ВАЛЕОЛОГИЯ

М . М . А 1 д а ы р з а е в , \ й . X 1ВАЛЕОЛОГИЯ

М. М. Акмырзаев, 0. Y. СагымбаевВАЛЕОЛОГИЯОкулык,Казакстан Республикасы Бшм жене гылым министрлйчкасштйс бастауыш жене орта бшм берууйымдарына усынадыjfo U A N T-

б / j f (o q -5 , b t yББК 51.204.0 я7A 37niidp жазгандар:Жатцанбаев Ж. Ж. - биология гылымдарыныц кандидаты,профессор;Райымжанова Г. М. - Астана гуманитарльщ колледжшщокытушысыд ду А^мырзаев М. М., Сагымбаев д. Y.Валеология: Оцулыц. —Астана: Фолиант, 2007. - 296бет.ISBN 9965-35-184-8Одульщта гылымньщ дербес саласы ретшде валеология пешнщнепзп ■р’ымдары: "Денсаульщ", I, II, III —денсаульщ куйлерГ’,"Валеологияльщ медениет", "Валеологиялык, медениет калыптастыру","Салауатты eMip салты", т.б. аныцтамалар жан-жактыкарастырылган. Окульщ теорияльщ бшм/ц ep6ip ниеттенген адамездЫнен орындай алатындай агзаны дамытатын машьщтану-дагдыкалыптастыру жумыстарынын, едштемес1 ретшде цурылган. Ютапказак талдо мектеп окушыларына, арнаулы жене ЖОО студенттерше,кальщ кеппшик одырман цауымга арналган.4101000000А 00(05)-07ISBN 9965-35-184-8С-Торайгыров . ЗЕК 51.204.0 я7атындагы ПМУ-д1цакадемик С.Бейсембаеватыидагы гылымиК1ТАПХАНАСЫ© Амандьщова М. М.,Сагымбаев 0. Y., 2007© "Фолиант" баспасы, 2007

AJIFbl С вЗНазарларьщызга усынылып отырган Валеология(дэрктер жинагы) - машыктану жумыстары, валеологиялыктерминдер мен угымдар тусшд1рмеы сиякты ушттантан туратын оку_едостемелш кешеншн, 6ip белйч.Олар цолданыетауы арнаулы орта квйби медициналык6Ltlm беру жуйесше арналган алгапщы мемлекеттж багдарламагасай жасак;талган. Бул ютантар, сонымен катар,квпшшк окырман кауым ушш де пайдалы оку куралы.Ецбектщ i^a3ipri Республикамызда колданыста жургенер турл1 орысша-казащпа оду цуралдарьшан басты ерекшелМ- жастар ушш арнаулы медицинальщ курал-жабдьщтарсыз-ад,ез денсаулыгын бакылау жене жаксартудыкаранайым тэсшдермен аньщтап, онын, нетижелершесвйкес езшщ дербес денсаулыгын калыптастыру, ал ересектерушш дер кезшде тузетуге мумкшдш бар екендагшкерсете алгандыгы. Кешенд1 ецбекте, гылымныц дербессаласы ретшдеп, валеология пеншш, Herieri угымдары:"денсаулыд", "жеке тулганын, дербес денсаулыгы", "I, П,III - денсаулыц куйлерГ', "денсаулык, куйш багалау(нацтамалау) эдас-твсшдерГ', "денсаульщты калыптастыру","салауатты 6Mip салты”, "валеологиялык медениет","валеологиялык мэдениетп калыптастыру", т.б. аныктамаларыашылып керсетшген. Денсаулык угымы —физикалык,,зиятты-парасаттылык, элеуметтш - уш жактытургыдан парапар теориялык турде непзделш, ep6ip ниеттенгенадам ез/цгшен орындай алатындай агзаны дамытатынмашыктану-дагды калынтастыру жумыстарынын,едастемем етш курылган. Ол унпн, еуел1 жеке тулга денсаулыгыныцжасына, жынысына карай калыпты,елемдж стандарттык елшемдерге сайкестт аныктамальщкестелермен салыстырылып сараланады, содан сонстандартка сейкестену жолдары жан-жакты —тендш,рухани-психологиялык жене кеч!л-куйлш, елеуметтш3

тутастыкта, денсаульщты уйлес1мд1 куту, сауыктыру,шыньщтыру жоспарларын курумен корытындыланады.Жеке тулганыц дуниетанымына, жаратылыс пенжеке тарпплш neci эрекетшщ уйлес1м табу жолдарынтавдау багыттары, халык тэрбиесшщ перменд1 нускалары:терме сез, мадал-метел аркылы косымша сштемелерментужырымдалган.Гылымды тольщ мецгеру H e r ie i улттык тусшштерменкатар хальщаральщ колданыстагы терминдерд1 де терецмецгеру кажет. Осы орайда, мьщга жуьщ валеологиялыкугымдар мен терминдер тусшд1рме

"К,огамымызды ццруымызга царайазаматтарымыздыц вз ем1рШц аягынадейт сау болуы жэне олардыццоршаган табиги ортаныцтаза болуы цшЫ куш салуы керек"Нцрсцлтан Назарбаев("К,азацстан-2030" Ел ПрезиденттщК^азацстан халцына Жолдауынан)1 Т А Р А УВ А Л Е О Л О Г И Я Y F b I M M М Е Н T Y C I H i nLMiw^ftTTi игер1дуге тм сп угымдар мен тусшжтер:Валеология, ДуниежузШк денсаульщ сацтау цйымы(ДДСУ-ВОЗ (Всемирная организация здравоохранения) -WHO (World Health Organization), денсаульщ цгымы менаньщтамалары, денсаульщтыц айырым белги/iepi; денсаульщццрамдастары ( компоненттер); денсаульщкцйлерй "6ipimui ( +оц) куй", "eKinuii ( mepic, аурулы)куй"; "yuiiHuii (втпел1+аралъщ) кцй";"мэдениет","валеологиялъщмэдениет", "валеологияльщ мэдениет цалыптастыру"анамнез";денсаульщ топтары; денсаульщтыбагалау сатылары; статистикальщ денсаульщKepcemKiuimepi; тцрмыс цалпы жэне оныц санаттары;салауатты ем ip салттары (СОС) жэне оныц нег1зг1цагидалары; "этиология” гылымы жэне цатерл1 факторлар(мэнбгрлер); хальщ денсаулыгы KepcemKiuimepi; денсаульщиндекй; иммундеу; диспансерлеу; дианетика;адам денсаулыеын цалыптастыру факторлары; валеологиягыльшыныц щрылымы; валеологияльщ 6LniMберужцйеси валеологияльщ агарту, бшш беру, цызмет корсету;валеологияльщ бшщ коры; валеология салалары.1900-1991 жылдардагы 6ipinmi жене екшпп дуниежузийк согыстар, тецкерш, бугшг! жер бетш жайлагансаяси жене экономикалык дагдарыстар жагдайында,ашык аспан астында сыналган атом каруынын, сеулесЬ5

не ушыраган урьщтан, етаймен су кенйп, дайгымененкан жуткан жатырда жаралган урпак "кагынып" туып,ластанган ауада ашушац, аурулы болып жетЪцц. Согыскезшде сан сынактан eTin, ел1мнен eMipfli арашалаганвлемде вскери емдеу жэне емнен соц калпына келйрумедицинасы да, "Цой устше бозторгай жумырткалаганнурлы болашакты" 1980 жылдарга дешн курып тастаугаумтылып жаткан социалистж елдер де, 1960 жылдардагыэлеуметтж даму кун терйбше кабыргасынан койган жацазауал - денсаульщ децгешнщ курт темендеушщ себеб1нтап басып, дауасын таба алмады. Осы мшдет"п атцаругажаца гылым саласы "Валеология" дуниеге келдо. Ол 1980жылы flepirep, галым И.И. Брехманныц "Адам жане биологияльщбелсенд1 заттар" ецбегшщ eKiHnii басылымында"Валеология - денсаульщ туралы гылым немесе патологияугымыныц айнальщ магынасы" деген тужырымыменендь Алгапщы аныцтамасы" —денсаулык гылымы"болган жаца багыт, заман талабына, кесел кершнйне сайболатын. Латынша- "дешсау болу" - "valeo" свзштуб1рeTin алган валеологияльщ бийм гасырлар бойы жинацталганымен,оныц езекталт XX гасырдыц 70-жылдарыныцсоцы мен 80-жылдарыныц басында кун тертабшдепeTKip маселеге айналды. "К ал ага таза ауа керек", "Цалдьщтар.Оларды не н:тейм1з?", "Денсаулык —бастыкерсеткйн", "Bapi де балалыцтан басталады"сиякты арсаладагы галымдардыц коршаган ортаныц булшу1жене адам денсаулыгыныц кему1 туралы жанайцайы,Н.М.Амосовтыц кеппшакке арналган денсаулык туралыецбектер1, алемдш дагдарыстардыц зардапты сипаттарыныцкотам мен адам eMipiHe дендеп ену сипаттарынайкындап бере алды. Уакыт ете келе, когам мушелершщжеке жене топтык саулыгын камтамасыз ететш умйгKesi болып дуниеге келген валеология езшен бурыныраккалыптасып осы меселемен узак уакыт айналыскансанитария, гигиена жене медицина гылымдарыменб1рлесе жумылганныц езшде де бул icKe шамасы келмей,гылыми айналымга —"денсаульщты калыптастыру"кешенд1 угымы енд1. Сондыктан, валеология аньщ-6

тамасы —("Валеология —денсаулыдты калыптастыру,садтау жене ныгайту туралы гылым” мертебесшекетер1лдь Ce6e6i, элемдш децгейдей денсаульщтыцбузылу удер1стер1н зерттеуде жаца деректер коры жинакталып,улы дурбелеадер кезшде елдщ турмысыньщ(тгрпплш ету дагдысы мен турмыс калпыныц) калыгггыыргагынан айырылуы, ауыр дене едбей, жан куйзел1с1мол когамдык емар - адамдардьщ урпад жацгырту жуйес1нехромосомдык децгейде езшщ зиянды колтацбасынКалдырганы гылыми делелдендь Ел басына кун туганкиын кезецнен кешн, отын-суы, тамагы, жылуы мен жарыгы,хабары мен кызыгы, 6ip петерден табылган цалалык;eMipre кумарлык, тез баю жолындагы табигатты тонауаркылы еркендеу багыты да - адыр соцында, келерурпакка 6epLuep урыкка генетикалык код децгейшдеткарг ыс тацбасы болып басылганы аньщ болды, солай болдыда. 8рк1мнщ дербес денсаулыгын сактау - елеуметтшесен-саулыкты калыптастырмай, елеуметтш экологияны,оныц 1ш1нде каланын,, кауымнын, экологияльщдаушйздМн, салт-дестур, еден, едет тазалыгын сацтамаймумк1н eMecTiri белгип болды. Эрине, елеуметтшденсаулык меселем адамзат кауымыньщ тал 6eciri каражердщ TipminiK дауызында, биосферада, Жер-ана менадамзат баласыныц жан-жакты уйлес1мд1 TipmLniriHcie,езара колдауынсыз, бутлелемдж рухани жене экологиялыксауыгуынсыз дара карастырылып, шеппмш табуымумк1н eMecTiri де айдан анык болатын. Мундай гарыштыкелшем, галамдык уйлемм - акыл-ой мен алгашкысананыц, ерекет пен кимылдыц, 6yriHri нетиже мен ертедгежоспардын уйлес1мд1 кызмет ету кажеттшт - валеологиягажацасипатберда.Ендо "валеология - iuiKi женесыртды ортанын взгермел! веер eTyi жагдайындагы адамденсаулыгыньщ тендш, биологиялык, психологияльщ,медени-елеуметтш турактылыгын камтамасыз ететшагзаныц генетикалык жене физиологиялык тез1мдипккуатынын коры туралы, жеке тулганын дербес ecin, дамыпжет1лу1 (онтогенез!) кезещнде онын, денсаулыгын7

калыптастыру, сактау жене жетшдару туралы гылым"аньщтамасын иеленда. Эншейшде, едеп мейей селемдепцазактыц "мал-жан аман ба?" метелi осылайша ^aeipriгылым тйпндей жалпы аман-есендш, бакуаттыльщтыцтушнд1 угымыныц синоним! мертебесш к&йта алды.К|азак;стан Республикасы ез теуелйздтн алганнанкешн мемлекеттш саясат халык денсаулыгын басты назардаустап келедь Кеп ултты, кеп дшд1, зиялы догамкуруга багыт устаган К^азадстан, теуелмздпске ие болганнанбастап езгнщ ем1ршец мемлекеттш саясатын хальщденсаулыгы деп жариялап келеде. 1995 жылы 30 тамыздареспубликалык; референдумда кабылданган ЦазакстанРеспубликасыньщ Конституциясыныц I бел1м (ЖАЛПЫЕРЕЖЕЛЕР), оныц 1-бабыныц 1-тармагында: "КазахстанРеспубликасы езш демократияльщ, зайырлы, кукыктьщжене елеуметтж мемлекет ретшде орныктырады,оныц ец кымбат цазынасы —адам жене адамныц oMipi,кукьщтары мен бостандыцтары" жене 29-баптыц 6ipiHuiiтармагында "Цазацстан Республикасы азаматтарыныцденсаулыгын сацтауга кукыгы бар" деп корсет. 1997 жылыцыркуйек айында ел1м1здщ алгашцы Президент!Нурсултан Эб1шулы Назарбаев Теуелыз КдзадстанныцАта Зацыныц 44-бабыныц 8-тармагында "ЦР азаматтарыныцденсаулык жагдайын жацсарту жене олардыцденсаулыгын сацтауга деген Конституциялык кукыгынicKe асыру" деген талабына сай nreniiM кабылдап,Цазакстан халкына Жолдау жасады. "Цазакстан -2030барлык казакстандыктардыц есш-еркендеу1, каушci3fliriжене ел-аукатыныц артуы" аталган осы Жолдаудыц4-узак мерз1мд1 басымдылыгы: "Цазакстан азаматтарыныцденсаулыгы, 6LniMi мен ел-аухаты" деп аталады.Оныц ураны eTin: "Тазалык —саулык Heriei, саулык—байльщ Heri3i", —делшетш цазактыц халык макалыалынган. Осы стратегиялык басымдылыц:•ауруды болдырмау жене салауатты eMip салтын ынталандыру;•нашакорлык пен наркобизнеске карсы курес;

*темек1 мен алкогольда тутынуды кыскарту;*ейел мен баланыц денсаулыгын жаксарту. Ана ме1баланьщ денсаулыгын доргау;* тамактануды, коршаган орта мен экологияньщ тазалыгын жаксарту сиякты туйшдо багыттарды айкындайды.1997 жылдыц 3 желтоцсанында осы жоспарды нактыicKe асыру багытында I^P YKiMeTi "I^P BLniM беру, медениетжене денсаулыц министрл1гшщ салауатты eMipсалтын калыптастыру тушнда меселелер1 бойыншаУлттык орталыгы туралы” № 1678 цаулы кабылдады. Ал,"Хальщ денсаулыгы" Мемлекеттш багдарламасы 1998жылдын 16-карашасында КР Президентшщ Жарлыгыменб е к т л д ь Осындай денсаульщ сактау icm e зацдыкукык беру жобасы 1999 жылы желтоксанньщ 2- жулдызындакабылданган № 490-1 "Дене шыныктыру женеспорт туралы" К&зацстан Республикасынын Зацында даKepimc тапты. Бул удери: "XXI гасырга тольщ денсаулын"деп жарияланган ДДС¥ уранын накты жузеге асырганшажалгаса бермек. 'Жазакстан Республикасындарыбаланьщ кукьщтары туралы" Зад да ез бастауындаосы меселеш толык айкындап керсеткен: "Осы Зац балалардыкогамдагы толымды eMipre даярлау, олардыцкогамдьщ мэш бар жене шыгармашыльщ белсенд3.лхгшдамыту, элемдш еркениеттщ жал пы адамзатка тэн кундыльщтарынепзшде оларды жогаргы имандыл ьщ касиеттерге,елжандыльщ пен азаматтыкка тербиелеу, олардыцбойында улттык, сана-сез1мд1 калыптастыру принциптершщбасымдыгына суйенш, баланыц ^азацстан РеспубликасынынКонституциясында кещлдйс берглгенHeri3ri кукыктары мен мудделерш icKe асыруга байланыстытуындайтын каты наста рды реттейдГ'.Денсаулыцты сактау мэселелершщ курдел1 кешен1нкотам мен ата-аналардыц, мугал1мдер мен дер1герлердщб1р1ккен ерекета г ана шеше алады. Бул эрекеттщ зацдыда нвтижел1 болуы yniiH бала кукыгы туралы метшгесейкес адамдардыц жалпы медениепмен езара карымкатынасмадениеп децгешн жогарылату кажет.9

1997 жылы цыркуйекте Казахстан Республикасыныцтуцгыш Президента Н.Э.Назарбаевтыц Кдзадстан халцынаЖолдауында барльщ казацстандьщтардыц ecinеркендеу1,K;ayinci3fliri жене ел-ауцатыныц артуыныцтертанип узак; мерз1мд1 басымдылыгы —"Ь^азадстан азаматтарыньщденсаулыгы, 6LniMi мен вл-ауцаты" деп аталып,ел1м1здщ медени, елеуметтж eMipiHe тын; серпш6epyi осы кешлдш KepiHici. Цазацстанныц 2030 жылгадешнп стратегияльщ багыты: "Ел халдыньщ денсаулырынаэсер ететан аса мацызды фактор, б1ршнпден, аурудыцалдын алудагы мемлекеттак дадамдар, eKiHHii жагынансалауатты eMip салтын колдау".Президент Нурсултан Эб1шулы Цазацстан халдынажедел жацару жолын нусцаган келес1 Жолдауында"Медени мура" багдарламасын icKe асыруды, оны сатыларынасай жалгастыру, сейтш еткещц тольщ Tepin, онытерец "пайымдау арцылы K;a3ipri заман мвдениетш жанжацтыдамыту дажет" - деген болатын.Кдз1рг1 заманмвдениетанщ ерекшелпй адамныц сыртцы жене iniKiортасы ерекшелштерше сай ep6ip жеке тулганын, тенижэне рухани болмысына жинацтаушы, философияльщдербес угымдарды жеке тарнйлш neci санасында тогыстырушытутастьщ туйшз., тел1м-тербие жел1с1 болса,оныц нацты саласыныц 6ipi жене 6iperefti - валеологияльщмедениет. Оныц аныцтамасында: "Ь^огам медениеташц6ip KepiHici ретшде турл1 айцын сипатымен белшшшыццан валеологияльщ мэдениет —ез мен-магынасындагыгылыми тектж дара келбетамен: бШ м цорымен,6iniMfli мецгеру мен дамытудыц, оларды ic-эрекет барысындацолданудыц гуманитарлыц багыттылыгымен,нацты тэж1рибеде шебер пайдага асыруымен ерекшеленед1"—деп айцындалган.Бул багытты жузеге асыруда кептеген курылымдардыцмацсатты сан-салалы жумысы, оныц iuiiHfle сапалы6miM беру жуйес1 цажет. Осы мацсатты icKe асыру тетак-TepiH он бес жылга жуьщ уацыт imiHfleri ел дамуыныцсаяси-экономикальщ жене елеуметтак дамуы бойыншаталдай келе, КР Президент! Н.Э. Назарбаевтыц 18 ацпан10

2005 жылгы Казахстан халкына "Цазакстан ез дамуындагыжаца сершл1с жасау царсацында" Жолдауыныцбасты тушш "Цазакстанныц элемдеп бэсекеге барыншакаб1летта 50 елдац цатарына Kipy стратегиясы" жэвеоныц басты жета непздершщ 6ipi ретшде "Цазак халцыныцсан гасырлык дестурш, TUii мен медениетш сацтап,тулете берем1з" - деген багытын айцындан берд1 . ОныXXI гасыр мемлекета халцыныц генефондын сактау,елдщ экономикалык; жене медени децгешн кетеру, мамандардыджаппай кездби жарамдылыгын камтамасызету аркылы рана шешуге болады. ДДСУ ресми турдежариялаган XXI гасырдагы денсаулык сактау кызметшуйымдастырудыц басты багыты - буран дешнг1 енжар"сактанушы-корганушы" тактикасынан бас тартып,адам денсаулыгын колдаушы-калыптастырушы, елеуметтж-тузунпбелсецгц позицияга шыгару. "Мундайтактика алмастыру тек кана дербес денсаулык теориясынжасактаганнан соц мумкш болады, ал валеологияосы мшдетта icKe асырумен айналысатын гылым" - дейд1медицина гылымдарыныц докторы, профессор Г. JI. Апанасенко.Элемдш дамушы елдердега экономикалык-елеуметтшжагдайды, халык денсаулырыныц оныц iniiHfle ана менсеби ел1мшщ керсетк1штерш сараптай келе, BipiKKeHУлттар Уйымыныц Бас Ассамблеясы 2001 жылдыц19 желтоксанында 2003-2012 жылдарды - BipiKKeHУлттар Уйымыныц ЩЩШшм баршага" —сауаттылыконжылдыгы деп жариялады. Оныц езекта максаттары:жалпыга б1рдей сауаттылыкты камтамасыз ету, оныцшпнде экологиялык бЬим беру, барша адамныц базальщбипм алуыныц езекта элемента ретшде сауатсыздыкпенкуреске жагдай жасау, б1л1мд1 когам калыптастыру,кайыршылыкты Ty6ipiMeH жою, орныкты дамуга жетудеп бeлгiлeндi.Цазакстанныц бипм беру саясаты елемдж кецгстжкеинтеграциялануга багытталган. "Цазакстан Республикасыныц2010 жылга дешнг! стратегиялык даму жоспары”бойынша "келес1 онжылдьщтыц максаты 6ipiHmi11

жагынан адамныц удемел1 дамуын цамтамасыз ететшб1ртутас Улттык, 6LniM беру жуйесш цуру, екшпп жагынанулттьщ бийм беру жуйесш букьлелемдш жуйеге интеграциялаудыцамтамасыз ету".Бул ypflic - "XXI гасырга толыц денсаульщ" деп жариялаганБушлэлемдш денсаульщ сацтау уйымыныцуранын, оныц галамдьщ стратегиясы Heriei TipinbiiKTiтольщ саульщ кушнде бастау деген аньщтамасын цолдаужене жузеге асыру шараларын уздйсйз кешенд1шешуге талпынудыц KepiHici. Оныц елемдш Heriei 1990-2015 жылдарга цабылданган ДуниежузЪйк BipiKKeHУлттар Уйымыныц "Мыцжылдьщ Декларациясында"тужырымдалган даму саласындагы eerie ауцымды мацсатжене Утметтер жасацтаган 18 мшдетпен, олардыцжеткен жетаетштерш багалаудыц 48 KepceTKinii.Тольщ денсаульщпен дуниеге келетш балалар, Kaeipriжас урпацтыц салауатты eMip сурушщ нетижес1 боладыдеп есептесек, ез бастауын еткен гасырдыц 80-nii жылдарыалган бул цозгалыстыц ел1 де цогамдьщ медениеткеайнала цоймагандырын байцаймыз, ярни бул 2030 жылдарырана ацицатца айналуы мумкш. Адамзат дамуымыцжылдьщтармен есептелгешмен бул мерз1м, ярни45-50 жас, репродукцияльщ мумшНдМ бар eKi урпак;-тыц алмасу уацыты. Сондьщтан да, Kaeipri тацда д етсау урпац цалыптастыру цогамдьщ цажеттшжке, детсау болу - жеке цажеттшжке айналды.1.1. Валеологиядагы басты угымдар менвалеология гылымыныц зерттеу нысандарыЕасырлар бойы "мецй" жастьщ, бацытты eMip суруурымдары ерцашан мьщты денсаульщпен тырыз байланыстакарастырылып келед1. Цай улт ешлшщ де езараселемдесу, мерекемен цуттьщтау, оц тшек бщцару метпйосы устанымга цурылган. Цазац тел1м1 "Баланы жастан"тербиелеу iciHe цурылып, оныц ураны "BipiHuii байлыц -денсаульщ" деп ашып керсетедк12

"Eip айнек шыны да емес, meMip де емес,Жасауы сынып кетсе цолдан. келмес.Жцмбагым тез ойланып тауып бершх,Сен-дагы жшт едщ взш тецдес" —деп жумбадтап керсететш нацыл осы денсаульщ туралы.Денсаулык, денсаулык; сактау к аж еттт, аурудыцTynKi себептер1 туралы шшрлер мен угымдар алуан турльМысалы, Дуниежузшк денсаульщ сактау уйымы(ДДСУ) - Всемирная организация здравоохранения(ВОЗ) - World Health Organization(WHO) - 1946 жылыкурылган BipiKKeH Улттар Уйымыныц арнайы мекемезд,халыкаралык, ук1метаралык уйым. Жаргыльщ мшдет-Tepi: аса катерл1 аурулармен кур®с, халыкаралык санитарлыкережелердо жасактау, сырткы ортаныц санитарлыкжагдайын жаксарту, т.с.с. ДДСУ жыл сайын "Элемдепденсаулык коргау жагдайы туралы баяндама" дайындап,оны ресми баспасезде, ДДСУ штаб-петершщ женеЕуропалык аймактык бюросыныц веб-сайттарында жариялапотырады. Еуропалык аймак курам ындагы 52 мушемемлекеттщ 6ipi —Цазацстан.К,азакстан Улттык энциклопедиясы "Денсаулык —адам агзасыныц калыпты жагдайы" деп кыскаша анык~тама берген угымныц толык аныктамасын алгаш рет1948 жылы ДДСУ аса мацызды постулаттар жазылганвз Жаргысында тушндеда: "Денсаулыц дегешм1з - денедекем1ст1к пен ауру-сыркаудыц болмауы гана емес,ол толыкканды физикалык epi кещл-куйдщ турактылыгыжене елеуметтш саулыктыц куш. ("Состояние полногофизического, душевного, и социального благополучия,а не только отсутствие болезней или физических дефектов","a state of complete physical, mental, and socialwell-being and not merely the absence of disease orinfirmity."). Сонымен катар "денсаулыктыц угынугаболарлык ец жогаргы децгешн иемдену адамныц HecLni,дат, саяси ceHiMi, экономикалык жене елеуметтш жагдайынакарамастан Herieri кукыктарыныц 6ipi" жене"Ушметтер ез халкыныц денсаулыгы ушш жауапты. Олжауапкерпплшке сэйкес елеуметтш жене дер1герлш-13

санитарльщ шараларды кабылдауды талап етедГ’ депхатталган.ДДСУ аньщтамасы "денсаулык" угымын аукымдымагынада дарау кажеттагш керсетедь Егер, бутан дешнденсаулык сыркаттыц жодтыгы аркылы айдындалыпкелсе, Kaeipri кезецде денсаулык адам биологиялыкменшен елеуметтш меншщ басымырак екендогш керсететшкец угымга ие болды. Аньщтамада денсаулык"есен-амандьщ" (благополучие) угымымен байыды.Шынында да, Kaeipri заманда барлык жагынан колайлылыктысезшу кажет жене сыркатсыз болу ол ушштштен жеткЬйксГз екен. "Есен-амандык" угымын талдауадам тарнйлтнщ барлык калтарыстарын камтиды.Адам езш толык есен-амандык кушнде сезшу уппноныц емаршщ физикалык, елеуметтш, психикалык,рухани, эмоциялык курамдастары уйлейм тауып, оныцотбасындагы eMipi мен мансаптык жолы ceTTi KeTepjjiyiКажет екен. Осылардыц еркайсысы жеке-жеке жене барлыты6ipirin адам тарнпличищ толыккандылыгы менсапасына, денсаулыгына елеул! веер етед1. Бутан дешн"мансапкорлык, бак кумарлык" дегенд1 гайбаттап келгешм1зде бекерге шыкты. Бейгеге сейгулш косканда"Бак шаба ма, бап шаба ма?!" деген халык макалы, енд1"Жузден - жуйрш, мыцнан —тулпар" болып жулдел1мвреге езгеден бурын жету yniiH мемлекетке де, оныцep6ip азаматына да ДДСУ аньщтамасындагыдай есенамандыккаумтылу кажеттагш айкындады. ВалеологиялыкбЪпм алган ерб1радам, денсаулыктыцбагасын, оныцадамныц материалдьщ жене рухани тарпплш ерекеташцбарлык саласындагы белшбейтш шарты екендЫн терецтуешетан болды. Сонымен 6ipre, ep6ip жеке тулганыц езденсаулыгы, ез кылыгы, ез тутан-туыскандарыныцденсаулыгы, жер бетшдеп тарпнлштац сацталуы ушш жауапкернплШарта туста.Денсаулык угымы аныктамалары заман агымына,гылым дамуы мен калыптасуына сай тольщтырылып,жетшп отырды. И.И.Брехман: "Денсаулык - сез1м, талжене курылым б1ртутас акпараттьщ уштшнщ сандьщ14

жэнесапальщ шугыл эзгер1стерше сэйкес, адамныц жасерекшелжтерше сай бетмделу турактылыгын сацтаукабьпетГ' (1987), - десе, В.П.Казначеев: "Денсаульщ -адамныц элеуметтж белсендшж жэне тшмд1 ецбеккецаб1летт1лж дэрежесшщ, я р н и оныц биологияльщ, физиологияльщжэне психикальщ бешмделе алу цызметшщбарынша узак; TipniLniK ету кезшдеп сацталуымен даму yflepici" (1989), - деп тушндейд1. Цалай болгандада, денсаульщ угымы, жеке агзаныц эзш коршагансыртцы ортаныц дубылмалы жагдайына бетмделу сапасынб1лд1реда. Ал, денсаульщ кушн табигат пен элеуметтенцуралатын сыртцы орта жэне тукым цуалайтынбелг1пер, жыныс, жас айырмашылыгы, т.с.с. дербесерекшелжтерден туратын iniKi ортаныц эзара карымцатынассапасы, олардыц уйлейм табу дережеш цалыптастыратындыгыдаусыз.Kaeipri кезде денсаульщтьщ айырым белплер1 гылымитутастьщ туррысынан уш децгейге бэлш карастырылады.О л ар:1. Тэнд1к децгей (соматикалык денсаульщ) - цоршаганортага дененщ толык бешмделш, агзадагы езш-ез1реттеу нэтижел1 журетш, дербес дамудыц биологияльщбагдарламасы толык, жузеге асырылатын адам агзасы,оныц агзалары мен органдар жуйесшщ кунделжта,уйреншжт1 тез жумыс аткару децгеш. Кейб1р галымдарсоматикалык децгейден физикальщ дене децгешн (тутастэни дене рана) белш карастырады да, оган тек кана бешмделуд!цамтамасыз ететш есу мен дамудыц морфологияльщжэне функцияльщ корлары бар агза мен мушелержуйесш жатцызады (Попов С.В.).2. Жеке тулгальщ* рухани, ягни, ерж-ж1гер жэнеквщл-куй децгеш (психикальщ денсаулык) - жеке адамныцтурмыс таудыметш жецш, одан жогары тура алатынрумырльщ муддес1, мшез-кульщ ерекшелжтершаньщтайтын жан саулыгы, есен-амандыры. Жеке адамныцэлеуметтж суранысы мен оны цанагаттандырумумкш дтнщ ортак; шеппм табу KepiHici, ягни йрлжжасау, eMip суру стратегиясы.1S

3. Элеуметтш децгей (жамагат денсаулыгы) - адамныцез1н коршаган адами ортага белсендо карым-катынасы,басшыльщка алатын адамгершЪйк кундыльщтарыжуйей жене ад ниет1, елеуметтш ic-врекета женеецбекке каб1леттиигш жузеге асыру елшемьЖалпы, денсаулыд аныдтамасы адам агзасынын,сыртды эсер езгер1стер1не yibieciMfli бешмделуЬ диындьщтыез куш-цуатымен тени мумкшдит.н дамыта отырыпжецу1, доршаган ортамен eKi жакты, сындарлыкарым-катынас орнатуы, ем1рлш муддесше сай езаратшмд1 байланыс жасау уипн курес максатынан туындайды.Жеке тулганыц денсаулык децгеш мен оны кундылыкдеп багалау дэрежесш биологияльщ T i p in in iK n e c iретшде темендепдей мудделерд1 алдына максат етшкоюы децгетнен де ацгаруга, мелшерлеуге болады. ДенсаулыкK e p iH ic T e p iH аньщтау кисыны:•Тени денсаулык (дене куаты) KepiHici - менщMifMKindiziM бар!•Психикалык денсаулык KepiHici - менщ 1ске асыргымкеледИ•Олеуметтш денсаулык KepiHici —мен 1ске асыруга( жасау га ) мшдеттЬмш!Денсаулыктыц ею куш (6ipiHnii оц (+) куш - д ет саулыкжене екшпй, Tepic (-), ягни денсаулыгы жок куй -аурушандык) езара темендегадей белг1лер1мен ерекшеленедй- денсаулыкты будгйрунп есерлерге жалпылама женеарнаулы (иммундык) тeзiмдiлiк;- есу мен даму KepceTKimrepi;- агзаньщ кызмет ету куш жене оныц косымша iuiKiмумкшдштерц- даму KeMicTiri немесе елдеб1р аурудыц ер турл1 ден*гейдег! белйлершщ болуы;- ерш-ж1гер жене басшыльщка алатын кундыльщтардецгеш.Цорыта айтканда, адам денсаулыгы агзадагы морфофункдиялыкауыткулардыц болмауымен катар, Tipiui-16

лшке Ka6uierri урпак калдыру, ем1рдщ елеуметтш жагдайларынабешмделу мумкшдоктерш керсететш психикалык»когнитивен урд1стердш кушмен айцындалады.Денсаулык курылымында келесл курамдастар (компоненттер)бар: рухани-адамгерпплш, жеке тулгальщ,елеуметтш, интеллектипк, эмоцияльщ, репродукциялык»физикалык- "Адамдаденсаулык 6ipey, барлык компоненттер6ip-6ipiMeH езара байланыса отырып денсаулыкаталатын 6ip гана ypflicri курайды. Денсаулык ~курамдастарыньщ жиынтыгына тец болмайтын б1ртутастык-Патология (жукпалы, жукпайтын, аралык) типтершщэволюциясы тужырымдамасыньщ жене денсаульщтыцTipniLiiK факторларына теуелдолт мен деш сауадамдардыц денсаулыгын сактау жене ныгайту туралыLniM, - дейд11957 жылдан ДДСУ сарапшысы, сасанологияныцнег1з1н калаган академик Юрий Павлович Лисицын.(1938 жылы 12 наурызда, Москва облысындадуниеге келген).Денсаулык К¥РамДастаРы:Рухани-адамгершШк денсаулык; - осы негазде Tipiniлшерекетшщ дербес багдарламасы калыптасатындай, ец6ipiHnii адамныц рухани epiK Kymi жене оныц ем1рлшкундылыктарыныц басымдылыктары.Денсаулыцтыц жеке тцлгалъщ (психологиялыц)KOMnoHenmi TipinuiiK кундылыктары жуйесшдеп денсаулыкпен рухани кундылыктардыц алатын орнымен,езш биологиялык жасы мен жынысына сай тулга ретшдеугыну каб1лет1мен, езш талдау, езш тану, езш кадагалау,езш тербиелеу, жоспарлау жене болжамдау, мак*сат кою дагдыларыныц калыптаскандыгымен, езш-ез1курметтеу децгешмен аныкталады. Адамныц ьлгершейдамуга, езшщ битрек кажеттшштерш канагаттандыругаумтылысы психикалык денсаулык белгсс1 ретшдекарастыры л ады.гылыми2-138 17

ратты таба бшуге кабметтипгш камтиды. Шеппм кабылдаужылдамдыгы, онын, дурыстыгы, келем1, децгешадамныц TipinuiiK тшмдипгше, оньщ елеуметтш мацыздылыгынаecepiH типзедь Когнитивтш денсаулык жеделжене позитивта ойлау кабшетанен танылады. Когнитивтш- "бш1м” деген агылшын сезшен алынган. "Психикалыкудерктердщ етуш баскаратын влдеб1р бш1мдержуйесшщ курылымы когнитивтш курылым делшедь"0лдеб1р" деген сезд1 колдануымыздыц меш бар. Ce6e6i,ол курылымныц нак;ты сипаты удерн: успнде гана айцындалады",—дейдо адамды тутастьщ деп карастыру 6ipHeшегылымнын, зерттеу eflicTepi мен куралдарыныц 6ipпроблема устанде тогысатындыгын (мысалы: валеологиялыкмэдениет калыптастыру —М. А.) керсетш, йл менойлаудыц, тш мен танымныц ара катысыньщ адам баласыныцинтеллектуалды ем1ршде аткаратын рел1 туралызерттеулер журйзген К-А.Жаманбаева.Эмоциялы ц денсаульщ дегетмхз —эмоциялык орньщтыльщ,стреске карсы тура б1лу, айналацдагылардыцэмоциясын дэл багалай 6uiy, ез эмоцияцды шыгара женебасцара 6Lny. Денсаульщтьщ эмоциялыц цурамдасыонын барльщ баска компоненттерше веер етедь Негативт1эмоцияльщ куй (стрестер, дистрестер) квптеген твнауруларына жагдай жасайтындьщтан оларды психосоматикальщсырцаттар тобына 6ipiKTipefli. Оларга: инфаркт,инсультке жетюзетш гипертония, журектщишемиялык сыркаты, ягни журек-тамыр аурулары; асказанмен буйеннщ шаншулы жаралары; зат алмасуыбузылуынан болатын сусак ауруы; аллергиялык (нейродермиттер,тыные демшпеы) жене онкологиялык аурулар.Herieri жукпалы емес ауруларга жататын бул сыркаттардыцалдын алу шаралары оцушыльщ,жасестр1мдш кезецде журпзшуге тшетьДенсаульщтьщ элеуметтш компонентЬ - журтшыльщарасындагы прпплжке бешмделе бдлу шеберлтнен,елеуметтш-релдщ езш-ез1 реттеу епт1л1г1ненб1л1нед1. Мысалы: квшеде - жургшнп, сыныпта -18

окушы, кезекш1, топ бастыгы, уйде - ага не im, ana не

1.2. Денсаулык куйш багалауЖер бетшдей улы езгерштердщ уйытцысы - "саналыадамра (Homo sapiens)" рана тэн езге тарпплш иелер1-нен ерекше айырым белгЬхер1: адам - корамдык тарихижасампаз ерекеттердщ, ic-цимыл мен медениеттщnerepi; жер бетшдега Tipi агзалардыц ец жогаргы сатыдарыекип; жердей акыл-ой, epiK пен ж1гер, катынасКур алы - тал дарыран ец жораргы жаратылыс; тен женерух (жан), тукым куалайтын немесе жацадан пайда болатынкасиеттер1 басым, табиги жене елеуметтш ортададамитын тутас тарпплш жуйесь Осындай жогаргы сапалыккасиеттер Heci бола тура ep6ip жеке адамныц ез денсаулыгынаберер багасы ер турл1 болатындыгын Эбу-НасырМухаммед ел-Фараби (шамамен 870-950 жылдар) еззаманындабылай айтып кеткен: "Кейде, елбетте сау денеауырсынуды ceeiHyi мумкш, сол уакытта адам сыркаттымындеп ойлайды, ал кейде ол ауырсынуды сезшбещй,ол кезде олар ездерш толык саумын деп санайды. Кейдеадамдар сыркаттыц 6ip TypiMeH ауырып ауырсынудысезшеда, 6ipaK баска аурумен ауырамын деп б!ледГ'. Денсаулыктурлер1 жеке адамныц оран жасар кутамше карайезгерш, ер турл1 денсаулык куйлершде болады. Олар:(1-сурет - Денсаулык; щйлерШц ара цатысы).1. Денсаулыктыц позитивта "Bipmnii к ут" - агзаныцер турл1 сырткы есер сынына тез, лайыкты бешмделеалатын, iniKi куат мумшндш мол, энергиялык жинаккоры жеткйпкта куш. Жеке адам ушш денсаульщтывалеологиялык тургыдан калыптастыруды максат тутатынкуй —осы. Осындай саулык куш иесшщ рана жогаргыспорттык жетастштерге жетуге мумкшд1г1 бар.2. Денсаулыктыц, негативтш "Екшпп куш" —дерт мецдегенпатологиялык куй, агзаныц корганыш мумкшдтете азайып, бешмделуда реттеу жуйей ете елшреген, жеделдер1герлш араласуды кажет ететш, агзага кейби медицинальщ колдау керсетшмесе ел1мге екелетш сыркаттыкуй.20

I кум(+дснсаулык)Ill куй(втпел!,аралык)П куйА. Донозодогиялык(ауру алды куй)0. Преморбидт1к(дерт калыптасабастаган куй)—аурулык1-сурет. Денсаулык, кцйлермщ ара цатысы(Г. Л. Апанасенко сызбасы. pemiude)3. Денсаулыктын втпел1 "донозологияльщ куш"агзанын орта ecepiHe тшмд1 бешмделу мумкшджтерйреттеуш1 жуйелер калыпты жагдайдагыдан repi зорланып,кинала кызмет icTeyi нетижес1нде гана камтамасызете алатын денсаулык куш."Сырты - бутш, iuii -тутш", ягни агза сырткы кезге калыпты жагдайдагыдайболып кершгешмен, шыгындалган энергияны (функциялыккорды) калпына келт1ру уш ш ерен кушжумсайтын,агзадагы жагымсыз irnni езгер1стер арнаулыдер1герлш курал-жабдыктар аркылы аныкталатынденсаулык куш. Агзага дер кезшде колдау жасалса,куп** керсейлсе, ол шыгындалган энергиясын толык*тырумен 6ipre косымша (резервтж) куат корын жинактал"6ipiHnii денсаулык" кушне кетер!ле алады.4. Денсаулыктыд аралык;, преморбидтйс (дерт калыптасабастаган) куш , ягни "екш пп куйге" ете бастаганденсаулык децгеш. Агзанын, функцияльщ eerepicTepiаса катерл1 жагдайда жумсалатын корта сактаган энергоакнараттыкжинагын да тауысып, агзаныц езш-ез1цоргауын реттеу жуйесш титыктатып, калпына келтЬру м у м к ш д т н щ шегшен шыгып кететш денсаулыккуш. Бул жагдайда агзага сырттан тускен энергия то-21

льщтай тек дана йрлшй (жан) садтауга жумсалады.ДэрггерлЬс кемек пен езше-ез1 жан-жадты колдау менпсихологиялык демеу жасалган жагдайда агза соцгыкушш сарп ейп, бул ауру бастагщы куйден, донозологиялыккуйге, содан соц 6ipiHini куйге кетерше алады. Д етсаульщ (I куй) пен аурушацдыд (II куй) арасындагы"етпелГ' жене "ауру алды" ек1 куйдеп денсаулык децгеш,"Ушшпп куй" —деп аталадыда валеологиялык зерттеу,валеологиялык; сауыдтыру, валеологиялык далыптастыраэсер ету нысаны болып табылады. Валеологиялык61л1м денсаульщты дад1рлеп, аялап, сау куйден осы"ушшпп куйге" темендетпеу т е т т болып табылады.Жеке адамныц денсаулыгыныц "6ipiHnii куйге" сай болуынцалыптастыру, сактау жене ныгайту немесе валеологиялыкмедениет калыптастыру мумкшдтнше ерте долгаалынуы тшс. Отбасын жоспарлау угымына сай некегеотыру валеологиялык бЪпм непзшде icKe асып, урыдтанганклетка-зиготаныц букш даму сатысы, дуние eciriHашдан себидац ecyi жене бшм алуы турадты валеологиялыкбадылауда болса - валеологиялыд медениеттщдалыптасдандыгын айгадтар ед1."Медениет" (лат. Culture - баптау, ecipy, ецдеу) -жазбаша термин ретшде б.д.б. 45 ж. ец алгаш Марк ТуллийЦицерон "Тускулан niKip сайыстары" ецбегшде айналымгаенйзген - заттыд жене материалдыд нейздердеicKe асырылып, болашад урпадтарга табысталатын,догам мен адамныц тарихи дамуыныц надты децгейшкерсететш, адам ic-ерекетшщ eflicTepi мен тесшдершщ,м1нез-дулыд улг1лер1шц, eMip суру теж1рибес1 мендагидаларыныц, материалдыд жене рухани дундылыдтарыныцжиынтыгы.К аз ад ССР дысдаша энциклопедиясында "Медениет" -догамныц, адамныц шыгармашылыд куштер1 мен адамдабшетшщ, тарихи дамуындагы белгйй 6ip саты, децгейш,адамдардыц eMipi мен ic-epeKeTiH уйымдастырудыцформ асы мен тишн, адам баласы жасаган руханижене материалдыд игйпктердщ дережесш керсетеда"делшген. Эрине, адамзат догам мен оныц ep6ip жеке22

тулгасыныц тарихи жетшд1рген даму децгеш ретшдежинацтаган eMip суру теж1рибес1 тек кала медениет дережесшдежене медениет мертебесшде келер урпацца бер!ледьВер1летш децгей керсетюпй жалпы медениет,ягни адамгерпплш, тэндж, улттыц, куцьщтьщ, ецбекмедениет1 сияцты курамдастары арцылы адам ойы менцолыныц жасампаздыгыныц дережей болса, оныц 6ipбел!г1 валеологияльщ педагогика едоснамасы арцылыхалыцтьщ салт-дестур непзшде цалыптастырылатынвалеологияльщ медениет болмац.Адам мен котам катынасындагы жалпыга ортац елеуметтш-экологиялыкжене рухани дагдарыстарданшыгу, ep6ip жеке тулганыц денсаулыгын цалыптастыру,ныгайту жене сактау мэселелерш б1ртутас жуйеге6ipiKTipeTiH угым - валеологияльщ медениет. "Денсаулык"угымы сияцты оныц да терминдж-угымдыканыцтамасы 6ip жуйеге тускен жоц. В.И. Хорев: "Валеологияльщмедениет —"ецдеу", "есер ету", адамныц тенижене рухани куатын жетшдару, ягни узак уацыт бойынабелгйй 6ip нацты тарихи нормага жеткенше езшддкдаму тесЪп мен елшемь Валеологияльщ медениет непашдеантропологиялык дамудыц табигатты аялаушытехнологиясы жене табигатпен езара карым-цатынастыцнацты принциптер1 мшдетта турде 6ip жуйеге тусугетшста” . Ал, Е.И.Торохова езшщ "Сездж-аныцтамалыгында"—"Валеологиялыц медениет - индивидуумныцденсаулыгын сактауга жене ныгайтуга, салауатты eMipсалты нормаларын, принциптерш, дестурлерш мецгеруге,оларды жеке тулганыц iuiKi байлыгына айналдыругабагытталган елеуметтгк-психологияльщ ес-ерекет1", —дептужырымдатан. Валеологиялык 6miM берудщ цундылыктарнепзшде жузеге асырылу сызбасы суреттегщейболады.

fsH?I if iflifil= ЕRс ■*§ |;е с|Г|| =ш Н5 * 5Й*к1 = | 15 F Еч1 - 1-С5 *6С\ \ i \ \ \аПЕУМЕТПКМОБИЛИ1ЛЦГЯЛЫК♦Иг §sJ ZstКОЭГА.1ЫССИПАТЫНДАГЫss *f a| ^Ii l l i fи *ИНТЕЛЛЕК-ТУАЛДЫК.К ¥ H Д ы лык ТАРg ОS = J г с f РУНi i-: 1* F SSi *55 ws JI-33 1t t iЖЕКЕденсаулык.1.1-кестеОцушыныц валеологиялыц мэдениеттцалыптастыруга мцмктдт тугызатын депсаулыцццпдылыцтарыныц ццрылымы

льщтыц валеологиялык; скрининг-нактамасымен коса)дол1рек айкындау, оларга когамдык жэне табиги сыртцыортаныц ecepiH аньщтау;2. Одыту-тврбиелеу удершшщ стратегиялык мацсаттарынтужырымдау, максатка жету мумкш дтн женеKeciMfli мерз1мнщ жеткйпкта екенш аньщтау;3. Цолданыстагы багдарламаныц eei арналган топтарга(сынып-академияльщ топ) сей кесттн тексеру женетшмдыйгш болжау;4. Эрекет тактикасын колдау ерекшелжтерш аньщтау(ед1стер, куралдар, формалар);5. Жоспарды мерзшше сай icKe асыру кезшде кемнплжтермен кедерг1лерд1 Tipney;6. Окыту ттм дал тн багалау (жоспарланган женеалынган нетиженщ улестж датынасы);7. Жумысты жалгастыру жоспарын жасацтау (теж1рибелшцорытынды жасау жене окытушылар мен flepirepлергеусыныстар беру; багдарламаньщ жалгастыруга лайьщтылыгын,аньщталган барлык жагдайларды ескере отырыпжетьпдору меселелерш шешу).Валеологиялык медениеттщ пайда болып калыптасуыныцбасты аньщтауыштары:1. Жетекпй валеологиялык багдардыц жогарылауы;мшез-цульщтыц реттелуь2. Денсаулык жене валеологиялык медениет туралыбЪпм сап ас ын ьщ ecyi.3. Валеологиялык багытталган мшез-цульщ, жур1стурыстыц,ягни валеологиялык медениеттщ к&лыптасуы.Жалпы, жеке тулганыц денсаулык коры оныц тольщкандыденсаулыгы мен турмыс калпына тжелей теуелд1болатындыгын ердайым есте устаган жен.Адамныц денсаулык кушн кадагалап, дер кезшдекемек керсету ушш сыркатты болжау, аньщтау, алдыналу жене емдеу шараларын жасау кажет. Осы максаттажиналатын дерттщ жур1й, аурулы адамныц дамуы,аурудыц денеге дендеп eHyi, оган есер ететш турмысжагдайы, буган дешнй еткерген аурулары, т.с.с. тура-26

лы наукас адамныц ез айтуы бойынша немесе езге деректерденалынатын сырткы, ягни сыркат жайлы барлыкмел1меттердоц жиынтыгы —анамнез ( грек, anamnesis—еске алу, еетелш) деп аталады. Ирпплш анамнез! -тексер1летш царалушыныц физикальщ, психикальщ,елеуметтш жейлуш шолып зерттеуге, багалауга, болжаугацажетта: тукым цуалайтын, акушерлш, отбасыльщ,спорттыц, елеуметтш, ауа райына байланысты денсаулыкKepimcTepi мен жалпы жеке й р л т туралы деректерноры. Анамнез денсаулык кушн багалау картасынажазылады. Ол денсаулыктыц сандьщ жене сапалыкKepceTKiniTepiH сипаттайтын дербес кужат. Онда(кунделш, телкужат, бетше, т.с.с.) езш-ез1 бакылау нетижелерз.,сараптамалар, мамандардыц бакылау корытындыларыжазылады, ягнителкужаттык, антропометриялыкдеректер, тулганыц басынан еткен аурулары Ti36eciмен емдеу барысы, туыстарыныц аурулары мен туыстыктаралу сызбасы, агымдагы жеке кец1л-куй кун дел т,карапайым ед!стермен есептеуге (жасауга) болатын карднореспираторлыкжуйенщ тыныштык куйдет женежуктеме бергеннен кешнй керсетк1штер1, психологиялыксынактар нетижелер1, медициналык бакылау, тексерукорытындылары жазылады. Сонымен 6ipre, огансалауатты eMip салтын сактау туралы кецестер мен оныicKe асыру, мшез-кулкын ездтнен тербиелеп жеталд!.-ру жоспарлары, кунделшта жетштштер1 мен кемшшш-Tepi туралы ойлары, дем алу —калпына келу, алдын алушараларын орындау меселелер!, денсаулык керсетк1штергащкесте туршдег1 сызбаларында жазып отыругаболады.Балалар мен жасестр1мдердщ саулыгы децгешн багалау,жеке топтарга белу yuiiH Кецестер Одагы кезшдепед1стемелш нускаулыктар (24.04.1982 жылгы № 08-14/4) бойынша денсаулык топтары бес топка белшедьОлар: I - калыпты жетшген, калыпты кызмет ете алатынденсаулык тобына жататындар; II —кызмета немесесырткы TypiHfleri eerepici анык байкалмаганымен, созылмалынемесе жукпалы ауруларга карсылыгы азай-27

ган денсаулык; тобындагылар; III —агзаныц цызмет етумумкшдштер1 б1ршама сацталганымен, агза езшщ созылмалыауруларымен куресуге гана шамасы жететшденсаулыц тобы балалары; IV —агзаныц цызмет етумумкшдштерш тецдестару купи темендеген, сырцатпенкуреске артыц шыгынды цажет ететш —субкомпенсацияльщкуйдей, ягни созылмалы ауру денеге сщген денсаулыцтобындагылар; V - созылмалы аурулы куйденайыгу мумкшдМ мулдем азайган (декомпенсацияланган),дерт асцынган, дерЬдермек пен дер1герлш кемекаса цажет денсаулык; куш тобына жататындар. Осы топтардыцденсаулыц кушн оц дережедет цалпына келтЬру: ауру белйлерш ерте байцау, дертталшй аныцтау,емдеу шараларын алу, сауьщтыру, тольщ цалпына келтарусатылы турде 6ipTe-6ipTe жузеге асады.Керсетдлген саулыц куйлершщ сандыц керсетшш-TepiH дел аныцтау, eerepic себептерш айкындау упйнмедицина талаптарына сейкес елеуметтш денсаулыцтыбагалау сатылары бар:•жеке тулганыц, ягни дербес дара адамныц (индивидуум)денсаулык децгешн багалау;•шагын елеуметтш топтардыц, ягни отбасы немесеортац белйлер1 бар нацты 6ip топтыц денсаулыц дережесшбагалау;•цала, аудан немесе аймацта туратын барлыц тургындардыц,ягни цауымныц денсаулыгы децгешн багалау;Qp6ip сатыныц децгейлш керсетшштерш саралаудаадамдардыц психологиялыц, медициналыц, тел1мтербиелш,жыныстыц, экономикалыц, урпац жацгыруерекшелштер1 сияцты алуан турл1 багамдау жолдарымен едш-тес1лдер1 цолданьшады. Одетте, статистикалыцденсаулык KepceTKiniTepi ретшде терт турл1 есепке алу,есеп беру теж1рибес1 колданылады. Олар:1. Медициналык ~ демографиялыц керсетшштер.2. Аурулардыц таралу жене аурушацдыц керсетшш-Tepi.3. Жарымжандыц жене жарымжандану керсеткши.4. Халыцтыцдене да му ы (физикалык) керсетшштерь28

Медицинальщ жене демографияльщ турацты есепкеалу улп-кестелер! сараптаулар: букьл хальщтьщ статистикаталабы бойынша: хальщтыц жалпы саны, кала женеауыл халцы саны мен оныц йпшде ересектер, жасесшр1мдер,балалар мен фертилдж жастагы ейелдер саны; хальщтыц1000 адамына шагып, промилемен ( % о) есептелет1ндемографияльщ керсетк1штер: туылгандар саны,елгендер саны, хальщтыц табиги eciMi, себилер ел1мг,аймацтар бойынша туылган, елгендер, хальщтыц табигиeciMi, себилер ёлэдр улей (%о); хальщтыц дуниеге келукезшдеп. куплетш eMip узактыгы (ерлер мен ейелдер,ерлер, ейелдер —жас); ауру кластеры бойынша жалпыаурушацдык (100 000 тургынга шакканда); емдеу, алдыналу ужымдарында йркелген ауру кластары бойыншатургын хальщтыц жалпы аурушацдыгы жене ондагыересектер, балалар мен фертилдж жастагы ейелдер yneci(жиырма турл! ауру топтары бойынша, абсолюттж санжене 100 000 адамга шаккандагы улес керсетюпп) т.с.с.керсетюштер бойынша журпз1лед1. Сол сияцты елеуметт1ксырцаттар, хальщтыц орналасу тыгыздыгы,улттык жене елеуметтж курамыныц сандык eerepicTepiтуралы статистикалык деректердщ жиынтыгы жылынажарияланып турады. Хальщтыц табиги сандык козгалысыныцHerieri керсетк1штер1: туу коэффициент (ТК);одам коэффициент! (6К); табиги eciM коэффициент! (T0K);некеге туру коэффициент! (1000 адамга шаккандагы орташажылдьщ некеге туру улес!, промиле - % о ); себи ел1м1керсеткнш (С0) - (1000 Tipi туган себиге шакканда 1 жасцадейш кайтыс болган себи саны улем, %о). Олар темендепдейформулалар арцылы аньщталады:1 жыл iiuihde mipi тугандар саны * 1000ТК = --------------------------------------------------------- (% о)»жылдьщ орташа хальщ саны1 жыл ш шде елгендер саны *1000— - (% ,);жылдьщ орташа хальщ саны29

Денсаулык куш врдайым цоршаган табиги-элеуметтжортамен цогамдагы экономикалыц, саяси, элеуметтжжагдайга сэйкес динамикальщ езгернзте болатындыктан,оныц жацсаруы немесе темендеу1 бойыншацогамныц саулыц дэрежесше бага бер1ледь Танымалхирург, денсаулыцты куту цажеттйпгшщ жаршысыН.А.Амосов: "Егер цогам сау болса, халыц та сау", —дегенболатын.Шындыгында, адам денсаулыгы децгешнщ эзгерушебелсенда ыцпал ететш эсер цандай? Дуниежузипк денсаулыцсацтау уйымы (ДДСУ) сарапшыларыныц мэл1мет-Tepi (ДДСУ Жаргысы) бойынша адам денсаулыгы немесеаурушандыгы тунга себептершдеп эсер етугш факторларулеск 20% —туцым цуалау ерекшелжтер1; 20% -цоршаганорта жагдайы; 7-10% - медицина; 50-53% —адамныцдербес тур мы с цалпы.Бул деректерде ец аз улес, ягни шешунй рэлде жоцфактор —баршамыз денсаулыцты сэзйз цамтамасыз етеалады деп есептейтш медициналыц цамту?! Кэзцарас пеннацты жагдайдыц керагар болуы нет кэрсетедо? Эрине,денсаулыцты сацтаудагы адам факторы приоритетшщжогалуында, ал ол удерн; ез кезегшде технократтыц,техника адам ушш бэрш де атцара алады деген ойлау жуйесшдежатыр. Оган цосымша денсаулыц сацтау талабынец булжымас эрекет деп устанбайтын оцыту мекемелер1,ез денсаулыгын взшдж цадагалау, кутш устау азаматтыцпарыз деп есептемейтш оцушы, студент - ертецгаата-ана.Сондыцтан да, соцгы кезде адамга цатысты денсаулыцугымына рухани мэдениет элшем1,элеуметтж саясаттыцадамгернплж Жаргысына сай тарпплж сапасыкэрсетк1пп тургысынан царастыруга философиялыц,педагогикалыц жэне элеуметтанушылыц бетбурыс жасалуда.Ел аузындагы: "Адам белил! 6ip аурудан емес,езшщ тарлж цалпы дагдысынан эл1м табады", - дегенцанатты сез де осы талаптыц ескертпе Typi.30

1.3. Турмыс калпы( т1рлЫ дагдысы )Турмыс калпы - жеке адамныц "адами келбета, бет бей-Heci", сонымен катар, когамныц да адам Tipinmiri сияцтыурпакпен жацгырып ерлей кайталанып отыратын6ipi3fli даму децгейшщ айнасы, дербес адамныц тарпплшету салты жайлы маглумат беретш жене осы маглуматтардыоныц ецбек ету кызметшщ нетижес!, жеке турмысыныцсапасымен багалау KepiHici. Турмыс калпы —адамныцтарпйлштег1 заттык тутыну кажетталт мен жандуниесшщсуранысы арасындагы байланысын керсететш,дербес мшез-кулык ерекшелЛгш когамдык ережелерталабымен сейкестещцру децгешн саралайтын биологияльщ-елеуметтшкерсетгаш. Турмыс калпы —жекетулганыц нацты п рш ш к жагдайларынан туындап, кейде"Сананы турмыс билейда" деп те сипатталатын кызмет,адамныц пенделш гумырындагы ер турл! тарпплшжагдайларын, цызыгы мен княмета мол "дуние жалганды"канагатшыл, теубесшен жацылмай еткеру тесшдерьата жолын, салт-дестурлер кешенш сактап, тольщтырыпкейшш урпакка улп етш к; ал дыру устанымы.Турмыс калпы санаттары тертеу. Турмыс калпытарпплш сапасы, eMip децгеш жене тарлш тертштершжан-жакты камтиды жене угымдык теркшк1. Экономикалык санат - тарлштщ материалдык камтылудецгёйш керсетш, "«зд щ материалдык жагдайыцызкандай, жаксы ма?" - деген суракка жауап беред1;2. Элеуметтендарзлген санат: "шздщ тарлтщ здщ сапасыкандай, ол с1здо де, йзда коршаган жамагатты да катарКанагаттандыра ала ма?" - деген суракка жауап алады;3. Элеуметтш экономикалык санат: "с1здщ тарлштертаб1щз кандай?" —деген суракка жауап сапасыменаныкталады;4. Элеуметтш психологиялык санат —"с!здщ тарпплшсалт-дагдыцыз кандай?" - деген суракка лайыктыжауапты талап етед1, сейтш тарлштщ мшез-кульщтыксипатын ашады.31

Осы дэрежелер жеке тулганыц психологиялыц, психофизиологиялыкбетмделуше бер1летш бага елшем1болып табылады. Бул санаттар 1шшде алгашцы eneyiцогамдыц сипаттама ретшде, жеке тулганыц турмысцалныныц - тарихи нейз, улттыц салт-дестур, дш (менталитет)жене жеке адамныц уш жацты дербес цабЬлетшщ уйлеймд1 уштасуынан шыгатын, сипаты жекешеленген,Typi цогамдыц турмыс екенд1йн керсетедьАдамдардыц ез денсаулыгын куту, сацтау, ныгайтугабагытталган белсендо цызмета —салауатты eMip салты(C0C) деп аталады.СвС (Ю. П. Лисицын бойынша) - адамныц тез1мдийкцорын ныгайтып, жетщгцретш, сондыцтан саяси-экономикалыкжене елеуметтш-психологиялыц жагдайларгатэуелйз адамдардыц елеуметтш жэне кэмби мшдеттершойдагыдай аткаруын цамтамасыз ететш, кунделшйтарлййнщ тесйвдер1 мен езше тен ерекше турлерьСалауатты eMip салтыныц тужырымдалган ynrici: денсаулыцтыцалыптастыру TeTiri, жеке адамныц умтылыснысаны, денсаулыцты цалыптастыруды басцару Kyfti,сыртцы органы езше цолайлап оцтайлау тэсшдершщ мацсатымен м1ндеттерш айцьшдайтын валеологиялыц медениетцалыптастыру бастауы тусшштерш цамтиды. Осыорайда салауатты ем1р салтын цалыптастыру елшем1 нейздерше(критерийлepi):1. Белсенд1 цогамдыц ецбек, отбасылыц-турмыстыцуйлес1мд1 ахуал, "ат к1с1шскенше" йл табыса бшетшцарым-цатынас мумкщщй (коммуникабельный).2. Жан-жакты физикалыц жене рухани цабшеттолштщкепке танылуы.3 .Цоршаган табиги жене элеуметтж ортамен уйлеймдоб1ртугастык 1здеу мен ез денсаулыгына да, езгелердщ денсаулыгынада удайы цамцорлыц жасау нией жатады.C0C багамдамалары -курдел1 физикалыц жене руханициындьщтарды, тетенше цатерл1 жене KayinTi эсерлерд1жеце алатындай ецбекцорлыц, шыгармашылыц,белсенд! цызмет уйымдастыра алатын турмыс цалпы.Осы сапалыц багамга ep6ip жеке адамныц дене 6iTiMi32

ерекшелштерш, гумырынын орташа узактыгын, аурушацдыккерсеткйптерш, дене дамуы елшемелерш сандыкдел ел ретшде кос у га да болады.1.4. Салауатты endp салтыньщHerieri кагидаларыСалауатты ем1р салты, жеке адамныц езш коршаганадами ортасы ерекшелштерше, езшщ алдын ала сак*тануга, енбекке кезкарасы мен елеуметтш белсендолтнетеуелдштн дер1герлер, педагогтар, психологтар назарындаустай отырып, халык денсаулыгы мен TipmLniKкалпын кешенда зерттеу нускасы ретшде ете аукымдыугым болын келедЬ Дегенмен, оньщ басты кагидаларытем ен дег1 д ей.1. Кетерщю кендл-куй: жуйкеш шыньщтыру, эрдайымон кещл-куйде болуга езш-ез1 сендорш, дайындай 6uiy,устанган максатына жетудщ "арманыма жетшм келед1,этан жете аламын, максатыма жетйм" болып келетшсатылы жоспарын саналы турде icne асырып, леззаттануаркылы камтамасыз етшедо.2. Ттмда козгалыс TapTi6i: Белсенд1 козгалыс - тынысалу, журек-тамыр, кан жене лимфа айналысы жуйелершдамыта шыныктырып, агза жукпалы ауруларга елбермейтш, жуйке куйзелй; жагдайларга шыдамдыкуйдщ турактылыгын калыптастырады. Сондыктан,тенда жуктемеш талан етш туратындай козгалыс белсендЬпгшкажетсшуге дагдыландыру, ягни белсенд1 тыныгабшу медениетш менгеру, тен куатын дамыту жоспарынк¥РЫП оны "дене куатьша сай ен аз жуктемеденбастап 6ipre-6ipTe ауырлата, жуйет турде жене уакытындакайталай отырып, уздшйз жене жеке ерекшелштергесейкес” дене шыныктыру кагидаларына сай орындаумедениетш бойга cinipy аркылы канагаттандырылады.3. Тшмд! (жугымды) тамактану: Агзаны кунделшй63repicci3 кайталанатын тагам кабылдау ыргагынмултшыз сактап (7.00-9.00, 13.00-15.00, 19.00-21.00),

тагамньщ сапальщ жене сандыц цурамы цажетсшуд1цанагаттандыратын epi тэулштж энергия шыгынынтолык; цалпына келтаруге жеткшжта мелшерде алатындайас дайындау ережелер1 мултжйз сацталып дайындалган,тэбет шацыратын дэмд1 асты тутынумен icKeасырылады.4. Табиги ортаныц шыцдаушы эсерлерш тольщ пайдагажарату: салцын-ыссы, минералды табиги суга жылбойы шомылу, ауа ваннасын цабылдау, кунге кую, агзанысыртцы ортамен уйлеймдЪпкке тэрбиелеу.5. Зиянды непсщен (цумарпаздыцтан)тиылу: шылым,iniiMfliK, наша, улы жэне ecipTKi заттарына цумарлыцца,бейшл сейлеуге едеттенбеу. Hencire тосцауыл болудыцтшмд1 жолы - жалпы уацытты пайдалы етшзу, ecipeceбос уакытыцда спортпен, енер турлер1мен айналысыпденет, ойды жаттыцтыру, енер турлерш мецгеру.6. Жеке тулга ретшде ез басыцныц багасын бшу, езшдоцандай ортада да лайыцты устай 6biy, ата-тегщнщ абыройынануцсан келйрмей, арыцды жастан сацтау, намысыцдыаяцца таптауга жол бермей, езщд1 ата-бабааманатыныц Myparepi, ез денсаулыгыцды халцыцныцжене жалпы адамзаттыц и й л т деп багалап, цогамныцMeHmiri ретшде куту —парыз.7. Бойындагы бар цабшей мен мумтндштерш тольщиплж yuiin сарп ете ецбек ету.5. Жеке тазалыгын жене цогамдыц тазальщ талаптарынмултжйз сацтауды едетке айналдыру (тэн тазалыгы:Tepi, шаш, ауыз-цуысы, аяц-цшм, киш тазалыгы; цогамдыцтазалыц: жумыс орны тазалыгы жэне кеппйлжцогамдыц орындардагы жур1с-турыс тазалыгы).C0C цалыптастыру уппн темендепдей биологиялыцнейздер мен оларды цамтамасыз ету устанымдары назардантыс цалмауы цажет:1) eMip салтыныц жас ерекнйлжтерше сейкестт;2) eMip салтыныц энергия цорымен жеткш кп мелшердекамтылуы;3) eMip салтын ныгайту шарттарыныц толыц icKeасуы;34

4) eMip салтыныц булжымас ыргагын сактау;5) eMip салтыныц артыкша колайлылык 1здемейтш -канагатшыл, тоубеппл царапайым (аскеттш, сопылык)багытын устану.Сол сиякты элеуметтш турмыс цагидаларымен пенделшбацыт, когамдык; одет дагдысы да турадты назардаболганы жен. Олар:—©Mip салтыныц мумкшдогшше сен-салтанатыменжуру1;—©Mip салтыныц жалпы адамгернйлш нег1здергекурылуы;—©Mip салтыныц ерш-ж1гер арцауымен opinin, солкуштен колдау табуы;—©Mip салтыныц жеке тулгага цатысты ©3i басшылыккаалуга ниеттенген цагидалары мен максат-муддейквпшшшке ортак шектеулер шецбершен шыцпауга тшсекенд1гь1.5."Цатерл1 факторлар"Денсаулыцца ©сер етунп факторлар (монб1рлер) ©текеп. Цолайлы денсаулык коргаушы факторларга:1. Адам денсаул ыгыньщ дербес куат кушш арттыружолдары (иммундык куаты, тамактану м©ртебес1, жеке"MEH"-iH ceemyi, денсаулыгыныц кад1р-касиетш оцбагалап Kyryi, тшст1 валеологиялык б1л1м коры, куйзел1скекарсы тура алатын жн'ер-купп мен сез1м турактылыгы,уйлеймда дене тулгасы, езш-вз1 коргай алуMyMKiHfliri).2. Мшез-кулык багдарыныц салауаттылыгы (шаршапжумыс 6iTipreH соц жеткшшта тыныга алатын (рекреациялык)одет-дагды, калыптаскан тамак-сусынкабылдау T©pTi6i, шеш1м кабылдаудагы ©бжзлдш, елеуметтшортага, куйзел1ске, елйтргш х заттарга, сындарлыкарым-катынас).3. Денсаулык сактауга ниеттес мвдени-олеуметтшорта (отбасы, Kepinbiepi, жумыс орны, тыныгу ортасы,35

кеппплж акпарат цуралдары, денсаулыц сацтау цызмей).4. 1^олайлы елеуметтж-экономикалыц жене саясижагдай (материалдыц байлыц цорлары, жетшлжта табыс,елеуметтш цаушетздж, сапалы бЬнм алу мумкшдега, саяситурацтылыц, орныцты жан-жацты даму).5. Табиги таза биологиялыц орта (ландшафт, ауарайы, баспана, жумыс орны, байланыс, келж цатынасы,таза ауыз су, зиянсыз цалдыц заттар, табиги экологиялыцтаза тагам, тауарлар).Сонымен цатар, денсаулыцца келецкел1 эсер ететшфакторлар де аз емес. Денсаулыцтыц бузылуына, аурудыцпайда болуы мен асцынуына жагдай тугызатын—"Ауру себептер1 туралы гылымды —"этиология” (грек,eitia —себеп жэне logos) деп атайды. Жене этиологиясебеп синоним! ретшде цолданылады. Мысалы: тумау"вирустыц этиологиялы сырцат". Кандай да болмасынауру ce6enci3 пайда болмайды, себеп - сыртцы жене inm iортаныц нацты жагдайындагы аурудыц дамуына цолайлымумкшдж тугызатын фактор. Денсаулыцца цатерл1факторлар - белгШ6ip нацты ауруларга тжелей ce6enuiiболмаганымен, сырцатты куйдщ басталуына туртт болатын,оныц дамуына цолайлы жагдай тугызып дерттщкушеюше кемектесетш куштер. Даусыз цатерл1 факторларгатемендеидей себеп-шарттар жатады:1. К^озгалыс тапшылыгы (гипокинезия немесе гиподинамия).2. Дене салмагыныц шамадан тыс e3repici, ягниартыц дене салмагы (денет май басу) немесе салмац тапшылыгы(арыцтыц). Цазацта: ”Ж1гггке мешкей дегенжацсы ат емес" - десе, турт макалы: "мешкей керш езTiciMeH цазады”, —дейд!.3. Стреста куй, ягни дене eTTepi цурыстаган, жуйкешаршаган жабырцаццы жан-дуние мен сез1м куш. Басцашаайтцанда адамныц зиянды сыртцы ортаныц ттркенд1ргашесерлершен оцшаулана алмайтын, ой шырмауынаншыгып, ез1мен-ез! дербес тыныгу мумкшдМ болмайтынкуш.36

4. К¥маР заттары мен ерекеттерше ынсапсыздьщ(imiMfliK пен темею, наша мен ecipTKi, улы жене психикатаесер ететш заттар, к¥маР ойындары, бей-берекетжыныстык катынас, т.с.с.).Жалпы, агзанын бешмделу тепе-тецдпч -гомеостаздыбулдоретш барлык; факторлар катерл1 болып саналатындыгынескеру кажет. Басты катерл1 факторлардыц б1рнешеуштолык карастыралык. Олар: "улкен уштж"деп аталатын- артериялык гипертония (АГ), артык не тапшысалмак, гиперхолестеринемия мен шылымкорлык-1. Артериялык гипертонияныц (АГ) Heri3ri ce6e6iж отары артериялык кысым (АК) ~ артериялык кан тамырыкабыргаларынаоньщ бойымен козгалатын канныцTycipeTiH кысымы. Жотары кан кысымы (систолалыккысым) - журек еттершщ ep6ip 0,8 секунд сайын ырг акты(тыныштык жатдайында минутына шамамен 70-75рет) жиырылуы кезшде 60-70 мл канды колкага л акты -руы кезшде пайда болады. Осы кездей кан кысымымелшер1: журекиц минут тык келемше, канныц туткырлыгына,meTKepi орналаскан кан тамырларыныц карсыкысымына тйселей тэуелда болады. Калыпты жагдайдаб1ркелк1 мелшерден кеп ауыткымайтын кан кысымы канайналымы жуйес!нде темендегщей ретпен: колка - артерия- артериолдар - кылтамырлар - майда кек тамырлар—кектамырлар - какпа венасы - журек айналымында6ipTe-6ipTe елс1реп диастолалык децгейге туседа. Мыс:идеалды АК=1 Ю/70 мм.сын.баганасы. Осы кысым айырмашылыгына(110-70=40 мм.сын.б) сай кан агысыб1ркелш, epi 6ip багытта етеда. Кан козгалысыныц бастымедициналык жене физиологиялык керсетк1пп рет1ндеколка мен ipi артериялардагы кан кысымы, ягни артериялдыккысым (АК) мелшер1 алынган. Окпе артериясындагыАК -2 5 /1 0 мм сын.баг. ал, жердщ тарту кушшесейкес аяк тамырларында АК 60 мм сын.баг. шамасындаболады. Дененщ жогаргы, ягни бас белтнде де АД 6ipm а-ма темен. Журек жене кан тамырлары керсеткш1тер1шцезгер1стер1н вегетативт1к жуйке жуйес1 кадагалап, баскарыпотырады. Шеткер1 кан тешырларындагы кан ай-37

налысын реттеуде гуморалдыд веер кездер1 - гипофиз,буйрек жене буйрек уста 6e3i, далданша без белсенделштанытады. Тамыр жуйесшщ сыйымдылыгын гормондьщреттеу а) тамырлардыц келденец димасын взгерту; в) тамыреттер1 мен журектщ сыгым куппн езгерту; б)журектщ жиырылу жшлМн (ЖЖЖ) езгерту ардылыжуредь Сейтш, дан дысымыныц турадтылыгы менб1рдалыптылыгы, данный, агзада толыд айналып шыгушапшацдыгы реттеледь Айналыстагы дан мелшер1 орташаартериялыд дысыммен реттеледь оны аныдтауформуласы:AJS_ АХдиаст+ (Лесист ~ Л^диаст)3 (мм.сын.б.)Мысалы: 120/70 дысым керсеткшй бар адам уппн:А^ Орт=70+(120' 7°):3 =86’ 7Артериялыд гипертония (АГ) - ( гр.hyper-хиперцстщгижогаргы жэне tonos-тонос-кернеу) - артериялыддан дысымыньщ жогарылыгы (160/95 - мелшерЬнен жогары) немесе —гипертензия. Ол негМнен диастолалыддысым керсетздппмен аны дталады, ягни данньщжурекке дуйылу дысымы кетеригсе, оны жецу уппн систолалыддысым кетершуге межбур болады. Систол ал ыддысым кетершее, миды дамтамасыз ететш дылтамырлармен журек еттерш дамтамасыз ететш коронарлыддылтамырлар ете усад болгандыдтан жарылып кетап,инсульт немесе инфаркт алу дауш туады.Калыпты артериялыд дысымньщ орташа KepceTKiniiАК,диаст=90-:-94 мм сын. баг. арасында болуга тшета.BipiHnii даушта саты, ягни дан айналысы жуйесшщжумысындагы ауытдулар басталу сатысы (БДДУ классификациясынасейкес аталуы) - Айцашкт=95-:-104 болгандабасталады (мысалга АК,=160/95 пен Af£=179/104KopceTKiniTepi аралыгында); Екшнй гипертоииялыдсаты, ягни органикалыд езгерштердщ басталу сатысы,ондаА£Г,цвст= 104-:-114 (Ай£=180/105 пен АК=199/114KepceTKiuiTepi арасында); yniiHnii сатыдагы АГ кезшде38

АК,дааст= 115 жене одан жогары мелшерде болады(АД=200/115 не одан да жогары). Кез тамырларыныц сез1мталдыгынабайланысты едетте АГ екшпп сатысындакеру нашарлап, ушшпп сатысында соцырльщца екеледа.2. Артыц денесалмагы немесе салмац тапшылыгыЖас ерекшелтне, жынысына, тукым куалау ерекшелштершекарай ep6ip адамныц езше тен бой-салмаццатынастары болады. dp6ip адамныц бойына сейкес шамаментш сй дене салмагы Брока KepceTKimi (индекс!)аркылы аныцталады.Брока индекс! - бойы мен салмак сейкесттн, ягниTHicTi салмагын аныцтаудыц царанайым формуласы.мундагы:^ Брока ~ ^ Т Д М ~ ^1 П ( Kl)Рврока немесе ^ т д м ~ Брока индекс!, ягни THicTi денесалмагы (кг)Lj - толык (тш тургандагы) бой узындыгы (см)п —тузету саны,оныц мендер1 бой узындыгына сайезгерш отырады. Мысалы:п = 100 егер бой узындыгы 165 см-ге дешн болса;п = 105 егер бой узындыгы 165-175 см арасында болса;п = 110 егер бой узындыгы 175 см-ден бшк болса.Tmcri дене салмагымен нацты дене салмагы керсеткпп-TepiH пайдалана отырып, салмац тапшылыгы мен артыцсалмац катерлш тн аныцтауга болады. Оны КетлеKepceTKiuri деп атайды. Кетле индекс! - бой-салмац цатынастарынабайланысты денсаулыц дережесш аньщтауформуласы:Р н д М (нацты дене салмагы) (кг)Щ(Бой узындыгы) (м2)Кетле индексшщ цалыпты шамасы К а =23+2;иноекс1 7ЩШШ = 25-:-29 артыц салмац KepceTKimi, Кцндекс1> 29-данасып кетсе, катерЛ1 артыц салмац. Ол e3i артыц жуктемеTycipeTiH журек, тамыр ауруларына бетмдшшт1 керсетеда.39

Егер Киндекс= 21-:-18 арасында болса "салмак тапшылыгы",ягни кем салмак. Ал, К . „ < 18 болса, катерл1салмак тапшылыгы, ягни агзанын, езшщ ecyi мен корзатын жинай алмауына себешш болуы мумкш ас жолыауруларына ушырагандыгы немесе жукпалы ауруларгабетмд1лтн айгактайды.3. а) Гиперхолестеринемия немесе дислипопротеидомия—атеросклероз жене баска да наукастар кезшдеКанда холестерин заты мелшершщ калыпты мелшерденауыткуыныц катерл! шамалары: тацертец апщарында кандагыхолестерин мелшер1 250 мг/дл немесе 2,3 ммоль/лденж отары болса, гипертриглицеридемия (гипер-жогары ),альфахолестерин мелшер1 34 мг/дл немесе 0,9 моль/лденасса, гипоальфахолестеринемия (гипо-твмен.) депсаналады.4. а) Шылым шегу зардабы аса к у н т цатерл1 фактор -кушне 6ip тал шылым шеккеннщ eei денсаулыкка асаКатерл1 болып саналады. Шылым нашакорлыкка апараралгашкы саты екенш естен шыгаруга болмайды.Бул керсетшпггермен катар аптасына белсен/ji козгалысжасауга 10 сагаттан кем уакыт белу немесе аптасына4-5 сагаттан аз спорттык шыныгу, дене едбепмен азайналысу, болмаса жумыс уакытыныц жартысын козгалыссыз6ip орында отырып жасау, гиподинамияга, ягникатерл1 кимыл тапшылыгына, оныц нег1з1нде сейкесбулшык еттердац семуше жетк1зед1.Жалпы, турмыс калпынын, адам ем1ршдег1 nieuiyuiiмацызын тус1не отырып, денсаулыкты калыптастырум1ндетан C0C аркылы гана шешуге болады. I^aeipri кездеелемд1к экологиялык, экономикалык, дагдарыстар:ауа райыныц болжауга келмейтш eerepicTepi, атмосфераныцкурт жылынуы, озон кабатыныц бул1ну1, олардьщсырткы орта мен адам денсаулыгына зиянды ecepiHбагалап, коршаган ортаныц жаца жагдайларына адамагзасыньщ бешмделу ерекшелштерш зерттеу, дагдарыстарданшыгу шаралары мен сырткы ортаныц дерткеушырату белсендалтн кем1ту шарттарын аныцтау кунтертабшдеп езект1 меселе.40

"Балалы уй —базар, баласыз уй ку —мазар" болыпсаналатыв, кеп балалы ана мен отбасы халык арасындааса курметтелетш Цазакстан уппн бала тербиелеужуйесшщ денсаулык сактаушы орта болуы ел каушыздапмен тэуелйздшш сактау кешль Б1рнеше ауысымдагытаршипктщ ыргакты жуйесдне кайшы оку yflepici, осымекенда дуние жаралгалы коныстанып келе жаткан (автохтонды)улт ек1лдер1 арасында елеуметт1к турмысытемен кеп балалы отбасы саныныц басымдыгы, мемлекеттшдедгейде валеологиялык агарту жуйесш колдауменкатар, оны окыту удерняне енпзу, оку-эдастемелжкамту, сырткы ортаны сауыктырудыц, отбасын элеуметтшкамтып коргаудыц, салауатты турмыс калпын камтамасызету дан, валеологиялык мадениетп урпак дайындаудыцбасты шарттары. 9p6ip жасесшр1м тэулжтжтурмыс тэрйбш дурыс жоспарлай б1лсе, оган койылатынталаптарды жете TyciHin, ой едбег1мен дене едбегшщ,белсещЦ тыныгу мен жумыс ютеудщ ара катынасын, табигатпенундес ыргагын сактай б1лсе, САЛАУАТТЫТУРМЫС КАЛПЫН —булжымас эдет-дагдыга, турмыстьщсалтка айналдырса ёйпМздщ ертещ жаркын, ал жастарымызболашакка кадамын, ез денсаулыгын дурыскалыптастырудан бастаса, артына епшес i3, елмес муракалдырары сезйз. Бул осынау улан-гайыр кещстштаурпагына тарту етш калдырган данкты ата-бабаларымыздьщАМАНАТЫ.Хальщ денсаулыгы KepceTKinrrepi - ту у, ел1м, балаларел1м1, аурушаддык, дене дамуы дедгеш керсетшш-Tepi, денсаулык индекс!, гумырдын, орташа узактыгы,халык eciMi сиякты демографиялык деректерге суйеншшыгарылатын статистикалык угым. Халык денсаулыгыныдHerieri керсетюштер1 - аурушаддык (таралуы,жада жагдайл арды д жшлш), шом жене оган байланыстыкерсетюштер (болжауга болатын орташа eMip узактыгы),едбекке жарамсыздык (уакытша, тур акты), созылмалыаурулардыд кебекпне екелетш, катерлйпкт1арттыратын биологиялык керсетшштершщ калыптымелшерден ауыткуы (артык дене салмагы, артериялыккысым KOTepLnyi, дислипидемия) т.с.с.41

Жеке адам ушш жыл шпндег1 ауырмаган кундершщyneci денсаульщ индекс! (%) деп аталады. Ал, зерттелгенбарлык адамдар арасындагы ауырмаган адамдардыцсандык yneci —когамдык денсаулык индексу - деп аталып,eni керсетк1ш те елдеп денсаулык сактау кушнбагалайтын салыстырмалы статистикалык мел1мет ретшдеколданылады.Балалар денсаулыгыньщ динамикалык керсеиапп(БДК) темендепдей формуламен аныкталады:БДК=и*100(%)Мун даты:X - денсаулыгы жадсарган балалар саны, ягни денсаулыктобынын; жогаргы сатысына еткен балалар саны.У —денсаулык дэрежем темендеген, ягни денсаулыктобынын, теменг1 тобына еткен бала саны.п —бакылаудагы барлык бала саны.Егер денсаулык керсетшнй шугыл езгеретш болса:—кешещй бала денсаулыгы керсетшнп аныкталады(КБДК)1ССД1С (Х| + 2Хг - ЗХз +4Х^ ~ (у ' + 2У* ± ЗУ>+ 4у4>и*100(%)бул жерде:1...4 цифрлары денсаулык тобына сай топтар сандары,ал, индекстега цифрлар сол топтардагы балаларсаны;X —денсаулыгы жаксарган балалар саны, ягни жогаргыденсаулык тобына еткен балалар саны;У - денсаулык дэрежей темендеген, ягни денсаулыктобынын нашар тобына еткен балалар саны.п —бакылаудагы барлык бала саны—денсаулыктыц он, eerepicTepi (динамикалылыгы)керсеткшп (ДДК):42

{O K ,-O K ,)дцк =0 K iбул ж ер д еп :O K l - бел п л 16ip топты ц еткен ж ы л гы орташ а денсаулыцKepceTKimi;ОКг —осы топ ты ц 6ip ж ылдан к е ш н п орташ а денсаулы к KepceTKim i; ДДК ж ы л сайы н т е р т ш п п тоцсан даep6ip балалар м екем ес! тапсы раты н мшдетта есеп болы птабылады.—балалардыц саулыгы KepceTKimi (БСК):__1 дене. тобы балалар саныБСК —~III. IV, V дене.топт. жинац бала саны * 100(%)—орташа денсаулыц KepceTKimi (ОДК):(1и,+2и2 + Зиз+ 4 и„ + 5 л5ОДК | ------------------ —-------------------Жпбул жерде:1-5 —денсаулык топтары индексуп11 - сейкес денсаулыц топтарындагы бала саны;Жп - барлыц топтардагы жалпы бала саны.Халыц денсаулыгы куйш жацеарту жене турацтыназарда устап бацылау шараларына иммундеу жене диспансерлеужатады.Иммундеу - жуцпалы ауруларга царсы арнаулы алдыналу цурал-жабдыцтарын пайдалана отырып, жасынасейкес белгшенген уакыты бойынша, !ндеттерге царсыиммундык царсылык цалыптастыру уппн жург1з1летшшаралар жиынтыгы.Диспансерлеу - аурудыц алдын алу, ертерек аныцтау,асцындырмай дер кезшде емдеу ymiH тургындардьтцнацты 6ip белдгше аурудыц белп бере бастаган кезЬнен белсенда бацылау журпзуда цолга альш, диспансерлерде,емханаларда, кецес беру орындарында жуйел! детурацты бацылау жасау тесий жене сыртцы органы сауыцтырумен денсаулыц сацтауга багытталган халыцца цыз-43

мет ету эдкй. Мысалы: жумысшылар, 3 жаска дейшгасебилер, спортшылар, созылмалы аурулы, мысалы,Куздамалы наукастар диспансерлж бакылауга алынады.Оныц темендегвдей статистикальщ керсетшштер1 бар.—диспансерлеу тшмдшп KepceTKimi (ДТК):ДТК =п*100(%)бул жерде:п —денсаулыгы темен денсаулык; тобынан денсаулыгыж отары денсаулык тобына ауысдан балалар саны;п —денсаулыгы жадсы денсаулык тобынан денсаулыгытемен денсаулык тобына ауыскан балалар саны;п —тексер1лген топтагы жасы б1ркелю барлык балаларсаны.Улес саны оц тацбалы болса, диспансерлеу нвтижейканагаттангысыз болтаны.—сауыктыру тшмдшп K e p c e T K im i (СТК):стк - ШдШiV,*100(%)бул жерде:N - есепке алынган ауыратын балалар саны;N2- 6ip жыл сауыктырудан соцгы есепте калган баласаны.Денсаулыкты бакылау тесивдершщ 6ipi - валеологиялыкмониторинг! (турацты бакылау, есепке алу, сараптау,болжау). Ол куралсыз сауалнамалар журпзу, антропометриялыкелшемдер жасау, дене дамуыныц калыптымелшерлерге сэйкестагш аныктау аркылы да журйзшу1мумюн. Арнаулы курал-жабдьщтар аркылы мониторинrbieyкезшде: кардиография, журек ыргагыньщ кайталануерекшелштерш кадагалау, АД сараптау журпз1лед1,екпе кызмета сарапталады, транскутикалдык белирубинометр,лазерлж тузету, спектрометрлж сараптау, козгалысерекшел] K T e p i елшенеда.Хальщтыц салауатты eMip салтын насихаттау, валеологиялыкагарту, тербиелеу жумыстары, кепшшк акпа-44

рат куралдары, теледидар, радио аркылы, ди анетика лыкахуал калыптастыру аркылы да жургчзпгеда. Дианетикадегетм1з —ез ем1рщда, коршаган ортамен карымкатынасыцдыжаксартуга ыкыласты болу, киындьщтардыжещп, табыска жетуге, ез тарлнчщц езщ сараптап,салмактай бш п, тшмд1 шенпмдер кабылдай б1луге уйрететшрухани денсаулык меселелер1 туралы гылым.Л.Рон Хоббард). Бул жумыста орта медициналык кызметкерлердщаткаратын жумысысан алуан. 1998 жылыеткен мешрбике ici меселелер1 бойынша BipiHnii ЕуропалыкКонференция ез шеппм1мен: "Барлык мешрбикелерулттык, аймактык жене ж ер гй ш т децгейде денсаулыксактау саласы багдарламаларыныц насихатшысыжене саяси белсенда жолбасшылары болуга тшстГ', -деп жариялаган болатын. Отбасы медицинасынан бастап,санитарлык агарту жумыстары, маусымдык табигатезгерштерше сай алдын ала ескертпелер жасау, маусымдыкжукпалы аурулардыц алдын алу, улттыц,несьпдщ, елеуметт1к топтардыц, жеке адамдардыц еадарыны мен кабшетш толык ашып керсете алуына жатдайтугызу, турл1 ортага биологиялык жене елеуметтавбетмделуш камтамасыз ететш, когамныц Lnrepbien дамуынайкындайтын турмыс калпын насихаттау -дер1герл1к мамандьщты тандаган адамдардьщ гумырлывкесштж багдарламасы, пен дел i к мураты. Медициналывагарту насихатыныц басты багыттары -денсаулыктыаньщтау, адам ден саулы гы н к а л ы п та сты р у ф акторл а-р ы ж и ы н ты гы . Оларга:1. Генетикалык факторлар (биологиялык нейз).2. Табиги физикальщ орта факторлары (коршагансырткы орта).3. Элеуметтж факторлар (себи кезшен бастап балаесетш элеуметтж орта, бйпм мен тербие алу децгетнскойылатын елеуметтш орта шарттары).4. Дербес eMip калпы, ягни жеке тулганыц зияндыесерден аулак болу, жугымды тамактану, жеке денсаулыкKyTiMi, дене шыныктыру, тыныгу, кызмет етуTapTi6i жене денсаулыкты камту кызметь45

1.6. Валеология гылымыныц цурылымыBipiHiui тарауды цорытындылай келе, валеологиянын,TyfiiHfli ерекей жеке адамныц дербес денсаулыгынацарым-цатынас, жеке даму (онтогенез) барысындагыдеш сау болу медениетш тэрбиелеу екендт тужырымдалды.Олай болса валеологиянын, пет: дет сау адамныцдербес денсаулыгыныц жинац цоры, оны цалыптастыру,сацтау, ныгайту, ягни салауатты eMip салты.Валеологияныц зерттеу нысаны - емдеупй-денсаулыцсацтау жуйей аясынан тыс адам. Егер жеке адамныцденсаулыгы мен турмыс жагдайы цатерл1 топца шшкенболса, валеология оган денсаулыгын цалпына келйрудщдэр1герлш жуйеден тыс, iniKi мумкшдйстерш пайдаланаотырып сауыцтыру едш-тейлдер1мен есер етедьВалеология гылым ретшде ез алдына:1. Деш сау адамныц денсаулыц куш мен денсаулыкцорын сандыц багалау жене зерттеу.2. Салауатты eMip салттарына ден цойгызып, дагдылыустану дестурш цалыптастыру.3. Деш сау адамныц денсаулыгы мен денсаулыц цорларынсалауатты eMip салты, валеологиялыц медениетцалыптастыру арцылы сацтау, шыцдау мшдеттерш цояотырып, ол мшдеттерда денсаулыц цорын ныгайту мазмунымен едаснамасын зерттеу, денсаулыц цалыптастырутехнологиясы мен тесшдерш 1здестару, цуралдары менжолдарын табу, болжамдар жасау арцылы шешедь денсаулыццоргаушы уйымдастыру удер1йн icKe асырады.1.7. Валеологиялыц бйпм беру жуйейДенсаулыкты цалыптастыру, сацтау жене ныгайтуHeriei валеологиялыц сауаттылыцтан басталатындыцтанвалеологиялыц 61niM беру жуйей жалпы валеологиялыцбш1м беру (валеологиялыц насихат жене агарту) жуйейненжене кэйби бипм беру жуйейнен турады. Валеологиялыкнасихат отбасынан басталып, уздйсйз 6LniM беру46

удернйнде удайы анатомия, физиология, психология,санитария мен генетика, экологиялык бйпммен уштастыравалеологиялык бипм беру мен тербиелеу, салауаттыeMip салты дагдыларын калыптастырумен жалгасынтабады. Ал, кейби 61л1м беру мекемелершде кейбшесэйкес ецбек валеологиясы мен жалпы валеологиялыкмедениетп мецгеруге, жеке тулга ретшде жануя куруменотбасын жоспарлауга, урпак калдыруга койылатын валеологиялыкталаптарды айкындау жене басшылыккаалуга, узак гумыр кешудщ валеологиялык непздершсактауга жалгасады. Валеологиялык агарту жумысыжумыссыздар мен зейнеткерлер арасында да токтатылмайды.Валеологиялык жалпы бхлМ, валеологиялыкмедениет осылайша ep6ip адамныц гумыр лык сешмд1cepiri, акылшы-кешбасшысы кызметш аткарады.Кездби валеологиялык 6LniM беру жуйей адам кэмелеткетолганша кесштж багдарлаудан басталып, арнаулы ортажене жогаргы оку орындарында кевдби бйпм беруменуштастырылады да, кызмет1 барысында кейби шыцдау(мамандану, даярлау жене кайта даярлау, гылыми-зерттеужумыстарымен айналысу) тур1нде журед1.Сауыктыру кешендершщ п1к1рлесу, тыныгу-калпынакелу белмелерш1ц жумысын уйым дастыру, ендар1ст1кжене жеке санитарлык-гигиеналык талаптардыц мул-TiKci3 орындалуына жагдай жасау валеологиялык кызметтщeMipre толыкканды eHyi барысында жузеге асады.Валеологиялык KipiKTipymi кызмет алуан турл1кес1би кызмет салалары арасындагы eKi жакты байланыстыттмда уйым дастыру, езара байыту ушш де асамацызды. Медициналык-санитарлык, психологиялыкпедагогикалык,елеуметтж-валеологиялык кешенда сараптамаларнепзшде денсаулыкты шындауды булжымасдагды, тарш1лж салтына айналдыру, сонымен катаржасына карай ep6ip топтагы биология, едеп, елеуметтанунемесе арнаулы пендер мазмунына карай денсаулыккутупй валеологиялык элементтер енпзу, кун TepTi6iH,тербие жумысы кешенш, окыту мекемесшен тыс жумыстардыжоснарлап, етк1зуде туракты езара сабактастыктытеж1рибеге енг1зу жаркын болашактыц м1ндет1.47

ОтбасындаМектепкедейшгамекемелердеЖалпы бШ мберу (бастауыш,негазга, орта)мекемелер1ндеКездби быимберумекемелершде(арнаулы орта,жогары)_______ЕцбекужымдарындаЖумыссыздармензейнеткерлерарасындаВалео логиялыц агарту,61л1м беру, цызмет корсетуВалеологиялык агарту,6iл1м беру,Денсаулык:- анатомиясы- физиологиясы- психологиясы- генетикасы- экологиясыя ^5 ®2* хГ 0)S м2 h 5Ф0Л м*I IФ §3 g1 осб►»Чas Фо5 ЛCg 5Q Иsj С\Я CD Фл 2.3.^ о»S * вI5 р*S’1.2-кестея »S gЯ*отыныгу-калпынакелу ке тендеравалеологияльщкецес беру,жеталу топтарыДенсаулык дедгейлершаньщтау;Денсаулык топтарынжасактау;Валеологиялык мониторингВалеологиялык кызмет корсетуЖалпыгаарналганотбасынжоспарлаукызметчВалеологиялык бипм коры валеологиялык бакылаубарысында арнаулы к¥Рал_жабык;тар кеметмен немесесауалнамалар алу, тест сынактары, ппарлесулер етш зуаркылы жинакталады да жеке тулгага катысты болжамдаржасау, болжамды багалау, бакылау жене тексеружолдарымен тиянактау, сараптау, тузету, жеке нетижелерд1топтык корытындыларымен салыстыру барлыкдеректер мен керсетк1штерд1 пайдалана отырып нактыусыныстар беруге кызмет етедь48

1.3-кестеВалеологиялыц 61л1м цорын жинацтау,сараптау, пайдалануЦуралсыз сараптама—сауалнамалар алу—niicip алмасу—сырткы KepiHici! багалау—кужаттар жене анамнез—т.с.с.Психологияльщ-сез1м куйсараптамасы—Люшер тест1- Тэйлор тесйЖеке тулганыцденсаулыгын болжауБолжамды тексеру, бакылауВ А Л Е О Л О Г И Я Л Ы К Б А Ц Ы Л А УНАЦТЫВАЛ ЕОЛ ОГИ ЯЛ Ы Ц Б1Л1МК О Р ЫАрнаулы курал-жабдьщтарарцылы сараптау- антропометрия—спирометрия- динамометрия— физиологияльщ сараптама,т.б.Ka3ipri заманга куралдарментексеру жэне аныцтамаларалу- жуйке-жуйеЫ- тгрек-цимыл жуйезд- зат алмасу децгей!, т.с.с.Деректер корыБарлык жалпыга ортак женежеке адамга катысты деректерд!салыстырып, кешевдцкорытынды жасауУСЫ НЫ СТАР1.8. Валеология салаларыДербес зерттеу багыттарына сейкес валеологияныц ертурл1 салалары бар:1. Ж алпы валеология - валеологияныц гылым немесебЪпм саласы ретш деш ipreTacbi жене еддетемелжHeriei. Адам туралы бипм жуйесшдег1 валеологияныцорнын, пайда болу, даму, цалыптасу тарихын, мацсатымен м ш деттерш , теориялы ц ж ене эд1енамалыц нег1здер1мен оцу-едостемелш кешенш жасацтау проблемалар ын зерттейдь2. Медицина лык валеология —денсаулыц пен аурушацдыцтыцарасындагы айырмашылыцтард ы жене оныаныцтау жолын (диагностика) айцындайды, дерттшштщаныцтамасын жасау, денсаулыц куйш щ сипаттамаларымен оларды багалау шарттары, аныцтау, таркеу жене са-4-138 49

раптау цорытындыларын шыгару тес!лдер1 мен едасте-M e c i, алдын алуды уйымдастыру, отбасыльщ дер1герлшжуйе кызмета, ерте алдын алу жене сауыцтыру (реабилитация)жумысын уйымдастыру, т.с.с. багыттарды зерттейда.Денсаулыкты цолдау, сактау эд1стерш зерттейда.Халыцтыц, жеке алеуметт1к топтардыц денсаулыккарсетк1штерш багалау елшем1 мен едштерш жасайды,денсаулыцка K a y in T i in iK i жене сырткы факторлардыкарастырады.3. Пед агогика лык валеологияньщ зерттеу пеш денсаулыкжасаушы принциптер нег1зшде окыту-тербиелеуyflepiciH КУРУ болып табылады. Педагогикалык валеология- дамуы жасы мен жынысына карай ер турл1 сатыдагы,денсаулык пен C0C алдына мызгымас таршийк багдарынустанган адамды окыту жене тербиелеу меселелершзерттейда.4. Жас ерекшелт валеологиясы - адамныц жасынабайланысты денсаулыгыныц, in iK i жене сырткы коршаганортамен карым-катынасыныц езгеруш, e M ip суруталаптарына бешмделу ерекшелштерш зерттейдь5. Дифференциалды валеология - жеке тулганыц генетикалыцжене фенотиптш ерекшелштерш багалаутургысынан денсаулыктыц дербес адамга тен ерекшелштершайкындайды; денсаулыктыц сапалык жене сандыккерсетшштерш калыптастырудыц жеке тулгагакатысты багдарламаларын КУРУ едастемесш жасактайды.6. Кэшби мамандыц валеологиясы - дербес тур ретшдепжеке тулганыц ерекшелштерш багалау нег!зшде,кес1би-мамандык тесталеу жене кесшйк багдарлаумеселелерш, ецбек ету кезшдеп жене турмыстагы, ягниTipinLniK ерекетшщ барлык сатысындагы KecinTiK калпынакелу eflicTepi мен тэетлдерш карастырады.7. Арнайы валеология - адамньщ денсаулыгьша, eMipineаса KayinTi факторларды жене осы себеп-шарттардыцкаушйздагш аныктау елшемш зерттецда, олардыц есерe T y i жагдайында денсаулыкты сактау жене калпынакелтару едастерш аныктайды. Бул сала "eMip суру KayinйздапнепздерГ' пешмен сабактас.50

8. О тбасы в ал еол оги я сы —денсаулыдты далыптастырудаотбасындагы жануя мушелершщ рвл1 мен орнынаныдтайды, толыд отбасы мушелер1 мен урпадтарыньщардайсысыныц денсаулыгын садтау эдастер1 бойыншакецес уйымдастырады .Денсаулыдты реттеу - болашадсебий болуды жоспарлаудан басталып, онын; дурсадтагыдамуы, дуниеге келу1, TipniLniK eTyi кезецдершщ барлыгындаденсаулыдда деген саналы куйммен журу1дажетт1гш керсететш бул саланыц болашагы зор.9. Экологиялыд валеология - адам денсаулыгына табигисебен шарттардыц эсер1мен табигаттагы антропогендаказгергстердш, барысын зерттейдо, доршаган сыртды ортадабольш жатдан взгерютерге сай денсаулыдты садтаудагыадам мшез-дулды мен жалпы кездарасынын, дамуын аныдтайды.Б1Р1НШ1 ТАРАУ МАТЕРИАЛДАРЫНАЦОСЫМШАЛАРШыгармашылыд жумыс жасау ушш усынылатынхабарлама тадырыптары: (ДДСУ жариялаган XXIгасырдагы "Денсаулыд - XXI" саясатынын мшдеттер1):1. Еуропа - Азияда денсаулыд садтау муддесшдепынтымадтастыд.2. Денсаулыд садтау меселесшдеп дудыдтыд тецдж3. TipmuiiKTi д ет сау болып бастау.4. Жастар денсаулыгы.5. Кдрттыд шадта денсаулыдты садтау.6. Психикалыд денсаулыдты жадсарту.7. Жудпалы аурулардыц таралуын азайту.8. Жудпалы емес аурулардыц таралуын азайту.9. Зорлыд-зомбылыд врекеттер1 мен жазатайымоднгалар кезшдеи. жарацаттанушылыдты азайту.10. Hayinci3 таза физикалыц орта.11. Денсаулыгы ж отары децгейдщ турмыс далпы.12. Алкоголь, темек1 жене бас да да тэуелдшш тугызатынзаттар мен дагдылардыц зиянды есерш кем!ту.51

13. Салауатты ортаныц елеуметтш шарттары.14. Денсаулыцца цатысты кеп бел1мда мшдеттемелер.15. Б1ртутас денсаулык; сацтау секторы.16. Медициналыц санитарльщ жердемнщ сапасынцамтамасыз етуд1 уйымдастыру мен басцару меселелерь17. Денсаульщ сацтау цызметш царжыландыру женецорлар цуру.18. Денсаулык; сацтау салалары ушш жаца мамандыцтарашу.19. Денсаулыц сацтау меселелер1 бойынша гылымизерттеу жумыстары нетижес1 жене ацпараттыц жариялылыцжагдайы.20. Денсаулыц сацтауга мудделес жацтарды толыццатыстыру жобалары.21. "XXI гасыр —баршанын, денсаулыгы" саясаты,стратегиясы жене тактикасы.1.4-кестеКун mapmi6i - салауатты ош р салты негш, оныцбасты ццрамдастары мен шарттарыКун T e p T i6 i ¥йкы Тамактану Козгалыс1. Кестеге теулжшпнде болатынбарлык earepicенпзьпедь2. Барлык eerepicTHicri уакыткестесше белшеда3. 0p6ip i c осытертшке сай унем16ip мезгщде, делорынд алады.1. Туракты 6ipмезплде уйкыгажату, ояну.2. Сагат 18-ден соцбелсенд1 козгалыс,жан толкытатынерекет жасамау.3. Жатар алдында,кун сайын T icтазалау, шайынугаедеттену.4. Ж еткШ кй тунг!12 (себи) - 8(ересек) сагаттыкуйкы1. Тамактанууакыты мен аскабылдауарал ыктарын делсактау2. Твулштштамактану санындел сактау.3. 0p6ip жекетамактану кез!ндетагам ныц тецсандык женесапалык курам ы.4. Тамактанужагдайы мен асустшдегс оц мшезкулык*1.2 сагатмектептесабактаркезшде.2. 3 сагат -ойын, серуен.3. Кундел1кт1жур!стег! ец азК адам санынсактау:15-20000(7-10жас)18-25000(11-14жас)25-30000 (15-17ер бала)20-25000(15-17кыздар)52

1.5-кестеTypni сырцаттар мен денсаулык; eszepicmepi кеындеггцатерл1 факторлардыц улей ( Э. Н. Вайнер )Ауру т\рлер1 Жагымсыз фактор, %Тектхк Сырткы Медициналык 6 Mip дагдысыфактор орта камтуЖуректжц 18 12 10 60ишемиялыкауруларыОбыр 26 19 10 45Сусак 53 2 10 35бкпе кабынуы 18 43 20 19Бауыр18 9 3 706epinmeriбзше кол салу 25 15 3 55Кел1капатынанжаракаттанушылык3 27 5 65Халыц ауыз эдебиетшдег1 валеологиялыцмэдениетке тэрбиелеу neziadepi( Оцы, ацылга сал, i/лгг ал!)1. Казак халык едебиеть Кеп томдык- Батырларжыры. - Алматы: Жазушы, 1989.2. Казак халык едебиеть Кеп томдык. Айтыстар. -Т.1, Т.2., 1988.3. Бес гасыр жырлайды: XV гасырдан XX гасырдыцбас кезше дейшп казак акын-жырауларыныц шыгармал ары. Уш томдык. " Алматы: Жазушы, 1984.4. Аксауыт. Батырлык дастандар. Eni томдык- ~Алматы: Жазушы, 1977.5. Казак макал-метелдер1/курастыр?ан М. Аккозин.-Алматы: Казакстан, 1990.6. Маржан сез. Макал-метелдер. Аударган МузафарЭл1мбаев. Алматы: Жазушы, 1978. —447 бет.7. Гашык'наме. Шыгыс хикаяларыныц жел1сшекурылган казак дастандары. - Алматы, Жазушы, 1976.8. Досмухамедулы X. Тавдамалы (избранное). —Алматы:Ана TUii, 1998. - 384 бет.53

9. Эленулы Ш. Хальщтык; тэрбиетагылымдары. (Одукуралы). - Алматы: Республикалык баспа кабинет!,1998.-118-бет10. Кенжеахметулы С. ^азактьщ салт дастурлер1 менэдет-гурыптары: Кепшшж окырман дауымга арналган. -Алматы: Ана тип,1994.11. ТшеужановМ. Халык тагылымы. - Алматы: Рауан,1996.12. Дусайын Уагыз Кашифи. 0Mip суру едептер1 менережелерь -Шымкент: Ж1бек жолы баспасы, 1997. - 32 б.13. Жарыкбаев Д. Аталар ceei —акылдыц кезь -Алматы: 1^азакстан, 1980. - 1206.14. Пропастин Г.Н. Через века... 2 -е изд., перераб. -М.: ФиС, 1983.-192 с.15. К^ондыбай Сержбол. Аргы казак мифологиясы. -Алматы: Дайк-Пресс, 2004. Терт томдык.16. Цондыбай С. Жауынгерлж рух ютабы. - Алматы:Нурлы елем, 2006. - 240 б.17. Дудайберд1улы Ш. TypiK, кыргыз-казак Ьем хандаршеж1ресь -Алматы: 1^азакстан; Сана, 1991.-80 бет.18. Цазактын, тел1мдж ой-niKip антологиясы: Екшпптом (XX расырдыц 20-жылдарынан 1995 жылга деМнпкезен,) /К^ураст.: К|. Жарыкбаев, С. Ь^алиев. - Алматы:Рауан, 1998. - 416 бет.54ХАЛЬЩ АЙТСА, КАЛТ АЙТПАЙДЫ!"Ауру батпандап Kipin, мыскылдап шыгады"."Данышнанныц делел1, едеттщ eMipi KyniTi".Латын мацалы"Улынды езщ женге салмасац, ом ip тезге салады".Араб мацалы"Еалымдардан хат кал ар, устал ардан зат кал ар.Ойлап турсан, жаксылар, бул жалганда к1м калар?Кер1лерден ecni сез, еске алмай журмещз,Еалымдардан кез/и сез, кещлге алмай журмещз”."Бозжшт" дастаны

ЕСТЕ САЦТА!"Адамныц езш-вз1 жецу, езше-ез1 тиянацты турдетиым сала б1лу1, езше-езш кондоре 6biyi баска 6ipeyfliжецушен олдекайда артык".Дхаммапада"Шмде-к1м ецбекке каб1летт1лпчн, денсаулыгын,eMipmin толыкканды цуанышты кушн сацтагысы келсе,оныц кунделшта турмыс дагдысында жаяу журу, денежаттыгуларын жасау, ой cepriTy мызгымас едет болыпену1 керек".Медицина атасы Гиппократ"Эдет —екшпп бейнец" (Consuetudo est aitera natura)Алгашцы (эуелгЬ) Устаз(Муаллим эл-Эууел) Аристотель"Бацыттыц M0Hi парасаттыльщта, орвдмнщ вз алдынаHri мацсат цоя б1лушде, оршмнщ оз мшез-кулкын,ic-врекетш epiKTi турде езгертш, игийкке багыттап отыраалуында"."Тугае адам агзасына, оныц жеке агзаларына тон ауруларыменсаульщ турлерш аныцтау, адам агзасына ©Tinжаткан удер1стерд1 оймен шолу, туйсшу аркылы танумумкшдогш корсету кажет"." Дер1гердац койбн жетшу1 —саулык елшемдерш б1лу,оны дурыс сактау жоне калпына келт1руге колданылатыншараларды жетж б1лу1мен сипатталады".ЕкЫш1 цстаз ( муаллим -ас-сани)Мцхаммед Эбу Насыр эл-Фараби"Коп уйыктасац - бойыц бей-жай тартады,Аз уйыктасац —жанга зиян ол тагы.Bip мелшерде уйыктап турсац болганы,Денсаулыгыц - байлыгыц гой колдагы”.ExiHuii Фарабиан - exinuii шамшырац,Эбу ¥али Ибн Сина55

"Жолыцдагы бегет б1ткенд1 жоя бшетш, ынсабын тиябшетш, тощ, ce3i, ойы устамды жан - жещмпаз, улы кемецгер,жан-жадты жетшген салауатты жан".Будда ecuemi"Бадыт нышаны —бипк","Куненщ K0Keci —керенаулыд"."Айдастарда алыстым, улыларын жаныштым,Жау алдында дарыстым".Махмцт Цашцари"BbiiMfli адам бшш ic дылады".Ахмет Жугшеки"Эуелп байлыд - денсаульщ, денщ сау болса - жаньщ сау,Екшпп байльщ —ецбегщ, орнататын бадша-бау,YniiHini байлыд - дос, туыс, олар барда алмас жау" .Тана цыз"Сырын мен бшетш б1рден-б1р сулулыд - денсаулыд” .Г. Гейне"Осынау апайтес алып даланы ежелден мекен етшкеле жатдан халдымыздыц тарихи тамыры тым терецнентартылган. Онын озшдж терен танымы, далыптасданхалыдтыд салт-дэстур1, оркендеген зор модениет1бар. ...Улкен тарихы бар елге - улкен мадениет, бшк таным,терец 6LniM керек” .Н. Э. НазарбаевМахмцт ЦАШЦАРИ. TypiK т1п1пщ свзд1г1:(Диуани лцгат-ит-тцрЫ) щзацшабасылымына алгы свзшенОЙЛАН! Ежели уцпр жазулары мен петроглифтжсызбал ардыц орта д тадырыбы ацшылыд пен кендлд1 той -ларды, доулер мен будаларды бас ид1рген ерлердщ жекпе-жегшжш бейнелейд1. Азнялыдтардыц делебендодоздыратын бш, ежелп туркшердщ жекпе-жекте жещ-56

луда б1лмейтш батырларыныц нар тулгасы, ат-ебзел1 меналмас цылышы елем хальщтарына ел1 кунге улп болыпкеле жатцаны да сондыцтан. Мацгыстаудыц Коцдыбайушгшен табылган б ш к тт 1,8 метр цумырсцабел, какпацжауырынды, акойнагын серт устаган "Сак; жауынгерГ'тас MyciHi, б1здщ заманымызга дейшН деу!рден(б.з.д.440 - ж.ж.) жеткен скульптор аргостык Поликлеттщ"Дорифоры”, б.з.д.130-20 —ж.ж. "Венера Милосская"мусшдер1 кандай! Уйлес1мд1 дене елшемдер1, суреттщезшде була Kynii сыртка Teyin жарасымды "ойнап"турган булшык еттер, тал шыбыктай cepniMfli шаршауб1лмейтш дене, шалдыцпайтын сергек куй. Тарихокулыгынан таныс жудырыцтасудан олимпиада чемпионыПифагор, тропик ойындарыныц жещмпазы "медицинаатасы" Гиппократ, спорттыц жет1стштер1 ацызгаайналган Геродот, Демосфен, Сократ, майдан даласындажалгыз eei жекпе-жекте 18 кун турып талай балуанныцбасын цанжыгасына байлаган Карга бойлы Казтуган,батырлар жырыныц кейшкерлерй Кобыланды,Алпамыс, Ер Таргын, Хазар (цаз1рг1 Каспий) бойында83-кунй согыстыц 45 кунш тек жекпе-жекпен етшзшжещске жеткен далалыктардыц цуат кез1 неде? Олардыцденсаулыгы цандай болганы? Сол денсаулыццажетк1зетш турмыс цалпы, eMip салты цандай болды?!Бцл сцрацтарга ясауапты келей тараулардан. табасыц...М АКТАН! Орта Азияда туып, алгашцы б1л1м нершенсусьшдаган Мухаммед ел-Фараби (870-950) мен Эбугалиибн Синаны (980-1037) ислам елем1 мен Еуропа гуламалары"Фараби л in цос шамшырац" деп атады. Аристотельдац"Алмагестше тусшштеме", "Адам агзалары туралы " жазган Мухаммед ел-Фараби Аристотельден кешнелем гуламаларыныц "Ек1нпй устазы" атын алса," Дер1герл1к ш м арнасы" ецбегш цалдырган вбугали ибнСинаны елем галымдары "YniiHmi устаз" деп цурметтутады.57

YJIГ1ET! Мацгыстаул ыц Кондыбай Сержбол (14 наурыз1968, 25 тамыз 2004). Сержбол жол апаты салдарынанбеломыртдасы тусынан жулыны зацымдануына байланыстыжурш-турудан мулдем калып, азабына адамтезг1с1з 9 жыл 9 ай 9 кун тарлтнде артына "Мацгыстаугеографиясы", "Казак даласы жене герман тащрлерГ',"Казак мифологиясына K ipicne", "Мацгыстау менYcTipTTiH,киел1 орындары", "Есен казак", "Гиперборея:туе керген заман шеж1ресГ', "Мацгыстау-нама", "Жауынгерлжрух ютабы”, "Эстетика ландшафтов Мангистау","Казахская мифология (краткий словарь)", т.б.жазба мура калдырып кетта. Оныц кез1 TipiciHfle жарыккерген тырнацалды туындысы "Мацгыстау географиясы"(199 7) едь Ал, дуниеден етершен терт ай бурынтусаукесер1 жасалган еркайсысы 600 бетке жуык, жалпыкелем1125 баспа табак, терт томдык "Арны казак мифологиясы"(2004) атты 1ргел1 зерттеуш республика гылымикауымы келем1 жешнен де, мазмуныныц езекплтмен сонылыгы, гылыми жацалыгы женшен де елемдетецдей жок туынды ретшде багалап, авторды Шоканнансоцгы " Аккан жулдызга"," Ацыз кусына"," Хас батырга"тецеп, феномен ретшде мойындады. Kaeip Сержбол кггаптарышет елдщ ттлдерше аударылуда.

II Т А Р А УI^03FAJIbIC Ж 0НЕ ДЕНСАУЛЬЩ .ДЕНЕ ЦОЗЕАЛЫСЫ БЕЛСЕНД1Л1Г1НПAF3AHbIH, ЦЫЗМЕТ АТЦ АРУД0РЕЖЕС1НЕ 0CEPI. ДЕНСАУЛЬЩД0РЕЖЕС1Н АНЬЩ ТАУ 0Д1СТЕР1Медгеру мш^дт-п угь!мдар мен тусшштер:Тарихи даму барысындагы дене MemiJiyi ерекшелшmepi;" цолданылмайтын к;ор", гипокинезия, гиподинамия;"om m ezi царызы" —энергия шыгыны KepcemKiuii;агзаныц iu iK i ортасы; М П К - оттегт мол пайдалануKepcemKiuii; миоглобин; шыныгуды психикалыцреттеурвл1; жцмысца цаб1летт1л1ктщ бешмделу кезецдер1мен сатылары; шаршау, болдыру, зорыгу, артыгыменорнын толтыру, баяулау, тыныштыц куш; денсаулыддэрежесш аныцтау adicm epi; антропометриялык,влшемдер; Брока индекс1; Кетле йндЩсг —артык, денемассасы, масса тапшылыгы; уйлеымдШк KepcemKiuii;дене влшемдестш; дене 6imiMi турлеру, динамометриялык;KepcemKiuimep; физиологиялыц KepcemKiuimep;адаптациялык; синдром; гомеостаз; ортостатикальщсынац; Руфье m ecm i; спирометрия; вкпенщ mipuiwiKсыйымдылыгы ( ЭТС); тынысты тежеу сынак;тары(Штанге, Генча); к;ан, тамыржуйелер1 гемодинамикасыныц KepcemKiiumepi; денсаулыдты уздшс1з к,адагалау,ягни мониторинг1леу; денсаульщ жагдайын екшеу( скрининг); бешмделу жэне дене шыныцтыру; гипоксия,резистенттШ; шыныгумен айналысуга болмайтынжагдайлар; сауык,тыру жаттыгуларыныц цстанымдары;жук теме мелшерш аныцтау шарттары;дене 6imiMi ерекшелшне к,арай энергия (цоцдылыц)KepcemKiuii немесе цоректену стандартын аныцтау;59

жумсауын тал ап ететш шыгыны мол жумыс, жетшл1кт1кимыл-козгалыс кажет. Агза кунше барынша куш салып,шаршай кызмет еткев кезде даму, жетглу жалгасынтабады. Деве энергия шыгынын калпына келйргендекор заттарын жацалап тол ыцтырып отырады. Егерк ун д елй т цозгалысты камтамасыз етуге жумсалатынайналымдагы цоректж заттары жетаспесе, киын кунгесактыкка деп жиналган калыпты жумыс кезшде "цолданылмайтынкордан" кемек беледо, оны жумсау барысындаагзаныц денсаулык куш "шаршау” кушне, цоразайган кезде "болды ру” кушне, таусылатын болса"ел1м" кушне етедь Цауш-катер еткеннен кешн агзаныцжумсалган цорларды цалпына келтару удернй басталады. Агзадагы зат алмасу, цац айналысы жене тынысалу жуйелершщ б1ршкен, уйлес1мд1, шапшац данэтижел1 цимылы ауел1 дел цаз1р TipmLniK цимылынацажетт1 энергиялыц цорды цалпына келт1реда. Содансоц, TipmLniK барысында артыц жумсалган энергияны -"цолданылмайтын цор" заттарыныц "орнын” толтырады.B ip тамашасы "цолданылмайтын цор" заттарына колсугып циналысца ушырап жан сацтаган агза молыраццор жинау цаж етттн б1рден тусшед1 де, шаршау кезшдежет1спеген жене артык жумсалган мелшерге сай корзатын бурынгы "колданылмайтын цор" мелшер1не устемелепжинайды. M in e, осы теж1рибе, цор затын артыцжумсап катты шаршагандагы болдыру, одан epi зорыгу"шекесше тиген" агзаныц цалпына келу барысындабурынгыдан артыгырац цор затын жинау цажеттпчнб1рден TyciHyi, агзаныц энергиялыц цорын цамтамасызету жуйесшщ шыныгу т е т т . Бул физиологиялыц зацдылыцагзаныц кушш едеттегщен артыц цалыптастырудыцбарлыц туршде, спорттыц секцияларда жаттыгубарысында, ездтнен шыныгудабасшылыцца алынады.Мысалы, спорт секциясында аптасына 1,5 сагаттан ушрет сабац етеда делш. Алгашцы сабакта жуктеме едеттепденартык болган соц цатысушы шаршайды, ягни агзадагы"цолданылмайтын цор" заттарын да жумсайды.Келес1 жаттыгуга дешн агза езшщ энергиялыц цорын61

яжаттыгуга дешн, агза иесшщ ез агзасына колдау менкупм жасауы кажет. Ол да киын емес, уацытында уйыктап(кунмен 6ipre жатып, кунмен 6ipre турса жетк1лшт1),уакытында тамадтану терйбш садтаса болтаны.Казак салтында себи упин жаксы тамактандыру (1,5жаска дешн ана сутшен нэрл1 тагам жок) оныд денесшсылаумен катар журедь "Карды - кылау, баланы —сылауecipefli" - деп осыны айтады. Эрине, даму барысындасырткы есерге ез ерекетш жылдамдату аркылы жеделжауап бергеш кезге урып туратын уш жуйемен (тынысалу, кан айналысы, зат алмасуы) катар, олармен биологиялыктыгыз карым-катынаста кызмет жасайтын "камтамасызету тобы": ас корыту, кажетс1з заттарды белшшыгару, жылу реттеу мушелер1 жуйес1, эндокриндшбездер мен бас миы да жумысын каркынды аткаратындыгынб1лу кажет. Эйресе, сырткы ттркенд1рг1штересершен коза отырып, ттркенуге сейкес барлык жуйелердщжумысын уйлесйругц уйымдастыратын, оганкатынасуга тшста баскарушы ми аймактарын icne косып,сырткы орта есерше агзаныц лайыкты бешмделуш 6ipорталыктан баскаратын ми кыртысыньщ жумысы ерекше.Осы мушелердщ калыптасу децгеш б1рдей женежасы бойынша курдас ж тттер мен кыздардыц б1рдейжуктемеге эркилы жауап 6epyi (мысалы: белдемеге тартылусаны немесе 60 м кашыктыкта жуг1рш ету уакыты),нейзшен жеке тулганыд ез денсаулыгына жасаганKyriMi мен денесш шыныктыру децгешне тауелд1болады.Рылыми-техникалык жетшу ад амды табиги ортасынанокшаулаганнан кейш, адамзат турмысьшда дене ецбепненrepi ой ецбегшщ улес салмагын жене б1лштипктщтабыс табудагы м ум кш дт мен беделш арттырды. Заманкешшен лайыкты орнын алуы уппн баланы жас басынантерецдете окыту, тиянакты мол жалпы биим беру менкейби мамандык алу мерзрмзЦ ягни алты жастан 22-25жаска дейшг1 уакыт, онын денес1 ец каркынды mein жетшетш,психологиясы мен акыл-ойы толысатын кезеш"мен тустас келедъ Сонымен катар, осы шакта адам бала-63

цалпына келйрген кезде, едетте жинайтын кор заттарымелшершен 6ipiHnii сабацта артык жумсалган мелшергетен кор жасайды. Сондыктан, ешнпп аптада ол 6ipiHiniсабацтагыдай цатты шаршамайды, я рн и ол куш агза" цолданылмайтын цорга" тимейдЛ. Ce6e6i, онда 6ipiHiniсабацтагыдай болдыртпайтын молшерде жумсаугажетшлштА молырац цор жинацталган. YniiH nii жаттырурадешн цорга артыц жинау ypAici тары да цайталанадыда, yniiHnii жаттыгуда 6ipiHuii кунпдей жумысжасалса да, жаттыгушы сабац соцында езш тыц сезшедо,оныц агзасында кунделжп жумсалатын мелшерден тысэнергия цоры артыц цалады. Жаттыру аралыгында артыгыменжинацталган жацартылган цуатты цор затыжаттыгуда куш тускен ет немесе суйек жасушасыныцбелшш eKi еселенуше, ягни булшыц ет пен суйектердщулгаюына, денешц мусшденуше, цуаттыц кушеюшежумсалады. Ауыр жуктемемен откен белсещц цимылэнергияны артыц жинап, ecyfli талап етедь Келеш жаттыгулардажуктемеш улгайту арцылы одан epi шыныгу,ягни цалпына келу уацытында тагы да цосымша сацтыццорын жинацтау цаж еттт туады. Осылайша сатылапжуктемеш улгайту арцылы шыныцтыру-шыныгуудернп спорттыц жаца жетастактерге жету мумкш дтнжузеге асырады. Ондай мумкшдшй нересте бесжкебеленгеннен бастап, тацгыштан босану ушш жасайтынбулцынысы кезшде алады. Кешн таза ауада, ашыц аспанастындагы "ойын баласыныц" тынымсыз жупpiciMeHжетасед1, ержеткен кезде жауынгерлш сынацтаргадайындалу мен атца Mimn, асауды жуасыту кезшдеталапца сай децгейдеп куш neci бола алады. Жуктемен1езш щ ел1 жететш децгейден бастап шыныгугаKipicy уацыты жас талгамайды, ерк1м цай кезде шыныгуцажетттне ден цойып ниет етсе сол куннен бастаса болтаны.Егер, ci3 оки алатын жастан бастап ецкейген картжасына дешнга аралыцтагы адам болып осы жолдардыбугш оцып отырсацыз, ертец бастасацыз болтаны. Дегенменескеретш нерсе, ер жаттыгу кез1нде жумсалганэнергия шыгынын толыцгыру уацытында, ягни келес162

калпына келтарген кезде, едетте жинайтын кор заттарымелшершен 6ipiHini сабадта артьщ жумсалган мелшергетец кор жасайды. Сондьщтан, екшнп аптада ол 6ipiHiniсабацтагыдай катты шаршамайды, ягни ол куш агза"колданылмайтын корга" тимейдь Ce6e6i, онда 6ipiHHiiсабактагыдай болдыртпайтын мелшерде жумсаугаж еткй ш т молырак кор жинакталган. YiniHnii жаттыгугадешн корга артьщ жинау ypflici тагы да цайталанадыда, ушшпп жаттыгуда 6ipiHini кунйдей жумысжасалса да, жаттыгушы сабак соцында езш тыц сезшедо,оныц агзасында кунделшта жумсалатын мелшерден тысэнергия коры артьщ к ал ад ы. Жаттыгу аралыгында артыгыменжинакталган жацартылган куатты кор затыжаттыгуда куш тускен ет немесе суйек жасушасыныцбелшш eKi еселенуше, ягни булшык ет пен суйектердщулгаюына, денетц мусшденуше, куаттыц кушеюшежумсалады. Ауыр жуктемемен еткен белсенд1 цимылэнергияны артьщ жинап, ecyfli талап етед1. Келей жаттыгуларда жуктемеш улгайту аркылы одан epi шыныгу,ягни калпына келу уакытында тагы да косымша сактьщкорын жинактау кажетт1й туады. Осылайша сатылапжуктемеш улгайту аркылы шыньщтыру-шыныгуYflepici спорттык жаца жетютжтерге жету мумкшдагшжузеге асырады. Ондай мумкшдшй нересте бесшкебеленгеннен бастап, тацгыштан босану ушш жасайтынбулцынысы кезшде алады. Кейш таза ауада, ашык аспанастындагы "ойын баласыныц" тынымсыз жугЬpiciMeH жетаседь ержеткен кезде жауынгерлш сынактаргадайындалу мен атка MiHin, асауды жуасыту кезшдеталапка сай децгейдеп куш neci бола алады. Жуктемен1езшш, ел1 жететш децгейден бастап шыныгугаKipicy уацыты жас талгамайды, ершм кай кезде шыныгукажетттне ден койып ниет етсе сол куннен бастаса болтаны.Егер, ci3 оки алатын жастан бастап ецкейген картжасына дейшт аральщтагы адам болып осы жолдарды6yriH окып отырсацыз, ертец бастасацыз болтаны. Дегенменескеретш нерсе, ер жаттыгу кезшде жумсалтанэнергия шыгынын толыктыру уакытында, ягни келей62

кжаттыгуга дешн, агза иесшщ аз агзасына долдау менкут1м жасауы дажет. Ол да диын емес, уадытында уйыдтан(кунмен 6ipre жатып, кунмен б1ргетурса жеткшнста),уадытында тамадтану тэрт1бш садтаса болганы.Цазад салтында себи ушш жадсы тамадтандыру (1,5жасда дешн ана сутшен нерл1 тагам жод) онын денесшсылаумен датар журед1. "Карды - дылау, б аланы —сылауecipefli" - деп осыны айтады. Эрине, даму барысындасыртды есерге аз арекетш жылдамдату ардылы жеделжауап берген1 казге урып туратын уш жуйемен (тынысалу, дан айналысы, зат алмасуы) датар, олармен биологиялыдтыгыз дарым-датынаста дызмет жасайтын " дамтамасызету тобы": ас дорыту, дажетиз заттарды белшшыгару, жылу реттеу мушелер1 жуйей, эндокриндшбездер мен бас миы да жумысын дардынды атдаратынды р ы н б1лу дажет. Ocipece, сыртды ттркенд1ргпнтерасер1нен доза отырып, ттркенуге сэйкес барлыд жуйелердщжумысын уйлесйрудг уйымдастыратын, огандатынасура T m c r i басдаруш ы ми аймадтарын icKe досып,сыртды орта асерше агзанын, лайыдты бешмделуш 6ipорталыдтан басдаратын ми дыртысыныц жумысы ерекше.Осы мушелердщ далыптасу денгеш б1рдей жэнежасы бойынша дурдас жМттер мен дыздардыц б1рдейжуктемеге эрдилы жауап 6epyi (мысалы: белдемеге тартылусаны немесе 60 м дашыдтыдта жугчрш ету уадыты),непзшен жеке тулганын аз денсаулыгына жасаганKyTiMi мен денесш шыныдтыру децгейше тэуелдаболады.Гылыми-техникалыд жетшу адамды табиги ортасынанодшаулаганнан кетн, адамзат турмысында дене ецбегЬнен repi ой енбегшщ улес салмагын жэне бипктшштщтабыс табудагы м ум кш дт мен беделш арттырды. Заманкешгнен лайыкты орнын алуы ушш б аланы жас басынантерендете одыту, тиянадты мол жалпы б1л1м беру менказдби мамандыд алу MepeiMi, ягни ал ты жастан 22-25жасда дейшп уадыт, онын денес1 ец дардынды nicin жетшетш,психологиясы мен адыл-ойы толысатын кезендментустас келедь Сонымен датар, осы шадта адам бала-63

сы атцаратын ауыр ецбекке цолгабысца техника мен автоматтандырылганжелигер, жайлы келжтер, электрондыкесентеу жэне баскару машиналары келдь Тэулжбойы телехабар беретш кепканалды кабельд1 жэне спутниктжжел1, эзара кермей, бармай, хал б1л1сетш уялы телефонбайланысы турмыска денден енумен 6ipre, босуакытты белсенд1 цозгалыспен, шыныгумен етшзууакытын жаулап алды. Сейтш, дене кимылын мол талапететш тарлж тек дене куатымен кун Kepin, Heci6e айыратындаргага на кажет болып к алды да, жалпы кеппйлжуш1н жаца заманга сай, дене цозгалысы аз "тэн дамуыyuiiH зиянды" турмыс жагдайы калыптасты. Осындаймардымсыз козгалысты канагат тутатын жумыс сипатынакарай, еркш дене кимыл-козгалысыныц амалсыз кему1нгылым типнде "Гипокинезия" деп атайды.Дозгалыс тапшылыгы, екшшпее орай, кептеген ауру-лы кубылыстардыц бас себепкер1 болып шыкты. Мыса-лы: Гиподинамия (грек. Х ипо - твмен, астында, динамис—цуат, щ ш ) —кимыл тапшылыгы кезшде, ягни азк о згалу нэтиж есш де "ж ум ы ссы зды кка уш ы раган "булшык еттердщ жиырылу Kymi азайып, семе бастай-ды. B ip апта тесек тарткан а дам да болатын дененщ ойы-луы дэл осындай удер1с. Еттер1 элмреген агзаныц цыз-мет ету1 де бузылады жэне ол еттердщ жиырылуы арцылыicKe асатын барлыц жуйелерге: TipeK-кимыл ж уйей,ж урек согысы мен цан айналысы, тыныс алу, ас цорытуж уйелерш щ жумысын бузады. Дене цуатыныц кемушебайланысты сыркаттар адамзат TipuiuiiriHe кунделжтаем1рде ата цанымен бойымызга бер1лген мол цуатты сац-таудыц цажетс1зд1гшен туындады. М ундай yflepic:оцушы, студент, уй цызметкер1, кецсе цызметкер1, автомобильж урпзуш нп, зейнеткерлер, т.с.с. елеуметтштоптардыц кэаби-элеум еттж сырцаттарга кеб1рек ш ал-дыгуынан да аныц кершедьБасты себеп - козгалыс тапшылыгы болатын сырцат-тар: жалпы зат алмасу бузылуы; автоматты у зд ж й з цоз-галыста болатын ас цорыту ж уй ей аурулары; цоректен-flipyrai тамырдыц тарылуы немесе б1телш цалуынан64

Li6ejirijii аймадда дав жетпшеушен болатын журектщишемиял ыд аурулары мен журектщ езш жабдьщтайтынтамырларыныц жарылуы (инфаркт), мидагы тамырлардыцжарылуы (инсульт); денет май басу, бетекеде, еттетас тузьпу т.с.с.Ж алпы зат алмасудыц бузылуы агзаныц езш-ез]далыпда келйру мумкшд!гш де кемггедо, сейтш созылмалыаурулар айыдпас дертке айналады. Дене дызмет]кезшдеп энергия шыгыныныц надты керсетюнй - жи:тыныс алу, ягни дардынды дызмет кезшде оттегшщ тыныштыдкездегщен артыд жумсалуы. Сондыдтан агзаныцжуктемеден соц тыныгуы кез1нде "оттеп — дарызын"етеуге жумсалатын OTTeri мелшер1 есепке алугаболатын басты керсетшш. Оныц жылдам реттелу1 агзаныц iniKi ортасыныц уйлес1мд1 дызмет1мен аныдталады.Улпадагы жене екпедет газ алмасуыныц жеделдеу)олардыц арасында оттег1 (0 2) мен кем1рдышдыл газыв(кем1ртеп. диоксидо —С02) тасымалдайтын дан айналысыныцжылдам журу1н, ол ymiH журект1ц жиырылужиипгш (Ж Ж Ж ) арттыруды тал ап етед1. Жумыс жасайтынep6ip клеткага данмен тасымалданатын оттегшдажетй мелшерде жетшзу, онда оттег1н тутынудан пайдаболган кем1рдышдыл газын алып кетш екпе ардылысыртда шыгарумен уштасуы дажет. Сол сиядты екпедепгаз алмасу кез1нде екпе кеп1рш1ктер1не енген ауад урамындагы оттегш толыд cinipin алу KepceTKinii екпедегаз алмасудыц толыдтыгыныц KepceTKinii болады. Газалмасу екпеде де, улпада да толыд журсе гана агза езжумысына жетк1лшт1 энергия жумсап, сыртды ортаесерше болдырмастан, зорыдпастан лайыдты жауапбере алады. Агзаныц iuiKi ортасы езгер1стерд1 реттеудызмет1н атдарады. А л оныц жет1 пайызын дурайтындан мен лимфа доректш заттар айналысымен датар заталмасуы нетижес1нде туз1лген дажетыз вн!мдерд1 тазартуорындарына тасымалдау дызметш атдарады.( 2-сурет —Агзаныц iuitci ортасы, цлпадагы газ жэнезат алмасу).5-138 65

2-сурет. Агзаныц iuiKi ортасы,цлпадагы газ жэне зат алмасуАл, оларды козгалыска келтаретш журек пен булшыцеттердщ жиырылуы. Журек, цалыпты жагдайда, ep6ipжиырылганда колка (арта) мен кан тамырларына 60-70 млканды айдап шыгарады. Дарцынды жумыс icTereH кездеулпада жумсалатын Oz мелшер1 артып, оныц концентрациясыедеттейден азайса, туз1летш СОг мелшер1 артады.Сондыцтан, цан цурамындагы осы газдардыц концентрациясымен улпадагы концентрациялары арасындаайырмашылык кебейедь Осы айырмашылыктан газалмасу да кеб1рек журш, тасымалданатын оттега менкем1рцышцыл газдары келем1 артады. Оларды тез1рек66

алмастыру ушш ЖЖ Ж артып айналыстагы дан квлем1улгаяды.Бул езара байланысты урдостердей агзанын, жумыскакабышттШйн багалау K e p c e T K im i ретайде, практикадаоттепн жумсаудьщ жогаргы керсетшшш немесе аудармакыскарган сезге свйкестш беру ушш Оттепн МолПайдалану Керсетшшш (ОМПК, ягни МПК - максимальноепотребление кислорода) алу жш колданылады.Теориялык жагынан МПК орнына онымен физиологиялыкадекватты угымдар: оттей тапшылыгыныц нактымелшер1 немесе к,андагы сут кыищылы мелшерш алугада болады.Кепшйпкке тыныс алу удернйнщ OTTeriHi екпеденулпаларга, улпалардан кем1ркышкыл газын екпеге тасымалдайтынгемоглобинге байланысты екеш белйл1.Ал, еттщ курамында колданылмайтын кор" заты ретшдейоттейн сактау коймасы миоглобин затын квпшшкбыте бермейдь Спортшылар "eKiHnii тынысым ашылды"дегенде, агзада оттей тапшылыгы арткан кезде булшыкет улпасындагы кор жинагы —миоглобин заты кемеккекелетшш айтады. Миоглобин оттеймен, гемоглобиннщоксигемоглобин тузетшд1й сиякты, оксимиоглобинтузеда, жене оныц мелшер1, агзага кан курамында болатынгемоглобиннщ 25% дешн жетедЬ Миоглобин баскару-реттеуорталыгына оттей тапшылыгы катерл1 жагдайгаеткендей туралы хабар жеткен кезден бастапжумыс жасаушы еттерге оттейн бере бастайды да,журек-тамыр жуйесшщ камтамасыз ету жумысы реткетускенде кайта тольщтырылады. Козгалыс, корганыскызметш аткаратын булшык еттерде тек кана миоглобинемес, "сактык корына" энергия кез1 (аккумуляторсиякты) аденозинтрифосфор кынщылы (АТФ) да сакталады.Тетенше жагдайда осы eKi кор заттарыныцж еткиш т коры болуына тек кана туракты дене шыньщтыруквмектесе алады. Сонымен катар булшык еттержиырылган кезде кан тамырларын сыгып, канды жылдамKepi кайтаруга колкабыс жасайтын жерйлшй микронасостаркызметш аткарады. Мундай уйлес1мд167

жумыс ушш барлык; еттер жш белсендо дозгалыста болып,жуктемеш удайы орындау кезшде "ecKi" дорлардытолыд жагып, орнын "аэробталган", ягни "ауасы тазартылган"жене жацаланган дормен дайта толыдтыругадагдыландыратын шыныдтырушы димыл дажет. Ондайдимыл: мацдай терппгенше жещл жуйру, ыргадты билеу,дозгалысы б1рдалыпты ойындар ойнау немесе барлыдеттерге б1ркелш жуктеме беретш арнаулы жаттыгуларкешеш.Ескерту: жаттыгулар кезшде аса жылдам, шалтдимылдау, 6ip гана булшыд етта (бицепс, трицепс) дамытумадсатын доюмен шектелсе, данныц агысыныцдалыпты таралу тепе-тецдтн бузады да, артериялыддысым дененщ датты дозгалысда тускен 6ip белтндегана уадытша кетер1ледь Бул журекке зиянды. Денедимылы белсендццгш жоспарлау, ездтнен дамуды реттеу,ep6ip адамныц жасына, жынысына, жеке даму децгешнесейкес болуга тшсть Валеологияныц денсаулыдтыдалыптастыру мумюндтн пайдалануда басты шарттар:е р и м т ц ез денсаулыд децгешн ездтнен сынауардылы мумкшд1гш багалап, бастапды жуктемеш(жупру узадтыгы, гантель салмагы, белдемеге тартылусаны, т.с.с.) шамасы келетшдей мелшерде аныдтап,езше дызыдты дене еттерш толыд дамтитын жаттыгуларкешенш жасадтап, оларды орындау ж ш лтн , жаттыгудыбастау уадытын, айналысу узадтыгын, бадылаумерз1мдерш, дамуды тузету-жетастарудщ лайыдты жоспарынжасай 6iny.Сонымен, даз1рп замандагы денсаулыдты, жалпытурмыс дестур1 мен едетш далыптастырушы сыртдыорта—жайлы келж, долайлы уй-жай, жумыс не оду орны -жеке адамнан дозгалысты кеп тал ап етпейдь Ал, дозгалысыаз ортада тарпйлйс ететш баршамыз, ауру-сырдауHeriei дозгалыс тапшылыгынан ез1м1зд1 алдымызга арнайымадсат дойып шыныгумен айналысданда ганадутдара аламыз. Дозгалыс тапшылыгын жоюшы дамуYflepiciH саналы уйымдастыру, дозгалыс дажетттн санаменбасшылыдда алу дажетттнен, ш ы н ы гуд ы пси-68

хикалыц реттеудщ pejri ал га шыгады. П. Ф. Лесгафтыц:"Адамныц дене купи дамуы мен ацыл-ой даму арасындатыгыз байланыс бар", - дегеш осы тужырым. Сан алытурде денейн дамытумен айналысцан адам вз1н1ц денекушш, козгалыс жылдамдыгын, икем долт мен епт1-л т н дамытумен 6ipre ацыл-ойы мен парасаттылыгында алгыр, батыл, ойы ушкыр жене байламы берш болатындайeTin ез1 сомдайды. Курделенген, жет1лд1р1лгенжаца цозгалыс дагдыларын игеру (тени даму) - даратулганы ацыл-ойдыц жаца сапалыц децгейше (рухани)кетередь Димыл козгалысты ретке салуды ацыл-ойкуппмен уйымдастыру, жоспарлау жене icKe асыру -ездогшен жетйгу пвлсапасы.2.1.2. Ж цмысца цабм ет т м Ы т щ беШмделукезецдер1 мен сатыларыЦимыл ширан, энергия мен оттегше кажеттипк артцанкезде, реценторлар цабылдаган ттр к ен у орталыкжуйке жуйесше хабар жетшзедо. Ми сол дабылга сайагзаныц жаца жагдайга бетмделу жуйесш icne косады.Бул бетмделу дщ 6ipimni кезещ —жумыс жасаушы агзаныцимыл жуктеместе сай жабдыцтау кушне ену сатысы.Он дегенде, ттркендоруда 6ipimni цабылдаган бешмделуд1басцару орталыц жеке дара козу к у т н е етшкиындыкты ездшдш жецуге талпынады да, езге орталыцтарменхабарласпай уйлеймздз (гетерохронды) эрекетбастайды жене жумыска тартылган агзалар OTTeriтапшылыгын бастан еткередь Содан соц, 6ipTe-6ipTe алгашцыцозуды цабылдау орталыгы езге орталыцтардыда ттркендарш (кемекке шацырып) бетмделу удер1йжалпы цозу децгетне, ал цимыл реттеу орталыцтарыезара уйлес1мд1 (синхронды) куйге етед1. Энергия женеоттей тапшылыгы жагдайында уйлеймге жеткен булкуй еюнпп кезец —тшмда, мумшндшке сай уйлес1мд1жумыс жасау сатысы деп аталады. Агза осы бастапкыкаркынмен жумысты жалгастыра берсе, оттеп тапшылыгыбурынгыдан да арта туседо., агзаныц езш оттегЬ69

мен (анаэробты) жабдьщтау мумкщцш. таусылу шегшежеткен кезде, ушшпп кезец —шаршау сатысы басталады.Бул кезде кандагы Herieri энергия кез1 (кем1рсулар)мелшер1 тым кем1п, зат алмасу ynneciMi бузылып, канКурамындагы сут кы шкылы мен зиянды коспалармелшер1 арзаныц калыпты реттеу шегшен асып кетедьСоцры сатыныц eei eid кезецнен этедь BipiHiiiici - шектадецгейде бола тура жумысты жалгастырып жумыскаКаб1летталшта кинала отырып камтамасыз ету децгеш(болдыру) жэне екшпп - жабдыктау мумкш дМ нщ шектенасып кету кезещ (зорыру). Жуктемей ауыр, бешмделумумкшдйчнен артык кимылды зорыга жалгастыружагдайында журек eTi калжырап, буйрек уста бездершщреттеупп гормон белу1 киындап, гормон тапшылы р ы басталады да, миды канмен жабдыктау бузылады,Кан курамында зиянды заттардыц арту белгшерк басайналу, тыныс тарылу, журек айну, калжырау айкынкэрш едьАрзаныц шаршау, болдыру, зорыгу куйлершен цайтакалпына келу1 де кернйнше сатымен этедь Тынырумумкшдт туган кезецде басталатын алгашцы калпынакелу кезещ тым каркынды басталып, (суперкомпенсация)артырымен орнын толтыру сатысы деп аталады.Басталган ектщц сактап жалраскан орнын толтыружумысы, "кор заттарын" жинауда калыпты тыныштьщкуйшдег! мэлшерл1 кажетт1л!ктен артып кетед1,булшык ет Kymi де артьщша толысып, кандагы гликогенмелшер1 де калыпты мелшершен артып кетедь Тынысудернйндеп газ алмасу жылдамдыгы мен тшмдйпг1де калыпты тыныштык кушндегщен артык болады. Агзакуш-куатты артыгырак жинап, келем дэл сондай кимылсуранысын турызатын жуктемеге лайыкты жауап беругежеткЬпкта дайындык кушне этедь BipaK, ондай сураныстуспеген жагдайда кор жинау токтатылады да, жогаргыдецгейде журш жатцан зат алмасу 6ipTe-6ipTeбаяулау сатысына етедь Цан курамындагы артык оттепкалыпты мэлшерге туседь Осылайша сатылы турде арзакалыпты, orreri коры мен энергиялык кор заты жеткшкта70

куш тыныштьщ сатысына оралады. Дене шыньщтырушараларын жоспарлау жене орындау барысында эрк1мезагзасыныц осы сатылардын кайсысындаекенш аньщтайб1лу1кажет. Егер агзатолык калпынакелмей турып,шыныгуды, ягни агзага жуктеме беруд1 кайталайтынболсак. шаршау тез болдыруга, болдыру зорыгуга, зорыгуаурулы куйге уласады. Осыны ескерш жумыс жасайтынспорттык ушрмелер аптасына уш рет 1,5 сагаттанжене кун аралатып жумыс жасайды. Ецбекке Ka6iлеттийктщ80% мелшерш жумсайтын жуктемеменжумыс жасаган жагдайда тыныгу MepeiMi ец узак калпынакелу уакытына сейкес келеда. 0p6ip шаршау, болдыру,зорыгудан соц толык калпына келу мерз1мшщжеке тулгага сай узацтыгын аныктаган соц гана шыныгумен тыныгу дурыс кезектесш отыратындай дене шыныктыружаттыгулары кестесш жасап, оны булжытпайорындау - денсаулыкты жогаргы децгейде устаудыцкешль2.2. Денсаулыц дэрежест аныцтау adicmepiЖеке адам езш-ез1 дамытуды бастау ушш, накты бастаууакытындагы ез денсаулыгыныц дережесш анык*тап алуы, оныц жай-жапсарын бшу1 мшдет. Арнаулыкурдел1 куралдарды кажет етпейтш, 6ipaK саулык дережейннакты керсете алатын амалдардыц нейзй тобы -антропометриялык елшемдер, ягни адамныц денебелжтер1 елшемдер1нщ стандарттык орташа керсеткиптергесейкестагш аныктау. Ондай керсетк1штерд1 адамныцшыгу Teri мен дене б тм ш , биологиялык даму сатыларын,адам несшдершщ тузшу1 мен адамныц денекурылысыныц калыпты езгерушщ шекй керсетк1ш-Tepi туралы LniM —антропология ( грек, anthropos - антропос- адам., logos - логос - гылым ) гылымы береда. Антропометрия( грек, антропос жэне метрос) —адам де-Heci жэне оныц белштершщ елшемдер жуйесь Дцамзаттыцорташа бойы мен дене салмагы: ер адамдарушш -165 см,64 кг, ейелдер ушш - 154 см, 56 кг деп белг1ленген.71

Адамныц жасына, бойына, жынысына сейкес THicTiдене салмагы осындай керсетшштердщ Herierici (К естелер2,1; 2,2). Сонымен цатар, ата-тегше, жынысына,мекеш мен ортаныц ерекшелштерше байланысты цайтаесептеу, тузету енпзудщ алуан турл1 жолдары бар. Солардыц6ipi Брока (Бругш) индекс!, бой узындыгынасейкес THicTi дене салмагын аныцтаудыц ыцгайлы амалдарыныц6ipi. Адамдардыц бой узындыгы антропометриядагыHeri3ri елшемдестштщ прек KepceTKimi. Бойынацарай адамдар: аласа, орта, бшк, бойшац, ете бшк боль т топталады. Теулш шннде адамдардыц бойы омыртцааралыц meMipmeKTepi мен суйектердщ буын аралыцтарыныцсыгылуы немесе созылуы есебшен 6-10 см дешнезгереда. Цалыптасцан бой елшеу уацыты тацгы 9-10 саг.арасы. Одетте, екшнп ауысымда оцитын оцушылар менстуденттер уппн бойды жексенб1 куш осы уацытта елшегентшмдьБой дврежес12.1-кестеАдамдардыц бойына царай топталуыУлдар, ер адамдарБой влшели (см)Цыздар, вйел адамдарАласа бойлы 129,9-159,9 120,9-148,9Орта бойлы 160,0-169,9 149,0-158,9Бшк 170,0-179,9 159,0-167,9втебшк 180,0-199,9 168,0-186,9Аса б т к 200,0 ден астам 187,0 дев астам72

2.2-кестеБалалар мен жасвстрЬмдердщ жэне ересекадамдардыц жынысына сай бойы ны ц ж ы лды цорташа озгерЬстерЬ (Бунак. 1941)1Жасы (ж ы л)Ж ылдыц устеме осу KepceTKimi (см )У лдар,ерлерКыздар, ейелдерДуниеге к ел ген кездеп51 50орташа бой узындыгыBipimni жылдыц соды 22 22Екшпп жылдыц соцы 10 102-ден 4-ке дешн 7,5 7,54-ден 7-ге дешн 5,7 5,77-ден 10-ра дешн 4,3 4,510-нан 13-кедешн 4,5 5,213-тен 17-ге дешн 5,1 3,017-ден 24~ке дешн 1,5 0,518-22 жас 0,5 -22*26 жас 0,5 -50-55 жас Ж ылына - 0,5(кемида)55-тен жогары Ж ылына - 0,7(кемида)Ж ы лы на - 0,5(кемида)Ж ы лы на -0,7(кемид0Брока индекс! - бойы мен салмак сейкестъгш анык~тау формуласыМундагы:Б инд - Брока индекс! (кг);Р__„, - raicTi дене салмагы (кг);1ДМLj - тш турган кездеп бой узындыгы (см);п - бой узындыгына карай тузету (шамасы);п = 100 егер бой узындыгы 165 см-ге дешн болса;п = 105 егер бой узындыгы 165-175 см арасында б о л­са;п = 110 егер бой узындыгы 175 см-ден бшк болса.73

Жасына царай бой мвлшерЬ2.3-кестеБой мелшер1 (см)Жас Ул Цыз1. 73,70 75,86 78,03 80,20 70,88 73,20 75,45 77,742. 82,96 85,40 87,84 90,28 81,28 83,90 86,53 89,153. 92,48 95,20 97,92 100,64 88,85 91,71 94,58 97,944. 98,04 100,9 103,81 106,69 94,71 97,76 100,82 103,875. 104,81 107,89 110,97 114,05 101,60 104,88 108,16 111,446. 110,11 113,35 116,59 119,82 107,37 110,83 114,30 117,767. 117,35 120,80 124,25 127,71 114,84 118,54 122,25 125,958. 122,20 125,79 129,38 132,98 119,09 122,93 126,70 130,619. 128,47 132,25 136,03 139,80 124,28 128,29 132,30 136,6110. 133,88 138,81 141,75 145,69 130,45 134,42 138,85 134,0611. 137,16 141,19 145,22 149,26 134,21 138,54 142,87 147,2012. 141,51 145,67 149,83 153,99 142,71 147,31 151,92 157,3113. 147,31 151,64 155,97 160,50 146,49 151,22 155,94 160,6714. 153,10 157,61 162,11 166,61 150,27 155,12 159,97 164,8215. 160,82 165,55 170,28 175,01 151,75 155,62 160,48 165,3416. 167,09 172,01 176,92 181,84 153,11 158,05 162,99 167,9317. 168,89 173,81 178,78 183,74 154,55 169,52 164,51 169,4918. 169,91 174,60 179,59 184,57 155,00 190,00 165,00 170,0019. 169,81 174,81 179,80 184,80 155,00 160,00 165,00 170,0020. 170,00 175,00 180,00 185,00 155,00 160,00 165,00 170,00Бойына жэне жынысына сейкес THicTi дене салмагын( Р ТДМ) дэл1рек аныктау ушш Польша галымдары усынганбой-салмац цатынастары сейкесттн есептеу TecLniтемендейд ей:Z.,-100"РтДМ{ербша) ~ А ' 100 + -(к г )\20L -100100+ -10(к г)-,Сол сняцты, мынадай формуланы да пайдалануга болады:74

Ер адамдар ушш:Ртш- 1— — ---- 1д:0,453 (кг);тям [2,54-128]Кыздар мен эйелдер уппн:f }Ршм =д:0,453 (кг);[ 244-108 JTmcxi дене салмагын аньщтаудын; тагы 6ip формуласы:бой узындыгы - L 1жене дене курылысыньщ нактыкерсетюштершщ 6ipi кеуде шецбер1 - КШ ерекшелш-TepiH есенке алатын идеалды дене салмагы.пА ы К1Ы{с1|jР- ' 240 (" *Накты дене массасыныц (Р ндм) онын аныктауышыбойра (Lj) сейкестМнен ауытку мелшерше карай денсаулыкдецгейшщ медицнналык арнаулы куралсыз айкындалатынкарапайым KepceTKiiiii Кетле индекс! ( К а)аныкталады .Р ..ту* Н Д М (к г ) / \к ш *= —т— (л«);(я)Кетле индексшщ орташа шамасы 23 ± 2;Егер К ин= 25-:-29 болса, "артык дене" салмагыKepceTKimi, К и а >29 болып асып кетсе, "катерл1 артыкдене салмагы" - журек, тамыр ауруларына бешмд1лшт1керсетеда. К илд — 21-:-18 "салмактапшылыгы", ягни денемассасысыныд орташа стандарттык керсетк1штенк е м д т . Егер индекс! К инд

дыскд кезде 325; бой ecin, дене салмагы толысып, артканда,калыпты керсетшшке оралады);Сол сиякты, дене елшемдершщ уйлеммдтн аныцтауыуппн отыргандагы дене туркы бш кттмен ( L z) TiKтургандагы бой узындыгыныц улест1к катынасы —уйлеймдШк KepceTKimi (УК)-де пайдаланылады.YK= k z b . xm % ;4 L,YK калыпты KepceTKimi - 87 92 (% ); айырма 87-ден кем болса, дембелше, ауыр атлетикага бешм тулга;92-ден артык кетсе (узын сирак), жещл атлетикага бешмтулга болып саналады.С н (аяк-кол) индекс! ( Синв) немесе Мануврие формуласы: аяк жене отырган кездеп бой узындыгы катынастарыменаныкталады:с тд= ^ т % ;гс4калыпты шамалары: 85 -:- 89%; 84,9% -дан кем болса,кыска аяк; 90% -дан артык болса, узынтура болып есептеледа.Генетикалык, ата (ене) TeriHe сейкестжта ескеретшбой мелшер1: aiceci мен шешесшщ бойларыныц орташашамасымен аныкталады.г __ ^\экес1 1шешесЧ .щ Щ 2г ^,к.с,х^Э2Ъ) + Цшешес>.1)$ЫЗ~ 2 ’Бул есептеу, бала ecin-дамитын тургыльщты орынменонын, еке-шешесшщ туып-ескен мекендершщ, еркашандел келе бермейтшдтне орай, ягни олардыц жеке денсаулыккерсеткйнтершщ калыптасу жагдайларыныцклиматтыц, азыктьщ айырмашылыгына сейкес субъективталМде мол. Дегенмен Kepi ата-анасы мен Kepi нага-76

шы атасы мен ежесшщ бойларын осы формулага салыпшыгарып алып, кешн уш елшемшц орташа керсетк1гшнтауып, тегше карай болуга THicTi орташа бойды есептепшыгаруга болады.Дене влш емдестш (пропорциясы) - дене елшемдершщезара уйлеймдипп. Оныц да аныцтау жолдарыквп. Солардьщ 6ipi - дене жалпы узындыгы мен отыргандагыдене бижтагш пайдаланып есептеу:Д П = Ь - Т Ь - (сл

тьщ эктодермалык бастамадан (жапыракша) Tepi женесез1м, жуйке жуйей6ipiHHii дамитын, осыган орай сез1мгеберйгсцп, жылдам кабылдап, лезде тусшетш, тез ашуланып,шапшан, сабасына келетш адамдардыц тулгасы177 см-ден бойшад болып келедь вдетте, жецш елшенетшб1лез1к шецбер1 аркылы да аньщтауга болады(БлзШ

Арнаулы куралдармен елшенетш келей топ динамометриялыккерееткшггер - ( грек, dynamikos - динамикос -к,уатты; metreo - метрео - влшеймт) - арнаулы приборлараркылы куш куатты влшеу. Цол Kynii динамометриясыньщ(Д " ) калыпты KepceTKimi ер адамдарда - ездене салмагынан 65-:-80 %, ейелдерде 48-:-50 % болугатиля!. Арка errepi динамометриясыньщ (жота купи ~ Д а)теменп мелшер1 -175% , жогаргы мелшер1 - 225 %, кушкуаты ете жаксы жетшген адамдарда 225 % -тен жогарыболады. Есептеу формалалары:'РИДС (кг)*100(%);п арца (жота) Kyiui (кг)а ПГГ1ТП ✓ V х100(%);РНДС(кг)Денсаулык кушн сандык аныктау нетижесш беретшкелес1 топ —физиологиялык керсетвдпггер. Онда адамденсаулыгын багалау, арнайы есептелген мелшерл1жуктемелер беру; агзанын тускен жуктемеге бетмделуш,оныц кабылдау ерекшелжтерш сынау аркылыжурпз1лед1. Осы ретте валеология йймшщ Herieri терминдеркадаптациялык синдром жене гомеостаздык (гомеостазис)физиологиялык керсетк!штермен байланысынайкын угыну кажет.Адаптациялык синдром ( лат. adaptasis - адаптасис -бешмделу, Syndrome —синдром - белги сырцат) —бешмделуауруы. Кебше эндокриндж жуйе катынасыменжуретш куйзелгста булыгу (стресс) кезшдег! адам женежануарлар агзасыныц корганыш ерекеттершщ жиынтыгы.Оныд алгашкы сатысы - аландау, елепзу, ягниагзанын корганыш куштерш жаппай жинактау. EKiHniiсатысы —карсылык аркылы киын жагдайга бетмделу(резистентплж). YniiHnii сатысы - зорыгу, титыктау.Бул саты узакка созылса, куйзелтс к у т ел1мге дейш апарады(Ганс.Селье. 1907-1982).Гомеостаз /ис/ - (грек. Homoios хомойос - 6ipdeu,ццсас, статис-цстау, козгалыссыз туру, цозгалмай-79

тын куй-жагдай) - агзанын; басты физиологияльщ кызметтершщорньщтылыгы,цозгалмалы турацтылыц сактаугабешмдЪпк. IinKi ортаныц цурамы мен касиеттершщжогаргы жене теменп белйленген nieKTepi арасындагыцозгалмалы, салыстырмалы турактылыгы.Мысалы: дене кызуы, цан кысымы, кандагы глюкозамелшер1, т.с.с. Гомеостаз - агзаныц iniKi ортасы кврсетгаштершевеер ететш сырткы жене iniKi ортаныц зияндыесерлерш азайту немесе оларды толык жоюга багытталганкурдел1 бешмделу ерекеттершщ кешеш ("гомеостазис"—деп те айтылады). Агзаныц жуктеме есершелайыкты бешмделу шапшацдыгын бацылауга ыцгайлыфизиологиялыц шамалар: Ж Ж Ж - журек жиырылуж ш л т , ТЖ - тыные ж ш л т , тынысты тежеу уацытыт.с.с. елшемелермен аныцтайды. Ж Ж Ж немесе тамырсогысы ( nam .Puisus-nyjibcyc — соццы, m ijp m K i) деп,журектщ сол карыншасыныц ыртакты жиырылып,канды тамыр бойына систолалык жогары кысыммен айдапшыгарган кездеп артерия цабыргасыныц толцындыбулкшдеп согуын айтады. Оны бйгезйс артериясынан,цар, самай артерияларынан сипап сезуге, ж ш л т н санапаньщтауга болады. Калыпты жагдайда ересек адамныцтамыр согысы, ягни Ж Ж Ж = 60-80 соккы/мин.2.5-кестеЖ Ж Ж м ен цан айналысыныц жасца байланыстыK&pcemiduimepiКерсепаштерЖ Ж Ж (рет/мин)АйвалысцашыгарылатынКанныцсистолалыккелеш ( см )К^анньщ толык6ip айналымжасау уакыты(сек)Жас шамасы (ж ыл)Нересте 1 7 10 13 15 Ересек140-135 120 92 86 80 76 752,5 10,2 23 29,2 35,7 41,4 7012 13 15 16,5 18 19 2280

Журек жиырылуыньщ (тамыр сотыеы немесе журеклуш лш щ ) мацызын оныц взгер1стерше байланыстыэнергия шыгыны мелшершщ артуына карай да тусшугеболады.Журек жиырылу жшлШне царайэнергия шыгыныныцвзгеруь( ккал/мин. Buskirik Ф„ 1960)2.6-кестежжж Энергия WyiWIWlv W W Энергия yiwiwiv Энергияшыгыны шыгыны шыгыны65 0,60 100 4,97 135 9,3566 0,72 101 5,10 136 9,4767 0,85 102 5,22 137 9,6068 0,97 103 5,35 138 9,7269 1,10 104 5,47 139 9,8570 1,22 105 5,60 140 9,9771 1,35 106 5,72 141 10,1072 1,47 107 5,85 142 10,2273 1,60 108 5,97 143 10,3574 1,72 109 6,10 144 10,4775 1,85 110 6,22 145 10,6076 1,97 111 6,35 146 10,7277 2,10 112 6,47 147 10,8578 2,22 113 6,60 148 10,9779 2,35 114 6,72 149 11,1080 2,47 115 6,85 150 11,2281 2,60 116 6,97 151 11,3582 2,72 117 7,10 152 11,3783 2,85 118 7,22 153 11,6084 2,97 119 7,47 154 11,7285 3,10 120 7,60 155 11,8586 3,32 121 7,72 156 11,9787 3,35 122 7,85 157 12,1088 3,47 123 7,97 158 12,2289 3,60 124 8,10 159 12,3590 3,72 125 8,22 160 12,4791 3,85 126 8,22 161 12,6092 3,97 127 8,35 162 12,7293 4,10 128 8,47 163 12,8594 4,22 129 8,60 164 12,9795 4,35 130 8,72 165 13,1096 4,47 131 8,85 166 13,2297 4,60 132 8,97 167 13,3598 4,72 133 9,10 168 13,4799 4,85 134 9,22 169 13,706-138 81

Физиологиялыд тесшдердщ карапайым ед1стершщ6ipi:Ортостатикальщ сынак- Ол тацертец оянганнан соц,тесекке жатдан куйде немесе кущцз алдын ала бес минуторындьщ арцалыгына еркш суйене отырып, демалганнанкешн тамырдыц лупш санын елшеуден басталады.а) 6ipiHuri олшем (О !) ~ толык тыныштык кушне келгенкездеп (тацца тесектен турмаган куйдей) минуттшлупш саны;в) екшпп влшем ( в г) - тштелш отырган куйдеп минуттыклупш саны;б) yuiiHuii влшем ( Э 3) - толык турган куйдеп минуттыклупш саны.Отырган куйде лупш саны: 55-тен (ейелдер ушш - 60-тан) кем болса ете жаксы; 65 (70) > жаксы; 75(80) > цанататтанарлыд;75 (80)-нен ж отары болса, нашар денсаулыккуш болтаны.в) уш елшемнщ 6ip-6ipiHeH езара айырмашылыктары20% -тен асса, ауытку шамасы жотары керсетшш болыпесептелед1 (0 3- 0 2); (0 2-0 j); Олшемдершщ езара айырмасышамамен оннан кеп болмаута THicTi, ятни айырма:10-12 болса, денсаульщ куш ете жаксы; 13-18 жаксы;18-25 нашар; 25-тен кеп болса, аурулы куй.Денете жуктеме 6epin, оныц бешмделу дережес1некарай денсаулык кушн аньщтаудьщ жш колданылатынTecmi - Руфье KepceTKimi.Руфье теста—журек тамыр жуйейнщ жумыс тшмдшпдецгешн жуктеме беру аркылы тексеру eflici. Алдын ала5 минут демалганнан кешн 15 секундтыц уацыт аралыгында6ipiHnii ЖЖ Ж елшем1 алынады (6,), содан соц 30секунд iiniHfle 20 рет толык отырып туру жаттыгуынанкешн тагыда 15 секунд (0 2), жуктемеден кейш калпынакелу ушш 1 минут отырып, тыныстаганнан кешн 15 секунд(0 ) —калпына келу керсетшппн елшейда де, олардынейзге алып, темендей формула аркылы Руфье индекс!аныкталады:824(0, + 0 2+ 0 3) - 200шд~ 10

Бул формуладагы 4 саны 15 секундтш елшемдер1 минуткааудару кебейтчйпп. Егер 60 секунд бойы есептеужурпзсек журек согысыныц бетмделу, калпына келукерсетшпй кыска уакыт аралыгында тез езгерш кететшболгандыктан, л у т л санын 10 секунд есептеп 5-кекебейту немесе 15 секундка есептеп 4-ке кебейту канайналысынын, уакыт аралыгындагы езгерн:терш мумкшдтн ш е дел багалауга кемектеседь Осылайша азуакытта дел есептеулер жасау студент-нрактикантпенкаралушы арасындагы сетмдалжтщ де тез калыптасуынада есер етед1. Есептеулер жасалганнан кешн нетижешсараптап корытындылар жасаймыз. Егер:- шыккан сан 0-ге тед не Tepic тацбалы болса - етежаксы.- 1 немесе 2 - жогаргы децгейде.- 3, 4, 5 - жаксы;- 6-дан 10-га дешн б1ршама жаксы.- 11-ден 15-ке дешн нашар.- 15-тен кеп болса, ете нашар, аурулы куй болып табылады.Физиологиялык елшемдердщ келей Typi - тынысжуйей жумысыныц керсетк1штер1. Спирометрия ( лат.Spiro —цтремш, дем шыеарамын) едйймен арнаулыКурал спирометр аркылы екпенщ тарпплш сыйымдылыгы(0TC) елшенедь Спирометр 6ipiHe-6ipi кипзшгенкос цилиндрден турады. Тутш (1) аркылы урленген ауаHerieri (2) цилиндрдег1 су (3) устше жинала отырып,жылжымалы цилиндр - какпацты (4) ж отары кетередьСнирометрде жиналатын ауа келемше сай белпленгенкерсетюш (5) урленген ауа келемш, ягни 0TC мелшершкерсетедй Сол сиякты, урленген ауа келемше сай механизмдердщайналу жиипгш керсететш есептегкп - тахометрлерда(турмыстык газ келемш елшеу курылгыларытер1зд1) пайдаланута да болады. 0p6ip тыныс шыгару -тыныс алу теревдогше сай екпе келем11000 см3-тан 3500см3-ка дешн езгерш отырады.83

Жынысы 42.7-кестеЖасына жэне жынысына царай в Т С взгеруЬ5Жас шамасы6 7 8 10 12 15 17 ЕресекУлдар 1200 1200 1200 1400 1440 1630 1975 2600 3520 4000Кыздар 1000 1000 1100 1200 1300 1400 1905 2530 2700 3000T m c ri екпенщ TipmLniK сыйымдылыгы (Т, ■ ) нормасынбойга катысты аньщтайды. Ол уппн метрмен алынгантолыц бой мелшерш 2,5 литрге кебейту каисет.Т...= Ц (м ) х2,5 литр ( ер балалар)Твте = Ь\ (м ) х 1,9 литр{цыздарушт)Спирометриялык багалауда кардиореспираторлыкжуйенщ ёнщдйпгд K e p c e T K iu i ретшде - O TTeriH мол пайдалануK e p c e T K im i - МПК, 6 ip минутта адам ец коп тутынатынO T T eri мвлшер1 алынады. Ол O TTeriH тасымалдаужуйесшщ кушн, аэробтык куаттылыгын аныктап, жекеадам агзасыныц шыныгу дережесше, тукым куалауцасиеттерше, жасына, жынысына жене дене тулгасынабайланысты жалпы дене кимылына цабйюттйшйн керсетедь2.8-кестеДенсаулыц кушн М П К бойынша багалау( К . Cooper -1 9 7 0 ) ( мл/ мин/ кг)Цашыктык жене оттегш МПКФизикалыцкуйЖас шамасы (жыл)12-минутта етчлген жол узындыгы/ (км) ерлер (ейелдер)дережелер130-жасца 30-дан 30-39 40-49 50-дендешн жасжогарыI. 0те нашар 1,6 (1,5) аз 25-тен аз 25-тен аз 25-тен аз -11. Темен 1,6-2,0 25-33,7 25-30,1 25-26,4 .......2(-1,8)5III. Цанагат- 2,01-2,4 33,8-42,5 30,2-39,1 26,5-35,4 25-33,7танарлыц (-2,1)IV. Жацсы 2,41-2,8 42,6-51,5 39,2-48 35,5-45 33,8-43(-2,6)V ’. 0те жацсы 2,8-ден кеп 51,6-дан 48,1-деи 45-тен 43-тен(2,6-дан жогары жогары жогары жогарыкеп)84

2.9-кестеМ цмкЫ дш нш е тынысты цзац тежеу кезЫдегЬ вкпеKenipiuiKmepiudezi С 02 мвлшерЫебайланыстыденсаулык, кушАгзада газ алмасудережездвкпекешрппктершдегаС02%Тынысты ец кептежеу уакыты1-дережел1-калыпты куй 6,5 602-дережел1 тапшылык 6,0 503-дережел1 тапшылык 5,5-5,0 40-304-дережел1 тапшылык 4,5 205-дврежел1 тапшылык 4,0 106-дережел1 тапшылык 3,5 5Бул керсетк1штерд1 дене шыньщтырумеы айналысатындардыцжалпы функциоыалдык; шыныгу децгешнаныцтау жене жасесшр1мдердщ спорт секцияларындатурацты айналысу мумкшд1гш айцындау ушш пайдаланугаболады. Купердщ Teric жерде (стадион) жугарш,12 минутта ететш ец узак; кашыктыкты (км) аньщтаутест1 жене МПК сэйкест1г1 2-3 баганада келт1ршген.2,10-кестеЖасына байланысты оттегт М П К( J. Rutenfrranz, Т . H ettinger, 1959 мл/мин/кг )Жас Ер Кыздар Жас Ер вйелдербалаларадамдар9 50 40 20-29 44 3611 50 39 30-39 42 3413 50 43 40-49 39 3315 53 38 50-59 36 2917 54 38 60-69 32 -70-79 27 —85

КерсеткшггерТ Ж -( мин/рет)Тыныскезшдепдемменалынатын ауакелепп (мл)Минутынатыныс жолыаркылы ететшауа келемц(мл/мин)2.11-кестеТыныс алудыц жасца байланыстысандыц KepcemKuumepiЖас шамасы (жыл)403530 70 156650-700 2000-2700Нересте 1 1-2 3-4 5-6 7-17 Бресекадам48-63 50-60 35- 25- 23-26 18-20 12-18239-4003500 4300-49005000-6000Физиологиялык керсетк1штер тобы арасында тыныстытежеу сынацтары оларды теж1рибеге енпзген галымдаратымен аталган. Штанге —Генча сынацтары денсаулыккушн жедел ттмд1 багалауга мумкшдш бередьШтанге сынагы - терен, тыныс алу келемшщ 80 %мелшер1 шамасында тыныс алганнан соц, тынысты тежеу,ягни отырган куйде калыпты тыныс алып мурындыцысып, кулакты басып, ауызды жабады. ЖЖЖ тексергендурыс, ол кезде тыныс алумен 6ipre цан айналысыезгерттершщ де катар бешмделу физиологиясынаныцтауга болады. Калыпты мелшер: 30 секундтан аз -2; 31-39-3; 40-49-4; 50-ден жогары - 5 (ете жаксы).Генча сынагы —уш рет терец тыныс алып, тыныс шыгарганнанкейш (шамамен 80 %-ке) тыныс шыгарылганнансоц, тынысты тежеу узацтыгы:Калыпты мелшерде: 25 секундтан аз -2; 26-30-3; 30-39-4; 40-тан жогары - 5 жасау кажет; Ж Ж Ж 120 %-тенартыкка езгермегеш тыныс кан айналысы жуйесшщуйлес1мд1 шыныккандыгыныц айгагы болып табылады.Физиологиялык керсетшштер цатарына цан-тамыржуйесшщ гемодинамика лык; KepceTKiuiTepi жатады,олар кан айналысын кажетше карай реттеу жумысыныц86

уйлеймдолМн багалау нэтижелерь К ан а й н а л у тш м далпшщкерсетшпй (К Т К ) - л у т л ны сы мымен Ж Ж Жкебейтшд1с1 санымен аньщталады, б ул керсетк1ш ц а найналысыныц минуттьщ келемше сейкес келед!.. JI ynLnдысымы - кан козгалысы eerep icT e p i дереж ес1н1н,KepceTKinri (гемодинамикальщ керсеткгш) ретш де — си с-толалык жэне диастолальщ салатамыр цысымы к е р с е т -кшггершщ айырмасымен аньщталады./(Г/С = nynvi цысымы х ЖЖЖ = (А К ,,^ - АК^диаст) х Ж Ж Ж \цалыпты шамасы 2600-ден аз (3 ) болмауы керек ; 2 6 0 0 -3000-жаксы (4); 3000-нан кеп—5.Тез1мд1лж керсеткйт (коэффицент!) де осы е л ш е м ­дер бойынша шыг ары лады.ЖЖЖхЮлупы к&сымыЖЖЖхЮА1^сист- АК,ЛиастКдлыпты мелшерг. 18,75 —жаксы (4 ); 1 9 -2 1 ,4 — (3 );16-18,75- ете жаксы - 5.Жасына карай дене к,уатынын, эк ет т у! ден,гей1 м ендаму барысын аньщтау уш!н, ш анш ан.-багалау, \лтт ы к ,жене президентпк жауынгерлш дайындык, сы нак,тарык,олданыл ады.Эрбгр адам жас болсын, жасамыс бол сын, е з ден,гей1-не сейкес куш-куатын эрдайым тексерш , оны к а л ы п т ыкерсеткгштермен салыстырып, сай кест1 г !н с а р а л а п ,сейкес болмаса, оны тузету, калпы на келтгру ж о с п а р ы нжасап, ол жоспарын накты 1ске асырын оты раты н бол,-са, ез денсаулыгын кажеттг саулык, ден,гей\.нде у с т а йалады.

2.12-кестеД ене цалпына царай турль жукте ме кезтдегЬ гемоди-намикалыц керсеттштер ( Дубровский)КерсетюштерТыныштыккуйдеОртаи [ажукте мекез1нд еАуыржуктемекезшде1 2 1 2 2Журектщ минуттьщ келеш, 5,6 5,1 19,0 17,0 26,0л/минЖуректщ жиырылу келем1, 30 80 164 151 145мл.ЖЖЖ, соццы/мин. 60 65 116 113 185Систолалык артериялык 120 130 165 175 215кысым, мм.сын.баг.вкпедеп АДсист,20 13 36 33 50мм.сын.баг.Куретамыр - кектамыр 70 64 92 92 150оттег1 мелшер1н1ц айырмасы,мл/л.Шеткер1 тамырлардагы 1490 1270 485 555 415орташа к&рсылык* дин/с/см 5Сол к&рынша жумысы, 6,3 7,8 29,7 27,3 47,7кг/мин0ттег1н тутыну мелшер1, 250 280 1750 1850 3200мл/минГематокрит 44 44 48 48 52ЕСК Е РТУ: 1. Шалцадан жатцан кцйде;2. Тш тцрган куйдегЬ влшемдер.Д ен са улы ц децгеш н ж ы лдам багалау( экспресс-багалау )2.13-кестеР Керсетюш Керсетсйш децгейш жылдам багалау (экспресс-багалау)1 ТыныштыккуйшдепЖ Ж Ж(лушл/мин)2 Тыныштык.кушндегакуретамыркысымы(мм.сын.баг.)881упай2упай3упай4упай5упай6упай>90 76-90 68-75 60-67 51-59 140/90

аTipm ijriicKepceTKim i:0ТС / Р ТдИцатынасы( мл/ I » )ерлер*ейелдер-4 Аптасы на 30-минуттан кем1e x i рет денеш ыныцтыруменайналы сумерз!м1узацты гы5 Жалпы TesiMдшш( 2-шакырымгажуг!ру(мин/сек.)Ерлер-в Калпына келууакыты (30-секундте 20 ретотырып*турганяан соц)мин.сек.7 К уш тщTesiMAiniri;белдемегетарты лунемесе: ерлергежерденколгакетеру- тусу,эйелдергеколдыж елкедеуетап денен1жерден кетеру8 Турманорынынанкаргу (ем )ерлерейелдер9 Ж ы л 1шшдег1тумау-сузекпенауы руы немесеim s iагзаларды цсоэы лм алыауруы14.00>8.00

2.14-кестпеБалалар мен жасвстрЬмдердщ дене Ki/uiiцалыптасуыныц сандыц кврсеткЬштерЬр/ Бакылау7-10 жас 14 жас 16-17 жасжуктемелер1с ул кыз ул Кыз ул кыз1 60 метрге жупру(сек)2 100 метргежупру ( сек)3 1000 метргежугору (сек)4 2000 метргежуНру (сек)5 3000 метргежупру (сек)6 10 шакырымгажаяу жарыс(саг.мин)7 20 шакырымгажаяу жарыс(саг)8 5 шакырымгашадгымен журу( мин)9 10 шакырымгашадгы тебу(мин)10 20 шакырымгавеложарыс(мин)11 30 шацырымгавеложарыс(саг.мин)12 Еденнен колкуппменкетершу (саны)13 Турган орнынанузындыккакаргу, ( м)14 Дала теннис1 добынлактыру, (м)15 Граната лактыру,(м)16 Белдемегетартылу, (рет)10.8 11.1 9.6 9.915.0 16.2 13.5 16.2-' 5.20 — - с10.0 9.20 10.30 ‘ ' ”* 11.0— — 12.502 3 1.45 2.4540 45 28 3285 100860 701,30 1,40 1,20 1,308 5 22 12 30 101,65 1,55 1,8 1,3 2,1 1,8025 1225 16 35 16890

Кцш-цуатп мвлшерш багалау( цп балалар, ер адамдар)2.15-кестеТест турлер1 Ба- Жас мелшер1 (жас)5 6-7 8-9 lOll12-1314-1516-1819-2829-3940-4950-5960-1001 .Кол басы купи 5 16 18 22 24 28 40 50 56 55 54 51 50(к г ) 4 14 16 18 20 24 33 46 52 50 49 47 453 10 12 14 16 20 26 42 48 45 44 43 402. Етбеттеп 5 10 14 16 18 22 30 40 30 28 25 20 -жатып жерден 4 »■ 6 8 10 13 18 23 28 25 23 20 15колга кете piny, 3 ” \ 2 3 4 8 12 17 20 20 18 15 10(саны )3. Белдемеге 5 2 3 5 6 7 8 10 15 14 12 10 8тартылу. 4 1 2 2 2 4 5 7 10 9 7 5 3(саны ) 3 - 1 1 1 2 3 5 7 5 3 2 14. Жота куш! 5— - - 62 77 90 115 160 165 140 135 130(к г ) 4— - ' - 57 72 80 110 140 150 130 125 1203 - - - 52 67 70 35 120 135 120 115 1105. Bip аякка 5 - - - - 16 18 20 22 - - - -отырып туру 4 - - - - 12 14 16 16 — - - —(саны ) 3 - - - - 4 10 12 10 — — — —6. EKi колды 5 - g ■5 - 25 29 32 40 50 50 40 35 30желкеде устал 4 - - - 10 23 27 33 40 40 33 25 23ш ал к ад а н жат- 3 15 18 22 26 30 30 26 20 15кан куйденкеудеш кетеру,(саны )‘Цыздар, эйел адамдарТест Typnepi Ба- Жас мелшер1 (жас)5 6-78-9lOll12-1314-1516-1819-2829-3940-4950-5960-1001.Кол басы купп, 5 12 14 15 17 25 29 35 40 37 34 34 32(к г ) 4 10 12 13 15 20 24 30 35 33 29 29 243 8 10 11 13 15 19 25 30 29 24 24 222. Гимнастикальщ 5 - 8 10 11 9 9 10 7 6 3 3 -орындыктан 4 - 4 5 6 5 5 6 4 4 2 2денет кетеру, 3 - 1 1 1 1 1 2 1 1 1 2(саны )3. Белдемеге 5 2 2 2 3 - - г -тартылу, 4 1 - 2 2 - — — — “(саны) 3 — . 1 1 — — — —4. Жота купи. 5 - - - 55 70 85 100 115 100 — — —(к г) 4 — - 45 60 70 85 100 85 — — —3 - - - 35 50 55 70 85 70 — • “ Т5. Bip аякка 5 - - - - - S 9 8 — — . —отырып туру, 4 b 8 —(саны ) 3 1— — — — — — 3 16. EKi колды 5 - - - 30 35 40 40 50 40 30 30 25желкеде устап 4 Т - 25 30 35 35 40 30 20 20 152шалкадан жаткан 3 - - - 20 25 30 30 30 20 10 10куйден кеудешкетеру, (саны)91

Денсаулыцты уздшйз ^адагалау, ягни мониторинплеу(мониторлау, мониторлыц бацылау) - агзаныцTipmLniK упин аса мацызды б1рнеше кушн узац уацытбацылауда устан, бацылау керсетшштерш таркеп отыруарцылы журпзйгеда. Эршмнщ жасына байланысты шамасынанасып кетпейтшдей физикалыц жуктемелерменжумыс жасауын реттеу цартая келе агзаныц бешмделумумкшдштершщ азаятындыгын ескере отырып жасалады.Мемлекеттж децгейде алдын алу жумыстарынсен1мд1 ж урйзу yniiH, денсаулыц жагдайын екшеу(скрининплеу; агылш. Screening —скрининг-сорттау,елеу) шаралары icKe асырылып отырады. Емдш шараларалу немесе нацты аурулар мен сырцат адамдар санынаныцтау мацсатында халыцтыц белпл1 6ip тобынажаппай тексеру журйзшедь2.3. Денсаульщ непзш кетеру непздер1Дене жумысына жогары цабьпеттипк мыцты денсаулыцдецгешн керсетсе, цабзлетталистщ кему1 денсаулыцушш цатерл1 фактор болып есептеледь Сондыцтан денешыныцтыру жаттыгулары арцылы денсаулыц децгешнкетеру барысында цандай физиологиялыц непздер барекендтн айцын бгпудщ мацызы ете зор.2.3.1. Бешмделу эрекетЬ жэне дене шыныцтыруСыртцы ортаныц есерше, Tipi агзаныц езшщ iniKiортасыныц турацтьшыгын сацтау ушш, бешмделе жауапберу TipmLniK ушш курес TeTiri. Бетмделу, осы гомеостаздысацтау шарттарыныц 6ipi. Мысалы: oTTeri тапшылыгы(гипоксия) жагдайында ( грек. Ниро —хипо - гипо —томен, лат. Oxyganium - оксигениум - ommezi) улпалармен цанда оттеп молшершщ азаюы (гипоксемия)оган бетмделуд1 циындатып Kepi есер ету арцылы онышыныцтыруга ыцпал етедь Сейтш, денеге тусетш ауыржуктемеге бешмделу барша циын жагдайларга тез1м-92

дийктщ артуымен катар журед1. Бул кубылысты айкаскиылыса бешмделу немесе ерекше карсылык керсету -резистенттж (агылш. Resistive - резистив - кедергиецатыст ы), ягни белсенд1 карсылык; жасау барысындаагзаньщ кушею кубылысы деп атайды.Сырткы орта TiTipKeHflipriniTepi, агза жуйелершш;царцынды кызметше туртк1 бола отырып, езше бешмделугебагытталган ер турл1 едизтердх уйымдастыругабастама болатын 6ip гана "ш лтй " icKe косады. Ол - агзаныцбетм делуш энергиялык цамтуды уйымдастыруКажетпгь Цажетп энергияга тапшылык агзадагы энергиякорын химиялык байланыстарда сактайтын макроэнергиялыкфосфаттардыц кему1, гликолиздщ азаюытуршде жургешмен, оны сезшу "шаршау", "болдыру","зорыгу" сатылары, алцыну, тыныстыц тарылуы, журекайну, т.с.с. зиянды езгер1стёр туршде байцалады. Сондыктандене шыныктыру жаттыгулары кемегхменездтн ен денсаулыкты ныгайту Herisi —жаттыгулардыагзага тым артык салмак с алып, артык энергия тапшылыгынаушыратпайтындай eTin жоспарлаганда гана болуымумкш. Емдш-сауьщтыру жаттыгулары мен денешыныктыруга Kipicy жеке мумкш дш терге сейкестемендепдей багыттарды аныктаудан басталады:1. Жоспар КУРУ жеке тулга ез денсаулык децгейшщерёкшедигше сай жаттыгуды журпзетш бастапкы куйд1айкындаудан басталады. Мысалы олар: жатып, кырынанжатып, терт аяктап, отырып, турып жасалатын жаттыгуларболуы мумкш.2. Содан соц колданылатын ыцгайлы курал-жабдыктартацдалады (сегаргйп я ш , теннис добы, малта тас толтырылгандорба, Kipni.ni, арнайы тренажер немесе жайгана дененщ езше-езшщ карсылыгын жецу т.с.с.).3. Жаттыгу кезшде ауыр жуктемелермен жумыстыоцайлататын роликтер немесе жуктемеш еселейтш аякколгатагылатын бшезштер, ауырлатылган манжеттер,долга устауга болатын турл1 салмакты ауырлыктар менрезецке сациналар, арнаулы козгалмалы такталар менорындыктар, т.с.с пайдалану ыцгайын аныктау.93

4. Орындау курделипгш, ягни жуктеме салмагы менep6ip жеке жаттыгуды орындау санын белгшеу.5. Цосымша есер етерлш жагдайлар жасау: сазды костау,ойын туршде орындау т.б.6. Жаттыгулардыц орындалу каркынын белгшеу(баяу, орташа, жылдам).7. Жалпы кешенд1 кайталау санын белгшеу.8. Цозгалыс терендогш (амплитудасын) надтылау (аз,орташа, толык).9. Bip дене жаттыгуы кезшдей тыныс алу кимылыыргагын белгшеу, оныц жаттыгуды орындау саныменуйлеымш аныктау.10. Жаттыгуларды орындау белсендшпчшн, ыргацтыкoerepicTepiH айкындау (баяу, аралас, белсенд1).11. Жаттыгудьщ апталык орындалу ж иш тн, бастаужене аяктау уакытын белплеу.Осылайша алдын ала толык жоспарланган жаттыгуларкешен1н орындау TepTi6i катан, сакталса гана, оньщыргагы езгертшмей, жаттыгу жуктемесше дене бешмделш,взшщ энергия корын жеткшшй жинактаугауйренген сон денеге тусетш жуктеме мелшерш 6ipTeб1ртеарттыру аркылы гана дйтеген нетижелерге жетугеболады. Жуктемеш арттыруды кайталау санын арттыруаркылы да, жаттыгу узактыгын кобейту аркылыда реттеуге болады.Аурулы жагдайларда дене шыныктыру жене денсаульщтыныгайту шараларымен мулдем айналысуга болмайды.Олар: тумау, жукпалы тыныс жолдары аурулары,денет шикан басу (фурункулез), суйек KeMiriHiHкабынуы (остеомиелит), жукпалы жаралар, баспа, аскынганжеке буын жене жаппай буын кабынулары (артрит,полиартрит), сынык, ми шайкалуы, канды Ыктер(гематома) мен канды буындар (гемартроз), т т р (аллергия)аурулары, кектамырдын тыгындалып кабынуы(тромбофлевит), тамырды кан тушртпектер1 6iTeyi (тромбоз),кан аурулары (лимфогреканулематоз, гемофилия),ашык Курт ауруы (туберкулез), аскынган куздама, шаншу,асказан жене он eKi ел11шек жараларыньщ белсенд194

кезенд, етекк1р айналымдарыныц алганщы кундерйжатырдан кан кету, жатыр косалцыларыныц женекынаптыц кабынуы (аднексит, кольпит), т.с.с. Сол сияктыжаттыгу нетижесшде агза катты шаршайтын болса,шыныгуды уацытша немесе flepirep кецесше сай токтатукажет. Шыныгумен айналысатын ep6ip адам дер1герментуракты кецесш отырганы жен. Спортшыларга ганаемес ездтнен шыныгатын ep6ip адамга езш-ез1 бакылаукундел1гш журпзу езпиц дамуындагы жетнзтйстершкадагалауга, денсаулык кушн багалал отыруга мумкшджбереди 03iH-e3i бакылау кундел1гше: сырткы жанамакерсетшштер1мен катар (уйкы, тебет, кещл-куй, жаттыгудыорындауга агзаныц суранысы) к акты елшеунэтижелер1 мен зерттеу деректер1 (ЖЖЖ, дене салмагы,АД, кол басы жэне тулга динамометриясы т.с.с.) ешчзшге т жен.2.3.2. Сауыцтыру жаттыгу лары цстанымдары,adicmepi мен macijidepiСауыктыру жаттыгулары физиологиялык зацдыльщтарганейзделгенустанымдарды басшылыкка алады. Олар:- "Цайталау —оку анасы" - кунделжй немесе кунарадел кайталанатын, 6ip мезплде орындалган жаттыгу -лар гана агзаныц сол уацытта, соншалыкты жуктеме беретшжаттыгуларга суранысын калыптастырады.- "Тольщ бой уйрете дамыту" - белгип 6ip жаттыгулардыцжуктемесше агза толык бешмделш, осы жуктемештолык мецгергеннен кейш, ягни жеке тулганыцтеш осы жуктемеге сейкес жетйгш, киындьщтарды жецукупи толысып, оларга толык бей1мделгеннен кешн,жуктемеш келей киындык сатысына курделенд1ру,жуктеме ауырлыгын кетеру кажет. Эдетте ондай курделендареезгерту арал ыгы 6ip апта, онкундж, eKi апталыкне айлык 6ip кешенд1 цайталаудан кешн, ыргактыжуреда.- "Дербес багдарлама" - ep6ip адамныц жеке ерекшелжтершесай жаттыгу, ягни жаттыгуды бастаган95

адамныц купп, тез1мдыпга, жылдамдыгы, икемдшшнесэйкес шыныгу кешенш жэне бастапкы жаттыгу жуктемелерштацдауына багдар беру. Эдетте, бастапкы ауырлыкпен онымен орындалатын кайталау саны 8-ден кемболмаганы дурыс (мысалы Kipnini не гантельд1 колды eKiцапталга, алга так соза кеуде децгейше деМн баяукетерш Tycipy кимылы, ягни ауырлык 1,2,3,4 деп санаганшатыныс алына кетер!пш, 5,6,7,8 такташмен тынысшыгара Tycipuiefli. Осылайша жаттыгуды орындау eerieрет кайталанады). Сондыктан, бастапкы ауырлыкмелшер1н осындай теж1рибемен аныктаймыз. Алгангантельд1 жендл сейзден артык кетеретан болсак. ауырлатамыз,кетеру саны сепзге жетпесе женДлдетем1з.— "Шаршасац дем ал" —жаттыгуларды орындауда -белсенда козгалыс жаттыгуын орындау жене калпынакелу сатыларын мшдетта кезектестарш отыру. Мысалы,Кеннет Купер жуйей бойынша, 1600-3200 метрлшжупругц тацдагандар, жаттыгу кезшде журек согысыж ш лтн 120 согу/мин мелшер1нен асырмай устау ушш,ep6ip 50 метрда жылдам жупрш еткеннен кейш, 150 метржай жупрш жасауы кажет. Жугаршта баяулату аркылыагзаныц жуктемеге сай бешмделуше мумкшдш 6epiлед1.0 p6ip адам ез агзасына ез1 дер кезшде цолдау,кемек жасау аркылы гана тез бей1мдел1п, жаца шыньщтырудецгешн талап ететш ауырлык беретандей жуктемелерменжумыс жасауга ете алады.2.3.3. А гзага mifcemin жцктемеш мелшерлеуСауыктыру шараларыныц жетастагш камтамасызететш жетекпп фактор - жуктеме шамасын мелшерлеу.Мелшерлеу: жуктеме каркындылыгын (куатын) айкындау;жуктеме келемш белгшеу; кайталау санын тацдау(кайталау кезшдега аралык тыныс алу уакытын белплеу);тыныс алу сипатын аныктау (белсенд! немесе козгалысыаз тыныстау); жаттыгулардыц орындалу курдел!лМн уйлестару тер1здо шарттарды камтиды.96

Агзага туйршетш жуктеменщ шыньщтыру елеуетшмелшерлеуде езара керагар сиякты кершетш ек1 шек-Teymi жайлар ескершуге тшсй:Б1ршпйден, жуктеме кеп болса энергия да мол шыгындалады.Оны толыцтай калпына келйруге агзаныцшамасы келмеу1 де мумюн. Сондыцтан жуктеме шектентыс, энергия агза ушш зиянды децгейге дешн шыгындалатындайболмауга тюстьЕкшииден, жаттыгу келем1 (ауырлыгы) тым жещлболып, агза корта жинацтаган энергия кездерш калдык*сыз жата алмайтындай жеткйпкшз де болмауы керек.Bipmmi банка сейкес есептеуге кунделшт1 калыптыTipmLniKTi камтамасыз етуге жумсалатын энергия шыгыныенбейдь Мысалы: кызметкерлер теул1гше жумсайтынорташа энергия шыгыны - 11 700 кДЖ, дене ецбепменайналысатын жасесп1р1мдер аптасына тутынатын14 500 кДЖ (кушне 3000 кДЖ). Осындай орташа кэс1биэнергия шыгынын калпына келт1ретш агзаныц бешмделумумкшдшш шындау ушш аптасына жиынтыгы 50 кмжут1р1п ететшдей есеппен 10 км/саг орташа жылдамдыкпенжуг1ру жаттыгуы жеткшшть EipaK, бул есепадамныц енд1р1стщ ер турл1 ауырлыгы жагдайындагыерекшел1ктер1н, жеке басыныц физиологиялык мумк1нд1ктер1н,ягни жеке тулгага гана тен денсаулык кушнескермейда. Жеке адамга сай жуктеме мелшерш аныктаушарттары мынадай салыстырулар аркылы аныкталады:1. Дене кызметш1ц ец жогаргы децгешмен салыстыргандагыкуат пайызы. 2. Ж Ж Ж . 3. Жаттыгуларды ец кепКайталау мумкшдап. 4. Сырттай багалау нетижес1, ягнижаттыгу орындаушыныц ез niKipi. 5. Жеке тулганыцезшщ теншщ мумкшдактер1н шамалау делдап.Осыларды алдын ала аныцтап, жаттытулар нетижес1-мен салыстырып, артык'Кем ecepiHe талдау жасалып,жаттыгу барысында тузетулер енйзшеда. Бул керсетшштердщсандык мелшер1: а) жаттыгу кез1ндег1 жуктеменщец жогаргы децгеш, жеке тулганыц дене куатымумкшдап нщ 50-70 пайызынан аспауга ттст1; а) Ж Ж Ж —7-138 97

жаттыгу нетижесшде жеткен езгер1стерд1 цадагалаудыцен, HieKTiK бакылау KepceTKimi ( Ж Ж Ж ). Оньщ ец жогаргысандык; мелшершен асуга болмайды. 0p6ip жекетулга ушш:Ж Ж Ж мах =180 —эркшнщ жас шамасы ( соццы/мин);Мысалы: 15 жастагы оцушы ушш лушл саны180-15 =165, ягни жуктеменщ ец ауыр кезшде Ж Ж Ж

килограмына 7 мл оттегш артык тугынып (аптасына 150 л),сейкес 3100 кДЖ (ейелдер ушш - 2500 кДЖ ) артыкэнергия шыгындайтыны есте болуга THicTi.2.3.4. Дене 6imiMi ерекшелшне царай энергияKepcemiciuii ( цоцдылыц) немесе цоректенустандартный аныцтауТалантты педагог, психолог жене философия тарихынзерттеупи, батыс елдершде танымал болып "СоветтжПесталоцци" атанган "Педалогия" оцулыгыныц авторыПавел Петрович Блонский (Киев. 14 мамыр 1884-1944)усынган ep6ip жеке тулганыц езшщ бойы мен дене салмагынакарай сай кунделшт1 жумсайтын калория санын,ягни тамацпен алуга THicTi энергия мелшерш карапайыманыцтау жолы - энергия KepceTKim i стандартын (цоцдылыкK epceTK im i) есептеп табу. Ол граммен алынган денесалмагыныц см-мен алынган бой узындыгына цатынасыменаныцталады.г У \ =Qi (калория)L\ (см)Энергия KepceTKimi стандарттары (цоцдылыц керсет-Knni) баланы коректендору калориясын есептеуге ете колайлы.Оны алтыга кебейтш, есуге цажетп тагам калориясын,10-га кебейту арцылы есумен цатар цозгалыс, ой ецбегшежумсалатын энергиялар жинагын шыгаруга болады.Мысалы, 17 жастагы бойы 175 см, салмагы 64,7 кгулдыц кундш энергия ц аж егп лт 369,7 • 10=3697 ккал,оныц 60 % (2218 ккал) - есуге жумсалады. Ал осы жастагы(162,7 см, 58,2 кг) цыздар ушш - 3577 ккал. (2146ккал есуге кажет энергия).П.П.Блонский сол сияцты туганнан бастап турацтыTicTepi жарган, б1рац жыныстыц ж ейлу басталмагануацытца дешнп сэбилердщ (балигатка толганша немесе6ipiHnii мушелге жеткенше), бой мен дене салмагыныцесу зацдылыгы формулаларын усынды.99

H = 0,5H'yJ(t+l);P = 5 0 P '(t+ l0 ),zМундагыH - баланын, бойы, см;Н ' - баланын, 6ip айлыгындагы бойы, см;t - баланыц аймен есептелген жасы;Р —баланыц граммен алынган дене салмагы;Р ' —килограммен алынган нерестенщ туганына 6ipай толгандагы салмагы;ал, t - баланыц аймен есептелген жасы.JI.C. Выготский "Туу кез1ндег1 ширыгу” жагдайынансоц, так жастарда (1, 3, 7, 13) кайталанатын жаскабайланысты дагдарыстарды "дамудыц басты кайнары"деп атады. Агзаныц киындыктарды жецуге умтылысынкезецге белуде, халыцтык педагогика (мушел жыл санауы)1-13 жас арасын, ягни 6ipiHnii мушелда, балигаткатолу кезещ деп белудщ табигатпен уйлес1мд1 терец танып,оны денсаулыкты куту, жас жеткшшекке камкорлыкжасауда, уйлену, уй болуды жоспарлауда басшылыккаалып отыргандыгын айгактайды. Ал, оны педагогикагылымы тургысынан П.П. Блонский, JI.C. Выготскийеткен гасырдыц 6ipiHmi ширег1нде саралапкерсетт1 (2.17 жэне 2.18-кестелер).

Оцушылардыц бойлап всу жэнедене толысуы динамикасыAVERAGE NORMAL GROWTH FOR BOYS AND GIRLS(¥ддар мен кыэдардын калыпты дамуынын орташа керсетюштер!)2.17-кестеwа М М М М М 105 115

2.3.5. Сауыцтыру дене жаттыгулары квлем1 менцайталану саны зацдылыцтары1. Жаттыгу негурлым жылдам жене каркынды орындалса,оныц келем1 (саны) соншалъщты аз болуга тшста.2. Жаттыгуды бастаган кезде (алгаш) аптальщ жуктемекелем1 мен каркындылыгы аз, ал кайталаву саныкеб1рекболу керек. Мысалы: ЖЖ Ж 150-160 соккы/минболатын жагдайда аптасына еркайсысы 6ip сагаттьщ 2-3жаттыгу жоспарлау кажет. А л жуктемеге шыдамды (денсаулыгыжаксы, Ж Ж Ж мах*100 соккы/мин) адам Kyaiae1-2 рет мшдетта жаттыгу жасап, ез децгешн сактаганыдурыс.3. Жаттыгуларды цайталау агзаныц ез кызметан аткарумуШандшй толык калпына келгеннен соц гана жалгастырылады.Мысалы: 2 апталык туракты кайталанумикроцикл1 yniiH, темендегадей сауыцтыру жаттыгуыкестесш басшылыкка алуга болады (Апанасенко Г.Л.,Попова JI.А.)2.19-кестеEki апталыц жаттыгу Kecmeci( Волков В.М., Мильнер Е.Г., 1987)ЖаттыгудьщСауьщтыргыш ж\Tipy уакыты, минузбейЫ pi m i ii апта куццер!Екишп апта кувде piорындалу 1 2 3 4 5 6 7 1 2 3 4 5 6 7узащыгы6-айгадейш 20 - 20 30 - 20 20 - 306-12 ай 30 - 30 40 - 30 30 401-2 жыл - 20 30 30 60 20 30 30 - 403-5 жыл 30 60 40 120 20 60 40 902.3.6. Дене шыньщтыру жаттыгуларыныцneziezi тцрлер1А. Тацгы бой жазу - денет cepriTin, кец1л-куйд1KeTepin, тебет ашады. Тацгы бой жазуды ашьщ ауада,м ум кш дтн ш е денен1 кеб1рек жалацаштайтындайжещл кшммен, ауа ecepiH тевмев молырак кабылдайотырып (булау) жасагав макул. Жаттыгуларды орыв-102

дау кезшде тыныс ыргакты, жаттыгу кимылдары жасерекшелштерше сай ыргацпен жасалады.д . Сауыцтыру cepyeHi - серуендеу кезшде екпедепгаз алмасуы жадсы журш, журек ыргакты жумыс жасайды.Тыныс алу тек кана мурын аркылы журпайищтыныс ыргагы ойша санау аркылы (1-2-3-4 тыныс алу,5-6-7-8 тыныс шыгару цимылымен) кадамдау козгалысыыргагына сай болганы жен. Дене шыныктыру жаттыгуларыкезшде екпедеп газ айналысы 10 есеарткандаауызбен тыныс ал у кезшде екпеге тазартылмай ететанзиянды газдардын мелшер1 600 есе артады деп есептеледЬСол сиякты, ecipece, кыста шыгарылатын ыстыкдеммен танау куысы кеу1лж1рлер1 жылытылуы кажетекендагш де умытпау кажет. Ж Ж Ж 140-165 соккы/ миндешн кетер1лген кезде де, шама келгенше, тек канамурынмен тыныс алып, мурын аркылы тыныс шыгаругадагдыланган жен. Серуен кезшде дене так усталып, табандыекшеден бакайларга карай толык басылатындайeTin козгалу кажет. ¥йкы алдындагы серуенде еттеркызып, Ж Ж Ж кетеришейтшдей eTin баяу жасалады.А л, аптасына кем! 2-3 рет аяцмен, журек согысын130-150 соккы/мин дешн кетерш барып, тыныстап кайталайтынсеруен кай жагынан да пайдалы. Д е т сау адамныцт е у л т н е кем1 5-10 шакырым жаяу журуЛ, езшщденсаулык децгешн калыпты устаудыц кепий.Б. Сауьщтыргыш жупру - ертеден картаюды баяулататынбелгип тесьл. Ж упру алдын да тыныс цимылдарынжасап, кершш аяк-колды жазып, денеш козгалыскадайындау кажет. Алгапщы куш козгалысты баяу бастап,6ipTe-6ipTe журн:та тынысыцмен жылдамдатып,одан аяцга ауысып, денен! кыздырып алганнан кешн,мацдай Tepuiin карсы соккан ауаныц самалын сезгеншежещл жуиру, содан соц тынысты цалпына келтаре цозгалыптыныгу кажет. Жаттыгу узацтыгы 5 минут пе,10-15 пе осы уацытты алгашцы жуктеме ретшде белиленалганнан кешн 6ip-eKi апта (1,3,5 не 2,4,6 кундер1)сол уакытпен кайталау кажет. Содан соц 6ipTe-6ipTe жаттыгууацытын узарта отырып, 30-минутца дешн жет-103

шзген пайдалы. Карт адамдар алгаищы жуктемет 4 аптадансоц гана арттырганы жен. дркашанда козгалыстышектемейтш аяц киш, ал, жылы кездерде жещл, цысцаiin кшмдермен (шорт) жугсрген ете пайдалы. Салцынуацытта дене кан тамырлары тарылып, кан кысымыкетер1летш болгандыктан, жалацаш дене бел1г1мумкш дтнш е аз болуга THicTi. Жуг1р1стен соц цалпынакелйру цозгалыстары, еттерд1 босацсыту цимылдарыжасалып, л у т л саны есептелед1, себезп цабылдаганжен. Мумшндш болса кумды, жумсак топырацты алацдардажалацаяц жугчру кажет. Qcipece, тещз жагасындатыныгу мен сауыцтыру жаттыгуларын жасау, жупруете пайдалы. Тещз бриз1 - кущцз тещзден жагага царайсоцса, жагалау бриз1 - тунде цурлыцтан тещзге царайсогады. ( Бриз —( ФР. brise —бриз —самал, ылгалды леп) -тещз жагалауында су мен цурлыцтыц ер турл1 жылуcinipym e царай теул1к мерз1мше царай багытынезгертш туратын жел). Тещз суыныц минералдылыгыжогары, молекулалар буланган кезшде олардыц иондарыда игасетшджтен тещз бриз1 тыныс жолдарына, Tepiгеете пайдалы эсер ететшдЫ делелденген.Сол сияцты доп ойындары, жузу, ескек есу, велосипедтебу, цыста шащы тебу, денсаулыцты ныгайту менмедениетй eMip сурудщ алуан турл1 тесшдерше жатады.Op6ip адам езшщ жасына царай Кеннет Купердщжаттыгу багдарламалары жоспарын сыннан еткен денсаулыцтыныгайту ед1стемес1 ретшде сешмд1 пайдаланаалады.

2.20-кестеК .К у п ердщ ш ы ны гу багдарлам алары(3 0 ж асца деш н гЫ ер уш ш )Ш арт т ы тацбалар: К, - цашыцтыц ( км ) ; У -у а ц ы т( м ин) ; Ж - апта iuiinde цайталау ж щ лШ ( рет )Жатт. Жаяу серуен Валу жупру Суда жуэу велосипедсатыАпта К У Ж К У Ж К У Ж К У Жperi1 3,2 34 3 3,2 32 8 0,850 15 4 8 30 32 3,2 32 4 4,8 48 3 0,350 13 4 8 25 33 3,2 30 5 3,2 26 4 0,450 15 4 8 20 44 4,0 38 5 3,2 24 4 0,450 13 4 9,6 26 45 4,0 37 5 3,2 22 4 0,550 18 4 9,6 24 4в 4,0 36 5 3,2 20 4 0,550 16 4 10 30 47 4,8 36 5 4,0 25 4 0,650 19 4 10 27,45 48 4,8 45 5 4,0 23 4 0,725 21 4 12 35 49 4.8 44 5 4,8 30 4 0,800 23 4 12 34 410 4,8 43 4 4,8 27 4 0,900 25 4 12 32 4(30-49 жастагылар уппн)Жатт. Жаяу серуен Баяу жуНру Суда жузу велосипедсатыАпта К У Ж К У Ж К У Ж К У Жperi1 3,2 36 3 3,2 34 3 0,275 12 4 6,4 20 32 3,2 34 3 4.0 42 3 0,275 10 4 6,4 18 33 3,2 82 4 4,8 50 3 0,350 13 4 8 24 44 3,2 30 4 3,2 25 4 0,350 12 4 8 22 45 4,0 39 4 3.2 24 4 0,450 14 4 8 20 46 4,0 38 5 3,2 25 4 0,450 13 4 9,6 26 47 4,0 37 5 3,2 20 4 0,550 16 4 9.6 26 48 4,8 46 5 4,0 26 4 0,650 19 4 11,2 30 49 4,8 45 5 4,0 25 4 0,725 22 4 11.2 28 410 4,8 44 4 4,8 31 4 0,800 22 4 11,2 27,55 411 - - 4,8 29 412 ~ 4,8 27 4105

(50-59 жастагылар упин)Жатт. Жаяу серуен Баяу жупру Bip орында жупрусатысыАпта К У Ж к; У Ж уа^ыт Мин/ Жperiкадам1 Ц П 1,6 20 4 1,6 18 5 5 70-80 32 2,4 30 4 3,2 36 4 7,30 70 33 3,2 40 4 4,8 54 3 10 70 34 3,2 38 4 4,8 52 4 10 70 35 3,2 36 4 3,2 26 4 12,30 70 36 3,2 34 4 3,2 24 4 12,30 70 37 4,0 42 4 3,2 22 4 5 70 48 4,0 40 4 3,2 20 4 7,30 70 49 4,0 38 4 4,0 27 4 10 70 410 4,8 47 4 4,0 25 4 10 70 511 4,8 46 4 4,8 32 4 10 70 512 4,8 45 4 4,8 30 4 12,30 70 513 12,30 70 514 15,00 70 515 15 70 516 17,30 80-90 4В. Желе-аяндап жупру (спорттьщ жур1с)Жугарудщ бул туршде 50-100-150 метр цашьщтьщтанбасталган жуг1ру кашьщтыгы 6ipTe-6ipTe узартылады.Алганщы кезде тыныс алу киындап шаршаганшажеле-аяндап жуг1р1щз де, жай-жай жур1ске Keuiin, тыныскалпына келген соц кайта аяцдауга кенпщз.Жуг1руд1 алгаш бастаган адам минутына 110-115кадам жасай отырып 2-3 минут жуйрсе 110-375 мкашыктыкты етед1.Узак жупру уакыты 5 минутка дешн. Жупруд1 тацгыаска дешн бой cepriTy жаттыгулары орнына жасаганTniMfli. Жуктеме жобасын аныктап, ез1щзге сай жаттыгукешенш белгшеу ym in темендегщей улп кесте усынылады.

2.21-кестеЖеле-аяцдап жугЬрудщ жарты жылдыцуацыттыц цпг1с1(Пропастин бойынша) ( минут саны)Жас 1 ай 2 ай 3 ай 4 ай 5 ай 6 айuejimepi ер эйел ер ейел ер ейел ер ейел ер ейел ер ейел20-га 12 10 15 13 18 15 22 18 26 22 30 25дейш21-30 10 7 13 10 16 12 20 16 24 20 28 2431-40 8 6 12 8 15 12 18 15 22 18 26 2241-50 7 5 10 .7 13 10 15 12 18 15 22 1851-60 5 3 7 5 9 7 11 8 13 10 15 1261-денаса3 2 4 3 5 4 7 5.9 7 12 10Г. Биологияльщ жасДенсаулыктыц децгеМн дарапайым тэс1лдерменаньщтаудыц непзп кешендер1нщ 6ipi ретшде биологиялыкжас туралы угымга токтала кетелш. Биологиялыкжас —адамныц зат алмасу курылымындагы, кызмет аткаруындагы,езш-ез1 реттеу ерекшелштершдег1 женебешмделуге мумкшдштершдеп жиынтык биологиялыккуй. Кунтазбелж жаска негурлым улкен биологиялыкжас сейкес келсе, жеке адамныц карттьщ дврежес1 десогурлым жогары болады, немесе жастар упин паспорттыкжастан биологиялык жастыц жогары болуы денсаулыкдецгеш бойынша олардыц "ата мен еже" кушндеекещцгш керсетедьЭрк1м ез1н1ц биологиялык акикат жасын докторВ.Суховтьщ 13 сатыдантуратынсынамасы аркылы аньщтайалады. вздггшен сынак етшзу тацертец, тацгы асцадешн жасалуы кажет. Кестедеп ep6ip бап бойынша тексеружасап, алган кврсетшш1щздо 13 жолдыц вркайсысынанбелгдлеп батана бойынша жас свйкест1г1н тапканнанкей1н, оларды (жасты) косып, жинагын 13-ке (кыздарушш 12) белш орташа керсеткйн аныкталады.107

2.22-кестеБиологиялыц жас пен паспорттьщ ( кцнт1збея1к)Сынацтык бакылау KepceTKinrrepiжастыц езара сэйкестшКапендарлык жаска сейкестш20 30 35 40 45 50 55 60 651. Тертшпп кабатка кетершген 106 108 112 116 120 122 124 126 128кезде ri лупш саны (80 адым/ минжылдамдыкпен) (соццы/мин)2. Ек1 минут демалыстан соцги 94 96 96 100 104 106 108 109 110лцтл саны (соццы/мин)3. Купердщ 1,5 мильдш теста 11.4 12 12,6 13 13,5 14 14,5 15 -(минут)4. Куретамыр кан ныц систолалык 100 110 115 126 125 130 135 140 145кысымы (сын.баг)5. Куретамыр канныц диастол ал ык 65 70 73 76 78 80 83 85 88кысымы fсын.бае )6. Генче сынагы (тынысты дем 40 38 35 30 28 23 23 21 19шыгарганнан соц тежеу ущтыгы,(сек)7. Биж, келденец бел дем еде10 80 6 5 4 3 2 1 1тартылу саны, (рет)8. Отырып-туру (рет) 110 100 96 90 85 80 70 60 509. Денет жаткан калыптан отырукалпына келйру (рет)10. Бондаревский сынагы: кезд1жумып, 6ip аякта туру (сек)11. Кол басы кушшщ салмаккакатынасы шамасы ( %)12. Абалаков сынамасы: биштшкеceKipy (см )13. Сулу M yciH (грация) индекс!(% )40 30 25 20 17 15 12 10 840 30 25 80 17 17 12 10 865 63 61 59 57 55 53 52 5050 45 43 41 39 37 35 33 3052 50 49 48 47 46 45 44 43Kecmedezi байцауларды орындау ерекшельктерг т у­р а л ы ескерт улер:3. Миль - америкальщ цашьщтьщ елшем1, 6ip миль1600 метрге тец, сонда 1,5 миль 2400 метрлпс к;ашьщтьщ.6. Тынысты тыныс шыгарганнан кейш тежеу цалып-ты тыныс алу цимылынан соц жасалады. Тынысты тежеукезшде мурынды дысу керек.7. Белдемеге тартылу тек цана ер адамдар ушш енпзш-ген, тартылу кезшде иек белдемеден толык; асуы дажет.8. Отыру кезшде к;ол алга серпШп, табанга толык; оты-рады, екшеш K O T e p in , аяц ушына отыруга болмайды.9. Bip аяк; квтерьлш, т1зеден бугЪип табаны екшипаяцтын; Ti3eciHe т1реледь Дене тещцгш сактау узацтыгыесептеледь11. Динамометр аркылы елшенген оц цолдын, сыгукушшщ дене салмагына датынасы. калыпты мелшерг —60% .108

12. Кабыргада 1,5 метрден жогары, 150-280 см бижтжтергесейкес сантиметрлш елшем сызыцгары сызыладыда, тексерьлетш адам елшем белгаленген кабыргагаон, жагымен бурылып турганынан кешн, оц колын жогарыкетерш, Kici бойы кол созым бш к ттн белплейдьСодав соц тексерьлетш адам турган орнынан оц колынжогары тш созган кушнде турган орнынан жогары каргын,оныц оц колы жеткен ец жогаргы нуктенщ 6mKTiriде бакылаушыныц кадагалауымен есепке алынады.(Мысалы: турган кушнде кол созым б ш к т т 210 см, сешргендег1жеткен бш кйй 245 см. Сынац нэтижеск245-210 =35, ягни 55 жас13. Мусш KepceTKimi: т1зе жене бексе шецберлершщец жуан б е л т н щ езара катынасы аркылы аньщталады.Л 0 0 (% )БвксеШ (см)К^осымшалар1. "Денсаулы ц Kepcemmmmepi нацтамасын а лу"adicmeMeciМацсат - жас урпактыц толыкканды денсаулыгынкалыптастыру.Валеологияныц пен ретшдеп мшдеттер1 —жасына,жынысына сейкес ез денсаулыгын цалыптастыру, сактаужене ныгайту дагдылары мен бшжтипп бойына нацтысщ1рген валеологиялыц медениет иесш цалыптастыру.Оныц ynrici денсаулыц децгешнщ орташа стандарттыцелш емдерьДенсаулыц керсетшштершщ жалпыга ортак талаптаргасейкес сандыц мендерш бШп, оган ез денсаулыгыныцсейкест1гш аныктау, талдау жасау дагдысынмецгерген оцушы ездтнен, жеке денсаулыгын (физикалыц,психикалыц-рухани, елеуметтж)багалай алады.Кажегп сапалык езгер1стердо болжап, оган жету жоспарынцурып, езш сауыцтыру жене шыныцтыру ерекетшicKe асыра алады.6cin келе жатцан жеке тулганыц ез даму децгешнкун, апта, ай, маусым, жыл сайын кадагалау цужаты109

ретшде дене дамуыныц жаска жене жыныска сай стандарттыккбрсеткйптер! негсзшде жасалатын дер1герлшденсаулык; парагы, "валеологиялык кунделш" женетурл1 сынак багдарламалары колданыста жур.А. Салауатты eiviip салттарын калыптастыру меселелершщМащыстау облыстьщ орталыгы усынган денсаульщпарагы улп ci томендегтдей денсаульщ керсеткшггершесепке алады: Бой, дене массасы, артериялык кан кысымы—систолалык АК жене диастолальщ АЦ, журектщ жиырылуж ш лт - ЖЖЖ ( т ы н ы ш т ы к куйде, жуктемеденкешн, 1 минут демалганнан кешн), екпенщ тарпшок сыйымдылыгы- 0TC, керу кырагылыгы, есту кырагылыгы,мусшдшж (омыртка жотасыньщ куш: сколиоз, лордоз, кифоз),казтабандыльщ, зердеп акуыз мелшер1, гемоглобинкерсеткшн, денсаульщ тобы, шыныгу тобы, дерти езгерютердережес1, диспансерлш топ, кецестер, корытынды. Осыкерсетюштердщ калыпты мелшерге сейкесттн упайсаны аркьшы белплеп денсаулыктьщ калыптасу барысынактьшанып, сауьщтыру, шыныктыру тэсшдер! айкындалыпшаралары алынады.2.23-кестеАнтропометрияльщ влшемдер Kecmeci немесевалеологиялыц кунделш ( Ацмырзаевтар нцсцасы)в л­шем -дерBo h L(см )Денесалмагы,Р(к г)Дене шецберлер!(см )Шапшац бакылау елшемдер!о.9.1>*1Ф, Xя *5.а>х£а2gгТ*'р(О>нЯв1ЯS.яи очЯк оо,соЯа.я%Я2а>Иа>t*Я**%Яа? 1aч V1%й§ оо.ЯР1к2Щg oЯ свX Xа щЕаw вя и1 зо > % фЯВi%яв%А9яиз>»11яяч р.Ак|Белдемеге тартылу саныДенет кетеру-прессIf1 2110

Кунделш жалгасыДеве HinrinrririкерсеткшггешО.015X>>; О)ачфКетле индекс!Омыртка жотасы - ецкею(алга и1лу)1 я3 «о *й £ Е аIf| 2Е

3-сурет.Омыртца жотасышлгйитшн влшеу6-сурет.Бой влшемдерт алуII —нусца: I - 30 м Hcyripy; II - 60 м жупру. III - Белдемегетартылу; IV - уш рет 10 метр жугару; V - Турганорыннан узындьщца каргу; VI - омыртца ш л т п т гшсынау ( 3-сурет. Омыртца жотасы ш лгШ т ш н влшеу ).Дене (омыртца жотасы) ш лгш тгш багалау ушш: орындыцнемесе арнаулы елшеу мшберше шыгып, йзешбукпей колды аяк ушынан асыра созу керек. 30 сек.устал тура алатын ец кеп созылган куй см-мен елшенедьКалыпты мелшер: кол табан децгейшен 8-:-10 смасуы кажет.Осы жаттыгуды отырып та орындауга болады ( 4-сурет.Омыртца жэне иыц буыны шлгйитшн влшеу). Ягни, тесенппкеаяцты Lnrepi соза отырып, табанды тжтеу жене Ti3eHiкетермей тж устап Lnrepi ецкейгенде, колды табаннанмумкгндогшше асьфып 30 сек. устау, шалцайганда 30 сек.турацтаган кез децгешндега цифрды белплеу. Иыц буыныньщкешн тлгаштМ етпеттеп жатып, eKi колды бастан асыракешн cepnin 30 сек. устау бш ктт аркылы аныкталады.112

Омыртца жэне иык, буыны шлгШтшн влшеуБагалау 2.24-кестеге сейкес шыгарылады.2.24-кестеОмыртца шлгйитшш-ц цалыпты KepcemKiuimepiБагалауСантиметрмен елшенген шлпштш мвлшер1Сынак -Э1 Сынак -02 Сынак -ЭЗвте жаксы 43 35 55Жаксы 33 28 48Канагаттанарлык 10 20 38Кднагаттангысыз 0 15 30В. Мэскеу каласы мэршщ сьшак багдарламасы денестатусы, ет купи, ептслцс, орамдылык, тез1мдалш, уйлейм д ш й т аньщтау максатын алга кояды. Олар 1000 мHcyripy, 5 метрлш 10 айналым жасау, белдемеге тартылу,денет немесе аякты кетеру (пресс), орнынан узындыккакаргу керсетюштер1мен аныкталады. Op6ip сынак сатысынаорай багалау упай беру аркылы журпзшеда, ягникалыпты керсетюш —1 упай; темен —2 упай; ете темен —3 упай. Жинак упайына карай денсаулык децгеш калыпты(5-7 упай жинаса); 8-10 елыз; 11-12 темен; 13-15 ететемен (дене купи кемш кеткен тулга) деп багаланады.6. Буын козгалысыныц керсетсйштер! ( 5-сурет. Буынцозгалгыштыгы KepcemKiuimepi) —оцай аньщталатынкарапайым едостердщ 6ipi. Агзаныц ластану децгешнекарай буын козгалгыштыгы кемидь Сондыктан буынкозгалгыштыгын сактау ушш керсетшген айкындаутесшдершщ кимыл турщдегё шыныгу жаттыгулары.8-Х38 113

2.4. Валеологиялык кунделжке енпз!лгенелшемдерд1 алу едй:теме«1. Бой влшем1 арнаулы бой елшег1ш кур ал немесеелш еуш таспаларды пайдалану аркылы алынады ( 6-сурет).L —толык бой узындыгы (см).L 2- отыргандагы тулга бшктага (см).Бой елш егш тц сан катарында он, жакта табаннан бастаптолык бой влшеу шкаласы, сол жакта орындыктанжогары карай тулга бшктштагш влшеу шкаласы салынган.2. Накты дене салмагы ( Р ндс) таразыга тарту аркылы,THicTi дене салмагы ( Р ТДС) мен идеалдык дене салмагы("Ридс) есептеу аркылы аныкталады.114

3. Дене шецберлерш елшеу ( 7, 8-суреттер)Валт Ш Оалтыр шец6ер1 С Ш еан шщОер»7-сурет. Дене щёцберЛер}елшемдерш алу8-сурет. Иыц, жамбасшецберлерт елшеу0лшеу1ш таспа арцылы суреттег1 ретпен елшенед1.Кеуде ш е ц б е р л е р ш щ , тыныс алганнан кейшш шенберearepicTepi айырмасы кеуде экскурсиясы деп аталады.Кеуде экскурсиясыКЭ = К Ш 2 - К Ш Х (см )Иык (И Ш ) жене (Ж Ш ) шенберлер1 цалыпты тштурган жатдайда, иык пен жамбастьщ ец толымдыKepceTKimi ретшде елшенедь4. Артериялык кысым АД арнаулы куралмен мекеменемесе емханада елшенедь5. бкпенщ тарпплис сыйымдылыгы вТС спирометр аркылыелшенедь115

6. Он era минуттьщ тест, ягни Кеннет Купер тесп денедамуыныц бешмделу мумкшджтер1 шамасын аныктауэдктершщ 6ipi - 1 2 минут 1шшде калыпты тыныс алаотырып, жедел жуг1рш, аяцдап немесе журш ететшкашыктык (км). Багалау шамасы: ете нашар - 1,6 км;нашар 1,6 1,9 км; канагаттанарльщ 2,0-:-2,4 км; жаксы2,5 -:- 2,7 км; ете жаксы - 2,8 км-ден кеп.7. К.Купердщ 6ip жарым мильдш тесм осы кашыктыкты,ягни 2400 метрге тец жолды, мумкш болатын жогаргыжылдамдьщпен журш етуге жумсалатын уакыт. Багалаутертабй ете нашар - 16 минут 30 секундтан аз; нашар16,30 -:-14,31 мин; канагаттанарлык 14,30 -:-12,01мин; жаксы 12,00 -:-10,16 мин уакыт.8. Жерден кол кунймен денет кетеру кезшде тек канааяктьщ ушы мен алакан жерге rain, дене тж усталады.Колды бугш денет rycipy кез1нде шынтак артка карайжинакталуы керек. К°лды тжтеу, ягни денет кетерукез1нде шынтак толык жазылады. Одетте 15 секунд, шектелгенуакыт аралыгында кетерш-туадру саны алынады.9. Белдемеге тартылу кезшде колды карсы устаугаболмайды, бас бармак калган саусактарга карсы усталады.Дене тш, аяктарды 6ipre устаган куйде тек колкуппмен тартылып, иект1 белдемеден толык асырукажет. Одетте 10 секунд аралыгындагы тартылу саныесептеледь10. Шалкалап жаткан куйде ден ет кетеру (пресс),еденде немесе орындыкка отырып аякты бетткенненкешн жасалады. К °ЛДЫ eKi капталда устап, кетер1лгенкезде аякка жетшзуге, желкеде устауга немесе тарактапбастан асыра устау аркылы жаттыгу жуктемесшкурделендоруге болады. Одетте 30 секунд уакыт аралыгындагытжтелу саны есепке алынады.11. Шлгшгпк, ягни дене сертмдипй керсетк1штер1дене nbiriiHTiriH (омыртка жотасы) багалау терт1б1менетшз1ледь А л, аякты шпагатта керу кезшде шаптанжерге дешнгс кашыктык елшенедь12. Тыныс ж ш л т (ТЖ ) 6ip минут iuiimieri тыныссанымен елшенедь Одетте 15 секунд уакыт аралыгын-116

даты тыныс саны елшенш, ол минуттьщ елшемге 4-кекебейту аркылы аударылады.Тыныс ж т л т н щ жаска байланысты калыпты сандыкKepceTKiniTepi кестеде берьлген, тыныс жийпп азболган сайын денсаулык децгеш жогары болгандыгы,мысалы, ескекш1лерде ол 12-ге тец.2.25-кестеБуын ultiziiumiKmin цалыпты KepcemKiuimepiКерсеткшггерЖ ас шамасы Нересте 1 1-2 3-4 5-6 7-17 Ересек(ж ы л )адамТ Ж ( рет /м ин) 48-63 50-60 35-40 25-35 23-26 18-20 12-1813. Журектщ жиырылу ж иш п (Ж Ж Ж ) 15 не 10 секундуакыт аралыгында елшешп, минуттьщ елшемге аударылады( 9-сурет. Журектщ жиырылу жшлтн влшеу).9-сурет. Жцректщ жиырылу жшлшн влшеу2.26-кестеАдамныц жасына сай орташа журектщ жиырылу* оюйлЫ мвлшерлерьКерсеткшггерЖас шамасы Нересте 1 1-2 3-4 5-6 7-17 Ересек(ж ы л)адамЖ Ж Ж ( рет/мин) 140-135 120 92 86 80 76 75Эдетте есептеу ушш ерк1м езшщ сол колыньщ 6ine3iriненшыбык артериясын табуы кажет. Ол ушш он, колдыцсук жене ортан саусактарыныц жумсак табаныменшыбьщ артериясы болуы мумкш аймакты (суреттенуктелермен белпленген) уш саусакпен кысып тамырсогысын тапканнан кешн уакытты белплеп 15 секундimiHAeri луп1л санын санау кажет.117

15. Ромберг сынагы - дененщ кещстштеп цалпынсацтай алу узацтыгына царай адам денесшщ оньщ ортальщжуйке жуйесше багыну дережесш аныцтау eflici.Царапайым Ромберг сынагы: аяц ©Knieci мен аяц басы6ipre, алацанды ашып, eni цолды длгер1 созып, кез жумылукуМнде адамныц ез денесш цозгалыссыз билеп тураалу узацтыгымен сыналады (1 0-сурет. Ромберг сынацтарыныцтцрл1 тцру цалыптары).10-сурет.Ромберг сынацтарыныц тцрл1 тцру цалыптарыКурдел1 Ромберг сынагындаеш табан 6ip сызыц бойына,сол аяцтыц ушына оц аяцтыц OKuieciH цойып, цолдысаусацтар арасы ашылган куйде алга созып, кезд1жумып цозгалыссыз так туру (О) уацытымен елшенедьБарлыц жатдайда KipniK цацпай, саусацтар жыбырламай15 секунд туру "ете жацсы", саусацтар мен KipniKцозгалысы байцалганымен дене цозгалыссыз усталса"цанагаттанарлыц", 15 секундцажетпей тецдш бузылса"цанагаттангысыз" деп багаланады.Ересек адамдар упин 1 минуттан артыц цалшиыптура алу денеш толыц мецгерудщ, ягни психологиялыцтургыдан сергек кещл-куйдщ KepceTKimi. Ал орташакерсетааштер (2.27-кестеде) бершген.118

2.27-кестеАдамныц жасына денеш цозгалыссыз цстап тцраалу ыныц орташа tcepcemKimmepiЖ асшамасыУацы т(сек)6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 ересек13 16 21 24 28 30 36 44 48 50 52 51 53 минуттанартык16. Руфье тесть17. Ортостатикальщ сынак-18. Штанге -Генча сынактары туралы буган дешн бер1лген.19. Квру кырагылыгы двр1гер квмег1мен аньщталыптур акты бакылауда болуга ттста кврсетшш. Сивцев кес-Teci калыпты керетш кез yniiH 6ipiHmi катардагы ерштер50 метр кашыктыктан, соцгы катардагы ерштер 5 мкаш ыктьщтан анык Kepinyre тшсп. елшеммен жасалган.Кадагалау жэне аныктау он жене сол кезге жеке жасалады( 2.28-кесте ).2.28-кестеАдамныц жасына сай орташа квру цырагылыгыeszepicmepi KecmeciЖ ас шамасы 4-5 5-6 7-8 10 15 ересекКору кы рагылыгы 0,80 0,86 0,91 0,98 1,15 1,0020. Есту кырагылыгы - дыбысты кабылдау кабшет1нересте кезден бастап бакылауда болганы жен, ал айкынтаза кабылдау мектеп алды даярлык сыныптарынан бастапм1ндетт1 кадагалауга жатады. Айтылуы уксас,ест1л1п, ажыратылуы киын дыбыстардыц терт тобынасай еркайсысына 7-8 cypeTTi бетше жасалады.1-топ. Мурынмен дыбысталатын дыбыстар: р жене л.2-топ. Ысылдак дыбыстар: с жэне з.3-топ. Шуылдак дыбыстар: ж, ш, щ, ч.4-топ. ¥ян дыбыстар: г, к.Осы дыбыстардан басталатын cypeTTepi бар бетшелердакерсете отырып, суретте не бейнеленген1, дыбыс119

цандай эрштен басталатыны суралып тексер1ледЬ (Мысалы:Ракета р - дыбысынан басталады).Багалау: eni6ip катейз жумыс дыбыс кабылдау тазалыгынкерсетедо.ЕК1НШ1 ТАРА У МАТЕРИАЛДАРЫНАЦОСЫМШАЛАРKiTan —бШм булагы( Оцы, ацылга сал, улгЬ ал!)1. Ик1манова Г. Саулык пен сымбат. - Алматы:Кайнар,1991.- 336 бет.2. Иванова О.А. Комнатная гимнастика.- М.: Советскийспорт, 1990. -48с., ил. -(Физкультура для здоровья).3. Зубьков А.Н., Очаповский А.П. Хатка-йога для начинающих.—М.: Медицина, 1991. - 162 с.:ил.4. Дубровский В.И. Валеология. Здоровый образ жизни/предисл.В.Н. Мошков. - М.: RETORIKA-A.: Флинта,1999. —560 с: ил.5. Пропастин Г.Н. Через века... 2-е изд., прераб. -М.: Физкультура и спорт, 1983. - 92 с. Ил.-(Физкультураи здоровье).6. Лисицкая Т.С. Гимнастика и танец. - М.: Советскийспорт, 1988. - 48 с., ил. (Физкультурная библиотечкашкольника).Аталар айтцан асыл сез, есте сацтап елден оз!"Шмде-кт жумыска кабшеттипгш, денсаулыгын,йршийктен керетш рахатын сацтагысы келсе, оныцкунделжта eMipiHe гимнастикалык дене жаттыгуларыжене серуендеу мыктап e H y i T H ic ” ."Жаттыгу, ерине астан бурын жасалуга THicTi”.Гиппократ120

"Дене цозгалысы жаттыгуларын тастаган адам тезсолады, ce6e6i оныц агзаларыныц куни цимылсыздыцтанжудейдь ¥зац уацыт дененщ цимылсыз цалуынанартыц, денет арытып, адамды аздыратын куш жоц".Арист от ель"Табигат геометриялыц двлдшпен жаратылган, оныорнынан сел цозгасац дуниенщ тас-талцаны шыгады".М цхам м ед Обу Насы р эл-Фараби"Денеш жаттыцтырумен айналыссацыз, двр1 цолдануеш цандай цажет болмайды” ."Егер шмде-шмнщ дене жаттыгулары алдын да тебейасца шанса, ол тек цана нан татсын, онда да желшгентагам жаттыгуга жендл болмауга THicTi, ал, астан соцжасалатын козгалыс баяу, жещл болганы дурыс".96у Гали ибн-Сина"...Алты цулаш ац найза,Усынып шаншар кун цайда".Доспамбет жырау"Уйрен 6 y r iH сумдыцтарды суймеуге,Ертен, тотен берем десец куйреуге.Бугш уйрен жалацаяц от басып,Ертец ертке лацтырса дакуймеуге".ЭбдЬлда ТэжЬбаевХ А Л Ы К АЙТСА, Ц А ЛТ АЙТПАЙДЫ"Емнщ алды ецбек"."Уйцы - тыныцтырады, жумыс - шыныцтырады"." Шыныцсан, шымыр боларсыц"."Шыныцсац кедеге жарарсыц,Ауру дан цагажу цаларсыц".

"Ел кушнгенде - куйшген батыр,Ел сушнгенде - сушнген батыр,Ерегесте мыцга татыр".ХалыцнацылыУ ЛИ ЕТ!Жещл атлетика майталманы, улттык бесекеьйз -"жаяу жарыстьщ" элемд1к децгейдет кос желаяк —Гусман Сыттьщулы Косанов (1935 жылдыц 25 мамыры,Семей облысы, Бескарагай ауданы) жене Эмин Е лем есулыТуяков (1937 жылдыц 12 ацпанында Мацгыстау облысыныцШайыр ауылында дуниеге келген) иегер болганспорттык жет1стштер тамаша. Эмин 1959 жылгыБукЪщазакстандык IX спартакиаданыц уш дуркш (100,200, 400 метр кашыктыктардан) чемпионы атанса,Еусман 1960 жылгы Казакстан 6ipiHnii рет катынасканАвстралиядагы Мельбурн каласында еткен XI Олимпиадалыкойындарда кум1с жулдегер болып (100 метрден4 адамдык эстафета: Гусман Косанов, Леонид Бартенев,Юрий Коновалов, Эдвине Озоллинын), казак спорты тарихында6ipiHnii Олимпиада медалын олжалар коржынынасалды. Ал, 1964 жылгы Жапония астанасы Токиодаеткен XII Элимпиадалык ойындарда Еусман мен Эминкос KyMic медаль иелендь Эмин 1960-1968 жылдарыКецестер Одагыныц eerie рет чемпионы, 10 мерте KyMicжене кола жулдегер1 болды. 1960 жылы 100 м —10,4 секкерсетк1шпен "Кецестер Одагыныц спорт uie6epi" атагыналды. Агайынды Знаменскийлер мемориалындаОмин 1962 жылы Серджио Оттолинамен (Италия) 6ipre200 м (20,9 сек); 1967 жылы 100 метр кашьщтьщта (10,5сек) ж еще тугырына кетер1лдь Алты рет сол кездетаркелген Одактык рекордтык нетиже 200 м - 20,6 секундуакыт керсетй. Кос желаяк 1965 жылы "КСРОспортына ецбеп сщген шебер" жогаргы атагын да казактарарасында 6ipiHHii болып иеленд1.122

I I I Т А Р А УAF3AHbI Ш ЫНЬЩ ТЫРУ. ДЭСТУРДЕН(РЫ ЛЫ М Н АН ТЫС) ТЫС МЕДИЦИНА.КАЗАЦТЬЩ ХАЛЫК, МЕДИЦИНАСЫ."У Л А Н " Ж 0НЕ БАСЦА ДА TABHFHФАКТОРЛАРДЫ П АЙД А ЛАН Ы ПШ ЫНЫГУ ЖУЙЕЛЕР1М1нд«тт1 мрцгеруге T ir ic T i угымдар мен гусшжтер:Дене шыныцтыру; дене тэрбией; энергиямен жабдыцтаужолдары ( аэробты жэне анаэробты); жылу тузияужэне жылуды тарату, терморегуляция; биоэнергетика;шыныцтырушы nezi3zi факторлар, кун сэулесшгцццрамы, гелиотерапия; солярий; uieKm i эритемалык;мвлшер немесе биодоза; кун тиген кездег1 жедел жэрдем;денет ”жел цацтыру"; сумен шыныгу жаттыгулары;гидротерапия; бальнеотерапия; дэстурден тыс ( нетрадиционная ) жэне балама ( альтернативт1) медицина;дэстцрден тыс медицина багыттары; Цазацтыц халыцмедицинасы; Дене арналарымен ацпараттъщ тцйъщталужцйей; Денсаулык; айналары жэне биологияльщ белcendiщктелер (Б Б Н ); Су-Джок терапия; Цигун; денемеридиандарыныц нег1зг1 нцктелери фитотерапия; аромотерапия;вокалотерапия; аурикулотерапия; дианетика;"Улан" жуйей; дэрет тэртШ; интеграцияланган психофизиологиялык;тренинг (И П Ф Т ); менталдыц тренинг-МТ;денсаулык; сацтауга талаптангандарга онвсиет; Мюллер шыныгу кешет ( тацгы бой жазу ) - "денсаулык;цшЫ ширек сагат"; Прошектщ шыныгу жцйей;жазу-сызумен квбЬрек айналысатындар ушш жаттыгулар;квз гимнастикасы - ”Цзинло".Шыгыс гуламаларыныц 6ipi Эбугали ибн-Сина: "Ецбекпен eMip TepTi6i —денсаулык кепий", —дей келш, езш-ез1123

шыньщтыру 0MipjiiK дагдыга айналуы цажетттн насихаттаган.Адам агзаныц тербиелеуге кенетш физиологиялыцмумкш дт аса цуатты екендогш спортшылардыцелемдж рекордтары мен жекелеген адамдардыц ез денесшe3i мецгеруде "ацызга" айналган жет1стжтер1 делелдеуде.TinTi, царапайым жандардыц eei "шыгасыга neciбасшы" кезде, еншешнде ойга алу мумкш емес денецуатына ие болып, цатерл1 жагдайлардан абыройлы шыгыпжатады. Мысалы, казак; каратэсшщ атасы СебитНаушабаевтыц лаулаган отта шойын цазанда сацырлапцайнап турган сутта жалацаш цолымен баска ыдыскакуйып алатын "oHepi” , б1рнеше кун "елж" кушнде тыныссызжата алатын йогтар, уйдщ тш кабыргасыменайнала жуйретш немесе шоцтанган кем1рдо шайнап, цызганкуректа тал1мен жалайтын казак шамандары менсопы-з1к1рш1лер1 шын ниетпен ден цойып нен\ колга алсада, адамныц шекйз рухани жене тендж цуатца ие болаалатындыгыныц делельДене шыньщтыру дегешм1з —агзаны шыцдау ушш,денсаульщты цалыпты децгейде устау жене ныгайту,ецбек ету мен тыныгуды тшмд1 уйымдастыру, белсенд1прпплж багдарын устанып узак eMip суру ушш жасалатыналуан турл1 сапальщ, сандык цатынастардагыдене тербиелеу жаттыгуларын пайдалану. Ол, денетербией арцылы уйымдастырылады. Дене тербиес1 -адамныц денсаулыгын ныгайту мен оныц дене цуатыцабшеттипгш дамытуга багытталган елеуметтш цызметсаласы, цогамныц жалпы медениеташц 6ip саласы.Адам ym iH цозгалмайтын "турацтылыц" белпы Жертеултне ез кшд1гш 6ip айналып шыгады. Агзада да солсияцты ез прлш н цозгалыссыз куйде сацтайтын б1рде-6ip муше жоц. Кунделжй цозгалыс тамацтануга, жылынуга,езара сыйластыцца, цаушйзджке табиги асамуцтаждыц сияцты биологияльщ цажеттипк. Дене цозгалысыныцжетекпп цуаты булшыц ет жуйесь Козгалыскезшдеп еттердщ жиырылуы мен босацсуы сонымен6ipre агзага да, ep6ip мушеге де цуатты есер ететшттркендорпш. Ет цимылы агза цурылымын цалыптас-124

тырып, д ен ет н. езш-ез1 реттеуш жене бешмделуш ж е п л -д1реда. Жуктемес1 м ол козгалы стан соц калп ы н а келукезецш де, ет ез улпасы ны ц артык созы лган, булш генжерлер1н ж ам ап -ж аскай отырып ез салмагы н арттырадыда, соган сейкес eei 6eKiHin козгалы ска к е л й р е т шканканы ц 6epiKTiriHe, оньщ улгайы п всуш е ы кпал етедьК ез келген адамны ц азган а уакы т козгалы ссы з куйдеболуы н ы ц e3i еттердщ ceM ipyiH e (а т р о ф и я ) е к е л е д ьври н е, ж екелеген еттерге ш амадан тыс ж уктеме беру,артык энергия шыгынын толтыру кезшде агза келем ш щуй лей м м з улгаю ына (гипертрофия) екеледь Сондьщтан,ж асы , ж ыны сы , TipxnuiiK ер ек ш елш терш ескере отырып,ep6ip адамныц ез ж еке басына сейкес дене шыныктырук еш еш тацдалады . Бастапкы ж уктем е мелшер1ж ене ep6ip жаттыгу дыц орындалу каркыны аньщталган,тур акты 6ip мезг1лде оры ндалаты н, ж ан -ж акты есептел1п,ж еке ерекшел1ктерге ш акталган ш ы ны гу гана,ец мол сауыктыру ти1мд1л1г1н камтамасыз етед1. Ш ы ­ны гу ж атты гулары ны ц сипаты мен багыты б елек eKiтобы бар. BipiH uiici - денсаулыкты суйемелдеуш1, ягниагзаныц калыпты энергия коры ж инакталган куй ш камтамасызетет1н, eKiHniici — дене куатын арттыратын, дамытатынжаттыгулар. Осындай агзага 6ipTe-6ipTe салмакберет1н ж атты гулар TipeK-ким ы л жуйес1ндег1 барлы кф и зи ологи ялы к удер1стерд1 ж анданды ра отырып, зата л м асу каркы н ды лы гы н ж огары латад ы , энергиянытутыну шыгынын арттырады. А г з а энергия шыгынынК алпы на келт1ру бары сы нда ж у м салган кор заттарым елш ерш ен артык кор ж инауга ум ты лады. Сейтш агзадагыж алп ы зат алмасуы кушею1 нег1з1нде зат алмасудыКамтамасыз етуге ж ум ы ла кызмет еткен барлы к ж уйешыныгады.А гзад а еттерд1ц ж ум ы сы н энергиям ен ж абды ктауж олдары екеу. А гзад а органикалы к заттар оттегш пайдаланаотырып тотыгып, хим иялы к байланы скан энергиясыбар химиялы к косылыстар тузетш - аэроб ты твмлж ене агзадагы реакциялар оттепн пайдаланбай энергия тузеалатьш — анаэробты т ест . Б ул энергиялык езгер1стерд1ц125

JKYpiciH дан айналысы жене тыныс алу жуйелер1 жабдьщтайды.Жалпы, басшыльщты жуйке жуйей мен турл1хабаршы-шабарман гормондар белетш эндокриндж реттеужуйей атцарады. Осындай уйлеймдо басцару женежабдьщтау нетижесшде ас корыту, агзаны цажетйз заттардантазарту, жылу реттеу жуйелер1 денеш энергияменцамтамасыз етудщ колайлы тарнплж ерекеттершуйымдастырады.Шыныгу ерекеттерше психологиялык дайындыкep6ip жеке тулганыц ез тенш ез беймен реттеу мумкшекещцгш угынып, соган ниет етш, ден коюынан басталады.Шыныгу нетижес1, ягни адамньщ алдына кояртупм максаты - агзаныц сыртцы ортаныц зиянды ecepiнетезДмдожгш арттыру, агзаныц цорганыш куатын еселеу,жылу реттеу жене иммундыц жуйелерш жет1лд1руболуга тшста. Агзаныц сыртцы ортага бетмделушщ бастыKepceTKinii —жылу реттеу. Оны бас миыныц аралыкми белтндеп гипоталамус аймагыныц сур темпенпгшдеорналасцан жылу реттеуш1 орталыц арцылы басцарады.Реттеу тетагш icKe цосатын осы орталыцца келетшцанныц температурасы. Оныц цызуы едеттегщен жогарылагандаорталыцты TiTipKeHflipin, цозу пайда боладыда, дене цызуын TycipeTiH цорганыс жуйес1н icKe цосады.Ал, сыртцы температура езгер!стерш бацылаушыTepi рецепторлары. Олар ауа температурасы eerepicTepiHтаркеп, сыртцы ортаныц ысып немесе суып бара жатцандыгынорталыцца тебетш нейрондар арцылы жуйкежуйесшдеп жылу peTTeynii орталыцца "хабарлайды".Орталыц хабаргасараптама жасаганнан кейт, орталыцтантебет1н симпатикалыц жуйке талшыцтары арцылыжылу тузу немесе жылу тарату цызметш атцаратынмушелерд1 (еттер, бауыр, т.с.с) icKe цосады. Толыц рефлексдогасында хабар цабылдау, ецдеу мен тарату женецажетта реттеудщ басталуы жарыц жылдамдыгымен цасцагымдаicKe асады. Мысалы, жылу реттеудей улкен мисыцарларыныц nipiMflepi мен улкен ми цыртысы астындагыаймацтардыц жедел басцарушы рел1 юм-к1мге детаныс "уялу, цызару, цысьшу", "Typuiiry", "муздайтершыгу", т.с.с. жылу реттеу KepimcTepi.126

Ж ылу тузу (жылу ещиру) дегешм1з —т1рпплж удерЬсшдег! жылу бел1п шыгару кызметь Адам жене жогарысатыдагы жануарларда нейзп жылу тузьлу yflepici тынысалу, ас корыту, еттердщ жумыс icTeyi кезшде тотыгудыцкаркындылыгын езгерту аркылы журеда. Мысалы,еттер кауырт жумыс жасаган кезде жылу туз1лукалыпты жагдайдагыдан 10 есе артады.Жинак жылу тузшу энергиясы - уш турга кызмет аткарукезшде белшетш энергиядан куралады. Олар: а) негазпзат алмасу энергиясы —тыныс алу, буйректщ, журектщКызмета, т.с.с тарпплшта. камтамасыз ететш агзалардыцжумысын камтамасыз етуге жумсалатын энергия. Ересекадамдарда ол ep6ip кг дене салмагына шакканда 24 ккалшамасында болады; е) тагам кабылдау кезшдег; тамактанудыжене ас корытуды камтамасыз етуге жумсалатын,ягни ас кабылдаганнан кешн ше ас корыту каркьшы артканкезде тузшетш энергия жиыны. Ол, жинак зат алмасу энергиясыньщ10-15 пайызына дешн жетедь калыпты,курамы толык, ас кабылдау кезшде 150-200 ккал косымшаэнергия тузшедо; б) физикалык жуктеме арткан кездег!дене кимылыньщ артуына жене ойлау, зешн а ударужуктемес1 жогарылаганда ми кызметтищ улгаюына байланыстытузшетш энергия. К,алыпты дене козгалысы кезшдееттер белетш жылу агзадагы жалпы жылу тузшудш,65-70 пайызына тец болса, кимыл кауырттыгы арткан кездеол 90 пайызга дешн кетершеда.^оршаган сырткы орта температурасыныц айнымалыезгер1стерше агзаныц лезде бешмделуш жылу тузшукаркынынын, жедел e3repicTepi камтамасыз етедо. Сырткытемпература 15°С-тан темендегенде жылу тузшу арта бастайды,сыртка орта жылылыгы кенет темендеп кетсе,еттердщ ездагшен жиырылуы нетижесшде ерштен тыс"доршдеу-тоцазу" пайда болып, кажетт1 жылу беледхжене дене жылуыныц сырткы ортага таралуын азайтуушш Tepi сацылауларын тарылтып косымша корганышжуйес1 (кус еттену) icKe косылады.Агза жылу енд1румен катар оныц артык мелшершденеден шыгарып отырады. Ж ылу тарату (жылу шашу)127

дегешлпз - агзалардыц йрпплж удер1сшде денесшдетуз1лген немесе сырткы ортадан алган жылуын сыртцабелу аркылы дене температурасын туракты куйде устауынсипаттайтын физиологиялык тетш. Ол непзшен 3тесшмен жузеге асады: 1. Конвекция лык жылу тарату,ягни денеден жылуды кабылдап алып оны коршаган ортагатарататын ауа немесе су айналысын жылдамдату.2. Ауаныц салыстырмалы ылгалдылыгы азайган кезде -буландыру - тервден су буландыру аркылы жылу тарату.3. Температурасы темендеген сырткы ортаны немесекоршаган заттардыц температурасын кетеру ушш царапайымжылу белу немесе сеуле шашу.Адам агзасындагы жылу тарату удернйндей уштесшдац езара улей: 25 % - конвекция, 25% - Tepi беткешненбулану, 50 % - ортага карапайым жылу шашуаркылы журедь Егер белпйз 6ip себептермен агза ез жылуыншашуды токтатса, дене кызуы ep6ip сагат сайын2,5 градуска жогарылап, 10-12 сагатта 60 градускажетш, TipmLniK токтар едь (Биологияда акуызды заттардыцез уюы мен ыдырауы 40°С-тан жогары жылылыктабасталатыны белгШ).Жылу тузглу мен жылу таратудыц езара динамикалыктепе-тендактеп уйлеймдд кыз мел терморегуляция - жылуреттеу деп аталады. (грек. Thermo - термо-жылу, лат.regulo- регуло- реттеймт ). Ол адамдар мен жануарлардагыдене кызуы турактылыгын камтамасыз ететш физиологиялыкудер1стердщ жиынтыгы. Агзадагы тотыгутотыцтыруyflepicTepi жылу тузе журсе, терлеу, жылушашу оныц артык мелшерш сырткы ортага шыгарады.TipmuiiKKe кажет энергияныц тупк1 кез1 - кун сеулесшщжылуы. Оны еймдштер хлорофюп аркылы органикалыккосылыстардыц химиялык байланыстарынажинактайды. Осы энергия азык кушнде коректену кезшдежан-жануарлар агзасына туседь Агзадагы энергияeerepicTepi, химиялык байланыстагы энергиян ы жьшугаайналдыру немесе жылуды кайтадан моно-ди-трифосфаттыккосылыстар (АМФ-АДФ-АТФ) мен агзаныц езшегана тен акуыз, кем1рсу, май косылыстарына жинактау128

жасушада етедь Жасушада жене тутас денеде ететшэнергияльщ взгер1стерд1 зерттеумен айналысатын молекулальщбиология, биохимия жоне биофизика гылымдарытогысында пайда болган жаца гылыми сала биоэнергетикадеп аталады. Биоэнергетика —биосферадагыэнергияльщ езгер1стер мен агзалардьщ прпплш у д ф -йндеп энергияньщ турлену зацдыльщтары мен механизмшзерттейтш гылым.3.1.Шыныктырушы Heri3ri факторларДенет шыцдаудыц басты табиги факторлары - куннуры, су жене ауа. Тек кана соларды пайдалана отырып,агзаны сырткы ортаныц кубылмалы да колайсыз езгеpicTepiHeбешмделуге жеткипкта дайындауга болады.Олар:А. Адам агзасына кун сеулесшщ ecepi.Жер бей куннен жылына 21x10го кДж сеулел1 энергияалады. Кун сеулесшщ цурамы: 50 % -ы кезге кершбейтш,толцын узындыгы 1 -2 мм-ден 0,74 мкм дешн болатын, электро-магниттшинфрацызыл сеуле (ИК^С). Оны жылулыкжене фотоэлектрометрлш цурылгылар гана кабылдай алады.Кун энергиясыныц 9 %-ке жуыгы толцын узындыгы400 нм-ден 10 нм-ге дейш болатын цысца толцынды электромагниттжультракулгш сеуле (УКС). Кун сеулесшщкезге кершетш б е л т толдын узындыгына сай рещ ер турл1болатын: кызыл (0,62-0,78 мкм); коцыр (0,58-0,62 мкм);сары (0,57-0,58 мкм); жасыл (0,50-0,55 мкм); аспан кек(0,48-0,50 мкм); кеплдар (0,45-0,48 мкм); сия кек сеулеш(0,39-0,45 мкм) толцындар ( 11-сурет. Кцннщ ас панда орналасубцрышына царай кун радиациясыныц спектрлйсццрамы ). УКС аз мелшерде озон кабатынан eTin Жер бетгндепагзалардыц ecyi мен дамуына кажетп Tepi асты шелцабатында Д провитамитнщ тузшуше, жалпы зат алмасукуатын арттыратын фосфор-кальций элементтершщ алмасуынжеделдетуге, иммундыц карсылык кушш арттыругавеер етеда.9-138 129

11-сурет. Кцншц аспанда орналасу бцрышынацарай кцн радиациясыныц спектпрлж щрамы(Б. А. Рубин, 1976)Цысца толкынды УКС-нщ артьщ мелшерк акуыздарменнуклеин кышкылдарыныц цызметш баяулатып,Tepi бетш кызартып, куйд!рш, мутацияльщ жене концерогендшэсер етедь Кун нуры курамындагы сары женежасыл сеулелер керу жуйесше, ал, кек, кулгш, УК сеулелербиохимияльщ реттеу жуйелерше, цанньщ корганышбелсендипгш арттыруга, TepiHi дерт тугызатын бактериялардантазартуга кызмет етедо. Tepi рецепторларындапайда болган козу агзага таралып барлык йршшкжуйесше косымша ширактык cepniH беред1. Кун кызуыкалыпты болган кезде 15-20 минут кыздырыну, Tepi 6eTiкызуын 4-8°С-ге жогарылатып, Tepi астындагы 2-3 смкалыцдьщтагы еттерд140°С-ге дешн кыздырады. Адамагзаныц Tepi асты терморегуляциясына 40-50 минут,Tepi бетшде жылу реттеуге 10 минуттай уакыт кажет.Кунге кыздырыну, келецкелеу немесе суда салкындаукезшде осы жагдайларды ескерген жен. Кун сеулесшпайдалану аркылы агзаны шыныктыру, аурудыц алдыналу жене емдеу —гелиотерапия ( гр. helios - хелиос - кцнжэне терапия - емдеу) деп аталады. Ocipece, каны аз,куяц, буын жене Tepi аурулары бар адамдар yniiH куншуагымен шыныгу жене емделу ете тшмдь Ол ушш130

кунге кыздырынып куюге арналган аладдар - солярийлер( лат. solarium - соляриум - куннен) жабдыкталады.Кунге кыздырыну климаттьщ белдеу ерекшел1гшекарай, тацгы сагат 9-дан 13-ке дешн (оцтустж аудандарда16-19 сагат арасында), кыздырынатын адамныц Tepiбетшщ температурасы 1°С-ца кетерийп, тамыр согысывдеттегщен 25-30 пайызга жогарылаганда тоцтатылсагана пайдалы кыздырыну куюге уласпай, дене 6ipTeб1ртеуйренедь Егер адамга кун втш кетсе, оны квлецкел1жерге жатцызын, мацдайына салкын шуберек басын,журек-тамыр жумысын реттейтш кофейн, кордиамин,камфора дврйгерш 6epin, алгашкы квмек керсетЬледа.Узакка созылган аурудан элйреген адамдарга, онкологиялыкаурулары бар, сут бездерше операция жасалганжандарга, журек-цан тамыры, жуйке, туберкулез ауруыасцынган адамдарга кунге цыздырынуга тиым с алынады,олар дененщ артык кызып iniKe жылу етушен де асасак болуы кажет.Кун свулесшщ эсер ету Kynri куннщ кыздырыну орнынатусет1н келбеулш бурышына тшелей байланысты.Осы бурышка сай кыздырыну уакытыныц мвлшер1шект1 эритема лык мелшер немесе биодоза деп аталып,Tepi бетшщ УКС всершен кызарып айкын белп бере бастайтын( грек, erythema - цызару) ец аз уакыты бойыншаайкындалады ( 3.1-кесте). Ол ушш кез келген таякшанерсеш пайдаланып куннщ келбеулш бурышынаныктау кажет. Кун сеулесшщ тусу бурышын жергекелецкес1 туспейтшдей eTin, кунге багыттала шаншылгантаякша мен жер беткеш арасындагы бурыштымелшерлеу аркылы аныктайды. Бурышты аныктаудыцкарапайым куралы тш бурышты парак- Оны диагоналыменбуктей отырып 90 градус, 45 градус, 22,5 градус,67,5 градус т.с.с бурыштык шамаларды жобалауга болады.131

3.1 -кестеКунге цыздырынудыц шектплэритемалыц немесеорташа биологиялыц мвлшерЬ ( биодозасы).Куннщ эгер белне кшйеужк 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75бурьшы(грвдус)К^вдьр>иуузакгыы(мин) 134 74 48 33 25 20 16 14 13 10Э дегеннен узад уадыт кунге дыздырыну немесе кунтусетш жерде узак жумыс жасау "кун тию, не кун ету"сырдатынаушыратады. Тебеден тш тускен кун, ("булттаншыддан ащы кун") бас TepiciH дыздыра отырып ондагыкан айналысы уйлес1мш бузады да, кун тиген адам делсалболып шаршап, басы ауырады. ЭрЬберщен соц кез1царауытып, басы айналып, влс1здш мецдеп, кусады. Аяц,арка булшык eTTepi курысады. Кулак шыцылдап, тынысытарылып eHTiry кушейедь Журек алдынып тез согады.Ондай жагдай байдалган бойда "кун тиген кездепжедел жердем" уйымдастырылады. BipiHuii ерекетдэр1герл1к жедел жердемге хабарлау. Дерй’ерлж кемекжеткенше, ep6ip адам бьпуге тшсй жердем тэртаб1 темендепдей.BipiHiui, тездетш кун тиген адамды келецкелеп(айдалада болса кемек Kepceryuii ез денем келецкесЬмен далдалайды), кшмдерш жецшдетш, басын кетерщшорналастырып, ауа айна л ысын жылдам журетшдей eTiriжатдызу кажет. Содан соц басына, колтыгына, журектусына с алдын су буркш не суланган орамал басып, салкынсу 1шк1зед1 (ерине, болса, су орнына муз басдандурыс). Медициналыд добдиша болса, мусетар спиртшюскетш, валериан тамшысы досылган сусын inmiaefli.Кан дысымы темендегеш байдалса пантокрин 6epin,тыныс тарылса дол дан тыныс алдыру дажет. Жагдайгадарай 6ipiHini ерекет дэр1герлж жедел жердемге хабарлаудажет.в. Денет "жел дадтыру", Денен1 "жел дадтыру" (ауага "шомылу" немесе ауабулауы) ашыд ауада уйыдтау, серуендеу туршде орындалады.Жеэдл кшммен денет вдептен аспайтындайeTin жалацаштап ауада болу кезшде дене ез цызуын ауа132

жылылыгымен тецесйру уш1н белсенд1 жумыс жасауаркылы шыныгады. А уа булауын кун сайын узбейкабылдауды кеше жылылыгы 18-20°С болганда бастап,уйретсу (бешмделу) керсетк1пйне карай кунара немесе3-4 кун сайын жел кактыру узактыгын 10-15 минуттанарттыра отырып 2-сагатка дейш жетк1зген дурыс.Бастапкы жел кактыру узактыгы 6 ip iH in i жел кактырукезшде дене тоцазып, колайсыз сезшген уакытпен белпленедо."Ж ел кактырудан" соц денет жумсак сулпменыскылап, жылы себезп кабылдаган жен. Ауа жылылыгыкем1ген сайын ауада болу узактыгы да азайтылады.Ж етк й ш т уйрен1скен жагдайда ауа температурасытемендеген кезде "салкын жел кактыру" денсаулыккаете пайдалы.Б. Сумен шыныгу жаттыгуларыСумен шыныгу - кунделжт1 жуыну, ылгал сулг1менсурйну, денеге су кую, суда шомылу, салкын суда неылгалданган тесен1ште 6ip орында жур1п табанды шыныктыру,там акты салкын сумен шаю, мурынга салкынсу ату т.с.с. ед1стермен агзаны табиги су аркылы шыныктырутес1лдер1 кешеш.Сумен шыныгу жаттыгулары, едетте, тацгы бой жазуаркылы денеш кыздырганнан кешн жасалып, денен1серптед1. Су тек кана температур ал ьщ (жылы не салкын)ттркендарпш емес, агын соккысымен де есер етупп,себезп кабылдауда сылаушы-соккы куш1, жузу кез1ндекарсы кедерп Kymi. Уйкыга жатар алдын да жылы себезпкабылдау жуйкеш жайландырып, еттерд1 босацсытып,агзаны толык демалуга дайындайды. Сумен шыныгуды алгаш бастауга ниет еткен адам ушш колайлы уакытжаздыц соцы. Шыныгу суланган сулпмен суртшуденбасталады (кыркуйек). Суртшуда 28-30° С - жылы суменжумсак мата немесе губканы сулап алып, мойыннан бастаптемен карай кол, кеуде, карын, арка, бексе, сан, т1зе,балтыр, аякка дешн жылдам ыскылай ылгалдап шыгадыда, содан соц кургак орамалмен кан тамырларын бойлапканныц журу багытына сай аяк басынан кеудеге,содан соц саусак уштарынан кеудеге карай ыскылап кеп-133

Tipefli. Кузде суланган колгаппен суртшу, уйрене келесалцын су куйыну (желтоксан), муздатылган ылгал орамалменсуртшу, кыс кезшде муздай су куйыну, картажуыну, yK ire тусу, кектемде муздай ce6e3ri кабылдау,мамырдыц соцгы кундершен бастап табиги суларда шомылужене жузумен жалгастыру усынылады.Сумей шыныгу едйтершщ 6ipi - "суда журу", ягниаяк тобыкка дешн бататындай дене кызуымен б1рдей сутолтырылган ыцгайлы ыдыста 30 секунд журуден бастап,уакытты аптасына 1 минутка узарта отырып 3 минуткажетшзедь Жаттыгу балтыр мен табанды жылысумен жуу жене сулймен кызарганша ыскылап массажжасаумен аякталады. Содан соц су температурасын 1-2градуска салцындатып 30 секундтан кайта бастайды дажаттыгу уакытын тагы да 6ipTe-6ipTe 3 минутка дешнжетк1зедь Осы тесЪгаен кешетш су жылуын сырткы ауатемпературасына дешн жетшзген соц далада жалацаякжуруге кеш1п, куз айларында балконда ылгалды сал-Кын тесешште, кыста карда жалацаяк журуге едеттенгенжен. Бул тесш адам табанындагы барлык iniKi мушелерментшелей реттеунп байланыстагы биологиялыкбелсенд1 нуктелер (БАТ) жене аймактарды физикалыкттркещцре отырып, оларга шыныктырушы веер етедиСонымен катар жалацаяк журу денеде козгалыс кезшдежасанды талшыкты кшм мен дененщ уй к елт кезшдежинакталатын калдык (статикалык) зарядты "жою” болыптабылады.В. Сумен (гидротерапия) жене тузды сумен (бальнеотерапия—минералданган су) агзаны сауыктыру, шыныктыру.Агзага веер етудщ барлык турлерш - механикалык»температуралык жене химиялык ттркенд1рулерд1езара уштастырып кешенд! шыныгу едЛстерше гидротерапияжене бальнеотерапия жатады. Су ез курамындагыepireH химиялык косылыстарымен TepiHi ттркендареотырып еттердщ курысын жазуга, эндокриндш бездердщжумысын жацеартуга, буын капшыктарыныцсозылгыштыгы мен сершндыпгш арттыруга, тамырлар-134

дыц ез арнасыныц келденец кимасын реттеу купйншыныктыруга ьщпал етедь Сонымен катар, агза Tepiаркылы тыныстау кезшде минералды су курамынанезше кажегп микроэлементтердо Tepi асты кабаттарынаcinipe де алады. Бул едостердщ твс1лдер1 ете кеп: жайсебезп, шотланд ce6e3rici (ыссылы-суыкты кезектесйре,контрасты шыныктыру), су астында агын соккысыменгидросылау, ыстык булау, KyKipTTi булау, радонбулауы, йод-бромды, хлорлы-натрийл1 булаулар, сауна,турл1 массаждармен катар жасалатын ылгалды-булыбулаулар. Олар агзаны сауыктырып, шыныктыруэд1стершщ тшмд1 де колайлы тес1лдер1 ретшде кец колданылады.Халык арасындагы тещз ауасымен тыныстаужене тещзге шомылуга куштарлык агзаныц тер1ментыныстауы кезшде кажетт1 минералдык заттардыcinipyre цажетйлМнен туындайды.3.2. Двстурден тыс жене балама медицинатуралы угымЕСгйЩр замангы гылыми медицина - бугшга алуантурл1 арнаулы гылыми зерттеулер мен сынацтар аркылытеж1рибеге енш, гылыми-технологиялык даму нейзшдежет1лд1р1лген аспаптармен жабдыкталган куйге6ip кунде жеткжен жок. Ол саналы адамзат пайда болганнанбастап миллиондаган жылдар бойы тырнактапжинаган емдж, ем1рлш ийл1г1 нетижесшде дуниегекелдь Бул удер1с ел1 кунге жалгасуда жене жалгаса беред1де.Солай бола тура сыркатты агзаны арнаулы медициналык6uiiMci3, курдел1 нактамалык курал-жабдьщтарсыз,карапайым емдеу шараларын дестурден тыс (традициялыкемес) медицина деп белш карастырады. Оныц 6ipсаласы халыцтык медицина карапайым эмпирикалык( грек, empeiria - тэж1рибе ) узак мерз1мд1 сынактан еткентеуштш-дер].герлш сешм мен машыкка суйенсе, Балама(альтернатива) медицина угымы классикалык ме-135

дицинага жатпайтын емдеу турлер1 тургысынан айналымгаeHin, оныц цолданатын дэрЬдармектер1 мен емдеуoflicTepi емделунйнщ жарнамалыц ceHiMi мен ел1-гуше, ягни емделуппш ем цабылдауга алдын ала психологиялыцдайындау мен психотерапияльщ веер етугесуйенедь Ем-шаралардыц 6ip-6ipiHeH басты айырмашылыгынетижесш сыртцы багалау мумкшдогшде. Одетте,ресми, ягни двстурл1 мемлекеттш медицин ал ьщ цызметкорсету емдеу ерекетшщ тольщ нетижеге жетуш турадтыцалыптасцан тэртш бойынша едас-твсш, цурал-жабдыдтармендадагалауды басшыльщка алады. Ал, балама медицинаныцемдш нсихологияльщ ecepiH узак мерз1мда тексеруTecuiflepi eeipre жоц, балама медицина ocepi кейде уадытете езгерш те жатады (А.Чумак, Сары Эулие, тагамга демсалу, imipnei беру, ynncipy, аластау, т.с.с).Дорыта айтцанда, хальщтьщ медицина жеке тектшжелшщ теж1рибесше, ресми медицина цогамдыц биймберу мен емдеу теж1рибесше суйенедь Екеушщ багыты,0д1стемес1, цалыптасу жолы 6ip, 6ipiH-6ipi толыцтыраалады. Балама медицинаныц жекелеген жагдайларда,ресми мемлекеттш, гылыми негазделген цолданыетагымедицина жеце алмай "ауру алдында элйздтн мойындап,бас тартцан" сырцаттарды жендп, жетастакке жетшотырганы да ацицат болгандыцтан, оныц пайда болу нейздерш,веер ету тетагш терещрек зерттеу, цуралдыцтаркеу мумкшдштерш айцындау кун тэртабшде тур.Курамына турл1 улттар мен улыстар цолданып келгеналуан турла ем-дом жасау жуйелершщ жиынтыд улплер1енген дэстурден тыс медицина багыттары: 1. Сауыцтыру.2. Биоэнергетика. 3. Нацтамалау вд1стер1. 4. Емдеуэдастер1 болып терт топца б1рЬтршген. Сауыцтыру медицинасытобы цурамына: йога, биоритмология, Дытаймедицинасы (Цы-Гун, У-Шу), турл1 дурыс тыныс алу нег1здер1,дианетика жатады. Биоэнергетика тобына:жердщ геобиологиялыц торы; адамныц энергиялыдцурылысы; сыртцы ортамен энергиялыц всерлесу жатады.Нацтамалау вд1стер1 арасында кец таралгандары:136

биомагниттш, бал ашу, кершкелдж, экстрасенсорлык,жулдыз жорамал, тамыр устау, туе жору, маятник немесеметалл курсаулар аркылы влшеу, бет-елпетше, кезше,типне, тырнактарына, кулак; калканына (ауриколодиагностика),алаканы мен табанына (хиромантия, Су-Джок), ерштерд1 салу ерекш елтне (графология) т.с.с.карай сыркатты танып, емдеу жолдарын белгшейтштурл1 ед1с-тес1лдер жатады. Емдеу вдастерл: де алуантурл1: биоэнерготерапия, рефлексотерапия, Шиацу сылауы,аяктын рефлекетш аймактарын сылау, ине салу,куйд1ру, нуктелйс сылау, сегменттш сылау, Кузнецовиппликаторын пайдалану, сумен, аштыкпен, минералдытуздармен, метал л мен, магнитпен, зермен, гул мен,сазбен, балмен (апи), еымдштермен (фито) жасалатынтерапиялык едгстер, гомеопатия, т.б.d p 6 ip жанныц кайталанбас ерекш елтне сай, емдеужолдары да алуан турл1. Мыцныц 6 ip iH e дауа болган ем —емпп багы, сыркат —бакыты. B ip a K , ец тшмд1, k i m -к1мн1ц де колынан келер ic (парыз) денсаулыгын барындакад1рлеу.3.2.1. Цазац халыц медицинасы (h(Х М )LЭнциклопедия лык сездж - "Халык медицинасы - халыктыцауруларды тану, алдын алу, емдеуге кажетйдауалы куралдар, емд1к жене гигиеналык твс1лдер менед1стер туралы жинаган теж1рибелж деректер1 жиынтыгы.Хальщтыц медицина корында - ес1мдш, жануаржене минерал теки емдеу жабдыктары мен амалдары,табиги факторлар (минералдьщ су, емд1к балшык, т.б.)»хирургиялык еднзтер (кан алу, т.с.с.) бар. Халык медицинасыныцкептеген амалдары Ka3ipri замангы гылымимедицинада колданылады".Халыктык ем-домныц ата-бабадан мирас болып кележаткан агзаны тазарту, шыныгу, тшмд1 тамактану,аутотренинг сиякты жолдары - денсаулык KenLni, удайыжуйел1 пайдаланганда денсаулыкты арттырып, адам ибакыт пен куаныш сез1мше белейтш амалдар.137

Сан гасырлар бойы халыцтыц e M ip бойы озекта меселейболып келген денсаулыцты сацтау, денсаулыц озгеpicTepiHаныцтау, сырцат жанга дауа табу i3flemcTepiкуннен-кунге, айдан-айга, жылдан-жылга уздшс1з бацылаужасау, болжамды ic жузшде тексеру арцылыемдш тэж1рибеш цорыту, цателштен цорытынды шыгарутуршде халыцтыц медицина тагылымдары болыпжинацталуда. Бацсы мен балгер, сеуегей мен цумалацшы,жулдызшы мен сыныцшы, оташы мен шаман, сицыршымен теуштац халыц арасында "жер бетшдегч жыншайтандарментшдесе алуы, олардыц адамга жасайтынцастандыц ерекеттерше тыйым салатын шшкентайцудайсымацтар ретшде танылуы" тегшнен-тегш емес.Шындыгында да, козге кершбейтш ауру таратушылармен ауру цоздырушы вирустардыц денсаулыцца ecepiбацсылыц елец сарындарындагы "жецйз беретш кшнген,лашын цустай тушлген", "царашубар айдаЬар", "жезтырнацты жолбарыс", "аузынан ац кебш шашкан, азуTici сацылдаган цара бура", "бурц-сарц еткен цара булт"бейнесшен не кем д т бар. Антал азаматты тосекке атыпуратын, еп-сетте цабаты цалыц цара жердщ цойнынатартып кететш тылсым дулей кушта жецу ушш - бацсы6ip емес б1рнеше жынын шацырып, оларды адам угымындагыец к у н т нерселерге тецеп, салыстыра отырып,жырга косады, тыцдаушыныц коз алдына елестетедьМ1не, бул психологиялыц веер ету, адамды осы арцылыденесшдега цуат-кушш ауруга царсы толыц жумылдыратындайкуйге жетюзу. Медициналыц цурал-жабдыццаз1рга замангы техникалыц децгейге жетпеген кезде,аурумен курестщ 6ipfleH-6ipi тшмд1 жолы осы болатын.Цазацта мал жене адам ауруларына цойылган атаулардыц03i аурудыц нацпа-нац диагнозы болып келетат, оныцсырцатсырынтерецнентануы. "Цатпа", "Сусац", "Туйнеме","Тырысцац", "Топалац", "Мацца", "Курозек", т.с.с.атаулары аурудыц накты симптом-айырым белплер1.Цазацтыц халыц медицинасында к у п т улы химиялыццосылыстар —сынап, ашутастар, алмас, мусэтар,наша заттары, тотияйын, хинин, ей тлер мен цышцыл-138

дар, каракурт пен жылан уы кецшен колданылган.1901 жылгы flepirep Г.А. Колосовтыц деректер1 бойынша,X IX гасыр аягы мен X X гасыр басында Турмстанаймагында еймдш турлершен дайындалган 227 дэр1-дермек, 200-ден астам сыркат аты, 150-ден астам казакшаанатомиялык терминдер айналымда болган. Кептегенсыркаттарга дауалы казакы емнщ 6ipi "Tepi булау". ОныiceK не кунан кой, ешк1, ит, кулын, ейзшенщ жармайipen алган жылы TepiciH кигазу аркылы жасаган. Созауруына - агаш кабыгы мен шеп тамырларынан, сынаппеналмастан дайындалгантамыр дэр!- "сыр", кан кысымынTycipyre —самай, тебе, шынтак, тш астынан "арам"кан алу мен сулж салу, кан токтатуга - таза кул менкуйдаршген кшз басу, шикан мен турл! жараларга —сылумен тазалау, содан соц куйрьщ май мен жылы Tepi тартунемесе кызган тем1рмен куйд1ру ш колданыста болган.Казак сыныкшылары туралы ацызга айн алган епсаналарда ейрж емес, шындык- Кул болып сынган адамдыаягынан TiK тургызгандар шн де арамызда. Уршыгытайган адамды шел сиырга MiHri3in, аягын теменнентусаулап сиырды суарып салу, шыккан буынды таралгыменузецга аркылы "теуш" Tycipy, тайган тобыц, шыц-Кан шыбьщты камшымен "урып" Tycipy, сыньщты жыл кымайымен бузып кайта салу, сыньщты жасына карай"шерттеу", iciKKe шуда тарту, тузды сумен сылау казаксыныкшыларыныц адам анатомиясы мен физиологиясынантерец бйпмдарлыгыныц айгагы. 0кпе ауруга итей, борсык майын беру, куйгенде —каз, жылцы майы,ашыган сут, ун, саз тарту, Tepi жараларына, цышымамен тазга сары май не тортага кушрт араластырып жагу,ipiHfli жарага шыбын куртын салу казакы турмыстакундел1кт1 жш колданылатын ем болган.ЩлЩщяр кандай еркениет болмасын ез турмыс ерекшелштершесай сан гасырлар бойы калыптаскан денсаулыксацтау салт-дестурлер! мен ем-дом жасау едн:-Tecinflepi мол. Олардыц хатка тускен Yлгiлepi де аз емес.Оган мысал елемдж жазба едебиет бастауы: "Авеста",139

"Забур", "Таурат", "1нж1л", "Куран", "YHfli" жене "Орхон- Енесай - Талас" жазбаларындагы, хальщ ауыз едебиетйулг1лершдег1 талай айьщпас сыркаттарга ем жасаганхалыд eMHiuiepi туралы ацыздар. ¥лттьщ медицинаныц6ipa3 саласы ата Keci6i ретшде екеден балага, устазданшеюртке купил бершш келген. Ас елшщ (Азия), сактардьщ,гундар мен туркйгердщ, алаш пен алшын улдарыныцбойга куат беретш, дертке дауа болатын цымызымен шубатыныц емдж касиет1 онын; 6ip парасы. СалауаттыeMip салтыныц тецдеи жок ynrici табигатпен ундес,кунмен 6ipre оянып, ецбекке араласатын, кунмен 6ipreуйкыга жататын далальщ eMip TepTi6i. Казак халык медицинасыныцnipre айналган екшдер1 - К,ызыр (Цыдырата)мен Цоркыт ата, Еайып-Ерен кырык шштен, Лукманхак1м, Биб1фатима, Шашты Эз1з, Шырак, Сайрамдагысансыз бап, Турк1стандагы тумен бап, Шопан ата, Сулекееулие, Сулеймен сыньщшы, Бекет ата, Мацгыстаусыныкшыларыныц Бекен, Нурбаулы жене Бекбаулыдинастиялары, жулдызшылар мен есепшшер, оташылармен кершкелдер, баксы-балгерлер мен кумалакшылар,жауырыншылар мен 3iKipuii диуаналар. ЦХМ - гигиеназацдарын булжытпай орындайтын калыптаскан балатербиелеу салт-дестур1 мысалдарына: "баланы бауыргасалу", "шарана кустыру", "куйрык маймен ауыздандыру","тузга Tycipin, TepiciH куйд1ру", "euiKi майыменсылау” , 6eciKTi аластау, шаш алу, бесжке салу, сундеттеу,т.с.с. жатады. Ka3ipri танда, олар гылыми медицинанытанып, мойындау сатысынан eTin, кайта жацгыруда.Бугшде халык eMininepi арнаулы медицинальщсынактардан eTin, зацды емдеу кукыгын алып, халыккажария кызмет етуде. Казак жершдет минералдар менбиологиялык жене биогендж ресурстарды пайдалану,емдж касиетш танып, оларды дер кезшде жинау, ецдеутехнологиясы медицинальщ препараттар жасаудыценеркесштш технологиясына ез1р жете алган жок>BipaK, олардыц есер етуш ic жузшде сынау жене пайдалануузактыгы мен емдж кыр-сырын тeжipибeлiк тану,140

психикалыц цолдау жэне сендору тургысынан халыцмедицинасыныц уиретер1 кеп. Табигаттыц цатал сынымен талцысынан еткен Tipi агзалардыц езш щ бешмделу1барысында жасаган дэриик заттарындай шыны таза,бегде ecepi болмайтын емд1к дэрЬдэрмек жасау мумшнде емес болар. Цазац eлiндeгi цуммен булау, адыраспанцайнатпасына Tycipy, мумия мен мертш тас, ел1 балшыцпен туз, сынап, алтын, кум1с, жез, мал циы мен ацдардыцтезега, уй жануарлары мен туз тагыларынын, турл1агзалары, жылан eTi, кипе сорпасы, цумырсца илеу1, цусуялары мен мал eTi, Tipi агзалардыц цаны мен жыныныцшипальщ цасиетш пайдалану ел1 де гылыми терецзepттeyлepдi цажет eTeTiH танымдыц байлыц цоры( 3.2.-кестпе) . Цазацы карантин, ягни "шешекке тскендердщ"ауылдан белектенген сырцаттарды дара кутшбаптауы арцылы уйымдастырылатын жуцпалы ауруларменкурес, сау адамдарга жуцпалы жаралардыц сарысуын жагу, баланы жазылып келе жатцан жуцпалы сырцаттыцTeceriHe аунату арцылы иммунитет цалыптастыру,шдетке ушыраган малдыц цулагынан еттзген инежшпенцалган малды вакцинациялау, "бас цагу", ягнибас суйега симметриясыньщ сацталуын диагоналы бойыншаорамалмен ею елш еп, бурау салу арцылы реттеуeж eлгi емдеу тасш дерш щ заманынан озыц болганYлгiлepi.

3.2-кестеАуруды ц алдын алу жэне емдеу дщ цлгптыц тэсшдерЬКуйген, ycireH кездеп ем(каз майы, зэр тарту)Психикальщ аурулар(уйкысыздьщ , кетерш укезш де - зй ар салу, атабабазиратына тун ету)Ж укпалы аурулардыемдеу (окш аулау, сарысулы ж ш пен емдеу)Бас аурулары (бас кагу,бастан “ арам" кан а лу)А ш ы к жараларды емдеу(жусан, кухйрт, сабын,сацыраукулак тарту )Icin кайтару (м уз, ы лгалтопырак тарту, борсык,ж ы лкы , ит балык майы,сут пен камыр, туздысумен сы лау, шуда тарту,Tepi булау), сынык салуАурулардыцалдын алужэне емдеудщулттьщтэсшдер1Кан токтату (курым кш зтарту, кул, кум басу)Буын аурулары (сулшсалу, жылкыны ц тазкарыны, мал жынын тарту,балш ы к'тузга тусу)Себи KyriMi (кустыру,тузга салу, майлы сылау,куйрык май, 1шек ем1зж)Бала кетерген ейелдерKyTiMi (жерш асын табу)Ж ыныстык аурулар менбелшздштен емдеу ( сырiuiKisy, жеке тазалык)T ic ауруларын емдеу(мендуана не кекнвртарту, елтсрьлгенкыыщыл тамызу)Ж ы лан, каракурт, шаян,буш шаккандагы ем(куйд1ру, адыраспанкайнатпасына салу)Психикалыктураксыздыктын, алдыналу (дугалы к, кез*моншак, назар аудару)3.3. Денсаульщ айналары жене биологияльщбелсещц нуктелер (ББН )Эдеттен тыс медицина неп.здершщ басты угымдары-ныц 6ipi - "денсаульщ айналары". K,a3ipri емдеу гылымы,оныц нацтама жасау кешендер1 хальщ медицинасыныцнешздерше цайта оралып, оны басшыльщка алуда,хальщтыц медицинадагы тамыр устау, аладангацарап бал ашу, т1л мен кез арцылы, Tepi рещ арцылысырцат TypiH нацтау, дер1герлж 1здетстерге гумырынсарп етш влемге "Китаб ел-канун фит-тиб" - дер1герлжцагидалар кггабын цалдырган Эбугали Ибн-сина цолдан-ган кеудеш саусацпен цату (пальпация) арцылы, науцастыцрещ, бет-элпет1, тамыр согуы, зершщ Tyci арцылыаурудыц асцыну кезецдерш дел аньщтау ед1стемелерЬне уласса, одан кешнп. кезецдеп турл1 дерет жене цанцурамын арнаулы аппараттармен талдау ед1стемес1 женекардиографтарды пайдага жаратса, K;a3ipri дер1гер142

cepiri, нацтамалау-емдеу кур алы —компьютерлш багдарламалардын, Heri3i, логик ал ык; ipreTacu ежели халык медидинасыкед пайдаланган —биологиялык белсенд1нуктелер (ББН) мен аймактар, олардыд электр потенциалы.IniKi агзалардагы езгер1с куйлер1, кезге байцалатынкещл-куймен катар сырткы дене мушелершде болатынезгер1стер туршде де белп беред1. Tepi аймактарында,iniKi агзалармен накты байланыс орнаткан, белгШ 6ipнуктелер немесе шагын алацдар болатыны ежелденбелгЪп. Халык емнплер1 атадан балага кушая мирас eTinкалдырган осы жуйе, батыс жарияланымдарына суйенсек,б1здщ дэугрмШден бастап хатка тусебастаган. Кулакцалканындагы ерекше аймактар туралы Сун Сымяо (VIIгасыр), Tepi аймактары туралы Г.Гед жэне Г.Захарьин(X IX , X X гасырлар), тал, кез, бет жене мурын аймактарытуралы П.Бонье, М.Нечаев, И.Пекцели жене баскада галымдар зерттеулер мен бакылаулар журпзш , тшстабайланыс айналарын аныктап жария e T T i. "Соцгы X IIIгасыр шпнде ер турл1 елдерде - Кытай, Ресей, Венгрия,Англия женеФранцияда, эркилы уакыттарда галымдар6ip-6ipiHe теуелйз ортак ой мен тужырымдарга келдЬОл ой, алуан турл1 агзалардан куралган адамныц iniKiортасыныц, дененщ сырткы беткейлш рецепторларыменбайланысы калай болса солай емес, накты 6ip аймактарда,ягни топографиялык дел нускап керсетуге болатыннуктелерде кершед!".Kaeipri тацда бул аймактар туралы бипм ине салу,нуктелш сылау, телоссофия немесе иридодиагностика,аурикулотерапия, хромотерапия жэне баска да нактамажасау, емдеу эд1с-тэсй1дершде кец колданылуда.Дененщ сырткы бел1гшдеп нуктелер мен алацдарадам денесш бойлай орналасцан меридиандык сызьщтарбойына орналасады. Меридиан саны мушел жасы,ай саны сиякты 12. Олардыц эрцайсысына денсаулыктыкамтамасыз ететгн 6 куыс муше (сырткы ян беткейлер1)мен 6 катты муше (iniKi инь аймактары) арналарыбасшылык етед1 деп есептеледа. "Инь" арналары - катты143

мушелерд1 байланыстыра отырып дененщ iniKi бетшбойлай арналасады. "Ян" арналары —цуыс мушелерд1т1збект1 байланыстыра отырып дененщ сыртцы бетшбойлай орналасады. IniKi мушелердщ табигаты мен байланысубагыттарына царай арналар: колдыц 3 инь арнасыжене 3 ян арнасы, аяк,тын, 3 инь арнасы мен 3 ян арнасыболып туйыц шецбер болып тогысады. Сойтш импульстжйзбекте хабар алмасу жене зарядтарды тецесйружYpi п отырад ы. Ол арналардыц езара байланысы " бас -аяц —цурсац _ кеуде - кол —бас" жолымен сепздштвр1зд1 шецбер жасап, кшдштен уш сунь(ел1) томен деорналаскан "уш жалын" аталатын нуктеде туйыцталыпотырады. К,олдьщ 3 инь арнасы кеудеден басталып колушында 3 ян арнасымен туйьщталады, содан соц колдыц3 ян арнасы колдан шыгып бас аркылы аяцтыц 3 ян арнасыментогысады. Аяцтыц 3 ян арнасы бастан басталыпаяц арцылы аяцтыц 3 инь арнасымен цосылады да,аяцтыц 3 ян арнасы аяцтан шыгып кеуде арцылы цолдыц3 инь арнасымен туйьщталады. Осы алты жуп дененщсыртцы беткешн iinra мушелермен байланыстырып,6ipiH-6ipi толыцтырып, цуыс агзалардыц ян арналарыцатты мушелерге цуат 6epin, цатты мушелерд1ц инь арнасыцуыс агзаларга демеу жасап отырады.3.3-кестеДене арналары мен ацпараттыц тцйыцталу жуйепБетю уш ян Iimci уш ян Арнадагы агынжолы2 КолянмишТокimeicбкнелер Колтайиш1/12 Колдыц алдыцгыжел!с!3 Аяк Карын Талак Аяк 4 Колдыд орта жел!с!янмиштайиш6 КолтайяныАщыилекЖурек Колшаоиш5 Колды ц арткы жел1-ci7 А яктайяныКуык Буйрек А якшаоин!8 Аяктыц алдыцгыжел!с1мен томен,орта жел!с!менжогары10 Колшаояны11 Аякшаояны144Ушжалын0ткалтасыУлпершек(перикард)БауырКолжеиш(юэинь)Аякжеиш(юэинь)9 Аяктыц ортажелннмен томен,алдыцгы жел!с!менжогары12/1 Аяктыц арткыжел!с!

lДенсаулык айналары мен биологиялык белсенд1нуктелер орны топографиясын б1лу, олармен жумысжасау тейлдерш мецгеру, ep6ip адам ушш ез тенш, рухынмецгерудщ алгашцы баспалдагы, салауатты eMipсуруге нетижел1 цадамы болмак- Денсаулык айналарынтатаркендару, шыныктыру, кешеш халык дестуршдейтазалык сактаумен улттык ойындар непзшде бар. Мысалы,саусактардыц икемдШгш, кол-аяк, дене козгалысыныцдел уйлейм щ арттырып, оларга ойын устйадетолык массаж жасайтын жан-жакты жуйе —асык ойындары.Ондагы какпакыл, жерд1 саусак ушымен туртесыйпау, алаканга асьщтарды жинау, жерде томпылдатауру, кол сыртына асык жинау - саусактардагы, алацанмен кол сыртындагы басты биологиялык белсендо нуктелераймагын татаркендорш* жаттыктыра келе кол кимылынкезбен кермей-ак дел козгала алатын жауынгерлйсдагдыларга жетк1зеда. Алтын жамбыны шауьш келе жатканат уст1нен кездемей киып туйретан кол мергендшосы асык ойыны машьггынан басталады. 3 тас, 4 тас, 5 тасаталатын ойындар сонымен катар санауга, ecenTi естеустаута дагдыландыратын, жуйкеш дамытатын ойындар.Табан биологиялык белсенда нуктелер! жалацаякжуру кезшде шыныга отырып, дененщ энергетикалыктепе-тецдггш калпына келтаруге кемектеседа. А л кол,бет, кецйрш, б1лек пен бшезш, мойын, тал* табан толыкдерет алу Кёзшде сумен шыныктыру кагидаларын дагдыгаайналдырады.Каз1р халык арасында кец таралган табиги емдеужуйей, дестурден тыс медицина уЛйлершщ 6ipi - Су-Джок терапия. Ол езшщ курал кажет етпейтш карапайымтехникасымен кец танымал. Корей таМндет "Су” - "алакан”, "Джок" - "табан" угымымен аталган бул тесшдаелемдак емдеу еж1рбиейне Сеул каласындагы Су-Джокакупунктурасы институтыныц жене хальщаралык; Су-Джок акупунктурасы ассоциясыньщ президента Пак ЧжэBy насихаттап таратты. 1993 жылы оныц бастамасыменАлматыда Су-Джок Академиясы курылган болатын.Агзада езара энергоакпараттьщ хабар алмасып отыратын10-138 145

нуктелер жинакталган биологиялык белсещц аймактармол. Алакан мен табан солардьщ 6ipi гана. Осы дененщсырткы аймактарындагы "косымша баскару жене акпаратжинау" нуктелерш найдалана отырып дененщ солнуктелер1мен байланысты iniKi мушелерше есер етугеболады. Цуралсыз не бар куралдар: ине, тшен, ден (тары),карындаш ушы, киыршык тас, саусак ушы, тырнак, магниттер,турл1 металдан жасалган бьлезжтер мен сакиналар,кун сеулей, т.с.с. аркылы мектеп анатомиясы келем1ндеез денесшщ курылысын бигетш ep6ip адам Су-Джоктерапия нактамасын пайдаланып нуктелш сылауды мецгереалады. Меселе Heriei, бармактыц - бас, алаканныц -кеуде мен курсак, сук саусактыц —он кол, шынашак —сол кол, ортацгы саусак - оц аяк, тертшнп саусак ~ солаякка сейкест1гш ацгаруда. Осыган сейкес есер етунуктесш сук саусак немесе бармактьщ табанымен баяубаса отырып табу, содан соц сол нуктеш саусак ушымен,тырнакпен немесе догал ушынын, диаметр! 5-6 мм болатынтем1рден, агаштан, п1л суйег1нен 1стелген yuiKipнерселермен нуктел1к сылау (акупрессура) жасау. Дертиагзаньщ ауьфсынуын басу уппн, еттерд1ц курысын жазуyniiH сол аймакка жауап беретш арнайы нуктеге куралушын кадай отырып, 1-1,5 минут бойы айналмалы козгалыспенсьшау кажет. ЕгербелгЬп 6ip еттер тобын шыныктырукажет болса, cepriTyini сылау жасалады. Ол жагдайда,сылаушы ширак кимылымен 20-30 секунд сайыннуктеш д1ривдете отырып, ыскылап кыздырады. Биологиялыкбелсещц нуктен1 дел табу ymiH ep6ip адамныцезше сай елшем1 - "цунь" пайдаланылады. Ол ортацгысаусакты бугу кезшде анык кер1нетш екшпп буындагыкыртыс-сызыктардыц уштарыныц ара кашыктыгынатец, ягни казакы ортан терек ел1сь Ер адамдардыц солколы, ейел адамдардыц оц колы саусагыныц ел1с1 дел1рекелшем б1рл1г! болып саналады.Су-Джок сиякты биологиялык белеенд1 нуктелерд1сылау аркылы емдеуд1ц кытайлык терапиясы ежелден"ауруларды талкандап жою жене eMipfli узарту eflici"аталган "Цигун" (насихаттаушылар: Цан Минву жене146

Сунь Хингуан) емдж медицинасы. Оныц "ци" бёлМ -кезге керщбейтан болмыс (ауа, сеулелену, аура, жан)угымын берсе, "гун" - "ци” -д1 денеде мол етш устай алуерш мен ж1гер1, "Ци"-д1 цалыптастыру KenicTiri менжетастжке жету уацыты. Цигун жуйеет. жаттыгуларыаркылы адам езшщ т э т мен ацыл-ойын мецгеруге, денесшдеацицат "Ц и" жинацтауга дагдыланады. "Ц и"ж еткиш т болса - денсаулык децгеш жогары болганы.Ци куйше жету, ягни акыл-ойды 6ip арнага тогыстыруды,дурыс тыныс ал уды, жацсы дене пшщнш цалыптастырудымецгеру ушш уш багытта кызмет ету кажет:1. Herieri TipmLniK "Ци"-1мен тыныстау; 2. Сабырлы жандуние жагдайын сактау; дене агзаларыныц уйлесшшсацтау. 1^ытайда "Цигун" жаттыгуларыныц бес мектеб!калыптаскан: таолык, будд ал ьщ, конфуцийлж, медициналык,боксерлж. Эсер ету нуктелер1 кеуде - кол - басаяк—курсак ~ кеуде аркылы сег1здж жасап тогысатынцатты жене куысты агзалардьщ 12 - арнасы бойына орналасцан.Емдеу нуктелер мен нуктелер аймагына козгаушы-реттеуш1веер ету жене зейшд1 сол багытца толыкаудару, акыл-ойды багыттау аркылы журпзшеда.Космос энергиясын пайдалану, емдеу жене езш-ез1сылаудыц тагы 6ip eflici - "до-ин-шитасу" тушмен тынысалып, тацгы ояну сэтшен бастап, жаткан кушнен тжжуретш куйге алмасу кезшдеп энергияга толы, куанышты,йршген жан кушн сырткы елемнен куйылатын басцарушытолкындар арцылы толыктырып сацтаугатербиелейдо. Адам кунделжта тутынатын тагам, жарьщ,ауа сиякты сыртцы жаратылысы электромагниттж "КИ"энергия адам денесшдеп мыцдаган акупунктуралыкнуктелер арцылы сшдршедь Ол, ecipece, ойлау цабдлетанежацсы есер етедь Дене меридиандарыныц циылысуаймактарында орналаскан арнаулы акупунктуралыкнуктелерЖ сылау арцылы тутас агза не жеке мушелерд1белсещц куйге жетшзш, "КИ " энергиясы агынын да реттеуге болады.Акупунктуралык нуктелер саны дел аныцталмаган.1027 жылдары Ван Вэйи колданган адамныц цола147

муйтнде 600-ден астам нукте бар. ^aeipri тацца 1500-денастамы белгш1, олардыц 695-i туралы жуйел1, б1рыцгайninip бар. Олардыц арасындагы 150 нукте емдеу практикасындакещнен цолданылады. 1957 жылы французмаманы Роже де JIa Фюи (Хальщаральщ акупунктуракогамыныц уйымдастырушысы жене 6ipiHini президент!)туцгыш электропунктатор приборын жасады. Соганжалгас Рига медицина институты клиникалыц биофизикабелймшщ профессоры Ф.Г.Портнов биологиялыкбелсенд1 нуктелерге электропунктура жасайтын ЭЛАПаппаратын жасап, евдцрдеке енгаздьДенет торлап жатцан 12 тарпплш арнасы теулпстакбиологиялык ыргакка сай ездерше белшген еш сагаттьщмерз1мде езге арналарга жетекшшк жасаумен 6ipreездер1не гана багынатын мушелерд1 баскарып, реттепотырады. Арналардыц узындыгы мен ондагы нуктелерсаны ер турль Мысалы, куык арнасы ец узын арна, олбастан басталып, мойын, арка аркылы Kinii башпайдыцушына дешн барады. Осы жолда 67 есер ету нуктей бар.Олардыц iniiHfle, жалпы барлык он eKi арнаныц еркайсысындагы,дене меридиандарыныц непзп нуктелер!саны тертеу. Олар: коздырушы нукте; тыныштандырушы(седативтж) нукте; аралык немесе кемекнп нукте,ол барлык буйрыктарды етшзе отырып кажет кезшде6ipiHnii немесе eKiHnxi нуктелерге кемекке келед1, немесеоларды уакытша толык алмастыра алады; сырткыбайланыс нуктей —Kepnii каналдармен энергиялык байланысжасайды. Ец цыска арна бар болганы тогыз нуктейбар журек жене журек кабы (перикард) арнасы. Олардыцорналасуыныц белшй журекке жуктеме туйп, шаршаганкезде байцалатын иьщтан бастап колдыц iniKi бетаменоныц шынашагыныц ушына дешн сыздап белпберетш нуктелер Ti36eri. Казацта жаксы кергешн"журек кабым"-ау деп еркелетш, жан досына "журекжарды сырын" айтып, сагынганына "улпершек" сактапкоятын, не селемдеме жолдайтын едет бар. Сол журекпен ceeiMfli осы арна бакылайды.Herisri тарпшпк жылгалары болып табылатын 12 арнанымыцжылдыцтар бойы пайдаланылып келген акупунк-148

туральщ нактама кою едгсш компьютерге енпзш колданужуйелерд!; кси-потенциалды сараптаушы "зодиак" жене1950 жылдардан жург1з1лш келе жаткан И.Накатаниедастерь Накатани буйрегч ауыратын адамдарда электркедерпй аз, e T K ierin iT iri ете жогары нуктелер арасын6ipiHeH соц 6ipiH аныктай отырып буйрек меридианынсызып шыкты. Ол классикалык буйрек арнасымен делкелдь "Улпершек "перикард)” жене "уш жалын" меридиандарынатамыр жене лимфа меридиандары сейкес болыпшыкты. 1960 жылдардан елемдак медицинада нем1сдокторы Р.Фольдыц диагностикалык жуйей колданылуда.Оны жасау кезд.нде Р.Фоль классикалык шыгысмедицинасында колданыстагы 125 нуктенщ ер турл1мушелер мен олардыц арналарына дел сейкеспгш мойындайды.Белсенд1 нуктелердщ электротермиялык ерекшелшнескере отырып сол нуктелерге музбен, ультрадыбыспен, диаметр! 1 мм шарикпен, диаметр! 2-15 ммдисшмен, немесе куйд1румен (Чжень-цзю - ине салу,куйщру) есер ету Ka3ipri замангы емдеу вд1стер1шц жадабагыттары.Терапиялык (грек, therapeia - емдеу, ем дт ) есеретудщ турлер1 кеп. Эбугали ибн-Сина ес1мдштерд1 пайдалануаркылы аурудыц алдын алу (фитопрофилактика)жэне емдеу (фитотерапия) туралы кеп ецбек калдырган.Сол сияцты хош mcri ес1мдштерд1 колдану аркылысауыгу (аромотерапия), еуен (ен-куй тывдау жене енсалу) аркылы адам агзасыныц тешмдйигш, бешмделугеикемдшМн арттырып, ауруга тетеп беруд1 камтамасызететш жинак корды улгайту —вокалотерапия ( лат. франсvokal - вокал - дыбыстык;, ayendi) деп аталады.Биологиялык белсенд1 нуктелер жиналгая тагы 6ipмуше кулак калканы. Оныц KecKim аралык ми б елтн щсурет1н кайталаса, алты айлык шарананыц бейнес1кулак калканындагы ББН орналасуына сай келедьКулак калканын сылау немесе ине салу - аурикулотерапиядеп аталады.Дестурден тыс жаца багыттардыц 6ipi - дианетика,ягни ез e m p i^ i, коршаган ортацмен царым-катына-149

сыцды жадсартуга ниеттенш Kipicin, диындыдтардыж е ц ш табысда жетуге, ез т1рл1пцд1 озщ тшмд1 таразылайб1лш, дажетт1 шеппмдер дабылдай б1луге уйрететшрухани денсаульщ туралы гылым. ( Л.Рон Хаббард).Бул жуйелердщ барлыгына ортад ерекшелш - емдшсауыдтыруды шын ыдыласпен, жан дуниецмен угыныпжасау дажеттагьОсы сиядты сен1м мен димыл б1рл1ганен дуниегекелш, ден, таралган жуйе Порфирий Корнейулы Ивановтьщ"Улан" табиги-сауыдтыру жуйес1 (ыдшамдалганнус да).1. 0зщд1 жадсы сезшу y n iiH e K i рет табиги суыд сугашомыл. Клайда болсын: делге ме, езенге ме, ваннага ма,efrreyip 6ip шомыл, себезп дабылда, болмаса устще шелектепсу дуй. Ыстыд суга шомылсац, соцгы нуктесшсуыд сумен дой.2. Шомылар алдын да немесе шомылып болып табигатдашыд, жалацаягьщмен жер бас, ал дыста дар устшде, тымдурыганда 1-2 минут жаладаяд туруга тырыс. Ашыдаспанга дарап турып, таза ауаны аузыцмен дармап,б1рнеше рет дем ал да, iniTeft езще жене езге журтда денсаулыдTine.3. Арад imne, темек! тартпа.4. Аптасына кем деген де 6ip рет, жумадан (сагат 18.00-20.00-ден) жексенбше дейш (сагат 12.00-ге) тамаксызжене сусыз ораза уста. Бул сенщ ез шыдамыдды тексеpyiH,жене денсаулыгьщды жадсартуга алган демалысыц.Егер дырыд сагатда б1рден толыд шыдау диын болса,онда алгашдыда 2-4 апта 6ip теулшде шыдап кер, содансон 6ipTe-6ipTe апталык оразанньщ уадытын 1-2 сагаттанузартып 42 сагатда жетшз.5. Ауыз ашарда, жексенб1 кунг! сагат 12.00-де, жалан,аяк табигатда шыгып, жогарыда атап еткендей тынысал да ойлан. Бул сенщ денец yniiH мереке. Будан кешнезще не унаса, соньщ берш же, ini.6. 0з1нд1 доршаган ортаны суй. Айналаца туйрмежене бойьщнан ештеце тастама. Осыган кендш, булсенщ саулыгыц.150

7. Барлыц жерде жене барлык адам мен, ecipece, жасыулкендермен селемдесугц дагды кыл. Дешм сау болсындесед - барлык адаммен свлемдес.8. Адамдарга, ecipece, наукаска, жапа шеккенге,жердем сурагандарга колыднав келгенше кемектес.Муны шын ниетадмен орындауга тырыс. взгенщ кажет1нежаксылыгыдды жан дуниедмен сезшш, езщ тдлегендейeTin жаса. Сонда ол сенщ досыда айналады, соныдменелемдак жаксы icKe ат салысасыд!9. Бойыддагы апщарактык, жалкаулык, масаттанушылык,пайдакунемдш, коркактык, ек1жузд1л1к,текеппарлыктан арыл. Журтка сене 6Ln жене олардысуй. бзге жвншде киянатты ой ойлама, баскаларженшдей жаман штрлердо журегще жолатпа.10. Ауру, сыркат, вл!м женшде ойлаудан каш. Булсенщ жеддещ!11. Ой мен icri беле карама. Окыдыд ба?! Ойландыдба? Жаксы! Ендо окыганыдды жузеге асыр.12. "¥ лы к болсад, KiniiK бол". Бул ic женшдег1таж1рибедд1 айналада у л й енеге eTin айт жене тарат,6ipaK ол ушш мактанба, ез1дд1 езгеден жогары устама.Ислам ceHiMiH устанган адам дар мен казактардыд атасалтында "Дерет алу TepTi6i (тахарат)" аталатын биологиялыкбелсендо нуктелер жуйесш толык татаркенд1реотырып кунше 6ipHeine рет жуыну efle6i бар. Алакан,ауыз куысы жене жуткыншак, Tic пен кызыл иек, танауменкедйрш, бет жене кулак. б1лек, башпайларыментабандар толык тазартылып, сыланып жуылатын (суменшыныктырылатын) жене ep6ip кимыл Жаратканга uriталектер арнап, шапагат сурау, ниет б1лдорумен косталатыносы едет салауаттыльщтыд 6ipereft дагдылар кешен!жене медициналык угымдардыд б1рл1гш тутаскамтитын ден1 сау тарпплш ету нускасы. Kaeipri уакыттаислам медениет! ynrici, намаз окуга дайындык TepTi6iболганымен, бул салттыд тамыры тым тередде. "Ригведа"жинагында, ягни ислам халык турмысына енуден2000 жыл бурынгы, б.з.б. 1500 жылдардан жеткен есиеттерде:"Жуынып-шайыну (дерет алу) - он артыкшылык151

береда: ой айцындыгы, сергектж, шымырлык, деш саульщ,куш, есемдж, жастьщ, тазальщ, тершщ эдем1 рещжене сулу ейелдердщ ьщыласы"- деп жазылган. "Дереталу" ж уйестдей "im дерет алу", толык жуынудыц"гусыл" TepTi6i жеке тазалык сактау талаптарыныцуакыт тезшен еткен, ep6ip кимылыныц peTi ез орнынтапкан улйо.. Оларды уйрену, орындау, наснхаттау - epiпарыз, epi ep6ip пенде ушш - денсаулык кешльСоцгы кезде, еуропалыктар "менталдык тренинг (МТсаналыкещлмен шыныгу), ягни психофизиологиялыкдамытушы жаттыгулар" непзшде сауыктыру технологиясынжасактауды колга алды. Бул, казак едебшдепep6ip icTi "ниет етуден" бастау, ягни денет сауыктыруоган психологиялык дайындыктан басталады дегенугымныц жаца KepiHici. Осы парадигма шецбершдепинтеграцияланган психиофизиологиялык тренинг(ИПФТ), ягни ой мен ерекет б1рл1г1: агзанын, стрескетурактылыгын камтамасыз етуде, иммундьщ корганысКуатын жогарылатуда менталдык тренингпен жуптастырылгандене шыныктыруды карастырады. ИПФТжеке тулганыц рухани-1скерл1к ниеймен биоэнергетикалыкгомеостазын калпына келйру ymiH софрапедагогика,биоэнергопластика, калленетика сиякты жацафизикалык жаттыгулар жуйесш пайдалануды усынады.ИПФТ - иммундык жуйенщ, ecipece Т - тромбоциттержуйес1тц дамуы мен белсенд1 куйге кешу1не оц есеретедь езара сыйластыкты карым-катынас, енегел1 м1незкулыккалыптастырып, iinKi агрессиялык басымдылык'ты азайтып, жалпы тертшталжтщ жаксаруына уйыткыболады. МТ алдында зерде, зешн, акпаратты игеру жылдамдыгыаныкталып, тренинг (жаттыгу) нетижесшденервтж-психикалык бей1мделу, фрустрациялык толеранттылык(кец аукымды шыдамдылык), эмоционалдыктурактылык сиякты керсетшштерд1ц езгеру динамикасыесепке алынган. Нетижесшде аптасына МТ-пен2-3 рет жаттьщкандардыц сабак улгер1м1 KepceTKimiайтарлыктай жаксарган. Ягни, тыныштык куШн1ц152

унемдалш жагдайы, тексеру барысында езш-ез! устауы,ерк1н з е т н аударумен зейшдо езге багытка кайта косушапшацдыгы, т.с.с. кетер!лген. Сейтш "Алтын уйлес1м"табуга, ягни табигатпен Tin табысу, есемдыста кабылдау,тусшу, енерд1 мецгеру, сезшу куаты мен тен саулыгынтолык уйлес1ммен дамытуга болатындыгы аныкталган.Корыта айтканда, тен мен рухты катар шыньщтырушлта ep6ip адамныц ез колында, оган кажёттх уйлес1мд1табиги орта ynrici бар .Шыныгу ды бастаушылар упйн —"Денсаулык сактаушыларгаон есиет” :1. Т1рпйлжтац туткасы тетцдо таны.2. Кумарльщ тудыратын сусындардан жене жасандытамактыц кай-кайсысынан да бас тарта 6in.3. 0з денецд1 табиги, ж анды , енделмеген тагамменКоректенд1р.4. Белсенд1 кызмет, тшмд1 тыныгу аркылы тенщд1жасартып, ем1ршд1 сушспеншшш пен M e m p iM тегугеарна.5. Таза ауа, кун нурымен жасушаларынды, улпаларыцды,каньщды тазарт.6. Тэнщ мен жанын, ауырган кезде кандай тагам нандабастарт.7. Салмактысейле, байыппен ойла, шамалап шаттан.8. Табигат зандарын зерттеп, онымен уйлеслм тап, табыеыцнанлеззат ал.9. Жаратылыстан уйренгенщд1 езгелерге де уйрет.10. Жаксы тамактан, жеткшжта демал, омыртцацдытак уста.3.4. М ю ллер мен Прошектщ шыныгу жуйелер1Алуан турт шыныгу жуйелер1 арасында, И.Мюллердщаурудыц алдын алу кешеш болып саналатын, гимнастикалыкжаттыгулар, сумей шыныгу жене езш-ез1 сылаушараларын KipiKTipe жург!зуд1 царастыратын, "денсаулыкушш ширек сагат, ягни 15 минут" жаттыгулар ке-153

шеш езшщ карапайымдылыгымен, уакыттьщ колайлылыгыменкец таралган. Мюллер Иоганнес Петер (1801-1858) - нем1с физиологе, T ipi жанга оныц тылсым шыгармашылыццуаты уйлейм мен б1рлж табуына кажетт1куш беред1 деген виталистж (йршшж цуаты туралы)теорияны дамытушы, eei усынган жаттыгулар кешешн10 кун жуйел1 орындагандарга езш-ез1 сезшуашц "цандаймадацтануга да лайыц" болатындыгына кешлджберген."Ауру атаулыдан узджйз емделгеннен repi аурудансацтану елдецайда жецш epi тшмдГ' деп санаган Мюллертурл1 буындарга жуктеме беруд1 ескере отырып 18 жаттыгудантуратын кешен жасады. Жастык, шацтагы цозгалысикемдийгш, буын щ лгщ тш н гумыр бойына сацтаугамумкщцж беретш, еттерд1 тез бугш-жазу жаттыгуларыдене булшьщ еттерш дамытуга ьщпал етедь Алгашцы8 жаттыгу денеш бусандырып, тер шыгаругабагытталган (терлеу дене eTTepi цурысын жазып, цантамырларын босатып, артериялыц цысымды реттеп,жалпы стресс кушнен арылудыц Herieri тесЬй. - М М ).Содан соц сумен шыныгу царастырылады. Салкын себезпцабылдау, су цуйыну TepiHi тазартып шыныцтырады.Осыдан кешнгё 10 турл1 жаттыгу: езш-ез1 сылау,дамыту жалацаш куйде орындалады. Еттерге тумршетшжуктеме шамасы орындау царцынын езгерту арцылыреттелед!. Жаттыгуды орындаудыц жалпы цагидаларымен Herieri шарттары темендепдей:1. Жаттыгу алдында белме желдетшедь Жаттыгуларбаяу цимылмен басталып, 6ipTe-6ipTe ширац, жылдамцарцынмен жасалады.2. Тыныс цимылы б1ркелш, тек цана мурынмен жасалады.Тыныс алганда кеуде кец керЪип, тыныс шыгаргандацурсацты imne тартып, кекеттщ жумыс жасауы толыкпайдаланады.3. 0p6ip жаттыгудан кейш лушл саны мен тынысж тлйа тексершш отырады. Калыпты ТЖ минутына 18тыныс, ЖЖЖ минутына 70-72 соккы.4. Сумен шайынганнан кешнп сылау, укалау жалацашкуйде жасалады.154

М ю ллер жцйеЫмен жаттыгу mapmi6i3.4-tcecmeЖат № Уакыт узактылыгы (секунд) Кайталау саны1. 35+тыныс v3lnici 10 сек 102. 20+12 2x163. 40+12 124. 32+12 105. 18+12 2x166. 35+12 2x87. 30+12 108. 30+36 12Салкын себезп кабылдау немесе су куйыну 220 с9. 18+2 1010. 25+6 1011. 40+12 1612. 35+12 2013. 38+6 1614. 30+6 1615. 32+12 2016. 6+12 1017. 10+10 2018.(11) 10 4Барлыгы 900 секунд (15 минут), автордыц ез! жаттыгукешенш 13 минут 11 секундта аяктан отырган.Бул жаттыгулар кеш ет тамактану тэртабш сактап, Tic,ауыз куысы, кемей, мурын, аяк тазалыгын кунделшт1назарда устап, кшм мен аяк к тм н щ дурыс таддалуындадагалап, уйкы алдында белмеш желдетш, imiMfliK,шыл ымкорлык сиякты зиянды едеттерден мулдем аула кболатын салауатты eMip салттарын мултшс!з сактауменуштастыра жург1з1лед1. Д ДСУ луш л санын минутына 130соккыга ж еттзе отырып шыныгуга кедес бередо. Сирекжаттыгу каркынын кыска мерзгмде Ж Ж Ж 220-га жететшдейeTin шашпаддату да пайдалы деп есептеледо. МамандарМюллер кешен1н тадгы бой серйту жаттыгуларыныдуакытпен тексеруден еткен тшмда нускасы ретшдепайдалануга усынады.3.4.1. М ю ллер ш ыныгу кешеш (т а ц гы бой ж а зу)Алдын ала дайындык жаттыгу лары. Уйкыдан сонтесекте жаткан куйде булшык еттер толык "оянатындай"155

e T in кершу кажет. Ол y m iH колды жогары цапталга желкегесозып, аякты жинап, денет желкемен екшеге тарелебарлык еттер куппмен "K en ip" кушне кетередь Тольщтайceprin, ояну жагдайын сезгеннен кешн рана орнынантурады.1-жаттыгу. Д ен ет шецбер бойымен айналдыру.Б.К. (бастапцы куй) - табан арасы иык кецдтндейнемесе одан да сел алшац, тарацталган кол жогарыда.1. Дене мен колды солга кисайту. 2. Дене мен колды алгаецкейту. 3. Дене мен колды оцга буру. 4. Дене мен колдыартца шалцайту. К^олды желкеге устауга немесе белгетаянуга да болады. Денеш цозгау кезшде тазе бугшмейда,ш лу мумкш дтнш е терец орындалганы дурыс. Цозгалыссолга 5 рет, оцга 5 рет жасалады.2-жаттыгу. Аякты алга, артца серпу.Б.К. —6ip аяцпен жерден сел кетерщ т нерсеге шыгыптуру (калыц штап, аласа орындыцша), 6ip колдыбелде, екшпп колмен таянышта уста. Денет, eKi аяктыцозгалыссыз так кушнде сактап: 1. Орташа децгейгедешн бос аякты алга серпу. 2. Осы аякты так кушндеб.к. аркылы артка серпу. 3 пен 4-ке жаттыгу екшппаякпен кайталанады. Б1рте-б1рте серпу купи, аякты жогарыкетеру бшктш арттырыла бередь Эр аякпен 16 реторынд алады.3-жаттыгу. Кеудеш жерден кетеру.Б.К. —тазеден сел буплген аякты ауыр, козгалыссызнерсеге Tipen (кереует, устел, кебеже), кол бастан асырылып созылган куйде шалцасынан жату. Жецшдеталгентурлер1нде цолды желкеде, белде устап, шынтакцатарелуге болады. 1 мен 2-ге: кол жогары созылган куйдетактелш отыру. 3 пен 4-ке: бастапцы куйге кайту.Жуктемес1 ауырлатылган Typi б.к. цайтцанда дене менбелд1 кетер1лген кушнде сактап жерге тек желке менкол сыртын гана типзу. 12 рет жасалады.4-жаттыгу. Кеудеш буру жене цисаю.Б.К. - табан арасы иык кецдтндей, цолдар жудырыцтуйШп, eKi жакца созылган, дене так куйде. 1. Аяктытак: цозгалыссыз устап, денеш солга буру. 2. Денеш156

ецкейе бурып, сол цолды жерге жетюзу (т1зен1 аздапбугуге болады), оц колды жогары артка серпу. 3. Денет6ipiHini бурылыс кутне цайтара тштеу. 4. Бастапкыкуйге оралу. 5-8. Екшпп жавдабурылу. Оц цолды жергежеттзу, 6ipiHmi куй арцылы б.к. оралу. Бурылган кездедем iniKe алынып, ецкейген кезде тыныс шыгарылады.Эр багытта 5 кимылдан жасалады.5-жаттпыгу. Цолды айналдыра цозгай отырып tarepiаттау.Б.К. - алацан жогары цараган куйде цол eKi жаккасозылган, аяк; 6ipre тш куй. 1^олды алга, жогары, артца,томен багыттарды айналдыра отырып оц аяцты тузу кереустап, сол аяцпен алга аттау. 2. Б.к. оралу. 3 пен 4. Екшш1аякпен алга аттау, кол айналысы алацандар томен каратылып жасалады жэне б.к.-ге оралу. Б1рте-б1рте колдысерпу шамасы улгайтылып 16 рет алакан жогары, 16 реталакан темен караган куйде айн алые жасалады.6-жаттыгу. Жатка н куйде аяцпен шецберл! айна лысжасау.Б.К. - цол желкеде (белде немесе денеш бойлай созылган)Шалцадан жату. 1 пен 2-ге: аякты т1зеден букпей,6ip-6ipme цыса жогары кетерш, арасын ашу, 3 пен 4-ке:темен Tycipin, цайта 6ipiKTipy. 5-8 карсы багытта шецбержасау. Б.к.-де тыныс алынып, шецбер сызу кезшде тынысшыгарылады. 0p6ip багытта 8 айналымнан жасалады.7-жаттыгу. Денет бура отырып ецкею жене шалцаю.Б.К. —жудырык тутлген цолдар eKi жацта. Дене тш,табан арасы иыц кецдагшдей. 1 мен 2-ге: табан козгалыссызкуйде оц аякты тш куйшде устап, сол аякты бугужене курсак пен кеудеш санга кысу. 3 пен 4-ке: кешнкарай серплле шалцайып б.к.-ге оралмастан оц аякты6yrin, денет оц санга цысу. 5-8 карсы багытта орындау.Ецкею кезшде тыныс шыгарылып, шал каю кезшде тынысалынады. Жаттыгу кезекпен оцнан солга 5 рет, солданоцга 5 рет орындалады.8-жаттыгу. Жерден денеш цолмен кетеру.Б.к. —аяктыц ушына жене тш кол мен орындьщ шет1-не т1реле отырып (уйрене келе жерге) денет тш устау.157

1. Шынтакты бугш денеш темен T ycipy (йзе, кеуде,курсак жерге тимейда). 2. Шынтакты жазып, б.к.-ге денен1йктеу. Шынтакты буккен кезде тыныс алынып,шынтакты жазган кезде тыныс шыгарылады. Жаттыгуды6ip аякты кетерш жасау аркылы курделенд1редьОрындалу саны - 12.Сумен шыныгу шаралары. 1 минут уакытка салкынсебезгё дабылдау немесе су куйыну, су толы астауга тусуарцылы жасалады.6зш-ез1 сылау жаттыгулары9-жаттыгу. Сылау.Bip аякка турып, 6ip колмен таянышка суйенш, 1-4есебшде бос аяктыц табанымен тарешш аягын тобыгынанбастап йзесше дейш сылау. Бос колмен арка, желке,ш уйдет укалау. 5-8 екшпп аяк'Колмен кайталау 10 рет.10-жаттыгу. Денеш колмен сылау.Б.К. - аяк арасы ашык, тш куй. 1-4 сол колды Lnrepiтемен усынып, он, колмен кол басынан иыкка дейш сылау;5-8 сол колмен кеуденщоц жагын укалау; 9-12 колдардыайкастыра езш-ез1 кушактай жауырынды укалау;13-16 - он, колды иыктан бастап кол басына дейш укалау.Келей кезекте укалауды карсы багытта журпзу. Жаттыгуер колмен 5 ретпен орындалады. Жаттыгуды курдедендоруушш сылауды екшеш кетермей отырып туруменуштастыру усынылады.11 -жаттыгу. Тула бойды сылау. Б.К. - аяк арасыашык, кол кеудеде, шалкайган куй. l-4 -e K i колменукалау буганадан басталып тес, курсак, шап аркылы колбелге дешн барады. 5-8 ецкейш, белден (бармак курсакжакта) аяктыц сырткы белтм ен екшеге дейш укаланады.9-12 колдар аяктыц алдыцгы бетамен жогары карайукалап, карынга дешн келгенде денеш кейш шалкайтыпб.к. дешн сылау жалгастырылады. Ецкейгенде тынысшыгарылып, шалкайганда тыныс алынады. Кайталаусаны 16.12-жаттыгу. Аякты сылау.Б.К. - аяк арасы алшак, дене тш, кол курсакта. 1-4 оцаякты 6yrin, денеш солга кисайтып оц аякты саннан158

екшеге дешн ширац уцалау. 5-8 кешн карай укалап б.к.оралу. 9-16 сол аякты бугш екшпп аяцца сылау жасау.Эр аяцца Ю рет сылау жасалады.13-жаттыгу. Арканы сылау.Б.К. —колдар TycipbireH. 1-2 оц колды бушрге карайKOTepin, таяныш устше цойып оган салмац салу. 3-4 —сол цолдыц сыртымен мумкшдШнше жогарырак жауырыннанбелге карай 3-рет 1лгерйп-кейшд1 сылау. Жаттыгудыекшпп жактан бастап кайталау. 1-2 тыныс алынып,3-4 тыныс шыгарылады. Жаттыгу ер колмен 8 реткайтал анады.14-жаттыгу. Бушрдь санды сылау.Б.К. —аяк арасы алшац, таянышца бушрлей суйешптуру. 1-3 бос колмен 3 рет жогары, 3 рет томен бушрд1укалау. 4-6 екшпп жакты укалау. 0p6ip каптал 8 ретсыланады. Циындатылган Typi б.к. —6ip аякка турып,еюйпй аякты так куйде аяц ушына созу. 1-4 аяцты жайлаптак кушнде 6ipTe -6ipre мумкш дтнш е жогары кетереотырып, аттас колмен саннан тазеге дейш укалау; 5-8аякты 6ipTe-6ipTe туйрумен катар карсы багытта укалау.0р жакка 8 реттен кайталанады.15-жаттыгу. Балтырды уцалау.Б.К. —цол TycipLnreH, так турыс. 1-4 —табанды косколмен жогары катере отырып екшеден бастап, балтыр,санды кос колмен укалау. 0р аякка 10 рет жасау.16-жаттыгу. Цапталдарды сылау.Б.К. - аяк 6ipre, так туру. 1. Кеудеш солга кисайтып,2-4. Оц цолмен оц цапталды томеннен жогары, сол цолменаяцты саннан тазеге дешн уцалау. 5-8 екшпп жаккажасау. 0р капталга 5 рет.17-жаттыгу. Кеудеш келденец ысцылау.Б.К. - аяк арасы ашык, кол кеудеде, так турыс. 1-2кеудеш солга буру. Оц кеудеш карама-карсы ыскылау.Кезекпен ер жакка 10 рет.18-жаттыгу. 11-жаттыгуды цайталау.Мойынга арнаулы жаттыгуларды Мюллер ез жуйесшдесулу мусшда калыптастыру ушш усынган. Олардыорындау мшдетта болмаганымен, автор: "осы жаттыгу-159

лар арцылы 3 айда мойын шецберш 2 см-ге улгайтугаболады", —деп керсетедь1-жаттыгу. Басты mrepi-KeftiH бугш жазу.Басты birepi иген кезде иектен кос алаканмен Tipeyаркылы, басты шалкайткан кезде колмен желкеденLnrepi тарту аркылы карсылык керсетшедл.. Жаттыгушаршау децгешне карай ер жакка 10 кайталаудан басталып,6ipTe-6ipTe 50 рет кайталануга дешн жетсазьпедь2-жаттыгу. Басты капталга кисайту.Самайдан тарей отырып басты оцга, солга кисайтыпиыкка жаткызу. Эр жакка кезепмен 5-25 рет.3-жаттыгу. Басты буру. Басты сол колмен шьщшыттантарей карсыласа отырып оцга, солга буру. Кезепменер жакка 5-25 рет жасалады.3.4.2. И. Прошектщ шыныгу жцйей(14 дене жаттыгуы, 3 тыныс жаттыгуы)1. Еттердщ жиырылу узактыгы 6 сек. Ойша ет куйшеназар аудара отырып, жаттыгуларды еттерге барыншакуш сала отырып, баяу кимылмен жасайды.2. Еттерге куш салу тыныс шыгару кимылынан селкешн басталады.3. Тыныс алу кезшде еттер босацсытылып, тынысшыгару кезшде катты курыстырылады.4. Тыныс алу тек кана танау аркылы жасалады.5. Кайталау саны: 3-10жастагы балалар ушш: 1,3,6,8, 12 —жаттыгулар 5 реттен, жылдам; 6-14 жастагыларушш: 1, 2, 3, 5, 6, 8, 12 - жаттыгулар 5 реттен; кыздармен ейелдер ушш: 14 жаттыгу 5 реттен; ересек адамдарушш калыпты кайталау саны тацертен; 5, кешке 10-гадейш.160

3.5-кестеИ . Прошек жаттыгуларын орындау mapmi6iЖ аттыгу сатысы Жаттыгу узактыгы менжаттыгу саны1-апта 7 минутта 7 жаттыгу2-апта 11 минутта 9 жаттыгу3-апта 11 минутта 11 жаттыгу4-апта13 минутта 13 жаттыгу5-апта14 минутта 14 жаттыгу6-апта14 минутта 14 жаттыгу3.6-кестеПрошек жаттыгуында дене шыныгуын бацылауДене елшемдер! (см) (Жалацаш денеде еттердоширьщтыра турып жасалады)Мойын шецбер1Иык; шей;берг (дол бугьлген куйде)Иык шецбер1 (дол TycipuireH куйде)Кар шецбер1БЬгезш шецбер1Кеуде nien,6epi (тыныштьщ куйде)Кеуде шецбер1 (тыныс алган соц)Кеуде шецбер1 (тыныс шыгарган соц)Балтыр шецбер!Сан шецбер1Бексе шецбер1Бел щецбер!Дене салмагы (кг)Жаттыгуалдында6-аптадансоц3.4.3. Прошек жуйеЫмен шыныгу1-жаттыгу. Б.К. - дене тш, бас алга тисе царап, иьщтыкере, дурсадты inine тартып, жудырыкты туйш колдыеш жадкасоза устау. Шынтак иьщтан жогары, сел кейшшыгарылган. К^олды куш салып баяу шынтактан ганабуге отырып жудырьщты иыкка т1рейм1з. Содан соц баяуб.к цайта келетупз. Тыныс тежелместен мурын аркылыалынады. Тацертец 5 рет, кешке 10 рет орындалады.2-жаттыгу. Б.К. - еденде отырып, т1зе сел буплгенкуйде аяк басын орньщты нерсеге еншзе Tipen, колдытарацтап желкеде устап, uirepi аздап ецкейем1з. Осы11-138 161

еттер босацсыган куйде тыныс алып, жайлап шал каюбарысында курсакты ппке тарта тыныс шыгара баяу арткаКисаяды да, иык жерге тиюге жакындаганнан сон, кайтаб.к. кайтамыз. Ецкею кезшде курсак еттерш босацсытынтыныс аламыз. Егер жаттыгуды осы куйде жасаукиындык келтарсе, колды айкастырып кеудеге коюганемесе алга соза устауга болады. Жаттыгу тацертецгЪпк5, кешкипк 10 рет жасалады.3-жаттыгу. Б.К. - аяк арасы иык кещцгшдей, тштурыс. Сол кол шынтактан буплген. Оц кол томен созылганкуйде. Жудырьщтар алаканы жогары карата тушлген.Иык тольщ томен TycipuireH. Шынтак денеге тимейд1жене орны езгертпей усталады. Сол колды куш сала жазаотырып, он, колды бугем1з. Бугшген цолдыц жудырыгыиьщка тию1, жазылган колдьщ сырты санга тинй кажет.Кол булшык eTTepi жиырылган куйден босатылмайды.Тыныс 63repicci3. Иык козгалыссыз. Ертецйлш 5,кешгалж 10 рет жасалады.4-жаттыгу. Б.К. - так турыс колдар кулашты жогарыартка толык жаза орналаскан. Жудырьщ тиюль Осыкуйде тыныс алынады. Кол, иык, кеуде еттерш жиыраотырып, imTi тартып тыныс шыгарылады. Баяу куш салаколды кеуде алдына айкастырамыз. Еттерд1 босата б.к.кайта отырып терец тыныс аламыз. Кулаш мумкшд1гшшекец жазылганы дурыс. Тыныс eerepiccie калуыкажет. Тацертец 5, кешке 10 рет жасалады.5-жаттыгу. Б.К. —так турыс, кол eKi жакка созылган,жудырьщ алацандары жогары карата туюль Осыкуйде тыныс алынып, imTi инке тарта колдарды баяужогары кетеру мен тыныс шыгарылады. К°лды Tycipyкезшде еттерд1 босацсытып, терец тыныс алынады. Тацертец5, кешке 10 рет жасалады.6-жаттыгу. Б.К. - аяк арасы алшак, так турыс, колсаусактары таракталып тебеге кетер1лген. Сел артцаш лш , д ен ет солга бура тыныс шыгара отырып алгаецкейем1з. Тузелш б.к. кайткан соц терец тыныс аламыз.Тыныс шыгару кимылын бастаганда курсак imKeтартылады. Бас колдардыц ортасында. Аяк, цол тузу,162

табан жылжымайды, кетершмейд1. Тыныс толык б.к.келгеннен кейш, тек кана мурын аркылы алынады. Танертец5, кешке 10 рет жасалады.7-жаттыгу. Б.К. - еденде шалкалай жаткан куй.Аяктар созылып, башпайлар денеге карай тартылган,кол курсакта айкастырылган. Осы куйде тыныс алынады.Тыныс шыгара отырып баяу иык жогары кетершед1де бас шалкайтылады. Б.к. кайту кезшде еуел1 желке,содан соц иык жерге тиедь Аяк еденнен кетершмейдьНегурлым баяу жасалса, пайдалы ecepi согурлым молжаттыгу. Тацертец 5, кешке 10 рет жасалады.8-жаттыгу. Б.К. - табан арасы ашык, тазе сел бугшгентш турыс, колдар жудырыгы туюл1, шынтак артка шыгарылабугшген куйде. Иык Teric. Д енет Lnrepi усындырып,колдарды баяу артка толык жазамыз. Шынтактыб1ркелю устай турып кол кайтадан баяу бугшедьКолды жазу кезшде тыныс шыгарылып, буту кезшдетыныс алынады. Тацертец 5, кешке 10 рет жасалады.9-жаттыгу. Б.К. - шалкалап жатып, аяк кол созылады.Аяк басы денеге карай тартылган. Тыныс шыгарабастаганда сол аякты 50 градуска дешн, сонымен 6ipreбасты жене иыкты жогары кетерем1з (аяк ушына кезсалу). Осы куйде аяктар кайшыланады. Содан соц eKiаяк еттерш де босацсытып б.к. кайта келш, тыныс аламыз.Тацертец 5, кешке 10 рет жасалады.10-жаттыгу. Б.К - тж турыс, шынтактан бугшген солкол теменде, оц кол жогарыда, шынтак мумкшдшншекейш шыгарылган. Кеуде, арка, иык еттер1н курыстыраотырып, жудырык тек кана кеуде алдымен етет1ндей eTinцолдардыц орны ауыстырылады. Козгалыс соцында тынысалынатын, козгалыс кезшде тыныс сыртка шыгарылады.Жаттыгу кезшде кеуде козгалыссыз болуга raicTi.Тацертец 5, кешке 10 рет жасалады.11-жаттыгу. Б.К. - орындык аркалыгын суйене тжтурып екшен1 Tipen, еуел1 аяк уштары мумкшдогшшебаяу жогары кетерш1п, баяу туйршедй Соган жалгасекше баяу кетершш, йзе мен екшен1 6ipre устай отырып,аяк ушына отырамыз. Отырганнан кешн TieeHi eKi163

жакка ашып, кайта косамыз, б.к. кайта келш, жаттыгулардытацертец 5, кешке 10 рет жасаймыз.12-жаттыгу. Б.К. - аяк ушы мен алаканга Tipen денен1етпета кушнде так устап, денет Tycipin-KeTepy. Б.к.кайта келгенде иекта жерге типзуге болады. Тацертец5, кешке 10 рет жасалады.13-жатты.гу. Б.К. - аяк арасы ашык так куй, кол eKiжакка созылган. Саусактарды баяу, куш сала отырыпеуел1 6ipiHmi буында, содан соц екшпп буында, сосынymiHmi буынды жумылдырып, бас бармацты катты кысканнанкей1н оц кол басын темен, сол кол басын жогарыкайырамыз. Келей жолы KepiciHine кгтеледь Кунара колбасын оцга, солга айналдыру кажет. Тацертец 5, кешке10 рет жасалады.14-жаттыгу. Б.К. - так турыс, аяк арасы ашык, жартылайбуплген сол кол жогары - артта, оц кол темен -Lnrepifle, жудырык тушлген. Баяу eKi канатта колдардыцорны ауыстырылады. Тацертец 5, кешке 10 рет жасалады.Тыныс жаттыгулары:1-жаттыеу. Б.К. - так турыс. Баяу тыныс ала отырып,колдар жогары кетер1лед1, иык кешн Kepi л in, басартца шалкайтылады. Тыныс шыгара бастаганнаниыцты жогары кетере Lnrepi усындырып, ецкейе колдаркеудеде кол сырты езара тушскенше кеуден1 "толыксыгып" кысамыз. Толык тыныс шыгарып болганнанкейш 5 сек тынысты тежеп барып, баяу терец тынысалуга KipiceMie.2-жаттыеу. Б.К. - так турыс, екше 6ipre, иыц кершген.Бас жогары кетершген. Таракталган саусактарменколды жогары KeTepin алаканды жогары карата бурып,толык тыныс аламыз. Тынысты тежеп, кеудеш оцта, солга,артка игеннен кешн, колды eKi капталдан босата "кулатып"жiбepiп, толкынды ("жетеле") тыныс шыгарамыз.Жаттыгуды 2-3 рет кайталаудан бастап, уйрене келе 5-кежетюзу кажет.3-жаттыгу. Б.К. - кол бушрде жаткан куй. Барлыкеттер босацсытылган. Колды каптал мен eKi жакка соза164

жогары жылжыта отырып терец тыныс шыгара мыз. Содансоц б.к. ораламыз. Тыныс алумен тыныс шыгару арасындагыузшй: болмаганы дурыс. Баска жастык жастанугаболады. Жаттыгулар кешенш орындауга кецестер:- 3 ж астан 10 ж асца дейш балалар га - 1, 3, 6, 8, 12жаттыгуларды куш жум сам ай тез icTey пайдалы ;- 6 жастан 14жастагылар ушш; 1,2,3,5,6,8,12 жаттыгулардыересек адамныц басшылыгымен жасаган дурыс;- кыздар мен вйелдерге 14 жаттыгуды 5 рет кайталап,3 тыныс жаттыгуын жасау усынылады;- ересек ер адамдарга кешенд1 толык icTeyre дагдыланганжен.3.5. Жазу-сызумен кеб1рекайналысатындар уппн жаттыгулар1. Иык буынын созу жаттыгулары:A . Оц колдыц алаканын желкеге апарып, сол колыменсаусактарынан устап сол иыкка жеткенше тартады.Ец алые жету нуктесш белгшеп, сол куйде 3-10 санаганшатур ад ы. Содан соц колды ешкш жазады. 3-5 рет кайталанады.- Кемекпп болса екшпп адам оц колдыц шынтагынанжогары кетер1п,оц кол басын сол иыкка тартады да, солкуйде 3-10 сек турады.0. Eici колды тарактап желкеге койып, шынтакты арткакередь Жауырын туМскенше катты кершген соц 3-10сек туру кажет. 2-3 рет кайталанады.Б. Еш колды тарактап желкеге койып, кемекпп косшынтактан устап кере жогары кетере тартады. Ец жогарыкершу шегше сол куйде 3-10 сек устап турады. 3-5рет кайталанады. Содан соц мойын, иык еттерш шапаттап,сылау кажет.B. Колды тарактап жогары кетерген соц кемекппКолды 6uie3iriHeH устап кешн, жогары кетере кередь3-5 рет кайталанады.Г. Кол таракталып артка (бел тусында) усталган соцкемекш1 колды бш езтн ен устап кей1н тарта жогары165

кетере керед1 де, сол куйде 3-10 сек устап турады. 3-5рет цайталанады. Етта босацсыту ушш цолды жогарыкетерш, ез салмагымен томен бос тастап ж1беру керек.2-7 рет жасалады.2. Царсыласа отырып жасалатын жаттыгулар:А. Кол тазеде, журелеп отырган адамныц басын темению цажет. Отырган адам царсылыц жасайды. Кайталаусаны 3-5 рет цайталанады.д. Кол жел кеде тарацталып уста лады да, кемекпйоныц алдында турып шынтацтарын тийзуге тырысады.3-5 рет цайталанады. Еттерд1 босацсыту цолдардыйлшлеу, сылау арцылы журйзигедь3. Саусацтар аркылы 6ip минуттьщ серптуДайындыц: аяк кшмд1 nieinin отыру1. Бес секунд саусацтарды тарацтай отырып тез orepiкейшд!6ip-6ipiHe ысцылау.2. Бес секунд цызган саусац уштарымен урт сыртынжогары-темен немесе айналдыра ысцылау.3. Бес секунд тас тебеге саусац уштарымен дабыл цагу.4. Саусацтарды шагын доп устагандай eTin жинап,б1пезжтерд1 3 реттен айналдыра цасу.5. Жайлап, жутцыншацты бармац жене суц саусацпен,жутцыншацтыц туйшшен сел темен "цылгындыра”устап, цалцанша безд1 сыга отырып бес секундтан3 рет жогары-темен сылау.6. Уйцы артериясын оц жацтан оц цол саусацтарыментауып 5-ке дей1н л у т л санын тыцдау, содан соц цолдытемен бос ж1бер1п, терец тыныс алу; сол жацтан сол цолменкайталау.7. Бармац пен ауыз омыртца мен бас суйек арасындагыжелке шуцырын тауып цатты баса отырып 3-кедейш санау. Осылай 3 рет цайталау.4. Табанга жасалатын сылауларА. 1. Бацайдыц ушын суц саусактыц тырнагын батыра5 секунд сыгу немесе бацай ушы мен жерд1 салмаксала Tipey, егер ауыратын болса ауыруы таркаганша сылау.2. Бацайдыц май табанына суц саусац тырнагын 5секунд батыру, егер ауыратын болса ауыруы тарцаганшануктелш сылау.166

0. Бармак жэне сук; саусакпен екше cinipiH 5 секундсыгып, босансыту.Эр аякта 3-3-тен жасалады;Б. Аяк устш колмен немесе екшпп аяк екшес1меныскылау.В.Тобыктан жогары карай аяк еттерш алакан мен алдыцгыжагынан, капталынан, астьщгы жагынан шапалактау.ЕСКЕРТУ: квк т амыр лары ж ары лган, mifUindepiбар адамдар жасамайды!5. Нуктел1 сыланатын "Цзинло" кез жаттыгуы.1-жаттыгу. "Цзннлин" нуктесш басу (12-сурет).Сук саусакпен мурыннын eKi кез аралыгындагыкырынын imKi кез кныгынан 3 мм еш жагындагы жупцзннлин нуктелерш тауып, кезд1 жумып, баяу баса отырып8 реттен айналдыра нуктелж сылау (нукте устшдейайналмалы козгалыс 4 оцга, 4 солга багытталады).2-жаттыгу. "Тайян" нуктесш басу.Бармакпен кас пен кездщ сырткы киыгын жалгайтынс ызьщтан самайга карай 3 см жерде орналаскан тайяннуктесш тауып баса отырып, бугьпген сук саусакпенжогары-темен сылау не айналдыра iniKe карай 4 рет,сыртка карай 4 рет сылау. Соцында бармакпен тайяннуктесш сипай сылау. 2 рет кайталанады.3-жаттыгу. "Сыбай" нуктесш басу.Кез ацгалагыныц теменп кырында карашык тусындаорналаскан сыбай нуктелерш сук саусак ушымен тауып4 секунд сылау. Сыбай нуктесш дел табу унин сукжене ортаншы саусакты катар устап мурын кырын кысаустасак сук саусак сыбай нуктесше келедЬ4-жаттыгу. "Фэнчи" нуктес1н басу.Нукте желкеде, шаш етег1нен темен мойын eTTepiарасында еш жакты симметриямен орналаскан. Сукжене ортан саусакпен eKi жактан мойынды кыскандаоныц бостау ет аралыгында нукте аныкталады. 3-4 секундбасын, 3-4 секунд д1ршдете сылаймыз.5-жаттыгу. "Жуыну".Кос колдыц саусацтарымен танау канаттарынан бастапжогары темен сылау, содан соц касты сылау, одан167

кешн цастан самайга царай сипай сылап "цургак" жуыну.Тайян нуктесш децгелете жуу. Жаттыгу уш рет цайталанады.ЕСКЕРТУ! Нуктелерд1 шаншып ауырганына царайдел табу цажет. Салмац салу баяу басталып, нукте сыздап,жанга жайлы ауырганша кушейта лед1. Тырнаццысца алынган болуы керек. Коз ауыратын, Tepi iciH reHболса жаттыгуды тоцтату цажет. Жаттыгуды куншеб1рнеше рет, оцу арасында, компьютерде жумыс жасаукезшде 30-45 минут сайын жасау цажет.12-сурет. "Цзинло" квз гимнастикасы жаттыгу ларыYIHIHIHI Т А Р А У М А Т Е Р И А Л Д А Р Ы Н АЦ О С Ы М Ш АЛАРKim an—61л 1м бцлагы( Оцы, ацылга сал, цлг1 ал )1. Ик1манова Г. Саулыц пен сымбат. - Алматы: Цайнар,1991. —336 бет.168

2. Муцанов Себит. Халык; мурасы. -Алматы: Казахстан,1974.3. М.Габдуллин. Казак халцыныц ауыз эдебиеть —Алматы: "Казахстан", 1974.4. Вельховер Е.С.и др. Локаторы здоровья /ВельховерЕ.С., Никифоров В.Г., Радыш Б.Б. -М .: Мол. Гвардия,1986.5. Минву Ц., Хингуань С. Китайская терапия цигун,перев. с англ. - М.: ЦТР, МГП, ВОС, 1991.6. Зубков А.Н., Очаповский А.П Хатка-йога для начинающих.- М.: Медицина, 1991, -162 с.:ил ид.7. Дубровский В.И. Валеология. Здоровый образ жизни\Предисл. Н.А. Агаджанян. -М .: RETORIKA-A, 2001-560 с.:ил.8. Степанчикова И. Как преодолеть усталость. - СПб:Издательство А.В.К. -Тимошка, 2001.-160 с.9. Орлин B.C. Система природного оздоровления (ДеткаПорфирия Иванова). - М.: Советский спорт, 1991-48 с.,ил. - (Физкультура для здоровья)ECTECAKTA!"KyniTi болгыц келсе, эдем1 болгыц келсе, ацылдыболгыц келсе - JKYTCP".Б.д.д. 2500 жылдыцтардагы,тасца цашалганжазу. Эллада"Жуынып-шайыну он артыцшылыц бередк ой айцындыгы,сергект1к, шымырлыц, деш саулыц, цуат, есемдш,жастыц, тазалыц, тершщ эдем1 рещ жене сулу ейелдерд1цыстыц ыцыласы” .Ригведа Б.д.б 1500 жылдар"Халыцты емдеу уш1н, оныц ез1 цолданатын емдшзаттарын алып, пайдалана отырып уялып, цызаруга болмайды"."Тагамды орташа тутыну, таза ау ада молырацболу, булауцабылдау жене денеш кун сайын уцалау мен гимнастикалыцжаттыгулар жасау - денсаулыц ymiH аса цажет".Гиппократ169

"Дешн, сау кезде жуйрмесец, ауырганда шапцыларсыц".Гораций"0M ip кимыл мен цозгалысты талап етед1".Аристалис"Дене курылысы уйлеймгн 6ip калыпты устау дегешм1з- тагам мен iniiMfliKTi талгау, дерет терибшмукияттау, к т м мен ауа тазалыгын устау, дене мен рухб1рлесттн кездеу, ол ушш уйкы тертабш буздырмау.Дене шыныктыру жаттыгулары ер адамныц жасына,кушше сейкес еркилы болуы кажет. Орта жастагыларгасалт кыдыру ти1мд1 болса, куаты азайган кекселергежаяу журген пайдалы"."Медицинаныц 6ip белпч - бипм, екшшнп - амал,муньщ eKeyi де гылым. Bipeyi медицинаньщ туп Herieiболса, eKi.HHii.ci —амал жасау ережелерГ'.Эбугали ибн—Сина"Уацытты босца етшзу - даналыкты ажалга байлаументец".Кабуснаме"ЖЫттер, енер уйрен заманыцда, денсаулыц, елщкелген аманыцда".Ацан cepi Цорамсацлы"Bipa3 алцынып, терлеп-тепшш, цан тамырыцыз ешесе цатты согатындай етш, кушне 20-30 минут денешыныцтырумен айналыссацыз жетш жатыр. Егер осыуакытты ею есе кебейтащз, тштен жаксы".Н. М . Амосов170

Х А Л ЬЩ АЙТСА, Ц АЛТ АЙТПАЙДЫ."Тер шьщпаган кййден, дерт шыкпайды”."Тазалык, тадуальщпен туыс".Агылшын мацалы"Сыздаган жерд1 сипама, кулд1реген жерге дол типзбе"."Башпай сыздаса, кездрек муздайды".Ежелг1 mi/ptci нацылы"Теж1рибе - таптырмайтын курал" •Л am ын мацалы"Кезшде бершген кецес пайдалы".Ауган мацалы"Кенен1 зерттесец, жацаны танисын,".Жапон мацалы"¥лы ацыл - удсас".Агылшын мацалы"Табаннан KipreH - твбеден шыгар".Татар мацалы"Саульщ - сайран eMip".Молдаван мацалы"Дестур1 жараспаганнын,, дем-тузы жараспайды".Уйгыр мацалы171

IV ТАРАУЗАТ АЛМАСУЫ,ТИ1МД1, УНЕМД1 (РАЦИОНАЛДЫ) ЖЭНЕЖУЕЫМДЫ ТАМАЦТАНУ.AF3AHbI ТАЗАРТУ. ACT АН УЛАН УMindemmi менгершиге muicmi игымдар мен mvciшктер:Тамацтану; метаболизм; метаболизм тцрлери анаболизм;катаболизм; цоректену; адекватты цоректену;идеалды цоректену; толыццанды тамацтану: muiMdi(рационалды) тамацтану; тецдестЬрыген цоректену;тагамдыц заттардыц мацызды, тцрлерг, алмастырылмайтынцоректт заттар мен амин цышцылдары; алмастырылмайтынмай цышцылдары; петидтер ( ацуыздар ),липидтер ( майлар ), полисахаридтер ( квшрсулар ), минералдыцзаттар; макроэлементтер; микроэлементтер;минералдъщ тцздар; минералдыц сулар; дэрумендер; витаминдЫтерапия; тагамдыц талшыцты заттар; тагамдыбиологиялык, щндылыгына царай топтау; muiMdiтамацтану, ас алу эдеби энергия шыгынын есептеу; тагамдыцзаттардыцфизиологиялык; цалыптымвлшерлеритамац рационы; цызметкердщ орташа тэулттт энергияшыгыны; энергия шыгыны тец элеуметтж топтар;емдэм ( диета) ; емдэм тцтыну цаеидалары; су тцтынумелшери сцйыц тцтынуды реттеу физиологиясы; "суданулану”; " шел цандыру”; улы элементтер; улы цосылыстар;астанушыну; аллергия; агзага ишмдт тцтыну меншылым шегудщ dcepi; дистрофия; агзаны тазарту;цоректенудщ цш зацы ( Ибн Сина ) ; зэрмен емделу ( уринотерапия) ; жеке мцшелерд1 тазарту жэне емдеугеmuiMdi уацыт ыргацтары; 1шек микрофлорасы; микрофлорацызметтер1; вегет ариандыц; ораза; ашыеутцрлеру.172

Адамныц денсаулыгын, жумыска цаб1летт1л1п.н,TipmLniK узактыгын камтамасыз ететш yflepic - цоректену(тамактану). А л тагамдык заттар мен калориягатеулйстпс тутыну мелшер1 адам жасына, жынысынажене атцаратын жуктемесше теуелда езгерш отырады.Адам шамамен теулМне 2500-3000 килокалория шыгындайды.Тшмд1 коректену угымы тагамдык; компоненттердщагзаны пластикал ык жене энергиялык жеткшшт1камтамасыз ете алатындай улестш катынаста болуынталап етедо. Тецдесйршген цоректенуде акуыз - май -кем1рсулардыц езара улестш катынасы 1:1:4 цатынасындаболуга THicTi. Тамац рационын (теулштш корын)белгшеуде кажетт! калория лылыктыц 15 пайызын акуыззаттар (оныц жартысы жануар теки), 30 пайызын майзаггары (оныц 80 пайыз жануар тект!) жене калган 55 пайызынкем1рсулар камтамасыз ететшдей есеп жасалады.Цалыпты тамак рационында ацуыз жене май заттарынжетюзупйлер ретанде: ет, балык, сут тагамдары женедерумен, минералды заттар жене кем1рсулар K03i ретшде:кекездстер мен жем1с-жидектер болуга THicTi.Тамактану - TipmLniKTi колдап, адамныц есуге, цуатжинап цызмет жасауга, нетижел1 ецбек етуге кабЬлетталтн сактау Heriei. Заман талабына сай адамныцжеке ерекшелштерше карай (жасы, жынысы, мекенететш аймагыныц ерекшелжтер1, жергшйст! ауа райы,ецбек ету сипаты, т.б.) коректену мелшерлершщ гылыминеизделген сандыц жене сапалык керсетк1штер1 жасакталган.Адам кабылдаган асымен 6ipre прпшйгше кажетт1химиялык косылыстарды толык epi ттмдо курамда, тшушретш демда куйде, жугымды турде алуга тюсть Осындайтагам толыкканды деп аталады да, едеб1мен ипшген асспцмдо, коректену тшмда де унемда болады.Тагам ер адамныц ез бойынан 4-5 есе узын болатын асцорыту жолында (ас т у т т и де) механикалык у г т л ш ,химиялык (басым б о л т ферменттш) ецделш, cinipyreжене зат алмасуга жарамды децгейге дешн ыдыратылыпбелшектенедь Сщ1мд1 негчзп ыдырау ешмдер1 ацуыздардан—аздаган шагын пептидтер мен амин цышцыл-

дары, майлардан — май кынщылдары мен глицерин,кем1рсулардан —моносахаридтер. Осы цосылыстар ас жолынанлимфа жене цан аркылы й щ рш ш жасушаларда,мушелер мен улпаларда цайтадан агзага цажетта жацакурдел1 цосылыстар синтездеуге пайдаланылады.А гза тыныштык куйде болганныц езшде де оныцTipnii^iriH камтамасыз ететш муш елер: ас корытуж у й е й , ж урек, екпе, буйректер энергия тутынады.Адамныц денсаулыгы мен денесшщ калыптасуыныцжетд.лу1, акыл-ойыныц дамуы мен ем1ршщ узактыгы ассапасына теуелдь Агза сырткы ортадан кажетт1 тагам -дыц заттар мен оттепн кабылдап, содан соц олардыбиохимиялык ецдей отырып, й р ш ш ш етед1, цажетйззаттарды денеден аластайды. И р л ш т щ белгш1, агзаныцсыртцы ортамен зат алмасуы немесе метаболизм( грек . Metabole - взгерту, тцрлену).Метаболизм карама-карсы epi ажырамас eKi белштен,ассимиляция (анаболизм) мен диссимиляциядан (катаболизм)туратын биохимиялык, энергетикалык езарасабактас алуан турл1 урд1стердщ жиынтыгы. Мысалы:ол, егер, денедеп коректш заттар мен жинак энергиядененщ ecyi мен дамуына гана жумсалса конструкциялык(курылымдьщ-пластикалыц) метаболизм, заттармен энергия агзаныц калыпты eMipi мен TipminiK кажет-TepiHe, ягни Herieri зат алмасуды камтамасыз етугежумсалса Herieri метаболизм деп аталады. Заттар менэнергия агзыныц энергияны артык шыгындайтын каркындыic-ерекетш энергиялык жабдыктауга жумсалсаэнергетикалык немесе физиологиялык метаболизм басымболганы. Метаболизмнщ 6ip туршщ баска туршенбасым болуы энергия тутынып, шыгындайтын жекетулганыц жынысына, жас ерекшелштерше, сырткыортаныц есер ету ерекшелжтер1 мен агзаныц ерекет етубелсендишгше теуелдь Анаболизм (грек.АпаЬо1е—кетеру ) - катаболизм шыгындаган агзадагы органикалыкзаттардыц толык курамын кайтадан синтездеуге, курас-тыруга багытталган ассимиляциялык зат алмасу реакцияларыныцжиынтыгы, карапайым курылысты заттар174

езара косылып курдел1 заттар тузетш, сейтш, жаца протоплазмапайда болуыва, оныц ecin дамуына мумкшдоктугызатын, химиялык байланыстарда энергия корыныцжинацталуын камтамасыз ететш биологиялык урдк:.Катаболизм багыты анаболизмге карама-царсы, метаболизмнщекшш1 жартысы: курдел1 курылысты химиялыкзаттарды карапайым заттарга ыдыратып, олардагыхимиялык байланыска корланган энергияны босатып,сол аркылы сырткы жене iinKi жумыстарды энергияменкамтамасыз етш кызмет аткару ypflici.TipuiLniKTe "A c —адамныц аркауы" болгандыктан заталмасу урднпн камтамасыз ету yniiH орташа гумырсурген жеке адам агзасы ас корыту органдарыная шамамен:2,5 т акуыз, сонша май, 10 т кемарсу; 25 т су cinipinалады. Агза кызметш реттеуге, улпаларды ecipy женежацартуга, энергиялык шыгындарды калпына келтаругекажетп тагамдык заттарды кабылдау, корыту (белшектеу),сорып алу жене бойга cinipy ypflici- коректену депаталады. Агзаныц энергия шыгынын етеу ушш кабылдайтынтагамдык заттарыныц калыптаскан дагдылыкурам ына карай коректену б1рнеше турге белшедпАдекватты коректену - агзаныц iinKi ортасына сырттанкабылданган тагамдык заттарды (корыту кезшдепайда болатын тагамдык белшектер (нутриенттер): аминкынщылдары, моносахаридтер, май кынщылдары, минералдыкзаттар мен дерумендер) толык йщрумен 6ipreас жолында тузигген реттеунп жене корытушы заттардыда (гормондар мен гормон тер1зд1 заттар, бактериялыктузЪпмдер, микрофлоралар тузген екшпп реттжнутриенттер) cinipin жене оган коса кажетт1 тольщтыргыш(балласт) заттарды да ж еткиш т кабылдаумен сипатталатынбарлык каж етилит канагаттандыратындай толыкканды коректену. Балласт немесе тольщтыргыштардеп, коректж кенеуа ете аз, 6ipaK> ас казан жене ппектердотолтырып, олардыц толкынды жиырылуын ттркендоршотыратындай мелшерде кажет, корытылмайтын полисахаридтер-целлюлоза(клетчатка), гемицеллюлозалар женепектиндерда айтады.175

Идеалды коректену—тольщтыргыш заттарды кажетмздеп тауып, толык тазартылган (рафинад) тагамдыкешмдерд1 гана пайдалану. Ескерте кетелш, кейб1р усыныстардагынутриенттердщ тшмд1 курамын толык камтамасызететш таза коспа-койыртпактарга (мысалы:жогары концентрациялы ертнд1 - эссенциялар) дем беретшкоспалар араластырып, тек кана спцршетш дайынтагам сыкпаларын туракты пайдалану идеясы мулдемкате деп танылуда. Мундай концентрациясы жогарысыкпалар гарыштык сапарларда немесе жорыцтардауакытша гана пайдаланылады.Тольщканды тамактану —калыпты TipininiK етугекажетй барлык курамдастардьщ мелшер1 жетк1лшт1болатын коректш зат кабылдау.Ти iM д1 (рацион алды) тамацтану—тамак кабылдаудыцтшмд1 тертабш сацтай отырып адекватты коректену.Тецдесйршген коректену —тагамдык нутриенттердщ,цоректш заттардыц басца да физиологиялык мацыздыбелжтершщ молекулалык курамы агзаныц энергиялыцжене курылымдыц (пластикалык) шыгынына тец eTinесептелген, 6ipaK шыгындарды етеуге жетшлжта болганыменкурамында балласт заттары (талшьщты заттар)жетаспейтшдштен ас корыту жолыныц козгаушы, реттеуппжумысын кажетсшш, колдамайтындыктан inieKмикрофлорасыныц тепе-тецдт бузылатын тамактануTepTi6i. Жугымдылыц курамы тецдест1р1лген тамацтануда50-ден астам алмастырылмайтын тагамдык заттардыцболуын ecKepin жене акуыз: май: KeMipcy катынастарынсацгай отырып, рацион тагайындалады. Ой ецбепменайналысатын жас ейелдер мен ер адамдар yniiHКалыпты тецдестарьпген цорекйк заттар катынасы:А :М :К = 1 :1,1:4,1; Ауыр дене ецбепмен айнал ысатындарymiH, А :М :К = 1 :1,3:5; денесш май басып емдем (диета)MeeipiH тутынатындарга A:M:i£= 1:0,7:1,5; буйрек жумысыжетншейтш кезде, А :М :К = 1:2:10; Жеке тагамдыкзаттардыц пайда болу жолы, шыгу тегше царай тшмд1тецдест1р]лу1 цатынасы: акуыз курамында - 55% малмайы, май курамында —30% евдмдш майы, кем1рсу176

курамында ~ 75-80% крахмал, 15-20% клетчатка,5% пектин болатындай тепе-тецдпшен есептеледь4.1. Тагамдыц заттардыц мацызды турлер1IМацызды тагамдыц заттарга: ацуыздар, майлар,кем1рсулар, минералдыц заттар, дэрумендер мен су жатады.Сонымен цатар метаболизм барысында агзадатузелмейтш, сондыцтан тек дана аспен 6ipre кабылданугаTuicTi заттарды - алмастырылмайтын коректж заттардеп атайды. Оларга: минералдык заттар, су жэне алмастырылмайтынмай цышцылдары мен алмастырылмайтынамин цышцылдар жатады. Алмастырылмайтынамин цышцылдары - ceri.3 (валин, изолейцин, лейцин,лизин, метионин, треонин, трифтофан, фенилаланин),калган амин цышцылдары алмастырылатын, ягни агзаез iniiHfle синтездеп ала алатын болганымен, синтездеугецажётт! кейб1р белшектер1 тагам курамында ж еткпш тболмай цалса ацуыз биосинтезшщ бузылуына екеледьМысалы: агза ёШ цурастыра алатын тирозин тек кана алмастырылмайтынамин цышцылы фенилаланиннентуз1летшдштен, фенилаланин жеткиикп бол мае а алмастырылмайтынамин цышцылы болып шыгады. Азоттепе-тецдт бузылып, зат алмасуында азот айналысыныцбаяулауы, ecipece балалардыц есу мен даму каркынынацатты зиянын типзедь Азот тапшылыгы балалардыцбойы мен дене салмагыныц кенже цалып, icin-кебушесебепш1 болып аштыц ауруына (квашиоркор) уласады.Алмастырылмайтын амин цышкылдарыныц тапшылыгыныцзиянды ecepi ecipece жукталш кезшде,каркынды есш-жеталу жене даму кезшде, агзаныц сыркаттыкездершде айкын байцалады. Сондыцтан, ондайжагдайларда жекелеген амин кышкылдары дер1 тур1ндетагайын д алады.Алмастырылмайтын май цышцылдары - агзаныцecyi мен дамуына аса кажетт1 каныкпаган май кышкылдары:линол, линолен, арахидон кышкылдары. Агзада12-138177

линолен, арахидон кынщылдары линол дышдылынансинтезделедь Ал, линол цышцылын жеткшшп мелшердотек кана аснен 6ipre сырттан кабылдау кажет. Биологиялыкмембраналарды курайтын глицеридтер мен фосфолипидтеркурамында енетш линол, линолен кынщылдарын,жатьф еттер1н1ц жиырылуына кажегп физиологиялыкбелсецдо косылыстардыц (простагландиндер) HerieriбелшегЬарахидон кышкылын аска косып тутынсадерттйпк белгшер1 тез жойылады. Тагамдык заттардьщHerieri топтарына токталальщ:Пептидтер (акуыздар —белок) - пептидтш (амидтш)байланыспен езара йзбектелш байланыскан нег1зшен20 турл1 амин кынщылынан жинакталатын, олардыцбайланысу реп катыс саны езгеруше карай алуан турл1болып келетш жогары молекулальщ курылысты табигиорганикалык курдел1 заттар.Липидтер (майлар) —( грек. L ip os- май) - агзаныцэнергияльщ кор заттары, жуйке импульстерш етшзугекатынасады. Су жукпайтын, жылу етюзбейтш кабаттаржасактауга катынасатын май жене май тер1зд1 заттарды6 ip iK T ip e f li. Химиялык курамы уш атомды спирт (глицерин)жене турл1 май кыпщылдарынан туратын табигиорганикалык заттар тобы. Липидтер барльщ T ip i жасушалардакездесш, олардагы биологиялык мембрананыцHerieri кураушы б е л т кызметш аткарады. Липидтергемайда еритш терпендер мен стериндерд1 де жаткызады.Липидтер тагамдык заттар есебшде де, медицинальщпрепараттар туршде де ж т пайдаланылады.Полисахаридтер (кем1рсулар-углеводтар) - жалпы химиялыкформуласы: Cm ( Н О ) п - ягни KeMipTeri мен судантуратын курдел1 химиялык, органикалык косылыстартобы. Курамында кант заты глюкозаныц (С Н. О.)кездесу санына карай: моно, олиго (ди, три), полисахаридтердеп те аталады. Курдел1 кемирсулар курамынакарай —гликопротеидтер, гликолипидтер, гликозидтерболып топталады. Олар биологияда, фотосинтез удернпндежарык сеуледен алгаш куат алып, кун сеулей энергиясынсактайтын химиялык байланыстар тузумен178

6ipre, олардьщ сакталуын камтамасыз ететш табиги органикалыккосылыстар. Квм1рсулар адам мен жануарлардын.Heriari тагамдык заты, агзада ыдырау барысындабарлык жасушаларды энергиямен камтамасыз етед1,жасуша кабы курамына енеда, иммунитет калыптасатынкорганыс реакцияларына катынасады. Адам турмысымен енд!р1стж кол да ну жолдарына карай:1. Тагамдык кем1рсулар (крахмал, глюкоза, пектинзаттары). 2. Спирт ендарйанщ шишзаттары. 3. ДарЬдврмектер (гепарин, антибиотиктер, гликозидтер)туршде квб1рек пай дал аны лады.Мииералдык заттар ( лат. m inera - цазба, руда) - тагамiin iH fle болуга THicTi, курамында T ip i улпалар курылысынажене агзанын; Tipm Ln irin камтамасыз ететш биохимиялык,физиологиялык уДеР1стеРД19 журу!не асакажет химиялык элементтер1 бар косылыстар. Мысалы:агзага б1ршама (10 мг-нан кеп) мелшерде кажет макроэлементтерге:натрий, хлор, кальций, фосфор, калий,тем1р, магний, кушрт жатады. Ал, аз гана мелшерде (10-мг-нан микрограмм белштерше дей1н) кажет элементтермикроэлементтер деп аталады. Оларды уш топкабеледг. эссенциалдык ( лат. essentia —мэнди м ацы зды ) -цалыпты т1рш1л1к етуге кажегп элементтер (йод, фтор,мыс, мырыш, марганец, селен); токсиндер (улы микроэлементтер- сынап, коргасын, кадмий, мышьяк); бейтарапэлементтер, ягни агзага ерекше ec e p i кеп байкалмайтынэлементтер (бор, литий, алюминий, кум1с, т.б).Минералдык туздар - химиялык, физикалык; касиет-Tepi 6ipTeKTi, курамы металл катионы мен кыпщыл калдыгыанионынан туратын курдел1 заттар. Мысалы: астузы, кальций фосфаты, калий туздары, т.с.с.Минералдыц сулар - кейб1р биологиялык белсенд1заттары мол болатын су кездер1. Кеб1не жер асты сулары.Курамында 1 г/мл-ден астам кем1ркышкыл газы,кук1ртт1 сутек, тем1р, мышьяк, т.с.с. туздар мол болуыменкатар кызуы жогары, кейде радиоактивть Нег1з1ненасхана суы, санаторийлер мен курорттарда емд1ксу ретшде колданылады.179

Дэрумендер (витаминдер) ( лат. vita - eMip) - жануарлармен адам агзасына, ондагы зат алмасу удер1сше етеаз мелшерде болса да аса цажетй органикалык; заттар,немесе осы заттардан туратын дерЬдермектер. Адам немесежануарлар агзасы дерумендерд1 аз синтездейд1 немесеTinTi синтез демещд, сондыцтан оныц непзп б е л ттамац арцылы кабылдануы керек. Дерумендердщ бастытабиги кез1 еймджтер. Ал, кейб1р дерумендер iineKмикрофлорасы аркылы ток 1шекте жасалады. Дерумендергебайланысты гипо жене авитаминоз ауруларыбелгип. Ауыр жумыс атцаратындар мен екщабат ейелдердепдерумендер жетк:пеупплтн болдырмау уппндерумендж алдын алу, аурулы адамдарга дерумендерд1дер1л1к тагайындау аркылы - витаминдж терапияжурпзшедъ Терминд11912 ж. поляк галымы КазимежФунк (1884-1967) енпздь Сонымен катар мацыздыкоректж заттарга - тагамдык талшыкты заттар немесееймдж талшыктары жатады. Олардыц цурамына -цорытылмайтын полисахаридтер-целлюлоза (клетчатка),гемицеллюлозалар жене пектинд1 заттар енедь Талшыцтызаттар 1шектщ цозгалыс цызметш шыныктырып,iineK жабысуыныц, соцыр пнектщ, кетеудщ, ет цабыкабынуыныц (холецистит), пнектщ соцгы белтндепжара ауруларыныц алдын алады, тагамныц ас жолыменету узацтыгын реттейд1, тагам цурамындагы улы заттарды,артыц холестерицгй бойына cinipin, ет белшудо реттеп,ас жолын жене жалпы агзаны тазартуга каты насады.Талшыцты заттарга цажеттЪпк теултне 25-30 г.

100 г азыц-тцлш ццрамындагыталшыцты заттар мвлшерЬ4.1-кестеАзьщ -тулшTypiТалшыктызаттар мелшер1(г)Азы к_тул1кTypiТалшыктызаттар мелшер1(г)Буршак; 5,7 Арша 0,8Акталган1,1 Кара бидай1,1буршакнаныУрме буршак 3,9 Тадкурай 5,1Сулы жармасы 2,8 epi к, шие 0,5Арпа жармасы 1,4 Картоп 1,0Каракумыкжармасы1,1 КызылкаудандыкапустаАрпа жармасы 1,0 Кызы л капуста 0,7Kypim0,4 TycTi капуста 0,9жармасыСек 0,7 Кызылша 0,9Унтак жарма 0,2 Ce6i3 1,21-mi сортты0,2 1-mi сортты0,2макаронетм д ер !бидай ун наныШ алкан 1,4 А лм а, алмурт 0,6Петрушка (кек) 1,5 Мандарин 0,6Буршаккынды1,0 2-mi сортты0,4урмебуршакбидай ун наныШ ал гам 0,8 Кой булдарген 4,0Кияр 0,7 Кара каракат 3,0Салат 0,5 Шабдалы 0,9Укроп 3,5 Кызы л шие 0,3Томаттар 0,8 Апельсин 1,4Кауын 0,6 Кара жидек 2,2Аскабак 1,2 Бас жуа 1,34.2. Тагамды биологиялык; цундылыгына карайтоптауТагамныц биологиялык кундылыгы - оны дайындаугаалынган естдок немесе жануар агзасыныц денесшде цандайцоректш заттардьщ басым жиналгандыгында жене солкоректш заттарды тутынушы агзаныц цандай мацсатцажумсайтындыгында. Адам агзасы т е у л т н е темендег1 тагамдык;заттардьщ тобьшыц еркайсысынан 6ip Typjii тагамдыжеткипкт]. мелшерде пайдаланса ез агзасын цажетт!коректж заттармен тольщ камтамасыз етедь1,3181

4.2-кестеТагам дыц заттардыц биологиялы ц ццндылыгытоп Тамактык заттар TYPi Биологиялык КУндылыгыI Сут жене сут тагамдары Аса баг алы жануар тектамайларII Ет, балык, жумыртка Жануар теки акуыздарIIIКант, нан жене камырданжасалган тагамдык заттарЭнергия,дерумендер,минералдык туздар, еммджтект1 акуызIY Буршактар, жангактар Аса баг алы еЫмдж тект!акуыздарY Майлар Майлар мен дерумендерY I Кекенхстер мен кокетешырындарыСу жене дерумен, минералдыктуздар целлюлозаY IIЖемйтер мен жем1сшырындарыФруктоза, боягыш заттар,жем1с кышкылдары, жем1сканттары, дерумендер,минералдык туздарАдамдар ттмд1 тамактану шарттарын орындау ушшбасты уш кагиданы басшылыкка алады. 1) Тагам энергиятепе-тещцгш сактай алатын, шыгындалган энергияныетеп, косымша ecin-дамуга, агзаны жацартуга кажеткорек мелшерш камтамасыз ететш толык К¥Р&мды болукерек. 2) Тагам адам агзасынын, сол кунп тагамдык заттарга,олардын, Typi мен мелшерше суранысын толыкканагаттандыратын болуга THicTi. 3) Ас кабылдау белпленгеннакты мелшерде, едетке айналган дагдылы 6ipмезйлдерде (теул1к бойына 3-5 рет), кун TepTi6iHбулжытпай сактай отырып кабылдануы керек. Сол сияктыунемд1 тамактану угымына: тагамньщ жугымдылыгынжогалтпайтындай ас nicipy тес1лдер1 мен дайындалуы,тагам дайындауга койылатын санитарлык-гигиеналыкталаптар толык сакталып, дайын тагам эстетикальщжогары талгамга сай келу1 туралы ережелер1 деенедь Тамактану едеб1 (тамак кабылдау ережелер1 ментесшдерш бакылау жуйей): 1) Асыкпай тамактану (аскабылдау уакытыныд узактыгы 20 минуттан кем болмаугаTHicTi). 2) Тебетйз ас кабылдамау. "Тебетдегешм1зшырын”, - деп И.П.Павлов айткандай, тагам жаксыкорытылу ymiH, аска тебет тарткан кезде отырып, астыурттарды толтыра асыкпай толык шайнап, демш алып182

барып жутады. курамында 1шек перистальтикасынкушейту ушш кажет клетчаткасы кеп там акты кабылдауалдында 16-20° С температур ад агы 6ip стакан салкынсу немесе 6ip касык бал арал астырган, ол болмаса караepiK тунбасы (тосабы) салынган суйык шай ипедь Аскатендз капустасын тутыну, оныц минералдык туздарга байболуымен катар, ас жолында тез icimn ппектерге механикалык-физиологиялыкттркенд1рг1ш болатындыгыменде пайдалы.Толык тазартылган, усакталып ецделген жартылайдайын онеркесштш тагамдар жш пайдаланылган жагдайда,Tic пен шайнау еттерше кеп куш туспейд1, сондыктанTin, Tic, кызылиек аурулары жиi кездеседь Ондайжагдайдыц алдын алу ушш тагам ретшде шайнамасымол тамактар: ет, алма, ce6i3, т.с.с. тагамдарды еюуртты толтыра, узак уакыт, толык усата шайнап жеукажет. Тагамды асыкпай алу жене тутыну агзаныц тагамm ciH e, TypiHe, демще карай сол тагамга лайыктыарнаулы селдерд1 дайындап шыгаруына жагдай жасайды.Цазак салтындагы буы буркыраган асты турамайдастарханга екелш, еуел1 жасына карай салтка сай орындысуйегш мужуге тарату, асыкпай турау осы физиологиялыкдайындык peciM i. Сонымен катар дастархандасадамдардыц ез орны, жастыц у л кенге жш1к майын алыпберуге, ми палау дайындап беруге м1ндегпл1п, ас соцындабалалар мен келшге саркыт усынуы елеуметтш тертш* дагдысы.4.3. Энергия шыгынын есептеу, тамактанудыцфизиологиялык калыпты мелшерлер10p6ip адам жасына, жынысы мен бойына сай тшст1дене салмагына, дене бш мш е, ецбек ету каркыны менкиындыгына сейкес энергия шыгындайды да, соган сайтагамдык заттардан коректпс нер алады. Жасына, жынысынасай бой мен дене салмагы мелш-ерлер1 денсаулык дepeжeлepiн аныктау такырыбында камтылган.183

Адамныц жасы мен бойын жене жынысын ескерш аныцталатындене салмагы - идеалдыц дене салмагы (Р идм)деп аталады да:РидС— [ ( Lj*3-450)+ ж а с7*0,25+40,5; (ерлер ушш);Ридс= [ ( ^,*3-450)+ ж а с]*0 ,2 2 5 + 4 5; (цыздармен ейелдеруш1н) цажетт1 мэндерд! цою арцылы есептелш шыгарылады.Содан соц цажет энергия мелшерш келес1формул амен табуга болады:Q = [ Р идсх 55 + ( 3 0 - ж а с )х 0 ,4 ] х 24саг (к к а л )Мундагы:Q - цажетта энергия мелшер1 (ккал);Р . —идеалдык дене салмагы;55 —он 6ip мен он сегсз жас арасындагылар ушш 1 кгдене салмагына сагатына кажет энергия мелшер1 (ккал);(30 - жас) х 0,4 % - жастардыц есу даму ерекшелтнекарай устеме энергия алу кажеттййгше сай тузету, се-6e6i отыз жаста агза кемелденш, энергия шыгыны турактыкалыпка енед1 деп есептеледь Ересек адамдар ушш,карапайым: Q = Р идс х55 формуласы жарамды.Осы аныкталган энергия шыгынына сай ep6ip адамез ерекшелштерш ескеретш жене энергиялык К¥НДЬ1‘лыгы, алуан турлипп мен азыктык кажетт1л1гше сайтеулштш рацион жасай алады.H erieri зат алмасудыц мелшерл1 KepceTKimi, ягнитарпшшт камтамасыз ететш агзалардыц жумыс жасауыушш цажети энергия мелшер1 ретшдеп цалыпты орташакерсеткпп дене салмагыныц ep6ip кг-на 6ip сагатта 0,9-1ккал (4,184 кДж) энергия. Жасца байланысты непзга заталмасу царцыны дененщ 6ip шаршы метр ауданына тиесгл i6ip сагаттагы энергия мелшер1мен бершеда.184

■4.3-кестеДененщ бет кЬауданыныц эрб1р шаршы метртесагатына жц мсалат ын энергиянъщ мвлш ерш щ жасцаЖасM ejunepiЭнергиямелшер1(ккал)байланысты езгерш9 жасда 29 жаста 49 жасца 60 жаста 90 жастадешнтаяу55 40 37 34 32ЕСКЕРТУ: вйелдерде бул керсетчйштер 5 -1 0 % -гаазайтылып алынады.Дененщ бела ауданы бойы 160 см-ден цыска адамдарyniiH:S = 3,207 х 3 х Р иде 0,7285- 0,0188 L o g P IJ (с м 2)формуласымен (Бойд формуласы) аныкталады.Мундагы:S —дененщ бетш ауданы (см2);L l —бой, дене узындыгы (см);Р . - накты дене салмагы (г);Бойы 160 см-ден бшк адамдар ушш Иссаксон формуласыколданылады:5 = 100+| Ц -160) 2100ЕСКЕРТУ! Шетелдж едебнеттерде дене салмагы - W ,толык бой Н эрштермен белг1ленед1.Энергия шыгынын аньщтаудыц тагы 6ip TecLni теулшim iHfleri козгалыс кимылдьщ энергиялык; шыгынынакарай (Джуро Шрейкас) есентеу.Кызметкердщ орташа теулштш энергия шыгыны:8 сагат уйкы (неизп зат алмасу мелшер1)кезшде............................................................ 530 ккал8 сагат кешби кызмет кезшде, онын шшде:5 сагат отырып жумыс штегенде1,4 ккал/мин.................................................. 420 ккал3 сагат коэгалыста болып немесе турегелш турыпютелетш ic-ерекет кезшде 2,5 ккал/мин.......... 450 ккал185

8 сагат еркш тыныгу уакытында, оныц шинде:2 сагат жылдам журу 3,0 ккал/мин.............. 360 ккал3 сагат отырып тамацтану, тыныгу1,4 ккал/мин................................................ 250 ккал2сагатуйишндепжумыс 3,25 ккал/мин..........390 ккал1 сагат бау-бацшадагы царцынды дене ецбеп, шыныгужаттыгулары 5,0 ккал/мин болса..................... 300 ккалБарлыгы тэулш шпндя................................ 2700ккал4.4-кестеTipuii/iiKmiH,эр турлЬжагдайларындагы энергияшыгыны^ызмет TypiЭнергия шыгыны(ккал/сагат)Уйкы жене жатып демалу 65-77Тесек-орын жинау, жеке тазалык жасау 102-144KiTan оку, теледидар карау 90-1001с тхгу.току 95-100Ыдыс-аяк жуу, кшм ут1ктеу 130-144Еден сыпыру, шад сурту 167-180Еден жуу, KHiMfli жуу 200-270Баска да уй кызмета 157-2004.5-кестеСпорт тцрлерьмен айналысу кезтдег1энергия шыгыныЖаттыгу турхЭнергия шыгыны (ккал/сагат)Ж упру (10 км/саг) 670Ж упру (18 км/саг) 1180Шацгы тебу 420-800Велосипед тебу 180-570Жузу 230-950Ескек есу 200Тамац рационы дегешм1з —агзаныц цалыпты Ti рш i л i кцызметан камтамасыз ету ушш тутынылатын тагамдыцешмдердщ сапалыц жене сандыц цурамы.Цоректену сипаты адам денсаулыгьша айтарлыцтайэсер етеда. Артыц немесе жетшлшйз ас цабылдау зат алмасуYflepiciH бузады. Цоректену мелшер1 ецбек етуге,белсендо цимылга жене жалпы энергия шыгынымен заталмасу удерюшщ белсендьпшше теуелд1 болады. Ауыр186

жумыспен айналыспайтын ересек ер адам теулШне энергиялыккундылыгы 2600 ккал ас кабылдауга тшс. Олушш 90 г акуыз (50 г астамы жануар теки); 80 г май (25 гастамы ес1мдш тект!); 350 г кем1рсулы тагам кабылдауыкажет. вйелдер ушш керсеткпптер 15 пайызга азайтылыпалынады. 12-15 жастагы жасесшр1мдер ушш т э у л т -не 320-400 г кем1рсу, одан есе аз акуыз жене май кабылдаукажет. Теулштш рационды беске белш кабылдаганжен: тацгы ас - 20%, сескелж - 15% ; тустж - 30-35%;туе кайта - 15%; кешш ас —20% болса денсаулык ушшколайлы болады. Рацион ep6ip адам yniiH дербес - жасы,жынысы, бойы, дене салмагына лайыктап накты есептеледа.Тамактану уакьггын булжытпай сацтаган адамдардыцденсаулыгы, ецбекке каб1летт1лт езгелерден20-30 пайызга жацеы болатындыгы двлелденген. Отбасыушш аса кажет дагды апталык рацион жасау, тацгы,кешш асты тольщ кураммен отырып кабылдау.Кейби мамандануына, аткаратын кызметше карайагзага тусейн кызметтш жуктемес1 б1рдей, оган сейкестамактану аркылы орнын толтыратын энергия шыгынытец елеуметпк топтар бар деп сан алады. Олар:1. Жещл жуктемемен, ягни ауыр дене ецбепмен (колменкызмет етумен) сирек айналысатындар: инженер,дер1гер, галым, устаз, жазушылар, суретшшер, ек1мш1л1ккызметкерлер1, жумыссыздар - олардыц орташаэнергиялыц шыгыны, ягни THicTi теориялыц рацион калориялылыгы- 3200 ккал.2. Орташа жуктемемен, ягни механикаландырылганецбекпен айналысатындар: автожурпзуш1лер, станоктардакызмет ететшдер, химиктер мен токыма енеркес1б1жумысшылары - 3500 ккал.3. Ауыр жуктемемен, ягни кол купи, дене куаты кемег1ментабыс тауып, жумыс жасайтын мамандар: сылакшы,агаш шеберй ауыл шарушылыгы кызметкерлер1,слесарь, т.с.с. - 4000 ккал4. ©те ауыр дене ецбепмен айналысатындар: агашдайындаушы, курылысшы, докер, шахтер, т.с.с. - 4500-5000 ккал.18'

4.3.1. Емдэм. А гза дагы су алмасу физиологиясыЕмдэм ( грек. D iaita - тцрмыс цалпы, тэртт, лат.dies - кун) - коректж заттардыц мелшерш, химиялыцкурамын, энергиялыц кундылыгын, nicipin дайындауережелерш толыц ескере отырып нацты тамацтану TepTi6i,ягни турмыс цалпы. Брокгауз бен Эфрон создай "диета —д ет сауларга жэне сырцаттарга белплеиген, олардыцжасы, дене 6iiiMi, мамандыгы, жыл маусымы, ауа райыналайыкты цоректену тэрибГ’ - деп аныцтайды.Емдэм тутыну цагидалары: рационы ыц алуан турл 1л iri;мезплшде тамацтану тэртабш дэл сацтау; артыц тамацтанбау;ас дайындау едастерш рет-рет1мен булжытпай icKeасыру; тагамдыц заттардыц нацты езше тэн химиялыццурамы мен азыцтыц ерекшелштерш бшу; теулжтж рационныцхимиялыц цурамы мен калориялылыгын ж етебшу; емдэм—сырцауга ем, дертке дауагана емес, сау адамныцез денсаулыгын бузбай сацтауына жердемдесетш асцабылдау TepTi6i екенд1пн TyciHy.Су тутыну мелшерь Агзаныц зат алмасуын цамтамасызетейн iniKi ортасын цалыптастыратын су - алмастырылмайтынцоректж зат. Жеке адамныц суга цажет-TLJiiriH сандыц аныцтау формуласы:V = Р идс х 55 (м л );Мундагы:V - теул1йне тутынылатын барлыц су келем1 (мл);Р'Д, - идеалдыц дене салмагы (кг);55 - дене салмагыныц ep6ip кг-ына цажетй су мелmepi(мл).Осы цажеп1 судыц 6ipa3 мелшер1 агзага цабылдаган тагаммен6ipre туседа. Мысалы, нан курамьшда40%, катканнанныцезшде 11-12-% су; жем1стерде 90 % су болатындыгыбелгип. Сейтш, адам цатгы тагаммен-ац теултне600-800 млсу ала алады. Агзадагы диссимиляция кезшде жасушаларда300-400 мл су тузшеда (in iK i цор), сондыцтан цалыптыжагдайда адам суйыц кушнде тек цана 1-1,5-2 л сусын (шырын,шубат, кымыз) цабылдауы кажет.188

4.3.2. Сцйыц т цт ы нуды рет т еу физиологиясыАс жолына тускен артыц суйыцтыц б1рден кангаcinipLnin, жеделдете бауыр-буйрек арцылы толыцтайсараптау мен тазартудан ететшдштен, журек-тамыржуйесше, зер шыгару, корганыш жуйелерше артыц салмацсалады. Агза езше кажетыз артыц суйыцты тез сырткашыгаруга ерекет етедь Tepi аркылы, зер шыгару жуйейаркылы артык суйыкты денеден тездетш аластау кезшде,зермен 6ipre суда жаксы еритш агзага аса кажетт1минералдык туздар, органикалык косындылар агзаданшыгарылып кетед1. Нетижесшде, iniKi суйык ортадагытуздар концентрациясы кем1генд1ктен, зат алмасудагыгарыштык реттеу тетйй бузылады. Агзаныц минералдык;элементтер! мелшершщ де теп е-тец дт бузылады,жуйкелж жене гуморалдык баскару аркылы агзаныц innciтурактылыгын сактау каб1лет1 азайып, бешмделумумкш дт курт елс1рейдь Агзадагы туз алмасуын реттейтшорталык мига келетш кан курамыныц туздылыгынаныктау аркылы сейкес тутынылатын су мелшерш(туздардыц цонцентрациясын реттеу кажеттиппн) белг!-лейдо. Алгашкы хабар кан тамыры кабыргасындагы химиялыквзгер1стерд1 кабылдайтын - хеморецепторлардатузьлш гипофизге жолданады. Гипофиз антидиуретикалык(АДГ) гормонын белу аркылы зер шыгаруды тежейд1(немесе жеделдетед1). Буйрек ycTi безшщ кабыктыб е л т eei шыгаратын шабарман - альдостерон гормонымелшерш азайтса, агза суды буландыру, зерд1 молбелу аркылы натрийдо шайып азайтады, гормон белу артса- агза езшде натрийд1 жинактауга ерекет етедь Ал,агзада жиналган натрий агзаларда артык су устаушыкойма релш аткарады. Осылайша epiKci3 денеде камалганартык суйык колдыц, дененщ iciHyi, кез алдыныцкелк1лдеу1 сиякты белплер1мен "кезге" кершедь Агзадасу жетйшей шел кыскан кезде буйрек ренин ферментшбелед1, ол кан сарысуындагы акуыздардыц цантамырын тарылта есер етуге жумсайды. Агза колда барсуды унемдеу терйбше, сол арцылы цан туздылыгын189

зорльщпен калыпты устау режимше кешед1, туздылыктысактаудан езге цажеттерге суды жумсауга тыйым салады.Артык; су iniy, канныц жалпы мелшерш арттыраотырып суйылтатындыктан кан тамыры кысымы кетер!лед1(денеде шамамен 5 литр кан айналады. Мысалы,артык тутынылган 2 л суйык жарты сагаттан соц-актолык кан-тамыр жуйесше етш, тамыр кысымы 40 пайызгаартады, туздылык 40 пайызга кемид1, канныццоректш заттар мен оттегш кабылдап алуы да осыншатемендейд1). Цысымды реттеу ушш буйрек простгландиндербелш тамырды кецейтш кан кысымын уакытшаTycipyre тырысады. Рылыми цолданыстагы "судан улану"угымы осындай зиянды езгерштерге байланыстыкалыптаскан. "Шел кандыру" ceeiMi ауыз куысындагырецепторларды толык ттркендору кезшде калыптасатындыктанадамдар суйыкты катты кайнатып немесе муздатыпiniy аркылы оны б1рден жутып ж1бермей ауыз куысындаустау, ягни барлык рецепторлардьщ мумкшдтншетолык ттркенуше жагдай жасау едетш сактаган. Карапайымсуйык 1шу кезшде суды ауызга толтырып урттапiniy шел кандырады. Калыпты ортада теулштш орташасу шыгыны 2 литр жобасында болганымен, дене температурасымен сырткы орта температурасы айтарльщтайалшак коцыржай белдеулерде терморегуляция суранысынасай адам агзасы кушне 4 л, Казакстанныц шел женешелейтта аймацтарында 6-8 л, кырык кун шшде кезшде11 литрге дешн су жумсайды. Осы жагдайларды ескерш,климаттьщ ерекшелжтерге байланысты шел пайда болганжагдайда жогарыда керсетшгендей урттап imy аркылы,шыккан су шыгынын етеуге жеткшшта мелшерде суйык*тык кабылдау кажет.4.4. Астан ушыну. Агзага шылымцорлыцпен шпмдштщ ecepiТагамдыц заттардыц цай-цайсысы болса да артыктутынылса - улы. Тамакпен 6ipre агзага тусш уланды-190

ратын заттарды eKi топка 6ipiKTipyre болады. 1) Зияндыхимиялык косылыстар: улы элементтер - (Ceri3 элементхалыкаралык децгейде бацылауга алынган. Олар: сынал,кадмий, коргасын, мышьяк, мыс, стронций, мырыш,TeMip), улы косылыстар - радионуклоидтер, турмыстыкхимия, ауыл шаруашылыгы химиясы жене медициналыценеркес1п ешмдерь 2) Тагамдык заттар 1шшдеTipinLniK ететш Tipi агзалар мен олардыц метаболизм!ешмдерьУлы заттарга байланысты "тагамнан ушыну" кезшде6ipiHini кезекте, тездетш ас жолын тазарту карастырылады.Kaeipri кезде жш кездесетш тагамга байланыстысыркаттардыц 6ipi - аллергия. Тагамнан ттркен у ( грек.A lios - бвт ен, езге., ergon - эсер) немесе идиосинкразия,ягни бегде заттарга агзаныц ерекше к у п т ттркенпш -TiriHeH, оган карсы куатты корганыс шараларын алуынантуындайтын агзалардыц цабынуы. Ол кезде нактыTiTip (аллерген) турш дел аныктан, оныц ерекшелштер1-не сейкес емдеу жене сактану шаралары тагайындал£1ды.Шылымкорлык пен алкогольд1 1ипмджтерге еуестште ас жолыныц к1легейл1 кабаттарын TiTipKem ipin,оныц созылмалы аскынуларынаекеледа. Темек1 мен алкогольадамдарда дем сезу туййгш туншыктырып,бурышты, тузды тамакка кумарльщты арттырады, алолардыц барлыгыныц зардабын тартатын бауыр. Зияндызаттарды агза денеден шыгарып тазарта алмаганжагдайда, амалсыз денекер улпаларына сактауга ж1беретшдштенTepi асты шел кабаттары зиянды заттар менартык туздардыц цоймасына айналып Tepi ез кызметшаткара алмайды. Цышыма, бертпе Tepi аурулары, буынiciKTepi пайда болады. Шылымкорлык пен алкогольд!шпмдактерге еуестж тебетп жояды, карын свл1 кыпщылдылыгынарттырады, ас жолы ауруларыныц аскынуынажагдай жасайды, кан тамырлары езегш щ реттелужылдамдыгын к е м т п , сусак ауруы кез1нде тамыркысымын арттырады. Дертй есерлерден цитоплазманыцкалыпты компоненттершщ орнына зат алмасуурд1сшщ зиянды еш мдерш щ жинацталуы немесе191

кажетс1з, улы етмдердщ клетка аралык кещстшке корлануы- дистрофия ( грек, dus., d is - жогалту, trophe -цорект ену) - деп аталады. Дистрофияныц жиналганартык бегде зат турше карай: акуыздык, кеапрсулык,майлы, минералдык турлер1 бар. Кещрек магынада дистрофиядеп улпадагы жалпы биохимиялык зиянды езгеpicTepмен коректену тэртабшщ бузылуын айтады.4.5. Агзаны тазартуАс жолдары жене коректенуге байланысты "ауру - астан"деген тусшш ежелден бар. Эбуали ибн Сина "ДерЬгерлш гылым каноньдарында" жаратылыс талап ететшЗандар деп, коректенудщ уш зацын усынады: 1Щосылгандаезара жау, агзага у болатын тагамдарды катар пайдаланбау.2) Тебетмз ауызга ас алмау, тагам татпау. 3 Щорытылуынаер турл1 уакыт жумсалатын тагамдык заттардыкатар кабылдамау. Осы талаптарды сактамау - асты талгамсызтурлендарш тугыну ас корыту урдосш бузатын фактор.Ибн Синаныц ушшпй зацы Kaeipri еуропалык-американдыктамактану туралы кагидаларда Н.Шелтон кес-Teci туршде кец танылган ( 4.6-кесте). Шелтон идеяларынколдайтын Н.А. Семенова акуь1зды жене кем1рсулытагамдарды белек кабылдау аралыгы 2 сагаттан кем болмасындейдь192

4.6-кестеТагам дарды ц езара сэйкестпШ (Ш елт он кест ей)Тагамдар 1 1 2 з ! 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 161 Ет. балык, kyc 4 32 Ленд! буршактар Ф 4 4 8 4 4 33 Сары май ® 3 4 4 4 4 3 34 Каймак 4 3 ® 3 4 4 3 4 4 4 3 8б 0с1мд1к майы 4 3 4 4 3 4 4 4в Конфеттер 9 47 Нан, жарма, картоп 3 4 4 4 (а) 4 4 3 38 Ащы же MIC,4 4 4 ® 3 4 3 3 4 4цызанац9 Terri жем!с, кургак3 3 3 ® 4 8 3 4 3жешс10 Жасыл кекен1стер 4 4 4 4 4 4 4 4 4 ® 4 4 4 4 411 , Крахи алды3 4 4 4 4 4 3 8 4 ® 3 4 4 3 4квкешстер12 Сут 3 3 3 ®13 Ащы сут4 3 4 4 4 ® 4 4тагамдары, сузбе14 Пренэ!, сыр 3 3 3 4 4 4 4 ® 316 Жумыртца 3 4 3 ®16 Жацгацтар 4 3 4 3 4 4 4 3 ®Ас жолына тускен улы заттар бауырда, буйректе, буындармен шел кабаттарында жинакталып агзаны турацтыаурулы куйге жетк1зедо. Агзаны тазартудыц басты шарты:Д УРЫ С Т А М А Ц Т А Н У . А л , зиянды заттарменбулшген агзаны тазартуды ас жолын тазартудан бастауусынылады. Ол ушш йога жаттыгулары, ораза туту, асжолын ертндйгермен шаю, т.с.с. ед1стер цолданылады.Ce6e6i, данша ауру адам болса, оныц езге адамдарда цайталанбайтынерекшелжтерше сай, соншама тазартужолы болады. Ас жолында цалдык заттар мол болатынорын —cinipy аймактары мол imiKTep. Астыц усацталганбелшектер1 ас жолынан iniKi ортага сорылып ыщрглетшджтенimeK туктер1 цорытылмайтын усад белшектерменластанып, 6ipTe-6ipTe "тасца" айналатын катты цалдыктарменбггеле бастайды. Лас цалдыцтар карын жене imeKтуктершщ сору жене ас селдерш белу аймагын б1теп, аскорытылуын киындатады. Как; турган жылыту жене суайдау турбалары сиякты ас тутш белжтер1 де пайдалыайналымнан шыгарылады. К^алдык, заттар сонымен 6ipreкурсактыц пайдалы келемш азайтып езге мушелерд!кысып та зиян с алады. Ток 1шектщ ластану ы оныц курсактемпературасын реттеу кушш азайтады. С1щр1лгенкоректж заттарды б1рден-б1р тазару орны —бауыр. Ондаулы косылыстар мен зиянды туздар ет жолы аркылы13-138 193

imeKKe кайтарылады. Зат алмасу жуйеад кызметшщбулшушен артыц туз бауырда немесе ет жолдарындакристалданып "таска" айналады. Бауыр кейб1р улы заттардытурленд1ру, ягни зиянсыз косылыстарга аударуаркылы залалсыздандырылады. Келей тазарту Myuieciбетеке (буйрек). Ол бауырдан eTin кеткен зиянды косылыстардынесеп жолына шыгарып, куыкка женелтедьОсы уш басты тазарту жуйелершщ кызмей елйреп кантолык тазартылмаган жагдайда тамырлар мен iuieK улызаттарды ездершщ кабыргаларын тузетш денекер улпаларына,омыртка аралык шем1ршектерге жинайды. Булденекер улпаларындагы улы заттар кан курамы жаксарганкезде кайтадан канга eTin тазара алады. Келес1"кокыс коймалары" денеден сырткы ортага ашылу арналарыбар куыс мушелер: кецйрш, кеу1лж1р, кулакКуысы, кез, ейел адамныц жатыры. Ец соцынан, езгелер1толып болган соц "кокыс кабылдайтын" орын екпемен Tepi. Осы органдардыц т1збекй ластануына карайаурулылык сипаты сол агзадан белг1 бередь Ток 1шекластанса ауыздан жагымсыз шс шыгады, бауыр ластанганданесептщ Tyci бузылады, буйрек ластанганда белауырады, сщ1р ластанган аймацта буын ауыра бастайды,оныц ш лгш тш кемцда, саусак, башпайлар кисаяды,кеу1лж1р ластанса - мурын бЛтед1, кулактан булак,кезден сора агады, былшыктанады, екпеден какырыктуссе, терще i p i i w жаралар, цышыма, мерез пайда болады.Агзаны тазарту ерекет1 ток 1шектен, ас корытут у ттн щ суды, цажетта тагамдык элементтерд! кайтарыпалу орнынан басталады. Ток iuieKTi тазарту ушш,оныц кабыргасындагы кацты босататын ед!с - iuieKтуктершщ сору кысымына артык Kepi сору кушш жасау,немесе inieKTepre перистальтикалык жиырылу кезщдеimeK кабыргасына жабыскан какты eei Tycipe алатындайкозгалыс жасау мумкшдМн беру.Ежелден белйл1 агзаны тазарту жолы - iuiTi айдау.Ол ушш аскабак суын пайдалану един барлык дани штаптармен ацыздарда сипатталып жазылган. Ток iuieKneH194

TiK imeKTi тазарту yniiH карапайым клизма жасауменкатар зврмен тазалау (уринотерапия) едасш кол дану эдеттентыс медицина мамандары тарапынан кец насихатталыпжур (А. А. Замков, Г. П. Малахов, Д. Армстронг, т.с.с.)Уриноперапия - агзанытутас сауыцгыру едостершщ 6ipi.Адам дерей (зер) epireH 200-ге жакын заттардан туратынете кою, концентрациясы жогары ертнда. Оныццурамында: кальций, натрий, калий, фосфор, тем1р сияктымикроэлементтер, амин кышкылдары, дерумендер,акуыздар, су, т.с.с косылыстар бар. Зерд1 суйыцтыцкушнде кабылдау (im y) агзаны ттркендорш, ini журпзуге,сейтш калдык кокыстар мен улы заттардан арылугамумгандш береда. Зермен тузды су тер1здо дененщ аурулыбелжтерш сылауга да болады. Сылау кез1нде емделетшагзаныц белсендйпп темен уацыт тацдалады. Ондайбелпл16ip муше аз жуктемемен жумыс жасайтын уакытаралыгы 12 баскару-реттеу арналарыныц биологиялыцыргацтарымен сейкес, ягни жеке мушеш тазарту женеемдеуге тшмщ уакыт ыргактары: куык пен бауыр ymiH -сагат 1, екпе мен ащы iineK - 5 сагат, карын мен талак -9 сагат, журек пен inieKTep - 13 сагат, куык - 17 сагат,тес nieMipnieri - 21 сагат. Казак хальщ медицинасындакылтамак, буын, куяц ауруларына, ашыц жараларга бактерицидтжемдж максатта зерд1 жене ащы тер сщген цамшыныпайдаланады. Дегенмен "зер - заЬар, - у" магынасынбекер иеленбегенд1г!н естен шыгармаган жен. Уринотерапиякезшде агзадагы езгер1стерд1 бакылау ymiHазоттык тепе-тецдакт! - акуыз-белок курамындагы азотты,агзага тагам аркылы енген азоттыц мелшерш зер,нежк;, тер аркылы шыккан азот мелшер1мен салыстырып,оныц айырмасын есептеу, соган сейкес агзадагы белокмелшерш аньщтау назарга алынады. Мысалы, 1 г. азот6,2 г. акуызга тецест1р1лед1. Сонда аныцталган азотмешерш осы 6,2 г кебейтсе, жалпы белок мелшер1 шыгады.Бул жагдайды бшудан гылыми жумыста жене аурухдыемдеуде мацызы зор.Агзаны тазарту ас жолдарынан соцбуындарды, бауырды,буйрект1, лимфаны, тамырларды тазарту болып рет-195

р етм ен ж урйзьледь Ж алпы iniTi айдау арцылы ас жолын тазарту тей лдерш колданганда адамныц inieK микро ф л о р а с ы (грек, mikros - цсак,, лат. Flora -eciMdiKmep бЬрлестггЬ, римдт т ердщ квктем, гцлщ да й ы ) туралы тусш ж басты назарда болуга тш стьАдам микрофлорасы - д е т сау адамдардагы ашыц микроорганизмдер биоценозы . А дам микроф лорасы eKiбвл1мнен турады: облигатты - (турацты, м ш детп ) женеф акультативтж (кездейсок. уакытша, кешпел1); Адаммикроф лорасын цурам ы агзаны ц м еханикалы к (Tepiт у л е у ь эпителий к1рпжшелер1 цозгалысы , йпектщ перистальтикасы),хим иялы к (асказан шырыны курамындагытуз кышкьшы, протеолиттж ферменттер, ащы iuieKте п ет кы пщ ы лы , так inieKTeri шырышты с и т л ж шырын),бактерицидтж (Tepi, ш ырыш ты цабаттар мен бездердщсекреттер1) ерекшелжтер1 аркылы реттелш отырады.Ш ы ры ш ты кабаттагы микробтар мелшер1 солжердо мекендейтш тургы лы кты антиденелер аркылы ба-Кыланады. Микроорганизмдер саны мен Typi езара бесеке,6ipnecin TipmLniK ету катынастары аркылы тепе-тецджте усталады. Сол сиякты ж ы л маусымына карай, тамактануерекшелжтер1 мен езгерк;терше сай микрофлоракурамы да езгерш отырады. Tepi микрофлорасы, деретмикрофлорасы есебшен арткы тесж , зер ш ыгару Mynieciмацында мол жене кептурл1 болады. Микрофлора сырткыортадан агзага тыныс ж олдары аркылы туседь МурынK eKcipiri 1 сагатта 14000 микроорганизмд1 шырыштыцабатында устап цалып залалсыздандырады. А л , ауызцуысында 1 м л сшекейде саны 107 аэроб ты, 108 анаэробтымикроб болатын болса, туз цы ш кы лы ны ц бактерицидтжерекетше орай асцазан шырышьшыц 1 м л келемшдемикроб саны 102-103 мелш ерш ен аспайды. Облигаттыцфлораныц негазш анаэробтар цурайды. Ф лора иесшщцолайсыз TipmLniK жагдайында болуы да (аштыц, куйзел1с,дене аурулары, зорыгу) микрофлора курамыныц eerepyiнесебеп болады. Микрофлора цызметтерк иммундыц цорганышатцару, ауру цоздыргыштарын жою, тогыз турл1дарумен тузуге цатынасу, витаминдж тепе-тецдж й сац-196

тау, т.с.с. Витамин жемспесйгс жагдайында микроорганизмдермакроорганизмдермен дврумен yniiH бесекегеTycyi де мумшн.Ас жолын тазартудьщ тагы 6ip eflici - ес1мдш майыменауыз куысын тазалау. Ауыз куысы ас корыту жолыныцайнасы. Агзага зияны жок бул ед1сте, тацертец аш-Карынга ауызга 6ip жутым всшдйс майын урттап алып,оны t u i , Tic арасы аркылы сыздыктатып козгай отырып,15-20 минут конфетше "сорасыз". Май ауызда вуел1коюланады, содан соц кайта суйылады. Т1лдег1 ББНттркенд1ре, тазалай отырып суйык май с'текей бездершщжумысын да жаксартады, агзаны толык белсенд1езш-ез1 тазалау кутне кеппредо. Ластанган майды тушрштастап, ауызды шаю кажет. Тазартуды тшдщ Tyci калпынакелгенше (акаязсыз, жарыктарсыз, буртштермз) женеауыспалы уакыт квктем мен куз жасап отырган дурыс.4.6. ВегетариандьщВегетариандык Сагылш. Vegetarian - eciMdiK metcmi) -рацион курамынан жануар теки, оныц 1ппнде балыкжене кус ешмдер1мен коса, тагамдык заттарды толыкшыгарып тастайтын коректену жуйесЬ Мундай емдем,ягни eciMfliK теки жене сут тагамдарымен гана коректену,сауыктыру, салмак Tycipy максатында уакытша тагайындалганыжен. Тур акты вегетариандьщ, агзада теккана жануар текта тагамдармен денеге тусетш заттардьщтапшылыгын тугызып, денсаулыкка зиянды есер етеда.Агзаны тазартудыц булардан басца "шиш тамактану","ел1 сумен (электролизденген, анодтык - кыпщылдысу)", Tipi сумен (clnTi, катодтьщ су) коректену, металлотерапият.с.с. турлер1 мол. Оларды тацдау жене пайдаланумаман дер1герлер немесе сауыктыру орталыгы кызметкерлерш1цкецес1мен жене бакылауы аркылыHeyprisinyi кажет.Халык арасында сан гасырльщ сынактан еткен агзанытазарту жолы ашыгу, ягни ораза туту. Аптасына 6ip197

кун ораза туту барлык адам уппн пайдалы. Ашыгу - тагамдыцзаттардыц аз Tycyi, мулдем Tycneyi немесе асйнДмдипгш цамтамасыз ету жуйесшщ цызмей бузылуынанболуы мумкш. Тагамды шектеу сипатына царайашыгу турлер1 мен сипаты да кептурль Мысалы, абсолюта ашыгу - ас-судан толыц бас тарту арцылы, толыцашыгу - тагам цабылдауды тек сусын iinyMeH шектеуарцылы, жартылай ашыгу - агзаныц тагам мен энергиялыццорга суранысын шала цанагаттандыру арцылыорындалады. Ашыгу шектелген тагам цурамыныц кенеулшерекшелтне царай: ацуыз жетпестМ (азот тепетендЫнщбузылуы), майдан ашыгу, KeMipcy жетпестМ,минералдыц ашыгу туршде болуы мумшн.

Т0РТ1НШ1 ТАРАУ МАТЕРИАЛДАРЫНАЦОСЫМШАЛАР4.7-кестеЖ асына царай азы ц-т цлЫ ццрамы i/nziciЖас мелшерше сай тагамдык заттардыц мвлшер1 (г)заттар 1-1,5 1.5-2 3-4 5- 7-10 11-13 14-17бойжеткендер14-17бозбалаларБуршак 0 0 5 5 5 10 10 10турлер!(асбуршакурмебуршак;т.б.бймдш майы 2 3 5 7 10 15 15 15Жануартекп 15 15 20 25 25 25 30 30майКартоп 100 120 150 150 200 250 300 275Крахмал 1.5 1.5 2 2 2 2 2 2Жармалар 20 20 20 25 30 35 35 35Макарон 5 5 10 10 15 15 15 15ешмдер!Сутвшмдер1 650 650 600 550 500 500 500 500Бидай уны 5 5 10 15 20 20 20 20Вт 50 70 100 120 140 175 220 220Кекетстер 150 200 225 250 175 300 350 350Балык 20 25 30 40 40 60 70 60Кант жене 40 60 60 60 70 85 100 100кондитерesoMAepi(канткашакданда)Каймак жене 5 10 15 15 15 15 15 15кшегейIpiMimK 5 5 5 10 10 10 15 15Туз 1.5 1,5-2 3-4 5-6 6-7 7-8 9-10 8-9Суэбе 40 40 40 40 40 45 50 50Жем1стер 150- 150- 150- 150- 150- 150- 150-300 150-300200 200 250 250 300 300Бидай наны 45 60 100 120 165 200 250 200Кдра нан 10 10 40 40 75 100 150 100Шай од 0.2 0,2 0.2 0.2 0.2 0.2 0,2Жидектер 20 20 30 40 50 50-100 50-200 50-200Жумыртка(1ден-50 г)25 25 30 40 50 50 50 50199

4.8-кесте100 г тагам ццрамындагы азыцтыц зат мвлшер1Мелшер акуыз май KeMipcyете кеп 15 г-нан артьщ 40 г-нан артык 65 г-нан артыкIpiMmiKTep(кыздырылыпкуйылганы да);майсыз сузбе, сиырета, тауык, балык,асбуршак, буршак,урме буршак грекжене майдафундук, жадгактарСары май, тоц,еймдш, маргарин,асхана, тутасмайлар, селйзшошка eTi, б1рденысталган, ipiMmiK,грек жадгагыЦумшекер, карамель,бояулы конфеттер; бал;мармелад; зефир; майменкантка илешп nicipLnreHTerri то каш; Kypim;макарондар; усак женеарпа жармасы; тосаптар;сек, карамык, арпа, сулы,Y3iM, epi к, кара epiK.Кеп 10-15 г 20-40г 40-60 гЖеткЬл п тМайлы сузбе,шошка eTi,кайнатылганшужык, (сорма)сосиска,жумыртка,каракумык, сулы,сек жармалары,бидай уны,макарондар.Майлы каймак,каймак, сузбелер;ipiMniiKTep, шошкаeTi, уйрек, к аз,жартылай ысталганшужьщтар,тосаптар, майдагыбалык консерв1пер;шоколад, халуа,самсаА к жене кара ун наны, асбуршак, урмебуршак,халуа, самсалар.5-9,9 г 10-19 г 11-20 гАк жене кара нан,арпа жармасы,курил, кекбуршак*Майсыз, балкытылганipiMmiKTep,майлы сузбе, сарымайлы балмуздак,жумыртка, кой eri,сиыр eTi, тауык,майлы селедка,шайлык женедиеталык пгужык*Terri сузбе ipiMniiKTepi,балмуздак, картоп, кекбуршак, кызылша, жуз1м,шие, анар, алма, жем1сшырындары, кызыл шие.Шам алы 2-4,9 г 3-9 г 5-Ю гСут, айран, майлыкаймак,муздатылганбалмуздак, турлйтуст!орамжапырак,картоп.Сут, майлы айран,жартылай майлыашымал, с у т лбалмуздак,скумбрия, ставрида,майшабак, Terriсамса, турлЬтуепконфеттер.Орамжапырак, ce6i3,аскабак, карбыз, алмурт,шабдал, жуз1мдер,апельсин, мандарин, жерepiri, кара epiK, карамык,карлыган (крыжовник).бтеаз 2-4,9 г 3-9 г 5-10 гСары май,сацыраукулактар,жидектер,кекешстердщбарлыгыСузбе, сут, майсызайран (каймагыалынган), треска,хек, шортан,буршак, жармалар,нан.Сут, айран, каймак, сузбе,кияр, шалкан, салат, кекжуа, томаттар, лимондар,клюква (мукжидек), жацаузшген сацыраукулактар200

4.9-кестеЖ асца сай тпагамдыц заттарды ф изиологиялы цт цт ы ну нормасы ( г/к у н )Жасы Ахлгыз Майлар KeMipcyбарлыгы Жануартект1барлыгы есшдшTeKTi7-10 80 48 80 25 34811-13 96 58 96 18 38214-17 ербалалар 106 64 106 20 42214-17 кызбалалар 93 56 93 20 367Дэрум ендер4.10-кест еP /сДерумендертеушктшкаж етп лт1 А - (ретинол,каротин Р -1,0-1,5мгК-3,0-3,5мгЖепспеу белг1лер1Тершщ кургауы, шаштусу, керудщнашарлауы, зешннщтвмендеу1, жауап кайтаруреакдиясыжылдамдыгыньщ, бездержумысыныц кему!,2 В-1 (тиамин) жуйке жуйесшщбузылуы, полиневрит, iniкатуы3 В-2(рибофлавин)-2,5-3 мг4 В - 3 (никотинкыпщылы)5 В-5 (пантотенкыпщылы)-1 0 - 12 м г -6 В - 6(пиридоксин)7 Вс(фолийК Ы П Щ Ы Л Ы В -12( цианокобал а1мин)жуйке жукаруы, Tepiаскорыту аурулары(шаншу, созылмалыгастрит), керудщ нему!,жабыркаульщ,ашушацдык, ем1зетшаналарда емшек уршнщтШмдену1аллергияга бешмдийк,зат алмасу ыны н.бузылуы, пеллаграбойлап есудщ токтауы,дерматиттер, тершщтуссхздену!, заталмасудыд бузылуыжурек жумысыныцбузылуы, еттадкурыстауы, icmy, осудилтоктауы, im бузылуыЗат алмасудыц бузылуы,каны аздыкКурамында дерумен молыракболатын Heri3ri тагамдьщ заттарCe6i3, жасыл жапырактар,бауыр, буйрек, тещз бальщтары,жумыртканын сары уызы, сарымай, каймак, ащы сут тагамдары- арпа, асбуршак, картоп, сыраашыткысы, жадгактар, буйрек,шопща eii, толаре актар, кара уннаны, жугер1, каракумык женебидай дендер1капуста, шик! буршак, алма,кек асбуршак, помидор,шалдан, бидай д ет, ipiMiniK,жумыртка, сиыр етч, ащы суттагамдары, уй кустары менбалыкашыткылар, ащы суттагамдары, уй кустары, бауыр,буйрек, сацыраукулактар, урмебуршак, каракумык.кектетшген бидай, акталмагансулыMCyrepi, курцп, арпа боткаларысары уыз, тауьщ ет1,ес1мдштердац жасыл б о л т ,бауыр, буйрек, кышкыл сутсыра ашыткысы акталмаганжармалары, кара нан,буршактар, балык, сщ!рАшыткы, бауыр, сары уызжумыртка, жасыл жапырактармен сабацтар, урме буршак .бальщ (лосось), тартылганбауыр, жангактар201

8 С (аскорбиндышдылы)70-100 мг(30-70бал ага)10 Е -т о к о ­ферол-20 мг-(балаларга0,5 Mr/ep6ipкг салмакка)9 Д (холекальциферол)-500 МЕ-влйздж.тез шаршау,Tepi Hi ц агаруы, ерш,кулак, мурын, тьфнактьщкепстену1, анемия, жштумаурату, сщдрлердщсозылуыфосфор-кальцийалмасуыныц журек, бездержумысыныц бузылуы,суйек-ет дамуыныцтемендену1, кануйыгыштыгытез картаю, ерлердесперматозоидтардыцазаюы, вйелдердщ тусистастауы, канда тушрппктерпайда болуы.кекешстер, жем1с-жидектер,кек жуа, томат, капуста, картоп,твтп бурыш, кара epiK, жержацгагы, дымыздыд, лимон,апельсин, итмурын т.с.с.балык бауыры, жумыртка, сарымай, бальщ, ашыткылар,балыкмайысуйык май, итмурын жидезд,кунбагыс д е т , буршактар,бауыр, арахис, жумыртка,кектеген двндо-дадылдартукымы.4.11-кестеМ и к роэлем ент т ердщ тэуяЫтьк цаж ет т ш шР/сМнкроэлементтерЖет1спеу бел ruiepi Курамында дерумен молыракболатын Heri3ri тагамдык заттар1 Кальций(Са)-0,8-1 г-т!стщ бузылуы, тырнактыцсынгыштыгы, ашушандык.ауа райы взгер1стерш кетережемютер мен кокен1стерд1цкабыгы, толарсак, жапырацтар,кияр, жем1с-жидектер, кызыл-2 Фосфор (Р)-1,5 г-3 Калий (К)-2,5-6 г-4 Магний(M g)-300-500 мг5 TeMip (Fe)-14 мг7 Иод (I)-0,1-0,2 мг-8 Кобальт(Со)9 Мырыш(Sn)-15 мг-10 Кремний(Si)202алмау, курысу, остеопорозбуындар мен суйектщсыркырауы, Tepi аурулары,Tic, тырнактыц сынгыштыгыартуы, TipmLniK куш! азаюыжурек ыргагыныц бузылуы,су алмасуы бузылуы, icinкебу,тамыр кабыргаларыeerepicTepiгипертония, урей билеу,канда холестериннщ кебею!,уйкы бузылу, бас ауыру,еттердщ курыстануы, шаштусу, аяк-кол уюы жансыз-дануы, аритмия, елегхзуepiHHiH, TepiHin бозаруы,елс!реу, гемоглобиншцазаюы, ерте кажу, ертекартаю6 Мыс (Си)-2 мгшашагару, кандагемоглобиншц азаюыБазед ауруы, зат алмасуыбузылуы-0Д-0,2 мганемия(В-12 жет1спеу1), канрагыС 1Л Т 1 -кышкыл тепетевд!г1н1цбузылуы, кандаканттыц азаюы, шаш тусу,бертпе, безеулер шыгуыауа райына сез1мталдык,шаш тын ж1щшкеру1,yabirimTeri, шаш тусу1,кевдл-куй кубылмалылыгы,тер!н!ц касацдануыша, жумыртка, ашыган сут.сузбе, балык, балык бауыры,жацгактар, буршактар, картопкабыгы, шал кан, кектегендендЬдакылдар, кияр, алма,алмурт.кекешстер, свб1з, жуа, шал дан,са рым сак. банан, жуз1м, дараepiK, цитрустар, сут, кара нан,сулы жармасы, буршактар.- жацгактар, шик1 сары уыз,толарсак,Нарпоз, ce6i3, какао, ас даба д,ерш, креветка, краб, жасылвс1мдштер, тудымдар.KOKOHicTep, олардыц жассабадтары, кыша, кек томат,капуста, сарымсак, алма,алмурт, ет, дургатылганжем1стер.жацгактар, ашыган суттагамдары, шие, какао, бауыр,кектет1лген бидай.тещз капустасы, балыдтары,балдырлары, дауын, сарымсак,кекон1стер, жузйм, жержацгагы.тоц май, сары май, ашыган суттагамдары, бауыр, буйрек.бидай кебеп, кектелген бидай,дара нан.дияр, жуалар, кунбагыс дош,помидор, шал дан, ашыган суттагамдары, далалыд шептерденжасалган шай.

4.12-кестеТэулттт цажеттЬ тамацтыц заттар мелшерЬА . ТэулЫтЬк ацуыз, май, кемЬрсуды тцтыну жэнекалория мелшер1Жас мелшер! Ацуыз(г)Майлар(г)Ke&cipСуларКалорияMeAinepiБарлыгы Жануартект!Барлыгы 6с1мджтек(г) (ккал немесекДж)1-1,5 48 36 48 - 160 1300.53301.5-2 53 40 53 5 192 1500.61503-4 63 44 63 8 233 1800-79205-6 72 47 72 11 252 2000.82007-10 80 48 80 15 324 2400.984011-13 96 58 96 18 382 2850.1168514-17 (ер) 106 64 106 20 422 3150.1291560-74- ер 69 38 77 - 333 3200-926075 тен жог-ер 60 33 67 - 290 2000-837014*17 цыз 93 56 93 20 367 2750-1128560-74 ейел 63 35 70 - 305 2100-879075-тен ж от. ей 57 31 63 - 275 1900-7950О. Дэрумендерге тэулттЬк цажеттЬлЬкЖас ManmepiДерумен турлер! (мг)В1 В2 РР В6 с1-1.5 0,8 1,1 9 0.9 351,5-2 0,9 1,2 10 1,0 403,4 1,1 1,4 12 1,3 4515.6 1.2 1,6 13 1.4 501,4 1,9 15 1,7 5011-13 1.7 2.3 19 2,0 6014-17 улдар 1,9 2,5 21 2.2 8014*17 кыздар 1,4 1,6 15 1.6 5860-74 ерлер 1,2 1,4 13 1,4 5075-тен жогары ер 1,7 2,2 18 1.9 7060-74 ейел 1.3 1,5 14 1,5 52175-тен ж от. ейел 1,1 1,3 12 1.3 48о гН1*-Б. Су жэне минералдыц элементтергецажеттЬлЫЖасСу жене минералдыц элементте]Р (мг) 1мелшер1 су кальций фосфор магний калий мыс мырыш тем1р йод1-3 800■1000 1500 1404-6 950 1000 1500 220 . ____7-11 1200 1200 2000 36011-13 1350 1500 2500 400 -----J14-17 1500 1400 2000 530 3000 0,04 20 18 0,18Ересек 2000 800 1200 400 2000 0,03 15 10-18 0,1Жукта 2000 1000 1500 400 2000 0.03 15 20 0.11Ешзупп 2500 1200 1800 450 4000 0,04 18 25 0,2 1203

KiTan — 6ijiiM булагы( Оцы, ацылга сал, улгЬ а л !!!)1. Саулебекова М. С. и др. Питание и здоровье. -Алматы: Еылым, 2000. - 60 с. Серия. Библиотечка здоровья.2. Ишманова Г. Саулык пен сымбат. —Алматы: Кайнар,1991. - 336 бет.3. Казактьщ халыц eMi /цурастырган М. Канапияулы. -Алматы: 0нер, 1998.1-4 штапшалар.4. Муканов Сабит. Халык мурасы. -Алматы: К&зацстан,1974.5. М. Габдуллин. Казак халкыныц ауыз едебией. -Алматы, 1964.6.ВельховерЕ.С.и.др. Локаторыздоровья\ВельховерЕ.С.,Никифоров В.Г., Радыш Б.Б. - М.: Мол. Гвардия, 1986.7. Мивву Ц., Хингуань С. Китайская терапия цигун. -перев. с англ. —М.: ЦТР МГП ВОС; 1991.8. Зубьков А. Н: Очаповский А.П. Хатка-йога для начинающих.- М.: Медицина, 1991. - 762 с. ил.9. Дубровский В .И. Валеология. здоровый образ жизни/предислВ.Н. Мошков. - М.: RETORIKA-АФлинта,1999-560с.:ил.10. Скачков И.Г.Ежедневные занятия физкультуройс учащимися на воздухе кн. для учителя: из опыта работы—М.: Просвещение, 1991. - 64 с.11. Методические указания по составлению комплексовфизических упражнений с использованием нестандартногоспортивного оборудования. Авторы составители:Ленченков И.С., Пазавин Н.В.По заказу РУМК МПКазССР. Алматы, 1987ЕСТЕСАКТА!"Бузылган, шстенген су iniTi бузады, ал бузылган ауашешек, оба кеселдерш цоздырады. Аурудан сацтануушш ауыз суды сузш, цайнатып iiuy шарт".204

"Катты терлеп шыкканнан сон, моншадан,Су ciMipMe - зиян бол ар ол саган...Тавдай ж1бм, 6ip уртта да сабыр ет,Сап болады сонда бойдан жалын-ерт"."Тагамды да талгап inmeH жен болар,Мелшер бшсец, тагам дер1, ем болар.Адам болсац, ойга тушп, сез угар,Тацертец ас мол шженнщ жеш бар.Кеп шайнап же тагам бойга сщедьМше, осыны саналы жан б1лед1".дбуали ибн Сина"Аштыкта токтыкты тусшбейсщ,Bip тойсан, аштыкты тусшбейсщ".Ж ол ды ц т егЫ (6 8 5 -7 3 1 ),K ifxm eziu K iu ii жазуы"К1мде-к1м езшщ канагатын шектемесе, HenciciHтыймаса, тамакка комагай болса, icKe ершшек болса,батыл да табанды болмаса, дауылдыц Ty6i бос агаштыкопарып кетет1н1 сияцты, оны кездейсок ауыртпалыккиратып кетедГ’ .Будда нацылы"Аштыгыц мен шелщда басатын мелшерден артыктамацтанудан аулак бол. Bi3, тамактану ушш TipmLniKетпейм1з, TipniLuiK жасау ymiH тамактанамыз".Сократ"Ас кабылдау мен сусын алуда ешюмде шектен шыгыпкете алмайды” .П иф агор"Б1здщ тагамдык заттарымыз емдш дэр1 болуга THicTiемес, емдш заттарымыз тагам болуга тшста"."1000 сыркаттыц 999-ынан дурыс емдем тутыну аркылыемделуге болады".М оха н д ос К арам ганд Ганди,Й ога т еориясы н негЬздеушьлердщ 6ipi205

Х А Л Ы К АЙ ТСА, К А Л Т АЙ ТП А Й Д Ы"Цайнаган дара суда касиет бар"."Агын судыц арамдыгы жок"."Жугын бар жерде - шыбын бар, шыбын бар жердешыгын бар".206"Тамад жесец шайнап ал,Сейлер бол сан, ойлап ал"."1^отыр долдан жугады,Пеле тшден жугады".ОРТАЦЦАЗЫНАП!"Суда дунар да кеп, судан зиян да кеп".Арм ян мацалы"Тамак теннщ Hepi, уйды жанныц нерГ'.ТэжЬк мацалы"Бауыры ауру сорлайды, балды да татып алмайды".Украин мацалы"Жуа жем дертке дауа".Орыс мацалы"1шсен туныкты ini, жесен, nicKeHfli же,сейлесец шындыкты айт".НемЬс мацалы"Босаган Tic беюмес ".Осетин мацалы"Аскынган ауруды асыл тагам ал ар".Башццрт мацалы"Дертше карай дерни”.М ары мацалы"Обадан аман калган, арактан арандаган".Цабардин мацалы"1ш сорласа TicTeH кер".Эстон мацалы"Ертен, ас куятын ыдысьщды бупн жу".Француз мацалы

V Т А Р А УОТБАСЫ НЫ Ц ЭЛЕУМЕТТ1К Ж ЭНЕП СИХОЛОГИ ЯЛЬЩ ТУЙ1НД1М0СЕЛЕЛЕР1.ОТБАСЫ Н Ж О С П А РЛ А У . БЕЛСЕНД1УЗАЦFY M blP СУРУ. БИОЛОГИЯЛЬЩ b lP F A ^ T A PМ1ндетй менгер1луге T it ic T i угымдар мен туытктер:Отбасыныц элеуметтЬс жэне психологиялык, рвлЬ;цазацы салт; гендерлЫ саясат; отбасы жэне отбасытцрлери евгеника ( тектЬлт) ; ццдандалыц, эмецгерлт;адамныц жасы мен жынысына сай гцмырльщ кезецдерг,жыныс; хромосомдыц жыныс; Н -У геш мен Н -У антигешнщрели генандрогендер; гонадалыц ( горм ондыц)жыныс, азаматтык; жыныс; " гормондыц дауыл" жэнециын кезецдер; тестостерон жэне кат ехоламиндт"шыцдар”; пубертаттык, кезец; цыздар мен цлдардыцжыныск;а байланысты ерекшел1ктер1; менархе; эякуляция;нагыз жасвсп-ipiMdiK кезец; психологиялык кемелдт;" сексологиялык, цштШ"; ерте жетыу (акселерация);кенже даму (рет ардация); жыныс тын; психологиялык;дифференциация децгейлери жыныстыц санажэне оныц цалыптасу сатылары; жукт1 эйелдердщтамактану ерекшелЬктерЬ; толгацтык, ( ж ерт т Ы )жэне "ццрсац т ойы "; контрацепция, тцст; бедеулт;цзак; гцмыр; вм1р сапасы; геронтология оныц бвлЬмдерицзак; eMip сцру; цзак; жасаушылар; жеке адамныц биологияльщыргацтары; жогаргы, орташа, твменг1 жшлтmeziбиоыргацтар; жасуша 1ш1л1к биоыргацтар; табигатпенцйлесЬмд1 эрекет дагдылар; тэулштт ыргак;жэне оныц агзага эсер1; т эулт т щ ыргац сатылары.( тыныштык;, энергия жинацтау, белсенд1 эрекет ); биоыргацтардыайырып-цосу memizi ( жарьщ, жылу) ; биологияльщыргак; жэне кцн тэрт1б1.207

5.1. Отбасыныц елеуметтш женепсихологияльщ pojiiАдамдарды цакпацылдай каккан когамдык таршЬпктщсан-саласында мецп. цозгалыстагы YJILI9MIP жеке тулганыдкамшыныц сабындай цызыгын жалмап eTin жатыр.Теуелйздак тугырына конган, кегшде кыраны калыктаганежелг! ел, 1^азакстан ушш жаца жыл, жаца гасыр ердайымтыц серпипстер бастамасы болып келедо. Адам денсаулыгыкай елдщ де басты байлыгы десек, сол байлыкка ез улесшкосу ушш жаца мыцжылдьщпен 6ipre жаца пен "валеология"да ел мен котам eMipme дендеп енш келед1. Бул удери:келер урпацты дет сау, ата с алтына сай, ержурек, шыныкканшымыр eTin тербиелеуге, ecipyre багытталган,бабалардыц ез гумырында жинап, туйген даналыгын урпагынашашыратпай мура етш жeткiзiп, мирас калдыруудерйй, мемлекеттш курылым Kipnimi —отбасыныц елеуметтжпарызы. Ол: "вткен куннен алые жок> келер кунненжацын жок ", "Бала тербией бесштен", "Ел болам десецбесшшдо тузе”, "Уйде оцбаган —тузде оцбайды", - дегенесиеттердщ нацты icKe асуы, тшек пен ниет жалгастыгы.Бул 1стерд1ц нетижел1л1г1 жалпы жамагат пен елд1 басцаружуйелершщ 6ipiKKeH цызметше, 6ip-6ipim4 экономикалыкколдауы мен демеуше байланысты екендтдаусыз. Тус1нген котам ушш, ертещне кез ж1бере бшгената-ана ушш "Отбасы - жеке денсаулыкка катысты кепжайттарды сан кырынан танытатын, тен дамуы мен санажетшуш, бойжету мен ержетудеп адами кажеттЪпктщастарын угындыратын, пршшжтщ жумбак сыры менкупияларына шлт устататын, жас урпактыц 6yriHi менертещн болжап, дер шагында жоспарлауына мумкшдштугызатын шагын мемлекеттж уя, ул-кыз уиин кастерл1кара шацырак •"Ата —балага сыншы", "Уяда не керсец, упщанда соныдлерещ", "Устазыцды улы екецдей сыйла” . Бул жасурпацты калыптастырудыц улттык тужырымдамасыжене оны жузеге асырудыц куре жолы. Эке сыйламаган -устазга багынар ма, устазга багынбаган - берекел1 отба-208

сын кура алар ма? "Атасыз улдыд аузы улкен" - дегенкандай магына беред1? ¥яда ата аладаны аясын кермеген,ана KeKiperi жылуын сезбеген, тербие бастауындауызга Mempi канбагандардыц устанымы ма>елде жайгана кергенс1зд1кт1 кустаналау ма?!" Аттыц i3iH тай басып" децгеленген дуние, атада дылгандыалдыда келтармес ушш, тай туягы маддайга тимесymiH не icTey кажет?! MiHe, "отбасын жоспарлау”угымыныд мен-магынасы осында. Атасы ymiH баласыжауап бермейд1, —деп коммунисты* твл1м бойга сщ1ргенурпак араздастыгыныд куш етш, Kimire дамдорлыд,улкенге сыйластык дайта орнау ушш не кажет? Валеологиялыкмедениет калыптастыру деген осы мшдет.Heriei вке мен шешешд догамдыд-экономикалыд дербесmemiMi, жеке жауапкершиигемен дурылган шагынелеуметтш ортада (ошадта), саналы да тертшта урпад кезалдындагы улкендерге елштеу кунпмен далыптасады.Уйде ipreTacu даланган тел1м-тербие одан api балабадшамен мектеп дабыргасында багдарламалы догамдыдтврбиелеумен жалгасады. Казадтыд кеп балалы отбасыларындаелйстеу талабы мен муддес1 ед жасы жадын агаапасынабагытталады. Осылайша жас урпад улкендерс алган жолмен eMip кешше 1лесед1 де, догамшыл отбасытербиесшде уйдеп талап пен мектептеп талапта айтарлыдтайайырмашылыд болмайды. Ал, даз1р сенге айналган"6ip бас, 6ip тас" —шагын отбасындагы ата-ана балатербиес1мен eei айналысатындыдтан (не айналысугатштен уадыты болмайтындыдтан) себи - ез1мппл, мадсатыбудан 20-30 жыл бурынгы ата-анасыныд сэбилшталаптары мен психологиясына бешм болып далыптасады.Олар ушш мектеп - квсш ш к талабына амалсызкендагуден басталатын жагымсыз, талабы датты орын.Жада терт1п пен талаптарга бешмделетш бала психологиясыныдаумалы-текпел1 осы кезещндеН елеуметтшорта "Бермуд ушбурышы" (устаз —сынып ужымы —атаана)сиядты датерл1 дауылдар аймагы. Онда ep6ip уштшмушесшщ жеке шк1рлер1 ала-дула, ортад кел1с1м устынымен уйлес1мд1 ерекет1 далыптаспаган. Осындай14-138 209

6ipiKKeH, жуйел1 менталитеттщ KeMimHfliri, Kaeipriкотам дамуыныц жан-жакты датдарысты кезевдершде,жастардыц жаман эдетке бой уруыныц элеуметтш-психологиялыкipreTacu болып табылады. Цойылар тал апэр турл1 ортада, жасына карай эрекетш сез1м баскаратынкиялшыл жастар ем1рдей ез орнын кино кейшкерлершеелштеуден 1здеп, отбасы максатына да, когамдыктертш талабына да, ата салтына да багынбай, кылмыскерлшпен нашакорлык, жезекшелш пен берекейздисжолына он,ай тусетшд1гш eMip керсетш отыр.Цазак пелсапасыныц кызыл жш, кшдш байламы -тен жуптастыкка курылган. TinTi патриархаттык философияныцез1 еркектщ болашак жарына 6ipiHnii сез салубелсенд1л1гш кыздардыц ез калауын еркш б1лд1рукукымен тендесйрш, eKi жартыны 6ip бутш еткен, табигитутастьщты "тещн тапса, тегш бер", "атасы басканынеке косады" деп неке меселесшдей теуелйздшй кастерлепжогаргы менталдык децгейге кетерген. кайманаказак кана емес хан кызы да тект1 тецше тегшкосылган мысалдар аз емес.Отбасын жоспарлау казакы угымда, "салауатты eMipсалты" деп насихатталып келген кыздардьщ жукй болуымен ерте ана болуыньщ немесе жыныстык жолментаралатын сыркаттардьщ алдын алу емес, дуниеге енд1келетш себид1ц д ет сау, едепй ата-ананын; тшеп алганурпагы болып eMipre келуш ойластырган кешенд1 елеуметтшшаралары. Олар казакы салт:1. Элеуметт1к-тел1мдш б1рыцгай талап коятын ортаболуымен icKe асады. Отбасы калыптаск^н салт-дестурд1сактау ynrici. Онда ата-бала, улкен-Kiuii, еркек-ейел,алыс-жакын туыстар, кершшермен карым-катынас, атаенемен бала-келш арасындагы дэстурл1 едеп, себщцтербиелеу, конак куту, жеке адаммен жамагат арасындагыдэстурл! карым-катынастар орнаган.2. Отбасында ердайым назарда усталатын жасына сайортак ппарлесу мен мемЪгеге келу тендога. Осы устанымныцтэрбиелш нускаларын акьшга салып керелш. "Эйелжерден шыккан жок, ол да еркект1н, баласы, ерлер210

кектен тускен жоц, вйел оныц анасы" - деп адам тецдапненазар аударту, Mempi цанып суйген "кещлдщ гул!,квздщ нуры" ез баласынын ержету психологиясын, кемелшекелуш, жаца отау котеруге ниет ету кезещне -"ата-анадан жар жацын” деп кецшипк беру, жар тацдауда(жар-суйетш) - "жацсы вйел - тещ жоц жолдас, Ty6iжоц сырлас" екендтн басым багалау, осы мумкшдшйюшкентайынан бала цулагына цуйып, ержете бастаганулы мен ц ы з ы н а жацсылармен 6ipre болудыц сан турл1мумкшджтерш жасау.Бул ретте ата-бабамыздан келе жатцан ананы сыйлауталабына сай елеул1 шара, 2003 жылдыц 27 карашасындаКазацстан Республикасы Уюметшщ №1190 цаулысыменмацулданган "Казакстан Республикасындагыгендерлш саясат тужырымдамасын" цабылдау болды.Гендер (а гы л ш . g en d er - т уы с, m e z i) - елеуметтшгылымдардагы адамныц жыныстыц ерекшелМне катыстыугым, цаз1рг1 тацда влемд1к вйел тец д тн , оныцiniiHfle билш атцару тендогш цамтамасыз етудеп саясибагыт), аталган мвселеге BYY Бас АссамблеясыныцX X III арнайы сессиясы "вйелдер 2000 жылы. Ойелдермен ерлер арасындагы тецдш, XXI гасырдагы даму женеелем" тацырыптарымен елеуметтш талцылаулар уйымдастырганболатын (2000 ж., маусым). 2000 жылгы цыркуйектееткен Мыцжылдыц саммитшде квптеген елдердщлидерлер1 цабылдаган BYY "Мыцжылдыц декларациясыньщ"ceri3 мацсатыныцб1рш республикамыздаicKe асырудыЦ зацдыц-цукыцтыц кадамы болып, ЦРАта вацы к етлд ш берген вйелдер мен ерлердщ теццуцыгы мен еркш дтн дамытатын Цазак;стандагы гендерлшсаясаттыц Herieri цагидаттарын, басымдылыцтарымен мшдеттерш белпледь ЦР Парламентшде "Отбасы"депутаттар тобы цурылды. Балаларды багыпкагуменжене олардыц тврбиеймен айналысатын вйелдермен ерлерд1 цолдау жетндеп шаралар белг1лендьМекемедер мен кесшорындарда вйелдер мен ерлер yniiHолардыц физиологиялык жене урпац екелетш ерекшелш-TepiH ескере отырып, мынадай арнаулы орындар: ги­2X1

гиена, бала екизетш аналарга арналган психологиялыцдалпына келтару белмелерш ашу теж1рибес1 жалгастырылатынболып шеыплдь Эйелдер мен балаларды зорльщтанкоргауга арналган кукьщтарыныныц орындалысынтурадты мониторинг арцылы дадагалау кезделуде.Гендерлш саясатпен ундес казак; едет-гурыптарыныдбарлыгы дерлш философиялык непзделш, жас кезшенакбала санасына жаксылык пен жамандыдты, ieruiiKпен залымдыдты, ерл1к пен езд1кт1, шындык пенсумдыдты, имандылык пен дарабеттЪпкй шендесйрекерсетш, дурыс ой туюге баулуга багытталган. Мадалметелдердебаланы тврбиелеу багдарламасы рет-реймен,кезец-кезец1мен жымдаса шогырланган: "Малым жанымныцсадагасы, жаным арымныдсадагасы” , "Улдыдуяты - екеге, дыздыд уяты - шешеге", "вл1мнен уятк у п т ", "Жарлы болсад да арлы бол", "Асыгу баланыдici, аяктандыру ананыд ici", "Kinii баланыд уятын улкенбала квтеред1", "Адам боламын десед арыдды адшага сатпа","Аш у —адылдыд душпаны, Henci - иманныддушпаны” , "Алтыга дейш бала ерке, алпыстан кейшшал ерке” , "Шалдыц ceei - бал", т.с.с.Улан-гайыр казак даласында тврбие ynrici - донад."Конад - аз жатып кеп сынайды", "Ат болатын тайсаякка yfiip, адам болатын бала донадда у т р ", "Атыдбарда жер таны, Асыд барда ел таны". Сондыцтан, цазацтыддонад шадыру кеделер1 де ете кеп. Конад куту,едепта донад бола 6uiy болашад отбасы иесшщ дара шадырадтабасталатынтербиекешеш."Kepicy", "тершндету","кендл алу", "батаоду", "ерулш", "бастадгы", "келшгебосагакерсету", "дутты болсын айту” , "той шашуы",тагы сол сиядты салт-дестурлер дурмега баланы душагынаншыгармай, жасынан жадыны мен жатын тануга,таддап енеге алуга, туган ел! мен жерш тамашалап есуге,ел шеж1рес1 мен жер шеж1ресш аягымен журш, кез1менKepin жеталуге жагдай жасайды. Егер осы дасиеттерд!болашад урпагымыздыд бойынан KepriMia келсе жынысынасай ержету тербиесш, кергендйшс тел1мш отбасыдестурлерш жадгыртудан бастаганымыз жен.212

Отбасы - некеге, бала асырап алуга немесе кандас туыс-тыкка непзделген ортак турмыс, езара кемек жене езаражауапкерпплшпен байланыскан шагын елеуметтш тон,адам турмысыныц уйымдык формасы, дербес, сырлас,мудделес жандардан куралган когамдык б1рлш. Отбасындатербиелеу, урпак жалгастыру, шаруашылык-экономикалыкжене бос уакытты уйымдастыру кызметтер1аткарылады. Отбасы турлерк жуптьщ отбасы, 6ip урпак_тык отбасы, матрицентрлш отбасы, кандас-тектес отбасы,epicTi отбасы, нуклеарлык отбасы, т.с.с. турлер1 кеп.Еуропалык когамда б1рурпацтык - баласыз жубайлыкжуптан туратын отбасы мен жуптык отбасы (жубайлардыцеркайсысыныц каб1лет1 мен мумкшд1ктер1несейкес релдер epiKTi езара тус1н1ст1кке куралган) басым,орыстарда - екесшщ жануя eMipiHe катысы шектелгенджтенбасты релд1 анасы аткаратын матрицентрлш отбасыкеб1рек. Казакы турмыста: кандас туыстыкка нег1зделген,ата-анасымен балаларыньщ жене балалардыцезара карым-катынасы басты байланыс TeTiri болатынКандас-тектес отбасы жене еке-шеше, олардыц бал ал а-ры жене олармен 6ipre туратын туыстары: улкен ата-аналары,ага-апа, iHi-карыидастары, немерелершен кура-латын epicTi отбасы кен таралган. Ерл1-зайыпты, некелжнемесе нуклеарлы отбасы (лат . нуклеус - ядро,орталъщ) - отбасы ата-анамен олардыц асырауындагытурмыс цурмаган балаларынан туратын отбасы. Нуклеарлыкотбасында кандас туыстыктан repi ерлЬзайыптылардыцезара карым-цатынасы басты релге не. Kaeipriтацда нуклеарлык отбасы калалы к дагдыга айналганKepiHiciКазак когамыныц Heri3i, тел1м ордасы - epicii отбасындадастархан басында ата-анасы (ата-еже) - eKeci менmeineci жене балаларымен немерелер1 толык отыратынжинак отбасы. Ондагы тербие тек кана улкенда тыцдау,сыйлау мшдеттштнен емес, уш жакты ибалылык, кейдеiniK i тыйым есершен де шыцдалып отырады. 0M ip талкысынанеткен жасамыс ата-ананыц немерелер1мен 6 ipreболуы ездер1 yniiH балалыкка кайта оралу, ттрлштен тоят213

алу мумкшдт, немере ушш еркшдш пен патшалык; деуренбакыты, еке-шеше ушш бала тербиесшдей алацсыздьщпен сешмдшш кезьОсы уйлейм nieiniMi "шебересш Kepin жумакка бару"ymiH кун терйбшен орындалмай туспеййн меселе балалардыаяктандыру аркылы журедь Табиги-биологиялыкжене шаруашылык жацгыру нейзй жас отау КУРУ- Отаукурган ep6ip жеке тулга, отбасында, аталас кауымында,ауылында бабалардан келе жаткан материалдык женерухани байлык жинактау йзбегш жалгастырып, ел абыройынасырып, сауапты icTepiMeH кебеййп, езшен тараганескелец урпакка мурага цалдырады. Ол ymiH жасалатыншаралар да ата салтында калыптаскан. Бастыустаным - жоспарлы жаца отау кетеру философиясы.Отаудыц биологияльщ Heriei - жыныстыц жуптылыц.Биологиялыц ж ейлу зацдылыцтарыныц сурыптауH eriei ежелден-ац цазац отбасын жоспарлау салтдестуршдеуйлес1мд1 KepiHic тапкан. Олардыц бастылары:"жей атага жетпей цан араластырмау" тыйымы,"цудандалыц" салт, "емецгерлш" зацы. Казацы салтмыцжылдыцтар бойы колданып сан сынактан еткен,оныц 6iere жеткен хатца тускен нускасы XVII гасырдыцаягында ез Теуке ханныц б и л т кезшде хатка тускенедет-кукьщ жинагы "Жей жарты" (1680-1718). "Жей" -мемлекет деген угым бередь жей журт, жей ата, жеймушетутастыгынанускайды. Сол "Жейжаргыда" "Канараластыру (7 ата шйнде) елшге немесе атайындар белпленгенжазага буйырылады; Эйел зорлау - Kici елйруменб1рдей кылмыс болып есептеледй Эйелд1 ренж1ткенадам, одан KeniipiM сурауга тшс, сурамаса - арсыздытыушш айып салынады; Ата-анасына йл тийзген улды мойнынакурым байлаган куш кара сиырга Tepic мшпзш,ез1н камшымен сабап, ауылды айнала шапкылатады, алкыз кол-аягы байланып, анасыныц билтне берыедГ', -деп кергенйздш сипаттар айкын белйленш, лайьщтыжазасы сайланган. Оны м улйкйз icKe асыру елдщб1рлтн сацтау, елдщ езш цоргайтындай адами елеуейнжан-жацты (сан, сапа) цамтамасыз ету кепШ болды.214

бркениет кешше кейш косылып, екшпп мыцжылдыктаijirepi шыккан Еуропада дагдарыстар кебейгенсон,гы кезде, адам денсаулыгыньщ тукым куалайтынHeriei, оны сацтау жэне жаксарту жолдары туралыгылым —Еугеника ( грек, eugenes —meKtni) жацгырыпдаму кезещн бастан кеппруде. Оны денсаулыктыц, дарындылыцтыц,ойлауга кабшетплштщ генетикалык алгышарты,келер урпакка тукым цуалау аркылы 6epiлетшцасиеттер туралы гылым ретшде еуропалык цогамдыцдамуга енпзу кажеттагш 1869 ж. агылшын антропологыжэне психологы Ф. Гальтон усынган болатын.Еугеника 1л1мт!ц кейб1р идеялары эр кезде нэсиишлджпен геноцида насихаттауга цолданылды. Kaeipri тацдабул ипм адамдардыц генетикалыц куатын сактау жэнекелем урпакка табыстау теориясы ретшде танылды. Оладам урпагын асылдандырудан repi оныц адамзатцаортац, кепке танылган жацсы цасиеттерш сактаугакеб1рек багытталган. Арнаулы генетикалыц кецес берунуктелершде некеге турып отбасын куруга талекбшд1рген жастар генетикалык сараптаудан eTin, туцымцуалайтын аурулар туралы мал1мет жене маман кецесшалады. Дал алы к еркениет салтындагы жет! атага жетпейуйленуге тыйым салу, "кудандалыц" салт, "емецгерлш"зацы, "таты" угымдары Ka3ipri еугеникалык талаптардыцбудан елдецайда ерте, цазац даласында, атасалты айдарымен бузылмас зац куцыгына ие болганшарттары. Олар каз1р де елемдок отбасына осы замангыдагдарыстардан шыгу жолы ретшде пайдага жарап отыр.5.2. "Кудандалыц" салт, "Эмецгерлш" зацыКудандалыц салт - отбасын ерте жоспарлаудыц озыцynrici. КУД&ласу аркылы жас кыздарды байлап-матапкалыцмал.ymiH, кеп катын ала алатын карттарга немесекемтарларга косады екен-мыс деп кезшде тонын айналдырыпTyciHflipuireH салттардыц 6ipi. Шындыгында,кудалык негёзшде болашак урпак камы зацдастырыл-215

ган. К,анды жорьщтарда етМмен су кешкен, 6ipre "нан"туз жен жолдасыныц адалдыгы мен адамгернплтнетента болтан достар балаларыныц осы достыдты кандастуыстьщпен жалгастыруы унин "жынысы 6ip балалыболсак балаларымыз 6ip-6ipiHe ата-im, апа-сщл1 болсын","балаларымыз eKi тустен болса 6ip шацырак иелер1болсын" деп серттескен. EKi жан дос балаларын 6ip-6ipiHe ушр eTin тербиелеп, жасынан 6ipre ойнап, бауырбасып ecyiHe жагдай жасап, олардын, денсаулыгын ганаемес 6ip-6ipiHe жацындык сез1мдерш де жастай тербиелеген."Курсак куда", "бесш куда" осылайша талекб1рл1гш журек бipлiгiнe уластырган. "Ай кермесец туысыцжат, жыл кермесец жолдасыц жат" демешш казакдаласында талай текта желшер езара кан араластырып,eMipre кос арманды косактасып жалгастыратын отауцосты. Казак кудасын кудайдай сыйлаган, куда болусалтында ж1пт пен кыздыц екелер1 бауыздалган койканына кол немесе найзаларыныц ушын батырысып"цанымыз косылды - туыс болдьщ" деп серттесет1н болтан.Бул серттщ бузылуы далада ересюл кемпйлш саналып,ел шеж1ресшде серттен тайып айырылысу, шацырактыкулату, баланы Tipi жетам ету едетке айналмаган.Билер талкысымен кудандалык peciMi бузылып, ертетеленген калыц мал иесше кайтарылып, тацдагангашыктарына косылгандар да аз емес.Ал, езара кездейсок танысып, "гашык" болгандар дауеде байласып, оны кудалыкпен бештсе, бойжеткен -калыцдык атына сай, бозбала куйеу ж1пт атына сай ерекшекшм KHicin, жасалган серт "yKi тагу", "сырта салу","атастыру” аркылы елге жария eTi л ген. "Куйеу атандыру"- той туршде етсе "урын бару", "кызды тершндету",жастардыц агайын-журагатты, елд1 тануына, езара сыйластытыныцартуына жетшзген жоралгы. Жалпы, казакдаласында жар тандаудагы приоритет кыздардыц енппсшдеболтан. "Кыз жат журттыц" дегешмен кыз КУКЫказак даласында катты кадгрленген, аса ардакталган."Он ешде 6ip ГYлi ашылмаган", "кызга кырык уйдентыйым", "пектш”, "улыц ессе улы жаксымен ауылдасбол, кызыц ессе кызы жаксымен ауылдас бол" угымда-216

ры кыз абыройыньщ, ягни рулы ел абыройыныц сацгалуынкамтамасыз еткен. Кудалык eKi жастын мелдор махаббатынаел болып куанып, eKi ел болып бекггу, коп болыпкамкорлыкка алу peciMi."Эмецгерлж" зацы цайретй шацыракка ортак камкорлыкжасау жуйей. Онда Ty6i 6ip елеумет жетам калганбалалар мен жейр эйелдщ болашагын камдастырады.Казага жыл толган "жыл садакасынан" соц ауыл ацсакалдарыбудан былай бала тербией мен шацырак болашагыту рал ы жейр шеппмш зандастырад ы. Экеден жастайкалган балаларга ез туган-туыстарындай камкорлыкжасайтын ешк1м жок- "Агайын 6ip ел1 де, 6ip Tipifle керек","У й дщ жылы-суыгын кыс тускенде б1лерсщ,KiMHin алыс-жуыгын ic тускенде б1лерсщ" - деген кеймдержайдан-жай айтыла салмаган. Сондьщтан, емецrepiH,суйш косылган, ажал айырган жарынын мшдет-TepiH ез мойнына алатын жакын-жанашырын тацдаужейрге мшдеттеледо. Ол тацдауга тусетш 6ipiHini кезектеазаматтыц ез туыстары содан сон, рулас агайындар.Балалары жеталш жеке шацырак кетерген ейел емецгерлжтенбас тартып, ез тутшш e3i тутетш отыругаepiKTi. "Ерден кетсе де елден кетпек жок"- Эмецгерлжаркылы жас жейр балаларын ушршен айырмай - "epiненайырылган кемгенше жылайды, ел1нен айырылганелгенше жылайды" кебш кимейтшдей шеппм алып, ез1де тарпйлш кызыгы-жар тесеймен зацды турде кайтатабысады. Уакыт емш ш щ ата-ана арманын (келштуйру, кыз узату, немере сую, жиен керу) icKe асыруынайлекпп бола отырып басына ic тускен отбасыныц кеpereciкайта тжтелуше, алгаш май тутатып жагылган отжалыныныц цайта маздауына агайын-туган осылайшаыцпал жасайды. Шаруа жайы кетерсе, бвйб1шей руксатберсе, жаца жуп мекеш "отау уй" болуы да мумкш.Хальщ улан-гайыр мекешн, еркшдагш сук кезден коргаудыцбасты тей й саны толыц, дайындыгы жеткпцкйсарбаздар екенш терец туйнгенджтен, балаларына жасынанжауынгерлж тербие cimpe отырып, кеп уялы отбасынКУРУ YflepiciH калыптастырган. Отбасы деш саужас урпак уясы болуы ymiH жыныстык куат, жыныс-217

тьщ цалыптасу ез децгешнде журу1 керек. Жыныстьщтербие бала санасынын, жейлуше царай, жасы мен дамудецгешн ескере отырып журйзшедь5.1-кестеАдам ны ц жасы мен жынысына сайгцмырлыц кезецдерЬКезевдердщ аталуы Улдар, ерлер Е^ыздар, эйелдерНересте (шарана,шакал ак) 1-жаска дейш 1-жаска дешнЕмшектеп себи (бепе-кыз,бебек-ул) 1-2 жас 1-2 жасBipiHmi балальщ шак -булд1рппнбалдырган (естияр)себи (ересек)2-3 жас3-5 жас6-7 жас2-3 жас3-5 жас6-7 жасЕкшпп балальщ шак -ойын баласы 8-12 жас 8-11 жасВалигатка толу - ержеткенбала, ержеткен кыз 13-16 12-15- бозбала (куйеу-жшт) 17-21 16-20—бойжеткен кыз(калыцдьщ) 17-21 16-20BipiHmi есею кезещ ~ жасжшт (отау иесЬкуйеу бала) - жас келш(келшшек) 22-35 21-35Екшпп есею, тоцтасукезещ (еке-шеше)отагасы, ейел 36-60 36-55Кемелдену кезещ (ата-ана) -царасацал, KeMnip 61-70 56-74Кдрттьщ жас (шал, карт,кария) - ацсацалды ата,ак жаульщты еже 75-90 75-90¥зак гумыр кешу кезещ(кеп жасау)-алтын суйек абыз ата,алтын суйек кейуана 90-120 90-120218

Жыныс дегешппз - ул мен кызды, жеке адамныц еркекнемесе ейел екендичн айкындайтын елеуметпк,тени-денелж, мшез-кулыктык ерекшел1ктер1 мен урпаккалдыру мумкшд1гшщ айырым белйлерьЖыныстыц ерекшелену жумыртка жасушасы сперматозоидпенкосылып жуп хромосом жиынтыгы тузшгенсеттен басталады. Адамныц тукым куалайтын касиеттер1туралы толык дерек, ягни генетикалык акпарат коры 23жуп, ягни кос тшдо хромосомдарда йркелген. Олардыцжиырма eKi (I-*-XII) жубыныц тшдер1 (хроматидтер)б1рдей, езара айырмасыз да XXIII жупта eKi тшнщ курылысыeKi тур ль Осы eKi турлшж болашак себидщ жынысынаныктайтын болгандыктан, оларды жыныстык хромосомдардеп атап, кыздарда XX (45-икс, 46-икс), улдардаXV (45-икс, 46-игрек) деп белгаленедь Ана курсагындазигота тузшген сетте-ак болашак баланыц жынысыбелпл1 болады. Оны генетикалык немесе хромосомдыкжыныс деп атайды. Y рьщтанган жасуша белiне бастагандаосы соцгы eni хромосом TiHi (X жене У), жыныска катыстыерекшелштердщ калыптасуын реттеп, баскарып,урыктык дамудыц VI аптасында даму багыттарын езгертед1.23-жуптагы айкындаушы рел У - тшшщ болуы немесеболмауына байланысты журеда. У -TiHi болса, Н-У гешмен Н-У антигеш тузшеда. Зиготада 23-iHuii жуп XX болсаУ - геш болмагандыцтан, Н-У антигеш тузшмейда, сондьщтанжыныска сай даму ерекшелтн айкындайтын Н-У антигеш.Белшш к еле жатцан Н-У антигеш болса аталык урык6eei тузеле бастайды (еркекпк бастама), Н-У антигеш жокболса аналык жумыртка 6e3i калыптаса бастайды (анальщайырмашьшык бастамасы). Бул кездеп жыныстык айырмашыльщжыныс 6e3i курылысына карал аныкталатынболгандыктан, жыныс бездщ терминд1к атына сейкес -гонадальщ ( грек. Gone - тугызушы, жаратушы без)жыныс деп аталады. Жыныстык без курамында У-гешболса ("X " - "белп жок" деген код) аталык урык 6e3i дамибастайды да ол 6ipimni еркекке тен жыныс гормондарын,ягни аталык генандрогендер (грек, andros - ер адам),genos - туыс) беле бастайды. Агза дамуыныц осы кезш-219

fleri удер1стер гонадалардыц (жыныс бездерО цанга белшшыгаратын реттеупп гормондарына сейкес журетшдштеншарана жынысы - гормондьщ жыныс ( грек, hormao -цоздырамын, цозгалы сца келтЬремт) деп аталады.Курсацтагы дамудыц III-X апталарында андрогендерыкпалымен iniKi жыныстык мушелер, X V - XX апталардасырткы жыныстык мушелер пайда болады. Н-У генболмагандыцган, Н-У антигеш цалыптаспайтын кыз балаларагзасыныц дамуы бул кезде б1ршама кенже калады.Сырткы жыныс мушелер1 калыптасканнан кешнолардыц epeKnieniriHe карай аныкталатын, ресми кужаттыктаркелетш жынысты - "азаматтыц жыныс", - деп атайды.Оны ауызею тище магыналас термин сездер аркылы:акушерлйс, паспорттык, конвенционалдык, аскриптийкжыныс деп атау да жш кездеседа.Дуниеге келгеннен кешн жыныстык айырмашылыцуш жасца дешн жынысына сейкес биогенд1 аминдерКурамыныц ер турлиппмен, 3-6 жас арасында эндокриндшреттеунп жуйе жумысыныц ер турл1 царцындылыгыменерекшеленедь Себи дамуыныц осы аралыгындасеби денесшде гормондардыц мол белшу1 ("гормондыцдауыл") жене соган сейкес жогары каркынмен дамусебидщ кушта мазасыздануы туршде байкалатындыктан,ол кезецдерд1 "киын кезендер" деп атайды. Олар:6 айлык, 1,3,5 жаска толу уацыттары. Бул кезде балаларгакеп кещл белш, жан-жацты цамцорлыц арцылымазасыздыцты азайту шараларын алу, оныц дамуыныцб1ркелш жене цалыпты журуше жагдай жасайды. 5 жастаер балалардыц гормондыц жет1лу1 ересек ер адамдаргажакын болады. 6 жастагы балаларда еркектш жыныстыкгормон, eKiHini регпк жыныстык белплердщцалыптасуын icKe асыратын, тестостеронныц белшу1кушейетш 6-7 жене 10-11 жаста, оныцталабын орындауушш агзаныц жанталасы, баланыц психикалык езгер1стер1ндеерекше айкын байцалатын - катехоламиндж"шыцдар" ете царцынды дамуды белгшейдь Кыз балаларжыныстыц гормондар есершен жыныстык ерекшелжтер1калыптасу каркыны арткан 5-6 жене 9 жаста e3iкатарлы ер балалардан жан-жацты оза бастайды. Бала220

дамуында биологиялык nicin жетшу, балигатка толукезец1, жасестр1мд1к кез пубертаттык кезец (л а т .pubertatis. pubertas —жыныстьщ жетияу ) деп аталады.Бул кезде екшпп реттж жыныс айырмашылыктарыкалыптасады.Цыздар мен цлдардыц жынысцабайланысты ерек шел1ктер15.2-кестеАлгаш кы жыныстык белплерурыктык дамуды ц V III аптасынадейш калыптасып болады.Аталык(урык) без1,аталыктукым жолы,Жынысмушес1.Простата без!.Екшпп ретт!к жыныс белг1лер1(жыныстык айырмашылыктары)улдар кыздар ерлер ейелдерАналык(жумыртка) 6eai,Ж умыртка жолы,Жыныс Mynieci,Жатыр.Булшык eTTi, ipi,ер адамга тендене:- С акал- мурт- Жуан дауыс- Ш ырыцкыенд1ршек-М ай улпасымол ейелге тендене:- I p i сутбездер1,—Ж1щшкедауыс,—Кед жамбаскуысы.Жасесшр1мдш кезец алгашкы жыныс ерекшелтнесай дене туктенушен жене дене дамуыныц каркындайдамуымен басталып, 6ipiHnii менструация (менархе) кызбалаларда 11-12 жаста, алгашкы шэует шашу (эякуляция)ер балаларда 13-14 жаста втедо. Нагыз жасесшр1мдпсменархемен алгашкы эякуляциядан бастап есу царкыныбаяулаганша ететж кез. Нагыз жасвсшр1мдж кезецурпац калдыру кызмет1н толык аткара алу мумкш дткалыптаскан, отбасын куруга толык психологиялыкдайын болу кез1. Психологиялыц кемелдж ерлерде21 жаста, кыздарда 18-19 жаста толысады. Психологиялыккемелджке жету, кыздарда овуляциялыц циклдщтурацтануы мен ж тттерде куатты сперматазоидтаркалыптасу жене елеуметт1к кемелдж калыптасуы жанжактыжеталудщ "сексологиялыц уштшн” курайды.Колайлы тарпшпк жагдайларында ерте басталган жыныстыкnicin жет1лу дене дамуына жогары каркын беретшджтенKaeipri кезде себилер мен жacecпipiмдepдiц дамужеделд1п олардыц ата-аналарына Караганда жогары кар-221

кынмен журу1 байцалады. Бул eerepic, ягни ерте жетшу -акселерация - (лат . acceleration - удеу) деп аталады.Ерте жетшу ез уацытында, ягни 6ipiHnii мушел соцында(12 жас) басталса толык nicin жетшу 2 жылда аякталады,кемелдену кеш, ягни 13 не 13,5 жаста басталса, nicyуакытыныц узацтыгы eKi есеге дешн созылады. Жыныстыкnicin жетшудщ жай басталуын кенже калу немесеретардация ( лат. Retardation - баяулау) деп атайды.Кенжелеп даму шыккан тегшщ дамуына Карагандаурпак агзасыныц баяу жетшуь Ол 15 жаста басталса,жыныстык жетшу алты жылга дейш созылады. Булкунтазбелш (паспорттык) жасы 14-Teri акселератпен 21жастагы ретарданттыц дене, ой-сана жетшу1 женшен6ipi-6ipiMeH "курдас" деген сез. Жыныстык жетшу кезшдекогамныц ер немесе ейел жынысты адамдарга коятынталаптары, стереотиптер1, олардан когамныц кутетшкасиеттершщ жиынтыгы, елеуметтш мшез-кулыкynrici негазшде улдар мен кыздарда eKi турл1 жыныстыксана калыптасады. Сана калыптасуы едеп туршдеерлер мен ейелдердщ езара карым-катынас калыптарынасай медени жуйеге етедьЖыныстык психологиялыц ерекшелену (дифференциация)дережей б1рнеше децгейде карастырылды: биологиялык;психофизиологиялык; жеке психология лык;елеуметтш психологиялык; елеуметтш. Олардыц калыптасуцаркыны мен купйне жене калыптасу нетижесшехалык салт-дестуршдеп, журтшылык n iK ip iH fle ri стереотиптер,когамдык норма талаптары, коршаган жалпыжене шагын елеуметтш орта, кепиплш насихаткуралдары есер етед1. Осы орайда, соцгы кездер1 кабельд1теледидар, лицензияланбаган видеофильмдерд1бакьшаусыз тарату, сату аркылы порнографиялык насихатмецдеп бара жаткандыгына баса назар аударып, отбасымен мемлекеттж децгейдега улттык тербиеш жандандырукажет. Порнография ( грек, pornos —жезвкшежэне grapho —ж азам ы н) жыныстык куштарльщтыоятуга, кумарлыкты коздыруга багытталган бейнелермен кер1шстер, фильмдер, суреттер мен суреттемелер.222

'Ежели Гредияда порнография керш1стерше желептермен жезекшелердщ cypeTTepi салынган. Жастар арасынданепсжумарлыдгы (ез1шд сержтеймен жадындыцты,незш тит жене махаббатты талейтшдагш бшдаретш табиги,психологияльщ, елеуметтж белтлер1 бар дуаткупйн) ояту, жыныстыд кумартуды коздыру насихаты(жеке адамныд теж1рибе жинадтауы нейзшде шарттырефлекстж кешендердщ к&лыптасуы жене биологиялыкфакторлар жуйеедмен аньщтал атын жыныстык катынасбелсендипгшщ багытталуы, айдындалуы жене жыныстыкбелсендйпкке умтылыс) ел болашагыныд тамырынабалта шабу саясатынан туындайды. Kaeipri демографиялыккерсеткЛштер, дылмыскерлжтщ артуы, колданTyciK Tycipy динамикасыныд кебею yrjepici, жастардыджыныстык тербиейнде алдын ала бипктШкт! уйымдастырудаацгаддадтар кеп екещЦгшщ делель Улттыкжыныстык сана далыптастыру гана ep6ip жастыд есйreHiмен кергенш сол кушнде дабылдап, куйтыркы саясаттыдкулдыгына туспей, жаксы мен жаманды ез бейменсараптай алатын тэрбиелипк пен кергендшш дедгейшежетшзедьЖыныстык сана - адамныд ез турмысына белгип6ipжыныс екйп ретшде карай 6Lny Tyftciri мен тусшичнен,кутш пп мен дуанышын, жеке кубылыстарды жынысынасай багалау, мен-магына беруш айкындайтын женекалыптастыратын бшжтшж пен ойлау жуйес1. Жыныстыксананыд дамып жет1лу1, еркектер мен ейелдердекелу кезей ер турл1, соган карай 6ipHenie далыптасу сатыларынанетедк 1) алгашкыда тек жыныс ерекшел1тшбшетш TyciHiK дедгетнен басталып, 2) романтикалык(платонический), кияли арман, тш рлесуге умтылысдецгешне етед1, содан сод 3) жыныстык куаты толык жетшукезшдегё жыныстык карым-катынас 1здеу дедгешнеалмасып, содында 4) уйлент отбасын курган нан кешнкемелденген отагасы, жауапкерш uiiri жогары еке ретшдег1жыныстык сана дедгешнде байк алады •Ал, ейелдердежыныстык сана жогарыдагы баптардыд 1-2-4-3 рейменкалыптасады. Бул ерекшелж ерлердад сез салу, кыздардыдтаддау приоритетшде де анык байкалады.223

K,a3ipri экологиялык жан-жацты ластану кезшдеурпац денсаулыгы унпн жауапкерпплш арта тусуде.Ауаны ластау кез1 ретшде автомашиналар газы, белсещцжене "амалсыз" жутылатын темек1 TyTiHi жалпы зияндызаттардьщ 76 пайызын курайды. Бала табу жасындагыейелдер езге азаматтарга Караганда "тыныс жолыныцкещрдекше демшпей", "бадамша безшщ созылмалыкабынуы", "гаймориттер" сиякты ж т тарайтын аурулармен1,6-1,8 есе кеп ауыратындыгы аньщталган. Делосы себептен жуктшжтщ yemyi, уакытына жетпей босану1,8-2,3 есе арткан. Себидщ туа б1ткен дертт1 куш3-4 есеге артты. Ауасы ластанган кала аудандарында 10жылдан астам eMip суру иммундьщ дерменс1здш пенэндокриндак ауруларга екелетшдМ де белгип. Бул цифрларресми йркелген салауатты eMip салтын устанатындар,дер кезшде дернерлш кызмет алуга келетшдер туралымел1мет екендтн ескеру кажет. Ал осы деректергетурмыстьщ децгеш темен, зиянды едеттерге теуелдшжкетускендердь ата-анасынан тукым куалайтын аурушацдыкбелгшерш кабылдагандарды, туракты мазасыздыккуйде кызмет eTin, eMip cypin жатцандарды косатынболсак, денсаулык ахуалыныц отанымыздыц теуелйздпйне,оныц мемлекеттш каушйздшке катерш ce3iнугеболады.Денсаулыгы темен ана eMipre дет сау бала екеле алмайды.Бала денсаулыгы жукта ананыц коректену талаптарынмултпмйз сактау мумкшдаг! мен жатырдагышарананы куту жен1ндег1 бЪпгше теуелдь Ол ушшжукт1 ана жукта эйелдердщ тамацтану ерекшелштершб!лш, сактау кажет. Ол кунше сапалы балык пен ет тагамдарынан150-200 г, сузбеден 100 г, ipiMuiiKTeH 20-30 г,6ip жумыртка, экологиялык таза жаца сауылган жылыда булы суттен жарты литр кабылдап туруга мшдеттьКун1не 800 г ецделмеген жемйс-жидек 50-60 г суйыкжене жануар майын келп 4-5 рет тамак кабылдау аркылытутынуы кажет. Жерштш кезшдеп. суранысты ескергеннщезшде бала кетерген ейелге теултне 1-2 литрденартык суйык кабылдамаган жен. Болашак жас224

анага, ecipece, жуктипктщ екшпп кезещнде, ысталган,тузды, куырылган, консервшенген тагамдар мен шоколадсиякты теттвден бас тарту кажет. Жас келш бшугеTHicTi жагдай "толгактьщ немесе ж ерш тж ", ягнижуктйпк кезшде табуы киын, TinTi бурын жен кермегенасына кумарту. Казак салтында "курсак тойы" депаталатын ейелдерге гана тиесип отырмак_жиын жаскелшнш, (жалпы бала кетеретш жастагы барлык ейелдщ)де жерш асын табу ymiH жасалады. Ал, жуктйпк кезшде6ip тагам турше кумарту, ас ка жерштш (езге барлыкадамдар ymiH жецсш ас), агзаныц езшде жок, 6ipaK асацажетй заттарга суранысын бшд1ру симптомы. Курсацтойы жасалмаган келшнщ айналасындагы елеуметтшбейтараптыц, жерш асын таба алмау, нерестенщ дамуынацажет микроэлемента дер кезшде бермеу, денсаулыгыназиян салу, - деп тусшу кажет. Жас келш абысындарына,енес1не, куйеуше кещл1 цулаган тагам туралыжасырмай, уялмай айтуга тшста.Отбасы куанышы бала. Бала кетеру, туу агзада курдел1физиологиялык езгер1стермен катар етедь Олар агзаныжасартып, жаца бала кетеру циклше дайындык жасауменаякталады. Себи дуниеге келгеннен кейш оны сырткыортаныц цолайсыз жагдайларынан коргайтын ана cyriмен 6eciK. Жас ананыц себиш тур акты eMieyi жыныстыкжумыртка жасушаларын жасауды тоцтатады да,сут1мен бала кетеру ете сирек кездеседь Жас себид1eMiein жан-жакты кутш, ана агзасыныц толыц цуатынацайта келу ymiH 2-3 жыл уакыт еткеш дурыс. Бала табудыцаса цолайлы мерз1м1 ейелдер уппн 22-35 жасекенд1г1, уй болып отбасын жоспарлауда ердайым естеболуы кажет акикат. Жш курсац кетеру ана агзасынэлс1ретш аурушацдыцка екеледь Сондыктан баланыемшектен шыгарганнан кейш, менструациялыц циклтолыц калпына келген уакытта жуктшштен калай сактанугаболады? Екщабат болудан сактану ед1стерш контрацепция( жаца лат. contraceptio —црьщтануга, балакетеруге царсы ) деп атайды. Оныц механикалык кынапкалпакшасы, презерватив химиялык грамицидин сык-15-138 225

пасы, ясатыр тушршелерь т.с.с. eflicTepi мен тэс1лдер1бар. Гормондьщ препараттар мен жатырга салынатынспиральдар 96-98 пайызга сешмдо, 6ipaK; тек кана flepirepкецесше сейкес колданылады. Ерекше жагдайлардажатыр тутшшелерш байлау ушш хирургиялык ед1с теКолданылады.Ана денсаулыгына бала кетеру, жукт1лш мерз1мштолык сактау зиянды есер eTin, денсаулыкка катертендаретш болса медициналык жолмен, медицинальщuieniiM нейзшде жасанды TyciK Tycipyre, ягни аборт(лат . abortus —лацтырып т аст ау) жасатуга болады.TyciK Tycipy жукйлжтщ алгашкы 28 аптальщ мерз1м1-не дешн жасанды жолмен жуктипктен кутылу немесетабиги TyciK тастау туршде eTyi мумкш. TyciK - денсаулыккаете зиянды, ce6e6i вйел агзасында урыктану оныцдамуын кунше-куш, айына-айы сай камтамасыз ететшгормондьщ реттеу жуйесш icKe косады. Сейтш 9 ай 9 кун,ягни 40 апта узуге болмайтын багдарлама жумыскаKipicefli. TyciK тастау не Tycipy агзасыныц осы жуйел1гормондыц реттелу цызметш узед1, ал оны цалпына кел-Tipyre ананыц цалган eMipi жетпей бедеулш кунш Keinyiжш кездесед1. Бедеулштщ тагы 6ip ce6e6i бала TycipreHненкешн жатырдыц тукта кабыргасын мшдетй тазалаукезшде незш жатыр туктерш жаракаттамау мумкшемес. BipiHini осылай тазартудан соц урыцтанганжумыртца жасушасыныц жатырга 6eKiHyi курт киындайды.Бeдeyлiк гумыр не "жатырынан жершен, жатыныжаман" урпац осылай дуниеге келедь "Куйеукелтарш", "Кыз узататын" салтанат жалгасын табу ушшне кажет?! Мухаммед пайгамбар айткан "Kici карын,Henci, тал апатынан сацтана бшсе, басца апаттардыцбэршен де езш аман сацтайды" деген накыл 6epiMi3reжетекпп болса жеткеш. Ал, KepiKTi, саналы, болашактацдаганазаматыныц адал жар-цосагы, отбасыныц уйыткысы,ул-мен кыздыц анасы цандай болганы жен?Мацгыстаулыц Кырымцул Узацбай жырауга сез кезегшберелш:226

"Нешелер сулу еткен жок>Ажары айдай балкыган,Жупардай mci анкыган,Акылы жетш улгерген,Ата-анадан жол керген,9скен сайын едделген,Макнал к и т зерленген.Керген адам желденген.Колынан берген 6ip шайы,Шаршаганга дем берген.Кербездшпен Kepi л ген,Bip сейлеуге ершген.Данданмен шашын тараган,Аксункар кустай таранып,Аударып кез1н кар ага н.Катар ескен курбысы,Аузынан шыккан 6ip сезшМьщ fli лдага балаган.Жазык мандай кара кез,JIe6i3i шырын шекер сез,Артык туган анадан.Алма мойын, туйме бас,Ж1бек бурым, колац шаш,Оймак ауыз, ак тамак,Бидай ецд1, нур жYздi,Макпалдай ещ кубылган.Кызгалдактыц гулшдей,0те шыгады бурыннан, -деп сипатталган казактьщ сикырлы сулулары бойынан бауырмалдык,мешр1мд1лш, парасаттыльщ, устамдылыкКатар табыльш ата салтымен елш куантып, той жасап, батаменаттанып, барган жерше бак болып конып, отауын базарлыда ажарлы етш жатса, ел!м1здщ ертецше арналганжыр да Узакбай жырау жырындай 6ip тьшыста тегшер еда.А л , жйчттер ше?Тагы да Узекеднен тывдалык:Нешелер салкам еткен жок>Айдынды келдей шалкыган.Мырза болып хансыган.227

Teyip aciriT атанып,Лбырой алган халкынан.Аргымак тацдап ат MiHin,Курбысы ерген артынан.Кырмызы киш цыз к¥шкан,Ж тттж ив; зарынан.Жас ж тттщ кецийШарыдтап ушкан гарынща.Магына табар тусшген,Бул сез1мшн, паркынан.Баянсыз пени зырлаган,Еппамге тодтап турмаган.Денсаулык куншде,Бас тартпайык курмадан.Жаксылармен сейлессец,Шерщ 6ip таркар бойдагы.Денсаулык пен амандык>Кунде жиын тойдагы.Басшысы жок байтак ел,Багусыз журген койдагы.0xipiK айткан, есек сез,Жаман едет бойдагы.Тату болып журмесец,Абыройды жойганьщ.Жасы улкещй сыйласац,Ашыла берер жолдарын!!!Кандай гумырльщ пелсапа?! Окы, жатта, осындай улкызecip. Ол ушш теки ул мен тети кызды дуниеге екелугекызмет ет, ем1рлж косагывды елщмен 6ipre тацда,балац y m iH жарыцныц жайын камда, урпагыцдыкурсактагы алгашкы куншен бастап кутамге ал, тербиеле,камшыньщ сабындай пенделш кыска eMip KiM-KiMreде осы ymiH бер1ледь5.3. ¥зак гумырСалауатты, куаныш-кызыгы мол e M ip сурген адамдарузак жас жасайды. Узак жас жасау ата-тегше, дене енбе-228

г!мен айналысып, дененщ шыцдалуына, жалпы турмыссапасына байланысты. 0M ip сапасы - жеке адамдар менадамдар тобыныц тутыну каж еттШ й толык етелетш д т н е , бакытка жетш, езш жан-жакты корсетумум кш дт толык 1ске асатындыгына сешм1мен багаланады.Ол жеке тулганыц елеуметтш жене руханиеркшдш дережесь Бйпм алу, орташа табыс Kipici, баспанаменкамтылу, турмыстык техника жене автокелшт.с.с. адамныц жеке тарнйлтндей тшектерш камтамасызететш шарттардыц болу немесе болмау елшемдер1гана. Осы жагдайлар тшмд1 шешшсе, табиги жене елеуметтшжагдай колайлы болса адамныц узац жасарыаньщ- "Карт адамдардыц узац жасау ерекш елтн, жалпыTipi агзалардыц, оныц шпнде адам агзасыныц да цартаюынзерттейтш гылым геронтология деп аталады".Геронтология ( грек, gerontos - царт жэне логос ) картаюбиологиясы, гериатрия, герогигиена, геронтопсихологиябел1мдершен турады. 0M ip сурудщ мемлекетте белпленгенорташа узацгыгынан артык жас жасау узак eMipсуруге жатады. Дегенмен, жасы токсаннан аскан картадамдар гана узац жасаушылар болып есептеледь Картадамдарда болатын сыркаттарды клиникалык медицинаныцдербес саласы "гериатрия" ( грек, gerontos жэнеiatreia - емдеу) зерттейда. Ол жасы асцан жене карттыккездей аурулардыц ерекшелштерш зерттеп, олардыцалдын алу жене емдеу жолдарын жасактайды.5.4. Биологиялыц ыргак ( Биоритм)Tipi дуниешц жаратылу ортасы гарыштыц кещстшжене тарштштщ даму, жетшу ортасы да осы цоршагантабиги орта болгандыктан, барлык жанды дене кещстпс-Teri козгалыс пен уакыт езгер1стершщ кайталанып отыратыныргагына теуелдипкте жаратылады, сол ыргацтаргабеШмделе отырып дамиды, сол ыргактарга сайб1рде бесец, б1рде жедел жейледь Ал, сыртцы ортадажене ep6ip жеке агзаныц ез imiHfle журетш ыргацтарды229

дайталану уадыты мен ж ш л т тербел1с дуаты менауытду амплитудасыньщ сандыд кестесй сан алуан синусоидалар аркылы ернектеледь Tipi агзалар агзалардажуретш ыргадты дубылыстарды биоритм (биологиялыкыргадтар) деп атайды. Биоритм (грек, bios - mipuiwiKжэне rhythmos - ыргац) сыртды доршаган ортаныд дайталаныпотыратын eerepicTepme бетмделуге мумкшдш6epeTiH, биологиялыд yflepicTep мен дубылыстардыддардындылыгыны д жене сипатыныц ыргадты дайтала-нып отыратын тербелгстерЬ Мысалы: теулжтж, маусымдыдт.с.с. ыргадтар. Кез келген Tipi агзалардыд дызметету непзшде жататын ыргадты удерк:терд1 зерттейтшбиоритмология немесе хронобиология гылымында жекеадамдардыц дуниеге келген куншен бастап туракты кайталаныпотыратын терт Typni гумырлык ыргактары жай-лы деректер бар. Олар: кезецдж 23 теулжтж физикалыкдене жетшу1 ыргагы; кезецдш 28 теулж тж кецш-куйeerepicTepi, ягни эмоциялыд, сез1мталдыд ыргагы; кезецдж33 тeyлiктiк акыл-ой дамуы (интеллектуалдыд),зияттылык немесе парасаттылык ыргагы жене 6ip кезец38 т е у л ж т ш ш ы гарм аш ы лы д (асд ан сез1мталдыдыргагы). Биоыргактардыц теменп нуктеден жогаргынуктеге деш нп жарты периоды калпына келу жене корм ум кш д Ш н щ артуымен сипатталып жедел дамугасейкес келсе (жылдам даму, жогары сез1мталдыд, адыл-ой дабш етш щ жадсы жарты ш ирей, ерекше дасиеттердщаш ы луы), жогаргы нуктеден теменг1 нуктегежеткенше ететш жарты кезед1, даму мен жетшу дщ те-желу1 жене агзадагы дажетта энергия дорыныд тым азаюыменсипатталады. ( 5.3-кесте. Жеке биологиялык ырган;-тардыц 200 кундж динамикасы). Дербес биологиялыдыргацтарды есептей бшу, оныц сейкестагш аныктау болашак жар тацдауда непзге алынса, отбасында толыкуйлешм табу м у м к ш д т артатындыгы аныдталган (от-басындагы ата-ана, ерлЬзайыптылар, балалардыц жекебиоыргактык ерекшелп’ш ескере отырып езара карымдатынастарынреттеу мумкшджтерш, олардыц ердай-сысыныд орны мен релш, отбасындагы езара туйш стж й230

психика тургысынан реттеу, тузету жене дамыту жолдарымен тактикасы).Оларды есептеу багдарламаларын интернет сайттарданалуга болады. Дегенмен, жеке адамнын, биоыргацтарыныцбастапцы фазалары туралы б1рын,гай ninip ал1цалыптаспаган. Б1здац imcipiMiaine, дербес биоыргактардауш фазалы ток сияцты фазалыц ыгысу болуга тшс.Осы устаным нег1зге алынган есептеу улг1с1 б1здщ "Валеология"(машыцгану жумыстарыныц жинагы) окукуралымызда берглген.Ж екебиологиялы^ ыргацтардыц200 Ki/ndiK динамикасы5.3-кесте100 10S 110 115 120 125 130 1 35 140 145 150 155 160 165 170 175 180 105 190 195 200Кундер рей------ физик алык; ____ эмоцияльщ------ интелл ектуалдыц ■“ ■жинак ыргацАл, гарыштык, геофизикалыц ыргацтар к,аркыны,белсендШгшщ eerepicTepi биологиялык ыргацтар максимумы(ец кеп) мен минимумына (ец аз) синхронды осерету арцылы оларды езше уйлес1мд1 бешмделуге мэжбуретедь Жеке биологиялыц цубылыстардыц максимумымен минимумы сияцты сыртцы коршаган орта ыргацтарыныцмаксимумы мен минимумы да гарыштык ортакпульске багынышты цалыптасады. Болгариялык эулиеВанга: "Мен ep6ip сагат сайын тылсым-тыныштыц ор-231

нап, ЭЛЕМ кек-аспан коцырауыныц кумб1рш тыцдайтыгынжене осы ыргакца бук1л Tipi дуние багынатындыгынестимш жене керемш. Барлыгы осы ыргактыдауыска багынады" —деген едьАдамдардыц мшдей - ез агзасыныц iniKi цызмет атцару,жумыс жасау ыргагын тыцдан, тани отырып, осыыргацтарды сыртынан билеп, басцаратын цубылыстардыб1лу. Ол ушш ацпарат, зат жене энергия алмасуымеселелерш зерттеп, зацдылыцтарымен танысцан жен.Адам бойындагы сан алуан биоритмдердщ денсаулыцтыцалыптастыруга ecepi мол. Т1ршйшстщ турл1 уйымдасудецгейлерше сай (жасуша iniLniK, агза, мушелержуйес1, тутас агза) биоыргацтар алуан турль5.4-кестеБиологияпыц ыргац myp/iepiЖ огаргы жшлш тепбиоыргацтар(цайталану кезец! —30 минутка дейш)- рефлекс- Ж Ж Ж - журектщжиырылу ж иш щ- Т Ж - тыныс ж и ш й .- еттердщжиырылуы, т.с.с.Орташа жиш1ктепбиоыргацтар( кезещ 30 минуттан20-28 сагатца дейш)- дене цызуы тербел1стер1- жумысца цаб1летт1лшдережес!- асца тебет тарту- ас цорыту бездер1нщбелсендо жумысы- "дене сагаттары", т.б.Томенп жнШ ктеНбиоыргацтар(кезещ теулштен мыцдаганжылдарга дейш)- физикалыц жеталу куш- агаштардыц кектеуiнемесе жалырац тастауы- жануарлардыц цысцыуйцысы, цус цайтуы- мушелдш взгерютер.5.4.1. Ж асуш а im ijiiK би оы р га ц т а рЖасуша Tipi агзаныц дербес цызмет ете алатын функционалдыцбipлiгi ретшде аса мацызды. Жеке жасушалардыцкызмета мен бeлceндiлiгi тутас агзаныц цызметамен белсендйпгш камтамасыз етедь Жасушаныц негазйбелШ протоплазма деп аталатын коймалжыц суйык орта.Осы ортада б!ртутас жене царама-царсы eKi yflepicжуредь Олар: анаболизм жене катаболизм. Анаболизмкаркынды журсе протоплазма улгаяды, катаболизм кезшдепротоплазма белшектенедь Жасушаны кураушызаттардыц ыдырауы ондай заттардыц цайта синтезделуЬне цозгау болса, протоплазмада курдел1 заттардыц молжинацтаушы келес1 кезекте олардыц бёлсенд! белшек-232

тенш мол энергияны бвлш шыгаруына мумкшдш бередьОсылайша каркынды ыргацпен удер1стердщ кезектесу1жасушаныц белсенд1 прпшйк кызметш атцаруына,ягни тутас агзаныц жогары уйымдасцан TipminiKетуше екеледьЖасушадагы метаболизм биоыргагына жарыц пенжылу жетекпйлш етеда. Бул eKi фактор негурлым к yumболса протоплазманыц араласу цикл тез алмасып, царама-карсыреакцияларды цолдаушы ферменттердщ белпенд1Л1Г1согурлым каркынды взгереда. Жарыц мол уацыттадененщ белсенда кимылы, цозгалыс жуктемеы артуыжасушадагы цышкылдыц-ылтййк тепе-тецд1кт1 цышцылданужагына царай жеделтед1. Сонымен 6 ip r e , сагат3-тен 15-ке дешн адам агзасыныц imKi ортасыныц дакышкылдылыгы басым болады. Олай болса осы мезгьлдеo p 6 ip жасушада катаболизм (ыдырау) бел сен д1 журедЬЖарыц куш1 азайып, жылылыц кем1генде дененщфизикалыц белсендолт де твмендейдь Натижесшде,протоплазма цоюлап, оныц козгалысы, араласуы баяулап,жасушаныц жалпы белсендйша бесецдейдь Осыкезде онда калпына келу багдарламасы ic n e цосылып,заттар мен энергия цоры жинацталады. Бул жумыскасагат 15-тен кейш кышцылдык*с1лтипк тепе-тецдштщс1лт1лену багытында езгеруге де жагдай жасайды.Сейтш, жасуша1ш1лш биоыррадтыц козгаушы, реттеуппK y m i кунтц вз осшен айналуына сай ыргагына кун ментун алмасуы ыргагы болып шыгады. Жасушашипк биоыргактыне бузады:1) Сергект1к пен тыныгу мерз1мдершщ ыргацты алмасууйлес1мш сацтамау, ягни кундаз уйыктап, тундеКызмет ету. Осылайша табигатпен ундес таршйшс етудагдысын бузу, коршаган ортаныц кайталамалы езгеркзтершебиоритмнщ свйкестагш бузады. Кун энергиясы —инфрацызыл,фотондыц, ультракулгш, электромагниттшсеулелену, турл1 микробелшектер агыны туршде денетемпературасын арттырады, Д - двруменнщ цурамдастарынжасауга квмектесш, агзаныц суйыц ортасына даиондар туайлущ арттырады. Бул езгернзтердщ 6epi био-233

химиялык реакциялардын; жылдамдыгын арттыратын,сейтш агза белсенд1гш кетеретш факторлар. Олай болсаар муше биоыргагынын, тшмд1 жарты кезещнде белсенд1кызмет жасау кажет. Егер ci3 "жапалак" сипатты тунпбелсещцлшке дагдылансацыз табигатка карсы журш,жарьщ пен жылу алмасу ыргагына жасуша кызметшкарсы багыттагандыгыныз, бул денсаулыкты бузу жолы.Сырткы орта температурасы темендеген кезде кан тамырларытарылып, эдетте 37-38° С температурада тшмд1Кызмет ететш ферменттердщ белсещцлт темендейдьТунде агза ыдыратылган тагамдык заттарды cinipin,агзаны тазартып, калдьщтарды шыгаруга дайындалады.Ал, тунде белсенд1 жумыс жасау осы кызметтердщ6epiHiH уйлес1мд1л1г1н бузып, агзанын; зиянды калдыкзаттармен улануына, ез кор заттарын артык шыгындапкатты шаршау ына, жалпы уйлездмдипктщ бузылуынанагзаныц тез тозуына экеледь Кобше "жапалактар"тунде шыгармашылыцпен жумыс жасайтын адамдар.Сондыктан да, олардыц осылайша едеттенгендер1 тезкартаюга екел1п согады.2) Адам денес1 белгий 6ip электр зарядымен зарядталады.Аяк Tepic заряд коймасы саналатын Жерге тиетшболгандыктан, Tepic зарядталуы кажет. Олай болса, денеорталыгы нейтралды зарядты болуга тшста. Оц зарядденеде цышкылды ортаны колдайды. Kaeipri замандажаппай аяк кшм кию денеш жерден окшаулап, оны Tepicзарядталу мумкшдЫнен айырган. Синтетикалык кшмдеруйкелу аркылы денеде оц зарядтардыц пайда болуынажене мол жинакталуына алып келед1. 1шк1 ортадакышкылдыльщ артуы ферменттердщ белсендййпн кем1-тедь ал дененщ орталык бел1гшде нейтралдыц куйд1цозгеру!, магнит epiciHfleri компас TLni сиякты полярлымакромолекулалардыц (мысалы: амин кышкылдары,(ДНК, РНК) жасуша йшнде тшмс1з багдарлануына, зияндыорын ауыстыруына вкеледо. Сол сиякты рефлекс козуыныцнейрон бойымен, синапстык аралык тушндерменету механизм! де электрондармен протондарга, оц женеTepic зарядты йондардыц ыргакты алмасуына байла-234

нысты eneHfliri белп ль Агзада оц зарядтыц артып кету1бул ыргацты алмасуга да кедерта келтарш, агзаныц сыртцыорта есерше жуйке жуйес1 аркылы уйлеймд1 жауап беружылдамдыгын шектейдь Оц зарядтыц тым артып кету1бас ауруын кушейтедь П.К.Ивановтыц "улан" жуйесшдег1жалац жер басып турып су куйыну осы зарядтыктепе-тецдштщ зиянды езгерпзтерш цалпына келтарумеханизм! ретшде де аса пайдалы. Сол сияцты жалпыжалацаяц журу, ecipece, ылгалды, зарядты жацсыетайзетш жерд1 басып журу, зарядтык тепе-тецдш сактаугакомектесумен катар табандагы белсенд! биологиялыкнуктелерд1 татаркенд1ру аркылы да агзаныц езшe3iкалпына келтару мумкшджтерш icKe косып, серreKTiriHарттырады, акупунктуралык арналар ментушндерд1 ашады. Жасуша inimiK биологиялык ыргактардыкалыпты куйде устау ушш не icTey кажет? Эрине,табигатпен уйлес1мд1 арекеттер, оларды 6uiy жене сактаудагдылары: 1) Кунмен 6ipre оянып, кун уясына конгансоц уйцыга жатып дагдылану цажет. Казактыц:"Кунмен таласып уйыктама” , "Ерте турган адамныцырысы артыц" деген мацалдарын ерцашан басшылыцкаалынган жен. Кунд1зп уацытта денеге б1ршама куштуыретандей белсенд! кимыл жасалса, ол зат алмасу царкынынжылдамдату аркылы биоыргактардыц алмасушапшацдырын шыныцтырады, ыргакты алмасугатшмд1 уакытта уйренген дене тез жеталедь жаксы дамиды.2) Кущцз жер мен атмосфера арасындагы зарядайналымы тж багытта белсенд! журетшджтен адам денесшдепзарядтыц козгалысы да, денедеп заряд айналымыныцреттелу1 де дененщ так калпында журетандпстенкундоз жату, ecipece ашык жерге жату, денедеп зарядтепе-тецд1гш бузады. Жатцан агза жер-атмосферазаряд айналымына кедерп келтаредь ал кедерташ бузаеткен зарядтар агзага зиянды есер етедь Тацертец женекешкипк салкын су куйыну денедеп заряд таралуына,жасушалшиик ыргакты калпына келтаруге пайдалы есеретедй Калыпты жасуша1пплш биоыргак тутас агза саулыгыныцкеп1л1.235

5.4.2. TayniKmiK ыргацтарЖерде жаратылган TipinLrriK иелер1 ай, жер, жулдыздыел ем коршаган ортада пайда болгандыктан, сол ортаныцыргадты кубылыстарына бешмделе отырып дамыды.1729 жылы француз астрономы де Мэран теулшiniiHfle eciMfliK жапырактарыныц нацты 6ip козгалысжасай отырып уацытты "есепке алып отыратынын" байкаган.Кустар, бальщтар, шыбын-пиркейлер де уакыттыжазбай таниды. Мезг1лшде кыскы уйкыга жатпаганнемесе уйкысынан ерте оятылган аю кектемге жетпейеледь Мезтлс1з, кузде гулдеген алма агашы да курапкалады. Сырткы ортадагы ыргакты езгер1стерге багыныштыагзага теулиетйе ыргак ecepi цандай? Тац алдын -да жер бетшдеп жене жерге ж акын ауа кабаты ец салкынnieriHe жетедь Алдыцгы куш буланган ылгал кайтаданконденсацияланып ылгал - шамалга, шамал - шыккаайналады. Бу судан буга айналган кездеН бойынаспйрген энергиясын кещстшке кайтарып ертецг1 ауаауырлайды, ауыр ауа жер бауырлап шамалданады, жерсызданады. Сондыцтан да, тац алдында ауа козгалысыазайып, айнала дыбыссыз, табигат тацгы тылсым тыныштыккаоранады. Кун шыга кун сеулес1 тускен жер6eTi 6ipTe-6ipTe кызады, содан соц гана жерден кетершгенжылумен ауа кабаты кыза бастайды. Кун кыза жерденсу буланып, бойына энергия жинаган ауа жогарыкетершедь Туске жакын, ауаныц жылынуы кушейш,жылы ауа келемш улгайтып, кысымы артады да, езшетутсетан салкын ауаны ыгыстыра бастайды. Осылайшажел кетершедь Кешкиик кун батцаннан кейш еуел1 жер6eTi салкындап, жерге жакын ауа кабаты суынып, ауакозгалысы баяулап, 6ipTe-6ipTe жылылык пен салкындьщтецеседа. Осы кезде жел шйн тартып, кешк1 самалгаауысып кешю тыныштык орнайды. Салцындаган ауатемендеп, ы лгал конденцияланады, кешк! салкынTycin, ауа суытады. Энергия кещстпске кайтарылады.Тун ортасында жердщ eKiHmi, карсы жагындагы кунceyneci кысымы козгалыссыз денеге дене epiciH сыгым-236

дай веер етедь Куш бойы шашылган дене epici осы кездекалпына келедь Егер адам бул кезде уйыцтамай денеTin куйде болатын болса, epic, ягни аура калпына келеалмайды. Туннщ соцгы уштен 6ipiHfle ауырлап, салцындапсыгылган ауа кещетште бос орын калдырады да,оган жогарыда калган жылы ауа умтылып тацгы сам алсогады. Сейтш, кун мен тун алмасуына карай ауа козгалысыыргацты зандылыкпен езгередь Кешке ауа массасыK en iK i жылы жацтан тунш салкын жакка, тацертецшауа тунг1 салцын жацтан тацгы жылы жацца багытталады.Кунд1з ауа жылынуына келем1 улгаюына орай жогарыкэтерзлее, кеш кШ к салцын да ауыр ауа темендейдкА уа кысымы мен ылгалды-жылылыгыныц eerepyi адамденесшщ де синхронды цургауы немесе ылгалдануын,жылынуы мен суынуын, энергияны денеге цабылдауымен белш шыгаруын езгертш отырады.Бул езгерютер кузп жене жазгытургы кун мен тунтецескен мезплде езара тец врцайсысы терт сагаттыкыргак - твулнетщ уш сатылы era айналымнан турады.1) Дене ауыр тартатын ылгалы мол тьгаыштыц сагаттары:6-10 жене 18-22 аралыгы; 2) Ас корыту, епцру - энергияжинацтау сагаттары: 10-14 жэне 22-2 арасы; 3) Белевшикимыл козгалыс сагаттары: 2-6 жэне 14-18 сагаттарарасы.Адам агзасы да сырткы кубылыстар ыргагын мецгершбешмделген Француз г алым спелеологы Мишель Сиффрежалгыз ез1 табиги жарыцсыз Техас штатындагы ДельРио цалашыгы мацындагы "Т ун ортасы” аталатынуцпрде жер астында 205 кун болган кезшде 24 сагаттыкTipminiK ыргагыныц e3repicci3 сацталганын айтады.Бул тарпплш ыргацтарыныц цаншалыкты турактыкубылыс екенд1гш керсетед1.Адам ymiH аса мацызды теулш тж ыргацпен 50-гежацын физиологиялык YAepic кызмет етедь Бул биологиялыцыргацтарды айырып-косу т е т т жарыц пенкарацгылыцтыц алмасуы. Мысалы, адамныц керу нейрондарыарцылы цабылданган жарык торлы кабыцтанбас миьшыц гипоталамус деп аталатын б е л т н е жетшз1-237

ледь Ол inmi мушелер мен тутас агзанын б1рлМн камтамасызететш, уйлесйретш жене бешмдейтш ец жогаргывегетативтш орталыц. Гипоталамус iniKi секреция бездершщаса мацыздысы, ол белетш гормондар езге бездердщжумысын реттеупп гипофизбен байланыста болады.Осы йзбекпен адам каны курамындагы ер турл1гормондар мелшер1 "жарык карацгылыц" ыргагынаулестаршедь Агзаныц кунд1зг1 белсенд1 куш мен тунп.тыныштык децгеш осы тербел1стерге сай езгередь Адамныцжш тунде дуниеге келш, тунде узьлетш белй льТацда туннен аман шыццан адам кешке дейш Tipi болатынынаceHiMfli болмак- Адамныц ец темен дене цызуытунге сейкес келедь ол кызу тацертецнен бастап жогарылап,18 сагатта ец жогаргы мелшерге жетедь Агылшыннейрофизиологы Уильям Грей Уолтердщ (Walter)niKipi бойынша, сырткы орта температурасыныц езгерЬciHe орай дене цызуы мен цозгалыс белсенддлт ыргагыныцeerepyi адамныц, жалпы таршипктщ эволюциясындабасты рел атцарган. Оркениет дамуы нетижесшдесырткы ортаныц цолайсыз жагдайларынан корганужолын мецгеру, одан оцшаулануда жасанды орта жасау(уй-жай, цала) табысты жургешмен, тарихи калыптасцандене цызуы eerepicTepi ыргагы ел1 сацталган. Денецызуы биохимиялыц реакциялардыц журу жылдамдыгынреттейдь Дене цызуы eerepicTepi лушл санын, артериялыццысым мелшерш, тыныс ыргацтары жшлМнаныцтайды. Тацгы ояну уацыты жацындаганда цандаадреналин кеб1рек жинакталып, оянган кездеп кан айналысыныцжылдамдау цажетталтн жасауга дайындыцбастайды. Ол журек согысын жшлетш, артериялыкКысымды кетерш, агзаны белсенд1 куйге кеппредь Соныменкатар, баска да сергектшй камтамасыз ететшбиологиялык белсенд1 заттар дайындалып, тез ояну менcepryfli, кунд1зг1 жумыска дайын туруды камтамасызетедь Ой кызметшщ адамда теулжтш "цос еркешта" белсенд1уакыттары: сагат 9-дан 12-13-ке дейш жене 16-18сагаттар арасы. Оку Yflepici осы ыргакца сай цурылганыдурыс.238

5.5-кестеТэулш т Ы биологиялы ц ыргацтарТвудшстйс уакыт (сагат) жене белсенш биоыргакта21 22 23 24 1 [ 2 | 3 | 4 5Физиологиялыктывыштык1bБелое н д 1Ж Y N ы сБелсендаШатрыданежумысЖогарыТЖ,Ж ЖЖЖогары■жВДВкысымыКогары жумыс Ааешмдйпг!Ж в21 122 1 23 1 24 j 1 |2 13 I 4 15 в 17 |в |9 I 10 1 И 1 12 13 | 14 is 1в 17 18 19 205.4.3. Б и о л о ги я л ы д ы ргацт ар ж эне кун mapmi6iКун TepTi6i адамнын, т е у л й т к биологиялык ыргак;-тарына сейкес курылуы кажет. Тамактану уакыты, аскорыту бездер1 жаксы жумыс нзтейтш 7-9, 12-14, 17-2сагаттар арасында белгшенедь Уйкы уакыты 6-7 жаста11,5-12 сагаттан, жасесшр1мдер мен ересектерде 8,5-9сагаттан кем болмауга тшсть Ocipece сагат 22-ден басталатынтунп уйкы агзанын езш-ез1 тазарту ж уйестщалацсыз толык кушшен кызмет аткаруы y u iiH ете кажет.Уйкы кезшде eKi сагат сайын сергектш кезещнен басталыпкелес1 eKi сагатта терен уйкыга уласып ыргакпеналмасып отырады. Кеш жату себебшен кешн ыгысканосы тэртш адамнын сергектж кушне етушщ бузылуынаекел1п, жай жаткан кезде тацертен,г1 туру уакытындабастьщ мец-зед болуын калынтастырады. Ой ецбегЬне белсещйлш жогары физиологиялык ыргак уакыты8-13,16-19 сагаттар арасында болгандыктан, оку ауысы-239

мына сэйкес сабак; мезгш1мен ездтм ен жумыс уакытыоларды толыц пайдаланатындай етш уйымдастырылганыжен. Ke6iHece тунй уйцы тэрй бш щ бузылуынатустен кейшг1 кунд1зг1 уйдынын, зияны зор. "Кунменталасып уйыцтама" —делшетш тыйым туе цайта 16-данбастап куппне енсе ете жацеы.БЕС1НШ1 Т А Р А У М АТЕРИАЛД АРЫ НАЦОСЫМШ АЛАРШтап — бш1м булагы1. Себит Муцанов. Халык мурасы (тарихтык жене этнографиялыкшолу). - Алматы: Цазакстан, 1974. —235бет.2. Оленулы Ш. Халыцтыц тербие тагылымдары (окукуралы ). - Алматы: Республикалык баспа кабинета,1998.-118 бет3. ВиленчикМ.М: Биологические проблемы старенияи долголетия. -2-е изд., перераб. И доп. —М.:3нание,1987.-224 с.4. Кенжеахметулы С. Цазацтыц салт-дестурлер1 менедет-гурыптары: кеппйлж окырман кауымга арналган.- Алматы: Ана тип,1994.5. Кенжеахметулы С. Y лттык вдет-гурыптыц беймелiM220 Typi. Кемекш1 оку куралы. - Алматы: Санат, 1998. -256 бет.6. Тйгеужанов М. Халык таглымы. - Алматы: Рауан,1996.7. Ужегов Г. Н. Биоритмы. - Смоленск: Русич, 1997.- 400 с. (Азбука здоровья).8. Малахов Г. П Биоритмология и уринотерапия.-2-еизд.,перераб. СПб,: АО Комплект, 1995.-237 с., ил.- (Целительныесилы; т.З)9. Аппель Вальтер А. Биоритмы; подходите ли вы другдругу: Пер с нем. - М.: АО Интерэксперт. 1996. - 236 с.- (Популярная психология и медицина ).240

10. Мирошникова Е.С. Мирошников С.С. Знаки Зодиакаи целительные силы природы. Серия Животворныеисточники. Ростов-на-Дону: Феникс, 1997. 352 с.11. К&лиулы С. Казак этнопедагогикасыныц теориялыцнег1здер1 мен тарихы, (Оцу цуралы). - Алматы:BLrciM, 2003. - 280 бет.12. К°Цыратбаев Э . Казак фольклорыныц тарихы(Курастырып, алгы сезш жазган - Э. Коцыратбаев). -Алматы: Ана тип, 1991. -288 бет.13.Куран хикаялары. - Алматы: Жалын, 1991. - 224 бет.14. Куйеу келтар, кыз узат, тойыцды цыл: Эдеби-этнографиялыктаным (Кураст. Б. Эл1мкулов, Е. Эбд1рахманов).- Алматы: "Санат", 1994. - 240 бет.15. Если хочешь быть здоров: Сборник /Сост. А А . Исаев.—М.: Физкультура и спорт, 1988. - 352 с., ил.X А Л ЬЩ АЙТС А, К А Л Т АЙТП АЙ Д Ы"Д осту pi жараспаганныц, дем-тузы жараспайды".У й гы р м ацалы"EKi ауру б1рдей келсе, ажалыцныц жеткен!"."0л1м жайлы кеп айтса, таршщ берекес1 кетедГ'."Ауырып ем 1здегенше, ауырмайтын жол 1зде” ."Кайгы басса - жан азады,I Жан ауырса —тен азады "."Теуштщ жаксысы ауруга ауру коспаганы"."Жарлыныц байлыгы - деншщ саулыгы"."Улы жол —уйщнщ табалдырыгынан басталады"."Kemeri куннен алые жок, ертецгч куннен жацынжок"."Ант бузган - оцбайды, салт бузган - сорлайды".16-138 241

"Алты жыл аш болсац да, атацныц салтын умытпа"."Бабасы еккещц баласы орады"."Арыстанды арыстандай ж М т алар"."Катын алма —цайын ал” ."Куйеу - жуз жылдык, куда - мьщ жылдык"-"Сацтыцты сокырдан, KiHimiKTi туйеден уйрен"."Берекес1здщ ауылы мерекемз"."Эдепйз ескен адам нан, тертшпен ескен тел жацсы "."Ауру желмен келш, термен шыгады "."Тыста узак; жургенщ —узак; eMip сургенщ "."Жалгыз ул - экесше eMipini".Б ен га л мацалыЕСТЕСАЦТА!"Азамат туган жер1мен тугырлы,Халцыныц салт-дестур1мен гумырлы""Б1ршииден не жаман?—Б1лшс!'з болган ул жаман,Екшппден не жаман?—Ананыц и лш алмаган, касарыскан кыз жаман".А ц т а н К ерей цлы 1"вткенге топырак шашсач, болашак саган тас атады”.Р а с у л Гам зат ов"0Mipfli узартудыц ец Teyip тесШ - оны кыскартпау ".Сенека"Узац гумыр ymiH тшмд1 курес тес1лдер1 - жеке гигиенаережелерк ецбек ету, тыныгу, тамацтану женесалауатты eMip салтын сацтау болып табылады".242

Жупты коссац —супу косСуюге деннщ сауында!Перзент берсец - жузш берМукату ушш жауымды!Акыреттш иман берПыракка MiHin шабуга!©лир Царацлы...Пендеге жарамайды жедел еткен,(Tipi жок Адамзаттан бШ п еткен).0TinTi б1зден бурын талай шайхы,Дур емес баршасы да кереметтен!Цисыцбас Раф урнцлы...Оймак ауыз, дигаш кас,Жазык мацдай, туйме бас,Кызыл epiH, Ай кабак.Алма мойын, бал тамак,Б1зге мшдет бул кундеТолыктырып мацтамак.Ом1р Ц арацлы ны ц тойбастары...Ер кецицц жМттщ,KoKiperi тец болар,Лаулап 6ip жанган отпенен!Денсаульщ баста тургандаБазары болмас етпеген!Kepdepi дбубэш р244...Азаматка лайьщ,Той куралын мецгерген.Неше кун жолдас болармыз,Катар-курбы сендермен.Ага-жецге, карындас,Замандас кореец теб1ренгенБаяндап баста турмайды,Опасыз дуние, мен керген.

Аж ал келсе, кызыл й л,Сайраган квмей 6ip куш -Тар Ka6ipre жерленген.Текеппарльщ белг!с1 -0зшен журтты кем керген.Татулыктыц белгйй -Алды, артын болжап, тек керген.Бузылган елдщ белпы -Ауыз б1рлш азайып,Бытырап шыгар шедберден.Шенберден кетсе ел-журты,Кайгымен карты шерленген.КейшН жастар кор болмас -Жасы улкенге ергеннен.Кыз баланьщ жаксысы -бскен сайын женделген.Кербездштщ белп й -Макпал KHin, зерленген.Курбыга - курбы сыр айтар,Кещлде мудын жыр айтар -BipiHe-6ipi сенгеннен.... Аргымак туган асылга.Жабыдан айгыр сала ма?Оныд туган баласы -Атаныд жолын куа ма?!Атага тартып сез айтып,| Жау керсе белш буа ма?!...0тк1р пышак кынга кас,0 T i p i K сез жанга кас.Жаман катын байга кас,Жарык жулдыз айга кас.Алтын да тас, тас та тас,Алтындай болмас баска тас.Алтынга алтын кез болса,Алтынды алтын тастамас!Адылсыздыд белгнй -Осындай сезд1 тыддамас!Узацбай ж ы рау245

VI ТАРАУПСИХОЛОГИЯЛЬЩ 03IH-03I РЕТТЕУМшдетт1 м енгеруге т м с и угы м дар мен т у с т ш т е р :П си хи к а л ы ц денсаулы ц децгеШ epeKiueniicmepi;"есен-амандъщ"; денсаулыктыц жеке тцлгалыц (пси-хологиялыц) компонент!', "mental" - ацыл-ой—психика -(Ж ан, кецы-кцш, ацыл-ой, ниет ); эмоция;Ж ан толцынысы сез1мдер1 ( квщ л-кцй, аффект,ст ресс); эмоциялыц тцрацтылыц жэне психикалыцтепе-тецдщ; эмоциялыц тцрацтылыц KepcemKiuimepi;денсаулыцты психологиялыц-педагогикалыц тцзету;эмоцияны мецгеру, сез1мд1 игеру; "зиялы цала зацдары";эмоциялыц толыц денсаулыцца жету шарттары; эмоциялыцтцрацтылыц KepcemKiuimepi;эмоциялыц тцрацтылыцты аньщтау mecmi; жекетцлганыц белсендшш;" белсендтлт"; самарцау (п ассив), белсендЬ (а к т ив),црыншац ( агрессиялы) мтез-ццлыц тцрлер1; цажеттШ кт щ цалыптасу сатылары; цажеттШк тцрлерйбей1мделу - адаптация; адаптациялыц "м ен" бейнес1,стресс, "жцйке тозу б1рлш"; "арыстан", "цоян", айстресс;дистресс, стресс физиологиясы; стрестщ даму сатылары;Стресс сЬзге зиянын сала ала ма? ! ( сараптауmecmi) ; психоэмоциялыц шаршау дан соц цалпына келтЬру жаттыгулары ( тыныс жэне сылау); денеш босацсы-т у—Бенсон тэсШменрелаксация жасау; аутогендШ тыныгу(А Т ) жаттыгулары; цйцы тэртШн цалпына келтйру; "цйцы гигиенасы "; хатка-йога туралы цысцашатцстт. Пранаяма жэне толыц тыныс алу.Адам - курдел1 T ip i жуйе ретшде оныц т1рнплшцажеттийгш толыц цанагаттандыру ушш оган уш децгейдецатар жагдай тугызу цажет. Олар: биологиялыц,246

психикалык жене елеуметтш децгейлер. 0p6ip децгейдеадам денсаулыгыныц ез1не тен ерекшелштер1 болады.Психикалык децгейдеп денсаулык ~ жеке тулгальщKepceTKini, жеке тулганын ерш-ж1герше, кажеттйпкталабын жене тутыну суранысын нейздеуше, акыл ойыньщдаму децгейше, кара басыныц камы ушш ез денсаулыгыныцкундылыгын жене C0C меш мен мацызынтуйсше 6LnyiHe байланысты.Психикалык жене елеуметтш денсаулык децгейлерьадам цогамындагана калынтасатындыктан езара тыгызбайланысты. Ауру-сыркау кеп, цогамда толык деш сауадам болуы мумкш емес. Цоршаган сырткы табиги ортаменелеуметтш ортаныц колайсыз жагдайларын жецебйлген, eMip ymiH арпалыста киындьщтарга тезш, мацсатынажете 6iny ушш жеке тулганыц саулыгы тутастайжаксы, ягни дене-жан-жамагат саулыгы тец дережедежаксы болуы керек. Ол ymiH ep6ip жеке адамныц жогарыпайдалы карекет белсен дш т мен ез icine жауап-Kepmuiiri ал, когамныц тербиелеу, бйнм беру, тыныгумен ецбек етудеп булжымас салттар мен дестурлер кешешболуымен катар осы талаптарды канагаттандыратындайсаяси-экономикалык, экологиялык, елеуметтшкалыптаскан салттары бар ортасы кажет.Денсаулыктьщ жеке тулгалык (психологияльщ) компонент!- адамныц шгер1лей дамуга, езш щ б и т р е ккажеттипктерш канагаттандыруга умтылысы психикалыкденсаулык белгйй ретшде карастырылады.Осы арада агылшын типнен орыс жене казак ттш еаударылуында магыналык сейкестш калынтаспаганмеселелердщ 6ipi WHO аныктамасындагы "M e n t a lhealth" —угымы туралы. Сездштерге суйенсек "m ental"агылшын тйпнде - акылдыц-ойдыц (интеллектуальный),ацыл-ой (умственный); нем1с жене испан тййндершде- ойдагы (мысленный), ацыл-ой (умственный);француз йлшде ойдагы (мысленный), ойда жасалатын(совершающийся в уме) болып 6ip текй "акыл-ой” болыпкеледь Дегенмен, фразалык аудармаларда, мысалы:M e n ta l activity - психикалык белсендшш, ал "пси-247

хиканыц" ry6ipi грек т щ - psyche - Жан (душа —жан,ниет, ой) немесе psychikos — iuuci сез1м, к вщ л (душевный)кушнщ аньщтауышы.Б1здщ niKipiMieme, WHO усынган денсаулыц аньщтамасындагы"m ental" угымы адамныц жаны мен кещлкушжене ацыл-ой, ниет есендагш корсететш угым ретшдекец магынада алынуы цажет. Bi3, кеппплж галымдардыц"психикалыц денсаулыц" угымын "психикалыцсырцат" угымыныц антогонизм1 деп царастырмайтындыгынацосыламыз. Ce6e6i, жеке адамда психикалыкауыткудыц айкын белгшершщ болмауы, оныц психикалыкдеш сау деген бага беруге жеткйпкыз. Психикалыкдеш саулык белйлерш щ 6ipi - адамныц ез мшдетшбй п к т глтн е , каб1летт1л1гше деген сешммен, тшмд1жене жогаргы децгейде орындау урдосш толыц цадагалайалуы болса, екшпп 6ip KepiHici езшщ шиелешсу, зорланудецгешн цалыпты куйде устау, теуелйз TipmLniK етумумшцгцгш сацтау ушш акпаратты жедел ецдеп шеппмцабылдай алуы, ягни циын жагдайлардан не "жалтарып"шыгып кете алуы немесе киын жагдайды еткерген соцтез цалпына келе алу мумкшдап деуге болады. Сондыцтан,Мерриам Уэбстердщ (M e r r ia m W ebster) аныцтамасыда орынды: "психикалык денсаулык дегешм1з - адамныцезшщ когнитивтж жене эмоциялык мумкшджтершпайдалануга цаб1леттйпгш сацтап, кунделжта тарлпстегакарапайым талаптарды орындап, котам eMipiHfleri функцияларынатцара алатын психикалыц жене эмоциялыкаман-есендж куш ". Ю.П. Лисицын де осы багытты куаттап,"психикалык денсаульщ" термишмен коршаган нактыжагдайларга сейкестжта камтамасыз ететшдей мшезкулыкпен ic-epeKeTTi реттеумен сипатталатын жене сыркаттыпсихикалык KepiHicTepi болмайтын кещ л-куйаман-есендпй, - деп керсетеда.Психологиялык денсаулык угымына катысты непзпдефинициялыц терминдерге тоцталыц.248

6.1 ЭмоцияЭмоция - ( лат . E m overe - цоздыру, т олцы т у ) - сез1м,куанышты не ашулы куй, адамныц миында елдеб1ркажеттшш пен оны канагаттандыру м ум к ш д тн щ бейне-кеск1н1калыптасуы.Эмоция-психикалык кимыл-эрекетй мшез-кулыктыiuiKi реттеу механизмдершщ Herierici, адамныц езшежене цоршаган ортага сез1мдж царым-катынасыныцсубьективта KepiHici. Эмоция мен сезшу адамнын тарихи-когамдыкдамуы барысында калыптаскан, олар аркылыадам ортаныц кундылыктарына езшше бага бередЬЭмоциясы аркылы адамныц жан саулыгын, ортага бешмделу1мен жумыска к а б 1 ле т й л т дepeжeciн, ем1ршдекездеген максаттары мен д1ттеген жет1стжтерше жеткешн,не жетпегенш байкауга болады.Эмоциялык кызметтщ (белйлердщ 6miHyi) жузегеасуы ynxiH агзаны белгип6ip энергиялык децгейге катеру(белсенда куйге Keniipy) вегетативтж жуйке жуйесшщбас миыныц жеке болжтер1мен уйлес1мд1 жумыс жасауыаркылы icKe асады. Эмоция KepiHici тыныс, ас корыту,журек-тамыр, iniKi секреция бездерь еттер жуйеш кызметшщoerepyi аркылы белг1 беред1, сол езгерштер аркылыбайкалады.Эмоциялык куй мен эмоция турлерш топтауга болады.Ж ан толцынысы эмоциялары к,у атына карай уштурде байкалады: кещл-куй, аффект, стресс.Кещл-куй - эмоционалдык KepiHic (фон), узакка созылатынжагдай. Деш сау адамда эдетте кещ л-кушкотерщк1, ашык болады.Аффект ( лат . A ffectu s - ж ан т ол ц ы н ы сы ) - айкай,жылау, ретс1з катты цимылдармен араласа ж yperiH кысцамерз1мд1, ©те к у п т жан куйзелнй, кещл-куй толкынысы:катты шошыну, сабасынан шыга ашулану, каттыкуйзелу. Аффект epiKKe толык багына бермейтш, едеттентыс (экстремалды) жагдайларда пайда болатын, адаморта езгер1мше иелж ете алмаган жагдайда байкалатынкуйзел1с куш.249

Стресс (а гы л ш . Stress — ыза буу, булы гу, к ер н еу ) -шектен тыс ттркенд1руден, тетенше к у п т есерленуденадамда немесе жануарларда пайда болатын жалпыбулыгу куш, куйгелектш. Катты шаршап, зорьку кезшде,цолайсыз сырткы жагдайлармен езара тусшуге колжетпеген карым-катынастар асершен ici оцбай, жолыболмай жаны циналган кездердей кещл-куй.Адам yniiH еркашан цолайлы, сергектш жагдайынтугызу; ецбекке цабшетта кещл-куй болатындай жагдайжасау, аффект^ куйзел1стердщ алдын алу, оларды болдырмау,CTpecTi жагдайдыц эсер етудэрежесш, адамныцiuiTefi булыгу децгей1н эрдайым бацылауда устап реттепотыру аса мацызды меселе. "Ил табысцыш адамдаружымга тез cinicefli, стресс, депрессияны игере 6biefli,ауруларга тез1мд1, кещ л-куш турацты. Психикалыкжагынан туракты жандар эдетте, ез цажеттйпктерш тезаньщтап, шама-шаркына сай дурыс шеппм кабылдайалады, ортада беделд1, салмакты, ортадагы ез орнын салмактай,сактай б1лед1. 0зш ортада жаксы кырыменкерсете алады, езгелерге езш сыйлата да бшедь Мшез-Кульщтыц жацсы KepimcTepi мен ип бастамасы психикалыксаулыктан бастау алып, салауатты eMip салтынасай эдет-гурып калыптастырады.Эмоциялык турактылык KepiHici психикалыц тепетеццшжэне оны сактай бшу. Оц немесе Tepic эмоциялыцрецк - цуану мен цайгыру, кеции риза болу, ашулану менаяу, уялу мен безеру туршде байцалады. Сыртцы ортаэсерше эмоционалдыц жауап цату агзаньщ innci езгеркггерЬне экеледь Мысалы, катты шаттану эмоционалдьщ шарыктауceeiMin тугызады, ce6e6i шаттану peфлeкciнiццозуы жалпы агзада кешенда физиологиялыц езгер1стергецозгау салады: журектщ жиырылуы жиийп (луш лсаны) еселеп артады, тыныс алу терендеда, жалпы цозгалысбелсендш т артады. Ал, урей мен ашу буу кезшдеше? Онда KepiciHuie жуйке ancipen, демалыс кушне кешуцажеттшт артады, адам оцшаулануды, оцаша ез1мен-ез1кал уды цалайды.Б1рдей жагдайда ететш эмоциялыц езгер1стер ep6ipдара тулгада эр турл1 журедь Ондай ер алуандыц жеке250

Iадамныц езше тен, цайталанбайтын генетикалыц (Teriнесай) ерекшел1ктер1 мен eMip теж1рибес1 децгешне,eMip сабацтарынан туйген туйсМне байланысты. KenTiкерген адам колайлы-колайсыз жагдайларды сабырлыкалыпта байыппен кабыл алса, теж1рибес1з жас сырткыорта езгернзтерш терец магына 6epin, еырелей кабылдайды.Себи корыкканда цатты шошынады, сел нерсегекатты шаттанады. TeriHe карай эмоциялык к у п т Te6iре тс жас кезшде басым болса, ем1рдщ ыстыц-суыгынбастан Ke6ipeK еткерген сайын эмоцияны игеру мен оганыкпал ету м у м к ш д т арта бередь Эрине, 6ipiHHii реткездескен ерекше кубылысты кецш кез1мен сезшу асакатты толкыныс тугызганмен, осы жагдай екшпп реткайталанган кезде оны кабылдау децгеш, ягни эмоциялыкесерлену дорежем алгашкы есерден бесец болатыныбелпл1 жай.Адам ез эмоциясын билей ала ма? Эрине, арнаулыжаттыгулар арцылы эмоцияны да тербиелеуге болады.Ce6e6i, эмоциялыц куш екшпп б е л т беру жуйемментыгыз байланысты. Ягни, ми цыртысында оныц сыртцыцабыгында пайда болатын есту (сез, саз), керу, тепетецджсактау, сипап немесе TepiMeH сезу аркылы жинакталатынацпараттарга сейкес орталыктарда ецделгенненкешн олардыц физикалык елшемдерь бейнезд6ip рет багаланганнан соц гана сыртцы ттргендаргпптерденпайда болган туйс1кке эмоциялыц рецк берктедьОлай болса шартты рефлекстердо пайдалана отырып шартсызрефлекстерд1 калыптастыру, сейтш эмоциянытуйсшу мен тусшу, сараптау, багалау, теж!рибе жинаужене тарату, оны баскара бшуге дагдылау, тербиелеугемумкшдж бар. "Ундемеген уйдей пеледен кутылады"» —дегенмен, iniTeH тыну, узак уакыт эмоцияны iinKeжиып, сыртка шыгармау аурулы куйге ж етш зетш дтде есте болуы керек.Психикалыц денсаулыц куш психиканы эмоционалдыцаман-есендштен толык бузылу жагдайына дешнезгере алады. Жеке адамныц кещл-куйш мецгеру сапасымен оны тежеу дорежем жеке адамдарда ер турлк251

б1реулерде мьщты, туракты болса, б1реулерде айнымалыжене ете есерпйл-сез1мтал. BipaK бул сапальщ ерекшелжтер6ip адамныц езшде де теулш шйнде сан реталмасып отыруы мумкш. Психикалык жене интеллектуалдыккажеттьлж оц эмоцияга, танымга, дамуга, естесактауга, зешнге, сауаттануга, т.с.с. ерекеттерге катыстыайкындалады. Денсаульщты психологияльщ-педагогикальщтузету дегешм1з - жеке тулгалардыц езшетен ерекшелжтер1 мен олардыц йрпплж ету жагдайындагыэлеуметтж турмыстьщ кушне орай цажетта жекетутыну суранысын калыптастыру болып табылады.Тузету нетижел1 болуы упин жеке тулганыц м ум кш дтсуранысты канагаттандыруга жетк1лжп ме, ол да есепкеалынады. Сейтш, дамудыц жалпы езекталп’шен дамудыцKa3ip аткарыла алатын мумкш кезецше алмасааламыз, ягни болжаудан накты мумкш кимылды icKeасыруга етем1з.Эрк1м ymiH эмоцияны мецгеру, сез1мд1 игеру кадамдарытемендегадей:1) Эмоциялык тураксыздык кушейе бастаганда ецалдымен айналысатын ici^u езгертуге тырысу кажет.Эр адамныц бойында ез1не лайьщ, оны жан рахатынабатыратын, айналаны умыттыратындай ецбекке, дербес6ip icKe деген бешмд1лш болады. Сол жаныца жакынKecinTi (хобби) табу кажет.2) Мшдетта турде кандай да болмасын жетастжке колжетшзуге талаптану, талпыну кажет. Ол ymiH ep6ipцимылыц нетижел1 болатындай жоспарлы ЖYpгeнi жен.Эркашан icKep кездесулерге, сынактарга, ел алдындасейлеуге усак-туйек деп карамай улкен жауапкершипкпен,тыцгыльщты дайындалуга дагдылан, дайындыгыцжетпегендштен, елденеш ескермегенджтен утылу —цайта берЪшейтш мумкшджта уыстан шыгару.3) 0з ici4fli жоспарлаганда барлык кажет ерекетщд1мацыздылыгына карай реттеп орналастырып, ец бастысын6ipiHini долга алу кажет. Егер сен осылай дагдыланып,бастаган icinfli толык аяктап барып, кeлeci icKeкешетш болсац, ердайым icin жeмicтi, кецш-куйщ оцдыболатынына сез жок.252

0Mip суру —оцай бой жазу емес. Оныц сетс1здштер1болуы да зацды. Эмоциялыц саулыгы жогары адам,сетйздш тен цорытынды шыгара 61лед1, себептершаныцтап, оларды жецу жолдарын белплеп, icTi жацакушнен долга алады, ацыры дегенше жетед1. Ойлаганойыц орындалган кездегщей лвззатца шомылу вте сиреккубылыс, бацыт. Адамныц куш - адаммен. Жанысау адам (жаны жарцын) взгенщ цамын цамдайды, булАлланыц берген Heci6eci. Ресей цалаларыныц 6ipiHfleэмоцияны мецгеру твртштершщ "Зиялы цала заццары”аталган кешенд1 багдарламасы он 6ip Зацмен тужырымдалган.Ол да ейцде бол сын:1. Шындыц зацы. Есщде болсын! Шындыц тек данасаган емес, сеш доршаган барша адамга дажет. Шыншылбол!2. Метр1мдалш зацы. Жадыныца MefiipiMfli бол, сондасаган да мешр1м шуагы оралады!3. ^амдорлыд зацы. бзщ е квцш аударуды тал ап етпесбурын, вз1цд1 цоршагандарга назар сал. Олардыцмуддесш, дажеттшжтерш, мудтаждыгын умытна!4. Махаббат зацы. Махаббат ец ежелг1, ец дад1рл1сез1м. Махаббатыцды б!лдоруге уялма!5. ^айырымдылыд зацы. Бугш сенщ жагдайыц жадсыболганымен, айналацда жанарын жас тумшалаганжандар да бар. Оларды ескер, дайырым ет!6. Зерде зацы. Тарихын умытдан халык, тарихтанешедь вз халдыцмен оныц тарихын есте садта!7. Сыйластыц зацы. Озщд1 сыйласын десец, езгелердщадамгершШгш дад1рле!8. Царттык зацы. Барша улт улкен1н цурметтейд1,адамныц улы бол!9. Твуелмздш зацы. врк1м де еркшдокй ацсайды, взтвуелс1здагщдо цоргау ушш, взгенщ ерк1ндогш сыйлай 6Ln!10. Батылдыд зацы. Корцацтыц басыцнан втсе, бугшбатылдык жаса!11. Ар зацы. Кол дуатыц мол болса, взщ жеке далгандамацтан, квпшшк арасында арды ойла, рухани куш,парыз, ie r in iK , абырой есщнен шыцнасын!253

6.2. Эмоциялыц толык; денсаулыцца жетушарттарыЭмоциялыц деш сау куйге адам туганда ие болып туа-ды, eMip бойы сол куйд1 сацтауга уйренедь П си хологЭ.Эриксон психологиялыц тольщ денсаулыцты цамтама-сыз етудщ шартын темендегвдей етш топтаган: а ) жацсыжеталген дербес ерекшелш ceeiMi; е ) талдесе 6uiy; б). ж а _кын, жайлы царым-цатынас жасай бшу; в) белсенд1л1ккерсете бшу.A ) 03iH-e3i тану, даму мен есу барысында жеталедьАдамныц дербестай, цайталанбас ерекш елш терк жасы,жынысы, T e ri, д1ш, д ш , мамандыгы, цабшета, цызыгаорыидайтын царакеттер1 мен ic i, адамдармен царымкатынасыерекшелжтер1 eMip бойы жетшедь Дегенмен,каркынды цалыптасу уацыты жастыц шац. Адам ны цез1не-ез1н1ц СешмдШг1, езше-ез1 бага 6epyi, цогамдагыорнын бшш, цад1рлеу1 жетастшке жету цуралы.Э ) Эмоциялык оц куй адамдардыц езара сухбаттасубарысында ш еш упй есер етедь Сухбат цажетт1л1кт1канагаттандыру баспалдагы. Сухбат кезшде: б1р1шшденсез устаган жац ез ойы мен сез1м1н аньщ, тура, тусшштаe T in жетюзе алуы кажет. Екшппден, царсы жацтыц ойымен сез1м1н тусше (сыйлай) 6inyi цажет. Айта 6iny ментыцдай бшу цатар журсе гана тал табысу жузеге асады.Онер алды кызыл тал", "Ж ы лы -ж ы лы сейлесец ж ы ланiHiHeH шыгады", "Бас кеспек болса да тал кеспек ж оц ",Айты лм аган сез жет1м", "Б асц а пеле и л д е н " , "О йтубшде жатцан сез, шер цозгаса шыгады" деген ата-салтыезара адами туйш стж тщ бастауы. Жарасымды езш ,орамды ой, мацал-метелмен, ыргацты уйцаспен туздыцталганжалынды сез, ац найзаныц ушымен цан майдандаалынбаган жещстерд! билшпен екелген сез eHepi барел екешм1зд1 мактаиыш тутып, оны мецгеру, шешендшбилшпен акындар айтысы бар, билер1 мен акындарынардак туткан е лд1г1м1здщ, ана типм1здщ цугцретан езгегеж етк!зу м1ндет1м1з. Т1л табысу - тус1н1хт1к пен6 e f i6 iT in b iiK H e r is i.254

Б ) Ж анга жайлы адами карым-катынастар жасай 6Lnyпсихикалык денсаулыктын басты он KepiHici. "Жаксыдажаттык ж ок". "Акырет куш кемек керппден", eyaniтуган-туысканыца, достарына жан жылуын бере 61л.Содан соц, барлык адамга жылы жузбен амандасу, халжайынсурау, колдан келер кемегсцда аямау адамдар ара-сындагы сыйластык пен сауап Heri3i. Сырлас дос, сыйлыжолдас, сешмд1 cepiK табу унпн: iniKi ойларын, менжан сырынды талдесш отырган жанга ол тусшед1 немесетусшбей калады-ау, - деп букпеиз айта б1лу, тiлeгiндiашык б1лд1ру кажет.—вз1цдо коргалактамай, еркш, сешмд1 устауьщ кажет.— в з кад1рщд1 алдымен 03iH дурыс багалап, ce3iHin,ез1щц багалау устындарын врдайым жетйвдрш, жацасапалы децгейге KOTepinотырган жен. Сухбаттасып, сырашуда досьщньщ кемшипгш бетше басып, катесш тузеуойынан аулак болып, оны сол кушнде, барлык жаксылыгымен ж аман касиеттер1мен кабы лдау, достыккещ лщ д1 ауы зш а гана емес, 1сщмен киындык пенкуанышты кезде де керсете бшсец гана киын кезде сырласыпкайгьщды бвлй:етш, куанганда куанышыцды6ipre кетер1сет1н жан-жолдас таба аласыц.I6.2.1. Э м о ц и я я ы ц т ц р а ц т ы л ь щ K ep cem n iiu m ep iКандай ауыр кундердщ езшде де сары уайымга са-лынбау, кайгы мен кайретке жещлмеу, ауыртпалыктармен свтйздштерге мойымай оларды жене б1лу - эмоциялык турактылык керсетк1штер1. Ол эмоция, сезхм,кажеттппкке теуелдипк, ортаныц колдауы, ceHiMi менынтымагы сиякты тусш ш тердщ тупк1 мазмунынаншыгады. Кврсетк1штер:1) Танымдык удер1стер кезшде: жагдайды дурыскабылдай биту, сараптау, багалау, шелом кабылдау, койыл-ган максатка каж етй кимылдыц рет-реймен катес1зжузеге асырылуы туршде кершедо.2) Мшез-кульщ реакциялары кез1нде: кимыл двлдцч,дыбыс ыргагы мен рещ, сез аныктыгымен ой каньщ-255

256тыгы, бет элпеп, кез жанары, ым кимылдары eerepicTepiтуршде байкалады.6.2.2. Э м о ц и о н а л д ы ц т ц р а ц т ы л ы ц т ыа н ы ц т а у m ecm i(Ci3 ез1щзд1 езщ1з устай аласыз ба? 0p6ip суракка 6ipгана жауапты тандап, белг1леп отырыцыз)1.Ci3 келе ж а т ц а н к в п ш Ш к ж ц рет т квш еде да у-да-м ай баст алды , не icmeUci3?а) араласпаймын;е) ез1м дурыс пен санайтын жакты колдап, niKipiMfliбЪдаремш;б) дауга белсенд1 араласып, арашашы болу мшдеймдеп б1лемш.2. Ж иналы ст арда басшыларды сынап свз сей лей й з бе?а) жок;в) сейлеймш, 6 ip aK e p 6 ip n iK ip iM fli двлелдеуге тырысамын;б) сылтау табылса басшыны да, баскасын да сынга аламын.3. Д ост а ры цы збен ж ш дауласасы з ба?а) егер досымныц ренж1мейтшше сешмдо болсам ганадауласамын;е) тек кана езект1, басты масел елерд1 кел1се алмасакдауласамын;б) дауласу —мешц каныма с1цген адетам десем де болады.4. Е т са га т т а н 6epi т црган кезегщ1зге 6ipey килм у-ге багы т алса не icmeiici3?а) йптей ренж1генмен ундемеймш (жындымен жындыболмаган жен);в) ескерту жасаймын;б) кезектщ алдына шыгып, кезек T ep T i6 i сакталуынбакылау га аламын.5. Yiide m ycKi асца т цзсы з тпамац цсынса не icmeiicie?а) сел нерсеге бола кигалжщ тугызбаган дурыс;

е) жактырмаганымды жасырмай унадз зглмен туз салгыпщадол созамын;б) ащы кекесш б1лд1ремш, TinTi астан кепе-кершеубас тартуым мумкш.6. К в ш е д е н е м е с е к впш Ьлгк квл1к ц с т ш д е 6 ip eyаягы цы зды басып кет се не icmeiicia?а) р е ш и т кезкараспен элп адам ды бастан аяк шолыпшыгамын;в) салмакты ескерту жасаймын;б) ай-шайга карамай тшдеп, балагаттап нйберемш.7. Ж ацы ндары цы з сЬзге цнам айт ы н н эр сет сат ы палса не icm ep edini3?а) ундемеймш;в) кыскаша гана унамайтындыгын айтамын;б) айкай-шу шыгарамын.8. А л га н л о т ер е я ц ы зга ц т ы с ш ы цпаса сЬздщ эре-кетщЬз цандай болады?а) ендо лоторея алмауга бекшгешммен, ешшмге сырбермеймш;в) решппмд1 жасырмай келей жолы утыс менж1 депвз1лге саямын;б) акталмаган ум1т врине кещл-куйд1 бузады.Цорытындылау: А жауаптарына —4 упай; в жауаптарына—2упай; Б жауаптарына - 0 упай салып упайларыцыздыжинактацыз.22-32 упай жинасацыз тыныштьщты суйетш, даудамайдыжактырмайтын жансыз. Eperic пен бет жыртысудануйде де, тузде де аулак журуге тырысасыз, сондыктан,кейде cisfli жасы к деп есептейдо. взект1 мвселелердекарсыласьщыздыд бет-жузше карамай ашыкайтуга уйренгешщз жен.11-21 упай жинасацыз: кеппшпк йзд1 мшезедз дептан иды. Шындыгында ci3, баска жол калмаган кездегана бет жыртысуга барасыз, ез шшрщ1зда кешн не боладыдеп жалтактамай ашык айтып коргайсыз, 6ipaKшектен шыгып кетпеййз, адамды сегу, талдеу едздщбойыдызда жок- Сондыдтан, с1зд1 ел сыйлайды.17-138 257

10 упайдан аз жинасацыз: нагыз даукесспз, кебше icушш емес, enreyip, 6ip сынау унин айкай кетерес1з.С1здщ касыцыздагы жумыстастарьщыз бен отбасымушелершщ куш карац. С1зде нагыз шын дос жок.Кепнплш йзден аулак жургенд1 цалайды. Кшемпплмшезщ1зд1 тузеуге багыт алып, ез1щзд1-ез1д1з устай6uiyre дагдыланганыцыз жен. Ештен кеш жаксы. взгелергеарнайтын сы ныцызды вз басыцызга арнап квр1щз.6.3. Ж еке тулганын, белсен дш тДенсаулыцтыц кеп аныцтамаларыныц 6ipi: "денсаулыктарлш иесшщ субъект тшмд1 тарпшпк куш, оныцелеуметтш ic-ерекеттершдеп жан-жакты адам кашандакызметкер болганымен, оныц кызметшш, белсендийкдережей ершмде ер турль Белсендшш (л а т . activus -цызметкер) материалдьщ жэне рухани ортада езгерЬстерж асай алу ц а б ы ет т ы ш . Жеке тулга белсенд1лтшыгармашыльщ жумысынан, ерш-ж1гершен, адамдарменшушркелесе араласуынан байкалады. Адам белсендолтнщжан-жацты сипаттамасы - гумырлык белсенд1устанымынан, ез сешмш квзкарасын жуйел1кагидага сай жерше жетшзушен, ceei мен iciHi-Ц б1рлЬг1нен жинацталады. Белсенд1 кызмет адамгерцйлшт1колдау багытында да, зулымдылыкты колдау багытындада таньшуы мумкш. Белсендипктщ оц бет-бейней, моральдыкHeriei залымдыктыц кез келген TypiHe ымырасызкарсы туру. Белсендипкта жузеге асыру мумкшдш.азаматтык бостандык пен бастамашылдыктыц женеездшшен жасалатын ic-ерекеттщ, кызмет етудщ зандыкукыктык камтамасыз етшуше де теуелдо.Психологтар мшез-к¥лык типтерш уш топка беледксамаркау (пассив), белсенда (актив), урьгашак (агрессиялы).Самаркау жандар ез1 жасайтын цызметта баскаларгааударып тастауга бешм, ез ойын, TineriH, сез1мш жасырынустап езгеге бшдормеуге умтылатын, барга канагат-258

шыл, 6ipaK; ез кем п й лтн е сылтау-себепт1 взгелерден1здейтш мшез neci.Урыншак мшез иесшде белсендолш езге жандардыцесебшен - олардыц цуцын таптау немесе иемдену аркылыжуредЬ Кебше кеп урыншад белсендшш адамдысырткы ортадан оцшаулануга екелед1. Ортаныц цабылдамауыурыншац мшезд1 зацсыз ерекеттер жасауга итермелеу1де мумкш. Алдына езгеге урынып тшсуд1 мацсатeTin койган тулга, ортамен карым-катынасын кайшылыктаргакургандыктан тупкШкта ез максатынажету1 киын.6.4. Кажеттшш турлер1, сатыларыКажетт1л1г1 канагаттандырылган тулга — сергек,Куанышты, болашакка ыкыласты, ал кажеттипп етелмегенжан - ашушац, депрессия билеген (тущлген), агрессиягабешм келедьМаслов классификациясы бойынша цажеттшштщкалыптасу сатылары темендепдей:1. Физиологиялык кажеттипк (инстинкт децгешндепкажеттшш белйлер1 - "уш арсыз: ас, кулш, уйкы", басамандыгы жене жыныстык канагат)2. Kayinci3fliKKe кажеттйпк - (корганыс, TepTin,турактылык, денсаулык, картайган кездеп камкорлыкказерулпс). Сабилерде осы кажеттипк басым болады.3. Элеуметтш кажетилж - теменп, ягни физиологиялыккажетйлшта толык канагаттандырганнан кешнпайда болады. Сую немесе сушкта болу, дос табу, отбасынКУРУ» эйтеу1р 6ipeyre керекта (тшст!) болуга зэрулш.4. вз басыныц цад1р1не жету, езш-ез1 сыйлаугацажеттййк - бул жогаргы сатыдагы цажегплш, жекетулганыц взшщ дербес жейстштерш журтшылыц пенкоршаган ортаныц тануын TLneyi.5. Жеке тулганыц езш-ез1 кэдеге жаратуга (самореализация)жене дамуга кажеттшт, TipniLniKTeri, елемдепез орнын ой елегшен втшзу, ер KipnimTin ез KeTiriH259

табу жолындагы, езш щ м у м к ш д т н барынша тольщжузеге асыру, таланты мен дарынын пайдага жаратугадеген кажеттипк суранысы. Мше, бул ец жогаргы саналыкажеттипк.Цаж етйлж сатысы жогарылаган сайын жеке тулганыцой белсенд1л1г1 артып, eMipre келгеннен кейш пмшдей мен мацызын TyciHyi жогарылап, "не yniiH дуниегекелгеш н бЪгмейтш" дагдарыстан арылып, кыскагумырын магыналы, саналы, саликалы кылып етк1зугедеген TyciHiri айкындалып, ата мирасына мура косу, атадацкына абырой косу, бойындагы кабшета мен нерш ел1-не тутас жене толык беру максаты айкындала туседьСондай жандар гана артына елмес мура, ешпес i3 калдырады.0KiHiaiTici бул топтыц, ягни пирамида тебесшдейтоптын, улес салмагы 1-5 пайыздан аспайтындыгы.Ц аж етплж тур лер т: биологиялык кажеттЪпк (ас,жылу, цаушгаздйс, козгалыс, кебею); жеке кажеттШк(еркшдж жене дербестж, ягниезш-ез1 керсете бшу женеез орнын табу); елеуметтж кажеттипк (жамагатпен байланыс,топ КУРУ» кызмет ету) деп белуге болады.К,аж ет т Ш кт 1 т оп т ауды ц т агы 6ip нцсцасы:1. Физиологиялык (тыныс алу, коректену, уйкы...).2. Урпак калдыру (туу, тербиелеу, коргау).3. TipniLjiiK ету куралдарын табу (баспана, тамак»кш м...).4. Рухани кажеттийкта етеу (танымдык, эстетикалык,адамгернплж...).5. Тшдесу, араласу (кукыктар, мшдеттер, жаксы керуунату...).6. 03iH-e3i таныта 6biy (окуда, жумыста, гылымда,спортта, енерде).7. 0з орнын табу (сыйластык, танылу, билжке колж етю зу...).6.5. Беш мделу — адаптацияАдаптация ( лат . A d a p ta re - б е ш м д е у ) - агзаныцезш щ iuiKi ортасыныц (гомеостаздыц) салыстырмалы260

турактылыгын садтау ушш сыртды ортаныц езгермелйжагдайларына (еш р сурудац жаца жагдайларына) сейкесоныц улпалары мен агзаларыныц, функционалдыд ж уйелершщбетмделуь Жалпы бнологияда бешмделу - сыртдыортаныц надты талап-шарттарына сай биологиялыд дараныцeMip суру ерекшелштерш камтамасыз ететшкауымдыд, морфофизиологиялыд, мшез - дулыд ты д , т.б.ерекшелжтер1 жиынтыгы. Сырткы орта мен таршийктщезгермел1 жагдайларына жеке тулганыц, психиканыц,агзаныц бешмделу дабщёть Адаптация - долайсыз ерекшежагдайлардыц езшде де калыпты дамуды, тищдажумысда дабздетталжи, жеке тулганыц барынша узакгумыр суруш камтамасыз етедьАдаптациялыд "мен" бейнею - 63iH-e3i сыйлау менмацайындагы ортаныц элеуметтж долдауын арттыругабагытталган жеке тулгалыд жене релдж сипаттамалардантуратын жекелей жене топтык 6LniM.Адаптацияны реттеу TeTiri жеке тулганыц: кажетйтутынушылыд умтылысы, epiKTiK эмоционалдыд багдарларымен кабьпеттшж, бипм, тэж1рибе сиякты езгеpicrepпайда болуымен катар бурынгы далыптасдан бешмделубелг1лер1 де езгер1ске ушырайды. АдаптацияTypaepi: физиологиялыд (агзаныц турл1 жуйелершщуйлес1мд1 езара кызмет1); биологиялыд (органдардыцкызмет1 мен зат алмасуыныц eerepyi); психологиялыд(жаца жагдайлар мен м1ндеттерге сай психикалык куймен жагдай ден,гейлершщ e3repicTepi аркылы бешмделу);елеуметтж-психологиялык (жаца ужымга бешмделу,козгаушы куш, саналы м удделШ к (мотивация)турлер1 болады.Жаца жагдайда адаптация тез ету1 уипн жаца адам езмшез-дулдын жаксы мецгеруь жаца ужым немесе ортажайлы мол мел1мет алуы дажет. Жеке тулганыц белсендышймен карым-катынас едеб1 психологиялык адаптацияныцкалыптасу шапшацдыгына есер етедь Адаптацияжеке тулганыц дербес дамуы кезшде (онтогенез)жене кэсштж-ецбекке араласуы барысында журетшкубы лыс.261

6.6. СтрессСтресс - ( агылш. Stress —ыза буу, булыгу, куйзелу) -адамда немесе жануарларда шектен тыс ттркещцруден,тетенше к у н т эсерленуден пайда болатын жалпыбулыгу куш, ягни куйгелектш. Катты шаршап, зорыгукезшде, езара царым-цатынастардагы колайсыз жагдайларесер1нен не жолы болмай жаны циналган кездердепкещл-куй, психофизиологиялыц цурысумен ширыкканжагдай. Егер адам стресс кушн жецуге дагдыланса, оныцтарлйй жем1ста етедь А л оны жеце алмаса, тен, жуйке,психикалыц ауруларга ушырайды. Сыртцы ортаныц есеpiHeep6ip адам езшше жауап бередЬ Егер жер планетасында6 млрд.-тан астам адам болатын болса, сонша турл1жауап беру реакциясы бар деген сез. XX гасырдыц дауасызауруларыныц 6ipi стресс жене оныц зардаптары. Американпсихологтары жан куйзел1сше жетшзетш оцигалармен олардыц есер ету шамасын есептеу б1рл1гше усацкиюлжщдо ала отырып (1 —усац кикшжщ ecepi 1 - жуйкетозу 6ipniriHe тец деп алынган), егер теулж imiHfle 6ip адамньщпешенес1не 700жуйкелеу 6ipniri есер ететш болса оныцеломге апаратындыгын аньщтаган. Жацын адамныц цазасы—100 ж.б. ерлЬзайыптардыц ажьфасуы - 73 ж.б.Агзаныц дамуы барысында алдыцгы ми жарты шарларыныцми цыртысы жетшш, оныц уйлестаруш1 рел1дамиды. Эмоциялыц цалыптасу орталыгы алдыцгымидын мандай бел1г1ндеп цыртысты цабатта орналасцан.Ол гипоталамус, лимбикалыц ми, таламус жене ретикулярлыформациямен 6ipirin цызмет атцарады. Бас миыцалыптасу жене цызмет ету ерекшелштерше царай ушдецгейге жштелед1. BipiHmi —"жогаргы” децгей. ОныцHerieri цурамдастары: алдыцгы мидыц ми цыртысы, базальдыцтушндер, ми цыртысы астындагы цабат, шссезу жуйкес1, диэнцефальдыц белж (аралыц ми). EKiHnii—"орташа" децгей мидыц ортацгы бел1й. YiniHini —"теменга" децгей мидыц артцы бел1п, ягни варолиевKenipi, мишыц жене сопацша ми бeлiктepi. Жогары децгейбас цолбасшы ретшде шенпм цабылдап буйрыц бе-262

редь Орта жэне теменп дедгей орындаушылар. Мысалы:улкен ми сыдарларыныд ми кыртысы иесше орныднантур деп эм1р берсе, буйрыкты еттерге, еттердщ ep6ipталшыгына дешн етмзетш ортадгы жене темента дедгейболады. Кейде "шыгасыга neci басшы" оймен атдаругауадыт тапшылыгы мумкшдш бермейтш корганышкимылдары ми сыдарларына бармай-ак орта женетемент дедгейде туйыкталып шеппмш таба алады. Се-6e6i, ол реакциялар агзаныц эволюциялык дамуы барысындатеменг! ми дедгейлершщ жадында жатталып калган.Мысалы: кезге шад тозад тус1рмеу, куюден садгану,т.с.с.Адамда ми кыртыстары тузшген сод, ми барлык мшезкулыкKepimcTepiH уйымдастырады. Олар 1) инстинкт -ата-бабадан жеткен, ми кыртысыныд астыдгы аймадгарындасакталып калган, таршЪпкта камтамасыз етудщалгашкы кундершде байкалатын мшез-кулыдгар (жылау,ему, коргану т.с.с.); 2) есу мен даму барысындакалыптасатын жеке адамга гана тен дербес мшез-кулык;3) екшпп белгшер аркылы калыптаскан, ягни сез аркылыадам мен адамныд niKip алмасуы, едбек ету кезшдег!дагды мен едет калыптасуы сияцты ужымдьщ мшезкулык.Адамныд сырткы орта ecepiHe жауап 6epyi темендепдейсатылар аркылы етедь Кез келген стрестж есержуйке жуйесшщ сез1мтал редепторлары аркылы кабылданыпгипоталамустыд арнаулы нейроэндокринд1к жасушаларынбелсенда куйге кеппреда. Ол жасушылар кортикотроптырелизинг фактор (К Р Ф ) —деп аталатын гормондыбеле бастайды. А л К РФ гормоны гипофиздщ алдыдгыбелпш де орналаскан жасушаларга козгау салаэсер етедЬ Нэтижейнде, гипофиз жасушалары адренокортикотроптыгормон (А К ТГ) жасап шыгарып, таратады.А К ТГ есер1нен буйрек уста безшщ дабыгы белсендакуйге кешш кортикостероидтар (КС) белш шыгарады.MiHe, осы КС гормондары агзаныд сырткы орта ecepiHeбешмделуше ете кажет. Егер адам ашуланса канга норадреналинкеб1рек белшш, агзада агрессия лык куш ар-263

тады, сондыцтан норадреналин "арыстан” гормоны депаталады. А л, урейлену ceeiMi басым болса адреналинкеб1рек цанга араласып цашып цутылу цимылы басымболады. Сондыцтан, адреналин "цоян" гормоны деп аталады.Стреста ауыздыцтау жуйесшщ icKe цосылуы зат алмасуyflepicTepi есебшен журейнджтен агзада липидтер,кем1рсулар, электролиттердщ жалпы мелшер1 азайыпагзаныц жинац цор кез1 зиянга ушырайды. Стрестш есерету кез1 негурлым узац есер етсе агзаныц цорганыш цорларытым азайып, стреске бешмделуге куш-цуат жетаспесе,агза психосоматикалыц ауруларга немесе жуйкеауруларына душар болады (невроз). Мысалы, журектеет талшыцтарыныц ел1 еттенушщ (миокард инфаркты)дамуы цалай журед1? Стресс ecepi ете кушта болып шамаданасып кетсе жогары вегатативтж орталыц басцарушысыретшде гипоталамустыц реттеу кушш тежейдьГормондыц медиаторлыц жуйе реттелмегенд1ктенжуректщ ез еттерш цанмен цамтамасыз ететш тамырлар(коронарлыц тамырлар) жиырылган кушнде цалыпцояды. А л, ол тамырлар бхтелш цалган болса журек етжшшелер1тц (миокард) цанмен жабдыцталуы толыцбузылып, OTTeri мен цоректак заттар жетаспегенджтенжурек eTTepi 6ipTe-6ipTe жансызданады.Стрестац алдын алу yniiH немесе стресй жагдайлардаагзаныц цорганыш реакциялары дурыс журу1 жуйкежуйесш шыныктыру цажет. Ол ym iH жетшлшта уйыцтаптыныгу, ти1мд1 ыргацты ецбек, жалпы дамытушыжаттыгулармен айналысу, барлыц жагдайда сабырлылыцсацтауга дагдылану цажет. Жагымсыз жагдайлардыцайталап еске алу, рен1шта куйда жацгырту аса зиянды.Мазасыз ойды белш, журект1 жец1лдету мшдет.Цазацтыц кещл сурау, кещ л айту, цайгыга ортацтасусалттарында осы ескершген. Стресс LniMi негазш цалаганГ.Селье "стресс —цандай да болмасын стресс тугызатынфакторгабайланысты агзаныц маманданып цалыптаспаганжауап беру реакциялары жиынтыгы" - депаныцтайды. Шындыгында жалпы стресс атаулы сыртцы264

ортаныц елдеб1р факторы ecepiHe агзаныц жауабы. Адамагзасын стресс жагдайына екелетш колайсыз есерлер:салцын, аштьщ, психологиялык жене тени жаракаттар,сеулелену, инфекция, кан кету.Жумылдыру (мобилизациялау) сатысы - стрессордыцбастапцы есер ету сетшде агзада алацдау пайда болуынабайланысты журедь Агза каж еттш тн сараптамастанезш щ барлыц ашык жене жасырын мумкшдштершжумылдырып корганыска не шабуылга шыгуга немесеKayinneH тгкелей бетпе-бет кездеспес уппн кашуга дайындалады.Тыныс жшлеп, кан айналысы жылдамдап, канкысымы кетерипл, ас корыту бездер1 жумысын азайтыпне токтатып, еттерд1 канмен жабдыктау кушейш, агзаэдеттеп калыпты жатдайда мумкш емес жумыс келемшаткаруга дайын болады. Цутырган букадан кашкан адамныц2 метрлш дуалдан царгып кеткешмен, кешн epericустшде оны кайталау мумкш болмаган. Келес1 саты —цалпына келу сатысы. Ол карсыласу сатысы узак карсыласубарысында, энергия шыгыны шектен асып,стрессорга тетеп бере алмайтын жагдайга жеткендеушшпп саты - титыцтау сатысына уласады. Бул кездеадамныц иммундыц жуйей калжырайды, тен жене психикалыкденсаулыгы толык бузылады.Стресс ecepi шамадан асып кетпеген жатдайда денсаулыккапайдалы. Жумылдырылган куш стрессор ecepi­He толык ел1 келетш жатдайда, агза жуктемеге артыкжауап бере отырып, дененщ тур акты белсендьлт цалыптасады,осы кезде адам теш мен акыл-ойы ете уйлес1мд1жене дел елшеммен кызмет ете бастайды. Селье агзаКызметшщ бул шарыцтау кушн айстресс ( грек, ai - нагыз,т ам аш а) —деп аталады. Стрестщ мундай тшмд1шаттандыру кезещ узакка бармайды. Аз гана уакыттансоц агза куМ темендеп екшпп, содан соц ymiHmi сатыгаетед1, ягни дисстресс басталады. Дистресс (а гы л ш .distress - шамдану, цорлану ) - кевдл-куйдщ жагымсызжагдайы. Дистресс адам денсаулыгына талцандаушыесер етеда. Kasipri танда, жеке адам психикасына теуелс1з,кеппйлжке ортац стресс факторы жумыссыздык пен18-138 26S

жумыс беруыпнщ осы жагдайды арзан жумыс купи кез1рет1нде пайдалануы. А л адамныц жеке езше байланыстыстресс факторлар: жумыска жирешшта кезкарас;уйымдастырушы мен баскарушыныц теж1рибес1зд1г1;кимылы аз турмыс калпы, дене жене ой кызметше кабЬлетталштщ темени децгеш, дене калыптасуы мен денетербиесшдей кемпплйстер; езш-ез1 багалаудагы корыну,езш кем санау; зиянды вдеттер дагдысы; тал табысабишеу, адамдармен жадындасуга корку, уялу; демалысTap T i6 i туралы кукьщтьщ сауатсыздык, жумыстан езгецызметке дурыс алмаса бишеу, жумыстан баска ешнерсегемойын бурмау, кызыгатын взге icimn болмауы.Американдык психологтар стресс дамуыныц бес сатысынайцындаган:1. Елендеу, елейзу, алацдау басталуы.2. Аздаган шаршау ceeiMi пайда болуы, цызметке сырткарай бастау.3. Физиология лык 0згер1стер басталуы, журек согысыжшлеуз., кан кысымы KOTepLnyi, ас корыту жуйесшщ сырбере бастауы, асцазанда сыздау, шаншу пайда болуы.4. Адам ауыра бастаганына кез жетшзуь5. Адамга ауруы туралы нактама койылып, оныцстресс факторы байланысыныц айцындалуы.Стресс ызге зиянын типзе ала ма?!( са рапт а у m ecm i)Темендега сырткы орта есерлерш ci3 калай кабылдаредщ1з? Олар «з г е есер ете ме? Жагдайдыц ciere ecepiH"ете катты", "оншаемес", "ешцашанда" жауаптарыныц6ipiMeHбагалацыз. ("ете" - 3 упай, "оншаемес” - 1 упай,"ешкашанда" - 0 упай.)1. Ci3 окыгыцыз келген газеттщ умаждалган бета;2. Жастарша кшнген "жасамыс" адам;3. Ciere тым жакын, такала отырып ецйме бастаганKepmi (айталык келш устанде).4. Кешеде темею тартып келе жаткан ейел.5. С1здщ бетащзге туралап жетелген еткшпп.266

6. Тырнагын шайнап, йстеп келе ясаткан элдеб1реу.7. Орынсыз дардылдап, бей-берекет кулш турган бейтаныс.8. С1зге нен1, далай icTey кажет екенш тусшд1рмекболган "акылшы".9. Ылги да кездесуге Kemirin келетш досыц немесеКымбаттыц.10. Театрда (кинода) ыздщ алдыдызда отырган, жшкозгалактап, айналасына карагыштап, кергенше досыласейлеп отырган адам.11. СИздщ одиын деп долга алган гатабыдыздыд мазмунынайтып беруге думарлыд.12. Ciere ез пайдадызга жарамсыз заттарды сыйлау.13. Когамдыц келжте даурыгып сейлесш тургандар.14. Бурдыратып эт1р шаш дан, дасыдыздан орын алганжургшпй.15. Колын сермелеп, бет-аузын турленд1рш едймесод дан адам.16. Ш етел сездер1н орынды, орынсыз дыстырыпсейлейтш epinTecini3.Цорытындылау, белпленген жауаптарга сай упай санынжинадтау ардылы шыгарылады:39 упайдан асса - болмашыга бола ci3 езщ1зд1д де,езгенщ де жуйкесш жудартып журс1з. С1зд1 сел нерсегеашуландырып, "ойыншыд" дылуга болады. 0зщ1з ушшескеретш жат дай.12-38 упай - ете шектен шыддан жат дай болмаса, езпш1р1д1зд1 ппте садтайсыз, кермейтш усак-туйектен айналыпкету де дурыс, жуйкеш босда жудартпайтындылыд. "Болмашыдан драма жасау" - жадсылыдда бастамайды.6з1де датыссыз усад-туйект1 умыта бшген жен.11 упайдан аз —сабырлы, салмадты, жер дозгалса даорнынан дозгалмайтын жан екенс1з. Сурадтар тпндеci3fli сабадыздан ш ыгаратын б1рде 6ipeyi бол маганы гой.Дегенмен де жасырып далган, eTipiK жауап бергенжерпиз бар ма екен?267

6.7. Денеш босацсыту, психоэмоционалдыцшаршаудан соц калпына келэтру жаттыгуларыТыныс жаттыгулары: Стрестен арылудыц м е т кендлдобаска арнага аудару, ойды белу. Бул мадсатта зешн аударумендатар атдарылатын тыныс жаттыгулары ежелденцолданылып келедд.. А уа аркылы тхрщшж энергиясы(йогтар тшшде — пран) дененщ курысцанын жазып,кабылдау мен тусшуда жаксартып, орталык жуйке менжалпы агзаныц б1ртутас цызметш арттырады.1-жаттыгу: иыкты керш, омыртканы тштеп, иектакетер1п, ыцгайлы орналасып отырганнан кешн, сол колтемен туйршедо де, оц колдыц бас бармагымен (калгансаусацтар 6ipre) оц танауды басын, 1, 2, 3, 4 - деп асьщпайiniTeH санай отырып (терт секунд) баяу тыныс аламыз.Содан соц 8 секундка тынысты тежейм1з (баяуб1рден сепзге дешн санауга болады). YeinicTeH соц суксаусакпен сол танауды басып, оц танауды босатып, тертсекунд шамасында толык тыныс шыгара мыз.К елей тыныс сериясын да дел осылай цайталаймыз,тек кана соцгы тыныс шыгару кимылы сол танауменжасалады.Y n iiH n ii, терт1нш1 циклде кол ауыстырылады да, солтанаумен тыныс алынады. Тыныс шыгару еуел1 сол,терт1нш1 циклде оц танау аркылы жасалады.Басталган кезде терт циклд1 тацертец тац арайымен,кешке кун батардагы кун шапагымен жасаган дурыс.YftpeHe келе 6, содан соц 8 цикл icTeyre дагдылану кажет.2-жаттыгу: ыцгайлы орналасканнан кешн ойша тыныскимылдарына зешн аудара отырып терец тынысалып, терец тыныс шыгарамыз. Тыныс козгалыстарын:"мен тыныс алу барысын, ауаныц тыныс жолдарымменжур1йн сезш отырмын" деп ойша костаган жен. Ж аттыгуузактыгы 1-3 минут.268

6.7.1. Сы лау ж ат т ы гу лары ( М ассаж )Сылау денедег! редепторлар мол шогырланган же{лерге жасалады. Сылау ез беймен сол аймадтарга зейшаударып, ер димылды ойша достап, рахаттану сез1мшдауыстап айтып отырып жасалса нетижел1 болады.Темендега ретпен сылау нетижел1 болмад:1. Аладанды сылау. Аладан, дол басы сырты, саусадтарарасы, ep6ip саусад жеке сыланады. Содан сод61лез1к, бдлек, дар, иыдты сылауга болады.2. Цуладты сылау. Кулад жаргагы да рецепторларымол аймад, оны суд саусадты mpiMflepi бойымен журпзеотырып iniKi дул ад ты, бармадпен дулад сыртын удалапсылайды.3. Мурынды сылау. Мурын дыры, танау данатшалары,мурын суйегшдеп нуктелер жуйесше сейкес 7-10рет LirepLni-KemHfli, од-сол багытта суд саусадтыд майдатабанымен айналмалы дозгалыстар жасау ардылысыланады.4. Табан ды сылау. Башпайлар жеке-жеке, екше cinipiсыланады.5. Мойын, кеуде, дарын, арканы сылау да пайдалы.6.7.2. Бенсон тэсьлЬмен релаксация жасауРелаксация ( лат. relaxatio - босату) - дадда еттершдозгалыссыз куйге дешн босадсыту. Еттердщ дурысынжазу eflici: ыдгайлы жайласып отырып, кездо жумып,д ен ет - дол, аяд, кеуде, бет рет-ретамен босадсытамыз.Босадсыту ойша тексеру, зейш аудара достауменжурпзЪшдь Танау ардылы тыныс ала отырып, зешндатыныс димылына аударамыз. "Тыныс алу тыныс шыгару- 6ipey", "тыныс алу - тыныс шыгару - екеу", "тынысалу тыныс шыгару- уш еу", т.с.с. санаумен достайотырып 5 минут демаламыз. Содан сод баяу турып далпынакелу керек.269

6.7.3. АутогендЬк тыныгу ( А Т ) ж аттыгуларыПсихикалыц физикальщ жаттыгулар —ез агзага саналыбасшылыц жасауга уйрену жаттыгулары, оймен,ерпс-жп’ермен, устамдылыц жене ттргещ црпш тергесай дел жауап беруда бацылауга алу дагдысын тербиелеуд1мецгеру. Ондай жаттыгуларды ойша жене сезбен цостайотырып журйзедь Оган цолдаушы ретшде медитацияжасалады. Медитация ( лат. meditatio - ойга шому )царцынды, терец ойга батып, 6ip нерсеге толыц зешн аударып,imm жене сыртцы есерден толыц оцашалану. Медитацияпсихикалыц жаттыгу тесшь Индия йогтары, цытайдаошылары жеке сананыц дани танымга айналып дербестжтенжалпылыцца ауысуын сипаттаса, д1ни мистикалыцтоптар адам мен жаратцанныц уласуын насихаттайды.Г. Шульц аутогендж тыныгу жаттыгуларында биологиялыццайта байланыс жуйесш усынады.Аутогенд1к жаттыгу —агзада мацсатты машыцтанунетижесшде пайда болып, цалыптасатын, денен1 женем1незд1 ез цалауынша езгерте алу, тен мен ой-сез1мд1толыц игеру, ягни санамен басцару, езш-ез! жан-жацтытербиелеу мектеб1. Аутогенд1к тыныгу (A T ) epiKTiкушейтед1, устамдылыцты арттырады, ез агзасыныцтылсым, тыц куштерш игерш, ез ойы, ез сез1мш мецгеругетербиелейд1.А Т жаттыгулары орындалу ретшде царай уш бел1мнентурады:1. Зешнд1 шогырландыру. 2. Шаршату арцылы еттерд1босацсыту. 3. Белсещцлшт1 бастапцы цалпына кел-Tipy немесе А Т сеансынан шыгу.А Т жаттыгулары кешен1н алгаш рет, 1932 жылыАвстрия психиатры И.Шульц усынган. Олар темендегЬдей ет топтарына арналып 10 бел1мнен турады.1. А Т 1. Табан errepi.2. А Т 2. Толарсац буыны errepi.3. А Т 3. Ti3e буыны eTTepi.4. А Т 4. Жамбас буыны eTTepi жене шап, цурсац еттёрь270

5. A T 5. Кеуде, жота eTTepi6. A T 6. Иык; белдеу1 eTTepi.7. A T 6. Иьщ буыны eTTepi.8. A T 8. Шынтак бш езж буыны eTTepi9. A T 9. К ° л басы, мойын eTTepi.10. А Т 10. Беттщ димыл дозгалыс eTTepi жене тал ет-TepiHe арналган жаттыгулар.Ж аттыгу жасау езш-ез1 сецгцру аркылы оймен досталыпотырады. Мысалы, нетижей оймен достау сездер1.ЗеМнда шогырландыру сатысында - "мен тынышталдым,тынышталдым, тынышталдым", шаршату ардылыеттерд1 босату сэтанде - "менщ eTTepiM босацсыды,салмадты ж ы лы ", белсендшжта бастапды далпына кел-Tipy немесе А Т сеансынан ш ыгу димылдары кезшде:(дозгалысым еркш, cemMfli) - деп досталып отырады.¥зад жаттыгып, машыдтану нетижесшде достау психологиясынасай еттердета дан айналысын еттерге кушсалу димылынсыз-ад тек дана ойша аутогендж куйгеену ардылы реттеу мумкш болады.1. Зешщй шогырландыру немесе кещ л аудару. Орындыккатж телш еркш орналасып, аякты тж е алга созыпекшеге койып отыру. Содан соц терец тыныс алып, тынысшыгару жене аздап узипс жасау (1:1:2 - ece6i, ягнитец уакыт аральщтарыныц 6ip б е л т н е тыныс алу (1/4)к елей б е л т н д е тыныс шыгару (1/4) жене калган eKiбвлагшде тыныс дозгалысын тодтатып узШ с жасау (2/4),тагыда осы ретпен тыныс димылын жалгастыра отырыпсоцгы yeLnic кезшде (2/4) iniTefi: "мен тынышталдым,тынышталдым, тынышталдым", —деп кайталау. Осылайшажасалынатын зешнд1 шогырландыру жаттыгуы3 рет кайталанып, адам e3iH сырткы доршаган орта есер1ненбелектеп, окшауланады.2. Шаршату ардылы еттерд1 босацсыту. Зешнд1 шогырландыруаркылы сырткы бегде всерлерд1 кабылдаутоктаган соц 8-10 секунд бойына, ягни 1-ден 8-ге дешнасыкпай санай отырып, аяк башпайларын баяу, езшеезшкарсыластыра отырып толык бугед1. Содан кешнтагы 8-10 секунд бойына, ягни 9-дан 16-га дешн асык*271

пай санай отырып башпайларды толык ясазады, соцгысетте тез жиырушы еттерд1 босатып ж1берш, ой назарытабанга аударылады да кимылмен: "менщ errepiM босацсыды,салмакты, жылы" деген сезбен нитей косталады.Сейтш, эрекетпен катар езш-ез1 сендару дагдысы бекЬталеде. Бул бел1м де 3 рет кайталанады.3. БелсендШкта калпына келтару, ягни А Т сеансынаншыгу жылдам саналатын 1-2 есебше "козгалысым - (1)еркш, —(2) сешмда" —деп ойша сергек костай отырыпбашпайларды жылдам бугш, жазады. Сеанстан шыгу2 рет жасалады.6.8. ¥йцы тэртабш цалпына келтаруСтресс жагдайына экелетш басты себептердщ 6ipi —уйкы тертабь С1зд1ц уйкысыздык дэрежещз зиянды децгейгежеткен, жетпеген1н терт суракка жауап беруменаныктай аласыз:1. Уйкыга кетер алдында ер нерселер мазанды алып,узак дедбекшис1з бе?2. Тацертец сагат алтыда-ак уйкыцыз ашылып кете ме?3. Тун ортасында жш кездейсок оянып кетсещз, кайтадануйкыга кету киындьщ келтаре ме?4. Уйыктап тыныкканмен, кун1 бойы дел-сал журет1нкез1щз жш бола ма?Егер терт суракка да "ие" деп жауап берсещз, flepirepгеKepiHin кецес алганьщыз жен. С1здщ уйкысыздыгыдыздертта куйге жакын!Уйкысыздыктан дер1-дермекпен емдеу шараларыныцзиянды екен1н ерк1м де б1лед1. "Уйкы гигиенасы"деп аталатын карапайым ережелерд1 сактау ciere кемектесеалады. Олар темендепдей:1. Уйкыга дагдылы 6ip мезплде жатыцыз.2. Кундоз, ecipece тустен кешн, аз-маз мызгып, узагыраккалгып алудан бас тартыцыз.3. Кушне кем1 20-30 минут таза ауада кыдырыстап,туракты куш Tycipe дене кимылын кажет ететан жаттыгуларменайналысыцыз.272

4. Кофеин мен никотиннен бас тартыдыз.5. Уйды ашатын дер1-дермектерд1 пайдаланбадыз(жалпы дай-дайсы дер1 де аурудыд т у п т себептер1 емес,ауырсыну белплерш гана кем1тетшдогш есте устадыз,дета дерти агзага ем болганымен, екшш! агзага "у " -екендагш естен шыгармадыз.6. Тешвдз бен жаныдыздыд курыс-тырысын езщ1зжаза бийщз!Сонымен катар уйкыга дайындык кез1нде:1. Ж ы лы сумен шайынып, жаксы саз, жагымдыкуйлердо тыддап бей-жай далыпка кепыщз.2. К,ышк;ыл адуызы мол, майлы тагам мен шимдйстутынбадыз.3. Артык; суйыд imceni3 куыгыдыз толган сод уйдыдыздыб е ле т ш д т есщ1зден шыдпасын.4. Кою шай мен кофе жене кофеинда заттарды ауызгаалмацыз.5. Белмед1зда уйдыга дайындадыз (ыссы немесе тымсалкын белме, сенд1р1лмеген жарык уйдыдызды бузады).6. TeceKTi тек дана уйды ymiH пайдаланьщыз (тесек-те жатып штап оку, теледидар карау жаксы уйьщтауы-дызга кемекип бола алмайды).7. Уйыдтар орында кезге тусер жерде улкен сагаттарболмасын, ягни сагатка кезщ1з тускен сайын уакытосыншама кеш болса да, ел1 уйьщтай алмай жатырмындеген ой мазацызды алмасын).8. Денед1з ез1не жайлы, ыдгайлы куйде орналассын.9. Егер уйцыцыз ашылып кетсе, — ” даз1р кез1мШ нетш болар, аздан сод-ак уйыдтаймын гой", - депезщ1здо босда алдап уакыт еттзбед1з, турып пендешшшт1рл1г!щзда жалгастырыдыз, оны 6iTipin шаршап жатданкездег1 уйкыныд eei с!зд1 тыныдтырады. Ертед жогарыдагыбаптарды садтап ертерек жату к а ж еттт каперщ1здеболсын. "Ж айлы жатып, жадсы турыдыз!”273

6.9. Хатха-йога туралы цысцаша тусш жЖалпы "Йога" ceei санскрит талшде "ую, уюта ену"(у й лей м табу, одактасу, тутасу) магынасын бередьврине, муны Жараткан Иеге ую деп тусшд1ретшдер декеп. Жаратылыс улына Табигат анасымен тутасу, тэшмен жаныныц б1рл1гш сезшш рахат табу басты максат.Kaeipri кезде йоганы денсаулык курамдастарынын, тутастыгыдеп карастыру yflepici кен, таралган. Осы уйлес1мд1табуга жету yniiH жалпы йоганьщ б1рнеше сатылары бар.Олардын, ец жогаргысы "Раджайога" (шекйз бшпк К¥РУ ~патша йога) —адамныц ез 6iTiMi мен болмысьга санасыменбил ей алуга жетуь Онда т!рлш neci езшщ барлыктылсым мумкщдштерш колдана алады, мшез-кулкынepiK аркылы мецгерш, билейдь"Хатха-йога” Раджа —йоганыц дайындык сатысы."Х а" - кун, "Тха" - тун, ягни ак пен караныц тутастыгы.Дарам а-царсылыктыц б1рлестМ мен yfrneciMi тепе-тецдшкежетшзетш жуптыльщ. Хатха-йогада агза тенгематериалдык нэрселерд1 пайдаланып есер ету аркылышыныктырылады. Ол ymiH: ем дом, тыныс жаттыгулары,сумен есер ету сиякты физикалык тейлдер колданылып,агзаныц толык тутастыгы жене жан-жактыуйлейм таба 6myi жолга койылып, тулга "TeHi саудыц -жаны сау" децгейше жетшзшедь Булардан баска йогакешеншщ "Карма-йога" - белсендо ерекет пен ецбек аркылыжетштшке жету, "Лая-йога" - микро жене макроелемнщбиологиялык ыргацтарын сезшу, тану, сейкестшкежету аркьшы табигатпен ундестшке жету, "Крияйога"- сырттай жене 1штей шынайы тазалыкка жету,"Мантра-йога" —дыбыс аркылы, саз аркылы теннщ тербел1скуатын мецгеру, "Прана-йога" - таршийк энергиясыныцадам агзасына ecepiH билеу, "Кундалини-йога” -адам бойындагы тылсым куштерд1 игерш, дамыту, кедегежарату, т.с.с.Хатха-йога Асана жене Пранаяма непзшде езге багыттардакещрек колданылатын емдем мен тазалык сактау(Нияма багыты), жеке ceeiMfli белшектеп алу (Пра-274

тьяхара багыты), зетщ ц шогырландыру (Дхарана багыты)тэсьпдерш пайдаланады. Мундагы Нияма-жекемшез-кульщ едебь Бул сатыда Шешрт езш щ тенш, рухьш,жанын тазарта отырьш, езшщ imni жетшуш тербиелейдьПратьяхара-сез1мге толык б шик журпзу. Дхарана- назар аударылатын нврсет толык танып тамашалауданлаззат алу, оньщ ерекше кыр-сырын ацгару, медитацияжасау. Асана - ден ет ер турл1 калыпта цозгалыссызустап тура алу, тецгц мецгеру, мецгерупп сананык е л е й сатыларга дайындау. Пранаяма - непзшен тынысалу тесшдер1 жене езш-ез1 сенд1ру арцылы агзаныцэнергиялыц удернзтерше бацылау орнату.6.10 Пранаяма жэне толы ц тыныс а лу"Прана” —санскритте "гумыр, дем, тарпплш цуаты","Яма" - "тоцгату, ауыздыцгау", ягни "Пранаяма" - "тыныстытежеу" (дем тоцтату) угымын бередь Дуниегекелген адамныц алгашцы TipmLniK цимылы тыныс алу,ягни денеге алынатын алгашцы дем. Кшдш кесЪйп, анацанынан цорек алу тоцталганнан кешн, ондагы TipmLniKHeriei кем1рцышцыл газы цоры азайган кезде, icneцосылатын шартсыз рефлекс тыныс алу. Тыныс алу, текоттепн cinipy емес, т у п т мацсаты оттегш пайдаланып,С02тапшылыгын жою, - деп тусшген дурыс. Ce6e6i,тыныс аркылы алынган оттеп агзадагы кем1рсутект1заттар цорын тотыктыруга цатысып, оларды жагуга1 сейтш, кем1ркыпщыл газын тузуге жумсалады. Алгашында,оттег1мен тыныс аламыз деген тужырым санамызгаcinin цалгандыцтан, бул цалай деген сурак та тууымумкш. BipaK, алгашцы жаралу барысында orrericieатмосферада пайда болган TipinLniK екЬп адамныц жасушаларынепзшен цышцылды суйык орталы цитоплазмаменTipniLniK етедь Жасушадагы цышцылды ортаны6-8 пайыз болатын кем1р кышцылы камтамасыз етеда.Кан курамында 7-7,5 пайыз квм1ркышкыл газы epireHкуйде болады. А л, ауа курамында С02- 0,03 пайыз гана.275

Олай болса тынысты тежеу арцылы агза С02 цорын молырацсактай алады. Денсаулыкты шыцдап, узак гумыркеш у баяу орташа терецдш те тыныс алы п, тынысж ш л т н азайтуга дагдылану цажет. Йогтар ар адамныцезше жаратцан ие берген тыныс алу цимылыныц нацтысаны бар деп есептейда, ягни жш тыныс алу мацдайгажазылган сызыцца, тагдыр шегше барар ел1м сетш жацындатады.Пранаяманы мецгерген кезде тыныс ж ш л тминутына 4-6 реттен минутына 1-3 ретке дешн сиретЬлед1, олай болса гумыр узартылады. Екшпп жагынан 6ipтыныс цимылына 4 рет журек согысы келетшш ескерсек(ТЖ : Ж Ж Ж =1:4), тыныс ж ш лЫ реттеу арцылы 6i3журек тамыр жуйес1 цызметш де реттеп шыныцтырамыз,оньщ етм д алщ я жогарылатьга, газ алмасу, газдардытасымалдау сапасын арттырамыз.6.10.1. П р а н а я м а м е н ш ц гы л д а н у д ы цueziezi ц а ги д а л а р ы1. Пранаямамен дагдылы, ягни орташа терендокте, минутына6-8 рет тыныс алып, олардыц арасында 3-4 секундузипс жасай алатын адамдар гана айналыса алады.2. Тыныс жолдары толыц таза болуга raicTi, ол ymiHтанаулар агынды сумен, су 6ip танаудан цуйылгандаeKinrai танаудан ерк1н шыга алатындай ( 1 3 -сурет .Д ж а л я - Н е т и ) eTin жуу арцылы немесе ауаны урлеуарцылы тазарту цажет.3. Ауа - бегде ластаушы заттардан толыц таза, белмеалдын ала желдейлген болуы шарт. Сыртцы ауа жылыболса жаттыгу ашыц ауада, м ум кш дтнш е езен, тещзжагасында немесе таулы, орманды жерлерде, адамныцбет-жузш шыгысца багыттап турып жасалады.4. Жаттыгу уш1н аса ыцгайлы уацыт тацсер1, тацгыдеретпен тацгы бой жазу жаттыгуларыныц алдындагы -сагат 5—7.5. Жаттыгу KniMi жецш, табиги талшыцты (жасандыталшыцтар зиянды) болып, дене м ум кш дтнш е жалацаштанганыдурыс.276

13-сурет.14-сурет. Субхасана"Д ж аля —Н ет и ” ( бастапкы куй )6. Ж атты гуды бастар алдында женДл ты ныстап,дурыстап керййп алу кажет.7. Тыныс алу да тыныс шыгару да баяу, б1ркелш жасалады.Э л а з адамдар тыныс алганная соц уз1л1с жасамастантыныс шыгару кимылына кешедо. Тыныс шыгарганнанкейш денеге куш салмайтындай уз1л1с жасаубарлык адам уш ш пайдалы.8. 18 жасца дешн Пранаямамен айналысуга тиымсалынады!9. Тыныс жаттыгуларын жасаган кезде мойын женебет eTTepi, танаудыц желбезектер1 еркш, дагдылы козгалыстаболуы керек.10. Тыныс алганда да, тыныс шыгарганда да тыныскимылын шег1не жетшзш, терец орындауга болмайды.Шамамен 10-20 пайыздай тыныс кимылын жалгастырум у м к ш д т калганы жен.11. Ж аттыгуды орындау ymiH малдас кура отырып(субхасана к у ш ) ( 1 4-сурет . С у б х а са н а —ба ст а п ц ы к у ш )кеуде, мойын, бас тш-тйс усталады. Отырыс ыцгайлыболганы дурыс.12. Пранаямадан соц "в л ш куш - Шавасана" жасалады.Ол ymiH отырган куйден шалкалай жатып, аяк еркшсозылады да кол eKi капталда, денеге такала бос тасталады.Содан соц турып, азгана ыстык су imin, кунделш йбой cepriTy жаттыгуларына Kipicefli.Пранаямамен айналысуга дайындык кезшде "Ж уйкежуйесш тазартатын тыныс жаттыгуларын" мецгеру кажет.277

6.11. "Ж уйке жуйесш тазартатынтыныс жаттыгул ары"Бул жаттыгуларды 3 ай бойы, тазартылган не ашыкауада, алацсыз жагдайда кунше 4 реттен жасайды.1. Тацертец ашкарында, дерет алганнан кешн.2. Тусте тамактанганга дешн сагат 12-13 арасында.3. Кешке, кешш аска дешн сагат 18-19 аралыгында.4. Жатар алдында, кешю астан 2-3 сагаттан соц. Жаттыгугакиындык келтаретандей карын тоя тамак жеугеболмайды.Дайындык- Б.К. Субхасана куш немесе орындьщустшде тжтелш отыруга не так турып жасауга да болады.Орындау T a p T i6 i. Эуел1 баяу, асьщпай танаумен тынысалып тыныс шыгарыцыз. Содан соц, оц колдыц бармагыныцжумсагымен оц танауды басып (алакан жазылган,окушыныц сабакка жауап беру ушш кол кетерш отыратынортацгы саусакпен сол танауды жауып, оц танаудыашып, асыкпай баяу кушн езгертпестен сол танаумен тынысшыгарыцыз. Осы циклда уздакс1з, еркашанда сол танаументыныс алудан бастай отырып 5 рет кайталайсыз.Сонда кунше 20 (5 х 4) жаттыгу жасалады. Тыныс кимылдарыкезшде зешшщзд1 жщ1шке агын туршде танауларыцызбен екпещз тазарта куйылып жаткан ауа агынынааударып, оныц жуйкец1здо де жуып тазалап бара жаткандыгынашогырландырыцыз. Тыныс алу жене тынысшыгаруды б1ркелк1, ipKmicci3, мумкшдапнше баяуыракжене узагырак журпзуге тырысыцыз. Тыныс кимылдарыныцузактыгы б1рдей немесе тыныс шыгарудыц селузак болганы жен. Тыныс кимылы уакытын соза келе,3 айда ep6ip тьшыс алу, тыныс шыгару кимьшьша 20-25 секундкететандей узарады. Егер кездейсок жаттыгу 1 реттеболса орындалмай калатын болса, уакыт есебш уш айгабасынан кайта бастацыз.Дайындыктан соц басталатын толык тыныс алу тертсатыдан турады.1. ПуракаБ.К. Субхасана. Орындау T e p T i6 i. EKi танауменузд1кс1з, баяу тыныс алынады. Зейш ауа агынымен278

6ipTe-6ipTe толтырылып жаткан вкпеге шогырлаыдырылады.Тыныс алу кезшде кек ет баяу темен T y c ip in in ,карын баяу 1лгер1 шыгарылады. Осы кезде екпевйцтвмёща жаты толады, содан сон, кабыргалар кедейе ж о ­гары квтершш екпенщ ортадгы бел1гше ауа "толты ры -лады". Содан кейш буганалар жогары квтерипп екпешн;жогаргы жагына ауа "куйылады ". Б у л к о згалы старуздшйз, epKiH, табиги журуше жетуге умтылу каж ет.бкпенщ барлык куыс-куысы толганнан кейш уз1л1сжасамастан танаулар аркылы карапайым тыныс ш ы гарукимылын жасайсыз. Алгашкы 10 кун бойына п у р ак а5 реттен жасалады да, ap6ip 10 кун сайын 6ip ж атты гуданкоса отырып кунше 10 рет орындалганша ж алгастырасыз.2. КумбхакаБул жаттыгу Пуракамен айналыса бастаганнан 10куннен кей т басталады. Б .К . С у б х а сан а . О р ы н д а уTapTi6i. Пураканы орындаганнан кейш тынысты 6ipneшесекунд тежеуге тырысыцыз. К,урсак еттерш е к у штуспейтшдей, тынысты токтату колайсыз эсер бермейтшдейуакытка гана узЪйс жасалады. Содан сон уйренш!кт1танаумен тыныс шыгарылады. 10 кун бойы 5 реттен ган ажасап, содан сон 10 кун сайын б1р-б1рден косасыз да, саны10-га жеткенше кебейте 6epeci3. (Окне, тыныс ж олдарыауруы бар, журек-тамыр аурулары аскынган адам да ртанемесе жуктх вйелдерге Кумбхака жасау KayinTi)З.РечакаБул жаттыгу Кумбхакамен айналы са б аст аган н а нl0 куннен сон, басталады. Б .К . С у бхасан а. О р ы н д а угерт\б1. Пурукана мен Кумбхаканы катар орындаганнанкейш тынысты баяу, узд ш й з ж гщ ш ке агы н т у р ш д емумкшдтнше узак уакыт шыгаруга K ipicini3. Ты н ы сшыгару кезшдега дене козгалысы Пуракадагы ретке карама-карсыжуреда. Зейш де сол багытта шогырландырылады:еуел! карын тартылады, содан сон кек ет орнына к еледЦвкпешнтеменг! бвл!г1 тазартылып жатыр), содан кейхнКабыргалар орнынатуседа де вкпенш, ортангыбвлггшен ауашыгарылады, с о ц ы н д а бутана темен тусш, екпешн, ж огаргы

6ejiiriHfleri ауа шыгарылады. Басынан аягына дешнцимыл табиги, алацдаусыз, уздйсгаз, ipKbiiccie жургешжен. 10 кун 5 реттен орындап жаттьщцан соц 10 кунсайын 1 цимылцосып, 10 реткежетюзгенше жалгастьграсыз.4. I Пунь як аБул жаттыгу Речакамен айналысудыц 11-mi куншдебасталады.Б.К. Субхасана. Орындау тэртабь Алгашцы 3 жаттыгудыорындап, екпеш ауадан тазартцаннан кешнцурсацты iinKe тартцан куйде 6ipHeme секунд тыныстытежещз. Тежеу узацтыгы мзге жайсыз ceeiM екелмейтшдейболганы жен. Назарыцыз екпеде болсын. Соданкешн Пураканы орындау асыгыссыз, еркш, ipKmiccieжурейндей уацытца гана тынысты тежеп ермен царайтерт цимылды ез кезегмен орындауга Kipicecie. Алгашцыонкундакте 5 реттен, кешн он кун сайын б1рден цоса отырыпжалпы санын 10-га жетшзеыз.Ceiim in т ольщ т ыныс алуды мецгеруге де 3 ай усщытцажет.6.1-кестеПранаяманыц nezi3zi жаттыгу лары кешентуйрену тэрт ШОрындалу рртше Ю-кунджтер жене жаттыгулардьщ орындалу саныкарай жаттыгутурлер1Пурака 1 2 3 4 5 6 7 8 9 ТурактыКумбаха 5 6 7 8 9 10 10 10 10 10+10+Речака 5 6 7 8 9 10 10 10 10+10Шуньяка 5 6 7 8 9 10

Цосымшалар1. Стресс куйшщ кушею белплер1( Ш еф ф ердщ еркш багалау нцсцасы )1. Кандай эрекетке де толыд K ipice алмау.2. Жумыс устшде жш дателесу.3. Есте садтаудыц нашарлауы.4. Шаршау сез1мшщ тез пайда болуы.5. 0те асыгыс, жылдам сейлеу.6. Ойлап турган нэрсевд! жш умытып к;алу7. Дененщ ауыр тартуы, ауырсынудьщ жшлеп кету1(бас, арда, асдазан).8. Шырт етпе, ширыддан мшез.9. Атдарган дызметщнщ бурынгы кездепдей канагат6epMeyi.10. ЭзЬда тусшудщ, езшдесудщ адыра далуы.11. Тартылатын шылым саныныц курт артып кетуь12.1пймдокке думарльщ пайда болуы.13. Турадты карын ашып, тамад 1здеп туратынсез1мн1ц пайда болуы.14. Табеттщ, тагам демш сезшудщ ж от алып кетуь15. Бастаган жумысыдды уадытында аядтай алмау.Стресс белг!лерш мудият одып шыгып, езпцзге датыстыдеген баптарды ipiKTen алып, келей т1з1мнен сол белгшенгенбаптардьщ себептерш мудият 1здестар1щз.2. Стресс куйшщ кушекн( Б у т ц л г ш )1. Кебше ез далауыцыз бойынша жумыс жасауданrepi ciere дызмет бабында немесе отбасы дамымен мшдеттелгенерекегй жасауга межбурйз.2. Элденеш 6iTipyre ердашанда уадытыцыз жетпейжатады, ештецеш аядтап улгермеййз.3. С1зд1 елдеб1р жумыс, елдешм ылги да асыдтырыпту рады, ердашан елдедайда баруга капылып журейз.19-138 281

4. Ciere ci3fli коршаган адамдардыц барлыгы да елденедендысылып-дымтырылып, диналып жургендей болыпкершедь5. Ci3fliH, тштен уйкыцыз канбайды, врдайым уйыктагыцызкелш турады.6. Ci3 таусылмайтын тустер Kepin журесйз, ecipeceжумыстан шаршап шыддан куш тустер1щз шым-шы-тырык.7. Ci3 TeMeniHi кеп тартасыз.8. IniiMfliKTi едеттегвден кеп тутынасыз.9. Ешнерсе де здздщ кещлшдзге жакпайды.10. Отбасы, уйде урыс-Kepie «зден басталады.11. Ciere ердашанда бул ем1рдщ тук кызыгы жодтайкершедо.12. Калай кайтаратыныдызды бишесещз де, жоцтайкершедь13. взгелерден езпцзд1 кем санайсыз.14. С1здщ ез жайыцызды ашып сыр бел1сетш, шертаркататын епйймщ!з жок, сонын; Keperi де шамалы.15. Ci3 ез1щздщ уйде де, жумыста да кад1р1щз жокекен дтн тусшбейшз.Стресс кушнен арылу жолын аныктау yniiH, стрессберипсш, оны кушейтетш себептердщ езара байланысынтабу кажет. Осы теуелдшшта деп басып тапсацызгана дурыс шеппм кабылдап, оны жецуге болады. Кагазгатускен белга мен себеп кана, акыл-ойьщызды сез1м менкещл-куй бшпгшен белш, ез тутш щ зге езгеше караугамумкшдйс бередь Сонда гана ми кыртыстарыцызбеноныц терец тупюрлершдеп санацыздыц пайдацызга eeipжаратылмаган мумкшдштерш icKe косып, киындыктыжеце аласыз.Стреске бастама беретш себептер мен оныц белгшер1туралы TyciHiK алганнан кешн, стресс жагдайларынкалай танып айкындауга болатындыгын карастыругамумкшдш туады.282

3. Жеке стресп ездтнен сараптау( а у т о а н а л и з )Стресс жагдайлары:1. Эрдашан nemirin журмш.2. Карыздарым кеп.3. Отбасым бар болса да ылги жалгыздыд ceeiMi устем4. Балалар сабакка уадытында жету ушш тым ертетуруга тура келеда.5. Менщ мшдеттер1м тым кеп.6. Жубайыммен айырылысып тынатын шыгармын.7. Мен балалары бар жалгыз басты уй иегамш (жеЫр),дашанда даражат жейспейдо.8. Мен бал алы жумыскермш.9. Мен кеп шылым шегемш (imiMfliK тутынамын), езмшдеттер1мда уйдеде, кызметте де атдара алмай журмш.10. Менщ долымда дарттарым бар, epi оларды куту1мкажет, epi жумыска улгеру1м кажет.Темендеп сауалдарды одып, ep6ip сурадда шынайыжауап беруге тырысыцыз. С1з езге бареумен емес,езщ1збен сырласып отырсыз. TinTi алдьщызга айнадойып, бейнещзбен езйцз осы сурадтар туралы шк1рлескешщзжен. Беретш жауаптарьщыз: ешдашан, ете сирек,кейде, жш, тым жш.4. Ci3 стреске беш м йз бе?( сауалнам а )1. Тагамды артык тутынасыз ба? (тагам шпмдйс, шылым).2. 0зщ1зге ез1щз "т1рлш ету, eMip суру кажет пе?" -деген сурадты 6ip рет те болса дойып кердщ1з бе?3. TipminiK далпьщызды "дурыс емес" деп санаганкез1щз болды ма?4. Уйде демалып, уйыдтап, теледидар дызыдтапез1щз болып еш шаруа жасамай жатданьщызга ыцгайсызданасызба?283

5. 0MipiH,i3fli жаксы багытка езгерту "мумкш емес” ,оган кедерп. кеп деп ойлайсыз ба?6. Ci3 пессимистыз бе?7. Ci3 ез т1рпплМщзд1 бакылаудан шыгарып алганемесс1з бе?8. Жумыста не уйде дау басталса, б1рден ашуланыпсала 6epeci3 бе?9. 1сщ1з киындыкка тарелсе-ац оны ум1тс1з деп есептеййзбе?10. Ойламаган киындыктарга тап болсацыз каттыабыржисыз ба?11. 0з тк1р1щзда езгелердщ сыньшан коргай аласыз ба?12. С1з езвдздщ жольщыз болмаса, оныц себепкер1езге адамдар немесе ciere цатысы жок жагдайлар депесептеуге бешмшз бе?13. 0з eMipini3fleri жет1стштерщ1зге мацтануга, кемшйиктер1щзymiH жауап беруге ердайым дайынсыз ба?14. Стреспен куресу цажет пе? (елде оны ескермеукерек пе?)15. Кещл-кушщздщ жабырцау ceTTepi кездесе ме?Жауаптарыцызды цайта царап, сараптау —ез ойыцызды,niKipini3fli, мшез-цулцыцызды езге кезбен багалаугамумкшдш береда. Егер жауаптарыцыздыц жартысынанKe6i "жш" жене "ете жш" болып келсе езщ1зд1езщ1з кут1мге алуга Kipicini3, стресс куйш щ ci3fliцулдыцца TycipyiHe тым жацын турсыз.

5. Стресс кушне жетшзетш п р п п лш жагдайлары(Х ол м с пен П а р е)TipmLniK жагдайлары мен окигаларесер ету6ipAiri1 Жуптасыньщ елшй 1002 Некеден ажырасу 733 Сырласыцмен карым-катынастыц бузылуы 654 Турмеге тусу 635 Жакын туыскандарынын. ел1ш 636 Жаракат алудын ауыруы 537 Уйлену 508 Кызмет барысындагы езгерютер 479 Суйштщмен не жубайыцмен кайта табысу 4510 Зейнеткерлшке шыгу 4511 Отбасы мушесшщ сыркаттануы 4412 Кезтанысыцныц жукт! болып к алуы 4013 Велс1здш немесе жыныстык катынастагы келецедзджтер 3914 Бал алы болу 3915 Каржы жагдайыныц earepicTepi 3816 Жакын досыцныд earepicrepi 3717 Жумыс орнын ауыстыру 3618 Жубайлар арасындагы кихилжщнщ кебейш кету1 (партнер) 3519 Акшалай несие алу 3120 Карыздын улгайып кету! 3021 Кызметтеп жауапкергшлштщ артуы 2922 Баланын не кыздыд турмыс куры п белек кету1 2923 Кайын журтпен арадагы кишлжщ 2924 Бас айналдыратындай жеке табыс 2825 вйелдщ жумыска Kipyi, не ж ум стан шыгуы 2626 Мектеп 6iTipy немесе жогары оку орнына тусу 2627 Баспана жагдайынын earepyi 2528 Калыптаскан едеттерде езгерту 2429 Бастыкпен кел!спей калу 2330 Кызмет TepTi6i мен жумыс уакытыныд езгеру! 2031 Тургылыкты мекешн езгерту 2032 Мектептег! немесе ЖОО сынак жумысындагы аттестация- 20лык сынактар33 Дагдылы тыныгу орнын езгерту 1934 Жолдастарыцмен, достарыцмен, жумыстастарыцмен ка- 18рым-катынастын, earepyi35 Y йкыныц бузылуы 1636 Отбасы мушелер! немесе жакын жуыктарыцмен кездесу 15ж ш лш ш ц eerepyi37 Дагдылы тамактану TepTi6i мен тамак курамыныц езгеру! 1538 I Кеше тегтбш бузгандыгыц уппн салынган айьт 12Упайлардьщ жалпы косындысы Стреске карсы тура алу децгей!150-199 Жогары200-299 Аралык шепнен асуга жакын300 жене одан кеп елс1з ауру децгей!нде285

6. Стресс жагдайларына сэйкес кещл-куйтолкындарыСтресс жагдайларыКедш-куй толкындары1 Эрдашан Kemirin журемш Ашулану2 Кыздарым кеп Цынжылу3 Отбасым бар болса да ылги жалгыздыд ceeiMi Урейустем4 Балалар сабадда уадытында жету увив тым Парыз ce3iMiерте туруга тура келеда5 М е т ц мшдеттер1м тым кеп Камдорлыд6 Жубайыммен айырылысып тынатын Ь^ауштену сез1м!н жогалшыгармынту7 Мен - балалары бар жалгыз басты уй HeciMiH Уайымдау(жес!р), дашанда даражат жeтicпeйдi8 Мен балалы жумыскермш Шаршау9 Мен кеп шылым шегемш (шпмдш Ь^ынжылу ойынан уайымтутынамын), ез м1ндеттер1мд1 уйде де, кетпеудызметте де атдара алмай журмш10 Менщ долымда дарттарым бар, epi олардыKyryiM кажет, epi жумысда улгеруШ дажетБорышын сезшу7. Ж азу е р ек ш е лт жене мшез-кульщ(с а р а п т а у m e c m i)0з мшез-кулкыцызга талдау жасаудын, тагы 6ip парасынкарастыральщ. 0рине, бул талдауды жакынжуык,эрштес-жумыстас немесе ыздщ кецЬйщз аугантерец таныгыцыз келетан жеке адамдардыц немесе топтыцжазуына карап жасауга болады. Ескеретш жагдайжазу тексеру yniiH жазыл маганы жен. Хат, кундел in,т.с.с. арнайы эдем1леп жазуды немесе тым асыгыстыцтыкажет етпейтшдей (конспект), ез жазуын кадагаламайжасалган жазудыц сараптамасы шындыкка жацыныракболмак. Айталык мекен-жайы, аты-жеш, куннщжады, телефоны, жумыс орны туралы жазылган 2-3 жолжазуы бар кагаз жапырацшасы жарамды.Багалау KepceTKiurrepi жене цойылатын бага жосыгы:l.O p in Mejiiuepi:а —ете усац жазу (тор кез торшасыныц жартысынанда Kiini ) - 3 упай;е - усац жазу —7 упай;б - орташа жазу (тор толтырылуга жакын немесетолык тор) - 11 упай;в - ipi жазу (тордан шыгарыла жазылган) - 20 упай;286

2. дрттщ салыну цисыцтыгы:а - солга кисайтыла жазылган жазу (75 градус жобасында,сызу жазу талаптарына сейкес -а, е, б, 1,2,3 -жазу) - 2 упай;в - солга сел гана бешмдей жазу (80-85 градус шамасы)- 5 упай;б - оцга а,е,б, 1,2,3 цисайта жазу (75 градус жобасында)- 14 упай;в - оцга жатцыза жазу - 6 упай;г - TiK жазу - 10 упай.3. d p in niiuini:а - буры лу бурыштарын децгелектей ж азу, (т, шepinTepi) —9 упай;е —буры лу бурыштарын уш ю р бурыштап жазу —19упай;б —аралас жазу - 10 упай.4. Жолдагы жазу багыты:а - жогары ерлей жазу - 16 упай;э —жолдан шыцпай тузу жазу —12 упай;б - ж ол соцында темендете жазу - 1 упай.5. Жазу цоюлыгы ( цаламцшца салынатын салмацKi/uii):а - жевдл, суйкей жазу - 8 упай;е - орташа салмац сала жазу - 15 упай;б - батыра жазу - 2 упай.6. Ж азу сипаты:а - сездей ерштерд1 байланыстырып узбей жалгайжазу - 11 упай;е - epinTepfli белш , даралап жазу - 1 8 упай;б - аралас, б1рнеше epinTi узбей, кей ерштерде белек-теп жазу - 1 5 упай.7. Жазудыц жалпы Kepinici:а - ете т у с й ш т , аныц жазылган жазу - 13 упай;е —кей сездерд1 оцу циынга согатын ажыратып оцуциын салдыр-салац жазу - 4 упай.Корытындылау:38-51 упай - денсаулыгы темен немесе жасы 70-тенасцан адамдардыц жазуы;287

52-63 упай - жасьщ (флегматик), ынжьщ, вз ем1ршщжартысын егейлеумен етгазетш адамдардьщ жазуы, оларгакамкорльщ жасал, мумгандогшше ренжттеген жен.64-75 упай - бос белбеу, кшмше, сыртцы турше каттыКарайтын сырбаз, eei накты nieniiM кабылдаудан бас тартатынадамдар жазуы. Олар кейде epci кеткешмен, ездэрежесш жогары устауга тырысады, бедел жинаугакумар.76-87 упай - ашык, жаны таза, сез1мтал, всернйл,жугымды, жаксы отбасы болатын адамдар.88-98 упай- ете твртшта, шыншыл, психикасы орньщты,тура, батыл, бастамашыл жене шенпмппл, ici орньщты,тиянакты адамдар.99-109 упай —ерекше, дара мшездо жандар. Тез тутанатын,шапшац ойлайтын, уытты тшмен шагып алугабешм, врекет1 мен ninipi айкын, мшез-кулкы мен кызмейезгелерге твуелс1з, б1рбеткей адамдар.А ЛТЫ Н Ш Ы Т А Р А У М А Т Е РИ А Л Д А РЫ Н АЦ ОСЫ М Ш АЛАР6нерд1 уйрен де жирен1. Карнеги Д. Как завоевывать друзей и оказывать влияниена людей: пер. с англ. \ общ. Ред. И предисл, ЗинченкоВ.П.И, Жукова Ю.М.- М.: Прогресс, 1990 г., —279 с.2. Минву Ц., Хингуань С.Китайская терапия цигун.-перев. с англ. - М.: ЦТР МГП ВОС, 1991.3. Зубькова А.Н, Очаповский А.П.Хатка-йога для начинающих.- М.: Медицина, 1991.-162 с.: ил.4. Юровский С.Ю. Атлетизм - дома (занятия с гантелями)—М.:Советский спорт, 1989.- 48 с., ил-(Ритмы атлетизма).5. Pop Вульфинг фон Эзотерика для начинающих:Пути души \ пер. С нем.—М.: Ф АИ Р —ПРЕСС, 2001.—256 с.: ил -(для начинающих).6. Гойденко B.C., Норкина Т.Е. Метаморфозы целительнойиглы.-М.:Сов Россия, 1987.-176 с., ил.288

7. Лисицкая Т.С.Гимнастика и танец.-М.: Советскийспорт, 1988. - 48 с., ил.(физкультурная библиотечкашкольника)8. Рид К. Усталость: как восстановить силы\Пер.англ. Н.А.Кириленко. Под общ. Ред.А.А: Скоромца. -СПб.: Норинт, 2000. -80 с.:ил - (Советы врача)ЕСТЕСАЦТА:"Бакытка жету - табиги каж еттй ш т ынсаптыльщпенетеп отыру, тэн мен жанныц киналмай, адам кещлкуйшщ туракты болуы, к¥л кынга салынбай, баскагакиянат етпей, жайбарацат eMip суру".Э п и к у р ( б.з.б. 3 4 1 -2 7 0 )"Денсаулык болу ушш терт шарт б1рдей кажет: денеецбеп., тамак 1шуд1 азайту, шыныгу, уакытты дурыспайдалану жене демала бш у. Оныц 6eciHmici —бакыттыeMip суру. ©KiHimTici, айтылган алгапщы шарттарсыз -БАДЫ Т денсаульщты камтамасыз ете алмайды""03iH-e3i босацсыта 6iny де - гылым, 6ipaK оганкосымша мшездщ Teyip болганы дурыс. Егер осылай болсакандай тамаша десецпй!"Н . М . А м о с о в"Шамадан артык шалку, шама келмейтш ауруды тугызады".Гиппократ"Акы л керек, б ш м тацдап аларга,Бйпм керек, icKe жаксы карарга.Жарамды мен жарамсызды керерге,КеректшЬкерекйзден белерге".Ж у с т Б а п а са гц н"Азамат ердац баласыЖабыкканын 61пд1рмес,Жгшандар мазак кылар деп".Ц а зт у га н ж ы р а у289

"0 з мшезш бшген ж т т т щ ,Тэл1мшде Min бар ма? "А ц т а м б ер д Ь ж ы ра у"А ш у - душпан болганда, непш —жауын,,Ады л - турган алдында асдар тауыц.Журекке ашу келш толган шадта,Денецнщ 6uie алмассыц ауру -сауын".Ш а л ацы н Ц ц лек ец л ы"Уадытты босда етю зу - данальщты ажалга байлаументец” .Кабуснаме"Ж т т т е р , енер уйрен заманыцда,Денсаулыц, элщ келген аманыцда".А ц а н cepi Ц о р а м с а ц л ы"0Mip маран, адыл айтты сол i3ri.Карап турсац, eMip - адыл тед1з10Mip айтты: Бадытты деп езгелер,Кушнбесен, саган рахат тез келер.Канагат кер —басындагы багыцды,Адсар кеп журт, сенщ сол 6ip шагынды.0M ip айтты: тодтата бйх, ашуды.Опа таппас бул дуниеде ашынган.Сейлеген жан бугау салмай тйпне,Бугаулатар eKi аягын тубшде".дб Ы хаса н , Р у д а к и" Адамда жадсы дасиет болмаса, оган бад та, бадыт тадонбайды".Баласагцн"Ады лга ден дою - жан жарастыгы".С ок ра т290

Х А Л Ь Щ А Й Т С А , Ц А Л Т А Й Т П А Й Д Ы"Кез жетпеген жерге сез жетеда"."Ойнал сейлесевде ойлап сейле"."Ж ы лы жылы сейлесец, жылан iHiHeH шыгады"."Адам аласынан сез аласы жаман"."От шаласынан сез шаласы жаман"."К ещ л кезш сез ашар, сейлемесец Kip басар"."¥ятсызбен сырласпа, бузыкпенен мундаспа,"КецЪп калар сез айтпа, К¥Рбы менен К¥РДаска"."Кещлдацжаксы болтаны, екпрдщ жаксы болмагы""К у лю —ашылган гул, кещ л - шашылган нур"."Дертт1ге айткан - демеу сез, дераден repi емдер тез"."Аш улы баста акыл турмайды".Э зЬрбайж ан м а ц а л ы"Мувды бшмеген журек - муздай".Ф и н м а ц а л ы"Кезщ сокыр болса, ем бар, кещлщ сокыр болса, нен бар ".К у р д м а ц а л ы"Аш у душпан - акыл дос, акылыца - акыл кос"."Жаным десе - жан сем1редо"."Ауыр icTin салмагы - б1лекке тусер, ащы сездщ салмагыжурекке тусер"."Куаныш - маркайтады, кайгы - картайтады"."Жаны сулудын, теш сулу"."Табигат - ана, жараткан!Жас баланыц к у л т с ш бер, жас ананыц уйкысын бер,Жомарттыд колын бер, жорытканныц жолын бер,Кыздыц кылыгын бер, судыц туныгын бер,Асаудыц арынын бер, тунй оттыц жарыгын бер,Аскар таудыц пандыгын бер, булбул кустьщ тацгыунш бер.Даланыц жазыктыгын бер, гулдщ незжтагш бер,Тещздщ TepenfliriH бер, нагыз достын тшегш бер,Ердщ кещ лш бер, бурюттщ ел1мш бер".Б а т а т Ы ек т ен291

"Ac - сезбен дэмд1, су - музбен демдь ал, адамзат -с ал ик; алы, саналы сез1мен сендГ'.ЭлЬш ер Н а у а и"Тербиенщ туп казыгы хальщтьщ педагогикада жатыр".С. Ц али ев"Цазацтар надышты сейлеуд1 бар енердщ алды деп61лд1, сондьщтан олардыц поэзиясы дамудыц жогаргысатысына жеткен".П . М . М е л л и о р а н с к и й"Т1рпплште талпынып, Талаптан денщ сауында".Б азар ж ы рау (1 8 4 2 -1 9 1 1 )"Шыншыл бол, шьщпа жолдан, шыдамды бол,Ацыл —дос, талап - басшы, табасыц жол” .д с е т Н а й м а н ба й ц л ы (1 8 6 7 -1 8 2 2 )"TypKi талдес хальщтардыц цаз1рден 2500 жыл бурын26 вр1птен туратын ез элшпей болыпты".А л м а Ц ы раубайцы зы"...Орхон ecKepTKiniTepi" деп аталатын тастагы туршжазулары - адамзат баласы цалдырган ец кене керкемшыгармалардыц 6ipi. Мундай керкем шыгарманыц жазылуы- 1ргел1 медениеттщ айгагы".... Рухца курмет - ец гажайып ем1ршщАта аруагы, жолын тутсац артар мыц...М а ц гы с т а у , "Ш а ц п а ц —А т а "ццт ханасы м ацдайш асы н дагы всиет сез

МАЗМУНЫА л г а с е з ....................................................................зIТА РА У. ВАЛЕОЛОГИЯ YFblMbI МЕН ТТСИИГТ..........51.1. Валеологиядагы басты угымдар менвалеология гылымыныц зерттеу нысандары.................. 121.2. Денсаулык куйш багалау...................................... 201.3. Турмыс каппы ( mijidiic дагдысы) ........................... 311.4. Салауатты eMip салтыныц непзп кагидалары ........331.5."Катерл1факторлар " 351.6..Валеология гылымыныц курылымы.......................461.7. Валеологиялык бшм беру жуйео .......................... 461.8. Валеология салалары............................................49BipiHmi тарау материалдарына косымшалар.................51Халык ауыз эдебиетшдеп валеологиялыкмвдениетке тербиелеу нег!здер1..................................... 53Халык айтса, калт айтпайды!...................................... 54II ТАРАУ. ЦОЗЕАЛЫС ЖЭНЕ ДЕНСАУЛЬЩ. ДЕНЕK03FA ЛЫСЫ БЕЛСЕНД1Л1Г1НЩ АГЗАНЫЦ КЫЗМЕТАТЦАРУ Д0РЕЖЕС1НЕ 0CEPI. ДЕНСАУЛЫКД0РЕЖЕС1Н АНЬЩТАУ 0Д1СТЕР1........................... 592.1. Дене козгалысы белсендийгшщ агзаныцкызмет аткарудврежесшевсер1 .................................... 602.2.Денсаулыкдврежесшаныктау едостер1................... 712.3..Денсаулык вегозш кетеру нег!здер1.........................922.4. Валеологиялык кунделпске енпзшгенелшемдердо алу эдостемей.......................................... 114Екшпп тарау материалдарына косымшалар................120Кггап-бййм булаты ................................................ 120Аталар айткан асыл сез, есте сактап елден оз!............. 120HI ТАРАУ. AF3 АНЫ ШЫНЬЩТЫРУ. ДЭСТУРДЕН(Fbl ЛЫМН АН ТЫС) ТЫС МЕДИЦИНА. ЦАЗАЦТЫЦХАЛЫК МЕДИЦИНАСЫ. "УЛАН" ЖЭНЕ БАСКА ДАТАБИЕИ ФАКТОРЛАРДЫ ИАЙДАЛАНЫПШЫНЫГУ ЖУЙЕЛЕИ.............................................1233.1.Шыныктырушынепзп факторлар........................1293.2. Дестурден тыс жене балама медицина293

туралы угым ................................................................. 1353.3. Денсаульщ айналары жэне биологиялыкбелсещцнуктелер(ББН) ................................................1423.4. Мюллер мен Прошектщ шыныгу жуйелер1............ 1533.5. Жазу-сызумен кеб1рекайналысатындар ушш жаттыгулар.............................. 165Ушшпп тарау материалдарына косымшалар................168Штап бш м булаты .'...................................................... 168Халык айтса, калт айтпайды........................................ 171IV ТАРАУ. ЗАТ АЛМАСУЫ , ТИ1МД1, УНЕМД1(РАЦИОН АЛДЫ ) ЖЭНЕ ЖУЕЫМДЫ ТАМ А С ТАН У.AF3AHbI ТАЗАРТУ. ACTAH У Л А Н У ........................ 1724.1. Тагамдык заттардьщ мацызды турлер1.................. 1774.2. Тагамды биологиялык кундылыгынакарай топтау.................................................................1814.3. Энергия шыгынын есептеу, тамактанудьщфизиологиялык калыпты мелшерлер1...........................1834.4. Астан ушыну. Агзага шылымкорлыкпен шпмдпстщ ocepi...................................................... 1904.5. Агзаны тазарту...................................................... 1924.6. Вегетариандьщ.......................................................197TepiiHnii тарау материалдарына косымшалар............. 199Штап - биим булаты .................................................... 204Халык айтса, калт айтпайды!.......................................206V .ТАРАУ. ОТБАСЫНЫЦ 0ЛЕУМЕТТ1К ЖЭНЕПСИХОЛОГИЯЛЬЩ ТУЙТНДТ МЭСЕЛЕЛЕР1. ОТБАСЫНЖОСП А Р Л А У . БЕЛСЕНД1УЗАЦ FYMblP СУРУ.БИОЛОГИЯЛЬЩ Ы РЕАДТАР.....................................2075.1. Отбасыныц елеуметтш женепсихологиялык рел1..................................................... 2085.2. "Кудандальщ" салт, "Эмецгерлш" зацы................2155.3. Узацтумыр.............................................................2285.4. Биологиялык ыргак ( Биоритм)............................. 229Бешшш тарау материалдарына косымшалар................240Кггап - 6uiiM булаты..................................................... 240Халык айтса, калт айтпайды!.................................. ....241294

V IТ А Р А У . ПСИХОЛОГИЯЛЬЩ0 3 Ш -031 Р Е Т Т Е У ..............................................6.1 Эмоция.........................................................6.2. Эмоциялык толык денсаулыцца жетушарттары............................................................6.3. Жекетулганын,белсендали1! ......................6.4. Кажеттиик турлер1, сатылары ...................6.5. Бешмделу - адаптация...............................6.6. Стресс..........................................................6.7. Денеш босадсыту, психоэмоционалдыцшаршау дан соц цалпына келтару жаттыгу лары6.8. ¥йцы тертабш цалпына келтару.................6.9. Хатха-йога туралыцысцашатусш ж.........6.10 Пранаяма жене толыц тыныс а л у ..............6.11. "Жуйке жуйесш тазартатынтыныс жаттыгу лары" ........................................Алтыншы тарау материал дарьша цосымшалар!внерда уйрен де жирен ........................................Халыц айтса, цалт айтпайды! ..........................

"KddnmiK бш1м" сериясыАцмырзаев Мурат МырзагалиулыСагымбаев Эл1мжан УсенулыВАЛЕОЛО ГИ ЯО цулы цРедакторы Ж ансая СыдьщбаеваТехникалык редакторы Раушан ТурлыноваКеркемдеупп редактор Ж ещ с ЦазанкаповКорректоры Гулш ирав Ц улы м беткы зыКомпьютерде беттеген Эльмира ЗаманбекБасуга 07.06.07. кол койылды.IlinriMi 84x108 1/32. ^агазы офсеттш. Офсеттйс басылыс.Шартты бас па табагы 15,54.Тапсырыс № 138/1750. Таралымы 1000 дана.ISBN 9965-35-184-89 789965 351846«Фолиант» баспасы.010000, Астана каласы, Ш. Айманов Keiueci, 87/1«Фолиант» баспасыньщ баспаханасында басылды