлым манызды,басым болып шыкты. Тэуелс1зд1к, егемещц «кенес халкы» депкетрме мактанышпен аталган когамдык-тарихи феноменнщ 6epiK емесекещцгш, элжуаздыгын ашып берд1. Казакстанда, буюл посткецестжKeHicTiKTeri сиякты мэдениетт формасы бойынша «улттык», ал мазмуныбойынша «социалиста» болып келген, наксол, «кенес халкы» eMip cypinотырган-ды. Егемендщ сан жылдар бойына дэрдителщ келген угымдардындерекйз сипатын ашып керсетп. Куштеп тыгылган абстрактатэпмдердщ аясында жаткысы келмеген улттык сана-сез1мнщ есюндергосы тещректе щеж^жётшш калган едк Казакстандагы 1986 жылгыокигалар этникалык шекаралардагы жарыкшакты керсеткен, жангырганкогамдык сананын калыптасуындагы шешушй белес болды. Казакстаннынтэуелаз мемлекет болып жариялануы caTi карсанында когамдык санада,603

елеуметпк санамен тыгыз байланыстагы этникалык фактор басымдыкалды.Казакстанньщ |эуел,(йздж алуы кезецшде когамдык сананын eKiкурамдас белш айкындалды, олар елеумегпк сана мен этникалык сана.Олардын eKeyi де кайшылыкты екенш керсетп, сейтш, когамдык сана кепдечгейл1, кеп векторлы болып шыкты. Егер елеумегпк елшем туралы айтатынболсак, онда мунда eKi урдас егеске тусп. Bip жагынан, ужымшылдыкпен патернализмнщ социалист кундылыктарына туракты турде багдарланусакталды, ейткеш жана елеуметпк-экономикалык парадигмагакешу KacipeT, кундылыктар жуйесшщ Kyfipeyi, идеологиялык вакуумгасыргу ретшде кабылданды. Екшпл жагынан, кундылыктардын жанажуйесще буйрек бурушылык айкындалды. Олардын арасында нарык, демократия,азаматтык когам, жеке еркщщк бар. BipiHiui устанымды,непз1нен еркш бесеке кундылыктарын белсешй турде кабылдамаган агаурпактын адамдары устанды, ал еюш ш устанымды, нбйзшен — жумылгышжене жаЬандык жана енпзшмдерге елгезек, мшез-кулыктынуиреншщт} емес турпаттарына кешуге жене кайткен кунде де, Tirrri Ka3ipriабырой мен тэртштшк туралы «есюрген» тусшжтерден бас тартудан датайынбайтын, табыска жетуд1 нысанага алган жастар устанды.Когамдык сананын ертекп eKi векторы урпакаралык езара катынастаргада танбасын салды. Мунын устше маркспк идеологиянын кожырауынакты магынадагы кундылыктардын кунсыздануы дегенд!бшцрмейтшш аныктау MirmeTi турды. М эцплж ембебап кундылыктарезгермейтщ кундылыктар куйщце калады, олар: ащицат,мейфш-шапагат,сулулык,, махаббат, адалдык,, ар-намыс. Нарык кундылыгы тузету менэлеуметпк параметрлер ёнизщмешшпе жэне есепке алынбайынша, кабылданбайтынынTyciHy MinaeTi де турды. Тепнде, кундылыктардын жанажуйесш ез1рлеу, когамдык сананын, Казакстан когамынын ерекшелжтершежэне езщщк калпына сай келетш когамдык сананын езге дуниетанымдыкуййещ айкындау MinaeTi де койылды.Шеппмш табу жузеге асырылатын экономикалык, елеуметпк жэнесаяси реформалардынтшмдшгше байланысты болып кeлeтiн осынау асакиын жэне шугыл М1ндет когамдык сананын елеуметпк жэне этникалыкелшемдерщщ будан былайгы жерде тубегешй турде езгергенш аныктады.Кенеспк заманда елеуметпк курамдас бeлiк басым болды, ейткеш улттыкмэселе шындыгында кенес халкы ущш щешшген мэселе деп есептелдтТек сонын тешрепнде, ужымдык санадан тыс туйЫктщ купия коймасындабилжтен айырылу, улттык бейнет жэне улттык мэдени муранын жогалуынакарсы наразылык пiciп-жeтiлiп келе жатты. Тэуелаздок халык рухыныносы барлык куштерщ жэне казактын улттык сана-сез!мш шайкалтыпж1бердь Когамдык болмыс пен когамдык сана-сезхмшн этникалыкфакторы басымдык алды. Барлык элеуметпк проблемалар, жекешеяендхру,улттык капиталдын калыптасуы, шаруашылыкты журйзудщ нарыктыккурылымынын жасакталуы, демократия мен азаматтыккогамнындамуы — осынау алуан турзп проблемалардын 6epi ен басты, туй1нд], этникалыкпроблема тургысында езш щ белгш 6ip ренкш алады.Казакстан егемендж ал у сэтшде кеп этникалык, кеп конфессиялык,оры с тщщ халык басым мемлекет болды. Кенеспк шындыктургысындагы604

халыктар достыгы ен жогары кундылыктардын 6ipi ретшде каралды. Егербул достык кандай курбандыкпен сакталганына: улттык, болмыс-бтмнен,улттык едет-гурыптар мен салт-дестурлерден, ана тшщен бас тарту жолыменсакталганына кез жумыи карайтын болсак, мунымен келюуге боларefli. Этнос, улт, халык,, диаспора, улттык, азшылык, дегенШз не деген сурактаргажанадан жауап кайыра отырып, «Халыктар достыгы» категориясынкайта ой елегшен втмзу мшдет1 турды. Достык пен езара TyciHicTiKTi ныгайту,улттык 6ipere&iiKri жене ёзшдж улттык бет-бейнеш сактау жолынтабу кажет едьКогамдык сананы курайтын этникалык курамдас башк басымдык етп,ейткеш нак осы багытта Казакстан экономикасы мен елеуметпк-саясикурылымынын улттык улйсш айкындап, гздесйрудщ ен кекейтест1меселеи аныкталды.Теория жуз1нде б1рнеше нускалар болды. Олардын 6epi когамдык санаденгетнде KepiHic тапты. Bipitnai нуска казак улттык сана-сез1мшщ бурынсондыболып кермеген ерлеу1мен, туган тарихымыз бен медекиет1м1згедеген ыкыластын ершу1мен байланысты каршда, ол халыктын тарихизердесш жоюга немесе euiipin тастауга мумкш емес екенш куаттады. Булакыл-парасат тарихи тургыда толык акталган жене занды акыл-парасат,алайда этнократиялык сарындагы шыгындарга екеп соктырды. 1993 жылгыКонституция езшщ бастапкы айкындамаларында этнократизм идеологиясынорныктырды, мунын e3i жауап решая тугызды. Орыс талда халыктын,этникалык орыстардын —Ресейге, этникалык немютердщ —Германиягажаппай кеип-коны басталды. Казакстанды тастап кеткен адамдарнепзшен бшкп, жогары бшмд1 ценз! бар адамдар болатын. Нетижесшдереспублика халкы 1миллионнан астам адамга кыскарды, ал экономикаенбекке кабшегп кадрларды жогалтты.Этникалык проблемаларды шешудеп еюной нуска 1995 жылгы Конституцияныбеютуден басталады, онын б1ршш1 бабында этнократизм идеологиясыбатыл TepicKe шыгарылады. Ецщ «тарихи ортактагдыр 6ipiKTipreHКазакстан халкы» мемлекеттшк субъект^ ретшде танылады. Нак осыхалык ежели казак жершдей езшщ мемлекеттшгш жасайды. МуныцMeHici Конституция бурынгыдан repi езге тужырымдамалык курылымгасуйенеда деген сез: казак этносы басым жене мемлекет куратын этнос болатурып, ез басынын тагдыры мен букщ баска этностардыц тагдыры $н незше жогары жауапкершшк алады, оларды б1рыцгай тутастыкка —Казакстанхалкына 6ipiKTipefli. Он жылгы жолды осы устанымды басшылыккаала отырып журш етедъ, мунда татулык пен езара тусМетштщ басым багытгарытанылады, Казакстаннын кептеген этностарыныц 6epiH б1ртутасeTin топтастыруга жене 6ipiKTipyre мумкшдж беретш сезхмдердщ, ойишрдщжене тусшоктердщ курдел1 жуйеи рейнде жалпыулттык казакстандыкидеяны i3flecTipy басталады. Он жыл еткеннен кейш ПрезидентН.Э. Назарбаевтын ецбёктер! мен бастамасы аркасында елемдж журтшылыкмакулдаган этносаралык татулыктыц казакстандык улпа жасалып,icKe асырылды.Мемлекеттщ улттык саясатыныц багытын езгерткен жана Конституцияорыс тиш халыктын Keiui-конын токтатты. Республикага шалгайдагыелкелерде езшщ бакытын таппагандар кайтып орала бастады, сейтш605

Казакстан олардын Отаны болып табылады. взш ш тарихи отанына кайтыпоралган оралман казактарды кабылдау мен жайгастырудынмемлекеттж баг дар лам асы дз1рленд1. Байыргы халыктын пайызы 6ipTe-6ipTe ecTi, ол 6ipHenie жылдан кейш республика халкынын кепш ш пнкурай бастады (2009 жылгы сонгы санак бойынша ел халкы жалпы сананын65%-ынан асты).Этникалык бели бойынша когамдык сананын жнске белшу1 осынаужана элеуметпк-мэдени непзде 6ipTe-6ipTe енсерщщ: Этникалык карама-кайшылыктардыжоюга жене кундылыктардын б1рынгай жуйесше6ipiKKeH казакстан халкы сиякты тарихи кауымнын калыптасуына бет алганорныкты он ypflic байкалды. Kefi6ip саясаттанушылар да «казакстанхалкы» терминш ауызга алу кез1нде осы кезге дейш теориялык тургыдабанкротка ушыраган «кенес халкы» угымына кажетаз уксату KepiHic тауыпкеледь «Казакстан халкы» мулде езге теориялык тугырнама релндеКонституцияга енизиггенш тусщгцру кажет. Егер «кенес халкы» кысымменбаршага ортак бГрынуай ощюумен калыптаскан болса, онда «казакстанхалкы», Kepicimne тутастык жене б1рлш репнде жеке-дара, ягниелемнщ улттык келбетшщ дамуы жэне гулдену1 болып табылады. Кунтврлбше кундылыктардын жана жуйесш, ягни республиканын барлыкэтностарын 6ipTyrac халыкка топтастыра алатын дуниетанымдык базйспкалыптастыру Miaaeii койылып отыр.Бул Miaaerri шешу бгркатар теориялык киындыктармен байланыстыболды. BipimnineH, идеологиялык ектемшктен кутылу еркщщк niKip алуандыгын,жогарыдан танылган, сезс1з багынуды талап ететш идеологиялыккурылымнан бас тартуды кездейд! деген niKip тугызды. Шкгр алуандыгысэнге айналган сез, деу1рдш ураны болды. взгерютердш соны самалыерин тыныс алуга муммндйс бергендей едь Алайда кеп узамай niKipалуандылыгы - айырмашылыктар аркылы 6ipiryre, ягни адамдарды Казакстанхалкы сиякты тутастыкка топтастыратын кундылыктардын б4рынгайжуйесш калыптастыруга мумюндйс калдырмайтын тым куменш стратегияeKeHi аныкталды.niKip алуандылыгы ажырасу аркылы 6ipniicri кездейтш езара тустастакпен niKip алысудын б1рынгай epiciHe калыптасу мумюндщн бермей, ажыратады,аулактатады. Кундылыктардын ортак жуйеа, лайыкты турдеелеуметпк тутастыктын бейнесш улпге айналдыратын идеялар жуйеаретшде тусшшетш идеология керек. Когамдык сана устанымдар менкезкарастардын алуандыгын сактай отырып нак осы тургыда азаматтыкб!р1здшк туралы, казакстандык патриотизм туралы айтуга мумкшджберетш б1рыцгай кундылыктар cepniHiH алуга тшс,Екшшшен, мынадай сурак туады: кундылыктардын осындай 6ipbiuraftжуйёо1 кандай болуга ти!с, нарыктык экономикага жене кукыктык, демократиялыкмемлекетке кешумен байланысты либералдык сарындардыкундылыктарды — менппк кукыгын, кожайын ce3iMiH, окшауланушылыкты,жеке жауапкершипк пен бастаманы —Казакстан этностарынын улттыкдшнде тамыр жайган ужымшылдык пен елеумегпк ынтымактын дестуршкундылыктарымен калай уйлеспруге болады. вйткеш жангырту Казакстаннынезш щ медени дестурлерш сактауга, батыстык улплерди улттыктопыракка ойланбай отыргызбауга тшс екенш кездейдь Сыныспайтын606

нэрселердк окшаулык пен v жы м ш ы лд ы кты, ерк!щцк пен патернализмгеад алды кты калай уйлеспруге болады? Казактын дагдылы кукыгыньщерекшел1ктерш, дала демократиясын жэне оган тэн дшда зерделеу кезшдебутан жауап табылды. Жогарыда аталган угымды карама-карсы коюдынкажел жок болып шыкты, ейткеш казактардын еткен тарихы керегарнэрсенщ уйлеймда болмыска айналуынын жэне жеке еркшджтщ ужымщылдыкпринцишмен, рулык дуниетанымымен уштасатынынын тамашаэлеуметпк улгшерш керсётям бердьТэуелаз Казакстаннын элеуметтж-экономикалык дамуы улгшерш,еркениетпк дамудыц дербес жолдарын 1здеспру казактардын эдет-гурыпкукыгы философиясын жэне дэстурл1 саяси философияны белсещц турдезерделеуге туртю болды. Бул такырып —Казакстаннын философиялыкпайымындагы ете жана такырып, ол сайын Далада дэстурге айналганадамгершшк-кукыктык реттеушшк тепктершщ> Ka3ipri замангы демократиялыкмемлекеттердщ элеуметпк институттарымен эбден уйлеспругеболатын, ал кебшесе тпга онын алдында езшщ артыкшылыгын керсететштелктер1шн тетенше езектшгш ашып керсетуге мумкщщк бердьЭкономикадагы нарыктык, саяси жуйедеп демократиялык езгерю-1 терда, идеологиялык саладагы niKip алуандыгын жузеге асыру кезещндежаппай жатыркаушылыкты енсеру либеларизм кундылыктарын —адамныншыгармашылык кабшетш жене, демек, кожайын, мешшк neci, 63iHinенбепмен адамнын TipuiuliK карекетшщ Heri3i ретшдеп материалдыкигшкп жасаушы менппк иесшщ дамуы кабшепн ашатын epKiH енбеккундылыктарын орныктыру кажетлпн тугызды, онын непзвде когамнынзияткерлж жене рухани элеуетш дамытуга б1рден-б1р жэне ыктимал жолашылды.Казакстандык когамды Ty6ipiMeH кайта куруды жузеге асыру жангыртумен турленшрудщ батыстык тэж1рибесш ойсыз Keuiipin алу ретшде емес,Казакстанньщ жаИандану жагдайындагы дамуынын накты-тарихи шарттарынепзшде журпзшуге тшс. Сондыктан Казакстанда жеке адамныншыгармашылык кабшетш ашатын азаматтык когам орнату ушш б1здщеткешм1здщ, кенеспк еткешм1здщ де, дестурл1 еткешм1здщ де осы тургыданалганда он элеуетш пайдалану манызды, олар калыптастырган кундылыктардыпайдалану кажет, осылардьщ непз1нде пэтуага келу, азаматтыккогам институттарыньщ орнауы мен дамуы мумкш болады.Жеке менппк мудде, индивидуализмнщ дамуы ушш жагдай жасау,кожайын сез1м1не баулу —осы мшдеттердщ 6epi дестурл1 котам шенбер1ндемундай жагдайлардын ел1 болмаганы себепоа, ал кенеспк когам идеологиясы63iHiH тарихы бойына Ka3ipri замангы Казакстан кундылыктарынынкалыптасуы ушш кажетп кундылыктарды практикадан жене когамдыксанадан аласталуы себепп курделшене тусед!. Казакстандык когамнынкогамдык-саяси дамудын тандап алынган багытын ойдагыдай жузегеасыруы ушш казак халкынын азаматтык когам институттарыньщ калыптасуыаясында дуниеге келген кундылыктарын орныктыру максатыменжузеге асырылатын езгерютерд1 идеологиялык-насихаттык жагынан камтамасызетуда жандандыру жене кушейту кажет болды.Дэстурл! казак когамында «6i3» деген угым «мен» деген угымнан еркашандакушпрек болганын жалпы журт мойындады. Мешшк катынаста-607

рында осындай дестур орньжты, ол ужымшылдык бастауга катты кешлбелдь Сонымен 6ipre жер пайдалану TeTiriHiH бук1л курделшп жагдайындажерге меншж дел тертштелдь Меншжтщ непзп уш формасы (жекеменшж, кауымдык-топтык меншж жене когамдык меншж) Казакстангабурыннан тен едь ¥жым мен жеке адамнын мудделерш жарастырудаобъектива жагдайлар болуга тшс. Азаматтык когамнын орнауы ушш кепустынды экономиканьщ дамуы аса манызды. Нарыктык тетжтерменреттелетш тен кукыкты катынастар экономикалык кызметп еркш тандаукукыгын, экономикалык ерюндйгп icKe асырады. Шынайы ужымшылдыктыкалпына келт1ру керек, сейтш меншжтщ ужымдык формасын(кооперативтж, акиионерлiK, жал герлiK нысандар) дамыту осы ypAiciiHшынайы непздемеа болып табылады.0p6ip жеке адамга ез1н-ез1 танытуына мумкшдж беретж шыгармашылыкеркшдйс Казакстанда калыптасып жаткан азаматтык когам ушшбасты кундылык болып табылады. 0 з кез1нде кешпещиге еуел бастан-акерюндж суйпш рух тен едь Ерюндж ce3iMi езш коршаган кешстжкеерекше катынас орнатты, жанальж атаулыга дуниетанымнын ашыктыгынкалыптастырды, дуниеге ыстьж ыкылас тугызды.Азаматтык когам ертект! медени, улттык, енбек, аумактьж жене баскаб1рлестжтер, езш щ кызметш накты езш-ез1 баскару непзйнде жузегеасыратын когамдастыктар мен кауымдар болып табылады. Казак ауылындаезш-ез! баскаратын езшдж институт орын алганы тарихтан мелш, олдестурл! бил жпен катар eMip cypni жене кауым мушелершщ тайпаластарeMipiHin турл1 меселелерш шешкен ез «аксакалын» сайлау ы нетижеандекалыптасты. 03iH-e3i баскарудын бул формасынан Ka3ipri замангызертгеушшер кунарлы девдд жене оны Ka3ipri замангы когамда колданугамумкщщкп кере Шлгенш айта кету кажет.Азаматтык когам институттарынын кал ыптасу ypflici жалпы казакстан -дык патриотизма! калыптастырмайынша мумкш емес, ол казакстандыктардынмедениетшде, психологиясында, тарихи еткешнде терен тамыртартып жатыр. Дестурл! казак когамында сондай-ак ата-мекенгесуШспеншшк, оган тагзым етш, мукият карауы сиякты кундылыктар дабасым болды.Б1зге еткеннен жеткен 6ipiKTipymi кундылыктардын арасында iuodэтникалык жене этникааралыктатулык пен турактылык кундылыктарынынерекше манызы бар. Олар кеп этникалык Казакстан когамы ушшкундылык базис1 болып табылады, онымен icTec болу Казакстандагы демократиялыккундылыктарды терендетуге мумкшдж береди солардыннепзшде азаматтык когам калыптасуга тшс.Казак халкынын тарихи салт-дэстуршде дши нанымга тезушшйс, сабырлылык,фанатизмнщ жэне дши агрессиянын жоктыгы, улкенге жэнебаска халыктардын рухани ерюшйгже курметпен карау — игшж epi асаманызды кундылык, конфессиялар арасындагы жем1сп niKip алысуды дамытуушш осы кундылыкпен карулану манызды.Казакстан тэуелаздж алган кезенде калыптаса баста ган кундылыктардынжана жуйесш, когамдык сананын жана кундылык багдарларынкасан кагидалы марксизм мен реем и идеологиянынорнына келген казакстандыкфилософия теориялык тургыда неладедь608

2. 0ТПЕЛ1 КЕЗЕЦ Ж ЭНЕ КОГАМДЬЩ САНА:ЖАЦА ПАРАДИГМАЛАР (1998-2000 ЖЫЛДАР)0тпея1 кезещй калыптасу категориясы, кейб1р белши жайттардынмэцщк непздемесшщ орныгу урдка тургысынан карастыру керек. 0тпел1кезен, бейне 6ip —калыптасу кезещ icnerri, кептеген кауштер мен кутпегенжагдайларды 6yrin жаткан агысы катты, арынды, буырканган езенсиякты. 0ш еш кезенде когамдык сананын проблемалары айрыкша сипаткаие болады, шиелешсед! жене барынша мукият зер салуды талап етедьОйгкет калыптасу орныксыздыкты, ыктималдыкты, кеп нускалылыкты,буил елеумегпк аянын: саясаттын, экономиканын, медениеттщ, идеологияньщтурлаусыздыгыналга тартады.Кейб1р ресешнк саясаттанушылар мен елеуметтанушылар осыдан онжылдан астам уакыт бурын батыс турпатындагы демократияны орнатужэне нарыктык реформаларды жузеге асыру жолына тускен мемлекеттерд1«етпел1» деп осы кезге дешн есептеуге бола ма деген кудж бищруде. ОларKa3ipri кезде посткоммунистж Орталык Еуропа мен Шыгыс Еуропаедцертщ кепшшпнде (кейб1р Балкан елдерш коспаганда), Ресейде, Балтыкжагалауы республикаларында етпел1 кезен ic жузвде аякталды депзанды турде айтуга болады деп есептейш.1Посткенестж мемлекеттерде етпел1 кезеннщ аякталганы туралымеселеш6epi б1рдейсоншалыкты узщщ-кесщщ шеше бермейщ. Ресей женеБеларусь когамы посткенестж кезеннщ сатысын ел1 аяктамаган транзитпкмемлекеттер болып табылады деген де кезкарас бар.2Ал мунда манызды6ip критерий усынылып отыр, ол бойынша мундай аякталу кезещнде: букаралыксанада нарык пен демократия кундылыктары устем болып отыр ма,жок па, сол непзге алынады. Белоруссияда кундылыктарды жалпыеуропалыкзерттеу шенбершде 2000 жене 2002 жылдары журпзшген улттыксауалнама деректер1 мундай букаралык сананын бетбурысы ел1 толык орныкпаганынжене «тосын белорус» эл1 кунге дейш социализмнщ нормаларымен кундылыктарын нарыктык кундылыктармен уйлеспруге умггартып отырганын керсетедь Бул мэн-жай кундылыктар «транзит!» эл1кунге дешн аякталмагандыгыньщ делел1 болып табылады.3Кейб1р сараптамашылар ете сешмд1 нетижелерге суйене отырып,Казакстан элеуметтж орныксыздык белдеушен етш, негурлым сабырлыжэне устамды категория аймагына — «даму» аймагына аяк басты депесептейдь ©йткеш бщцщ мемлекетамяз нарыктык экономикага кешкенел деп танылды жене ол ДС Y -га Kipyre дайындалу успнде. Б1з демократиялыкинституттар мен азаматтык когамды калыптастыруда елеуэй табыстаргакол жетааздак, елемге этносаралык татулык пен езара тустастйспц калаулыynrici мен моделш керсеттж. Б1з тен, беделд1 epinTec ретшде халыкаралыккауымдастыкка к1рдж, езгмаздщ халыкаралык кукык субъекткпустанымымызды орныктырдык. Елде ееррщщ тезшдшк, этносаралыкезара ic-кимыл, езара TyciHiciiK, этностардын татулыгы жене бейбгг катарeMip cypyi медениеи калыптасу устшде.Казакстан Республикасы халкынын 1999 жылгы санагынын корытындыларыбойынша азаматтардын 47,7%-ы масылдыкта, кебшесе туыскандардынасырауында екендт, 22,6%-ы жалданып жумыс гстейтни, 13%-ы39-4269609

зейнеткерлер, калгандарынын 6epi, меншжгён табыс алушыларды косканда— 0,2%-дан 3%-га дейш екеш аныкталды. Бул цифрлар тангалды рады,эйтсе де баска дереккездердщ деректерш келпруге болады, 6ipaK санакнегурлым сешмд1 жене аукымды картинаны бередь4 K,asip турл1 аядагыфилософтар, влеуметтанушылар, экономистер, саясаттанушылар «Казакстандаорта таптын» калыптасуы такырыбымен айналысып жур. EipaK нактыжагдай: орта таптыц калыптасу удерюшде турганын, таяудагы болашакта6epiK элеуметпк 1ргетаска айнала алатынын айгактайды.Алайда будан баска да аса манызды критерийлер бар, олар бойыншавтпел1 кезеннщ аякталуы туралы айтуга ani ертерек. Мунда егер экономикалыкпараметрлерге 6ipiHini дэрежеш мэн берепн болсак, онда внпмеказакстандык втпел1 кезецнщ аякталуы критерийлерппн жуйеа туралыболуы мумкш. Сананын езгерюке Tycyi — втпеш кезеннщ аякталуыньщ6ipimui кажетп шарты — социализмнен капитализмге, нарыкка жэне ырыктыдемократияга карай e3repyi.Кейбтр елеуметтанушылардын деректер! бойынша тек когамдык сананынycTiHri кабаты гана калаулы немесе калаусыз турлетске тускен, алтерен денгейде кундылык багдарлары ani кунге дешн соц и ал и ст сипатта-мыс.Социологиялыксауалнамалар респонденттердщ 69,7%-ы ani кунгедейш кенеспк кезенде эдшдж кеб1рек болган efli деп есептейдь Мундайnixipfli мешшк иелершщ 75,6%-ы жэне мемлекетпк кызметшшердщ63,6%-ы устанатыны мэл1м болды.5 Социологиялык зерттеулердщб1ркатары адамдардын будан да кеп пайызынын ani кунге дейш социализмнщкундылыктары мен нормаларын курметтутатынын керсетедо.Казакстан «калыптасу аймагынан» «даму аймагына» шыкты дегентужырымды шындыкка балаган немесе асыгыс пайымдаган дурыс емесдегецщ айгактайтын баска 6ip елшемдерд1 де келнрш, талкылап кетугеболады. Бул манызды жайт, ейткеш когамдык сана проблемаларын eni деетпел1 кезен жэне нак осы аякталмаган «посткезендж транзит» тургысынаншешу кажет болатын мшдеттер репнде карастыру керек.Когамдык сана онын модустары мен кен1п ауаны кеп ретте улттыккауш аздж децгешнде айкындалады. Егер жалпыултгык каушаздак туралыайтатын болсак, онда бул курдел1 проблемалар —саяси, эскери, экономикалыкмэдени, экологиялык, акпараттык, адамгершипк-рухани проблемаларкешеш, олардын LueiuiMi адам, элеуметпк топ жэне когам болмысынынсешмдшш мен турактылыгын камтамасыз етедь Енин сырткыжэне даш каушадщктщ езара байланысты, 6ipiH-6ipi толыктыратын кырларынбелш керсетейж.Каз1р геосаяси проблемалар сырткы факторлардын арасында алдынгыорынга шыгып отыр. Онын мэн! элемнщ жана геосаяси курылымын калыптастырумен,басты eKi урд1спн тайталасымен айкындалады. Bip жагынан,бул кайшылыгы кеп нускалы, барлык жэне алуан турлй курылымдардын,кодтардын, элеуметпк улгшердш орталыксыздануы идеясын бшдгретшдуниеш орныктыруга деген умтылыс, улттык кундылыктар мен салтдэстурлердщтол ык кукылыгын тану. Екшхш жагынан, — ектем идеологиялык,экономикалык, ескери жене саяси кушке ие 6ip астам державанынектемдйшебагынган6ip полюсл дуние устанымын icKe асыруга багытталганнакты, катал жене алган бетжен кайтпайтын саясат. Бул610

урдютердщ Kypeci Орталык Азия елдер1ндеп геосаяси жагдайдын езшджерекшелтн де айкындайды.Бул ешрдщ географиялык тургыда элем кшдшнде, Азиядан Еуропагабаратын жолдын айрыгында орналасуы, сондай-ак улан-гайыр табигибайлыктары Орта Азияны тещрепнде «улкен ойын» ерютетшетш майлыжшкке айналдырып отыр. Ойынга кутпеген жана окига: ойынга еуразиялыкемес катысушынын —Америка Курама Штаттарынын косылуы эдеттентыс сипат бередьЭлеуметтж болмыстын барлык салалары, саясат, экономика, мэдениетболсын, кандай 6ipiHuii дережел1 деп есептемесш меЙ1Н, непзп•прекпен —рухани басымдыкпен, кундылык жуйеамен, дуниетанымменайкындалады. Сонгы уакытта барлык этностарды, елеуметтж жжтерд1Казакстан халкынын мэдениет!, тш мен кундылыктары тешрепнде топтастыраалатын, 6ipiKTipe алатын, уйыстыра алатын улттык идеологиянын,б1рьщгай улттык идеянын кажетпп туралы мэселе етюр койылып отыр.Казакстан ел1 кунге дешн «посткенестж транзит» жагдайында калыпотыр. Кептеген шешшмеген проблемалар мен карама-кайшылыктар «транзитке»тураксыздык, орныксыздык беред1, катер жэне Kayirni тайталас аймагынжасайды. 03iHiH жаЬаншылдык мудделерш куйттейтш геосаясаттынкептеген ойыншыларынын кезкарасы тургысынан бул жагдайды устаптуру жене узарту абзал. Екшпп дережел1 ойыншы релш аткаргысыкелмейтш Казакстаннын езшщ кезкарасы тургысынан «транзитп»мумюндшнше тез1рек енсеру керек, ейткеш етпел1 кезеннщ аякталуысапалы ceKipic жасауга, жана денгейге жене калыптасу мартебесше емес,даму мертебесше сай келетш елеуметтж-экономикалык, рухани-медениeMip жагдайына етуге мумкшдж бередь0тпел1 кезеннщ аякталуы, ен алдымен,базистж дуниетанымнын калыптасуына, барлык этностар менелеуметпк жжтерд1 б1ртутас Казакстан халкына топтастыратын улттыкидеянын орныгуына байланысты. Этносаралык катынастар проблемалары,мемлекеттщ орныктылыгы мен турактылыгынын кепш ретандеп ортатаптын калыптасуы, сондай-ак билжтщ азаматтардан алыстауын, «саясикапиталдын» корлануын енсеру проблемалары осы тургыдан шешшетшболады.Когамдык сананын елеуметтж-саяси елшем1 онын аса маныздыкомпоненттершщ 6ipi болып табылады. Бул аспект когамдык сана эволюциясынКазакстан когамынын тоталитаризмнен демократияга eiyi кырынанарнайы карауды талап етедь Тоталитаризмнщ Kyftpeyi жене демократиянынкалыптасуы жеке-дара адам мен когамныц, жеке жене когамдыксананын аракатынасы проблемасын жацаша койды.Жеке адамдардьщ ездершщ, когамдык, мемлекетгж, саяси, экономикалыкжене рухани e M ip субъектшершщ кызмеп манызды менге иебола бастайды. Азаматтардын дуниетанымдык багдарлары, санада болыпжаткан езгерютер, тарихи уцерюке тжелей катысушылардын ой-пшрлер1шешупп менге ие болады. Демократия пермещй болуы y m iH ен алдыменкемел азаматтык когам жене тшсшше кемел азаматтык сана кажет. Булпрогресшш экономикалык жене саяси реформалармен уштастырылгандажузеге асады. Жеке адамнын еркшдт кукыктык мемлекет тарапынансешмдц турде коргалуга тшс.611

Ж ан а когамдык сана елеуметтж-экономикалык жене саясиезщ м стерд а жузегё асыруга кабш етп азаматтардын дуниеге келу1, шынайыдемократиянын пайда болып дамуы уппн стратегиялык маныздыфакторга айналды. Казакстанда орта тап, усак кэсшорьшдар, шагын бизнес,зиялы кауым жасакталуда, олар езшщ экономикалыкерюндтн icKeасыру мумкшдтн алды. Жеке адам мен когам арасындагы жанжалдышешу жеке жене ортак мудделерд1 icKe асыру теттн камтамасыз ететшазаматтык когам куруды кeздeйдi. Жеке адам e3iHiH енсесщ кетеруд керек,заттардын мэнп, тупы лш п eMip cypyiH кундылык жене игшк депжарияламауга тшс. Нак осы елеуметпк катынастарды жене жеке адамдардызаттандыру сайып келгенде адамды адами калпынан айыратыны анык.Жеке адам езпщ ш багасы бар жекебастын болмысын суйылтып, куртатынeHci3-Tycci3, аты-жеш жок жвбip уст ем д т н щ объектпсше айналып кетугежол 6epMeyi керек. Жеке адамнын алдында езш жеке тулга ретщцесез1ну, сонымен 6ipre когамдык тутастык пен мендж б1ршк акикатын дасез1ну, езш когамдык е ш рд щ бастау к ез! ретшде TyciHy мшдет! турды:салауатты когамньщ курылуы жеке тулгалардын езш д ж дамуына байланысты.Кептеген шгерйшл жеке адамдар шынайы субъекплер жене жекетулгалар ретш д е калыптасып, eзiндiк болмыс тутастыгын, дербессубъектшгш жузеге асырып, когамга жене когамдык санага ыкпал етебастады. C e im n когамдык сананын белгш 6 ip эволюция с ы демократияэлементтер1 мен ырыкты кундылыктардын icKe косылуымен жузеге асырылды.Тоталитаризмнен азат болу «авторитаризм факторын» енсерудщабсолюттж мемлекеттж б и л т н шектеуд1 талап erri. Посткенестжкещ стж ге м енш ж катынастары езгерд1, билж курамында езгерю тер орыналды. BipaK Казакстанда бурынгы вю м ш ш -эм1рпш жуйеден тармакталганбюрократтыкаппаратсакталып калды, ол Ke6iHece жеке адамнын бастамасын,рухани жене елеуметпк тэуелазджп басып тастады. Бул epiБАК-ты бакылау, карсылык пен наразылык эрекеттерш е колданыстагырежим аркылы тыйым салу, тар аядагы жене бас пайдасын куйттегенбилактщ Tepic пайдаланылуы, сыбайлас жемкорлык, аты шулы бюрократия.Бул кубылыстарга жол бермеу жене мемлекеттщ етпел1 кезенде езмшдетгерш орындауы ушш кеп ic тындыру талап етищ , ейтпесе былыкшылыкпен элеум етпк тэрипсдзД ж жайлап алар едь «Темендеплер» депаталатындар элi элеуметпк езгершгерда сауатты турде жузеге асыруга дайынемес еда. Когамдык сананын эволюциясы, жеке адамнын санасы меной-пшрщде тyбereйлi езгерютер керек болды. Когамдык сананын эволюциясы6ipTe-6ipTe жузеге асты, оган уакыт факторы кажет болды, булеркилы узак удергс.Казакстаннын езш д ж тарихи теж4рибеЫ, дастурш бай мадениеп,рухани кундылыктары бар. Казак халкынын улттык-психологиялыкерекш еяж тер! онын дотне байланысты, ол когамдык жене саяси сана менсаяси мэдениеттщ, мшез-кулык нормаларынын т.б. калыптасып дамуынаыкпал етедь Элеуметтж белсендшжтш двcтYpшiлдiк моральдыкадамгерш ш к таптау рынлары нын басым болуы осымен тусш щ рш едк Онe3repicTepre когамдык катынастардын epKiH, дербес еубъектшервшч калыптасуысатысынан епп барып жетуге болатынын ескеру кажет. Жана каты-612

настарга кешу адамдардын ездернин; дамуына байланысты, бул табигитурде тарихи занды удерк.Болмыстын сырткы формаларын езгертуге болады, 6ipaK ен бастысыжене маныздысы —адамзаттын санасындагы, ойлау жуйеандеп, кезкарасындагы,дуниеш кабылдауындагы imKi езгерютер. Нарыктык катынастардынбарлык келецйз сетгерше (жумыссыздык, кайыршылык,адамгерпшпк мшез-кульщтьщ кулдырауы, жатсынушылык пен жалгыздык,катал бесекелестж, кылмыстын ecyi т.б.) карамастан еубъектшердщдербестт дамиды, жеке адамнын белсещц кызмеп ынталандырылады,езш-ез1 таныту жолындагы 1здешстер басталады, алеуметпк-экономикалыкжене саяси кызмет жандандырылады, кундылык устындар мен багдарлардабелгш! 6ip елеул1 езгерютер болады. Азаматтык либералдыккундылыктар 6ipTe-6ipTe когамдык санага енпзшед1, когамдык ем1рдщелеуметпк, экономикалык, саяси жене рухани салаларында езгер1стержузеге асырылады.Когамдык сана эволюциясынын каралып отырган кезеш тоталитаризмнендемократияга ету кезешнщ белгш киындыктары мен карамакайшылыктарынатап айтуга мумкщщк бередь Киын-кыстау жагдай дагдарысжылдарына деп кедщ, ол 90-жылдардын аягына дешн уласты. Булжагдайды Казакстан зерттеуипа К. Сыроежкин мынадай мен-жайларменсипаттайды: «Саяси салада посткенестж редакциядагы enaipic куралжабдыгынаменшжтщ e3repyi ypflici басталганнан кешн мемлекетпкметшктщ субъектшер1 болу кукыгы ушш мемлекеттщ турл1 буындарыарасында (сатьшастык жене денгейлестж бойынша) курес сезаз ерштейщ,бул жана саяси элитанын калыптасуы урдю1мен табиги турде уштасаж уредЬ.6 Казакстандык автор «мемлекеток меншж» объектшершжекешелендiрудiн калай журпзшгенш KepceTin отыр: «Катынастардынбулайша феодалдануы «мемлекеттщ карауындагы меншж» объектшершжекешеленшрудщ езшщ меншен туындады, соньщ нетижесшде осыобъекплердщ шектеул1 аясын тек кейб1реулер гана меншжтене алды женеменшжтещй де, 6ipaK оган кол ж епазп а келгендердщ 6epi б1рдей ешкашанменшжтенуиплер бола алмады. Онын устше баршаньщ катарынан

таризм, кайта курудын орнына куйреу, демократиянын орнына большевизм,капитализм орнына феодализм, еркениеттщ ecyi орнына кожырауорныгуы мумкш».8 Когамдык сана кайткенде де транзит жагдайынкерсетеда. Элеуметпк курылыстын 6ip турпатынан екшпп турпатына кешу— уакытша, етпел1 жагдай, ол кейб1реулер ушш елеуметпк нормаларменжуруд1 мшдетп етпейд1, ежракта де, алдауды да, каталдыкты да «Keinipinалады». Катал елеуметпк нормалар ен алдымен туракты eMipre есептелген.Осыдан келш туатын елеуж мшдеТ — либералдык демократиялыккундылыктарды он кабылдаудын калыптасуы, демократиялык реформалардьщжурпзшуше жэрдемдесу жене адам кукыктарын сактау, Казакстандасетп демократиялык жене нарыктык реформаларды жузеге асыружагдайлары мен тепгш зерделеу болып табылады.Елдеп когамдык сана дшдщ дестурл1 адамгершшк устанымдары кепретте кираган, уйрешшкп кундылык-мендж сатылар кожыраган, ал сананынрухани-зияткерлж курылымдары, Ka3ipri дуниедеп баламалы eMipел1 дамымаган жене игершмеген жагдайда езгередь Мундай жагдайдакогамдык катынастар мен жеке тулгалар арасындагы катынастар векторынтандаудын ем1рл1к манызы зор. Белектелген жеке адамдар менбелшген елеуметпк топтар ездершщ катынастарын езара туашспк, езаракемек, ынтымактастык принциш Непзшде кура ала ма немесе тайталастыкка,жанжалдарды ушыктыруга, езара юнерат талаптарды еселей тусугенепзделген устанымдарды басшылыкка ала ма? Осы проблеманын аясындаелеуметпк жуйенщ тендеспркпген, топтастырылган жaй-KYЙiнe колжетюзудщ ти1мд1 елеуметпк технологиясы репндеп тез1мдшк тужырымдамасыерекше менге ие болады. Бупнп танда Казакстан когамтанушыларысабырлы сана мен мшез-кулыктын кал ыптасуы нын дун метаны мдыкнепздемесш, казак медениетшщ этикалык кагидаты репндеп сабырлылыкты,К,азакстан когамындагы сабырлылык сананын калыптасуынынелеуметпк-саяси TeTiKTepiH барынша байыпты талдауда. «Ka3ipri замангыказак когамында сабырлы сананын калыптасуы» (Алматы, 2009) аттыужымдык енбекте когамдагы курылымсыз урдютердщ кдтерлерЛ мен салдарларынбагалаудын, демократиялык мемлекеттеп азаматтык татулыктыннепздер1 ретандеп турл1 этностар мен елеуметпк топтар мшез-кулыгыньщорныктылыгын айкындайтын сабырлы сана устындарынын калыптасуынынтеориялык-едюнамалык базасы жан-жакты зерделенген.Келешекте жана шындыктарды ескере отырып, адамнын рухани кайтатулеу1 TYpndCbiHaH кептеген меселелерд1 терен epi тутас алып зерделеукажет. Осыган байланысты философиялык ой-niKip тарихынын дестурл1проблемаларын жанашатусйндару кажеттш туындайды. Когамнын руханижанаруына социумда этносаралык жене конфессияаралык катынастардыноданepi ныгайтылуына кызмететепн меселелеререкше маныздымеселелер болып табылады. Сондыктан елеуметпк философия мен гылым.медениет жене техника философиясы зерттеулердщ аса манызды багыттарысаналады. Осы тургыдан ал ганда 6i з Казакстандагы елеуметпк-экономикалыккатынастардын езгеруше, качактын дестурл! медениеп менырыкты демократиялык тужырымдарды уштастыратын кундылыктардынжана жуйесш калыптастыруга жене непздеуге байланысты келел1 нетижелергекол жeткiзyiмiз керек.614

Тез ауысып отыратын тарихи жагдай кеп ретте когамдык сананындемократиядану жолымен калыптасып, дамуын айкындады. Демократияжене еркшдйс угымы адамдардьщ санасында демократия мен еринджплибераддык кундылыктар репвде тусшуден ез1н-ез1 дамытудын жене жекеадамнын езш-ез1 танытуынын шарттары репндеп демократия мен бостандыккадешнп езшщ даму жолынан етп. Демократия санаты жене онынадам ем1рщцеп рел1 турлппе ой елегшен етизшедо. K,a3ipri замангы Казакстандадемократиянын даму проблемалары осы когамдык курылыстын табыстарымен сетаздактерщ, халыктын турл1 жйстершщ оган еркилы карауынкамтиды. Бул жай гана саяси немесе философиялык дерекс1з угымемес, сонымен 6ipre ол накты жеке адамнын кунделжп eMipiHe, онынкогамдагы мшез-кулкына, онын дуниетанымдык устындары мен багдарларына,адамдар арасындагы сешм мен катынастарга накты ыкпал етедь1998 жылдан бастап когамдык сананын дамуында жаца кезен басталды.Ен алдымен ол 1999 жылгы елдщ кеппартиялык непздеп Парламенинесайлау етюзумен байланысты. Саяси белсендшк артып келедймемлекетпк жене когамдык eMipre катысуды ой елегшен етюзуде женеiniKi саясатка ыкпал ету мумкшдшнде белгш 6ip езгерютер орныкты.Когамдык сана болып жаткан окигаларды, Казакстан Республикасынынбарлык когамдык куштер1 мен букш халкын топтастыру yniiH даму жолынатускен когамда кезеннщ тутас TyciHiriH ез1рлеуге кабшетп болады.Демократия идеялары когамдык сананын езекп идеясына айналады. Демократиямен ерюнджке карай козгалыс — мемлекетпк жене азаматтыккурылыстын езекп м1ндеп. Qcipe ужымшылдыкты, жеке адамнынерюндшне нуксан келпруд1 енсеру, сондай-ак баскалардын ерюндшнелемейпн немесе оган нуксан келпрепн ecipe ез1мшщджн енсеру маныздымшдет болып табылады.Когамдык сананын cepniHi дестурл1 жене либераддык кундылыктардынорынды epi жарасымды уштастырылуынын, жеке мудде мен ужымнынерк1н есепке алудьщ жене келюудщ 6ipTe-6ipTe журш жаткан ипудерюш айгактайды. Журпзшген талдау когамдык санадагы eKi Heri3riурдосп бел in керсетуге мумюндж бередь «Батысшыл-прагматиктер» адамнынжеке менппк катынастары мен кукыктарын жактайды, ал«мемлекетшищер» ужымдык катынастарды (патерналиспк сананы) кызгыштайкориды. Тежеупп фактор — медениеп темен денгейдеп, болыпжаткан окигаларга енжар кезбен карайтын, нарыктык экономика жагдайындажеке басынын аман калуы мудделер1мен туйыкталган «тогышарлардын»орасан кеп ж1п.Казакстаннын елемдж экономикалык жуйеге ыкпалдасуы когамдыкем1рдщ барлык салаларынын ырыктандырылуы урдкш щ одан epiкецейтшуше жеткззедо. Кукыктык мемлекеттщ жене азаматтык когамньщкалыптасуы мен когамдык сананьщ эволюциясы кезещнде елеуметпктепе-теэдпктщ сакталып, жейстжке жету! ушш демократия менеркшджнц азаматтык либералдык кундылыктарын жене дестурлй ежелдентарихи кундылыктарды — езара TyciHicTiK, ынтымактастык пен ужымшылдыккундылыктарды 6ipiKTipy MiHaenrepi алга койылады. Демократияидеяларын icKe асыруда мемлекетпен ынтымактастык, ел басшылыгынынжiгepi мен даналыгы кажет. Казакстанда шынайы i3ri бесекеге кабшетп615

когам куруга деген р а т жеке адам мен когамдык сананын нак осы дамуыменжене олардын сыртында турган элеуметпк-экономикалык катынастарменбайланысты деп болжауга болады.Сонымен, когамдык сананын ею олшемз — этникалык сана менелеуметпк-саяси сана — казакстандыктардын каралып отырган тарихикезендеп дуниетанымынын жэне кундылыктары жуйес1 турленушщ мэшмен багытын айкындады. Когамдык сананын карама-кайшылыктарын енсеруушш барлык этностар мен элеуметпк жшгердц 6ipryrac Казакстан халкынатоптастыра алатын жалпыказакстандык улттык идеянын тужырымдамалыкнепздерш эздалеу мщдеш турды.3. М Э Д Е Н И М У Р А Н Ы Ж Э Н Е УЛТТЫ К C A H A -C E 3IM H IHКАЙТА ТУЛЕУ1 Ж О Л Д А Р Ы Н ЗЕ РД ЕЛ ЕУ (2000-2004 Ж Ы Л Д А Р)Улттык 6ipereitniK пен улттык сана-сез1м улттык салт-дэстур мен мэденимуранын нэршен сусындайды. Ka3ipri еткенмен niKip алысуы жэнеболашакка умтылудан туындайды. Мэдени мураны каркынды турде зерделеу—тэуелаз Казакстанда когамдык сананын калыптасуындагы тагы6ip тарихи кезен.9 Кешпендшщ жан дуниесшде туып жетшген еркщщкидеясы казак халкынын накты егеменшк алуы сиякты, узак жолдан erriжэне узак тарихы бар. Осы жолда адамдармен тутас хал ыктардын тагдырытогысты жэне олардын тагдырынын, мэдениетгершщ, кдм-кдрекеттершщтарихи тогысуы кебшесе тагдырлы erri. Казакстаннын демократиялыкезгерютерд1 жузеге асыруга Keuiyi де осылай орныкты, онын Ka3ipri жанатарихы — шын бостандык алу жэне казак халкынын бостандык туралыежелп арманынын жузеге асуы тарихы осы кезеннен басталды.18 жылдан сэл асатын уакытпен елшенетш демократия непздершщкалыптасу кезещ езцпц ойдагыдай жузеге асырылуы ушш Казакстанкогамынын кол ында бар букш шыгармашылык елеуетпн жу мылдырылуынталап ети жене эш де талап етед1. Бул кеп дэрежеде еткеннщ руханиелеуетш Ka3ipriHiH жасампаздык кызмелне тартуга да катысты, ейткешболашактын 6epiK ipreTacbiH калау бупнп кунн1н он теж1рйбесщенепзделмейшше, еткенде калыптаскан, 6ipaK Ka3ipri заманда жогары багаланатынкундыл ыктарга суйенбешнше мумкш емес.Кенеслк когам еткен тарихты жокка шыгарган, езш щ дэстурл1мэдениетаи, рухани адамсершшш кундылыктарын жол жиепнелактырыптастап, оларды «mrepi — жаксы когамга карай» журу жолында мулдемкерексхз жук ретшде умытып, жана когам куруга тырыскан тэрбиен1нKacipeTTi тагылымын усынды. EcKim жою аркылы жананы орнату идеясынынe3i — бул езйр-еш куйретуге жетюзетш идея, ейткеш жою атаулыболашакка баратын жолды еркашанда жауып тастайды. Ш.Айтматовсипаттаган мэнгуртпк феномеш кенеспк Казакстанга тен кубылыска айналганынынтерен нышандык мэш бар. Мэнгуртпктен бйржолата кутылуушш еткеннщ он тэжipибeciн гана игерщ коймай, сонымен 6ipre тэуелейКазакстан азаматтарынын Ka3ipri жене келешек урпактарын тербиелеудекайгылы тэл [мдершен де сабак алу кажет.Тэуелс1з мемлекет пен азаматтык котамнын калыптасуы адамгершшкруханикундылыктарды турлендгруге деген умтылыспен байланыстыры-616

IIлады. «Азаматтык когам»

ген социализмнен капитализма карай Kepi ceKipic жасауынын ce6e6iHeайналган бел тнщ дшне де назар аудару кажет.Кенестж теж1рибеш ескере отырып, онын алдында бупнп тандатурган максаттармен катар, мемлекет пен когамдык сананын будан былайгыэволюциясы yuiiH Кдзакстан Республикасында кандай да болсынкарама-кайшылыкты жене кейб1р кезде Kaciperri жагдайда болмасын б1здщеткен1м1збен де, болашакпен де тайталаска туспейпн орташа, жарасымдышепт! тандау кажет. Жеке адамнын мудделерш когамдык жене мемлекетпкмудделерге 6ipiKTipy кажет, бул орайда жеке алгандагы ep6ip адам есте«жуйедеп Terepiui» болып табылмайтын, кайта KepiciHiue —межбурлеуденазат жене тандауда теуелаз толымды, шыгармашылык жеке тулгаретшде ерекет eTeTiHiH умытпау керек.Адамнын адамгершшк кундылыктарына басымдык 6epuiyi азаматтыккогамнын негурлым манызды сипатгамасы болып табылады, ейткенпен алдымен, социумдагы адамзаттык елшемдер онын сипаты мен меншайкындайды. Азаматтык когам туралы пшрсайыс сондыктан жеке адамдардыншынайы адами кауымы жогалуынын ёэшш'е 6ip айгагы, алпосткенестж кещстжте — шынайы кауымды уйыстыруга кабШетслзджбарынша азгындаудын KepiHici.Казакстандагы азаматтык когам кебшесе езара сыйласымдылык пенынтымак басты шарты болып табылатын жеке адамдардын бейресми араласып-кураласуыаркылы калыптасады. Ол азаматтык когам непзделетшаса манызды адамгершшк кундылыктарга жене онын мушелершщ шйезкулыкережелерше катысты, оларды б1ртутас кауымдастык репнде ерекетете алатын i3ri когамга айналдырады. Адамгершшктщ басымдыгы Казакстандагыазаматтык когамнын артыкшылыгына айналуга тшс.Ужым мен жеке тулганын мудделерш жарастыру ушш объективажагдайлардын орныгуы кажет. Казакстанда азаматтык когамнын калыптасуыуипн кеп устынды экономиканы дамыту манызды. Нарыктыктетжтермен реттелетш меншжтщ тен кукыкты жене алуан турл1 формаларыэкономикалык кызметп e p K iH тандау кукыгын, когам менмемлекеттщ дамуын жалгастыру р ш непз ретшдеп экономикалыкерюншкп icjtce асырады. Шынайы ужымшылдыкты калпы на келпру кджет,ал меншж иелерщщ кооперативтерй акционерлж когамдар, жалгерлертуршдеп мещпжтЩ ужымдык формасы осы урщстщ объектив^ Heri3i болаалады.Шетелдж твжщибещ талдаганда мемдекергщ нарыктык катынастаржуйёсшдеп жетеюш релше назар аудармауга болмайды, мунда ол экономикалыкдамудын аса ipi субъекпа релнде ерекет етедК енерквсштщкейфрсалаларын монополиялайды. Накосы экономиканы мемлекетгжреттеу экономикалык анархиялык керЫ сш е жол бермещй; мемлекеттщбйлш, онын орынды шенберде капитал га бакылау жасауы негурлым усакквciпкepлepдiн осы секторда ез кетшн татуына мумшншк береда. Монополияларгабакылауды жузеге асыра отырып, мемлекет зорлык-зомбылыкка,жеке меншжтш устемдтне, жекелжтщ ужымдык дестурден басымтусуше жол бepмeйдi, ейтпегенде мунын в ji белrijii 6ip жагдайлардынтогысуында кайтымсыз салдарларга екеп соктыруы мумкш.618

Эл-Фараби аныктаган жалпы мен жалкынын иерархиясы, ол тапканмакрогарыштыкболмыс, социумдык жене жекебасылыкденгейдеп иерархияказ1рп замангы таным ушш манызды да езекта болып отыр, данышпанбилеупп бейнесшде KepiHic тапкан кемел адам идеясы онын шыны болды.Кешпещй шын меншде e p K iH , 6 ip a K коршаган ортамен 6iTe кайнасканеда. Кешпендшщ ез ортасы жарасымды тутастык саналды, оданкуылу кешпещц Yшiн ел1м жазасынан да урейл1 болатын. 0 з руынын,сол аркылы буккп улттьщ да Mymeci болу ол ушш еркйщктщ ен жогарыK e p c e T K im i е д ьЕркщщк ce3iMi езш коршаган кещстжке ерекше катынасты калыптастырды,дуниетанымнын барлык жаналыкка ашыктыгын орныктырды,дуниеге деген ыстык ыкылас тугызды жене кешпендшщ бойында баскамедениеттерден жинаган бшмд1 колдану кабшетш жетшд1рдь Нак осыкешпендшердщ мындаган жылдар бойына алуан медениеттерд1 таратушыкызметш аткарганы, олардын арасындагы Kenip болганы Ka3ip елшмгеде купия емес. Кешпел1 медениеттщ карым-катынастык мшдел тек солтарихи кезендеп келжтщ ен жетщщршген Typi атты кен пайдаланумен,Еуразиянын байтак даласында орналаскан географиялык аймакпен ганаемес, сонымен 6ipre кешпендшердщ барынша алуан турл1 мвдениеттердщтжелей жене б1рдей медени niKip алысуына мумкшдж берген ерекшедийне де байланысты болды, онсыз Ka3ipri замангы азаматтык когамньщда eMip cypyi мумкш емес ед1, ал онын ipreTacbi тендестж болатын.Казакстан непзп принцип) ашыктык, елемдж когамдастыкка ыкпалдасуболып табылатын жана когам орнатуда. Тен непздеп бул ыкпадцастыктек жогары рухани елеует, елбетте, дамыган, кушл экономикаменныгайтылган елеует аркылы гана MyMKiH болмак. K,a3ipri замангы когамдаер турл1 кезкарастын алуан турлшп унамсыз емес, онын устше олардынезшдж тарихы бар, нак солар еткенмен niKip алысуды терендетш,дамытады. Барлык кезкарастардьщ езара кел1ам1 тек толымды когамдагана дами алады. Пиар алуандыгына жол беретш азаматтык когам терентарихи сабактастыкка непзделед1, тек тен кукыкты niKip алысу жене карама-кайшыкезкдрасты кабылдау ерекеп когамды шынайы азаматтык когаметедь Эйтпесе осы принциптер бузылган кезде, б1реулердщ кезкарасынакысым жасалганда б1реудщ eкiншiгe устемдш пайда болады, жарасымдыдаму ypflici бузылады, мунын e3i лацкестж пен экстремизм сиякты елеуметкежат кубылыстарга екеп соктырады.0 з niKipiHe кайшы келетш бегденщ niKipiH кабылдау ушш жеке адамнемесе тутас когамдык топ кез келген жолдармен жене едютермен езкезкарасын кайткен кунде де орныктыруга тырыспауга тмс, есте карулыжанжалда емес, ен алдымен KYШтeyciз еркш niKip алысуда туындайтынаклкатка кол жетюзуге умтылуы керек. Сындарлы niKip алысуга дайындыкынтымактастык пен ерштестжке жай гана сезбен емес, накты умтылуазаматтык когамньщ калыптасуы принциптершщ 6ipi болып табылады.Азаматтык когам алуан чгурлл медени, улттык, енбек, аумактык женебаска б1рлестжтер, езшщ кызметш накты езш-ез1 баскару непз1нде жузегеасыратын кауымдастыктар мен кауымдар болып табылады. Казакауылында e3iH-e3i баскаратын езшдж институт болганы Казакстан тарихынанмел1м, ол дестурл! билакпен катар eMip сурд1 жене кауым619

мушелершщ тайпаластар eMipiHiH турл1 меселелерш шешкен ез «аксакалын»сайлауы нетижесшде жасакталды. Онын устше, аксакалдар эсте езшщэкономикалык мэртебеа аркасында сайланган емес, оны жасы немесешыккан теп емес, шеппмдер кабылдаудагы эдщдш мен даналыгы курметпетп. «Аксакалдар» институтынын дэстурлер1 Ka3ipri замангы жагдайда даезш щ жангырыгын тауып отыр. 0зш-ез1 баскарудын осы нысанынанKa3ipri зерттеушшер нэрл1 дэнд! жэне оны одан epi демократиялану куралдарынын6ipi репнде бупнп когамда пайдалану мумюндтн керш-бшпотырганын айта кету керек.Азаматтык когам институттарыньщ калыптасу ypflici казакстандыктардынмэдениепнде, психологиясында, тарихи еткешнде терентамырыбар жалпыказакстандык патриотизму калыптастырмайынша мумюн емес.Дестурл1 казак когамында туып-ескен жерге — атамекенге деген cyfticпеншшк,оган тагзым ету жэне укыпты карау сиякты кундылыктар эркашандажогары турды.«Жер-Ана» деп атады кешпендшер езш щ байтак даласын жэне олушш езщ щ eMipiH кез келген сэтте курбан етуге дайын болды. Мундайжогары денгейдеп патриотизм кене заманньщ саркыншагы емес, ¥лы Отансогысы каИармандарынын ерлжтерш, согыстан кейшп жылдардагыекшщй енбекп еске Tycipy кез келген сары уайымшыл адамнын кезшжетюзу ушш жеткшкп. Tinri сол 6ip катал жагдайда адамдар сол кездепкиындыкка карамастан ез Отанын жан-тэшмен суйе бинп, онын жаркынболашагына сендк Т эуел аз Казакстаннын салауатты патриотизмд1дэрштеуге мумкцщщ беретш жана идеологияны, жана кундылыктаржуйесш жасауы ем1рл1к кажет.Откеннен калган 6ipiKTiprini кундылыктардын арасында этносаралыктатулык пен турактылыктын ерекше зор манызы бар. РеспубликамыздынПрезидент! Н.Э. Назарбаев осы идеяны езшщ барлык енбектер1 мен сейлегенсездервде талай ретатап керсетп. Казакстан улттык-этностыктопырактагышиелешс пен жанжалдар ж ок посткенеспк кешст1ктеп б1рден-6ip дерл1к мемлекет болып табылады. Казакстандык кеп этносты халыктынбелгыи 6ip этноска жататына карамастан топтасуы, егер 6 iзмемлекетпк тэуелаздштщ калыптасуын терен экономикалык жэнеэлеуметпк дагдарыспен сипатталатын алгашкы жылдарында шовкниспкпигыл ауанына бершмеген болсак, онда мунын e3i Kaaip этносаралык тайталасыктималдыгынын елдекайда аз болып отырганынын даусыз айгагыболып табылады. Шовиниспкке карсы жене ултшылдыкка карсы дуниетанымдыктужырымKa3ipri Казакстаннын халкы упнн атам заманнан кележаткан дестурла устаным болып табылады.Улттык, сонымен катар дши аспект! де Казакстанда азаматтык когамнынкалыптасуы проблемаларына катысты тагы 6ip аса маныздыаспектааердщ 6ipi болып табылады. Казакстан когамынын кеп этностылыгысалдар репице кептеген ер турл1 конфессиялардын да болуын тугызады,онын устше мунда ислам мен христиандык. католикпк жене протестанттык,иудаизм мен буддизм коян-колтык eMip cypin жатканын атапайтпаска болмайды.Кешпенди адамдарды олардын дши кезкарастары бойынша ешкашанда белген емес. Исламга дейшп кезенде кешпешйлерде буддизммен жене620

христиандыкпен катар ез дйн де — тэщршж дни болды жене елбетте, наным-сешмдердщнак осы алуан турлшп, бегде ойлылыкка тез1мдшктщжасампаздык сипатымен айкындалды.Когамдык сананын жана кундылык багдарынын калыптасуы казакхалкынын кене заманнан бастап бупнп кунге дешнп медени мурасынкаркынды турде зерделеущ кездейдь102003 жылдын аягында ipi аукымдагы «Медени мура» мемлекетпк багдарламасыкабылданды, ол Президент Н.Э. Назарбаевтын Казакстанхалкына 2003 жылгы 4 cayipfleri Жолдауы аясында эз1рлещц. Мемлекетпктшде гуманитарлык бш м берушн толымды корын куру мшдел алга койылды,мунын e3i когамдык санага жана cepniH беруге мумкшдж бередьЭлемдж мэдениеттщ, гылымнын, философиянын, эдебиеттщ тандаулыynrinepi казак тшнде толык келемде сейлеуге тшс.Сонымен 6ipre казак халкынын бай рухани мурасы, осы саладагы енжана жепстжтерщ коса алганда, орыс тшнде жене Казакстан халыктарынынтшнде де толыкканды турде сейлеуге тшс. Багдарламада казак халкынынрухани жене философиялык мурасын кещнен тарату жене кепшшкколды ету кезделдх. Бул мшдет республиканьщ когамтанушыларыньщI алдына гана тунгыш рет койылып отырган жок, сонымен 6ipre жалпы алгандабукш елдщ алдына да койылып отыр, ейткеш бул онын рухани игшп,улттьж caHa-ce3iMiHiH калыптасуы улттьж тарихтьщ медени жeдiгepлepiнeукыпты карауга тербиелеу проблемасына жугшедьМемлекет замана талабын кетерд1, халыктын рухани медениетшщтолыкканды жумыс icTeyiHe байыппен назар аударды, ал eлiмiздiн болашакурпактары осы муранын жетюзушшер! мен сактаушылары болмак.Теуелаз дамудын он жылы рухани медениет болмайынша, жастардыжогары 6мipлiк кундылыктар рухында жуйел1 турде жене парасат-пайымментербиелемешнше, материалдык игiлiк жолында birepi басудьщ сетиболатыны еюталай eKeHiH керсетп, ейткеш прагматизм мен табыс Ke6iHeceруханияттан алые жаткан кундылыктарды дарштейдк Элемдж теж}рибетек Казакстан гана емес, сонымен 6ipre кептеген елдер, ecipece 63iHinтурлешске Tycyi кезешнде, езшщ тарихына, медениетше, дестурлершеKa3ipri заман усынып отырган жана талаптар аясында жугшетшш керсетп.Медени мура мен улттык 6ipi3flLniK арасында тжелей езара байланыебар. Медениеттщ белгш 6ip коржыны ж ок адам, жеке тулга бола алмайды,еткеннщ каз1рпмен жалгаскан медени мурасы онын ажырагысыз белшбольш табылады. Сондыктан когамньщ медени мурасы негурлым бай болса,сез жок, жалпы когам солгурлым бай болмак, онын устше ол баскаларушш негурлым ашык болады, ейткеш когамньщ медениел турл1 халыктардын6ip-6ipiMeH ic-кимыл жасайтын медениеттерщщ ыкпалын бойынаciHipe отырып этностардын медени езара ic-кимылы шепнде eMip суредкЖайандану елемшде турган Ka3ipri Казакстан — кеп этносты мемлекет,ол букшэлемдж достастык ушш ашык болуга умтылып отыр жене медениетен алдымен улттык 6iperefrniKTi айкындайды. Бул орайда мемлекеткураушы казак ултынын дамуына, онын этносаралы к катынастаржуйесшдеп топтастырушы релшщ артуына зор кешл белшу1 тшс.Жангыртудын элемдж тэж1рибееш талкылайтын Ka3ipri замангыгылыми эдебиетте мэдени мура мен улттык §1регейлжп зерттейтш тужы-621

рымдамалык уш усганымга баса кещл белшш отыр. Bipimnici, улттыкб1регейлшгщ жуйе кураушы факторы ретшдеп еткеннщ мэдени мурасына,екшпшл — еткен мен Ka3ipriHiH мэдени мурасын жарасымды уштастыруга,ymiHmici — Ka3ipri замангы мэдениетке жэне онын болашакка умтылысынаден кояды. Казакстан когамынынтурлешанде кандай улп немесетужырымдама негурлым жем1ст1 болады, оны уакыт керсетедг. Когамнынтурлену1, жангыруы аясындагы улттык 6ipereiuiiK ете курдел1 жэне icжузшде шетш урдаьтер. Бул мэселенщ жарасымды шеппмш тапкан мысалдарыонша кеп емес, тегшде еткеннщ дэстурлер1 мен мэдени мурасынтехнологиялык ж эне акпараттык-постэкономикалык когамнынкажеттер1мен сэтп уштастырылган Жапониядан баска елд1 атай кою киын.Мэдени мура халык санасын калыптастыратын кунарлы орта болып табылады.9p6ip халыктын езщщк «менш» тану ез тарихынан, онын каЬармандыкнемесе Kaciperri окигаларынан тыс жене тэуелаз турде, онын орынсызумытылган беттерш немесе ерлмшен жеткен жещстер! ушш кел-Kecipкуанышын куйзелмей жене кушренбей еске алу мумюн емес. Тарихиеана-сез1м мэдени мурага ете сез1мтал.Халыктын сана-сез1мш шындыгында медениет пен тарихтан ажыратыпалуга болмайды. Онын устше 6epiK медениетке жене инновациялыкурдгске «свдскен» философиялык дестурге суйенбейшше, онын дамуымумюн емес. 0 з кезепнде, дэстурда есепке алудан тыс кандай да болсынмэдени жаналыкты кез алдына елестету киын. Халыктын сана-сез1М1 проблемасыменаракатынаста болган дестур мен жаналыктын мэдениеттепаракатысы проблемасы кеп ретте ол адамнын кайраткерлж, шыгармашылыкмумюндйстерш дамытуга, еркш шыгармашылык жеке тулганы кал ыптастыруганепзделетш жагдайда гана дурыс шешшедц мунын e3i егемещиКазакстан дамуынын максаты жэне шарты болып табылады.Халыктын сана-сез1мш кал ыптастыруда жэне дамытуда манызды релаткаратын мэдени мура когамдык дамудын жэне жана кундылыктар жуйеакалыптасуынын аса манызды уйткысы саналады. Улттык каушаздж угымы,гуманитарлык кауш аздк угымы сиякты тек сырткы немесе limci катерлершгана тусшуда камтыманды, сонымен 6ipre адам мен когамнын толыккандыжене мазмунды рухани eMipiH камтамасыз ететш шарттардын. шаралардынбукш кешенш камтиды, мунда еткеннщ медени дэстурлерше, улыкундылыктарына лайыкты кезкарас ез1рленд1 жэне колдау тауып келед|.Сондыктан медени муранын когамнын Kayinci3 Т1р ш ш к ерекетшщмэдениетш калыптастырудагы, когамдык сананын карама-кайшылыгыншешудеп реш улан-гайыр, б драконы жете багаламау сиякты, асыра керсетуде жен емес.Ka3ipri замангы когамда гуманитарлык, рухани адамгершшккаушс1здок катерлер1 жасанды мэдениетп барлык жерде дерштеуде,кебшесе бупнп куш менгуртпк феноменшде сакталып отырган кернеумедениетазшкп дерштеуде жат кезкарастар мен идеологияларды, дуниетанымдыжене мшез-кулыктаптаурынын куштеп тануда болып отыр. Булкатерлердщ кырлары букаралык медениетпн кысым керушен жэне экстремизмидеяларынан бастап сурен аз ш овин иен к бас кетерулерге дейжжеткшкт! дэрежеде аукымды саналады. Сондыктан б1здщ республикамыздын6ipirani кезектеп М1ндеттершщ 6ipi — баска халыктардын медени622

мурасымен niKip алысуымыздагы 03iMi3 жинаган мэдени-тарихи теж1ри-6eHi сактап, еселей тусу, сондай-ак казакстандыктардьщ кешнп урпактарындестурл1 мэдениегп де, Ka3ipri замангы мэдениегп де курметтеп,кабылдау рухында тэрбиелеу, халыктын бшмдшк жене тербиелшк жалпыдецгейш арттыру. Мунын, 63i мазмуны жалпыадамзаттык кундылыктаргажене Казакстанда демократиянын i3ruiiKTi кундылыктарын орныктыругакарама-кайшы идеялар мен кезкарастардын KeniHeH таралуынамумкшдж бермейтш «идеологияльщ сузи» жагдайларынын 6ipi ретшдеде кызмет етедь«Медени мура» багдарламасын нак осы icKe асырудан басталган КазакстаннынДеу1рлеу1 езш-ез1 б1регейлещцру, болмыс-бтм, улттык женежаЬандык катынастар проблемасын ашып керсегп. Бул проблемалардын6epi XX гасырдьщ когамдык oft-niKipinfleri кулдыраумен жене дагдарыспенбайланысты шсш-жетиш. KenecTiK кезенде-ак отандык теориялыкзерттеулер дагдарысы белен алды, ал Кенес Одагы ыдыраганнан кешн тшптеория мен ойлау жуйесшщ eflicTepi кажет екенш делелдеуге тура келдьБул дагдарыс улттык ойлау салтына деген кызыгушылыктын 6ipTe-6ipTe| бесендеуше байланысты болды, мунын e3i оны елемеуге жене оган мулдемжирене карауга екелш сокты. Осы курдел1 кезенде Казакстаннын философиягылымы ymiH казак философиясын кайта жангырту езшше 6ip азаматгыкepлiк болды.Жана тарихи уакыт, Казакстаннын Ka3ipri замангы дуниеш ce3in-6wyiжене Президент Н.Э. Назарбаевтын ойластырылган улттык саясаты казакфилософиясын аса терен метафизикалык рефлексия ретшде ашып керсетугемумкшдж бердь «Медени мура» жобасын icKe асырудын аркасындаказактардьщ философиялык акыл-ойын каз1рп замангы кундылык теориясытургысынан тусщщруге мумкшдак ашты.«Медени мура» багдарламасы шецбершдеп кеп томдык басылымдармедени мураны жай гана кайта ашуга жердемдеспеадй, олар езшщ акикатадами болмысында туб1ржен езгерген, шын медени карым-катынаскакабшетп адамнын рухани-адамгершшк дамуына кемектеседо.¥лы Даланьщ данышпандары философиянын этикалык жуйесш жасады,ондагы «ар-уят», «ерюндж», «бакыт», «эдщдж» санаттары Канттьщ,Фихтенщ, Хайдеггердщ этикалык философиясымен ундес келед!. Асанкайгынын,Шалкшз жыраудын, Букар жыраудын рухани ой-толгаулары,Абайдьщ психологиялык Te6ipeHicTepi, Щекер1мнщ дши философиясыелемдж философиялык муранын 6ip белш, Батые пен Шыгыс философиясыniKip алысуыньщ туащйрмелж тобын курайтын белМ болып табылады.Казак халкынын медени жене рухани мурасы жеке адамнын кезкарасытургысынан игерши. Абай езшщ шыгармашылыгында еткен жайындаой толгап кана коймайды, бу шыгармашылык онын рухани Tiperiболып табылады. Метшдерде ойшыл кёшпендшщ ашыктыгын, табигикарапайымдылыгын, адамгершшктщ басымдыгын сагынышпен ансайды.0 з халкынын еткеюн бiлмeйiншe Ka3ipriHi терен TyciHy мумкш емес, алболашакты TyciHy, рухани бай тулга болу тштга де мумкш емес. Туркшермен кeшпeндiлepдiн философиясы керкем-поэтикалык нысанда eM ipсурдь Сондыктан Ka3ipri жастардын ез халкынын тарихи болмысын таныпбшушщ, кешшендшердщ бай жене б1регей философиясынын социо-623

логиял ык мэдени алгышарттарынын, кундылыктар мен ерекшелжтержшкайта жангыруынын бупнп куш мацызы аса зор.Казак философиясында дэстурл1 медениетгщ улан-гайыр жене байматериалы, курдел1 астарлы мэш бар, онын 93i тусиадрущ эш де талапeiin отыр. Осы аса манызды тугавд руш тк м1ндетп X X I гасырдын казакстандыкфилософиясы щежедь 0 зш щ аса манызды миссиясын жузегеасыра отырып казак философиясы сол аркылы езш щ KeciMfli сезш айтуушш элемдж медениет пен философиянын аясына енедйБатые философиясы постмодернизм аркылы мэдениеттеп объективажагдайды йркейда, мунда накты шындык жогалады, кептеген енер алем1калыптасады, «тацба логикасы белшектеледЬ (Ж. Деррида) жэне адамкарым-катынастын, акпараттык агындардын курдел1 торына тартылады,Интернет империясынын боданына айналады. Ол езге катынастардын,бурын-сонды болып кермеген негурлым кешенш жэне жумылгыш катынастардынаясына кабылданады. BipaK оган жасанды дуниелердщ жыкпыл-жыкпылындажогалу, esi «келпрге» айналу, тупнускасыз, нактыдуниеаз кеш1рмеге айналу KaTepi тенедаКазак философиясынын Ka3ipri кайта Дэу1рлеу1 казак философиясынынм е т туралы да ойлану кажетппн туешуге екеп сокты. Егер казакулттык философиясы этика мен антропологиянын niKip алысуындаер1стеген болса, онда Ka3ipri замангы Казакстан философиясы езш щулттык рухани бастау кезшен шыга отырып, Батые пен Шыгыстын философиясыменniKip алысуга уласты, езш щ MeHmiKTi философиялык аясын(KeTiriH) табуга жене елемдис философиялык агыстардын арнасында дамугатырысты.«Мэдени мура» улттык жобасы 6ipKaTap манызды проблемалардышешедь Бфш ш щ ен, элемдш философиялык муранын MeTiwiepi жана,постклассикалык кезкарас тургысынан аударылып туащйрицц. ¥лы философтардынбурынгы касан тYciндipyлepдeн азат болган мэтiндepi бупнпKyHi казак тшнде сейлед!, Ka3ipri замангы Казакстан философиясыменортак шыгармашылык карым-катынастык niKip алысуга уласты. Еюшшден,казак философиялык мурасын туошдору, казак руханиятын, туркш к руханитeжipибeнi, исламдык, кешпендалж жене дестурл4 медени-философиялыкдискурстарды кайта жангырту б1здщ курдел! элем1м1здеп езараTyciHicriKTi калыптастыруга жэрдемдеседь Y шшшщен, казак философиясыда 6ip белшеп болып табылатын eлeмдiк мураны игеру адамзаттын рухани-адамгершшкдамуы жене рухани кайта Дeyipлeyi уипн кажет.«Медени мура» жобасы —жеке адамнын казакстандык кундылыктылыкфилософия аясында рухани^адамгершшк даму ы ны н такырыбын пысыктауушш непз болып табылады. Рухани мураны туаашруде ашылатынказак философиясынын этикалык магынасы Казакстан котамы кундылыктарынынжиы нтыгында басы м болуга тшс.«Казак халкынын философиялык мурасы» сериясында т эщ рш к феноменологиясымен ислам феноменологиясына манызды кезкарастыбелпяейтш ойшылдардын eH6eKTepi басылып шыкты. Бул шмдердеуздпейз бш м ynrici KepiHey KepiHic табады, онын магынасы адамнын руханикалыптасу желгсшщ узд1кс1зд1гщде. Рухани бастау-кездер болмайыншажеке тулганын рухани калыптасуы желгЫ ретшдеп 6iniM жYйeciн624

жасау мумкш бе? Мумкш емес. Тек бай рухани-адамгершшк тэж1рибе,урпактан урпакка табыс етшетан, дэстурлерд1, едет-fv ры птард ы, руханиаскактыкты езшде уштастырган рухани-гуманитарлык капитал болгандагана 6i3 адамгершМк бйпм тужырымдамасын жасай аламыз.Бул тужырымдамада тш негурлым мэнд! болып табылады. Жеке тулганьщрухани калыптасуында ол аса мацызды рел аткарады, сондыктанэлемдж жене отандык мураны казак тшнде басып шыгару —бул тшмэдениетш, сейлеу жене niKip алысу мен келгсш мэдениетш калыптастырудынстратегиялык м1ндетк Аударылган енбектерде тщцщ титтей болсада бурмалауынан арылу кажет болды, ейткеш бурмалау сездщ б1регейлтнжогалтуга жене кешннен —болмыс магынасын жогалтуга экеп соктырады.Бул жайында Хайдеггер тамаша айтгы: «Тш —болмыс акикатынынбаспанасы».«Мэдени мура» мемлекегпк багдарламасында жузеге асырьшган (2004—2009 жылдары) рухани мураны кайта жангыртудын гуманитарлык миссиясыклассикалык казак тшн кайта жангырту миссиясы да болып табылады.Бул классикалык тшдщ кайта Tyneyi философиялык тшдщ кайтажангыруы болды, ол улттыц e3iHe-e3i философиялык байыппен караудьщK e p iH ic i болып табылады. Абай «Гаклиясында» сез аркылы езш-ез!TyciH yiH жене казактын ойлау тэсшнщ езш-вз1 шектеуш ашып корсетедьАбай агартушылык гуманизм идеяларына адал бола отырып, соган карамастан«шекл магынаны» тек ез тшнде, ез мэдениетшщ тшнде —элемдепез «менш» жене ез1ндеп Элемд1 танып бшудщ б1рден-б1р тэсш депесептедь Философиялык артикуляциянын еуроцентристж тэсшдершеынгайлана отырып, TinTi парасаттылыкка багдарланган картезиандык багдарламалыкустынды енсеруге, шектеуй субъектшкке жэне Декартшафилософиялык куштарлыкка дэмеленуден кутылуга тырыса отырып, ойлаурэамдершщ рефлексп элеуетш бэлш кврсетуге беталды, ecenci3 тырысамыз.Ал енш Абай философияны адамньщ жан дуниесшен болмысметафизикасынын уйлеймш алуга кабшетп улы онер деп есептедЦ ал булорайда халык тш айтылу тэсш болу fa тшс. Абай 03iHiH мурасында адамOMipiHiH рухани адамгершшк жэне карым-катынастык практикасынынбасымдыгын паш етп. Онын этикалык философиясында 1ргел1 гуманистоккундылыктар сана-сез1мнш курылымы ретонде K e p iH ic табады. Руханиятпен адамдыкты ол адамды окытып уйретудеп, тэрбиелеудеп жэне оганбшм берудеп басты нэрсе деп есептедь«Руханият» феноменшщ семантикалык магынасын айкындаганда 6i3онын материалдык сипаттан айырмашьшыгына онша ойжупрте бёрмеймз.«Рухани байлык», «рухани магына», «рухани 1здешстер» —«рухани азгындау»,«рухани кожырау», «рухани кайыршылык» деген таркестерщ сонгыкезде бэршен де кебхрек колданамыз жэне кейде олардын кунделйсптурмыстагы кайдагы 6ip сырткы формаларына кол согып жатамыз, ал олардынтасасында руханияттын мэш жогалып квзден гайып болуда. BipaKруханият дегешмаз не? TYpлi энциклопедиялык сэздмстерде руханиятРухпен, Мэнгшкпен, Кудаймен, Жанмен аракатынас деп тусщд1ршед1.Ницше сиякты шой балгамен пэлсапалык етуге шакырмасакта, соганкарамастан руханиятты философия аясына кайтару кажет, ал философиянырухани жасампаздыкка, жан тукшршен, ягни адам жанынын тыгылып40-4289625

жаткан тукшршен м энгш к туралы онын болмысына рухани магына берукерек. Эл-Фарабидщ, Абайдын, рР эк эрв ш щ шмдер1 накосы тэсшменкезге тусп.«Мэдени мура» стратегиялык улттык жобасында Казакстаннын жа-Ьандану жагдайында мадени жануыруы принципшщ Heri3i каланды. Осымэдени стратегияда социологиялык мадени 6ipereiuiiKTiH улттык жобасыжузеге асырылуда. Аталган идеяларды айкындай тусу жэне социогуманитарлыксипаттагы мщцеттердц шешу ущш Кдзакстан галымдары осы Ka3ipriэзеюп жэне келешеп ете зор урдаетердщ арнасында философиялык-саясаттанушылыкбагыттарды эзipлeyдe.Егер Кенес Одагы ыдыраганнан кешн энпме жалпы философиянынзандылыгы туралы болып отырган болса, онда бупнп танда б1здщ алдымыздабаска проблема — философиянын Ka3ipri шындыкка сэйкестелу1проблемасы койылды. Болып еткен философиялык конгрестер, ен жогарыденгейдеп конференциялар элемшк социумде ем!ршк взекп мэш бармэселелерд? кетердк Казакстанда етк1зшген конфестер мен конференцияларкун T9pTi6iHe казакстан философиясынын взщщк келбета мен мэштуралы мэселеш кун тартабше койды. ByriHri танда акпараттыктехнологиялардындамуы, халыкаралык жэне жекебасылык байланыстардынкенейтьлу! нахижёещце Батыстын бастау кездерше кол жетпейд! деп муншагуга болмайды. ByriHri танда бурынгы кай кездегщен де батыс философиясынынкартинасы азды-Konri айкын болып отыр, сондыктан давз1м1здщ казакстандык философиямызды, бхфшшаден, сырткы идеологиялыкектемджтен азат философия релнде, еюншщен, улттык руханияттыKa3ipri замангы кундылык парадигмасында кайта тулеу философиясыретщце айкындау керек.Диалектикадан жэне сыни философиядан мулле алшактамай K asip riзамангы казакстан философиясы — б1ртутас жэне сонымен 6ipre сынифилософия болуга тшс. Сыншыл болмаушылык, алайда «талгаусыздык*дегещй бишрмеШй, кайта абсолютпк сыншылдыкта тоталитарлыкфилософиягаайналу катер1 эркашанда буркенщ жататынын TyciHyre тжс. Соганкарамастан аки кат мынадай: галымдар кез келген философиялык агымдызандылыкка кукыгы бар философиялык багыт ретшде кабылдауга ттс.Казакстан философиясынын взшгвз1 айкындауын Ka3ipri замангы проблемалыкпайымында epicTeftTiH алдеб!р тутастык репице туе [ну керек.Б1зде Казакстанда Кенестж кезенде eKi философиялык мектеп —диалектологиялык логика мен философия жане е ы л ы м эдцснамасы дамыды,олар одактан тыс жерлерге малш болган 1ргел1 философиялык жобалардыойдагыдай эшрледь Эрине, бул кезде Батыста Ж.-Ф. Лиотардын«Постмодерннщ жай-куш» деген ецбегг, Ж. Дерридтщ, Р. Барттын,М. Фуконынт.б. постмодерн истпс теориялыкенбектер1 жарык керген болатын,ал б1зде экзистенциализма ani де каркынды турде зерлеледк олenai уакыттын мэнш бшд!ре алмады, тек 1990 жылдардын басында ганапостмодернге деген «кеилккен» сушспеншшк оянды.Кдзакстан философиясы казак халкынын аса бай философиялык мурасынкайта жащырта отырып, элемдж философиялык муранын еркшшектелу1 аркасында eji упйн жана мумкшдистер мен келешеп мол зерттеубагыттарын аныктады. Олардын арасында: езара туецйспк философия-626

сы, K,a3ipri замангы тури философиясы, галамшарлык этика, ислам феноменологиясы,кешшендшердщ таным теориясы, тещ рш к философия,жана фарабитану, казакстандык еуразиялык ш м бар. K,a3ipri замангы жа-Ьандык проблемалардын аясында Казакстандагы 6ip кездеп онша келешепжок багыттар — философиялык компаративистика жене философиялыкшектеулшк кайтадан даму жолына туей, олар Казакстан философиясынынШыгыс пен Батые карым-катынастык кещеттнде niKip алысукелешегш жандандырды.Мэдени мураны сактау — кез келген нагыз теуелыз мемлекеттщ табигиMiHfleii. Халык езшщ рухани кундылыгын бшдаретш накты заттаргакол жетгазу мумкщщп болган кезде, жинакталган медени теж1рибешбелсеши пайдаланганда, ол толыкканды деп аталады. Бул, б1ршппден.Екшшщен, адамдар Казакстан Республикасыньщ басты субъекткпболып табылады жене ол ep6ip адамнын штей дамуына камкорлык жасаугати1с. Онын уетше медени мураны сактап, игеру елде мекендейтшбарлык этностардын сана-сез1мш ныгайтудын манызды элемент! болыптабылады, олардын толыкканды езара ic-кимылынын непзш курайды, алмунын e3i ез кезегшде Казакстаннын iuiKi турактылыгы мен каушйздщнщкепш.Сонымен елемд1к жене отандык медени-философиялык мураныбелсешп турде игеру улттык сана-сез1мнщ ecyi cepniHiHiH, халыктынулттык б1регейлтн ныгайтудын аса манызды куралы ретшде кызмететедкКазакстан — кеп этносты жене кеп конфессиялы мемлекет, этносаралык,медениетаралык жене конфессияаралык niKip алысу онын жаЬанданужагдайында туракты дамуыньщ аса манызды шарты мен непздемеаболып табылады. Ол epiKTi рухани даму жене осы ерисп дамудын камтамасызeTuiyi жагдайында жемют! бола алады. Республикада басымдыкка иеболып отырган жене мемлекет кураушы этнос болып табылатын казак этносыушш мемлекетпк тщце елемдйс медениет басылымдарына женеел1м1здеп баска этностар ущш казак халкынын бай медени мурасы басылымдарынаерюн кол жетюзуге мумюндж беру осындай дамудын манызызор факторы болып табылады.Акыр сонында, когам, когамньщ азгындыкпен дамуы катершщ eKiкерегарлыгынын арасында тур: бул, 6ip жагынан, медениеттщ жогалуыжене оку-бшм децгешнщ кулдырауы epi, екшпп жагынан, технократиянынустемдш, мунын 63i адам мен когамньщ б1ртутас рухани дамуы yniiHб!рдей K ay in T i. Жастарга бесекелесуге кабшетп философиялык когамтанушылыкбшм беру парасатты дамудын кепш болып табылады, сондыктанонын мудцелерше бш м мен гылым аясында нуксан келтарудщ женекогамдык санага кен аукымда eHyiHe кедерп жасаудьщ тиiмдi болуыекщшай. «Медени мура» мемлекегпк багдарламасын философия саласындаойдагыдай орындау осы i3 ri мшдетке жердемдесетш болады.Багдарламаны жузеге асыру нетижесшде казак тш! толымдымeмлeкeттiк тшге жене медениет тшне айналады. Элeмдiк ойшылдарказак тшнде сейлейтш болады, ол ep6ip адамга езЫн, кунделйш ем!ршдекызмет етеда, оньщеездак коры, карым-катынастык жене медени м1ндеттер1байиды, жана терминдер мен угымдар калыптасады. Казак тшнде басы-627

лып шыккан элемдж мадени мура ел!м1здеп гылыми жэне бш м беруурд1сше, когамдык сананын Ka3ipri замангы улплерш калыптастыругаерекше cepniH бередьМэдени мураны терен жэне каркынды турде зерделеу когамдык; сананыКазакстан халкы ретшдега тутастыкты калыптастыру аясында6ipiKTipyfle, жалпыказакстандык улттык идеяны непздеуде жэне жузегеасыруда жана шептердг межелеуге мумкщщк бередьЕктш1 тарауКОГАМДЬЩ САНА ЭВОЛЮЦИЯСЫНДАГЫЖАЦА КЕЗЕЦ1. к е п э т н о с т ь щ к о г а м д ы т о п т а с т ы р у ф а к т о р ыА Я С Ы Н Д А Г Ы ¥Л Т Т ЬЩ И Д Е Я Н Ы Э31РЛ ЕУ(2004-2005 Ж Ы Л Д А Р)Кундылыктардын жана жуйесш калыптастырудагы жэне когамдыксана карама-кайшылыктарын шешудеп тагы 6ip аса манызды тарихи кезен— жана дуниетанымнын, жалпыулттык казакстандык идеянын нёпздершi3flecTipin, айкындау болып табылады.Т эуел аз Казакстаннын калыптасуы урдкшде казак улттык идеясы83iHiH эн бойына казактын букш байлыгын жинап, казакстандык улттыкидеягатурлендь Казакстандык идеяны элеуметпк карама-кайшылыктардышешу формасы, кундылык-нормативтж айкындама ретснде, iniKiбфлМйё; б1здщ транзитпк когамымыздын орныктылыгы мен турактылыгынажэрдемдесетш эмбебап 6ipiKTipyuiwiK мазмунды камтитын экзистенциалретшде TyciHy мшдеп тур — сонымен 6ipre сежмдшктщ ш шсэулесш ён нурланган, жеке бастын кёйШйщ Казакстаннын букЗй кэпмэдениегп халкын курайтын болмыстын бэргй макулдау ретжде тусгнукерек. Осы тургыдан алганда казакстандык идеяны казакстандык арманмуратдеп атауга болады — термин батыс гылымында онша кеп таралмаган,эйтсе де баспасезде белсешп турде пайдаланылады. Арман-мурат —бул таза угымдык, парасатты талдау шенбержен шыгады жэне «журек логикасына»,жеке тулганын рухани-адамгершшк тэж1рибесже жугшудакёздёйдь«Казак улттык идеясы» такырыбын зерттеу кез^нде баска халыктардынтэжрй бёсш ё жупну кисынды бкёш ryciH iKTi, ёй тКет олардын алдындатарихтын бёлйэн б»р кезендержде осыган уксас шндёт койылды.Баска елдер мен халыктардын улттык идеяны Щ есэтру женждеНтэж1рибесж жинактап, зерделеу кажет. Бул тек казакстандык идеянынсипаттамалык бел гшёртн гана емес, мэнж де аныктау уйпн керек. Улттыкидеяны непздеу ушш онын непзп субъектьлерж айкындау кажет, булсубъекплердщ мудделерж ол б1ртутас мемлекет шенбержде жактапкоргауга тшс. Ш ындыгында, 6ipiKTipyiui казак улты мен баска этностардын(диаспоралардын) мудделерж жактап, коргайтын казакстандык идеяорын алып отыр.11628

Казак, идеясы мессиандыктан, адамзат тагдырын белплеудендэмеленбейда, 6ipaK туьщ-ескен жерш, «Атамекещц» —ата-бабалар жершиеленуге багытталган. Осынау i3ruiiKTi, аскак идея ежелп тури заманында-актужырымдалганжене гасырлар аркылы байланыстырушы TiH ретшдежалгасып келедь Казак халкы «Ел1м-ай» атты жан-жуйецщ босататыненмен, улы Мухтар Эуезовтщ сез1мен айтканда: «Байтак далада женежуздеген жылдар бойына кешш-конып журген Kaciperri жиЪангерретшде», бейне 6ip мунлы Асанкайгы сиякты казактын улттык теуелазмемлекетш куру туралы улттык идеясы, бейбгг жене бакытты eMip туралыарманы жузеге асатын «Жеруйыкты» кажымай-талмай 1здеда.Бупнп танда казак идеясы егемещц улттык мемлекет репндеп Казакстанформасында езгерш, жузеге асты. Элем картасында осыдан 18 жылбурын ез1н халыкаралык аренада бар даусымен жар салып мел1мдеген,мемлекеттердщ демократиялык когамдастыгынын толык кукылыepinTeciHe айналган егемещц теуелаз мемлекет пайда болды. BipaK осынауулан-гайыр м1ндегп шешу Кдзакстанньщ алдына жана проблемакойды: казак улттык идеясыныц K Y flip e rri едеуетш пайдалана отырып,жаИандану деу1р1нде республиканьщ барлык этностары мен диаспораларын6ipiKTipe алатын казакстан идеясын тужырымдау мшдето турды.Улттык идея улттык тарих пен медениеттщ букш кисынынан туындаугажене жалпыулттык кундылык пен ел конституциясына суйенуге ic. Ол болашактыц тужырымдамасы бола отырып, болашактыннобайын айкындайды. Тарихи теж1рибеш корытындылай отырып, тарихидаму урд1стер1н зерделейтш идея осы теж1рибенщ шегшен шыгады.К,азакстан Президент Нурсултан Назарбаев Казакстанньщ улттыкидеясынын непзшде жаткан мынадай бес кагиданы тужырымдады:1) республикадагы барлык этностардыц ic жузшдеп жене зан жузшдептендт; 2) казак халкы мемлекет кураушы этнос болып табылады, сондыктаноган баска этностардын алдында жауапкершшк жуктелед1, албаска этностар казак ултыньщ e3iH-e3i танытуына туашепкпен караугаTHic; 3) халыктардын дши 6ipererairi жене тез1мдшп; 4) казакстандыкпатриотизмге тербиелеу; 5) шагын жене орта бизнес дамыту, казакстандыкорта тапты жасактау.Барлык баска этностар каз1рп кезде ел халкыньщ жалпы санынын 65%-дан астамын курайтын каЬарман жене устамды казак халкында бупнп тандаолардьщ езгеге ектемшк ету ниетшщ жок екенш терен угынуга THic. Онынжан дуниеа еркашанда жайсан, риясыз, сабырлы.Казакстандык идея — бул демократиялык ашыктык, елеумегпкедшеттшк идеясы, жана рухани адамгершшк кещстйсп калыптастыружене соньщ непзщде ep6ip этностьщ улттык сана-сез1мш кайта тулету,татулыктын, бейбгсшшктщ жене аман-саулыктын kenuii реиндеп кушиде еркениетп теуелсйз мёмлекетплш куру символы.Казакстандык улттык идея когамнын iniki б1рлшне, орныктылыгынажене турактылыгына, топтасуына жене езара TyciHicTiKKe, сол аркылытеуеяаз мемлекеттшктщ ныгаюына жердемдесуге тшс. Ол елеуметпкэкономикалык,саяси жене ен бастысы —букш Казакстан халкын курайтынрухани-адамгершшк тутастык курылуы уш1н тYpлi этностар, конфессиялар,елеумегпк жжтер арасындагы карама-кайшылыктын629

шешшуше ыкпал етуге тшс. Конституциялык термишй букш казакстандыктаргакатысты колдану пшрталас тугызатын меселе болып кала бередкЕгер «казакстан халкы» деген термин кабылданатын болса, онда Ka3ipriелеуметпк жэне саяси гылым элдекашан бас тарткан «кенес халкы» дегентоталитарлык утымга кажетаз уксастыру пайда болады.Осы птрсай ысты к мэceлeлepдi ой елегшен етюзе келе, ecKiтерминдерд1 вте абайлап, сарапка салып, сыни тургыда пайдалану керекжэне жана терминдерд1 енпзу кажет. «Халык» ен алдымен этникалык алуантурлинкте буюл б1рлж, топтаскандык, ынтымак, езара туашспк дегеншбщщредь Бул б1рлж казак жэне орыс халыктарынын этникалык туыстыгыменжэне дш б1рлтмен байланысты болуы мумюн. BipaK ол баска 6ipнепзде — ортак азаматтык, елеуметпк-экономикалык жэне тшсшше рухани-адамгершшкжэне мэдени ортактык непзшде де icKe асырылуымумк1н.Егер «казакстан халкы» мен «кенес халкы» деген угымдардын жайсызастасуын назарга алатын болсак, онда бул арада мыналарды айтуга болады.Бул угымдардын мэЦ жагынан елеутй турде айырмашылыктары бар,ейткеш уйлеспейтш эдюнамалык принциптерге непзделген. «Кенес халкы»— жалпылык пен жалкылыктын белгш 6ip аракатынасын толыккездейтш угым, мунда 6ipiHiuici екшппсше кысым жасайды, оныciHjCTipeoi, багындырады, сэщ щ б1рл1кке нак осындай кысымнын есебйенкол жепазше,щ. Егер кенеспк заманда улттык кундылык туралы айтылганболса, онда бул шындыгында уран, идеологиялык калып болды.«Кеп этносты казак халкы» деген угым жалпылык пен жалкыл ык аракатынасыньщмулде баска принцитн атап керсетедт Бул принцип постклассикалыкдуниеде орныгады деп айтуга болады: б1рлжке кысым жасаудын,ерекшел1ктерд1 жалмаудын ере^щен емес, KepiciHiue, ерекшесеттердщ дамуы аркасында кол жеуизшёдх, медени алуан турлшктщбщлш болып табылады. Мунын MeHici: улттык мвдениеттер негурлымеркш, мазмунды турде дамыса, олардын 6ip-6ipi не деген жакындасуы, олардын,медени езара ic-кимылы жене карым-катынасы согурлым куитрекepi орныктырак дегенш бщщредь B ip a K бул niKip алысуда niejqayjni релбасым-этноска тиесш. @3iHiH ежелп арманын, казак халкынын «Атамекен»идеясын улттык егеменшк формасында жузеге асырган казактар езшщулерше шын мэншде тарихи миссия: Казакстанда туратын, оны езшщОтаны деп есептейтш, казактардын ежелп жерщ шын журолмен женежан-тешмен суйетщ, оны бупн де, ертен де тастап KeTKici кел мейтш барлыкдиаспора-этностарды мы кты демократиялык медени бipлiккe топтастырум1ндеп жуктел генш аныктап бщщ. Бул казак халкынын ерекше мактанышы—баска этностардын ездер1 букш журепмен жэне буюл жандуниеоменосынау жайдары, конакжайлы жерде калгысы келу1 жэне взбалалары мен немерелерщщ болашагын байланыстыратын жерде eMipcyprici келуь Ipi мемлекет ретшдеп Казакстаннын улан-байтак даласымен карлы таулары суйгспеншшк меШрщге жомарт болып шыкты —гажайыптез1мдшш,казактын imKi жан дуниесщщкендш мен сулулыгы,онынбаска адамдарды колдауга, кемектесуге, макулдауга кабьпеттшп аркасындакептеген улыстарды езшщкушагына тартты.630

Улттык идеяга непзделген турл1 этностардьщ niKip алысуы Казакстанхалкы курылуыньщ Heri3i болып табылады, ол сондыктан ец алдыменбарынша тез1щц казак халкыньщ ынтымактастыкка, езара туйнастшкежэне татулыкка деген ерж-жмзерш кездейдг. Казакстанньщ тэуелаз мемлекетретшде одан api дамуына орай казак ултыньщ елдщ этносаралыккатынастары жуйесшдеп 6ipiicripynii рал1 арта бередь Сондыктан б!здщтакырыбымызды зерттеуде улттык егеменджтс кеп этносты жане капмадениетп казакстандык когамды топтастыру факторы ретшде зерделеужане улттык егемендж идеясы мен казакстандык улттык идеяньщ аракатынасыбагыггаушы багдар болады.Казак халкы тэуелаздж туралы гасырлар бойына армандады, туыпескен«Атамекен» идеясымен рухтанды. Токсаныншы жылдары казактардыносы ежелп арманы мемлекетпк егемендж формасында жузеге асты.Казак идеясы, улттык мактаныш пен кад1р-касиет, улттык рух демократиямен бостандык принциптерш халыкаралык аренада орныктырушы тэуелазулттык мемлекет бейнесщце жузеге асты. Казак идеясы теуелаздж идеясырепнде барлык калган этностарга жакын api кымбат.ToHin келе жаткан жаЬандану алдында улттык идея улттык тэуелci3fliKTiжэне елд1ц идеологиялык кауш аздтн, егемендщн ныгайтуга,казактардын болмыс-бтм1 белек, 6ipereft медениетш онын б1ртутас мемлекетшенбервдеп баска этностардьщ мэдениетомен niKip алысуында сактаугажиерлещпрш, багыттауга тшс. Казак мэдениетшде аса бай топтастырушырухани-адамгершшк элеует жинакталган.Улттык идея Казакстанньщ барлык этностарын 6ip халыкка6ipiKTipyre, топтастыруга кабшетп. Американдар уипн кайткен кунде детабыска жету, елеуметтж баспалдакпен жогары арлеу мумкшдт осындайрухтандырушы идея болып табылады. Казактар жэне республиканын баскаэтностары ушш Абай мен Ш экэр1мнщ «ужданды акыл-парасатгы» камтитынтэyeлciздiк идеясы баскарушы идеяга айналуы тшс.Казак улттык идеясы орыстарга жакын api TyciHiKTi, олар ушш ужымшылдык,адамгершшк, ар-намыс, мэн-магына проблемалары эркашанда6ipiHuii кезектеп, улттык M9Hi бар проблемалар болды. Казактар мен орыстардьщжaн-ДYниeciнiн туыскандыгы осында. Олар 6ip еуразиялыктопыракта,мэдениет аралык дэстурлердщ niKip алысуы непзшде ecinвркендедьKa3ipri замангы жагдайдагы niKip алысу —жанжалдар мен карамакайшылыктардышешудщ басым формасы, татулык пен езара TyciHicriKKeумтыла отырып, Ka3ipri дуниеищ калай eaiHBegi керкейтш жатканыньщтесш. Сонгы кезде niKip алысуга ете ж т ден коюда, 6 ip a K оны жариялап,дерштеп кана коймай, сонымен 6ipre niKip алысуга шындап аяк басу манызды,онын Typni турпаттары мен денгейлерш танып бiлy манызды.Оппоненттщ niKipi назарга алынатын, 6 ip a K бмдщ жекебасылык устанымымызгаыкпал етпёйФШ niKip каперге алынатын niKip алысу турпаты дабар. Акыр сонында туп-тамыры теренде жаткан рухани niKip алысуы дабар, мунда енпме ортак epicTe ербщц жене сухбаттастьщ жекебасылыкустанымын езгертетш елдеб1р жана мазмун дуниеге келед!, ейткена угыну—ез тумшалануынан e3iHiH шыгуы, езгеру! де*рецщ бiлдipeдi.631

MiHe, терен сипатты niKip алысу казак улттык идеясынын казакстандыкидея, барлык этностарды 6ipryTac халыкка 6ipiKTipeTiH, жаЬандануудер1анде е з ш р мэдени жэне улттык б1регейлшн сактап кана коймай,сонымен 6ipre онын eMip cypyiH кажетп курылымдаушы факторына айналаалатын казакстандык идея мэртебесж ала алатын тэси! болып табылады.Тек улттык идея гана элемдж когамдастыкка улттык мактанышсез1м1мен, 03iHiH мэш мен салмагын таныган санамен Kipyre кабшетп нактыкуш бола алады.Идеология сондай-ак мемлекетпн таяудагы жылдарга арналган саясатынайкындаушы улттык б!ркатар мудделерш де камтиды. Бул, ен алдымен,казак ултынын езш щ экономикалык ecyi жэне мэдени ерлеуц ауылдын,ауылдык еяд| мекендердщ кайта TYлeyi. Улттык мудделер казактармен баска да этностардын материалдык жэне рухани дамуын колдаудынарнаулы елеуметпк багдарламаларын ездряеуда кездейд1. Идеялар менмудделер жуйем niKip алысу кагидасына орай курылымдалады.Улттык идеологиянын непзп багыты —куш пен каталдыкка табынудан— niKip алысу мен кeлiciмгe табынуга дейшга багыт. Мундай идеологияКазакстаннын улттык тэуелаздт мен кзушстздтн азаматтык жэнемэдени 6ipereftniriH ныгайтуга жердемдесетш болады, еядщ удей тускенжаЬандану жагдайында твтеп 6epin кана коймай, езш щ улттык келбетшсактауга кемектесед^ сонымен 6ipre онын турленушщ, онын «баска жа-Ьандану» бел rici мен ойдагыдай жузеге асырылуынын ал гышартына айналаалады.Казакстаннын элемге паш етуге лайык казынасы бар. Ол —бцшщ.Элемге теуелаз жэне егеменш ел болып калыптаскан Казакстаннын кептегенэтностары мен конфессияларынын езара TyciHicTiri мен езара келкймйT e x ip n 6 e c i ерекше манызга ие бола бермек.KyiuTi кушпен гана токтатуга болады деп ежелден есептелш келд!,эйтсе де данышпандар бутан KepiciHiue пайымдады: «0шпендшкт1ешпендйпкпен токтатуга бол м а иды —тек суШспенпплпспен гана токтатугаболады». Кдзакстан элемге карапайым, 6ipaK улы акикатты дэлелдедктатулыкта жэне бейбпшшисте, жанжалсыз eMip суруге эбден болады, кдрама-кайшылыктыniKip алысу урдЫнде шеше аламыз, мэдени жэне конфессиялыкалуан турлвдкп сактай отырып, бтрлжке толык кол жетщзугеболады, кушке шынында да кушп — улттык Рух куцпн карсы кою керек.Сейтац казак улттык идеясы гылыми айналымга жаИандану жагдайындаКазакстаннын орныкты дамуынын к у рдел i проблемаларын зерделеуYшiн аса манызды бщдопрйш принцип ретшде енпзшген казакстандыкулттык идея болып табылады. Эщдме Ka3ip этносаралык карама-кайшылыктардышешу формасы казак ултынын жене баска улттык диаспоралардынмудделерж б1рынтай топтаскан казакстан халкы болып калыптаскан6ipTyTac мемлекет шедбершде шебер уштастыру непзшде этносаралыкыкпалдасу тэсш ретандеп казакстан идеясы туралы болып отыр.Жогарыда аталган бупнп умтылыстар, o v iip .iiK басымдыктар женеказакстандыктардын еркениетпк мураттары Казакстаннын улттык идеясынынмазмунын, ен болмаганда, таяудаты он жылга арналган мазмунынкорсете алады. Сейтш улттык идеянын MeHi мынадай тужырымда тезиспк632

турде айтылуы мумкш: «Бастау-кезд1 умытпай, 6i3 6ipre 8p6ip казакстандыктынигшп ушш гулденген жэне демократиялык куцт Казакстанорнатамыз».12Усынылып отырган улттык идея тужырымы барлык кеп этностыккогамды топтастыра жэне азаматтык 6ipereraiK векторын кушейте отырып,мемлекетп ныгайтудьщ, жана кундылыктар жуйесш калыптастырудынаса манызды элеуметпк-экономикалык жэне саяси проблемаларыншеше отырып, Казакстанньщ барган сайын кушейе тусш отырган жайанданушыелемдеп орнын ныгайтуга жердемдееедь Усынылып отырганформадагы улттык идея K a 3 ip ri замангы жаЬанданудын бой керсету1 алдындабукш елд4 жумылдырудын накты практикалык TeTiri бола алады.2. САБЫРЛЫЛЫК САНА МЕН РУХАНИ КЕЛ1С1МД1КАЛЫПТАСТЫРУ (2005-2006 жылдар)Жана тарихи оралымда Казакстанда барлык этностар мен елеуметйктоптардын, жеке адам мен когамньщ, дара тулга мен мемлекеттщ татулыгы,езара ryciH icT iK пен сабырлылык мураты когамдык сананын басымдыгынаайналады. Сабырлылык сана мен татулык мэдениеть Бул терминдерKa3ipri Казакстанньщ ен кекейтесто проблемаларыныц менше жэнекогамдык сана карама-кайшылыктарын шешу проблемасына дендеп енугемумквдж бередь Ka3ipri жагдай бурын-совды болып кермеген мэденитарихисапасымен ерекшеленедь Бурынгы барлык дэу1рлерден айырмашылыгытатулык жерплцсп, тандалмалы принцип ретшде кезделмейш,6ipaK эмбебап сипат алады, барлык елеумегпк топтардын, этностардьщ,медениеттщ, халыктардьщ, елдердщ жанды жерше тиедьXX гасырдьщ басында-ак немю идеалист-философы Макс Шелер03iHin аукымы жагынан адамзат тарихынын ен бетбурысты кас кагымсэттер1мен тецесторуге болатын медениеттщ тубегейл1 турлешс1 туралыжазды. Медениеттщ барлык катпарлары, «ушпз келюпеу» кушн кешкенелеуметпк топтар мен этностар, келйпм ракатына беленгендердщ бакылауынаншыгып кетп, сейтш ездершщ кукыктарын талап erri. Шыгыселдер1 мен ешрлер1 батыстык улгщеп зорлык-зомбылыкка карсы шыкты,езшген тап —байларга карсы, ейелдер —ерлерге карсы, балалар —ересектергекарсы дауыс кетердк Элитаныц арасында келю1мге жетуге болмайтыныаныкталды, ол неше турл1 шекараларды енсеруге, барлыгын камтитын,ембебап болуга, барлык этностарды, медениеттерд1, барлык еркектермен ейелдерд1, ересектер мен балаларды, байлар мен кедейлерд1 камтугатшс болды. Мунын e3i келгамнщ сапалык езге сипатын —оньщ ембебаптыгынаныктады.Нак осындай кеягсшнщ кажегппн аталган урд1стердщ epicTeyi женежаИандану деген белпмен мел1м акпараттык постиндустриялыкмедениеттщ калыптасуы куаттады. Адамзат езара ic-кимыл мен карымкатынастын—экономиканыц, саясаттыц, тщцердгц, медениеттщ, жекеадамдардыц, алуан турл! емгрлж практикалардын жене мшез-кулыкулпяерщщ жана дауярше шын аяк басты. Кешсштц ембебаптыгын тарихитеж1рибенщ e3i де куаттады. Бупнп танда б1рде-б1р жеке адам, этнос,халык, медениет, елеуметтж топ кел!с1мда орнату урдюшен тыс кала ал-633

майды, окшаулана алмайды, «жакшага алынбайды». Ол Ka3ipri замангыжаЬанданушы элемнщ айкындаушы басымдыгына айналды.Тарихи аукымнын жана проблемасы пайда болды. Бурын келкпмге«келаспегендерге» кысым жасауы есебщен кол жетюзщцг, ягни щектеужболды, демек, тандаулылардын катарында болгандардын мшез-кулкынынб1рден-б1р колайлы нормасы ретшде усынылды. K,a3ip, кеМйм эмбебапкаайналганда, бщегей мэдени жэне жеке тэжарибе айырмашылыгымэселелер1 алгы орынга шыгады. Адамзатезшщ мэдени жещстерш TepicKeшыгарып, мшез-кулыктынтаптаурын, кым-куыт ynriciH б1рден-б1р улпретшде кабылдап, кедюшге келе алмайды. Бул тагы да сол кысым жасаужэне мэдени мура аркылы «кел1Ым» болар едь ByriHri танда энпме баскатурпаттагы айырмашылыктарды сактауга жэне, демек, езара тусшгстжтщ,6ipiH-6ipi танудын, тез1мдшжтщ, курметтеушшктш цпш тетжтершенег1зделген турпаттагы кел1сщ туралы болып отыр. Адам тезщщ болыптумайды, окып уйрену жэне тэрбие алу, мэдениетаралык жэне этносаралыкпжгралысу барысында калыптасады. Бул орайда тезамдтк сананынкалыптасуында тарихтын, дщнщ, енердщ, философиянын, эдебиет пенмузыканын улкен рел аткаратынын атап керсету керек.Келюмнш ембебаптыгы айырмашылыктарды сактау, онын устшекетермелеу жэне беюту аркылы жузеге асырылады. ЖаЬанданудын Ka3ipriдэу1рше тэн осы эмбебаптыктьщэдеттен тыс турпаты постмодернистердщтужырымдарында теориялык жагынан ой елегшен етвазщщ. Олар едеттентыс терминдердг, кебшесе бурынгы категориялык аппаратка кенебермейтш жагдайды сипаттау ушш баска пендерден алынган терминдерщгылыми айналыска енг1зуде. Постмодернистер б1рыцгай мэдениетпн«кожырауы», Kyftpeyi идеологиясын айтпайды, KepiciHiue, олар жана шындыктымойындауга, айырмашылыктардын басымдыгы аркасында б1рлнспсактауга мумкшдж беретгн улгшерщ аныктап, теориялык негтздеуге, ягниалуан турл1 мэдени тэж1рибелердщ KepiHic табуы мен дамуы аркылы ембебапкелю1мге жетуге тырысуда. Эмбебапка айналган кeлiciм айырмашылыктардысактап, mrepi жылжытуды кездеШп, демек, кысым жасау менкуш керсетуге емес, кайта штей езара туашстжке, жан дуниенш де,улттык сипаттар мен дшдердщ де пп тарту шы льны на неизделедй.Мундай устанымдагы келнпм езара туажстжтщ аясына енпзшедо.Мунын 63i акикатты гылыми эдгстеменщ бакылауы саласынан асып тусетшугыну тэж1рибесш ашуга мумкшдж береда. б зара TyciHicriK тусшсудщтупкишсп рэЫмдерше саймайды, 6ipaK сез1м, куштарлык, туйсж, ем1рлжданалыктын кел1п косылуына жагдай жасайды. вйткеш эщтмё ем!рлжманызды шеппмдер туралы болганда квбжесе оларды гылыми сарапшыларгаceHin тапсырмайды. Адамдар нак сол турш тшдерде сейлеген кезде,тусшд1рмелж мшдет барынша байыпты турде алга койылады, ортак тьгшжене келасш кеш сттн i3flecTipy MinaeTi туралы.Бул урдас мэдениетаралык niKip алысу сиякты езара туещ1стш нысаныменc0ici3 байланысты. IliK ip алысу монологтар жиыны ретшдеTyciiwupinyi мумкш, мунда сухбаттастар epKiM айтатын нэрсенш мэншеущпмейдц —бул тек сырткы niKip алысу. Баска 6ip жагдай болуы мумкш —сухбаттастар 6ip-6ipiHiH сезже кулак кояды, бфак ез niKipiHae калады.Акыр сонында, кел1амге жету ymiH niKip алысудын ен артыкшылыкты634

тагы 6ip нускасы: сухбаттастар 6ip-6ipiHin сезше кулак турт кана коймайды,сонымен 6ipre 6ipiH-6ipi баска куйге туаред^ оларга niKip алысугаюрюкенге дейшл бейматм элдеб1р жаксылык касиеттщ eciriH ашады. Накосы жана мазмун руханитадайгерштак езара TyciHicriKneH байланыскантерен, рухани KeniciMre келуге йумындж береДйK a3ipri замангы жагдайда калаулы жэне кажете кeлiciмгe келетшмедениеттер мен еркениеттердщ niKip алысуы KeHicTiriHiH калыптасуыжанжалды дунйенщ елеуметтж жэне мэдени керкекннщ басым формаларынын6ipiHe айналып отыр. Ынтымактастык пен бейбгг катар eMipсурудщ формасы ретшде niKip алысу куш керсетуге, басымдык танытуга,устемджке, монополияга накты балама болып табылады. Кеп полярлы,кеп полюсп адамзат когамынын калыптасуына карай бет бурган объективт!тарихи урдю дуниеш орталыктанудан ада жене келюшген дуние ре^ндеKeprici келмейтш куш-тердщ табанды карсылыгына ке'здесш отыр, булкуштер ездершщ устанымы мен саяси ерж-ж1герш баска елдер мен халыктарга куштеп танады. Бул шын меншде тарихи тургыда куш бпкенжал тан кел!сщщ колдау жене жалган бостандык жене шынайы, imKiкeлiciм мен демократиялык бостандыкты Ty6ipiMeH жою жолымен жалгандемократияны колдау практикасы. Медениеттер мен еркениеттердщ niKipалысуы осындай саясатка куатты тоскауыл болып, елемд1 езгеше курылымдаужене шынайы келю1мге кол жетюзу MyMKinaiKTepi мен тесщцершкерсете алады.Медениеттердщ niKip алысуы барысында Ka3ipri замангы когамдыксана калыптасатын niKip алысудын тушнщ такырыбы —болмыстьщдэстурл^ шыгыстык тесш нщ жене кундылык багдарларынын ем1рдщлибералдык, батыстык принциптер1мен аракатынасы. Буган жататын казакмедениет! де дуниега кабылдаудын дестурл1 турпаттары жанды, Kyfliperriорта ретшде тусшшетш табигатка 6ipTyTac кезкараска непзделген.Либералдык принциптер баска басымдыктардан бастау алады: дарашылдык,жекебастын еркш дт мен жауапкершинп, жеке адамнын epiK6uunpyi, онын бастамасы мен тапкырлыгы демократиялык, алуан птрл1елеуметтж болмыс жагдайын жасайды. Мундай карама-кайшы сияктыболып KepiHeTiH eKi кезкарасты калай уйлеспру керек? вйткеш дестурл1кундылыктар толык жойылып кеткен жок, олар бейсаналылыктын теренTyKnipiHe тамыр жайган, ужымдык бейсаналылыктын туптурпаттаржYйeciн курган.Дестурд1 жанаша туаншруге жене онын тарихи шыгармашылыкпенаракатынасына назар аудару кажет. HeMic социологы жене тарихшысыМакс Вебер еткенге бершушшк ретшдеп дестурд1 жене жананы орныктыратыннысаналы ic-ерекет жуйеандеп кайта жацйыруды катан карамакарсыкойды. Алайда баска зерттеупилер мундай карама-карсы коюшылыкпенкeлicпeйдi. Олар тарихи сабактастыкты сактаушы дестурдщ маныздылыгынжене медени урдютщ уздйёйзДшн жактайды, дестурдщезшщ турлену^ онын жангырумен езара диалектикалык ic-кимылымумюндшн аныктады. Дестур езара TyciHicTiK пен К&я1шшщаса маныздышарты ретшДе туашйршедкКазактын деетурш кундылыктары мен батыстьщ либералды кундылыктарын6 ip iH -6 ip i TepiCKe шыгаратын кундылыктар ретМде керсетуге635

болмайды. Ж еке адам езш щ еркщ щ гш ж ене ж екебасыньщ тандауын текTyciHy, езара тусй н сп к ж ене кел1ам жагдайларына жетаазетщ тарихидестурге косы лган жагдайда гана жузеге асыра алады. Ещ щ щ жагынан,дестур ж екебасы лы к неп зден толы к азат болтан ж ок, ол жеке адамнынKyui-xirepi мен epKi аркылы жузеге асырылады.Мынадай тужырым орныкты: келю м жалпы галамшарлык ектемджкеайналды, ол жеке адамдык ж ене улыстык шыту тегш щ айырмашылыктарыаркылы ж ене солардын аркасында жузеге асырылуга тшс, сондыктансырткы сипатта емес, кайта iinid серш ндердщ салдары, теренде жатканn ix ip алысудын жене медениетаралык карым-катынастын салдары болыптабылады. Былай деп карсы лы к 6 u m ip y i де мумкш: едетте, K a3ip ri замангыкауымдастык мундай келю щ нен am алые жатыр, ейткею esipre 6 ipполярлы дуниеде 6 ip астам державанын курн ж ене басым болуы салтанаткурып отыр. Алайда бул ш ындыкка мулде сай келмейдь 25 мемлекетп6ipiK T ipeT iH Еуропалы к О дак аркылы, сондай-ак баска да ыкпалдасканбщдеетшгер аркылы, мысалы, Казакстаннын, Рееейдщ, Беларусьтщ, УкраинанынШрыцгай экономикал ык к е щ е т т аркылы елеул! тайталастыккалыптасады. Сонымен катар кел1с1м медението туралы айтканда K a3ip riicriH м ен-ж айы нан repi болаш актын, лайыкты нерсенщ улпге айналуыайтылып отыр. Теорияньщ м1ндет-максаты нак осындай: болашакка багытнускау сол жактан айкындалатын болады.« б р к ен й етгщ Kyftpeyi туралы», ислам ж ен е христиан еркениеттерш щтайталасты гы туралы аты ш улы тезис к ещ ещ м eдeниeтi тургы сы нан сы нкетермейщ . Буган карам а-карсы ауандагы объекти ва урще байкалды: niKipалы су мен м едени кары м -каты наска ж ен е м ем лекеттщ ултты к мудделершкоргауга жердемдесетш м едедаеттердщ езара ic-кимыл ж уйесш калыптастыруга ж е н е куш ейе тускен ж аЬ андану ж агдайы ндагы м едени айы рм а-ш ы лы ктарды сактауга бет алган урдгс орны га тусуде. О сы ган байланысты♦халы карал ы к катынастар* категориясы ту еш щ н щ e3iH езгерту каж ет. Булм емлекеттер арасы ндагы саяси каты настар гана емес, соны мен катар м едени етар алы к niKip алы суды н ш екарасы н Kecin ететш , о р так KeHicTiK ж а-сайты н алуан турл1 м едени байланы стар.Президент Нурсултан Назарбаевтын саясаты Казакстаннын елемнщб1ркатар жас демократиялы к мeмлeкeттepi катарында 6epiK орын алуынкамтамасыз e rri ж ене демократиялы к rnrepi басу тургысында, демек,посткецестж KeHicTiKTeri елдердщ когамдык-саяси KeniciMi тургысында— ен келеш еп зор мемлекеттердщ 6ipi ретшде жаксы атын шыгарып,беделш кетерщ. Казакстаннын цша проблемаларын шешу жене ол курганкеп этнос тык когамньщ ynrici белтип 6ip магынада халыкаралык когамдастык ушш ж ене кел1ам мен тез1м дш к медениетш е баска елдердщ косылуыymiH улп ретшде кызметете алады. М унын MeHici республика KeniciMидеясын «лайыкты, MiHci3» модустан «колда бар накты* модуска ойдагыдайкеыпрщ, алгашкылардын 6ipi болып баскалардын 6epiHe фртутас мемлекеттехалыктардын K anim ii мен катар 6Mip суру медениетш щ бага жетпестеж1рибесш керсетп деген сез.Э н п м е б1рлж пен келйпм туралы болганда, ен алдымен, бул этносаралык ж ене медениетаралык езара к ’Кимылга катысты болмак. Кепэтносты, кеп медениетп мемлекет болган Казакстан бул ман-жайды елдш636

дамуы ушш мумгандж кырларын байытатын аса манызды кундылыкретшде карайды. 130-дан астам этнос татулык, пен кел1амде eMip cypinжатыр, араздык пен кактыгыс дегенш бшмейдь Бул кебшесе сабырлы санасыбар казак этносынын ciHipreH улы енбеп. вйткеш казактар айрыкшаакпейщ дтм ен, конакжайлылыгымен, журек жылуымен тарихи тургыдаерекшеленген жэне тоталитарлык режим жылдары зулым тагдырга тапболгандарды езш щ атамекенш де куш ак жая карсы алды. Барлыкпосткен естж мемлекеттерден нак осы К азакстан, эм играциялы курдютерден кутылмаса да, орасан кеп этностардын достык пейш менбелсенш ынтымактастыгынын ортак сипатын сактап калды. Ол былайтурсын, шал гай жене таяу шет елдер ушш республикада кел1ам медениет!мен медениетаралык карым-катынасты жузеге асырудын жана теж1рибес1:Казакстан халкынын ассамблеясы пайда бодцы. Бул теж1рибе посткенестжбаска мемлекеттер тарабынан жогары бага алды epi шалгай жене таяу шетелдер ушш этносаралык кел1с1м мен этностардын катар eMip сурушщулпсше айнала алды.Bi3 уш ш сабырлы сана мен кел1ам медениет! такырыбы карама-кайшы лы ктар мен ж анж алдар проблемаларын есте ж окка шыгармайды.KeniciMre карама-кайш ылыктар мен киыншылыктарга ундемеу ж ене реттеуж олы мен емес оларды нак осы ш ешу аркылы кол жетю зш едь К азакстандакел1с1м м едениеи мен этностардын катар eMip суруш щ , сабырлылык санасы калыптасуынын келеш еп ен аддымен елде басым болып отырганказак жене орыс этностарыньщ езара ic-кимылымен байланысты. Олардатерен медениетаралык niKip алысу мен езара тусшютж ушш непзделгенбаза бар. Бул Еуразиялы к туыскандыктьщ , экономика, медениет, саясатсаласындагы езара карым-катынас пен ужымшылдыктьщ, кеп гасырлыккарым-катынастын ежелден келе жаткан 6epiK дecтYpлepi. Казактар менорыстарды менталдык багдарламалар денгейш деп, ягни eKi этностын датурпаты мен улттык сипатын айкындайтын ембебаптык: ужымшылдыккаб еш м д ш к , билж м ш деттерш щ б е л гш 6ip TyciHflipMeci т.б. денгейдеп6epiK байланыстар аркылы байланыскан.Республикада когамдык сананьщ карама-кайшылыгы проблемаларыжене Timi жанжалды жагдайлар ce3ci3 болып ту рады, ейткеш турл1 этностардын,жжтер мен топтардын мудделер1 кактыгыска туседк BipaK енKYPДeлi ем1рлж кайшылыктардан шыгу жолын табу женшдеп бага жетпескасиет, жылы шырайлы, ашык болу, езара TyciHicriKKe, рудын барлыкмушелерш курметтеуге деген ерж -ж ^ер таныту касиет1 казактардындестурл1 медениетшщ айрыкша б ел п а екенш жадыда сактау манызды.Бул казак халкынын ежелден-ак данкын шыгарган тш табысудьщ улыенерй Сондыктан 6i3 бас пайдасын куйттеушшктщ, куншшджтщ, батыспрагматизмгнщ жене салкынканды есеш ш лдж тщ дестурл1 кел!с1ммедениет! мен езара тусш ю тж устындарын шайкалтуына жол береалмаймыз.Keлiciм, халыктардын езара TyciHicTiri мен катар eMip cypyi медениелтуралы пайымдаганда, 6i3 тек этникалык аспеКтшерда гана емес, сонымен6 ip r e урпакты к, гендерлж асиектш ёрда де айтып оты рмы з. Keflic'iMдегеш ш з к ен п ш тж , сырткы кысымга багыну емес, 6ipaK езйэдж меденибipeгeйлiктi сактау жагдайында езара тусш ю тж ке карай терен угынган,637

ш тей кулш ынган умтылыс. KeniciM — урпактардын катынастарын дасипаттайтын категория. «Экелер мен балалардын» ежелден келе жаткандрамасы бупнг! танда бурынгыдан да repi шиеленше тускен. Бейне 6ipнак осы жастар м ем лекетпк теу ел азд ж тщ сонгы он жылында улкен артыкш ы лы ктар алган сиякты болып керш едь Ж астар таптауырын ойлаужуйесшен, есюрген кундылыкты багдарлардан тез1рек бас тартады, каз1рпзаман тургысынан ойлайды, ж ана кундылыкты устындарды ж ене м ш ез?кулы к улщлердн игере отырып, ж йерл1 турде кайта бешмделедк К азакстаннынipi бизнес! жастардын е с ш ш е н лайыкты Kepi Hie тапты. BipaK сонымен6ipre накосы жастардын арасында —ал бул кврнеу огаштык —бйш икемш ш , кейде TinTi сауатсыз адамдар барган сайын кебейга келедь Баска6ip кигаш тык —алган бШШ всте бершген кужатка сай келмейтш дипломдардыниелер1 де кездеседкК азакстан га Ka3ipri зам ангы гылыми ел еу етп м енгерген, дамуустщ деп ж аЬанды кэлем мадениетш ш категориясымен ойлай бш етш , ален бастысы —езара келгсуш ш к курыл ымына Kipe алатын, бесекеге кабьпетпказак улты керек.Тагдырдын ершмен Казакстан Еуропа мен А зиянын арасында болыпш ыкты. Сондыктан ол езш щ м эр тебеа бойынш а Еуразия ел1, Еуразияеркениетш щ 6ip б е л т болып табылады. Мунда Еуразия KenicTiri бойыншааса ipi элемдш д1ндер —eKi аса ipi этностын: туран этносы мен славянэтносы ны н ДЩИ нанымы болып табылатын ислам мен христиан арасындагыщ екараетеда, Алгаш Караганда Ka3ipri замангы Казакстаннын улттыктамырлардьщ, талдердщ , дэетурлердш ^ едет-гурыптардын кеп гасырлыкортактыгы байланыстырып турган турю -ислам д унйесш е Kipyi онын дамуы ны н табиги ж олы сиякты болы п к ер ш едк А лайда ш ыгыстагыкериллepiMi зден езгеше турде бДздщ Казакстанда таза мусылмандык медениетформалары басым болатыны еюталай. Еж елп за манда Казакстан даласындаер турл1 дш дер уагыздалып, б е й б р катар eMip сурдо, олардын арасында кен е замангы христианды к та, буддизм де, зороастризм де,м ан и хей лш те болды, ал т э щ р ш к дестурлер езш щ м эш жагынан карапайымхалык ymiH исламга орын берщ . Ол кезенде д в д е р мен нанымсешмдердщniKip алысуы олардын катар eMip су р у ш щ формасына айналды.Б у п н п танда ел1м1зде улттык ж ене азаматтыктоптасу т э с ш р е и н д е йniKip алысуды жолга кою уипн барлык каж етп жагдай жасалды, орныктыж эне еерщ нде эконом икал ык есу камтамасыз еталад, демократия институттарымен азаматтык когам даму ж олына тусп , елем дж даму аясындажас м ем лекеттщ туракты лы гы , кayiпciздiгi ж эне т а у е л е х зд т ныгайтылуда.К азакстанда конф ессияаралы к niKip алысудын, рухани к е л ю т н щж ана когам ды ксананы н калыптасуынын мэдени-тарихи алгышарттарыосындай.Еуразия идеясы Ш ыгыс пен Батыстын идеяларымен салыстырганда6ipereft ж эне езщ цйс сипаттагы идея бола отырып, сонымен 6ipre оларгаeui6ip карама-кайшы келмейш, олардын катарында окшауланып турмайды.KepiciHiue, ол eKi идеяны алуан турл! идеялардын жанды ж ене ебдентабиги 6ipniri ретшде синтездеуге м у м к ш д ж бередь Ол дуниеш кайтатурленд1ру ж эне адамды 6ip-6ipinen кол уаш рм ей, 6ipiH-6ipi толыктыратынapi езара ic-кимылда болатын урдю тер релнде ж егш иру болып табы-638

IIлады. Баскаша айтканда, адамньщ материалдык-практикалык кызмеп рухани-адамвершшкбастаудан нэр алуга тшс, ез кезепнде, адамнын, рухани-адамгершшкдамуы оньщ дуниеден окшаулануын емес, кайта нактыic-ерекетп, болмысты турлещйрудщ ортак iciH талап етедьСонымен, Еуразиялылык езш щ меш женшен адамгершМк бастауларгатолы жене езшщ практикалык-адамгершшк елеуета аркасында тутастыктынHeri3i болуга, ягни Батые пен Шыгыс ушкарылыгын енсере алатынжене олардын тандаулы белгшерш —6ip жагынан, материалдык-практикалыккызметтщ пафосын, екшшп жагынан, психологиялык руханимедениеттщ пафосын синтездей алатын бтм герш ш ктщ ерекше турпатыболып табылады. Еуразиялылык —жанжалды жене жаЬандык проблемалардышешу yniiH конфессияаралык, мемлекетаралык, медениетаралыкniKip алысу к е щ е т т.Казакстан мен Ресейде бейбгг катар eMip суру мен epinTecTiK катынастардьщтарихи узак уакытында кебшесе уксас дш мен езара туешклж рухыкалыптасты. Мундагы Еуразияда —ужымшылдык парадигма, оны ужымшылдыктоптаскандыкка, ужымшылдык курбандыкка, ужымдык 6ipereftлйскедайын жеке адам жасайды. Бул елеут дережеде Казакстан халыктарыдшейвс дши курамдас безшже жатады. Мунда казак халкынын дш менулттык сипаты туралы меселен1 зерделеу манызды болып табылады. Бултургыдан алганда II Еуразиялык медиафорумнын сауалнама жYpгiзiлгeнделегаттары мен конактарынын арасында тек 3,3%-ы гана Шыгыс пен Батыеарасындагы карама-кайшылыктын Heri3i дши айырмашылык депecenTereHi сипатты жайт. Елде гасырлар бойына сыннан еткен 6epiKеркениетп дестурлер турл1 д4ндерд1н бейбгг катар eMip cypyiH in формаларыретонде калыптасты. Байтак Еуразия кещ еттн д е буддизм, сопылык,TeuipuiiK, халыктык нанымдар, саяси жене моношеиепк дшдер татукершшеетжпен Yйлeciп eMip cypfli жене eMip суре беред1 де. Аса ipi eKifliHHiH —православиелж христиандык пен исламнын езара катынастарыда осындай тёз1мда1йшеш сипатталатыны ерекше манызды.Ислам мен христиандыктын арасындагы бейб1т катар eMip суру ментату кершшесток niKip алысудын себебш, бipiншiдeн, бул дшдердщ шыгутеп, тарихи тамыры б1рдей екенщце, онын уетше олардын eKeyi де руханидамудьщ 6ip Ti36eriHiH буындары болып табылатынында деп б!лу керек.Екшшщен, олардын арасындагы белпл1 айырмашылыктар жагдайында,сонымен 6ipre осы нанымдардагы ортак сеттердщ кеп екенш кере бшукажет, олар: букш адамзат ушш 6ip К¥Дай идеясын тану жене орныктыру;рухани тарихтын, 1нжш мен Куранда баяндалганындай, мазмуны менсипаты; басты пайгамбарлар кызметондег1 сабактастыкт.б.Элбетте, ислам мен христиандыктын жене баска елемдак дшдерд}цезара катынастарынын конфессиялык картинасын 6ip жакты, ecipeceб упнп танда, елемде курдел1 жене карама-кайшы жаЬандану ypflicTepiболып жаткан кезде идиллиялык тургыда елестетуге болмайды.ЖаЬандану —елемдж когамдастык дамуынын жетекип урд1стер1нщ6ipi, ол тек экономикалык жене саяси тургыда гана ыкпал eTin кана коймайды,сонымен 6ipre медени-еркениеток саладагы езара катынастаргада ыкпал етеда. Ол батыстык, кундылыктык, ем!ршк менд!лщ дшинепздерден repi езге нег4здерге багдарланган мемлекеттердщ алдына639

Ka3ipri замангы жаЬандык урщстер мен катынастарга Kipiry шндетш койды,бул орайда ездерш щ айрыкша двcтYpлi кундылыктык багдарларын сактаукерек. в к ш н п к е орай, Батые пен AK.LLI ездерш щ пiкipлepiнeн е згеш е л тбар пiкipлepгe тым кулыксыз кулак ту р еттш айта кету керек. Ислам сондыктанда Батые еркениетт мен медениетш щ басым болуына карсы наразылыкидеологиясына айналып отыр, исламда жене соган непзделш курылганмвдениетте Ka3ipri замангы дуние конфессияларынын niKip алысуындатен кукыкты сындарлы калып жок.М емлекет пен д1ннщ езара катынастары ж ене елем деп ж аЬандыкурдютер кеп векторлы сипат алып отыр. Ш ыгыс eлдepiндeri б ел гш 6ipдони-еркениеттак 4ргетастын 6epiKTiri м ем лекеттш к двстурлерш щ купид ереж еам ен уштастырылганда олардыц Ka3ipri замангы саяси жуйелердакалыптастыруы айрыкшалыгын айкындайды.Бурынгы тоталитарлык идеологиянын куйреуше байланысты дш нщб!здщ когамымыздагы рел1 айтарлыктай арта тусуде. Халыктын е дву ipбелш нак осы дан аркылы ездерш щ дестурла кундылыктары мен когамдыкрухани-адам герщ ш к устындарын кайта тулетуге умтылып отыр, муныжалпы алганда куптауга болады. Алайда мунда, ете ж ш болып туратынындай,когамньщ этникалык ж ене дш и сипаттамасын араластыруга болмайды,ягни кез келген орыс езшен-?ез1 православиелж христиан немесеказак 93iHeH-e3i мусылман болып табылмайды.Ka3ipri кездеп орын алып отырган б елгш 6ip конфессиядагы дшгесенуш шердщ санын багалауда тым жи1 жагдайда кайсыб1р этнос exuiaepiтек ултка жататындыгы непзш де гана 6enruii 6ip дани когамдастыкка жаткызылады.Бул орайда ecipece шынайы сенупплер болып табылмайтынтураксыз «донда тешректеген» адамдардын санасы мен мш ез-кулкына назараудару керек. Ш ын менш де нагыз д1ндар адамдардын пайызы, ягниелеум етгж мш ез-кулкы Tnicii принциптермен айкындалатын адамдардытек этнос пен улттык диаспоранын 6ip бел1п гана камтиды. О нын ycTiHeбул бел1к б1здщ транзита к когамымыздын айрыкшал ыгына орай этникалык топтын азшылыгын да курауы мумюн.М еселен, Ресейд1н аумагындагы ж ене одан сырт ж ерлердеп толыпжаткан этностык жанжалдардын алгашкы ce6e6i бейне 6ip христиан женемусылман халыктарынын арасындагы орын алып отырган жаИандыктайталасдеп есептейд1. Осындай кара дурс!н елеум егпк ак-кара тусп картинаныннепз1нде жагдайдын жалпы багасы гана берьлмейш, сонымен 6ipreтурл1 болжамдар ж ене олардын дамуы сценарийлер1 жасалады, туындаганкарама-кайшылыктар мен киындыктарды окшаулау жене шешу женшдепнакты шаралар усынылады.Ш ындыгында бурынгы Кенес Одагынын аумагындагы ислам улттыкдиаспора мен байыргы хал ык арасындагы этностык жанжалдардын туындауынынайкындаушы факторы болган емес, ал оны н христиандыкпенкатар eMip cypyi м ем лекегпн тарихи калыптаскан еуразиялы к сипатынаорай елеум егп к ж ене рухани eMipziiH кажетт1 компонент! реттнде ерекететп. Сондыктан елдеп жене баска мемлекеттердеп исламга катысты кандайда болсын келецс1з жайттын xepiHic табу ы елеуметпк жене саяси турактандырумудделерше сай келш кана коймайлы, сонымен 6 ipre Kepi нетижегеапарып сокгырады.640

Мэселе мынада: элеуметтж шиелешстщ жалпы ерши TYcyi жагдайындатурл1 саяси куштер ездершщ корпоративтж мудделерш коргай бастайды,дестурш ислам медениеп мен руханиятын коргау, улттык бастаукездер мен туп-тамырларга кайтып оралу, халыктын улттык рухын кайтатулету т.б. турпатындагы урандармен айла-шаргы жасайды. Бул орайдаисламнын шынайы рухани кундылыктарын коргау манызды epi кажет.Ka3ipri замангы курдел! дуниедеп жагдай дани алауыздыктар мен дшифанатизм топырагында туындап жаткан жанжалдардын улгаюы менкушеюше байланысты бурынгьщан да шиеленюе туей. Сондыктан 6yriHriтанда когамдык ем1рдщ дан жене дши б1рлестжтер сиякты саласына,ecipece олардын мемлекетпен жене когаммен практикалык езара ic-кимылынынформаларына барынша мукият назар аудару манызды.K a3ip республикада 3 мын дши б1рлеспк екшдер1 болып табылатын45-тен астам конфессия жайында, ягни енпме теуелыз б1ртутас мемлекетшецбер!ндеп конфессиялык жене медени алуан турлййк жайында болыпотыр. K,a3ipri кезде тек этносаралык кел1амд1 сактап, ныгайту гана емес,сонымен 6ipre ен алдымен дши тез1мдшкп, конфессияаралык niKip алысумен кел1Ымд1 сактап ныгайту Казакстаннын iniKi саясатынын бастым1ндеттершш 6ipi саналады. Егер бул саланы назардан тыс калдырып, оганлайыкты мен бершмейтш болса, онда Казакстанды мекендейтш халыктардынгасырлар бойына калыптаскан б1рлшне сызат Tycyi мумкш, алмунын e3i, ерине, тетенше KayinTi салдарларга ушыратуы, бэлюм, орынтолмас кас1ретке жетизу1 мумкш. Баскаша айтканда, дши кел1с1мд1еарелеп айтпай-ак кеякамнщ барлык езге формаларынын Heri3i ретшдекарауга болады, ейткеш ол адамдар арасындагы iuiKi, дуниетанымдыкбтм герш ш к уйткы болып табылады.Егер тйселей Казакстан жайында айтатын болсак, онда рухани кел1аммунда ен алдымен елдеп басым болып отырган ислам мен христиандык —еуразиялык курлыктын аса улкен eKi этносынын дши сешмдершщ е к шболып табылатын елемнщ неп зп ею дли арасында кажет. Казакстанданак осы «ислам —христиандык» дщ геп бойынша Президент Н.Э. Назарбаев63iHiH 2030 жылга дейш п республика дамуынын Стратегиясындаайткан казакстандыктардын тез1мдшп калыптасып, сакталуга кабшегп.Бул келю!м —жай гана уакытша жагдай немесе болашакка деген i3ri тшекемес: ол жаЬандану жагдайында Казакстаннын еркениетп орныктые л е у м е т й к -э к о н о м и к а л ы к ж ен е саяси дамуы йег!зш де де,суйю пенш ш кп, кайырымдылыкты, сешмд1, ашыктыкты, таяудагы женекашыктагы едцерге деген курметта, лайыкты мшез-кулыкты, адамдардынi3ri ютердеи ic-кимылдарынын улгая T ycyiH уагыздайтын ислам менхристиандыктын аса манызды парыздары мен аманаттары непз1ндеде ебденмумкш. Кауш йздж пен турактылыкты камтамасыз етудщ конфессияаралыкniKip алысуынын гуманисток нейздер! осындай. Осыган байланыстыелде накты мумкшдактер бар, 6ipaK олар e3ipre дурыс жолга койылып отырылганжок. Эрине, конфессиялар niKip алысуынын алуан турл1 формаларынуйымдастыруда киындыктар кездесед1,6ipaK олар енсеригуге тшс.Конфессиялардын толыкканды жене саликалы niKip алысу ушш женетшсшше, тёуелаз мемлекеттщ туракты да орныкты дамуын колдау ушшКазакстан Республикасында 6 y riH ri танда барлык алгышарттар бар. Олар-41-4269641

дын катарына К азакстан басшылыгынын Е урА зЭ К (Еуразиялык экономикалыкКауымдастык) жeлici бойынша катынастарды Lnrepi жылжытугакатысты сонгы бастамалары; б1здщ м ем лекелш здщ Каспийдщ кукыктыкмэртебеЫ проблемасы женшдег1 келеш еп зор манызды iiieiiiiMflepi,Президенттщ Алматьща конфессияаралык niKip алысудын Халыкаралыкш табын КУРУ туралы, мемлекеттер басш ыларынын Еуразиялык конф ессияаралык к ел ш м мен бейбгашшик хартиясын кабылдау туралы, К азакстандаЭлемдж ж эне дэстурдо дщцер жетекш шерш щ баскосуларын е л азутуралы усыныстары жатады.Еуразиялык niKip алысу кенейе тускен жаЬандану кезещ нде проблемагаайналады —такырыпка айналмайды, барган сайын езара байланыстыж эне жанжалды болып отырган элем жагдайында Ka3ipri замангы емхрдщбарлы к саласына дендеп eHin отырган нак осы проблемага айналады.Б у п н п танда этностарды н , улттардьщ , м ем лекеттердщ ; халы к пенбилiктiн; котам дамуындагы модернизм мен дэстурлердщ; философия менгылымнын; гылым мен дщ ш ц niKip алысуын; дэстурл1 ж эне бейдэстурл1дани наным-сешмдердщ niKip алысуын; конфессияаралык ж эне iuiKi конфессияаралыкniKip алысуды, устаз бен окушынын, педагог пен ш эюрттщт.б. катынасындагы niKip алысушылыкты орнату шугыл каж ет екендштуралы эдш ж эне болаш ак уш щ TyciHiKTi аландауш ылыкпен айтуда. Алмунын e3i nixip алысудын философиялык теориясынын жене езара тшмдаTyciHicTiK пен келшмд1 eзipлeyдiн кекей тесл проблемаларынын кейб1рж актары мен кырлары гана. Э рине, олар эркаш ан да болды, 6ipaK ещй,XXI гасырда бурынгыдан элдекайда eTKip койылып отыр. в щ р д щ 6ip саласынданемесе 6ip ендрде туындаган проблема дамудын дуркш -дуркшш иелеш скен р е ж и м р д е п сатыга келген кеп кайш ылыкты дуниенщмундай себеб>, сез ж ок, баска салалар мен ещ рлерде бас кетереда; мундаж е р г ш к л аукымдагы киындыктар мен карама-кайш ылыктар жаЬандыккиындыктар мен карама-кайшылыктарга уласады, ейткеш элем аман калумен апат проблемасыньщ табалдырыгында тур. Бул орайда этностыкулттыктатулык дамудын байлыгы да болатын, 6ip-6ipiHe дендеп ен елнж эне Tirrri жай гана керш ш ес конфессиялардын жогалуы да болатын алуанTypjii кезенге аяк басты.Т эу е л а з Казакстаннын, б1ркатар эдеттен тыс бастамаларды, TinTi тарихи,галамдык сипаттагы бастамалар деп айтуга болатын бастамалардыкетерген жас астанасы конфессияаралык карым-катынастын Ka3ipri замангыформалары ны н белеенда жарш ысына айналды. Бул идея еж ел т казакдаласы ны н нак ж урепнде, Еуразиянын кш дш нде, Ш ыгыс пен Батые,О нтуслк пен С олтуслк, Еуропа пен А зия жолдарынын тогысында орналасканК азакстанны н жас астанасынын улы максат-м iндел деп айтугаэбден лайык. Т ез1м дш к д эсту р л ер т жалгастыра отырып, Астана Ж ергаламш ары халы ктары ны н рухани KeniciMi мен езара TyciHicririHiHHeri3Aepi релндег! конфессияаралы к niKip алысуынын бурын-сонды болыпкермеген стратегиясын жасады.К азакстанны н тэж !ри беи —niKip алысу мен езара TyciHicTiK демократиялыкмемлекетлн накты тугырнамасына айнала алатынынын бултартпасайгагы, мунда кеп этностылык улттык байлык релнде кабылданады.Сонымен, халыктардын келклм жене катар eMip cypyi мэдениел улкен642

куш-жлгерд1, кажырлы енбекп, саркылмас кайратты талап етедк BipaKceHiM, тез1мдшк, курметгеушшк, езара мудцелшк, келкпм мен катар eMipсуру медениетшде камтылатындардьщ 6epi —акикаттьщ, i3rmiK пенесемджтщ салтанат куруына, Ka3ipri замангы Казакстандагы когамдыксананын аса манызды басымдыктары репицей руханияттын аскак мураттарынорныктырута деген жаркын умн-сешммен нурланган б1здщ езарабайланысты жене езара теуедщ дунием1здеп6ipiHiui дepeжeлi кундылык.13Сонымен, теуелоздж жылдары Казакстанда когамдык сананынтубегейл163repyi орын алды. Социологиялык медени жэне саяси парадигманьщауысуы, жана экономикалык курылымдардыц жене кушпПрезидентпк билжтщ калыптасуы, демократиянын, азаматтык когам менелеумегпк мемлекеттщ дамуы, азаматгардын бастамалары, тапкырлыгынынсураныс табуы, патернализмнен бас тарту, Кдзакстаннын елемджкогамдастыкка халыкаралык катынастардын толык кукылы субъекпарепнде eHyi —барлык осы жаИандык езгерктер тек жана кундылыктаржуйесщщ калыптасуы себеш! гана мумкш бодцы.Элеуметпк-саяси тургьщан алганда когамдык сана кундылык багдарларымен социалиспк рецктеп устындардан Ka3ipri замангы либералдыккундылыктарга карай олардын дестурл1 TyciHiKTepi мен артыкшылыктарынуштастыра отырып эволюциялык жолдан erri. Этникалык тургьщаналганда —«кенес халкынын» абстрактш бipлiгiн танудан улттык санаce3iMHiHжене рухани медениеттщ калыптасуына карай жене тек улттыктуп-тамырларды осылай танып бшу мен медени мураны кайта тулету аркылыгана —этносаралык кeлiciм мен езара TyciHicriKKe, медени айырмашылыктарды—Казакстан халкы н мукият сактайтын шынайы ортактыктыкалыптастыруга карай эволюциялык жолдан eTTi.Барлык конфессиялардагы этностардын, елеуметпк топтарцын, жекеадамнын, когам мен мемлекетпц кел1с1м1, ceH iM i, ашыктыгы, тез1мдшп,езара T yciH icT iri когамдык сананын елеуметпк-саяси 63rep icT epiH iH де,этникалык 63rep icT ep iH iH де басым багыты болды, —мунын e 3 i т в y e л c iзКазакстан азаматтарыньщ Батыстын тапкырлыгы мен парасат-пайымын,Шыгыстьщ адамгершшк принциптер1 менцаналыгын 6ipiK TipreH Ka3ipriзамангы кундылыктар жуйесшщ рухани басымдыктарын аныктады.14Элемдж руханият кещсттнде 6epiK орын алган Казакстан елеуметт1к-экономикалыкжене рухани-медени даму каркынын удете туст1.Когамдык сананын езгерюке T y cy i жалгасып келед1, ол азаматтык когаммен руханият жене адамгершшк кундылыктардын басымдыктарын кездейтшдемократиялык мемлекет куруга багдарланган шыгармашылык,елеуметпк белсендшпнщ жана елеуетш ашуга ден койды.3. РУХАНИ-АДАМГЕРШ1Л1КТЩ ГАЖАЙЫП КУБЫЛЫСЫРЕТ1НДЕГ1 АДАМИ СУБЪЕКИЛШ (2007-2010 жылдар)Рухани басымдыктарга бiтiмгepшiлiктiн шыгыстык турпаттарына багдарланганезара тусшютжтщ жана тутастык философиясынын калыптасуыелеуметпк кайта езгерю урдютерше белсенш турде косылуга, когамдыксананын дамуына epi казакстандыктардын дестурл1 жене либералдыкундылыктарды уштастыратын дуниетанымдык жуйесш орныктыруга643

нысаналы гурде ыкпал етедт Отандык когамдык-гуманитарлык жэне философиялыкой-пшрда зерттеу багдарламасы осыган байланысты б1рнешетуйнд! багыттарды камтитын кеп векторлы багдарламага айналды. Bipimni— едюнамалык ж ене дуниетанымдык проблемаларды талдайды, 6ipaKдэстурлз кезкарастан езгеше турде бул проблемаларды казакстандык шындыктургысынан жене когамдык-гуманитарлык, философиялык жене саясаттанушылыкталдауменуштастыра карайтын iplfeBi зерттеулер жобалары.Екж пп багыт —Казакстан Республикасы П резидент eкiмшiлiгiнiнжёМЫ бойынша кыска мерз1мд1 жобалар, бул жобалар 2003 жылдан бастапжедел кимылдын жене эдюнамальщ жагынан непзделген социологиялыкзерттеулер непз1нде сараптамалыкбагалаулар мен корытындыларды, гылыми-талдамалыкбаяндамаларды, теориялык есеп нетижелер! мен ёлдепокигалар дамуынын ыктимал сценарийлерже катысты болжамдарды усынады.YuiiHini багыт —колданбалы зерттеулердж жобалары, олардын такырыптарыелеум егпк болмыстын жэне оны барлык кырларында жене«Казакстаннын орныкты дамуынын Heri3i рёйвдёп улттык идея* (2007 —2009 жылдар) багдарламасы ш енберж деп барлык кезкарас тургысындаж етиш рудж барынша алгашкы кезектеп жене шугыл меселелер!мен байланысты.Казакстан Республикасы ны нтеуелаздж алуына байланысты букшел баска 6ip тарихи елшемге fceimii Аса улы салтанат куру, Казакстан халкынынсан гасырлык арманынын орындалуы, сонымен 6ipre —сеш м аз-Д1К ТЩ , кундылыктар дагдарысынын колайсыз к ё з е й р басталды. Тоталитарлыкидеологиянын куйреуж кеп адамдар кундылыкты багдарлар мендуниетанымдык устындардын жогалуы репнде кабылдады. Кундылыктардыкайта багалауга, тек жаИандык езгер1стерд1 кабылдауга гана кабшетпемес, сонымен 6ipre оларды жузеге асыруга жердемдесуге кабшетп когамдыксананы калыптасты руга encip елеумегпк каж еттш к пайда болды.«Казак философиясы* деген терминнж ез1 сол жылдары куш п айтыстугызды. Касан кагида пигылындагы теорияшылар философияны онынлогоцентризм принциптер1 бойынша буркелген тарихи улплёрщщ 6ipiHeуксатты. Казак философиясы мундай таптауырыннын шенбёршен сырткашыкты. Пелсапалык жасаудын улттык турпаттарынын зандылыгы туралытезисп непздеу ушж кыруар куш жумсау талап етшдк Казак философиясы,халыктын улттык сана-сез1мжж негш бола отырып, улттык рухтынж1гер1 мен кушш тек логикалык куралдармен гана танытпайды, сонымен6ipre поэзиял ык, му зыкал ык тшмен де танытады, тек зиялы кауымга ганаж упнбейд!, сонымен 6ipre тутас жеке тулгага да, акыл-парасат пенж урекпн б^рлотндё, гарыштык жене галами бастаулармен жарастыктаж упнедь К азак медениеп мен казак улттык сана-с&зщ) теш репне республиканынкалган барлык этностары 6ipiKKeH, тезщ ц ш к пен руханикел1С1мд1 керсеткен дуниетанымнын, орталыгына айналды. Элемдшжуртшылыктын кен серпш сж тугызган накты niKip алысу аланына айналганЭлемд1К жене дестурл1 дшдер басшыларынын А стан ада шакырылганбаскосулары Республика Президенп Н.Э. Назарбаев eзipлeп, icKe асырганэтносаралык жене конфессияаралык кещсщнщ казакстандык улпсжщшын салтанат куруы болды.644

Элемдж жэне дэстурл! дшдер басшыларыньщ баскосулары (2003,2006,2009 жылдар) мэдениет екшдерш де, ipi мемлекетгж кайраткеряерщде, i3ri ниетп барлык адамдарды да немкурайды калдырган жок. Олардын6api немесе олардын ездер1 бул окигаларга белсене катысты, не оларгаездертщ катынасын кутгыктау хатгары мен жеделхаттарда айтты. Элемджжэне дэстурл1 д1ндердщ кешбасшылары: рухани бастаулардын жогалуы,адамзаттын i3ruiiK пен кайырымдылыксаласындагы кайыршылануы жагдайынд а дш нщ улесше ерекше мшдет жуктелед1, ол: Ka3ipri замангы жа-Ьанданушы элемдеп болмыстын рухани-адамгершшк непздерш кайтатулету MinaeTi деген корытындыга келдк Бул тарихи 6ipiHiui дэрежедепм вдет дши айырмашылыктарды, элемнщ этникалык бейнелершщ болмыс-бгпмшсактау каж егппмен, этносаралык жэне конфессияаралыкniKip алысу к е щ с т т н ерютетумен байланысты. Баскосуларда epKiH тандаумен рухани жанаруга непзделген шынайы ce3iMHiH зорлык-зомбылыкпен,дани экстремизммен, халыкаралык ланкестжпен уш кайнаса сорпасыкосылмайтыны атап айтылды. K,a3ipri замангы дуние халыктардьщ,конф ессияларды н, мэдениеттер мен еркениеттердщ жакындасуыбeлгiciмeн дамып келед1, жаЬандык сындарлы niKip алысуга жэне мэдениетаралыкезара ic-кимылга умытылып отыр. Баскосуларга барлык катысушыларайткан жэне колдаган басты идея —тез1мдшк, езара TyciHicTiK,кeлiciм жэне б1рлж, ал буларга ем1рлж кезкарастар мен дши практикалардынайырмашылыктары мен алуан тYpлiлiгiн сактау аркылы колжетюзшедьПрезидент Н.Э. Назарбаевтьщ Казакстан халкына «Жана онжылдык—жана экономикальж ерлеу —Казакстаннын жана мумюнджтерЬ> (2010жылгы 29 кантар) атгы Жолдауында Казакстаннын дагдарыстан кейшпдамуынын 2020 жылга дешнп стратегиясын республиканын жедел индустриялык-инновацияльждамуынын мемлекетгж багдарламасын улттыкэкономиканы жедел турде ертараптандыру аркылы icKe асыру кажетппатап керсетьлдь Бул ушш ен алдымен адамнын, онын санасынын,субъектшгшщ, дш нщ , бесекеге кaбiлeттiлiгiнiн рухани-адамгершшкжагынан кайта Tyneyi жене дамуы кажет.Тек Казакстанда гана емес, сонымен 6ipre букш жаЬанданушы елемдеKa3ipri кезде антропологияльж бетбурыс болып жатыр. XX гасырдынаякталуы кезешнде айрыкша адамзат бастауын танып бшуге жэне орныктыругадеген жедел сураныс аньжталды. Бул постиндустриялык, акпараттьжкотам жагдайында акикаттьщ, адамнын оган жэне онын кундыльжтарынадеген катынасынын, im тартуынын жэне мэшнщ e3repeTiHfliriHe женеакыр сонында, философтар мен галымдардын ортасында езш-ез1 TyciHyiHiHжене адам проблемасын тYciндipyдiн езгерелндтне байланысты.Адамнын каз1рп замангы тусшд!ру1ндеп непзп багыттардьщ арасындаeKi кезкарасты белш алуга болады, олар: курастырымдык жене руханишыгармашылык кезкарастар.Олардын алгашкысы —адамнын акикатты онын бейсубстанциялылыгынакез жетюзу нелзшде курастырымдау идеясы. Бул —бейне 6ip ойын,онын услне ерекше epeжeлepi жок ойын терйда шыгармашылык ерекет.Адамнын м ендш п жок не мэндижтер! кеп деп есеитейдЁ. МундайTyciHiKTiH элеуметтж акикат тургысындагы зардаптары: бейберекеттж,645

алуан nifripni турлетс* волюнтаризм, анархизм, жаксы жагдайда —удайыезгерщ туратын, удемел1 техника биш п релндеп технократизм, адам онынсонынан ез дамуында киындыкпен Liecin отырады.Bipimui урдастщ жалгасы немесе сырткы беи —«трансгуманизм*, адамтабигатын езгертуге тырысушылык, оны турлн мэндерден тутас 6ip мвнге|ё ж п 6ipiKTipyre умтылу. «Трансгуманистер* —гылым мен техниканынKa3ipri замангы ж ел стж тер ш «постадамга» — п р и н ц и п а турде ж анакабш етгерге ие TipniuiiK иесш е —рухани-адам герш ш к кундылыктаргатеуелдгактен тыс TipuiLniK иесше кеш у ушш пайдаланатын адамдар. Адамдыосы кабшеттер1 уппн барлык мумющпктерда пайдалана отырып, ш ек азжетщщру «трансгуманизмнщ» басты максаты болып табылады. Кептеген«трансгуманистер» уздйсаз жеделдей тускен техникадык прогресс 2030—2050 жылдарга карай постадамды жасауга мумкщцш береда, онын кабитет-Tepi Ka3ipri адамдардын кабшештершен п ри н ц и п а турде взгеш е боладыдеп есептейдь Буган ecipece гендис инж енерия, молекулярлы к нанотехнология,нейрофармецевтика, нейропротездер мен «машина —ми* пкелейинтерфейстерш жасау кемектеседьФ. Ф укуям а «М здщ постадамзаттын болашагы. Биотехнологиялыкреволю циянын салдарлары» (М ., 2004) атты ютабында атап керсеткенш -дей: «Б1здац ю таптын максаты — Ka3ipri замангы биотехнология тендаршотырган негурлым елеузп катер —адам табигатынын взгеру1 ж ене тарихтьщ«постадамдык» кезендне ету м ум кш дт». Бул шынайы гуманизм аясынантыс гылым мен техниканы н ж елстж терш кез жумып пайдаланушыосы жалган гуманизмнщ кандай Kayin пен катер тендарШ отырганын кезалдынызга келлруге болады.Ka3ipri замангы екш пп антропологиялык урдас —рухани-колдампазды к тургы да адам н ы н e 3 rep y i бул арада он ы н рухтануы ретш детусщщршеда.ЖаИандану жагдайында кдорп замангы философия мен медениеттепантропологиялык бетбурыс кундыл ы кты н буюл жуйесш жене онын курамдасбелш —рухани кундылыктар жуйесш жанаша усынуга мумюндж берщ.Адам рухани кундылыктар ж у й е а аркылы айкындалатын елдеФ р 6ipniKрелнде керш дь Н акосы рухани кундылык медени-ш ыгармаш ылыкженемедениет тузу ш ш к релнде Kepi Hie тапты.Рухани-антропологиялы к урд1С —адамнын негурлым келеш еп зорж ене баламалы MBHi. Онда да адамнын эволю циясы, —6ipaK жасандытехнологиялыкараласу непзш де емес, рухани даму нелзш деп эволюциясыондагы багдар болып табылады. М унын eai адамнын эволюциялык дамуганегурлым биязы формада, негурлым табиги турде, даму акпаратырелндеп жарасымдыл ыкка барынша сейкес келу жолымен эволюциялыкдамуына м ум ю ндж бередьСонымен катар рухани урдас алдынгы ею урдасл де бойына жинайды,оларда бар он нepceлepдi гана алады. BipiHmi урдастен шыгармашылыктыналуан ту р лш п н ё ден кою сакталады. Екшпп урдастен гылым мен техниканынтандаулы ж елстж терш пайдалану сакталады, б1раконда ymiHiniурд|с те бар —6ipiHini урдаске де, еюнпп урдкке де уйлеспейлн урдас бар,ол: адамнын рухани-генетикалык елеуетш пысыктап, 1ске асыру, руханигенетиканын мум*йщ ж терш ашу.646

Антропологиялык бетбурыс проблемаларына адами субъектш кпкайта ой елегшен етюзу проблемасы да табиги турде Kipirefli. Субъектшкпен субъективтш кп айкын ажырату кажет. Бул —будан былайгы парасат-пайымyuiiH эд1снамалык непздеме. Бул айырмашылык еркшдок пеншыгармашылыкты тусшудеп айырмашылыкпен байланысты. Субъективтшкте зорлык-зомбылык элемент!, адамды объектива болмыска карсыкою элеменп бар. Мунда субъектш к угымындагыдай адамнын жекебасылыкнепз1нде онын рухани-адамгершшк жэне шыгармашылык Kaaipкасиетшеден койылады.Осы тургыдан алганда космологияда элдекашан орныккан антроптыкпринцип жана жэне 6ipa3 кутпеген ауан алады. Бурын ол кеп адамдарymiH «мез1 кылган кайталау» ретвде кабылданды. Алайда мунда меселебудан элдекайда незж 9pi терец койылып отыр. Адам —тек «микрокосм»гана емес, сонымен 6ipre «микротеос», Н. Бердяев кез1нде осылай деп эдшатап керсеткен болатын. Муны, егер дуние курылысыныц архитектоникасынаадам архитектоникасы тургысынан Караганда гана керуге болады.Адамда дуниеде болмаган нерсе жок, ейткеш адамда рухани сапа, сез жок,белгш 6ip дэрежеде катысады, ейткеш бул сапаныц бастау K63i объективтамертебеге, онтологиялык жедедщкке ие болуга тшс. Адам мен Элем —баламалы, б1рдей куатты есептеледьДемек, антроптык принципа улгайтылган аукымда, ягни негурлымтолык тусшуд1 ердайым каперге алу кажет. Ол тек Элемге гана колданылмайды,сонымен 6ipre адамга да колданылады: адам ез бойында елемд1алып журед1 жэне оны «сактайды», ол ушш жауап бередь Демек, адамнынсубъектш п бупнп танда активизм, плюрализм, киратушылык сипаттагыбеталды «шыгармашылык» ретшде тусшшуге тшс емес. Акикат —6ipey,ал адамдар езш щ рухани бастау кез1нде жене ембебаптык-шыгармашылыкмумю ндж тервде б1ртутас екенш тусшу кажет. Акикаттыц б1рл1п,демек, ец алдымен —адамдар арасындагы iu iK i, рухани б1рлж, олардынезара T yciH icTiK пен келю1мге кабш еттш п.Айтылып отырган жайт адам жай гана эмбебап (эмбебап-табиги) емес,сонымен 6ipre рухани-эмбебап екенш куаттайды. Онын ш еказ алуан сырлыжэне саркылмайтын шыгармашылык кабшеттер1 ен алдымен руханибастау —кезбен байланысты, ол езш щ м е т жагынан адамды езш щ Ka6iлеттершкоршаган ортага беруге итермелеуге тшс. Сонда руханияттыцембебаптыгын жеке адамдагы адами мазмунньщ жалпыга ортак субстанциялыкH eri3iH , ягни барша адамдар мен адамдарга тен жэне букш адамдыайкындайтын шын мэшндеп адами непз ретснде тусшу керек, ягни оныцезеп, Kiufliri жэне уйткысы болып табылады.Демек, адамнын субъектш п бупнп танда элемнщ жарасымдылыгыymiH жауапкершшкке айналуы болмыстын жарасымдылыгыныц гулдену1ymiH жай гана мэдениетпен емес, сонымен 6ipre ен алдымен руханиадамгершшкшыгармашылыкпен жауап 6epyi raic.Руханият угымына келетш болсак, онда «руханият» угымын баламалытурде ой елегшен етюзуге карай жасалатын ен 6ipiHuii, эйтсе де ani деуспрт кадам руханилык дегешм1з материалдыкка елдеб1р карама-карсынэрсе екенш баламалы турде ой елегшен етюзуде. Бул тек ец шамаласкезкарас, 6ipaK ол жалпы алганда дурыс кезкарас, ейткеш сездщ ежелп647

этимологиясына ж эне «руханилык» р ы м ы н ьщ тарихи-ойшылдык генеалогиясынанепзделедь Бул орайда руханил ык бастауынын адами п р ш ш киесгне ткел ей катысы бар. Адам —тек тэн гана емес, тек физикалык курылымгана емес: ол буган коса жан да, ол —рухани TipiuuiiK. Ол —eKi жакты,оны н устше руханилык онын н эзж те терен аныктамасын курайды. ал материалдылык—эмпирикалыктан улкёш рек, сырткы аныктама.Соны мен, «руханияттын* жеткшжтя дереж еде с е т ш й аныктамасыретш де оны н, материалдылыктан, ягни сырткы дуниеден езгеш е турдеадамдагы щ и нэрсе, оны н сырткы элем 1 ретшде тану керек. Рух дуниесшалга тартушылар мунымен кеШрек кешседа, 6ipaK: рухани ещцргс — руханикундылыктар enaipici деген ескертпе жасайды. Баскаш а айтканда —ш ыгармаш ылык, есемдгк пен менгш кто жасау.М ундай кезкарас тым кен таралган, алайда ол TepicKe шыгаруды тугызбайкоймайды. С ейтш «рухани кундылык* угымы оган жад1герлерд1,муражайларды, гибадатханал арды, квркем шыгармаларды т.б. жаткызугамвжбурлейдь BipaK 6i3 руханил ыктын езш дш бастапкы аныктамасыменкарама-кайшыл ыкка тусем1з: ол —сырткы шыгармалар емес, адамнын inuciдуниеск Элбетте, муражайлар, жвдггерлер т.б. —влдебйр inna куаттын заттандырылганн в ти ж еа, алайда олар е з 1н ен -ез1 руханиятты курай алмайды.Олар —адами lipnim ix иесщ щ теренде жаткан езгадж аныктамасыемес, адам кызметш щ сырткы болмыска ие болган нвтижеЫ. Осы логикалык карам а-кайш ы лы ктагы да мынадай пайымдаулармен ушыктырылатуседа. Егер кундылыктар адами багалауга жататын ж эне кебш есе элдеб1ркундылыгы бар кайсыб!р сырткы дуние ретшде тусш ш етш болса, ондакундылыктар руханиятка емес, модениетке жатады.Руханият —адамнын iioKi бастау кезь Ал мвдениет ше? О ны н кезкелген тусш ш нде мвдениет, мейин ол iunti мвдениет болсын, кайсьгёйрматериалды ж ене оны н сапасын ендеу ретш деп влдеб1р езгеш е нврсе.Мвдениет —ажарлау, тузету, гсмерлпс, шеберлпс, сырткы дурыстыкты сактау,елдеб1р шыгармашылык нетижелерге кол жетюзу ж ене оларды адамдардынурпактарында м ец гш к ету, ягни катан турде айтканда форма, TinTiimKi ж ене кейде ете мазмунды форма болып табылады.Бул форманы н мазмуны не нерсе? Элбетте, руханият. Немесе онынжоктыгы. Н акосы «немесе* деген сез м вдениеттщ езш ен-ез1 рухани мазмунгабейтарап е к е н д т н айгактайды: ол жогары ж ене темен, мвдениетж ене «антимедениет», «контрмвден нет», «букаралык мвдениет* т.б. болаалады. М вдениет всемднс ф еном енш е уксас, ол шабыт берупи ж енежирентупн, жаксылык пен жамандык, тазалык пен кубыжык болуы мумкш.А йткандай, м вдениетп материалдык ж ене рухани медениетке двстурл!белу де мвдениет пен руханияттын — синоним сездер емес eкeндiгiнайгактайды.TipmuiiK куш терш ен (непзш ен физиологияны баскаратын) немесебeлceндi жумыс жасайтын каж ы р-кайраттан баска адамзаттын прш йпкменш де будан тыс ж ене буган косы мша: куш, яки оны емгрдщ материалдык жагдайларынан жогары кетеруге, оны барлык калган Табигаттан аскактататын—6ipaK i3riJiiKTi касиеттер1мен аскактатуга кабш етп кажыркайрат.О нын устше адамга материя влемшдеп окигалардын жал пы барысынабагынуы тшмшрек болып керш етш мвн-жайларда; бейне 6ip ол ушш648

оны езшщ тамагы мен езш-ез! сактауына кам жасауга межбур ететшкажеттшктщ кисыны бойынша mrepi басуы, онын 63i ушш елдекайдапандалырак, тшмд1рек болар еда. Алайда меселе мынада: шынайы адамилыктыносы 6ip рухы Табигат рухымен салыстырганда нак осы баска рухрепнде кершу1нде.Шынайы адамилык рухы, адамды аскак Адам ететш iuiKi куш-куатжай гана прш ш к куаты немесе физикалык кабшет немесе табиги жарасымдылык,немесе туйак немесе тагы да осы сиякты б1рденелер емес. Булрух —адамилык адамгершшк бастаулар. Эйтпесе бул бастауды адамнынбойындагы касиетп, куд^ретп нерсе деп атайды. Ол e3i сияктылардын женеезше уксамайтындардын Tipnimiri алдындагы еулиелж наным (сешм),махаббат, 1згш к, м ен ти к сез1м, жанньщ меди елм ейпндт ce3iMi сияктыiinici сез1мдермен уштасып жатады.Сонымен, адамнын бойында пршшiK куатына да, санага да, жалпыпсихологиялык TipuiwiKKe де жаткызуга болмайтын тылсым нерсе —тылсымтерен imKi куат, мендшк жене барлык материалдыктан, ол каншанезж болмасын, мулдеезгеше нерсе. Накосы мендшк, нурлы женерухтандырушылыкHeri3 аркылы адам дуние курылысындагы калган барлыкнерседен гажайып турде езгешеленедь Нак осынысымен ол елем ушшменп кунды. Адам —кундылык, ен алдымен мунын ce6e6i онын материалдыкF аламнын зандылыктары мен кубылыстары арасында езшщ руханикасиелмен 6ipereft екеншде. Осыдан келш адамнын жаЬанданушыелемдеп мшдет-максаты —елемге руханилыкты енпзушде, ягни жандуниесшщ жылуын, махаббатын, табиги болмыстын жарасымдылылыгынадеген камкор катынасты енпзушде жатыр.Демек, руханият практикалык руханият болуга, ягни адамдар ушшшыгармашылыкта жузеге асырылуга тшс. Ал KepiciHiue: тек рухани дамушыадам гана жасампаздык кукыкка ие болады.Жогарыда айтылгандардын бершен мынадай корытынды шыгады.Субъектшк бепмен жайылушылыкка да, объектива болмыста адамнынсуйылып жогалуына да жетюзбейш. Ол жекебастьщ езвдпс турык-калпыньщжене онын коршаган ортага камкорлыкпен карауынын диалектикалыкб1рлт, шыгармашылык пен осы шыгармашылыктын нетижеа уиинжауапкершшктщ б1рлт болып табылады. Баскаша айтканда, адамнынсубъектшгшщ Ka3ipri замангы ту сш т мынада: субъектшк —адамнынрухани-адамгершшк Heri3i, ол медениетте, шыгармашылыкта icKe асырылады,заттанады, оларга i3ruiiKri сипат бередь Медениет пен шыгармашылыктышын мешндеп жогары, айрыкша он мендеп куатпен рухтандырады.Бул философиялык пайымдар —дерекс1з пайымдау емес. Олар шынайысубъектшктщ, ен алдымен, Кдзакстан Республикасыньщ оку-бшмурдйлндеп субъектшктщ калыптасуыньщ едюнамалык, дуниетанымдыкHeri3i болып табылады. Ел Президент! Н.Э. Назарбаев бшм беру саласындагыжаИандык булкыныстьщ каж етттн атап керсетед1, муньщ e3i республиканьщгылым мен медениет белестерше ерлеушщ шарты болып табылады.BipaK «зиялы, бесекеге кабшети улт» угымына Шздщ Президенпм1зен алдымен рухани-адамгершшк касиетп, ягни Ka3ipri замангыдуниеш рухтандыру мшдетш орындауды, оньщ адами касиетке ие болу-649

ын, махаббат пен MeftipiMfliniK нурына беленуш енпэда. K,a3ipri KOfaMдагышынайы табыстан табыска жетуип адам болып —рухани-адамгершшкпринциптерше орай eMip суретш , езш щ imKi влем1 мен улттыкмедениетшщ 6ipereftniriH сактай отырып, 1згшк пен Адамилыктын галамдыкпринциптерш орныктыруга жврдемдесетш адам саналады.1Рукавишников В.О. Качество российской демократии в сравнительном измерении/ / Социологические исследования, 2003, №5, 31-6.2 Титаренко Л.Г. Парадоксальный белорус: противоречия массового сознания / /Социологические исследования, 2003, №12, 97-6.3 Глобализация и постсоветское общество. М., 2001.4 Источники средств существования населения Республики Казахстан. Итогипереписи населения 1999 года в Республике Казахстан. / / Статистический справочникАгентство Республики Казахстан по статистике. А., 2000.5 Казахстанское общество и социальное прогнозирование. Социологическое измерение.А., 2001.6 Сыроежкин К. Специфика социально-политических реформ в переходный период/ / Становление гражданского общества в странах Центральной Азии. А., 1999, 80-6.7 Амрекулов Н. Размышления о главном. Пути к устойчивому развитию. А.. 1998,71-6.I Сыроежкин К. Корсет, енбеп, А., 82-6.9 Abdumalik Nysanbayev. Kazakhstan: Cultural Inheritance and Social transformation.W ashington, 2004.10 Нысанбаев А. Адам жэне ашык когам. (Человек и открытое общество). А.,Казак энциклопедиясы, 1998, 130-136-6.II Kazak turklugumi Aydinlatanlara Nisanbayev’ in Bakini. Hazizlayan Prof. Dr. SadikTural. Ankara, 1999.12 Ашимбаев M.C., Косиченко А.Г., Нысанбаев A.H., Шаманов А.Ж. Национальнаяидея: предложения к обсуждению / / Казахстанская правда, 10 апреля 200S года.11 Нысанбаев А. 15 лет независимости Казахстана: становление нового общественногосознания. А., 2006.14 Формирование толерантного сознания в современном казахстанском обществе.А., 2009.

КОРЫТЫНДЫБул KiTan «Кене заманнан бугшге дешнп Казакстан тарихы» аттыбес томдык академиялык басылымды аяктайды. Атауынан KepiHin отырганындай,онын курылымы кебше-кеп елемдж тарихнамалык дэстургенепзделген катан хронологиялык кагидат бойынша бершген. Онын практикасындабелгш 6ip мемлекеттщ, белгш 6ip аумактардын, этностардыннемесе елеуметпк кауымдардьщ жуйеленген тарихы тарихи-тектж кезкарастургысынан карастырылатын тэж1рибе атамзаманнан пысыкталган.Fылыми таным тургысынан бул жеткшкп дережеде жемютс болып келед1,ейткеш ол себеп-салдарлык байланыстардьщ cepniHi мен тарихи дамудынзандылыктарын ашуга мумюндж беред1, онын авторларынын да тарихишындыкты сипаттауга жэне барынша ыктимал баламалыкты табуга кабше-•пн кенейтедь Тарихи акикаттьщ мэндшк-уакыттык e3repicTepiH талдауонын аса манызды турлешстерге тусу сэттерш тиянактауга, алуан турл1тарихи-эволюциялык сатыларын, мысалы, «дуниеге келу», «еркендеу»,«кулдырау», «согыс», «бейбггшшк», «саяси ерлеу», «экономикалык гулдену»,«дагдарыс» т.б. сиякты сатыларын хронологиялык жагынан дел нактылаугакемектеседьБасылымнын барлык томдарынын метшдер1 ерекше кунды жене эртараптандырылгандереккез кешендерше, сондай-ак кен аукымды тарихнамалыкбшмдерге непзделген, ал езшщ Ka3ipri дамуы кезешнде гылымнынмундай бшмдерге жупнуше толык мумк1нд1п бар. Осыган байланыстыep6ip томды алдын ала арнайы сараланган тарихнамалык очерк турвдедайындау кездедщ. Эр ютапта каралатын кезенге тарихнамалык шолуусынылды.Тарихнамага келетш болсак, ол e3iHin накты-окигалык кезендергебеЫнушщ аса манызды белестер1 мен тужырымдамалык-эшснамалык эволюциясынтугел камтиды. Тарихнамалык талдау га посткенестж кезендежазылган эдебиет, ягни Ka3ipri замангы ен жана зерттеулердщ енпзшу1тарихи зерделеудщ сипатты ерекшелш болып табылады. Онын устше булэсте бурынгы жалпылаушы сипаттагы енбектер, арнаулы монографиялар,гылыми макалалар гана емес, сонымен 6ipre негурлым Mattai де елеул1 диссертациялыкзерттеулер, сондай-ак таяу жэне шалгай шетел авторларынынжумыстары, сонгы жылдары гылыми когамдастыкта практикага етекаркынды турде енген турл1 гылыми конференциялар мен niKipcaftbicтардынжадыгаттары.3p6ip томда егжей-тегжейл1 аныктамалык аппарат (хронологиялыккерсеткш, еамдер керсетк1штер1, тарихи-географиялык жене топографиялыкатаулар керсетюштер1, кыскартулар Ti3iMi т.б.) коса бершген. Басылымнынбарлык ютаптары турл1 TycTi жэне кара-ак тусн суреттермен,карталармен, кестелермен, диаграммалармен т.б. жабдыкталган.Басылымды гылыми-зерттеу институттары мен жогары оку орындарынынгалымдарын, практик кызметкерлерш камтыган улкен авторларужымы дайындады. Белгш 6ip бел1мдерд1 жазуга авторларды тарту кез1ндередакциялык алка олардын карауга тшс проблемалар бойынша гылыми-KecimiK бш ктш п елшемш басшылыкка алды. Авторлар курамы ездершщгылыми енбектер1мен тек б1здщ республикада гана емес, сонымен 6ipre651

шет елдерде де танымал болган б ел гш галымдар санатынан жасакталды.Олар ездерш ш метандерше кептеген инновациялык, ж эне тын идеяларды,ж анаш а туанд1рулер мен б1регей тужырымдамалык танымдардыен п зд ьБасы лы мны н хронологиялы к двйектипкке непзделш курылганыайтылган болатын. Сондыктан онда К азакстан аумагындагы сан мындаганжылдар бойындагы когамдык-тарихи эволю цияны н кен аукымдыкерш ю -б ей н еа (элбетте, керш ш ес аумактармен, ш ектес геоэкономикалык ж эне геосаяси кещстпспен тыгыз езара байланыста) бар кырынанайкара ашылады.BipiHiui том К азакстан аумагында еж елп адамнын пайда болуыменбайланысты кезендо, тас ж эне кола дэу1рш, сактар кезеш мен ерте замангыбаска да тайпалы к курылымдардын тарихын камтиды. Томда ортагасырлы к Батые Typiic, Тургеш, К арлук каганаттарынын, сонымен катарогыз, кыпшак, карахан мемлекетгершщ саяси жэне алеуметпк тарихы зерттелдьЕ кш пй кггапта X III гасырдын ортасынан XVIII гасырдын басынадейш п сонгы ортагасырлык дэу1рдеп Казакстан тарихы баяндалды. Yшш-Щ1 томда X VIII гасырдын басынан 1917 жылга дей ш п К азакстан тарихыкарастырылады. TopTiHuii том тугелдей Казакстаннын кенеетж кезендептарихы на арналады.Becimni том, окырман ангарып отырганындай, тауелгаз К азакстаннынтарихын камтиды, бул тарихтьщ кош тартканына да жиырма жылмугдары болып калды. Сан мын жылдар жэне жиырма ж ы л! Тарихи тургыдансалыстырып, олшеуге келмейтш уакыттык шама сиякты. BipaK булжылдар окигаларга бай жылдар болганы, куатты да карышты серпшге толыкогамды к-экономикалы к, саяси, идеологиялык ж эне елеуметпк-психологиялык0згер1стер жылдары болганы соншалык, олардын тарихи аукымысан еселенген мэнге ие болып отыр. Элемдж когамдастыкпен ыкпалдаскан,эконом икалы к ж эне саяси жангыртылган когамды ны ксеш м м ен орнатыпжаткан Ka3ipri т э у е л а з мемлекет —Ш д щ кешегщен бупнге дейш пата-бабаларымыз жасаган сан гасырлык тарихтьщ лайыкты тежК Б1здшо т ан су й п п тк , б1рлпс, мызгымас достыкмуратын бш к устаган мемлекелмщ щ Ka3ipri замангы тарихы жалгаса бередь Оны ой eлeriнeн етклзуж еш нде сан енбек жазылды да, ел! талай кй ап жазыла беретш болады.«Кене заманнан бупнге дейш п Казакстан тарихынын* беСшнн томы 6iaaiHегемещц жас мемлекет1м1з бастан Keujipin отырган Казакстан дамуынынаса курдел1 ep i тарихи тен д еа ж ок кезещ н сипаттауга талпыные жасауерекеттер1н1н 6ipi. Оны, сез ж ок, барынша толык ж ене кен аукымда камтылдыдеуге болмайды. О танымыздын б у п н п жанаш а тарихын гылыми,ф илософ иялы к тургыдан талдауга жасалган алгашкы кадамды окырманжылы леб!збен карсы алар деген сешмдем1з.652

КОСЫМШАЛАР

ХРОНОЛОГИЯЛЬЩ К0РСЕТК1Ш1986 ж., 17—18 желтоксан - А лм аты дагы ж астар мен сту д ен ттердшКОК.П мен Кенес ую м етж щ улттык саясатынакарсы жаппай толкулары.1987 ж., 16 шшде— К О К П О К -нш «Казак республикасы партияуйымдарынын енбекш шерге интернационалдык ж эне патриоттык тэрбие 6epyi кызмет!туралы» каулысы.1989 ж., акпан— О. Сулейменов бастаган «Невада—Семей* козгалысыкурылды.1989 ж., маусым— Н.Э. Назарбаевты Казакстан Компартиясы ОК6ipiHini хатшылыгына сайлау.1989 ж., 22 кыркуйек — «Тшдер туралы К азак КСР зацы» кабылданды,казак т ш мемлекетпк л л болып жарияланды.1989 ж.— Кордаланган, шешшмеген элеум етлк проблемалар Ж анаезендеп (Атырау облысы) казактургындарын жаппай тврттазд ж тер ге урындырды , ол T e p T in коргау органдары ж енеескер квмепмен басылды.1990 ж., наурыз— Казак КСР Жогаргы Кенесшш XII шакырылымынасайлау втю зш ц.1990 ж., ceyip— Казак КСР Жогаргы KeHeci Н.Э. НазарбаевтыКазак KCP-iHiH П резидент етш сайлады.1990 ж., 25 акпан—«Казак К С Р-ш щ М емлекегпк егем ен дт туралы»Декларация кабылданды.1990 ж., казан1990 ж.— Казак КСР Кесшодактарынын XIV съезг— Сауд Арабиясы катысуымен — шетелмен 6ipлескентунгыш Банк — «ал-Барака-банк Казакстан»курылды.1990 ж.— А кш анын кунсыздануы, инфляция, баганынecyi, халык тутынатын тауарлардыц желспеуь1990 ж., 20 караша— Казак КСР Жогаргы Кенес) «Казак KCP-iHiHбаскару мен м ем лекетпк бшпк курылымынжетщвдру жене Казак КСР Конституциясынаe3repicTep мен толыктырулар енпзу туралы»Зан кабылдады.1991 ж., 19 тамыз— К С РО -дагы тамы з бул!п . Т втенш е жагдайж ен ж деп М емлекетпк комитетгщ (ТЖ М К)курылуы жене Kyftpeyi.1991 ж., 21 тамыз— Казак КСР К ауш аздш KeHeci курылды.654

I1991 ж., 29 тамыз1991 ж., 7 кыркуйек1991 ж.1991 ж., 2 казан1991 ж., 5 казан1991 ж.1991 ж., 25 казан1991 ж., 1 желтоксан1991 ж., 8 желтоксан1991 ж., 10 желтоксан1991 ж., 16 желтоксан1991 ж., 21 желтоксан1991 ж.1992 ж., 18 кантар1992 ж., кантар1992 ж., 1—3 акпан1992 ж., 2 наурыз1992 ж., 7 мамыр1992 ж., 18 мамыр1992 ж., 22 мамыр1992 ж., 23 мамырКазак КСР Президент! Н.Э. Назарбаевтыц «Семейядролык сынак полигонын жабу туралы» Жарлыгы.Казакстан Компартиясынын кезектен тыс женететенш е XVIII съез1 Казакстан Компартиясынтарату ж ене жана партия куру туралы шеипмкабылдады.Казак КСР-шщ алтын коры мен алмаз корын куру.Тунгыш казак гарышкер1 Т. Эубэк1ров гарышкаушты.«Азат» Азаматтык козгалысынын I Курылтай съезк«Казакстан Халык KoHrpeci» партиясынын курылуы.«Казак КСР Мемлекетпк Корганыс комитетш курутуралы» Жарлык шыкты.Н.Э. Назарбаев букшхалыктык сайлауда КазакстанПрезидент! болып сайланды.Ресей, Украина жене Белоруссия арасындагыКСРО-ны куру туралы 1922 жылгы шартты жоюжэне Теуелс!з Мемлекеттер Достастыгын куружешндеп «Беловежье кел!с!м!».«К азак К ецестж Социалист!к Республикасыатауын Казакстан Республикасы деп езгерту туралы»Занга кол койылды.«Казакстан Республикасынын Мемлекетпк теуелci3fliriтуралы» Конституциялык Зан кабылданды.Алматыда бурынгы 11 одактык республика ТМДкурылганы туралы хаттамага кол койды.Казакстан Халыкаралык валюта корына, Элемд!ккайта куру мен дамыту банюне, Еуропалык кайтакуру мен дамыту банюне, Азия даму банюне, Экономикалыкынтымактастык уйымына мушелжке erri.«Бшм туралы» КР Заны кабылданды.Казакстан ЕКЫ ¥ мушелише етт!.Казакстан делегациясынын алгаш рет Давоста еткенДуниежузш!к экономикалык форумга катысуы.Казакстан Республикасынын Б ¥ ¥ -га толыккандымуше болып кабылдануы.«Казакстан Республикасынын Карулы Куштер1нКУРУ туралы» Казакстан Республикасы Президент!-HiH Жарлыгы.Казакстан Республикасын мен Американын «Шеврон»корпорациясы арасында б!рлескен «Тешзшевройл»квс!порнын куру туралы Кел!с1мжасалынды.Казакстан Республикасы ЮНЕСКО-га мушел1ккеeTTi.Лиссабон каласында Казакстан, Белорусь, Украина,Ресей жене АКШ екшдер! стратегиялык шабуылкаруы кыскарту мен шектеу (СШК)» туралы бесжакты кел!ам хаттамасына кол койды.655

1992 ж., мамыр1992 ж., 4 маусым1992 ж., 27 маусым1992 ж., 19 тамыз1992 ж., 5 кыркуйек1992 ж., 29 кыркуйек1992 ж., 28 караша1992 ж.1992 ж.1993 ж., 13 кантар1993 ж., 13 кантар1993 ж., 19 кантар1993 ж., 28 кантар1993 ж., 6 акпан1993 ж., 10 ceyip1993 ж., 15 караша1993 ж., 3 желтоксан1993 ж., 10 желтоксан1993 ж.1994 ж., 31 акпан1994 ж., 14 кантарКазакстан Республикасынын Президенте Н.Э. НазарбаевтынА К Ш -ка алгашкы ресми сапары.Президент Н.Э. Назарбаев К азакстан РеспубликасынынМ емлекетпк туы, Елтанбасы жене Гимншмузыкалык редакциясы туралы Занга кол койды.Казакстаннын Халык KoHrpeci партиясы курылды.Казакстан Д униеж узш к денсаулык сактау уйымынамушелнске erri.КР Президенте Н.Э. Назарбаев Б ¥ ¥ Бас Ассамблеясынын47-сессиясында сез свйледгА лм аты да Д у н и еж у з1 казак тары н ы н 6ip m in iКурылтайы ашылды.Казакстан Республикасы Халыкаралык экономикалык ынтымактастык уйымына муш ел1кке кабылданды.КР Конституциялык Соты курылды.«Гылым жене гылыми-техникалык саясат туралы»Зан кабылданды.«Казакстан Респубуликасынын м ем лекетпк шекарасытуралы» Зан кабылданды.Ядролык каруды таратпау туралы шарт б е к т л д ь«Жалпьна бфцёй вскери мшдеткерл1к жене эскерикызмет туралы* Казакстан Республикасынын Заныкабылданды.Казакстан Республикасынын алгашкы Конституииясыкабылданды.«К азакстаннын Халык Б 1 р л т (КХБП ) партиясыкурылды.Казакстан Республикасынын «Жогаргы бш м » туралыЗаны кабылданды.Казакстан Республикасынын улттык валютасы —тенге енпзщцк«Каспий TeHi3i казакстандык аймагынын мунайгазвлеуете аукымын аныктау ж енш деп халыкаралыкконсорциум куру туралы» КР Укшеттщн: каулысышыкты.Казакстан Республикасынын «Казакстан Республикасынынжерпл1кп ек и щ п жене аткару органдарытуралы» Заны кабылданды.Казакстан Республикасынын 1993—1995 жылдаргаарналган мемлекетт1к менш1кп мемлекет карамагынан ал у мен жекешеленд|руд1н улттык багдарламасыкабылданды.К азакстан Республикасы BYY-ны н Еуропалыкэкономикалык комиссиясына (Б ¥ ¥ ЕЭК) мушел1ккеerri.Казакстан Республикасы М АГАТЭ-re мушелйскекабылданды.656

1994 ж., 5 желтоксан1995 ж., 30 тамыз199S ж., 16 кыркуйек1995 ж., 12 желтоксан1995 ж., 18 желтоксан1995 ж., 26 желтоксан1995 ж.1995 ж.1995 ж., 29 ceyip1996 ж.1996 ж., 16 желтоксан1996 ж.1997 ж., 28 кантар1997 ж., 11 шщде1997 ж., кыркуйек1947 ж., 10 казан1997 ж., 17 караша1997 ж., желтоксан1997 ж.Казакстан, Белорусь жене У край нага каушазджкепшдшн беру туралы Меморандум кабылданды.Букшхалыктык референдумда Казакстан Республикасынынжана Конституциясы кабылданды.«Казакстан Республикасыныц Парламент! менонын депутаттарынын мэртебес! туралы» Занкабылданды.Казакстан Республикасы Ислам КонференциясыYйымына (ИК¥) мушелжке етп.«Казакстан Республикасынын YKiMeTi туралы»Конституциялык Зан кабылданды.«Казакстан Республикасынын Президент! туралы»Зан кабылданды.«Казакстан Республикасында тарихи сананыкалыптастыру Концепциясы» жасалынып, кабылданды.Абай жылы (ЮНЕСКО денгей1нде Абай Кунанбаевтын150 жылдык мерекесш тойлау).Казакстан Республикасы Президентшщ екшет-T iriH 2000 жыл га дейш узарту жешндеп республикалыкреферендум.Жамбыл Жабаевтыц 150 жылдыгын тойлау.Алматы каласында ТвуелЫздж монумент!ашылды.Казакстан Республикасынын мемлекеттж меншжт!кайта курылымдау мен жекешеленд!рудщ1996—1998 жылдарга арналган багдарламасыкабылданды.Казакстан, Кыргызстан, бзбекстан жэне ТежжстанРеспубликалары Президенттершщ Аралтещз1 проблемаларына арналган саммит! етп.«Казакстан Республикасындагы т!лдер туралыЗаннын кабылдануы (Казакстандагы т!лдерд!нколданылуынын кукыктык непздер! белгшенд!).Мухтар 0уезовт!н 100 жылдыгын тойлау.«Казакстан —2030: Барлык казакстандыктардынecin-еркендеу!, Kayinci3fliri жене ел-аукатынынартуы». Казакстан Республикасы ПрезидентшщКазакстан халкына Жолдауы.КР Президентшщ «Казакстан РеспубликасынынКарулы Куштер1н реформалау туралы» Жарлыгы.Ел астанасын Акмола (Астана) каласына K e m ip y .Ш.Ш. Уелиханов атындагы Тарих жене этнологияинституты академик М.К- Козыбаевтын «1986жылдын желтоксаны: дакпырт пен шындык»енбеп жары к керд!.657

1997 ж.1998 ж., 20 мамыр1998 ж.1998 ж.1998 ж., 26 маусым1998 ж., 1 цнлде1998 ж., 6 цплде1998 ж., тамыз1998 ж., 17 караша1999 ж., акпан1999 ж.1999 ж.1999 ж.г, 23 шшде1999 ж., 14 желтоксан2000 ж., 1 акпан2000 ж., кантар2000 ж., 16 наурыз2000 ж., тамыз2000 ж., кыркуйек2000 ж., 25 желтоксан2000 ж.2000 ж.2000 ж.20001 ж.2001 ж.658Ж алпыулттык татулык ж эне кугын-сургш курбандарынеске алу жылы.«Казакстан Республикасы астанасынын мэрте-6eci туралы» КР Заны кабылданды.Халыктар бйрлт мен улттык тарихы жылы.«0рлеу» жене «Ак жол* когамдык козгалыстардыкурылуы.«Казакстан Республикасынын улттык к а у т а з д ттуралы» Зан кабылданды.«А лматы каласы н ы н мэртебеси туралы » Занкабылданды.Казакстан Республикасы мен Ресей Федерациясыарасындагы м эц гш к достык пен одактастыктуралы Декларация кабылданды.КР YKiMeTiHiH «Казакстан Республикасында ортаб ш м беру жуйесш одан epi реформалау женш депic-шаралар» каулысы кабылданды.Актвбе каласында Казакстаннын Азаматтык партиясынынкурылтай Ьъез; етп.Республикалык «Отан» («Нур Отан» ХДП) партиясыкурылды.Урпактар б 1 р лт мен сабактастыгы жылы.К азакстан Республикасындагы алгашкы халыксанагы.Казакстан Республикасынын «Букаралык акпаратку рал дары туралы» Зацы кабылданды.«Ел1м1здщ ж ана гасырдагы туракты лы гы менкаушздздш» Казакстан Республикасы Президен-TiHiH Казакстан халкына Жолдауы.К азакстан Республикасы ны н «К азакстан Республикасындагы ен бек туралы» Заны кабы л­данды.КР Президентш ш «Ланкестш пен экстремизмгекарсы ic-шаралар туралы» Жарлыгы шыкты.«Ауыл» социал-демократиялык Ш аруалар партиясынын6ipiHmi курылтай съез! втп.Сэбит Мукановтын 100 жылдыгын тойлау.Туркестан каласынын 1500 жылдыгын тойлау.«Сот ж уй еа мен судьялардын марте6eci туралы»К азакстан Республикасы ны н К онституциялы кЗаны кабылданды.Еуроодак К азакстан Республикасын нарыктыкэконом икага бе№мдёлген ел ретшде тан идыМ едениетп колдау жылы.ЕурА зЭК курылуы.КР теуелс1зд1пн1н 10 жылдыгы.«Гылым туралы» КР Заны кабылданды.

2001 ж., 15 маусым2002 ж., 20 кантар2000 ж., 3—5 маусым2000 ж., 15 шщде2002 ж.2003 ж.2003 ж.2003 ж.2004 ж., 29 кыркуйек2004 ж., 4 караша2004 ж.2005 ж.2006 ж., 7 акпан2006 ж.2007 ж., 28 кантар2007 ж.2008 ж.2008 ж.2009 ж., 6 наурыз2010 ж.2010 ж. 1 кантар2010 ж., 29 кантарШанхай ынтымактастык уйымын куру туралыДекларацияга кол койылды.KJP Президент! Жарлыгымен «КазМунайГаз» улттыккомпаниясы курылды.Алматыда А0СШ К саммита erri.Казакстан Республикасынын «Саяси партиялартуралы» Зацы кабылданды.Денсаулык жылы.Астанада Элемд1к жене дастурл1 улттык дшдерлидерлершщ I съез1 болып erri.Ресей Федерациясы мен Казакстан Республикасынынбасшылары «Ресейдеп Казакстан жылы»деп жариялады.«Медени мура» мемлекетпк багдарламасы кабылданды.«Казакстан Республикасынын мемлекетпк баскаружуйесш одан epi жет1лд|рудщ ic-шаралары»Жарлыгы кабылданды.Каспийдщ тешз айдынын коргау туралы конвенциягакол койылды.Б1рынгай Улттык тестшеудщ енпзшуьКазакстан Республикасынын «Бйпм туралы»Заны.Казакстан Республикасы Энуранынын жана мет1-Hi бектлдьКР Карулы KyuiTepi мен баска ескери курылымдардыдамытудын 2010 жылга дейшп мемлекетпкбагдарламасын кабылдау.«Жана елемдеп жана Казакстан». Казакстан РеспубликасыПрезидентшщ Казакстан халкынаЖолдауы.Казакстан Республикасынын 2007—2012 жылдаргаарналган гылымды дамытудын мемлекетпк багдарламасы.Мемлекет тарихы институтынын курылуы.«Еуропага жол» багдарламасынын кабылдануы.«Дагдарыстан жанару мен дамуга» Казакстан РеспубликасыПрезидентшщ Казакстан халкынаЖолдауы.Казакстан Республикасынын ЕКЬ1¥-га терагалыкету1.Ресей, Казакстан жене Белоруссия арасындагыКеденд1к ушпк одактын жумысы басталды.«Жана онжылдык —жана экономикалык ерлеу —Казакстаннын жана мумкшд1ктер1». КазакстанРеспубликасынын Президент! Н.Э. НазарбаевтынКазакстан халкына Жолдауы.659

ЕС1МДЕР К0РСЕТК1Ш1Абай 164, 358, 387, 406, 458, 541,557, 567, 571, 579, 623, 625, 626,631Абат Байтах; 581Абдалла Эл аш-Шейх 394Абдалла бен Эбдел бзиз 393Абдалла бен Эбдел Мухсин ат-Турки 394Абдалла П бен Хусейн 399, 400Абизаид Дж. 379Абылаев А. 584Абылай хан 565,575,578Агеев А.И. 600Агынтай батыр 578Адам ата 566Адамова Г. 569Адамова Д. 570Адекенов С.М. 311Айдаров H.F. 13, 28, 59Айманов Ш. 574Аймауытов Ж. 539Айтматов Ш. 87,616Айтмурзаев К. 93Айша биб1582,583Акаев А. 337, 346, 358Акатаев С. (Акатай С.) 172Акмоллаев А. 586Акылбекова А. 570,584Алаша хан 581Алдажуманов К..С. 13, 24, 58Алдамжаров F. 172Александров А. 569Алексеева И.Ю. 60Алексий II460Алехо Видал- Квадрас Рока 47660Али Ардобус 569Али С.А. 329Алирез Х.А. 346Алтынбаев М.К. 13, 25,59АлтынсаринЫ. 311Алшанов Р.А. 31,60Алшынбаев 3.182Амангалиев И.А. 344, 352Андосов К. 569Андрей Первозванный 455,456,Андриасян Р. 566Андрияссен Ф. 342,343Аннаи Мори 585Антропов Ю.В. 88, 89Апрымов С. 106, 571, 572, 574Арафат Ясир 337,398Ареф Р. 391Армитадж Р. 379Арон Е. 576Арынбаев М. 541Арынбасарова Н. 576Арынов Е.М. 57Арыстанбекова А. 28,59, 345,352Асан кайгы 623,629Асанова Л. 93Асылбеков М.Х. 13,25АсылбековаЖ.М. 13Асылгожаев 0 . 571Атабаев Б. 565, 566Атымтаев Ж. 570Ахмедияров К,- 562, 569Ахмедиярова Р. 561Ахметжан Б. 182Ахметжанова Г.К. 60Ахметов Д. 400

Ахметов Ж.Х1 25,59Аюпова А. 561Аюханов Б. 569, 570Аяган Б.Г. 28, 59 NЭбдйгалиев Б.Б. 24,58©бднсэр1мов 0 . 471Эбджадыров Н. 567 ■Эбдахалыков 574Эбдшдин С. 171, 172Эбшраманов Ж. 584Эбд1рахманова Н. 564Эбсаттаров Р.Б. 24,-58Эбу Насыр эл-Фараби 288, 400,619, 626Эбшгожин Ж.Б. 13, 2^, 58—60,106Эбшдаев Е. 562Эбшкайыр хан 575,578Эбшкасова А .С .,.13Эбшов Б. 177,1820 6 ip o B Д. 569,570Эб1шев А. 29,59ЭбЬпев С. 564Эж1гали С.Е. 318Эз1мов С. 574Эз1рбаева С. 584Эйтеке би 579Эимбеков С.М. 25, 59Элиев Д. 584Элиев И. 444Элпиев А. 561Элпиев Р. 576Элпиева JI. 570вл-Румхи 397Эл1баев Б. 584Эл1мгазинов К.М. 13; 600м1ркулов А. 573,574Эубэюров Т. 457,Эубвюрова Ж. 540, 560, 561©убеюрова Ж.С. 25Эуезов М.М. 352Эуезов М.О. 406, 458, 541, 542;565-567, 576, 579, 629Эппмбаев М.С. 25,59Эппмов А. 566,

Бекназаров P. А. 13Бекпиев Ж. 561Беллини В. 567Берщгожин Р.У. 242Бердяев Н. 647Бернар JI. 404Берроуз У.С. 60Бессмертнова Н. 571Беспбаев А. 562Бзежинский 3. 348Бибин А. 464Бибкова О. 57Бигеддинов Т.Ж. 521Бижан Туберг 577Бижанов А.Х. 22Бизе Ж. 567Бисенгалиев М. 561Бисенова Г. 569Богушевский Э. 562Бодров С. 574,576Бодуэн 353, 356Бондевик К. 375Бекеева X. 566Бекейханов Э. 557Белекбаев З.Е. 242Белеков Ф. 567Bepi6aee А. 561Брежнев Л.И. 89,91,94Брейди Н. 348Брехт Б. 567Брусиловский Е. 562Бубин А. 464,Бударин Н. 457Булуктаев Ю.А. 13Бутрос Бутрос Гали 343,358Буш Дж. 330, 337, 347, 382Букар жырау 623Бурханов К.Н. 13, 22, 28, 59Вагнер Р. 567Вайсберг Л.М. 57Вальдхайм К. 344Василиу, Георгиус 343Васильев 570662Ватанабэ, Митио 341Вебер, Макс 635Венкатараман, Нерасвами 344 .Вернадский В.И. 557Вернер, Манфред 354,356Воробьев В. 587Воробьева Е. 587Воцалевский Э.С. 242Враницкий, Франц 344, 353, 356,372Всеволодская-Голушкевич 0 . 569Гагарин Ю. 457Гаев Н. 584Гайдар Е. 80Гали, Бутрос 343, 358Ганди, Индира 329Гарелли 225Гаркавец А.Н. 318Гатов Л. 571Гашута В. 564Гейтс Р. 348Геншер, Ганс Дитрих 336Гете 461Гладких В. 578де Голль, Шарль 7,368ГолощекинФ. 106Гомбосурэн, Цэрэнпилий 357Гонопольский И. 573Гор, Альберт 336, 348,379Горбачев М.С. 76,78,86,89,90,95-98, 101, 105, 111, 112, 113Г рант Джеймс 343,Григорович Ю.Н. 571Григорьянц С. 100Гулиев Р. 358Гумилев Л.Н. 221,228,461,463,581Гуревич Л.Я. 13Густов В. 464Гэлбрейт Дж. 368Гюго В. 106Fаббасова 570Гайып И. 566

Гали А.Г. 25Fиззатов В.Х. 344Далбаев Н. 577Данияров Т. 93Датов С. 58Додценбаев Б. 562Деукенова Г. 562Двуренов И. 93 !Дворцовой С. 573Деан, Жан-Люк 356Деламюр П. 373Делор, Жак 356Демирель С. 343, 347, 353, 358Дерр К. 348,357Деррида Ж. 624Дхей Эрнандез 574Дхейсон Скотт Ли 574Джордж By 328Доницетти Г. 567Досбатыров 563Досмагамбетов Б.С. 578Досмухамедов X. 539Доул Р. 348Дулати М.Х. 406, 578, 'Дулатов М. 106, 539,557Дузелханов А. 584Дузен 581Дуйсекеев К. 562Дуйсенбаев К. 584Дшнпев Э. 541, 542, 560Дэн Сяопин 7Дюма, Ролан 336Еденбай А. 600Елизавета I I 374Елубаев С. 106Ельцин Б.Н. 335,337,353,451-456Ералиев Т.Е. 578Ералиева М. 562Еркшбеков С. 562

Жумагалиев М. 563Жумагалиева Е. 563Жукеев Т. 182Жушсов М. 22,57Жушсова Ж.Х. 21,22Жушсова М. 541, 562, 563Жургенов Т. 541, 568, 569, 5863eyip6eKoea Б. 584Зиманов С.З. 22, 31,32,57,60Ибрагимбеков Р. 575Ибсен Г. 567Иванов И. 439Иватова Л.М. 25,59Изим Т. 569Измаилов Н. 561Измайлова А.Р. 564Илангован И. 389Илиеску И. 376Имангожаев Б. 93Иоханнс М. 380Исаев Б. 563Исаев М.К. 352Исатай581Исмаилов А. 569, 570Истерли, Уильям 222ИтжановаХ.И. 311Ищанова С. 562Йасауи К,.А. 392, 406, 538, 546,578, 580Йона Мецгер 399Кагарлицкий А.Д. 311Калашников М. 456Камалов С.М. 242Камдессю Мишель 342Каметов А. 93Каметов К. 584Карзай X. 392Каримов И. 337, 346, 358*449, 500Кастельс М. 60Касьянов М. 461664Кауков С. 570Кафка Ф. 568KepiMOB Н. 561Кекшбаев Э. 565,576, 586Кенбаев М. 584Кенжебеков У. 562Ким Л. 570Кириченко А. 564Киров С.М. 90,91Киселева Э. 60Киссинджер, Генри 343Клаус В. 376Клестил Т. 372Клинтон Б. 348, 354, 355Клочков Ю.Ж. 352Князев 92Ковалев Ю. 569Козина В.В. 13Коичиро, Мацу ура 405Колбин Г. 57,90Коль, Гельмут 353Коптев Ю. 457Косарев В. 180Котов А.К. 21, 57Котти Ф. 373Кофи Аннан 402Кебесбаев Е. 93Керпешева Р. 569Кешербаев К Е . 24, 25, 58-60Кешербаева С. 569Кешкшова С. 569, 570Кравчук Л. 337, 346Кристофер Уоррен 336,348Круглов А. 567Крэнстон А. 348Куно Беккер 574Курганская В.Ю. 59Куроедов Б.В. 600Курокава, Кисе 578Кушпен Паскаль 373Кунгожинов К- 564Кабанбай батыр 578КабдиеваС.Д.565,600

Кабдрахманов Т.С. 352Кабыл 566Кддырбекова Г. 561Кажыгелдин Э. 176Кажыгалиев Ш. 562Кажымукан 579Кажымуканов Б. 563Казангап 581Кдзизова Ж.Г. 13Казыбек би 579Каламбаева К. 562Калдан Церен 575Калдаяков Ш. 326,563Калиев F. 177Калиев Ж.А. 13Калиев Н. 22,58Калымбетов Б. 572,576Калымова Л.И. 587Канапиянов Е. 570Канатов Н. 570Капаева А.Т. 13КапесовА. 569Каракожаева Т. 562Каракулов Э. 106,572Карасай батыр 578Карахан 582Карпыков А. 573,574Карсакбаев А. 576К,аскабасов С. А. 553Кастеев Э. 406, 541, 587Кастеева Ж. 569Касымбеков М.Б. 25,59Касымов F. 177, 352Кожаков А.Е. 344, 352Кожахметов А. 179,182Кожыков К- 576Козыбаев М.К. 19, 20, 23, 57-59,93, 106Конаев Д. 88-91, 96, 587Коразбаев А. 541,562Коркыт ата 578Корлан 566Косманов С. 569Кошанов А.К- 32,60Куандыков Б.М. 242Куатова М.В. 564Кудайбердиев Ш. 106, 539, 579,626, 631КулбековаА. 569Кул-Мухаммед М.А. 25,59Кул-Мухаммед Р.А. 13 iКурманалина Н.Н. 13Курманбеков С; 600Курмангазы 560,581Курмангожаева Г. 569Курмангожин С.А. 344, 352Курманов С.К- 242Кусайынов А. 561

Майор, Федерико 405Максимова 570Макатаев М. 543Малинин Г. 23, 58, 59Манабай Д. 576Мансуров Т. 459,468Мансуров Б. 576Мансуров Т.А. 13,22,57Маргулан 8.Х. 406, 539, 543Марло Д. 383Марченко О.М. 242Масанов Н. 58Махамбет 406, 581Махатхир, Мохаммад 7Махгуб Мухаммед Эли 356,357Машан М.С. 22,58Машани А. 406Маштоц М. 445Мединов Р. 177Межитов С.Ф. 13, 23, 57, 58, 318,600Мембеев С. 584Мембетов Э. 566Мэмбетова Л.д. 570,600Меметова М. 579MeciMOB К.К. 25, 59Меппмов М. 460Медведев Д. 472Медетбаев Ж. 566Мейрамов Т. 566Мелщбеков Е. 587Мецщгулов Э. 460Мещигалиев Н. 562Метерлинк М. 567Миттеран, Франсуа 353,360Митчелл Дж. 348Михалков Н. 576Михалков-Кончаловский А. 576Можаев Г.В. 60Молдагулова Э. 579Молдакер1мова Г. 562Момышулы Б. 579Монтахаев К-Ж- 578Морозов С. 585666Мубарак, Хосни 356Мурзаханова К.И. 600Мусин Р. 569Муталибов А. 337Мушарраф П. 390Муканов С. 406,541Муканова Р. 565Мурсалиев А. 57Муртаза Банк 329Муртаза Ш. 106Мусабаев Т. 457,458Мусахожаева А. 540,560Мусылманбеков К. 311Мухамеджанова С. 93Мухамедкызы М. 561,562Мухаметжанов М.Н. 311M ycipenoB F. 406, 542Мырзабекова Г. 561Мырзалин Ж. А. 22,58Мэндиган Э. 348Набиулина Л.Е. 587Наваз Шариф М. 343Нагата М. 308Назарбаев Н.Э. 7-10,14-18,21-24, 26, 42, 43, 45-49, 51-53,56-59, 61, 101, 104, 108, 110,ИЗ, 123, 126, 147, 173, 175,176, 179, 182, 184, 208, 209,218, 220, 221, 230т232, 234,282, 285,293,294,301,310,317,318, 326, 327, 330, 331, 333*335-339, 341—348, 352-365,369, 371-380, 383, 385-390,392-394, 396-399, 400, 401,405, 408, 415, 419, 426, 428,431, 432, 434, 438, 439, 444-451, 452, 453, 455, 456, 458-461, 463, 464, 467-471, 473,480, 495, 497, 500, 501, 502,504, 510, 511, 516, 519, 529,542, 545, 547, 548, 550, 555,562,574,575, 577,579,583,599,

600, 601, 605, 620, 621, 623,629, 641, 644, 645, 649Назарбаева Д. 179,182,601Накыпов Д. 569,570Накысбеков А. 587Нанн Сэм 336,348, 355Наполеон 527Нарымбетов С. 573,574Насер Абдулла Ар-Родаи 346Наурызбаева С. 569Наурызбаева X. 584Наурызбай батыр 578Небиев Р. 337Нежлмеденов Ж. 326Нврнсбаев М. 179,182НеруД. 329Несшбаев F. 561Ницше 625Ниязов М. 584Ниязов С. 337, 346, 358, 448,Но Му Хен 388Негербек Б.Р. 576,600Нугыманов Р. 571, 574, 576Нур К,ирабаев460Нургалиев Б.К. 344Нургалиев Ы. 562Нурмагамбетов Н. 584Нурмагамбетов G.K. 513,579Нурманова А.К. 13Нурпейю Б.К. 600НурсултановаЛ.Н. 13Нурымбетова К.К. 13H ypnefticoB Э . 540Нысанбаев 0.Н. 13,23—25,58,59Обаев Е. 566Омарбеков Т .0 .24Омаров Х.Р. 344Оцгарбаев Е. 182Оцгарова Р. 569Ондасынов И. 460Оразбаев С. 566Оразымбетова Г. 563Орманшеев А. 561Оханов Н. 5840м1рбаев Д. 571, 572, 573, 574, 5760Mip6aeea А. 5870м1рбеков Б.Е. 5870м1рзакова 0.566втегалиев С .0 .2420теева А. 586бтекешова М. 566,.576втемков Б.У. 22Паничпакти С. 427Паринов С.И. 60Пассер И. 574Пелл С. 348Перес Ш. 399Петров А.А. 578Плисецкая М. 570Портер М. 226Примаков Е.М. 456, 499Проди Р. 378Проскурин В. 581Пугачева А. 562Пумипон Адульяцет (IX Рама) 359Пунсалмаагий Очирбат 360Путин В.В. 460, 461, 467-471Пуччини Дж. 567Пушкин А.С. 458, 579Пусырманов В. 573Пырванов Г. 376Шрманов 0.13Пэн Ли 328Раад Бен Зейд 357Раббани, Бурханудцин 358, 392.Радченко 581Райбаев 3.569Райс К. 379Райымбек батыр 578,582Ракитов А.И. 34,60Рамсфельд Д. 379Рао Нарасимха 344,357,359Распутин 87667

Рафик Харири 400Рафсанджани Э.Э. 3S4, 358,360Рахимов А. 566Рахимов К. Д. 311Рахмадиев Е. 562Рахмонов Э. 354, 358, 448, 500Рахымжанова Ш. 567Рединг Й. 373Редько М. 564Ретивых А.В. 26Рингхолм Б. 375Рожнев Ж.А. 60Романов Сахи 584Россини Дж. 567Рубинштейн А. 357Рудакова Е. 564Рустембеков С.И. 578Рустемов С.К. 13Рыжков 75,95Рымбаева Р. 541,561,562Рымжанов 0 . 574Рыскулбеков К.. 93Рюэн Фолькер 360Саад Мустафа Мужбир 400Сааданбеков Ж. 24,59Саакашвили М. 446Сагырбаев К,. 471Садыков Т. 600Сайтова Г. 570Салтыков-Щедрин 85Салыкбаев С. 584Сапарбай И. 567Сапаргалиев F.C. 13Сарыпова Л.П. 570Сатанова К. 584Сатенова М.Р. 13Сатыбалдан С.С. 13Саудабаев К,.Б. 25, 347, 352, 480Саурыкова А.Т. 13Свбден О. 22, 30, 31,60Свмеданова Б. 562СерсенбаевА. 178,601Серсенбаев Т.С. 25,58668Сетбаев К..И. 406,458, 579Своик П. 172Сейдалинов С.А. 581Сейтембеков 0 . 93СеШтметов Р. 566Селезнев А. 569Селезнев Г. 464Семенов Ю. 457Серкебаев Е. 541,562Серкебаев М. 542Сидоркин Е. 584Сикымбаева Г. 562Симоненко Р. 564Синреку Морохаси 357Сирота В.Б. 311Скальфаро О .Л. 378Смагулов Б. 570Смехова А. 576Смирнов В.Г. 564Снегур М. 337,354Соловьев С. 571Соломенцев М.С. 91Спанов М.У. 60Сталин 63, 105, 106, 275Стамгазиев Р. 562Старцов А. 587Строн Дж. 374Сту пин В. 563Сужиков Б.М. 13, 318Сумру Ноян ханым 488Сушков Д. 570Султан бен Эбдел Эзиз 393,394Султанбаева 3.586Султангалиулы С. 578Султанов Б.К. 21, 28, 57Султанов К С. 25, 29, 59Сураншиев К- 577Супрбеков К. 568Сулейменов А. 543Сулейменов Т.С. 337Сулейменов Ш. 172Сулейменова Ж. 561Сыдыканов А. 587СыдыховТ. 182

Сыпатаев Е. 93Сыроежкин K.JI. 25,59Сянь Синхай 387Табаков 0 . 576Табей К. 21,93Тайжан Б.К. 352Тайлакбаев Б. 562 ■Тарази Э. 568Тасмагамбетов И. 22, 373,579, 581Тастанбеков К,- 566Тасымбеков А. 566Тати А. 570Таукелов С. 573Тэжекенов А. 584Тэжин М.М. 25,59Те-пгулов 0.Ш . 576,578, 601Таймов М. 106Тебенихин В. 561Телжанов К,. 584Теменов Т. 572,574Тем1рбаев В.Б. 352Терещенко С. 328,330Тер-Петросян JI. 337Техранян М. 476Тимошинов В.И. 600Тито Д. 458Тогжан 567Токаев К.К. 13, 26-28,43, 59, 344,364, 373, 380, 400, 402, 461,485,491ТоксанбайС. 13Торайгыров С. 567,579Теле би 579Телебаев М. 562Телегенов Б. 562Телегенова Б. 541,562Телепбаев М .542Трестин Т. 564Трякин-Бухаров Г. 587Турарбеков Б.Ш. 344Тургытвзал 353Турдыбеков К.М. 311Турдыгулов Ж. 584Турсынов С.Т. 352ТуякбаевЖ. 182,562Туймебаев Ж.К,. 13* 25, 59Тутибаева Г. 569,570Тшендиев Н. 562 |Тшеубаев М. 569Тшеужанов Т. 587Тшеухан Б. 562Тэлботт С. 348Тэтчер М. 336,353 £ЕТюлькин В. 573, 574У Тао 385Уелиханов Ш.Ш. 14, 18—20, 22,468, 546, 579, 600, 601Уелиханов Шота 577Уланова Г. 570Усин Э. 569Усина Г. 570Устиненко А.В. 13Улкенбаева А. 562Усенбаева Н. 541,561,562Фадеева-Накыпова Д. 569,570.Фарук Шараа 400Фахд бен 0бдел Азиз 393Фельберман Рене 343Фидлер 581Фольмер Антье 371Фримэн Рональд 342Фукуяма Ф. 477,646Функоринео Р. Л. 585,601ХабибиХ. 391Хаджиев Ж. 566Халед ел-Сарайрех 400Халифа бен Заид 0л Нахаян 396Хальфин Р. 587Хамад ел Тани 396Хамиди Л. 562Хан Г.Б. 22, 57Хан, Гулам Исхак 345Хантингтон С. 477Харитонов М.Ю. 60669

ХасенулыИ. 13Хатами М. 391, 392Хатеб, Абдул рахим 343Хашеми Э. 391Хоменей А. 3S4Хосни, Мубарак 353Хосокава М. 388Хрущев Н.С. 63Ху Цзиньтао 385Хэрд Дуглас 341Цзэн Цинхун 385Цзянь Цзэмин 353, 385Цой В. 576Чайковский П.И. 463Чейни Р. 348Черненко К.У. 89Чернышева JI. 569Четин X. 341Чжан Дэгуан 501Шадаева Б. 563Шалабаев К,. 564Шалкшз жырау 623ШапоревЮ. 57Шариф Мухаммад Наваз 358Шарманов Т. 404Шаханов М.Ш. 21,57,94,172, 352Шахворостов 581Шеж1мбаев А. 106Швкер1м Е. 562Ш атров А.О. 344ШемеловТ. 562Шемшиев Б. 576Ulepin Б. 576Ш эртова 3.566Шершова Ф. 566Шеварднадзе Э. 446Шевченко Т.Г. 579,587Шелер М. 633Шерер Ж.Л. 585Ширак Ж. 353Шитрит Ш. 357Шокай М. 576Шокпаров Д. 584Шоманов А.Ж. 650Шредер Г. 371Шубладзе 0 . 569Шудабаев К.С. 242Шушкевич С. 337Шынарбаев Е. 572,573,574Шынгысхан 567Щаранский Н. 399Щенников В. 57ЫдырысовЕ.Э. 13Ыскдков К,. 566Эйзенхауэр, Дуайт 79Эли Овадье 357Энгельс Ф. 96Юдашкин В. 586Ющенко В. 450Ян Хен Соб 357

ТАРИХИ-ГЕОГРАФИЯЛЫК, ЖЭНЕ ТОПОГРАФИЯЛЬЩАТАУЛАР К0РСЕТК1Ш1Абай, к. 276Австралия 225, 226, 251, 259, 563,564Австрия 252,306,344,352,353,356,щ372Азия 15,57,58,62,88,95,236,330-333, 340, 347, 353, 356, 357, 359,362,363, 365, 366, 371, 384, 391,393, 395, 398,402,409,411-414,417,418, 420, 421, 438, 441, 475,476,486,495, 496, 498, 499, 571,577, 586,611,638,642Азия-Тынык мухит enipi 405,409,416Айыртау 578Акмола облысы 246, 247, 248, 251,261,269,525,580,596Акмола, к. 164, 165,274, 275, 576Аксай 387Аксуат 572Актау, к. 203, 380,421; 422,446,Актебе облысы 237, 242, 243, 246,248, 257, 261, 580, 596Актебе, к. 176, 203, 262, 275, 347,455, 521, 529, $78, 579Алатау, кент 209, 298Александрия, к. 395Алматы облысы 245, 247, 248,261,262, 274, 275, 578, 580, 596Алматы, к-(Верное, Алма-Ата) 21,22, 57-61, 90, 91, 95, 99, 101,108, 110,147, 148, 151, 160, 164,165,168, 176, 177, 179, 181, 203,209, 227, 245, 246, 248, 249, 262,267, 275, 299, 312, 327, 328, 329,330, 335-337, 340-342, 345-348,352-358,360,372,383,385-387, 391,^395—399,405,415,417,418, 420,421,428,431,434,438,439, 451, 454, 456, 463,469,487,492,496,497,499, 508, 521, 526,540, 559, 562, 565, 566,570, 573,576-579,581, 582, 586,587,590,596, 597,600,601Алтай, елке 270,; 272,455Америка 332, 348А мерика К,¥рама Ш таттары(АКДН) 47,66,67,68,71,72,79,80, 196, 208, 220, 221, 224-226,230-233, 235, 237, 238, 251, 255,271, 326, 329, 330, 331, 336, 338,340, 343, 344, 347, 348, 349, 352,354, 355, 358, 361, 364, 375, 378-382, 384, 387, 388, 393, 394, 397,408, 424,427, 458,472, 485,488,490, 491, 496, 498, 503, 533, 563,571, 573, 583, 584, 611, 640Андорра 259Анкара, к- 331, 353,425Арал 87,403,404, 407Арал (тещз) 252, 334, 348, 357, 358Аргентина 222, 236, 384Аркалык, К. 276,578Армения (Армян КСР) 225, 252,268, 269, 300, 337, 352, 355, 410,434, 440, 445Арыскум237671

Астана, к. (Целиноград, А (смола) 9,18,38,4СГ, 43,47, 57-59,61,91-145, 151, 160,169, 176, 179, 180,203, 245, 246, 248, 249, 275, 298,299, 312, 327, 362, 373, 375, 378,379,383,387,388,389,391,394-397, 415,422,437, 441, 442, 448,460-462,464,467,468,471,486,498, 499, 502, 509, 538, 555, 560,562, 568, 570, 576, 577, 578, 579,581, 587, 596Астрахан 455,460,467, 471Атасу-Алашанысоу 328,386,426Атырау (Гурьев) облысы 237, 238,242, 246, 247, 248, 249, 251, 261,312, 596Атырау, к. (Гурьев) 99, 238, 397,424, 425, 426,455, 525, 577, 578,580, 587Ауганстан 251, 274, 343, 344, 358,391-394,414,416,443,496,498,503, 512, 529Африка 57, 222, 258, 393,408, 592Ашхабад, к- 418,428,448,504,572,573Аягез 519Аягез ауданы 258Эбу-Даби, к. 396Эз^рбайжан 213,225,252,268,337,352, 353, 355, 358, 410, 416,425,440, 444, 446,454, 488, 496,498,505, 506, 518, 561Эмудария, е. 87Байганин ауданы 257Байконыр514Баку, к. 366,422,424,425,444,446,489Балхаш, к. 191Балтык 222, 251, 268, 272-274, 421Балтык, тен!з 347Бангкок, к. 359, 584Бандер-Аббас, к. 417672Барнаул 60Батые 12, Й, 408, 410,414, 476Батые Ci6ip 79Батые Казакстан 203,275,328,364,387, 425, 455Батые Кдзакстан облысы 243, 246,247, 248, 249, 261, 590, 592, 596Батые Ci6ip облысы 270Бафа417Бахрейн 222, 396, 397, 398Башкуртстан 270,456Беларусь (Белоруссия) 103,105,252, 256, 268, 268, 271, 300,309, 335, 337, 349, 355, 428, 432,433,435, 440, 443,445, 446, 490,491, 514, 609, 636Беловежье 335Бельгия 251,3S2,353,356,366,375,563, 569Бендер-Т урк1мен 392Бенилюкс 366, 371, 375Бен-Касим 390Берлин, к. 101,572Бермуд 425Бескарагай ауданы 258Беслан 477BipiKKCH Араб Эм1рлш (БАЭ) 227,396, 498, 583Бшкек, к- 346, 438, 439, 441, 442,447, 489, 500Болгария 222, 359, 366, 484, 586Бонн, к. 95Бразилия 384Брюссель, к. 408Будапешт, к. 326, 349,411Бундестаг 371Ванкувер к. 411Вашингтон, к- 230, 358, 577Вена, к. 372,497Венгрия 222,225,352,366,376,377,408, 484, 573, 585, 586Венеция, к. 377, 572, 573Верона, к. 563

Владивосток, к. 411Волгоград, к- 4SSВолгоград облысы 270Воронеж облысы 270Вьетнам 236,496,498Гамбия 222Ганновер, к- 244Гвадар 390Гвинея-Бисау, к. 222Германия (ГФР) 66, 210, 251, 271,296, 306, 309, 330, 336, 352, 353,355, 366, 371, 372,484, 563, 566,572, 583, 605Голливуд 575Гомбад 392Гонконг, к. 225, 259Горган 392Грекия 259, 271, 377, 378, 582Грузия 105, 225, .252, 268, 337, 355,386, 410, 425, 427, 440, 446, 484Гулстан 392Давос, к. 224, 225, 342, 343, 355Дамаск, к. 400Дания 225, 252, 375, 376Дели, к. 359Доха, к. 415Дрезден, к- 244Душанбе, к. 438,448,489, 500, 501Дьор, к. 573Египет (Мысыр) 352,353,356, 393,394, 395,413,427,496, 498, 566,577, 583, 584Екатеринбург, к. 466Ешбастуз, к. 226,234Елисей далалары 585Ереван, к. 441,445,461Epoic 387Ecln езеш 578Еуразия 25,410,420,421,428,435,474, 486, 501, 502,538,556, 562,573, 578, 581, 583, 600, 628, 642494209Еуропа 15, 47, 203, 220, 236, 255,407, 409-411, 414, 417, 418,420-422,438,441,473,479,494,497,571,577,585,592,611,638,642Еуропа (Батые, Солтуспк) 332,340,342, 347, 356, 361-363, 365, 369,370, 371,374-376, 384,412,541,552Жамбыл, к- 487Жамбыл облысы 245,247,248,249,269, 269, 395,596Жана Зеландия 226Жанакорган ауданы 258Жацаезен, к. 99Ж анатас,к-186Жапония 66,220,222,251,259,296,331', 341, 344, 357, 366, 387, 388,406, 421, 427, 491,496,498, 503,541, 563, 572, 583, 622Жарма ауданы 258Жезказган, к. 267,565,580Жейхан, к. 366, 424, 425,446Женева, к. 404,426Жерорта Teni3i 411Жетюу 566Зырян, к. 276Израиль 210,259,271,331,357,393,398, 399, 496, 498Ингушетия 456,Индонезия 414,496,498Иордания 357, 399, 400, 498Ирак 393,414Иран 199, 274, 275, 329, 331, 352,353, 355, 358, 360, 366,390-392,414,416-418,421,448,496,498,502, 503, 505, 518,582Исламабад 330,359Исландия 225, 259Испания 225, 259, 377,378673

Италия 71, 355, 358, 366, 377, 378;563, 569, 572Кавказ 99, 268, 274, 370, 371,409,411, 421, 422Каир, к. 395Канада 71, 225, 237, 239, 355, 382,383, 384, 427Канн 573Кариб айдыны 409Каспий eaipi 49Каспий Teni3i (Каспий) 29, 52, 59,87, 330, 347, 358, 364, 371, 391,397,423-425,444,454,459,461,463, 467, 504, 506, 510, 529Катар 396Катовице, к. 421Кемеров облысы 270Кецеспк Социалисток Республ икаларОдагы (КСРО) 7,17,18,21,43, 428, 429, 431, 490, 560, 569,571Кенкияк, 426Кентау, к. 186, 276Киев, к. 450Киото, к. 572Кипр, к. 237, 343, 378, 408Кишинев, к- 441Клшкенекел 579Комодор, арал 222Корея (Онтуспк, Корея Республикасы)331,388,389,427,496,498,503Коста-Рика 259Кекшетау, к. 579Краков 492Краснодар елкеа 270Куба 251, 384,427Кувейт 346, 396,415Курчатов* к. 276Казакстан Республикасы (КР.КазКСР-i, Казак A K CP-i) 7 -12, 14,32,35-61,68-73,75,86-67491, 94-96, 99-104, 107, 108,110-113, 118-137, 140, 143-146,148, 150, 151-155,156, 157,158, 160-162, 164, 165—170,172-185, 188-195, 197, 202-205, 207, 208, 210,212, 214-223,225,228-231,234-239,241,244,248, 254, 257, 261, 266, 271, 273275-277,279-281,298,303,315,326-369, 371-428, 432-434,437-440, 442-456, 458-480,484-501, 504-520, 522-524,526,529,530,532,535-538,540,541,543-545, 548, 549,551, 553,554-556, 558-566, 568-580,582-591, 593-605Казан, к. 412Казыбек би ауданы 258Камыскел 237Кара тещз 52, 347,397,422Кара тешз ewpi 49Караганды облысы 248, 249, 251,258, 262, 265, 269, 274, 312,426Караганды, к. 147, 148, 170, 191,226, 247, 372, 415, 577, 592, 596,596Каракум 87Карашаган, ст. 29Каркаралы ауданы 258Каркаралы, к. 312Киыр Шыгыс 73,561Корган облысы 455Коргалжын корыгы 406Костанай облысы 245,247,248,249,251, 592, 596Костанай, к. 275,328,455,577,579Кулжа, к- 422Кулсары 312Кызылорда облысы 237, 239, 242,246, 247, 248, 258,261, 262, 289,592, 596Кызылорда, к. 164, 267, 357, 487,578

Кыргызстан (Кыргыз Республикасы)84, 210, 221, 225, 252, 268,334,337, 346, 352-354, 358, 359,361,386,390,416,417,421,432-434, 437-440, 446, 447, 496,498-501, 507-510, 562К,ытай Халык Республикасы (КХР)29, 49, 59, 60, 65, 164,203, 221,225, 227, 228, 251, 274, 309, 327,328, 331, 335, 336, 340, 341, 344,345, 349, 352, 353, 360, 361, 362,364,385-387,390,408,417, 421,422,424-427,491,496,498-501,506-508,510,533,552,563,564,582, 583Латвия 225, 268, 337, 379, 408,Латын Америкасы 384,409Лахор, к. 418Лейпциг, к. 573Лениногорск, к. 276Ливан 400Лиссабон, к. 349,490,514Литва 225, 268,408,484Лобнор 336Лозанна, к. 224Локарно, к. 572Лондон, к. 244, 374, 393, 577Лос-Анджелес, к. 570Люксембург 375Ляньюнган, порт 417Мадрид, к. 473Майбулак 237Малайзия 199, 331, 414, 496, 498,584Мальта 378,408Мацгыстау облысы 234, 242, 246,247, 248, 249, 251, 447, 580, 581,592, 596Мацгыстау, елке 213,275, 347,578Махачкала, к. 425Мекке, к. 415, 582Мексика 236, 384,427Мескеу, к. 59, 60, 85, 88, 89, 101,106,113, 241, 335, 343, 359, 364,431,432,434,441-443,451,453,454, 458-466, 468, 469, 472,498-502, 510, 513, 563, 569, 572Мешхед, к. 417,Милан, к. 244,441, 514Миннесота, штат 573Минск, к. 59,60, 338Молдова (Молдавия) 103,213,225,252, 268, 300, 337, 354, 355, 484Монголия 210, 251, 274, 275,330,331, 357, 360, 410, 434, 447,496,498,502,554,562 •Монте-Карло, к. 563Мугалжар ауданы 257Мюльхайм, к* 566Наурызым корыгы 406Невада 110Нидерланды 358, 375, 378Новороссийск, к. 424,425Новосибирск, к. 60,91,455,466Новосибирск облысы 270,272Норвегия 71,225,251,358,375,376,406Нью-Йорк, к. 345,443,477,491Одесса, к. 424Оман Султандыгы (Оман) 396,397,425,427Омбы облысы 270,272Омбы, к. 101,455,465Оцтуспк Иран 417Оцтуспк 414,421Оцтуспк Азия 345, 366, 384, 390Оцтуспк Кавказ 408Оцтуспк Казакстан 213,487Оцтуст1к Казакстан облысы 245,246, 247, 248, 249, 254, 257, 262404, 578, 579, 590, 596Оцтуспк-Шыгыс Азия 227, 355,375,384,421,422Орал, к. 102, 203, 312,451,568

Орта Азия 73,78, 84,86, 87, 89,90,98, 104, 268, 272, 411, 421, 511,584Орталык Азия 24,47,49,51,52,59,60, 328, 332, 334, 349, 356, 357,358, 361, 362, 364, 365, 369, 371,373,376, 378, 380, 381, 383, 401,405,406,407-411,420,422,428,437,438,442,447,448,472,474-476,483,484,487-489,492,495,499, 501, 561, 592, 611, 613, 617Орталык Африка Республикасы(ОАР) 409Орталык Еуропа 355,609Орталык Казакстан 246, 590Орхон-Енисей 581Орынбор облысы 270Отырар, к. 406,455,462Озбекстан (взбекстан Республикасы)205, 210, 221, 225, 252, 268,271, 334, 337, 346, 352-355,358,359,416,417,422,435,437,438-440, 449, 484, 498, 500, 508-511вскемен, к. 568Павлодар облысы 246,261,269,596Павлодар, к. 59, 191, 213, 274, 275,455, 464, 568, 579, 592Палестина 337, 398,496,498Париж, к. 331,353, 374, 405, 577Парсы шыганагы414,417Пекин, к. 345, 360, 501Пекстан 251, 275, 329, 343-345,358, 366, 386, 390, 414,416,418,421, 427,448, 484, 496,498, 502,503Пермь, к. 569Пешавар 330Польша 222,366,376,377,408,421,484, 563, 564Португалия 378Прага, к. 343,563Прибалтика 98,105676Ресей (Ресей Федерациясы, РФ) 20,37,49,54,58,60,77,87,96,100-ЮЗ, 105,109, 164, 197, 198, 2ДЗ,205, 210, 213, 221, 225, 226, 230,235, 241, 252, 254, 256, 268, 270,271, 274, 300, 309, 326, 335-337,340,346, 349, 352-354,357,359,361, 362, 364, 373, 408, 410, 421,424,425,428,432-435,437,439,443, 444, 450, 451, 453-456,458-472,484,488,490,491,494,496, 498-501, 505-507, 510, 511,518, 530, 533, 552, 562, 566, 571,572, 575, 586, 605, 609, 636, 639,640Рим, к- 577, 582Рождественка (едш мекен) 579Ростов облысы 270Румыния 366, 376Саманидтер мемлекет! 448Самара облысы 270Самара, к. 424,425,455Санкт-Петербург, к. 435,440,464,466, 501, 569, 577Сан-Себастьян, к. 573Сан-Франциско, к. 570Сарайшык, к. 578Саран, к. 276Саратов, к- 455Саратов облысы 270Сарыезек519Сарышаган 514,526Саскачеван, провинция 383Сауд Арабиясы 251, 346, 393, 395,414,Саян-Шушенск 64,77Свердловск, к. 91Семей облысы 261,269Семей, к. 109, 110, 326, 334, 388,401-404,489,490,491, 565, 566,577, 579Серахс, к. 417,418Сеул, к. 389

Сингапур, к. 225, 328Синельниково, с. 4S0Сирия (Сирия Араб Республикасы,САР) 395, 400Ci6ip 73, 86, 87, 98, 272Словакия 225, 408Словения 222, 225, 376, 377, 408Солтуспк 414,421Солтуспк Кавказ 78Солтуспк Америка 411Солтуспк Атлантика 413,442Солтуспк Африка 379Солтуспк Ирландия 341Солтуспк Казакстан 71, 213, 245,247, 248, 251, 262, 455, 468Солтуспк Казакстан облысы 578,579, 590, 592, 596Сочи, к. 461Стамбул, к. 358, 366, 392 417,418,425, 571Степногорск, к. 380Стокгольм, к. 57 iСтрасбург, к. 572Сырдария, е. 87,382Сырдария ауданы 258Таиланд 359, 496,498Тайвань 225Талдыкорган облысы 269Тацбалы шаткдлы 406Таорамин 572Тараз, к. 203,406,577,578,579,587Татарстан 456,468Таулы Карабах 352Ташкент, к. 91, 417, 418, 438-440,484, 488, 489, 501, 581Таяу Шыгыс 337,366,393,398,414,561Тбилиси, к. 91, 366,424, 425, 446,Тегеран, к. 330, 331, 355, 391, 417,418Теджент, к. 417Тежжстан (Тежйсстан Республикасы)225, 252, 268, 274, 331, 334,337, 346, 354, 358, 359, 391, 416,417,432,433,439,448,498-501,506Текель к,. 276Тихорецк* К. 425Тода Гавай 476Токио, к. 573Торгай 241Триполи, к. 400Тумен, к. 455,Туменоблысы 270Турин, к. 572Турнсменабац, к. 418Туржменстан (Туржменстан Республикасы)99, 252, 268,' 337,346,353,355,358,416-418, 448,449, 505, 506, 508, 509, 511, 518,572, 573Туркия 251,275,331,334,341,34$,347, 352, 353, 355, 358, 366, 373;; 377,.378, 386, 414,416,418, 421,42S, 427, 448,484,496,,498, 564,577Турюстан, ауд. 254 |Турюстан, к. 387,406,513,538,577,578, 581Тынык мухит 203, 365, 371,402Украина 98,101,103,104,105,210,213, 225, 252, 254, 256, 268, 271,300, 335, 337, 349, 352, 355,410,428, 434, 435, 437,449,450, 468,484, 490, 491, 496, 514, 586, 636Улан-Батор, к. 360Упсала, к- 57Уфа, к. 91,566Уцщ мухиты 448Ущцстан 225, 275, 309, 329, 344,352, 355, 357, 359, 366, 389, 448,484, 496, 498, 502, 503, 541, 583Уржар ауданы 258Y piM nii 327, 328,417Успрт580677

¥лы Туркгстан 100Улыбритания (Англия) 21,66,230,259, 296, 326, 336, 341, 344, 349,352, 353, 358, 366, 371, 374, 375,378, 491, 533, 566, 571, 583Улытау 580Финляндия 71, 225Франция 66,237,251,296,336,341,344, 349, 352, 353, 355, 358, 360,366, 371, 373, 374, 491, 533, 561,563, 564, 571, 572, 585Фрунзе, к. 91Харич, к. 445Хельсинки, к. 95,170,331,411,474Хорватия 376Цюрих, к- 373Челябинск, к. 91,455,470Чехия (Чехословакия, Чех Республикасы)222, 225, 237, 366, 376,377, 408Чили 236, 384Шанхай к- 484,498-500, 502, 504Шардара ауданы 258Шахтинск, к. 276Швейцария 252, 306, 343,355,373,569, 572Швеция 21, 57, 71, 209, 225, 251,259, 375, 491Шиелп, кент 289Шри-Ланка 503Шыгыс 12,15,410,414,477Шыгыс Еуропа 236, 359, 376, 377,410, 412, 609Шыгыс Иордания 409Ш ышс Кдзакстан 109,274,213,455Шыгыс Кдзакстан облысы 246,248,249, 258, 404, 592, 596Шыгыс Ci6ip облысы 270Шымкент, к. 203,312,532,579,587Шыцжан 275Щучинск 3121ле-Кдзак автономиялы облысы 387Эдинбург, к. 566Эстония 86, 225, 268, 337, 379,408Югославия 585Якутия 456Ялта, к. 435,437

КЫСКАРТУЛАР TI3IMIААЕИ Азия жэне Африка елдер1 институтыААК, щ А ш ы к акционерл i к когамААТК, — Аймакгык антитеррорлык курылымАВПА ‘ЯР Азиялык Парламентпк ассамблеяAFTA — АСЕАН вщрлж еркш сауда ынтымактастыгыАИЕО Щ Аграрлык-индустриялык ецбекшшер одагаАКД1 — Америка Курама ШтаттарыАОАкционерл iK когамА 0СШ К — Азиядагы езара ic-кимыл жене сешм шаралары жешндепкецесАРАвстрия РеспубликасыАСЕАН - Оцтустпс-Шыгыс Азия елдершщ кауымдастыгыАСЕМ — Азия-Еуропа саммитаATM 0 - Азия-Тынык мухит enipiАТМ Э8К - Азия жене Тынык мухитына арналган экономикалыкженеелеуметпк комиссияАТЭЫ Азия-Тынык мухит экОномикалык ынтымактастыгыAIA •- АСЕАН ещрлж инвестициялык ынтымактастыкAICQ— АСЕАН ещрлж енеркейптак ынтымактастыкАЭС - Атом электростансасыЭШК, ф» Эуе шабуылына карсы корганысЭЫКЭрттестак жене ынтымактастык туралы кел1амБАКБукарал ык акпарат куралдарыБАЭ — BipiK K eH Араб Эм1рлтБК — Б1рл ескен кесшорынБ ¥ ¥s a f BipiKKeH Улттар УйымыБУУБА BYY Бас АссамблеясыБУУБЖ КБ Б YY-нын Боскындар icrepi жешндеп жогаргы комиссарыбаскармасыBYYE - Б YY EpiicrbiepiBYY ЕКБh[9 BYY-нын Ecipnci жене кьшмыс жешндеп баскармасыBYY ДБ — BYY-ны дамыту багдарламасыBYY КК 1'Л- BYY-ныц Каутаэдис кецеаBYY СПИД пЛ BYY-нын ВИЧ/СПИД жешндеп б1рлескен багдарламасыБЭК М Б1р$>щгай экономикалык кещспк679

БУЭ — «Бейб1тшшк ушш epiirrecTiK» багдарламасыВАДО - Когамдык акпарат департамент! екищтГФР — Герман Федеративттк РеспубликасыГМ03 - Гурьев мунай ендеу зауытыГ0Б — Fылыми-еншрклтк б1рлеспкДИАК.Б - Демократиялык институтгар жэне адам кукыгы жешндепбюро ,ДБ - Дуниежузийк банкДДСУ — Дуниежузшкденсаулык сактау уйымыДС Y —Дуниежузшк сауда уйымыДЭФ - Дуниежузтйс экономикалык форумД ЭЫ Ж К - «Дамуга жэне экономикалык ынтымактастыкка жэрдемдесукуралы»ЕДСЕ - Экономикалык, дамуга жердемдесу корыЕКДБ — Еуропа кайта куру мен даму банюЕКПА - Еуропалык Кенеанщ Парламентпк ассамблеясыЕК,Ы¥ — Еуропадагы каушс1здис жене ынтымактастык уйымыЕО — Еуропалык ОдакЕурАзЭК, — Еуразиялык экономикалык кауымдастыкЖ01Ж - Жеке ерштеспк ic-кимыл жоспарыЖИК — Жабыкакционерлйс котамЖ К,К - Жаппай кырып-жоятын каруЖ К,Ь1 А —Жапониялык хал ы карал ык ынтымактастык агентппЖК,ЫБ - Жапония халы карал ы к ынтымактастыктын 6aHKiЖ10 - Жалпы iiiiKi ен1мИДБ — Ислам даму башиИЖБ — Инвестициялыкжекешеленщру корыИК¥ — Ислам Конференциясы уйымыИХК — Иордания Хашимит корольшпКАЭДК — Кувейт араб экономикалык даму корыКБОК - Кэсшода1сгардынбукшодактыкорталыккецес1ККК — Каспий кубыр желнп консорциумыКОКП — Кенес Одагы Коммунист партиясыКСРО — Кецестж Социалист Республ икалары ОдагыКазак КСР - Казак Кенеспк Социалист РеспубликасыКБ С6К — Кдзакстан—Британ сауда-енеркесш кснес1КДП — Кдзакстан демократиялык партиясыКДТ — Казакстаннын демократиялык таноауыККП ОК — Казакстан Компартиясы Орталык Комитет!ККФ - Казакстан кесшодактары ФедерациясыККХП — Казакстаннын коммунист халыктык партиясыKJP БГМ FK — Казакстан Республикасы Бшм жене гылым министрлiгшщFылым комитет!КРП — Казакстаннын Республикалык партиясы680

ксзиксдпг*- Казакстаннын стратегиял ык зертгеулер институты— Казакстан социал-демократиялык партиясыКУБКазакстаннын Улттык БанюKYMK т Кытай Улттык мунай-газ компаниясыкхкКазакстаннын Халык KoHrpeciКХР — Кытай Халык Республикасылкек ж Ланкеспкке карсы ещрлйс курыл ымМАГАТЭ - Атом куаты женшдеп халыкаралык агентпкМБКМемлекет басшыларыныц (ТМД) кецеаММГ — «МантыстауМунайгаз»MTYK — Мунай тасымалдау улттык компаниясымхк ■- Мемлекетпк холдингак компанияНАТО - Солтуспк Атлантика келнйм1 уйымыНАТО ПА Н АТО-нын Парламентпк ассамблеясы0A 8A Y 0 — Орталык Азия ещрлпс акпараттык уйлеспру орталыгыОАЭДБ - Ортал ы к Азия ынтымактастык жене даму банюOAblY Орталык Азия ынтымактастык уйымыОПЕК Мунайды сыртка шыгарушы елдер уйымыОШЕ — Орталык жене Шыгыс Еуропа елдер1©Б — OnaipicTiK б1рлеспк8ГБЭндаркпк-геологиялык б1рлеспкПИРПвкстан Ислам РеспубликасыРЕСП - Республикалык ецбек саяси партиясыСОМСЕС Сауда-экономикалык ынтымактастык жешндеп турактыкомитетCOMSTECH — Fылыми-техникалык ынтымактастык жешндеп турактыCOMIACкомитет— Акпарат жене медениет меселелер1 жешндеп турактыкомитетШ Сырткы icTep министрлтСГМсшк % Страте гиялы к шабуыл куралын кыскартуТАЕФОС Транзия—Еуропа оптикалык-талшыкты кабельдок жуйеТАСИС ЕО-ныц Орталык Азия елдерше техникал ык жене кецесберу кемепн керсету багдарламасыТББ — Техникалык бакылау бел1м1ТЖЫ¥ - Тем1ржоддар ынтымактастыгы уйымытмд - Теуелс1з Мемлекетгер Достастышшк— Шетедщк компанияIIIKYK - Шапшан кимыдцайтын у жымды к куштершы¥ - Шанхай ынтымактастык уйымыYKTKY “ ЕурАз ЭК халыктарыныц eM ipiH ужымдык каушазджтуралы K&niciM уйымыУЖК — Ужымдык Kayinci3AiK KeHeciYKK - Улттык каутаэдйс комитеп681

¥К ДГ¥YMKЭЫДЮНЕПЮНЕСКОЛЮНИДАФЮНИДОЮНИСЕФЮНИФЕМЮНКТАДЮНФПАяктш— Ужымдык кауцкпздос туралы шарт уйымы— Улттык мунай-газ компаниясы— Экономикалык ынтымактастык жэне даму уйымы ,— Б¥¥-нынкоршаган орта жайлы багдарламасы— Б¥¥-нын бипм, гылым жене мвдениет мвселелер1 жайлыуйымы—Б¥¥-нын дамуга кемек керсету жешндеп шектеул1багдарламасы— Б¥¥-ныненеркеснтпдамыту уйымы— Б ¥¥ -нын Балалар коры— Б¥¥-нын Эйелдерд1 дамыту коры— Б ¥ ¥ -нын сауда мен даму жайлы конференциясы— Б¥¥-нын ХалbiKeciMi жешндеп коры— Ядролык каруды таратпау туралы шарт

МАЗМ¥НЫА лш с е з .......21............................ .... rf. r .r . .f v. т i ...................................... 7Казакстаннын. Ka3ipri заман тарихын ын тарихнамасы мендеректер1..........................................................................................................141. Тарихнама.......................................... '}.......Д....... Д . ..............142. Деректемелер.....................................................................„...,.....393. КР Президентшщ Казакстан халкына Жолдауы -Ka3ipri заман тарихыныцбастыдереккез1.................................45Б1РШ Ш 1Б0Л1М . КАЗАКСТАН Т0УЕЛС13Д1К АЛУКАРСАЦЫНДА1. Елдщ елеуметпк-экономикалык жагдайы...............................632. Кенеспк когам дагдарысыньщтерендей Tycyi......................... 823. Казакстаннын тэуелаздж any карсацындагы саясиeMipi (1985—1991 жылдар)........................................................ 105ЕК1НШ 1Б0Л1М. ЕГЕМЕН КАЗАКСТАННЬЩ САЯСИЖ 0Н Е 0ЛЕУМЕТТ1К-ЭКОНОМИКАЛЫК,ДАМУЫEipimui тарау. Когамды саяси жацгыртудыц жана улпсшекешу.............................................................................. 1181. Казакстаннын;‘геуелаздтн жариялау.................................... 1182. Мемлекетпк курылыс............ ................'.................................. 1253. Ж ергш к’п (мемлекетпк) езгн-вз1 баскару реформалары.... 156ЕкЫшг тарау.Твуелсп Казакстаннын когамдык-саяси eMipi............. 1651. Когамдык козгалыстар мен уйымдар.!....................................1652. Казакстанда кеппартиялык жуйенщ калыптасуы.........‘........ 170Уш/нш mqpay. 0леуметак-экономикалыкжавдыртукезевдер1.........1831. ЭкономиКаны ырыктандырудыц алгашкы кезещ(1991-1993 ж ылдар)............. 1.................................................. 18.32. 0тпел1 кезендеп (1994—1998 жылдар) влеуметтжэкономикалыкдагдарысты баскару тетЫтершi3flecnpy...................... ......... .......................................................1873. Экономиканытуракт^ндыру (1998—2001 жылдар).............. 1974. ©леуметпк-экономикалык орныкты дамуга кадамбасу (2001—2005 жылдар) .......................................... ................2065. Казакстан Республикасы елемнщ негурлым дамыган женебесекеге кабшетп елу елшЦ катарына Kipy жолында...........2206. Республиканын мунай-газ секторында акционерлжкогамдар мен б1рлескен кесшорындардын курылуы............235683

7. Егемен Казакстан Республикасынын демографиялыкдамуы..................................................................................................245Tepmituui тарау. Б1Л1М М ЕН ГЫ ЛЫ М РЕФ О РМ А Л А РЫ .............2791. Бш м жуйесшщ реформалары..................................................... 2792. Ж ана элеуметпк-экономикалык жагдайдагы гылым............2923. Елдщ бэсекеге кабшетп жэне индустриялыкинновациялыкдамуы жагдайындагы бш м мен гы лы м........ 3014. Жана акпараттык-инновациялык парадигмажагдайындагы Казакстаннын тарих гылымы...........................315Y U JIH U IIБ0Л 1М . ЕГЕМЕН КАЗАКСТАННЫН ЖАНАГЕОСАЯСИ Ж Э Н Е ГЕОЭКОНОМ И-КАЛЫК Ж АГДАЙЫ: Н Е П ЗП БАГДАРЛАРМ ЕН БАСЫМ ВЕКТОРЛАРEipmuii тарау. Ж ас тэуелаз мемлекеттщ калыптасуындагы сырткысаясаттын рел1...................................................................., 3261. Теуелсй Казакстан республикасын алемдцк когамдастыктынмойындауы жэне Ka3ipri замангы Казакстан дипломатиясынынкалыптасуы........................ .................................................3262. Казакстан Республикасынын сырткы саяси басымбагыттары.............................................................'............................3633. Халыкаралык уйымдармен ынтымактастык............................. 4014. Казакстаннын элемгик эконом икал ыкбайланыстаржуйесшен орын алуы ....................................................... .......... 419EiciHUii тарау. Казакстан жэне Тэуелаз Мемлекеттер Достастыгы... 4271. Казакстан Республикасынын ТМД мемлекеттер1менинтеграциялык байланыстары....................................................4272. Казакстаннын ТМД мемлекеттер1мен ынтымактастыгы......4443. Казакстан-Ресей катынастарынын дамуы ................................. 450YiuiHuti тарау. *Еуропагажол» мемлекеттис багдарламасы...............473Т0РТ1НШ 1 Б0Л 1М . КАЗАКСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ НЫ НУЛТТЫК КАУ1ПС13Д1ПEipimui тарау. Улттык кау1пс1зд1кт1ц сырткы саяси кырлары............ 4836841. ЖаИандык жене ешрл1к KayincisAiKTiH жана талаптары ......4832. Азиядагы езара ic-кимыл жене сёндм шараларыжешндеп кенес: акикаты мен келешеп ....................................4953. Шанхай ынтымактастык уйымы —улттык каушазддкпкамтамасы з ету факторларыньщ 6 ip i......................................... 498

4. Каспий тещзшщ кукыктык мертебеа меселелерш шешу.... 5045. Казахстан Республикасынын шектесмемлекеттермен мемлекетпк шекарасын белгшеу............... 506EKiHiui тар ay. Эскери курылыс................................................................5111. Мемлекеттщ калыптасу кезешндеп эскери Kayinci3fliKсаясаты........................................................................... ............. 5112. Казакстан Республикасынын Карулы Куштерш куру.........5163. Армияны реформалау................................................................522БЕС1НШ1Б0Л1М. КА31РП ЗАМАНГЫ КАЗАКСТАНМЭДЕНИЕТ1EipiHuii тарау. Егемен Казакстандагы медени урд«стер.......................5361. Ka3ipri замангы медениеттщ сипаты......................................5362. «Медени мура» мемлекетпк багдарламасы............................5433. Улттык мэдениеттердщ езара 9cepi мен ыкпалы................... 556EiciHiui тарау. Егемен Казакстан мэдениетшщ даму кекжиеп............5601. Музыка eHepi..............................................................................5602. Эстрада жене цирк eHepi.......................................................... 5623. Театр eHepi.................................................................................. 5654. Хореография eHepi.....................................................................5685. Кино eHepi.................................................................................. 5716. Сеулет eHepi................................................................................5767. Тарих жене мвдениетжащгерлер1...........................................5808. Колданбалы жене бейнелеу eHepi...........................................584Yutimui тарау. Ka3ipri заман акпарат мвдениет!.................................. 5881. Егемен Казакстанньщ букаралыкакпарат куралдары...........5882. Казакстандагы акпараттык медениеттщ келешеп................ 593АЛТЫНШЫ Б0Л1М. КАЗАКСТАН КОГАМЫНЫЦТ0УЕЛС13Д1К КЕЗЕЩНДЕГ10ЛЕУМЕТТ1К-РУХАНИДАМУЫ: ФИЛОСОФИЯЛЫКМАЗМУНЫEipiHUii тарау. Жаца когамдык сананын калыптасуы.........................6021. Егемещйк алу мен оны ныгайту жагдайындагы когамдык санаэволюциясы. Кундылыктардыц жаца жуйесш калыптастыру(1991—1998 жылдар)..................................................................6022. ©тпеш кезен жене когамдык сана: жаца парадигмалар(1998—2000 жылдар)..................................................................609685

3. Мэдени мураны жэне улттык сана-сез1мнщ кайта тулеу1жолдарын зерделеу (2000—2004 ж ы лдар) ................................. 616EiciHUii тарау. Когамдык сана эволюциясындагы жаца к езец .............6281. Коп этностык когамды топтастыру факторы аясындагыулттык идеяны эз1рлеу (2004—2005 ж ы лдар).......................... 6282. Сабырлылык сана мен рухани кел1ам д 1 калыптастыру(2005—2006 ж ы лдар).....................................................................6333. Рухани-адамгершийктщгажайып кубылысы ретпндепадами субъектш к (2007—2010 жылдар).................................... 643К,орытынды.................................................................. ...................................651К,осымшалар.....................................................................................................653Хронологиялык Kepcencim ....................................................................... . 654Есшдер KepceTKimi........................................................................................ 660Тарихи-географиялык жэне топографиялык атаулар KepceTKimi......671К,ыскартулар T i 3 i M i .......1......................... ................................. 679

КАЗАХСТАН ТАРИХЫ(кене заманнан бупнге дейш )5-том«Казахстан тарихы (квне заманнан 6yeime дейт)» басылымыныц 1-5-томдарыКР Б1пш жэне гылым министрлш Ш.Ш. Уелиханов атындагы Тарих жэнеэтнология институты мен д.Х. Маргулан атындагы Археология институтыныцгылыми кецестде талк,ыланып, баспага усынылды.Бас редакторы д. ШрмановРедакция менгеруайо И. ХасенулыРедакторы К- Мул1кбаевСуретцплер1 К- Тврецулов, А. Ыск,ак,овТехникалык редакторы У. РысалиеваКорректорлары Y. Бахова, д. КенжалинаКомпьютерде беттеген Н. Развинавичене, С. Твлегенова