Werke. Kritische Gesamtausgabe. [Hrsg. von J.K.F. ... - Maarten Luther

^ r in V ta?Qnb 40, 2. ^(titcilinig cntliält ,viiiäcf)ft bcii ^ä)hi% bcv in »anb 40 Ûnfrei; 9Iu2ga6c begonnenen ©alnteniorlcfung nnb bringt auêrbem nocfj t)er=fdîebene jeitlic^ fit^ nnldjUc^cnbe 5pfalmcnt)orIefungen (tigl. ^snfialtsöcrjeic^m§).3lud^ bie Ciebcr Iâtten nrfprünglicf) in uiifcrm 33anb i^ren 5ptQ^ finben foHen(pgl. llnfre 9(n?g. 9?b. 40>, III), bod) ergad fidj bie 9hitUienbig!eit fo ein--geljenbcr Sorunterfnrfjnngen, bajj fie einem ncnen ^Banbe (3^b. 35) 3ugchiieientoevben mufiten. 3?efonberc Semer!ungen erforbert ber öorliegenbe Sânb nidjt.SBie ber Sert beS ß)nIatcr!omntcntnr§, fo ift auä) berjenige ber ^^falmen=tiorlejungen Hon Lic. 2(. fyreitag be)orgt, ber germaniftii($c Seil, bie 2Bort=erflnningen nfio. ftnb, trie immer, uon -I^Hoiefior G. SBrenner, bie S5iblio=grnpliien non ^n'ofeffor 3. Siittier geliefert. ^Jotf) eine britte 5l6teilung be§inerjigften Sanbes (llnfre ?lu§g. 5Bb. 40^) ioirb bann bie anbern 93orlefungeubicfcr 5of)re Bringen: bie fid) an bie ^rflärnng be§ 45. 'ipfalm? nnfdjlieênbe@r!tärung ber Stufenpfalmen (*Pf.120-1.34), bie fic^ Oon 5f}itte 5Iot)ember1532 liä DftoBer 1533 fiinjog, unb bie 93orIefung ii6er 5pfnlm 90 Don DltoBer1534 Big 5Rai 1535. .5)ierbur(f) ift bann ber btie!tc Slnfc^hiB an bie groê@encfi§tiorlefung gewonnen, bie mit bem iâljre 1535 Beginnt unb bie in benS^änben 42—44 llnfrer û-Sgabe fdjon entt)alten ift. Sie in biefes groê ßoüegeingeftrenten 2]orlefungen ü6er ^ciaia 9 ju SÖeifinadjten 1543 unb ê'iaia 53au§ ber ^Paffionäjcit be§ "âijXii^ 1544 iDerben bann biefe britte SlbtcilungunfereS SSonbeS befdÎieên.aSreStnu, Cftern 1914.^rofeffov D. Dr. .^nrl 35rcfd)cr.

Seite5ßomovt. Son ßavt Srejcêr IIlIn epistolam S. Pauli ad Galatas Commentarius 1531 (1535), êraucgegefcent)on 9(. gleit ag 1SBortefungen über bic Spfalmen 2. 51. 45 (1532), lêvauSgegekn üon9t. Sveitag 185Psalmus 2 (gebrudt 1546) 192Psalmus 51 fgebruift 1538) 313Psalmus 45 (gebrudt 1533) 4719lad^träge unb aSeridjtiguiigen 6112)ie germoniftifiên Semerfungen, aBovtevtlävmigcii u. Bon C Sövcniiev.S)ie SibliogvQplîen üou 3. Sutêr.^^£2^^

lIs] [n. 118''] Caput V.TT. Ndvemb.|Anidivimus, quomodo Pâulus ex isto vocab|ulo 'filius ]ib[eraeet ancil[lae' maguam snmps[erit occasionem confirmandi istius loci et arrip[iatlioc vocab[iilum 'libera' valcle libLCnter etiam in scqueutibiis. Et ibi oc[casio5 disputaudi de libertate Christiana, quam vocem etiam novimus et per eamdefendimus contra Pap[am, qui subiecit ec[clesiam miser[rimae servituti etextinxit illara libertatem penitus. Res est valde spiritualis et per C[arnalenisensuni'; imo etiam qui primitias S|^piritus^, egre retiueut, etiam si copiosLissimepossint disserere. Non !§at fcêin c[arDali ratione etc. Idee non gering10 bilig, quando loquitur de Servitute et liberatione: e§ gilt bin âpft, vitamae^ternam etecontra.'In ea libertate': Loquitur valde ardenter et vebcLmenter dispLutat, cum 5,1tendit ad fiueni; addit adhortationibLUS comminationes, promis[siones, et sunt4 sequentibus] seq 9 5 libertate] lilf f/S üher per CLariialem sensum steht(incPLacl animalem lio[niinem zu 12 C\ap. V.'»• 73 teudit c atis dendit') Erg. non inteDigitur. -) Erg. babent. ') Die Vulyata hat hier falschahgeteilt, sie nimmt qua libertate Cbristus nos liberavit noch in Vers 31 des 4. Kapitelshinein; Luther verbindet die Worte nach dem richtigen Sinn mit State; rgl. seine Bilicliibei'setzimg.Dr] Caput V.15 Paulus ad finem Epistolae tendens vehementer et ardenter disputat prodefendonda doctrina fidei et libertatis Christianae contra Pseudoapostolos,hostes et destructores eins, in quos dirigit et iacit mera verborum fulmina,ut eos prosternat, Adhortans simul Galatas, ut eorum pernitiosam doctrinaintanquam pestem aliquam vitent. Et iuter adhortandum coraminatur, promittit20 et nihil non tentat, ut eos retineat in libertate hac a Christo ipsis parta,dicitergo:20 hac] nia CPE 27 dicit ergo] diceiis ODES II 1 5 er 3 aBcvte. XL, 2

2 In epistolam S.Pauli ad Galatas Commentarius. [1531.] 1535. (5,1)Hs] senteutiae istius avt[iculi fulmina contra aclvers[ai'ios. i.e.: 'estote firmi'. Sici.^ctti 5, sPetLrus: 'cui fortes'. 'Staudnm est', q[üasi d[icat: requirit dÜLigentiam, vigilantiaraista res, uou manet apud stertentes et securos. Satan istam liicenimaxLime odit, ideo, ubi lucet, nititur omnibus ventis, nt exting[uat: Nobissunt irae etc. ©egeti bicfen loc[ura tenLueni fic^t er am meiften, i. e.: nihil r,aliud docete, feêt brauff, nou sitis securi; conabitur diab[olns, ut ad tenip[lumaedifLicatura a deo per istum art[iculum vuit tabernam \)abet) aufreden, ut avoeetab isto templo, ergo standura est. significat nobis: standum in acie et expectandatela ig[nita. 'In libLertate'. Qua? qua Christus.^ [Sl. 118''] Non estb"bLertas, qua Cesar potest lib[erare, Ut Ce&ar coactus dare Pap[ae Romam et loalias terras, Iramunitates. S)a§ tft Civilis lib[ertas, ubi quis eximitur abonerib[us. Carnis lib[ertas est diaboli, qua potis[simum regit in orb[e terra-[rum, ubi hoLmines faciunt, quod.^ illa non ad nos, quam sectantur rustici,nobiles, Sac[ramentarii, SeetaLrii. illi docent, q[uidquid sibi visum, liberi voluntesse in concep[tiouibus et opinio[nibus et actionib[us suis. S)a§ t[t lib[ertas, i'->5 locûm ten[uem? verwischt fic^t] f—äjt zu 7 ff. articûlus iustjficationis psttlialamus, sponsa et quo consecratur teniplum, in quu habitat Christus. 'State': ipsuiii vcrlmmsignificat solicitudinem von C'rucigers Hand r 11 Imniunitates] I tates') Vgl. zum Sinn im Druck Z. 29. -) Erff. volunt.^'1 In ea igitur libertate, qua Christus nos liberavit, state.1. ?ictvi.s8 Idest, firmi estote. Sic Petrus: 'Estote Sobrii et vigilate, quia Adversariusvester Diabolus tanquam Leo rugiens circumit, qnaerens, quem devoret,cui fortes resistite in fide'. Ne securi, inquit, sitis, sed firmi, non iacete autdormite, sed state, Quasi dicat: Vigilantia et constantia ad hoc requiritur, 20ut [S8g. N] libertatem, qua Christus nos liberavit, retiueatis, securi et stertentesnon possunt eam retinere. Satan eniiu vehementer odit lucem Evangelii, hocest, doctrinam gratiae, libertatis, consolationis et vitae. Ideo ubi videt eamexoriri, statim contra uititur omnibus ventis et tempestatibus, ut eam extinguat.Quare admonet Paulus non esse stertendum, non secure agendum piis, sed 25fortiter standum inipsis partam etc.acie contra Satanam, ne auferat libertatem illam a ChristoSunt autem siugulae voces Emphaticae. 'State', inquit, 'in libertate\In qua? Non qua Caesar, sed Christus nos liberavit. Caesar dedit, imocoactus est dare Romano Pontifici Urbem liberum et alias terras, Item 30immunitates, privilegia, iudulta etc. Ea est etiam libertas, sed civilis, quaPontifex Romauns cum clericis suis omnibus publicis oueribus exemptus est.27 ipsis] eis CDB 2S 'State bis libertate'] 'State', iiiquit, Quasi dicat: Ilie opusest vigilantia. 'In libertate.' ODE 32 omnibus] fehlt C'DE

In epistolam S. Pauli ad Galatas Oommentarius. [1531.] 1535. (5, 1) 3HsjfjMa (liab[olus eos liberaverit. De ista nihil ad nos, q[uamquam totus mundiisquacrat ]ib[ertaterQ c[arnis. Xec dicimus de libertate pol[itica, sed ab'a,qiiae max[ime iuvisa diabolo, quae est, qua nos Christus 'liberos fecit', —ift fieffer quam: 'liberavit'.5 Est libertas a lege, peccati?, morte, a potentia diab[oli, ira dei, ext[renioiud[icio. Ubi? in conscientia, Ut sie iust[us sim, quod Christus sit liberatoret red[dat liberos, non carna[liter, non politice, diab[olice, sed theologice i. c.tantum in conscientia. Et hec est iucorapre[hensibilis, ut ceterae lib[ertatessint stilla, guttula ad niaiestatem the[ologicae lib[ertatis: Esse liberum ab10 ira dei, deum non esse iratum nee fore inaeter[num iud[icem sed faventem.5 potentia] pta zu 7 hinter diabLoIice ist non carnaliter von Crucigers Sand rh9 stilla c aus stillae 10 inaeteiLnum] — t)Hr] Dein de est quoque libertas carnis, quae praecipne reguat in mundo. Hanchabeutes non obtemperant Deo nee legibus, sed faciunt, quod volunt. Illamscctatur hodie vulgus, sectantur etiam Phanatici spiritus, qui liberi essevolunt in opinionibus et actionibus suis, ut quod ipsi soraniant rectum esse,IS doceant et agant inipune. Ea diabolica est libertas, qua diabolus impiosliberat, ut contra Deum et homines peccent. De ea nos non agimus, quauquamsit in raaximo usu et totus muudus eam solam quaerat et sectetur.Nee de Politica libertate agimus, sed de alia quadam, quam diabolus maximeodit et impugnat.20 Ea est, qua Christus nos liberavit, non e Servitute aliqua humana autvi Tyrannorum, sed ira Dei aeterna. Ubi? in conscientia. Hie resistitneque latius progreditur nostra libertas. Nam Christus nos liberos reddiditnon Politice, non carnaliter, sed Theologice seu spiritualiter, hoc est, ut con-.scientia nostra sit libera et laeta, nihil tiniens venturam ii-am. Ea est verissima25 ac inaestimabilis libertas, ad cuius magnitudinem et maiestatem caeterae(politica et carnalis) collatae vix sunt una stilla vel guttula. Quis euimpotest eloqui, quanta res sit, aliquem posse certo statuere Deum neque iratumesse neque unquam futurum iratum, sed in aeternum fore faventem etdementem Patrem propter Christum? Magna profecto et ineomprehensibilis30 libertas est habere sumniam illam Maiestatem faventem, protegentem, iuvantemet tandem etiam corporaliter nos ita liberantem, ut corpus nostrura, quod'seminatur in corruptione, in ignominia et in infirmitate, resurgat in incorrupti- iffor.i5,42f.11 quae bis mundo] seu potius diaboli, qua potissimum legnat in orbe terrarum CDUUlis Hanc habentes] Nam habentes eam ODE 14115 ut doceant et agant impune, quodipsi soraniant rectum esse CDE 15(16 Ea Us peccent] Uli stant in libertate, qua diaboluseos liberos facit CDE 17 sit Us usu et fehlt CDE 21 vi T)Tannornm] captivitato»abylonica aut turcica CDE sed ab ira CDE Dei fehlt CDE 22 reddidit] fecit CDE23 lioc est, sie liberavit nos, ut CDE1"

4 In epistolam S. Pauli ad Galatas Commeutarius. [1531.] 1535. (5, 1)Hs] Nuni parva res, Habere deum propicium, jirotegenteru , iit etiam corpusresur[gat in ext[remo die a mortLe et lib[eretur a sua passione? S)a» i)t iiiax[inialîbertas, liberari ab ira dei iu eter^num. sequitur etiam alia li[bertas, ergoetiam liberati a p[eccato. p[eecatum uou potest uos abigere, pallefacere, sisentitur. Sic mortem victam; — maxLimaTes, quid potentius ea, peccato?Sic lex. Istas amplLifica tu libêrtates Christi; sunt facillima vocabLula:libertas a morte, pLCCcato, sed nesci^mus significationem et oportet istisSei.'.4, Bimbuerimus cor, ut magnitudinem gratiae accip[iamus. 'In modico irascar,sed semper', ut sciamus, quod deus suam iram amoverit in eterLnum. Siita conciperetur auimo, quid posset esse tarn magnum irarum^"? — nihil tur-1 protegentein] pptege— t^ 4 (Sed favor) p[eccatuui 5 mortem c aus mors6 Christi c aus Christo zu i) (i)irara zu 9 vniversa lex tollitur et fit mernm Euangeliuniroll Crucigers Hand r') Abhängig von quid; vgl. im Druck S. 5 Z.8f.Hl] bilitate, iu gloria et potentia'. Quare inenarrabilis est libertas, nos esseliberos ab ira Dei in aeternum, maiorque coelo et terra et omnibus creaturis.Ex hac sequitur alia libertas, qua securi et liberi per Christum efficimura lege, peccato, morte, potestate diaboli, inferno etc. Sicut enim ira Deinou potest perterrefacere nos, uam Christus ab ea nos liberavit, ita lex, ispeccatum etc. accusare ac condemnare nos non possunt. Et quanquam lexarguat et peccatum perterrefaciat nos, tarnen non possunt nos in desperationemadigere, quia fides, victrix mundi, mox dicit: lila nihil ad me pertinent,Christus enim liberavit me ab bis. Sic mors, qua nihil potentius et horribiliusin mundo est, victa iacet in conscientia per hanc libertatem Spiritus, --uQuare illa amplitudo Christianae libertatis diligenter ae.stiraanda et ponderandaest. Verba quidem illa: libertas ab ira Dei, lege, peccato, morte etc., dictufacialia sunt, sed magnitudinem huius libertatis sentire et fructum eins incertamine, in agone conscientiae, iu praxi applicare sibi, hoc plus, quam dicipotest, difficile est. 2.Îdeo imbuendus est animus, ut, cum sentit accusationem legis, terrorespeccati, horrorem mortis, iram Dei, illa tristia spectra ex oculis renioveat etin locum horum ponat libertatem Christi, remissionem peccatorura, iustitiam,vitam et raisericordiam Dei sempiteruam. Et quanquam fortis sit sensuscontrariorum, tarnen certo statuat eum non diu duraturura, luxta illud Pro- anSei. 54,8 phetae: 'In momento irae abscondi faciem meam ])arumper a te, sed iumisericordia sempiterna misereor tui'. Sed hoc factu difficillimum est. Ideolibertas illa, quam Christus nobis peperit, uou tam cito creditur, quam uominatur.Sie certa a firma fide apprehendi posset, uiillus fiu-or aut terror mnudi,JS pertinent fehlt CDE 21 amplitudo] maiestas CDK

In epistolam S.Pauli ad Galatas Coiumoutarius. [1531.] 1535. (5,1) 5Hslharum, Si deus pro uobis. Sic libertas a peccato, quauta res? tollitur universusniorsii.s [SBI. 119'''] et ponitnr in locum certis^-sima fid[es, r|emissio])[eccatoriiin et iusticiam perfectam ^ ut omnia peccata absorbeat, Ut inaiestasd|êi: nolo scire tua p[eccata; Si etiam pecLCatum, tameu iguoro. Quis hoc5 novit"? — Qui.s liberavit? Unus Christus. Quid? violentia, mors tollituret ponitnr vita certis[sima et eterna et leticia. Sic in locum ponitnr legis,quac est tyrannis, et dicitur: nihil accuses, et ponitur in eins locum Euanzu1 Quautum possumus, illam libertatem extollamiis et quidera omuia quae sunt fideivocabula; inestimabiles enim res contlnent seu significant orania vocabula, quibus exprimiturCbiistianarum verum maguitudo von Crucigers Hand r 2 fid[es, (quod quicunqûe), darübertullere p[eccatura Universum 7 tyrannis davor nochmals ty^rannis')Abhängig gedacht von einem zu ergänzenden pouimus.Dr] legis, peccati, mortis, diaboli etc. tarn magnus esse posset, qui non slatim,ceu scintilla a mari, ab ea absorberetur. Gerte illa libertas Christi semel10 absorbet et tollit universam raolem malorum, legem, peccatum, mortem, iraniDci, ipsum denique serpentem cum capite suo, et in locum horum constitnitiustitiam, pacem, vitam etc. Sed beatus, qui intelligit et credit.Discamus igitur magnifacere illam libertatem nostram,quam non Caesar,non Augelus e coelo, sed Christus, Dei filius, per quem omnia creata sunt15 in coelis et terra, sua morte nobis paravit, non ut uos e Servitute aliquacorporali et momentanea, sed spirituali et aeterna crudelissimorum et invictissimorumTyrannorum, legis, peccati, mortis, diaboli etc. liberaret ac itanos Deo Patri reconciliaret. Devictis autem his hostibus ac recouciliatisnobis Deo per mortem filii ipsius certum est nos iustos esse coram Deo20 omnesque actioncs nostras placere illi. Et si quid peccati in nobis est reliquum,tamen illud non imputari, sed condouari nobis propter Christum. EtPaulus valde proprio loquitur, cum ait. In ea libertate, qua Christus nosliberavit, stare etc. Quare illa libertas non propter legem aut iustitiamnostram, sed gratis propter Christum nobis donatur, Id quod Paulus hie25 testatur et copiose ostendit per totam Epistolam, Et Christus loan. 8 : 'SiSo^. 8, 36vos filius liberaverit, vere liberi eritis'. Ille unus interponitur inter nos etmala, quae nos premunt, vincit ac tollit ea, ut amplius non possiut nobisnocere, Imo loco peccati et mortis donat nobis iusticiam et vitam aeternam.Item Servituten] et terrores legis mutat in libertatem conscientiae et Evan-9 vor absorlieretur nochmals iiou Ä 11 coustituit] subiicit CDE lojH Caesar,Propheta aut Patriarcba, non Angelus CDE 21123 Et bis etc.] Paulus significantibus etemphaticis verbis utitur, quae diligenter expendenda sunt. 'State', inquit, 'in ea libertate, quaChristus nos liberavit'. CDE 23 Quare] Ergo CDE 25120 'Si filius vos liberavit CDE27I2S nobis nocere] nos opprimere et damnare CDE 28 Imo fehlt CDE 29 Item] atqueita CDE

ß In ci)istolam S. Pauli ad Galatas Commeutarius. [1531.] 1535. (5, 1)^j^^jj^^Jgeliiim: 'Coufide, fili'. sie universa lex totum iu Euaugeliuni etc. !J,q§ {jtllidjt CesaLi'is etc., sed Christi, qui in cum cred[it, liabet ista omuia praemialibertatjs. ®a§ i[t bei" xtbe loeX'bS ut baBei bleib. Res videtur tenuis, sediucomprelieiis[ibilis, quaudo apprehenditiir spiritii. Nou est res, quae potestdici: loco irati dei liabêo propicium iu cterLUum. Iusti[ciarii volunt conterereet satisfacere. 5Rein, hie aliter: Christus est eter[nus, non raoritur, etinterponitur inter nos et deum. Ideo coustitui iu corde iiostro necesse est5 iBEibe')= icert.aiiiuiii 9 Is^'"' ôusolationem, quae dieit: 'Confide, fiii, remittuntur tibi peccata'. Quiigitiir ci-edit in Christum, habet illam libertatem.Ratio non videt niaguitudineni huius rei, quae iu spiritu cousiderata loarapHssima et infiuita est. Nemo enim nee verbis nee cogitatione cousequipotest, quantum donum sit habere loco legis, peccati, mortis, irati DeiRemissiouem peccatorum, iustitiam et vitam aeternam ac perpetuo propiciumet faventem Deum. Papistae et omues lusticiarii gloriantur se quoque habereremissionem peccatorum, iusticiam etc., iactant etiara libertatem, sed illa isomnia egena et incerta sunt, quae in tentatione in momento evanescunt, quiaoperibus et satisfactionibus humanis, non verbo Dei nee Christo nituntur,Ideoque impossibile est omnes lusticiarios scire, quid sit libertas a peccato etc.Contra nostra libertas fundamentum habet Christum, qui aeternus est Pontifex,qui est ad dexteram Dei et interpellat pro nobis. Ideo libertas, remissio 2apeccatorum, iusticia et vita, quam per eum habemus, certa, rata et aeternaest, modo hoc credamus. Quare si firmiter Christo adhaeserimus fide etfortiter steterimus in libertate, qua nos liberos reddidit, habebimus illainenarrabilia dona. Si vero seeuri et stertentes erimus, amittemus ea. Paulusuon frustra iubet nos vigilare et stare, quia novit diabolum hoc sedulo agere, 25ut surrepta nobis hac libertate, quae tanti Christo constitit, nos rursus im-])licet per suos ministros iugo servitutis, Ut sequitur:Et nolite iterum iugo servitutis concludi.Paulus gravissime locutus est de gratia et libertate Christiaua atqucadhortatus est amplissimis verbis Galatas, ut persistant in ea; facillime enim 3o11 iufinita] iaaestimabilis ODE Nemo bis cogitatione] Quis enim uUa cogitatione ODE11 lusticiarii] Iiypocritae, qui iustitiam legis aut suam sectantur, ODE 15 iusticiam, projiitiumDeum etc. ODE libertatem ac eam aliis promittunt C'DE löjlö omnia illa ODE16 quae] Re vera enim servi corruptiouis sunt, quibus C'DE evauescit omnis vana eorumfiducia, quia CDE 18 omnes lusticiarios] eos CDE peccatis C'DE 20 qui estfehlt CDE et interpellat] iuterpelians CDE libertas fehlt CDE 21 et vita] vita etlibertas CDE 23 reddidit] fecit CDE 30 ut in ea persistant CDE

In epistolam S. Pauli ad Gahitas Commentarius. [1531.] 1535. (5, 1) 7Hs) aeternani iiisticiam, vitam, re[Qiissionem p[eccatoi'iim contra contraria. DiabLoliis,inquit, iiisidiatiir Iniic imiuens[issimo dono, er ift im JU feilib, tvifföni(^t teri^ribilioreio. Iini)[licat uuindum, O[oelum et ter^ram serLvituti, raagnus.Ideo State.6 'Et uolite rursus': 2)Q§ ift contemptim gerebt. Sicut amplisLsime locutusde übertäte, qua Christus — i, \)alt feft bron. Sic econtra. 'illa': nostrasententia. Omnia in contrarium vertiint ps[eudoapostoli : Si vnlt[is liberia pLeccato, morte, servate iLCgeai, Circiimcidainini, übedit deo, qui sacrificat,ista ob[edientia iustificat, ergo obedieuduiu, ut simus liberi. P[auliis: raorte^10 solum. Qui ista docuerit, nou liberat sed ilIaqLueat et iugo illa[queat, etservitutis Ingo. Istas doct[rinas vocat laq[ueos et iugi servilis, et uou frustra,quia ista res valde tenaciter adherLet. Ideo bene dicitur 'laq[ueus', i[t ciuci;fübvill l'ClIüirfelt, ut e.\pl[icari uon possit, ut fera; nihil habet quam iuguiu,1 contra (isla) contraria 13 quam fehll') Erg. nos liberavit. -) Erg. Christi.Dr aniittitur vel oscitantia et securitate ideo iubet eos stare, vcl defrotione a15 gratia et fide ad legem et opera. Quia vero illa res nihil periculi afferrcvidetur rationi, quae longe praefert iu.sticiam legis iustitiae fidei, ideo indignal)undusiuvehitur in legem Dei, vocans eam contemptu et exteuuatione quadaminsigni iugum, et iugum servitutis. Sic Petrus Acto. 15.: 'Quid tentatis siVü-is, loDeum, ut imponatur iugum' etc. Atque ita omnia in contrarium vertit.20 Pseudoapostoli enim extenuabaut promissionem et magnificabant legem eteius opera ad hunc modum: Si vultis liberari a peccato et morte et iustitiamac vitam consequi, facite legem, circuncidamiui, observate dies, menses,terapora, annos, sacrificate etc., tum illa obedientia legis iustificabit etsalvabit vos. Paulus plane contrarium dieit. Qui, inquit, hoc modo legem25 docent, uon liberant couscientias, sed eas illaqueant, et illaqueant iugo, etquidem iugoservitutis.Loquitur ergo supra modum contemptim et ignominiose de lege, cumeam vocat laqueum durissimae servitutis et iugi servilis. Neque hoc frustrafacit. Ea enim perniciosa opiuio de lege, quod iustificet, valde tenaciter3u adhaeret rationi, qua deuique implicatur et occupatur tarn fortiter totum genushumanuni, ut difficillime ex ea possit explicari. Et Paulus videtur hie quaereutesiusticiam per legem comparare bobus iugo conclusis. Ut enim bovesHjlS vel (J.) bis a gratia] Ideo iubet eos stare, ne oscitautia aut securitate sua iterum(leficiant a gratia CDE J5/iÖ rationi videtiu- afterre CDE 16 fidei iustitiae CDE20 Ka bis opinio] Nam niiinio ista perniciosa CDE 30J31 qua bis humauum] eaque totumgenus humanuni tarn fortiter occupatur et implicatur CDE 31 Et Paulus, ut derogetlegi gloriam iusticiae, videtur CDE 32 per legem] per eam CDE

8lii uiiislülam S.Pauli ad (Jalatas Conmientarius. [1531.] 1535. (.5,1)lls]quani laborem; ^Qt§ fester tompavirt bo\i, (jiii trahit etc. et uiliil (jiiampabulimi. Ex iLege nihil liabetis, quam quod captivi et ligati et ad nuiltiiinet maxLimum iab[orem. Et isto iugo nihil quam servi, et eter[ni etc. [SI. 119 ''|Cuius? legis, mortis, p[eccati, carnis, celi, terrae et omnium crea[turarum.Nou est fdênbLÜCêr servitus, quam per iLegem velle iustificari. Ideo ardeu- 5tib[us verbis commovet et permanere vellet: agitur de l[ibertate eterna etServitute eterLna. Sicut lib[ertas nou temporalis aut pol[itica, Sic servitusiion rustica, sed manebit, non mundi sed simplex l[egis, irae dei, iudicii; etmanet sub istis illaqueLis pressus. Quid nunc? Operator lêgis duplex martvr.@§ toirb eint Jlti faiier. Ibi sub iLege viventes veh[ementer vexantur, coguntur lo6 commovet] q o et i) über duplex martyr steht ut more vulgi loquarDr] magno labore trahentes iugum nihil inde habent quam pabulum, et ubiamplius nou sunt idonei ad trahendum iugum, mactantur, Ita quaereutes inlege iusticiam captivi sunt et premuntur iugo servitutis, hoc est, lege, et ubidiu magno labore et dolore defatigarunt se operibus legis, hoc tandemreportant praemii, quod miseri et aeterni servi sunt. Cuius rei? Peccati, 15mortis, irae Dei, diaboli, carnis, mundi et omnium creaturarum. Ideo nonest maior et durior servitus quam legis. Non frustra ergo Paulus voeatiugum servitutis, Quia lex, ut supra saepe diximus, tantura ostendit et äugetpeccatum, accusat, terret, coudemnat, iram efficit ac tandem conscieutias,quae miserrima ac durissima servitus est, in desperationem adigit, Rom. 3. 4. 7. 20Valde igitur ardentibus verbis utitur; vellet enim libenter eos permovereet flectere, ne sibi imponi a Pseudoapostolis nee huic iugo servitutisse iterum illaqueari per eos paterentur. Quasi dicat: Non agitur hie de relevicula aut nihil! , sed vel de infinita et aeterna libertate vel Servitute. Utenim libertas ab ira Dei et omnibus malis non est Politica aut carnalis, sed l-saeterna, Ita servitus peccati, mortis, diaboli etc., qua premuntur, qui perlegem volunt iustificari et salvari, non est corporalis, quae ad tempus aliquoddurat, sed perpetua. Nam tales iusticiarii, qui serio agunt omnia (de talibusenim loquitur Paulus), nunquam quieti et pacati sunt. In hac vita semperdubitaut de voluntate Dei, timent mortem, iram et iudicium Dei, et post auhanc vitam luent poenam incredulitatis suae, iiiteritum aetermmi.Itaque operatores legis rectissime vocantur diaboli (ut more vulgi lo(juar)Martyres, qui longe maiori labore et molestia acquiruut inferos, quam MartyresChristi coelum, Quia duplici contritione conteruntur, Hoc est, dum hie12113 in lege] per legem CDE 16 carnis bU creaturarum] etc. CUE 2ll23 Hectereet permuvere CDB 22 ne lioc importabile onus sibi CDE 2S iusticiarii] operariiCDE 34 Quia duplici] Duplici enim CDE contrione A Hoc est]primum CDE

2In epistolam S. Pauli ad Galatas Commentarius. [1531.] 1535. (5, 1.2) 9Hs] lutilta lab[orare; quando moriuntur, veuiunt iu eter[nam servitutem. Ers;ohie et boit luartyLres. Ergo standum in libertate et cavendum a servituti.slugo. Sic PapListis fit : uouvolunt aud[ire EuaDgelium nostrum. Ideohab[ent servitutem eter[nani et iufernalem, (][iiamf|iiani bic utantiir libLertate5 cainis. Aut eris liber aut servus etc. @in [tarcEe eshortatio toaiiid).'Eece': S)q§ tft loibbcr unum fidmeu. veheLmenter ardet et motus iu.i,S[piritu SLüucto, ista verba geuft in ira et indigLuatione S[piritus s[ancti eraulcontra servitutem. Ego scio, quod verbura dei fur."^ Dico vorbis sententiam:'Si CifLCumcidamini'. S)a§ ift ein fiêilfLltdêr'^ tejt: nihil erit vobis10 util[e; Circumcidi est idem quod Christum inutilem reddere, — uon creden-1 labôrare] libL zii. 8 hinter fuv Int Ideo habeu auctoritatem dicendi et defmiendivvn Crucigers Hand eingetuiesen') = führe. 2) = schrecklicher.Dr| viviint multa et magna opera facientes, frustra misere sese excruciaut, cummoriuntur, praemium acquirunt aeternam damnationem et poeuam. Sicmiserrinii martyres sunt in praesenti et futura vita, estque eorum servitu.saeterna. Xon item piorum, quibus tantuni in hac vita male est. Quare15 fortiter standum est iu libertate, quam Christus sua raorte uobis pepcrit, etdiligenter cavendum, nc iterum iugo servitutis iliaqueemur, Sicut hodieaccidit Phanaticis spiritibus, qui excidentes fide et libertate illa hie temporalem,quam sibiipsis accersunt, servitutem habent et illic aeterna premcntur.Pa]iistae Euangelium nunc non audiunt sed persequuntur. Hi, quanquamao utantur libertate carnis (plerique enim sunt Epicuraei), tarnen vere servi suntdiaboli, a quo captivi tenentur ad voluntatem ipsius. Ideo manet eos istaaeterna et infernalis servitus. Hactenus adhortatio Pauli vehemens et seria,quam sequens tarnen superat.Ecce ego Paulus dico vobis, quod, si circumcidamini, Christuss.i25 vobis nihil proderit.Paulus vehementer commotus loquitur ex magno Zelo et fervore Spiritusmera fulmina contra Legem et Circumcisionem, lUaque tarn ardentia verbaei irato propter magnam indignitatem rei extorquet Spiritus sanctus, ut dicat:'Ecce Ego Paulus' etc., Ego inquam, qui scio me Evangelium habere non30 ab honiine, sed per revelationem lesu Christi, qui denique certo scio mehabere mandatum et autoritatem diviuam docendi et definiendi, dico vobis11 excruciant, Postea, cum CDE 14 Non bis est] Contra pii iu mundo quidemhabent afflictiones, in Christo autem pacem, quia credunt eum vicisse mundum CVJE19J20 Papistae bis vere] Papistarum maior et potior pars degeuerat hodie paulatim in Epicuraeos,ideo, dum licet, utuntur libertate caruis, securissime canuut: Ede, bibe, lüde, postmortem uuUa voluptas. Sed verissime CDE

10 lu epistohim S.Pauli ad Galatas Comuientarius. [1531.] 1535. (5,2)llsjtibnis 8ed vobis, qui hoc docetis et creditis. S)a§ ift terrib[ilis tex[tii.s.Hiinc lociim applica[raus ad omues religiones et teutationes. Iste locusniirum spiritualis. Ibi iudicaLraus doct[rinas fortis[sime. Si e.st ulla doct[riua,religLio, Ut Pap[ae, Turcae, qui VLolunt ista religLicue iustif[icari et deoplacerc, die illis: Christus tibi nihil proderit. Papae dicere', Collegiis sacerdotura,Scholis, Sanctis, qui fidunt suis statutis, illis dicitur claris[simo texlu:Christus vobis otiosus, negastis eius res[un'ectiouem, mortem. S)q| ift horribiliterdictum, quia dicit, quod f[iiius dei missiis in carueni, passus etc. et2 über Hunc locura sieht die Ziffer 2 über Iste locus sleld die Ziffer 1 4 überleligiiü sieht opus, caeremonia, qualis fiiit Circunicisiu')Ery. debemus.Dr] .sententiam uovam quidem, sed certani et veram, quod scilicet, si Circuucidamiiii,Ciu'istus simpliciter nihil vobis proderit'. Haec valde dura est lusententia, qua Paulus circuucidi idem es.se dicit, quod Christum ociosum reddi,Non quidem simpliciter per se, sed Galatis, qui dolis Pseudoapostolorumcircumventi credebant praeter fidem in Christum neccssariam esse credentibusetiam circuncisionem, sine qua non posset illis contingere salus.Atque hie locus Lydius lapis est, quo certissime et liberrime iudicare ispossumus oranes doctrinas, opera, cultus, caeremonias omnium hominum.Quicunque, sive sint Papistae, sive ludaei, sive Turcae, sive Sectarii etc.aliquid docent ad salutem consequendam uecessarium praeter Euangelium deChristum aut opus cultumve aliquem instituuut, item ßegulam, traditionemaut caeremoniam quaucunque observant hac opinioue, quod per ista cousequi i'ovelint reniissionem peccatorum, iusticiam et vitam acteruam, Hi sententiamSpiritus sancti contra se latam ab Apostolo hie audiunt, quod Christus illissimpliciter uon jjrosit. Et cum Paulus, quod est valde mirum, istam sententiamausit ferre contra legem et Circuncisionem divinitus traditam, quiduon auderet dicere contra paleas traditionum humanarum? asQuare is locus terribile fulmen est contra totum Reguum Papae. Naiuomnes, sacerdotes, Monachi, Eremitae etc. (de optimLs loquor) uou Christo,quem summa iniuria et blasphemia fecerunt iratum iudicem, accusatorem etdamnatorem, sed suis operibus, iustitiis, votis et meritis confisi sunt, Ideoqueaudiunt hie iudicium suum, quod Christus sit illis otiosus. Nam si ipsi sopropria iustitia et austeritate vitae possunt abolere peccata et mereri reniissionempeccatorum et vitam aeternam, ad quid prodest illis Christum natum.9 scilicet fehlt CDE 11 redili] fieri CDE 12 simpliciter fehlt CDE per se]in so CDE 17 Sectarii] haeretici CDE IS Euangelium de] fidem in CDE 20 ista]talia CDE 23 cum fehlt CDE 24 ausit] audet CDE 25 dicere fehlt CDE30 ipsi fehlt CDE

3In epistolam S.Pauli ad Galatas Couiraeutarius. [1531.] 15o5. (.5,2) Hllsjfrustra gesserit et nihil utilitatis venire ad me etc. Ideo vides, quam liorribi]is[siinablas[phemia doct[rina hominuni, tollit enim omuia. 'In Christo Soi. 2,constituit pater omaia, the[sauros', Co). 2. [äl. 120"] Econtra qui seq[uitiirdoctLrioani h|on)inimi, tollit omnia. Monach[us, Sacerdos est abuegator dei,5 hostis, blasphemator dei cum omuib[us suis bonis, quem ista V[erba noncommovent ad prospiciendum pro ista übertäte et contra. Claris[sima sententia:neu est utilis Christus, suus saug[uis frustra fusus huic, qui Circumcidituri. e. qui confidit Circuracisione, qnia uon agit hie de opere in se sedde usu, fidLUcia, iustitia opeiis. 8i opus fa^cio et uon adÜLcio particulam:10 iusticiam.^ Ideo intel[ligamus P[aulum secundum materiam subiectam, nempe4 abnegator] abnegatus') Als Nachsatz ist zri ergänzen: so schadet es nicMs.Dr| passum esse, fudisse sanguiueni, resurrexisse, vicissc peccatum, uiorleiu, diabolum,cum ipsi ista moustra suis viribus superare possint? Dici autemnon potest, quauta indignitas sit Christum ociosum reddi. Ideoque ex magnaindignatioue animi et commotione Spiritus loquitur Paulus ista verba: 'Quod,15 si circumcidaniini, Christus vobis nihil prodcrit', Id est, nihil prorsus utilitatisredibit ad vos ex omnibus ipsius beneficiis, sed ea omnia frustravobisgessit.Ex bis satis constatnihil esse pernitiosius sub sole doctrinis humanarunitraditionum et operum, quia semel tollunt et evertunt veritatem Evaugelii,20 fidem, verum cultum Dei, ipsum Christum, in quo Pater constituit omuia,Collo. 2: 'In Christo sunt omnes thesauri sapientiae et scientiae abscouditi':s?o(. 2, 3;9'In ipso iuhabitat omnis plenitudo Deitatis corporaliter'. Quare qui autorest aut cultor doctrinae operum, oj)primit Evangelium, inanera reddit mortemet victoriam Christi, obsciirat Sacramenta eins et verum usum ipsorum tollit,25 Estque abnegator, hostis et blasphemator Dei cum omnibus ipsius promissionibuset beneficiis. Quem ista res, quod Paulus legem Dei vosat 'iugumservitutis', non absterret ab humanis traditionibus, fiducia propriae iustitiaeet operum et non invitat ad suspirandam libertatem in Christo, ille plusquam saxeus et ferreus est.30 Clarissima ergo sententia est: Christus iuutilis, id est, frustra natus,passus etc. est huic, qui circunciditur, id est, qui confidit circuncisione. Nonenim agit Paulus, ut supra dixi, de ipso opere per se, quod sine fiducia etopinione iustitiae nihil obest, sed de usu operis, hoc est, de fiducia et iusticia13 reddi] reddeie CDE 17 gessit] exhiliuit CDE 22 Deitatis] divinitatis CD£27 servitutis', quod, qui circuncisionis Observationen! necessariam dicunt ad salutem, faciantsibi Clu-istnm otiosuui, non absterret a lege et circuncisione, multo niagis ab humanis traditiouibusCDE

In epistolam S. Pauli ad Galatas Coiiiraentarius. [1531.] 1535. (5,2. 3) 13Hs] ]egih|îi.s o[iniiibuR, consciontiis mali.s. Et si qua specie appaLi'uerit in corde,uoli creilere Christum, sed diabLolum, qui sub lars-a Cliristi cor nostnimdivexat, — Ut Appa[ruit iosigni specie, Mat., — tameu illuminante spiritii3)!aitt).23, nag[noscas esse diabolnm. Sic facit omuib[ns nobis, qui credimus etc., quasi5 sit Christus, Ut iu Joh. 5.: 'Si alius' etc. Sic debemus facere, ba§ ift lltd^t Soii. .'i, 43Christus sed larva Christi et diabo[lus. S)a§ ge'ôrt ad privatas tenta[ti()ues.Ideo videnduui, ne reddas Christum tibi iuutiiem. Ideo tractaodum verbuuidei die et nocte; qnaudo securi, ift Cl" halb ha ijin.3 üler Mat. steht ut dubltarent, an deberent eum adorare 5 die Ziffer 5 c aus 7Dr] Quare discamus diligeuter Christum longissime disceniere ab omuibus10 operibus bonis et malis, ab omnibus legibus divinis et humanis, ab Omnibusafflictis conscientiis, iiuc enim Christus nou pertinet; Pertinet quidem adtristes conscientias, non ut phis perturbet eas, sed ut iam perturbatas rursuserigat et cousoletur. Ideo si Christus specie irati ludicis aut logislatorisapparuerit, qui exigit rationem transaetae vitae, certo sciaraus eum furiosum15 esse diabolum, non Christum. Christum enim Scriptura depiugit nostruraesse propiciatorem, interpellatorem et consolatorera. Talis semper est etmauet, nou potest esse sui dissimilis. Itaque cum diabohis assumpta specietihristi ad hunc modum nobiscum disputat: Hoc debebas verbo meoadmonitus facere, et omisisti, illud omittere, et fecisti, scias igitur me sump-20 turum de te poenas etc., Nihil hoc nos moveat, sed statim cogiteraus:Christus hoc modo non loquitur cum desperabundis conscientiis, non additafflictis afflictionem, 'Calamum conquassatum non confringit, Linum fumiganssuiattii. 12,20non exstinguit'. Dure quidem duris loquitur, .sed conterritos suavissimeinvitat ad se, 'Venite', inquiens, 'ad me omnes, qui laboratis et oneratiTOnttd. 11,282.-^ estis' etc., 'Non veni vocare iustos, sed peccatores' etc., 'Confide fili, remit-F"'"}.^' '^-^tuiitur tibi peccata', 'Confidite, ego vici mundum', 'Filius hominis venit quaerere aut. 19, 10et salvare, quod perierat' etc. Videndum est igitur nobis, ne mira arte etinßuitis insidiis Satanae decepti suscipiamus accusatorem et damnatorem proConsolatore et Salvatore atque ita sub larva falsi Christi, hoc est, diaboli,30 verum Christum amittamus ac nosipsi eum nobis inutilem reddamus. Haecde privatis tentationibus, quomodo iu ipsis nos gerere debeamus.[Sg. Oj Testificor autem rursus omni honiini, qui circuuciditu r,r.,:!quod debitor est universae legis faciendae.Prius iucommodum valde iugens est, quod Paulus ait Christum iis35 non prodesse, qui circunciduutui-. Hoc sequens non minus est, quod dicit19J20 de tc sunipturuni CDE 24 invitat] allicit CDE 27 salvare] salvumfacere CDE 34 valde] certe CDE 85 minus] levius ODE

:14 In epistolani S.Pauli ad Galatas Commeutariiis. [1531.] 1.53.5. (5,3)5^^^ 'ßurs[u.s': itiol t)f)n!^ 3" ben §ett[i9en f(f)loercn, fiel) betn I[ie'ßen @otttlLioo V0S.2 Iiii'at baÛ. S)q§ mag ambigue gerebt fein. Negative .sie: Vjui'etc., etiam in opere Cireumcisionis uon eircurnciditur. Nullo modo implettir6, 13 lex per impletionem; et i.?ta^ wletur mihi Pauli, iit infra: 'qiii circumciduütur,non servant', Seilicet hec* spiritiialior et magis ad propositum. s'Testif[ieor': [331. 120''] eo ipso, quo vultis vos liberare a lêge et facerelegem, eo fitis servitores. S)a§ ift ein fd)on erBiêit, qiiando quis it, et utCancer*, servando legem traDsgreditur legem et quo magis praestes eam, hocplus ius in te accusaudi. Ego exper[tus in me ipso et aliis. Vidi opt[imosviros b[ona con[scientia, qui martyi^rabant se ieiunantes, cilicium gereutes, loet si ferreum corp[us; quo plus laborab[ant, pavidiores facti; non vidi magistrepidantes, vidi fures, qui confidentius etc., quia quo plus laboratur ad iLCgem1 über ^5n steht 2 zu lj2 luro per Oi^mnia sac^ra r 2 über Negative stellt 1 "7 lege zu 7,'S 6§ ift bei tte))jen gong: legi velle servire ad iustitiam von Crucigers Iland rS transgreditur c aus transgredis•) Der Sinn ist: Wohl ihnen, den Galaicrn, daß Paulus sich so viele Miilie mitihnen gibt, daß er sogar zu schtvüren beginnt! ^) Erg. debitores esse. ^) Erg.sententia. *) Unsre Ausg. Bd. 19, 330, 11; Bd. 34-, 73, 2. ') Die hier angedeuteteReihenfolge im Druck Z. 15 f.Di]eos, qui eircunciduntur, esse debitores totius legis servandae. Et ista verbatauto serio loquitur, ut etiam iuramento ea confirmet. 'Testificor' etc., Idest, per omnia sacra iuro. Possunt autem ambigue exponi, negative et affir- ismative; negativehoc modo:Testificor omni homini, qui circunciditur, quod debitor est totius legisservandae, hoc est, quod nihil legis servat, etiam in ipso opere circuncisionisnon circunciditur, etiam implendo legem non implet, sed transgreditur eam.Eaque videtur mihi simj)lex et germana Pauli sententia hoc loco. lufra 206, laenim Cap. 6. seipsum expouit, dicens: 'Qui eircunciduntur, ne ipsi quidera3, 10 legem servant', Sic supra Cap. 3.: 'Quicunque ex operibus legis sunt, subraalcdicto sunt', Quasi dicat: Si etiam circuncidamini, non ideo estis iustiet liberi a lege, sed hoc ipso magis facti estis debitores et servi legis; eoipso quo conamini satisfacere legi et liberari ab ea, hoc magis implicatis vos 25iugo ipsius, ut plus iuris habeat accusandi et damuandi vos. Hoc caucrimore est iugredi et sordes sordibus abluere.Hocque quod dico ex verbis Pauli, ego experientia ipsa in Monasteriodidici in meipso et aliis. Vidi multos, qui summo studio et optima conscieutianihil non faciebant pro pacificanda conscicntia, gestabant cilicia, soieiunabant, orabant, affligebaut et defatigabant variis exercitiis corpora,quibus,si etiam ferrea fuissent, tarnen ad extremum destruxissent ea, et tamen, quo13 Et fehlt CDE 2S Pauli verbis CDE

In epistolaui S. Pnwli ad Galatas Coinmentarius. [1531.] 1535. (5, 3) 15Hs] implendam, magi.s receditiir ab implctione, et quo plus volo con[scientiainqiiietare, contrarium Caclo. Si coufessus, quis novit, an oninia dixerim, ansatis coutritus? Item de verbo, promis[sione dei: sed tarnen: Si contritusfueris; ergo tdüX hüB opus beiiorn, iterum confitebar. Sic in Servitute,1 ista reddebâr dies inibecillior, et tainen laborabam, i. e. implendo l[egemminirae impletis, sectando iust[itiam niinime ad eam pervenitis, est verissimasontentia. Qui ergo studet l|ege instif[icari, alienatur magis a iustitia quamonnies alii pec[catores, qni amittnnt fidLUciam operum propriorum; scinnt1 impletione] impletn Sj4 iiher Si contritus fueris xteht s.itisfeceris 6 soct.-uloDr]plus laborabant, hoc pavidiores reddebantur. Et praesertim iraminente iam10 hora mortis adeo erant trepidantes, ut plures viderim liomicidas poena capitisdamnatos confidentius mori quam ipsos, qui tarnen sanctissime vixerant.Itaque verissimum est, quod facientes legem non faciunt. Quo plusenim conantur homines satisfacere legi, hoc magis transgrediuntur eam. Quomagis conatur aliquis propria iusticia pacatam reddere conscientiam, hoc plus15 reddit eam inquietam. Ego Monachus studebam summa diligentia vivere iuxtapraescriptum Regulae, solebam, seraper tarnen ante contritus, confiteri etrecensere omnia peccata mea et saepe iterabam confessionem ac poenitentiaminiunctam mihi sedulo praestabam. Et tamen conscientia mea nuuquampoterat certa reddi, sed semper dubitabat et dicebat: Hoc non fecisti recte,20 non fuisti satis contritus, hoc inter confitendum oraisisti etc. Quo igiturlongius conabar humanis traditionibus mederi incertae, imbecilli et afflictaeconscientiae, hoc indies magis reddebam eam incertiorem, imbecilliorem etperturbatiorem.Atque hoc modo observando traditiones humanas plus Iransgrediebareas et sectando Ordinis iusticiam nunquam poteram appreheudere25 eam, quia impossibile est conscientiam reddi pacatam, inquit Paulus, operibuslegis, multo minus traditionibus humanis, sine promissioue et Evangelio deChristo.Quare cupientes iustificari et vivificari lege receduut a iusticia et vitalongius quam Publicani, Peccatores et Meretrices. Uli euim non possunt30 niti fiducia operum suorum, cum talia sint, propter quae non possint confiderese consecuturos gratiam et remissionem peccatorum; Nam si iustitiaet opera secundum legem facta non iustificant, multo minus peccata contralegem commissa iustificant. Sunt igitur feliciores hac in parte iusticiariis,qnia deest eis propriorum operum fiducia, quae si non pcnitus tollit fidem35 in Christum, tarnen maximc eam impedit. E contra lusticiarii abstinentesy iam fehlt CDE IS eam. Idem sentiendum est Je traditionibus liumanis. Quo CDE14 aliquis] liomo CDE propria iusticia] per eas ('DE 15 eam felill CDE '22 iudiesfehlt CDE 30 possunt CDE

IG In epistolam S.Pauli ad Galatas Commentaiius. [1531.] 1535. (5,3)H.s] suum peecatum esse etc., uon possunt dîeere: feci, ut salver. ergo felieioresin lioc gradu, quod eis fid[ucia deest. qiii vero abst[inet a nullis operibms,non possuiit carere opinione iustitiae, ideo iufeliciores. i. e. qûisquis studueritse iustif|îcari et eouLScieutiam confirmari per l[egem, sciat se 'debitorem', i. e.ut sciat, qiiod uimquam fecerit unam literara. Stitn omnes b[onos Monach[os t,et iuterroga, an statuant suam missani certis[sime deo placere et per eamservari. Si v[ult fateri verum, dicet: Vixi laiidabiliter sineq[ue querela, sedcerte nescio. Sie exemplum de S. Arsenio, qui vitain transegerat, tres diesiaeebat moriens, tremebat: alia sunt iudicia dei, alia hominum; secundumiud[icium ^ fui sine querela. ergo tota vita nihil impet[rabat, quam quod lopavidus factus. Si salvus, ât er muffen !riedên ad Chri-stum mortuum.Apostoli ijoiien t)n§ in Symb[olo gelegt istum art[iculum, [331. 121 "] et omnesHand r5 sciam 6 statuat zu SjO SBa§ ift attx bo§ gejagt a nmrituro? von Crucigers')Erg. hominum.Dr] externe a peccatis et in speciem inculpate et religiöse viveutes non possuntcarere opinione fiduciae et iusticiae, cum qua stare non potest fides in Christum.Ideoque infeliciores sunt publicanis et meretricibus, qui Deo irato non offerunt issiia bona opera, ut pro eis reddat ipsis vitara aeternara (ut Operarii), cumnulla habeant, sed ignosci sibi sua peccata propter Christum petunt etc.Qui igitur facit legem hac opinione, quod per eam vult iustificari, isdebitor est totius legis faciendae, hoc est, ne quidem unam literam legisfecit. Neque etiam data est Lex hoc fine, ut iustificet, sed ut ostendat 20peecatum, terreat, accuset et condemnet. Ideo quo magis aliquis studet legeaut operibus consulere conscientiae, hoc magis reddit eam incertam et confusam.Rogentur omnes Monachi, qui serio laborant acquirere pacem conscientiaesuis traditionibus, an certo statuere possiut suum vitae genus Deoplacere ac propter illud se in gratia esse coram Deo? Si fateri volunt veri- ar,tatem, respondebunt: Ego quidem inculpate vivo et summa diligentia observoOrdinem meum, sed certo affirmare neu possum, an ista mea obedientia Deoplaceat, nee ne.lu Vitis Patrum legitur de Arsenio (cuius et supra mcmini). Is quauquamlongo tempore vixerat in summa sauctitate et abstinentia, tamen cum 30sentiret iam non longo abesse mortem, coepit vehementer timere et moeroreaffici. Interrogatus, cur timeret mortem, cum totam suam vitam sanctetransegisset et Deo iudesinenter serviisset, Eespondit se quidem secundumJudicium hominum vixisse inculpate, sed alia esse Dei iudicia quam hominum.nie sauctitate et aspcritate vitae suae nihil aliud consecutus est quam j)avorcm3s2-2 auf] et CDE

In epistolam S. Pauli ad Galatas Commeutarius. [1531.] 1535. (5, 3) 17Hs] loq[Uuntur, sed uemo seit, quid. i. e. debes etiam reliquias legis facere, quia,qui Mo[sen accipit ueces[sanum legislatorem, accipit totum. Non taugt:Vol[o Cir[Cumcisionem, alias etc.; eadem consequentia, qua teneris ad Cir-[cumcisiouem, etiam ad templum etc. et retro ire iu totum Mo[sen; quando5 partem legis observas, neces|sario debes obser[vare omnes alias partes. Etsequetur, quod unus uondum veuerit, quia servare l[egem est fateri, quodnondum Christus venerit, at oportet de latis cibis servare et exp[ectareChristum venturum promissuai. Nos praedicamus eum venisse, l[egemabrogatam, Sic nostri Sch[wermeri sunt et füren Mo|^seu, ubi placent.^ Si10 concederemus ei in una parte, totam legem teneremur etc.^ Si Mose in unalege, ntein êrt in otnui. Ideo resistimus et dicimus posse nos exemplacapere ex suis l[egibus, sed suas leges non debemus practicare. Admittimus2 taug Sit 5 hinter partes ist et tibi est seutentia affirmativa etiam bona vonC'rucigers Hand vom Hände eingewiesen 7 über de latis cibis sieht cerennonias 12 sedcaus et') Zum Sinn des Plurals vgl. im Druck Z. 32. ^) Erg. implere.Dr]et horrorem mortis. Si servatus est, oportuit eum amissa omni iusticia suasola misei-icordia Dei niti et dicere: Credo in lesum Christum filium Dei,15 Dominum nostrum, passum, crucifixum, mortuum pro peccatis meis etc.Altera seutentia affirmativa est, Eum, qui cireunciditm-, esse quoquedebitorem totius legis faciendae. Qui enim Mosen in uuo accipit, in omnibusaccipere eum cogitur. Qui unani partem Legis necessario observat, is omnesalias eius partes observare debet. Neque iuvat, quod dicere velis Circun-20 cisionem esse uecessarium, non item reliquas leges Mosi. Eadem consequentia,qua teueris ad Circuncisionem, teneris etiam ad totam legem. Servare auteratotam legem, nihil aliud est quam facto ostendere, quod Christus nondumvenerit. Si hoc verum est, observari debent omnes ludaicae caeremoniae etleges de cibis, locis, temporibus et adhuc exspectandus est Christus, qui25 antiquato ludaeorum ßeguo et Sacerdotio instituat novum Regnum per totumorbem terrarum. Sed tota Scriptura testatur et res ipsa indicat Christumiam venisse, sua morte Genus humanum redemisse, legem abrogasse et omnia,quae omnes Prophetae de eo praedixerunt, adimplesse. Ergo sublata legegratiam et veritatem donavit. Non igitur lex neque opera eius, sed fides in30 Christum, qui iam veuit, iustificat.Quidam hodie eodem modo, quo tum Pseudoapostoli, adstringere nosvoluerunt ad quasdam leges Mosi, quae ipsis placebant. Hoc uequaquamferendum est. Nam si permiseriraus in parte aliqua Mosen doiniuari nobis,totum eius Imperium ferre cogimur. Ideo nuUo prorsus lege Mosi patimur17 accipit] recipit C'DE 17118 cogitur eum recipere in omnibus CDESut:^cv§ Sffievte. XL, 2 2

:18 In epistolam S. Pauli ad Galatas Coramentarius. [1531.] 1535. (5,3. 4)Hs]M[osen testem Christi, deinde exemplum optîmanim legum et monun; sed.!D!oini, 6ut cogat in couLscientia, ibi mortuus et 'sepultus et Demo seit, ubi' etc.Sed prior sententia magis ad propositum,— tarnen utraque bona, —qui vult iustifLioari per ]|êgem, nunquam etc. Utut intelligas: lex estnegatio Christi. Nemo hoc auderet d[icere, quod lêx mosi est negatioChristi. Quare tulit? Ante adventum Christi neces^saria, qiiae diceb|atChristum venturum; iam aliter. Et loquimur de l[ege, i. e. fiducia legis;sit lex testis promissionum, sed iam impleta. Hae sunt duae sententiae.Iam tangit susceptum arg[umentum: se non loqui de leg[e sed iusli-5. 4 fiîcatioue legis. 'Quicunque, Christum':^ Non damno legem, licet niilii con-4 vult] volet 10 Christum c aus Christus legem] lege') Nach Luthers Bibelübersetzung ist zu ergänzen: amisistis.Dr] uos premi. Admittimus quidem Mosen legendum et audiendum a nobis utpraedictorem et testem Christi, Deinde, ut petamus ex eo exempla optimarumlegum etmorum, Caeterum dominium in conscientiam nullo modo concedimus.

In epistolam S. Pauli ad Galatas Commentarius. [1531.] 1535. (5, 4) 19Hs] versari cum ludLaeis secundum legem; sed iustifLicari per eam, quasi Chi-istusnondum venerit, bo? lêift 'Evacuari', i. e. estis Pharaönes, nihil arapl[iushabetis de SLanguiue Christi, vita, actione, cog[uitione, feib gar fein loi, utipse nihil cum vobis ju fûn et econtra. Iterum fulmen doct[rinae uostrae5 signandura, quod P[aulus rotundis verbis non solum de lege dicit, sed:iustif|icari lege est otiosos nos reddi a Christo. Quid dices contra tonit[ruaista: Christus non potest esse habitans in cord[ibus nostiis, ut fidûcia legissimul stet? Si econtra, est larva diab[oli transfigurantis se in speciem Christi,quia Vera cog[nitio Christi, quod ad damnationem, iustitiam mala et b[ona10 nihil, [331. 121 •=] propter mala non sura damnatus, econtra. laS b[ona jein et malamala. Christus in hoc est, ut insit iustiticator contra tua mala opera sine tuisb[onis op[eribus. Si vis iust[ificari ex op[eribus iLegis, est otiosus et evacuatuszu 2 hinter Pharaönes ist ber ift ouci^ i. e. ein evacuator tio»i Crueigers Hand vomBande eingewiesen, dazu steht am untern Hand der Seite: 'Evacuati estis', vide in Gen.Annot. cap. 39. 4 über ju tûn steht negocii 9 iustitiam] iustitiaDr] dicat: Non damno Cireuncisionem aut Legem simpliciter. Licet enim mihiedere, bibere, conversari cum ludaeis secundum legem, Licet mihi circuncidereIS Timotheum etc. Sed velle iustificari per legem, quasi Christus nondum «i^n- 1«,venerit aut, iam praesens, solus iustificare non possit, hoc damno, hoc enimest evacuari a Christo. Itaque dicit : 'Evacuati estis', id est, estis Pharaönes,hoc est, liberi a Christo, Christus desiit in vobis esse et operari, Nihilhabetis amplius'de cognitione, Spiritu, affectu, favore, libertate, vita, actione20 Christi, sed prorsus separati estis ab ipso, ut nihil negotii sit ei ampliusvobiscum nee vobis cum ipso.Illud diligenter observandura et inculcandum est, quod Paulus dicit,Per legem velle iustificari nihil aliud esse, quam separari a Christo et planereddi ociosum ab eo. Quid potentius dici potest contra legem, quid opponi25 potest isti fulmini? Ergo impossibile est C'hristum et Legem simul habitarein corde. Aut igitur legem aut Christum cedere oportet. Si vero in eapersuasione es, Christum et fiduciara legis cohabitare posse in corde, tumcerto scias non Christum, sed diabolum in corde tuo habitare sub larvaChristi accusantis et perterrefacientis te ac exigeutis Legem et opera tua ad30 iusticiam. Verus enim Christus, ut paulo ante etiam dixi, non expostulattecum propter peccata tua nee iubet te confidere benefactis tuis. Et veracognitio Christi seu fides non disputat, Utrum feceris bona opera ad iusticiam,aut mala ad damnationem, Sed simpliciter ita statuit: sive feceris bonaopera, non ideo iustificaris, sive feceris mala, non ideo damnaris. Non"*eius24 reddi Vis ali en] cum nobis ficri ociosum ODE 26 igitnr] enim CDE 29 fiialCDE2*

20 Ii epistolani S. Pauli ad Oalatas Commentarius. [1531.] 1535. (5, 4)Hs]es ab eo. ®a§ finb hor[ribiles seutentiae et comminationes et siraul max[imaedoctrinae et dignitates nostrae doct[rinae: Aut Christum amitte, autiustitiam legis. Aut sine lege iustificaberis, aut suis cucuUis etc. Papa, autdamnaberis; Si, econtra; ergo non cucullum. lam iudica, quae doctLrinaPap[ae, quanta abominatio. Nos sepa[ravit a Chri.sto et fecLit otiosum in3«-23, 26(. nobis, absentem. Sic conqueritur in lere.: 'Pastores mei'; 'ut pop[ulus mens3(v. 5, 17. i3obl[iviscatur'; 'Ite, sacrificate deo, qui edux[it'; 'mactab[it f[ilios et filias etexpend[et omnes substantias', — 'in psLCudopropheta.s'.* Est potens doct[rina,d[icere, quod universus Pap[atus eit evaeuatus a Christo.3 aut (2.) fehlt S über potens doctiriua steht res mag[na') JJ. h. gegen sie riehtelen sich diese Drohungen Gottes {Ja: 5, 13],D'idetraho bonis operibus suam gloriam uec mala laudo, sed in caussa iusti- loficacionis dico videnduni esse, quoraodo Christum retineam, ne oeiosus mihifiat, si iustificari lege cupiam. Christus enim solus me iustificat contra operamea mala et siue operibus meis bonis. Si sie de Christo sentio, verumChristum apprehendo, si autem iudico eum exigere a me legem et opera adiusticiam, factus est mihi oeiosus ac ego ab eo evaeuatus sum. i&Horribiles sunt hae sententiae et comminationes contra iusticiam legiset propriam. Deinde sunt etiam certissima Priucipia, quae articulum deiustificatione confirmant. Est igitur finalis haec conclusio: Aut Christumamitte, aut iusticiam legis. Si Christum retines, iustus es coram Deo, Silegem, Christus nihil tibi prodest, debitor es totius legis servandae habesque 20.s. TOoic 27, 26 sententiam tuam: 'Maledictus omnis, qui non' etc. Simili modo dicimus detraditionibus humanis, ut iam de lege diximus: Aut Papa amittat cum suisReligiosis omnia, quibus hactenus confisus est, aut Christus erit eis oeiosus.Ex bis facile iudicari potest, quam periculosa et pestilens fuerit doctrinaPapistica, ea enim longissime nos a Christo abduxit et plane nos ab eo 2»3cc. 23,S6f. ociosos reddidit. Dens in leremia Cap. 23. conqueritur 'Prophetas vaticinarimendacium et prophetare seductiones cordis sui, hocque ideo, ut obliviscaturpopulus suus nominis sui" etc. Ut igitur Pseudoprophetae omissa germanainterpretatione legis et doctrina de semine Abrahae, benedictore omniumGentium, praedicaverunt sua somnia, ut populus oblivisceretur Dei sui, Ita soPapistae obscurato et oppresso Euangelio Christi, ut amplius nullus einsesset usus, tantum doctrinam operum urserunt, qua totum mundum longissimeabduxerunt a Christo. Qui ista serio considerat, non potest 11011 exhorrescere.24 periculosa] peruiciosa CVE 25j2fi mos ?

In epistolam S. Pauli ad Galatas Couuiientarius. [1531.] 1535. (5,4) 21ilsj 'A Gratia excid[istis': fetb ber Qinabe entpfaÜen. Amplius uou estisiu g(ratia. Sic qui excidit e navi, sive retro etc.\ subruergitur. Si V|is inleg[e iustifLicari, est naufragium facere: f c^tüitig ^, toie bu h)ilt, es mortis,gLratiam non potes retinere, si vis religione tua iustif[icari. Ubi nunc vota5 iuania? Si ista servaveris, promitto tibi r[egnuni C|ôelorum! Ista doct[riuaper omnia relig[iosorura MonastLeria. Cum iam fo gretffen^, fol diab[olusnid^t JUVnen, quod Eeg[num suum tarn beue constitutum fol bnterg'ên? Sedön§ leit m!êr an önfev doct[riua quam l)^n an l)l)rm bing; libertatemaeter[nam, iust[itiam, vitam aeter[nam, ba§ ift groffex" quam decem mundi.10 30ßa§ ift ein Papatus, Turca[tus et totus mundus erga unum Christum? Noszu 2 submergitur, suffocatur aquis j- 3 über jc^ltiing steht iiata über es mortiasteht non potes effugere, mortem evadere 4 über retinere steht conservari 7 fol >)ntcr=gêit dazu dissolvi, destrui r 10 Turca: [der Doppelpunkt deutet eine Äbkurzunf) an;daher die obige ungetoöhnliche Ergänzung]') Ery. sive a fronte. ") = schwimm. Vgl. B Wth. U, 2700. ^) Der Sinnist: Wenn icir des Teufels Reich so angreifen, s. unten Z. 30.Dr]A gratia excidistis.Id est, Non amplius estis iu Regne gratiae. Ut enim is, qui est inuavi, quacunque taudem parte excidit in mare, submergitur, ita qui excidita gratia, non potest non perire. Velle ergo iustificari lege, est naufragium15 facere et se in certissimum discrimen aeternae mortis coniicere. Quae autempotest esse maior insania et impietas, quam velle amittere gratiam et favoremDei et legem Mosi retinere, qua retenta necesse est, ut accumules tibi iramet orania mala? Si autem excidunt a gratia, qui lege morali volunt iustificari,quo collabuntur, quaeso, lusticiarii, qui traditionibus et votis suis20 iustificari volunt? Ad ima Tartara. Imo evehuntur in coelum! Sic enimdocuerunt ipsi : Quicunque incedunt iuxta Regulam Francisci etc., pax etmisericordia Dei super eos; Item : Qui observaverit castitatem, obedientiam etc.,habebit vitam aeternam. Tu posthabitis illis inanibus et impiis uugis attende,quid Paulus hie doceat, Deinde quid Christus dicat: 'Qui', inquit, 'credit SoO. a, ae. is25 filio Dei, habet vitam aeternam ;qui vero non credit filio, non videbit vitam,sed ira Dei manet super eum', Item: 'Qui non credit, iam iudicatus est'.Caeterum doctrina Papistarum de traditionibus humauis, operibus,votis,meritis etc., ut erat vulgatissima in mundo, ita putabatur esse optima etcertissima, qua et diabolus Regnum suum constituit et confirmavit poten-30 tissime. Idee non mirum est, cum hodie impugnatur a nobis et dispelliturceu 'palea a vento', quod Satan tarn atrociter saevit, omnia turbis et scandalis spf. i, i12 in vor navi fehlt A 27 Caeterum fehlt C'DE Papistarum, ut obiter hocmoneam, de CDE 29 diabolus per Papam Regnum ODE 30 cum hodie a nobispotentia verbi Dei impugnatur CDE

22 In epistolam S. Pauli ad Galatas Commentarius. [1531.] 1535. (5, 4)a.ßov.^li'li'idem parvuli, 'sed thesaurus' etc. Qui ex g^ratia, etiara ex iust[itia,rLemissione p[eccatorum, vita, übertäte, propiciatione dêi, et cadit in irani,mortem, servitutem, p[eecatum diaboli. S)q§ ift g[ratia. mec^tige exhort[atoriaverba, quae debeut commovere et confirma[re: Cadere a deo, Christo, quiquaerit iust[itiam legis et .uatura carnis et seusus couLScientiae et usus t[otiusmundi.i5, 5 20. NoveinTI 'Nos autem spiritu ex fide spem iust[itiae': Dixît, quod excid[erunta g^ratia et otiosi, qui vol[unt iustificari ex iLege, quia de iustificando t[otares agitur. Idee uunc concludit et pul^chrum ponit ibi Epip[honema, dicens:Uli volunt iustificari ex l[ege, CircumcisioLue. [331. 122*] Nos non sie iusti-1 über 'sed thesaurus' steht 2. Cor. 4.') Der Sinn ist: Diese alle sind von Gott abgefallen.Drjreplet ac concitat in nos totum mundum. Ergo dicat aliquis : satius fuissettaeuisse, tum nihil talium malorum fuisset exortum? Nos pluris faceredebemus favorem Dei, cuius gloriam praedicamus, quam furorem mundipersequentis nos. Quid enim Papa et totus mundus ad Deum, quem certemagnificare et praeferre debemus omnibus creaturis? Deinde impii exag- tsgerant tumultus et scandala, quae Satan suscitat ad opprimendam aut saltemdeformandam doctrinam nostram. Nos contra commodum et fructum huiusdoctrinae inaestimabilem amplificamus, quem longe praeferimus omnibus turbis,3. ffov. 4, 7 Sectis et scandalis. Nos quidem parvuli et infirmi sumus ,gestautes 'thesaurumcoelestem in testaceis vasis'. Sed quaralibet vasa infirma sint, tameu authesaurus infinitus et incomprehensibilis est.Nun sunt frigide et oscitanter inspicieuda haec verba: 'A gratiaexcidistis', sunt enim valde Emphatica. Qui excidit a gratia, amittit simpliciterexpiationem, remissionem peccatorum, iusticiam, libertatem, vitam etc.,quam Christus sua morte et resurrectioue nobis emeruit. Et vicissim acquii-it 25in locum illorum iram et iudicium Dei, peccatum, mortem, servitutem diaboliac damnationem aeternam. Et hie locus fortiter munit et confirmat doctrinamnostram de fide seu articulum iustificationis et nos mirabiliter consolaturcontra furores Papistarum persequentium et condemnantium nos tanquamHaereticos, quod istum articulum docemus. Deberet et merito iste locus 30perterrefacere omnes hostes fidei et gratiae, hoc est, omnes operarios, utdesinerent persequi et blasphemare verbum gratiae, vitae et salutis aeternae.iUinttij.i3,i3Sed adeo indurati et obstinati sunt, ut 'videutes non videant, et audieutes'haue horribilem seutentiam contra se ab Apostolo latani, tamen 'non audiant'.ajottf). 15, 14 Sinamus igitur illos, 'caeci enim sunt et caecorum duces'. 3530 Deberet et] Debebat GDE

lu opistolam S. Pauli ad Galatas Cüuiuientarins. [1531.] 1535. (5, 5) 23Hs] fiîcari volumus, ut cadamus a gratia. 'Sed' etc.: finb eitel insig[nia verba.Non dicere voluit: Ex fide iustifLicaraur, sed adiecit: 'spem iustitiae'; utcompreh[endat totuiu ueg[otium fidei, involvit etiam spem.'In spiritu': est Aiitith[esis. Xon vol[umus iustificari ex cLarne, sed5 IC spiritu iust[üicari, et sie ex spiritu, ue sit phaLnaticus Spiritus sibiipsiniagister factus, sicut Rot[tenses etiam spiritum iaotant, sed noster Spiritusest ex fide. Ista satis tractai^vimus per tôtatu Ep[istolam, quid ex spirituet fide. Et nou solum iustifieamur spiritu, sed etiam 'expLectamus spem'.S)a§ ift nova additio. Spes dupliciter accipitur: pro re sperata vel affectuw sperantis. Ro. 8: 'non est spes nisi', de afLfectu. Sic ad Col.: 'fidem' etc. f„"'ifi'j^'propter spem, quae', i. e. rem speratam. Sic hie potest accip[i dupliciter: .5 über le steht ut res nostrae sie] c zu 9 Spes duplicitei- accipitur rDr] Nos enim Spiritu ex fide spem iusticiae expectamus. b,5Paulus hie concludit pulchro Epiphonemate, dieens: Vos iustificarivultis lege, circuucisione et operibus. Nos non item, ne Christus nihil nobis15 ])rosit, ne debitores fiamus totius legis servandae, ne evacuemur a Christoet ne excidamus a gratia, Sed 'expectamus spem iusticiae in spiritu et fide'.Singulae voces diligenter expendendae sunt, sunt enim valde Emphaticae.Non voluit tantum dicere, ut alias solet: 'Nos iustifieamur fide', aut: 'Spirituex fide', sed adiecit: 'Spem iusticiae expectamus', involvens simul spem, ut2u totum fidei negociuni complectatur. Consideranda est autem Antithesis invocabulo Spiritus, cum dicit: 'Nos Spiritu ex fide' etc.. Quasi dicat: Nosnon volumus iustificari carne, sed hoc agimus, ut Spiritu iustificemur, et sieSpiritu, ne sit Phanaticus et ex se Magister natus, ut Sectarii spiritumiactaut, sed noster Spiritus est ex fide. De Spiritu et Fide supra copiose25 dictum est. Hie autem non solum dicit: 'Iustifieamur Spiritu ex fide', sedadiungit: 'spem iusticiae expectamus', quae nova additio est.Spes usu Scripturae dupliciter accipitur, pro re sperata et pro affectusperante. Pro re sperata accipitur Coli. 1.: 'Propter spem repositam vobissoi. i, sin coelis', id est, rem speratam; Pro affectu sperante Rom. 8.: 'Spes, quaesiöm. 8, 2if-30 videtur, nou est spes. Nam quod videt quis, cur speret? Si autem, quodnon videmus, speramus, id per patientiam expectamus'. Sic et hoc locospes accipi potest dupliciter, et secundum hoc gignit etiam duplicem sententiam.Prior est: 'Nos spiritu ex fide spem iusticiae nostrae expectamus',14llö Nos bis prosit] Nos hoc modo non qiiaerimus insticiam, ne Christus fiat nobisociosus CDE 15 ne bis a Christo fehlt CDE 16 'expectamus bis fide'] 'expectamusspiritu ex fide spem iusticiae'. CDE SOjäl Consideranda bis etc.] Cum dicit: 'Nos spirituex fide' etc., consideranda est Antithesis in vocabulo Spiritus CDE 22 volnmus] quaerimusCDE 23 Phanaticus Spiritus CDE Sectarii] haeretici CDE

'24 I" epistolam S. Pauli ad Galatas Commentarius. [1531.] 1535. (5,5)Hs] 1. pro re sperata i. e. expect[amus in fide rem iustitiae nostrae i. e. iustitiamsperatam, et proprius sensus 1.: sicut nondum sumus iustificati, et tarnensumus iustificati, sed iiistitia nostra pendet adiuic in spe. Donec enim vivinms9iöm. 7, 23 in carne, hec manent: 'leges peecati' etc.; illis instantibus uobis nianet ibilocus spei, quod iustitia iion est, ut debet, expLeetamus autem per priniitiasSpiritus. accep[imus priniitias, sed speramus, ut perfecte. Sic iustitia nostranon in re, sed spe.S)a§ ift Cons[olatio max[inia, qua cousolamur pusil[lam conscientiam,quae sentit suum p[eccatum et pavefit et pallet ad quod[Hbet telum ignitum.In hoc neg[otio, ut soimus exper[ti, ibi sensus merus p[eccati dominatur,irae dei, mortis, iDfer[ni et omnium pavorum. Ibi dicere debet, qui sie5 über espLectamus steht speramus 7 spe 8 O Sa§') Der Setzermarke entspreclieml der Abschnitt im Druck Z. 22.Dj'lid est, iusticiam speratam, quae certo revelanda est suo tempore. Altera:Nos spiritu ex fide expectamus spe et desiderio iusticiam, Hoc est, sumusiustificati, et tarnen nondum sumus iustificati, quia iusticia nostra pendet9!äm. 8, 24 adhuc in spe, Ro. 8.: 'Spe salvi facti sumus'. Donec enim vivimus, haeret isaiijm. 7, 23 adhuc peccatum in carne nostra, 'manet lex in carne et membris, repugnanslegi mentis nostrae et captivans nos in obsequium peccati'. Ulis affectibuscarnis furentibus ac nobis Spiritu reluctantibus manet ibi locus sperataeiusticiae. Incepimus quidem iustificari fide, qua et primitias Spiritusaccepimus, et mortificatio carnis coepta est, sed nondum perfecte iusti sumus. 20Reliquum est, ut perfecte iustificemur, hocque speramus. Sic iustitia nostranondum est in re, sed adhuc in spe.Haec gravissima et suavissima est consolatio, qua afflictae et turbataegpi). 6, 16 mentes sentientes peccatum et pavefactae ad quodlibet 'ignitum diaboli telum'mirabiliter erigi possuut. In illo enim certamine conscientiae, ut experientia asdocti sciraus, fortiter dominatur sensus peccati, irae Dei, mortis, inferni etomnium pavorum. Ibi tum dicendum est tentato: Tu, frater, vis habereiusticiam sensitivam, hoc est, cupis ita sentire iusticiam, ut peccatum sentis;hoc non fiet. Sed tua iusticia debet transcendere sensum peccati et sperarete coram Deo iustum esse. Hoc est, tua iusticia non est visibilis, non est 30sensibilis, sed speratur suo tempore revelanda. Ideo non debes iudicaresecundum sensum peccati, quod perterrefacit et perturbat te, sed secundumpromissionem et doctrinam fidei, qua promittitur tibi Christus, qui est perfectaet aeterna iusticia [33g. P] tua. Sic spes mea in affectu sperante inmediis pavoribus et sensu peccati provocatur et erigitur fide, ut speret me 3514 iustificati (1.)] iusti ODE tarnen bis pendet] tameu iusticia nostra nondum revelataest, sed pendet ODE IG adhuc fehlt CDE Jf>ll9 speratae iusticiae] spei CDE32 perturbat] conturbat CDE

In epistolam S.Pauli ad Galatas Commentarius. [1531.] 1535. (5,5) 2.5Ifsjpavefit: Tu vis iustitiam habere sensitivam, Ut sentis peccatum etc. hoc noufit, tiia iiistitia debet transscendere hoc peccatum et sperare te iustum, i. e.tua iustitia est invisibilis. Ideo tibi cogitandum noa secundum sensumpeccati, quod sentis, sed sensum fidei, quae dictat te habere Christum in5 ceh's. Sic est spes in sperante affectu, — altera in re sperata, — quia inmediis tent[ationibus provocor, fide solicita, sperare me beatum; [581. 122'^]Deinde res sperata, quod spero, quod futurum, bol tüttb fotnen suo tempore.Utrumque verum, sed max[ima consol[atio, si de affectu sperante inteUigis,quando pugnas cum diab[olo et inflor per spem, quod iustitiam etc.10 Sic cepi esse iustus et spe consolor contra peccatum etc. hoc intelligitur inre et usu.^Quomodo differunt fid[es et spes, — in qua re valde suda[verunt.Et differentia, quam diflficil[lime nos differamus! @ie !onen ntd^t tiOlt etnanbcr!omen, Mes sine spe non potest esse, ut si fortitudo sine prudentia, est15 temeritas; sie necesse sc respiciunt ut duo cherubLim, et tarnen sunt diffe-a.snoicas.Sürentes. Crasse a finibLUS, offi[ciis et contrariis hjolt i(|§ n'êmen. Fidei est1 seusitivam] se tia^ 5 iu (2.) o zu 13 bei ©ic ist durch Strich ein Absatzmarkiert 16 über a finibius bis n'êtnen steht S[cilicet diftereiitiam') Von hier bis S. 31, 14 liegt wieder ein Stück Präparation Luthers vor, vgl. UnsreAusg. Bd. 40^, 21, hoff. Danach ist die Schlußbemerkung in Anm. 4 dort zu koirigieren.Dr]esse iustum. Deinde spes, pro re sperata, hoc, quod nondum videt, speratperficiendum esse et revelandum suo tempore.Utraque sententia bona est, sed prior de affectu sperante uberiorem20 affert consolationem. lusticia enim mea nondum est perfecta neque sensibilis,ideo tamen non despero, sed fides monstrat mihi Christum, ([uo confido; hocfide apprehenso luctor cum ignitis telis diaboli et animor per spem contrasensum peccati, statuens perfectam iusticiam mihi paratam in coelo. Sicutrumque verum est, quod hie iustus sum iusticia incipiente et in ea spe25 erigor contra peccatum et expecto consumationem perfectae iusticiae in coelo.Haec tum recte intelliguntur, cum ad usum transferuntur.Hie quaestio oiitur, quid intersit inter fidem et spem. Hac in re valdesudaverunt Sophistae, sed nihil certi ostendere potuerunt. Nobis, qui tamendiligentissime versamur in sacris literis et longo maiori (absit verbo invidia)30 spiritu et intelligentia eas tractamus, difficile est aliquod discrimen invenire.Tantam enim cognationem inter se habeut fides et spes, ut haec ab illadivelli non possit. Et tamen aliquod discrimen inter ipsas est, quod abofficiis, contrariis et finibus ipsarum sumendum est.26/27 transferuntur. Quod sit discrimen inter fidem et spem. fats Überschrift]Hie CDS

26 in epistolam 8. Pauli ad Galatas Commeutarius. [1531.] 1535. (5, 5)llslproprie docere et pertiuet ad doct[riiiain et comprehenditur in 1. genere,tpiod dicitur doctLrina, fides est quasi dial[ectica et pertinet ad doctLriuamjet spes a Reth[orica; et fidei offiîcium discernere, iudicare de dog[matibiis,distinguit inter hereses et orthLodoxaru doctLrinam, spes luctatur cum af[fectibus,tiibulationibLUs, crucibLus. Ideo fides doeet adherere veritati, obiectum estveritas et Chi-istus, et dii'igit iutel[lectum. Sicut f[ides est iudex contraerrores pro veritate, Sic spes est contra tribûlationes, mala et versatur ingaudio, animositate. Sed reipsa uon possunt separari, f[ides sine spe uonerit, Nisi quod resp[ondeat promissis fides, fides habet obiectum rerum, Spesres sperandas. Si credo in Christum et tevtöag vxiä) t[oto corde, ut suszu1 Fides r zu, 3 Spes r 314 iudicare bis doct[nnam unterstrichen ' 4 luctatur]luctato Tis Sic bis animositate unterstrichen' 9 promissa') Vgl. die Gegenüberstellung im Druck Z. 16 bis 21.JJr] Differunt ergo fides et spes primum subiecto, quia fides est in intcllectu,spes in voluntate. Re tamen separari non possunt, sicut duo CherubimPropiciatorii. Deinde officio, quia fides dictat et dirigit intellectum, nontamen sine voluntate, ac docet, quid credendum sit. Est igitur fides doctrinaseu noticia. Spes exhortatio est, quia excitat animum, ut sit fortis et erectus, isut audeal, ferat, perduret in malis ac in illis expectet meliora. Item fidesest Doctor et iudex, puguans contra errores et Haereses et iudicans Spirituset doctrinas. Contra spes dux belli est, luctans cum affectibus, quales sunttribulatio, crux, impatientia, tristicia, pusillanimitas, desperatio, blasphemia,et versatur in gaudio, fiDrtitudine animi etc. contra superiores malos illos aoaffectus. Postremo differunt etiam obiecto: Fides habet obiectum veritatera,cui certo et firmiter docet adhaerendum esse, et intuetur in verbum rei velpromissionem. Spes habet obiectum bouitatem, et intuetur in rem verbi,hoc est, in rem promissam seu in res sperandas, quas fides dictavit suscipiendas.ss11J25 Differunt bis suscipiendas] 1. Difl'erunt subiecto, quia fides est in intellectu, spesiu voluntate. Ee tamen separari non possunt, respiciunt enim se mutuo ut duo cherubimPropiciatorii. — II. Officio, quia fides dictat, dirigit et docet, estque notitia. Spes exhortatioest, quia excitat animum, ut sit fortis et erectus, ut audeat, ferat, perduret in malis, ac inillis expectet meliora. — III. Obiecto, quia fides habet obiectum veritatem, cui certo et firmiterdocet adhaerendum esse, et intuetur in verbum rei seu promissiones rerum. Speshabet obiectum bonitatem et intuetur in rem verbi, hoc est, in rem promissam seu in ressperandas, quas fides dictavit suscipiendas. — IV. Ordine, quia fides est ante omnem tribu-'gjjj,*'^ j'j'lationem, initium vitae, Ebrae. 11.; spes posterior, ex tribulationibus parta, Rom. 5. —V. A contrariis, quia fides doctor et iudex est, pugnans contra errores et haereses, iudicansSpiritus et doctrinas. Spes Imperator seu dux belli est, pugnans contra tribulationem,crucem, impatieutiam , tristitiam, pusillanimitateni, desperationem, blasphemiani, et exspectatbona sub malis. CDJ

;In epistolam S. l'auli ad Galatas Cummentarius. [1531.] 1535. (5,5) 27HsJcipLiam, quod tameu sine vol[untate uou fit, ibi sum iustus hac seutentia.Ubi hoc fit, venit diab[olus et conatur extiug[uere doctLi'iuam et vi opprimeieibi spes appre[headit rem in fide comprae[hensam. Ubi vicerit spes, letaturiu gaudiîo s^piritus SLaucti. Sic disting[uas. 'E.xpLectaaius': S)a§ ift proprio5 voluntatis, esse auimosum, ut in Pol[itia virtns prudens et fortis; sed taleiufortitudinem habere sine intel[lectu dirigente est temeritas, oportet haberebene informatnni animum; si hoc, tum spes sperat, ut fides docuit. [351. 123^]Sic traho fidem ad dial[ecticam, spem ad Reth[oricam, quae amplificat remad Exhort[ationein et persuas[ionem, ut non recedat a spe concepta* etlu reth[orica et d[ialectica non toeit Öoneinonber: Si rethor non habet dia-[lecticam, tum est iteffdêv, Si simplex dia[lecticus, nihil monet. Sed Kethorhabens dia[lecticam, biX !an§ treiben, ba§ ' leBt. Sic distinctio spei et fideiquam pruden^tiae et fort[itudinis moraliter, Sed tradunt sibi mutuas operas.1 sententia] oder noticia 5 virto 8 über dial[ecticam sieJU subiectivara, in qua[geschrieben q°Jooncipiat ideaiu credendorum spem] i/eschrieben ist fide [SchreihjUichtUjlceit]>) = daß es.Dt] Quando igitur fide in verbum Dei edoctus apprehendo Christum et15 tota fiducia cordis (quod tarnen sine voUmtate fieri non potest) credo in eum,hac noticia iustus sum. Sic fide seu hac uoticia me iustificato statim venitdiabolus et nititur extinguere fidem Dolis, mendacio, erroribus et haeresibus,Vi, tyrannide et caedibus. Ibi spes hictans apprehendit rem fide dictatam,fit auimosa et vincit diabolum impuguantem fidem, quo victo sequitur paxau et gaudium in Spiritusancto. Re ipsa igitur fides et spes vix discernipossunt, et tarnen est ahquod discrimen inter ipsas. Hoc ut facilius aguoscipossit, declarabo rem similitudine.In Politia difilerunt prudentia et fortitudo, est enim aliud prudeutia,aliud fortitudo, et tamen ita cohaerent, ut facile separari non possiut. Est25 autem fortitudo constantia animi, quae in adversis non desperat, sed fortiterperdurat et expectat meliora. Nisi autem fortitudo dirigatur prudentia,temeritas est, Et vicissim, nisi ad pi-udentiam accesserit fortitudo, prudeutiainutilis est. Sicut igitur in Politia prudentia sine fortitudine vana est, itafides in Theologia sine spe nihil est, quia spes fert et perdurat in malis ac30 vincit ea. Et vicissim, sicut fortitudo sine prudentia temeritas est, ita spessine fide praesuraptio in Spiritu et tentatio Dei est, caret enim noticia veritatisvel Christi, quam fides docet, ideo caeca et temeraria fortitudo est.17 diabolus, mendacii pater, et CDE Dolis, hoc est, meudacio CDE 18 Vi biscaedibus] Deinde, quia homicida est, couatur eara etiam vi opprimere CDE 23124 estbis possiut] tameu ita couiunctae suut hae virtutes, ut t'acile divelli uou possint CDE27128 prudentia vana et inutilis CDE

28 Tn epistolam S.Pauli ad Galatas C'oramentarius. [1531.] 1535. (.5,5)Hs] Ro. 8. habes clare, ubi ponit spem in tribi ulatioue. Fides con(.'ii)ituriHom.8,nff. *.. ., . .simpliciter docendo, ubi instruitur animus, quid veritas; spes concipiturexhort[aiido. Sed nisi fides luceret voluntati, non possem voluntati persiiaderespem. Nos habLemus fLidem, qua docemur, erud[imur, sapimus, appre-[hendimns Christum, manemus in eius g[ratia. Sic credentes hab[eüius hostesmuudum, c[arnem, diabLolum, vexabimur, quia in spiritu sumus ex fid[e. Ideo.sie iustifieati in fide et spiritu, 'Exp[ectamus', i. e. toleramus ista mala etanimose erigimur vol[untate per istam f[idem docentem volLuntatem, donec; o Uo. 8.'') Bei- Setzermarke entsprechend der Abselmitt im Druck Z. 25.Dl] Quare primum omnium pius habere debet rectam opinionem et intellectumfide informatum, seeundum quem in afSictionibus regatur animus, ut speretin malis optima, quae fides dictavit et docuit.Fides igitur est Dialectica, quae concipit ideam omnium credendorum,Spes ßhetorica, quae amplificat,urget, persuadet et exhortatur ad constantiam,ne fides in tentatione suceumbat, sed retineat verbum et firmiter ille adhaereat.Sicut autein Dialectica et Rhetorica distinctae artes sunt et tamen adeo interse cognatae sunt, ut altera ab altera separari non possit, Quia Rhetor sineDialectica nihil firmi docere potest, Et econtra Dialecticus sine Rhetoricanon afficit auditores, Qui vero utramque coniungit, is docet et persuadet,Ita fides et spes distincti affectus sunt, fides enim aliud est quam spes etspes aliud quam fides, et tamen propter magnam cognationem, quam habentinter se, divelli non possunt. Ut igitur Dialectica et Rhetorica mutuas sibiinvicem operas tradunt, ita fides et spes. Est igitur ea distinctio fidei etspei in Theologia, quae est intellectus et voluntatis in Philosophia, Prudentiaeet Fortitudinis in Politia, Dialectices et Rhetorices in sermone.Summa, Fides, cum instruitur animus, quid veritas sit, concipiturdocendo, Spes exhortando, quia exhortatione excitatur spes in afflictiouibus,quae confortat iam fide iustificatum, ne cedat malis, sed contra audentioreat.^ Sed nisi facula fidei luceret voluntati, uon posset spes persuaderivoluntati. Habemus igitur fidem, qua docemur, sapimus, intelligimus coelestemsapientiam, apprehendimus Christum et maneraus in ipsius gratia. Adhaereutibusnobis Christo fide et cum confitentibus, statim insurgunt contra noshostes mundus, caro, diabolus, odientes et persequentes nos acerrime in30IS exhortatur et persuadet ODE 16 sunt fehlt ODE 18 Qui bis is] utramquevero coniungens CDE 25/26 Fides bis docendo] Fides docendo concipitur, ibi eniminstruitur animus, quid veritas sit, CDE 26 Spes autem exhortando CDE 28129 spesbis voluntati] ei persuaderi spes. CDE') Verg. Aen. 6, 9ö; vgl. Unsre Ausg. Bd. 20, 126, 4.

In einstolam S.Pauli ad Galatas Commentarius. [1531.] 1535. (5,5) 29Hsjreveletur iustitia uostra, quam cred[imus et sperannis. Fide incepimus, speperduramus, revela(tioue totum habebimus. Propter credere patimur, patiendoanimose erigimur, exhortatur nos scrip[tura cum promis[siouibus, quas docuitfides, et sie nascitur in nobis spes, Ut in Ro.: 'Ut per patieutiam'. Fides »um. is, 4s iucipit sine trib[ulatioue, audio doceri Christum sine trib[u]atioue et erucc,sed tompt halb brauff. Veuiente CrucLe exhortaudus auimus ad fortitudineinspi^ritualem et The[ologicam, quae posita in ferendo, Ut 15. Ro. 'Fides'credeudo, 'spes' defLcndendo se ab erLroribus et heres[ibus, ferendo pessLiraamala spirituaiia et corp[oralia; 'CliLaritas' facieudo omuia bona et mala. ^ et » Sov. 13, 1310 sie homo integer et perfectus etc.zu 4ff. Ordiue r ' 7j8 Fides spes credeudo [mit Strich zu Fides gezogm]dcl\eudendo') Sinngentäß itt ergänzen evitando. ") Vgl. im Druck der 2. Auflage oben yV. 26zu 11125 Nr. IV. Eier tinten im Druck zu Z. 29 ivird auf jene vmiveyyenommene Stellevermesen mit den Worten: ut et supra monuinius.Dr] coi'pore et spiritu. Ideo sie credentes, iustificati Spiritu ex fide, expeetamus.spem iusticiae nostrae. Expeetamus autem per patientiam, quia omninocontrarium sentimus et videmus. Mundus enim cum suo principe Diaboloforis et intus nos omni genere malorum impugnat. Deinde haeret adhuc in15 nobis peeeatum, quod subinde contristat nos. In bis tarnen omuibus nondefatigamur uec deficimus, sed fortiter erigioius voluntatem fide, quae illuminat,docetet regit voluntatem, Atque ita constantes permanemus et superaiuusomnia mala per eum, qui dilexit nos, donec reveletur iusticia uostra, quamcredimus et speramus.20 Fide ergo incepimus, spe perduramus, revelatioue totum habebimus.Interim dum vivimus, quia credimus, docemus verbum et propagamus cognitionemChristi in alios, Docentes autem persecutionem patimur (luxta illud:'Credidi, ideo locutus sum, Ego autem humiliatus sum nimis'), patientes l>f.fortiter erigimur spe, exhortante nos Scriptura suavissimis et cousolatione25 plenissimis promissiouibus, quas fides docuit. Atque ita nascitur et crescitin nobis spes, Roma. 15.: 'Ut per patientiam et consolationem Scripturarum a!i5m.i5,4spem habeamus'.11c, loIdeoque non sine caussa coniungit Paulus cum spe patientiam et tribulationes,Rom. 5. 8. et alibi, Ulis enim excitatur spes. Contra fides prior estgj5!l{;g''j(j30 spe, est enim initium vitae, et ineipit ante omnem tribulationem, Discitenim et apprehendit Christum sine cruce. Cognitionem tarnen Christi statim22 Docentes autem] Hoc facientes CDE 2S Ideoque] Ideo ODE 2Sj29 cum speIns tribulationes] patientiam in tribulationibus cum spe CDE 29 Contra fides, ut et supramonuimns, prior VDh'

30 I" epistolam S.Pauli ad Galatas Commentarius. [1531.] 1-5.35. (.5,5)Hs] Pro doct[rina servit iste locus, qiiod nou Cir[cumcisione iustif|icaniiir.sed solo Christo. Q[iiidquid in nobis praeter hoc, sive opus, pass[io,vol[untas, sunt carnalia. In Christo fiunt omnia spiritualia. ErgLo observatioiLBgis est caro. Nos vero ultra Circumcisionem versamur in spiritu,credimus. Consolatio est hec, ut tempore trib[ulationis sie te iustum^, utplus sentias de.^ [351. 123''] Sensus peccati perturbat te, non solum reluct[antemsed captivantem seLntis, i. e. tu aliud nihil sentis quam te absorptumin p[eocato; sed i-evera non est, sed meus sensus iudicat ita. Il)i di.sce et6 über Sensus peccati steht est fortisisimus 7 aliud c aus alius') Erg. sentias. ^) Erg. deo.Dl] sequitur crux et pugna. Ibi tum exhortandus est animus ad fortitudinemSpiritus (Spes enim nihil aliud est, quam fortitudo Theologiea, ut e contra lofides est sapientia seu prudentia Theologiea), quae sita est in ferendo, luxta9(0111. 15, 4illud: 'Ut per patientiam' etc. Manent ergo tria illa, Fides docet veritatemac defendit ab erroribus et Haeresibus, Spes fert et vincit omnia mala corr,f,poralia et spiritualia, Caritas, ut in textu sequitur, facit omnia bona. Sichomo intus et foris integer et perfectus est in hac vita, donec reveletur 15iusticia, quam expectat, ea erit con.summata et aeterna.Porro hie locus gravissimam et doctrinam et consolationem continet.Doctrina est, quod non per opera, ritus, sacrificia et totum illum cultumMosaicae legis, multo minus per opera et traditiones humanas iustificemur,sed per solum Christum. Quicquid praeter hunc in nobis est, sive sit Intel- 20lectus, voluutas, sive actio, passio etc., caro, non Spiritus est. Quicquidigitur mundus habet Optimum et sanctissimum extra Christum, peccatum,error et caro est. Itaque circuncisio, observatio legis, item opera, religiones,Vota Monachorum et oninium iusticiariorum carnalia sunt. Nos vero, inquitPaulus, longe supra ista omnia versamur in Spiritu, quia per fidem tenemus 2.1Christum et in tribulatione expectamus spe eam iusticiam, quam fide iampossidemus.Consolatio haec est, ut in seriis pavoribus (in quibus adeo magnus etfortis est sensus peccati, tristiciae, desperationis etc., penetrant enim etoccupant omnes angulos cordis) non sequaris sensum tuum, alioqui dices: 30Sentio vehementes terrores legis et tyrannidem peccati nou solum rebellantismihi, sed omnino captivantis me, non uUam consolationem aut iusticiamsentio, ergo peccator, non iustus sum, Si peccator, ergo reus aeternae mortis.Sed contra hunc sensum nitere et die: Etiamsi sentiam me prorsus oppressum11 sapientia seu fehlt CDE 20121 sive bis etc.] sive sit lex, opus, passio, sive intellectus,Toluntas etc. CDE 21 caro est, non spiritns. CDE 30 onines angulos] omniaiiiteiiora CDE 32 non ullam] nullam CDE

Tn epistolam S.Pauli ad Galatas Commentarius. [1531.] 1535. (5,5.6) 31Hs]exp[ecta tnum Christum et tenta, quantum de Christo. Etiamsi captivasme et nihil sentiam quam p[eccatum, mortem, tameu credo in I[esumCh[ristum, et sie sum iustificatus spiritu et in istis maus exp[ecto iusticiam,quam iam habeo inceptam, revelandam. sie consolari te potes: habeo iustitiam,5 quod deiis r[emittit mihi peccatum; etsi tenuiter seutio, tamen appre^hendoChristum in ista j^romis^sione ; et illa scintilla erit fornax et eleraentaris ignis,sed prae sensu pLeccati non potes estimare mag[nitudines istas spei et fidei.Luctare ideo; si senseris te capLtum, noli credere. Etiam aversus, Christusnon est aversus et deus etc. Et sie persuade tibi promisLsionem Christi.10 quod habLes iustLitiam, hoc est tibi credendum. ®Q§ §ei[t consolari perspem etc. S)o§ \it) ber tejt, qui clare docet opera uon iustificare neo consolari;sed hoc facit .Spiritus in fide Christi, qui dat spera etc. (5§ ift gorein gering btng, fides et spes. ap[paret 'linam', quod iam ventus; et tamen Sff. 42,mauente verbonon conteritur.i;, 'In Christo enira lesu operosi'^: Iam venit 3. virtus. fLidem et spem .i, 6hab[emus, quae faciunt animum rec^t. 9iu fol operosus foris in memb[ris etofficiosus.3 sie] c [so die übliche Abkürzung Rörers dafür] 4 über inceptam sieht fidcrevelandam init Strich zu iusticiam Z. S gezogen 9 sie] e 11 iustificari 13 quod]q /= quam; Schreibflüchiigheit] 16 animum über (fidem) zu 16 hinler tc^t ixt veritatemet voliunfatem vom Bande eingewiesen') Von hier bis S. 39, 3 wirl't die Handschrift gar nicht auf den Driid: Vgl.hierzu weiter S. 34 Anm. 1.Dr] et absorptum peccato et iudicem Deum aversum et iratum, tamen re ipsalioc non est verum, nisi quia sensus mens ita iudicat. Verbum Dei, quod20 in istis pavoribus sequi debeo, non sensum meum, longe diversum docet,'Deum' scilicet 'prope adesse iis, qui tribulato corde sunt, et humiles spiritu >i5j. ü4, 19salvare', Item, 'non despicere eum cor contritum et humiliatum'. Deinde'.ti. .m, 19Paulus hie docet iustificatos Spiritu ex fide spem iusticiae nondum sentire,sed expectare adhuc.25 Quare cum lex accusat et peccatum perterrefacit te et nihil sentisquam iram et iudicium Dei, ne ideo despera, sed arripe armaturam Dei,'scutum fidei, galeam spei et gladium Spiritus', et experire, quam bonus etetiii.c, icf.fiDrtis sis bellafor. Fide apprehende Christum, Dominum legis et peccati etomnium, quae illa comitari solent. In hunc credens iustificatus es (Id quod.io ratio et sensus cordis tui tibi tentato non dicit, sed verbum Dei), Deindein istis pugnis et terroribus, qui subinde redeunt et exercent te, per spempatienter expecta iusticiam, quam modo fide habes, sed tantum inceptam et18 iudicem] cor dictet CDE 21 sunt corde CDE 36 desperes CDE arripiasCDE 32 modo] nunc CDE

32 I" epistolam S. Pauli ad Galatas Commeatarius. [1531.] 1535. (5,6)Hs] 'In Christo Neq[ue': mirabilis seutentia. Cum isla 2 sint contraria,debêmus sie d[icere: Aut praepucium prodest aut Circumcisio, quia suutcontraria. Sed ipsi^ nientiunt: iustif[icare^; altius est nobis eundum, quamfit Cîrcumcisione aut praeputio. Sunt contraria inter se, sed non cumiustitia. Nou est terrena sed cel[estis. ergo sive Circumcidaris sive non-', 5q[uamquam ibi gLentes et ludLaei dimicent usque ad sang[uinem de suisIust[iciis, Ut nobiscum iam pug[nant de esu carnis et die[bus fest[is. Quidamex nostris, quidam putant p|eccatum luoitale, si non deb[eaut uti übertäte'uostra.* Item fol bem âb\t einreumen", quid esset p[eccatum mortale.Isti etiam stulti, Christianus hie*: Nos habemus res superiores. Neque 10argLCntura nee aurum hie valet, quia in Christus est maius. [3JI. 124"] Sic neei.sfin.8, ebibere, ieiunare facit aliquid ad rem. P[aulus: 'nihilo meliores, si non edimus';istae res viliores, quam quod debeant trahi in locum iustif[icationis. Q[uidquidest, mundus, vilior quam ut in hunc locum iustif[icationis. Nos alitereruditi: qûldquid non est Christus, dicimus nihil ad iustificationem coram 155 non fehlt 11 aurum] a—ros 12 über nihilo steht 'sive edamus' 14 quam15 über ad steht iusticiam') Nämlich Sophistae. ") Erg. Cireumcisionem. ') Erg. nihil est. *) DerSatz blickt wohl zurück auf jene Wittciiherger Sturmereien tvährend J/idhers Wartburg-(mfentlmlt: man müsse den Abendmaiilskekh mit der Hand anfassen usu\ '•) Erg. jitentidêiben. ") Erg. dicat.Dl] imperfectam, donee ea suo tempore reveletur perfecta et aeterna. At nonsentio me habere iusticiam, aut saltem tenuiter sentio! Non sentire, sedcredere debes te iusticiam habere. Et nisi credideris te esse iustum, insignicontumelia et blasphemia afficis Christum, qui te mundavit Lavacro aquaoper verbum, qui denique mortuus in cruee peccatum et mortem condemnavit soet occidit, ut per ipsum consequereris aeternam iusticiam et vitam. Istauegare non potes (nisi velis esse palam impius et blasphemus et i)rorsuseontemnere Deum, omnia promissa divina, Christum et omnia ipsius beneficia),ideo neque te iustum esse negare potes.Discamus igitur in magnis et horribilibus terroribus, ubi conscientia 2.1nihil sentit praeter peccatum et iudieat Deum esse iratum et Christum aversum,non esse consulendum cordis nostri sensum, sed verbum Dei consulendumesse, quod dicit Deum non irasci, sed respieere ad afflictos, contritos spirituet trementes sermonem ipsius, Christum non avertere se a laborantibus. etoneratis, sed eos refocillare etc. Docet igitur hie locus clare legem et opera 30non afferre iusticiam et eonsolationem, sed hoc ipsum faeere Spiritum infide Christi, qui excitat spem in ipsis pavoribus et tribulationibus, quae fert29 tremeutes ad sermonem ODE

I de. apprcLhcndimus,&33In epistolam S. Pauli ad Galatas Commentarius. [1531.] 1535. (5, 6) 33i] deo. Quid leges divinae, cere[moniae ec[clesiasticae? Ia§ g^cn. uihil ^ ederead haue iustitiam. Vis edere? beue. Qiii res extra Christum positasvocaut iu disputationem iustificaudi- —: Sed ()eift: Extra Christum, siveCireumcisio. Quando ^ accipit Circumcisionem, totam legem.* Si praepucium 5,gentes'', cum omnibus suis leg[ibus, .sapientiis, Reguis.'' qLuidquid possuntintel[ligere sapLieutiae, volunt omDib[us viribus''; ludei cum sua Cir^cuaicisioue,Mo[saicis legib[us, Regib[us. Capiuntur partes pro toto. 'In Christo' etc.:'nou disputandum de iLegibus gentilibus vel ludLaieis, nee an ista lex velalia iustificet. Sed ite cum legib[us in locum suum, ad tribuualia: ludicentpersonis, agris, pecLunia. Cere[moniae vadant in templum, accendenscereolam; Item festi dies. ®a§ tjciffen leges, quas velînt servare, si valent adconcordiam, tranq[uillitatem. Si vero volunt non facere*, discordemus, piiusabrogemus etc. S)a§ ift f [einer tejt: q[uidquid in giêntibus et lu^daeis est,reiicit, ut statuat unicum: quod in Christo, qiûidquid non est^; — in^" Christoest iustitia sola. Interim patiatur et exerLcet spera et châritatem;fides nou est in legibus gLentium nee Iud[aeorum, sed in Christo. Ideo6 viribus] viris S gentilibus] gentilium [Schreibfehler] 9 tribunalia] trib—12 discordemus] discordeo [Schreihfehler] 14 est mit Strich zu reiicit gezogen') Ei-g. valet. ') Erg. errant. ') Erg. quis. *) Erg. servare debefc.») Erg. servant. ') Erg. servare volunt. ') Erg. facere ad iustitiam. *) Eni.ad hunc finem. ') Erg. in Christo, reiicimus. '") Erg. als Objekt zu apprehendimusweder ein quidquid.Pr] et viucit mala. Perpauci noruut, quam imbecillis et exigua sit fides et spesin cruce et lucta, apparet enim tum esse 'liuum fumigaus', quod iam iamgci. 42,extiucturus sit fortis ventus. Sed credentes in Ulis pugnis et terroribus20 contra spera in spem, hoc est, pugnantes fide in promissionem Christi contraseusum peccati et irae Dei, experiuutur postea istam scintillam fidei perexiguam,ut apparet rationi, quia eara vix sentit, fore velut elementarem ignem, qniiraplet totum coelum et absorbet omnes terrores et peccata.Vere pii in toto orbe terrarum nihil charius et preciosius habent hac25 doctrina, quia tenentes eam hoc noverunt, quod totns mundus ignorat, nempepeccatum et mortem et alias calamitates ac mala corporalia et spiritualiaelectis cedere in bonum. Item noverunt Deum tum proxime adesse, cumlongissime apparet abesse, Tum maxime esse misericordera et Salvatorem,cum videtur maxime irasci, affligere et perdere. Noverunt tum se habere30 iusticiam aeternam, quam ut certissimam possessionem spe expectant, repositamin coelis, cum maxime seutiuut terrores peccati et mortis. Tum se essedorainos omnium, cum omnium sunt egentissimi, luxta illud: 'Nihil habentes, 2. Sot. 6, 10omnia possidentes'. Hoc vocat Scri]itura consolationem concipere per spem.Sed illa ars sine crebris et magnis tentationibus non discitur.2ut:êt§ aUtife. XL, 2 3

34 In epistolam S. Pauli ad Galatas Commentarius. [1531] 1535. (5,6)Hs] Papa fuit dibLohis, quocl coegit fidem iiostram applicare suis legib[US. Ibiponenda tantuin membrorum dil[ectio.Îstimi textum otiam anij)[iunt Sopj^histae et extiiiguunt fidem: Vides,quod fluides non iustifîcat, quia P[auliis dieit: 'fides valet", quomodo? 'perchLaritatcm operaiitcm', — et daiit sie operib[us in charitate factis iustitianiet adimuiit eaiii fidei. Et putant P[auluni addidisse per modum ademptioiiisetc. Sed P[auliis V[ult describLere veram fLideni contra hypoc^risin.2 üler (lil[ectio steht obedieutia cu 3 Sopliista r zu 4l5 steht 'per cliLaritatem'dicit, 11011 per superstitiosa opera am unteren Bande der Seite 6 charitate über (veritate)') Für (las von hier bis S. 39, 2 reichende Stück seiner Nachschrift setzte Börereine entsprechende Aiisarbeituny , die ihm von Luthers eigenei' Hand zugekommen war(vgl. Einleitung in Unsrer Ausg. Bd. 40^, 4 Abschnitt c), ein, für die wieder noch eineArt Vorarbeit ebenfalls von Luthers Hand auf uiis gekommen ist (vgl. Einleitung a. a. 0.Abschnitt d, abgedruckt in Bd. 40^, 22 f.). Wir geben hier unten zunächst jene Bd. 40 \ 4Abschnitt c beschriebene Ausarbeitung Luthers in Form von Varianten zum Druck wiederund darunter dann den auf sie aufgebauten Text des gedruckten Kommentars. — AhPräparation Luthers zu der oben von Rörer nachgeschriebenen Vorlesung kommt vielleichtdas Bd. 40^, in Abgedruckte in Betracht. Die Reihenfolge all dieser Aufzeichnungen waralso: 1. Luthers Präparation (Bd. 40^, in). 2. Die hier oben wiedergegebene Vorlesungselbst. 3. Lutlters Vcn'arbeit zu einer besonderen Ausarbeitimg dieses Stückes (Bd. 40^,22 f.)4. Diese Ausarbeitung, die hier unten gqieben icird. ö. Der von Rarer darauf aufgebauteText des Kommentars (gleichfalls hier unten).Besondere handschriftliche Ausarbeitung Luthers zu dieser Stelle,uns als Varimiten zu dein hier unten gegebenen Text des Kommentars gedruckt (vgl. hieroben Anm. 1). Diese Korrekturen sind, wie das ganze Stack, von Luthers eigener Jland;wo Rörer etwas dazu schreibt, vermerken wir das ausdrücklich.Bos. q. 24^ Bl. 253", iS/9 über Nani bis praeputium steht textûs von HörersJfand 'Nam in Christo lesu' etc. c in (etc.) neqLue ustö. bis efficax von Rörers Band9 vor Sed steht 13 rot als Seizerzeichen 12 divinitus (posse) IS habere über (videri).ron^j Nani in Christo lesu neque circuncislo aliquid valet nequepraeputium, Sed Fides per Charitatera efficax.Huuc locuni Sophistae trahunt ad suam senteutiam, qua docent uos loCharitate seu operibus iustificari. Dicunt euim Fidem, etiamsi sit infusadivinitus (de acquisita taceo), non iustificarc, nisi sit informata per Charitatem,Quia Charitatem vocant Gratiara gratum facientem, hoc est, iustificantem(ut nostro verbo, seu Pauli potius, loquar), Charitatem deinde acqulri nostromerito congrui etc. Quin hoc affirraant, Fidem etiam infusam stare posse »scum peccato mortali. Adeo in totum transferuut iustificationem a fide etsoli tribuunt (hac ratione) Charitati. Atque hoc voluut hoc loco per SauctumPaulum demoiistratum habere: 'Fides, quae per Cliaritatem operatur', QuasiPaulus velit dicere: Ecce, fides non iustificat, imo nihil est, nisi accedatoperatrix Charitas, quae fidem ioformet.'^^

In epistolam S. Pauli ad Galatas Commentarius. [löol.] 1535. (5,6) 35Hs] Hoc observa propter ipsonim perfidîam et pervers[ionem. Ipsi niliil sciuntde fide, ideo cogimtur phautizari: Ecce, 'fides est operosa', ergo f[ides siuech[aritate nihil facit. Hoc est prorsns exting[iiere fidem. [S8I. 124''] Ipsid[icunt, qiiod f[ides iufusa stat in p[eccato mort[ali*, et uisi accesserit cli[a-.1 ritas tanquam forma, fides est tabul[a. Quid tum neces[se dispûtare deCliristo, quem semper anî'êt? Hoc debes ex oculis removere. Fides estparvula scintilla in corde quasi, fides est Saccus, cliLaritas est thesaurus insaeco, fides est vas etc. Hoc pestilens dictum cavete. Hoc est, quod nihilIntel [ligunt. Ipsi intelligunt obiective non subiective. Ideo ut cecus^ etc.10 Ideo cum audLiunt hie ch[aritatem operosam, mu§ fides gering feilt, châritasatt§ fein, cum econtra in toto. Est descriptio ^ verae fid[ei, non hy^pocriticae.Est hie scriptum per modum Epitasis. Si f[ides tua vera, es iustus, eteam iustitiam f[idei impossibile fieri, quin operetui*. Neu est correctio. V[ultHU 5 gehörig steht 'quae est efficax per cliaritatem ', ChaLvitas est portieus etc. amoberen Bande der Seite zu 9 Ipsi loquuntur de fide oViective, quam subiective uunquaniseuserunt von Cnictgers Hand r 13 ea iustitia operetur] operi_') Thomas, Summa II, 1 Q. 112. ') Erg. de colore loquitur. ') Nämlichdas Wort des Paulus: 'fides per cliaritatem efficax'.14 per honiines ignavos über (ex hominibus) 16 fide o 17 ex (verbo)21 Paulus: [Bl. 253''] fides (Nee sensus) nee dicit fides quae per rh 25 hominem rJi27 (At) Clara 2S 'Operatur', quare 30 Morali 31 hinler opera steht vel saltem peropera lusticiam parariDr] Verum haec oninia monstra sunt, per honiines ignavos conficta. Quis15 enira ferat doceri, Quod Fides, donum Dei per Spiritumsanctum infusumcordibus, possit stare cum peccato mortali? Si de fide acquisita seu historicaet uaturali opinione ex historia coneepta loquerentur, tolerari possent, imo dehistorica fide recte loquerentur. At de fide infusa sie sentire, hoc est planeconfiteri sese prorsus nihil de fide recte intelligere. Deinde hunc locum Pauli20 per coloratum (ut dicitur) vitruni legunt et textum deformant ad sua somuia.Non enim dicit Paulus: Fides, quae per Charitatem iustificat. Nee dicit:Fides, quae per Charitatem gratum facit. Talern textum ipsi fingunt et huicloco per vim intruduut. Multo minus dicit: Charitas gratum facit. Nonsie dicit Paulus, Sed sie dicit: 'Fides, quae per Cliaritatem operatur'. Opera25 fieri dicit ex fide per Charitatem, non iustificari hominem per Charitatem.At quis est tam rudis Grammaticus, qui non ex vocabulorum virtute intelligataliud esse Iustificari, aliud Operari ? Clara enim et aperta sunt verba Pauli:'Fides per Charitatem OPERATUR'. Quare manifestum furtum est, quodilli vero et germano sensu Pauli sublato pro 'operari' intelligunt iustificari et30 per 'opera' iusticiam, cum etiam in morali Philosophia fliteri cogantur operanon esse iusticiam, sed a iustitia fieri opera.3*

36 In epistolam S. Pauli ad Gahitas Commentarius. [1531.] 1535. (5, 6)Hs] dLicere: ninlti aud[iuut fidera v[eram et coguoscuut uostram doct[vinan] perfecte,sed niauent hypo[cntae. Ergo dico: 'In Chri.sto', certe valet fjde.s, datChri.stum, timc iustitia fidei affert sLpiritmn .'«[anctuni, qui cliaritateni affert,qiiae uon est otiosa sed dat 0[mnia bona, ut sit chathena. Ergo discernitinter hypiôcritas et veros Cl)ristiano.s. Multi habent fidem in Christum, sednou verani, quia ibi arbor sine fr[iK'tibus; si esset vera, tum fierent opera.Ibi vides, quod fidei dat, quod operetur et exerceat multa opera, i. e.zu 2 zu liypoLcritae ist Ipsi invoitunt fideni , nou habent sed cxting[uunt cam et eliguiitpliaLrisaica opera, omittentes ch[aritateni, et iis [mit Strich zu ^\i&\T\sa.\oa. ofata gesogen]volunt placare denm vom unteren Eande der Seile eingewiesen zu 2 Extollit ergofidem super omnia, quae in mundo: sapiîentiam , iusticiam r 3 über affert (2.) stehtdat 5 fidem] fide ß opera] operaretur [nämlich fides; die Konstruhliun ist durch daseilige Schreiben verwirrt] zu T O Ibi ' exerceat] exercet') Die SetsermarJce zeigt, daß Hörer zunächst diese seine Nachschrift dem Drwilczugrunde legen icollte, ehe ihm einfiel, statt ihrer die hie)- unten gegebene AusarbeitungLuthers einzusetzen.zu 8 hinter cahos ist (seu materiam) rh 9 sit o 10 vor et (1.) steht 14 rotals Setzerzeichen 11 asserens rh 13 (facit) operatur zu 15 hinter sed ist (abagente puto) rh fabro (seu) IG vim [581. 254"] 19 (seu) tribuere 20 (operari)iustificare liinter C'baritati ist (sed fidei) rli 21 Certum über (l'alam) est über (fit)22 Cbaritatis Cbaritate 25 (sacris) lectioniDr] Porro, Paulus liic nou facit Fidem informcm et rüde velut calios,cuius nihil sit ueque esse neque agere, Sed Operationen! ipsam tribuit fideiet nou Charitati, non fingens rüdem quandam et informera qualitatem, Sed loasserens efficaeem et operosam quidditatera ac velut substantiam seu formam(ut vocant) substantialem. Non enim dielt: Ciiaritas est efBcax, Sed: 'Fidesest efficax', Non: Charitas operatur, sed: 'fides operatur'. Charitatem verofiicit fidei velut instrumeutum, per quod operetur. lam quis neseit, quodinf5trumentum habet vim, motum et actionem uon a se ipso, sed a Fabro, isoperatore seu agente? Quis enim diceret: Securis dat vim et motum secandiFabro? Navis dat vim et motum navigandi uautae? Vel ut Isaiae exemplumSei. 10, 15 adducam, Quis dieet: 'Serra trahit fabrum, et baculus levat manum?' Nondissimile est, qiiod isti dicunt Charitatem esse fi:)rmam fidei seu tribuere vimet motum fidei seu iustificare; cum Paulus nee opera Charitati concedat, 20quomodo concederet iustificationem? Certum igitur est, iniuria magna nousolum Pauli, sed ipsius quoque fidei et charitatis liunc locum pro charitatecontra fidem esse depravatum.Sed ita accidit ignavis lectoribus et qui suas cogitationes afferuntlectioni sacrarum literarum, cum vacui accedere deberent et ex literis sacris 2525 ex sacris literis ODE

In epistolam S. Tauli ad Galatas Coiiimentarius. [1531.] 1535. (5,6) 37Hs] per illiini spiritura, qui datur fidei. Corripit improbos, praedicat, orat. Etveniunt isla of^ficia ex mera ch[aritat€, gratiiita vol[uiitatc. Fides facit omnialiylari, volenti, simj)lLici aiiimo. Noii per questuiu, sed gratis diligit, iioni «i». i3,5; ''quaerunt, quae sua sunt', 1. Cor. 13., 'omnia'. Et fiuut hec omnia hylari5 animo, nihil quaerit, non delLCctatur in suis laudib[us, honoribus. Ipsi diszii2 Confer cum iiuvo etc.' r ::u off.'Si liabes nliquid', 'relinque munus' [Mallh.5, 23 f.]. 'QuaecuiiqLUO Süliveritis' [Matth. IS, ISJ. 'Nun septies' etc. [Matth. IS, 23] r') Eig. Testamento. Die. Bemerkung bezieht sich wohl auf die zu 3ff. beigeschriebenenZitate.S (dei) excerptis 9 loco rli 10 (a pi[iijri) superius H vera(quae)14il5 (ex cliiaritJite) per CMiaritatem 7-5 Christianus [Sl. 254''] 16 Credentem 18 ASinistris l'J Circumcisio 21 valet rh 22 hinter nihil steht die Zahl IG rot alsSetzerzeicheu Credamus 23 (Ut) Verum 27 intus rh 2S Ut llomu sit absoluteChristianusDr] rcferi-e cogitationes , deinde verba diligenter considerare, praecedentia enm.sequentibus coufene et hoc studere, ut integrum sensum alicuius loci capereut,non truncatis vocabulis aut excerptis verbis sua somnia affiogerent. Pauluseniiii hoc loco non agit, Quid sit fides aut quid coram Deo valeat, Non10 (inquam) de iustificatione disputat. Hoc enim superius per totum prolixefecit. Sed brevi velut Epiphonemate concludit, quid sit ipsa Vita Christiana,dicens: 'In Christo lesu neque Circuncisio neque Praepucium quicquamvalet, Sed fides per Charitatem operosa', Id est, fides uou ficta neque Hypocritica,Sed vera et vivax. Ea est, quae exercet et urget bona opera per15 Charitatem. Hoc est tantum dicere: Qui vult esse vere Christianus seu inChristi Regno, Hunc oportet esse vere credentem. Vere autem non credit,si opera Charitatis fidem non sequuntur. Et sie utrinque, a dextris etsinistris, excludit a Regno Christi Hypocritas, A sinistris ludaeos etoperarios, dicens: In Christo neque Circuncisio, id est, nulla opera, nullus20 cultus, nuUnm prorsus vitae genus, Sed sola fides sine omni fiducia operumvalet; A dextris Ignavos et inertes ac desides, quia dicunt: Si fides sineopere iustificat, Ergo nihil operemur, Sed credamus soluni et faciamus, quaevolumus. Non sie, impii, dicit Paulus. Verum est sine operibus solam fidemiustificare, Sed de fide vera loquor, quae, postquam iustificaverit, non stertet25 ociosa, Sed est per Charitatem operosa.Igitur sicut dixi, totam vitani Christianam Paulus hoc loco pingit,scilicet esse Fidem erga Deum intuset Charitatem seu opera erga proximumforis, Ut sie homo absolute sit Christianus, intus coram Deo per fidem, quioperibus nostiis non indiget, foris coram hominibus, quibus fides nihil pro-30 dest, sed opera seu Chaiitas. Hac igitur forma vitae Christiauae audita seu

38 I" cpistolatu S. Pauli ad Galatas C'ommeutarius. [1531.] 1535. (5, 6)Hs] pii[tationem faciunt, quod fidem fd)lücd)CH. fidcs credcns Christo foris servitpro.\|imo in cli[aritate i. e. öon (jCl'tjen gci'lt, est pronipta ad bencfacieudumcunctis. CliLaritas uoii liabitus obiectivus. Ipsi doii de re disputaut sed delit[cris et syllabis, nesciunt, quid dicant. CiiLaritas est propensus animuszu 4 CliaLritasr7 interna rh S/9 couiungit bis i. e. rh 9 dicit [5ß(. 255='] 13 hinter pla inplane der Buchstabe D rot als Setzerzeichen 16 doceudi rh definiendi c aus defiuitionesdividendi c aus divisiones coüigeudi c aus collectiones 17 esset eriim corpus(ergo) 18 Corpus 19 (Ita Christianus) (Eadem) Eadera 20 Charitas 22 (Hoc) Sedfacessant usic. als neuer Absatz 23 Egyptiis Sed 2S Christianum [SBl. 255'']30 hinter Pur in Purpuratus die Zahl 2 rot als SetzerzeichenDrjcognita, scilicet quod sit fides et Charitas (ut dLxi), nonduni dicitur, Quid 5sit fides, Quid sit Charitas, Haec enim alia est disputatio. Nam de fideseu iuterua uatiu-a, vi et usu fidei siipra disputavit, ubi cam docuit esseiusticiam seu potius iustificatioueiu eorani Deo. Hie couiuugit Chaiitati etoperibus, id est, de eius exteruo officio loquitur. Hie dicit eani esse iuipultriceniet effectricem bouoruni operum seu Charitatis erga proxiuiuui. loQuare huuc locuui ueiuo recte sapiens potest inteliigere de negotio instificationiscoram Deo, cum loquatur de tota vita Christiauorum, Et estpla [58g. Q]ne vitiosa Dialectica seu fallacia coaipositionis et divisionis,Ubi de parte accipitur, quod de toto dicitur. Neque enini dialecticapati debet figuras Synecdochas et Hyperbolas, ut Rhetorica facit, cum 15sit Magistra docendi, definiendi, dividendi et colligendi, quantum fieripotest, propriissime. Qualis enim esset ea Dialectica: Homo est animaet corpus, uec sine anima et corpore esse potest, Ergo corpus intelligit,anima sola non intelligit? Eadem Dialectica est: Vita Christiana estfides et charitas seu fides per charitatem efficax, ergo charitas iustificat, 50non solafides.Sed facessant humana somnia. Hoc simul ex isto loco discamus, quam.wojcio,2ihorribLles sint tenebrae in istis Aegyptiis, qui non solum fidem, sed etiamcharitatem in Christianismo contemnunt et loco eius sese fatigant operibuselecticiis, rasuris, vestibus, cibis et aliis iufinitis personatibus et larvis, 25quibus volunt Christiani videri. Sed stat hie liberrimus Paulus apertis etdisertis verbis: Christianmu facit fides efficax per Charitatem. Non dicit:Christianum facit Cucullus, leiunium, vestis, ritus, Sed fides vera erga Deum,quae diligit proximum et benefacit, sive sit servus. Dominus, liex, Pontifex,Vir, Mulier, Purpin-atus, Pannosus, Carnibus vesceus, Piscibus utens. Nihil, 30Nihil horum facit Christianum, Sed fides et Charitas. Caetera sunt omiiia

In epistolam S. Pauli ad Galatas Commentarius. [1531.] 1535. (5, 6. 7) 39Hs]erga prox[inniin ad benefacieudum et ferendum mala, ad corrigeiidimimala etc.[331. 125*] 'Currebatis': noo diff[icile. Confirmat, quod iam recte docets,?et priiis etiam. Nova figûra: vita Christi est cursus; Currunt; 'Euangelizafe'jfflMtte. 28,i9i cuiTuut discip[uli; EcLclesia currit quam iu doceut|îbus quam aud[ieutibiis.'Pedes' sigiiificat amb[ulare, conversari. i. e.: tjijx rettet fet tool, e§ ging feilt311 itt ©LUrem leben. Q[uamquam videatar nostra vita pigra, tarnen s[pirituzu 3 am oberen Bande ihr Seite steht der Buchstabe als Lagenbezeichnuny3 über non diffiicilo steht Ista plana sunt zu 4l5 'Velociter currit sermo eins' [Ps. 147, 15].'Quasi spon^sus' etc. [Ps. 19, fi]. Eph. 6. [V. 15] r 6 hinter anibûlare steht am Anfangder neuen Zeile nochmals ambLulare zu 7 hinter pigra rjehöriij steht et magis reptacioquam cursus von Crucijers Hand am Bande8j9 ea bis Cliaritate rhDr] raendacia et mera idolatm. Et tameu nihil est contemptius ea ipsa fldeet Charitate ajiud eos, qiii Christianissimi esse voluut et plane EcclesiaIU sanctior, quam ipsa Dei sancta Ecclesia. Kursus suas larvas et figmeiitaelecticiorum operum admirantur et iactant, sub quibus alunt et tegunthorribiles suas idolatrias, impietates, avaricias, imrauudicias, odia, homicidiaet totius inferni et Diaboli reguum. Tam poteus est violeutiaHypocrisis et super.stitionis in omnibus seculis ab initio usquc ad finem15 mundi.Currebatis bene, Quis vos impedivit veritati non obedire? 5,7Haec plana sunt. Affirmat euim se et antea recte docuisse et nuncrecte docere, Subobscm-e simul significans Galatas autea (piidem recte currisse,hoc est obedisse veritati, recte credidisse et vixisse, non itcni nunc^20 postquam a Pseudoapostolis seducti sunt. Porro nova phrasi hie utitur, quaChristianam vitam cursum appellat. Ebraeis enim currere seu ambulai-edicitur vivere aut conversari. Currunt doctores et disccntes, quando hi puredocent, illi verbum cum gaudio suscipiunt et utrinque fructus Spiritussequuntur, Id quod jiraesente Paulo fiebat, ut supra Cap. 3. et 4. testatus25 est et hie: 'Bene currebatis', Hoc est, vivebatis optime, contendebatLs rectaad vitam aeternam, quam vobis pollicebatur verbum etc.16 obedire? etc CDE 17:19 Affirmat bis nunc] Affirmat Paulus se iam rectedocere, et idem docere, quod antea docuit, Ipsos auteui bene cucurrisse quidem antea, cumveritati obedireuf, hoc est, recte credidisse et vixisse, non autem nunc CDE 25 Hoc est,omnia apud vos erant iu felici statu et successu, vivebatis ODE

140 lu epistolam S. Pauli ad üahitas Commciitarius. [1531.] 1535. (5, 7)IIs] (SLaiK'to rcgentc est cursiis. Apiul nos videtur res diffLiculter piocedeic; Sedcoram deo, quod apud vos reptat, ciinit. apud vos pLeecatimi, iiiiiistitia,tiistitia, iacommodum; quia in Chri.sto sunt omuia, est iustus, letiis, — quicredit in eum, habet omnia. ergo si credis, curris. nescit tarda nioümina.3,'Verita[ti': Hoc etiam supra flcllagt. Ipsi iuverteruut, quod putarunt 5se errare, cum bene cucurrerunt. Econtra iani.2 aiiuil (2.) apudDr] Continent autem illa verba: 'Currebatis bene' cousolatioucm. Paulusenini respicit Ulis verbis ad tentationem, qua boni exerceutur, quibus vitasua videtur pigra et magis reptatio quacdara quam cursus. Sed i)raesentesaua doctrina (quae sine fructu tractari non potest, aiFert enini Spirituin losanctuni cum suis donis) vita piorum, etiamsi videatur reptatio, cursus quidamstrenuus est. Apparet quidcm uobis, omnia difBculter et tarde progredi,sed quod nobis tarduni videtur, coram Deo velox est, quod nobis vixreptat, hoc Uli velociter currit. Item quod in oculis nostris tristicia, peccatum,mors est, hoc apud Deum est gaudiura, iusticia et vita propter 15Ciu'istum, per quem consummati sumus. Christus auteni Sanctus, iustus,laetus etc. est nihUque ei deest, sie credentibus in eum nihil deest. ItaqueChristian! vere sunt cursores et quicquid faciunt, currit et feliciter progreditur,provehente hoc Christi spiritu, qui nescit tarda molimina.In hoc cursu inipediuntur, qui a gratia et fide ad legem et opera aodeficiunt, ut accidit Galatis persuasis et scductis a Pseudoapostolis, quostcctc perstriiigit his verbis : 'Quis vos impedivit veritati non obedire?' Simili3,1 modo supra Cap. 3.: 'Quis vos fascinavit, ut non obediretis veritati?' Obileretiam hie Paulus indicat tam vehementer homines falsa doctrina dementari,ut meiidacium et haereses pro vcritate et spirituali doctrina suscipiaiit et 25vicissim sanam doctrinam, quam primum amaverunt, esse erroneam et suunierrorem esse saDam doctrinam iurent ac totis viribus defendant. Sic Galatasprimum optime currentes adduxerunt Pseudoapostoli iu eam opinionem, ut7/2S Continent his cursores] Haeo verba: 'Currebatis bene', contineut magnani cousDlationeni.Pios exercet ista tentatio, quod vita ipsorum videtur pigra et magis reptatioquaedam, quam cursus. Sed si perstant in sana doctrina et spiritu ambulant, nihil muveateos, quod eorum actiones videantur lente progredi seu potius reptare. Dens longe aliteriudicat. Nam quod nobis tardum videtur aut vix reptare, hoc illi velocitei- currit. Itemquod in oculis nostris tristicia, luclus, mors est, hoc apud Deum est gaudium, risus etbe.Tlitudo. llinc Christus dicit: 'Beati, qui lugetis, ploratis etc., quia consolationem accipietis,»üUll|.5,4 ridebitis' etc. Credentibus in filium Dei cedunt omnia in bonum, sive sit tristitia sivemors. Sunt ergo vero veri cursores ODE 20 vor In als Text: Quis vos impedivitveritati non obedire? CDE 22 veritati non obedire?' etc. ODE 2S adduxerunt]duxerunt CDE

In epistolam S. Pauli ad Galatas Coiuiuentarius, [1531.] 1635. (5,7.8) 41Hs] 'Hec persuasio' : S)a§ tft OUcf) ein f[einc consolptio. Steter, f)cif bic5,scogitLationes fallen! pertiuet ad auimos afflictLOS. qiiaudo persuasio est sciisuip[eccatoris, habet Sat[an potentisLsimos omnes: viiiss[iDium p[eccatum faeittarn giaüde, ut maguura ^, et persuadet. Sic iu docendo fit. Posse docere e.st5 pulcher[nraiim. Quaudo recedit a verbo et fide, ucn est persuasio ex Christo.Sed potest - opponerc verbum et personam Christi ex suo verbo. Tum discendusChristus, prout est donum et exemphim. Oportet nie appre[heudere2 animos oder oq über persuasio steht persuasio Sacrairaentariorum, Anabiaptistarumzu 2: loh.: 'probate Spiritus' [l. Joh. 4, 1], Supra câp. 1.: 'Si nos aut ang[elus' etc. [Gal. 1, 8] rzu 3J4 accusatov from r'') Erg. videatur.'^)Erg. Satan. ^) D. li. Satan ersdieint als frommer Verkläger.l'r] erederent sc prius, cum Paulo usi fueraut doctore, crrasse et tardissime incessisse,Postea vero sedueti a Pseudoapostolis, cuui tote coelo aberrarent a veritate,10 ita fascinati suut falsa ipsorum persuasioue, ut putareut omnia sua in felicissimoprogressu et cursu esse. Hoc idem accidit hodie illis, quibus spiritusPhauatici iiiiposuerunt etc. Ideo saepe soleo dicere casum iu doctriua nonesse humanuni, sed diabolicum, nempe e subh'uii coelo ad ima Tartara, quiaiiomines perseverantes in errore tantum abest, ut agnoscant peccatum suiuii,15 ut etiam defendaut illud esse summam iusticiam. Impossibile est igitur eosconsequiveuiam.Persuasio haec non ex eo est, (jui vocat vos. 5,Haec insiguis est consolatio et doctrina, qua docet Paulus, quo modoseductis per inipios doctores falsae persuasioues eximendae sint. Pseudo-20 apostoli erant magni viri, longe superautes in speciem Paulum doctrina etpietate. Hoc fuco decepti Galatae, cum audirent ipsos, putabant se Christumaudire, ideocjue iudicabant persuasionem ipsorem esse ex Christo. ContraPaulus subobscure et verecunde indicat,hanc persuasionem et doctrinam nonesse ex Christo, qui vocaverat eos in gratia, sed ex diabolo, Atque ita multis25 exemit hanc persuasionem. Sic hodie multos per Sectarios seductos revocamusex errore, cum osteudimus illis opiniones Sectariorum phanaticas etimpiasesse.Deinde pertinet etiam consolatio illa ad omnes afflictos, qui tentatifalsam opinionem de Christo concipiunt. Est enim diabolus persuasor miri-30 ficus, qui vilissimum et pene ridiculum peccatum ita inflare novit, ut tentatusputet esse atrocissimum crimen, dignum aeterno supplicio. Hie erigendusest ad hunc modum conturbatus auimus, quo Paulus Galatas erexit, Nempe25 hanc falsam persuasionem CDE Sectarios] haereticos CDE 26 illis fehlt ODESectariorum] illorum CDE

42 In epistolam S.Pauli ad Galatas Commentarius. [1531.] 1535. (5,8)Hs] Christum ut donum. Ibi uullus defectus. Si ut exempluin, toto (empörevitae Dou assequor; sed quando credo, fide.s totiim Christum app[rehendit.Exemplum: vix cente[simam, millesimam.' Ideo noli opponereChristum exemplariter nisi in die leticiae. In tempore tribLuIationis.Christus hoc fecit, tenuit, dormivit in terra, — tu non etc.; Oportet, ut3 opponas zu 3j4 'Invicem' [(] 'dilexit', loh. 13. [V. 34], 15. [V. 12] r 4 latempore trib[ulationis mit Strich zu noli opponere Z. 3 gezogen') Zum Sinn vgl. unten im Druck Z. 27.Di'Jistam cogitationem seu persuasionem non esse ex Christo, cum ea pugnetcontra verbum Euaugelii, quod piugit ipsum Christum non accusatorem,durum exactorem etc., sed initem, humilem corde, misericordem, Salvatoremetconsolatorem.Si vero Satan lioc evertit (est euim mille artifex) et opponit verbum loet exemplum Christi, hoc modo: Christus quidem mitis, benignus etc. est,sed iustis et sanctis, Contra peccatoribus minatur iram ac perditionem,^"'soi' 3? ?8 Luc. 13., Item pronunciat incredulos iam esse damnatos, loan. 3.; Deinde,Christus nuilta bona oporatus est, multa mala pertnlit et iubet nos imitariexemplum suum, Tua vero vita neque verbo neque exemplo Christi respondet, isquia peccator et iucredulus es, denique nihil boni fecisti etc., Ideo sententiae,qiiae i>ingunt Christum ludicem etc., ad te pertiuent, non consolatoriae deChristo Salvatore etc., Ibi hoc modo consoletur se ipsum tentatus:Scriptura proponit Christum dupliciter, Prinuim ut douum. Si hocSoi. 2, smodo apprehendero eum, nihil plane mihi deesse poterit. 'In Christo enim sosunt omues thesauri sapientiae et scientiae absconditi.' Is quantus quantusest, a Deo mihi factus est sapientia, iusticia, sanctificatio et redemptio.Etiamsi igitur multa et grandia peccata commiserim, tarnen si credidero ineum, omnia absorbentur a iusticia ipsius etc. Deinde scriptura proponitetiam eum ut exemplum nobis imitandum. Sed hunc exemplai-em Christum asnon patiar mihi proponi, nisi in die laeticiae, cum sum extra tentatioues(ubi vix niillesimam partem exempli ipsius possum assequi), ut habeamspecidum, in quo, quantum adhuc mihi desit, contempler, ne fiam securus.In tempore vero tribulationis non audiam neque admittam nisi Christumdonum, qui pro peccatis meis mortuus impertiit mihi siiam iusticiam et hoc, 303!ijm. lü, 4 quod mihi deest iu vita, pro me fecit et implevit. Ipse 'enim est finis legisad iustitiamomni credenti'.Ista prodest nosse, non solum ut singuli habcamus certum iu temporeteutationis remedium, quo illud venenum desperationis,quo Satan nos inficerecogitat, depellamus, Sed etiam ut furiosis nostri seculi Sectariis resistamus. 3535 depellamus] tlevitemus CDJ!^

In epistolam S.Pauli ad Galatas Commentarius. [1531.] 1535. (5,8) 43Hs] ADab[aptistae, sequi Christum et ferre cruceiu! S§ i[t ein fdôncv SLCufcl'et potens iu hoc geucre persuadeudi. Sed iam opus, ut discain^ Christi opus.Et milii necesLsarius salvator, nou niagister. Ista persuasio uon est exChristo, si etiaui Christum proponat. ^ä) foI§ tljun, verum est. Iam mihi5 opus disp[utare non de meis meritis, sed, quia perterritus, opus vero Cliristoet proprie dicto. Iu exemplis tan tc§ Dauiel[em, P[etrura, Paul[um finbcit.Ego volo Christum, qualis uuUus nisi unus. Ubi tantum, Non est P[etrus.^perterrit^zu Jj2 Confer cum reliquis exemplaribus ' und Mauritü die * r 5 perterritn c aus') D. h. einer, der durch Vorspiegelung einer schönen Atifgahe die Menschen fürsich einfüngt. ^) D. h. ivo Ultristus nur allein hilft, gilt Petrus und die andern sittliclunVorbilder nichts. ') D. h. mit den Nachschriften Dietrichs und Cnccigers, vgl.Unsre Ausg. Bd. 40 ',6S9f. Wahrscheinlich gehen die umfänglicheren Ausführungen desDruckes gegenüber der Hatulschrift auf den folgenden Seiten auf diese NachschriftenDietrichs uiul Crucigers zurück. *) D. i. der 23. September. An diesem Tage 1533lear Barer also mit der Herstellung seines Druckereimanuskripts bis hierher gekommen;rgl. Unsre Ausg. Bd. 40 ', 6 Anm. 4, .5 imd 7.Dr] Anabaptistae euim nihil habent speciosius in tota doctrina sua, quam quodexemphim Christi et cruceni ita urgent, praesertim cum manifestae siut10 senteutiae, quibus Christus suis discipulis crucem commendat. Discendumest igitur, quo modo Satanae huic in speciem Augeli se trausformanti resistamus,Nempe hoc modo, ut disecrnamus inter Christum, qui alias ut douum,alias ut exemplum praedicatur. Utraque praedicatio habet suum commodumtempus, quod si nou observatur, fit pestis ex praedicatione salutis.15 Pavidis igitur et iam antea conterritis mole peccatorum suorum ChristusSalvator et douum, non exemplum et legislator inculcandus est. Securisautem et induratis proponendum est exemplum Christi, ne occasionem libertatiscaruis ex Euangelio capiant atque ita securi flaut. Diseat igitur unusquisqueChristiauus, ut tenitus et afflictus falsam persuasionem, suggerente20 eam Satana, de Christo conceptam possit excutere et dicere: Quid, Satan,nunc de faciendo mecum disputas"? cum antea satis conterritus et perturbatussim propter facta et peceata mea; Imo, cum iam laborem et oneratussim, non te accusatorem et jierditorem, sed Christum Salvatorem generishumani audiam, qui dicit venisse se in mundum, ut 'peccatores salvaret, utsufi.ist.25 desperabundos consolaretur, captivis praedicaret liberationem' etc. Is veruset proprie dictus Christus est, et praeter illum nuUus alius. Exemplumsanctae vitae possum petere ex Abraham, Esaia, loanne Baptista, Paulo etaliis sauctis. Sed Uli non possunt mihi remittere peceata, liberare a potestatetua et morte, salvare et donare vitam, ea enim competunt soli Christo,8 in tota sua doctrina CDE ITjlS ne bis flaut] et durae ipsius senteutiae et liorribiliaexempla irae Del, ut diluvii, eversionis Sodomorum etc., ut poenitentiam ayant. CDE19J20suggerente eam Sataua] quam Satan suggerit CDE 28129 a tua potestate CDE

44 In epistolam S.Pauli ad Galatas Conimentarius. [1531.] 1535. (.5, 8. 0)Hsjibi opus in tribLiilatioue non est ex Christo. Fides iudicat et pronuntiat deorauib[US dogmatibLus.5,9 [SI. 12.5''] 'Modicum': istud generab's[sime intelligitiir. Hiero[nymus etEras[raus fuudiint virus in ec[clesiani, quasi P[aulus erra[ret in citando dicfa3. »" scrip[turae s[anctae. Sunt aliquando generaiiter sumenda, Ut siipra: 'Male-1. fiov.6, edictus', Sic hie: 'Modicum'. Loquitur hie de doct^rina, Ad CorLinthios denioribLus, q[uamquam etiam ad doct[rinam referri possit. Hie in loco iustificationisest. 'Modicum' est cautela, quam PLauhis magnifaeit, Si scribit3 C 'Modicum' 7 possit fehltDj'lquem Pater signavit Dens. Ideo non te doctorem audiam, sed Christum,OTato'efle quo Pater dixit: 'Hie est filius mens dilectus, in quo ruilii bene com- loplacitum est, Ipsum audite'. Hoc modo discamus in tentatione et persuasionefalsae doctriuae nos fide engere, alioqui aut Diabolus per suos ministrosseducet, aut suis ignitis telis oecidet nos.^'^Modicum fermentum totam niassani corrumpit.Hieronynuis et qui eum secuti sunt, notant S. Pauhun, ([uod multa 'ssacrae Scripturac dicta detorqueat in alienam sententiam. Hiuc dicunt apudPaulum pugnare, (juae suis locis non pugnant.^ Sed immerito accusautApostoluni, (jui recte et prudenter vel generales seutcntias particuiares facit,3. loUt supra Cap. 3. generalem sententiam: 'Maledictus oninis, qui pendet inligno', particularem facit, cum eam aptissime ad Christum applicat, Vel 20particuiares facit generales, ut haue particularem sententiam: 'Modicumfermenti' etc., generaiiter accipit, quia et ad doctrinam, ut hoc loco, ubi de1. fiot 6, 6 iustificatione agit, et ad vitam et ad malos mores, ut 1. Corint. 5., eamreferresolet.Tota Epistola satis testatur, quam aegre tulerit Paulus lapsum Gala- 25taruin quannpie crebro inculcaverit ipsis, iam obiurgaud(i, iam obsccrando,quae maxima et inaestimabiJia mala hunc illonim lapsum secutura sint, nisiresipiscant. Ista paterna et vere Apostolica cura et admonitio quosdamplane nihil movit, plerique enim iam amplius non agnoscebant Paulumdoctorem suum, sed longe ei praeferebant Pseudoapostolos, a quibus somnia- 30baut se veram doctrinam hausisse, non a Paulo. Deinde proculdubiotraduxerunt Pseudoapostoli Paulum apud Galatas hoc modo: Eum essehominem pertinacem et coutentiosum, qui propter rem levissimam scinderetconcordiam Ecclesiarmn, non ob aliam causam, (juani ijuod solus sapere,2S vere fMl ODE 33 scinderet] dissueret CDE') Vyl De servo arbitrio Utisre Aitsg. Bd. 18, 723.

tIn epistolam S.Pauli ad Galatas Cominentarius. [1531.] 1535. (5,9) 45Hs]Gal[atas cog[novis.se ipsiim, — est pauliiliim quiddam! Sic 8ch[wernieri: Vospiiguaces, uos concordati8[simi, et propter uuura ai't[iciilum dis.scinditis. Sicvolunt 'niodicum'. Sed ego: man \ä)ixi} miv ntd^t cum veibo dei, iu raoi-iÜLU.sconniveo. Sed in loco iustifLicationis et doct[rinae P[aulus cavet, ne. Si6 perniitto et concedo cliLaritatcm, proj)ter iiiium parviim art|ioulum. â, lieBct:quaudo qui.s audit iios et gtjct f)ilt ad cos, commovetiir, qiiaudo audit eonuuargniinenta iu speciem opt[imara. (Sl ift JüEX'lic^ Joav, quod propter parvamrem disscinditur cha[ritas.21. Novenii~ 'Modicum' ^ : Attigi obiter hoc arg[umei]tum, quo nos veliêmenter10 gravant Sa[cramentarii ; ubi obii : negLasti cbâritatem ! credo, quod hoc argLumentomuitos b[onos subvertuut, quia paratum est ad concitandam iuvidiam contra noset subverteudam doct[rinam. Sic dicuut: Cur in omnib[us arti[culis cou.sentimus,et tautum in eo non coucord[araus, qui adhuc incertus? ergo vos, qui sie4 c.i—') Vgl. zum Folgenden Luthers Präparation in Bd. 40 ', '21.Dr] solus magnifieri vcllet etc.Ea falsa accusatione fecerunt Paubim apud muitos15 invisum. Alii, qui nondum prorsus defecerant a doctrina Pauli, cogitabantniliil periculi esse, si in doctrina de iustificatione et fide modicum dissentirentab eo, ideoque, cum audiebant Paulum adeo vehementer exaggerarerem, ut ipsis \'idebatur, tarn levis moiuenti, mirabantur et cogitabant: Estosane, quod nonuihil discesserimus a doctrina Pauli et aliquid peccatum sit20 a nobis, tarnen id modicum quiddam est, Ideo nierito ad hoc connivere velsaltem tarn vehementer hoc amplificare non deberet, ne illa levi occasionescindereturEcclesiarum concordia.His respondet hac pulcherrima proverbiali sententia: 'Modicum fermentitotain massam corruinpit'. Estque cautela, quam Paulus magnifacit. Debcmus25 et nos eam magnifacere hac uostra aetate. Nam Sectarii, qui negaut corporaleiupraesentiam Christi in coena, obiiciunt etiam hodie nobis, quodcoutentio.si, duri et intractabiles simus, qui propter unieum articnluin deSacramento scindamus Christianam chaiitatem et coucordiam P^cclesiarum;Non debere nos tanti facere hune parvum articulum, eunique incertura neque30 satis alj Apostolis declaratum, (praesertim cum alioqui de aliis articulisChristianae doctriuae idem nobiscum sentiaut,) ut propter illum solum nequetotius Christianae doctrinae neqne generalis omnium Ecclesiarum concordiaerationem habeamus. Isto valde plausibili argumento non sohim onerant nosinvidia apud suos, sed etiam muitos bonos subvertuut, qui iudicant nos ex18 rem tarn levis, ut ipsis vicleb,atin-, momenti ODE 2'i Sectarii] Saoramentarii ODE26 etiam] quoque ODE 29 liuiic parviim articulum] huiic articulum exiguum ODE30131 de aliis Christianae doctriuae articulis, qui magis necessarii suut et maioris niumenti,idem ODE

4GIti epistolam S. Pauli ad Galataa Commentarius. [1531.] 1535. (5, 9)Hs] pertiuaces in 1 isto aii|iculo iucerto, videmini uon habere rationem doctirinaeet concordiae. Statim eogiûoscunt nos tani intractab[iles, lianc laudem nobisfurantur. Ipsi postea j)leui charitate, nos discordia. Contra hoc argLunicnturad[ico cum Pâiilo: 'Modicum fLermeutum'. Mod[iciis error in principio estmax[imiis in fine, — dicitur in ph[ilosophia. Distinguamus v[itam et doc- 5t^rinam, quae ad deuiu pertinet, vita ad nos. DoctLrina non uostra, vitanostra. Cum doctLrina jutûn, ut deus velit. De doctLrina nihil possumremitterc, de vita omnia. ch[aritas omnia ^, sed tarnen salva semper doct[rina,de qua sem]>er dicimus ii[oc proverb[inm: 'Modicum'. Si left diab[ohnn inpuncto 1 t)in ein, devastat totam doctLrinam. Via arctis[sima ibi. salva 10doct[rina nihil est, quod uon tolerare velimus. 91ic^tä ift in Qugen Qut^;»ut. ii,3iiSi ein lUxn festuca, non videt. Sic Christus: 'Si oculus in [Sl. 12^] iiomine1 non o zu If. Mattli. 1.3 [V. 31] r zu 5f. Vita, darüber 2, Doctrina, darüber 1 r6 vita (1.)] vitani uosti-a(iii) ,';» 11 'üiäilS ift 3iin bie augcn gut »'') E)-g. ferre potest. ') Thiele Nr. 43.Dr] mera pertinacia seu aliquo quodam privato affectu dissentire ab ipsis. Sedhae Diaboli sunt iusidiae, quibus non solum illum articulum, sed totaniChristiauam doctriuam conatur evertere. 15Ad hoc ipsorum argumentum respondemus cum Paulo: 'Modicumfermenti totana massam corrumpit'. In Piiilosophia modicus error in principioin fine est maximus. Sic in Theologia modicus error totam doctrinamevertit. Quare longissmie discernenda sunt doctrina et vita. Doctrina nonest nosti'a sed Dei, cuius nos tautum sumus vocati ministri, Ideo ne api- 20culum quidem de ea remittere aut mutare possumus. Vita nostra est, ideoquod ad eam attinet, nihil possunt Sacramentarii a nobis exigere, quod nonvelimus et debeamus etiam suscipere, condonare et ferre, Salva tamendoctrina et fidc, de

1In eijistolani S.Pauli ad Galatas Commentarius. [1531]. 1535. (5,9) 47Hs] niillam partem teneb[rai'um' etc. v[oliimus in oc[iilo Iiabore millani partemteneb[rariim, sed simpliciter sit pura doctjî-ina. Et Iac[obus in siia EpListoiaex auditu patrura: 'Qiii of[feudent in uno, omniiim'. Doct[rina debet 3nt. 2, 10esse rofuudus et aureus circulus sine riraa. Quid prodest, credere omnes5 artLiculos ludeos, totam scrip[turara sanctam ,—negaut unum art[iculuin:Christum? Qui offendLit in uno, scilicet ijuo ad doctriuam. I|)si vol[untservare simplicitateni doet[nnae.Ideo contra hoc arg[unientuiu invidiae^, quodipsos ornat, nos niacul[ant. Nos etiam parati ad cliLaritatem et concord[iam,sed manete iutra limites cha[ritatis. Nolunius ludere in doctLrina. Ibi10 frustra lactatis, quod 1 art|iculum nolumus dimittere. Nolite nobis unumartLicuhun parvum; — si unum amittimus, omnes amittimus. Si scirent verbum,tum scireut omnia verba esse unum et unum omnia. Itaque, quantum ipsiamplifLicent chaLritatem et concord[iam, Nos dei verbum.^ Ibi nihil con-6 in offeudît in voIluhI mit Strich zu art[iculum Z. :j c/ezoyen 8 über niaculâiitülehtconta^minant') D. h. entgegen ihrem Argument, auf das sie sich soviel ziujuie tun, daß wirnämlich Störenfriede seien, schmähen sie vielmehr uns. ^) Erg. amplificemus.Dr] claram et sinceram, quae plane nullam partem tenebrarum, nullam nubeculam15 habeat etc. Et lacobus non ex suo spiritu, sed procul dubio ex audituPatrura pulcherrime dixit: 'Qui offenderit in uno, factus est omnium reus'. 3ot. 2,Debet igitur doctrina esse uuus quidam pei-petuus et rotundus aureus circulus,in quo nulla sit fissura; ea accedente vel minima, circidus uon est ampliusinteger etc. Quid prodest ludaeis, credere Deum unum eumque Creatorem20 omnium, credere omnes articulos et totam Scripturam sanctam rccipere,cum Christum negent? 'Qui igitur in luio ofFendit, factus est omnium reus.'Quare hie locus diligenter observandus est contra hoc illorum argumentum,quo calumniantur nos x-iolare charitatem cum maximo Ecclesiarumincommodo. Nos certe parati sumus servare pacem et charitatem cum25 Omnibus, modo doctrinam fidei relinquant uobis integram et salvam. Sihoc imjietrare non possumus, frustra exigunt a uobis charitatem. Maledictasit charitas, quae servatur cum iactura doctrinae fidei, cui omnia cederedebent, charitas, Apostolus, Angelus e coelo etc. Satis ergo testantur, cumtarn caluQiniose caussam haue extenuaut, quam maguifaciant maiestatem30 verbi. Quod si crederent esse verbum Dei, non ita cum eo luderent, sedsuumio honore afficerent et sine ulla disputatione aut dubitatione fideni oiadhibereut scireutque unum verbum Dei esse omnia, omnia esse uiuira. Item,scirent unum articulum esse omnes, omnes esse unum et uno omisso omnespaulatim amitti; cohaerent enim et quodam communi vinculo continentur.16 Patruni] Apostolorum CDB 20 omnes] alios CDE 31 aut] et CDE

48 In epistolam S.Pauli ad Galatas Commentarius. [1531.] 1.535. (5,9)Hs]cessum. Sed in ch[aritate oninia volunuis tolerare et credere. Quid nocet,quod aiius ine bef (êi jjet ? ®a5 \ä)ah mir nicfjtS. Ideo oranium ludLibriisexposita. Ipsa debet falli et fallitur, et tarnen manet constans. Sed in rebLUSdei, ut ' mir pioponat deiim: qui menLdacium^ et verbnm^ etc.* Ibi noniocum"'; ibi non amitto d[ênariuiu, sed v[itam ae^teruam, creatoreiu. Ibi 5dieo: 'Mod[icum'. Si nego deum in uno art[iculo, in omnibus. Est in omniart[iculo totus. Non patitnr ludum faraa, fLides, oculu.s.'' Hoc dixi propterarg[unientum ' pro nobis, qiiia rairab[ilem gl[oriam iactant de concordLiae etcliaritatis pleuitudinc; sed qui dominum non dÜLigit, mag diligere, quidvelit, — nihil.* Seêt cud) für, vos doct|ores et audLitores^, jdêr^t ni(^t 101 volumus 2 Ideo mit Strich zu tolerare Z. 1 gezogen 4 ut scheint c in d^[= debet]') Erg. necesse est, ut man itstv. ') Erg. docet. ') Erg. confundit. *) Ej-g.als Nachsatz reiiciendus est. ') Erg. tolero. •) Vgl. Unsrc Ausg. Bd. 40 ', 21, 4.') Erg. adversariorum. *) Erg. valet. ') Die lebensvolle Anrede a» seine Zuhörergibt der Druck abgeblaßt wieder.Dr] Sinamus igitur eos amplificare concordiara et charitatcm Christianam,nos contra amplificamus niaiestatem verbi et fidem. Charitas negligi potcstin loco sine pericnlo, non item verbum et fides. Charitatis est omnia tolerare,Omnibus cedere. Contra fidel est nihil prorsus tolerare, nemini cedere.Charitas libenter cedens, omnia credens, condonans et ferens saepe luditur, isdelusa tamen nihil incommodi, quod vere incommodum dici posset, accipit,hoc est, non amittit Christum, ideoque non offenditur, sed retiaet constantiamsuam in benefaciendo, etiam erga ingratos et indignos. Contra in re salutis,quando phanatici homines mendacium et errores docent sub specie veritatiset iraponunt multis, Ibi carte non est exercenda charitas neque approbandus »0error, hie enim non amittitur beneficium in ingratum coUatum, sed amittiturverbum, fides, Christus, vita aeterna etc. Quare si Deum in uno articulonegas, in omnibus negasti, quia Dens non dividitur in nuiltos articulos, sedest omnia in singulis et unus in omnibus articulis. Itaque perpetuo respondemusSacramentariis, criminantibus charitatem negligi a nobis, hoc pro- 25verbium Pauli: 'Modicum fermenti' etc., Item: Non patitnr ludum fama,fides,oculus.Haec dixi copiosius pro nostiis confirmaudis et ad docendos alios,qui fortasse nostra constantia offenduutur nee putant nos istius constantiaecertas et graves caussas habere. Nihil igitur nos moveat, quod tautopere 30Studium charitatis et concordiae iactent; qui enim non diligit Deum et12 amplifieemus CDE 14 prorsus nihil CDE 25 a nobis negligi CDE20 etc.] totam cnnspersiüuein fernu-utat' CDE 2S copiosius] multis CDE 31 iactautCDE

In epistolam S. Pauli ad Galatas Commentarius. [1531.] 1535. (5, fl. 10) 49Hs] cum doct[nna, quasi sit res nihili, in aliquo convincere, concedere. Totusniundus iion !Iug, ut unuru radiimi Beuget.'Ego confido in vos in domino': Satis vobis dictum, moniti estis, satiss,confirmavi, si velitis adimere. 'Confido': nmn in hominem? Cha[ritas credit5 meudacio, f[ides veritati; diversa obie[cta. Non per hoc confide[re in deumquasi in hominem. Et neces[saria ista f[ides in mundo, aJioqui nihil possumuseffi[cere; oportet vicino, familiae, [331. 126''] sed est chaiitatis, sednon biauff fterfien. i. e. in tantum vobis confido, in quantum in vobisdominus et rexerit vos; donec veritas et fides. Si teufel feit breiil, habet10 fLides mea ein enb. ®r troft fic^, al§ Beft fan.' Si dLeus baju fompt, foîlfft:praedicabunt.si non frustra praedicavi: i.e. non sequimiui, qui aliud ELuangelium1010 ein fehlt') D. h. so gtü, wie er kann.ür] verbura ipsius, is nihil refert quid aut quantum postea diligat. Admonetergo Paulus hac sententia tarn doctores ijuam auditores,ne cogitent doctrinani15 fidei rem exiguam aut nihiJi esse, cum qua ludere possimus pro libidinenostra. Ijjsa est radius solaris e coelo venieus, qui illumiuat, accendit etdirigit nos. Ut autem mundus cum omni sua sapientia et poteutia nonpotest flectere i-adios solis e coelo teudentes directe in terram, ita neijuedoctrinae fidei aliquid auferri aut addi potest, vel in totum evertitur etc.20 Ego confido de vobis in Domino. sQuasi dicat: Satis monui, confirmavi et obiurgavi vos, si modo auscultai-evelletis, Confido tarnen de vobis in Domino. Hie quaestio oritur,an Paulus recte fecerit, quod dicit se confidere Galatis, praesertim cumsacrae literae prohibeant fiduciam in homines. Utraque, et fides et charitas,25 cre[SBg. Rjdit, sed diversa sunt obiecta. Fides credit Dco, ideo falli nonpotest, charitas hominibus, ideo saepe fallitur. Est autem charitatis fides adpraesentem vitam adeo necessaria, ut sine ea non possit consistere vita inmundo. Si enim homo homiui non crederct et confideret, quae esset futuravita nostra in terris? Christian! citius per charitatem credunt quam filii30 seculi huius; est enim fides erga homines fructus Spiritus seu Christianaefidei in püs. Hinc Paulus Galatis etiam lapsis confidit, sed in Domino,Quasi dicat: Eatenus confido vobis, quateuus Dominus est in vobis et vosin ipso. Hoc est, quatenus manetis in veritate; a qua si excideritis, deceptiper Satanae miuistros, nee ego amplius confidam vobis. Hoc modo licet35 püs, credere et confidere hominibus.13 is fehlt CDE postea] is CDE IT sa]iientia sua ODESutêtä äßette. XL, 2

50 In epistolam S. Pauli ad Galatas Commentarius. [1531.] 1535. (5, 10)tHs] 'Qui autem': Hec est sententia. Condemnat ibi Joctores ipsorum.Sedet hie Iudex pro tribunali. quasi novissima exhortatione vulteos exhortarihac scutentia, (juod eoruni doctores damnat: Ipsi uou docent, sed perturl)[aut.Quid auditis? Est perturbatio conscientiarum eoruui doctrina. Ideo:(juales, quauti fuerint, — damnati mihi! Apparat fuisse niagnos aliq[uos si,8viros, quia dicit: 'Quicunque'. Supra: 'Si angehis'. Fuit aliquis insigLnisdiscip[ulus apostoloruiu uiagui nominis. Ideo iu principio dicit: 'Si nos,angiêlus'. Sic hie: est damnatus, si ego, Cephas. Poterat etiam accusari:Quare uegat ch[aritatem, quare taui dure damnat? 3[a fdêr^ ba nicfjt: 'Maledictus'et 'Anath[ema', qui viohiverit uuum art[icuhmi. — Saera[meutuui altarislo/ C Qui 2 s eryänzt in allsgeführter Schreibung zu noTissima 3 docentüber (d.Hiun.int) 6 über angelus sieht 'e coelo' zu 6 câp. 1. r 8 über Poterat stehtl'auilus y uegat scheint c aus uegas 10 über Sacra[nientum altjiris steht ilicunt ipsiDr] Quod nihil aliud sentietis.Scilicet de doctrina et fide, (|uani ([uod ex nie audistis et didieistis,Hoc est, Confido, quod doctriuam aliam a mea dissentieutem neu sitisaccepturi.Qui autem perturbat vos, portabit Judicium, quicunque fuerit. 15Hac sententia Pauhis velut Iudex pro tribunali sedens condemnatPseudoapostolos vocans valdc odioso nomine conturbatores Galatarum, quosipsi ducebant piissimos et longe meliores Paulo doctores. Simulque perraoverevult Galatas hac horribUi sententia, qua tauta certitudinc damnat Pseudoapostolos,ut illos vitent tauquam nocentissimam pestem. Quasi dicat: (juid 20auditis illas pestes, quae non docent, sed tantum perturbaut vos? Doctrina,([uani traduiit vobis, nihil aliud est (juam perturbatio conscientiarum. Ideoquantumvis magni sint, habebunt damnationem suam. Satis autem intelligipotest ex Ins verbis {'Quicunque tandem fuerit') Pseudoapostolos fuisse inspeciem optimos et sanctissimos viros. Et fortasse fuit inter eos aliquis 25insignis Apostolorum discipulus, magni nominis et autoritatis vir. Nonfrustra enira tam arrandibus et sitjuificantibus verbis utitnr. Ad eundemi.smodum loquitur et Cap. 1.: 'Etiamsi nos aut Angelus e coelo Evangelisetvobis praeter id, quod Evangelisavimus vobis, Auathema sit'. Neque dubiuniest, quin multi vehementer offeusi sint ista vehementia Apostoli, qui cogi- 30taverunt: Cur Paulus laedit charitatem? cur adeo pertinax est in re tamle\'icula'' cur tam praecipitanter pronuntiat seutentiam acternae damnationiscontra eos, qui aeque sunt ministri Christi ac Ipse? Hoc nihil moratur,sed certissimus et securissimiis maledicit et damnat eos, qni laedunt14 accepturi] recepturi ODE

tn epistolam S. Pauli ad Galatas Conimentarius. [1531.] 1535. (5, 10) 51Hs]est adhue iiicertuni! Ego volo habere de rigore summo: debet doct[riuaesse pura burd^ au§. Et ncees[sarium max[ime, quia est lux nostra, quaeilhuniuat nos ad celum. Sine charitate et coDCordLia cum Sacra[meDtariistan iä) ad CLoelum Jörnen. Volo habere ch[aritatem et concor(^diara cuui5 aliis, (]ui sunt de eadeni religLione. Sed sine fide, verbo, doct[rina uonsalvus. Ideo etiam Pau[lus ibi durus: Ipsi perturbant, ideo damnabuntur.S)a§ ift praecise atigefd^ntten.Ista distinctio valdLe neces[saria doct[rinae et vitae: doct[rina cnehun,vita tei-ra. In vita peccatuni, miseria cum aceto, ibi tolerate, credite, falli-10 mini, tantum credite r[emissionem p[eccatorum et Betjalt doct[rinam. Sed super5 über qui bis religLione steht idem sentiunt nobiscum de artLicuIis cliristianae fidei8 C Ista, dazu mit Strich hingeioiesen : Eeverende ÜLomine Praeposite, liic potest vêstrapraepositalis dignitas desinere ' 10 credite] nur dite am Zeilenanfang') Büi-er (jibt dem, durch den er hier sein Kollegheft zum Druckereimanuskript umschreibenläßt, in scherzhafter Weise den Wink, hier einen Absatz zu machen. Wahrscheinlichwar dieser abschreibende Freund Cruciger. So würde sich die Annahme Bucers,Unsre Ausg. Bd. 40 ', Einleitung S. 2, des weiteren erklären.Dr] doctriuam fidei, quantumvis in speciem sancti, docti et magnae existimationissintviri.Simili modo nos hodie pro exconuiiunicatis et damnatis habemus, qniarticuhmi de Sacramento corporis et sanguinis Domini incertmu esse dicuntli aut Christi verbis in coena vhn faciunt. Nos summo rigore omnes articulosdoctriuae Christianae, magnos et parvos (quanquam nullus sit uobis parvus),volumus habei'e puros et certos. Hocque summe necessarium est. Naradoctrina est unica hix nostra, quae üluminat et dirigit nos ac ostendit iterad coelura, qua labefactata in una parte necesse est eam labefactaii in totum.20 Hoc ubi fit, nihil poterit nos iuvare charitas. Nos sine charitate et concordiacum Sacramentariis possumus salvi fieri, uon item sine pura doctrinaet fide. Alioqui libenter servabimus charitatem et concordiam erga ilios,qui pio nobiscum sentiunt de omnibus articulis Christianae doctrinae. Imoetiam, quantum in nobis est, pacem habebimus cum inimicis uostris ac pro25 ipsis orabimus, qui per ignorantiam doctrinam nostram blasphemant et nospersequuntur, non item cum iis, qui scieuter et contra conscientiam articulmuaUquem aut plures doctrinae Christianae laedunt.Et Pauhis hie suo exemplo tarn pertinaces nos esse docet, qui propterrem, ut Pseudoapostolis et eorum discipulis videbatur (nam utrique putabant,30 hi sc rcctc et pie docere, illi se recte et pie credere), non solum levissimamsed etiam iniquissimam certissime praedicit eos portaturos iudicium suum.Quare, ut saepe soleo nionere, diligenter discernenda e.st doctiina a vita.23 sentiunt] senntiiint A

52 In epistolani S. Pauli ad Galatas Cominentarius. [1531.] 1535. (5, 10. 11)Hs] doctiîinam non est rLemissio p[eccatorum, quia verbum dei, quod affertr[emissionein p[eccatorum, tollitur. Ideo nulla comparatio doLCtrinae et vitae,nee satis coelmii et terra. Erravit C)'p[riaiius et Augûstinus, et nos: Vitaiinpiira, sed nostra doctLrina est pura; certi, quod omnes art[iculi solidi etfuiulati in sacris literis. [SBl. 127*] Diab[o]us vellet eam libLenter inmuiudaui sreddere cum argumentis coueordiae.B, n 6§ ift i^m angft: 'liÖLe ©olLoter'. 3ii i'ci^t- ^^^ po"it siium Exemplum:'Si CirLCumcisionem.' sie nos d[icere possuimis. 'Si praedicareni Ch'cunicisiouem':Totam gentem Iude[orum coneitavi, Pontifices etc. in capiit ineumet persecutionem patior tantam. Statim liberari velim ista persec[utioue, lotum ludei laudarent; sed contra, ideo patior persecutionem. Sic si adoraremPapam et docerem eius doctLrinam, tjuiesceret ipse Satan cum Papâ. Sed3 über CvpLrianus steht in rebap[tismate - 7 6§] 6ft zu S 'Si Circumcisionempraedico' r zu 10 mit Strich zu liberari gezogen hac unica re r')Bezüglidi der Lapsi.Dr]Doctrina est coelum, vita terra. In vita est peccatum, error, immunditieset niiseria, ut dici seiet, cum aceto; ibi charitas couniveat, toleret, ludatur,credat, speret, sustineat omnia, ibi niaxime valeat remissio peccatorum, modo ispeccatum et error non defendantur. Sed in doctrina ut non est error, itanon opus habet ulla remissioue peccatorum. Nulla igitur peuitus est com-«Biaitii. b, IS paratio doctrinae et \'itae. 'Unus apex' doctrinae plus valet quam 'coelum etterra', ideo in minimo non patimur eam laedi. Ad errores vitae autemegregie possumus conuivere. Nam et nos quoditie in vita et moribus erra- 20mus, errant etiam omnes Sancti hocque serio fatentur in oratione Dominicaet Symbolo. Sed doctrina nostra, Dei gratia, pura est, omues articulos fideisolidos et fundatos in sacris literis habemus. Bios libenter vellet diaboluscoutaminare et evertere, ideo hoc specioso argumento de charitate et concordiaEcclesiarum non laedenda tarn versute nos adoritur etc. as5, II Ego autem, fratres, si circumcisionem adhnc praedico, quidadhuc persecutionem patior? Evacuatum est igitur scandalumcrucis.Paulus, ut nihil non tentet pro revocandis Galatis, argumentatur nuncab exemplo suo. Ego, inquit, conflavi mihi acerrimum odium et persecutionemPoutificum, Seniorum populi et totius meae geutis, quod detrahocircuucisioni iustitiam, quam si ei tribuerem, non solum non iusidiarenturmihi ludaei, sed etiam laudarent et vehementer amarent me. Nunc, quiaEuangelium Christi et iusticiam fidei abrogata lege et circuucisioue praedico.3U17 Nulla bis est] Quare iiulla prorsus est CDE

In cpistolam S. l\iuli inl fiahitus Commentarius. (15;)!.] 1535. (5,11) 53Hs] iam excitat ibi scandala et ubiqiiL'. Sed hoc voluiit illi: FiigLiunt cruc|cm,nolunt feiTc acerbLitatein odionim, Volant placere IiulLacis et ut nihil intervos dissidii, inter Iude[Os et vos. Scd nostra do[ctnna est scaudalorumet cruC[is.5 'Ideo eva[cuatuni': magnum hoc absurdum apud P[auluni. Sic adCor.: 'ne cwaLeuetiir erux Christi'. Quaoriinus hoc nostra pracdicationc, ut' «i»'.!'scandala excitentur? Ideo Christiani sunt extreme dementes, quia praedicationesua crucem quaerunt. S)a§ \vet ni(^t gut, si ccssaret erux. Mirab[ilispraedicatio, scilicet eonsO[^latio PLauli pro nohis. '(piatido diab[olusSut. 11,2110 ]iossidet' etc.; non est bonuni sig[iium. Bern[hardus: 'in pace ainaris[sima'. ^fv^^jCi'Si non scand[alum et furor pcrsecutorum et scctartim, signum, qnod verbum ablatum.Ideo horribile siguum, (piando E[uangelium praedicatur pace manente.zu 6: I. Cor. 1, r 8 erux unter der Zeile 12 quando c aus quodDr] per.secutionem patior. Econtra Psendoapostoli, nt crucem et hanc acerbitatemodiorum gentis Tndaicac non ferant, praedicant Circuncisionem atque ita15 conciliant sibi gratiam ludaeorum et cos retinent amicos. Sic infra Cap. ß.'Cogunt vos Circuncidi' etc. Denique et hoc libenter efficerent, ut nihil 6,1aplane dissidii, sed summa ]iax et concordia inter Gentes et ludaeos esset.Sed impossibile est hoc fieri sine iactura doctrinae fidei ,quae est doctrinaCrucis et plena scandalis.20 Itaque cum dicit: 'Si Circuncisionem adhuc praedico, quid persecutionemadhuc patior? Evacuatum est igitur scandalum Crucis', significare vultmagnam fore absurditatem et indignitatem, si cessaret scandalum crucis. Adeundom modum loquitur 1. Corin. 1.: 'Christus misit me Euangelisare non i.Soi. 1,17in sapientia verbi, ne evacuetur Crux Christi'. Quasi dicat: Non libenter25 vellem aboleri scandalum et crucem Christi. Hie dicat aliquis: ergo Christianiextreme dementes sunt, quod nitro se obiiciunt periculis. Nam suapraedicatione nihil faciunt, nisi quod conciliant sibi iram et odium mundiet suscitant scandala. Hoc, ut ille ait, frustra est niti et nihil nisi odiumquaerere. Ista res, inquit Paulus, nihil offendit aut perturbat nos, sed tantum31 animosos reddit et bene sperare iubet de felici successu et augmento Ecclesiae,quae sub Cruce floret et crescit. Oportet enim Christum, caput et sponsumEcclesiae, 'dominari in medio inimicorum suoruni' Psal. 110. E contra, 151. 110, a(juando crux abolita est et furor Tyrannorum et haereticorum, item scandaladesiernnt ac 'diabolo custodiente atrium suum omnia in pace sunt', certissi- aui. 11, 3135 mum Signum est, ablatam esse puram verbi doctrinam.Hoc etiam Bernardus animadvertens, Ecclesiam tum in optimo statuesse ait, cum uudique impetatur vi et dolis a Satana, Contra pessime habere,cum in summa pace agat. Et pulchre per Catachresin allegat dictum hocex Cantico Ezechiae: 'Ecce in pace amaritudo mea amarissima' in persona ^j^'l^^-j"

54 In epistolam S.Pauli ad Galatas Commentarius. [1531.] 1535. (5,11)Hs] Nos econtra : Nisi venit scandalum, ruaguum argLiimeutiim videtur, quod ista doct[rinadiabLoli. PLaidus ecoutra pro niagi^no et certis[simo arg[iimento, quod sitdoct[rkia dei. Sic deus sub larva diabLoli v[ult coguosci et diabôliun redarg[uisub larva dei. Si praedicaretur, iit cessLaret tum scand[ahnn, Crux evacuaretur.¥1110,10 'ScandLalum CrucLis': Crux sequitur verbuni. 'Credidi', Ps. Est scan- sdalosa Crux, est praedicatio cum iguominia, quod patimur ut pes[simi ueb[u-5ci.53,i2lones iu terri.s, ut 'Christus cum sceleratis'. Patimur tauquam extrememeriti. omnes merentur compassLioue, ibi nou scandLalum cum Cruc[e. Sedapud Clu'istianos: nuUa dig[uitas, pavor istis etc. Ideo dicit P[aulus: uoliteSDiottts.iii.terreri, si glêt. Item Ciiristus: 'Si perseLquuntur, gaudete et exul[tate'. lo1 Nos c aus contra Nisi] Nonne [Schreibfehler] 5j6 scandolasa zu 7 Esa. 53. rS merentur] mefet^ zu 10 Mattli. 5. rDr] Ecclesiae agentis in securitate et pace. Quare Paulus pro certissimo signoliabet nou esse Euangelium, si salva pace praedicetur. Contra mundus jirocertissimo signo accipit Euangelium esse haereticam et seditiosam doctrinam,quia videt, praedieationem eins sequi ingentes tumultus, turbationes, scandala,sectas etc. Sic Deus larvain diaboli, diabolus Dei induit, et Deus sub larva i*diaboli coguosci et diabolum sub larva Dei reprobari vult.'Scandalum crucis' active vel passive licet intelligi. Crux sequitur'Isj. 116, 10 statim doctrinam verbi, luxta illud Psalm. 116.: 'Credidi, ideo locutus sum,ego vero humiliatus simi nimis'. Est autem crux Christianorum persecutiocum ignominia et sine ulla commiseratione, ideoque valde scandalosa est. 20Primum patiuntur ut .sceleratissimi nebulones. Hocque Esaias Propheta etiam3c|. 53, 12 de ipso Christo praedixit, Cap. 53. : 'Cum sceleratis reputatus est'. Deindelatronibus, furibus etc. mitigantur poenae et homines tanguntur misericordiaerga illos, ibi scandalum non est coniunctum cum poena. Contra mundus,ut iudicat Christianos pestilentes esse homines, ita putat nullam poenam satis 25diguam eis pro malefactis suis infligi posse. Neque commiseratione ullamovetur erga ipsos, sed ignominiosissimo genere mortis afBcit eos. Et illare putat duplex commodum ad sc redire, Primum, quod obsequium praestetDeo, si iuterficiat eos, Deinde publicam paeem sperat restitui istis pestibusablatis. Ideo Crux et mors piorum est plena scandalis. At nihil moveat 30vos illa indignitas, inquit Paulus, et duratio crucis Christi et scandali, sedpotius vos confirmet, istis enim durantibus optime habet res Christiana.iDiflttrj.s.iif. Ad cum modum consolatur etiam Christus suos, Matth. 5.: 'Beati estis',inquit, 'cum maledixeriut vobis homines et persecuti vos fuerint et dixerintomne malum verbum adversus vos, mentientes propter me. Gaudete et 35fehlt12 Euangelium non esse CDE 17 vel] et CDE licet] potest CDJJ 27 eosCDU

lu cpistohim S. Pauli ad Galatas Commontarius. [1531.] 1535. (5, 11) 55Hs]£)Q§ gaud[iiim Joil im ^ 5P[aulu§ Qitcf) nid^t laffen iir)em[cn. [331.127''] SiPapa, P[i-iiieii)es nobi.'JCiiin paccm, tüCV nic[}t gut. >Si })osset pax pubLÜca,beue, sed manebit, qiiia diab[oluni iion possimius acriiis iiTita[re quam eiauiJere g[loriam divinitatis; ((iiod non permitto incedere in larva maiestatis,6 eum sie irrito. Ideo impcssibile est: vel deus^, non deus diab[olus, quandoseq[uitur Crux, scandalum Crue[is post verbum, — vel diab[olus non estrecte tractatus sed palpatns, ideo tacet. Si recte tangitur, invertet se etbic lonên regen. Ideo Cliristianomni est, (piod si retinere volunt VLcrbumdei, ut non terreantur neque scandLalizentur, si furere^ SataLnara et totum10 orb[em marte, oriantur sectae, irascautui-, 2. Ps. fo fol§ gêit, sunt signa "Cf 2. i f-2 nid^t o S volunt fehlt zu S hinter legen steht bnb »mb fic^ ju fc^mteffen* r10 fo] fol [Schreibfehler: das fulgende fot§ war schon im Ohr]') = ihm. ^) Err/. etwa praedicatur. ') Erg. vident. ) Sinn: und wirddieLanzen um sich her schleudern.Dr]exultate, quoniam merces vestra miilta est in coelis. Sic cnim persecuti.sunt Prophetas, qui fuerunt ante vos'. Hoc gaudium non patitur Ecciesiasibi eripi. Quare non libenter velim, quod Papa, Episcopi, Principcs etphauatici spiritus nobiscum coucordes essent. Ea enim concordia certa signi-15 ficatio esset, nos amisisse veram doctriiiam. In summa, oportet Ecclesiampersecutionem pati, cum jnire Euangelium docet. Euangelium cnim praedicatmisericordiam et gloriam Dei et aperit malitiam et dolos diaboli depingitqueeum suis coloribus, Detrahit ei larvam maiestatis divinae, qua toti mundoimpoiiit, Hoc est, ostendit, omnes cultus, leligiones, ordines ab iioniinibus30 excogitatos, Item traditiones de coelibatu, de cibis etc., ipiibus iudicanthomincs se promereri remissionem peccatorum et iustificationera, esse resimpias et daemoniorum doctrinas. Nulla igitur re plus irritatur diabolus,quam praedicatione Euangelii, illa euira aufert ei larvam Dei et prodit eumesse, quod vere est, hoc est, diabolum, non Deum. (ûare impossibile est25 non sequi scandalum crucis florente Euangelio, vel ccrte diabolus non estrecte petitus, sed tantum leniter palpatus. Si vere petitur, non quiescit, sedincipit horribiliter tumultuari et omuia perturbare.Christiani igitur, si modo verbum retinere volunt, ne offendantiu' autterreantur, si vident diabolum ruptis liabenis furere, totum orbem commo-30 veri, Tyrannos saevire, Sectas oriri, sed certo sciant illa esse signa nonhorroris, sed gaudii, ut Christus interpretatur, 'Gaudete', inquiens, 'et exultate'etc. Absit ergo, ut tollatur scandalum crucis, (piod fieret, si hoc praedicaremus,quod Princeps huius mundi et merabra eins libenter audirent,15116 Ecclesiam, cum pure Euangelium docet, persecutionem pati CDE 17 aperit]detegit CDE 21 iustificationem] vitam aeteruam CDE 32 doctrinas daemoniorum CDE

56 I" epistolam S. Pauli ad Galatits Commentarius. [15ol.] 1535. (5, 11. 12)Hs]gauclii, ut Cliristus. MirLemiui nif^t, ut scaucl[alum; i. c. si praedifarcmus,quod (liabLolus lib[enter audii-et, habLeremus cleineiiteni deuin iu diab[olocle[ineute, Papa. Sed iam rapiunt corpora, res.5,12 'ütinam ab[.scindantur': £)a§ !êt xä) gern, iia§ man nod^ boû fdid^t.1.Est hoc Apostolicum, noii solum daiuuare et dec[lararo pertürb[atorcs, .sedetiam sLmpliciter maledicere. hoc est plane maledicere. Et videtur simiptumesse ab aüusioue: Ipsi volunt circumcidi, ©ic fjaBen luft ju f($neiben, (Sottgeb, ut nid^t lt)Ut|eI et jam.^ Licet me maledLiceie? Certe, Ut supra:8'AiiathLema'. Quando eo procedit res, ut sit maledicendum verbiun: fetSt)tn6, beuedicatur dei vei-bum et maledicatur, q[uidquid non deus. Nonhabet pro fermento sed pro inag[no, ut etiam maled[icat; quia si vergitdoctLriua iu uegLationem dei et conculi^catioueni domini, al§ ha fet) \ä) et blt6 hoc mit Strich zu al)[scin(laiitur Z. 4 gezogen zu 7 zu allusione gehörig C'ircunicisionisvon Crucigers Sand r 7l8 über @ott ge'B steht ba§ fte tein ou|gefd§nitten iDErbciimit, dieses dann vor IDUr^cI eingewiesen 10 dei später c in deus zu lOlll Assuescatis,rogo, ut von Crucigers Hand vuvi Bande vor Non eingeioiesen') Erg. maneat; doch vgl. die Besserung hier oben in den Korrekturen zu Z. "js.Dr] scilicet iusticiam operum, tuinque haberemus clemeutem diabohuu, faventeniruundum, Papam et Principes propicios. Quia vero illustraraus beneficia etgloriam Christi, per.sequuntur nos et auferunt nobis res et corpora. 156,12 Utinam et abscindantur, qui vos conturbant.Estne Apostob'cum hoc, non solum declarare, Pseudoapostolos esseperturbatores, damnare et tradere eos diabolo, sed etiam imprecari eis, utextirpentur prorsus et pereant, quod plane est maledicere? Alliisit autemPaulus, ut opinor, ad Circuncisionem ,Quasi dicat: Ipsi cogunt vos circun- aocidi, utinam ipsi fnnditus et radicitus excindantur.Hie oritur quacstio, Utrum liceat Christianis maledicere. Licet, nontamen semper et ex qualibet caussa. Cum eo ventum est, ut verbum sitmaledicendum seu doctrina blasphemanda et per consequeus Deus ipse, tumiuverte sententiam et die: Benedicatur verbum et Deus, et maledicatur, 25quiequid est extra verbum et Deum, sive sit Apostolus, sive Angelus e1, scoelo. Sic supi'a Cap. 1.: 'Etiamsi nos aut Angelus e coelo' etc., 'anathemasit\ Ibi cernere est, Paulura tanti facere modicum fermenti, ut etiam ausitmaledicere Pseudoapostolos, in speciem magnae autoritatis viros. Ne igituret nos parvifaciamus fermentum doctrinae; quantumvis enim modicum, si 30contemnatur, caussa est, ut paulatim veritas et salus amittatur ac Deus13 tumque] timcque CDE 20 Ipsi fehlt ODE 25 verbum et Deus] Deus etverbum ipsius CDE 29 Pseudoapostolos] Pseudoapostolis CDE autoiütatis viros] aucturitatiset sanctitatis viris CDE

In epistolam S. Pauli ad Galatas Commentarius. [1531.] 1535. (5,12) 57Hs] öevfjuc^t, qiiia deo uegLato et verbo eins proiecto nou est salus. Sed(juaiido uos blasphemamui-, lualedicimur, oeeidimur, Est adhuc unus, quivivifLicat iiiortuos etc. Sed (juaudo ipse lîn lueg et üerlorn, ego ju uorQU§. Ideo assues[catis amplif[icare maiestatein verbi. Non est modicum,5 Sed unum verbmn dei g|Voffer iiuaiu c|oclum et tei-[ra. Ibi futien'^ iiect'liaritateni etc., sed ibi loco eiiis^ maled[îctione et condenmationc et tribuuali.Si salvum rel[inquunt verbum, vol[umus esse servd usque ad mortemetiam. [331. 128"] Si econtra, vadat miindus et ego in eterDum. Mancat deus,tum iiianct vita, salus. Ideo bene excindi ex mundo, bonis huius vitae et10 eeclesiae, quasi tales perturb[atores exciudat, maledLicat eorum doct[rinamdeus et auathLcmatizet, et deus facit. Haec maleLdictio procedit ex s^pirituS|âncto. Sic Pet^rus: 'PecLUuia', bo» bein gelt et bu l)in f[ü^fe, quia volc-"Pa 8,202 nos] uon 4 assues^catis scheint assuef|îatis 11 facit] R [fj1) = Icömien wir braucJieii. ^) Erg. utimur.Dr] negetur. Depravato enim verbo et negato ac blasphemato (Id quod necesseest sequi) Deo, uon restat ulla spes salutis. Si vero nos blasphemamur,15 maledicimur et oeeidimur, est adhuc, qui possit nos resuscitare et liberare amaledicto, morte et inferno.Discamus igitur araplificare et magniticare maiestatem et autoritatemverbi. Non enim est res levicula, ut phauatici hodie putaut, sed unus apexmaior est coelo et terra. Quare ibi nullam plane habemus rationem chari-20 tatis aut eoncordiae Christianae, sed utimur simpliciter tribunali, hoc est,condemnamus et maledicimus omnes, qui vel in minimo depravant seulaeduut maiestatem divini verbi, Quia 'Modicum fermenti totam conspersio- s, 9nem fermentat'. Si autem relinquunt nobis integrum et illaesum verbum,parati sumus non solum charitatem et concordiam servare cum ipsis, sed25 offerimus nos fore servos eorum et nihil non facturos. Si non, pereant etdetrudantur ad infernum, non solum ipsi, sed totus mundns etiam cum piiset impiis, modo ut Deus maneat; hoc manente manet vita et salus, uianebnntetpii.Recte igitur facit Pardus, quod perturbatores illos uialedicit et pronuntiat30 seutentiam, eos esse Anathema cum omnibus, qnae sunt, docent et faciunt,quodque imprecatur eis, ut excindautur ex hac vita, et praecipue ex Ecclesia,hoc est, ne Deus gubernet et fortunet doctrinara et omnes actiones eorum.Et haec maledictio profecta est e Spiritu sancto. Sic Pet. Acto. 8. maledicit 5i|>(i.Simonem: 'Pecunia tua', inquit, 'sit tecum in perditionem' etc. Et frecjuens35 usus est maledictionum in sacris literis contra tales conturbatores mentium,18 phauatici houiines CDE 21 maledicimus et condemnamus CDE 29 perturbatoresillos] perturbatoribus illis CDE 34 Simonem] Simoni CDE

K i8 In epistolam S. Pauli ad Galatas Commentarius. [1531.] 1535. (5, 12}H.s] |bat o.\ (Ico faecre idoliim et auriuii; Ideo öcrf([Ud^t, ba§ bci" boiiei" et Hi|;boS i[t nu Qu§.Seipsum posuit^, nt noii scandalizentur in tempore Euaugelii. Et quotiirhulentior niundus contra E[uangeliiim, jo Beffer. Ideo cum vid[es furoremet turbationem mundi contra verbum, tarnen la§ gên; ipsi furunt et iusani ssunt propter verbum. Si negarcnnis, Iteffen fic tltit flib; ergo vergit contraMiciri -1,15 verbum. Ideo Ia§ g'êtt !^tn et t)iji erger, ie Beffer: 'non quia fures', sedpropter doct|rinam sie 'patimm-'. Ideo certa consolâtio, ut d[icanui.s: nuglêtS rec^t, (juia t[0tus mundus sie furit et alias doct[rinas defendit, ibifotrix, adulatur et omuia facit. Ergo evidens arg[ûmeutum, ut laetemur, loquod mundus stulta amat et optimam doct[rinam econtra. Sed d[icis: Quid4 furorem] furore 9 hinter doct[riuas nochmals alias 10 laetemur] laetamur11 über stulta sieht iinpias doctLrinas') Nämlich als Exempel in Vers 11, vgl. unten im Druck Z. 16 f.P""] praecipue iu Psalmis, Ut Psalm. 55.: 'Veniat mors super illos et descendantspf. 9, isin infernum viventes", Item: 'Convertantur peccatores in iuferuum' etc.Hacteuus munivit Paulus locum iustificationis firmissimis argumentis.Deinde, ut nihil omitteret, disputationi huic passim inseruit obiurgationes, «slaudationes, exhortationes, comminationes etc. In fiue addidit etiam exemplunisuimi, se persecutionem pati propter hanc doctrinam, raonens per hocomnes pios, ue scandalizentur et terreantur, si tempore Euangelii viderintexcitari tumultus, scandala, sectas etc., sed potius gaudeant et cxultent.Nam quo atrocius furit mundus contra Euangelium, hoc melius habet ncgo- 2"ciuni Euaugelii.Haec gratissima nobis hodie esse debet consolatio. Certum est enim,quod propter nullam aliatu causisam mundus nos oderit et persequatur, quamquod veritatem Euangelii profitemur. Non accusat uos, quod fures, adulteri,homicidae etc. siraus, sed hoc uuicum detestatur in nobis, quod Christum sspie et pure docemus et patrociniuni veritatis non deserimus. Certo igitursciamus, vel hinc doctrinam nostram esse sanctam et divinam, quod mundustam acerbe eam odit. Alioqui enim nuUa doctrina tam impia, stulta, ri(licula,perniciosa est, quam non libenter mundus suscipit, exosculator etdefendit, Deinde reverenter tractat, fovet, adulatur et omnia facit professoribus 30ipsius. Solam doctrinam pietatis, vitae et salutis et miuistros eius summedetestatur, omnibus probris afficit etc. Evidens ergo est argumentum, quodmundus tantum odio verbi nobis infensus sit. Itaque cum obiiciunt nobisadversarii, Nihil ex hac doctrina oriri nisi bella, seditiones, scandala, Sectaset infinita alia mala, Eespondeamus: Benedictus dies, quo ista videre licet. 3525 unicum] uuum CDE 35 iu quo CDE

In epistolam S. Pauli ad Galatas Commentarius. [1531.] 1535. (5, 12. 13) 59H.s]boni inde? Sed benedictus dies, dicainus, quo ista videmus. Totus mundusturbatur! â, si nou turbaretiir et diab[olus irasLceretur, tum uon habereniusverbum. mendacium dÜLigit. veritatem, ubi audit etc.^Lim incipiunt exhort(atioues, lam veniunt Pareneses. Et exhortabitur5 ad ofLficia eh[aritatis post d[octriDam fidei, et stabilitam coii[Scientiain perfidem sei|uuiitur exhorLtatioue:< ad praet^tauda of[ficia inviceui. S)q§ finbmoralia. De 1. art[iculo nihil seit mundus, de 2. utcunque et ratio etiamdocet. Ne videatur doct[rina nostra dissolvere b[onos mores et dissol[verepubi^licas ordinationes, Ideo melius doccLt b[onos mores quam uUi gLentium10 plii[losophi. Ideo non possunt nos accusare contra mores b[onos et ord[inationespubLÜcas. Sed haec ratio, quod mundus turbatur, quod docemusChristum. jDte religLio Viaä)t ben tttung.^ Ergo erit adher[endum.'Vos, f|^ratres, vocati estis', 'Nou habetis libertatem': Quid requiritur?5, I3est cautela neces[saiia. [331. 128''] Quidem estis sine lege iu con[scientia.15 Vestra vita est Christus, beati et salvi estis, hec est libLertas vestra.6 fidem] fide zu 13 supra initio câp. 1. [V, 8] r') Erg. persequitiir mundus. ^) = Irrtum.t'r] Sed totus mundus turbatur. Bene, si non turbaretur et diabohis uon Itasaeviret et conturbaret omnia, non haberemus puram doctriuam, quam istitumultus et fui'ores non possunt nou sequi. Ideo quod vos malum putatis,hoc nos pro summo bono accipimus.20 Sequuntur nunc exhortatioues et praecepta de bonis moribus. Apostoluseuim in more habet, post doctriuam fidei et instruetionem conscientiarumsubiicere praecepta morum, quibus exhortatur credentes ad officia pietatisinter se mutuo exercenda. Et eam partem doctrinae aliquo modo intelligitet docet etiam ratio, de doctriua fidei prorsus vero nihil novit. Ne igitur25 \-ideatur doctriua Christiana dissolvere bonos mores et pugnare contrapoliticas ordinationes, admonet Apostolus etiam de bonis moribus et honestaexterna conversatione, de servanda charitate, concordia etc. Nou potestigitur mundus iure accusare Christianos, quod dissolvant bonos mores, quodpublicam pacem, honestatem etc. perturbent, quia melius tradunt mores et30 omnes virtutes quam ulli aut Philosophi aut Magistratus, quia fidem adduut.Vos enim in libertatem vocati estis, fratres, tantum ne liber-5,i3tatem iu occasiouem detis carni, sed per charitatem servitevobis invicem.Quasi dicat: Nacti estis iam per Christum libertatem, hoc est, longe35 estis supra omnes leges secunduin conscientiam et coram Deo, beati et salvi20 vor Sequuntur sieht als Überschrift: Doctriua de bonis operibus CDE Apostolus]Äpustoli CDE 21 habet] babeut CDE 22 exhortatur] exhortantur CDE

()() lu cpistolam S. rauli aJ Galiitas Commeütarius. [1531.] 1535. (5, 13)Hs] 'Tantum ne': Ibi imilta diceuda. S)Q» tft bei leibige ^[Ciifel, ba§ ift1. inalum omnium n]alo[ruin, quod diab[olus excitat iu uostra d()ct[riiia, ([uod3ub. 4 diab[olus h[anc libertateni transfcrt. Sic ludas: 'Qui trau.sforunt', quia auditcaro, quod simiis sine lege. Si hoc praedicatur: Non estis sub l[ege, iiullisop[eribus iiistif[icamiDi, Nemo fart bie conscqueiitiam toe'^l'en : Ergo nihil sfaciamus. Si taceo, quod sumns sub gratia, tum plane salvabitur nullu.s.Si vero doceo istam l[ibertatem, tljut ^^Louer, (Sbel[Tnann, civis, funftiter,f|necf)t, irtogb, quid velit, quia est lib|er f'actus. Sic convertunturad avaritiani, sujwrLbiam et sua desideria carnalia. Hoc est max[innnnseandLalum inter nos, quod Sat[an. Interdum iratus, quod totus nnindus lotrhait illani libertatem sLpiritus in carnis. Et nos ipsi sumus segniores,frig[idioi'es ad oraudum, patiendum, quo sumus certiores de lib[ertate3 transfert] transferunt 7 doceo] doceoDr] estis, Christus vestra vita est. Igitur lex, peccatum, mors, etiamsi vosterrent, tamen neque nocere neque in desperatlonera adigere possunt. Eaest praeclara et inaestimabilis libertas vestra. Nunc vestrum est, diligenter ucavere, ne illam libertatem detis iu occasionem carni.Hoc malum latissime patet et omnium deterrimura est, quod Satan indoctrina tidei excitat, quod scilicet haue libertatem, qua Christus nos liberavit,in niultis mox transfert ad occasionem carui. Hoc idem conqueriturSub. 4 et ludas in sua Epistola: 'Subintraverunt', inquit, 'quidam homines impii, 20qui Dei nostri gratiam transferunt ad lasciviam'. Caro enim prorsus nonintelligit doctriuam gratiae, scilicet, quod operibus non iustificemur, sed solafide, Quod lex nullum ins in nos habeat. Ideo cum audit hanc doctrinam,transfert eam ad lasciviam et statim sie infert: Si sumus sine lege, vivamusigitur, ut volumus, nihil faciamus boni, nihil demus egeutibus, multo minus 26patiamur aliquid mali, non enim est lex, quae cogat aut liget nos.Itaquc utrinque periculum est, alterum tamen altero tolerabilius. Sigratia seu fides non praedicatur, nemo fit salvus, Fides enim sola iustifieatet salvat. Contra, si praedicatur Fides, ut necesse est eam praedicari, maiorpars hominum carnaliter intelligit doctrinam de fide et libertatem Spiritus soiu libertatem carnis rapit. Hoc cernere est hodie in omuibus vitae generibussuperiorum et inferiorum. Omnes iactant se esse Euangelicos, iactant Christianamlibertatem. Et tarnen interim obsequentes suis cupiditatibus convertunturad avariciam, voluptates, superbiam, invidiam etc., nemo fidelitersuum officium facit, nemo per charitatem alteri servit etc. Ea indignitas 35nonnunquam adeo impatientem me fa [Sg. S] eit , ut saepe opteni eiusmodiOTattu.T.e'porcos, qui margaritas pedibus conculcant', adhuc esse sub TyrannidePapae. Inipossibile enim est hunc populum Gomorrhae Euangeliopacis regi.

;In efistolam S. Pauli ad Galatas Commentarius. [1531.] 1535. (5, 13) ßlHs] Christiana. Ideo maxLima adinonitio est neces[sai'ia, et nisi doniinus scand(alumCriiC[is Quff Collum et diabpliis nos vex[aret, uemo nostruni oraret,daiet d[enariuiii. Sic obnierct nos C|âro cum sua pigritia, ut lieffen verbumet orationem liegen, ut multi faciunt. Ubi habent victum, fiunt porci, reiin-5 quimt officium, vivunt sibi. sed

G2 In epistolam S.Pauli ail Galatas Commentarius. [1531.] 1.53.5. (5,13)IIs] s[piritiis datam ad c[arnem, quae debet crucifigi. appre[heudit c[aro lil)[prtatetnin oc[casionem libidinis.'Sed per chLaritatem': fo IêtftS. Ibi lex, et valde magLiia. Ista libLertassie uon intelligenda, sed contra istam libeiiatem ponamus servitutem etI[ieb. [SI- 129'] Ergo Christiani lib[eri in spiritu, sed ser\dunt in cnrne. 5Q[uid(|iiid habes in c[arne, debet servire. Si corpus habes, serviatofficio, ^PrebigLer consulat, studeat et moneto te ibi servum, et exigitur a te,ut ex lege. Servus, utere ad officium corpore, feiuina debet servire.'Invicem': hoc nullis praedieaiuus ;potest inculcari soll Christiano.ßusti[ci, nob[iles: â, iä) muft§ maä)en sicut Civitas; 6iii'9[er: tanieu nica loest; et excutinnt servitutem c[aruis cum fid[ucia. Quid fiet? sicut volunt inaiüitti). 12, 45 cai-uis, amittunt libertatem s[j)iritus, et erger quam sub Pap[a et '7''' peiores\4 non o 7 servum c aus servos S officium] off} 9 iuculcari c ansinculculari 11 fientDr] Ne ergo, ut diximus, Christiani abutuntur hac libertate imponit Apostoluscarni eorum servitutem per legem de mutua dilectione. (ûare meminerintpii, se in conseientia coram Deo esse liberos a legis maledicto, a poccato i''et morte propter Christum, corpore autera esse servos. Hie alter alteri percharitatem iuxta hoc Pauli praeceptum servire debet. ünusquisque igitur studeat,iu sua vocatione diligenter facere officium suum et, quacunque re potest,adiuvare proximum. Hoc exigit a nobis Paulus his verbis: 'Per charitatemservile vobis invicem', quae non sinunt sanctos secundum carnem esse liberos, 20sed subiiciunt eos Servitut! etc.Porro haec doctrina de mutua charitate inter nos servanda nullo modopotest inculcari et persuaderi carnalibus hominibus. Christiani libenter hacin re obsequuntur. Alii praedicata libertate illa statim inferuut: Si liber suin,ergo licet mihi facere, quod volo. Haec res mea est, cur ergo non veuderem 25eara quanti possum? Item: cum propter bona opera non contingat nobisSalus, cur daremus aliquid egentibus? etc. Hi securissime excutiunt hociugum et servitutem caruis Et transferunt libertatem Spiritus iu licentiamet lasciviam carnis. Ulis seeuris contemptoribus certo annuuciamus (quanquamnon credant nobis, sed nos rideant), quod si corpore et facultatihus ?.osuis utantur pro sua libidine (ut certe faciunt, quia non adiuvant in(>])cs,non mutuum dant, sed fraudant in negotio fratres, rapiuut per fas etnefas etc.), quod, iuquam, liberi non sint, ut maxime se tales glorientur, sedamiserint Christum et libertatem et servi sint diaboli quodque nunc subnomine Christianae libertatis 'septies deteriores' sint, quam antea sub tvrau- 35a)iattii.i2,«ff. nide Papae. 'Diabolus enim, qui expulsus erat, reversus est in eos assunq>tis•231-H liac in re liheiiter CDE

In epistolam S. Pauli ad Galatas Commentarlus. [1531.] 1535. (5, 13) G3Hslldi'd ()elff, tuet {jclfften.' Si vis cum tuo corpore, .substautia^, qiiod carnil)lLac'et, tum scis, quod amiseris Christimi, nee Christianus es. Idee iioncurant ELuanj;elium, non ad SacLramentum, iieiiiiui griffen, rauben et ftclenbaju. Nostrum iiou est taeere verbum nee in autoritate, ut istam libertatem5 revneemns. Si non hoc ^, tüolt 6alb ber fachen taten; et non pos[sunuis[)ersuadere liominibus, ut eijrpore ser\ircnt.* Idco praedicamus piis. ob berhjenig finb, nihil nocet: unus melior (juam infiniti. Si ununi ad Christum,melior mihi quam totns mnndns. aufero absq[ue dubio multos. Uli foHenmir fo lieb fein, ut nihil rnren !onLnen^ etc. E[uaugelium ergo serviatlu lib[ertati spiritus apud Christiauos veros, qui sciunt se carne etc. Pâulus1 über vis bin tuo corpore steht pro tuo .nrbitrio cariiis uti 4 über .nuforit.ite stehtpotestate nostra 10 über etc. steht liebere tratrib|ûs servire') Ery. tatm. ^) = Vermögen; erg. facere. ') Ery. uecessarium esset.') Erg. aliis. ') Sinn: daß mich die vielen, die »ich nicht retten hissen, nk-ht rühreti,d. h. betrüben können; vgl. im Druck Z. 25//'.Dr] secum aliis septeni spiritibus nequioribus ipso etc. Ideo eorum novissimafacta sunt peiora primis.'Nos divinum mandatum habemus praedicandi Euangelium, (|uodanuunciat omnibus hominibus, si modo credaut, gratis propter Christum15 libertatem a lege, peccato, morte, ira Dei etc. Non est autem in arbitrioaut potestate uostra, haue libertatem eaelare aut per Euangelium iam invulgatamobscurare seu revocare, quia Christus eam nobis donavit ac sua mortepeperit. Neque possumus illos porcos, qui toto impeto ruunt in licentiamcarnis, cogere, ut corpore et rebus suis serviant aliis. Ideo, quod possumus,20 fiicimus, hoc est, admonemus diligenter, illos debere hoc praestare, si hismonitis nostris nihil efficimus, conunittimus rem Deo, cuius etiam est; is suotempore iustas infliget eis jjoenas. Interim tamen hoc nos solatur, quodlabor et diligentia uostra non est inanis apud pios, quorum proculdubiomulti per nostrum ministerium erepti sunt e Servitute diaboli et translati in35 illam libertatem Spiritus. Hi pauci, qui agnoscuut gloriam huius libertatisSpiritus et vicissim parati sunt per charitatem servire aliis et noverunt sesecuudum carnem esse debitores fratrum, plus nos exhilarant, quam inuumeraturba eorum, qui abutuntur illa libertate, nos contristare possunt.Paulus valde propriis et disertis verbis loquitur, cum inquit: 'Vos in30 libertatem vocati estis' etc. Hie ne quis somniet libertatem carnis, exponitJ5 autem fehlt CDE 16 nostra situin, haue CDE 18J17haue bis revocare] hanclibertatem per Euangelium iam invulgatam celare homines aut revocare CDE 20 illos]eos CDE 2t cuius etiam est fehlt CDE 22 eis fehlt CDE poenas istis contemptoribusCDE 30 etc.] fratres.' CDE somniet] somniat A

64 In epistolam S. Pauli ad Galatas Comnientaiius. [1531.] 1535. (.5, 13. 14)Hs]non permittit trahe^re^ etc., sed debetis esse servi. Unusq[uisque sciatChristum dominum mortis, l[egis, inferni. Contra huuc tii[esanrum habetservitutem esternam, qiiae est servirc prox[iino, ut ei biene mit letb et gut,quia deus sie fecit. Sed mundus totis fluviis fluit in lib[ertatem Cjârnis.Fuerunt idol[olatrae sub Pap[a, ilii peiores. Culpa nou mca, habent doc- »t^rinam puram, qua abutuutur, donec veuiat deus peste, hello etc. 'Sed uosserviamus': Quid sit servire, sequetur. mon !anl am oEer teften bectartvitper decalogmii, ut sequetur.5,14 27. Nuvemij.|'Omiiis euim lex in uuo verbo mipLletur': Postquam, sicut solet,PLaulus 1. iecit fundamentum Ch[ristianae doctLrinae, solet sie superst[ruere 'oi.fiot. 3, iif.'aurmu, argLeutum', ut docet ad Cor. : 'fundameutum est Christus' et iustitiaChristi, postea 'superedificantur' b|ôua o[pera, et vere b[oua 0[pera, [S8I. 129 ^'J3.iBio|fi9,i8quae oipera compreh[enduntiu- iu bLrevi pi-aecep[to: 'Dil[iges prox[imum3 extremam [verschrieben] zu 3 zu servitutem exteniam gehörii/ steht miteii amBand der Seile: qua grarati obediunt [yeschrieben : obedity deo')Erg. libertatem ad carnem.Dr] se ipsum, cuiusmodi libertatem intelligat, diceus: 'Tantum ne libertatem inoccasionem detis carui; sed per charitatem servile vobis iuvicem'. Quare isunusquisque Christiaaus sciat, se per Christum constitutum esse in conscientiadominum legis, peccati, mortis etc., ita (juod illa non habeant ins iu eum etc.Contra sciat quoque haue servitutem externam corpori suo impositam esse,ut per charitatem serviat proximo. Qui autem aliter iutelliguut Christianamlibertatem, illi fruuutur Euangelii commodis in suam ipsorum pernieiem et 20peiores sunt idololatrae sub nomine Christiane, quam autea sub Papafuerunt. Paulus iam pulcherrime declarabit ex decalogo, quid sit servireper charitatemetc.5,14 Tota enim Lex etc.i.siüv.3, 11 Paulus ubi iecit fundamenta Christianae doctrinae, solet 'superstruero 25aurum, argentum et lapides pretiosos'. Fundamentum autem aliud nulluniest, ut ad Corinthios ait, quam ipse Jesus Christus seu iusticia Christi.Super hoc fundamentum nunc superstruit bona opera et vere bona, quaeomnia iucludit brevi praecepto: 'Diliges proximum tuuiu' etc., Quasi dicat:Cum dico debere vos per charitatem servire iuvicem, hoc volo, quod lex so3.ii)!o(ti9,i9aiibi dicit: 'Diliges proximum tuuni sicut te ipsum'. Hoc vere est interpretariScripturam et praecepta Dei. Cogitatio Sophistarum, quam habentUl63, 30 seipsum exponit CDE 33 etc. fehlt CDE 2J etc.] i im n o v e r b o i m pI c l u i-,nempe hoc: Diliges proximum tuum sicut teipsum CDE 25 fundamenta] l'undameutumCDE 30 lioc] idem CDE

In epistolam S. Pauli ad Galatas Commentariuä. [1531.] 1535. (5, 14) 65Hs]tuum'. Hoc est vere iuterpretari scrip[tiiram et praecepta dei. Dicit:'servire invicem per charitatem', hoc est illud, quod dicitur alias in lege:'DUige'. Ne sit illa vana cogitatio, quam SopliListae coucipiunt de verboajiatti). 92,39amandi: Amare pro[ximum est velle alicui b[onum. Ex PhUosophia pro-5 ceduut: charitas est qualitas herens in animo, qua elicior ad actum benevelle. 2)a§ ift nuda, macra et mathematica cliLaritas, sed oportet ch[aritatemesse: servat. nisi hoc, non est ch[aritas. 2)a§ ift de ch[aritate vel 'servite'gerebt.Oblique tarnen taxat vanas doct[rinas. Istam doctLiinam etiam tradi-10 d[erunt Phüosophi, d[icunt legem naturae: hoc fac alteri, et: alteri ne feceris.Hoc factum viris humani[s et giBt natura, quae hoc dictat. Sed hec nonpotest dictare quam p[eccata. Imo docui vos veram, sanctam doctLrinamvitae, iam opLera vera, ut ceremonialia et phanat[ica habeatis longe inferiora;quia ps[eudoprophetarum omnium furor,quod non solum puram doctLrinam15 deserunt, sed herent in superstit[ione, nulli herent iu solidis op[eribus. Sicin SchLwermeris omnis discordla ijtbt fi(^' etc. PLaulus: 'super' 'fenum', i. fiov. 3, 124 pl•o^ximum c aus djîcunt zu 4 Amare r 5 qua] quo c aus qd 9 Istam]Isla 10 Philosophi] Phos zu 10 lex naturae r 11 natura] na, darüber forte: naturazu 15 Heretioi docent superstitiosa opera r') Erg. an, nämlich in der doctrina.Dr] de verbo diligendi, prorsus frigida ac vana est, dicunt enim diligere nihilaliudesse nisi velle alicui bonum, Aut charitatem esse qualitatem inhaereutemanimo, qua homo elicit motum cordis vel actum, qui vocatur bene velle.20 Illa est plane nuda, niacilenta et Mathematica charitas, quae non est, utita dicam, incarnala neque procedit in opus. Paulus contra dicit charitatemdebere esse servam, et nisi sit in officio servitutis, non esse charitatem.De charitate autem praecipiens, oblique simul taxat vanos doctores, iuquos spicula sua dirigit, ut doctrinam suam quoque de operibus contra ipsosas defendat et coufirmet, Quasi dicat: Hactenus vos docui, O Galatae, veramet spiritualem vitam, nunc etiam vere bona opera docebo, Et hoc ideo, utilla ridicula et phanatica opera caeremoniarum, quae solum urgent Pseudoapostoli,longe inferiora esse agnoscatis operibus charitatis. Ea enim estdementia et furor omnium impiorum Doctorum et phanaticorum spirituum,3ü quod non solum relinquunt fundamentum verum et doctrinam puram et solidam,sed etiam haerentes in superstitionibus suis nuuquam attingunt verebona opera. Ideoque tantum 'superstruunt super fundamentum', ut Paulus i- ffoi-, 3, 12ait, 'Lignum, foenum et stipulam.' Sic Pseudoapostoli, qui erant acerrimidefensores operum, non docebant aut urgebaut opera charitatis esse facienda,2S agnoscatis] cognoscatis ODE 31 vere] vera CDESutêtS äBeiie. XL, 2

66 In epistolam S. Pauli ad Galatas Commentarius. [1531.] 1535. (5, 14)Hs] ut Iucl[aei non conteudunt de VLeris openb[us chLaritatis, de serviendoinvicem, ut manu, lingua, totis Niribnis sim paratus, neq[ue exercentur, sedan servandus iste dies festus, NeoLnienia, Civcunicisio. S)q§ mu§ folgen,nbi Satan AbLstulit fundamentum: impossibile manere usum b[onoriimoperuni. ubi arb|ôr Hicgreuft, etiam ipsi fructus. Sacra[Hientarii gloriantnr 5de châiitate, sustulerunt Christum et arbo[rem. Ibi ineipLiunt, praedicantde Qixau xoä, "Ût et fauer, in fenum, stipulas !omen. Sic omnes heret[ici.Sic AnabLaptistae non aguiit, ut serviant invicem nisi in specie, sed: relinqiieredomum. Eque neces[sarium urgeie doctri[nam de b[onis 0[peribus,qiûain prius neces[sarium urgere doct[rinani fidei, resistit SatLan utrique 102 neqLue über sed 5 fructusDr]nt Christiani mütuo sese diligerent, ut parati essent ad ferendam opem inquaeunque necessitate proximis, non soluiu facultate, verum etiam toto corpore,hoc est, lingua, manu, corde et totis viribus, sed tantum urgebant servandamesse Circuncisionem, observandos esse dies, menses etc. Neque alia bonaopera docere poterant. Destructo enim fuiidamento Christo et obscurata 15doctrina fidei impossibile est remanere ullum verum usum, exercicium etopiniouem bonorum operum.Sublata arbore necesse est auferri quoque fructus.Siniili modo halhicinantur hodie Sectarii in doctrina de bonis operlbus,necesse est igitur eos phauatica et superstitiosa quaedam opera docere.Sustulerunt Christum, succiderunt arborem et fundamentum subverterunt, 20sn!iitti|.7,26ideo 'aedificant super hareuam" et nihil possunt superstruere quam lignum,foenum, stipulam. Egregie quidem simulant dilectiouem, humilitatem etc., sedi.Soö. 3, isrevera 'non opere et vcritate', ut loan. ait, 'sed tantum verbo et lingua diligunt'etc. Simulant et magnam sanctitatem, eaqiie sanctitatis simulationeimponunt hominibus, ut iudicent opera eorum esse magnifica et Deo grata. 25Verum si adnioveris lucem verbi, iuvenies esse meras nugas de rebus ridiculiset nihil!, pertinentibus tantum ad loca, tempora, vestes, respectum persouaruiuetc. Quare aeque necessarium est, ut pii doctores tam diligenteriirgeant doetrinam de bonis operibus, quam doctrinam de fide. Satan enimutrique infensus est et acerrime resistit. Fides tamen primum plautanda 30est, sine ea enim impossibile est intelligi, quid bonum opus sit, quid Deoplaceat.Quod vero Satan doctrinam etiam vere bonorum operum oderit, vel3!öm. 2, 14 inde apparet. Tametsi enim omnes homiues 'iiotitiam quandam naturalemliabeaut, auimis ipsorum insitam', qua naturalitcr seutiunt alteri facieudumesse, quod quis velit sibi fieri (Quae seutentia et similes, quas legem naturaevocamus, sunt fundamentum humaui iuris et omnium bonorum operum),tamen adeo corrupta et caeca est vitio diaboli humana ratio, ut illam cognitionemsccum natam non inlelligat aut, si etiam admonita verbo Dei

In epistolam S. Pauli ad Galatas Commeutarlus. [1531.] 1535. {5, 14) 67Hs] doct[rinae. Q[uanifjuam alteram partem sciaut, nt dil[iganius nos invicem,nee urseut iiiultimi docendo, multominus sie viviint. Et in nostris ecclesüsvidetur, quam frigid[a b[Ona 0[peia; sub PapLatu gicngen eeremonialia mit etc.Sic et, si veiiinus operosum faeere, statim juric^tett Junben.^ Sed iam ie5 m'êi' man treibt ad cha[ritatem, nou furari, ie toenigev tf)Ut. Sic etiam nondiseuut. Sic PliUosoplii ag[noseuLit: diligeudus pioxLinius, tarnen subvertuntui-huma[na ratione [f8l. 130^] et diabLoli instigatione, quod relinqLuuntistam doct[riuani tarn verbo quam opere et ruunt in suas cereLmonias. Idquod cemere in Decreto.10 Veram doet[riDam audistis, iam restant vera opera. Manent reliqûiacin cai-Lne, quae sieut abhorrent a fide, sie a b[ouis 0[peribus. Sicut ergoluctandum pro fide, sie ad b[ona opera, quia habeut luft ad phauaticas3 über frigid â steht lauguidâ zu 10 Vera opera rdie') Sinn: Wenn wir doch unsern Willen gleich zur Tat zurichten könnten, ihn inTat umgesetzt sähen!Dr] iutelligat , tarnen scienter (tanta est potentia Satanae) eam negligat et contemnat.Deiude accedit hoc mali, quod diabolus omnes iusticiarios et15 haereticos ita dementat, ut omissa doctiina de vere bonis operibus puerilesquasdam tantum caeremonias aut portentosa quaedam opera, quae ipsiexcogitarunt, urgeant. Ea magnifacit ratio ignara fidei et mirifiee Ulisdelectatur.Sic in Papatu faciebant homines stulta illa et nihili op^ra, quae neque20 praecipit neque exigit Dens, summa voluptate, diligentia, ardore et maguisimpensis. Idem Studium ad res nihili cernimus hodie in Sectariis et eorumdiscipulis, praecipue autem in Auabaptistis. In nostris vero Ecclesüs, ubidiligentissime urgetur vera doctrina de bonis operibus, dietu mirum, quantasocordia et oscitantia regnet. Quo plus adhortamur et excitamus homines25 ad bene operandura, ad exercendam invicem charitatem, ad abiiciendam cui'aniventris etc., hoc lauguidiores et magis frigidi redduntur ad omnia exerciciapietatis. Itaque Satan non solum doetrinam fidei, sed etiam bonorum operumvehementer odit et impedit. Hie, ne homiues nostri eam discant aut, si norint,factis tamen non j^raestent, Illic Hypocritae et Haeretiei eam penitus negli-30 gunt et interira loco eius stultas caeremonias aut ridicula et phanatica quaedamopera docent, quibus facile capiuntur carnales homines. Mundus enimnon Euangelio et fide, sed lege et superstitione regitur.Admonet igitur Apostolus serio Christianos, ut, postquam puram doetrinamde fide audierint et acceperint, etiam vera opera exerceant. Manent35 enim etiam in iustificatis peccati reliquiae, quae, ut a fide, ita et a vere bonis31 facile fehlt CDE caniales] et delectautur CDE5*

:68 In epistolam S.Pauli ad Galatas Comtnentarius. [1531.] 1535. (5,14).^^] operationes, Ut Ps. 4 : 'Vauitatem'. Ipsa perfidia, qua contra demii nitimurnostris operib[iis et negligentia cha[ritatis ,qua nitiinur in phanaticas quamch[aritatem. Nihil facUius dictum: Diligê proLximum et Servitute. Sed dadoctLores et auditores, qui hoc diligLunt docendo et vivendo; non tantumconqueror de vivendo (juam 1. Ideo ista verba sunt eterna, nemo satis 5ponderat, exercet, neque nos etiam. Jstam tenta[tionem habeo, quod magis. observo, ubi omiserim horam orandi, quam omiserim charitatem; habeo con-[scientiam, ubi ttedE. Non enim adeo spectatis charitatis praecep^ta ut nostrassuperstitiones. Vos, inquit, estis immersi vestris supersti[tionibus ciborum etc.Ubi manet chLaritas? Sic leroLnymus: frangimus corpora nostra vigLilüs etc., wet ea, quae est sola ch|âritas, negli^gitur. Sic in omnibus ftutfen: bie[iiynius rzu 1 Ps. 4. r 7 habeo neben {§oBen) 8 über Ited sieht ex re iiihili zu 10 Hiero-Dr] operibus abhorrent et avocant. Deinde ratio humaua et caro, quae in Sanctisresistit Spiritui (in inipiis vero potentissime dominatur), naturaliter afficiturspf. , 3 Piiarisaicis superstitionibus et, ut Psalm 4. ait: 'Diligit vauitatem et quaeritmendaeium', Hoc est, plus delectatur, Deum metiri ex suis cogitatiouibus, isquam ex verbo i[)sius, Et longe maiori ardore facit opera, quae ipsa elegit,quam quae Dens praecipit. Ideo tarn diligeuter sudandum est piis doctoribusin urgenda charitate non simulata seu in urgendis vere bonis operibus, quamin Vera fide docenda. Nemo igitur putet se perfecte nosse hoc praeceptum'Diliges proximum tuum' etc. Brevissimum quidem est et facillimum, quod aoad verba ipsa attinet, Sed da Doctores et Auditores, qui docendo et vivendohoc recte exerceant et praestent, video enim utrosque torpere. Ideo verbaista: 'per charitatem servite vobis invicein', 'Diliges proximum tuum sicutteipsuni\ aeterna sunt, quae nemo etiam bouus satis ponderat, urget et exercet.Et quod mirum est, pii hanc tentationem habent, quod statim laeditur con- asscientia ipsorum, si vel rem levem, quam debebaut facere, omittant, uou item,si charitatem (quod quotidie fit) iiegligant et puro ac fraterno corde ergaproximum non afficiantur. Tanti enim non facinnt praeceptum charitatis utsuperstitiones suas, a quibus in hac vita nou sunt prorsus liberi etc.Compellat igitur Paulus Galatas his verbis: 'Tota lex in uno verbo 30impletur' etc. Quasi dicat: Vos belli estis homines immersi superstitionibuset caeremoniis vestris de locis, temporibus, cibis, quae prosunt nee vobis neealiis, et Interim charitatem, quae sola erat facienda, negligitis. Quae ista estdementia vestra? Sic et Hieronymus ait: Nos frangimus corpora nostra14115 et (1.) bis inendaciuni' fehlt CDE 17 praecipit] praecepit CDE 18 inurgenda] in tradenda et urgenda CDE 21 docendo, discendo et vivendo CDE 22 videobis torpere fehlt CDE 23 invicem', item: 'Diliges CDE 24 etiam bis ponderat] piusetium satis expendit CDE 31 etc. fehlt CDE

:In epistolam S. Pauli ad Galatas Commentarius. [1531.] 1535. (5, 14) (39Hs] ^Jlund^L*! Betffen f{e\ foften, rigide obser[vant siias preces, horas, vestesi,tobfuilb; quod odit fratrem, nihil. Sic nobis fit. Ergo hoc praecep[tuiiinon sohim docet bLonos mores, sed etiam confutat istas superstLitiones, Noiisolum superaedif|îcat argêntura, sed etiam destruit foenum. Quam infimiius5 in fide, tarn infirmius in ch|âritate. Sed disp[utationem de deo secundumcogLitationes nieas abiieere, sed fidere.^ Sic in ceremouiis obmissis etc., sedpure corde et fraterno affici et exerceri cha^ritate. Idee deus bene fecitdaiido multas cere[mouias,sed exemplo indicavit, quam ei placuerit châritasUt David. Christus: 'spicas', 'gierigen lîn burc§', — ut significaret deus JiifttMlV10 humanuni animmn naturaliter superstitiosum i. e. adhereat locis, cibis. Nemotheol[ogorum hoc praecepLtum intelligit, non totus mundus intel[ligit. Ethoc praecep[tum cog[itare tft leidet, gt)en ba !^tn et torpemus prae nimiafiducia et securitate, nimia scientia.1 foften] faffen zu 2j3 ' Misericordiam volo et non sac[rificium' [Hosea 6,6]7 über affici steht erga fratrem zu 9 Dauid r') fie für [xä), = sie setzen sich hart zu; igl. Unsre Ausg. Bd. 31\ 96, 20. ^) Erg.debemus.Dr] vigiliis, inedia, labore etc., et charitatem, quae sola est Domina et Magistrali operum, negligimus. Hocque egregie cernitur in JVIonachis, qui rigidissimeobservant traditiones suas de caeremoniis, esu, vestitu etc. Hie si alicpiidvel tantillum oraittant, peccant mortaliter. Quod vero non solnm negliguntcharitatem, sed insuper etiam alius alium acerrime odit, nihil est, ut timeant.Itaque Paulus hoc praecepto non solum docet bona opera, sed damnatao etiam phanatica et supersticiosa opera. Non solum 'superstruit super fundamentumaurum, argentum, lapides pretiosos', sed etiam destruit ligna, exuritfoenum et stipulam. Deus quidem benefecit, quod multas caeremoniasludaeis dedit. Per hoc enim voluit significare, humanum animum naturalitersuperstitiosum, nihil curare charitatem , sed alligatum esse caeremoniis35 et carnali iusticia delectari. Interim tamen Deus exemplis testatus est inveteri etiam Testamento, quanti semper fecerit charitatem, cui cedere voluitipsam legem cum suis caeremoniis. David cum esuriret ipse et qui cum 1. ®om. si, 7eo erant, cum non haberent, quod ederent, edebant panes sauctos, quossecundum legem solis Sacerdotibus, non Laicis edere licebat etc. DiscipuliaRatt^.ia, i30 violabant Sabbatnm vellendo spicas etc. Violat et Christus ipse Sabbatiim,ut ludaei interpretabantur, sanando in Sabbato infirmos. Haec omnia indicant,charitatem longe praeferendam esse omnibus legibus et caeremoniis etc.et Deum nihil usque adeo requirere a nobis quam charitatem erga proximum.Idem testatur etiam Christus, cum ait: 'Secundum autem simile est huic." a)(otti|. 33,3918 nihil bis timeant] hie nihil peccant aut laedunt Deum CDE 23 significarevoluit CDE 25126 etiam in veteri Testamento CDE

70 In epistolam S. Pauli ad Galatas Commentarius. [1531.] 1535. (5, 14)Hs] 'Omnis': Quid vultis öiel tlüt leg[c timfegeêu? Per fidem damna\-icere[monias et leg[es. lam per cli[aritateiu. 'Omnis': desistite ab istisineptiis. [351. 130''] Quid vultis vos vexari cereLmoniis? Sic comedeudum,bibenduni, lavandum, surgendum, — hoc, quid est? Deus non indig[et bis.siva. 16, 31 'Crede in Christum'. Si vis leges habere, —: 'Uno'. S)a§ êift Moslcu 5reducere a sua maiest[ate. Unuiii verbura: Crede in Christum et dilige.Verbum fidêi est vilis^siiua vox et parvis[sima et tarnen victiix diab[oli,mortis. Sic servire prox[imo, consola[ii fratrem, docere errantem, iuvarepec[catorem vilis[sima res, ferre fratris impatientiani, passiones, mores, essepatientem in oecOLUoinia, politia, cum uxore, — est nullius special, sed tarn lo1 über vultis steht vos multis lêgibus onerare 2« 1 gehört vielleicht gravafi abdeo acerrime am untern Rande der Seite 2 cereimonias et legres über (opera)2zu 6 Diligere r zu ti Servire prox[imo r 9 impatientiam] impatientiatem 10 politia1oecoLnomiaDr] Tota enim lex in uuo verbo impletur, nempe hoc: Diligesproximum tuum sicut teipsum.Quasi dicat: quid oneratis vos lege? quid anxii sudatis et vexaminicaeremouiis legis de cibis, diebus, locis etc.? quod hoc modo sit vescendum,bibendum, feriandum, sacriiicandum etc.? Desistite ab his ineptiis, et audite, isquid ego dico. Tota lex plenissime comprehenditur in uno illo verbo:'Diliges proximum tuum sicut teipsum.' Deus certe non delectatur nee iudigetilla observatione rituum legalium, Sed hoc nunc a vobis requirit, ut credatisin Christum, quem misit ipse; tum in illo cousummati estis et habetis omuia.Si autem ad tidem, cultum Deo gratissimum, vultis et leges addere, tum 20scitote, hoc brevissimo praecepto: 'Diliges proximum tuum sicut teipsum'omnes leges comprehendi. Hoc praeceptum studete servare, quo servatoimplestisomnes leges.Et Paulus optimus est interpres praeceptorum Dei, in brevissimamenim summam contrahit totum Mosen, ostendens in Omnibus ipsius legibus, 25quae fere infinitae sunt, nihil aliud contineri in summa, quam hoc brevissimumverbum: 'Diliges proximum tuum sicut teijjsum.' Caeterum ratio offen-3iM. IC, 31 ditur ista vilitate et paucitate verborum, quia brevissime dicitur: 'Crede iuChristum', Item: 'Dilige proximum tuum sicut teipsum.' Ideo utranquedoctrinam de fide et vere bonis operibus contemuit. Interim tamen ista 30vilissima et brevissima fidei vox: 'Crede in Christum' credentibus divinaest potentia, qua viucunt peccatum, mortem, diabolum etc., qua salutemconsequuutur. Sic servire alteri per charitatem, hoc est, docere errantem,consolari afSictum, erigere infirmum, adiuvare proximum, quacunque re possis,IJjlS nempe bis teipsum fehlt CDE 27 Caeterum fehlt CDE

In epislolam S. Pauli ad Galatas Commentarius. [1531.] 1535. (5, 14) 71Hs] niagiûuin opus, quod totiLS nuiiidus iion compreheiid[it, et tameu dicit sescire et habet scriptum in corde, et tameu non iiitel[ligit, alioqui magniestimaret et ging burc^ superstiLtionein. Quando vero ein gîauen xoä, ba§finb speciosa; \amx feên, uon ducere uxoLrem, ieiuuare pane et aqua, ba§5 leud^t etc.; sed obed[ire parentibLUs. Ideo ceci iu ipsa %'ita, plus iu fideIdeo luctandum est uon solum contra op[inioues cordis, quod ad f[idem, sedetiam b[ona oLpera, üt sciret se quis gvOy acfjteit, quando alium vid[etsedentem in auro et se dilig[enter administrantcm ; sed qiiia est communisres. Quam breve verbimi et pulchre et potenter dictum: non possum10 melius exemplum dare quam me et nobilius obiectum quam pros[immn,nobilisisimus Habitus cordis, nempe charitas. Si vis scire, quomodo dÜLigasprox[imiim, iiispice te: Volo me iuvari omnibus eonsiliis, paternis rebus3 über ging buvc^ steht P[aulus zu S/9 'Diliges proxîmum* »• 11 ursprünglich steht:nenipe cor, dazu vom Bande eingewiesen charitas, darunter von Crucigers Hand sive dileccioDr] ferre eins agrestes mores et iraportunilatem, tolerare in Ecclesia et Politiaaequo animo molestias, labores, hominum ingratitudinem et contemptum,15 obedire Magistratibus, houore parentes afßcere, patientem esse domi cummorosa uxore, intractabili familia etc., opera, ut ratio iudicat, nullius momentisunt. Sed crede mihi, tam egregia et praeclara opera sunt, ut totos munduseorum utllitatem et dignitatem (quia non mctitur opera aut ullas alias resex verbo Dei, sed ex iudicio impiae, caecae et stultae rationis) non compre-20 hendat, Irao ne quidem unius miuimi vere boni operis precium aestimarepotest.Toto igitur coelo errant homines, quando somniant se belle intelligerepraeceptum charitatis; habent quidem illud scriptum in corde, quia natm-aliteriudicant Alteri facieudum, quod sibi quis cupit fieri, sed hino non25 sequitur, quod illud intelligaut, alioqui factis etiam praestareut illud et praeferrentcharitatem omnibus operibus, Neque tanti facerent et inflarent suasbullas, hoc est, nugas et superstitiones , ut sunt: tristi vultu et demissocapite incedere, coelibem esse, victitare pane et aqua, in Eremo agere, sordidovestitu uti et similia. Illa prodigiosa et superstitiosa opera, quae neque Deo30 mandante neque approbante eligunt, iudicant tam praeclara et sancta, utcharitatem, quae est sol omnium operum, longissime superent et obscurent.Adeo incomprehensibilis et infinita est caecitas humanae rationis, ut nonsolum de doctrina tidei sed etiam de vita et operibus rite iudicare nonpossit. Quare luctandum est nobis sedulo non solum contra opiniones cordis35 nostri, quibus naturaliter libentius niteremur in re salutis quam verbo Dei,sed etiam contra larvam et sanctam speciem electiciorum operum, Ut ita2ö illud (-2.)] fehlt CDE

72 lo epistolam S. Pauli ad Galatas Commentarius. [1531.] 1535. (5, 14)Hs]meis man foI§ curirn. Caro transit frigida. 'Teipsum' ift ein foftHdêxemp[lum. Optimum librmu habes omnium legum in corde tuo, tautunirespice te, uon opus aperias lib[ros. Nulla persona nobilior, in qua debeoexei|cere cli[aritatem; non animali; honio naturaliter constitutus ad Civil[itatemet societatem. Non animal in terris, quod liBIicêr quam homo. Ideonihil potuit coostitui amari

In epistolam S. Pauli ad Galatas Commentarius. [1531.] 1535. (5, 14) 73Hs] S)a§ Ion diab[olus julregen bringen et habitum in cordo ntadên frigidimi, utnou eurem proxLimo. cujîditatibni.? meis studeo, ba» bei habitus !în toeg;tum tantum maneut vociüae dilig[endi. [Sl. 131*] Sed prox[imus mens estquilib[et homo, qui mihi etiam nocuerit. Etiam si noceret, maledLiceret,5 tameu manet homo, caro et ,sang[uis, corp[us et anima, crea[tm-a divina,milii simillime creata; ea manente natura uiaoet praecep[tum ch[aritatis. Utho[mo, qui appreh[endit ho[minem apud Vitium: bet tnit bem gLtOên ntaul.^Si etiam homo plenus vii-tutibus ut Christus, et tantum video unum, quoddisplicet.S)a§ \vn ein praecep[tum, inquit, ba tjijX jutûn âbt per totam vLitam.10 Exercete vos 1. in fid[e, postea ch[aritate, quia mundus plenus hominibLUSzu 4/5 Esa. c. .58. : 'Ne despexêris c[aruem tuam' fJes. 58, 7], Memb^rum iu corporeputridum non etc.^ r 6 über Ut steht facimus ô6t] ôt') Siehe S. 74, 15. ^) Zum Sinn vgl. unten im Druck Z. 32.ür] ea mira ars est diaboli, ut non solum possit egregie obscurare hoc nobilissimumobiectum et ex animo mihi eximere, sed etiam potest cordi planecontrariam opinionem persuadere, ut iudicet proximum non amore, sedacerbissimo odio dignum. Hocque potest facillime efficere, tantum suggerit15 mihi: Ecce is homo hoc vitio laborat, obiurgavit te, nocuit tibi etc. Hiestatim vilescit hoc obiectum amabilissimum, ut amplius non agnoscaturproximus diligendus, sed hostis odio dignissiraus. Hoc modo Satan mirificepotest habitum diligendi in corde nostro frigidum et negligentem reddere,imo prorsus extinguere, ut obliti amoris erga proxinmm tantum obsequamur2u cupiditatibus nostris. Praeter hoc accedit etiam nostra superstitio et negligentia,Deinde offensiones proximorum, quae nos penitus ex amatoribusfaciunt osores, Ita ut nihil in nobis de illo praecepto maneat quam nudaeet inanes literae et syllabae: 'Diliges proximum tuum sicut teipsum.'Hoc modo non tenemus sententiam huius praecepti, raultominus ser-25 vamus. Sed proximus est quilibet homo, praesertim qui ope nostra indiget,ut Christus interpretatur Luc. 10. Qui etiamsi me aliqua iniuria aiFecit autam. lo, soff,nocuit, non ideo exuit hmnanitatem aut desinit esse caro, sanguis, creaturaDei mihi simiilima. Summa, non desinit esse proximus mens, Donec ergomauserit in eo natura humana, tantisper manet etiam praeceptum charitatis,30 quod exigit a me, ut carnem meam non despiciam, non malum pro maloreddam, sed malum bono vincam, Alioqui charitas nunquam erit 'tolerans,patiens" etc., 1. Corin. 1 3. Non absciditur membmm morbosum, sed fovetur i. sot. la, ?12 mihi fefdt CDE 15 mihi fehlt CDE 17123 Hoc bis teipsum.'] Hoc modoSatan mirifice potest habitum diligendi in corde nostro mutare, ut ex amatoribus proximorumfiamus detractatores , osores et persecutores ipsorum, ut nihil in nobis de illo praecepto(diliges proximum tuum sicut te ipsum) maneat, quam nudae et inanes literae et syllabae. CDE24J25Hoc bis est] Est autem proximus noster CDE 29 in eo manserit CDE

:74 lu epislolaui S. Pauli ad Galatas Cummcntarius. [1531.] 1535. (5, 14. 15)Hs] iüdigeiitib[us. Ibi caro iioii; sed tum fiet, ut ch[aritatis l[ociis, 1. Cor. 13.Oiuues l[cges iu hoc ordiiiatae, ut 1. fid[em doceLamus, post cli[aritatein.Thcologia est brevis in verbis et facilis, sed re, iisu est latior, longior, profundiorquam totus numdus.5,15 'Si autem iuvicera': S)a§ vitium 6I[eibt extra ec[clesiam non, postiiuamingressi ps[eudoprophetae; ubi subvei-ternnt fuadamentimi, timi impossibile,ut maneat concordLia et pLax, nee iu opinione uoc oper[e. Ubi Aph[rica3 über undeutlichem The" steht forte The* [= Theologia] '') D. h. Bih-er stellt die Lestmg sicher.1 flor 1223 ^* curatur. Et 'membris minus honestis', inquit Paulus, 'uberior bonosaddendus est.' Sed plerique adeo immemores sunt huius praecepti, ut, sietiain norint aliquem multis iusignibus douis ac virtutibus praeditum, tarnen losi vel unum naevum aut maculam in eo deprehenderiut, iu illam solamintuentes obliviscuntur omnium donorum et bonorum ipsius. Multos etiaminvenies tarn inhumanes et acerbos illusores, qui eos, quibus male vohint,non appellant proprio nomine, sed describunt ignominiosa quadam periphrasi,Ut ille: limis oculis, adunco naso, sparso ore etc. Breviter mundus est i5regnum diaboli, quod fidein et charitatem et omnia Dei dicta et facta securissimecontemnit.Commendat ergo Paulus Galatis et omnibus Christianis charitatem etadhortatur eos, ut per eam sibi invicem serviant, Quasi dicat: Non opusest ouerare vos Circuncisione et ritlbus Mosaicis, Sed ante omnia perse- 20verate iu fidei doctrina, quam a me accepistis. Post, si vultis bene operari,Ego uno verbo ostendam vobis summa et maxima opera et quomodo omnesleges impleatis: Diligite vos mutuo per charitatem. Non deerunt, quibusbenefacere poteritis, muudus enim plenus est hominibus, qui ope aliorumegent. Haec absoluta est doctrina de fide et charitate et Theologia brevissima 25et longissima, Brevissima, quod ad verba et sententias attinet, sed usu etreijjsa latior, longior, profundior et sublhuior est toto mundo.5,i5Quodsi invicem mordetis et comeditis, videte, ne ab invicemconsummamini.Paulus hls verbis testatur, in Ecclesiis non posse constare pacem et 30concordiam, neque in opinione neque in vita, si per implos doctores subvertaturfundamentum, hoc est, doctrina tidei, sed subinde orii-i alias atque9 Sed bis praecepti] Sed ita excaecata et corrupta est veneno diaboli natura CDU10 uorint filii saeculi aliquem CDß 11 illam] haue CDE 15 Ut ille apud Tereii.Limis CDE 18 Paulus charitatem Galatis CDE Christianis] püs (hi enim soli diligunt)et CDE charitatem fehlt CDE 25 absoluta] perfecta CDE 31 opinioue] doctrina CDE33 doctrina fidei] fides in Christum CDE

In epistolam S. Pauli ad Galatas Commentarius. [1531.] 1535. (5, 15) 75Hs] per Matiich[aeos seducta, Veneruut Douatistae cum reliquis 2 sectis. Ubiuna scissiu'a, noii finis eius. Ubi Sch|^wenneri a nobis defecerunt, ])osteaAnab[aptistae, sie postea alii, nee inter se possunt concordes fieri, quiaablato spiiitu veritatis. Sic nullus finis in op[iuionibus, heresibLus et doctrina,6 sie etiam in morib[us, is nimtit vestem, diem, Circuni[cisionem. Sicut inPap[atu: si mansisset, veuisseut plures ordines Monach[onnn, deiude quodlibetmonast[erium, tot opiniones quot cap[ita. Postea lompt mordere, qnodsecta sGctara daninet, Ut 5parfLufjer fcîlt ^rebig[er: Vos cffet flietfc^! Vosnon fcûc^ tvagt! Sic secta sectam iud[icat et opus opus daniuat, (juia sua10 vol[uut laudare. S)a§ tût ch[aritas nic^t, sed sie dicit: Ego sum praezulj2 In niatliematica, cum serael receditui' ab unitate, numerus uou cessat progredi,donec crescat in inünitum. Sic von Crucigers Hand r 6 venissent] venissetDr] alias dissensiones et opiniones de doctrina, fide et operibus. Semel auteni\dolata Ecclesiae concordia non est modus ueque finis mali illius. Autoresenim schismatum inter se dissentientes hie illud opus docet ad justiciaranecessarium, alias aliud. Quisque suam opinionera et superstitionem probat,15 alterius reprehendit. Ibi necesse est oriri dissidia et factiones, quae posteamutuo mordent et devorant, hoc est, iudicant et condemnant, donec tandeniconsummentur. Hoc praeter Scripturam testantur etiam exempla omniumtemporum. Ubi Aphrica eversa fuit per Manichaeos , mox secuti sunt eosDonatistae, qiii et ipsi inter se dissentientes divisi erant in tres Sectas etc.20 Nostro tempore primum defecerunt a nobis Sacramentarii, post Anabaptistae,horum neutri inter se concordes sunt. Ita Secta semper parit Sectas et aliaalias damnat.Cessante unitate secundum Mathematicos progreditur numerususque in infinitum. Sic laesa et ablata unitate spiritus, neque in doctrinaneque in moribus possibile est mauere concordiam,sed subinde novi utrinque25 errores nascuntur usque in infinitum. Hoc etiam egregie vidiraus in Papatu,iu quo, cum ueglecta iaeeret doctrina fidei, impossibile fuit mauere concordiamSpiritus, qua ablata postea per doetrinam operum natae sunt fereinfinitae Sectae Monachoruni, qui discordes inter se metiebantur sanctitatemex gravamine ordinum et difficultate operum superstitiosorum,quae ipsi30 cxcogitaverant. Hinc alii volebaiit haberi aliis sanctiores. Item non solummonachi diversae, sed etiam eiusdem professionis inter se dissentiebant. Utfigulus figulo, ita Miuorita Minoritae invidebat etc. Deuique tot erantopiniones in quolibet Monasterio, quot Monachi erant. Tam diu igitur11 opiniones et dissensiones CDJS fide et operibus] et vita C'DE 13 mali illius]dissensionum CDE 13 hie illud, alius aliud opus CRE 14 alins aliud fehlt CDE15117 quae bis consummentur] Unde fit, ut alii alios mordeant et devorent, lioc est, iudicentet condemnent, donec tandem pereant ODE 22 alias] aliam CDE 25 egregie fehlt CDE27 qua] Ea CDE 28 qui] Hi CDE

70 In epistolam S. Pauli ad Galatas Commeutariua. [1531.] 1535. (5, 15)Hsjdicator, sum dißcip[iilus, praeceptor, mag[istratus; est valde boniim opus:servus, ancil[la, uxor; servi tu deo in tua vi[ta sicut ego in mea. SicloB t(^ bein axnpt et econtra. Sic alterum al[ter non iudicat, sunt invarietate niiiltorum op[erum, et tarnen SLumma concordia.Hoc non possunt Sectae facere, hoc impossibile, alioqui gierigen jU sfd^cittern. Mo[uachus FrancisLcanus non dicit: Uxor, tuum ofLficium tanibonuni ut nostrum; quod Äart[ftQbt dicat^: 5Jletn 9[rauer rO(J non meliorquam gulbett Baxet Cesaris; Sed: Isti seculares, inceduut Pompa, in auro,Nos econtra. [S3l. 131 ''] Sed Pâulus: Si vis iLegem facere et luft ad b[onumop[us, 'Servite' etc., laft ein iglttcên jetn^ etc. et laudetis invicem, nemo lohia§ et ifi.6 tuum] tua)') Abhängig zu denken von einem aus Z. 5 iciederhoUen impossibile. ') Erg.Dr] mutuo inter se alueruut acmulationes, contcntiones, lites, virulentias, morsuset devorationes, donec iuxta hoc dictum Pauli iam consununentur etc.Qui vero doctrinam fidei tenent et iuxta hoc Pauli praeceptum sesemutuo diligunt, non vituperant alii aliorum vitae genus et opera, sed quisquealterius genus vitae et officium, quod facit in sua vocatione, probat. Nemo ispius praefert coram Deo officium magistratus officio subditi, quia no\dtutrunque esse Ordinationen! Dei et habere divinum mandatum. Non discernitinter officium seu opus patris et filii, paedagogi et discipuh", heri et servietc., sed certo pronunciat utrunque placere Deo, si fiat in fide et obedientiaDei. Coram mundo quidem ista vitae genera et eorum officia inaequalia 20sunt, sed ista externa inaequalitas nihil impedit unitatem Spiritus, qua idemomnes de Christo sentiunt et credunt, scilicet per eum solum nobis contingereremissionem peccatorura et iusticiam. Deinde quod ad externamconversationem et officium attinet, alius non iudicat alium neque opera eiusvituperat, sua laudat, etiarasi longe superent ea, sed uno ore et spiritu 25iRöm. a,iifatentur se habere eundem Christum Salvatorem, apud quem 'nuUa est personarum'aut operum 'acceptio' etc.Hoc impossibile est eos facere, qui negleeta doctrina de fide et charitatesuperstitiosa opera docent. Monachus non concedit, Laici opera, quae facitin sua vocatione, tam bona et accepta esse Deo quam sua. Nonna longe '»praefert suum vitae genus et opera vitae generi et operibus Matronaeconiugis, haec enim iudicat meritoria esse gratiae et vitae aeternae, non itemilla. Atque lünc est, quod sacri illi homines, ut auri fames, vehementercontenderunt et persuaserunt etiam mundo, suum statum et opera longe11 mutuo] mutuas ODE 21122 omnes idem CDE 32 coniugis] quae maritumhabet. CDE haec enim] Sua opera CDE 33 iUa] opera matrisfamilias CDE illi]isti CDE 34 etiam toti mundo CDE

In epistolam S. Pauli ad Galatas Commentarras. [1531.] 1535. (5, 15) 77Hs]exalLtet se super aliiuu. 2)03 Iêtft red^t docere bona op[era. Istam doctLrinamnon doceiit uec possuut, quia obsessi opinio[nibus propriis de fideet bôuis OLperibus. Nos gratia dei beiie loqui possumus de b[onis 0[peribus.übicunque fLides, manifLCsta fecit et successit opêra falsa, i. e. invicem5 iud[icare, criminari, damnare et extollere super alium sequitur inevitab[iliter,quia ibi câro, muudus, diabLolus tan nic^t Qnber§. Ideo ne Beift euc^ uecdamnate invicem propter CirLCumcisionem, festa, ia lüirb nic^t§ brau§. 'Si', i. e.^l§r toetb cud^ fo lang freffen, ut eud^ auffreft.Si edifLicatis focum,habebitis etiam'2 docent] docet 3 possumus fehlt 5 alium] aliam " nic^tä] nid^tDr] raaiora et sanctiora esse Laicorum statu et operibus. Et nisi ipsi baue10 opiuionem sanctitatis de operibus suis adhuc hodie habereut et defenderent,non diu servarent dignitatem et Eegnum suum. Nulli igitur Monaclio autalii, quicunque tandem sit, iustitiario persuadebis, opcra vulgaris Christiaui,in tide et obedientia Dei facta, meliora et niagis aceepta esse Deo quamsupersticiosa et prodigiosa Ula sua opera, quae ipsi legerunt. Sublato enini15 fundamento non possunt operarii aliter iudicare, quam se, qui tarn praeclaraet grandia opera faciunt, et ut hodie Anabaptistae somniant, se, qui egent,esuriunt, frigent et vili vestitu utuntur etc., esse sanctos, non item alios,qui proprium tenent etc. Ideo irapossibile est, eos pacem habere cum iis,qui eorum opiuioni non assentiuntur, sed mordent et devorant eos.20 Contra Paulus docet, vitandas esse tales occasiones discordiarum, etostendit, quo modo vitari possint. Ea, inquit, est via ad concordiam: Quisquefaciat iu suo vitae genere, ad quod Dens eum vocavit, suum officium, nonextollat se supra alios neque opera aliorum reprehendat et sua tanquammeliora commendet, sed alii aliis per charitatem serviaut. Haec germana etas simplex est doctrina de bonis operibus. Hoc illi, qui 'naufragium circa 1. lim. 1, 10fidem fecerunt' et phanaticas opinioues de fide et vita seu operibus bonisconceperunt, non faciunt, sed statim dissentientes inter se de doctrina fideiet operum alii alios mordent et devorant, id est, criminantur et condemnant,ut de Galatis hie Paulus ait: 'Quod si invicem mordetis' etc. Quasi dicat:30 nolite alii alios invicem criminari et damnare propter Circuncisionem, propterobservationem ferianmi aut aliarum caeremouiarum, sed hoc potius praestate,ut vobis invicem per charitatem serviatis, alioqui si perrexeritis vos invicemmordere et devorare, videte, ne consummamini, id est, prorsus pereatis etiam9 ipsi fehlt CDE 10 hodie apud quosdam haberent CDE 11 Regnura suum]opes suas CDE 12 vulgaris Christiani] mariti, uxoris, servi, ancillae etc. CDE 14 sua]electitia CDE legerunt] faciunt CDE 15 fundamento] angulari lapide Christo CDEqui] praesertim cum CDE 16 faciunt, solos Deo esse acceptos. CDE et ut] Sic CDElö tenent] habent CDE eos] iusticiarios et sectarum autores CDE 23 tanquam]Telut CDE 24 commendet] landet CDE

78 In epistolam S.Pauli ad Galatas Commentarius. [1531.] 1535. (5,15.16)Hs] ignem, i. e. simpliciter peribitis, etiani poenaliter. lam culpa perieiunt. NiiUiimb[omini opus ad SchLwermerum; q[uando facit in speciem, ideo mordet iiiviceni.Ideo etiam consiunmaraini poenaliter, Sicut fecit Ai\io, 2Run|[ero et aliis.5,16 'Dico auteni: anibul[ate'. 3)a lüil er§ faffett et praecep[tum ejpomin,quid sit dilig[ere p[roximum.28. NovembT] Periculos[um et difficLÜe, siiiiul docere nos iustificari sine operibuset tarnen exigere opera. Si docemus opera, amittitiu- fîdes. Si econtra, etc.Ibi ergo ceperat exhortari ad opera et dicit: 'iu 1 verbo impletm- tota lex:5, 14 Dilige' etc. Ecce versatur in operibLUS et sonant vcrba, quasi, si fecerint4 über cj))onirn sieht exemplariter 7 amittitur] amittitutur 9 über si steht quiDl] corporaliter. Id quod fere semper accidere seiet, praecipue authoribus See- lotarum, Ut Ario et aliis et nostro tempore nonnullis. Qui enim fnndamentoiacto in areuam superstruit ligna, foenum, stipulam, huuc necesse est perdiet concremari, illa enim omnia parata sunt ad incendium. Ut interim nondicam, eiusmodi raorsus et devorationes sequi solere etiam devastationes nonunius civitatis, sed regiouum et regnorum etc. Nunc interpretatur, quid sit isservire proximo per charitatem.Difficile et periculosum est docere, nos fide iustificari sine operibus,et tarnen simul exigere opera. Hie uisi sint fideles et prudentes ministrii.ffor. 4,1 Christi et 'dispeusatores mysteriorum Dei', qui recte secaut verbum veritatis,statim fides et opera coufuuduntur. Uterquc locus et fidei et operum dili- 20genter doceri et urgeri debet, sie tarnen, ut uterque intra suos limites maneat.Alioqui, si opera sola docentur, ut iu Papatu accidit, fides amittitur, Si fidessola docetur, statim somniant carnales homines opera non esse necessaria etc.Coeperat Apostohis supra exhortari ad bona opera et dicere totaralegem impleri uno verbo, Lllo scilicet: 'Diliges proximum tuum sicut teipsum'. 25Hie alicui in meutern venire posset: Paulus in tota Epistola detrahit legi2, 16 iusticiam, quia dicit: 'Ex operibus legis non iustificatur omnis caro', Item:3, 10 'Qui ex operibus legis sunt, sub maledicto sunt' etc. lam autem, cum aittotam legem in uno verbo impleri, videtur oblitus caussae, quam in tota hacEpistola tractavit, et plane diversum sentire, nempe hoc, quod facientes opera socharitatis legem impleaut et iusti sint. Ad haue occupationera respondetbisverbis:5,16 Dico autem, Spiritu ambulate, et concupiscentiam caruis nonperf icietis.Quasi dicat: Non sum oblitus disputationis meac superioris de fide 35neque eam iam revoco, cum adhortor vos ad mutuam charitatem et dico33134 et his perficietis fehlt CDE

In epistolam S. Pauli ad Galatas Commeutarius. [1531.] 1535. (5, 16) 79Hs]ista, siut iusti. ergo recessit a priori disput[atione. Ideo cautus est et memorsui: 'Dico\ Inceperam suaderi, ut diligatis, et dixi, quod universa lex inuno etc. Hoc fortasse non recte intelligeretis, ergo indicabo. Sic Sophîstae:Dileetio est plenitudo legis, et dicit^, quod universa lex collecta unob verbo etc., ergo dileetio est iustitia. Ipsi a verbo ad opus, a doctrina adopus; est iusulsis[sima consequentia, a praeceptis etc. Sed lêtft: deberemusquidem iustificari, si ])[raeceptum nou esset hie. Lex praescribit, quidfacienduni. Quid".' Diligerc debes, ergo dileetio facit iustos. et da, quidiligat dcum et proximum. In futLura vita erit dilect[io iusti[tiae, cum10 eriinus purgati et sancti ab universis vitiis et puri ut sol; ibi cessabit fides i. Sor. 13,et spes. sed quia uou puri, niliil vehementius amamus quam nos et conteninimusalios et malitia manet ista in hac vita, Ut ergo simus iusti iu liaczu 3 Sophistae r 6 über opus steht vitara über hisulsisjsima steht ineptlsi^simaconsequentia] Qua S über qui steht aliquem zuSf. habeat primmn motiiin et zelumet faciat, quid in se est r zu 11 f. In hac vita non suoius iusti uisi iniputatione, peccatumenim heret in nobis et dileetio uostra impura et imperfecta est r') Erg. Paulus. D. h. die Sophisten berufen sich auf diese paulinische Stelle.Dr]totam legem impleri dilectioue, sed plane idem sentio, quod supra. Ideo utrecte me intelligatis, addo: 'Spiritu ambulate' etc.15 Quanquam Paulus proprie et diserte hie locutus est, tarnen nihil profuit.Sophistae enim ex hoc dicto Pauli male intellecto : Dileetio est plenitudolegis, sie collegerunt: Si dileetio est impletio legis, ergo dileetio est iusticia,Ergo si diligimus, iusti sumus. Belli homines argumentautur a verbo adopus, a doctrina seu a praeceptis ad vitam, hoc modo: Lex praecipit dilec-20 tionem, ergo opus statim sequitur. Est autem ineptissima consequentia apraeceptis argumentari et concludere ad opera.Deberemus quidem implere legem et impletione eins iustificari, sedpeccatum obstat. Praescribit et praecipit quidem lex, ut 'Deum ex toto cordeetc. et proximum ut nos ipsos diligamus', sed ideo non sequitur : Hoc scrip-85 tum est, ergo fit. Lex praecipit dilectionem, ergo diligimus. Non dabis aliquemin terris, qui ita diligat Deum et proximum, ut lex requüit. In fnturaautem vita, ubi plane mundati ab omnibus vitiis et peccatis et puri ut solerimus, perfecte diligemus et perfecta ddectione iusti erimus. In illa verovita impedit puritatem illam caro, in qua, donec vivimus, haeret adhuc30 peccatum. Hinc tam potens est amor nostri viciosus, ut longe superetamorem Dei et proximi. Interim tamen, ut et in hac vita iusti simus, habemus'Propiciatorium' et Thronum gratiae Christum, in quem credentes, pecca- 3'öm. 3, 2515 vor Quanquam steht als Überschrift: Dilutio argumenti sopliistarum : Dileetio estimpletio legis, ergo lex iustificat. CDE 18 si diligimus] diligentes C'DE sumus iusti ODE

80 In epistolam S. Pauli ad Galatas Comtnentarius. [1531.] 1535. (5, 16)J^ljvita, habemus 'propiciatorium'. sie fid[es est iustitia in hac vita, donecliberemur ab omni peccato; tum non opus fide et spe. Si etiam ali({ua(SV5. 5, scharitas, tarnen non tanta, qualis possit deum placare. [331.132*] 'Nihilimpurum intrabit in reg[num celorum', omnes autem sordidi. ideo habemnsnostram fidem, thesau^rum, quod Christus tegit nos sua iustitia, qui solus 5i.>4ictri2, 22non peccat, 'non in ore' etc., et adumbrat nos suae iustitiae velo, et interiradiligere et ut satis[facianius legi.''*i5*2^8'^^'^'^^®P^""''Sed 'ubi tradLiderit reg[num' etc.,1. ffot. 13, s'et deus omnia', tum erit cha[ritas eterna, ut 1. Cor. 13: f[ides et spescessabunt. Soph[istae, ubi aud[iuntS —: est^ praeceptum principale, ergoiustif[icat; fides iustif[icat, sed cum charitate ornata. Opera commendantur, loquasi iustifLicent et placeant deo. Ideo 16Iei6t§ in: deberemus. Si nulluniin me peccatum et onmino purus, perfecte ardens in cha^ritate, tum essem4 über sordidi sieht sumus 6 über 'non in ore' stehi 1. Pet. 2. 7 über ut stehtincip[imu9 zu 7 1. Cor. 15 r 9 praecepti p— li') Nämlich das Gebot der Liebe. ") Erg. dicunt.Dr]tum nobis non imputatur. Est igitur fides iusticia nostra in hac vita. Infutura autera, ubi perpurgati et prorsus liberi erimus ab omnibus peccatiset concupiscentiis, non amplius opus habebimus fide et spe. isMagnus igitur error est tribuere iustificationem dilectioni, quae nuUaest aut, si aliqua est, tamen non tanta est, quae possit Deum placare, quiaepn. 5, 5 saucti etiam in hac vita imperfecte et impure, ut dixi, diligunt, 'nihil autemimpurum intrabit regnum coelorum'. Interim tamen hac fiducia sustentamur,1. spetii 2, 28 quod Christus, 'qui solus peccatum non fecit neque dolus in ore eins inveutus 20est', obumbrat nos sua iusticia. Hoc umbraculo, coelo remissionis peccatoruraet throno gratiae, conclusi et protecti incipimus diligere et implere legem. Sedpropter haue impletionem non iustificamur neque accepti sumus, dum hiei.Sov.15,24; vivimus. 'Ubi vero tradiderit Christus regnum Deo Patri et aboleveritomnem principatum etc. et Deus erit omnia in omnibus', ibi tum cessabit 251. Sfot. 13, 8 fides et spes, et charitas erit perfecta et aeterna, 1. Cor. 13. Hoc sophistaenon intelligunt, ideo, cum audiunt dilectionem esse summam legis, statiminferunt: Ergo dilectio iustificat, Vel contra, cum legunt in Paulo Fidemiustificare, addunt: scilicet informatani charitate. Ea non est sententia Pauli,ut supra dictum est copiose. soSi ab omnibus peccatis puri essemiis et perfecte arderemus charitateerga Deum et proximum, tum certe iusti et sancti essemus per charitatem,nihilque esset, quod ultra Deus a nobis requirere posset. Hoc in praesentivita non fit, sed differtur in futuram. Accipimus quidem hie donura etprimitias Spiritus, ut incipiamus diligere, sed valde tenuiter. Si autem vere 3515 spe, sed perfecte diligimus. CDJC 33 requirere] exigere CDE

In epistolam S.Pauli ad Galatas Coinmentarius. [1531.] 1535. (5,16) glHs] S[anctus et iustus per ilJam ch[ai-itatem. Sed hie non; ineipitur quiclem hiedouum Spiritus et primitiae, ut aliq[uem iucip[iam diligere, sed inodicapartieiil[a, uou sie paupertatem "^ ut opes, mortem ut vitam. Si esset verach[aritas, absolveret me ab hac vita nee possem vivere. Sumus plane in5 ])[eccatis submersi, nihil boni cog[itamus coram deo, ibi mera^ etc. Sedpostea Christus vocat me. 'Sicut vivo, m fiiio' etc., Sic in illo Christof, 20etiam incipio dÜLigere. Supra: 'misit deus filium, ut iustificatio' etc., i.e. 4, 4 f.inciperet impleri, i. e. haberenuis primitias, implere legem. Interim iustilieamur'propiciatione', sub eius umb[ra vivimus. Hoc quidem dixi de 'non 1. 3oii. 4, 1010 mordendo' etc.^ et dilig(endo proximo. hoc sie intelligite.'AmbLidate spii-itu': fo mein iä)ä, tautum hoc exigo a vobis, scio, quodnon iLCgem imple[bitis, mauebit in vobisipsis p[eccatum. 'Amb[u]ate': secte-4 nach uec nochmals nee 5 über mera steht milla dilêctio 8 legem] leg->zu 11 'Ambulate spiritu(s)' r 13 vobisipsis] seip^so über 'AmbLulate' steht Sic faLcile') Erg. diligimus. ') Erg. inimicitia. ') Erg.'et comedendo invicem'[dieBibelsteUe].Dl] et perfecta, ut lex: 'Diliges Dominum Daum tuum ex toto corde tuo' etc.requirit, dihgeremus Deum, tum inopia tam grata esset nobis ut copia, dolor15 ut voluptas, mors ut vita etc. Imo vere et perfecte diligens Deum non diuposset vivere, sed mox absorberetur illa charitate. Nunc autem humananatura adeo submersa est peccatis, ut plane nihil recte de Deo cogitare autsentire possit, non diligit, sed vehementer odit Deum etc. Quare, ut loann.ait, 'Nos non dileximus Deum, sed Ipse dilexit nos et misit Filium suum 1. Soii. 4, 1020 propiciationem pro peccatis nostris', et supra Cap. 2: 'Christus dilexit mea, 20et tradidit Semetipsum pro me\ Et cap. 4: 'Misit Deus Filium suum, factum 4, 4 f.sub legem, ut eos' etc. Per hunc filium redempti et iustificati, iucipimusdiligere, luxta illud Pauli Rom. 8: 'Quod erat impossibile legi etc., ut iusti-siüm. 8,3f.ficato legis in nobis impleretur', id est, inciperet impleri. Mera igitur somnia25 sunt, quae Sophistae de impletione legis docuerunt.Quare Paulus indicat bis verbis: 'Ambulate spiritu' etc., quomodo velitaccipi sententiam suam, qua dixerat: 'Per charitatem servite vobis invicem',Item Dilectiouem esse impletionem legis etc., Quasi dicat: Dum iubeo vosdiligere mutuo, hoc a vobis exigo, ut spiritu ambuletis. Scio enim, quod30 legem non implebitis; quia peccatum haeret in vobis, donec vivitis, ideoimpossibile est vos implere legem. Interim tamen hoc diligenter curate, utSpiritu ambuletis, Hoc est, luctemini Spiritu contra Carnem et sectemininiotus Spirituales etc. Non igitur oblitus est caussae iustificationis. Nam14 nt] quam CDE 15 ut (1.)] quam CDE ut (2.)] quam CDE IT submersaest peccatis] curnipta est et peccatis submersa CDESutfievs aScrfe. XL, 2 6

82 I" epistolam S.Pauli ad Galatas Commentarius. [1531.] 1535. (5,16)H.s] mini motus illos spiLritiis et luctamini cum carDe. Ibi manifeste negat operaiustificare, uon oblitus sui Status; et inimici duo sunt in vobis, spifitus etcaro. Dens suscitavit in corpore vestro rixain, quod Spiritus cum c[arueluctatur. Nihil potestis hac vita praestare, quam ut sequamini ducemspiritum et rosistatis duci carni. Quando ergo dico: debetis linc et hoc 5facere, sie iutelligLite, ue putetis nie docere operibus iustificari.'Sed spiritu': 6r vebt verbis proprie acceptis. Ambulandum, eundum,exercendum in spiritu; nondum ^ttt*, ut ea cogitemus, faciamus, quae Spiritussunt, et resistainus eis, quae sunt carnis. Q[uasi d|icat: Opera ^, dcsiderianondum niortua, semper remurmLurant, rehictantiu' spiritui. Nullius Saneti locaro tani bona est, quin, si offoiidatur a fratre, vellet libenter mordere,devora[re. Si oifensa c[aro, aliquid omittat de p[raecepto: 'Dilig[e pro[xi-1 über motus illos spiLritus steht verus timor, fiducia dei 2 inimici] c—l [verschrieben]zu 2 Spiritus, caro r 4 sequamini] se^— i [sequimini] zu 7 ff.gehörigsieht am oberen Rande der Seite: Cat(li)alogum operum carnis vide In locis C\ominunibusPhil[ippi, fol. 78. Desgleichen am unteren Bande der Seite: M|âg!ster V[itus': Lege diligenter,quomodo utendum sit lege contra et in carnem, ut spiritu resistanius. Nam cavereconeupiscentiam non prissumus ob corruptam nostram naturam 10 spiritui] sp Dzu lOjll Saneti habent carnem, ergo opera non iustificaut r zu 11 ff.Offensio r') D. h. ivir sind noch nicht dahin gelangt, daß usw. -) Erg. carnis. ') Rarerzitiert hier ivieder das Kollegheft Veit Dietrichs.Dr] cum iubet eos Spiritu ambulare, manifeste negat opera iustiUcare, Quasidicat: Cum de impletione legis loquor, non hoc volo, quod lege iustificamini,sed hoc dico, quod duo contrarii Duces sunt in vobis, Spiritus et Caro. isDens suscitavit in corpore vestro rixam et pugnam. Spiritus enim cumCarue luctatur et vicissim Caro cum Spiritu. Hie nihil exigo a vobis, nequeeuim plus potestis praestare, nisi ut scqueutes ducem Spiritum resistatisDuci Carni. Uli obedite, contra iianc pugnate. Itaque cum doceo legem,et adhortor vos ad dilectionem mutuam, ne putetis me revocare doctrinani 20de fide, et nunc tribuere legi vel charitati iustificationem, sed hoc volo, utSpiritu ambuletis, ne coneupiscentiam carnis perticiatis.Utitur ergo Paulus verbis proprie acceptis, Quasi dicat: Nondum pervenimusad impletionem legis, ideo ambulare et exerceri Spiritu nos oportet,ut ea cogitemus, dicamus et faciamus, quae Spiritus sunt, utque resistamus 25his, quae Carnis sunt. Ideo adiieit: 'Et coneupiscentiam Carnis non perficietis.'Quasi dicat: Desideria Carnis nondum mortua sunt, sed semperrepullulant, remurmuraut et reluctantur Spiritui. Nullius Saneti caro tarnbona est, quae oiFensa non vellet libenter mordere et devorare vel saltemm sunt] sint CDE 23 ergo] auteui CDE 26 adiieit] addit CDE 26127 'Etbis perficietis' als Text in besonderer Zeile gedruckt CDE

In epistolam S. Pauli ad Galatas Commentarius. [1531.] 1535. (5, 16) 83Hs]mum'; [81. 132''] ibi c[aro exigit vindictam et ut non pro aniice habLcat sedhoste. Ibi regula constituta, iit invicem remitte[rent p[eccata, ut deus eisremis [it. alioqui inipossibile paceni constare, impossibUe est me non oiFendiet offendere. Vestra vita non talis, quin me offendat et te ego. Idee dicimus:5 'Reraitte' etc., est tolerauda ista infirmitas, sed remittenda etc. S)a§ l^dftresistere cavni et non perficere; etiam si soliciter ad fratrem odiendum etc.,sed tamen resisto; frater offendit, tarnen est adhuc prox[imus. vitium,p[eccatuin eins liic; quid faciam? 'Düige' etc.! Sic rcluctamur spiritu, adhucdUig[iiaus et non cedimus carni.'-B!»'"!-«, 1210 Sojihistae 'Concup[iscentiam c[arnis' exp[onunt libid[inem, nee aliam.Nemo nostrum sine libid|ine, interroga adolescentem, et a diebus adoleszu2 f. 'Eemitte nobis' [ilatth. 6, 12] r 4 über vita stellt bona, perfecta 10 über'ConcupLisceutiam câniis' steht der Buchstabe Ä, viit Strich zu A über S. S4, 6 hinr/ewiesenzu 10 'Concupisceutia carnis* rDr] aliquid de praecepto charitatis omittere. Imo primo impetu non potest secontinere, quin avertatur a proximo, vindictam expetat et oderit eum uthostem vel saltem minus eum diiigat, quam debebat iuxta hoc praeceptum.15 Hoc Sanctis accidit.Ideo constituta est ab Apostolo pro Sanctis ßegula ista, ut sibi invicemper charitatem serviant, ut alii aliorum infirmitates et onera portent, ut aliiahis remittant delicta. Et sine hac enietxeia impossibile est pacem et concordiamconsistere inter Christianos. Fieri enim non potest, quin saepe20 offendaris et vicissim oifendas. Multa in me vides, quae te olFendunt, Egovicissim in te multa video, quae mihi displicent. Hie si alter alteri percharitatem non cedit, nullus erit finis contentionum, discordiarum, aemulationum,inimiciciarum etc. Quare Paulus vult nos spiritu ambulare, neeoncupiscentiam carnis perficiamus. Quasi dicat: Etiamsi commoveamini ira,25 invidia etc. adversus fratrem oifendentem vel aliquid hostiliter ageutem contravos, tamen per Spiritum resistite et reprimite istos motus, tolerate einsimbecillitatem et diligite eum, Iuxta illud: [SBg. V] 'Diliges proximuiii tuumsicut te ipsum.' Nam frater non ideo desinit esse proximus, quia labituraut offendit te, sed tum maxime opus habet, ut charitatem erga ipsum30 exerceas. Et hoc praeceptum: 'Diliges pi'oximum' etc. exigit idem, scilicetne obtemperes carni, quae offensa odit, mordet, devorat etc., sed Spiritu eirelucteris et perseveres per Spiritum in amore proximi, etiamsi nihil in eoinveniasamore dignum.Sophistae eoncupiscentiam carnis interpretantur libidinem. Verum35 quidem est, quod nemo ex piis, praesertim qui maturam aetateiii nondum31IH2 ei relucteris] relucteris ipsi CDU .1.'>IS4. U quotl bis careat] quml pii etiam,praesertim adolesceiites, libidine teiitentiir VDE6*

84 In epistolam S. Pauli ad Galatas Conimentarius. [1531.] 1535. (5, 16)Hs]centiae est caro concupisceutia fenneutata; et ubi Sancti viri, in coiiiugioest pestil[ens caro, ut niaritam et maritum non dil[igant. Sed inspicere iiialiam ux[Orem, ancil[lam, büS ift blandium C[arnis. Hoc etiam in Sanctis,alü ferveutius ardent lib[idine, odio, superbia, avaritia, alii remissius.Etiam timere deum, fidere, bte ôi)tn aff[ectus [inb oEe affLCctus *, quia inter sopera c[arnis heresLes, Odia.^ P[aulus ergo loquitur de tota concupLiscentiacarnis, et politia peccati contra polîtiain Spiritus, ift ba§ groffe "êev mit betltcarne, ista luctantur in Sanctis contra spiritum. Item quis habet posses-[sioncs abundantes, — non amat suas sed spectat alias et concupiscit; hoc,quod habet, non potest amare etc. Sic cnm libLidine: ubi debet amare, lozu 4 ff. Opera carnis r 5 über affêctus (2.) steht carnis 6 über tota coiicupli.scentiasteJä wieder der Buchstabe A zu 7 Politia

In epistolam S. Pauli ad Galatas Commenturius. [1531.] 1535. (5, 16) 85Hs]fastidit, econtra. Haec fiuiit pliiriin[is rtdul[e!

-86 In epistolam S. Pauli ad Galatas Commentarius. [1531.] 1535. (5, 16)Hs] cup[isceutiae CLarnis. Xolo praecUcare, ut cârnem exuatis; deus vult,ut generatio homiuum maueat, ad hoc tnu§ caro ba itliilben, ergo etiampeccatum. Si ergo spectas car^nem, sumus peccatores, Si spiiitum, esiustus. Sic omnis Christianus peccator et iustus, hoc nolunt aud[ire.Sed maior nostra iustitia quam peccatum, quia Chi-istus est potentiorSLanctitate et maiore iustitia quaiu peccatum nostrum, ideo per remis-Lsiouem absorbcutur oumia p[eccata. ergo remisLsione p[eccatorum iustificamur.übi f[ides cessarit, tum nou opus credere spLiritu, tum habLcbiinuset videb[imus.P[aulus dicit, cjuod SLaucti amb[ulare deb[ent spiritu, et coucupLiscentiam.^Non scribit impiis in seculo^ sed universae cath[olicao Sânctaeec[clesiae, uullo S[ancto excepto. Noli speciil[atioues habere. Hiero[n\Tiius,zu 1 (Nolo) [y r i ut fehlt zu 4 Christianus

In eiiistülam S. Pauli ad Galatas Commcntarius. [1531.] 15.'!5. (5, IG) 87Hs] (jui tiintiini intelLloxit niiscrani lih[idineiii, iverat in dosertiira t-t ieiiina[vcratad tautum unaiu lib[idiuein expugnaiidam. S. Ieio[iiynius, (juo plusieiunavät triduum, tainen iu choro piiellanim. Prohibituiii, ue oneretiir, iitoccidatur, ne mutiletur, ne reddatur inutiüter. Sed sie f)aben ieiuniis, ut5 [taxd fe^, sed vltia occidere. Sed si [tard, vult adultLeriuiii, duc uxoiein.Sic in aliis It^Ct, ha$ !êtft amb[ulare spiritu. Sic onines, (|ui sunt inofLficio a deo instituto, habent iiiandatuni, ut spiritu aHib[ulet priuceps,(|uando regit in pace. Si caro dicit: mu§ frtegeit, ut latior terra vel puellaniamat, ibi non in spiritu. i. e. manere in fide et se(|ui donuni dilectionis, quod10 dedit in nobis. Si etiam caro egra, tarnen diab[olus fan§ aujflüecfett.'ConcupLiscentiam': i. e. seutietis quidem iram, superb[iam, contemptumdei, non soliun libîdiuem, sed. Sic habete eas, ut 'non perfic[iatis', uoliteconsentire. 'Si irasceris, noli pecLcare': ibi etiam dicit concupLiseentiani inT>i. -i. &carLne, caro solicitabitur, sed. Si blanda forma movet, tu delectare ciuu15 uxore tua, quam ducis. Si caro: illa formos[ior, suscitat fastidium contra1 iverat] iueru 4 ne (1.) fehlt 5 uxorem] uxore zu 6 Spiritu ainb[u]are r14 sed mit Strich zu noli pec^care Z. 13 gezogenDr] Hieronymus, qui pane et aqua in Eremo victitavit, (|uid putas sentire nostrosclericos, sancti Ventris cultores, qui se ita repleut et distendunt lauticiis,ut mirum sit non rnmpimedios? Quare neque Monachis neque peccatoribusin mundo isla tantum scribuntur, sed Catliolicae Ecclesiae et omnibus piis,ao quos adhortatur Paulus Spiritu ambulare, ut concupiscentiam carnis nonperficiant, hoc est, ut non solum cohibeant crassos niotus carnis, libidinem,irani, inijwcientiam etc., sed etiam Spirituales illos, quales sunt dubitatio,blasphemia, idolatria, contemptus, odium Pei etc.Neqne Paulus exigit a piis, ut carnem prorsus perdant et occidant,25 sed ut ita eam coherceant, ut S{)iritui subdita sit. Rom. 13. iubet uos 'fovere siom. is, ucarnem'. Ut euini non debenuis esse crudeles in aliorum corpora nee eavexare iniusto labore, ita nee nostra. Quare iuxta praeceptum Pauli debeniuscarnem nostram curare, ut possit tolerare labores ingenii et corporis, adnecessitatem tarnen, 'non ad alendam concupiscentiam' vult curari eam.30 Itaque si caro incipit lascivire, reprime eam Spiritu, si pergit, duc uxorem.'Melius est enim nubere, quam uri.' Hoc faciens ambulas Spiritu, Hoc est,se(iueris verbum et voluntatem Dei. Caeteruni, ut dixi, hoc praeceptum deambulaudo Spiritu etc. non solum ad Eremitas et Monachos, sed ad omnespios, etiamsi non urantur libidine, pertinet, üt princeps Spiritu ambulat, cum•S'"' ''919 et Omnibus] onniibusque CDE 24 Neque, ut dixi, Paulus CDJi! perdant etoccidant] abiiciant et perdant CDE 32 verbum bis Dei] verbum Dei et facis voluntatemeins CDE 34 urantur] utantur GDE Ut fehlt CDE Spiritu ambulat] concupiscentiamcarnis non perficit CDE

88 In epistolam S. Pauli ad Galatas Commentarius. [1531.] 1535. (5, 16. 17)Hs] iixorem et haeres ut stiiniilii.s in alieiiis, — ba§ "êift nic^t arab[ulare spiritu,sed C[arue et perficere. Sic amplifica de univer.su rcguo peccati.5,17 Ex|3onit latius: 'Caro'. ?JI)emcn§ poteiitialiter, i. e. ut nou possitisfacere, quae velletis. [331. ISS*"] P[aulus scribiît ad ec[clesiam reuovatam,bapLtisatam, reiustif[icatam et habeutem rêmissionem p[eceatoriim, et taiuoiisiöm. 7,23dicit habere cârnem luctautem contra spiritum. Sic ad Ro.: Video aliamlegem' etc. Ibi excusaut, ue ulluni p[eccatum ponant in orgLano electo.Ipse: 'militat, captivat' etc. et: 'ser\Ti'e legi'. Lotjuitur, inquiuiit, in personazu 3 Ut nou possitis r zu, 4 Ecclesiae ista dicit r zu 6 Ro. 7. r 7 überexcusant steht Sophistae Paulum über in steht Paulo zu 8f. Sophjstarum glossa rDr] dUigenter faeit officium suum, cum bene praeest subditis, punit sonte.s etinnuceutes defendit. Ibi caro et diabolus repugnaut et solicitant eum, ut loiniustum bellum moveat, ut obsequatur suis cupiditatibus etc. Hie uisiSpiritum ducem sequatur et verbo Dei recte et pie monenti eum de officiosuo obediat, perficit concupiscentiam carnis etc.5, nCaro enim concupiscit adversus Spiritum, Spiritus auteni adver.susCaruem. Haec autem sibi invicem adversantur, ut uou, quae- iscunque volueritis, illa faciatis.Paulus, cum dicit Carnem concupiscere adversus Spiritum etc., simulcommonefacit nos, quod sensuri simus concupiscentiam carnis, hoc est, nonsohim libidinem, sed superbiam, iram, tristiciam, impacientiara, incredulitatunietc. Verum ita vult nos ista seutire, ne illis consentiamus aut ea perfici- 20amus, Hoc est, ne illa loquamur et faciamus, ad quae nos solicitat caro, Ut,lM-4, 5si etiam nos ad iram commoveat, tarnen ita 'irascamur, ut Psal. 4. doeet,'ne peccemus'. Quasi sie velit dicere Paulus: Seio, quod solicitabimini acarne ad iram, invidiam, dubitatiouem, incredulitatem etc..sed resistite Spiritu,ne peccetis. Si vero deserto duce Spiritu Carnem sequiraini, concupiscentiam 25iRöm. 8, 13 carnis perficietis et 'moriemini', Kom. 8. Sic dictum hoc intelligendum estnon de sola libidine, sed de toto regno peccati etc.Haue particulam: "Ût non, quaecunque volueritis, illa faciatis' poteutialiteraccipio, id est, ut non possitis facere ea, quae velletis. Et hie locusclare testatur, Paulum ista scribere Sanctis, hoc est, Ecclesiae credenti in 30IS etc.] Sic quisque in sua vocatione spiritu ambulet, et non solum libidinem sedetiam alia opera carnis non perficiet. CDE 15J16 Haec bis faciatis fehlt CDE 17 etc.]et spiritum adversus carnem CDE simul fehlt ODE 21 illa cogitemus, loquamur CDEfaciamus, quae suggerit et ad quae CDE solicitat nos CDE 22 commoveat adiram CDE 27 Haec autem sibi invicem adversantur, ut non, quaecunquevolueritis, illa faciatis als Text hinter etc. Darauf folgender Satz als Anfang desAbschnitts: Hi duo duces, inquit, in corpore vestro, Caro et Spiritus, adversantur sibi, ut non,quaecunque volueritis, illa faciatis. CDE 28 Hanc bis facialis"] Ista verba CDE

In epistülam S. Pauli ad Galatas Coinuiontarius. [1531.] 1535. (5, 17) gg11s] impioi'iim. Impiiis nou potest dicere, ([iiod 'milltet' etc. Ibi uoii peccatipiigua, sed regnat peccatum. Sic Hiero[uymus et alii volunt Sauctos puro.set nou iuquinatos, hoc est tollere reLiuissionem peC[catorum et Cliristuin.Null loquitur, quod Pau[lus istis vitiis obnoxLius.^ P[auliis nou uegat se5 carLuem et vitia carnis. In suis maxLimis teutatiouibus spi[iitus et corpLorisiion sensit lib[idinGm, tarnen quaudo froHc^, sensit sie iram etc., uon tameupermisit dooiiuari. Ideo siuamus tex|tuni hunc [t^Cll et consolLationis pleuis[simuiii.leroLiiymus tamdiu vohiit ieiuuarc, donec nou sentiret libid|îneni,3 non feklt, aber über inquinatos steht non forte ' 4 über Nou loquitur stellt iuquiuntüber PaU|Ius steht ipse über obnoxiius stellt sit zu TJS Pleuis^simus cousolatiouislocus r') Sinn, mit den Verbesserungen in den Varianten: Paulus spricht in Möm. 7, 23nicht von den Frommen, — sagen die Sophisten, — iveil sonst Pauhis selbst dieser Lasterschuldig wäre. ^) D. h. Rörer notiert, daß inelleicht 'non' zu ergänzen sei, tvie imText gescJidien ist.t*']Christum, baptisatae, iustificatae, renovatae et perfecte habeuti remissioDem10 peccatorum, Et tarnen dielt eani habere Carueni hictauteni contra Spiritum.Eodem modo de se ipso loquitur Rom. 7: 'Ego carualis suni, veuuiidatussiöm. 7, h. 23f.sub peccatum', Et deinde: 'video aliaiii legem in membris ineis, repugnautemlegi nientis meae' etc., Item : 'infelix ego homo' etc. Hie anxie laborant non.solum Sophistae, sed etiam quidam ex Patribus, quo modo Paulura excusent,15 indiguiim enini iudicant, quod dicatur electuin illud Organum Christi peccatumhabere. Nos fidem adhibemus verbis Pauli, quibus iugeuue fatetur seveuditum esse sub peccatum, captivari peccato, habere legem repugnautemsibi, carne se servire legi peccati. Hie iterum respondent, Apostolum istalo([ui in persona impiorum. Impii uon (jueruntur de rebellione, pugna,20 captivitate peccati, qnia peccatum potenter in ipsis domiuatur. Ideo istaquerela verissime Pauli est et omnium Sanctornm etc. Non solnm igiturimprudenter, sed etiam impie feceruut, qui excusarunt Paulum et aliosSauctos non habere peccatum. Ista enim persuasione ex inscitia doctriuacfidei nata privarunt Ecclesiam maxima consolationc, aboleveruut remissionem25 peccatorum et Christum reddiderunt ociosum.Quare Paulus non negat se carnem et carnis vitia habere, cum dicit:'Video aliam legem in membris meis"" etc. Ideo nou incredibile est, eumaliquando seusisse libidinem. Opinor tarnen eam bene suppressam fuissegravibus et maguis illis tentationibus animi et corporis, quibus, ut eins30 Epistolae indicant, fere perpetno exercitatus et vexatus fuit. Aut si quandoquelaetus et fortis, libidinem, iram, inipatieutiam etc. sensit, tamen Spiriturestitit et illos motus non permisit dominari. Itaque nullo modo concedaraus27 non incredibile] credibile CDE

90 Im epistolam S. Pauli ad Galatas Commentarius. [1531.] 1535. (.5, 17)Hs] et tarnen per hoc confii-maruiit superb[iaiii, odia, disseusionem, haeresim, quiatautuiii hoc Vitium respex[erunt. coutemptum dei, proxîmi etc. ftnb Xiäjti.flov. 13, i3geütilia. Sed iustitia nostra rotunda, perfecta Christus. 'luaneut haec 3';fides manet in hac vita semper, semper credenduju in Christum; postealêrunter: sum eatenus iustus, quatenus rcsisto et reUictor c[arni. Ego nonconcupisco, non versor in concup[iscentia alienae uxoris. Etiani si moveor,tarnen flud^§ iinpetu primo exting[Uo. Sic impatientia contra RustiLCOs etNob[iles, sed spiritus ftil. Sic cum blaspheinia. Sic semper contra meumanimuni hictor cum carne; fo fevix bin tC§ iustus. Quando Christianus non3 mauent] iiianet 9 animum fehltDr]huiusmodi loca consolatione plenissima, quibus Paulus luctam carnis contra loSpiritum in suo proprio corpore describit, tarn ineptis glossis depravari.Sophistae et Monachi nuUam spiritualem tentationem experti sunt, ideotantuni bellum gesserunt cum libidine repriraenda et viuceuda, et ea vietoriainflati, qua tamen nunquam potiti sunt, putaverunt se longa meliores etsanctiores esse coniugibus, Ut iuterim non dicam, quod isto specioso prae- istextu aluerint et confirmaverint omnis generis horribilia peccata: dissensionem,superbiam, odium, coutemptum proximi, fiduciam propriae iustitiae, praesumptionem, neglectum pietatis et verbi , incredulitatera , blasphemiametc.Contra illa peccata non puguaveruut, imo ne quidem duxerunt esse peccata,tantum in stnltis et iinpiis votis suis observatis statuerunt iusticiam, iu 2uneglectisiniusticiam.Nos vero certo statuere debemus, uostram capitalem, rotuudam et perfectamiusticiam esse Christum. Si nihil est, quo niti possumus, tamen 'istaot. 13, latria', ut ait Paulus, 'manent: fides, Spes, Charitas'. Semper igitur fidendumet sperandum est, semper apprehendendus est Christus ut caput et fons 25iusticiae nostrae. Qui in hunc credit, non pudefiet. Deinde operam daredebemus, ut etiam externe iusti simus, hoc est, ne assentiamur carni, quaesemper suggerit aliquid mali, sed illi resistamus per Spiritum, Ne frangamurimpatieutia propter ingratitudinem et coutemptum vulgi, qui abutitur libertateChristiana, sed Spiritu vincamus haue et omnes alias teutationes. Quatenus 3»igitar luctamur Spii'itu contra caruem, eatenus etiam externe iusti sumus,Quanquam ista iusticia nos coram Deo non commendet.Nemo igitur desperet, cum senserit carnem subinde novara pugnammovere Spiritui aut si non statim poterit caruem cohibere, ut Spiritui subiectasit. Cujierem et ego me habere firmiorem et magis constautem animum, 35qui non solum miuas Tyrannorum, Haereses, quas Phanatici spiritus serunt,et scandala ac tumultus, quos iidem suscitant, egregie contemnei-e posset, sed19 illa] ista CDE 21 iniusticiam] peccatum CDE 32 commendet] commendat CDU

În epistolam S. Pauli ad Galafas Coumientarius. [1531.] 1535. (5, 17) 91Hs] est adulter, ebriosus, non diffidat, si sentit adhuc^, si iioii tarn pu ins; velini,ut non timerera mortem, tyranLnum, ut esset mors iit fuffer truntf, et incord[o solic[itudiues, pavores et dolores. Ibi trolt gern Io§ fein; ^ä) tannic^t, ibi pugno usque ad sudoreni. Sic cum alio, qui est in inferioribLUS5 teDta[tionibns, paupertatis etc. S)a§ tft concup[iscentia C[arnis, quae nonsol[icitudineMi toolt leiben, elenb, artnut.'Ut non': S)q§ tr§ nid^t funb fiin Bringen; sed satis, ut 'uon perficiatis'quia c[aro VLult semper impatiens esse, mortem odisse. Sic alius: uonpossmu dilig[ere uxorem; ibi cogLitat; [St. 134"] ibi luctetur et dicat: Ego10 sum peccator et maneo, donec vixero, sed non subdam Collum, unu faciam,1 sentis zu 2ff. Sensus mortis r 3 ni(^t o zu 4jö Tentatio paupertatis r7 'Ut uou' mit Strich zu fuffer trundE Z. 2 gezogen zu 7 'Ut uou faciLatis' r') TSirg. peccatum. -) Erg. 'concupiscentiam carnis'.Dr]qui etiam pavores et dolores animi statim excuteret, qui denique mortemacerbam non exhorresceret, sed eam tanquam gratissimum hospitem exciperet.'Sed invenio aliam legem in membris meis, rebellantem legi mentis meae'etc. Alii luctantur cum inferioribns tentationibus, ut sunt paupertas, igno-15 minia, impatientia etc.Ideo nemo miretur aut perterrefiat, cum sentit in corpore suo pugnamhanc Carnis contra Spiritum, sed erigat se his verbis Pauli: 'Caro concupiscitadversus Spiritum' etc., Item: 'Haec sibi invicem adversantur, ut non, quaevolueritis, illa faciatis.' His enim .sententiis consolatur tentatos, Quasi dicat:20 Irapossibile est, ut per omnia sequamini ducem Spiritum sine ullo sensuaut impedimento Carnis. Imo caro obstabit, et ita obstabit, ut non possitisfacere, quae libenter velletis. Hie satis est, ut Carni resistatis, ne concupiscentiameins perficiatis, hoc est, ut Spiritimi sequentes, uon Carnem, quaefacile impacientia frangitur, cupit ^^ndictam, murmurat, odit, mordet, etc.25 Itaque cum aliquis sentit hanc carnis pugnam, non ideo abiiciat animum,sed resistat Spiritu et dicat: Ego sum peccator et peccatum sentio, quiacarne nondum exutus sum, in qua tautisper haeret peccatum, donec vivit,Sed Spiritui, uon Carni obsequar, Hoc est, apprehendam fide et spe Christumac ipsius verbo me erigam atque hoc modo erectus concupiscentiam carnis3'Jnon perficiam.Valde prodest piis hanc doctrinam Pauli bene cognitam et meditatamhabere, quia mirabiliter consolatur tentatos. Ego Monachus putabam, statimactum esse de salute mea, si quando sentiebam concupiscentiam carnis, hoc16117 haue pugnam CDE 17 his fehlt ODE IS etc. fehlt CDE 20 ducemSpiritum sequamini CDE 23 sequentes] sequamini CDE 24 cupit vindictam, mordet,dubitat, murmurat, odit Deum, irascitur ei, desperat etc. CDE

92 li epistolam 8. Pauli ad Galatas C'ommcutarius. [1531.] 1535. (5, 17)Hs] ut irritet. Haec s[)ectaiit ad coiisol[ationem. In mouachatu putabam medaiiinatiiiii, qiiaudo seiitieb[ain coucup[iscentiam carois, ut malus motus,displiccutia cum fratre, et c[aro couclud[ebat: tu es in peccatis. Sic o^mnibusaliis. Sed sie cogLito: frater, bu iDtrft uid^t froiner hJerben. S"^ fâti Oinferm^[eiin ©[Ott tauf[cnbmnl gclotit, î^ iüil nijmer gloBcn. Si uon vult gncbig 5jcin et ein gLiiebig ftunb' geBen, tum berlovn, — Staup[itius. Sic babooChristuui, abstineo, quantiuii possmii, a libid[ine etc., et quod non hab[eo,condoua[t per rLemissiouem pLCccatoruni. tum non tibi displiccbis. q[uidquid^,— dices: si peccatum, tarnen niemn ofBcium et omnia op[era, (juae proceduntsecundum officimu, placeut etc. Quae ego non possum vitare, ignoscat 10deus, — dicit fides.1 über siiectaut steht pertinet / über blt bis tsccbcit slelil tu sine peccalo non eriszu 6 ©tau))!^ r zu 6 (jeliörifj steht am unteren Hände der Seite gLllcbig ftunbliu9jlO pioceduut] proceclit') V. h. Sterbestunde. *) Ery. facis.Dr]est, malum motum, libidineni, irani, odiimi, invidiam etc. adversus aliquemfratrem. Tentabam multa, coufitebar (piotidie etc., sed nihil proticiebam,quia seniper redibat concupiscentia carnis, ideo non poterara acquiescere,sed perpetuo cruciabar his cogitationibus : Hoc et illud peccatum commisisti, 15item laboras invidia, impatientia etc. Ociose igitur iugressus es sacruiuordinem et omnia bona opera tua frustranea sunt. Si tum intellexissemrecte Pauli sententias: 'Caro concupiscit adversus Spiritum' etc., 'Haec sibiinvicem adversantur' etc., non usque adeo me afflixissem, sed, ut hodiesoleo, cogitassem: Martine, tu non carebis prorsus peccato, quia carnemadhuc babes, senties igitm- certamen ipsius, luxta illud Pauli: 'Caro resistitSpiritui', ne igitur despera, sed reluctare, ne concupiscentiam eius perficias,et tum non es sub lege.Memini Staupiciura dicere solitum: Ego plus quam milies Deo vovime fore probiorem, sed nunquam praestiti, quod vovi. Posthac non vovebo 25tale quiddam, quia verissime scio, me hoc neu praestiturum. Nisi igiturDeus placatus et propitius mihi propter Christum sit et optatam ac felicemhorulam concesserit, cum mihi niigrandum erit ex hac misera vita, non poteroconsistcre cum votis et benefactis meis. Haec non solum vera, sed eliampia et sancta desperatio erat, quam necesse est fateri ore et corde, quotquot 30salvi fieri volunt. Sancti enim Qon nituntur sua iusticia, sed cmu DavideiU(. i«3, 2 canunt: 'Ne intres in iudicium cum servo tuo, quia non iustificatur in con-2016 Ociose] Frustra ODE 17 frustranea] inutilia CDE 26 verissime scio] experientianunc didici CDE praestiturum] posse praestare CDE 31 Sancti enim] NamSancti CDE 32 canunt] clamant CDE

'213In epistolam S.Pauli ad Galatas Cummentarius. [1531.] 1535. (5,17) 93Hs] Consolatio est scire, se esse partim earuem partim spiritum, tamen sie,ut Spiritus dominetur, caro sit subiecta, lustitia regnet, peccatum serviat,Ut Christianus sit max[imus et potentis[simus, ut peccatum damnet. Quaiidocâro rae exag[gerat, cogit, ut r[emissionem p[eccatoruni disid[erem. Ideo5 expedit, ut sentiam aliquaudo meam CLarnem et maliciam, ut exciter. Illenon deb[et desperai-e de salute: fiat concupîscentia, sed non perficiatur,moveat ira, sed nou permoveat. S)q§ finb bie i;ed^[tcn 'êiligen, de ([uih[uspatres in deserLto nihil et Soph[istae. Iterum, ijuando hoc praedicatur,Sancti1 O Consolatiorä sit o 5 über exciter steht ,id serio oranJum zn 7 Verl') Dementsprechend Abschnitt im Bruek Z. 19.Dr]spectu tuo omnis vivens', Item: 'Si üiiquitates observas, Domine, Domine, >;;[. 130,10 quis sustinebit?' Intuentur igitur Christum, Propiciatorem suum, qui vitamdedit pro peccatis ipsorum. Deinde si quid est reliquum peccati in carne,noverunt hoc non imputari, sed per remissionem coudouari sibi. Interimtamen Spiritu piignant contra Caruem, non quod omnino eius concupiscentiamnon sentiant, sed quod eam non perficiant. Itaque etiamsi sentiant carnem15 furere et rebellare Spiritui et se quaudoque etiam in peccata labi et in eisvivere, non tamen ideo statim despondent animum neque ideo statim cogitantsuum vitae genus et officium ac opera secundum vocationem facta displicereDeo, sed fide eriguut se.Magnam igitur habeut consolatiouem pii ex hac doetrina Pauli, quod norint20 se partim carnem partim Spiritum habere, Sic tamen, ut Spiritus dominetur, Carosubiecta sit, iusticia regnet, peccatum serviat. Alioqui ignorans hoc Sjnritutristiciae ad extremum absorbetur et desperat. Qui vero haue doctrinamuovit et recte ea utitur, huic etiam mala necesse est cooperari in bonum.Nam cum caro solicitat eum ad peceaudum, hac occasioue excitatur et urgetur25 ad quaerendam remissionem peccatorum per Christum, ad iusticiam tideiamplectendaiu, quam alioqui tanti non faceret neque tanto desiderio suspiraret.Itaque valde prodest, ut nonnunquam sentiamus maliciam naturae et carnisnostrae, ut vel hoc modo expergefiamus et excitemur ad fidem et ad invocandumChristum. Atque ista occasioue Christianus fit artifex potentissimus30 et miriiicus Creator, qui ex tristicia gaudium, ex terroribus consolationem,ex peceato iusticiam, es morte vitam, dum, hac ratione cohercens caruem,9 observas] oliservareris CDE 10 igitur] aiitem CDE 11 si quid] quod CDEreliquum est CDE 15 etiam per infirmitatem in peccata CDE löjlO et in eis viverefehlt CDE 16 statim (1.) fehlt CDE 19 consolationem babent CDE . Alioquiiguorans hoc] Qui ignorat hanc doctrinam et cogitat pios debere prorsus carere oniui defectu,et tamen sentit coutrarlum, is CDE 2112J Spiritu tristici.ae hinter absorbetur CDE25 qu.iercndam] quaerendum CDE 28 ad (2.) fehlt CDE

94 In epistolam S. Pauli ad Galatas Commentarius. [1531.] 1535. (5, 17)Hs] dicit caro: lüttb einet lo^ et quando motum, vexationes non statimrcprimiiutur, es damiiatus. Ibi nemo potest cogi et praescribi regulis; ideosecundum quod .sentis te affici carLnis volLuntate ad iram etc., noli sie concederecârni, ut in securitatem etc.; N^giles oportet et pugnes cum carne.Si senscris lib[idinem c[aruis, postea cogLitat, loquitur et postea venit ultLimalinea amoris. Sic fol einet fo lang befperttn, ut postea ni(|t p tebten ift,— Quando ssecurus în ge^t§ et non üi^ten."^ Ideo contrarius habitus opponendus.Sic invenerunt omues S[ancti, sie rios experimur. Sicut Licscriptum, sie invenio in me: Spiritus adest et caro, sed tarnen per Christumf)Oii) victoriam super caruem. Omuis Christiauus dicit: Caro mea con-2 reprimuntur o 7 non o') Fcn-ticiüirender Subjektswechsel. Sinn: Wenn man dem Gedanken an seineSünden nachhängt, geht man verloren.Dl] eam in servitutem redigit et Spiritui subiicit, facere potest. Quare sentientesconcupisceutiam carnis non ideo statim desperent de salute. Sentiant saneeam, modo ei non assentiantur, moveat sane eos ira, libido etc., modo nonpermoveat, solicitet eos peccatum, modo illud non perficiant. Imo quoquisque magis pius est, hoc plus sentit illam pugnam. Hinc sunt illae nquereiae Sanctorum in Psahuis et tota Scriptura. De illa pugna nihil prorsusEremitae, MoTiachi, Sophistae et omnes Operarii uoverunt.At dicat hie aliquis, periculosum esse hoc docere, quod aliquis ideonon damuetur, si passiones carnis, quas sentit, non statim vincat, quia, cumhaec doctrina spargitur in viilgus, redditur securum, iners et languidum etc. 20Hoc est, quod supra dixi, Si fidem docemus, carnales negligere opera, siopera nrgeiitur, amitti ttdem et consolationem conscientiarum. Hie nemocogi neque nlla certa regula praescribi potest, Sed unusquisque se ipsumdiligenter exploret, qua potissimum passione carnis afticiatur, et, ubi hocdeprehendit, non sit securus, non blandiatur sibi, sed vigilet et luctetur 2.1Spiritu contra eam, ut, si omuino refrenare non potest, saltem eam nonperficiat.Istam luctam Cai-nis cum Spiintu habuerunt et senserunt omnes Saucti,Eandem et nos experimur. Qui consulit conscieutiam suam, modo non sitHypocrita, certo inveuiet ita geri rem in seipso, ut Paulus hie describit, 30scilicet, quod Caro concupiscat adversus Spiritum. Unusquisque igiturSauctus sentit et fatetur Carnem suam resistere Spiritui et ista duo ita sibiinvicem adversari in seipso, ut, quae velit, etiamsi maxime hie laboret etsudet, tarnen non possit ea facere. Itaque Caro obstat, quo minus praecepta20 spargitur] spargatur CV-E reilditur] redilatur CDE et fehlt ODE 39 consulit]exi)lorat CDE 34 ea fehlt CDE

In epistolam S. Pauli ad Galatas Commentarius. [1531.] 1535. (5,17) 95Hs] cup[iscit et econtra, et sie, ut non possiin facere quae velim , nou possimSanctus, praeeep[ta servare dh-lua; sequitur: non possum iustifLicari operibnis.Sancta vol[iintas quidem adest, sed câro non sequitur. [331. 134''] Sed deusnon imputat. sed propter quem non imputat? propter Mlinm, in quem cre-5 dis et habes propiciatorem. ergo non extenuanda sed maguiticiinda'^, quia inpeccatis meis hoc agitur, ut agnoscam Christum, appreh[endam. Peccatumift peccatinii et verum et deus odit; sed quod milii non est mortale, facitpropicLiator; alias oimiia essent mortalia et etiam bLona 0[|)era, quia '(|[uid-iHiim. 14,quid', Ro. 14. (Sin pLeecatum ift grofier benn ba§ onber, ijuoad substantiam,10 sed persona facit veniale: mihi remissuni, alii servatum^, non propter diffe-1 facere quae velim -4 quem (1.) über (rem) zu 8j9ff. Omnia peccata suntmortalia quoad substantiam facti, sed quoad (substantiam) diiferentiani personarum (quaedamsûnt) peccata sunt venialia von Crucigers Hand r') Erg. peccata. ') Znim Sinn vgl. unten im Druck Z. Slff.Dr]Dei servemus, quo minus diligamus proximos ut nosipsos, multominus utdiligamus Deum ex toto corde etc. Ideo impossibile est nos legis operibusiustificari. Voluntas bona quidem adest, quam oportet adesse (est enimSpiritus ipse rebellans Carni), quae libenter vellet facere bonum, implere15 legem, diligere Deum et proximum etc., Caro autem nou obsequitur ist!voluntati, sed resistit ei. Sed Deus non imputat hoc peccatum, est enimpropicius propter Christum. Ex hoc tameu nou sequitur, quod debeaspeccatum extenuare aut coutemnere, quia Deus illud uon imputat. Nonimputat quidem, Sed quibus et propter quid? Non duris et securis, sed20 poenitentiam agentibus et fide apprehendentibus Christum Propiciatorem,propter quem ut remittuntur eis omnia peccata, ita et reliquiae peccati eisnon imputantur. Uli non extenuaut peccatum, sed amplificant, quia iioruutillud nulla satisfactione, operibus et iusticia elui posse, praeterquam permortem Christi, non tanien propter magnitudinem eins desperant, sed [33g. X]25 certo statuunt illud ignosci sibi propter Christum.Hoc ideo dico, ne quis putet peccatum post acceptam fidem non essemaguifaeiendum. Peccatum est vere peccatum, sive illud ante sive postChristum cognitum commisei-is. Et Deus peccatum odit, Imo omne peccatum,quod ad substantiam facti attinet, est mortale. Quod autem credenti30 non est tuortale, fit propter Christum Propiciatorem, qui peccatum sua morteexpiavit. Non credenti in Christum non solum omnia peccata mortalia sunt,sed etiam bona ipsius opera peccata sunt, luxta illud: 'Quicquid non est «am. 14,23ex fide, peccatum est.' Ideo Sophistae pernitiose errant, qui peccata destin-16J17enim credentibus illis propicius CDE 26 ideo] ego CDE 27 illud fehlt CDS28 commiseris] comniittatur CDE Ueus setnper odit peccatum CDE 33 Ideo h!s errant]Ideo pernitiosus est Sophistarum error CDE

aiöiu. 7, 14 ,.j.sjistere spiritui. Quia vero (ut alibi ait) spiritu facta carnis mortificant et, in fine huiusj^'96 I" epistolam S. Pauli ad Galatus Conimentarius. [1535.] 1631. (5, 17)Hs]rentiain peccatoriim sed ])crsonarum, qiiia haben, qui mihi coiidonat. Egopecco, et tarnen maneo pius; Ille jêccat, impiiis. S)a§ ift coiisolatio nostra.Non facias 1 S[anctos iit llo^ et lap[idem, in quo uon coucup[isceDtia.W 143', aNulhis Sianctus, propheita. 'Orabit ad te omnis Slanctu.s'. 'Non iusti-îf. 130, 4licabitur'; 'quia apud te propitiatio'. 2)a§ fagett maxLinius David et Pau[liis.Ideo nou legunt'* lib[ros, ideo loq[Uuntur ut ceci de col[ore.») = fingas tibi. Vgl. zur Stelle Unsre Ausg. Bd. 47, 794, 10. ^) Erg. Sophistae.Dr]gunnt peues substantiam facti, non penes personain. Qui credit idera etaeqne magnura peccatum habet, ut incredulus. Credcuti tarnen ilkid condonaturet nou imputatur, Incredulo retinetur et iraputatur. Huic veuiale, illimortale est, Non propter differentiam peccatorum, quod credentis peccatum 10miuus, increduli maius sit, sed persouarum. Credeus euim novit peccatumsibi esse remissum propter Christum, qui morte sua illud expiavit. Itaquepeccatum habens et peccans tarnen manet pius. Contra incredulus peccansmanet impius. Atque ea est vere piorum sapientia et consolatio, quod,etiamsi peccata habeaut et committaut, tarnen sciant ea propter fidem in 15Christum non imputari sibi.Ex his etiam iutelHgi potest, qui veri Sancti sint. Sunt autem nontruuci et lapides, ut Sophistae et Mouachi somniant, qui prorsus nulla reafficiantur aut nuuquam coucupiscentiam carnis sentiant, sed, ut Pauhis ait,'caro ipsorum concupiscit adversus Spiritum.' Ideo peccatum habent et 20stij. 32,5f. peccare possunt. Et Psahn. 32. testatm', Sanctos confiteri iniusticiam suamet orare pro remissione impielatis peccati sui, cum inquit: 'Dixi, confiteboradversum nie iniusticiam meani Domino, Et tu remisisti inipietatem peccatimei. Pro hac orabit ad te omnis Sanctus' etc. Deinde orat tota Ecclesia,quae certe sancta est, Remitti sibi peccata et credit Reniissionem pecca- 25S illud fehlt CDE 11 uoTit] fide statuit CDE lljia peccatum, cum Christus ,seipsura pro eo tradidit, sibi CDE 12 propter bis expiarit fehlt CDE ISJM peccansmanet fehlt CDE 16 nach sibi folgender Abschnitt: Haec in consolationem piorum dico. ,Nani bi soll vere sentiunt se peccata habere et eommittere, hoc e.st, se uon satis ardenteraniare Daum, ex corde illi uon confidere, imo subinde dubitare se illi curae es.se, in adversisrebus impatientes esse et irasci Deo etc. Hinc illae querelae Sanctorum in scripturis, pr.iecipuein Psalmis. Et Paulus queritur, se 'venundatum sub peccatum', et bic ait Carnemcapitis, 'carnem cum concupiscentiis et disideriis crucifiguut', non nocent nee damnant eospeccata illa. Si autem carni obsequuntur perficiendo eins concupiscentias, araittunt fidem etspiritum sanctum. Et nisi detestentur peccatum et revertautur ad Christum, qui claves tra- ,didit Ecclesiae, ut lapsos recipiat et erigat, atque ita fidem et Spiritum sanctum rccupereut,in peccatis moriuntur. Quare de his uon loquimnr, qui somniant se fidem habere et tamen 1Sföm. 7, 14 Interim in peccatis vivunt. Hi habent sententiam suam: 'Secundum carnem viventes ninrij®nl.5,l9f|. uutur', Item: 'Manifesta sunt opera carnis, Fornicatio etc.. He quibus praedico voliis, sieut1pracdixi, quod, qui talia agunt, regnum dei non consequentur". CDE

2In epistolam S. Pauli ad Galatas Commentarius. [1531.] 1535. (5, 18) 97Hs] 'Si autem spmtu': @r tan bei" lere nte^t t)erg[ef)en, semper iuxta doc-5, ist[riaam operum inculcat fLideni. Dicis ^ C[arnem habere peccantem, militantemet vexantem, affect[us irae, tristiciae, — baS lêift ta: 'sub lege', xa freiließ,quia sentio pLeccatum et fan§ ntc^t Iob loetbert. Ipse: Non; tantum servate5 haue voluntatem, quod non velit adulterari, foruiLcari. habes vol[iintatemfj[)Li'itualem resistentem istis motib[us; 'mente se^Lîo, sed carne'. 'sub lege JRöm. 7, 25nou estis', scilicet spiiütu, i. e. uou habet vos accusare, dicere: tu peccas, —quia ius ademptum legi per Christum, ut hoc, quod vere pLCccatum est contra5 habes mit Strich zu Non Z. 4 gezogen 6 über mente steht Ro. 7. zu 6j7 'Nonestis sub lege' r•) Ist Einwurf eines Gegners des Paulus; vgl. unten im Druck Z. 19 ff.Dr]torum, Et Psalmo 143. orat DaNnd : 'Ne intres. Domine, in iudicium cum

98 ^" epistokm S. Pauli ad Galatas Commentarius. [1531.] 1535. (5, 18)Hs]lLegeiii, non audcnt l|px accusare pro peccato; tantum valet doiium fidei,quia iiistitia i[t 311 ftarcf, quia liabeuius in eo, qiii est inaccusabilis. Repetitaliquaiituliim praeteritas voces, quod non iustifLicamur ex operib|ûs, quia311 Ötel peccata nod^ ba, et tanien nid^t not, quia iu.sti estis in spiritii. Silioc, ergo non estis .sub lege. Hoc loco cousolari potei-is in abso|lvenda .tenta[tione, ([uaiido quls sentit tenta[tioneni, quando adol[escen.s in fervorelib|idinis ergriffen etc., .sie cum lenta[tionibus irae, impatientiae, odii, lioc leftfid) fnlen, sie spiritus tristiciae. Ibi consolatio ba 'êt: haec cLaro tua, Lula spiritn et iioli conscTilire, loqui, facere et hoe;sine furero istas coneu|)[iscentiaK. [331. 135^] Quando >Sat[an fonipt sua lu1 audeat] audet 2 habemus] lialieremus zu 10 am oheren Rande der Seite stehtder Buclmtahe P ah LarjenbezeichnungDr] Tanta est igitur potentia dominii Spiritus, ut, (|uod vere peccatumest, tanieu lex non possit accusare. lusticia enini nostra, Cliristus, quemfide apprehendimus, irreprehensibilis est, ideo a lege non potest accusari.Donec in illo haeremus, Spiritu ducimur et a lege liberi sumus. Sic cumApostolus etiam bona opera docet, non obliviscitur disputationis suae de isiustificatione,sed semper indicat, impossibile esse nos operibus legis iustificari.Reliquiae enim peccati liaerent in carue, ideo, donec ea vivit, non desinitconcupiscere contra Spiritum, nihil tarnen periculi inde accipimus, quia alege liberi sumus, modo Spiritu ambulemus.Et bis verbis: 'Si ducimini Spiritu, non estis sub lege' egregie poteris 20teipsum et alios vehementer tentatos consolari. Saepe enim accidere solet,quod homo ira, odio, impacientia, libidüie, spiritu tristiciae aut alia concupiscentiacarnis tam fortiter exerceatur, ut eam prorsus non possit excutere,etiamsi hoc maxime cupiat. Quid hie faciat? Num ideo desperet? Non, Sedita dieat: Caro tua iam pugnat et furit adversns Spiritum. Sinito eam asfurere, quam diu vult, tu modo illine assentiaris, sed ambnla et ducere Spiritu,ut concupiscentiam eins non perficias. Hoc faciens liber es a lege. Accusatet perterrefacit quidem te, sed frustra etc. In tali ergo lucta carnis contraSpiritum nihil melius est, quam in conspectn habere verbum et ex eo consolationemSpiritus petere. 30Neque moveat tentatum quod diabolus tarn egregie potest peccatumexaggerare, ut luctans videatur sibi prorsus succumbere in paroxysmo niiiilquesentiat quam meram iram Dei et desperationeni. Hie saltem non sequatnrsensum suum, sed hoc Pauli verbum: 'Si Spiritu ducimini, non estis sub15 suae fehlt CDE 16 legis fehlt CDE vor iustificari steht posse CDE31 tentatum] illum, qui lianc tentationem patitur, CDE tam egregie] ita CDE 32 luctansfehlt ODE 34 verbum] dictum arripiat CDE ducimini', hoc est, si lide inChristum vos erigatis etc., 'non CDE

In epistolam S. Pauli ad Galatas Commeutarius. [1531.] 1535. (5, 18) 90Hs] ponipa, putat quis se damuatum, tameu manente verbo in cordLe, poteatiusoninib[us jjompis Sat[anae, quantum fiiriat câro cum suis concup[isceutiis,volupLtatiljns; i. e. iLex non habet te accusare. istae furiae in C[ame nondamnabuut te, quia dominaris spiritu, non \-is, consentis, es in lucta, qûam-5 quam in paroxLvsmo videris subiicere. videtm- tristitia domiuari, tameuhaciens in verbo. Econtra, submergis te vel blasph[euias. Utcuuque sisfdjlnnd), tarnen manente verbo superas pompam. Habui tenta[tiones irae,iiii])atientiae, lib[idinis: si verbum "ijob erlangt et feft bron gegangen, tftgclt)i(f)en. Si vero sine verbo etc. 'Sub leg[e'; i. e. non accusari, sed mauere10 spiritu et reLmissione peccatorum.4. Decemij.|Loquitur de Uicta CLarnis et Spiritus, (juod vîta Christiaua nonpossit pei-ficere hoc, quid spiritus velit, qui velit esse tLOtus pmnis, sed C[aronon permittit. Tarnen salvi fi\int et sunt per rLeraissionem pLCCcatorum,quae est in Chiisto, et iam non sunt sub iLege, quia ambLulant spiintu.Dr] 15 lege.' Cui si firma fide adhaeserit, habebit praesidium potentissimum, quo'poterit omnia iguita tela', quibus ille malignus eum petit, 'extinguere'. Utep'i.6,i6maxime igitur bulliat et insaniat Caro, tarnen omnes ipsius motus et furiaenon poterunt nocere et condemnare eum, quia Spkitu ambulaus et ductusnon praebet carni assensum neque perficit eius concupiscentiam. Itaque id20 unicum est remedium, ut furentibus Carnis motibus arripientes 'gladium cfvn. f., i?Spiritus, hoc est, verbum Dei' pugnemus contra eos, tum haud dubie victoreserimus, etiamsi durante pugna plane contrarium seutiamus. Remoteautem ex oculis verbo nou est consilium neque auxiliuni etc. Ego expertusisla loquor. Passus sum varias et multas tentatioues, et eas gravissimas,25 quamprinuHU autem aliquod dictum Scripturae apprehcndi et illi tauquamsacrae ancorae innixus sum, statim deferbuernnt tentatioues, quas sineverbo impossibile mihi fuisset vel modicum tempus sustinere, multomiuusviucere.Docet ergo Paulus in summa, hac disputatioue de lucta Cai-nis et30 Spiritus, quod reconciliati seu Sancti uon possint perficere hoc, quod Spiritusvult. Libenter enim Spiritus vellet totus esse purus, sed Caro couiunctailli non permittit. Salvi tamen sunt et fiunt per remissionem peccatorum,quae est in Christo. Deinde quia etiam ambulant et ducuntur Spiritu,non sunt sub lege, hoc est, Lex non potest accusare et perterrefacerc35 eos etc., aut si etiam hoc tentet, tamen non potest adigere eos ad"desperationem.10 Cui bis adhaeserit] Ifa CDE IS Spiritu bis ductus] Spiritum ducem sequens ODE19 concupiscentiam] concupisciam A 21 Dei] salutis ODE salutis. scilicet, quod Densnolit mortem inipii etc.. pugnemus CVE tum] tunc CI)E 24 tentatioues] passiones CDE30 reconciliati scu Sancti] Sancti seu credentes CDE 32 et fiunt fehlt CDE7*

100 In eiiistolam S. Pauli ad Galatas Comaientarius. [1531.] 1535. (5, 19)^^] 'Manifesta': acliil[teriiiin, fornicatio. Est similis locus quasi cumTOtrtt^.ie f. Christi^: 'de ficis spinas; Oniiiis bLOuus arb[or', ue quis causetur, se uoaiutelligere P|âulinn, cmn dicit 'luctam t'Larnis'. Exempli iuquit gratia: 'Manifesta';et quidaui ornat se, sed illa inauifosta, et quaelibet alia inuuuudieiacaruis. Si quis velit iactare spiritum et se Christiauum et amatoreni Euaiigelii,et velit persequi iu adul|^terio et reliquis iuimuiidicüs carnis, ille eouvincitur,quod non, quia hoc non est ambulare secuuduiu spLÜ'itum sedcarnem;uou soluui est pati, sed perficere desidLeria carnis. quod luveuis libLidine,seuectus avaritia, Iiivenis vana g[loria^, non niirum. Nemo luvenis absqueteiit[atione câniis, viiilis aetas irae, avaritiae, senilis etc. Ibi sunt desi-2 causetur über cütß [= Abkürzung für causae und tur]') Eiy. loco, sententia. ^) Erg. exercetur.DrlManifesta sunt autem opera carnis, quae sunt etc.!>• II*Hie locus neu est dissiuiilis huic seuteutiae Christi: 'A fructibus eorumagnoscetis cos..Nnuquid colligunt,de. .spinis uvas1 •! 1- .o-aut de tnbulis ticus? SicI6t.omnis aibor bona fructus bonos facit. Mala autem arbor fructus malos facit'etc. Paulus plane idem hoc loco docet, quod illic Christus, Satis scilicet istestari opera et fi'uctus, an arbores bonae sint an malae, an homines sequanturducem Carnem an ducem Spiritum. Quasi dicat: Ne quidam vestruracausentur se non ititelligere nie nunc disserentem de lucta Carnis et Spiritus,subiiciam vobis ob oculos primum opera Carnis, quorum pleraque etiam impiisnota suut, deinde fructus Spiritus. Hocque Paulus ideo facit, quia multi 20erant Hypocritae inter Galatas, ut hodie etiam inter nos, qui sinuilabant seesse pios, iactabant Spiritum et, quod ad verba attinebat, egregie noverantdoetrinam pietatis, Interim tamen non Spiritu, sed carue ambulabant acopera ipsius perticiebant. Qua re Paulus manifeste convincit, eos noa essetales, pro (juibus sese venditabant. Et ne haue eius admonitionem contem- 25nant, fert contra eos hoi-ribilem sententiam, quod regni l)ei haeredes nonerunt, ut ea admoniti sese emendent.Quod quaelibet aetas etiam in piis peculiares suas tentationes habet(ut quod iuvenilem aetatem libido, virilem ambicio et vana gloria, senilemavaricia praecipue exercet), non est mirum. Quia supra dixi, uullum fuisse 30uuquam Sanctum, quem non saepius in vita solicitaverit Caro ad impacientiam,iram etc. Hinc Paulus de Sanctis hie loquens dicit, Carnem in ipsisconcupiscere adversus Spiritum etc. Itaque non aberunt desideria et puguaeCarnis, non tamen ideo statim obsunt illis, qui eas sentiunt. Sed ita dehac re iudicandmn est: Aliud esse solicitari a carne et eius concupiscentias 3524 Qua] eaque CDE 2S Quod fehlt VDK 29 ut quod fe/ilt CDE aetatemfehlt. CDE 30 ,um est mirum fehlt ODE Quia] Iliuc CDE

In epistolaiu S. Pauli ad Galatas Comtnentarius. [1531.] 1535. (5,19) IQlHs]deria, luctee, piignae; sed alü consentiunt et ambulant sccundam desidLCriacarni-s, porficientes ista opcra et iactant. De bis: lactaLre spiintiim, iiiliil etc.Fit etiam quandocjiie, iit David, et saiictus potest ruere, et perfidimt desideriacarnis cum opere. Ut David in adul[terio, homi[cidio et blasp[hemias diviui nomiuLis, post adul[tenum tot homicidia commisit propter 1 x-inim 2. gam.ii, i7ff.et dedit occas[ionem inimicis gloriaudi, triiimp^handi deum Israel et adorabaturidolum Moab. Quando fiunt lapsus, fiat, sed perseverantia est pessima.(piando pugna redit, et uon fit concupisêentia, contra studeat quot[idie etvelit etc., ha^ tft resurgere, Ut infra: 'praeoccupatus', non abüciendi. 6, i10 [SSI. 135 •>] tales quando non tDibber![omcn \ est tum signum, quod dolus inspiritu.Desideriis nemo et teu[tationibus caret, quia babemus car[nem, unussie, alter sie; secimdum differeutias, complexLiouem et spiritmu quidani alias3 ruere] ruat zu 3 David r 7 fiat] fit zu, T Lapsus r 9 Hier non abüciendisteht teles zu 9 câp. 6. r 10 über est steht econtra 12 caret] care13 über alter sie steht alias aliter')= umkehren.Dr] neu ultro ferre, sed Spiritu ambulare et reniti etc., Aliud esse assentiriLS carni et opera eius secure perficere, in illis commorari et tarnen Interimsimulare pietatem et iactare Spiritum etc. Priores cousolatur, dum dicit eosSpiritu duci et sub lege nou esse, Poslerioribus commiuatur aetermiminteritum.Imo quandoque etiam accidit, ut Sancti labantur et desideria ipsius20 carnis perficiant. Sicut David grandi et horribili lapsu cecidit in adulterium,Item autor fuit caedis multorum, dum volebat Uriam in acie perire. Quai.Sain.ii, i7ff.re bostibus etiam occasiouem dedit gloriaudi contra populum Dei, adorandiidolimi suum et blaspbemaudi Deum Israel. Lapsus est horribUiter et Petrus,cum negaret Christum. Sed quaralibet illa peccata grandia sint, tamen nou25 data opera, sed ex iufirmitate commissa sunt. Deinde admoniti nou perseveraveruutobstinati in peccatis, sed resipuerunt etc. Tales infra Cap. 6.6, iiubet recipi, instrui et instaurari, dicens: 'Si praeoccupatus fuerit bomo' etc.Ideo qui ex iufirmitate peccant, etiam saepius, illis non denegatur venia,modo rursum resurgaut et in peccatis non persevei-ent, perseverantia autem30 pessima est etc. Si autem non resipiscunt, sed porro obstinati perficiuntdesideria carnis, certissimum signum est, quod dolus sit in Spiritu ipsorum.Desideriis igitur nemo carebit, quousque in carne vivit, ideoque nemoliber erit a teutationibus. Alias tarnen aliter tentatur, secuudum discrimen21 Qua] eaque CDE 25 data opera] ex contemptu Dei aut destinata malitia CDE28 etiam saepius] et labuntur CDE

102 In epistolam S. Pauli ad Giilatas Conimentarius. [1531.] 1535. (5, 19)ns]tciit[atioucs habet: tristjitiam, despe[ratiotiem, diffideu[tiam. scd liec scientia:uou amb[ulare post ea; qui perfecit desideria, sciat se non Cbristiauuin. idcoconsolatio doct[riaae, quod impossibUe nos non habere p[eccatiim.Quidam nitebantur eo, ut plane essent saxa, nt nihil .sentireiitde peccato, ut Gerson .scribit. Sic Sauctos depinxerunt et Ma[riain, sed ssur. 2, 35 quando amisit f[ilium. Nos fiiimus tales S[ancti, quod ad despe[rationemadegiiuus.i Sed veri S[ancti fuerunt pec[catores, et utiuaiu hoc solum,nisi etiani sedueti; Greg[orius, Ber[narduB fuerunt seducti et liberandiab impiis doct[rinis. Fingunt S[anctos ut stoici sapîentes quam nuuquanividLcrunt et experti. Ego etiani libLenter vidisLsem S[anctos lo1 über scienta steht ars et summa sapLieiitia 2 Christiauum c aus Cliristiaiiuszu 3 Consolatio r mit Sirich zu Sic potestis consoliari S. 105, 4 f. gezogen4 vor Quidam scheintein Hohen gezeichnet '^ zu 5 Crerson r 7 adegimus] adigimus zu 8 GregO|^rius,Bernaridus r') 2^m Sinn vgl. im Druck S. 103, 11. ^) Dementsprechend ein Absatz im Druck, Z. 17.Dl] complexionum seu spirituum. Hie gravioribus motibus exercetur, qualessunt tristicia Spiritus, blasphemia, difiidentia, desperatio etc., Alius crassioribus,quales sunt libido, ira, odium etc. Sed ibi Paulus requirit a nobis,ut Spiritu aiubulenius et carni resistainus. Qui auteui carni obseqnitur etpergit securus desideria ipsius perficere, ille sciat se non pertinere ad Christum,iset ut niaxime sese ornet noraine Christiauo, tarnen seipsnm fallit.Et hie locus, ut etiam supra obiter monui, gravissimam consolationemnobis atfert, quia admonet, quod sine concupiscentia et tentationibus carnis,imo etiam sine peccatis vivere non possimus. Admonet igitur nos, nefaciamus, ut quidam, de quibus Gerson scribit, qui eo nitebantur, ut prorsus 20nihil tentationum et peccatorum sentirent, hoc est, ut plane saxa essent.Talern imaginatiouem habuerunt Sophistae et Monachi de Sanctis, quasifuerint meri stipites et trunci et plane caruerint omnibus affectibus. GerteSut. 2, 36 INIaria sensit maximum dolorem animi amisso filio, Luc. 2. ConqueriturDavid passim in Psalmis, se immodica tristicia propter magnitudinem ten- 25tationum et peccatorum suoruui concepta peue absorberi. Conqueritur et2. Slot. 7, 5 Paulus se 'foris puguas, intus pavores' sentire, Se 'carne servire legi peccatf,'^"ii.'ä^'j?Ait se 'solicitum esse pro omnibus Ecclesiis', Et 'Deum misertum esse sui,quod Epaphroditum vicinum morti restituerit vitae, ne dolorem super doloremhaberet'. Itaque Sophistarum Sancti similes sunt Sapientibus Stoicorum, 305, 24 11 complexioHUm seu spirituum] personarum CDJH 16 fallit. 'Qui euim Christisunt, caruem suam crucifigunt cum concupiscentiis' etc. ODE 17 Et fehlt CDE vorHie als Überschrift: Qui vere sancti dicantur et sint. CDE etiam supra] supra quoque CDE18 nobis afTert] coutiuet CDE 19 vivere non possimus] sancti non viverent CDE2ö passim fehlt CDE

In epi.stoliini S. Pauli ad Galatas CommenUirius. [1631.] 1535. (.5,1!!) [03Hs] liOLiiiine.s, sed eum, qui ab.st|iiiei'ct a oibo, potii, tabnila, in desei'to. T.sSLaiJctus vü' et inulier, qui bap[tisatu,s credit et abst[iiiet propter Christumab vitiis etc. Si curat domimi, ob[sequitur viro, Ista salvatur per etc. Siciiuiltae S[anctae inul[ieres, viri in hac c[arne, quia vivuut serio secuDduni5 Euangelium; quod interim offeuditur a vii'O, finb desideria, cominntioues;sed non ideo VLolunt nocere, impedLire prox[imum; si etiam erau§ fert einf(uc^, in rc[inissioneiu pecLcatorum geI)OVt§ et est lapsus. Et tales nuiffcilloiv t)Ctlig[e lafjen, quia dcus repntat ^;alvos per r[emissionem p[eccatorüui.ziozw 1 Sancti Pap[ae r zu 2 f.C'Iiristianus S[aiictus r zu 5 desideria couiugum r7 Lapsus rDrjqui tales finxerunt sapientes, qualis nullus uuquam fuit in verum natura.10 Et hac stulta et impia persuasione, quae nata est ex inscitia liuius Paulinaedoctrinae, adegeruut Sophistae seipsos et ahos infiuitos ad desperationein.Ego Monachus saepe ex animo optabam videre couversationem etvitam cniusdam sancti hominis. Interim tamen somniabam talem Sanctum,(|ui in Eremo agens abstineret a cibo et potu et victitaret lantuni radiculis15 herbarum et aqua frigida. Et eam opinionem de monstrosis illis Sanctis nonsohim hauserara ex libris Sophistarum, sed etiam Patrum. Nam alicubiHieronymus sie scribit: De cibis vero et potu taceo, cum etiam lauguentesaqua frigida utautur et coctum aliquid accepisse luxuria sit etc. Nunc autemlucente veritatis sole clarissime videmus Christum et Apostolos vocarc20 Sanctos, non qui coelibem vitam agunt, abstemii sunt aut alia opera inspecicm praeclara et graudia faciunt, sed qui vocati per Euangelium etbaptisati credunt, se Christi morte et sanguiue sanctificatos et mundatosesse. Sic passim Paulus scribens ad Christianos vocat eos sanctos, filioset haeredes Dei etc. Sancti igitur sunt omnes, quotquot credunt in Christum,25 sive masculi, sive foemiuae, sive servi, sive liberi etc. .sint, non ex suisoperibus, sed Dei, quae fide accipiuut, ut sunt Verbuni, Sacramenta, Christipassio, mors, resurrectio, victoria, Spiritus sancti missio etc., In summa,Sancti sunt sanctitate passiva, non activa.Sic vere Sancti sunt ministri verbi, Magistratus politici, parentes, liberi,30 licri, familia etc., si primum omnium certo statuant, Christum esse suamsapientiam, iusticiam, sanctificationem et redemptiouem, Deinde si unusquisqueex praescripto verbi Dei faciat officium in vocatioue sua et propter Christum9 qualis nullus] quales nulli C'DE fuit] fuerunt ODE 12 optabam, eam felicitatommihi contingere, ut possem videre CDE 13 cuiusdam] alicuius CDE lö eam]illam ODE 17 s. Hieronymus CDE luxuria sit vor etiam CDE IS uti 21 praeclaraet graudia] monstrosa CDE faciunt, ut de multis legitur in vitis patrum, sed CDE321104, T et bis carnis] carni non obsequatur, sed Spiritu reprimat desideria et concupiscentiaseiusCDE

104 I" epistolam S. Pauli ad Galatas Corumentarius. [1531.] 1535. (5, 19)Hs] Ideo deiLS dedit mihi g[ratiam, ut erlebt, iit multos vid[erim sanctos, et cgounus. Non curo monatiosos S[anctos, nuilto laudab[am vitiua Aug[u.stiiii,Amb[rosii, (|iii uteb[antur viiio et eleg[anter vestiebant et nulla fere differentiainter eos et alio.s, et tanieu mansit sap[ientia piira et fidcs in Chri.sturaet puritas in vita. S)a§ !êt[t SLaiicta vita. Desideria, volumtas ad concup[iscentiaiuvel natura maneiit, ista dicinius iacula car[nis nostrae, sed non1 ettett] triebt zu 'J Monströs! Sancti r zu .5 üesideria rDr] ab.stineat a desideriis et vitiis earnis. Quod oranes aeque non sunt firmi,sed raultae adhuc imbecillitatcs et oifensiones cernuntur in quibusdam, Itemquod plei'ique etiam ruuut iu peccata, hoc nihil impedit eoruin sanctitateiu,modo non ex destinata malicia, sed ex imbeciliitate peccent. Nam, ut iam loaliquoties dixi, pii sentiunt concupiscentiam earnis, sed repugnant, ne eamperficiant. Item, si etiam ex improviso prolabantur in peccatum, tarnenveniam consequuntur, si rursum fide ad Christum accesserint, qui non vult,ut abigamus, sed quaeramus perditam ovem etc. Absit igitur, ut infirniosin fide aut morilius, si videro eos amare et revereri verbum, coena Dominica »suti etc., statim iudicem profimos esse, hos enim Deus assumpsit et reputatSKöm. 14, 4 eos iustos per remissionem peccatornm. Huic 'stant et caduut' etc.Ad eum niodtim Paulus de Sanctis passim loquitur. Et laetus gratiasago Deo, quod supra modum abunde mihi douaverit ,quod olim Monachuspetii, non ut viderem ununi Sanetum, sed niultos, imo infinites vere Sanctos, 20non quales Sophistae, sed ChrLstus ipse et Apostoli pingunt ac desdbunt, s

lu epistolam S. Pauli ad Galatas Commcntarius. [1531.] 1535. (.5,19) 105Hs] obcdiimis istis, nou remalcdLiciinus, uou praccamiir mortem eternam, tarnenlesi et caro solici[ta. Sic luveuis sentit raotuni ad alicuius ux[orem, ut]ib[enter asp[iciat alienam, sed sentit telum, male[dictum oarnis et dLicit:uon; sint des[ideria sed non reg[nent, sentiam sed non pennoveant. Sic5 potestis consol[ari coni^scientias nuilierum et viro[rum, qui putaLnt nihüomnino sentieudum. Siuaiiuis tales. IerO[U_vmus non fuit talis, ut einsscripta^ etc. [Sl. 136*] Non dLCUs eis tantum remisLit pLeccata, sed etiameiTores. Greg[orius bie tlteffe aitffgevic^t, alii cultus erig[ehant et C\i")[rianusdamnabat omnes, qui non rebapLtizabautur. Ec[clesia est occulLta, habitat10 in spiritu et 'l[uce iiiacces.s[ibili', deus abscLondit eain sub erroribus, infir[ini- '• ^'"'' ''' »^1 eternam c aus etc. zu 4 'Ne regnet', Ro. 6. [V- 12J r 4^5 Sic potestis coiisolarimk Strich zu Consolatio S. 102 zu Z. 3 gezogen 7 vor tautum steht nochmals nonzu 8 GregOLrius r Cyprianus r')Erg. probant.Dl] munes, biberunt vinum et vestitu eleganti ac decenti usi sunt et fere nullumdiscrimen fuit, quod ad comnuineni vitae consuetudinem attinet, inter ipsoset alios honestos vires, et tarnen longe praeferendi sunt illis superioribus.Hi enini sine ulla suporstitione doeuerunt fidem Christi pure, Haeretieis15 restiterunt et Ecclesiam ab innunieris erroribus repurgas'eruut. lucuudissimafuit multis eorum familiaritas, et praesertim tristibus et afflictis (non enimabduxerunt se a conversatione boniinura. sed officium suum administraveruntin frequeuti turba), quos verbo erexerunt et consolati sunt. Contra illi uonsolum contra fidem multa doeuerunt, sed etiam multarum superstitionum,20 eiTorum et impiorum cultuum autores fuerunt. Ideo nisi in agone mortisChristum apprehenderuut et sola ipsius morte et victoria confisi sunt, nihilplane profuit eis rigida vita.Haec satis ostendunt, qui vere Sancti sint et quae sit appellanda vitaSancta: non illorum, qui in angulis et antris delitescunt, inedia corpora25 macerant, cilicia gestaut etc., hac opinione, ut singulare quoddam praemiumin coelis habeant prae ceteris Christianis, Sed qui baptisati sunt et creduntin Christum etc. Hi non semel exuunt vetercm hominem cum actibus suis,sed durante vita manet in eis concupiscentia, quam nihil obest ipsi.s sentire,modo eam non permittant regnare, sed subiiciant Spiritui. Haec doctrina30 affert consolationem piis mentibus, ue, cum ista iacula carnis, quibus impugnatSatan spiritum, sentiunt, desperent, ut multi in Papatu fecerunt, qui iudicabantse nullam prorsus concupiscentiam carnis debere sentire, Cum tarnenneque Hieronymus, ueque Gregorius, neque Benedictus, neque Bernarduset alii (quos Monachi imitandos sibi proposuerunt exempla castitatis et27 Hi] Qui CDE 31 multi] multis CDE fecerunt] accidit CDE 34 proposuerunttanquam perfecta exempla CDE

lOGIti epistolam S. Pauli ad üalatas Commentarius. [1531.] 1535. (5, Itl)Hs]tato, p[eccato, iit uus(jiiam appareat secuTKlum seusum. Nos si vidcmnsiufirmitates iu Christiauis etc., incidimus in mouachis etc., quia eoruni tÛIlvidetur oculis carnis. Sed istae sanctitates sunt spi[ritualia veDef[icia, baman oc[iilos liomiimm nüt tctreuBtS snut mcrae sectae. Ec[clesia Sauctaper fidem iu Christum lesum, in vita per abstineutiani a CLarnis operibLUS 5et per exer^citimu spiLritualiuni fructuum, sed iam sancta per ademptionemdes[iderioruiu malLoruni, nee per expurg[ationeni en-orum. Saucti labnntur,pcc[caut, sed habent r[emissiouem pLeccatorum. Si peccant, per ig[Uorantiam,nollent tameu neg[are Christum et extra ELuangelium vivere, Vei in fine,ut Ber[üardus. Opera debent vitari a Christianis, desid[eria nou possunt, lozu 4l5 Quomodo Ecolesia sancta sit r 21t 10 r)L:ji„,.:„>"») = tiiibt.Ui] omnium Christianarum virtutum) huc pervenire potuerint, ut nullam planeconcupiscentiam carnis seutirent. Imo senserunt eam, et fortiter. Et hocaliqui ex ipsis ingemie fatentur, nou in uno loeo in libris suis. Ideo Densnon sohim non imputavit eis ista levia delicta, sed etiam pernitiosos errores,quos quidam ex ipsis in Ecclesiam invexerunt. Gregorius autor fuit Missae isprivatae, (jua uulla unquam fuit maior abominatio in Ecclesia a Christoconstituta.Alii Monachatum, impios cuHus et vokintarias reügipues escogitaverunt.Cyprianus disputabat ab Haereticis baptisatos iterum baptisandos esse.Eecte igitur fatemur in Simbolo, Nos credere Ecclesiam Sanctam. Est1. Sim. 6, 16 enini invisibilis, habitans in Spiritu, in loco 'inaccessibili', ideo non potest 20videri eius sanctitas. Deus enim ita abscondit et obruit eam infirmitatibus,peccatis et erroribus, variis formis Crucis et scandalis, ut secundum sensumnusquam appareat. Qui hoc ignorant, cum vident infirmitates, peccata etc.eorum, qui baptisati sunt, verbura habent et credunt, statim offenduntur etiudicant eos ad Ecclesiam non pertinere. Et interim somuiant Ecclesiam 25esse Eremitas, Mouachos etc., qui tautum labiis Deum honorant et frustraeum colunt, quia non verbum Dei, sed doctrinas et mandata hominum docent.Quia vero superstitiosa et prodigiosa opera, quae ratio magnifacit et admiratur,faciunt, ideo iudicant eos esse Sanctos et Ecclesiam. Uli invertunt articulumfidei : Credo Ecclesiam Sanctam etc., et pro Credo ponunt Video. Istiusmodi 30humanae iusticiae et vohmtariae sancti [SSg. Yjtates revera sunt spiritnaliaveneficia, qnibus praestringuntur oculi et mentes hominum et abducuntura cognitione verae sanctitatis etc.Nos vero sie docemus, Ecclesiam non habere maculam aut rugam,sed esse Sanctam, per fidem tarnen in lesum Christum, Deinde iu vita per 3512113 Et bis ipsis] id quod CDE 13 in (1.) fehlt CDE 16117 a Christo constituta]novi Testamenti CDE IS iterum baptisandos] rebaptisaudos CDE 27 hominumsequuutur et alios docent CDE

In epistolam S. Pauli ad Galatas Commentarius. [1531.] 1535. (5, 19) 107Hs] quia c[aro nou potest exui, donec viviiniis, semper ergo in ea vitia. Expeditcon[scientiis habere sie immimdam C[aruem, qiiia Monach[i habLuerunt .suasoi'd[iues tarn S[aiictas, iit aliis opera veudLideriut, et taiueu senserant se uoümimdos. Sic fit fidLUcia iustitiae propriae, cum quis putat se mundum. Sed5 cum econtra uoii possmn fidere, quia hab[eo carnem immundam, pollutam,yo JUU§ fidLUcia fallen. Sic fid[uciain iion in meam iustLiciam coUoco, sedfveilC^ in Chiistum, ibi solida iusticia, ibi 'viva caro', quae pascit t[otuni3ui)-6, sif.niunduni. Sic maneo in vera humil[itate, uon fieta raonacliLorum, quia liabcocarnem et si deus rigide etc. sed quando humilio nie, non superbio contra10 nicuin creat[Orem, sed dico: iniserere mei, tüil miä) !âlten an betn fon, tum1 über exui sieht in totura 4 über fidLUcia steht tanta pestis 7 übel' viva carosteht loh. 6. S quia mit Strich zu non gezogenDl] abstinentiam a coucupiscentiis carnis et per exercitium spiritualium fructuuni,Sed uondum esse Sanctam per liberationera et ademptioneni omnium desiderioruinmalorum nee per expurgationem omnium impiarum opinionum eterrorura. Semper enim fatetur Ecclesia peccatum suum et orat 'sibi dimittiMotifi.e, 1215 debita sua'. Item ci-edit Remissionem peccatorura. Quare Sancti peccant,labuntur et etiam errant, sed per ignorantiam. Non enim libenter vellentuegare Chri.stum, amittere Euangelium, revocare baptismum etc.,habeut igiturRemissionem peccatorum, et si etiam per ignorantiam in dcctrina errant, hocillis ignoscitur, quia ad extremum agnoscunt errorem suum et sola veritate20 et gratia Dei in Christo nituntur, Ut fecit Hieronymus, Gregorius, Bernarduset alii. Opera igitur carnis studeant vitare Christiani, desideria nou possuut.Et valde prodest piis sentire immundiciem carnis suae, ne inflenturinani et impia opinione de iusticia operum, quasi propter eam accepti sintcoram Deo, ut IVIonachi ea inflati tarn sanctos se esse putaverunt propter25 sanctuöi vitae genus suum, ut etiam aliis, quanquam Interim corde proprioconvincebantur se esse immundos, vendideriiit suas iiisticias et sanctitates.Tani pernitiosa pestis est fiducia iusticiae propriae et somniare, se essemundum. Nos contra non possunius fidere iusticia nostra, quia seutimusimmundiciem carnis, is sensus humiliat nos, ut demittamus cristas et non30 possimus confidere benefactis nostris, et compellit nos accurrere ad ChristumPropiciatorem, cjui uon habet carnem corruptam aut vitiatam, sed purissiinamet sanctissimam ,quam pro vita mundi dedit; in illo invenimus iusticiamsolidam et perfectam. Sic manemus in humilitate non ficta aut monastica.22 Et valJe] Ad hoc igitur ODE 24 ut Monachi ea] Hac Monachi CDU2ö sanctum] electicium CDE 2S/29 Nos bis carnis] Quia vero pii sentiunt immundiciemoordis, non possunt fidere iusticia sua CDE 29 nos] eos C'VE demittamus] demittant CDE30 possimus] pussint CDE nostris] suis CDE nos] eos CDE 32 invenimus] inveniuntCDE 33 manemus] manent CDE

108 lu epistolani S. Pauli ad Galatas Coramcntarius. [1531.] 1535. (5, 19)Hs] deus concludit : super te celiim gratiae etc. Nos misere infecti et radicatiin opitiionib[us, ut nid^t etau§. Discenie inter iustLitiam verani et falsain,tum vidcs i-[egnum Christi ocuIlis, tarnen spii-itaa[Iibiis, quod' ille S[anctus,qni bap[tisatus et credit in Christum et postea in Ula fLide, in (jua iustificaturet remittuntur peccata praeterita et praesentia, ipse abstinet a dcsideriiscârnis. sed non numdatur ab eis, desi[derüs est poUutus et maneutistae sordes in eo ad humiliendum eum et cogendum, ut currat ad propic[iatoreinsuum. Sic urgent ad sal[Yatorem. non sunt damnatrices istaerclicpuLae: quo plu.s sentit c[arnem, jihis currit. ßletb un§, orna tua iustitia,1 über celum gratiae steht super nos etc. zu 1 concludit r zu 3l4 Sauctus r6 non fehlt zu S iatorera r als Ergänzung zu propic[ zu 8 biles vom Band zunatrices [in damnatrices], velches auf der neuen Zeile steht, hingewiesen '') Abhängig von einem zu ergänzenden iudicas; vgl. im DnicJc Z. 22. *) D. h,Rörer möchte lieberdamnabiles für damnatrices setzen.Dr] sed Vera, propter sordes et vitia, quae haerent in carne nostra, propter quae, losi Deus saevere vellet iudicare, aeteniam poenam hiere deberemus. Quiavero non superbimus contra Deum, sed luimiliter et contrito corde agnoscentespeccata nostra veniatn petimus ac freti beneficio Mediatoris Christiprogrediraur in conspectum Dei etoramus propter eum ignosci nobis peccata,expandit super nos Deus immensum coelum gratiae ac reliquias peceatorum uhaerentes in carne propter Christum nobis non imputat.Haec dico, ut caveatis perniciosos Sophistarum de sanctitate vitaeerrores, quibus ita mentes nostrae fuerunt occupatae, ut eos sine magno laborenon potuerimus excutere. Quare sedulo operam date, ut recte discernatisinter iusticiam seu sanctitatem veram et Hypocriticam, tum poteritis aliis 20octdis inspicere Regnum Christi quam ratio, nempe spiritualibus, et certoiudicare, ilium esse Sanctum, qui baptisatus est et credit in Christum. Etdeinceps in illa fide, qua iustificatur et remittuntur ei peccata praeterita etpraesentia, abstinet ipse a desideriis carnis, sed ab his prorsus non mundatur.Cariio enim concupiscit adversus Spiritum. Manent tarnen istae sordes in 25eo, ut humilietur et sie humiliato dulcescat gratia et beneficium Christi.Sic istae sordes et reliquiao peccati non obsunt, sed valde prosunt piis.Quo niagis enim sentiunt infirmitatem et peccata sua, hoc magis confugiHutad Thronum gratiae, Ciu-istuni, et eius auxilium implorant, ut ornet eos suaiusticia, ut illis augeat fidem, subministret Spiritum, quo duce viucant con- 3010 nostra] sua CDE 11 aeternam bis deberemus] rei essent aeternae mortis CDE12 superbimus] superbiunt ODE 13 nostra] sua CDE petimus] petunt CDE 14 progredimur]progrediuntur CDE oramus] orant CDE eum] ipsum CDE nobis] sibi CDE15 nos] eos CDE l.jllß reliquias bis carne] peccata CDE 16 nobis fehlt CDE imputateis. CDE 17 caveatis] caveamus CDE

In epistolam S. Pauli ad Galatas Coramentarius. [1531.] 1535. (5, 10) 109Hs] rêmissioue p[eccatorum, äuge spiritum, [St. 136'*] iit de?[i{]eria non doiniiieutiirsed serviaot. Sic Christianus vinceiido ]>ugnat. Doctiiua Christianaergo consolatoria doct[rina et rebt Don rechten fachen, min gialü[en rocfcn,fnuev fcf)cn, .sed üs reb[iis, qiiae dicnntur: viiicere p[eccatiim, errorem, dia-5 l)[^r)liim. l)e his nihil omnino norunt nei[[ue consulere nee uUam con]^seientiaminstituere possunt.Xumernm certum pro incerto accip[it. Accip[it 1. opera cavnalia,scilicet libLidiucm. Pap[istac nihil noveriint quam de lib[idine. Etiamuxo[rem ducere ^ciffen auä) cdiicupiseontiani, ipsuni C()niug[iuni suis im-10 mundis rostris etiam polluiuit. Non sohnu sunt e[arnis opera libLidines,i/2 doraiuentur] ci-(et-p 2 serviaut] servet vinceiuio] victedo zu 2 non aJsecutusr zu 3f. De quibus rebus agat Tlieologia? r 9 coucupiscentiam oDr] cupiscentias carnis, ne dominentur, sed serviant. Sic Christianus perpetuoluctatur cum peccato, et tarnen luctando non succurabit, sed victoriam obtinet.Haec dixi, nt intelh'geretis non ex huraanis sonmiis, sed verbo Dei, qui vereSancti sint. Videmus ergo, Christianam doctrinam maxime prodesse ad15 erigendas conscientias, Deinde eiusmodi esse doctrinam, quae non de Cucullis,Rasuris, Rosariis et similibus futilibus rebus agat, sed de arduis et maximiscaussis, videlicet quomodo viucere debeamus carnem, peccatum, mortem,diabolura. Haec doctriua ut ignota est lusticiariis, ita impossibile est eis, velunam conscientiam errantem instituere aut conterritam et desperabundaniso consolari et paciticare.Adulterium, Scortatio, Immundicia, Lascivia, Idolorum servitus,5, i9[.Veneficium etc.Paiihis uon receuset omnia opera carnis, sed numcro finito pro infinitoutitur. Primum ponit species libidinis. Non solum autem libido est opus25 carnis, ut somniarunt Papistae (qui etiam coniugiura, adeo casti sunt homines,cuius Dens ipse autor est et quod ipsi inter Sacramenta numeraverunt, opuscarnis dixerunt), Sed inter opera carnis recenset Idolatriam etc., ut supraiam aliquoties diximus. Ideo vel hie locus satis indicat, quid Paulo significetCaro. Sunt autem hae voces notiores, quam ut uUa interpretatione30 indigeant. Qui autem cupit nosse, quid singulae voces seorsim significent,ille legat, si volet, commentarium veterem, quem Anno 19. aedidimus. Illicsatis copiose naturam et vira, pro virili nostra, singularum vocum totiu.sCatalogi operum cârnis et fructuum Spiritus indicavimus.^ Nunc consilium15 Cucullis] cuoullo CDE 24 ponit] uumerat CDE libidinis, scilicet adulterium,füinicationeni, immniidiciam, lasciviaui etc. CDE 30 aiitem fehlt CDE') Unsi-e Ausg. Bd. 2, 5S8ff.

110 Tn epistolam S.Pauli ad Galatas Commentarius. [1531.] 153.5. (.5,19.20)r^^sed concup[isceutia ift etn§, postea idolLatria. 'Ido[latria' quid? Summaerelig[iones, lôd^fte lêÜLigfett in Pap[atii, ardeiitis[sima devotio, qua ilevenintprae g[audio, quae videb[atiir actus .spiritualis[simus, et nihil spii-Litualiusquam quando monach[us in cella sedens et cogLitans dei opera et flensgand[io; ibi non de muliere, creatura, .sed de creatore et eins praecejitis. et starnen hie dicit 'opera carnis'. Idolatria oninis religio, et quo preciosior,spiritualior, hoc pestil[entior, quae avertit oc[ulos a fide in Christum et insua, Cartli[nufev êm6[b, foften, salvatio ift fein idolLum, Sic: si sie edero,vig[ilavero, bibero, salvus ero. Ibi habet cogLitationcs divinas et de deo,rebus diviuis, quod isti pla[ceaüt sua o})era, vestes, eibi. Extra Christum «•zu 1 'Idolatria' nou supersti[tio r T a. IMe u in (1.) c aus a Christumc aus Christo 9 de feldt 10 rebus c aus de cibi] clbosDr]praecipue fuit, ut inter euarrandam Epistolam ad Galatas articulum iustificationisquam clarissime traderemus etc.Idolatria.Summae religiones, sauctitates et ardentissimae devotiones eorum, quisine verbo et mandato Dei colunt Deum, sunt Idolatria. Ut in Papatu i-shabebatur pro actu spiritualissimo, quando Monachi sedentes in Cellisnieditabantur de Deo et eins operibus, quando iuflanmiati ardentissimis devotionibusgenu Üectebant, orabant et coelestia conteinplabantur, tanta delectatione,ut prae nimio gaudio lachrymarentur. Ibi nulla erat cogitatio ilemulieribus aut de ulla creatura alia, sed tantum de Creatore et eins mira- 20bilibus operibus. Et tarnen ista spiritualissima res, ut ratio iudicat, estiuxta Pauluni opus caruis. Quare omnis talis religio, qua colitur Dens sineverbo et mandato eins, idolatria est. Et quo ea est sanctior et spiritualiorin speciem, hoc perniciosior et pestUentior est, avertit enim homines a fidein Christum et facit, ut uitautur propriis viribus, operibus, iustioiis, qualis 25est etiam hodie Anabaptistarum, Quauquam hi indies se magis prodaut,quod a diabolo obsessi ac homiues seditiosi et sanguiuarii sint.Igitur ieiunium, cilicium, sanctissimae actiones, Regula et tota vitaCarthusiauorum, quorum tarnen ordo regidissimus est, sunt opera carnis,(iuia imaginautur, se sanctos esse et salvari non jier Christum, quem ut 30saeverum ludicem formidant, sed si Regulam suam observaverint. Cogitantquidem de Deo, Christo et rebus divinis, non autem e.x verbo Dei, sed exsua ratione, quod scilicet vestitus, victus et tota eorum conversatio sanctasit et placeat Christo, quem hac sua asperitate vitae non solum sperant14 devotiones] denotioues A [Druckfehler] 14115 qui excluso Christo niediatorc acsine CDE 29130 carnis, inio idolatria, Quia ODE 33 eorum] ipsoruin VDE341111, 11 sperant se placare CDE

[flüchtigeIn epistolam S.Pauli ad Galatas Commentarius. [1531.] 1535. (5,20) HlHs] omnes religiones sunt idola. Istud opus nemiui manifestum quam quicreduut iu Christum. CartliLusianus iion putat se opinioues facere carLuis;confessi et putant se iu spiritu sanctisLsimos. 8i Missat, et vendit pop[uloet VLult se liberare et pop[ulum. Nonne hec idolatria, sed cui manifesta?5 nobis. qui ergo fidem^, faoile iudicabLUut de op[eribus, sive sit libîdo.Intellectus, vol[untas, ani[nius concupiscib[ilis et iraseibLÜis, qui vexaturlib[idiiie,irascLibilis scandalo, impatientia; ratio, intellectus vexatur errorib[us,su{)erstitionib[us. Opera qaruis procedunt vel secuiidum lib[idinem, velrationem, sap[icntiain, iutel[^leetuni: heres|ês; vel irascibil[em^: rixae, homilüeidiae. Hoc iiisigniter uotaudum, (juia vocabuluni 0[aruis apud Pap[istas2 credunt o 6 aiii^mus]|Schreibung] qui mit Strich zu concupiscib[ilisgezogen zu 6: 3 vires aniniae r 7 irasc[ibilis mit Strich zu irascibîlis Z. (igezogenzu 10 Caro r') Erg. habent. ^) Erg. auimum.Dr] placare, sed habituros se esse eum etiam remuneratorem suorum benefactorumet iusticiarum etc. Ideo eorum cogitationes spiritualissiraae, ut souiuiant,non solum sunt carualissimae, sed etiam impiissimae, quia excluso et contemi)toverbo, fide, Christo etc. tiducia proj^riae iusticiae voluut peccata15 eluere, gratiam et vitam aeternam consequi. Omnes ergo cnltus et religionesextra Christum sunt idolorum cultus. In solo Christo Patri beue complacitumest; qui huuc audit et facit, quod iubet, est dilectus propter dilectum. lubetautem ipse nos credere verbo suo, baptisari etc., non eligere novos cultus etc.Supra dixi, opera carnis manifesta esse, ut certe adulteriuni, fornicatio20 et similia omnibusnota sunt. Sed idolatria tarn speciosa et spiritualis est,ut paucis, et iisdeni tantum credentibus in Christum, nota sit. Nam Carthusianus,cum caste vivit, ieiunat, orat, legit horas cauonicas, sacrificat etc.,tautum abest, ut credat se esse idolatram aut opus carnis perficere, ut certopersuasus sit, se agi et duci Spiritu, se ambulare Spiritu, se uihil quam2s raera spiritualia cogitare, loqui et facere ac Deo gratissimura cultum praestare.Nemo persuadebit hodie Papistis et Autichristo suo, quod Missa privata sitsumma blasphemia Dei et idolatria, qua horribilior nuuquam fuerit in Ecclesiaab Apostolis constituta.Sunt euim excaecati et obstinati, ideo perverse iudicantde Deo et rebus diviuis, putautes idolatriam esse verum et summum cultum,30 econtra fidem esse idolatriam etc. Nos vero credentes in Christum mentem eius i.Sot. 2, ibteneutes 'iudicamus omnia, et a nomine' vere et coram Deo 'iudicari possumus'.Ex his satis constat, Paulum vocare Carnem, quidquid est iu homine,complectendo omnes tres potentias animae, scilicet voluntatem concupiscibilem,voluntatem irascibilem et intellectum. Opera voluutatis concupiscibilis simt11 se fehlt CDE 26 et Antichristo .suo fehlt ODE

112 I" epistolam S.Pauli ad Galatas Commentarius. [1531.] 1535. (5,20)Hs] sie obsc[uratum, ut op[era cLamis dicantur concubitum et libLido explota.Sed hie opera CLarnis IdoLlatria, id summuin et maxLima sap[ieutia inho[iuine, Ut Pap[a euni moiiach[atu et ))f[affen instituit relig[iones, quaevidcntiir spiritualis[siiiiae. S. Ber^nardus deeeptus ista sap[ientia et S[anetiffoi.a. 18 täte, est 'augLelorum sanct[itas', Paulus. [SBl. 137*] T[urca nou potest iudi- scare, quod siius Alko[rauus et bap^tismata sint opera camis, quia suntord[ines contra cultuni et fidem Christi et Euangelii. Idolatria 1 deop[eribus C[arnis, quis lioc credît?'VeDef[icium': ante E[uangelium hoc fuit vitiiim freqnen[tissiinum,praesertim Ijie in 6iffcf;enS palud[ibus, ubi diabLohis ut froten habjitat. me lo1 expleta] expletam zu 9 Veueficiuin r•)= Büschen.Dr] adulterium, scortatio etc., Trascibilis rixae, contentiones, caedes etc., Rationisseu intellectus errores, falsae religiones seu cultus, superstitioues, idolatria,haereses, hoc est, sectae etc. Hoc valde prodest bene nosse, quia vocabulumCarnis in toto regno Papae sie obscuratum fuit, ut opus caruis nihil aliudillis significaverit quam concubitum seu expletam Hbidinem. lüde necessario i5sequebatur, quod non potuerint intelligere Paulum. Hie autem clare videmusPaulum inter opera carnis numerare idolati-iam et haeresim, quae summasunt in homine sapientia, religio et sanctimonia. Tautam autem speciemsanctitatis habuit religio Papistica, ut per eam ad tempus decepti sint virimaximi, Gregorius, Bernardus et alii. Paulus vocat eam ad Colossenses 209oi. 2,18'religionem Angelorum'. Sed quamlibet videatur sancta et spiritualis, nihiltarnen aliud est quam opus carnis, abominatio et idolatria contra Euangelium,fidem et verum cultum Dei. Hoc vident pii et credentes, qm oculos spiritualeshabeut, Contra lustitiarii diversuni iudicant. Sicut Monacho nonpotest persuaderi, quod sua vota sint caruis opera, Ita Turca nihil minus 25credit, quam observationem Alcorani, baptismata et alios ritus, quos observat,esse opera carnis. Magnum profecto est, idolatriam recenseri inter operacarnisetc.Veneficium.De Veneficio dixi supra Cap. 3. Frequens fuit vitium his nostris 30teraporibus ante revelatum Euangelium. Me piiero multae erant Veneficae,quae pecora et homines, praecipue pueros, incantabant. Item nocebant13 Hoc] Ista CDE bene fehlt CDS 14 fuit] est C'DE ITjlS quae bis sanctimonia]quas, ut dixinius, ratio indicat esse suramas virtutes, sapientiam, leligioneiu, sanctitatemet iustitiam. C'DE ISjiO Tantum bis alii fehlt CDE 20 eam fehlt C'DEad Coli. 2. CDE 21 spiritualis res CDE

'In epistolam S.Pauli ad Galatas Commentarius. [1531.] 1535. (5,20) 113Hs] puero vidi mulieres lesas, incubitos et fue et âgel. lain non tain frequeuterut tum. Non est opus libLidinis, sed abusio vel emulatio idoLlorum, quiafaciunt pactum cum demouibLUs, ut lustitiaiii cum deo; ba§ ift 01I(^ einrec^t veuefLicium, Sicut vetulae bejQuBLent öiê vel ho^mines. Sed Cai-th[u-5 sianus non incantabit deum, sed er totrb ju etm narm bruber et tDtrb 6e=3au6[ert et feret ad inferos, nisi redeat ad Christum, ut Ber[nardus, qui itaabstiuebat a potu et cibo, ut an'ôB jo ju [tindeit, ut excluderet sc a fratre,quia voluit reliq[uum peccatum occideie in se. Virginitatem fol man prosing[ulari douo âben, isti lib[ertatem ab istis tentationibus. Sed qui ardent10 et sentiunt vim sui sexus, bie âBen ^^t remedLium a deo datum.zu 3 ff.Gemina difficultas in bis ordinibus: NuUam spem coniugi! habent neque donumcastitatis r J/5 Sed Carth[usianus mit Strich zu cum deo Z. 3 gezogen T otlôfi flüchtiggeschriebell JU fehlt zu T bis 10 steht mit Strich herbeigezogen am oberen Rand derSeite : non sunt excripta quaedam') In der Tat sind diese Zeilen nicht für den Druck abgeschrieben tvorden. Ausdieser Randnotiz Hörers verbunden mit der Anweisung S. 51 zu Z. 8 geht herror, daßBörer diese Partien durch einen seiner Freunde abschreibe)/ ließ, während er andere selbstfür den Druck abschrieb (siehe die Daten Unsre Ausg. Bd. 40', 6 in den Anm.), daß eraber den Druck selbstbesorgte.Dr] segetibus per tempestates et grandines, quas suis Veneficiis excitabant.Nuuc Euangelio revelato ista non audiuntur, quia Euangelium exturbatdiabolum e sede cum suis illusionibus etc. Sed iam magis horribilibus,nempe spiritualibus venificiis homines incantat.15 Paulus inter opera caruis enumerat veneiicium, quod tarnen, ut omnibusconstat, non est opus libidiuis, sed abusus seu aemulatio idolatriae. Magiaenim pactum facit cum daemonibus, superstitio seu idolatria cum Deo, nonvero tarnen, sed facticio. Quare idolatria est vere Vencficium spiritnale.Nam ut Veneficae incantant pecora et homines, ita idolatrae, hoc est,20 omnes iusticiarii volunt Deum incantai'e, ut talis sit, qualem ipsi eum suiseogitationibus finguut, Hoc est, ut iustificet eos non ex mera gratia et fidein Christum, sed ut respiciat cultus et opera ipsorum electicia ac propterilla reddat eis iusticiam et vitam aeternam. Sed seipsos incantant, nonDeum, quia, si perseverant in hac sua impia persuasione de Deo, nioriuntur25 in idolatria et damnantur. Pleraque opera carnis satis nota sunt, ideo nonopus habent enarratione aliqua.S e c t a e.Sectas non tantum vocat dissen.siones illas eiviles, quae oriuntur intercives aut Magistratus, quando alius alium uon reveretur, scilicet fretus vel2i Hoc est, ut] Fingunt aiitem talem, qui CDE 22 ut] qui CDU 28J114.bis otc. fehlt CDESutljetg a^crtc. XL, 2 8.14 Sectas

114 In epistolam S.Pauli ad Galatas Commentarius. [1531.] 1535. (5,20)Hs] Vitia partis irascibilisS bQ§ tft grammatica: 'heres[es', ba§ ftc bte leuteüon ein anber teilen, non solum corp[ore, quando 2 eine§, q[uanquam etiainvermii, et fit iu CLivitatibus, borffen, ba§ fid^ ein 6urg[er êngt an ein âuffen,et g'êt, donee CLivitas ju boben. Sic in spiritu in ec[clesia, quod episcopi etc.ArLi'iani fecerunt suam ecLcIesiam, alii etiam. Pap[a generalis omnium heret[icoruiu,impl[evit Ecclesiam sectis, non uuitas est cordium, sensuum, noncredimt idem. Fraucisj^canns ci'edit et fidit in snam reg[ulam, Carth[nsianns.Ibi dissidium cordium. et spiritualia, et tarnen opera C[arnis, quia omniumChristianorum unum C[or, seusus, anima, quia credunt in eundem Christum;eadem fid[es, Christus, relig[io; idem quasi ergo cor, foris aliter. UnitasSpiritus, ubi nulla secta. Ubi est, pot«st iudicari, quod ista sint omniazu 1 (SBneiniäeit) r 9 credit [= credis] zu 10 Salva et staute [zu Unitasgehörig] r 11 secta c aus sectis') Vgl. die drei partes animae oben S. 111 Z. 6.Di-]potentia vel favore vulgi praefert se alll, coutemnlt enni et palam sese Uliopponit, Ubi necesse est scindi concordiam et sequi factiones, turbationeset eversiones Rerumpiiblicarum etc. Sed praecipue hie taxat Sectas, quaeoriuntur non in Oeconomia aut Politia propter res corporales seu mundanas, issed in Ecelesla propter doctrinam, fidem et opera. Haereses semper extiteruntin Ecclesia, ut supra non uno in loco dictum est, Papa tarnengeneralis Haeresiarcha est et caput omnium Haereticorum. Nam implevitorbem, quasi quodam diluvio, infinitis Sectis. Nulli monacho convenit cumalio, metiuntur enim sanctitatem ex difBcultate ordiuum. Hinc Carthusianus 20vult sanctior haberi Franciscauo etc. Ideo in Ecclesia Papistica nulla estunitas Spiritus, nulla concordia animorum, sed summa discordia. Non estuna et eadem doctrina, fides, religio, cultus et mens, sed omnia sunt diversissima.Contra Christianorum omnia sunt eadem et communia, Verbum,fides, cultus, religio, Sacramenta, Christus, Deus, cor, sensus, anima, voluntas. 25Et illam Spiritualem concordiaai nihil impedit diversitas statuum et conditionumin externa couversatione, ut supra allquoties indicatuni est. Et quihaue unitatem Spiritus habent, penes illos est certum iudicium de OmnibusSectis, quas alioqui uemo intelligit. Ut certe nullus Theologus in Papatuintellexit, Paulum hoc loco daumare oinues cultus et religioues, continentiam 30et in specieui houestam conversationem et sanctam vitam omnium Papistarumet Sectariorum, sed putaverunt eum loqui de crassa idolatria et haeresibusgentium, quae manifeste nonien Christi blasphemaut etc.14 Sed bis Sectas] Sectas liic appellat non illas dissensiones GDE 15 non fehlt CDEseu] et CDE 16 sed quae in Ecclesia CDE opera oriuutur. CDE 16117 Haereses,lioc est, sectae, seinper CDE 33 gentium, quae] gentium et Turcarum, qui CDE

In epistolam S.Pauli ad Galatas Commentarius. [1531.] 1535. (5,20.21) 115Hs]opera c[arnis. Nemo novit, quod P[aulus hie accusat Papist[as idolatrâs,sectarios, et 'pleni", ut sequitur, et supra: 'lib[ertatera', qiiia terminarii * etc.; 5,13et si abstinuerant a muliere, tarnen nou pot[erant vincere; fuit contiaentia,ba§ bQ§ l^LÖÜiff^ f[euer toirb brein fcÎofien. b, 215 'Eb[rietates': num uon edenduiii, abstinendum et ieiunandum est? sedratione illa pro castiganda C[arne. @tnem tft ttoter jU faften quam alteri.Caro left fic^ cum leiunio nid^t benH^ffen; sed tarnen êlfft, quia post repletionem.stomach[i sequitur pruritus et valde irritatur c[aro, quando benepascitur. [331.137''] Est etiam castiganda, ut non perfic[iat eius desLideria,10 quando est sob[ria, ut mihi accid[it: quando max[ime sob[rius, fui masîmetentatus. Sed spiritu, fide, verbo bem^ffen. S)a§ tlût gur fadên; ieiuniumservit, ut max[imus impetus non^ etc.; sed meditatione Euaugelii. IdeoV|ûlt, ut Christiani non finb ebriosi, ut quot[idie in lubet Ügt* et habentpostea monstrosas ]ib[idines. Quidam sunt, qui indig|ênt, uteffeit; q[uando non15 possunt effeit, bibitione, ut ego etc. Ideo vidLeat quisque, tcte fem ttttS nottft. Ideo vitanda crapûla et eb[rietas. Creavit vinum ad letîtiam cordis,et quando maxLime negocia Quffnt !§al§ 'ijobm, expedit, ut ein guten roufc^2« 11 Spiritus r 13 ut (2.) c aus qui zu 16 Nota scripLturam r 17 âieu o') D. h. die Bettelmönche; zum Sinn rgl. S. 114, '20. -) Erg. vincat. ') = liederlichlebt; vgl. Unsre Ausg. Bd. 41, 685, 36.Dr] Ebrietates, Comessationes. 5,21Paukis non dicit bibere et edere opera carnis esse, sed inebriari et20 comessari, quo nihil est hodie in his terris vuigatius. Qui isti luxui phisquambestiali dediti sunt, sciant se non esse spirituales, ut maxime tales seesse gloiientur, sed sequi Carnem et eius opera perficere; hi audiunt horribilemsententiam, quod regni Dei haeredes non erunt. Vult ergo Paulus Christianosvitare ebrietatem et crapulam et söbrie ac frugaliter vivere, ne carne bene25 pasta provocentur ad lasciviam, ut certe post nimiam crapulam et repletioncmstomachi vehementer furere solet caro. Non tarnen satis est cohercere tantumistam furiosam pruriginem, quae crapulam comitatur, sed caro etiam sobriasubigenda est, ne desideria sua perficiat. Nam saepe accidere solet, utmaxime sobrii maxime tententur, Ut Hieronymus de se scribit: Pallebant,30 inquit, ota ieiuniis et mens desideriis aestuabat in frigido corpore et antehominem suum iam carne praemortua sola libidinum incendia bulliebant etc.Hoc et ego ipse Monachus expertus sum. Ideo sola inedia ardor libidinisnon extiuguitur, Sed accedere oportet Spiritum, hoc est, meditationem verbi,fidem et orationem. Ieiunium vincit quidem illos crassos impetus libidinis,35 ipsa autem desideria carnis nulla abstinentia cibi et potus, sed seria meditationeverbi et invocatione Christi superantur.22 oper.n eius CDE lü] Ideoque ODE 2.5 provocentur] irrltentur ODE8*

It6 In epistolam S.Pauli ad Galatas CommeDtarius. [1531.] 1.5.35. (5,21.22)Hs] trinken. Alius comedat deceuter et moderate, ut sit ein ted§t[fc§affenermenfc^, et postea vult omnes vincere Euangelio.'De quibus': ©aS ift ein gartet fputn et neces[.sarium contra Christianosfa][sos et hvp[oeritas, qui multum gloriautur de E[uangelio et submersiin opinioDib[us carnis. Greci max[ime, Anabjaptistae, qui pleni diab[oli, per somnes potent[ias fint opera carnis, gifftig, pleni errorum. Et qui duri etsecuri in prudentia et in lubet liegen, non sunt Christiani. ab istis omnibusdebet abstinere, non debet esse adulterium etc.£)a§ t)eift ebriosus, quando nunquam nüchtern fein; sed quaudo laboratfidel[is, et exhaurit corp[us, ille utitur haustu etc. alii sectantur et voluiit frni loistis op[eribus c[aruis. Ideo muffen tüirg moc^ en , ut nos nid^t 3U êiligniaiiên et tarnen nic^t ju öiel lufft.B, 22 'Fructus Spiritus': Non vLult dLicere 'opera' spiritus ut carnis, et tameu3 über lâitet fputn steht dura affero zu 3 'De quibus praedixi' r 9 bis 12 mitStrich zu eb^rietas S. 115, 16 gezogen zu lOjll G[regorii S[ententia: Medium iter teneanins,iie simus nimium sancti, ne item deraus oceasionem carni, ut sequatur desideria sua rEt hi ssimilia.Dr] Quia impossibile est enummerari omnia opera carnis. 15De quibus praedico vobis, sicut praedixi, quod, qui talia agunt,Regnum Dei non consequeutur.Haec duvissima est sententia, et tarnen maxime necessai-ia contra falsosCliristianos et securos Hj-^jocritas, qui iactant Euangelium, fidem, Spiritum,et tarnen iuteiim securissime perficiunt opera carnis. Praecipue autem 211Haeretici, inflati opinionibus, ut somniant, de rebus spiritualissimis, hominesobsessi a diabolo et prorsus carnales sunt, ideoque desideria carnis per omnespotentias animae pei-ficiunt. Quare summe necessarium fuit tam borribilemet tremendam sententiam ab Apostolo ferri contra tales securos conteraptoreset obstinates Hypocritas: 'Quod, qui talia agunt, Regnum Dei non conse- 25quuntur', Ut vel aliqui ex ipsis hac saevera sententia perterrefacti inciperentSpiritu pugnare contra opera caruis, ne ea perficerent.B,22Fructus autem Spiritus sunt Charitas, Gaudium, Fax, Longanimitas,Suavitas, Bonitas, Fides, Mansuetudo, Continentia.Non dicit 'opera Spiritus' ut 'opera carnis', sed ornat has virtutes 3»Christianas digniore appellatione, vocans 'fructus Spiritus'. Habent enimmaximan utilitatem et fnictum, nam Ulis praediti tribuunt gloriam Deo etiisdem iuvitant alios ad doctrinam et fidem Christi.recensuit,15 enummerari] enunicrare CDECDE25 agunt] opera carnis perficiunt, quae Paulus

9 4In epistolam S.Pauli ad Galatas Commentarius. [IS."?!.] 1535. (5,22) 117Hs] alib[i, quia ista op[era iitilia habent f[riictum et valeut in g[loriara dei etexemplum prox[imi.'Charîtas': Satis fuisset ch[aritas, quia dilatatur iu omues fn-iictus;1. Cor. 13: 'omnia credit': illic omnes fLi-uctus, qiii tiiiiit iu spiritu, dat i-SJot.is, 76 cliLaritati, hie tarnen seorsim uuraerat. Ista vocab[ula melius intelLÜgeuda,quia debeut Christiani se hab[erc tetvtx et toevb et i\oä) galten propter inliabLitantemChristum spiritu, honorare iuvicem. E[uangelium Christi, inquem cred[unt: diligêre et e^ren fratrera.Letitia, 'Gaudia': vox spônsi et sponsae, reg[inae, iucundae cogLita-10 tiones, sahibLres exhorLtationes, laeta car[mina, (pibus invicera consol[anturet gratias a[gunt. Non vûlt Dens tristitiam, odit tristem s[ensum, verba,doct^rinam. Non venit, ut nos coutrist|âret sed letif[icaret. 'Exulta', salta. ©(«>)-9.9Hoc neu g[audium carnis sed sjjiritus, quod est de praecepto: 'Letamini in*i. 32, ni valeiit] valet 3 über f[ructus steht virtutes 4 qui] quae 8 über diligieresteht cha^ritas 9 sponsae] nur geschrieben: sae, die erste Silbe aus dem vorhergehendensp[onsi zu err/änzenDr]Charitas.li Satis fuisset solam charitatem ponere, dilatatur enim iu omnes fructusSpiritus. Hinc Pauhis 1. Corinthio. 13. tribuit ei omnes fructus, qui in Spiritufiunt, cum ait: 'Charitas patiens est, benigna est' etc. Voluit tamen eam i. Sor. 13,seorsim hie inter fructus Spiritus numerare et primo loco pouere, ut admoneatChristianos, ut ante omnia sese mutuo diligant, per charitatem alius aliumiu honore praeveuiat et quisque ahum praestantiorem se existimet, et hoc propterinhabitantem Christum et Spiritum sanctum, propter verbuni, baptismum etalia divina dona, quae Christiani habent.Gaudium.Est vox spansi et sponsae, hoc est, iucundae cogitationes de Christo,25 sahibres exhortationes, laeta carmina, laudes, gratiarum actiones, quibus sesemutuo adhortantur, exercent et exhilarant pii. Aversatur ergo Dens tristiciamSpiritus, odit tristem doctrinam, tristes cogitationes et verba et delectaturlaeticia. Non enim venit, ut contristaret, sed ut exhilararet nos. Hinc passimhortantur, imo praecipiunt Prophetae, Apostoii et Christus ipse, ut gaudeamus3u et exultemus. Zachari. 9.: 'Exulta, filia Sion, iubila, filia Hierusalem, Ecce Sacf). 9,Rex tuus venit tibi.' Et in Psahnis saepe: 'Laetamini in Domino.' Paulus : «f. 32, 11'Gaudete in Domino semper' etc. Et Christus: 'Gaudete, quod nomina vestra|^("',g' j^scripta sunt in coelis.' Ubi hoc gaudium non carnis, sed Spiritus est, ibi16 Hinc Paulus] Et CDE ei Paulus omnes CDE 28 venit] misit filium suum ODE33 non carnis, sed fehlt CDE

118 In epistolam S.Pauli ad Galatas Commeiitarius. [1531.] 1535. (5,22)Hs] Domino et exultate iusti', [93t. 138"] Intus in conle per cog[itatione.s, foris perverba: Christus pro nie niortuus, oninium j)[eccatorum nieornni oblivisLcituret âgt : ein Iiec^tl[ein brauff, «juasi man tcbt, et niulti acceduut et acquiriturrêmissio a Christo. S)q§ tft eitel gnab.'Fax': erga deum et hoLmines. Christian! ftil, uon neibifc^, portet 6alter I[aft. non potest consistere sine patieutia.Diversa: assiduitas patientiae, ubi non solum leibt adversitates , sedtolerat et exp[ectat emendationem eoriim, qui leseriint. SatLan snperat assiduitate,ubi vis mor^tua, quia novit nos vas fragile. Sicut Tûrca facit etvincit assid|ûitatc. S)a JU bint longaiûimitas, ut semper expLectemus. Ut »oipse non cessat snperare etc., sie expec[tamus finem inalorum Iong[animitatevel emendLationem.8 eorum u4 a fehlt6 über patientia steht loiiga[niinitas zu 7 'Loiiftanimitas' rDr] cor intus laetatur per fidem in Christum, quia certo .statuit, eum esse Salvatoremet pontifieem nostrum, et foris hoc gaudinni verbis et gestibus ostendit.Item laetantur pii, quando Euangeliuni late spargitur et niulti ad fidem isaccedunt atque ita Christi Regnum augetur.Fax.Erga Deum et homines, ut Christiani placidi et quieti sint, non contentiosiet invicem odio prosequentes , sed alii aliorum onera portent perpatientiam, uam sine pacientia non potest consistere Fax. Ideo etiam Paulus 20eam statira post pacem ponit:Ma>iQO'&v /iita.Quam puto esse assiduitatem pacientiae, qua aliquis non solum toleratadversitates, mala, iniurias etc., sed etiam longanimiter expectat emendationemillorum, qui eum laeserunt. Diabolus, cum vi non potest- superare tentatos, 25assiduitate superat, novit enim nos esse vasa testacea, quae frequentes etdiu durantes ictus et impetus perferre non possint. Ideo assiduitate multosviu[58g. Z]cit. Ad hanc ipsius assiduitatem viucendam opus est longanimitate,quae ut emendationem illorum, qui vim inferunt, ita quoque finemtentationum, quas diabolus movet, patieuter expectat. 30XQi]or6rt]g.Est facilitas et suavitas in moribus et tota vita. Christiani enim nondebeut esse asperi et morosi, sed leues, humani, affabiles, comes, quibuscumsistere.13 quia certo statuit] certo statuens C'DECDE20 sine pacientia pax non potest con-

'lu epistolam S. Pauli ad Galatas Commentarius. [1531.] 1535. (5,22) HOHs] 'Siiavitas': S)a§ eilt Christianiis fol uic^t ein fauer \ti)n, ntc^t einCarth[usiauus fein et qiii fc^nau^t leut an et de uulla iustitia (juara sua uovit,sed cimi

120 In epistolam S. Pauli ad Galatas Commeiitarius. [1531.] 1535. (5, 22)Hs] bie nemini öettvaluen quam sibi. Ibi non possiim }>acem, coiicord[iam erl)alteuetc. melius est nos falli cum parvo detriLmento, (juam perire universani coiicordiainomiiium ho^minum. Suspiciosi eitel caro, Ut Sch[wermeri öol gifft,sunt diflficiles homines, ego non libenter cum eis moror. ©et) her 2[eufel fiel).i. e. ha^ einer betn anbLern tvelo fei) et öert[rage einer ben anbern et âlt.•>'Mansuetudo': Sunt multae occasLiones, inter fratres gebort janff mutig.'Contiuentia': non adul|^ter, scorLtator, non iascivus, non incb[rius, noucrap[ulosus, sed vivat temperate et oaste, contra super[iora vitia, ba^ ift castitas,quando nou contra deum. Ibi Iero[uymus facit eitel 3ur'9fLSl1'ôft ex lioctextu. [SI. 138^] 106 'Mansuetudo' o C Sunt 7 'Continentia(m)'Dr]vident et audiunt, calumniantur et pervertunt et ab omuibus, qui non suntsuae farinae, se segregant. Quod cum fit, inipossibile est, cbaritatem, amiciciam,concordiam, pacem inter inomines conservari. His autem ablatis nihilaliud est haec praesens vita quam morsus et devoratio. Charitas autemomiiia credit et saepe fallitur. Et in hoc bene facit, melius enim est falli iscum modico detrimento, quam interire universam araiciciam et concordiamhomiiuim. Fides ergo est, quod alter alteri fidem adhibet in his rebus, quaead praesentem vitam pertinent. Qualis enim esset praesens vita nostra, sialter alteri non crederet?Mansuetudo. 20Virtus est, quando aliquis non facile comniovetur ad iracundiam. Infinitaeautem sunt occasiones in hac vita, quae nos ad iracundiam provocaut,sed mansuetudine vincuntur.Continentia.Est sobrietas, temperantia seu moderatio in omni conversatione, quam 25Paulus opponit operibus carnis. Vult ergo, ut Christiani caste et sobrievivant, hoc est, ut non sint adulteri, scortatores, lascivi, qui, si caste viverenon posaunt, ducant uxores; Ut non sint contentiosi, litigatores etc., ut noninebrientur, uou dediti siat crapulae, sed ab his oranibus abstineant. Istaomnia complectitur castitas seu continentia. Hieroiiymus de sola virginitate 30exponit, quasi coniuges non possint esse casti aut Apostolus solis virginibusSit. 1, 8; ;

') Erg. loffcn. -) D. h. die, von denen oben die Bede war, in Vers 19 ff'.9In epistolam S. Pauli ad Galatas Commentarius. [1531.] 1535. (5,23.24) 121HsJ 'Contra' 'lex': Lex est, sed 'nou contra tales.' Alibi: 'lusto nou': i]ui5'fj,„ , gsie vivit, nou opus l[ege, quia plus facit et ante, quam lex veniat; 2. nouurgendi; 3. lex non potest eos accus[are, contra eos stare, sie mu§ coulscientiasju frteben.^ lex eis abrogata 1. in spiritu, postea iu operibLUS, infra,5, 255 quia faciunt, quod lex vult, si non in spiritu, tarnen in r[eiuissione p[eccatorum,ergo implênt omnia legis etiam foris, intus per fidem, foris perrLemissionem p[eccatorum. Sed contra superiores^ seniper est lex spiritualiteret coi'p[oraliter.'Qui', 'carnem': Si vLolumus esse de uumero Christianorum et pertinereB, 2410 Christiani, non est hypocrisis. 'Ipsi crucif[igunt cum morbis et vitiis.' Caroest incliuata ad istas concupLiscentias , lib[enter vellemus esse homicid[a,7/8 über spiritualiter steht arcendoDr] Adversus huiusmodi non est lex. 5,23Est quidera lex, sed non contra tales. Sic alibi: 'Lex iusto non est posita.' i. sira. 1,Sic enim iustus \ä\ät,ut nulla lege opus habeat, quae eum adnioneat, tirgcat et15 cogat, sed sine ulla coactione legis sponte facit et plus, quam lex exigit. Ideolex non potest accusare et reos agere istos nee eorum conscientias conturbare;tentat quidem hoc, sed Christus fide apprehensus abigit eam cum suisterroribus et miuis. Itaque lex eis simpliciter abrogata est, Primum inSpiritu, deinde etiam in operibus. Non habet igitiur ius accusandi eos, sponte20 enim faciunt, quod lex requirit, si non perfecte sanctis operibus, saltemremissione peccatonim per fidem. Sic Christianus intus implet legem fide,Christus enim perfectio legis est ad iusticiam omni credenti, foris operibuset remissione peccatorum. Eos vero, qui opera et desideria caruis perficiunt,lex ci^-iliter et Theologice accusat et condemnat.25 Qui autem sunt Christi, carnem suam crucifigunt cum affectibus5,24etconcupiscentiis.Ble totus locus de operibus ostendit, vere credentes non esse hvpocritas,Ideo nemo se ipsimi decipiat. Quicunque, inquit, ad Christum pertinent,crucifigunt carnem cum morbis et vitiis. Sancti enim, quia nondum exuerunt30 prorsus carnem vnciatam, propensi sunt ad peccandum, non satis timent et15 et plus, quam] quae ODE 16 iustos] credeutes in Christum CDE conturbare]perturbare CDE 17 tentat] Terret CDE hoc] et accusat CDE 18(19 Primum bisoperibus fehlt CDE Ôläl si bis 6dem] Fide enim Spiritum sanctum conceperunt, quinon sinit eos ociosos esse. Si caro resistit, ambulant spiritu etc. CDE 23 Eos veroqui] Qui vero CDE 24 lex] hos CDE condemnat lex. CDE 25 crucifigunt]crucifixerunt CDE

122 i" epistolaui S.Pauli ad Galatas Commentarius. [1531.] 1535. (5,24)Hs] fornicatur, bo gl)en coucupLisccntiae !în ex iLege, morbo. Sed criicifi[go.6, u Quoiuodo ? 'Ego muudo' etc., i.e. uou seqLuor, iion obedio istis coucupLiseeiitiis,non potest pervenire in opus et morb[UQi', quia sunt affixi clavis,qui sunt verbum fidei, quod dicit: non debLctis facere. Sentio quidem incaque des[iderium, sed non sequitur scortntio, sie iram sentio, sed nonsequltur nialedictio. Quando morimur, tum penitus tollentur, sepelientur.^©tc tourgen, et tarnen bleifit ein Inemg; postea. Sed qui vol[unt prioresesse aliis, ut monachi etc., nihil boni eiFeceruut, imo contrarium.1 ba c aus bQ§ nach ex nochmals ex am Anfang der neuen Zeile 2 iioii (2.)mit Strich zu eoneup[iscentüs gezogen T postea mit Strich zu sepelientur Z. 6 gezogen')Nämlich concupiscentiae.I'r] dilignnt Deum etc., Item solicitantur ad iram, invidiam, irapatieiitiam, libidinemet similes motus, quos tarnen uou perficiuut, quia, ut Paulus hie ait, locrucifigunt carnem cum passionibus et vitiis. Quod fit, cum non solumieiiuiiis aut aliis exercitiis pctulantiam carnis deprimuiit, sed, ut supra Paulusdixit, cum Spiritu ambulant, hoc est, cum admoniti divinis comminatiouibus,quibus comminatur Deus se peccatum severe puniturum, a peccando abeterrentur.Item cum verbo, fide et oratione instructi non obsequuutur concupis- iscentiis carnis. Hoc modo resistentes carni clavis cruci eam affigunt cumaffectibus et desideriis, ut, quanquam caro sit \äva et adhuc moveat se,tamen uou possit perficere, quod velit, cum manibus et pedibus ligatis cruciaffixa sit. Pü ergo, dum hie vivunt, crucifigunt carnem, hoc est, sentiuntquidem concupiscentias ipsius, sed non obsequuutur eis. Induti enim arma- 20gt)ii.4, nf.tura Dei, 'fide, spe et gladio Spiritus', repugnant carni ac istis ceu clavisquibusdam eam aflBgunt cruci, ut etiam invita spiritui subiecta esse cogatur.Postea morientes prorsus eam exuuut et resuscitati habebunt carnem puramsine affectibus et concupiscentiis.12 deprimunt] reprimuut C'DE 21 istis arniis spiritualibus ceu CDE

7In opistolam S.Pauli ad Galatas Cüiuraeiitarius. [1531.] 1535. (5, '25) 123Hs] 5. DeceiiTTTl Caput VI.'Si spiritu vivimus' etc. Aiul[i.stis, quod Paulus enumeravit operas 2.5 f.car[in,s et inter illa etiam designavit haerese.s et invidiai? expressis vocabulis,(juid opus ergo uunc novo quodani serinone taxare 'invideutes iuviceiu' etc.,5 quasi non satis semel inter opera carnis numerari liereses et invidias? (§.tloil hoc Vitium singul[ari sernione tafiru, quod omnium pestileutisLsimuin inecclesia,quod etiam fuit causa perturbationis omnium ecclesiarum in Gala[tia:zri 1 steht am oberen und Unken Band der Seite: Frequentes sunt istae voces inP.iuIlo: 'Spiritus', 'spiritualis', 'Spiritu vivere', 'spiritu ambulare' etc., quae Scliola^sticaTheologia obsouravit, ut nemo intelligat. 'Spiritus' est, quicquid in nobis agit Spiritus sanctus,[vom äußersten oberen Band dazu eingewiesen: operatur salutaria, Arguit de peccato,consolatur, perhibet testiLinonium de Christo, ducit in veritatem^ etc. Agit autem per verbum,quod est 'spiritus et vita', loan. 6. [V. 63] . 'Spiritualis' est, in quo est timor dei, fiducia etc.'Spiritu vivit', qui novit et credit se baptisatum etc., vocatura per Euangelium ad regnumcoelorum, redemptum magno tbesauro etc. et propter hoc se esse tilium dei etc. Et novitse in genere vitae esse, quod deo placet, quia verbum dei habet, per quod probatur etc.2)o§ ift 'spiritu vivere'. Et quando non solum verba sunt, sed res sequitur, re ipsa ostenditin neces[sitate erga se et alios. Zwînglius. unde ttoftet fic^ bc§ in omnibûs afflictionib[us, etsie atfeetus est. /Ûnitas spiritus hier noch am Bande] Non counnutarem cum Turca, utcunquepauper. 'Nihil habeo' etc. ['2. Kor. 6, 10]. Item quantumcunq|ue is magna iniuria nie(a)afficit, fol et tnic^ boc^ nid|t et3urnen etc. Sic spiritura [yeschriehen: spiritus7 habet, quicuiiqiûeista habet etc. Qui econtra non manet (ambuLlat) in his, sed novum quiddam excogifat,is non incedit ordine, sed egredîtur e semita, non 'ambiulat spiritu'. 4 Hier invideutesiuvicem steht Invidiam 5 über inter bis numerari steht et sententiam pronunciareDr]CAPUT VI.Si Spiritu vivimus, Spiritu et incedamus etc. 5,2510 Paulus supra inter opera carnis numeravit expressis vocabulis Haerescset invidias Et sententiam tulit contra eos, qui invident et autores Haeresumsunt, quod 'Regnum Dei non sint consecuturi.' Nunc, quasi oblitus ,quid 5, 21paulo ante egerit, novo iterum sermone perstringit eos, qui invicem provocantet invident. Cur hoc facit? An non satis erat hoc semel fecisse?15 Paulus hoc consulto facit, vult enim saeveriter invehi in deterrimum vitium,quod HEvodoîa vocatur, quod caussa fuit perturbationis omnium Ecclesiarumin Galatia quodque seraper pestiferum et exitiale fuit Ecclesiae Christiauae.Hinc ad Titum non vult constitui 'Episcopum superbum', id est, qui sibiitt. 1,placeat de doctrina et potestate sua. Snperbia enim, ut Augustinus verissime20 ait, est inater omnium Haeresum, imo fons est omnis peccati et ruinae, idquod testantur historiae sacrae et Profanae.10 expressis vocabulis] expresse CDE 11 Haeresum] sectarum CDE 14 hoc (2.)fehlt CDE 15 hoc fehlt CDE saeveriter] atrociter CDE ISjlO id bis sua fehlt CDE

12-]: In epistolam S. Piiuli ad Galatas Commentarius. [1531.] 1535. (5,25)j-jj , jKeiio(lox[ia. In Tit[o, ad TiiiiOLtlieuin ponit iiiter primas virtute.s, 'nc Epi-1. Sil". 3, 3 j^g,,j,„g j^jj superbiis', non placeat, si de potcstate. AugustLinus: niater oniniuniliaere[surn est superbia. Sic foiis oinnis peccati et ruiuae in eccle.sia fuitsuperhia. Sic nihil e.st pestilentius in ecclesia quam crimen inanis gloriae,et fo leftcrlic^ vitium et cümmcii[tum, ut iamet et not. sSi docto[res iueipiunt certare de eniditionc, doctrina, ingenio, ©0 Q{)et§fdlrfjä nn, qui volet ingenio etc. Da !unen bie spirituosi invicem laudare,1 über In steht Ad zu 1 1. Timo. 3. Tit. 1 r lj2 ponit bis Episcopus über (non)13 2ZU 2 Augustînus r 3 über fons steht etiani ruiiiae fuit in 4 über Sic steht legitnr6 O Si* über docto^res sieht Episoopi 7 über qui volet steht cedere, nullus erit.über spirituosi bis laudare steht nolunt videri esse kenodoxi, sed zu 7 Kenodôxia r') Dementsprechend hier unten der Abschnitt im Druck Z. 21.Dr] KevoSoiia commune, ut no.9ti.s, vitium est in omni vitae genere et aetate,quod gentiles etiam Poetae et historici vehementer reprehenderunt. Non estpagus, in quo non reperiatur unus atque alter, qui prae alüs nou velint losapei-e et magni haberi etc. Praecipue tarnen hoc vitio laborant hominesiiigeniosi, qui de eruditione et sapicntia certant. Hie nemo vult alteri cedere,luxta illud: Qui volet ingenio cedere, nullus erit. Pulchrum est enim digitomonstrari et dici: hie est. Italia hodie laborat insigniter Kevodoîa, utolim Graecia. Sed in privatis hominibus, imo etiam Magistratuni gercntibus, i6non tarn pernitiosura est hoc vitium, ut in his, qui Ecclesiae praesunt,Quanquam etiam in Politia, praesertim si cadat in summos viros, non solutusit caussa perturbationis et eversionis Rerumpublicarum , sed etiani perturbationiset mutationis Regnorum atque Imperiorum, Id quod sacrae etprophanae historiae testantur. soQuando vero ista pestis ascendit in Ecclesiam seu regnum spirituale,dici non potest, quam nocens sit, ibi enim non de eruditione, ingenio, pulchritudiiic,opibus, Regnis, Imperiis etc. certatur, sed aut de salute et vita, autperditione et morte aeterna agitur. Ideo gravissime ab hoc vitio dehortaturPaulus eos, qui sunt in ministerio verbi, dicens: 'Si spiiitu vivimus' etc. 2iQuasi dicat: Si verum est, quod Spiritu vivimus, ordine etiam incedamuset Spiritu anibulemus. Nam ubi Spiritus est, renovat homines, parit in eisnovos niotus etc., ex vane gloriosis, iracundis, invidis etc. facit humiles,mansuetos, amantes etc. Tales non suam gloriam, sed Dei quaerunt, noninvicem provocant et invident, sed alii alüs cedunt et honore praeveniunt. 308 commune bis aetate] autem seraper vulgatissima pestis est in mundo CDE 2 etiamgentiles GDE 11 magni haberi] magnifieri CDE 14 dici] dioier, so auch CDE; sieheS. 136 Anm. 4 16 pernitiosum] pernitiosa CDE hoc vitium fehlt CDE 20 prophanae]Gentiles CDE 21 ascendit] serpit CDE 24 agitur fehlt CDE 2S etc.] hoc est CDE29 amantes] patieutes CDE

In epistolara S.Pauli ad Galatas Coramentarius. [1531.] 1535. (5,25) 12-5Hs]ceclere et ita siimilare spirituoi et fructus Spiritus, Et: gloriam Dei quaeriraus,saluteiu proximoruDj. Et intus in cute iuanis gloriae cupidissi[mi, quiapraetextu haruiii rerum faeiunt, patiuntur ideo, [SSI. 139^] ut acquirant existiniatiouemprac caeteris. Sicut noster dic[ebat: ^cf) âb IboI fo gern e^r ut ct.5 Ineipere ministerium verbi a vana gloLria et putare traditum propter nostraiugloriam inter homiües, — ha muffen sectae brau§ Inerten. Ideo singularioratione voluit taxare lioc vitiuni, quod dedit ei occasionem scribendi Epi-2 über intus steht tarnen zu 2 psLeudoapostoli apud Galiatas r 3/3 mite?- quiabis patiuntur steht quicquid faeiunt, patiuntur, ad existiLmationem parandam patiuntur3 praetextu o zu 3 am oberen Band der Seite steht: Ubi Spiritus, ibi quaeritur gloriadei, parlt novuni cor ex iratis, osoribLUS etc.; ibi non provocautur alii, non est iuvideutia,'Vos in libêrtate vocati', Supra: 'regi^num dei non' etc. f5, 13. 21] 4 über noster stehtK[arolostadius [?], dazu vom oberen Rand eingewiesen: notum est verbum nostri primi adversarii.'Non alia sectantes' [l. Peiri 4, löj, Vide P^pilippum M|êlanclithonem 5 übervana gloj^ria steht Unusquisqiûe vult alteri praedornari opinione et plausu etc. 7 überquod steht praestitit ei defectum et damuum in GaliâtisDr] Contra qui cupidi sunt gloriae, qui invicem et provocant et iuvident, illiquidem iactare possunt se Spiritum habere, se \'ivere Spiritu, sed seipsos10 fallunt, camem sequuntur et eius opera perficiunt habentque iudicium suuni,quod Regnuni Dei non consequentxu'.Ut auteni nihil pestilentius, ita nihil niagis vulgatum est in Ecclesiahoc detestabili vitio. Nam ubi Deus extrudit operarios iu messem suara,statim suscitat et Satan suos ministros, qui nulhi in re inferiores haberi15 volunt Ulis, qui rite vocati sunt. Hie mox oritur dissidium, ünpii ne piloquidem cedere volunt piis, somniant enini se longe eos vincere ingenio,doctriua, piotate et spiritu, multo minus pii cedere debent impiis, ne doctrinafidei periclitetur. Denique ea est ars et astutia miuistrorum Satanae, quodapud suos non solum egregie simulare norunt charitatem,concordiam, humili-20 tatem et alios fructus Spiritus, sed etiam sese mutuo laudant, alii alios sibipraeferunt et praestantiores se esse dicunt. Ideo nihil minus \-ideri volunt,quam y.svodoôi. Imo nihil aliud se quaerere iurant quam gloriam Dei etsalutem animarum. Et tamen Interim inanis gloriae cupidissimi sunt, onmiafacientes,ut prae ceteris existimationem et laudem apud homines sibi pariant.85 Summa, existimant pietatem esse quaestum et ministerium verbi ideo traditumesse, ut per hoc ipsi inclarescant, ideoque non possunt non esse dissensionumetSectarum autores.Quia ergo Kevodoîa Pseudoapostolorum caussa fuerat, ut perturbarenturEcclesiae in Galatia et deficerent a Paulo, voluit hoc exitiale viciuni30 singulari sermone et capite insectari. Imo ea pestis Paulo occasionem dedit18 ars et astutia] natura CDE 26 esse (1.) fehlt CDE ipsi fehlt CDS

126 I" epistolam S.Pauli ad Galatas Commentarius. [1531.] 1535. (5,25)^^1 stolam, infra: 'qui volunt' etc., 'ut glorientur, uon ut compleant legem'. Hoccarnale vitium noscitis, quia pleui poetae, historici, sed non liabent taleobiectum, qnale iu ecclesia. Cicero non vult cedere, Pompeius, Caesar. Inomni pago unus vel 2 rul|en^ et volunt videri prae ceteris etc., praesertimin magnis^, iit.^ In imperiis eruditîone et Ingenio, hoc vitio propriissime 6laborat Italia. Graecia olim )üitb anä) fo etc. ntonftrarievin et bicier[n*: hieest. Sed quando ascendit iste diabLolus in regLnum ecclesiae, bo ei nid^tImperia, divitias, iactantias, eruditionem anglet, sed salutem et luoi-teniaeter[nam, ha ti)Ut^ ]ä)ahtn etc. Quaudo venit doctor et qiiaeiit laudeniapud auditores, ut nomen in mundo gefurt et ftê Quff ben Büchern, is nou lomanet ein§ et 'in ordine'. Ideo dicit: 'Si spiritu, laffet Ön§ ordiue iucedere'^,qLuasi dicat: Scio futuros istos spirituosos, et intrabûnt in regnum spiiütus1 über 'ut glorientur' steht 'ut glorientur in CLarne vestra' zu 1 Kenodoxia Crassa r2 über poetae steht colebLaut in gentilium 7 lib[ris 3 über Cicero bis Caesar steht tomplgtofjer fo'^t tonb fcôbcn; Eomani erant invicti, ubi inter se vero' 4 über prae ceterissteht magni 5 über propriissime steht insigniter zu öjß Italia, Graecia r 6 über etc.steht fein gelneft 7 reg^num oder res über ecclesiae steht periclitaretur e§ o 8 anglêtüber Imperia, duneben attttifff, dazu vom Rande eingeioiesen: JU tûn, est iu periculo9 über bo t()ut§ fc&aben sieht loan. 8 [V. 49] venit u 10 apud o ftê(t) über ouff stehtforn über tucêxn steht inimortalis über is steht fait zu 9lll Kenodiôxia praeceptorum r11 über 'tofjet bis incedere' steht taffet ön§ fiel) bei otbnung fileiben zu 11 'Si spiritu vivimus'r 11 über 'Si spiritu' stellt 3ft§ ttiar, fo 12 über regnum Spiritus steht ecclesiam') Vgl. ünsre Ausg. Bd. 18, 300, 23 = gewalttätige, unverschämte Menschen. *) Erg.urbihus. ') JEhy. etwa Romae. *) Dieses angedeutschte dicere ist in der obigenSchreibung bis in den Druck gekommen, rgl. S. 124 Variante zu Z. 14. ^) So gibtLutiter den Text 'spiritu ambulemus' wieder. ') Erg. discordes erant, vincebantur.') = anbetrifft.Dr] scribeudi haue totam Epistolam. Et nisi eam scripsisset, quicquid laboris inpraedicando Evangelio apud Galatas insumpsisset, frustra insumptiun fuisset.Nam eo absente regnabant iam in Galatia Pseudoapostoli , viri in specieni nmagnae autoritatis, qui praeter hoc, quod simulabaut se quaerere gloviamChristi et salutem Galatarum, conversati etiam fiierant cum Apostolis, quorumvestigia in docendo se sequi dicebaut. Deinde quia Paulus Christum iucarne nou viderat neque cum Apostolis conversatus fuerat, contemnebantcum prae se ac repudiata ipsius doctrina suam praedicabant verani et ger- 20manam esse. Atque ita perturbabaut Galatas et Sectas inter ipsos suscitabant,ut invicem provocareut et inviderent, Quod certissimum signum eratneque doctores neque discipulos Spirituvivere et ambulare, sed carnem sequiet opera ipsius perficere, Hoc est, amisisse veram doctriiiam, fidem, Christum,omnia dona Spiritus et iam deteriores esse Gentibus etc. 2518 dicebant] iactabant CDE 20 praedicabant] iactnbant CDE 24 ipsiusopera CDE Hoc est] atque per consequens, eos CDE

tn epistolam S. Pauli ad Galatas Commentarius. [1531.] 1535. (5, 25) 127Hs] i. e. curas animarum, cum hoc niax[imo et pestil[entissimo vitio kenocloxiae.Seniper fuit lieresuiii mater superbia; sunt ipsi tales, quos 'proiicit veutus', spf- 1, 4f.'uon permaueut iu coucilio', ps. 1. 2)er ventus i. e. levitas cordis eorum,quod quaerunt gloriam. Sic vidistis KarLolostadium, ZwiDgLliuiii, tft l)!^nen5 al§ Jh) tlûrt getoeft propter plausuai, gloLi'iam vulgi, quod invenissent dogmaegrcgium, quod nos vicisseut, Papis|^tas. Sed iion gloriantur in deo, sedfortes et gloriosi in applausu viilgi, quaudo vident, ha§ man t)'^n äufelt; etistam arteiii optime uoverunt, ut adducant vnigus, dissimulare omnia; ubiplausum, tum nihil confidentins, magis temerarium. Illum Kar[olostadiuni licet10 iiuc pro Exemplo etc., honio pavidis[simu.s, sed mirabilis captator applausus;(juando habet, est fortior quam infiniti Hectores, Achilles. Hi sunt pestileutis[simi,quoruiu fuudamentum positum in ore horainum, quod laudentnr1 über i. e. steht iactabunt spiritum hoc o 2 ipsi] ipsa über sunt ipsi talessteht ©te lunnen ntd^t Bleiben, 'Sunt palea, quod' zu proiicit eini/etoiescn zu 3 Vs. 1. r4 über quod quaerunt gloriain steht tales ipse passus '- est unter quod quaerunt steht utquaererent über KarLolostadium, ZwingLlium steht et omnes illos spirituosos 5 überquod steht ut ipsi ferrentur in orbe 6 über quod bis Papis^tas sieht quod obscurasseutomnes Pap[istas et nostros 8 dis(s)simulare über dissimulare steht moribLUs et scriptis9 magis o zu QjlO Natura psLeudoapostolorum r 10 über applausus steht et gloriae11 über infiniti Hectores steht tunct, fcder, mutiger')Nämlich Paulus.Dr] Neque tarnen in solos Pseudoapostolos, qui suo tempore perturbabantEcclesias, hie invehitiu', sed in Spü'itu praevidit infinitos tales futuros uscpic15 ad finem mundi, qui hoc pestilentissiino vitio contaminati sine vocationeirruptiu'i in Ecclesiam, iactatun Spüitum et coelestem doctrinam atque hocpraetextu veram doctrinam ac fidera eversuri essent. Tales nostra aetatevidimus nounullos, qui non vocati ingesserunt se in regnum Spiritus, hocest, in ministerium verbi, et ad tempus videri vohienint idem docere quod20 nos. Eaque süuiJatione pepererunt sibi nomen et famam, quod essent Evangeliidoctores, qui Spiritu viverent et ordine incederent. Quamprimum auteinsua blandiloquentia devmxerunt sibi animos vulgi, statim quacuuque occasioncdata deflexerunt a via recta et aliquid novi coeperunt docere, nt hac rationeinclarescerent et vulgo praedicareutur, (juod ipsi [)rimi indicassent errores25 in Ecciesia, abusus abolevissent et correxissent , Papatum evertissent acnovum aliquod egregium dogma invenissent ideoque merito haberent primasinter Euangelicos doctores. Quia vero gloria illorum non in Deo, sed inore hominum fundata erat, non potuit esse firma et stabilis, sed iuxta PauliProphetiam facta est confusio et 'finis eorum pcrditio'. 'Impii enim uon |j''5' ^' ^ÎC) irrupturi essent in Ecciesia CDE IT esseut fehlt CDE Tales otiam nostra CDEIS nonnullus] nn\ltos CDE 24 indicassent] ostendissent CDE 29 eorum] ipsorum CDE

128 lo epistolam S. Pauli ad Galatas Commentarius. [1531.] 1535. (5, 25)Hs] et habeantur pro maximi.s et eruditis[simis doctoribns; isti veniunt in uostramdoctrinam et nobiscuni ad t«mpus etc. et dicunt se haiisisse spiritum, sednoii manent in ordine, sed lêBen h3a§ an. Adhuc 2 [SBl. 139''] vel aliquothabemus^, ut nos obscureiit et glorificent se. Sa mögen tütr aü ju feên,quia est Bol et gtffttg loftet; ideo voluit proprio et speciali capite.^ @§ 5lêtit fic^^ nic^t umb gelt. Sed in ecclesia slngulLaris et pestÜLcns kenodLOxia,quae quaeritur in genere isto doctriuae, ubi minime oportet. ConcedinuiskenodLoxiain in vestibus, Imp[erio, fortitudine, pulchnLtudiue; Ia§ bte matettCunöcrtootl'en. Euangelium non traditum, ut nos eelebret popuius, sed liocagitur, ut clarificetur pater in filio et econtra. Nemo quaerat suas laudes, 10ut acquirat plausum et assensum popidi, nee confidat etc.* Sed qui accepit,3 non unfer sed steht txttttn au§ bex 6an über iftim toa§ an steht ©ic betonbern Icnfer über 2 steht 1 vel 2 zu 3'j4 Postquam aliqualem formam doctrinaeuo.strae liabent, cornua in nos dirigunt ad obscurandos nos r 4 zu nos ist vom Bandemit Strich eingewiesen: 'Ut glorietur pater' [Phil. 2, 11], 'Omnes pecca[tores' [Böm. 3,23],'Eeus fiat deo totus mundus' [Rom. 3, 19], 'Omnes conclusit' [ESm. 11, 32] über glorificentse steht ipsi inclarescant «6er 311 feên steht nemo ton ba§ vitium gnug tabbeln5 unter est steht pars quaedam haeresis et fût unorblid^ g^l^cn ideo voluit 6 untergctt steht gering bing zu djS Damnanda est Keuo^doxia in istis inferLioribus, multomagisetc. r 7 über quae steht Est vitium, quod über in genere steht (ipso)S über fortitudine steht conditione über pulchriLtudine steht opifaûs vel quacunqûe tandemcreatura 9 unBettoorten c aus tinbetfiorren zu 9 Cur Euaug[elium traditum r10 über clarificetur steht laudetur Ihesus Christus über Nemo bis laudes steht Orania simplicicorde referantur in eum [d. i. Gott] sine plausu ; nemo 11 (sed) nee') Ber Sinn ist: Wie eimt Paulus, so haben wir auch jetzt noch zwei oder einigesoIcJie Gegner. -) Erg. Paulus id vitium traetare. ') = Es handelt sich nicht umGeld; vgl. Unsre Ausg. Bd. .34\ 435, 24; Bd. 46, TU, 23. *) Erg. in hominibus.Dr] coDsistunt in iudicio, sed tanquam palea rapiuntur et disperguntur a vento."Ideni iudiciuni manet omnes, qui sua, non quae Christi lesu sunt, in Euangeliodocendo quaerunt.Nam Euangelium ad hoc non est traditum, ut laudem et gloriani 15nosti-am inde quaeramus, ut propter illud nos, eius ministros,popuius eelebret,sed ideo traditum est, ut per illud illustretur beneficium et gloria Christi,ut Pater gloriiicetur in misericordia sua, quam nobis exhibuit in Christo,Filio suo, quem pro nobis oninibus tradidit, et cum eo nobis omnia donavit.Ideo Euangelium doctrinae genus est, in quo nihil minus quaerere debemus 20quam gloriam nostram. Proponit res coelestes et aeteruas, quae nostrae nonsunt, quas nos uec fecimus nee meruimus, sed oifert eas nobis indiguis ex15 Nam Euangelium] Euangelium enim C'DE ad hoc fehlt CDE 16 ut biseelebret] ant ut popuius nos, eius ministros, veneretnr et niagnifaciat CDE IT ideo tr.

In epistolam S. Pauli ad Galatas Cominentarius. [1531.] 1535. (5, 25) 129Hs] accip[it etc. Ego quaero uihil quam der gloriaiu. Sic Christus iu loh.: 'quiso^?, i8quaerit suam gloriam, hie' etc. üt pater laudetur in sua niisericordia nobisostensa, iustitia iu Christo nobis donata, ideo praedico. Cur glorier desapientia mea, cum nihil memii etc.? Sed nemo hoc ante me dixit etc. 'Sed5 qui gloriam^, verax est', ergo per contrariiuii : niendax.'lucedamus' : Si verum, quod spiritu vivinms, ideo maneamus in istaverita[te, spiritu, ordine, non invicem praeferamur et suscitemus sectas. 'S)a§tft ab ordine recedere et novuui ord[iuem instituere. Sed hoc ageudum, iitsimplici corde iii praedicaudo Christo et gloria dei etc. Ideo fein bing,10 quod deus auff bte lere ha§ heilig teuj !ât gelegt ad contuudeudam istambestiam. Si haberet meram gloriam, quam homines praedicarent et mira-1 aber accip[it steht Ut dîcat: Do vobis doctrinam über dei gloriam steht \o fot c§g'ên zu lj'2 loan. (5.) 7. parag. 3. r 2 über etc. steht 'mendaciuni loquitur' zu 2 Sicnihil aliud quaerinius, quam ut glorificetur Christus et mit Strich zu Ut vom Bande eingevnesen3 über ostensa steht exliibita über iustitia steht illa masima opera, ba h)ir nil^l§ju getân Saien 4 über Sed steht ipsi dicunt mit Strich zu non invicem prael'eramurZ. 7 yezoyen 5 über meudax steht est und ergo fan er titelt in veritate bleiben zu 6'Spiritu incedamus' r zu TjS 3nn her orbnung bleiben r S ordînem o 9 über cordesteht et recta facie incedamus 10 über gelegt steht muffen legen über ad contundendamsteht We^re zu 10 Crux sit comes vel comitetur 11 über gloriam steht ista doctrina{m)homines c aus hominem') Erg. dei quaerit.Dr] luera benignitate Dei. Cur ergo de eis arrogaremus nobis gloriam? Ideo(pii iu Euangelio suam gloriam quaerit, a semetipso loquitur, 'qui autem aôö. 7, issemetipso loquitur, meudax est, et iuiustitia in illo est. Contra qui quaerit15 gloriam eins, qui misit ipsum, hie verax est, et iuiustitia in illo non est', loan. 7.Gravissime ergo monet Paulus omnes verbi ministros, dicens :'Si Spirituvivimus, Spiritu et incedamus', Hoc est, maneamus in ordine, hoc est, in doctrinaveritatis semel tradita, in charitate fraterna et concordia Spiritus.Simplici cordepraedicemus Christum et gloriam Dei et illiomuia aecepta referamus, uon prae-80 feramus nos invicem alii aliis, non suscitemus Sectas, hoc enim nou est rectaincedere, sed verum ordinem relinquere et novum ac perversum instituere.Ex his intelligi potest, Deum non frustra imposuisse crucem doctrinaeEuangelü, sed ex magna necessitate et maximo nostro comodo hoc fecisse,alioqui enim nullo modo hanc bestiam, quae dicitur xevodoîa, potuisset25 reprimere et coutundere. Nam si doctrina ista meram admii-ationem etgloriam apud homines haberet et nulla prorsus sequeretur eam persecutio,crux, ignominia etc., tum certe omnes professores ipsius illa peste iuficerenturT2 arrogaremus] arrogenius CDE 22l23 Deum bis fecisse] quod Deus .sirigularigratia doctores Euangelü cruci et oranis generis afflictionibus subiicit in suam ipsorum etpopuli salutera CDE 24 potuisset] posset CDE 2ö ista] Euangelü CDE meramlaudeni, adniirationeni CDE 26 eam sequeretur VDE 27 illa peste] peste inanis gloriae CDKÖutêx-i aSette. XL, 2 9

l30 In epistolam S. Pauli ad Galatas Commentarius. [1531.] 1535. (5, 25)Hs] rentur, omnes ad diabLoluni , Sic Iero[nymus : multos vidi affligLere suaCorpora, sed qiii potu[erunt coiitemuere suas laudes, uemiuem vidi. Aug[ustinus:Si tu laudaris, in periculo vcrsaris. Si tc iion laudat frater, inperi[culo ipse est, qui audit; debet rue laudare. Si facit, ego sum in periculo.Si ecoutra non laudat baptisnuim, Euangeliuni, quod praedicaiit, tum ipse etc.; 5oportet invicem liouoremus. Si laus glêt an, ift 2lbam ha, ben Eu|clt§ et ridet.Libentius habeo, quod lauder quam vitupLerer, iiisi l^nn bie getüonêit !omine.2.®am.u,i7Ut mulier dixit ad David: 'qui nee male[dictiüne nee benei^dictioue.' £)a§ mu§2. sor. 6, 6 jeirt, ut non desistani. PauLlus: 'Per gloriam et ignoraiuiam' etc. Si vivisspiritu, maneas in ordine. Si vis vitare laudem, tunc, quaudo laudaris, scias 10non te, sed Christum in te, cui debetur laus et gloria. 2)a§ êtft in ordine] über omnes steht foren per hoc vicium 2 über potu[erunt steht non moveriüber vidi steht 6§ fan§ einer ni^t taffcn, er mu? inflatus Werben laudib[us zu 2 Hierol^nymusr 3 über non laudat steht cuutemnit zu 3 AugULStinus r 4 überperiLCulo bis in periculo steht 2öie luoUen WitS ben mai^cn? Omnibus modis faciendum, uthonoretur ministerium verbi. SBit muffen invicem honore afficere (ßst) ego 5 unterpraedicant steht fratres 6 über invicem honoremus steht Ita 12. Ro. [V. 10], Pbilip. 2.[V. 3] 7 bie zu S 'Rex maus nee laude movetur' [2. Sam. 14, 17] r zu i):2. Cor. 6. r 10 vis zu lOjll lila dona, quod beue doces, bene vivis, non sunt tua.Idee non tu, sed Christus laudatur r 11 über Christum steht deusDr) et perirent. Hieronymus alicubi in hanc sententiam dicit, Se multos vidisse,qui potuerint perferre multa iucommoda in corpore et fortunis, qui autempotuerit contemnere laudes suas, neminem. Impossibile enim est, quod aliquisnon infletur praedicatione laudum suarum. Paulus Spiritum Christi is2. «Ol. 13, ihabeus dicit, 'in iioe sibi datum fuisse angelum Satauae, qui eum colaphiscaederet, ne eiferretur magnitudiue revelationum'. Ideo Augustinus recte ait:Si minister verbi laudatur, ver.satur in periculo; si eum frater contemnit etnon laudat, frater in periculo versatur. Qui audit me verbum Dei docere,honorem mihi debet propter verbum; si honore me afficit, bene facit, si ego 20autem inde superbio, in periculo sum, Si contra me contemnit, sum sinepericulo, non item ipse.ssöm. 14, ifi Itaque Omnibus modis hoc nobis praestandura est, ut 'Bonum nostrum',iioc est, ministerium verbi, Sacramenta etc., honore afficiamus. Item ut invicemalii aliis honorem habeant, auditores doctoribus et econtra, Juxta illud: 25Moni. 12, 10 'Honore alii alios praevenientes.' Sed hoc ubi fit, caro statim his hiudibustitill^tur et insolescit. Nemo enim est etiam ex piis, qui non libentius cupiatlaudari quam vituperari, nisi aliquis tarn bene obfirmatus sit hac in parte,ut nee laudibus nee convitiis moveatur, Ut mulier illa 2. Reg. 14. de Davide2.©om.i4,i7dicebat: 'Sicut Angelus Domini, ita est Dominus mens Rex, ut uec beue- 303. »ot. 6, 8 dictione nee maledictione moveatur'; Item Paulus: 'Per gloriam et ignomiuiam.21 Contra, si CDE

in epistolam S.Pauli ad Galatas Commeutarius. [1531.J 1535. (5,25) 131Hs] HeiBett , et tum non quaererem meain gloriain. Legitur de Sancto Thoma:quando audivit se lauda[re, semper crucLem Ontei'ftrtLCên [St. 140"] Christi,utrumque praestitit, quod Aug[ustiniis praecepit. Dens siugulari gratia gioriamobruit blasphemiis, acerbisLsimis odiis totius mundi. Videmus illum coutemp-5 tum rusticoruQi cum nobilib[us et tantam iiigra[titudiuem, ut qiiis diceret:vellem uunquam iDcep[issem; istam molam aziuariam oportet in collohabeamus, ne quaeramus vanam gioriam. Ubi sunt, qui laudant? vitup[erant1000 etc. et talcs video imagines, quae me beoe bumiliant. Talis subdolabestia est nostra caro, ut Episcopos discordLCS faciat, Et nulla alia causa,lu quam quod volunt excellere. Nos quidem excellimus donis, et tameu dicimus:zu lj2 Thomas r 2 cru^cem] X önterftriLdên] Unter jc^ttCL? zu 2 Si volumusgloriari de spiritu, ustendamus etc. am oberen Bande der Seite 3ji über Aug[ustinus stehtnon reprobavit laudera nee de ea praesumpsit zu 3j4 Crux r 4 über odiis steht iufamiatf/5 über contemptum steht illura 5 über nobilib[us steht civium über ingra^titudinem stehtquod penetrat cor zu Gj? Contra ps[eudoapostoli praedicant, ut non feraut crucLem r10 über quam bis excellere steht hoc nemo ante nie dixit zu 10 Dona. Eph. 4. [V. T] rDr] per iiifamiaui et bonam famam' etc. Tales, qui nee laudibus efferuntur neevituperiis franguutur, sed simpliciter studeut beneficium et gioriam Christipraedicare et salutem animarum quaerere, ordine incedunt. Contra quipraedicatione laudum suarum superbiunt, suam, uon Christi gioriam quaerunt,15 Qui convitiis et infamia moveutur, deserunt ministerium verbi, utrique ergoordine non incedunt etc.Quare videat uuusquisque, qui Spiritum iactat, ut in ordine nianeat.Si laudaris, scito uon te laudari, sed Christum, cui laus et gloria debetur.Quod euim pie doces, sancte vivis, non sunt dona tua, sed Dei, ergo non tu20 laudaris, sed Deus in te. Hoc ubi agnoveris, in ordine manebis, non effererisgloria ('Quid enim habes, quod non accepisti?'), sed eam acceptam feres Deo, i.fiov. 4,7nee convitiis, infamia, persecutione moveberis, ut deseras vocationem etc.Deus ergo siugulari gratia hodie obruit gioriam nostram infamia,acerbissimis odiis, persecutionibus et blasphemiis totius mundi, Deinde25 eontemptu et ingratitudine nostrorum honiinum, rusticorum, civium et nobiiium(Quorum iuimicicia et persecutio contra Euangelium, ut est occulta et intestina,ita nocentior est quam hostium, qui palam illud [)ersequuntur), ne dedonis nostris superbiamus. Haue molam asiuariam oportet suspeudi in Collumnostrum, ne illa peste inanis gloriae inficiamur. Sunt quidem aliqui ex nostris30 horainibus, qui nos reverentur propter ministerium verbi, Sed ubi unus est,qui nos reveretur? vicissim centum sunt, qui nos oderunt, contemuunt etpersequuntur etc. Illae igitur blasphemiae et persecutiones adversariorumet maximus contemptus, ingratitudo et acerbissimum occultum odium eorum,Ujlö quaerunt Aut qui CDE 15 deserunt] descrant CDE ergo fehlt CDEIS cui omnis laus CDE9*

132 In epistolam S. Pauli ad Galatas Commentarius. [1531.] 1535. (5, 25)Hs] noii minus placet edituus ^ in suo dono, quam praedieator, quia servitdomino iu eadem tide, .spiritu. Ideo debeo revereri uou minus quam me,tum manemus fre^ ab isto vitio. Sed ps[eudoapostoli: Quid auditis Paul um?4, 17 audite nos, supra: 'ut excludant vos.' Volunt nos obscurare et se glorifiLcare;ergo inquit: non quaerunt vestri pseudo[apostoli vestram salutem, sed meamignominiam et suam gloriam.'Si vivimus, ordine iucedamus', i.e. Inauiter gloriosi, non gloriari iudeo veritate, sed mendaciis i. e. ore populi. S)a§ tft substantia gloriae meae:1 non 2 über in eadem fide steht pulsat über me steht ipse 4 über glorifiLcaresieJii magnifiLcare zu 4 câp. 4. r 5 vestram o zu 7 'Inanis gloria' r 8 üherore populi steht et'plausu vulgi über substantia gloriae meae sieht scilicet mendacium')= aedituus.Dr]iuter quos vivimus, iucunda scilicet spectra, ita nos exhilarant, ut facileobliviscamur inanis gloriae. loItaque gaudentes in Domino, qui est gloria nostra, manemus in ordine.Longe viucimus quidem donis spiritualibus alios, sed quia ea agnoseimusDei esse, non uostra, donata uobis in aedificationem corporis Christi, nonsui. 12,46 superbimus propter illa, scimus enim 'plus requiri ab Ulis, quibus multumcommendatum est, quam quibus pai'um commendatum est'. Deuique scimus, 15!R6ra.2, ii'coram Deo non esse respectum personarum', ideo non minus placet Deoaedituus fidelis iu suo dono, quam doetor verbi, quia eadem fide et spirituservit Deo. Quare nou debemus infimos Christianos minus colere, quamipsi nos. Atque hoc modo manemus liberi a peste inanis gloriae, et spirituiiicedimus. 20Contra Phanatici spiritus, quia gloriam suam, favorem et plausumhominum, pacem mundi et quietem carnis, non gloriam Christi et salutemanimarum (etiamsi constanter iurent se hoc facere) quaerunt, uon possuntse continere, quin erumpant et suam doctrinam ac labores praedicent, aliorumvituperent ac evertaut, Hoc [SBg. aa.] unum spectantes, ut Domen et laudem 25prae aliis aequirant. Nemo, inquiunt, hoc ante me no\'it, Ego primus hocvidi et docui etc. Ideoque omues y-evödoôi sunt, hoc est, non glorianturin Deo, sed gloriosi, fortes et audaces sunt iu applausu vulgi, quem miraarte conciliaut sibi, iiorunt enim verbis, gestibus et scriptis simulare et dissimmulareomnia. Sine plausu vidgi homiues pavidissimi sunt, oderunt et 30fugiunt enim crucem Christi et persecutionem. Contra ubi applaudentemnuiltitudinem habent,nihil tarn superbum et temerarium, nullus Hector, nuUusAchilles tam fortis et audax est, quam ipsi sunt.27 Ideoque oniues] Tales CDU sunt hoc est fehlt CDE 28 gloriosi] glorian-CDEtur

In opistolam S.Pauli ad Galatas Cumnieiitarius. [15:il.] 1585. (5,25.26) 133Hs] quicuiiquc nie laudarit ut nie, os menda.x' est; luentitur, qiiia deus dicit nieleiim mortis, niirabilis laus, quod debeat fui* laudari, quod sit optinius; ibid[icit für: vide, quam laudem nieam! Sed nostrum ministeriura volo laudari,Ut Paulus. Et utinam colerent et aduiirarentur, et esset pro salute ipsoruni.''Ibi 'laudaniur in deo et nomine Sancto eius', ut psalmus. 6in gvetolid),*>(• «9. "fd§enbltdjvitium.'Invicem' etc.: \o gtjenS ba '^cr, sunt 2 partes: 'provocaat', 'invident' 5, 26QUff Bebten fet)ten. Magister En-oris probocirt; quando nou h)iP fûn, quod1 über quicunque me laudarit steht deinde fie tjuit mit Unved^t über os mendax eststeht menthnr _,[über mentitur steht oumia in me sunt daninata 3 über quam steht fromi(5 üin, flog ben Ijcnger et galgen brunifi unter Sed steht quando laudatur über volosteht ba§ ift rei^t über laudari steht Bapitisnmm, SaO[rameiitum, officium nieum dobet i.tu-(lari etiam a me 5 ut o su 7 'luvicem provucantes' r H über ouff tie>)ben fcljtensteht g^cn gegen ein onbcv (mu§) proöocivt über ptoDocivt steht (Sr fang nicljt lafjcnüber tûn steht et onnêntcn') Erg. ict).l'r] Tam subdola igitur bestia est caro, ut propter niillam aliani caussam10 ordinem deserat, doctrinam verani depravet et corrunipat ac Ecclesiaruiuconcordiam dissuat, quam propter maledictam istam nevodoiiafi. Ideo iionsine caussa tam aoriter hie et alibi insectatur eam Paulus. Supra Cap. 4. : i, n'Aemulaiitur vos', inquit, 'non bene, sed excludere vos a me volunt, ut ipsosaemulemiui', Hoc est, ipsi volunt me obseurare et seipsos niaguificare. Nou15 quaerunt gloriam Christi et vestram salutom, sed suam gloriam, meam iguo-Eiiuiam et vestram servitutem.Non efficiamur inanis gloriae cupidi. 5,26Id e.st, Ne fiamus vane gloriosi, Quod est, ut dixi, non gloriari in Deoet veritate, sed in mendaciis, opinione, ore ac plausu vulgi. Ibi non est20 solidum fundamentum gloriae, sed mendax, ideo impossibile est eam diudurare. Qui laudat liominem ut hominem, mentitur, quia nihil est in eolaude dignum, sed oninia damnata sunt. Quod igitur ad personam nostramattinet, gloria nostra haec est: 'Omnes peccavenuit' et coram Deo rei sunt iföm. 3, 23aeternae mortis. Aliud autem est, quando ministerlum nostrum laudatur.26 Quare non soluni optare debemus, sed etiam totis viribus couari, ut hominesiilud magnifaciant et religiöse colant. Hoc enim cedit ipsis in salutem.Paulus admonet Romanos, ut neminem offendant, 'ne bonum', inquit, 'nostrum 'j/gjj^j;3*blasphemetur'. Et alibi: 'ne ministerium nostrum vituperetur.^ Quando igiturministerium nostrum laudatur, nou pro nostra persona laudamur, sed ut30 Psalmus ait, 'in Deo et nomine sancto eins laudamur'. isf. 89, n14 et seipsos maguificare] ut ipsi inclarescaut ODE 20 ipsis] eis CDE

134 In epistolam S. Pauli ad Galatas Commentarins. [1531.] 1535. (5, 26. 6, 1)Hs]docet, sequitur invidia ma.xima. Carolost|adiii.s, quando ic§ noii luolt modên,ut volebat, videte, tote fie crBranb finb, Ziug[liiis, OecoLlampadius, Eras[mus.Quis iucepit? ipsi recesLserunt ab ordine et postulant, ut cedamus. Tumhunc veniunt, ubi deseruerunt ordiuem, In ecclesiis nostris, et volunt gloriam,quod ipsi finb, qui fecerint i, et iurant, ba§ bie ftetn txaä)tn, quod quaerant sgloriam dei, voluut videii luimile.s fratres, qui zelaut pro gloria dei. Sed1. lUctti 2, 16 nomen dei tfl ha ein 'beder kenod[oxiae ipsorura. [S5l. 140''] Ideo provocareet invidere folgt batiiad^. 5Jl[eine 9i[otten geifter iâbm keiiodox[iain ^'^n§lanb brad^t. â§ ift eing.-6,1 'Frati'es, si quis': Aliud morale pulciiLrum etiam. Ista doct[rina ' : Siebet lo1 docet c aus docent über maxima steht aceibis[sima \^ o 2 über ertranbfinb steht accensi in odio 3 über Quis incepit steht et invenit prior noTum dogma?über ab ordine steht nos mansiinus in ordine postulant] pg'^";' (dLicamus) cedamus314 über Tum usw. steht Ipsi novum atferunt et nnsquam volunt docere nisi iu Ec[clesiis nostris,volunt totam Ec[clesiam extinguere et ipsi habiêre gloriam 6 unter volunt steht non übervideri steht kenodoxi, sed über Sed steht Ita 9 über IbTad^t steht quod hie singulariterdamnat 10 'Fratres bis etiam rot unterstrichen * 2« 10 'Si quis praeoceupatus fueritetc. r zu 10 f.steht am Rand der Seite herunter: Supra' sententiam tulit * super eos, quifaciunt 'opera carnis' [5, 19], hie conti'arium dicit et supra: 'per charitatem servite' [5, 13].Assumpsit non solum praeventum [geschrieben praeventusj delicto, sed crassis[simo [mitStrich zu delicto rjezogen] peocantes, ut 1. Cor. 5. [V. 1], Oiiesimus [darüber die Ziffer 2;Philemon V. 12], Ro. 14. 15. [darüber die Ziffer 1; Rom. 14, 1; 15, Ij; tarnen non abiicimus') Nämlich die Reformation. ') Nämlich ein schönes Gebot, nicht eitlem- Ehregeizig zu sein. Z. 10 kommt Luther zu einem andern morale pulchrum. ') Nämlidider Gegtier Luthers. *) Als Anfang eines neuen Kapitels. ') Von hier ab zunächstals Eimvürfe der Gegner' Luthers gedacht. ") Nämlich Paulus.Dr]Invicem provocantes, invicem invidentes.Hie describit eifectum inanis gloriae. Magister erroris et uovi dogmatisautor non potest non provocare alios, qui si dogma ipsius non approbantet recipiunt, statim incipit eos acerbissime odisse. Vidimus uostra aetate,quam implaeabili odio contra nos arserint Phanatici .Spiritus, quod ipsis v>eedere et eorum errores approbare uoluimus. Nos certe primum eos nonprovocavimus neque impium dogma sparsimus in mundum, Sed abusus inEcclesia reprehendentes et articulum lustificationis fideliter tradentes mansimusiu ordine. Hunc illi deserentes multa impie docuerunt contra verbum Deide Sacrameuti.s, de peccato originali, de verbo vocali etc. Ibi, ne amitteremus 20veritatem Euangelii, opposuimus nos illis et eorum perniciosos errores damnavimus.Quod ipsi non ferentes non solum priores provocaverunt nos sineculpa nostra, sed nobis nunc etiam invident et acerbissime oderunt nos,Nulla alia re accensi quam vana gloria, libenter enim nobis obscuratis ipsisoH regnassent. Somniabant enim magnam gloriam esse profiteri Euangelium, 25cum tarnen revera non sit maior coram mimdo ignominia etc.

In eijistoliim S. Pauli ail Galutas Uomuieutarius. [1531.] 1535. ^^6, 1) 135Hs];êr, fol man auä) nid)t gcbult I)abeit? Argumentantur: Possetis ferre nostrurneiTorem et iguosceie, 'Cha[iitas omuia credit', quare propter illum unicuni i. Sot. 13, tarticuluin etc.? — et magnificant nobis remis[sionem pec[catorum et aecusant,quod non possimus ferre fratrem etc. Si praeoccupa[tus, cur iiou argiiitis etc. ?5 Sic lan \iä) ba» te^lein Bu|en.^ Sed hoc statuamus, ut in OrdLine 1.incedamus. In manibus ferremus, salvo ordiue, non sciudemus ecclesiam,Christum, nam sumus ipsius miuistri, praedicamus Euaugelium eius, nisi quidem lex servandaetc. Supra- câp. 1.: 'nisi quod quidam' etc. fV. 7], câp. 4.: 'Aemulantur vos' etc.[V. 17], c[ap. 5.: 'Utinam absciudantur' [V. 12], 'Qui conturbat vos' etc. [V, 10], CLap. 6.:'Ut in cariie vestra' etc. [V. 13]. ilit Strich ist das Ganze zu S. 137, 2: infinitae chaLi-itatesgezogen '1 über Possetis steht Paule 2/3 über propter bis etc. steht dissuitis concordiam3 remisLsioiiem pecicatorum 4 über etc. (ä.) steht in spiritu mansue^tudinis .5 (aitfic^ Suên o 6 über incedamus steht fo scindemus c aus scindamus») Vgl. Unsre Ausg. Bd. 41, 616, 4; Bd. 30^, 383, 2. *) Von hier an ErwiderungLuthers auf die Einmlrfe der Gegner. Vgl. im Bruch unten S. 137, 21 ff. ') So dannim Druck S. 137.DrjFratres, et si praeoccu patus fuerit liomo in aliquo delicto, vos,g,iqui spiritiiales estis, instaurate eutn Spiritu mansuetudinis.Aliud praeceptuni niorale pulchrum et liac aetate uostra valde nece.s-10 sarium. Sacrainentarii enim arripiuut huiic locum et ex eo inferunt, Nosdebere per patientiani aliquid condonare lapsis fratribu.s et illorum erroremdissimiüare per charitatem, 'quae omnia credit, omuia sperat, omnia tolerat', i. flor. n, 7Praecipue cum Paulus hie manifestis verbis doceat, ut hi, qui spiritualessunt, instaurent errautes Spiritu mansuetudinis. Non tanti momenti rem15 esse, ut propter liunc unum articulum dissuamus concordiam Christianam,qua nihil habet pulchrius aut utilius Ecclesia etc. Sic amplificant nobisremissionem peccatorum et aecusant nos esse pertinaces, qui ne pilo quidemeis cedere neque ferre errorem ipsorum (quanquam hunc noiiut aperte fateri),multo minus spiritu lenitatis eos arguere et reficere velimus. Sic suaves20 homines se et suam caussam ornaut et nos invidia apud multos gravant etc.Nnlla res (testis est mihi Christus mens) tam vehementer nunc aliquotannis me cruciavit ut illa in doctrina discordia, cuius me autorem non essenoveruiit optirae etiam ipsi Sacramentarii, si modo veritatem voluut fateri.Idera euira, quod ab iuitio caussae huius credidi et docui de iustificatione,35 de Sacramentis et de Omnibus aliis doctrinae Christianae articulis, adhuchodie, nisi maiore certitudine (ea enim aucta est studio, usu et experientia,deinde maguis et crebris tentationibus),credo et profiteor et quotidie Christumoro, ut in ea fide et confessione me conservet et corroboret usque ad diem10 enim fehlt CDE 13 manifestis verbis hie CDE 23 fateri volunt CDE24 huius causae VDE

136 I" epistolam S. Pauli ad Galatas Commentarius. [1531.] 1535. ((i, 1)Hs] sed iinaiiimiter praedicamus non nos, sed Chri.stura et clarificatur in nobispater et filius. Sed sie: Art[ieultis üle parvus, parum refert dissentire. Hocautem maguificant: nos non velle remittere vitium. Ipsi amplificaut:Nos coHcordiam fidei et Spiritus arapliti[camus, postea etiam concord|îamcharitatis. Aniisso Christo nihil erit utilis charitas, eo servato etc. 5p[rodest. Quid prodest iuvicem diligere et interim Caput aniittere et seconstituere loco dei? quid prodest mihi iila char[itas? Si econtra, mit ^'^n1 sed (1.) c au3 et über et steht ut Ijä über clarificatur bis filius steht batnacöfdôuet, an sit defuturus Spiritus mansuet[udinis 3 (ergo) autem über magnificant stehtcha[ritatem noii amplificant mit Strich zu concordîam charitatis Z. djö gezogen6 über p[rodest (1.) steht non ât notD^jadventus sui gloriosi, Amen. Deinde manifestum est per totam Germaniam,a ueniine fuisse primum impugnatam Euangelii doctrinam praeterquam aPapistis. Inter hos autem, qui eam suscipiebant, erat summa de omuibus 10articuh's Christianae doctrinae concordia, quae duravit, donec prodirent Sectariicum suis opinionibus novis non sohmi de Sacramentis, .sed de quibusdamaliis etiam articnlis. Hi prirai perturbaverunt Ecclesias et dissuerunt earmnconcordiam. Ab illo tempore subinde plures, ut aliter fieri non potest,exortae sunt Sectae, quas semper maiores animorum dissensiones secutae !.>sunt. Quare contra conscientiam suam hac insigui iniuria nos afficiunt etpraeter meritum uostrum hac iutolerabili invidia coram tote mundo nosonerant. Valde molestum est insontem hiere poenam, praesertim in rc tarnardua, quam alius commeruerit.Sed facile possemus istius iniuriae oblivisci et eos suscipere ac Spiritu 20niansuetudinis instaurare, si modo redirent in viam et recto ordine nobiscumincederent, Hoc est, si pie de Coena Domini et aliis Christianae doctrinaearticulis sentirent et docereut ac unanimi consensu nobiscum non suasopiuiones, sed Christum praedicarent , ut glorificaretur Filius Dei per nos,et per ipsum Pater. Quod autem solum amplificant charitatem et Concor- 25diam et caussam Sacrameuti extcnuant, quasi levis momenti res sit, quomodocunquede Eucharistia a Christo Domino nostro instituta sentiamus,hoc nobis non est ferendum. Sed quantum ipsi concordiam vitae praedicaverint,tarn nos praedicare debemus concordiam doctrinae et fidei. Quamsi nobis integram relinquunt, tum amplificabimus una cum ipsis etiam charitatis 30concordiam, quae longe postponenda est concordiae fidei seu Spiritus. Namsi haue amiseris, Christum amisisti; illo amisso nihil proderit tibi charitas.Contra si unitatem Spiritus et Christum retines, nihil obest, si dissentias abhis, qui verbum corrumpunt atque per hoc unitatem Spiritus scindunt. Maloigitur ipsos una cum toto nuindo a me discedere et mihi inimicos esse, 35quam ut ego a Christo discedam et eum habeam inimicum, Id quod fieret,J2 de quibusdam fehlt ODE lo etiam aliis ODE

In epistolam S. Pauli ad Galatas Commeutarius. [15:^1.] 1535. (6,1) 1:}7Hs)tinein§. Si ainittendnm alterum, potius Kiirl[stac]ium quam Christum etc.Unus Christus maior quam infiuitae cha[ritates. Si eum hab[eut, sequeturchariLtas abuude. Sic certe obscurant uos. Vulgus est parva res. in ceterisOmnibus cousentiunt, et sunt tam pertinaces, et tamen nohiut consentire et5 clisrumpunt pacem et perturbant ecclesias. Secl ipse primuni perturbaruiitecclesias. Sic ad P[aulum potuissent dicere: Cur non toleras iiostros moreset infinnitatem? Non sino mihi Christum flcilt mad)en; fuit certe in cunis,3 über parva sieht levis^sima 4 über pertinaces steht Vuittembiergeuses 7 übersino mihi sieht amplius 7J138, 1 in cunis, praesepi oDr] si relicto ipsius simplici et manifeste verbo vanis illorum somniis, quibusChristi verba ad suam sententiam detorquent, adhaerereni. Unus Christuslö mihi maior est, quam infinitae concordiae charitatis.Caterum eum his, qui Christum diligunt et verbiim ipsius pie doceutet credunt, offerimus nos non solum servaturos pacem et concordiam, sedetiam laturos eorum infirmitales et peccata et eos lapsos instauraturos nos,iuxta hoc praeceptum Pauli, spiritu maiisueto. Sic Paulus tulit intirmitatem" et lapsiim Galatarum et aliorum, quos subverterunt Pseudoapostoli, cum exanimo resipiscerent. Sic i'ecipit in gratiara incoestum ilhmi Corinthium.s-Siov. a, 7f.Item Onesimon, fugitivum servum, (juem Romae in viuculis Christo genuerat, $i)itcm. nreconciliavit domino suo. Idee quod hie et alibi docet de suseipieudisinfirmis et instaurandis lapsis, re ipsa praestitit, Sed erga eos, qui sanabiles3" fuerunt, hoc est, qui ex animo agnoseentes peccatma, lapsum, errorem resipuerunt.Contra cum Pseudoapostolis obstinatis et defendentibus, doctrinamsuam non esse erroneam sed veram, durissime egit. 'Utiuam', inquit, 'absein- 5, ladautur, qui vos perturbant'; Deinde: 'qui conturbat vos, portabit iudicium, 5, loquicunqne tandem fuerit'; 'Etiamsi nos aut Angelus e coelo etc., Anathema i.s25 sit.' Neque dubium est, quin multi defenderint contra Paulum Pseudoapostoloset dixerint eos aeque habere Spiritum, aeque esse ministros Christiet Euangelium docere ac Paulum; Qui etiamsi per omnia cum Paulo indoctrina non consentiant, tamen ideo non debere eum contra ipsos ferre tamhorribilem sententiam; lila pertinacia eura nihil aliud efficere quam pertur-30 bare Ecclesias et earum pulcherrimam concordiam dissuere etc. His vocibusnihil motus securissime maledicit et damnat Pseudoapostolos, vocans conturbatoresEcclesiarum et eversores Euangelii Christi. Contra doctrinamsuam ita extollit, ut velit ei simpliciter cedere omuia, concordiam charitatis,Apostolos, Angelum e coelo etc.äÎta nee nos sinimus caussam hanc extenuari, quia is, cuius caussa est,raagnus est. Semel quidem fuit parvus, cum in praesepi iaceret, et tamenadeo magnus tum erat, ut ab Angelis adoraretur et 'Dominus' omnium aut- s, u26 aeque (1.)] equae A 35 causa liaec est CDE

;138 I" epistolam S. Pauli ad Galatas Commentarius. [1531.] 1535. (6, 1)Hs] praesepi, sed tarnen adoratus ab angelis. In art[iciilo fidei |oI rotundumfein, ibi nou locus i'e[missionis pec[catorum. mea iiifir|iiiitas fidei mereturoliLaritateni, sed doct[rina non patitur; .salva doctriua tum ordLo cha[ritatis,ut invieem dilig[amus. Ideo P[auli recte dictum: 'Deb[etis invicera ignoscere'valde max[iraui7i. Est spiriLtualis doctriua et benedicta, sed non in 5tempore. Vos vultis, antequam in Christo estis concordes, charitatemexigere.^Si quis homo^: Ibi vides, quod Pau[lus non loquatur de hercsibus,sed paternis verbis, suavibus utitur, non voeat errorem 'peccatuni' Paulus,sed: 'delictum'. [S8I. 141»] ad hoc dicit: 'praeoccupatus', i. e. diabLolus ciroum- lo1 über tarnen steht adeo magnus, ut artliculo über (châritate) über rotundum stehtmit tein riemissio pêccatorum fein, sed, vor rotuudum eini/eu-iesen rotundum c in rotunde,dahinter dann Sanctitatem [verschrieben für SanctitasJ eingezeichnet 2 über non locus stehtnon (|0t Breit 3 non patitur o 8 über quis steht ali fd. h. quis ist zu ergänzen in aliquis^über quod steht Pâulum nou loqui zu 819 Quomodo affecti esse debemus erga lapsos;deinde qui sint, nempe qui nou ex proposito seu malitia r 9 über sed steht valde enim übersuavibus steht cleiuentib[us peccatum u 10 dicit o i. e. o zu 10 am oberen Sandder Seite steht: Mattb. 12 fV. 12] : 'Ecce puer mens' i. e. legatus, Apostolus meus est, Electusmens, 'quem elegi', ut fa[ciat voluntatem meam ; 'In quo compiLacui', qûidquid fecerit, bo§fot getrau fein, qûidquid locutus, fol gelten ; 'Ponamsuper eum manum', ttJtt tibn im "galten'Dabo spiritum', dabo ei os et sapLieutiam, successum etc."zugeschrieben.') Wohl zu Z. 1 gehörig, von Hörer vielleicht aus einem andern Kollegheft zu HausDr] praedicaretur. Itaque nou patiemur in ullo articulo verbum ipsius laedi.In articulis fidei nihil parvum aut teuue nobis videri debet, quod remitteredebeamus aut possimus. Remissio enim peccatorum pertinet ad infirmos infide et nioribus, qui agnoscunt peccatum et veuiam petunt, nou ad eversoresdoctriuae, qui non agnoscunt suum errorem et peccatum, sed hostiliter isdefendunt veritatem et iusticiam esse. Eaque re efficiunt, ut amittamusremissionem peccatorum, quia verbum, quod praedicat et affert remissionempeccatorum, depravant et tiegant. Quare prius in Christo nobiscnm concordesfiant, hoc est, agnoscant peccatum et emendent suum errorem; situm defuerit nobis Spiritus mansuetudinis, merito uos accusare poterunt. 20Et qui diligeuter expendit verba Apostoli, clare videt, eum non loquide Haeresibus aut peccatis contra doctrinam, sed de longe iuferioribus peccatis,in quae homo labitur non ex destinata malicia aut proposito, sed exiufirmitate. Hinc utitur etiam tam clementibus et paternis verbis, nonvocans errorem aut j)eccatum, sed 'delictum'. Deinde ut extenuet et quasi 25excuset peccatum ac totam culpam ab homine transferat, addit: 'Si praeoccupatusfuerit homo', id est, circumventus a diabolo aut a carne. Etvocabulum 'hominis' etiam valet ad extenuatiouem rei, Quasi dicat: Quid

In epistolam S. Pauli ad Gala tas Commentarius. [1531.] 1535. (6,1) 139Hs] venit eum, et sie extenuat, nt reliiujuatur homini peue uiliil ^ : nou fecit exscientia etc., sed est lapsus etc. Is textus semel nie 6et)nt lefeen erlâlten.^§eift praeoccup[atus carnis et diab[oli, homo uou potest facilius facere quamlabi, Ut M[oses in Levit|îco : 'Sicut hoLiniues solent peccare". ChaLritas illa 3. ajiuic .vaa5 sequit[ur post arti[Ciilum fidei et ordînatio ' seqiiitiir lapsus, et qiianquaminagni, ut David, maledictioues, inîdiae, impatieiitia siut. Et diab[olus nihil 2. sam. u,2ff.iiiinus servare potest quam puritatem doctLrinae, deinde charitateni. Ideosuscitat discord[iam et alias offeiis[iones. Quando pastor loil gan| fttengîn gên, ut omnia serventur, P[aulus: debet habere materiium afiectum;10 castigare debeo ecclesiani, sed sie: quando fit contristatus frater, consolanduset extenuauda peccata, tarnen per misericordiam. Quam pertinax est s[piritussanctus in retineudis articulis fidei, tarn facUis in consolandis conscieutiis.1 Hier extenuat steht excuset [fo] reliiiqua(u)tur pene o 2 über scientia stehtproposito, malicia über lapsus steht quis autem est, qui nou labitûr? 3 über carnissteht carne zu 3j4 homo sum, humani nihil* 5 (in)ord|^ 6 sint o zu 6 David r7 über servare steht ferre S über Quando stellt Est difficile zu 8 f.: 1. Cor. 5. [V. 7] r9 über g'ên steht cum sua Ecclesia über maternum steht paternum über affectum stehtTheSLaurum 10 contristatus c aus contristaud|US 12 über in retinendis articulis stehtin doctrina über in consolandis conscientiis steht in charitate') Erff. culpae. *) Bisher tmbelcanntes Erlebnis Luthers. ') D. h. das Wieder^zurechtbritu/en. *) Erg. a me alieuum puto.Dr] est homini tarn proprium, quam labi, decipi et errare posse? Sic Moses inLevitico ait: 'Sicut homines solent peccare.' Est ergo sententia cousolationis -i.iBioks.aj15 plenissima, quae me semel in summo certamiue a morte liberavit. Quiaigitur Sancti in hac vita non solum in carne vivunt, sed etiam quandoqueinstinctu diaboli eoncupiscentiam carnis perficiunt, hoc est, labuntur in impaeientiam,invidiam, iram, errorem, dubitationem, diffidentiam etc. (Satan cuiraperpetuo impugnat utrunque, et puritatem doctrinae, quam conatur tollere20 per sectas et discordias, et integritatem vitae, quam per quotidiana delietaet offensiones polluit), docet Paulus, quo modo cum talibus lapsis agendurasit, nempe ut hi, qui firmi sunt, instaurent eos Spiritu leni.Ista maxime prodest scire eos, qui Eeclesiis praesunt, ne, dum omniaad vivum resecare student, huius paterni et materni affectus obliviscautur,25 quam Paulus hie reqiiirit in his, qui curam animarum gerunt. Et huiuspraecepti sui proposuit exemplum secundae Corinthiorum secundo Cap., ubi 2. fior. a, 6 if.inquit: 'Sufficere illi excommunicato obiurgationem, quae a pluribus facta sit;debere nunc eos condonare et eonsolari illum, ne immodiea tristicia absorbeatur;Propter quod', inquit, 'obseero vos, exercete erga illum chariatem' etc.30 Quare Pastores acriter quidem obiurgare debent lapsos, sed ubi \T.derint eos25 in] ab ODE 30 eos fehlt CDE

9l'JO Id epistolam S. Pauli ad Galatas Commentarius. [1531.] 1535. (6, 1)Hs]Non iit Episcopus: Excomiminico te in nomine '^ etc., et vexant consc[ientiassuis legib[iis et sua 'baxi'^ et hunc locum gefint: Bonannn mentinm esttimere ciilpani, ubi non est; isla lex fortiticavit Papatuni, et tarnen estGregiôrius diab[olice locutus. Non est opus ista bonitate mentium, sufficit,ut agnoscant culpam, ubi est. Per iioc stabilivit suiini Pap[atnm. Bonamens formidat etiam sententiam iniustam, ergo valet nostra sententia lata, —Pap[a. Si est sententia iniusta, tum excommunicaretur et permordetur infacie Papae Et Episcoporum eon[scientia duplLiciter: Bonae mentes, quaemetuunt culpam, ubi^, — ibi debeo liberare de errore et ad veritatemBringen. 2)q§ tft Autich [ristuni griffen et sie ben Ban gefterÄt etc. Nemopotuit falsas sententias contemnere nisi ex mera malicia, ut «juidam principes.zu 2ff. Dictum Gregoivii: Sententiae nostrae etiam iniustae metuendae sunt, SSnferSonn ift ju furchten, tocnn n gleich tonrei^t Inere r 3 über timere steht ibi (istum)Papatuui 4 diabLolice mit Strich zu Papatum Z. 3 gezogen zu 4 über Gregôrius bislocutus steht et Papâtum gef(j5etfft ut novaculara 5 ubi non est über Per bis Papiâtumsteht si etiam maledictio nostra iniusta, tarnen vera 7 excommunicaretur] communicaretur8 facie 9 metuunt c aus per^^tuunt') Erg. patris usio. °) = Bann. ^) Eiy. non est.Dff. 3ofi.3,Dr] contristatos, incipiaut erigere et consolari eos et peccata ipsorum, quautumpossunt, extenuare, per misericordiam tameu, quam peccatis opponere debent,ne lapsi inimodica tristicia absorbeantur. Quam pertinax est Spiritus sanotusin doctrina fidei retiuenda et defendenda, tarn facilis et clemens est in 15peccatis ferendis et extenuandis, modo lii, qui ea commiserunt, de eis doleant.Sed 'Synagoga' Papae, ut in aliis omnibus, ita etiam hie diversum apraecepto et exemplo Pauli docuit et fecit. Pontifex Romanus et Episcopivere fuerunt Tyrann! et carnifices conscientiarum, Subinde enim novistraditiouibus oneraruut et propter levissimas caussas Excommunicatione 20perdiderunt conscientias. Et ut facilius obsequerentur conscientiae vanis etiniustis ipsorum terroribus, allegarunt has Gregorii Papae sententias: Bonarummentium est timere culpam, ubi non est culpa; Item: Sententiae nostraeetiam iniustae metuendae sunt. Istis sententiis, quas diabolus in Ecclesiaminvexit, stabilierunt Excomnuuiicationem et istam maiestatem toti mundo 25formidabilem Papatus. Non est opus illa bonitate mentium, sed satis est ibiaguoscere culpam, ubi culpa est. Quis dedit tibi, Satan Romaue, potestatem,ut terreas et datunes iniustis sententiis mentes ante perterrefactas, quae potiuserigendae, a falsis terroribus Hberandae et a mendacio ad veritatem redu-2. arjcff. 2, 3 cendae erant? Hoc omittis et (iuxta titulum tuum: 'Homo peccati et filius 30perditiouis') fingis culpam, ubi non est culpa. Ea est verissime v-ersutia etimpostura Antichristica, qua Excommunicationem et tyrannidem suam Papa12 eos feldl CDE

In epistolam S. Pauli ad Galatas Commentarius. [1531.] 1535. (6, 1) 141Hs] Est pateraa affectio: frater, qui est praeoccupatus, habet delictuQi, illuninolite exacerbLare, eoutristare, quia regLiuim dei non est tristiciae, sed leticiae,fiduciae. Ergo si videris fratrem in siio peccato, ba lauff et da optima veilja,amplectere brachiis maternis. Si vis esse durus, nixnb bit fur, qui iuiusti,5 securi in scortajtioue, ebrietate Ie6en ut porci. Ubi vero Jiomiuem lapsuiiiet coutristatum et dolore "^ de peccatis, Ibi iustruite. Et hoc iu spiritumansuet[uditiis, non saevitiae iusticiae, Zaeli. [S8I. Ul**] 6t) joitu ha§ tûn,Ut olim, quando aliquis in teutat[ione gravi Spiritus vel carLnis, jefjen fie einenan, iit terreretur; et tarnen pessimi uebiiLlones. Ibi debebaut cousolaLii, —10 dederunt acetum, ut Chi'isto. Remissio pecLcatorum debet valere non iu OTnttii. 27, 34ordine illo superiori, ubi SchLwermeri vohiut, sed in nostris operibûs, delictis.1 über habet delictani steht ba jeêt ju zu 1 CousolancU dolentes de delicto rzu lj2 'spiritu mansuetLudinis' r 2 über non tristiciae steht leticiae ö über securi hinporci steht nihil metuunt 6 über de peccatis steht de delicto über instruite stelU 'vos,qui estis spi[rituales' zu 6/7 'In spiritu mansuetudinis' r 7 unter Zaeli steht sicut Papâ,Zelosi et religiosi faciebant 8 über jeên fie steht iJfioff et Woni) 9 terrere(n)tur hinterterreretur ist baä einet für iten ougen folt fterten vovi oberen Bande eingewiesen zu 9andiebant forte vitia, quae eos non sulicilabant r 11 über delictis steht vita') Jlhg. atteetum.Dr] potentissime confirmavit. Nemo enira potuit iniustas sententias eius coutemnere,uisi qui esset praefractus et iusigniter malus, ut quidam Priucipes easconteiupserunt, sed reclamante conscientia, quia in istis tenebris non intel-15 lexeruut illas maledictiones Papae vanas esse.Discant igitur illi, quibus cura regendarutu conscientiarum commissaest, es hoc praecepto Pauli, quo modo lapsos tractare debeant. Tratres',inquit, 'si homo praeoccupatus fiierit', non exacerbate aut contristate amplius,non reiicite aut damnate, sed corrigite, reficite seu 'iustaurate eura' (Ea euim20 vis est graeci vocabuli^), et quod de ipso periit per fraudem diaboli autinfirmitatem caruis, hoc mansuetudine vestra sarcite. Regnum enim, iu quodvocati estis, non pavoris et tristiciae, sed fiduciae et laeticiae regnum est.Si igitur videritis aliquem fratrem couterritum propter admissum peccatum,accurrite et ei lapso porrigite manum, suavibus verbis consolamiui et maternis95 brachiis amplectimini eum. Duros et obstinatos, qui sine timore securi inpeccatis perseverant et pergunt, acriter obiurgate. Contra qui praeoccupanturdelicto et contristantur ae doleut de lapsu, erigendi et iuslrueudi sunt pervos, qui spirituales estis, Et hoc spiritu mansuetudinis, non zeli, iusticiaeaut saeviciae, ut quidam Confessores fecerunt, qui, cum reficere debebaut30 sitibuuda corda suavi aliqua consolatione, potaveruut ea, sicut ludaei Christumiu cruce, 'feile et aceto'. mauuihst') y.axaQztêie.

142 In epistolam S. Pauli ad Galatas Commentarius. [1531.] 1535. (6, 1)Hs]Ibi frater fratrem consoletur et frater credat. Ibi nemo alterum condemnet,gje*. 34, 4 non increpet in furore, austeritate, Ut Ezech. : 'Iniperabatis inter oves cumausteritate et potentia." Deu.s non vult lapsos abiici, inf)rmo.s coutemni,quia ipse ât mêr hxan geh3agt. Ideo magis debemus nos susoipere, sanare.Sic nos non uegainus veniam ScbwLermeris. Si vellent ordine redintegrato, svelleiuus libeuter ignoscere, quicq[uid contra no.s blasph[eniarint, docuerint,lueternum nolumus meminisse. Sed quod volunt ordinem dissipare etqiiaerere re[missionem pec[catorura.'Ne et tu tenteris": 3)q§ ift ein ftaxcf admonitio ad coatundendamsuperbiam. Non est peccatum, quod fecit homo, quod non alter. Grego[rius: loSi vis superbire et recedere ab humilitate et deserere char[itatem et ordinem.1 frater (2.) c aus fratrem über frater (2.) steht ipse vieissim audiat et zu 2 Ezech. 34. r5 über abiici steht perire über iufirmos steht fratres 4 über sanare steht iuvare5 veniam o 6 über ignoscere sieht et spiritum mansuet|ûdinis habere 7 über dissiparesteht prius 8 über quaerere bis pec[catorum steht non debet fieri 9 tenteris c austempteris 'Ne bis tenteris' vom Bande eingewiesen admonitio c aus admonitionem10 über alter steht possit facere zu 10 steht am oberen Rand der Seite: Non est peccatum,ait Augustîuus, quod fecit homo, quod non facere possit et alter homo, si Dens deseratzu lOjll Aut sumus etc. r 11 über ordinem steht folt nt(^t lang fielenDr] Ex bis .satis inteUiglmus remissionem peccatoruin non debere valerein doctrina, ut Sacrameutarii coutendunt, sed in vita et nostris operibus.Ibi nemo alium condemuet, non increpet in furore et austeritate, Ut Ezech.(Säc*- 34, 4 dicit de Pastoribus Israel, quod 'cum austeritate et violentia imperaveriut 15gregi Dei', Sed frater fratrem lapsum consoletur Spiritu mansueto. Et vieissimlapsus audiat verbiim erigentis se et credat ei. Non enim vult DeusW. 145, 14'elisos abiici, sed erigi', ut Psalmus ait, impendit enim plus pro eis quamDOS, uempe vitam et sanguinem suum. Debemus igitur et nos summa lenitatetales suscipere, sanare et iuvare. Quare non negamus veniam Sacramentariis 20aut aliis impiarum Sectarum autoribus, sed ex animo condouabiraus eiscontumelias et blasphemias in Christum, item iuiuriarum, qulbus nos affecerunt,nunquam recordabimur, modo poenitentiam agant, impium dogma,quo Ecclesias Christi perturbarunt,deserant et deinceps recto ordine nobiscumiucedaut. Si autem in errore perseverant et ordinem dissipant, frustra 25requirunt a nobis remissionem peccatorum.Considerans teipsum, ne et tu tenteris.Haec satis gravis admonitio est ad contuudendam austeritatem etsaeviciam illorum, qui lapsos non erigunt et instauraut. Json est, ait Augustinus,peccatum, quod fecit homo, quod alius non possit facere. Nos adhnc 3026 a nobis requirunt CDE

In epistolam S. Pauli ad Galatas Commentarius. [1531.] 1535. (6, 1) 143Hs] Sic in vitis patrum audivit de fratre lapso in fornica[tioue : Ille heri, egohodie. S)a§ meint sanctuis Paulûs 'îe. lilam iiorribilem admonit|ionemaddit, ne quis etc., sed vivant in fidûcia Christi; sed. Iudi[cant tales, utPhanisaeus, sancti[tatem suam ad peccatum alterius. Sed sie: tu potes labi 8"'- is, ii5 in hoc peccatum, iu quod etc.; tum inspicio mea peccata fo jeet an, ut illiusvilia siiit. Si vero ut Phaîisaeus. Ideo alibi: 'Qui stat." Si David, qui i-flot. 10,12tanta fecit et habLuit tautas proraisLsiones et aedifLieavit taber[nacuhim, ettarnen iu tantum peccatum, blasph[emiani etc. et bell alten man et 'êiligenfol ftür|en iuvenilis cupid[o, nou vult ' leiben l)Oi^mut uec erga ^;e uec10 fratrem, i. e. fiê auff bii) felfi», bu barff§.- Est utile praeceptura, praesertimpro pastorib[us et regentis. PapisLtae omnino contrarium et uostri. 'neten[teris': qui expertus tentationem, novit, quid sit.2 über hoiLribilem admonit[ionein steht Incleraentes pastores sciant super seipsos [superseipsos mit Strich zu ]nclementes gezogen]: non in fiducia Christi 3 über sei (2.) steht adsupLerius de Bonn 4 über PhaLrisaeus steht Luc. 18 zu 5 f.Quia pius est etc. 6 überrilia siut steht prae meis über David steht qui fo ôä) spiritum habûit ut nos, et grandiorestenta^tiones zu 6 David r 9 über non steht ergo zu 9 Deus autem iu magnisSanctis, ba§ er ben ôc^mut nid§t leiben mag von Crucigers Hand r>) Nämlidi Deus. -) = bedarfst es.Dr] in hibrico versamur, ideo si superbimus et ordinem deserimus, nihil faciliuspossimius quam ruere. ßecte igitur ille dixit in Vitis patrum, cum deferretur15 ad eum, quendam ex fratribus fuisse prolapsura in fornicationem: Ille heri,inquit, Ego hodie. Addit ergo Paulus hanc ^;criam admonitionem, nePastores duri et iuclementes sint erga lapsos neve cum Pbaiisaeo suam Sut. is, 11sauctitatem ex illorum peccatis metiantur, sed affectu materno erga ipsostangantur et eogitent: Hie lapsus est, fieri potest, ut tu quoque labaris multo20 periculosius et turpius quam ipse. Et si hi, qui adeo proclives sunt adiudicandum et condemnandum aKos, recte iutuerentur peccata sua, deprehenderentlapsorum peccata esse 'festucas', sua peccata maximas 'trabes'. Matts.?, 3'Qui igitur stat, videat, ne cadat." Si David, vir tarn sanctus, plenusiSor.10,12fide et Spü-itu Dei, et qui tam insignes promissiones habuit ac res maximas25 pro Domino gesserat, tam turpiter labitur ac iam paene provectus aetateiuvenili ardore praecipitatur, post tot et tam varias tentationes, quibus eumDeus exercuit, quid de uostra constantia praesumeremus? Ostendit autemnobis Deus eiusmodi exemplis primum nostram infirmitatem, ne eiferamur,sed timeamus, Deinde iudicium suum, quod nihil minus ferre possit quam30 superbiam vel erga se vel erga fratres. Nou frustra igitur dicit Paulus:'Considerans teipsum, ne et tu tenteris.' Qui exercitati sunt tentationibus,noveruat, quam necessarium hoc sit praeceptum. Contra qui illis non sunt14 ruere] labi ODE 19 ut et tu quoque ODE 32 sit hoc CDE

144 In epistolam S.Pauli ad Galatas Conimentarius. [1531.] 1.535. (6,2)Hsl 'Invicem': S)a§ tft aüä) ein fetner tejt toeviic^. 'Lex' i. e. charitatis.Christus, ubi redemit nos et fecit nos ecclesiam suam, — quam legem tulit?Soo. 13, 34'Dilig[ite invicem, mandatum meum do vobis.' Diligere e.?t velle alteribonum, — Soph[istae. PauLlus: Sic est di][igere ju gên, ut portetis, quacuon libenter portatis. [SBL 142"] Oportet habere forte dorsum et ossa, frater snon habet levia sed onus, cha^ritas uou e.st dulcis, quod vides in fratre lapsus,iufirmitatem, bte \ä) tlic^t gerne 'ijübe, et tarnen cum eo versaudum, portaredebeo. Quando Stauppitius imposuit Prioratum: noii facient fratres, quodvoletis, sed econtra.^ Sic fit cum magi.st[ratibus, ludicibLUS, gêt nt(i)t, utvoluit, — et non bonum, quod gieng etc., alioqui superbirent. Sic in ecclesia log^êtS nic^t jo rein, ut velit praedicator, quia ipse non fo rein; si mein vitia2« 1 'Lex Christi r 2 über tulit sieht dedit 3 meum do vobis o zu 3j4 Sophistaer ö über habere steht vobiscum über dorsum steht humeros hinter dorsum ist quodpossit ferre fratrem vom oberen Rand der Seite eingeioiesen 6 über hal)et levia steht estlevis über onus steht habet zu 6 Charitas est dulcis uou in recipiendo sed exbibendo rSj9 über quod voletis steht it muft eui^ in \\äj ' fcîdcn 10 quod gieng etc. o 11 übervelit steht libeuter über ipse bis tcin steht toir finb |eI6§ nidjt vcin') Diese Erinneruny an die Rede des Staupitz bei Einführung eines WittenbergerPriors zeigt — verbunden mit der luiufigen E)'wahnung dieses Freundes in icnsrer Vwlesung—, wie nacMialtig Staupitz auf Luther gewirkt hat. Der Druck läßt dies Persönlichebeiseite. '') =sie.Drjprobati, non intelligunt Paulum, ideoque nulla misei-icordia tanguntur ergalapsos, ut cernere fuit in Papata, ubi mera tyrannis et crudelitas reguavit.Soll. 13, 34«,2AIter alterius ouera portate, et sie adimplebitis legem Christi.Humauissimum praeceptum, cui addidit summam commendationem istanquani Epiphonema. Lex Christi est lex charitis. Christus postquainredemit, renovavit et constituit nos suam Ecclesiam, nullam nobis legemf. dedit praeterquam illam de mutua charitate, loan. 13.: 'Mandatum novumdo vobis, ut diligatis invicem, sicut dilexi vos': Item: 'In hoc cognoscentomnes, quod discipuli mei estis' etc. Diligere autem non est, ut Sophistae 20nugantur, alteri bonum velle, sed ferre alterius onera, hoc est, illa ferre,quae tibi molesta [SSg. hh] sunt et non libeuter fers. Oportet igitur Christianumhabere fortes humeros et robusta ossa, quae possint ferre carnem, hoc est,iufirmitatem fratrum, quia Paulus dicit eos habere onera et molestias.Charitas ergo dulcis, beuigna, paciens est, non in recipiendo, sed exhibendo, 25cogitur enira ad multa conuivere et ea portare. In Ecclesia videut doctorespii errata et peccata multa, quae portare coguntur. In Politia nunquamrespondet obedientia subditorum legibus Magistratus, ideo nisi norit Magistratusdissimulare, uou erit idoneus ad Rempublicam gubernandam. InOeconomia multa fiunt, quae displiccnt patrifamilias. Sed si ferre et egregio so

In epistolam S. Pauli ad Galatas Commentarius. [1531.] 1535. (6, 2) 145Hs] fero, sie ei alteri fei) gnebig. Portando alterius inolestiam, mores est ehari[tas.Sic de ^äris: nolite amaii esse infirmiori; familia uou sequitur, ut vis, sedêift ferre mores uxoris, familiae. Si aliquae vitia in aueilla, et aliquotvirtutes. Vide, ne vitia ob \irtutes etc. Sed Tvraunus non videt \-irtLUtes,5 sed si 1. Vitium, ba mit betft er fic^ semperetc; quod from, tietü, lib[eDterlaborat etc.^ Sic sunt iu hoQiinib[us omnibus vitia. Ibi est lex Christi:portare onera. Et qui non vult, nihil intelligit de lege Christi. Lex i. e.charitatis: 'omnia tolerat', 1. Cor. 13. S)Q§ !êift onera etc. Salvo 1. ordiueî.Sot. 13,7in 60 nihil poi-taudurn ; si peccatum vergit contra Christum, bo§ ift nid;t de10 'lege Christi' gerebt, sed de Christo legislaLtore. Regnuui eius partum suosang[uine et servatur fide et spiritu. Qui perseverantcr peccat, ille contemnitnos; qui vero credit et lib[euter audit etc. et habet aliquod Vitium in se,ba§ t)]^n felB öerbteuft, et left tj^m fageit, bei ift vitium, bai l)eift 'onus' et1 über alterius steht 'Dilige proximum sicut te ipsum' [Luk. 10, 37j 2 viris Hier(inulieribus) über nolite amari esse steht vos mariti eiga uxores zu if. Oeconiômia r3 über famUiae steht vicinoram 4 über ne bis etc. steJU virtutes obscurent vitia etc.über virtLutes (2.) steht in servo 6 sunt c aus est über hominibûs bis vitia stehtmodo velint se emendare zu 6 'Lex Christi' r 7jS i. e. charitatis zu 8:1. Cor. 13. r 9!10 über bo§ bis getcbt steht ibi non est lex Christi, sed ipse Christus etregLnum Christi, partum sangiuiue suo 10 Christi U7iten 12 über vero steht lahitur'13 55n über (fic^)') Eig. non videt tyrannus. ') Der primus ordo ist die fides. ') ZumSinn vgl. unten im Druck Z. 29 f.Dr] connivere possumus ad nostra vitia et peccata, quae quotidie multa commit-15 timus, feraraus etiara aliorum, luxta illud: 'Alter alterius onera portale' etc.,Item: 'Diliges proximum tuum sicut teipsum.'Cum igitur in omni vitae statu et omnibus homiuibus sint vitia, proponitPaulus Christiauis legem Christi, qua admonet eos, ut alii aliorumonera porteut. Qui hoc non faciunt, illi satis testantur se ne apiculum quidem20 intelligere de lege Christi, quae est lex charitatis, quae, ut Paulus l.Corinth. 13. i.stot. 13,7ait, 'omnia credit, omnia sperat, omnia' onera fratrum 'portat', Salvo tameusemper primo ordine, in quo peccantes non transgrediuntur legem Christi,id est, charitatcm, non laedunt proximum, sed Christimi et reguura ipsiiis,quod sauguiue proprio paravit. Hoc Regnum uou eouservatur lege charitatis,25 sed verbo, fide et Spii'itu. Ad illos igitur, qui Christum negaut et nonsolum non aguoscunt, sed etiam defenduut peccatum suum, Deiude ad illos,qui perseverant in peccatis (qui etiam piU'tim Christum negant), non pertinethoc praeceptum, ut onera ipsorum portentur, sed reliuqueudi sunt, ne coramunicemusoperibus ipsorum malis. Contra qui credunt et libenter audiunt3ü vcrbum, et tarnen contra vohmtatem suam prolabuntur in peccatum etSut:6et§ ÜÖerte. XL, 2 10

146 I" epistolam S.Pauli ad Galatas Commentarius. [1531.] 1-53.5. (6, 2. .3)H.s] 'praeoccupatii.s', quia deus ei iguoscit hoc peccatum et tolerat. Quare tunon? etc. Si velit Deu.s corripere, tum pertineret plus ad eum quam te.6,.^ 'Si quis sibi videtur': Ibi iterum gêt iX ad pseudoapiôstolos et duros,qui sine misericordia sunt. Qui, incjuit, fratrem contemnunt et nullum vitiuraf'ratri Öerftc^cn, scd joE !ui'| bm6 g^cn ut qnidam morosi mariti, T^t

:In epistolam S.Pauli ad Galatas Comiueutarius. [1531.] 15Ö5. (6,3.4) 147Hs] misericors ut Christus. Ideo 'qui putant se esse, cum non siat^ seipsosseducunt', quia nihil sunt; statuit almd de se, quam revera sit, putat seSanetum, quia homines laudant et in ore omnium, et est niliU. In Apoc.'uudus, et dicis te divitem.' Ideo video nihil, quod ^ dupliciter rêmissioneOffcnb. 3,175 p[eccatorum ^, 1. generali, quia indigLet ope, 2. quod ftol^ et !ôffevttg eximita generali r[eiiiissione pêccatorum et constituit se Sauctum, ba§ ift duplexpeceatum.11. Ueremb . | 'ünusquisq[ue^ Audîstis, quomodo Pâulus hoc detestabLile genuse, 4hominum corripîat, qui vocautur vane gloriosi, quia hoc odibile vitiuni ric^t10 ad iamer an iu ecelesia, perturbat con[scientias et poli|^tias, h)cn§^ gerebt*in spiritualia, ista^ est malum immedieabLile.1 putant über (sunt) se undeutlich 10 über iu ecelesia steht int g'Leuus re[ligiouis11 über malum steht ]euä)') Vor quod erg. quam. -) Erg. indigeat. ') = ivenn es. *) = gerät,eindringt. ') Nämlich die vana gloria.Dr] et inilla prorsus ini:rmorum onera tolerare et portare velint, offenduntur hacipsorum asperitate homines, iucipiunt conteiiinere, odisse et fugere eos, nonpetunt ex eis consilia et consolationes, non curant, quid aut quo modo15 doceant, Cum contra deberent Pastores potius ita se gerere erga illos, quibuspraesunt, ut colerent et admirarentur eos, non propter ipsorum personam,sed ministerium et virtutes Christianas, quae in ipsis maxime elucere debent.Pulcherrime igitur pinxit hoc loco Paulus tales tetricos et immisericordessauctos, cum dicit: 'Existiraant se aliquid esse', hoc est, inflati suis20 stultis opiuionibus et somnüs inanibus habent de se mirificam scientiae etsanctitatis persuasionem, et tarnen re vera nihil sunt, sed seipsos tantumdecipiunt. Manifesta enim deceptio est, cum aliquis persuasus est se aliquidesse, et tamen nihil est. Tales describuutur Apoca. Cap. 3. his verbis: 'Tu offcnt. 3, 17dicis te esse divitem et locupletem ac nullius indigere, sed nescis, quod es25 niiser et miserabüis, pauper, caecus ac nudus' etc.Opus autem suum probet unusquisque, et tiinc in semetipso G,4tantum gloriam habebit, et non in alio.Pergit iu illa correptione hominum detestabilium, qui vocautm- vauegloriosi. Est enim odibile et maledictum vitium illa vanae gloriae cupiditas,30 quod omniimi malorum caussam parit quodque siniul Politias et conscientiasperturbat. Et quidem in spiritualibus est plane immedicabile malum. Quanquamautem hie locus possit intelligi de operibus ipsius vitae seu conversationis,tamen principaliter urget Apostolus opus miuisterii et invehitur in]ijl3 liac Rua ipsorum asperitate nmltos offenduiit, qui iucipiunt CDE10'

148 1^" epistolani S.Pauli ad (lalatas Commentarius. [1531.] 1535. (6,4)Hs] 'Probet imusqLuisque': Hoc qiûamquam possit intelligi de operibiisipsius vitae vêl convers[ationis, tarnen princi])aliter iirget P[aulus opusmiuisterii et taxat vane gloriosos doctOLres.Hoc genus hominum ât bie Ott an fic^ : non.studet hoc, iit probeutrecte opera sua, sed ut liahLeant plausum. Sunt iugeniosi in alieno labLore 6et aniüiosi in alieno periculo. Quando vid[et Pâulum bene praedicasseet fon§ 1 ntc^t fieffcr machen, ut non potest ^Jl[eifter üuglig, êbt er an.^ Utingeniosi ad calumnianduni ad aliena b[ona s^tudia, 2. plausi, 3. audaces.Quando illustres facti apud vulgus, gljen în an, quando iuvenient pericul[a,i)ibm fte fic^ ha bon, volunt beffer niadjen, et non.' Non quaerunt, quam lobene fa[ciant, sed solum quaerunt g[loriani, got gefi, e§ üerberb Chi'istus,ecLclesia, pol[itia. @§ finb lêilo§ leut, ista 3 vitia liabent.Quid est, inquit, quod quaeras causam apud alios et tuum ministeriuminstituas, ut dicatur de te? S)a§ finb tLCC^te theoLlogici fcribenten: 6§ iftnic^t§ cum PLaulü. Quando istum plausum habeut, fo g^cn§ Iîn an et v.3 taxtat scheint geschrieben glorios—s 4 C Hoc* 13 O Quid * quaeras] quaerls14 tiica(n)tHrNämlich ') pseudoapostolus. -) Erg. calumniari. ^) Erg. possunt. *) DiesenMarken für den Druck entsprechen im Duck die Abschnitte unten Z. 18 und 31.T>r\xevodoôv? illos, qui pertiirbant suis phanaticis opinionibus recte institutasconscientias.Est autem hoc proprium eorum, qui xevodoîa laboraut, quod prorsusnihil curant, an opus, id est, miuisterium suum, purum sit nee ne, sed idunicum spectant, ut plausum vulgi acquiraut. Sic Pseudoapostoli , cum 20viderent Paulum pure praedicasse Galatis Euaugelium nee sc melius quidquamafferre posse, coeperunt recte et pie ab eo tradita calumniari et suamdoctrinara anteferre Pauli doctrinae, eaque arte conciliaverunt sibi favoreniGalatarum et Paulum fecerunt ipsis odiosum. Quare xevodoôi coniungunthaec tria vitia: Primum vanae gloriae cupidissimi sunt. Deinde mire inge- 25uiosi sunt ad calumuiaudum aliorum bene dicta et facta, ut hac via populiapplausuin acquiraut. Tertio, cum illustres facti sunt apud vulgum, alienotauieu labore et periculo, tarn fortes et auimosi fiunt, ut uihil non audeant.Sunt igitur homines pestiferi et omni maledictione digni, quos odi cane peiuset augue. Nani quae sua sunt, quaerunt, non quae Christi lesu etc. 30Contra tales hie agit Paulus, Quasi dicat: Eiusmodi vane gloriosiSpiritus in hunc finem opus suum faciunt, id est, docent Euaugelium, utgloriam et plausum apud homines acquiraut, hoc est, ut praediceutur abillis insignes et egregii doctores, quibuscum Paulus et alii conferri non possint.20 acquiraut] mcrcantur ODE 23 doctrinae Pauli ODE 24 odiosum] in-CDEvisum

3In epistolam S. Pauli ad Galatas Commeutarius. [1531.] 1535. (6,4) 149Hsjrid^tcn tingLlÜÖ an. Sic isti feceniut: Pauli laboiem perturbant [SSI. 143 »Jetalioiiiin dicta et fa[cta calumuiaDtur et vuigus libLenter audiuut, statinivilescunt bLonam doct[rinain et j^ruritus auriuiu fc^led^t-? jU et veuit nebulo,qui laudat vuigus; tum sapLiens est, fortis et illustris. Sed probet opus,5 i. e. uou quaerat plausuiii uec coufidat in euni. Si opus fuerit integrum, sibene doces, forg nic^t pro laude, — laudaberis; et fac opus tuum probe,ne quaeras laudes, cal[umnieris aliena etc. Si probe administ[ras ec[clesiam,— si nou sequatur laus, quid ad te? dicam: propter v[ulgi piausumnon etc. 'Per iguominiam et a dex[tris et sinistris.' Sic docebo verbum 2-ff»c. «, 'f.10 et meum ministeLrimu nullo res[pectu huLmano, uuUa cura gloriae, sap[ientiae.Tum erit, ut gloriam, non quod glorLiamur in nobisipsis etc. Sed si scio,quod fideliter gessi nieum of|ficium, tum glor[ior in domino deo; ista g[loriaest pura. 'Gloria nostra bec est', cum P[aido dicere possum, et est nostra 2. sot. i, 12Strich5 (quae[rat) uou quaerat S sequatur 9 Per] pro 11 (ut) non 13 et mitzu domino Z. 12 gezogenDr]Ubi haue existimationem adepti sunt, incipiuut calumuiari alioruni labores,15 dicta et facta, et sua magnifice praedicare. Eaque versutia dementant animosvulgi, qui, quia habet 'prurientes aures', non soluni delcctatur novis dog- 2- lim. 4,matibus, sed etiam gaudot eos, quos autea doctores liabuit, obscurari et premia novis illis, ut somniat, gloriosis doctoribus, propter sacietatem et uauseamverbi. Hoc, inquit, fieri uon debet, sed uuus(juisque sit fidelis in ministerio20 suo, non quaerat gloriam propriam etc. nee coufidat in temere applaudentemmultitudinem, sed hoc tantum curet, ut probe opus suum faciat, id est, puredoceat Euaugelium. Quod si opus eius rectum fuerit, sciat non defuturamsibi gloriam apud Deum, deinde etiam apud pios. Quod Interim apudingratum ruuudum nullam laudem meretur, hoc nihil raoveat eum, seit euim25 illum esse finem niinisterii sui, non ut ipse, sed ut Christus inde glorificetur.Ideo 'instructus armis iusticiae a dextra et sinistra' coustanti auimo dicat:2.Sov. e, 7Xon incepi docere Euangelium, ut mundus houorem mihi deferret, ideo nequepropter ignominiam, qua me afficit, desistam. Is doeet verbum et peragitministerium suum sine ullo respectu humano, sine uUa cura laudis, gloriae,30 fortitudiuis, sapientiae etc. Non nititur aliorum laude, sed eam habet insemetipso.Quare qui reete et fideliter administraverit oflScium suum, nihil curat,quid mundus de se loquatur, non curat, sive laudet sive vituperet eum, sedhabet gloriam in semetipso, quae est testimonium couscientiae et gloria in35 Deo. Ideoque cum Paulo dicere potest: 'Gloria nostra haec est, testimonium 2.801.1,12conscientiae nostrae, quod in simplicitate et synceritate Dei, uon in sapientia18 gloriosis, ut somniat, doctoribus CDU

'150 Iti epistolam S. Pauli ad Galatas Commeutarius. [1531.] 1535. (6,4)Hs]gloiia; non curo, quod alii odiuiit, habeo ia raemetipso gloriam, scilicet'meae con[scioDtiae'.Sed econtra Vana gloria !ompt lêi", fe|t suam of[ficium in os alienumet opLinionem vnlgi. Sic KarlstaLdius: is blteB semper an etm bing \o lang,donec mube tüor, incepit aliud. Sic gloria est in aliorum ore, non apud se. sS)a§ ift ntd^t, iit P|aulus 2. Cor. 1.: Sed idco praedicavi, ut hab[cani gloriam Snt aliis^; et tantnm mac^t of[ticium suum în, ut hab[eat plausum apudipsnni; est gLloria, fidûfia, 'testimonium', sed apud exteros. 3Jltr ber gloriani(^t! Quando isti* deficiuut, ift er auä) OerIo[rn, non habet gloriam, too it)tler fid^ "în Italien? ruente gloria alieno, ip.se totus ruit. Sed sie: Ego gero lohoc ministerium, sive placeat ang[elis; tft§ rec^t, habêo laudem. Si foHen'3 Vanae scheint geschrieben 5 ore c aus os 6 2. c aus 1.') Erg. apud Deum. ') Erg. Euangelium praedicem. ') Nämlich der eitleRuhm. *) Nämlich die, loelche ihn spenden. ') = abfallen.Dr] carnali, sed in gratia Dei conversati sumus in hoc mundo' etc. lila gloriaest pura et stabilis, non enim pendet a iudicio aliorum, sed a conscientiapropria, quae nobis testimonium prebet nos recte docuisse, recte administrasseSacramenta et omnia recte fecisse, ideoque non potest contaminari aut tolli. isAltera illa, quam habent xerodoôi, est incerta et periculosissima gloria,quia non habent eam in semetipsis, sed pendet ex ore et opinionibus vulgi.Ideoque non possunt habere testimonium propriae conscientiae, quod omniasiraplici et sincero animo tantnm ad illustrandara gloriam Dei et salutemanimarum promovendam fecerint. Huc enim spectant, ut ipsi ex operc seu 20labore praedicationis suae inclarescant et glorificentur ab hominibus. Habentigitur gloriam, fiduciam et testimonium, sed apud homines, non apud semetipso.snequc apud Deum. Hoc modo pii non cupiunt habere gloriam. SiPaulus habuisset laudem et gloriam apud homines, non apud semetipsum,coactus fuisset desperare, cum videbat multas Civitates, Regiones et totam 25Asiam a se deficere, cum videbat tot scandala et Sectas praedicatiouem suamsequi. Christus cum solus erat, hoc est, cum non solum a ludaeis quaerereturad mortem, sed etiam a suis discipulis relinqueretur, tamen solus nonerat, sed Pater cum illo erat. Sic si hodie uostra fiducia et gloria penderetex horaiuum iudicio et favore, cogeremur brevi tristicia animi perire; tantum 30enim abest, ut Papistae, phanatici Spiritus et totus mundus aliqua gloria etlaude dignos nos indicent, ut etiam acerbissime oderint et persequantur nos,Item, ut ministerium et doctrinam nostram extreme blasphement et prorsusevertere nitantur. Nihil ergo habemus apud homiues nisi meram ignominiam.29 erat, quia gloriam habebat in semetipso. Sic CDE 33 Item, ut] imo libenter ODEblasphement] blasphemarent CDE 34 evertere nitantur] everterent CDE

8In epistolam S. L'auli ad Galatas Coiumentariu.s. [1531.] 15,35. (6,4) 151Hs] a nie, tarnen hab[eo gloriam. Etiamsi t[otus miindus arriserit et cecideiitpostea, tameu niaueo ideni, cjuia opus ineum probe factum et b[ona cou-[seientia coram deo. S)a§ i[t 'g[loiIa in semetLipso', ha§ tft not, med^tig etc.,quia E[uaugeHuni uostruin est tale, quod de sua natura et de malitia Satânae5 aifert secum cruceui et est Verbura scaudali', [33(. 143''] liodie accedunt, cras i. Hot. i, isabiunt. Si fundassem g[loriam meam ad plausum, tum etiam cecidis[sem.Idee discat praedicator gloriatiouem in seipso habere, neu iu aliorum ore.Si venit, nivxb id^§ on. PLaulus: 'per gloriam' etc. Sunt quidain, qui vos2. sor. s, spraedicent \ Sed mihi est alius ^, Scilicet substantia est 'testi^monium con-10 [scientiae meae\ Et specto, an syncerum meura of[ücium, pura doct[rina, anlaudetur a deo. Si hoc habeo, dico me habere gLloriam in meipso, hie nemopotest auferre, ibi fundata stat in cLorde meo; quod alius laudat, cras potest1) = preisen. ') Nämlich Gott.Dl] Sed gaudemus et gloriamur in Domino. Ideo securi et laeti summa fideet diligentia officium, in quod constituit nos Dens quodque ei gratum esse15 scimus, administramus. Hoc facientes nihil curamus, sive piaceat sivedispliceat diabolo opus nostrum, sive mundus faveat sive invideat nobis.Scientes enim opus nostrum probe factum esse, et habeutes bonam conscientiamcoram Deo recta incedimus 'per gloriam et ignomiuiam, per infamiam 2.Sov. e, set laudes' etc. Hoc Paulus vocat gloriam in semetipso habere,20 Et haec valde necessaria admonitio est contra hoc uocentissimum vitium,Quia Euangelium eiusmodi est doctriua, quae de sua natura, deinde etiammalicia Satanae affert crucem. Hiuc Paulus vocare solet 'verbum crucis et i. Soc. i, isscandali'. Non habet perpetuo constantes discipulos, qui hodie accedunt etprofiteutur ülud, cras offensi cruce iterum deficiunt et negant illud. Ideo25 qui propter plausum et laudem ex honiinibus venandara docent Euangelium,illos necesse est perire et eorum gloriam in ignominiam verti, quando populuscessat eis applaudere. Discat igitur unusquisque doctor, ut gloriam non inore alioruni, sed in semetipso positam habeat. Si qui sunt, qui laudanteum, ut vere pii solent ('Per gloriam et ignominiam' inquit Paulus), recipiat 2. ffor. 6,30 hanc gloriam, sed velut accideus gloriae, Substantiam autem gloriae ducatesse testimonium conscieutiae suae. Is tunc probat suum opus, hoc est, nihilsolicitus de sua gloria, hoc unicum spectat, ut probe administret officiumsuum, hoc est, ut pure doceat Euangelium et legitimum usum Sacrameutorumostendat etc. Cum ita probat opus suum, habet gloriam in semetipso,3b quam nemo ei eripere potest, quia eam bene plautatam, fisam et firmatamhabet in corde suo, uon ore aliorum, quos Satan potest facilime avertere etex eorum ore et lingua pauloante benedicente maledicentissimam facere.21 doctrina est CDE

152 In epistolani S.Pauli ad Galatas Commentariuis. [1531.] 1535. (6,4)Hs] avertere et ex lingnia benedicente potest facere maledicentis[simam. Si veroopus verum, non potest.Si vultis habere g[loriam, quaei-ite dextre et solide, non ponatis gLloriamin OS alicuius sed in corde, et hoc, quando opus recte faeitis ; manente ea ingloria, sequetur eam alieiia, si non statini, tarnen suo tempore. Si econtra, 5sequetur etiaiu ignominia foris ut intns, quia quaero tantum, ut gloriosnissim. Ita vane gloriosi hodie Z[winglius, OecoLlampadius, qui nihil specta[bantquam gloriam et extra se, non spect[abant , ut doct[riiia sana, sed in eavol[ebaDt habere magLuam g[loriam. S)a§ ift ein arme ôffart, ha ber Steufel2. a'iofc 20, 7 bert ar§ an hJtfjd^t, verbo dei abuti pro plausu. 'Non erit inuocens.' Econtra: 101. ®om.2, 3o'qui ho[norificaverit, et ego.' 1. quaerite dei gloriam, qnae est nostra, i.e.spectet, curet, stud[eat suuni opus probum facere, ut sit suum raiuisteriumi.ftot.4,2fidele. 'Quaeritui- inter', 1. Cor. 3., esto fidelis i.e. maä) bellt opus red^t;nihil spectes quam salutein animarnm, tum opus tuuni est probum, fidele;fo ydâlt) brauff, et habes apud te gloriam et d[icere potes in con^scientia: 15deo placet mea doetLriua, opus.3 C Si 10 verbo c aus g[loria über innocens steht 2. praecepLtumDr] Si igitur, inquit Paulus, cupidi estis gloriae, quaerite eam dextre etsolide, non ut posita sit in ore aliorum, sed in corde vestro. Hoc tum fit,cum probe feceritis officium vestrum. Ita quoque futurum e.st, ut gloriam,quam in vobisipsis habetis, sequatur etiam aliquando gloria apud alios. Quod 20si vero in aliis tantum, non in vobis ipsis gloi'iemini, sequetur ignominiamet confusionem illam, quam habetis intus iu corde, etiam confusio foris apudalios. Hoc vidimus aetate nostra in quibusdam spiritibus phanaticis, quinon probabant opus suum, id est, non curabant, ut pure Euangeliuni docerent,sed eo abutebantur ad plausum viilgi contra secundum praeceptum. 25Ideoque internam ipsorum confusionem secuta est etiam externa, luxta illud:3. aHofe 20, 7 'Non habebit Dominus eum insontem, qui vane usurpaverit nomen ipsius',i.Som. 2, soltem: 'qui nie conteranunt, erunt ignobiles'. Contra, si primum gloriamDei quaerimus per ministerium verbi, certo sequetur etiam gloria nostra,luxta illud: 'Qui me honorificaverit, glorificabo eum'. Summa, Unusquisque 30probet, id est, diligenter curet, ut suum ministerium fidele .sit, nam hoci..(foi. 4, 2maxirae requiritur in ministris verbi, 1. Corin. 4. Quasi dicat: Quisquestudeat hoc nnum praestare, ut pure et fidel iter doceat verbum, nihilquespectet quam gloriam Dei et salutem animarnm, tum opus suum fidele etsolide bonum est habetque in conscientia sua gloriam, eam videlicet, quod 35cum fiducia potest dicere: Haec doctrina et ministerium meum placet Deo,Quae profecto exeellens et magnifica gloria est etc.Potest autem illa sententia etiam comode applicari ad opera in quocunquevitae genere a püs facta. Ut, qui Magistratus, Paterfamilias, Ser\Tis,

«In epistolam S.Pauli ad Galatas Corumentarius. [1531.] 1535. (6,4.5) 153Hs] Sic iu aliis op[eribus vitae. Si paterfLaniilia.s , mag[i?tratus, auditor,liraoc'ep[tor, fac opus tuiim et mane iu tua voc[atioue, illam fideliter exerce.Et frag ni(^t barnac^, an jcâben leiben, et pot[es dicere: fui praecep[tor,cum orani fide traetavi, feci, qiiod potui, ideo certum, quod placeat. Si5 calumniatur ho[nio, nihil nocet, [SBt. 144^] sie muffen omnia b[oua «Lpera contemp[tum,calLuniuiamj ingTa|titudinem !^Q6en. Ideo spectemus nihil aliudquam opus. Deus dix[it, quod velit destruere calumniatorem , 'finis eorum sptii. 3, i9confusio', 'Tnsipientia' etc. Per quem? Tudiceni deum. Ita Ps. : 'Educet^j^ /''tanquani merid[iem'; Item: quid volunt obscu[rare. Si non opus nostrum10 probum, fo tinxft JU fdânben; alibi 1. Cor. : 'stipula, aurum'.i. fioc. 3, i2'In semet[ipso', fo fol§ an allen fein, ut glorieutur apud se, sed tarnenin deo, quod meum verbura sit Suum et opus. 2)a§ mui ba Öor fein: contrat)dibileNntium vanae g[Ioriae.1 C Sic' 7 calumniatorem c aus calumniatori 8 Ps.] prop^heta 10 fdânbcrt]fanben 11 gloriantur') Dieser Marke entsprediend der Abschnitt unten im Druck S. 152, 38.Dr] Praeceptor, discipulus etc. est, maneat in vocatioue sua ac in ea probe etIS fideliter officium suum faciat, nihil solicitus de bis, quae e.Ktra vocationemsuam sunt. Hoc faciens habet gloriam in seipso, ut dicere possit: Summaqua potui fide et diligentia feci opus vocationis diviuitus mihi mandatum,ideoquc scio hoc opus in fide et obedientia Dei factum placere Deo. Si idcalunmiantur alii, parum refert. Semper enim sunt, qui contemnunt et30 calumniantur doctrinam et vitam piam. Sed Deus saeveriter minatus estse destructurum calumniatores. Ideo cum tales diu anxie quaeruut vanamgloriam et vere pios suis calumniis conati sunt obscurare, accidit ilHs, quodPaulus disit: 'Quorum gloria confusio erit', Et alibi: 'Insipientia eorum nota f j'i,^' a",fiet Omnibus.' Per quem? Per Deum, iustum ludicem, qui, ut illorum calmn-2» nias traducet, ita piorum 'iusticiam educet sicut raeridiem', Psal. 37. Parti- *! 3'.cida 'in semetipso', ut hoc etiam obiter admoneam, sie accipienda est, netamen excludatur Deus, Ut scilicet uuusquiscjue sciat opus sumn, in quocunquetandem pio vitae genere sit, esse divinum opus, quia est opus vocationisdivinae, habens mandatum Dei.30 ünusquisque enim suum onus portabit. 6/5Est quasi ratio superioris sententiae, ne quis innitatur aliorum iudiciisde se, Quasi dicat: Extrema dementia est, quod quaeris gloriam in aliis et15 de his operibus, quae CDE ISjie extra bis suut] uou sunt vocationis suae CDE16 ut dicere possit] Potest enim dicere CDE Summa fehlt CDE 20 piam] piorum CDEsaeveriter] severe CDE 22 conati sunt] conantur CDE

154 In epistolam S. Pauli ad Galatas Commeutiirius. [1531.] 1535. (6, 5)^^l'Cnusquisque': Sa» gebort bo JU. Quid est, quod alter alteri fidit, tumeiner potest alteri Reifen in ext[ienio dîe"? Ipsi volunt vehi laud[em alicui.Sed quaudo veuit ad ext[renuini diem, horaiu mortis, isti lauda|^tores nontuerben tuum ouus tragen, sed tu. Ideo cogLito, quod deus uon res^pieietmeos laudatores, sed meuin ouus portabo, et vid[eo, an apud meipsum ^habLeam gloriam iu deo, quia morientibLUs nobis eessant istae voces laudLantium.Sed morior, venio ipse, appareo C[oram ludîce, scio, quod düig[eaterfeci, quia factum secundum vocationem.Seimus rLcmissioiiem p[eccatorum folle glên super omnia opera. MinisteriabLOni pastoris sunt bona et solida respectu vani glo[riosi : Pomerani est '"rectum, Z^winglii est vana gloria; hie synceritas; loquitur de colla[tione vero-[rum operum, qui quaerunt apud deum g[loriam, non ho|^minum. Quando2 (h[abere) vehi 9 C Seimus' über super omnia opera stfht de quo non iamzu 11112 hec omisi, nou potui legere'•) Dieser Marke entsprechend der Abschnitt im Druck Z. 25. ') Diese ErklärungBörers, er könne seine Schnellschrift an dieser Stelle selbst nickt lesen, hezielit sich auf diebeiden Woiie collai^tione veroLrum. Dem Sinne nach findet sich aber der Gedanke imDruck S. 155, I5ff.Dr] non in temetipso. In agone enim mortis et uovissinio ludicio nihU proderittibi, quod alii te laudaveriut, Nam onus tuum alü non portabunt, sed tustabis ad Tribunal Christi et solus portabis onus tuum. Ibi nihil iuvare '5te potemnt laudatores tui, nam morientibus nobis eessant istae laudautiumiHäm.2,i6Voees. Ac 'in ülo die, quo iudicabit Dominus occulta hominum', stabittestimonium conscientiae pro te aut contra te, Contra te, si habueris gloriamin aliis. Pro te, si eam habueris in temetipso, hoc est, si conscientia tuatestimonium tibi praebuerit, (ûod probe et fideliter administraveris ministe- 20rium verbi, spectando tantum gloriam Dei et salutem animarum, Vel tuumofficium secundum vocationem recte feceris. Et illa verba: 'Unusquisqueportabit iudicium suum', satis vehementia sunt, quae certe perterrefacere nosdeberent. ne inanis gloriae cupidi essemus.Porro observaudum est nos hie non versari in loco iustificationis, ubi "^^nihil valet nisi mera gratia et remissio peccatorum, quae sola fide suscipitur,Ubi omnia opera, etiam illa, quae sunt optima et secundum divinamvocationem facta, opus habent remissione peccatorum, quia perfecte nonfacimus ea. Sed haec alia caussa est. Xon agit hie de remissione peccatorum,sed confert vera et hypocritica opera. Quare ista sie debent accipi, 3»Quod, etsi opus seu ministerium pii Pastoris non tarn perfectum sit, quinindigeat remißsione peccatorum, tarnen in se probum et perfectum estrespectu26127 suscipitur] appreheuditur CDU

In L'pistolaui S.Pauli ad Galatas Commentarius. [1531.] 1535. (6,5.6) 155Hs] veuit ad coii[scieDtiam , nihil; tarnen scire deb[eo, opus meuin factum inve[ritate et .syncLerilate et vocLatioue divina, et verbum non corrupLi, sedservavi purum, doeui, sicut est. S)a§ tötl'b 'onus tragen'. De bene adniinistratoministeLrio et of[ficio et vita bene pcracta oportet certe opera5 hab[ere, quae novimus bona. Paterfa[milias mu§ tüiffen, quod bonum 0])ussuum opus. Eateinis confidenduui in opera,

156 In epistolam S. Pauli ad Galatas Commenfcaiius. [1531.^ 1535. (6,6)Hsl tire sno praecepLtori 0[mnia bona. S)a§ 'ifdii iä) borjeiten get)Qlten pro ledêi"=l[{ä) bing, quod praecip[oret Ecclesiis, ut alerent suos Apostolos. TemporePapae nou solum donabLantur, sed afflueb[ant, videtis quautas nioles, stupuimiis.Is dedit arcem, domuin, hortum, flLorenos. S)a§ lDa§^ affinere.Ideo cogitab[am, ha§ P|aiilus bergeblii^^ rebte etc., sed putabani, man |oIben auditoribus toerett, ut nou doceatur. Sed videmus iam, quam tuenig.Quia tum docto[res falsitates', illic PapLa, Ep[iscopi, Reg[es, p[rincipe.s,raonachi, domini. Iam E[uangelio orto videtur, quantus labor. Iam intoto orb[e non est ec[clesia, quae suos alat, sed de bonis Pap[ae.* Turpeest, quod Piaulus Ap[ostolus tnu§ \o üiel tüort beritern t)vxb einer partedEen; lo3 (a) Papae 4 domum c aus domus 6 docetur 9 (Iam quaudo lego) Turpeunten Z. 29 ff.') = war. ') = unnötig. ') Ei-g. docuenint. *) Zum Sinn vgl. im DruckDr] Doctores suos alerent. Videbam enim in Papatu mira largitate omnes confen-eomnia ad extruenda magnifica templa, ad stipendia amplificanda augendosquereditus illorum, qui saera tractabant. Hine et Episcoponim et aliorumclericorum dignitas atque opes sie creverunt, ut passim occupaverint eultissimnset optimas terras. Existimabam igitur Paulura frustra haec praeeepisse, iscum omnia bona clericis non solum abunde donabantur, sed etiam largissinieaffluebant. Ideoque potius dehortandos horaines cogitabam, ne ampliusdarent, quam adhortandos, ut diirent. Videbam enim ista nimia hominumlargitate crescere avariciam clericorum etc. Sed nunc cognoscimus caussam,cur prius abundaverint omnibus bonis, iam egeant Pastores et verbi ministri. 20Prius, cum irapia et falsa docerentur, tarn abunde affluebant omnia,ut ex Patrimonio Petri, qui negat se argentum et aurum babere, et ex spiritualibus,ut vocant, bonis Papa, Caesar, Cardinales et Episcopi etc. Regeset Principes mundi facti sint. Xuuc autem, cum Euangelium doceri estcoeptum, tarn divites sunt professores ipsius, quam olim fuerunt Christus et 25Apostoli. Experimur igitur, c[uam egregie servetur hoc praeceptum dealendis doctoribus verbi, quod Paulus hie et alibi tarn diligenter urget etinculcat auditoribus. Xulla iam Civitas est, quae quidem nobis sit nota,quae suos doctores alat, sed omnes aluutur de bonis, non quae Christo, cuinemo aliquid dat (Natus enim utitur praesepi loco lectuli, cum ipsi non sit 30locus in diversorio; Conversans in terris non habet, ubi caput suum rechnet;Postremo spoliatus vestibus, nudus in cruce iuter duos latrones pendensmiserrirae moritur), sed quae Papae [SBg. cc] donata sunt pro suis abominationibus,quia oppresso Euangelio humanas traditiones docuit et impios cultusinstituit. 35Et quoties lego Pauli adhortationes, in quibus concionatur Ecclesiis,ut vel suos Doctores alant, vel ut conferaut aliquid pro sublevanda inopia

In epistolam S. Pauli ad Galatas Commentarius. [1531.] 1535. (6,6) 157Hs] loquitur de EcLclesia Cor[inthiorum : 'non propter nos?' 'mercecl[es mere- •,[tricis', gut gelt gibt man, — praedicato[res bav6[en ecoutra. î^^^n omnesmanum.^ lam est rapere, furari et iiequis[simi etc. Ideo vid[etis, quamneces[sarium est praecip[ere E;c[clesiae, ut pastores suos alat, quia, (piando6 dei gratia praedicatui-, tum irascitur diab[olus. 2Ba§ aber bl'au§ folgen tutvb,vide. In vet[ere Têstameuto praeceptum, ut aleieiit Levitas. S[pirituinS[anctum quando diab[olus uou potest oppriuiere virib[us, meudLaciis psLeu-.^°'^- '• '"1 vor nos am Zeilenanfang nochmals non s« Ij'J Mich. 1. r 2 malt o 3'^^^"]3ic£)et 7 raeud[aciis] —ed^ über mendiâciis steht \ä)KiX[mex')Ery. jurüct.Dr] Sanctorum in ludaea, soleo vehementer admirari et ])udore suffundi, quodtantus Apostolus coactus sit tam multis verbis uti, ut hoc beneficium ab10 Ecclesiis impetraret. Ad Corint. agit haue rem duobus integris Cap. Ego i. j?ov. 9. lonon libenter velim Vuitebergam, quae ad Coriuthum plane nihil est, sieinfamai-e, sicut ipse infamavit Corinthios tam anxia et solicita emeudicationevictus pro pauperibus. Sed ea fortuna est Euangelii, quando docetur, nonsolum nemo quicquaiu dare vult pro sustentaudis ininistris ipsius et conser-15 vandis scholis, sed omnes incipiuut rapere, furari, imponere alii aliis variisartibus. Summa, homines videntur degeuerasse subito in immanes bestias.Contra quando doctrinac daemoniorum praedicantur, homines vere prodigifiunt et omnia sponte ofFerunt suis seductoribus. Prophetae idem peccatuniexprobrant etiani ludaeis, quod piis Sacerdotibus et Levitis aegre victum,20 impiis omnia affluenter dederint.Quare nunc primuni intelligimus, (piam necessarium sit hoc praeceptumPaulide alendis ministris Ecclesiarum. Satan- euim nihil minus ferre pote.stquam lucem Euangelii, ideo lucente ea excandescit et totis viribus conatureara extinguere. Hocque tentat duplici via, PrLmum mendaciis Haereticorum25 et armis Tyrannorum, Deinde inojiia et fame. Cum vero Satan hactenusin nostris terris per Haereticos et Tyrannos Euangelium oppriuiere nonpotuit, tentat alteram viam, ut videlicet ministris verbi victum subtrahat, utinopia et fame coacti deserant ministerium suum atque ita cum temporepopulus miser verbo privatus degeneret prorsus in bestias. Et Satan horren-30 dissimum nialum hoc, ut eo citius veniat, vehementer urget per impiosMagistratus in Ci\ätatibus et Nobiles in rure, qui bona Ecclesiarum, exquibus rainistri Euangelii debebant vi vere, rapiunt et in malum usum transferunt.'De mercedibus meretricis', inquit Proj^heta Micheas, 'ista bona widin i, 7congregata sunt, ideo ad mercedem meretricis revertuntur.' Deinde Satan15 imponere] ciroumvenire ODE aliis] alios ODE 7ß degenerasse] degeiierare C'DB25 Satan fehlt CDK 26 terris, gratia Dei, per ODE

158 lu epistolam S.Pauli ad Galatas Commentarius. [1531.] 1535. (0,6)Hs]doapostolorum, — fame gretfft er§ Qn, et hodie fit. Si 3t[Dtten et nobLÜesuou possunt auferre, etc. Et leib', quod 1 dLenarium.^ Ideo fiet: quii. fiot. 9, 11 instruitur verbo, participLCt spiritualibus. P[aulus: 'maguum, sV. Et fiuutdivites per uos, et nolunt oarualia etc. Judicium sequetur, ut nee carualianee spiritualia hab[eaiit, et nos servabimus utriimque, quia muffen mit effen.Si uon daut, signum, quod amiserint verbum et excomniunicati. Inipossibile,quod fidelis Chi-istianus ferre possit famem sui piistOLiüs, el^r^ xi% eijX* excollo.^ Sed quia diversimi fit, NobLÜes et Cives etc., ergo excommuuicati,quia contemnunt et rapiunt miuistro dei vitam spi^ritualem. [SBI. 145^] P[aulusberfi^ctS fid) üuä) ad Gal[atas, quod nihil pasto[ii daturi. Ideo tft§ tJloge,2 non fehlt zu 5 Ps. 8. [V. 7f.J r S etc. o excommuuicati] excoiati9 am oberen Bande der Seite steht der Buchstale Q als Lagenbezeichnung ebenfalls amoberen Bande steht: Vide Esa[iara fol. 43.') Sinn: f§ tut i^nen leib. ») Erg. daient. ') = elm: *) = er.') Erg. \\ij ba» §emb.Dr] privatim abducit homines etiam bonos ab Euaugelio nimia saturitate. Illaenim diligeus et quotidiaua tractatio verbi uauseam et contemptum plerisqueaifert, qui paulatim postea uegligentes fiunt ad omuia offieia pietatis exercenda.Item nemo liberos suos iam adhibet ad bouas, multo minus sacrasliteras di.'^cendas, sed ad questuosas tantum artes. Ista omnia molitur 15Satan iu luinc finem, ut Euangelium in nostris regionibus opprimat, etiamsiue vi Tyiannorum et dolis Haereticorum.Non frustra igitur monet Paulus auditores verbi, ut Doctoribus suisi.ftot. 9, iicominunicent in omuibus bonis. 'Si nos', inquit ad Corinthios, 'vobis spiritualiaseminavimus, maguum est, si dos carualia vestra metamus?' Debeut 20igitur auditores in carnalibus ministrare illis, a quibus spiritualia acceperunt.Sed ßustici, Cives et Nobiles abutuntur hodie doctrina nostra tantum adparandas opes. Antea regnante Papa nemo erat, qui quotannis non pendebataliquid Sacerdotibus pro anniversariis, ut vocabant, Missis, Vigiliis etc.Habebaut et Fratres mendicantes suam partem. Auferebant Komanae merces et 2.squotidianae oblationes etiam aliquid etc.Ab istis et aliis infinitis exactionibusliberati sunt homines nostri per Euangelium. Sed tantum abest, ut grati sintpro ista libertate, ut prorsus ex prodigis largitoribus facti sint fures et raptores,qui ueque Euangelio neque ministris ipsius neque pauperibus sanctis velunum assem darent. Quod certissimum signmn est eos iam amisisse verbum 30et fidem et excommunicatos esse a nostris bonis, Quia inipossibile est, quodvere pii ferre possint Pastores suos inopia laborare. Quia vei-o gaudent et24 vocabant, Item pro Missis CDE 2G obl.-iti- ]|,am Zeilenanfang dann ones weggefallenA 31 et bis bonis] et, in suinnia, niliil spiritualium bonorum habere CDE

.'.feinlu epistolam S.Pauli ad Galatas Commentarius. [1531.] 1535. (6,6.7) ]59Hs]

IGÖ In epistolam S.Pauli ad Galatas Cotamentarius. [1531.] 1535. (6,7.8)!-''''""• '^^l^'^ft': brauet tuerlic^ |art. non ridetis, sed "ipse subsanuabit' vos.«l^îIpse ntimerat catalogum iustructis[sinium : quaudo dare debent, suut avari etiinponunt nobis f(|ulb: ttienn man nti^t loil leiben, qualis pastor! Nonme doct[oiemi; e§ gilt: h)er ben anbern etc.^ laveuies, quod tu geirt^ etteipsum gebeuc^ft.* Si ista dicuntur R[ottensibus, nob[ilibus, mag[istratibus, 5iion audiunt. Xos fecimus nostruai of[ficiuin, sunt admoniti. Est meliu.spati quam facere iniuriain, quia patientia est semper innocens. Ex partenostra patientia eorum^ opus. Si etiam deus tenuiter pascat, tarnen nonfame.® In diebus faniis füret în^ non loerben etc.*6,8 'Quaecunque homo seminat': Omnia ba în ad locuni de aleudis pasto- lo[ribus. Tales locos öngerne lege[bain, quia videntur nos comiueudare et e.st1 non ridetis o') Vgl. hier unten Anm.'') 1. Wohl zti ergänzen: eine förube gräbt, fallt felbftlîliein, — i»i Sinn von: Gott wird sie dafür strafen, daß sie die Pastoren hungern, lassen.>) = geirrt. *) = getäuscht. >) Genitivus obiectivus. ') Zum Sinn vgl. imTh-uek Z. 25/'. ') Im Sinne von Ps. 2S, 2. ') Eig. peiire.W.Dr]sunt, Omnibus bonis abundare voluut, nemo inexpletam eorum avariciampotest satiare. Si vere Euangelici e.ssent, nihil proprii teuere, sed pauperespauperem Christum sequi et omnia indigna ferre deberent etc. Eiusmodisuavibus hominibus, qui talia agunt et tarnen Interim videri volunt Euan- 15gelici et Deum religiöse colerc, non subsannare, horribiliter hie comminaturPaulus. 'Ne erretis', inquit, 'Deus non irridetur'. Quasi dicat: Vos certenon Deum, sed vosipsos decipietis. Non ridebitis Deum, sed Deus ridebit2, 4 vos, Psal. 2. Et notus est versiculus: Non me Doctorem, sed te deluserisipsum.' Sed l'erox Nobilitas et Rustica gens hac horribili comminatioue 20nihil plane moveutur, sentieut tarnen, cum periculum mortis iustabit, an nos(imo non nos, sed nt Paulus hie ait, Deum ipsum), au seipsos luserint.Interim, quia ipsi nostra monita süperbe contemuunt, dicimus ista in nostramconsolationem, ut sciaaius melius esse pati iniuriam quam facere, pacientiaeuim est semper innocens. Deinde Deus non sinet nos ministros suos fame 25perire, sed cum divites egent et esuriunt, pascet et in diebus famis saturabit nos.15J16 suavibus lis subsannare] tyrauuis et subsannatoribus Dei, qui summa securitatemiseros pastores rident, interim tarnen rideri volunt Euangelici et Deum non subsannare,sed summa religioue colere CDU 17 Quasi bis carte] id est, non patitur se irrideri in suisaul. 10, 16 ministris. 'Qui', inquit, 'voa spernit, me spernit', et ad Samuelem: 'Non te, sed me abiece-'runt' etc. Ut maxime igitur ad tempus diflert vindictam, tarnen suo tempore inveniet voset puniet contemptum verbi et acerrimum odium vestrum in ministros eins. Ideo ODE18 decipietis] decipitis CDE Deus] ipse CDE 20 et Kustica gens] cives et rustici ODE24 laeere] inferre CDE') ndele Nr. 2S9.

7In epistolam S.Pauli ad Galatas Commentarius. [1531.] 1535. (6,8) IßlHs] est species avariciae. Et tarnen debent ec[clesiae aliiuentum et vest[itiim suisministris, et hoc pLraeceptum eis imponendum et coD|^seientia gravauda, iitsciant pasto[res, se Qierito accip[ere. Christus: 'Dignus', 'Edentes'. Ideo £iit. lo.dice[ndum ad liberaudas uostras con^scientias : 'qui servit altari', 'quiai.s?ov.»,i3f.5 dominus ordinavit'. Ideo dominus beno facit, cum turba nihil totl tûn,deus transfert bona Aegu'ptiorum i. e. pfar[teit in bonam usuni. Aug[ustinusnon volûit pascere sua ec[clesia. Ipse fcÎug t)IIt aliquot mediafüretc. sed non, qui debet lab[orare diu et nocte in verbo, et ultra hoc]ab[oret, quando vult. [Sl. 145''] si nunquam inspLicit, fit fiigidus. Sciamus10 cum b[ona con[scientia et volûntatem et praecepLtum dei nlêtnett, ne quis sibiscrupulum.lam facit similitudinem. Illani allegLoriam applicat, ut exho[rtetui- adseminandum. Est generalis sLeutentia et applicat ad seutentiani de aleudis2 gravauda] gravada 8 unter hoc steht am unteren Seitenrand: praedicare.Dr] Quae enim seminaverit homo, haec et metet.15 Ista omnia pertinent ad locum de alendis ministris. Ego istiusmodisententias non libenter interpretor, videntur euim nos commendare, ut reVera nos commendant. Deinde speciem quandam avariciae habet, si quisdiligentius ista inculcet auditoribus. Docendi tarnen sunt homines etiam dehac re, ut sciant se honorem et victum debere Doctoribus suis. Ideni20 Christus docet Lu. 10.: 'Edentes et bibentes', inquiens, 'quae apud illosSut. lo, 7sunt, Dignus enim est operarius mercede sua\ Et Paulus alibi: 'An nescitis, i.Si)i-9,i3f.quod hi, qui in sacrario operantur, ex hostiis vivunt, Et qui altari serviuiit,cum altari jjarticipant? Sic et Dominus ordinavit, ut, qui Euangeliumannmiciaut, inde vivaiit.' Haec etiam prodest nobis, qui sumus in ministerio,25 scire, ne mala conscientia laboris nostri mercedem accipiamus, quae numeraturnobis ex Papae bonis. Quae quanquam per meram imposturam congregatasunt, tamen Deus, spoliaus Aegyptios, hoc est, Papistas bonis suis,transfert ea in pium et bonuni usum, non quando Nobiles ea rapiunt ettransferunt in abusum suum, sed quando ii, qui gloriam Dei annunciant et30 qui pie instituuut iuventutem, inde aluntur. Fieri enim non potest, ut unushomo et laboribus domesticis ad parandum victum diu noctuque possit vacareet simul versari in studio sacrarum literarum, sicut officium docendi postulat.Sciamus igitur nos bona conscientia (quia Deus hoc mandavit et ordinavit)posse frui iis, quae nobis ad vitam comode sustentandam de bonis Ecclesia-35 sticis prebentur, ut officio nostro vacare possimus. Nemo igitur hac de rescrupulum sibi iniiciat, quasi illis bonis non liceat uti.25 ne bis accipiamus] ne pro labore iiostru mala conscientia accipiamus mercedem CDE26127 congregata] coacervata CDE 2S ea ia nostris locis in CDE 29 suum fehlt CDESutl)ct§ SBerte. XI,, 2 11

i162 I" epistolam S. lîuli ;ul Galatas Commeütarius. [1531.] 1535. (G, 8)Hs] miuistris etc. Ibi 4[uaestio: ü[trum per opera mereatur Salutem? alibi.^P[aulus: oportet fiant exbortâtiones tales: qui exerc[et fidem et facit bLonao^pera, habet v[itam ae[ternam.'Seminat': i. e. qui v[ult êiffen: f reffe gor^, i. e. qui non alit ministros, sedsolus devorat, 'seminat ia c[arne', i. e. facit opera, quae suadet sibi sua câro. s'metet': neu sohim in fut|ura, sed hac v[ita, fol l)n "^linbert S^Leufel'^tn gên, et statim nialedictio btuBcv fprecên. ©ol ein fiâr^[an§* velfur.^ Lib[enter vellet exhor[tari, ut esseut largi erga suos pastoLres. Set)e§ ®ott t)Vl celo !lagt, quod hoc doccndum Ec[clesiis etc.Hunc tex[tum gefurt Encratitae: PLaulus dicit adGalLatas: 'qui senii- lonat', — i. e. qui dux[it nxLorem; ergo uxor est res damnata et matrimoniuni9 vor Sott steht @[ott t)on [erg. un§; SchreibunstimmigkeitJ docendum c aus doce—[= docemini] 10 Encratitis') Nämlich oben bei Kap. 3; vgl. im Driick unten Z. 30f. ^) = verschlinge;©atfreffcr = Menschenfresser ünsre Ausg. Bd. 34-, 4, 11. ') Erg. 5lamen; i'gl. UnsreAusg. Tischreden l, 317, S und Nachträge; Bd. 15, 395, 28. *) = oben S. 79, 27.') Erg. jein unb bleiben.Dr]Quoniam, qui seminat in carne, de carne inetet corruptionem,Qui auteni seminat in Spiritu, de Spiritu nietet vitam aeternam.Addit similitudinem et allegoriam. Generalem autem hanc sententiamde seminando applicat ad particularem illam caussani de alendis ministris, 15dicens: 'Qui seminat in iSpiritu', id est, qui alit Doctores verbi, is facitspirituale opus et 'metet vitam aeternam.' Hie quaestio est, Utrum perbona opera mereaniur vitam aeternam? Id enim Paulus videtur hoc locoasserere. De sententiis, qiiae de operibus et mercede loquiiutur, supra Cap. 3.satis diligeuter et copiose disputavimus. Valde autem opus est exhortari, 20exemplo Pauli, credeutes ad bene operandum, hoc est, ad exercendam fidem bonisoperibus,ea enim nisi sequantur fidem, certissimiim signum est fidem non esseveram. Dicit igitur Apostolus: 'Qui seminat in carne' (Quidam legunt: 'incarne sua'), id est, qui nihil communicat ministris verbi, sed se solum benepascit et curat (Id quod caro suadet), 'ille de carne metet corruptionem', 25non solum in futura, sed etiam praesenti vita. Dilabuntur enim bonaimpiorum et tandem ipsi turpiter pereuut etc. Libenter exhortari velletApostolus auditores, ut largi et benefici essent erga Doctores suos. Estautem valde miserabilis res, eam esse hominum maliciam et ingratitudinem,quod opus sit ista admoneri in Ecclesiis. 30Encratitae abusi sunt hoc loco pro confirmanda phanatica opinionesua contra coniugium atque eum hoc modo interpretati sunt: 'Qui seminatin carne, metet corruptionem', Id est, qui ducit uxorem, danmabitin-. Ergo15 applicat] acconimodat ODE 27 tandem et CDE 2S orga] in CDE

9tn epistolam S. Pauli ad Galatas Commentarius. [1531.] 1535. (6, 8. 9) 163Hs]ma][um, quia in eo fit seruiuatio in CLarne. Xon viderunt de aleiidis ministriset 'semiuatioue in spiritu'. Si celib[es sunt iusti, scortatio.' Diab[oluscum sua astutia simpLÜcia corda subvertit. Sic venient alü. Non loquiturhie de coniugio, sed de benefaciendo ministri.s, ba§ êtft cr ' Seminare in5 spiritu"; Econtra corradere ift 'in CLarne'; et optat ei fegen, maled[ictuni !îeetbott.Econtra.^ lam toil et bQ§ bitig îeijen ad generale', et est exhortLatio 6,generalis et tinis Epîstolae. Non effioiamur taediosi. semel facere beneficium,— aunum. Ideo laft euc^ nic^t üerbricfien, gutS Û tûn, non solum ministris,10 sed etiam OLninibus fratrib[us, quia veniet etc.*; spectetis messem, et non etc.*@i tDoIt fie gern front machen.7 lit^tn] iiefjt') Erg. matrimonium est. ^) Für den Text Vers 9, der das Gegenteil ron demletzterwähnten 'seminare in carne' empfiehlt. ') Erg. 'tempus' itsw. *) Zum Sinnvgl.im Druck S. 164, Vif.Dr] uxor est res damuata et matrimonium est malum, quia in eo fit seniinatioin carne. Turpes illae bestiae adeo omni iudicio caruerunt, ut non viderint,quid ageret Apostolus. Ista ideo admoneo, ut videatis diabolum facilime15 posse avertere a veritate corda simplicia per suos miuistros. Tales infinitosbrevi habebit, imo iam multos habet Germania, quia pios alibi persequituret occidit, alibi uegligit. Contra hos et similes errores muniamus nos etdiscamus germanam sententiam Scripturae concipere. Loquitur autem Paulus,id quod videre potest homo communi tantmn sensu praeditus, non de coniugio,20 sed de aleudis Ecclesiarum ministris. Et quanquam Ulud alere corporalesit, vocat tarnen 'in spiritu seminare'. E contra corradere et sua quaerere,vocat 'in carne seminare'. Hos pronunciat in praesenti et futura vita beuedictos,illos xäcissim in praesenti et futura vita maledictos fore.Bonum autem facientes non deficiamus, tempore enim suo «,985 metemus non deficieutes.Conclusurus Epistolam a specie ad genus transit, et in genere ad omnebonum opus liortatur, Quasi dicat: Non solum erga ministros verbi, sedetiam erga omnes simus liberales et beneüci, idque sine defatigatione. Namfacile est semel atque iterum benefacere, sed perdurare nee vinci ingrati-30 tudine aut malicia eorum, quibus benefacias, hoc opus, hie labor est. Ideonon solum adhortatur nos ad benefacieudum, sed ut benefacientes nondefatigemur. Et ut hoc nobis facilius persuadeat, addit: 'Tempore enim suo17 negligit et in summa inopia vivere siiiit. Contra C'DE SO benefacias] benel'ecerisCDE11*

164 In epistolam S. Pauli ad Galatas Commentarius. [lS31.] 1535. (6,10.11)6^fi'Igitnr dum tempus': S)q§ ift cnnclusio. exhortLatiir ad alendos pastOLieset lai'giendam cle[eniosynan) omuihus. Erit tenipus, quod non poteritis, Utsi venit tempus hereticonim, tum omnia facta sunt perdita. Ideo dumscimus, quomodo credere, operari, exercete fidem. Si doct[riua ablata, tumopera, vita, passio, mors öerlom. [SI. 146*] Ideo dicit: 'dum tempus habetis', squia ipse 'ijdttn jcîet berfelên, si nou scrip^sisset.'DomeLsticos': qui sunt in nostra societate fidei, sunt tideles, 1. ministriverbi, postea alii creduli.fi, 11 12. Uecemb.I'Videtis, quautis literis': Concliidit hie Ep[istolam cum exhor-[tatioue et invectiva contra ps[eudoapostolos. sati.s supra dixit et feeit ana- m1 (EpListolae) exhortâtur 3 tum] dum zii 4l5 Christus loh. 9. [V. 4] ; 'redimentes tempus' [Eph. ö, 16] r 5 opera] opa 6 si(c)Dr]metemus non defatigati', Quasi dicat: spectate et expectate perpetuam messem,quae futura est, tum uulla ingratitudo aut malicia iiominum poterit vosavocare a beuefacieudo, Tempore eniin messis feretis amplissimum fructumsatiouis vestrae. Ita suavissimis verbis adhortatur fideles ad beue operandum.6,10 Igitur dum tempus liabemus, operemur bonuiu erga omnes,maxime autem erga doinesticos fidei.15Haec conclusio est exhortationis de alendis liberaliter EcclesiarumSoi). 9, 4 mini,stris et de largienda Eleemosyna omnibuSj qui egent, Quasf dicat: Operemurbouum, douee dies est, nam ubi nox veuerit, non possumus operari.Ablata luce veritatis multa quidem operautur homines, sed frustra, quia iu 20tenebris ambulantes nesciunt, quo vadant. Itwque tota vita, opera, passioet mors eorum frustranea sunt. Oblique autem pungit bis verbis Galatas,Quasi dicat: Nisi permauseritis iu sana doctriua, quam a me accepistis,nihil prodest vos multa bona operari, multa pati etc. Sic supra Capi. Tertio:3, 4 'Tarn multa passi estis frustra.' 'Domesticos' autem 'fidei' appellat nova 25phrasi eos, qui sunt in nostra societate fidei, Inter quos primi sunt ministriverbi, Deinde omnes alii credentes.«, 11 Videte, qualibus literis scripsi vobis niea manu.Concludit Epistolam cum exhortatioue ad suos et acri obiurgationeseu invectiva contra Pseudoapostolos. 30Supra maledixerat et Anathema fecerat illos, nunc quasi idem repetens,sed aliis verbis iterum graviter accusat eos, ut deterreat et avocet Galatasab eorum autoritate. Vos tales, inquit, habetis doctores, qui primum19 donec] dum C'DE 31 illos] pseudoapostolos CDE 32 avocet] abducat ODE33 ab eorum autoritate] a doctrina ipsorum. ut maxime iu .specieni essent maguae autoritatisviri VDE

In epistolam S.Pauli ad Galatas Commentarius. [1531.] 1535. ^6, 11. 12) -1(35Hs] tli[ema. Idem iam repetit, .sed aliis VLcrbis, et graviter accusLat, ut deterreatGal[atas et revocet ab illorura autoritate; dicit, qiiod uon qiiaerunt nisigloria[m, et cruc[eni fugiunt, 3. nou faciiint, qiiae doeent. Si sie commeiidaretdoctôrem tribus: quod uon iutelLÜgeret uec face[ret, quae doceret, — ideo5 abiice[rent vel * : fingerem* fictive. Non obtrectât eis, sed iudicat ApLostolicaautoritate. Sieut nos oportet: non solum traducimus, Si indicamus Pap[ani,Oeeo[lampadiiira, K[arolostadium esse diaboliLCOs. Sic ipse: 'Videte'. V[ulteos permovere et iüdicare suum matei-Lnum afLfectum: Nunquam scrip[sipropria manu talem et tantam Ep[istolam. Cetera« nou scripsLisse signifieat10 sed dictas[se ; hanc non dictavi, sed scrip[si. Placet referre ad loiigit[udiucniEpistolae, alii aliud. Ibi accusatio et condemiiatio gf)et an.3 gloria^m o orucem et cruCLera] X t'ugiuut mit Strich zu 4

16G In epistolam S. raiili ad Galatas Coinnieutarius. [1531.] 1535. (6,12)'^^"' ^'oli'ut': voluiit bene appaLrere, ItiOÜenI^viftd) Hiol fteHeil. 'Ciiguutvos CirLCUiiK'idi, tantuni ut.' S)q§ ift 1. virtus, i£Uod adulantur praelatib[uset poütificibus. Ideo docent et cogunt vos Circuiucidi, quia Caip[has,H[anuas et proceres Iiidâeorum resListunt Euangelio, et illi volunt se accommod[areeorum etc. et sie gestum etc.^, nt illis placeat, quia noluut cruc[emferre. Sic doetLrina Rube[ani*, non agunt, ut pro animabus suis discantliteras, multominus pro aliis, Sed volunt placere Pap[ae, Episcopis, illorumvol[untati obtemp[erare et obseq[ui, fteÜen îä), ut volunt pontifices: Si volunt,ut cereolos etc.*, ut non edant C[arneni, faciuut, ba§ finb exterLna opera,quibus quaerunt g[ratiam pontificum, ipsi uon quaerunt nisi placere hominibuset facere talia, quac sunt iustitia carnis, et metuunt cruc[em; si tameu aparte Euangelii, (juautuai ab Episcoj)o, et ibi pax et abuudautia ut illic, hie1 niol] geschrieben ist nocltmals tOoUcn 6 Sic o 7 imdtominus] — lg 11 taliac aus etc. a scheint radiert aus ab 12 EpiscopoJ E" [eigentlich wieder = Euangelioy(Ideo) hie')') Zum Sinn vgl. im Bruch Z. 15f. *) Btr Name des Orottis im Druck getilgt.Erg. incendant.Dr] adulantur potentatibus et Pontifieibus. His ut gratifieentm- utque illaesamconservent gloriam suam, cogunt vos circumcidi. Nam proceres ludaeorumpertinaciter resistunt Euaugelio et Mosen defendunt. Illorum voluntati isStudent accommodare sese, foris ita vivere et gestus temperare, ut Ulisplaceant. Ut igitur horura gratiam retineant et perseciitionem crucis nonsustineant, docent circuncisionera necessariam ad saluteni. Tales sunt hodieSycophantae quidam Papae, Episcoporum et Principum, qui contra nos vociferanturet maliciose nostra scripta calnmniantur, non araore veritatis tuendae, aoquam contra conscientiam impuguant et blasphemant, sed ut placeaut idolosuo: Papae, Episcopis, Regibus et Principibus nmndi, Deinde ut persecutionemcrucis Christi non patiantur. Si vero illa comnioda carnis haberent exEuangelio, quae habent ex impiis Episcopis et Principibus, Item si professioneraEuangelii sequerentur opes, voluptates, pax et quies carnis, statim 25se ad nos conferrent.Vanissimi homines, inquit Paulus, vestri doctores sunt, nihil sollicitide gloria Christi et salute vestra tantum suam gloriam quaerunt. Deinde,quia cruceni metuunt, iusticiam carnis praedicant, ne conciteut eibi odium13 potentatibus] magnatibus ODE ut his CDE 14 Nam proceres] Proceresenim CDE IS sunt et bodie CDE 19 quidam in gratiam Papae CDE quifehlt CDE 19120 vocit'erautur] vociferantes CDE 20 scripta nostra CDE calumniantur]calumniantes CDE 21122 idolo suo] idolis suis CDE 24 ex bis Principibus]ex idolis suis CDE 25 sequerentur] comitarentur CDE 29 metuunt, circumcisionemet iustitiam CDE

In cpistulaui S. Pauli ad Galatas Commentarius. [1531.] 1535. (6, 12. 13) 1(57Hs] essent. Ideo vanis^simi ho^mines quaenint g[loriam et fug[iiint crucLCm.tales doctjores liabetis. Si diu auditis eos, qui quaerunt veutrem, pacem etgllôriam et nihil patinntiir, — 3.^'Cogunt': Est Emp[hasis. Circuiiicidere nihil, sed 'cogere' ad eam^ et5 facere iustitiam ex ea et r[emissionem p[eccatonim ex ea, [33t. 146''] haB iftcontra Christum.'Qui', 'non':^ t[Ota geus Iud[aeorani, pontifices et psLeudoapostoli non«, isservant l[egem. Circumcidere est servare legem etc. Et tarnen dicit: implendos, 3non legem implent, — de hoc supra, — sed contrarium. Ego deterreo et10 pingo vobis v[estros d[octores: quaerunt suos ventres, fugiûnt crucêm, deindenihil veri docent, agunt omnia hypLOcritice. Etiam si foris servent legemin Cir[cumcisione, vestib[us, locis, tarnen non, quia l[ex non potest imjtleriextra Christum; extra eum non potest accip[i S[piritiis SLanctus, sie non•) D. h. tres virtutes, U'k oben S. 166, 2; vgl. S. 165, 2 f. ^) Nämlich: Circumcisionem.') 'non' bezeichnet den Hauptsatz.Dr] et persecutionem" hominimi. Quare ctsi magno studio eos diu audieritis,li tamen tales auditis, qui Ventrem colunt, suam gloriam quaerunt ac crucemfugiunt. P]st autem Emphasis in verbo 'cognut'. Nam circumcisio nihilest, sed cogi ad circumcisionem et ex ea suscepta facere iusticiam et satisfactionem,ex neglecta facere peccatum, hoc contumelia est afficere Clu-istuin.De hac re satis copiose supra dictum est.20 Neque cnim, qui circurac idun tur, legem servant, sed volunt vosB.iscircumcidi, ut in carne vestra glorientur.Hic'Paulus Haereticus est, quia dicit Pseuodoapostolos et totam gentemludaeorum, qui circuncidebantur, legem non servare, imo circnmcisos implendolegem non implere. Hoc contra Älosen est, (pii dicit circumcidi esse legem25 servare, non circumcidi pactum Dei irritum facere, Goue. 17. Et ludaeiiwoien.nnullam ob aliam caussam circumcidebantur, nisi ut servarent legem, quaepraeceperat omnem masculum octavo die circumcidendum etc. Ista supracopiose tractata sunt, ideo non opus est ea nunc repetere. Pertinent autemista ad descriptionem Pseudoapostolorum, ut deterreat Galatas, ne ipsos30 audiant. Quasi dicat: Ecce ego pingo et ostendo vobis, quales habeatisdoctores, nempe primum liomines vane gloriosos, (jui sua tautmn quaeruntet Ventrem curant, Deinde qui crucem fugiunt ac jiostremo nihil veri atquecerti docent, sed omnia eorum dicta et facta simulata sunt. Quare etiamsi14 liominum] ludaeoiuui ODE 15 ac] et CDE 19 supra satis copiose C'DE27 praeceperat] praecipiebat CDE 29 descriptionem] condemnationem CDE 32 acfehlt CDE atque] aut CDE

—1(38 In epistolam S. Pauli aJ Galatas Commentarius. [15ol.] 1535. (6, 13)Hs]j)otest Spiritus mundus, sed imimiiidiis etc. ergo q[uamquam fecerit l[egem,est hypocriticum et duplex pec[catum, quod volunt implere etc. Ideo estsententia notauda: servantes l[egetn non servant, Circumcidentes non circ[umcidunt,leiunantes, abst[inentes, patientcs uiliU illorum faciunt, quia cor abest;nihil, quod aliquis ieiunat etc., et tarnen is manet coutemptor dei, gratiae, sR[emissionis p[Cccatoruin, manet fid[ucia sui et iustitiae propriae, et hec suntPLeccata in 1. TabLulam, deiude alia vitia membrorum, libido. Ideo benedictum: Circumcisi non servant lêgem, sed simulant se servare; foris inspeciem servant, sed hoc corara deo nihil.Quid ergo agunt? 'Volunt', non ut iustificemini, q[uaraquam in cog[i- lotatione. Quae utUitas in CirLCuracisione vestra? Nulla prorsus, Sed tantumilia unica, 'ut possit gloriari' etc. 6t) ba§ boa gloriari f)ex|I[etb 'êtte.^ Impüper se vanis[simi honnines, serviuut mundo, principibus, metuunt crucLem,11 tantum] t7 ritia c aus pLeccata 10 über agunt steht ista obLeclientia circumcisionis1) = es sei verwünscht, vgl. Unsre Ausg. Bd. 45, 560, 1.Dr] legem foris servant gestibus et caeremoniis, tarnen servaudo eam non servant.Lex euim sine Spiritu sancto uon potest impleri. Sine Christo autem non ir,accii)itur Spiritus sanetus, quo non accepto manet Spiritus immundus, idest, contemnens Deum et quaerens suam gloriam. Ideo quicquid legis facit,hypocriticum est et duplex peccatnm. Immundum enim cor non iraplet, sedforis tantum simulat se implere legem, atque ita fortius corroboratur inimpietate et hypocrisi sua. soEst autem bene observanda haec sententia: 'Qui circumciduntur, legemnon servant', hoc est, circuncisi non sunt circuncisi etc. Potestque acconiodariad alia quoque opera. Qui extra Christum operatur, orat, patitur,Siöm. 14,23 frustra operatur, orat, patitur etc., Quia, 'quidquid non est ex fide, peccatnmest.' Nihil prodest igitur aliquem foris circuncidi, ieiunare, orare etc., intus 25tarnen interim eum mauere contemptorera gratiae, remissionis peccatonim,fidei, Christi etc. et superbire fiducia sui ac praesumptione iusticiae propriae,quae horribilia peccata sunt contra primam tabulam. lila comitantur posteaetiani peccata contra secundam tabulam, qualia sunt inobedientia, li[S8g.dd]bido,furor, ira, odium etc. Ergo bene dicit: 'Circumcisi non servant legem', sed 30simulant tantum in speciem, se servare. Süiiulatio autem coram Deo duplexiniquitas est.Quid agnnt Pseudoapostoli, quod volunt vos circumcidi? Volunt voscircumcidi, non ut iustificemini, quanquam hoc praetexant, sed ut in carnevestra glorientur. Quis autem non extreme detestetur illud pestilentissimum 35Vitium, ambitionem seu gloriae Studium, quod cum tanto periculo animarum19 fortius] magis CDE 26 euni mauere inlerim CDE 28 lila] Quae CDE

In epistokm S. Tauli ail Lialatas Commentarius. [1531.] 1535. (6,13.14) 109Hs]deinde hoc pessîmum, quotl, nou facientes ipsi, solum voluat vestra C|ârneabuti cum max[imo vestro danino. ad quid? ad gloriam. Coram deo perditi;coram mundo, quod estis eorum disc[ipuli et ipsi doctores. Ibi gravis[,simeinsectatur. ^5 'Caro': contra spiritum. Ipsi nihil dant de spiritu, quia non habentvorbum Spiritus, sed exer[cent cLarnem vestram, faLcieutes vos iustitiarioscarnales, quod foris servatis secundum c[amem dies, sacrificia, eibos. [SI. 147'']ibi tantum c[aro, non spiritus. et tarnen nihil habetis de eo nisi lab[oreininutilem et pernitiosum, ipsi gloriam: Nos doct[ores in Gal[atis, nos retrax[i-10 mus tot a PLaulo heret[ico, iani vivnut in sinu matris SynagLOgae. Sic hodicglüriautur: redux[imus ad gremium Ecclesiae. ^^X Ittuft erb[etten, fijUn. quoddicunt, et sunt niera CLamalia, spiritum non habent. Nos autem possumusgloriari de spiritu vestro, Ut supra c[ap. 3. 3

17U ^" epistolam S. i'auli :id Galatas Commeutarius. [1531.] 1535. (6, 14)Hsj'Mihi imtem ab.sit ylnriari nisi in crucie': Procedit usque ad 'indio;|nai?oi.3, etiouem'. 3ft äomig, ber QLUte man, toolt, ba§ qQc gloriatio êtte ba§ "^6x1=I[etb^. sie ego dix[i: glorietur qui velit, mihi fute ber 2![eufel omnem gl[oriationeralt)eg. Miiii renianeat ista uuica, quae est, 'iit glorier' etc. Eiiangelium3(öm. 12, 12 est verbum cruc[is, fol baS feinutllo. : 'in trihLulatiouibus gaudentes', Et 5.: s3miim. 5, 'Non solum', 'gloriatuur in trib[ulationibus'. Christianorum est superbire in1. isctvi 4, 16 ipsa ig[uoniinia max[ima, 'ut Christ[iani'. Nos sumus despectis[simi omniimi,quia damnati ut herêtiei , et occidimur apud muDdum, S[ed iguominiaChristianorum. Ego glorior super, quod tnundus nie acerbLissime sie inseetLaturet odit, quod PapLa et princi[pes crudeliter daiiinaut; boS fol mein >»9iD(i. 5, 41 gaudium, tro|^ jetn. Sieut Apostoli Aet. 5. S)a§ maijt ein gro§ gloriatio,quaudo piijnum certus de verbo, quod fit propter Christum. Nou est ibizu 1 Col. 3. r 3 bex] d, 5 cruCLis] X zu 5 Ko. 5. r 7 Christ[iani] X•) & öbem, S. 168, 12. -) Stolz, Zuversicht; s. Unsre Ausg. Bd. 31^, 204, 13;Bd. 3S, 335, 10.Dr] est gloriatio Pseudoapostolorum illa carnalis,ut cuperem eam sepultam esse ininfcrno, quia valde multis est exicio. Sed glorientur in carne, qni volciit,et pereant cum maledicta gloria sua. Mihi autem maneat ista unica gloria, isquae est, quod glorior in cruce Christi. Ad eundem modum loquitur et2. g°'"j2; 9 Rom. 5.: 'Gloriamur iu afflictionibus' etc.. Item 2. Corin. 12.: 'Libentergloriabor in infirmitatibus meis' etc. Ostendit igitur hie Paulus, quae sitvera Christianorum gloriatio, Nempe gloriari, gaudere et superbire in tribulationibus,ignominia, infinnitatibus etc. Mundus enim non solum pro despee- aotissirais horainibus habet Christianos, sed etiam acerbissime et quidem iusto,ut putat, zelo odit, persequitur, damnat et occidit eos tanquam nocentissimaspestes Regni spiritualis et raundani, hoc est, tanquam haereticos et seditiosos.Quia vero ista patiuntur non projiter caedes, furta et alia id genus scelera,sed propter Christum, cuius beueficium et gloriam annuuciant, gloriantur in 25sipfl. 5, 41 tribulationibus et eruce Christi et gaudent cum Apostolis 'se dignos haberi,quod pro nomine Christi contumelia afficiantur'. Sic nos hodie, cum Papaet totus mundus insectantur, crudeliter damnant et oecidunt nos, ea in regloriari et exultare debemus, quia ista patimur non proptermalefacta nostra,I. spciri 4, IS 'ut fures, latrones' etc., sed propter Christum, Salvatorem et Dominum nostrum, 3"cuius Euangelium pure docemus.Istis autem duobus maxime crescit et firma fit gloriatio nostra, quodprimum certi sumus nos habere doctrinam puram atque divinam, Deiiidequod nostra crux seu passio sit Christi passio. Ideo non habemus caussam,cum mundus nos persequitur et occidit, quod querulemur et ploremus, sed 3620(21 Jilundus bis Christianos] Mundus iudicat Cliristianos nou solum esse despectissiraoshomiues CDE 35 ploremus] eiulemus CDE

5Jii epistoliiui S. l'auli ad Galatas Cüuuiioutariiis. [1531.] 1535. (6,14) 171Hs] tunipus tri.staiidi, sed erigendi et visitandi etc. Sicut Christus: 'Cum niaIe-5Biatt(i.5,iif.dixLcriut vobis, separaveriut, dix[ei'iiit onme, gaudcte, gloriamiuü' Muudusdolet, emulatur in trib[ulatione, gloriatur iu favore, potentia, opib[us, sap[ientia,iustitia. sinas gloriari; gLloria iu confns|iouem. Nos contrarium, sed sie, ut5 fact[uni propter Christum; PctLrus: 'ut für'. S)a§ ift max[ima gloria eti-?i""

172 I» epistolam S. Pauli ad Galatas Commeiitarius. [1531.] 1535. (6,14)Hs] Caput, fult§ am meiften. Sic in Christo: omnes pasLsioues vocantur suaeetcrux.S)a§ fol un§ troftcn, quando vidLemus acerbis^sima odia tyraLnnorumet Sch|werraerorum: vos odistis nos propter Christum; in hoc glorior, quodme damnatis, non laudatis, occiditis, incarceratis et liberatis.* SBer'* ntiv sleib, qiiod boni quid faceretis, bog td^ mic^ etuev foI rlûmen ; scd coutrariuni,quod malo afficitis, quia sunt crux Christi, i. e. propter euni susceptae^, etiD!att^.5,iiille bene be'âlt.* 'Beatus, qui propter.' Si tantum veuiunt in pronomineTOattö. 11,30 pecundae personae: tuae. et Sunt non sohim 'leidet', sed 'fu§', ut Matth. 11.Tu me suut graves, et cum sunt mea crux. Sed propter Christum patiens, lodulcescunt. Si aliter docerem, cessarent odia. £)a§ 'êift gloriari in advei--sitatlbus et contra mala audenter ire. S!to| nostra ftêt in tribLulatione,3 O ®al ' 4 oditis 6 (t)6r) ic^ ic^ c aus me') Wie die Juden die Apostel immer wieder freilassen mußten, Äpg. 5, l'J.*) = Wäre. ') Erg. passiones. ) Erg. me. ^) Dementsprechend der Abschnittim Druck unten Z. 15.1''] Christus, Caput nostrnm, afflictionos nostras suas facit et tanquam suis malisafficitur, cum nos, corpus ipsius, patinmr.Ista ad hoc prodest scire, ne nimium contristenuu- aut prorsus desperemus,cum vidennis adversarios persequi, excommunicare et occidere, itemhaereticos tarn infensis auimis odisse nos, sed cogitemus tum nobis, exemploPauli, maxime gloriandum esse in cruce non propter peccata nostra, sedpropter Christum suseepta. Quando passiones, quas sustinemus, in nobisipsis tantum consideramus, non solum nobis molestae, sed etiam intolerabilessunt. Quando vero accedit ad eas pronomen secundae personae, Tuae, ut15f. 44, 23 dicere possimus: Tuae passiones (o Christe) abundant in nobis, Item: 'Propterte', ut est in Psal., 'occidimur tota die', tum passiones ipsae non solum leves,wotti). 11,30 sed etiam suaves redduütur, Iiixta illud: 'Onus meum leve est et iugmiimeum suave.'Manifestum autem est,propter nullam aliam caussam nos odia et persecutionesadversariorum hodie ferre, quam quod Christum pure praedicamus.Si hxmc negaremus et ipsorum perniciosos errores et impios cultus approbaremus,non solum desinerent nos odisse et persequi, sed ofFen-ent etiam nobishonores, opes etc. Quia ergo ista propter Christum patimur, verissimegloriari possumus cum Paulo in cruce Domini nostri lesu Christi, Hoc est,non in potentia, favore hominum, opibus etc., sed in afflictionibus, infirmitate,tristicia, puguis corporis, pavoribus Spiritus, persecutionibus et omnibus13114 tauquaiu bis afficitur] patitur CDS 19 Quando] Si C1)E 21 ad easfehlt CDE 2S ipsorum] Jeorum CDE

In epistolam S.Pauli ad Galatas Commentarius. [1531.] 1535. (6,14) 173Hs]carcei'e, tristitia, vcxa[tioiie, pavo|re Spiritus et c[arnis, modo fiat propterCliristum. Cum semel dicit ad Abiathar: 'Ego sum reus oninium auimarum i. ©am. 22,22p[atris tui'. Sic Christus: quod fie j[inb iemevlLic^ gefdjenbt, ego.i In E,sa.:'non blas[phemarimt filio.s Is[rael, sed me.' 'Si de mundo essetis.' Sed qui[a3o[i. 15, 19s ogo getân l)ah, ut de me praedicetis, et dans s|pirituni SLanctum meum. ©rluirb» iDoI öevontloorten, Christus. Ego giorior in cruc[e Christiana in Omnibusadversitatibns.'Per quem': Phrasis Paul [i na.'Mundus': i. e. iä) âlt mundum bcvbatnpt, econtra ipse un§. [931. 148"]10 Q[uidquid facis etc., ift Derfluc^t.^ Mundus: q[uidquid tu, ift tJerbompt. Sicöerbamen, creuîgen ein onber. Execro[r mundi pastLores, doct[ores ut doct[oresdiaboli, Econtra. Ego execror votuni, couvers[ionem, Missani ut mcrdaman Luther.diab[oli. Ego econtra tnam utramque speciem.' Non est curreLre in ceuozu9 unten am Eand der Seite steht: Non possumus autem dubitare liodie niis peti•) Erg. reus sum. ^) Woi'te des Christen an die Welt. ') Wwte der WeltDi] malis. Quare speramus etiam brevi futurum, quod Christus ad nos dicturus15 sit, quod David ad Abiathar Sacerdotem dixit 1. Regum 22: 'Ego sum reusi.®am.22,2a '^s^lomniuni animarum vestrarurn', Et ut Propheta ait: 'Non tiiios Israel, sed Is. 2>1>£.ME blaspheniasti', Quasi dicat: Qui vos laedit, me laedit, Quia, nisi verbummeum praedicaretis et nie confiteremini , ista non sustineretis etc. Sic inloan.: 'Si de mundo essetis, muudu.s, quod suum est, diligeret. Quia vero Soii- is. 1920 elegi vos de mundo, ideo odit vos mundus'. Haec supra quoque tractatasunt.Per quem mihi mundus crucifixus est etego mundo.Est phrasis Paulina: 'Mundus est mihi crucifixus', id est, Ego iudicomundum esse danmatum; 'Et ego nmndo sum crucifixus', hoc est, Mundus25 vicissim me iudicat danmatum. Sic invicem nos crucifigimus et damnamus.Ego execror omnem iusticiani, doctrinam et opera mundi tauquam venenumdiaboli. Mundus vicissim execratur doctrinam et facta mea, iudicat me essepestiferum homiuem, Haereticum, sediciosum etc. Sic nobis hodie munduscrucifixus est et nos mundo. Nos damnamus et maledicimus doctrinam,30 Missas, ordines, vota, cultus^ opera, vitam et omnes abominationes Papae ethaereticorum tanquara sordes diaboli. Ipsi vicissim persequuntur et occiduntnos ut eversores religionis et perturbatores publicae pacis.lejl? Et bis blasphemasti] Item: 'Qui vos tangit, tangit pupillain oculi mei' CX'ii'Sotf). 2, la23 Phrasis est ODE 26 doctrinam, iusticiara CDE 28 hodie uoljis CDE 29 maledicimuset damnainus CDE 29130 doctrinam bis abominationes] traditiones luinianas demissis, ordinibus, votls, cultibus, operibus et omnibus abominationibus CDE

174 1" epistolam S.Pauli ad Galatas Commentanus. [1531.] 1535. (6,14)Hs]b[ium^; isti^ vivif[icant mundum et florere faciuot, quia istis heretica, hyp[ocriticaetc., crucifigis Christum, liberas mundum a crucifixîone. QLuidquidagit niundus iu religîosis et Christianus, bte ftltb contraria ut @ott et2êuff[el. Sic deus est diabolo crucifixus et econtra, quia q[uidquid deusfaeit, v[ult diab[olus jureiffert, econtra. Sic mundus vocat nos pestilentis[sinios,Sic econtra nos mundum, ba er am fieftett ift, etc.Ita P[aulus: laft glorias in c^ruce, lêv^lêib^; maledictis[sime crucifixam*mihi; non habLot pro mortua, sed turpis[sime, ut crucifixum aliquem.Ideo gloriormundum non soknn mort[uum, sed ignominiose mort[Uum; quodtu^ gloriaris et iactas Optimum, econtra.7 C Ita') Nämlich occidere mundum. ^) Nämlich monachi. ') Erg. 1)abm = liümmertsich nicht um; vgl. Unsre Ausg. Bd. 46, 495, 10. *) Nämlich vanam gloriam. ^) DieWelt ist angeredet.Dl] IVIonachi somniaverunt mundum sibi crucifigi, cum ingrederentur monasteria.Sed hoc modo nou mundus, sed Christus crucifigitur, imo mundusa crucifixione liberatur et plus vivificatur illa opinione sanctitatis et fiduciaiusticiae propriae, quam habuerunt hi, qui ingressi sunt religionem, Ideoqueineptissime detorta est haec sententia Apostoli ad ingressum religiouis. 15Loquitur autem de re louge magis ardua, nempe, quod Paulus et quilibetsanctus seu Christianus hoc iudicet esse divinam sapientiam, iusticiam etpotentiain, quod mundus habeat et damnet pro summa stulticia, impietateet infirmitate. Et econtra, quod mundus iudicat summam religionem et cultumDei, hoc pii certo noverunt extremam esse blasphemiam Dei. Sic pii num- 20dum et vicissim muudus pios iudicat. Sed peues pios est iudicitun rectum,1. ffov.2, 15'Spiritualis enim homo omnia diiudicat' etc. Quare iudicium muudi dereligione seu iusticia coram Deo tarn pugnat cum iudicio piorum, quampugnant inter se diabolus et Deus. üt autem Deus diabolo crucitixus estet econtra diabolus Deo, hoc est, ut Deus damnat doctriuam et opera dia- 211. 3Dfi. 3, 8 boli ('Filius enim Dei', ait Johannes, 'apparuit, ut dissolvat opera diaboli'),3ofi. 8,4iet econtra, ut diabolus damnat et evertit {'Est enim homicida et mendaciipater') verbum et opera Dei, Ita mundus damuat piorum doctrinam et vitam,vocans eos pestilentissimos Haereticos et publicae pacis turbatores, Pii vicissimvocant mundum (Significat autem 'mundus' in sacris literis non solum palam 30impios et sceleratos, sed optimos quosque, sapientissimos, sanctissmios etc.)diaboli filium, qui egregie sequatur vestigia patris sui, hoc est, ipii perindehomicida et mendax sit, ut pater suus. Hoc vult Paulus, cum dicit: 'Perquem mihi mundus crucifixus est et Ego mundo'.29 turbatores] pci-turbatciies (!DE SOl-Hl Significat bis etc. nach mundoZ. 34 CDE

In epistolam S. Pauli ad Galatas Cooiraentarius. [1531] 15.35. (6, 14) 175Hs] S)ai öerbreuft SatLanam. et d[ico: ie bofer bu^ Bi[t, te mêr iu faciemfpeie. lila gloriatio est ei intolerab[ilis, quia habet lib[outius, ut metuameLim, et rei^ ine ad impatientiaiu. Si in car[cerem coniicior et terreor, ridet,quia vult tiineri. Si vero Christianus et dicit: quo plus terres, hoc magis5 conüdo, quia glorior in crucê inalitiis tuis, i()e erger§ bu mac^ft, hoc plusdiligo, — bö» tût ^^m aufbermaffen loê. Ecoutra laufft einer, fo tagt er.Ôdio spirituali odi mundum perfecte, econtra ille. S!a§ ift implacaLbileodium, quia mundus non cessat nee ego. glê fie ^^r ftra», ego etc.zu 1 C r* 2 intolerabîlis] inturab^ 5 mad^ft] mai^t T odi] nochmals odiogeschrielen') Der Teufel ist angeredet. ') Dementsprechend der Abschnitt im Druckunten Z. 21. ^) Nach dem Sprichwort Unsre Ausg. Bd. 30% 43, 6.Dr] Simul autem occulte perstringit Pseudoapostolos, Quasi dicat: Ego10 omnem gloriam, quae extra ciuceni Christi est, extreme odi et detestor utrem lualedietam, eamque habeo non tantutu pro mortua, sed pro turpissiraemortua, ut addictus aliquis cruci turpissime moritur. Mundus enini estmihi cum omni gloria sua crucifixiis et ego mundo. Quare Anathema sintomues, qui in carne vestra, non in cruce Christi gloriantur. Testatur igitur15 Paulus bis verbis se perfecto odio Spiritus sancti odisse mundum et vicissimmundum perfecto odio spiritiLS raaligni odisse eum, Quasi dicat: Impossibüeest uUam concordiam coire posse inter me et mundum. Quid igitur faeiam?Cedamne et docebo, quae mundo placent? Non, Sed infracto animo audeutiorcontra eum insurgam et tarn egregie eum contemnam ac crucifigam, quam20 me contemuit et crucifigit etc.Postremo etiam Paulus hie docet, quo modo pugnandum sit contraSatanam, qui subinde aliis atque aliis calamitatibus corporis obruit nos et intussuis ignitis telis perpetuo cor nostrum ferit, ut vel illa assiduitate, si aliternon potest, lidem nostram evertat et nos a veritate et Christo avocet, Nempe,25 ut simUi modo, quo videmus ipsum S. Paulum süperbe coutempsisse Mundum,ita et nos diabolum, principem ipsius, cum Omnibus suis viribus, doliset infernalibus fuiiis contemnamus hocque modo, freti praesidio Christi, illiinsultemus: Quo plus noces et nocere cupis, Satan, hoc plus superbio etrideo te; Quo plus terres et in desperationem adigere me coiiaris, hoc plus30 confido et glorior in furoribus et maliciis tuis, Non in potentia mea, sedChristi, Domini mei, 'cuius virtus in infirmitate mea pei-ficitur. Ideo cum 2. sor. 12,9t.12 addictus aliquis cruci fehlt CDE moritur, qui cruci affigitur. CDE 16 eum]se CDE 17 posse fehlt CDE 22 subinde nos aliis CDE calamitatibus corporis]corporalibus malis CDE obruit nos] affligit CDE 24 avocet] abducat CDE 26 ipsius]eius CDE 30 per potentia m meam CDE

176 In epistolam S. Pauli iid Galatas Commentarius. [1531.] 1535. (6, 1.5)g j] 'lu Christo': hoc supra audivimus, h)a§ iiist[itia et gloriatio C[arnis,tüü^ Circumcisio; ista omnia extequa, iu Christo uihil valent.601)4,24 'Nova': S)a Ieit§^: 'quae facta est secundiim imaginem dei in iiistitia',Ephe. Ut reparetiu- iraag[o dei, hoc non fit foris, exterLue, ut cappa facitnovam speciem cLorporis, sed non novam creatLuram. [St. 148 ''] Caro bl[eibt set mundus in escis, o[mDi ex[terna larva, sed e|âro non est renovatio, ets[piritu S|âncto opus, qui dat alium intel[lectuni, volniutateni, etiam in cârnedomanda, fugienda sap[ientia, iust[itia iu mundo. Ibi res, nou verbum : aliumeu. 3ff. Negativa clara est ex supêriore, Quod neqiûe Circumcisio, neq[ue praeputiumquicquam sit coram deo, quia sunt tantum iusticia et gloriatio [et gloriatio o] cariiis, nemperes externae r 4 reparatur') Das ist der Kernpunkt; vgl. ünsre Ausg. Bd. 31 ', 290, IS.Dr] infinuissmius sum, fortissimus sum' etc. Contra cum \ddet magnifieri minaset terrores suos, gaudet ac magis magisque iam pavefactos terrct etc. lo6,15 In Christo enim lesu neque Circumcisio aliquid valet nequePraepucium, sed nova creatura.Mire loquitur Paulus, cum dicit In Christo lesu neque Circumcisionemneque Praepucium aliquid valere etc. Debebat potius dicere: Aut Circumcisioaut Praeputium aliquid vaJet, cum haec duo sint contraria. Nunc isutrimque negat valere, Quasi dicat: Altius nobis eundum est, Nam Circumcisioet Praepucium longe inferiores res sunt, quam ut valeant ad iusticiamcoram Deo. Sunt quidem inter se contraria, sed hoc nihil ad iusticiamClu'istianam, quae non terrena, sed coelestis est, ideo non consistit in rebuscorpoi-alibus. Sive igitur circumcidaris, sive pi-aepuciam habeas, idem est, 20utrunque enmi in Christo lesu nihU valet.Vakle oif'ensi sunt ludaei, cum audienmt Circumcisionem nihil valere.Facile concedebant Praepucium niliil valere, sed idem affirraari de lege etCircumcisione, hoc auditu fuit eis intolerabile. Nam pro defendcnda legeet Circumcisione dimicabant usque ad sanguinem. Papistac etiam vehe- 25ruenter pugnant hodie pro defendendis traditionibus de esu carnium, decoelibatu, de feriis etc., ac uos, qui docemus eas in Christo lesu nihil valere,excommunicaut et maledicunt. Item quidam ex nostris, non minus insulsiquam Papistae, adeo rem necessariam putant libertatem a traditionibus Papae,ut, nisi eas omnes statim violeut atque aboleant, timeant se peccare. At 3"Paulus dicit nos longe quiddam praeciosius habere, quod valeat ad iusticiam,quam est lex aut Circumcisio, quam est observatio aut violatio traditionumPapisticarmn. In Christo lesu, inquit, neque Circumcisio, neque praeputimii,9 infirmissimus] infirmus CDE fortissimus] fortis CDE 17118 iusticiam consequeudamcoram CDE 31 nos bis habere] nos oportere longe quidd.im malus ot pretiosiusLabere VDE 3l\3'2 iusticiam coram Deo consequendaui, quam CDE

2In epistoiam S. Pauli ad Galatas Commentarius. [1531.] 1535. (ü, 15) 177Hs]sensum recip[ere, aliam voluiit[atem eligeLre, quae antea non. lain nullisviribLus mundus posset, ut rursum iiidiierem cucuUuin, et tameu antea meusintellectus et vol[iintas captivi, ut putarem. lam nausea totus monachLatus.Sic imruiitatus sensus: quando iospicio visib|Ûi oc[ulo, video monstruiu. S)a§5 ift nid^t verbis, sed renovatione t[otius hominis. Spiritus aliter eruditur.Ideo sequitur immutatio carnis: Os et c[aro non iactat Regula.s, sed legit4 monstrum] —ostrum c aus —ostri ß legit] le*Dr]neque caelibatus, neque coniugium, ueque cibus, neque ieiimiuni valet etc.Esca nos non eommendat Deo, Neque abstinendo meliores, ueque edendodeteriores fimus. Istae res longe inferiores sunt, Inio totus mundus cum1» Omnibus suis legibus et iusticiis longe vilior est, quam quod debeat trahiinlocum iustificationis.Ratio et sapientia carnis hoc non intelligit. 'Non enim percipit ea, quae i.sfov. 2, usunt Spiritus Dei', ideo contendit iusticiam sitam esse in externis rebus. Nosvero ita edocti sumus ex verbo Dei, ut certo pronunciemus nihil prorsus15 sub sole esse, quod valeat ad iusticiam coram Deo, praeter unicum Christum,seu, ut liic dieit, 'novam creaturam'. Ijeges autem politicae, traditioneshumauae, Caeremoniae Ecclesiarum, item Lex Mosi sunt resextra Christumpositae, non valent igitur ad iusticiam coram Deo. Uti quidem licet iilisut rebus bonis et uecessariis, sed suo loco et tempore. Si autem vocautur20 in disputationem de iustificatione , nihil prorsus valent, sed maxime obsunt,Quia 'in Christo Jesu neque Circumcisio aliquid valet neque praepucium,sed nova creatura'.Et Paidus per ista duo, Circumcisionem et Praepuciium , excluditsimpliciter omnia, quae in tota rerum natura sunt, uegat((ue ea valere iu25 Christo Jesu, hoc est, in caussa fidei et salutis. Accipit enim per Synecdochenpartem pro toto, hoc est, per Praepucium intelligit omnes Gentes,per Circumcisionem omnes ludaeos cum totis viribus et omni gloria sua,Quasi dicat: Quicquid Gentes praestai'e possunt cum omni sua sapientia,iusticia, legibus, potentia, Regnis, Imperiis, nihil valet in Christo lesu. Item,3u Quidquid sunt et possunt omiies ludaei cum toto suo Mose, lege, Circumcisione,cultu, templo, Regno, Sacerdotio, nihil prorsus valet. Quare inChristo lesu seu in caussa iustificationis non est disputandum de legibusGentium vel ludaeorum, Num lex Ceremonialis aut moralis iustificet, sedsimpliciter illa negativa ponenda est: 'In Christo lesu neque Circumcisio35 aliquid valet neque Praepucium.'Ergo leges malae sunt? Non, Imo bonae et utiles sunt, sed suo ordineet loco. Hoc est, in rebus corporalibus et civilibus, quae sine legibus nonpossunt administrari. Deinde observamus etiam in templis quasdam Caere-38 templis] Ecclesüs CDEüttt^tä mtxtt. XL,1-2

178 I" epistolani S. Pauli ad Galatas Commentarius. [1531.] 1535. (6, 15)Hs] verbuin. S)q§ finb reales niutatione.s. Ideo in Christo uou valet exterLnalai'va, vûlt deus, ut intelLlectaiii iiovuai dei et vol[Uutatem et actiones uovasin c[orde, nt qui autea intellexi deum mercenaiiuni ,qui emeret t[ua opera,iani soll) Christo etc. et postea nugas opernm reiicere et acciperê vera operacharitatis; laudare deuni et curare factiosos auimos. S)a§ ift nova creatûra.2 deus c ans deiDr] uiouias et leges, uon quod illa observatio valeat ad iusticiam, sed ad bouum. «ot. u, 40 ordinem , exeinplum, tranquillitatem et coucordiam, luxta illud: 'Omniadecenter et seounduui ordineni fiant.' Si auteui leges ita propouuntur etexiguntin-, quod servatae iustificent, oniissae damneut, prorsus abrogaudaeet tollendae sunt, alioqui Christus aniittit officium et gloriani suam, qui solus loiustüicat, subiuinistrat Spirituni etc. Paulus igitur his verbis clarissimeaffirniat ueque cii'eumcisioneni aliquid valere, neque praepucium, sed uovamcreaturam etc. Cum autem in Christo nihil prorsus valeant ueque legesGentium ueque ludaeorum, impiissime egit Papa, quod nos coegit fidemapplicare suis legibus etc. isNova autem creatura, qua reparatur iraago Dei, nou fit fuco aut simulatioueuUorum operum exteruorum, Quia in Christo lesu neque circumeisioaliquid valet, ueque praepucium, sed secundum imagiuem Dei in iusticia etsauctitate veritatis creatur. Opera, cum fiunt, uovam quidem speciem afferuut,qua numdus et caro capiuutur, sed uon uovam creaturam. Cor euim manet aoimpium sicut autea, planum contemptu Dei, infidelitate etc. Ideo novacreatura est opus Spiritus sancti, insereutis aliuni intellectum et voluutatemac douautis potestatem domaudae caruis et fugiendae iusticiae et sapientiaemuudi etc. Hie uon est fucus aut tantum uova externa species, sed resipsa geritur. Revera seusus alius et aliud iudicium, nempe spirituale, uascitur, S5quod ea, quae prius maguifecit, nunc abominatur. Olim ita capti eraut animinostri mouastica vita, ut eam solam existimaremus viam ad salutem, iamlonge aliter de ea iudicamus. Quae igitur aute haue uovam creaturam prosumme sanctis adoraviuius, de illis, cum redeunt iii menioriani, iam erubescimus.Quare mutatio vestitus et exteruorum gestuum, ut Mouachi somniaruut, 30uou est nova creatura, sed renovatio uientis per Spiritum sauctum, quamsequitur postea etiam mutatio caruis, membrorum et sensuum externa. Namubi cor novam lucem, uovum iudicium et novos motus per Euaugelium10 alioqui] Quia CDE Hjlö fidem his etc.] seivaie leges suas cum opinione iusticiaeetc. ODE IS secunduiu] per Christum ad ODE 22j'23 insereutis bis potestatem]qui fide purificat cor et etficit timorem Dei, charitatem, castitatem etc. ac donat virtutem CDE26 nunc] post CDE 30 exteruorum gestuum] atiarum externarum reruni CDE somniaruut]somniaut CDE 32 caruis fehlt CDE externa] curpuriä CDE

In epistolam S. Pauli ad Galatas Commentarius. [1531.] 1535. (6, 15. 16) 179Hs] 'Et quotquot': Hoc adiecit. Hec est vera Reg[ula. S. Francis[caiii 6, 16allegaiit istuiii tex[tum et bletfeil' secundum Frauci.s[curii: 'pax", et putautiiou iiiel[ioreni reg[ulaiu in terris, quia liabent hie tex[tiiin pro se: P[aulii.sloeiitus de 9[taue foppen,i 'Hec': quae? Vivere uova CLreatura. Nee praep|utium, Cir[cumcisionem,sed 'uovum horaiuem', Eph. 4., Ut sit vere iustu.s in'spiritu etspii. j.aicastus et luuudus in carue. Os sancta loquatur et sit iustitia iutus. Vos')= blöken.Dr] concipit, fit, ut externi quoque seusus innoventur. Aures euim verbum Dei,non amplius traditioues et somnia humana gestiunt audire. Os et linguajo non sua opera, iusticias et Regulani iactant, sed solam niisericordiani Deiin Christo exhibitam cum gaudio praedicaut etc. Hae sunt mutatioues, utsie dicam, non verbales, sed reales, quae afferuut novam mentem, voluutatem,novos sensus et actioues etiam caruis, Ut oculi, aures, os et liugua uousolum aliter quam antea videaut, audiaut et loquantur, sed ut ipsa mens10 etiam aliud probet et sequatur. Antea enim caecutiens in erroribus ettenebris Papisticis somuiavit Deum mercatorem esse,qui suam gratiam nobisveuderet pro operibus et meritis nostris. lam orta luce EuangeUi statuit,sola fide in Christum sibi contingere iusticiam. Ideoque nunc abiicit operaelecticia et vocationis et charitatis opera divinitus praecepta facit, Deum20 laudat et praedicat ac iu sola tiducia misericordiae per Christum gloriaturet exultat. Si quid malorum aut periculorum ferendum est, ea libeuter etcum gaudio (quanquam caro murmuret) subit. Haue Paulus novam creaturamappellat.Et quotquot iuxta hanc regulam iucedunt, pax super illos et t>,i(t25 misericordia.Hoc adiecit quasi Epiphonema. Haec unica et vera regula est, quaiucedere debemus, nempe nova creatura. Franciscani impiissime detorquenthaue senteutiam ad suam Regulam. Hiuc blasphemi et sacrilegi homiuespraedicaveruut suam Regulam longe sanctiorem esse aliis, quia testimouio30 et autoritate Apostolica fundata et confirmata sit. Gerte Paulus nou loquiturhie de CucuUis, rasm-a vertieis, fuue, calopo[sög. eejdiis, boatibus iu temploet similibus iuauissimis uugis, quae coutinentur iu vita Miuoritarum, sed denova creatura, Quae neque circumcisio ueque praepucium est, sed uovushomo ad imagiuem Dei creatus in iusticia et sanctitate veritatis, Qui intus35 in spiritu iustus et foris sanctus ac mundus est in carne. Frauciscaui et18 sola bis iusticiam] nos sola fide iu Christum reputari iustOB ODE abiicitnunc ODE 3i vita Miuoritaram] regula ipsorum CDE12*

180 Jb epistolam S. Pauli ad Galatas Commentarius. [1531.] 1535. (6, 16)Hs]habetis sanctitatera, sed est hypocritica. Non est Monach[U8 rec§tf[dâffen,feu|d§. Si etiam pi'ohibLet oc[ulos, aures, 08, taiueu cor, invidiam. Islareg[ula, non alia. Maledicta Ileg[ula F^raucisci et Domiuici. Hec reg[ida:vivere iu f[ide Christi [581.149»] et effici novam C[reaturani per s[pirituuis[anctiim, non geêuêlt mit Uiovtcn. Sâ gebort 'pax', rêniis.sio p[eccatonini, i>favor; quando tribulatur, subvenit eis 'niisericoidia'; si etiani lapsi, sunt filiipaeis, gLratiae, misericordiae. 6§ fol tjijXi al§^ gefdêndt fein et fol misericordiaju 'îlff !omen.Ego mein: 'ls[rael dei', ba gibt ev suis ps[eudoapostolis, qui iactautIs[raelem c[arnis, .semen Ab[rahae. i. e. ipii sunt in Christo, uou curant de losemine. Gentes Ionen auä) Israel fein, sed dei.9 c Ego«•) = alles. *) Dementsprechend der Abschnitt im Druck unten Z. 31.Dr] omnes Monachi habeut quideni iusticiam et sanetitatem, sed hypocriticamet inipiam, quia non sperant se per solani fidem in C'hristum, sed per observatiooemregiilae suae iustificari. Deinde etiamsi foris siiuulent sanetitatem,cohibeant oculos, manus, linguam et alia raembra, tarnen cor pollutum habent, isplenum concnpiscentia, iuvidia, ira, libidiue, idolatria, contemptu et odioDei, blaspheiiiiii Cliristi etc. Sunt enim aeerrimi hostes veritatis.Quare maledicta sit regula Francisei, Dominici et omnium aliorum,quia per ea.s priuium Christi beneficium et gloria obseiu-ata et obriita acEuangelium gratiae ac vitae prorsus oppressum est, Deinde mundus per soeasdem repletus est infinitis idolatms, falsis cultibus, impiis religionibus,electitiis operibus etc. Haee autem, de qua hie Paulus loquitur, sola benedictasit, qua vivimus in tide Christi et eflicimur nova creatura, hoc est,vere iusti et saucti per Spiritum sanctum, non per fucuni aut simulatiouem.Ad eos, qui iuceduut hac regula, pertiuet pax, id est, favor Dei, remissio 25peccatorum et tranquillitas cuuscientiae, Et misericordia, id est, auxilium inafflictionibus et ignoscentia reliquiarum peecati in carne. Imo si etiam hi,qui iuxta hanc regulam incedunt, praeoccupantur delicto aut lapsu aliquo,tarnen, quia filii gratiae et pacis sunt, subvenit eis misericordia, ut illis peccatumet lapsus non imputetur etc. 30Et super Israelem Dei.Hie petit Pseudoapostolos et ludaeos, qui iactabant Patres, electionem,iRönu»,4f. legem etc. Roma. 9., Quasi dicat: Israel Dei sunt, non qui cai'ualiter progenitisunt ex Abraham, Isaac, Israel, sed qui cum fideli Abraham creduut18 aliorum] monacborum CDE

In epistolam S. Pauli ad Galatas Commentarius. [1631.] 1535. (6, 17) 181HsJ 'Ne mihi quisqLuam': (5r ift äoriüg. Couelnidit EpListolatii cum iia.s, 17Sin nou v[nltis sequi, uon sequitur. Docui, quod debui. Si quis uon vult,lai midj JU jribLeu. Si conteutiosus, etc. 2)0 Bei) foli blcifieit: vei i)ei-eat([otiis muudus, vel haue Eegulam accipiant. 'î,^ lull iiici)t mt)ei' ôreii.5 Da Be^ lüil id^ bletBen et crucLem Christi tragen. fQaU ba ' für, quodChristus bci" Xiä)t man fct); id) h)il 'sua stig[mata\2 non sequitur u über nou vult uteht vult esse couteutiosus 3 über bet) stehtbcx Sieget 5 ic^ t> bleiben voi- lotl, aber darüber die Ziffer 2') = Ich halte es.DrJ promissionibus Dei iu C!hristo nunc exhibitis, sive ludaei sive Gentes sint.Hoc argumentum supra Capite tertio copiose tractatutu est.De caetero uemo mihi molestus sit. 6, 1710 C'Um stoniacho et indignatione conchidit Epistolam, Quasi dicat: Egodocui fideliter Euangelium, ut per revelationem ab ipso Christo accepi; quihoc non vult sequi, is sane scqiiatnr, quod velit, modo deinceps mihi negociumnon faciat. Summa, haec breviter mea sententia est, Quod Christus,quem praedicavi, est unicus Pontifex et Salvator mimdi. Vel igitiir mundus15 iuxta haue rcgulam, de qua hie et in tota Epistola dixi, incedat, vel inaeternuuipereat.Ego enim Stigmata Domini lesu incorpore meo porto.Sicut superiorem sent«ntiani : 'Quicunque iuxta haue regnlam incedunt'inteiligunt Minoritae de sua regula dictam esse, ita et haue fiugunt de stig-20 matibus Fraucisci sui inteiiigendam esse. Ego puto merum figmentum etludibrium esse, quod ipsi de hac re dixerunt. Esto sane, quod portaveritFranciscHS iu corpore Stigmata, ut pingitur, tarnen ipsi non impressa suntpropter Christum, sed ea ipse sibi impressit ex stulta aliqua devotione seupotius iuani gloria, qua titillare se potuit, (juod tani charus fuerit Christo,25 ut etiam sua vulnera corpori ipsius impresserit.Haec Vera Pauli est sententia hoc loco: Notae corpori meo impressaesatis ostendunt, cuius sim servus. Si quaererem hominibus placere et urgerenicircumcisionem et observationem legis ad salutem esse necessariam ac gloriarerin carne vestra more Pseudoapostolorum, nou opus esset me portare iu cor-11 ab ipso Christo] Christi CDE 14 est] sit CDU 21 Esto sane] Sed esto C£>E21122 Franciscus portaverit CDE 22 nou sunt ipsi impressa CDE 24 charus fueritChristo] vehementer dilexerit Christum CDE 25 sua vulnera] vulnera eins CDE ipsius]suo CDE 26 Haec bis loco] Est autein haec liuius loci genuana sententia CDE

182 In epistolam S. Pauli ad Galatas Conimentarius. [1531.] 1535, (6,17)Hsl J)cr tejt l)al gar ouff Fn-anciscuni \ ipsi fpconint F|rniK'is(MHii.'^ i. e. notae4, 14 impressae, i.e. passiones, ut supra, ba§ tft ÜL'lf^'^'S @[ott§ fart[C,'^l^^'*îit iu corp[ore, anima geplagt, iu 'fanie', coniicit in 'car[cere', 'soditiou'kV'"^''L""^''2. Cor. 6. 11.: 'In perieulis, p.SLeudo fratribus'. Sic nos: aÜC tagoccidimur: 3;[eufel m corde auffltieget, fori.s vexat per mala et Sch[wermeros,et otnnia propter Christum, et hec sunt stigmata. Hie Reg[es, nob|ilesgeben t)n§ gute notas et stigLmata; adver|8arii, diabLohis, mundus, caro gcBeilÖn§. S. Fraucis[ci stig[niata, si verum, tarnen nihil est ioetb.' Sunt corporepas[siones et non propter deum, et gloriae stigmata, quod habet rlÛUl, quod1 C ®et CTJ 3/4 quae ipsiuB ergo ministri gestant r zu 8 hinter bnS gehörignotas iinpressas r Sunt c aus E^st 9 (Sed quando) et (2.)') Erg. get)eii müfjcn. ') Erg. stigmatibus ornatiini. ») = wert.Dr] pore illa .stigmata. Quia vero servus lesu Christi sum et iuxta veram loregulam incedo, hoc est, palam praedico et confiteor extra C'hristum nemini,praeter ullam exceptionem, contiugere gratiam, iusticiam et saluteni, ideooportet rae etiam Christi, Domini mei, insignia gestare, Quae non sunt stigmatanitro accersita, sed quae mihi nolenti infliguntur a mundo et Satana,propter lesum, quem affirmo esse Christum. isSunt igitur stigmata atHictiones seu passiones corporis, Deinde tristicia,sagittae diaboli ac pavores animi,Quorum passim meminit Pauhis in Epistolis1. Soi. 4, n (t. et Lucas iu Actis. 1. Corin. 4.: 'Puto, quod Dens nos Apostolos novissimosostenderit tanquam morti destinatos, Quia spectaculum facti sumus mundo,angelis et hominibus'; Deinde: 'Ad haue usque horam e.snrimus, sitimus, aonudi siunus, colaphis caedimur, incertis sedibus vagamur et laboramusoperantes manibus nostris, maledicimur, persecutionem patimiu-, convitiisafficimiu-, veluti purgamenta mundi facti sumus et omnium peripsema'; Item2. sov. 6, 4i. 2. Corin. 6.: 'In multa patientia, in tribulationibus, in necessitatibus, inangustiis, in plagis et carceribus, in seditionibus, in laboribus, in vigiliis, in 352. Rdv. u,23tt. ieiuniis' etc., Et Cap. 11. et 12.: 'In laboribus plurimis, in plagis supra modum,in carceribus abundantius, in mortibus frequenter. A ludaeis quinquiesquadragenas una minus accepi. Ter virgis caesus sum, semel lapidatus sum,ter naufragium feci. Nocte et die in profundo maris fui. In itineribus saepe,in perieulis fluminum, latronum, in perieulis ex genere, ex Geutibus, in peri- 30culis in civitate, solitudiue, mari et falsis fratribus' etc.10 illa] isla CDE 11 praedico] doceo CDR 11J12nemini bis gratiam] neminemBine uUa exceptione eonsequi gratiam CDE 15 propter bis Cliristum] Non ob aliam causam,quam quod leaum praedico esse Christum. CDE 16J17 Sunt bis animi] Vocat igitur Stigmatapiagas corpori suo impressas et passiones, Deinde ignita tela diaboli, tristitiam ac pavoresanimi CDE 17 Quorum] Harum passionum CDE passim meminit] meminit passim CDEPaulus fehlt CDE 20 Deinde] Item CDE

In epistolam S. Pauli ad Galatas C'ommentarius. [1531.] 1535. (6, 17. 18) lg3Hs] Christus )o Itb ^Qt Ij'^n, ut stig[mata bruö. sunt dementes Mouach[i. Sedpavefacere diab[olumi et 'sagittas', bQ§ finb stig[mata, quae non Hb â6en, epfi 6, iset cogor, et quod mundus laceret, ut hab(eam.^ Si bei) ben in carcere etverb[eribus •', [SBI. UQ*"] hec sunt stig[mata, quae non lib[ent*r patinr, et5 tarnen cogor. Spiritus semper salvus, bet corpus mu§ êt galten. SJqS iftper iram gefagt.S)a§ ift bie Ic^.* Der b[onus @ott f)elff euc^. Dix|i et docui, Ij^re, islôBt ben fegen ba JU. Nee pos[Sum aliud quam hec vale dicere. Quando3 iü)') Subjekt des accus, cum inf. ') £rg. passioues. ') Erg. bin. ') = Abschied.Dr] lila sunt vera Stigmata, hoc est, notae impressae, de quibus hie Apo-10 stolus loquitur, quas et uns hodie, gratia Dei, gestamus in corpore nostropropter Christum. Mundus enim persequitur et occidit nos, falsi fratresacerrime oderunt nos, Satan intus in corde suis ignitis telis perterrefacit nos,nidlam ob aliam caussam, quam quod docemus Christum iusticiam et vitamnostram esse. Haec Stigmata non eligimus ex suavi aliqua devotione neque15 libenter patimur, sed, quia mundus et Satan nobis invitis ea iniligit propterChristum, cogimur ea pati et gloriamur cum Paulo in Spiritu, qui sempersalvus est, gloriatur ac gaudet, ea nos portare in corpore nostro. Sunt enimsigillum et certissimum testimonium verae doctrinae et fidei. Ista cum indignationequadam Paulus dixit.30 Gratia Domini nostri lesu Christi cum spiritu vestro, fratres,6,i8Amen.Hoc ultimum est vale. Finit Epistolam iisdem verbis, quibus eamincepit, Quasi dicat: Ego docui vos pure Christum, rogavi, obiurgavi etc.vos, nihilque omisi, quod duxi in rem vestram esse. Amplius nihil est, quodSS vobis praestare possim, nisi quod ex animo precor, ut Dominus noster lesnsChristus addat labori meo benedictionem et incrementum suoque Spiritu vosgubernet in aeternum. Amen.Hactenus enarratio Epistolae Sancti Pauli ad Galatas. Dominus lesusChristus, lustificator et Salvator noster, qui dedit mihi gratiam et facultatemso enarrandi et vobis audiendi hanc Epistolam, Idem conservet et confirmet meet vos (id quod ex animo precor) crescentes magis magisque in cognitione15 invitis fehlt CDE 16 salvns] promptus CD£ 18 Ista] Haec CDE Haec,ut supra monui, cum CDE 22 eam fehlt CDE äö vobis praestare] addere CDE27 Amen fehlt CDE 311184, 4 crescentes bis nostrae] ut in dies magis crescentes in cognitionegratiae euae et in fide non simulata irreprebensibiles et inculpati inveniamur in dieredemptionis nostrae CDE

184 In epistolam S.Pauli ad (Jalatas Commentarius. [1531.] 1535, (6,18)Hb] praedicavirniLS, ut possumus, sumiis excusati. DoniiuiKS, qui dedit nobisdocere et audire, det etiam servare et facere.1 praedioaviraus] p 9 ut] et über Domiuus steht Set b[onuB ®otl etc.Dr] gratiae ac fidei ipsiiis, irrcprehensibiles et inculpato.s iisqiie ad diem redemptionisnostrae, Cui cum Patre et Spiiitu sancto sit laus et gloria in seculaseculorum, Amen, Amen. sLucae 2.:'Gloria in excelsis Deo,Et in t«iTa pax,Hominibus bona voluntas.'Esa. 40.:lo'Verbum Domini manet inaeternum.'fehlt4 laus et fehlt CJDE 5 Amen (2.) fehlt ODE 6jll Lucae bis in aeteinum'CDS

J^DtlcfunjeniiBrr bic f falmcn 2. 51. 45.1532.

2luf bic Sßoviefung über ben ©alotevbricf, bic am 12. Seaembev 1531 cnbete,folgten tiotn 5. Wax^ 1532 an SBorlefungen über bie ^Pfatmen 2, 51 unb 45. Sinfie fd)(o||en fid^ bont 5. 5lDbembev ab unmittelbar folc^c über bie „©tufenpfalmen"unb toetter *pfatm 90 an, toeld^ (e|te bann ju bet ©enefiäOortefung lînüberlettete,bie Sutber, oft unterbrochen, burc^ je^n Sa^re binburd) bi§ furj öor feinem lobebefcbäftigte (ög(. Unfre 9luäg. Sb. 42, VII).®ie IßoTtefungen, mit benen wir e§ 'ifiex îunäcbft p tûn b^bcn, fanbenan folgenben 5Jaten ftatt:*l?falm 2: 5. 5Jlärä, ,quae erat Martis post Oculi", 9. unb 16. 9tpttt,27. unb 28. «Dlai, 3. unb 5. Sunt;^fatm 51: 10., 11., 17., 18. Sunt, 8., 9., 16., 22., 23., 30. aiult unb6. 9luguft;5Pfaltn 45: 20., 26., 27. 9[uguft, 14., 15., 21., 22., 28., 29. Dftober unb4. Tlotjembet 1532.Sie liegen wieberum in bcr auSgcêid^neten Slacbfd^rift 3Jörer§ bor, unb ,^mavin bem 3ienenfer Äobej Bos. q. 24 p, beffen SBcfi^rcibnng tDir alö SBeilage geben.2)ie ÄoIIegientage teareu 5Jlontag unb SienStag.S)ie @efd)i(i)te biefer 3Sorlefungen ift ûgleid) »niebcr ein Äapitel qu^ berÄrantbeit^gefcîd^te ßutberg. 3tn bem ^Prebigtcnbanb be§ 3fabreö 1532 ift bereiteeine Sufamntenftellung ber bieten Sebinberungen gegeben, bie bem Siefotmator au§feinem Äopftoeb bamalS erwuc^fcn (Unfre 9tu§g. 58b. 36, Vlllf.). 2)ic groê Sücfe3tt)ifd)cn bem 91bfcbluf! ber ©alaterborlcfung unb bem SScginn be§ ÄoHegS über5pfatm 2 ftnbet ou§ ben a. a. C gemachten Slngaben ibrc Grftärung. ©benbortftnb aud^ 9iu|erungen über Sutêrä fd)Ied^te§ SSefinbcn im 5)iärj mitgeteiH, in bemer nur eine einzige S3orlefung bielt. 6r wirb fic^ alfo feine 5)3rebigten, bie er boci)in biefem ü}Jonat b'f't- ^^^ eben abgerungen bobcn. 5ür 9Ipril unb âi mitibren je jtoei Sorlefungen, {"^rer einjigen Bffentlidên ^prebigt unb ben bier •'gau^'brebtgten ift bie Semerfung 9iörer§ in feinem 33rtefe bom 10. 3uni an 5Rotbbejeid^nenb: Praedicavit heri vesperi, id quod in 8 hebdomadibus non fecit(a3u(^toatb, 3ur äöittenberger gtabt-- unb Uniberfitätggefd)icf)te 9tr. 115 ©. 100);bgl. au^ bie «riefe bom 2. unb 22. 3lpril unb 20. Wai (gnberä 9, 162. 178.190). 3n bie 3eit atoifdên ben 18. ^juni unb ben 8. 3ult foHeu bie 5ßevbanb=tungen über ben SteligionSfrieben (gnberö 9, 200 ff.), ^toifiên bem 7. unb

188 Sotlelungeu über bic it-Mfl'"«" 2. 51. 45.19. 3Iii9iift fcfjtücigt niid) bcr aSricfltiec^fel ((5iibei§ n, 210f.), uio'^t abcv prebigtSuf^cv, nm 8. fogav nuSlrört?. Unter beut înbruif bicfer neuen Untcrbredjungmaä)t Sut(;er nnt 20. Shiguft in bei evftcn ifoviefung über ^pfalni 45 bic Scmertung,er trage nur auSgetuäl^tte ^.pfalmen bor, quandoquidcm nica opeia incertior fBos.q. 24 r 58t. 69»); bcr Cierauigcbcr fügt im ®ru(I (1533/34) lînju: propter valetiidinemet negotia. iîtr bie lange ^Paufc hjül^renb bcg ganzen ©e^jtember bi§ûm 14. Cftober tonnte man öielleic^t in ber SSemerfung \iutl)erä an Dfianberöom 19. ©eptembcr: tuis literis, licet aegrotus, respondco eine ßrftärung finben(dnbcrä 9, 225 unb 226 9lnm. 2).3tn brieftidên ^lotiêu über bie SSorlefungen finb nur i^rtiei ju ermittelngetocfen. Corp. Ref. II, 596 fte'^t in einem Sriefe boni 5. 3[uni bie altgemeineSemertung: his diebus praelegit iterum. Unb SRörer fd^reibt in beut erföäl^ntenSriefe bom 10. 3uni (a. a. €>. 9lr. 115 ©. 100): lam aliquot diebus bune liabuitDoclor ipse et finivit psalmum 2., incepturus hodie alium.Dieben Ülörcr fcêint aud) jDietrid) nadjgefd^rieben ju Ijobcn, loenigftcnä finbet\i

SBotlefiingen übet bie '5p}nliiieii 2. 51. 45.jggSpengleriana, 5lürii6eig 1830, ©. 134f. unb 137f.; an Ic^tev ©tette mu^ e§ ftatt:„43. pfatniuä" natüiiid) lêilen: „45.") Sei bcv Enairatio be§ 2. *:pfQlm§ fielet ba§,coIlecta a Vito Theodoro" im Sitel be§ Srudeg fcl6ft (ügl. Sibliogvap'fiie).?(IIcrbing§ tami biefeg eolligere ituv als eine Înbeiitung baöon aufgefaßt mevben,ba§ Sietric^ ben SrucE beforgt iôt; beim in SÖotjtêit „coHigieit", b. tj. nQct)=gef (^rieben, [inb bie SBorleJungen DoEftöitbig öon 9törer, Sietric^ i)at toot)Inur getegentlid) nai^gcfdjvieben, ügl. bie oben angeführte 3Joti3 9{ijrer§ infeinem iiollegêft jn ber Sortefnng üom 14. ßftober. ^Jüeifetloä t}at SBietrid)feinen Svnilen eben biefe ^Jtörevfdjen -Jiac^fttriften ^nginnbe gelegt unb nidjletwa feine eigenen; bai jeigt bie i

190 Sorlefuiigeii über bic ^pfalmen 2. 45. 51.Sutfiev fetfcft juv Äoirettur öorgelegt ijdbe, batf mit Sec^t bejmeifett Werben. 3)ennXiietvid^ unb naä) i1)m iiod) feine ßrben âbm in ôi^lieicên ^Veröffentlichungenmit echtem :yutêr9ut bod) rec^t frei gefd)altet (ögl. j. 33. eben jene Älciuercn?trbetten an ben ^.pfatmen, Unfre ?tu§g. SBb. 31 1, 457 ff.).Unfere SBorlefungen über bie 5pfalmen 2,folge) finben fiel)45 unb 51 (unb jtoat in biefer iReiên»feltfamermeife noi$ma(§ [)anbf($riftlic^ in einem Sgonbe ber SBeimarer©roBljerjoglicên Sibliotlêf, fol. 38, ben ftoffmone in Unfrer aiusg. S8b. 31 ',460f.befd)rieben l)at. 3n ber %at ge'^t biefe Slbfdjrift, bie erft 1556 angefertigt tourbe,offenbar auf bie 2)ructe biefer Siorlefungen jurüd. Semertungen im Üejt unb amStanbe zeigen iljre SJerbinbung mit ben abiapt)oriftifc§en unb majoriftifdienStieitigfeiten.Sßcitagc.SBef(i^rei6unß bei ânbfd^rift Bos. q. 24».Stuf bem alten Dedel ift ein D gemalt.Sluf ber SSnnenfeite bc§ Sedell: Etsi haec oratio: Bona opera sunt necessariaad saluteui, in doctrina legis abstraclive et de idea toleraii polest, Tarnenpropter niultas graves causas fugienda et vitanda non minus quam illa: Gti[ristusestcreatura.581. 1* 9{egifter ber SluStegungen unb Sifd^reben öon 951. 286''-257'>.33t. l"* îotijen über ben Sob be§ Äurfürften 3oânn unb über bie brei=fa(ê absolutio fiutl)erä burc^ ©taupi^t, ben 'âpft unb ben Äaifer.ategifter ber in bem Sanbe entlâltenen '^folmenborlefungen.»I. 2«— 28'' Sorlefung über *ßf. 2.581. 28''-68» ajorlefung übet 5ßf. 51.SSI. 68'' leer.581. 69>'-105'' 58orlefung über «Pf.45.581. 105'' unb 106" SBrief 8utt)ers an feine ^rau. „%m âge ©dôta^fticae 1546." = be äßette 5, 789.581. 106«-- 108" leer.581. 109»— 236» 5J)ortefungen über bie ©tufenpfatmen.581. 236''— 254» IReinfc^rift öon Bieves explicationes in aliquot Euangeliado[minicalia, = Unfre 2lu§g. 58b. 45, XXXVIllff. unb 424 ff.581. 254"— 257" GoUoquia, unb ^toar: Gen. 4., nato Gain. Causa divortii.Descendit ad inferos. Maria virgo permansit. Besurr|êctio Gliristi.Givis quidam Lipsicus. De commenta[riis iudicium et consLiliumL[utheri. -ipoltcr ©eifter. Gonsolatus decumbentem. Libri usus proconcione. Ex legibus et consuetudine. Casus matrimo[nialis. Alius.Gelibatus niagnum onus. Dens locutus cum patribus. FormulaD. M. L., qua uti volebat promoturus G. C[rucigerum. Oratio, ut

Sorlefungen übet bie !Pfalmeii 2. 51. 45. 191mature veniat extiema dies. Quod lapsis pateat regressus. Quantaorationis vis est. 'Ecce duo gladii.' Anno XXXV 3[nt lnintexmonbift ber Teufel ju nad)t ufto.aSt. 257 »-Loci exhortatoiii = Unfre aiugg. Sb. 40 ', 8.SBl. 258* P. E. Anno[lationes in cap. Ep. 1. ad Cor. 6. 'Vos iudiratisniundum.' 9tcgtfter ber Breves expiicationes.331. 258'' 9lo(^niQUgesS Segtfter bev ^^falmenoorlefungen. SHegiftev ber Äobuvgptebigten= Unfte 9luSg. m. 32, 28-126.3luf ber Snnenjeite beS Sedtels einige îtaie ouä bem Sianbe unbeine Slêjodê.

liVVITEBERGAEPfalmi2)auibä,3f^todorodoENARRATIU192 Enarratio Psalmi II. 1532. [1546.)„ENARRATIO|1EiiarratioPsalmi secuiuli.1533. [154G.]^luSgaBen:fecundi, a Reueren= D. Martino Lulhero dicta=||j!ta, & collecta a Vito The= Noriberg. GAP.|| [|||noni Efaise a D. Martino Lulhe= lo dictata, & a lohanne Fi'e=|jdero||(•ollecla.||per lolianiiem Lufft.||1546.]|" mitSiteteiiifaptig. 2;ttetvü(Ifeite leer. 204 Slättcv in Dttoö (= ÄogenA unb a unb B — Z unb a — i; 17 unbejiffcvte SSlättev iinb Statt2-244 [mit üieleii Sel^lern] unb 4 uubejiffeite Sölätter), S3lQtt alâ 8 unb bie fünf legten ©eiteu leer.SJorljanbeii : finnatejcê ©ommlung; ,g)nmt)urg, :je\\a U., 5Jlümên §. u. U.;ßonbon. — (JrlQngeii, Kxeg. opp. lat. X Vlll, 1 (fälfdjlirt) kibe^BlaU „NARRATIO"niif bem litel ftntt „ENARRATIO"; ebenjo batimd) äßalii) * 5, 76 Vtiim.).Spätere Sluigaben:„ENARRATIO COPIOSA ET LVGVLENTA PSALMI SECVNDl, ETÜAPITISNONI ISAIAE, BEREFNO CHRISTI. [£utêr§SBappen.] AVTORE REVERENDO VIRO D. MARTINOLTTHERO. 1555." Sic tiieitcrc a3ef($reibung luie bie bcr luSgabeüom Satire 1546. 2>iefe neue "^(uSgatie ift nnr eine litelauflage berfrülêren, für bie nad) bamaligem ©ebraud) ber ganje erfte 33ogen neugefetjtift.(Sine Ausgabe burd) 3of)onn Sacob Dlambac^: Halae Magdeb. 1728.„^;'5;er anber ^pfatiTiSeutfcê Überfeûng.gebedjtnie ausgelegt, Sarin auff;,burd) 2). ^Jlartinum|jßutfier lêitigerbie lenffte Du t)cnbel ber SBeltgelertebürg, be^jjß^riftian 9Jßbinger.j|1550.jj" Sitelrudfeite leer. 76unbeaifferte Slätter in Cuort (-- ^Bogen ^l-Z). 9lm ©nbe (58lott2 4'' 3. 36): „(Jiebrndtt ju «lagbeburgf bei) (lf;riftion »{öbinger. jj"a}ort)anben: Änanfeidje Samiiiluiig; Setiin (Luth. 8178), ôUe äüeijentjauS,^leibelietg, lüündêit §.; Sonboii.3n ben ©efamtauSgaben. ßateinifd): SBittenberg III (1549), 437"-468''; 3ena IV (1558), 750''-779i-; ©rlangen, Exeg. opp. lat. XVIII, 1-127. -Seutfd): 9Uteuburg 5, 1134-1181 (nad) ber Slnögabe üon 1550); Xieipaiö 6, 1-51(ebenfo); SÖJald) ' 5, 104-277 (ebenfo); SBald) ^ 5, 74-189 (aus bem tateinifd)enneu überfe^t).

Enan-atio Psalmi II. 1532. [1546.] 193Hs] Ps. 2.b. Aiaiii.i. 1[St. 2°] Omuis praedicatio vel leetin saerae theolo[giae est ipsumverissLimum sacrüiciiiiu laudis vel Eiiolia[ristia vel gratianim actio, quodest Sunimum sacrificium et s[umniii.s ciiltiis in novo Testa[mento. Ideoqiiezu 1 am oberen Rand der Seite steht: .3. Tomn fol. 44(1 ''' und: Infra 28''^ r.u 1:5. Martij, quae erat Martis post Oculi Anni 32. r ijä2verissjîmuni1ipsum>) = Wittenberger Ausgabe; rgl. Bibliographie. '') Dort beginnt die Nachschriftder Vorlesung 'iiher Ps. 51.soN-B] PSALMÜ8 11/Quare tnmultiiantur Gentes, Et Popiili meditautnr iuania?Consni-guut Reges terrae, et Principes Consultant siranl, Adversus'-^ DOMINA'M et adversus CHRISTVM eius.Dirunipanius ^^ncula eorum, et proiiciamus a nobis funes eoruni.At habitator coeli ridet, Et DOMINVS subsannat eos.Tune loqnetur ad eos in ira sua, et in furore suo conturbabit eos.EGO autem constitui Regem lueiinisuper Zion montem sanetuni lueum.Praedicabo statiitum, quod DOMINVS ad ME dixit: Filius mens estu, Ego liodie genui TE.Postula a nie, et dabo tibi Gentes hereditateni tuam, Et possessioneiutuaui terminos terrae.Reges eos seeptro ferreo, Et ut vas Figuli coufringes eos.NA^nc ergo Reges enidiraini, Sinite vos castigari ludices terrae.Servite DOMINO in timore, Et exultate in tremore.Osoulamini Filiuni, ne ira.scatnr, et pereatis subito, quoüiam breviexardeseet ira eius. At beati onines, qui speraut in Euni.EstPRAEFAClUNCUla insecundum psalmiiui.saue nostra conditio, qui .serviraus Ecclesiae et docendi oiunussustiuemus, adraodum exigua et tenuis, si eam cum aliis professiouibus2r, corapares et nuuidi iudicium sequaris. Fere euim pro labore reportamusodium, et nou solum contemnimur süperbe, sed etiam strenue esurimns, cum') Auf Sogen A des Drucken steht die Widmung IHetricIis an Georg Vogler, diewir oben S. 789 kennzeichneten, Bg. Aij" bis AS': Dann folgt Bg.al" bis a 6" dieWidmung der Enariatio Cap. iioni Esaiae durch Johann Freder an Nikolaus Amsdorf.Bogen a 6'' bis a 7« enthält eine Precatio pro Eoclesia Dei, Ex verbis Esaiae Cap. LXIII.Carmine reddita a lohanne Stigelio. Bg. a ?' teer. Dann beginnt Bg. B. Vgl. dieBibliographie.2ut;êT§ äßetle. XL, 2 13

194 Enarratio Psalmi II. 1532. [1.546.]Hs] uos felicis[simi sumus et agere gra^tias debemus, non solum, quod sacerdotessumus istorum sacriticiorum, verumetiam, (juod iutelligimus et certisumus, hoc opus esse certi.ssLiiuum sacrifLiciura: g[ratias aLgere. lamcjuepostquaui diviiia misericordia sublatae privatae missae et abominationesPapae et iu locum erectae declaiuationes et lectioues, verae missae i. e. slectiones pure secundum Sanctuju verbura Doi, Ideo statuiniiis, (|unHtumposseunis per iufirmitatein, aliquaudo psalmuiu aliqueiu apprelioudcre, noutantum legendi et discendi causa, sed deo g^ratias agendi, ut sit nostralectio matutinum ' sacrificium vice impiissimarum Missai^rnra, quia lectioscripturao nihil aliud est quam pracdicatio divinae misericordiac, laus et logratitudo pro iuimeusis et iunumerabilLibus beueficiis, quae etiaui nos instruitde vera cognitioue Christi et consolatur et niunit adversus scanda[laet tentatioues diaboli et confortat, ut perseveremus ad diem illum beatum4 über sublatae steht die Ziffer \ privatae missae o iiher et stellt 4 5 declainationeset lectiones o und ehigeu-ieseit 7 psalunini] ps. S legendi et o cleo(s)1 3 2nostra(ni) 10 nihil aliud est o Jl et beneliciis innumeraV)il(îbus quae mit ,Strichzu lectio (2.) Z. 9 yezoyen 13 beatum o') Die Vorlesung fand am Vcyrmittag statt.Dl] alii in re beue lauta siut et iu summo habeantur precio. Experiniur antcmhaue ob causam meliora ingenia nostrum hoc studium uegligere et .seejui ispotius eas artes, quae iu questu ot cum dignitate suut.Sed si rem recta reputes via, Theologus, quautumvis miser et eontemptus,meliere loco est, quam omues aliarum professiouuiu Magistri.Quoties euim suum administrat munus, non soliuii proxinio suo praeclaramdat operam, praestantem omnibus omnium hominum officiis, quantunivis 2usumptuosis et utilibus, sed ipsi Deo in coelis gratissimum offert sacrificium,et vere vocatur atque est altissimi Sacerdos. Totum enim hoc, quod Theologusiu Ecclesia agit, pertiuct ad notieiam Dei propagaudam et ad salutemhomiuum.Cum igitur divino beneficio sublatae siut aboraiuationes irapii sacrificii ssPapistarum, missas dico, quas solas ünpius Papa cum suis Doctoribus sacrificiinomine ornavit, cumque restitutus nunc sit verus cultus, nempe pracdicatiovcrbi Dei, (juo et vere cognoscitur Dens et ornatur, Ego quoquetanquam unus ex numero sacerdotum Dei Psalmum secundum volui in nianussumere et explicare, Non tantum, ut vos doceam et ipse discam, Sed etiam, sout sacrificem Deo gratnm sacrificium. Cur enim nou sie appellarem haueoperam, quam ecclesiae Christi causa suscipio, quaeque tota ad gloriam Deiet hominum salutem comparata est ac nobis in secundo et tertio praeceptomandata? Quouiodo euim Dei nomine sauctius possumus uti, quam cum uoset alios iustituimus verbo Dei? Quomodo tempus rectius possumus pouere 35

"fenavralio Psaliiii TT. 1502. [lr,4C.] (V. 1) 195Hs] adventus etc. Ut socius vester siiii in laudando etc., volo appi'ehenderealiquot psalinos; non totum psal[terium, promitto, ue vana spe vos lactem,sed eligaia aliquot. Hoc animo volo legere, ut Missam uo.straui maue celel)remHSet gratias agamus deo et discamns et consolemur iios invicem etc.i Accipinnis ps. 2.'Quare': scitis, quod in Actis Apostolorura iste psalmus dedit pi'iniasjij,' 4 .,>,(preces vel potius prirnas gratiarum actiones in precib[Us ecclesiae, quaudocongregati unaiiimiter cantabant hunc psaliuuni et orabant, ut daret deusfortitudineni et faceret signa etc. Inspe.xei'unt Apostoli, s[piritu sancto10 magistro, liuuc p.'ialmum aliqiiid magni continere, nt appreheiiderent in primisprecib|U.s, et ibi simul praedicavcrunt, innniebant adversus vini et furoremludeorum, totius mundi et diabo[li.7 sim o 1 unier der Zelle ergänzt zn latKl.'iiiclo etc. 2 promitto his lactem rh4 nos o zu G Acto. 4. r 7 prinias S deiis o lO magni continere unter der.a o bZeile 11 adversus et iuiorem vimDr] etsanctificare Sabbatum, quam cum liisce miseris temporibus consolatiouibusscripturaruiu certissima eademque gravissima pericula mitigaraus?15 Coniungamus igitur studia et operas, ac vo.s andiendo, ego docendo.Sicut nostra fert vocatio, praesteinus Deo hunc cultum, quem ubique a nobisexigit, ut et in nobis ipsis tractatioue liac verbi Del confirmetur fides etgloiia Dei propagetiii'. Hoc est sacfiliciuni Deo gratnm et acceptum. His'labioruni vitulis', ut Propheta loquitur, capitur inagis quam omuibus quan- S'oj. 14,320 tumvis sumptuosis et difficilibus operibns. Decet igitur nos ad tales opei'astam sanctas, tani necessarias ac utiles, animo alacri accedere. Certi enimsumns, nos, dum haec agimus, non solum nihil peccare, sed occupaii sanctissiinisoperibus, quae certum fructum eunique aeternum sunt allatura.ENARRATIO Psalmi secundi, Per D. Martiuum Lutherum25 publice iustituta, Anno 1532 niense Martio.Porro hie secundus Psalmus, sicut ex Actis discimus, dedit primaspreces et gratiarimi actiones Deo in Ecclesia novi testaineuti. Collect! enimdiscipuli tum canebant et laudabant Deum, ac precabaiitur, ut in tantispericulis et tanto furore adversariorum confirmarentur aninii et cum fiducia30 veibuni pracdiearetur.Is locus satis probat hunc Psaliuuni cxiiuii alicjiiid habere, SiquidemApostoli recens Spiritu saneto impleti ac in j)rima tentatione seu paroxismoprimo eum apprehendunt, orantes, et hoc modo tum consolantur, tummuniunt se adversus omnem vira hostium. Est autem utrunque nobis in35 his novissimis temporibus admodum necessarium, Siquidem et vi et dolo,deiude variis scandalis et omni genere malorum propter verbum Dei a Satauaet mundo impetimur.13*

I9ö Enarratio Psaliui II. 1532. [1546.] (V. 1)Hs] Est autem propheticus, in quo etiam discemus laudare, pleuiis eruditioneet consolatione spirituali. Et verbis propiiis et pulehris descriptus.Ai'guraeutum: vtilt declarare vel prophetare de regno Christi dilatando pergpjfj'stotum orbem terrarura [St. 2''] invitis 'portis inferorum' et 'principLibu.s aeri.s'et iiiundi. Et uuils ent de istis locis, qui confirniant iiostruin art[iculum de sreguo Christi et iustificatioue. Regnum Christi dicit futurum spirituale.Re.x erit seiupiteriius, nou iiabebit successorem, et tab's rex, qui simul sitsaeerdo.s, qui doceat, qui .simul deus et homo verus. Item: Cui resistittotus orbis cum uuiversa sua potentia, iustitia, .'iüpientia, virib[U,s. Ideoreg[nura erit in speciem iDfiriiiissimum, ut nihil appareat nlsi infirmitas, nt loputetur singuiis momentis etc., ut ein tvopfleill iDaffetS. Non habet fuudanieiitum,columnam, qua in Orb[e terrarum videatur, sed sursura est inverbo dei. Indicat psahnus: Qualis Rex, quäle regnum, quando, ubi, quozu7 propheticus ps. )• 2 spirltuali über (s^piritus Siaiicti) zu 3 Argumentumpsalini r 4 principib[us o 5 de istis o locis c aus locus 6 iustificatioue r/izu G llegnum Christi r 7 rex o 8 Item o 9 sapientia o 11 über etc. stehtruiturum über ut steht, davor eingewiesen, luitb Mengen hinter iBOflenä ist on eim einmet rh12 qua] qua(m), darüber (in) 13 Indicat psalmus oDr] Est autem Proplieticus Psalmus, in quo uos quoque laudabimus Daumac cum Apostolis orabimus contra furorem mundi, et certo aceipiemns ciun nApostolis cousolationem, quam proponit abundantem et bonis verbis ac sententiisexpositam. Hoc enim argumentum David tractat, ut cousoletur etdoceat Ecclesiara de regno Christi invitis potestatibus mundi et aeris propagando.Quare praecipue pertinet ad coufirraandum articulum de novoTestamento seu regno Christi, quod sit futurum spirituale Regnum, Quod 20Christus sit Rex aeternus, nulluni habiturus successorem, Quod etiam sitSacerdos, qui doceat Ecclesiam, Imo quod sit natura Deus et afferat ad nosaeternam iustieiam et sapientiam.Haec cum explicantur, plena consolationum sunt. Et tarnen ostenditPropheta hoc Regnum in speciem adeo fore iufirmum, ut putotur onmibus simomentis casurum. Non cnim habet fundamentum ant robur aliquod visibile,quäle regnorum mundi est, quae jiotentia, opibus, populorum numeroet fmium am])litudine nituutur. His Omnibus jiraesidiis hoc regnum destitutum,sine fundamento, in uudo vcrbo haeret, tanquam gutta aquao adhaerenssitulae. 30Haec fere praesens Psalmus complectitur.Tgitur ad docendam Ecclesiamutilis est, ut discamus omues Imius regni circum.stantias, Qualis Christus rexsit, quando, ubi, (juomodo sit administraturus regnum suum, Quae cum hocregno conveuiant, quae sint contraria, qui huius regni fructus seu effectussint, quae species coram mundo, quae corara Deo et in spiritu. Haec qui 35noruut, certam et veram huius regni ideam habent.

Enarratio Psalmi II. 1532. [1546.] (V. 1) 197H.s] niotlo, qiiae contraria, ijuae consentientia, qui friictus, effectus, (juac victoria,species in spiritii S[aucto. Est docere, tradere certam Cognitionen! Iniinsrcgni. Consolatio nostra spiritualis ,qnod scimus adversari hiiic rcgnodiab[oltnn, omnes liomines et totiim mnndum; quicquid sublime in mundo,5 saj)iens, sanctnm, totuni iuvadit lioc rcgnum. Et reddiinur certi, roprie pertinet, ne turbati his scaudalis, quibus Regmim hoc impetitur, abiiciamusanimum, et frangamur.Nostro tempore successus Euangelii prinio magnua erat, Sperabant enim25 omnes idem qnod Apostoli, priusciuani per Spiritum sanctuni de hoc Regnodocerentiu', futurum, ut libertatcm politicam et tranquillitatcm disciplinaedoctrina hnec affcrrcl. 8ed ubi cejitum est tumiiltnari a ]\[unzer() prinunn,qui ferebatur seditioso Spiritu, Deinde a Oarlstadio, Zninglio et aliis fanaticisdoctoribus ecclesiae perturbarentur, ac iani idaea propria huius regni cerue-30 retur, iiempe in ipsa Ecclesia turbae et in rcpiililica scditiones, deniqne inSanctis summa infirmitas, et cum secundum Poetam una haec esset salus,nnllam in tot ac tantis periculis undique ingruentibns sperare salutem, Ibidemum plurimi animis fracti rcsilierunt et etiam odisse Euangelium coepcrunt.35 Huius mali quae causa fuit alia, quam (juod conditiones regni Christinon nossent? Id enim eiusmodi est, ut undi([ue impetatur a Satana et

198 Enarratio Tsalmi II. 1532. [1546.1 (V. 1. 2)Hs] ditif< et consolatoriis dcpingit, iit doceat, et p[piritii!< saiicti officio fimgitiiregregie et iiicipit ab Apostrophe et convertit se ad eo.s, qui iiiipiig[iiaiilhunc regem.V. 2 'Qiiare^ 'Assistant', 'conveiniiiit', 'domimini et Cliristuni : [S8t. 3*] bc§tounbcvt CV \iä). Verba admirautis: fremiint, cousurgiiut, traetaut, coiisul- 6taut, iion contra Tiirc[arum, Tarta[roruui , Persarum regem, sed 'adversiisdomiuum et ad| versus Christum eius'. 6l;, c§ ift Ic{^crltd^, ba§, et tarnensie erit. ridiculum et 'inania' erunt, (|uae tcntantur, eonabnntur contradominum etc. Quid est 'gentes', "popnli', 'I\eg[es' contra dominum et eiusChristum? Consolatio nostra, sicut hodie videnuis arguere insipientes lohumincs: Quid boni secutuin ex hac doctriiia? Herctici, sectae, seditioncsvulgi, Jnobcdieutia iuventutis et iudisciplinatio rusticorum, et quisq[ue faeit,quod vult, rapta disciplina, obedientia })rofligatH, vivit dominus, servus,1 off" 2 ad eos se -û 4 'Quare tumultuaiiUif geiites? r 9 über Kegiessieht 'piiiicipes' 12 (per) vulgi iudisciplinatio] iiidisplinatio 13 über rapta stelU estDl] mundo. Huc qui neu noruut, in periculis cedent et Euangolium tan(juamsediciosam doctrinam damnabunt. David igitur, ut praemuniat animos contra isliaec scandala, pingit in hoc psahno regnum Chri.sti sccundum omnes circum-•stantias, et imprimis hanc rhetoricc ilhistrat, quod hoc regnum tarn multoset potentes adver.sarios sit habiturum. Indc enim sumit principium, et dicit:V. 1 Quare tumultuautur Gentes, et Populi meditautur iuania?Patheticum exordium hoc est, et mire apta apostrophe. Plenus enim 3uadmiratione Propheta, (piid hoc, inquii, rei est? Gentes tunniltuantur, Populimeditautur et Consultant, non contra regem Persarum, non contra Tiiream,Sed contra DOMINVM. An non ridiculi, stulti et inane.s hi conatus erunt?Nemo igitur paveat, Nemo terreri se siuat consiliis istis, quae evcntus docebitfuisse vanissima. Non enim contra homines, sicut apparet, sed contra Demi- aiiHun suscipiuntur. Sic statim initio nos traducit a metu ad spem et coiisolaturfuturum, ut populi et gentes, nisi consilia haec abiiciant, corruant, (piiacontra Deum, et non contra homines Consultant.Papistarum scripta lege, audi conciones, et invenies hoc uuo eus nitiargumento, quod dicunt, nihil ex nostra doctrina enatum boni, Nam statim, aopostquam Euangelium nostrum souuit, secutam seditionem horribiiem agricolarum,orta dissidia in Ecclesia et .sectas, dissolutam disciplinam ac quasieffractis repagulis legum summa licentia omnes coepisse uti, Sicut profeetoverum est; raaior enim licentia omnium vitioriun nunc est, quam fuitsuperioribus temporibu.s, cum metu vulgus coerceretiu-, quod nunc tauquam 35eft'renis equus pro libitu agit omnia. Nam ecclesiastica vincula contemnit,quibus prius sub Papatu tenebatur, et abutitur quoque civins magistratus

:Bnarratio Psalmi II. 1532. [1546.] (V. 1. 2) 199Hs]maritiis, rusticus secundum voluntatem siiam; ergo doct[riiia mala. Sieomuiiim sapientissimi arguunt. ErasLiiius et alii, q[uidquid malorum secutum,huic doctrinae imputant. Valetne: Tlicologus est malus, ergo theologia estmala; lurista est neqiiam, ergo; Magister est .scortator, ergo artes sunt5 scortatrices? Bacchanticum argumentum. Secutus est fremitus gentiun:,turaultus populorum, pugna et bellum regum, studia et consilia principum,contra (juem? Dominum ipsum. @» fol fo fciu. Muuito couscientiametiamsi mala sequuntur ad doctrinam, ideo non est mala. Quanta est tuanefjuitia, qui iraputas_'"nialiciam honiiuum doctrinae sanctae. Dicere: liomiues10 sunt maii, ergo mala doctrina, — contrarium dcbebat dici! Sic Euangeliumcogitur ferro hoc opprobriuni. SäJic foillpt 6f)riftlla ha JU, quod est seductor,blasphemus, quia ipse crucifigitur? i. c. IMulta mala feceruut ludaei inChristum, qui si nou fuisset, non fecissent; ergo fuit causa malorum! Quid2 unter sapientissimi sieht hodie zu 3 hinter Valetne ist ista consefiuentia rh4 über eigo (1.) steht lurisprudentia est nequitia 5 über Secutus est steht Euangeliumtempore Christi 7 (et) 6§ S mala c aus s[equuntur über non steht ipsa y übernequitia steht malicia et 10 über mala steht est 13 über fecissent steht ludei übermalorum stehtistoruniUr] negligentia. Haec incommoda omnia, quae neutiquam levia sunt, adversarii15 uostri nostrae doctrinae seu Euangelio imputant.Sed tu pauli«per differ sententiam et prius de tota re cogita diligentiusac in formam diaiecticam argumentum redige et adspice, uum bonaconsequentia haec sit: Theologus iste estmalus, ergo etiam Theologia estmala; lurisconsultus iste est uequam. Ergo cognitio Iuris quoquc est mala;20 Hie Magister est scortator, ergo artes, quas profitetur, sunt scortatio. Annou insanum dicemus, qui has consequentias defendat bonas et firma.s esse?Et tamen nihilo prudentius colligunt adversarii. Verum hie Psalmum audihoc praedicentem, futurum, ut, cum hie Rex iiicipiet reguum suum, hoc est,cum iucipiet docere, sequantur fremitus gentium, tumultus populorum, pugnae25 et bella regum, studia et consilia principum. Coutra quem? contra Dominumet Christum eins. Igitur praeraunito conscientiani tuam et admoiiitus perSpiritumsanctum hoc in loco sbituc muudum tuinuituaturum, causam autemhorum tumultuum non in Regem huuc nee verbum eins coiiiicito, sed inSatanam et impium mniidum, ac contrarium potius statuito ac dicito: Etsi30 mala sequuntur ad iiuius fJegis doctrinam, tarnen non ideo doctrina mala est,sed polius homines mali sunf, qui bonae doctrinae adversantur et eam voluntoppressam. Haec euim est vcra et eerta consequentia, quod, cjuanto mundusstudiüsius huic sanctae doctrinae adversatur, tanto peior et scelestior est, neeob homiuum vitium doctrina male audire debet. ludaei crucifigunt Christum,33 num igitur accusabimus ideo Doctorem Christum?

200 Enarratio Psalmi 11. 1532. [1546.] (V. 1. 2)rjj^^jJcurat deuti, ijtiod mundiis malus et homiaes? Sed 'diligit filiuni, dedit ei ia8- 8 manum' etc. Ipse pater: filiiim volo servare, iit iiifia. Si miindus non vultferre, possuin creare aliuni et ktum destruere. |s8I. 3^] Totniu nniudum vultminui, Christum filium exaltatura. Reg[num dci, quaudo venit, venit cumturba et tumultu, cum furore sapientium, Kegum, potentium, religiosoruin; ssiit. 11,21 cum videtis ista, beue. 'Fortis cum atrium' etc. Quando domiDus noueiiciebat demonium, erat pax. Ubi, quando indignabatur voce, fpruet.' Siciam concitat gentes, Reges etc. Ubi hoc imputatur Euaugelio, Isti uihiliutelliguiit de Christi reguo, uou coguoscuut eius noticiani, fortunam. successiim,nihil vident quam politicum suum regi^num, ubi coguntur vi etc. loSed quia hie oriimtur seditiones, ergo non tam bonum ut [)oIiticuni etc.Consolemur uos, ne terreamur a f'acie istorum tumultuum. No.s herebimuszu 112 loh. 3. r 2 (vult) filium volo o 3 l'eire o -i venit (ä.) o 6 übercum sieht custodit zu 6 Luc. 11. r zu 6j7 Isla faciunt ad clecla[iatiuiiem liuius Kuaugeliir 7 indignabatur voce o 10 nihil über (Nihil [scheint verschrieben]) vident«6er (Vident) 11 über bonum steht argumentant') D. h. sjmiht der Dämon rw Zorn; vgl. Uiisre Ausg. Bd. 36", 361, 11.Dr] Praemuuitos igitur esse oportet, ut dicamu.s: quid ad Deiim, (juid adverbum eius, si homiues mali .sunt? Homiuum enim hoc, non Dei viciumest, qui ideo mittit Filium et verbum suuni, ut homines .salventur. Sed si isnolunt, pereant sua cidpa. Christus non ideo desinet esse Dei Filius, Deusnon ideo abiiciet eum, quem con.>;tituit Regem omnium.Pertinet igitur principium hoc psalmi ad erudiendos nos, ut discaniusregnum seu verbum Dei, cum venit, venire cum tumultu et furore Regimi et£ut. 11,21 principuin. Causam osteudit Christus in I-"uaiigelio, ciim dicit Satanam tau- 20quam fortem armatum teuere atriuin in pace, sed cum supervenit fortior,tum fremere, ac tentare omuia. sicut etiam historiae ostendunt; quoties enimChristus conatur eiicere Satanam, quantus furor, quautae iutemperiae exagitantobses.sos? üdit enim Satan Christum, odit verbum eius, iiec vult eicedere aut locum dare verbo. Igitur cum instat Christus et cogit, iiidignatur 25ac furit et experitur omues vires suas, commovet Reges et Piincipes, pontificeset Episcopos, cives et nisticos, ut se opponant verbo.Hoc Adversarii nostri non vident, atcjue ita ostendunt, ((uod prorsusnesciaut, qualc sit regnum Christi, Tantum intelligunt, (piid regnum mundisit. Ita(pie cum in Christi regno i)acem illam non vident, sine (jua regna 30mundi consistere uon possuut, damnant et abiiciuut tum verbum tum regnumChristi et anteferunt mundi regna. Psalmus autem diversum nos docet, utregno Christi adhereamus, etiamsi tumultueutur omnes houiines. Quid enimhoc ad nos? Nostra enim pax est extra illum tumultum et consistit certa,ac Rex noster manet Rex, etiam invitis inferorum portis et mundo. 3s

Enarratio Psalmi 11. 1532. [1546.] (V. 1. 2) 201Hs] in ChriHto, si tuniultuentiir omiies geutes, si saeviaut omne.s Rejê.s etc.Nostra pax est extra istiun tuiiiultuiu. Rex iioster manet Rex in sua paceetc., sed »apieutuli couautui', ut uos avocent a Rege, quem concepiunis, etut istis j)ertiirbat[iouibus et tiiimiltib[us iiiedeamur, et volunt sapicntiai humaiia erf)alteu, ue f'reniaut geiites etc., sed Ca ift ÜligefJQltetl. .Sicut uoupossunius Italien Satauam, quin oderit Christum, Sic uon possum cohiberemauus, animos diaboli, i. e. Reges, priiicipcs, Sapieutes mundi; florenteChristo, irao quando liiscit, mox furit, ardeut eius volLuptates et sciiitilhuitoculi. Ideo (piaudu (Christus incip[it iiuitire, taceo touare, statim Sat[an.lu PIus^ taiitum mores papae etc., avaritiam et fastum; vide, (piomodo vixit.^lam touat Christus, non solum dicit: estis perditi morib[us, sed: Iota doctrhianihil et totus Papatus abuuiiiiatio est. Prius nou putuit stillara sermouisferre, quomodo vocem touitrui etc.?1 Ueg(n)es 3 über concepimus ste/il vei'lju 5 über etc. sieht urdiueni nun6 uderit] odiat Sic über (sie [verschrieben]) 7 über fluieute steht per piaedicationeni8 über liiscit steht iiicipit tautum mutiie 'J unter Sit|^;m sieht est in aimis 10 übermores ste!it Gerson papae etc. u 11 über sed sieht soiiat tula c ans tutiis 13 l'errec aus multo') Erg. vituperavit. ^) JF}r

202 Enarratio Tsalmi II. 1532. [1546.] (V. 1. 2)Us] Tdeo (locete Christum, scrvite ei et spectate in ip.sum plus

Enarratio Psalmi IL 1532. [1546.] (V. 1. 2) 203HsJ'^ctltg ift. lu Ivegib[iis poteiitia, in priucipib[us consilium, sap|icntia.luristae, artistae, doctores gôveil' Ott ail 'priucipes'. i.e. sapieiitia etpotentia imiudi est coutra Christum, Deiiide multitudo et robiir miuidi,plebe.s et gentes, i. e. ipsa regna, potentia, sapjientia, multitudo, iustitia et5 (juicquid muudus, coutra nos est. Non tarnen damnat propheta ista 4.Ideo regna non .sunt mala, quia pugnant coutra Christum. Ferrum, quod Îransfodit latus Christi, est bona creatura, et tamen iiocuit creatori. Omniabona sunt, sed sunt in abusu. Reges abutuntur sua potentia etc. sap[ientiaest donuni dei, iura, artes, quibus regitur mundus. Civilis et moralis10 iustitia etiam baju, sed sunt in abusu, (|Uod pug|nant contra Clu-istum.Abusus nou est substantia, res est bona, in (jua diabolus cxercet abusum.2 luristae c «hs luristis artistae c nus aitistis ;« 2 'piiucipes' )• ö «Acr damiiatstellt Keges, regua etc. jiropheta unten 6 über i-egiia steht reges su 6j7 gladius, quotruiicatus est, loan. r 7 creatori (sed) 10 baju mit Strich zu douum dei Z. i) gezugen')= gclu/ren.Drjstratus et omues, (jui valent consilio et sapientia. Quid igitur omisitSpiritussauctus, quod non diceret huic Regno adversaturum? Potentia,sapientia, opes, iusticia, sanctitas sunt insignia Dei dona, et tamen his ab-15 iititur mundus contra Dei regnum. Haec an non extrema malicia est.Memiueris autem non damnari* regna, non principatiis, non alia dona.Non enim sequitur: Kegna mundi puguant coutra Christi rcgiuim, ergo suntmala per se, Sicut nou sequitiu-, ierrum, quo latus domini in cruce apertumest, non fuisse bonam creaturam. Sed est constituenda differentia inter crea-20 turam seu rem et abusum. Creatura bona est, etsi in abusu sit. Oriturenim abusus uon ex re, sed ex pravo animo. Sic iustitia civilis, iura ipsa,artes, stiidia sunt res sua natura bonae, sed abusus est malus, quod mundushis donis abutitur contra Deum.In tali abusu piugitur hoc in loco mundus cum regnis, gentibus, populis25 et prineipibus suis, nullam aliam ob causam, quam ut praemoniti nou teneaniur,cum haec nobis iisuveniunt, ut mundus clamitet, nihil esse apud nos quamhaereses, errores, sediciones, scandala ac ideo damnet nos secure, Ipse auteiiide sapientia, gloria, potentia, addo etiam iusticia triumphet ac glorietur contranos. Ad has voces assuescendum est, nee ideo abiiciendus animus. Prae-30 monuit enim nos Spiritussauctus, cmn dicit Reges se huic regno opposituroset Principes capturos consilia de eo evertendo.Hi igitur tumultuum et scandalorum causa sunt, non nos, qui modesti,placidi, quieti sumtis et genus doctrinae quoque non turl)ulentum, sed placidissimumafferimus; alioqui, si doctrinae culpa accidereiit tumultus isti,35 fieret, ut omnes essemus inqnieti et turbulenti, qui eam profitemur. Nunc25 teueamur Druckfehler für terreamur? J6 clamitat im Urdruch

204 Enarratio Psalmi II. 1532. [1546.) (V. 1. 2)Hs] Nolite terreri: videtis iios sie abiectos; apud nos inibecÜLlitas,iiisipieDtia, lieresis etc.; Illic gloria, potentia, sapientia, fortuna, successiis,religio etc. Ergo babLemus consolationeiu, ut iioii ba ÖOi; erj(i^recEen. quiiion facit, moiiebitiir istis scandalis et perturbat[iouibii>

Enarratio Psalmi II. 15;^2. [1546.] (V. 1. 2)205H3]Tiir[cas haheaui pro culino. @r fafft§ QU ouff eilt "âuffien' istos 4, el iftüiel, et fe^t fie contra cloiiiinum ]o fleitt. Jpsi se opponunt isti, qui est utmare erga scintillam, (piae si incideret iu inare, iit desolutum redderet mare,nonne^ etc.? Ipsi vero putant se mera inceudia, non sciutillam.5 Et dicit eos furero, fremere 1. adversus doniimiin et postea Christimi,i.e. C'liristus ntmpt fi(^§ nic^t fo I)ait an' ut pater; iste furor pertinet adipsiini doniiniim, iste iirimum iaeditiir, postea Christus, quia Christus constitutusa patre et deus vult, ut glorificeut filium, ut habeat se uiundus proscintilla et eum pro soie. Qui hoc non, impingit principaliter in ipsuni10 deum. Hoc non potest raundus credere, vix nos, quod credamus dominumfo gi-o§ et nuuidum fo flein; ba§ ift§ gor. 'Ego* constitui', ut totus niundusanihil sit quam scintilla, quae extinguitur niari. Itenini consolatio: {pii nie3 über mare (1.) stellt sunt ut scintilla erga scintillam] scintilla .3'4 mare (2.)Ins etc. o s!t 5 'Adversus dominum' r 6 Christus o S über lilium sielu mnndushabea(n)t mundiis o 9 über eum steht filiuni 10 (Imr) credere 11 über baästeht iDort 21t 11JV2 3)a§ Ego valeat plus etc. r') = zusammen; vgl. z. B. ünsre Ausg. Bd. 36, 180, 13; Bd. 38, 272, .9. ") Erg.ridiculum esset. ') = so seüir zu Herzen. *) Nämlich Gott.Dr] Gentes, reges, populi, principe«, si huniano modo aestinies, sunt immensumquiddani,Ideo trepidamus, quando nostram imhecillitatcm cum ipsorum15 potentia coniparamus. Sed (|uid docet hoc iu loco Spiritus? Ojiponit iniicinfiuitae quasi potentiae unicum DOMJNVM et miratur, (juod niuudus tarnstultus sit, ut putet sc aliquid contra Dominum effocturuni, cum reverasit sicut scintilla ignis, conqiarata ad totum mare. Quasi dicat: Nonne extrcmastulticia est, quod scintilla parva conaris totum mare exiccare?20 Sicut autem nosipsi, cum in periculo sunius, haec vix crcdiraus, itaquoque Reges et Principes nunciuam sibi hoc persuadere patinntnr, quod sintscintilla, putant se mera incendia esse. Sed eventus et experientia aliterdocuit summos Monarchas iam inde ab initio mnndi, qui so huic Dominoopposuerunt.25 Igitur omnis Emphasis in oo est, quod in secundo versu dicit, fremeregeutes, disputare populos. Reges concitai'i et consultaie prhicipes confraDominum principaliter, Deindc etiam coulra Christum seu Mossiam eins.Non enim frustra primo loco DOMINI meminit, sed vult ostendere nobis,quod Deus Pater principaliter petatur a furente mundo, Etiamsi mundus non30 Deo patri, conditori omnium reruni, ueque Papistae hodic Filio eins, Dominonostro Ihesu Christo, quem et ipsi ore confiteutur Salvatorem numdi, sedEuangelio ipsius, quod sapieutibus huins saeculi est stulticia et sua propriaiusticia tumentibus est scandaltim et liacresis, sesc adversari dicant, Ut nequeludaei \'ideri volebaut sese adversari Deo coeii et terrae Creatori, sed doc-35 trinae Ihesu illius Nazareni, quem non ut lilium Dei in Mose et Prophetis

20G Enarratio Psalmi IL 15H2. [1546.1 (V. 1. 2)Hs]antaftet, Christum, et qui Christum, patrem; ber labet ein fc^toerett feinb ouff1. ftüt. H, 3[t(f). 'Deu.s est caput Christi', Ciu-istus caput otc, (jui taugit ChristiaLiuuu,soi. i.istaugit 'caput ecclesiae'. DJltt @ott fechten, ut Christum ju eim lugnermachen, ia^ êift: 'Quare'-, toUe teut. [«l. 5»J Ideo quaudo dicunt, ex istadoctriua nihil boui secutum. Nou est ratio medendi in iudisciplinatis rusticiset rebelii iuventute etc. ÖLicant. Propheta sie dixit, quod, quicquid in terris,sci.4G, TJol tumultuari, 'quando auditur' \ movetur et irascitur quicquid sublime in«f. 4ti, 3 ;, mundo. Sic psalmi saepe: 'Turbatur terra, montes, flumina saeviuut', quantloloquitur de Christo, Ut aliquis cogitaret :l)ilff @ott, utinam nuuqiiam istamdoct|rinain.^ Non sie, res raaior agitur (piam tranquillitas mundi, mens tilins.1 über Christum (1.) sieht ber taflet an 2 über etc. steht Cluisti.iiKiium ztt 3:1 1»• . 3 über ut steht videlicet über maên ste?U qiioil doctiiiia et Euaiigeliiiin1 Stox. 4eins sit lieresis über ex steht qiiod 7 tumultuari c ans tumnltuatnr über audilursteht left ' über irascitur steht diabôlus 9 utinam über (quod)') Nämlich Gott. ') Erg. accepissera ') = sich hiiren hißt.Dr] promissura rccipiebant, sed ut hominem seditiosum et blasphemum persequebautur,et tandem interficiebaut.Quia vero est Christus Patris, hoc est, a Patre constitutus et missus,ut sit ceu sol contra uiundum, qui tanquam scintilla est, fit ut omues, quihunc filium aut abiiciuut, aut se ei opponniit, in ipsum Deum creatorem isomninm impingant. Utriuque igitur fidlitur mundus, quautumvis de suasapientia magnifice glorietur. Primuni non videt hunc magnum Dominimi,contra

;Knarrntio Psalmi IL 1532. [1546.] (V. 3) 207Hs]est exaltandus. Sic inuiidus vult fremere, turaultuari, ic^ loit l){)r gnug m^,ut: 'peribitis' etc. et tt)ii"b deelarare suam doctrinam pacificam, saliitarein, «. 12quando ipsi auff etm ôiiffen ligen.-'Diriimpiamiis': prosop[opeia. Declarat, qiiis sit timuiltiis ille et (juaev.s5 consilia, qiiae meditationes et dispiit[atioues populonini etc. 3tHe t)t)i; cordafte^n: 'Dirumpamus'. Quorum "? Domini et Christi eius. Propiieta exabrupto quasi loqnitur, gljet i\iX in spiritu; 'dicentes' lêt luol geftonben bQ-',sed supra: 'meditâti'.Quidam de Christo, quod etc., sed prosopopeia est irapiorum, qui sie10 eonsultant, qnod non solum coutra doraiuum et Chri.stum vivere et agere1 gnug o ju mit Stricli zii fremere hingewiesen 2 über ut steht iiifra :l überQuff eint [)aiiffen steht etiam in iiireniis zu 4 'Diniiiipamus vinciila eonini' r 7 gfjetc aus gêtt iitx über (bcr) [ßücläiye Schreihimy] 9 est untendastelien') Erg. etwa jittevn geben. -) D. h. zu Boden liefen, ') Sinn : lUitte deutlicherMimen.Dr] sediciones , bella, hereses, sectae maguo uumero post sparsum Euaugeiiumexortae sunt, Explodamus, iuquam, has voces et insultemus potius eis cumSpiritusancto diceutes : Quare freniunt goutes ? populi cur frustra eousultaut?cur lleges eougregautur adversus Dominum? et priucipes incunt consilia15 contra Christum eius? Si enim muudus vellet facere officium suum, oscuiareturfilium, Patris mandatum de filio amplecteretur. Nunc neutruni facit,raovet arma, parat bella, excitat sectas, videlicet ut statuamus Spiritumsanctnmnon meutitum, qui taiito ante per Davidem servura suum praedixitfuturum, ut cum hie Rex cum suo tonitrno veuiet, commoveatur non una aut20 altera arbor. sed totus orbis terrarum et quidquid in mundo magnnni est,sicut in alio Psalmo dicit, turbari terram et moveri montes. IMê,Itaque etiam piis obrepunt hae cogitationes, ut optent potius tacuissese, quam loeutos esse, Siquidem taiiti motus excitati sunt. Sed jirocul abiiceeas cogitationes et statue, maioros res hie geri, ijuam tranquillitas nnindi et2s pax est cum omnibus opibus mundi. Hoc enim agitur, ut, quem DensPater constituit Christum, is agnoscatur, exaltetnr et adoretur. Hoc (|uinoluut faeere, illi saue fremaut, indiguentur, furant, misceant coelum terrae.Dominus tarnen, qui Christum suum constituit, eos abiieiet in infernum,verbuni autem et Ecclesiam et Ecclesiae suae caput Christum servabit in30 aeterumu, Amen.Dirumpamus viucula corum, et proiiciamns a nobis funes v.sipsorum.Hie exponit Spiritussanctus cau.sam fremitus et qualia captent consilia,quidve inter se disputent reges et priucipes, Quod scilicet hoc omnibus

208 Enan-atio Tsalmi Tl. 1.W2. [154G.] ^V. 3)Hs] volunt, sed siniplieiter delere eiim; hoc vult Sat[an, uon ut iios velit hiimiliatos:si etiatu ine occideret et in pulverem redigeret, non saturatur, sedbaptis[uuira , E[uaDgelium , Coenaiii tein !^tn ttieg 9enO[men, iit nullus honiosciat, quid Cliristus, Euangeliurn, et milla litera intellig[atur et esset eradicatusChristus \o rein ut lapis, ubi non pulvisculus; donec nod^ pulvis- sculus, non cessat. Cum vero pure volumus docere re[raissionem pcccatorura,tum \oixb er red^t toE et torid^t. S)a§ finb consilia SatLauae. Ipse dominaturin voluntatib[us istormn 4, i. e. sapieu[tuni, potentuni, Sanctorum,lustornm, multitudiuis. Ergo necesse, ut isti 4 omnes dicant hunc versum.Vox oninium istorum: SBtr tüOÜetl nic^t leiben. 'Eorum': Christi et domini. loIpsoruni noluraus videre nee audire. [331. 5'' | Vi et dolo agit hoc satan cumsuis, seniper hie est accusatus. Ubi studeuius mederi scandalis, öergreiffnhjir ön§ etc' Ideo discendus Christus iioster Rex et assuefaciendi in cordibus,ut, (|uando an C'hristum gebenden , sciamus mundum ut pulvisculum,ipsum totum esse. Ubi dicitur: Nova secta oritur, — quid ego? sed fueruut i51 vüluiit eum o 2 über pulverem steht cinerem 4 luilla(iii) iilier literasteht scripturae 4/5 über eradicatus sieht peiiitus 5 nliej' ubi steht in qnn 6 überpure steht et copiose 7 toixb er o Jl linc (agit) 12 über accusatus sieht pruditus75 über ipsum steht Christum') Erg. 011 6()viftu§ unb feiner Qadjt; nß. hier nnten Z. 2Sff.Dr] viribus et conatibus agant, ut dirum])ant vincula Christi et Patris. Hocenini Satan agit, ut neu soluui humiliet, ut non sohun occidat uos, quidocemus et credimus, sed ut verbum, nomen Christum, Baptisuium, et quidc|uidreligio nostra habet, penitns obruat et aboleat.Cum igitur summa fide docemus Christum, incipit furere, occupat volun- 20tates Priucipum, ßegum, sapieutum, potentum, multitudiuis deui(|ue; hiecommuni consilio omnes in id incumbunt, ut vincula iiaee dinunpant, hocest, Verbum ut extinguant et Idolatriani tueantur.Utrinque igitur urgemur a Satana, qui et vi et dolo instructus est,Vim intentat per Reges, Gentes, Principes, Populos, Dolo autem utitur, cuui 25tingit in nobis opiniones, quomodo sinml et retineri verbum et ))ax salvaripossit. Abhorremus enim natura omnes a turbis, quarum iiioonunoda uota etob oculos sunt, et amaraus pacetu, pulciierrimam rerum, ut iile ait. Sed quibis cogitationibus iudulget, paulatim eo pertrahitur, ut studio pacis regnumChristi amittat. 30Discamus igitur oculos figere in huuo Reoem nostrum et cum observare,nee moveamur strepitu armorum et turbarum, qnae excitantm-, Quinstatuamus Reges, principes, gentes et populos ac totum mimdum, cuux se huicDomino opponuut, esse pulvisculum, Christum autem esse iugenteiu montem.Hoc (jui lixum habet in suo anirao, non movebitur Satanae et mimdi cona- 35

2Enarratio Psalmi II. 1532. [1546.] (V. 3) 209Hs] Euangelici ! pereat mundus et maneat salv-us Christus. Si medins mundusperit, tautum perit parvula scintilla, manet Christus, sie suam gratiam,veritatem fo ôc^ machen, ut omuia alia öerfc^toinben. Si tantuiu inspieisdaninum Muntzeri et alioruni et quod bona spi[ritualia uou recte distribuant5 etc., tum mox fit ex scintilla misera Incendia et mare et extinguunt Christum.Sed econtra: omnes gentes, Reg[es, Principes jeien, tBte gro§ fte tooHen etc.,sed: 5t(^, baB bex Stapft, Surä et omnes fi($ an ben man mögen legen. Sicuobis facieudum contra omnia scand[ala. Mag[na inobedientia, scandala etc.Ego sepe gerabten, ha§ mir haB {)cr^ gebratHnt ijat, sed nihil effeci, sedw infirmata tides et fiducia erga Chiistum. Si non satis an ben (Sc^|lt)ermern,1 über pereat steht quid ego 2 parvula über (media) 4/5 non bis etc. o5 lucendia(m) 7 über sed stelU vûlt dîcere 8 faciendum c aus facere oder unigekehrtomoia c aus omnes 9 über gehabten steht bet ]aä) 10 über Si steht sed cogitandumDr]tibus. Nascuntui- sectae et turbantur Ecclesiae : Quid ad me? inquiet. Pereattotus mundus, et maneat mihi salvus Christus. Pidcherrima rerum pax est,sed haec si retineri non potest, quid perit, uisi scintilla quaedam creatui-arum?In Chi-isto autem mihi manent iusticia, salus et vita aeterna. Haec>5 sunt vera bona, ad quae si conferas pacem mundi et alia huius vitae commoda,nihil sunt, sunt enim incerta et brevis temporis.Ad hunc modura consolari uos debemus, alioqui fiet, ut moti Ins corporalibusincommodis, uisi spiritualia et aeterna opponamus, trepidemus,angamur et querulemur tanquam in magna calamitate, et ex hac scintilla20 tandem nascetur inceudium, quod hauriet et devorabit Christum in nobis cumOmnibus suisdonis.Videt David iu Spiritu furorem mundi, tota vi se opponentis Christo,sed non ideo turbatur animo, Nobis in exemplum, ut nos quoque Turcam,Poutificem, ßeges et Priucipes non curemus, cum se huic Regi Opponent.25 Sunt enim stulti et coeci, nee Nadent, dum Euaugelium Student opprimere,rem impossibilem se tentare. Sic reüqua quoque scandala superemus.Munzerus sediciouem excitat in Turingis, Carlstadius et Zingliusexcitant horribiles in eeclesia turbas, dum persuadere aliis conantur, iu coenanon corpus et sanguinem Christi ore accipi, sed -tantum panem et vinum.30 His adiungunt se alii, et paulatim perniciosum hoc dogma implet Gallias,Italiam et alias natioues. Maguum profecto malum utrinque, quod et politiaet Eeclesia sie concutitur. Quid igitiu- faciemus nos, qui harum turbarumnon auctores sed spectatores sumus? Nuui ideo ad mortem usque nos excruciabimus?Sicut ego profecto non semel feci et, dum mederi his malis35 volo, sie sensi me vulnerari, ut (testis est Dens) fides mea graviter periclitaretm-et infinuaretur.Sed tandem vidi, Dei beneficio, has ipsas cogitationes, curas, tristicias,dolores animi nasci ex mera ignorantia regni Christi et nocenti stultitia.Sutêiä äßerte.XL,14

210 Enarratio Psalmi II. 1532. [1546.] (V. 3)Hsjveniat adhuc unus MuntzLcrus, et si non satis, quod aliquot cenobLia spoliata,spolientur orania etc. Nemo conquaeritur, quod Christus sie coutemnitur,sed quia pax et discipl[ina soluta. 'Quare fremunt gLeutes?" Quidad nie, quod Christi reg[num conculcatur etc.? Christus: ergo nihil ad nie,quod tu habes turbationes; si non ploras, doles de reguo meo sie blasphe- 5mato, quid deberera de tuis monasteriis etc.? âxi nur t)in, ßeg[es etPrincipes ;quia contemnitis douiinum nieum, econtra vos. Vellemus istumRegem non sie contemni, sed cognosci. Sed quia contemnitis, Econtra.Ipsi appellant gratiam divinam et regLnum vitae 'vinculum et iugum'.Quando aliciuis talis stultus, quando velim ei jiênäen 50000 fl., et diceret 10esse ein Befd^toerung, i.sta stultitia mundi est ineffabilis; vides, quacsap[ientia sapientissimorum hominum. ßeg[num Christi, quid afiPert? salutem,gratiam et vitam aeterpam, re|missionem peccatorum, [$81.6''] leticiamcoi-di.s, abundanciam rerum et in liac vita alimentum, nihil non bonum,suave, sub crnce etiam. ®a§ "êift vinculum et lugum. S)q gefjovt t)eEifc[)ei' ' 15f|eretc.caus uon1 unus o 3 über Quare steht Quando quaereris 13 vitam c aus vitae 14 nihil') E)-ff. Geist.Di"]Igitur resumpsi animum et dixi: Fiunt haec .sine mea culpa, igitur autoreshorum raalorum se excrucient, non ego. Faciam et conabor quideiu omnia,an possim mederi aliquid his malis, Sed si id non possmn, non ideo absumardolore. Si Satanae unus Munzerus, Carlstadius, Zinglius non satis 20est, excitet plures. Scio haue huius Regni esse naturam, ut Satan id ferrenon possit. Is manibus et pedibus obnixe dat operam, ut turbet Ecclesiasetverbum oppugnet.Quod autem postea clamor ingens excitatur, nasci turbas, quae auteanon fuerunt, pacem tolli, accendi licentiam vulgi, Has querelas multi iustas 25esse existimant. Sed isti cur non etiam queruntur de contemptu Euangeliitanto? de pertinacia ingenti adversariorum verbi et fi'emitu indigno, de contumelia,qua Christus afficitur? Scilicet pacis commoda pluris quam Christumfaciunt, His magis moventur, quam gloria Dei et salute aniinarum. Sed site hae tautae res non raovent aut perturbant, an non putas Christum tibi 30dicturum: si incommoda mei ßegni te non afficiunt, si de meo regno sievarie et iudigne lacerato non doles, cur ego dolerem de tuis iucommodis, deturbata pace et aliis? Quin pereas tu potius penitus, quam Regnum meumpereat.Ad hunc modum optabile esset, cognosci recte et Regem hunc et 35Regnum eins sie fieret, ut contemnentes eum uos quoque contemneremus;et tantum huius Regis opibus fideremus, non opibus aut comraodis mundi.

Enarratio Psalmi II. 1532. [1546.] (V. 3) 211Hs] 9. ApriiisTI Tnstitui legere psalinos aliquot, quamqiiam sint satis cogniti.Tarnen vice sacrificii matutini et gratiarum actionis dignum est cos legere,(leinde valet ad coiToborandos uos in fide huius verbi, quod patitur vimextrematn per \^m, dolos et scandala infinita. Propheta 'in hoc psalmo5 prophetice describit reg[num Christi, cursum et fortunam Euangelii, talemscilicet, quod ei resistitur a toto mundo et qiiicquid fuerit .sublime inmundo, ut sapientia. poteutia, iusticia, opes etc. Ideo confirmandi animinostri et adhaerendum verbo constanter, Et ut eam doctriuam confiteamur,quam persequuntur Reges terrae, principes, ipsum vulgus, sancti, ipsa con-10 scieutia et cor nostrum. Et nos ipsi pessimi hostes in nobis ipsis. Etnemo pntet se suscipere ioeum, qui hdeni Euangelii suscipit. Dens vult sieinagnifacere suam gloriam, potentiam per haue nostram infirmitatem et mittitnobis virtutem de coelo, sapientiam sui Spiritus etiam in mediis peccatis, utsie confuudat sapientiam mundi et diab[oli astuciani et cognitionem omnium15 homiuum et nostrae conscientiae vexationes et quaecunque etc. Ideo bleibt?3 über valet steht ista lectio über corrobo[ranclos sldtt et coniirLmandos 4 iufinitac aus Infita zu 4l5 Sententia 2. ps. r 7 insticia(m) S ut über (quod)9 über sancti steht sapieiites, potentes U suscipere o 14 confun(la(n)t astucianiüber (sapiîentiam)Dr] Vide enim, quanta adversariorum sit improbitas: Euangelium, quodffratiam Dei nobis annunciat, quod iusticiam promittit et vitam aeternam, hivinculura et funus seu iugum appeUant. Quid autem facias cum tarn perditomendico, cui si mille aureos dona offeras, donum illiberaliter abiiciat20 et oneri sibi fore dicat? an non dignum iudices, qni fame et siti pereat?Sed hoc ipso peccato Reges, principes, gentes et populi Deum irritant.Donat eis verbum, et cum hoc vitam aeternam, Sed ipsi ideo arraa arripiunt,ne his donis frui cogantur, movent ideo bella et omnia turbis implent, quodpromittit Dens se propter filium condonaturum peccata et daturum omnium25 i'erum abuudantiara, etiam in hac vita. An non igitur dignus muudus est,qui aeternis flammis subiiciatm*?Memineris igitur regnum Christi esse eiusmodi, cui resistit totusmundus, et praecipue quidquid in mundo dignitate, potentia, sapientia,iusticia et opibus valet. Confirmandi igitur animi sunt, ne ideo trepident,30 ac cogitandum, quod vitari aut caveri hae turbae nulla moderatione neeratione alia possint. Mundus enim sui sirnüis est, et praebet se facilem adofficia Satanae, qui verbum extreme odit. Quin nostra caro et carais sapientiacum ipsa conscientia nostra huic reguo et Regi se opponit.Nemo igitur existimet ioculariara rem se suscipere, cum profitetur35 verbum et fidem in Chri.stum, sentiet enim adversarios Reges et Principes,quos Satan excitat. His etsi pares non sumus, tamen Deus vult nos cum14*

1r212 Enarratio Psalmi II. 1532. [IMG.] (V. 3)Hs]h30l cum isto versu: 'Dirumpamus' etc. S)q§ ift§ consilium, raeditauturiuauia, Consultant. Quid est? hoc habeut in nieate, hoc iuvenies in omnibussapientibLUS doctorib[us et in tuo corde et couscieutia, quam diabolLUs sievexat, ut proiicias hoc iugum, et disrumpes etc. Ergo cogita, ut infra:SB. 6 'Ego con.stitui'. Confortare et robustus esto etc., fo InirbS a,i)tn\ qui ergoSir. 2, 1 praemonitus est, durabit. Si baptisatus es etc., 'praepara aniaiam' etc. Sivis deserere aciem et sigiia, IqS bid) ÖOvr)til iiidjt Sauffen etc. Sic cauit tibidiabolus per os Regum etc. et per coii.scientiani: uihil est Christus, uohmiuseura etc. @§ ift diaboli doctrina. Et propheta insigniter describit impiosistos, quod appelleut doctrinam Euangelii et Christum 'viiicuhmr et 'iugum'.zii 1 'liirumpamus viucula eorum' r 3 über sapieiitibLUS steht saiictiä, puteiitibûsö unter et robustus esto steht et Euangeliuiii accepisti zu 6 Ecclesi. 2. r 7 Borîn oüber Sic sieht 'Disrumpamus' etc. S etc. o 9 über eum steht i-eg|iiare super nos10 lent in appel]|lent vor der Zeih: zu 10 'Vinculuni', 'Iugum'5iv. 2,Dr] eis eougredi, ut amplificet gloriam suani et ostendat sapientiam ac potentiamsuara in nostra infiruiitate, suppetens de coelo virtutem, cui ne inferorumquidem poitae possunt resistere, ad confuudeudam sapientiam et potentiamomnium adversariorum verbi.Habes igitur hoc in loco cogitationes, studia, disputatioues ßegum et ir,Principum, Gentium et Populorum descriptas, imo etiam carnis tuae et conscieutiaetuae, quam Diabolus etiam vexat, ut cogites de dirumpendo vineuloet proiiciendo iugo. Reges et Principes vi et armis utuntur. Cor autem tuumper infidelitatem contra hoc regnum puguat, cum de promissionibus dubitat,cum consolationem de remissione peccatorum, de gratuita iu.sticia et vita 20acternanon admittit.Oportet igitur nos esse praemuuitos, ut cogitemus, sicut pauIo postai. 6 Psalmus dicet, Hunc Regem a Deo Patre constitutum. Si igitur muudus furit,si conscientia tua trepidat, confortare et robustus esto, ne deficiat fides tua.Regem hunc nemo deturbabit de suo solio, in quod eum Deus pater collo- 25cavit, et tanto ante de his periculis a Spiritusancto per sanctos Prophetasadmonitus es, Praevisa igitur iacula minus nocebunt.Sic Syrach admouet: 'Fili, accedens ad servitutem Dei, sta in iusticiaet timore, et praepara animam tuam ad tentationem, Deprime cor tuum, etsustine, et inclina aurem tuam, et suscipe verba intellectus'. Qui igitur non 30vult in aciem prodire, sed signa deserere, is prorsus ab hoc Regno abstineat.Diabolus enim nunquam cessabit per ora principum et regum, per impiosDoctores, imo etiam per tuam couscientiam hunc versum canere: 'Dirunipamusvincula eorum, et iugum eorum proiiciamus a uobis'.Sed collige te, et die mihi verum. An non horribilis haec tentatio et 35peccatum gra\T.ssimum sit, quod Muudus Euaugelium, hoc dulce nuncium de

Enarratio Psalmi JI. 1532. [1546.] (V. 3) 213HsjNoune iemeiltC^ Teutatio? Reges per totiiiu orbem sunt divisissiuii, nonpoteutia, carne soliim, sed legibLiis et morib[us et sapientia. Quot habueniutRomani idola, omnium gentium deos collegit. Sed isti diversi du nonpugnant, 5Jtan^ fan§ leiben. [*i.6''] loveiu, Martern etc. tan man leiben,5 sed (juaudo uuus Christus venit, iu hunc conspiraut Reges etc., diversimores etc. Sic Papatus est monsti'um iufinitorum capitum, diversissimarumreligioüuin; istas potueruut ferre, et manserunt Saucti ordiues, quanquaminter se maxime discordes. Omnes ordines erant Sancti, sed quando venitEuaugeliiun, ibi sunt omnes unum etc. Diabolus potest ferre omnes haereses10 praeter Euangelium, quod est vinculum intolerabLÜe et iugum importabjîle.1 über divisissinii, nou steht nun solum divisi 2 soluiu o 3 über Romani stehtKoma zu 3 Romae du r Ö über Sic steht (sunt) zu 6 Papatus r S Omnesi 25Sancti erant ordines sed c aus quando 9 über etc. steht contra ipsum zu 10Euangelium est vinculum intolerabile r1) Nämlich die Welt.Dr] remissione peccatorum et vita aeterna, per Christum uobis parta ac gratisdonata, appellat vincula et iugum? Omnia totius mundi regna intuere auimo,et videbis dissiruillima et, ut ita dicam, divisissima esse inter se, non solumquod ad poteutiam carnalem attinet, sed multo magis (piod attiuet ad reli-15 gionem, leges et mores.Unica Roma quot habuit idola? Quot Graecia? Quot Aegyptus, ettarnen nunquam religiouis causa, quae diversissima fuit, moverunt arma.Romani, etiam cum Domini Graecorum essent, non ideo, quia cultus diversiessent, Graecos odertmt, sed potius ipsorum cultus amplexi sunt, sicut30 historiae ostendunt de EIcusiniis sacris, de Dracone Epidaurio, de simulacroIdeae matris etc. Hanc infinitam diversitatem Muudus tulit aequissimoanimo semper.Apud nos quoque ante Euangelii lucem quanta dissimilitudo erat cultuum,nou solum ditferentium secundum Dioceses, sed etiaui secundum singula25 templa? Haec neminem unquam offenderunt.Sed quando Christus cum suo Euangelio advenit, ut hanc differeutiamtollat et in unum corpus omnes cogat, ibi, qui religione diversissimi sunt,inter se omnes conspiraut et quasi unum fiuut ad opprimendum hoc regnum.Quid euim Papae regnum fuit aliud, quam monstrum diversorum capitum,3u praesertim si Monachos spectes, quorum hie Augustiuuni, ille Frauciscum,tertius Doiuinicum, quartus Benedictum, ut putaut dignum esse, cuinomen daret.Hanc diversitatem Papa toleravit et, quanquam ipsi Monachi inter seodissent vatiniano odio, tarnen, cum iam Euangelium patefactum est, con-3i sentiunt in eo oppuguando et unanimes conferuut consilia, operas et opes

214 Enarratio Psalmi II. 1532. [154Ü.] (V. 3)Hs] Sic odioso nomine vocat satan. Tarnen praedicamus libertatem a peccatis,a conscientia, a timoie, pavore diab[oli, paceui et securitatem cordium, laeticiamin deum, faventem deum, filium dei passum pro nobis. Lla omniasalutaria, nee tollunt pacem, mores, urbes, leges, sed venit in aasilium verbumoppressaruui conscientiarum.sQuare ergo est vinculum etc.? lustitiam propriam nolunt amittere,sapieutiam nolunt coufimdi, gloriam et fiduciam sapientiae et potentiae etiustitiae uoluut deserere, bar ubit tjeit |i(^§.^ Mundus est araator suaeiusticiae, ut. Simia amat suam prolem. Non vult fidere nisi per suamsapientiam, potentiam. Euangelium vero docet, confidendum in Christum lo1 über vocat steht Euangelium 2 über pacem steht praedicamus securitatem übersecu'^ 3 in dei o 6 propriam o zu 6 Cur vocetur Euangelium vinculum etc.? rzu 7 Ip [= Ipse] r 9 amat o zu 9 neu fateri se damuatum propter peccata sua etsalvandum Christi iustitia r 10 vero docet o') = beginnt der Streit, Konflikt; vgl. Unsre Ausg. Bd. 31 ', 321, 11. ') Barerstellt selbst hier die Lesung seiner Kv/rzscliriß sicher.Dr]suas. Hoc quis non vidit Satanae dolis fieri, qui omnes alias religionestolerare potest, hanc unam auteni, quae vera est, odit et persequitur, acfacit, ut homines iudicent eam intolerabile esse iugum?Cur autem hoc mundus facit? tamen Euangelium nihil aliud agit,quam ut liberet conscientias a pavore mortis, ut et remissionem peccatoruni iscredamus et per filium Dei pro nobis traditum retineamus spem vitaeaeternae. Sic autem docet haec Euangelium, ut neque magistratus, nee leges,neque opes, uec alia aut damnet aut toUat aut mutet, sed relinquit ista suoloco, et tantum de conscientiis sanandis cogitat, ne oppressae peccatis etmetu mortis sine consolatione et auxilio siut. Cur igitur mundus haec non aoadmittit? Cur iugum, cur vincula vocat, et tolerare recusat?Respondeo: lusticiam suam non vult amittere, sapientiam suam nonvult confundi, gloriam denique et potentiam suam non vult deserere et, utuno verbo dicam, primum praeceptum nee vult nee potest servare, sedpugnat contra id omnibus viribus voluntatis, iiitellectus et foi-tunarum. Deum 35debebat amare et anteferre omnibus, sed amat se et sua, lustitiam Dei debebatsolam extollere et ea niti, sed tanti facit suam iusticiam, ut Dei iusticiamprorsus non curet. Itaque sicut Simia prolem suam, sie mundus tantum ea,quae mundi sunt, amat, his gaudet, superbit, inflatur, reliqua quae extra seet tantum in fide posita sunt, supinus,^ negligit et tanquam iguotum the- 30saurum calcat pedibus.At Euangelium hoc unice agit, ut Christum proponat animis atqueociilis omnium, in eum unum iutueri, ab eo uno pendere, eo solo niti acfidere iubet, qui indutus carnem nostram in carne nostra vicit Satanam,

9Enarratio Psalmi II. 1532. [1.546.] (V. 3) 215IIs] ci'ucitixani, ixiHfmum, ubi per iufimiitateni viucitiir peccatum, inors. Nouvult esse stultus mundus, quod suae leges, mores, sapientia siut nihil.Eomani prac se habent suas leges, sunt pulchemme ordioati, et nihil valeulad iusticiam. ludaei habent regmim etc. In s[mraua ^ ftoft fidf) bfier 1. prae-5 cepto. £)a§ "êiftS 'iugum" gefagt. Est dictum de optimis ßegibûs etsapientissLimis homiuibu.?, cpiorum sapientia Höret in mundo et iustitia. 25ieioetfen, fromett Äontg et !§eiligen ^rieftet finb isti. Mundus habet iustitiam,potcntiam etc.; venit Euaogelium et dicit: nou confidendum istis; utiminiistis in hac vita, sed non ad aeternam. Ibi 'potentes' in Christo, 'in infir- »• ^«- »2.10 mitate^ Ibi sapientes, iusti in peceatis vesti-is et iniusticiis vestri.s. Ibi1 cracifixum übeT X~)^'^ "*2r vult steht mundus 3 über et steht tarnen•5 iaguui o 6 über sapientia sieht religio 7 über isti sieht qui hie desoribunturMundus vor der Zeile 8 et dicit o istis o über aeternam steht vita opus alüspiaesidiis 10 über peceatis steht et stulticia iniusticiis] iusticiis über Ibi (2.) stehtubi desperatio') = liegt die Schivierigkeit; vgl. ünsrc Ausg. Bd. 31 ', 321, 11; Bd. 41, 89, 20;Bd. 47, 190, 21. ') Börer stellt die Lesung sicher.Dr]occidit mortem, et infernum populatus est ac destruxit. Hunc unumpraedicat sapienteni, quia solus Dei Patris voluntatem seit et facit. Huncsolum vocat iustimi, quia non solura peccatum uullum fecit, sed suamiusticiam commuuicare omnibus credentibus in eum potest et vult. Hunc15 soluni dicit potentem, quia solus Fortem, custodieutem atrium suum, vicitetspolia^-it.Igitur eins sapientia, iusticia et potentia vidt nos confidere, ac tumdemum nos quoque promittit sapientes, iustos, potentes fore. Qui si hacsapientia destituamur, vere stalti, peccatores et imbecüles sumus. Sed20 mundus tanquam vincula doctrinam hanc disrumpere et tanquam iugumproücere a seconatur.Sic omnis contentio est cum hoc Rege de primo praecepto. Et Spiritussanctus in hac prophetia praecipue confirmare animos nostros voluit contrahoc scandalum, quod potentissimi Reges et Principes, sanctissimi et sapien-25 tissimi homines, quorum sapientia regna et respublicae gubernantur, quorumiusticia et aequitate florent, huic Regi se opponunt, nullam aliam ob causam,quam quod non voluut coram Deo stulti esse, non possunt ferre, cum audiuntleges, discipliuam, honestatem et alia bona opera ad vitam aeternam et remissionempeccatorum consequendam esseinutilia.30 Igitur tumultuantur, furunt, considtant, insurgunt contra Euangeliumtanquam sediciosam doctrinam et perniciosam. quae det occasionem liceutiae,quae prohibeat bona opera, aut saltem abiiciat et damnet, siquidem ad iusticiamnihil valere dicit.

216 Enarratio Psalmi II. 1532. [1546.] (V. 3)Hs] confidite. — Sed ista uon video, praedicas invisibilia; potentiani, sapientiametc. miindi video! Ista fiducia in Christum, quod eoruin sapientia etc.debet esse nihil, iusticia; tft ^'^n t)etib önb fuffc gefiunben etc.' — Ergo visnos stultos etc. facere? Valeat tuum regnum iu hoc seculo pro ventrc: ibi.sis sapiens, potens, iustus, sed corain deo scias haec nihil esse. Sâ^ Itjil^ä). — Vis mihi [SSI. 7*] :ênbe et fuffe Btiiben! Ideo vocant Euangeliumvinculum et iugum, quia coraiu deo ligaiitur eorum sapientia, iustitia etopprimuntiu' et damnantur. Ideo noliinuis hunc regnare super nos. Ideodicitur seditiosa, diabolica doctrina.'Et proiiciamus': et maneamus iu nostra libertate et confidannis innostris Ceremoniis, apud patres, Missas. Haec nobis dicta in consolat[ionem;foglêtS.2 mundi n über fiducia äteht per, etc. etc. (2.) o 4 etc. o lOlll über innostris »teht ludaei 11 über apud patres steht Papâ') ßiy. sodaß sie nicht zu den unsichtbaren himmlisclven Giiterit ydanyen können.Dr] Quam autem vera haec sit accusatio, aestiment boni. Non enimdamnat bona opera Euangelium, hoc enim esset legem damnar'e et tollere, Quin910111. 3, 31 potius 'stabilit legem', sicut Paulus docet, cum ostendit rationem, qua legi ispossit satisfieri, et assidue hortatur ad legis Studium et bona opera. Hocunum prohibet, ne in his fiduciam ponamus iusticiae coram Deo. Hancenim docet collocandam in ipsum crucifixum filium Dei. Hunc cum fideamplectimur, promittit nos iustos esse coram Deo, etsi coram nobis et mundosimus peccatores, promittit potentes esse, etsi simus infirmi, sapientes, etsi aosimus coram mundo stulti. In hunc igitur crucifixum Dei filium iubet utcoufidamus.Sed mundus id facere recusat, quia hanc iusticiam, potentiam, sapientiamnon videt. Non igitur vult praesentia, quae videt ante oculos et manibustenet, amittere, et alligari invisibilibus et nusquam apparentibus, de (juibus asEuangelium concionatm-. Ideo vinculum, ideo iugum vocat, quo ligatur etpremitur, ue sapientiam, iusticiam, potentiam, quam habet, aliquid esse putet.Hinc nascuntnr illae voces: Quid? Igitur homo nihil est? Igitur arbitriumnon est liberum? Igitm- Deus causa est damnationis impiorum? Curenim non creavit iustos? Igitur maiores nostri, qui haec ignorarunt, omnes sodamnati sunt? Vos autem soli sapientes, iusti salvi estis? Hae voces passimaudiuntur etleguntur.Nee sanari coeci homines possunt, siqiiidem audire nolunt. Seduloenim monemus, seribimus, concionamur, clamamus, sapientia, potentia et aliisDei creatm-is utendum in hac vita ad praesentia negocia gubernanda et con- 3534 movemus im Urdruck

Enarratio Psalmi II. 1532. [1546.] (V.i) 217Hs] 'Qiii hab[itat': Sic sipiiitus sanctus locutus iu cou.solatioriem nostram, v. 4quia vidit s|piritus sanctus nostram pusillauimitateni et paucitatem, ecoutramagnitiidineni et multitudinem ßegum et adversariorum. Crux ift ju gtoS.Magnitudo, quia quicquid potens etc., et multitudo: PapLa, Cesar daiunant,5 Spiritus ßottens[es, Anabap[tistae et adhuc venientes, Unum scandaliun postalterum, et inter nos diversi sumus, Et obruit nos ita, ut aquis marinLs,scandalis. Magnitudo et multitudo et multa scandala, mirum, quod uuusChristianus potest erholten etc^ Cor per se alias est humanum. Nou Rexfo med^tig, si fueriut 100 contrastae, cessat etc. Quid nos? Quisque nostruni10 debet ferre non 100 Reges, sed iniinitos daemoues et mundum et suos scru-1 nostram] nostri zu 1 'Qui liabitat in coelis* r 2 paucitatem c aus paucitem6 ita ut 7 mirum o S über Cor steht humanum y Quisque] Quis(5 10 non(trecientos) 100')Erg. werden.Dr] stituenda, Ibi locum esse, in quo ratio nostra tanquam in suo stadio decurrat,faciat et curet, quautum possit, Sed coram Deo omiiia haec nihil esse, nequevalere quidquam, Requiri enim ibi meliorem iusticiam et ruaioreui potentiam,quam nostra est.15 Sed surdo uarratur fabula. Reelamant enim, et vocant vinciila et iugiunintolerabile, quod vident sapieutiam et iusticiam suam coram Deo tanquaminutüem et iuefficacem ligari. [S3g. E] 'Nolumus huuc regnare super nos', clamant2«f- 1». i

218 Enariatio Psalmi II. 1532. [1546.] (V. 4)Hs] pnlos in conscicntia. Icleo deiis magnifice uns consolatur, El magnitiuliui,multitudini et scandalis opponit ista verba magnifica, ut iion tautum dicatWio, eut alibi: 'Oculi eins iu panperes" etc., Sed: 'Habitator coeli, dominus subsau[nat'.S)a§ finb magnifica verba. Vide, quoraodo hauriat uno verbo,quic([uid et Eegnum daeinonum, scandaloruni. Tpsi Magni et multi, .sapiente.s,iusti sunt, nos peccatOLves etc., obruimur peccatis et conscientiis, magnitudinemaiestatum. Sed contra hoc pone: Unus habitator iu coelo arcem posuitmunitiss[imam,quam nemo potest accedere, vastare, nee 4 isti nee Satan,sapientia etc. Si ipsi in terris potentes, bene, sed is habitat in coelo etc.spi.iio.iEt quasi coutemptim non nominat eum, Ut si Ego dicereni 'schef limini'^3ft einer broBen, h3et§ nic^t, Irie er ^cift. ^ä) 'ôre fagen, er fei) maxime1 nos 3 ut alibi o 3j4 subsariLnat o 4 verba tmten Vide(t) 5 Ipsivor der Zeile 6 über raaguitutline steht potentia 7 über maiestatum steht Kegum8 vastare über (inceudere) über i isti steht 'Ueges, priucipes' etc. 9 über in coelo stehtAntith[esis') = T'?^ ^'??) "/i* substantiviert von Luther, sogar mit deutschem Artikel.Dr] sanctus hoc in loco vaticinatur, contra eum insurgunt, Imo omnes Diaboliunum impetunt et oppuguaut, ut iuterim de scrupulis, quibus conscientiaexercetur, nihil dicam.In lioc tanto periculo Dominus misericors venit per verbiun suum, et !..opponit huic multitudini malorum et scandaloruni alias res longe maiores.ißi. 10,8 Non soluiu enim dicit, sicut in 10. Psalnio: 'Oculi domini respiciuut inpauperem', Sed de illis Ecclesiae hostibus et omnibus eorum conatibus dicit:'Habitator coeli ridet, et Dominus subsaunat eos'. Sic haurit uuo verbocousolatorio, quidquid est furiosorum hominum, Principum, Regum et De- 20monum.Älagni quidem sunt, qui adversautur Ecclesiae, et potentes, sunt etiammulti, pollent sapientia, habent opiniouem iusticiae, Contra nos sumus pauciet iufirmi, Praeterquam igitur quod obruimur multitudine et magnitudinemaiestatum mundi, etiam conscientia nostra et nobis nota infirmitate solici- ^htamur etangimur.Disceuda igitur haec consolatio est, ut tam horiibili imagine non confundanuu-,sed dicamus: Scio ego quoque unum, qui habitat arcem inunitissimamet inaccessibilem , ad quam non solum Principes et Reges, sed nequidem Satan accedere potest. Hi enim omnes aiit in terra aut acre sunt, suSed huius Regis domus est ipsum coelum, ubi uec hominum uec Satanaepotentia aliquid valet.Prae contemptu igitur adversariorum Ecclesiae non nominat, quis illr inaree coeli sit, Simpliciter dicit: loschef baschamaim, habitaus coelum. Huncopponit cum fiducia et contemptu, spiritu et fide pleuissimus, omnibus mundi ss

EnaiTatio Psalmi II. 1532. [1546.1 {V. 4) 219HslftarcEe. Sic cum fiducia opponit istis omuibus furiis: Ia§ fd^ttiertueil Aualjaptista.set Sacra[mentai-ios et uod§ mêr loerbcil, nondum sunt habitatorescoeli, sunt reptUia teiTae, vermes, 'qui cito morientui', ut Esa. Sed is left 3cf- &i. >3fic in terris toBeit, ipse tutus in coelis etc. Quid facit? 'Ridet'. fol äuvneils contra Reges etc., quod non potest se iuvare. [SSI. 7''] Ut Eras[mus etLucianus: Si Deus esset, deberet commoveri et jauei" bat JU fe'êrt. Non,sed 'f)at fein gfpot brou§. Turcae furori opponit hunc unum versum etc.Cesar vel potius Viperae sub Karolo saeviunt et Ferdinandus, E]iiscopi,pi-incipes, Schwer[meri. Quid est? SßLnfer inax (Sott jurnet mdit briimb,10 non 6e!mnntert fic^, sed ridet. Quare? quia beniit an ha§ Irortleitt Dben:'Inania'. S)a§ 'êift rapi in invisibilia et desere visibilia. S)a§ ftnb l)o{)e1 über fc^Wettnen steht toutten et toten Reges 2 Werben o zu 4 'Ridet' r 5 contraReges etc. o 6 über Lucianus stelU sentiunt bar vor der Zeile hinter fe^cn ist vomoberen Band der Seite eingewiesen: si non iuvat, aut est impotens aiit, si non vult, estmalus etc. 7 über Turcae steht Cesaris, Papae etc. S Cesar vel potius o 10 ftc§vor der Zeile über DBen steht in primo versu 11 X]0^t(x)Dr] et inferni furiis, Quasi dicat : veniant Gentes et Reges, Popidi et Principes,veniant Anabaptistae, Sacramentarii, sediciosi, et alii sectarii, uon ideo, quiain terra potentes sunt, coelum conscendent. Sunt misera reptilia terrae, Ibi15 tumultuautur, furunt, consilia capiuiit. Quid autem facit coeluni habitans?Num metuit sicut nos? Nuiu trepidat aut commovetur? Plane non, sedridet stulticiara et vanos hominum conatus.Haec est nova et inaudita vox. Naui ratio pronunciat, aut non videretalia Deum, at(|ue ideo omnia temere ferri, Aut si videt et non repi'imit malos,21) imbecillem esse. Videre enim et pati indigna, quae prohibere possis, putatiiiiustae et iniquae mentis esse. Tali honore ratio Deum ornat, ut iudicet,aut stultum esse, qui multa nee videat nee sciat, aut malum, quod, quaevidet,non proiiibet.Contra has blasphemias Spii'itussanctus nos liic munit, ne ideo35 existimeraus Deum non videre impiorum conatus, siquidem ad eos connivet.Turcae quanta et quam indigna crudelitas et immanitas est? Pontificeset Episcopi quanto odio ardent contra vei'bum et vera Ecclesiae membra?Tyranuorum quoque odiosa consilia sunt. Haec ne putemus ignorare Patremnostrum in coelis, aut abscondita esse ab eius oculis. Videt, sed non ita30 cito ad iram commovetur, sicut nos, Dissimulat iram, ridet ad tempus, Nonsolum quia videt frustra esse conatus tales, Sed quia concedit spaciumpoenitentiae.Haec est spiiitualis cogitatio, qua erudiri Ecclesia et singula eiusmembra debent, ut rapiamur nos quoque a visibilibus ad invisibilia. Visi-3b bilia et tangibilia sunt furor mundi, tyrannis Turcica et Pontificia. Sedhie risus Habitatoris coeli est nobis invisibilis, credi itaque debet, tum fiet,

220 Euarratio Psalmi 11. 1532. [1546.] (V. 4)Hs] getftei, qui in uuo ictu oculi rident totum muudum. 8[piritus .sanctus istanon loquitur, quod sokis deus rideat; non propter se ridet, sed nos facitridere et .subsaunare etc. Quaudo Papa, Karolus, Ferdinaii[du.s jorntg finb,füllen loit nur lachen; (juando düib[olus n(|t scandala an, nobis ridendum.Quis potest? h)Or an fet)It§? uou credimus istos versus veros. Non rapiinur &in invisibilia sed visibilia sentinms, saevitiam Regiim, scandala videmus etc.et conscientiae pugnam etc. Ideo non ridemus sed lachr}'[inamur, deiicimur,contristamur, desperamus. Ibi assuefacienduni cor in omni tenta[tione, utRideremus omnes Lstas furias iuferni, quia üt propter Christum. QuandoChristianus sum, Papa, Cesar ift mit bngunftig Et cor et conscientia rae lo1 uuo c mis Ulli ista unten 3 finb o 4 über nobis ridendum steht quandoScliwerLmeri, cjuandu peccatum te mordet etc. 5 veros o zu 5 f. Eapi in invisibilia r7 hinter conscientiae steht etc., darunter pugnam etc. 10 über Papa steht Diabolus Bn=gunftig]ttnguftigDrJ ut nos quoque rideamus, siquidem bestes Ecclesiae meditantur inania. Namquod Spiritussanctus Deum ridere dicit et subsauuare impios, id propteruns fit, ut nos quoque rideamus cum Deo, et uou ringamur aut trepidemus,quaudo Pontifices, Episcopi, Priucipes, Reges hoc agunt, ut vi oppriniantEuangelium, quando denique Satan obruit Ecclesiani variis scandalis, sunt uenim inaniaconsilia,Sed experimur huuc risum nobis paene impossibilem esse, quia nequevisibilia contemnere, nee invisibilia apprehendere possunius; vim et potentiamRegum et Principum, sapientiam mundi, malitiam Satanae, deni(]ue peccati etconscientiae nostrae onus sentimus, ideo non ridemus, sed eiulamus, deficimus, audesperamus, et omnem vitam hac ratione nobis acerbam facimus. Sed male.Quid euini proficimus, etsi ad mortem usque contristamur? Nuuquam enimsanabitur mundus, Satan nuuquam fiet mitior.Discamus igitur erigere animos nostros iu talibus periculis, et cum Deonostro rideamus, quem certum est non risurum pei-petuo, sed aliquando 25etiam succensurum impiis et eos conturbaturum, sicut statim sequetur.Eo autem facilior nobis erit risus, si non obliti fuerimus eins, quodsupra dixit de Domino et Christo eius. Hoc enim certo nobis est statuendum,quod omnes istae tentationes, omnes isti fremitus et furores mundiconcitautur iu nos propter Christum. Hie solus causa est, cur male pro- 30pieium habeamus muudum et Satauam, imo etiam ipsuni cor nostrum, Sicut3ot). 15,19 ipse dicit loh. 15.: 'Si essetis de mundo, mundus quod suum est diligeret.Nunc autem quia vos e mundo delegi, odit vos muudus'.Idem de Peccato quoque accidit. Quis enim non miretur, quodmundus, qui in peccatis vivit, qui peccatorum remissionem non solum non 35credit, sed oblatam in verbo etiam respuit, tamen vivit in summa securitate,Contra vera Ecclesiae membra, quae remissionem peccatorum audiunt, amplec-

.•. Dens,Enarratio Psalmi II. 1532. [1546.] (V. 4) 221Hsjaccasat et stat contra me, peccatum me contristat, exerceor pavoribus.Quare fit? quia baptlsatus adhaereo buic verbo. Quid faciendiim? Estlachrymaudum, quaeiulandum ,quaerendae cousolatioues? uon, !îlfft nic^t,sed istis omnibu.s furiis gi-assautibus: 'Appropinquabit redeaiptio vestra'. siut. 21,eiii creditis, qui habitat in coelis, ridet; ben loerben fte Ongefturmetlafjeil. Si Ego fo Ijoc^ fe|e ut ipse, et ego Satanae Iraiu ridereni. Diaboliisfuit quidem in coelo, sed non mansit. Nos, qui credimus, etiam sumuscum eo in eodem coelo, si non carue, tainen fide et verbo. Ideo quisq[ueChristiauus diseat amplecti invisibilia. Iste versus rapit nos a faeie prae-10 sentiuin reruni et rapit ad etc., ut sciamus uon solum victas ante luille3 nic^t c aus !îc^t [Schreibfehler, vielleicht sagte Luther: fjie nic^ty "^ l'iirii.s c auslurib[ über grassantibus steht recuirendum ad verbuui: 'Levate' etc. [Luk, 'Jl, 28]unter Satanae steht mundi etc. S über carue steht et seusu tarnen über (sed)y nos vor der Zeile 10 victas c aus victosDr]tuntur et credunt aliquo modo, lii soli exercentur pavoribus die ac uoctu,ac tantum non obsorbentur dolore?Huius rei quae causa est? Alia nulla, quam quod sunt Christiani etverbum Christi amplectuutur. Ideo acuit eis Satan peccatum, exercet eos15 pavoribus mortis et damnationis aeternae, nee unquam quiescere pia corda siuit.Quid igitur faciemus nos? Eiulabiunis et querulabimur, abiiciemusaniraum et immoriemur luctibus? Minime. Nihil enim hoc modo proticiemus.'Erigamus igitur potius capita', sicut Christus iubet, cum de suo adventu ßut. 21, 28vaticiuatur, et furente Satana ac mundo (Imo etiam peccato et conscieutia20 nostra iu nobis) rideamus. Quia enim poena impiorum adhuc cessat, certumest Deiim quoque ridere, qui in coelis est, nee ab impiis inde deturbaripotest. Merito igitur ridet irritos conatus.Et nos quoque cogitemus nos risuros, si tam alto in loco et tarnmunita arce sederemus, statueremus enim, Etsi Regum, Principum, ipsius25 Satanae quoque poteutia et furor maximus est, tarnen eos hie infra mansurosin terra, neque ad nos usque penetraturos. Sed aperiuut hae cogitationesnostram intidelitatem, sumus enim omnes nos, ((ui credimus in Christum,revera in eodem coelo, in quo Dominus habitat, Si non secundum carneni,tarnen tide et verbo..30 Ad huuc raodum a visibilibus trauscendeudum est ad invisibilia, ettransferendi oculi atque animus a praesentibus ad coelestia, ubi turbae illaenon solum sunt inanes, sed ante annos miile et quingeutos victae. Sic enimdicit Christus: 'Confidite, ego vici muudum'. Et de iudicio nos consolatur, 30^. ic, 33Principem mundi iam esse iudicatum. Cum igitur victi hi bestes re.stauraut 30I1. ic, 1135 bellum, nihil aliud faciunt, quam ut Deo risimi moveant. Pueri suaves23 visuros !»i TTrdruck

222 Enarratio Psalmi 11. 1532. [1546.] (V. 4)Hsjamios furias, sed iu nihilum retlacta.s. ÜDe§ man laä)t, init§ Bereit' nt(^t§fein. Qiiando viderem puerum cum ftroâlm et serio vcllet ein \a\V fte(i)en,Itiuft ic^ ia ladjen. Et stultus, si venii-et cum virgula [331. 8 ^Jcontraturrinietc. quia iam facta ista nihilatio. Sic hie, quantus iste habitator coeli;certe Turca, Papa, Episcopi, Rottae, qui nobis Bang machen, finb, ut si s.stultu.s contra turrim curreret mit eim ftfoâlm-; mad^cn fur Unfetu ^crr@ott ein 9audelft)il. Sic nobis faciendum. Ibi firmauda fide.s et 'sapieutia'discenda 'in mysterio'. Ibi spectandae res invisibil[es, tit n

Enarratio fsalmi II. 1532. [1546.] (V.4) 223Hs] Sic habebis pacem. Sic dico de conscientia privata, iit diseas te erigere, Utsis fortis üon soliim contra Tyranpos sed contra te ipsum, quia Satanatrocius per.sequitiir nos per cor nostruin quam per Caesarem ipsnm etc.Est maius pericidum, nie \'iucere quam Turcam etc. Diabolus tan jnic^ in6 dcsperationem füren, Diabolus nou est sapientior, potentior, sanctior quamin corde meo, ha^ finb fein evgtften bomBaiben S quae habet. Qunndo meipsum \'ici, i. e. diabolus in me \äctus, quod rae öerjogt maÄjen U)tl etc.,sed ]^tn ein gangen in invisibilia, tum omnes Reg[es et p'incipes non meterrebuut. Si vero me terrent, max[imara formidinem in me. Ideo disce,10 quia Satan habet magnum forteiP, quia caro mea infirma et seit diabolusme peecatorem et fuisse .sacrilegum et tan mir mein tugenb für bic nafenItalien et quod adhuc non fido, credo, ^•ivo, ut deberem. Ibi facit cor pavi-1 über de conscientia privata steht ut de Eêgibus Ut (non) zu 4 Vincere seipsunir 6 über fein crgiften BomBotbcit stellt quod me in corde .sie infestat Gl? überynando hin vici steht tum atrocisSLimum hostem prostravi zu 6f. Nocentissinuis hostisnoster in corde nostro etc. r 7 mocên iDiI etc. o 11 mein o Jf2 deberem o») Wohl = dröhnende Schläge oder Geschosse; anders z. B. Unsre Ausg. Bd. SO ', 451, 7.s)= Unterstützimg; tjgl. Unsre Ausg. Bd. 30'', .500, 29.Dr]Quidquid autem de Eegibus seu adversariis Euaugelii dico, hoc privatimde cuiuslibet conscientia dico, Ut discamus nos erigere et simus fortes, noni'. tarn contra Tyrannos, quam contra nos ipsos. Nam Satan magis nos urgetet perseqiiitur per ipsum cor nostrum et conscientiam nostram, quam pergladium et tyrannidem. Turca enim plus nocere non potest, quam utpraecidat caput et iugulet, Sed cor nostrum talem nobis movere disputatiouem,talem tristiciam excitare potest, in qua perire necesse sit in aeternum,20 nisi Spiritu et verbo Domini liberenmr. Igitur Diabolus nusquara potentior,callidior, fortior, sanctior, iustior est, quam in cordibus nostris. Hie se emuvicerimus, si ex hac sede eum firma fide eiecerimus, ac nos ad invisibiliatranstulerimus, tum iratos Principes, Reges, Tyrannos non faciemus pili. Sinautem formidini sunt, terror hie non ab ipsis, sed a corde nostro proficis-25 citnr, quod infirmum est et adhaerescit praesentibus, Absentia autem etinvisibiliaapprehendere non potest.Discamus igitur fortes esse in omnibus perioulis, ma.xime autem contranos ipsos et cor nostrum. Ibi enim Satan firmissimam sedem habet etpraeclare adiuvatur per praeterita. Seit enim nos esse peccatores, Igitui-30 seriem nostrorum peccatorum et triste 'chirographuni' ponit ante oculos, etstoi. 2, murget nos. Quin praesentia (|Uoque arripit et nos iis oppugnat, quod nondumcredimus itafirmiter ut debebamus, nondum ita amamus ardenter et tentannirimpatientia quoque. Haec cum exaggerat, est enim callidus et vehemensOrator, frangitur35 etiam strepitu cadentis folii terretur.animus, et non solum illo tumultu Prineipura et Reguiu, sed

224 Enarratio Psalmi II. 1532. [1.546.] (V. 4)Hs]dum; ubi hoc, tum facile terretur cor a niinis Regum, principuiii et a scantlalisetc. Ideo cor suum muriiat ChrLstianus et spectet iu iiivisibilia et iioiivelit videre, quod sentit iu se sive extra se, [S8l. S*"] quae omnia visibilia;ibi sen.sus carnis amoveudus Et eundum, quo te ducit versus. Tu baptisatus,peccator e.s infirmus; bene, ista visibilia sunt. Ego iugredior in stenebras, ubi sedet unus, qui ridet et subsannat; in oculis eius, quae lueterrent, sunt merus risus. Qui sie posset ridere Ferdinandum; all§, quodtreiben mit ernft in'incipes, Reges, ift spectrum. Sie quod diabolus iu cordeperterrefacit, vexat couscientiam, est horrendum et dolor, Sed textus: adinvisib[ilia est spectaudum; tuae^ accusationes, contristationes, ininae sunt lodiaboli cogit[ationes et ignitae sagittae. Sed nihil ad me ista omnia, deusridet, non praevalebis accusando, damnando, contristando, pavefaciendo,1 tum mit Strich zu pavidum S. 223, 13J224, 1 yezoyen cor o 2 über etc. stehtterretur t'ncile coiiseientia peccatis uiunia(n)t 4 te o 6 ridet über (sedet) "jS quodtteiben mit o 8 Reges über (ttetten) über ift spectruui steht est spectaciiluui, risu.-; deo12 pavefaciendo] pavendo') Satan ist atigeredet.Dr] Muuiamus igitur corda uostra, et respiciamus ad iu visibilia et intenebras verbi, nee timeamus vel paveamus ab iis, quae sentimus intra velextra nos, quae sensibilia et visibilia sunt ac carne percipiuntur. Exuamus issensus omnes, et earaus, quo ducit nos praesens versiculus, ad iuväsibilia;ac cum Satan obiicit: Ecce, es peccator, non sie credis, uou sie diligis, sicutrequirit verbum. Tu contra die: Quid me vexas cum bis visibilibus? Benesentio ista , nee opus est, tu me ut doceas, IHud opus est, ut verbum sequaret transferam me ad invisibilia, hoc est, ad eum, qui iu coelis habitat, et ad 20verbum eius, in cuius oculis omnia, quae me terrent, suut merus ludus , etspectacula carnis privialia, ut vocant, quae non ad terrorem, sed ad risuminstituuntur etc.Ad hunc modum ad practicam trahendus est hie versiculus, non tantumiu periculis illis externis, quae intentantur nobis ab iiostibus verbi, a Turca, asPontifiee, Episcopis, Regibus, Principibus, qui omnes potentia, sapientia,iusticia instructi sunt, Sed etiam in tentationibus spiritualibus, cum diabolusterret conscieutiam, accusans nos intra nos propter peccata admissa. Ibi,qui hunc versum recte meditatum habet, ridebit Satanam, et eius tum accusationestum minas. Nihil, intjuiet, haec ad me, quae etiam Deo nieo liabi- sotanti in coelis risum movent, non praevalebis accusando et contristando,Quin cum Deo nieo ridebo ego quoque, scio enim, quod conatus tui frustrasunt. Etsi euiin peccator sum, etsi peccati poena mors aeterna est, tamennon ideo ridere de sinam, quia addextram Dei sedet,qui pro peccatis satisfecitet te in carne sua vicit ac prostravit, non euim tu me petis solum, .sed illum s»ipsum, qui te vicit, filium Dei etc.

Enarratio Psalmi II. 1532. [1546.] (V. 4) 225Hs] quia sedet unus habitator broöeit etc., quia persequeris me propter Christum,quia reducitur finallter ad Christum etc. ßigidissimum mandatum superoiunia: credere re[missionem pec[catorum, filium dei esse passum. Quisequitur sensum sui peccati, peccat contra Christum. Ideo notandum, ut5 non sequamur diabolum immediate nos insectantem per conscientiam , Naujmediate per Reges etc. Non debes terreri, quia resui'Lrexit a mortuis, quiabsorbsit peccata. Ideo corride et consubsaiina. Verba cito dicta :'Habitator'etc. lustus erit absque pavo[re, Christianus non timet peccatum,ridet peccatum, diabolum et omnes minas, — statim, iuquam, dicta. Sed10 vide, an possis laetari, quando audis infinita scandala et haereses etc.;invenies contrarium et libenter efficeres, ut onmia visibiliter quieta, honesta,pulchra, sancta etc. essent. SäJirb nid|t btau§, sed econtra visibiliter omnia13*^1 UHUS bto'Sen haliitator me o zu H Credere remis^siouem pecicatorum r5 über per sieht iu S über lustus steht sicut leo 11 efficere(u}s visibiliter] visiliter12 essent o sed ecoutra o visibiliter] visiliterDr] Hoc enim firmiter statuendum est, quod omnis persecutio, etiam illaipsa spiritualis, quae per Satanam in cordibus nostris fit, propter Christum15 fit. Nam ci'edere remissionem peccatorum per Christum est summus articulusfidei nostrae, Ac verum est, quod qui hunc articuhim credit, habet remissionempeccatorum. Ideo tantopere conatur Satan, fidem hanc nobis ut excutiat.Qui autem sequitur Satanae cogitationes ,quibus nos vexat, ut speni remissiofSg.FJnispeccatorum abiiciat, is peccat.20 Ne igitur sequamur cogitationes cordis nostri accusantis nos depeccato et spem remissionis peccatorum non existimantis ad se pertinere.Hoc enim esset ipsum Satanam sequi, vexantem nos non solum mediate perPrincipes et Tyraunos, sed etiam immediate per peccatum et cor nostrum,Sed opponamus nos ei magno animo, ac dicamus: Neutiquam contristabis2i nee terrebis me. Resurrexit enim a mortuis, qui me iussit quietum esse.Ridebo igitur, non, ut tu vis, eiidabo, quasi solus et sine auxiliatore sim.Sed quanti laboris et quam longi temporis sit hanc artem discere,singulos experientia docebit. Verba quidem facillline didiceris: lustus eritabsque omni pavore, Christianus non metuet peccatum nee mortem, sed30 ridebit diabolum et minas eins; Sed experire rem, et vide, num possis laetoanimo esse, cum aut conscieutia te accusat, aut nascuntur haereses et scandala.(.!aro enim statim iucipit trepidare, et vellet omnia visibiliter essequieta. Quia autera diversum accidit, et omnia iniusta, impia, stulta, profana,blasphema, turbulenta et inquieta sunt, quae apparent et ante oeulos35 sunt, excutiuutur per haec visibilia iilu iuvisibilia, de quibus Spiritussauctusnos hoc iu loco docet.20 accusantes im UrdruchStttêiä äöetfe. XL, 2 15

226 Enarratio Psalmi 11. 1532. [1546.] (V. 4. 5)Hsjstulta, iuiusta, blasphema, et in medüs istis fluctibus versari, tût iteê.Ideo vivondum in istis iiivisibil[ibus: nihil scio de peccatis, 9{otten, sed scioChristum, qiii ridet isla omuia. Qui istam arteni novit, diciraiis doctoreniTheolog[iae. Sed Apostoli et Paulus non bene noveruut, Ideo et nos manebiniusscholastici. Jß^nfer '^|erv ®|ott Ijelffe ün§.V. 5 15. Apiilis.I'TuuclotiLuetur ad eos' etc.: Praecedens versus descripsit illainpatientiam nobis quidem intolerabilem, sed deo satis assuetam, quod impiorumfurores, tumultum hostium , Regiini, principum etc. insanias ferre,|58l.9=] quia est ein veid^cr man et txnrbt, er !on eint Buben h)ol ein 3ec()eborgen. Nobis vero, qui sumus in ve.xatione, est patientia intoierabiiis.Cur. 18. 2ff. Sicut dicitur Cinistus in Euangelio, cum allegat: 'ludicis iniusti' etc., '(|uiuolebat' etc. 'Volo eani vind[icare.' Apph'cat Christus: 'Pntatis, quod' etc.?'Ameu, brevi' etc. S)a§ l)et[t patieutia diviua, (juae uos vexat 1, 2, 3, 42 scio c aus de zu 6 'Tiinc loquetur' r 9jl0 ein 3fÊ totgen o zu 11 Luc. 18. rDr] Assuescamus igitur ad has tempestates, in quibus vivendum et assiduoChristiauis versanduni est, et abdamus nos in tenebras ac apprehendainus i&invisibilia. Tuuc fiet, et furorem Tnrcae, Poiitificum, Tyraunoi'um, sectarum,hereticorum et omnium adversantium reguo Christi rideamus, tauquamiocularium spectaculuni. Hoc qui ubique et seniper potest, Is est verusTheologiae Doctor. Sed uec Petrus nee Pauhis nee reliqui Apostoli semperhoc potuerunt. Igitur nos quoque discipulos, et non Doctores in hac ai-te 20nos esse profiteamur, quanquam ue discipulornin quidem uomen luereniur,siquidem cum Dens ridet, nos aut riugimia- aut stoinachamur.V.6 Tunc loquetur ad eos in ira sua, Et in furore suo conlurbabiteos.Praecedens versus descripsit pacientiam Dei, uobis quidem iutolera- 25bilem, sed Deo satis vulgarem et consuetam. Solet enim impiorum furores,vulgi, Regura, Principum et populornm insanias tolerare ad tempus, neestatim, ut Poeta inquit, sua fulmiua mittit, cum peccant homines. InterimEcclesia in tribulationibus versatur et gemit, optans vindictam in impios,awMs, 2ff.Sicut Christus in parabola de improbo ludice, Luc. 18., ostendit. Videtur enim sopüs haee Dei patientia esse sine fine, et ideo pene intolerabilis est, vexanset humiliaus fereutes crucem, non uno aut altero anno, sed pluribus annis.Et tarnen haec pacieiitia uostra nihil est ad pacientiam sanctoruraPatriarcharum eoUata, qui quingentis, sexcentis et pluribus annis vixeruut ineadem tentatione. Hi non, ut nos, his viginti septem aunis tautum, sed per 31omnem vitam audiverunt impiorum Carmen: 'Dirumpamus viucula eorum',Dens non videt, non intelligit haec etc. Nam in hanc securitatem taudemprolabuutur impü, siquidem Dens sie longanimis est et poenas tarn diu

"«Enarratio Psalmi II. 1532. [1546.] (V. 5) 227Hsjauiiis, 20, 30, 100, ut patriarchas, ut uostra patientia nuUa sit ad patriaich[ariimcomparata. 'Dii-ump[amus', facianuis invito deo etc. Non intel-^liget deus lacob; oportet eos exaltari ad gloriam et iactantiain. Ipseconsolatur nos: lafl fie fingen. Ipsi iactant, deus ridet, vos fletis. SLumma5 sLummarum: extremus actus fabulae.'Loquetur' etc. 'Oculis tuis conside[rabis et retributiouem.' Et aliae 3«. ao, 4nniltae scripturae: "Laetabitur iustus' etc. 'Lavabit' etc. S)a§ tft glüljS |*j ^'5'tDor. Exempla sunt omnes historiae scripturae et geutium. Veritas etiustitia oportet feraut risum, subsannatioiiem mundi et impioruni hominuni,lu finaliter; veritas oppugnari potest, expuguari etc.^ 6§ glêt, ut liic psalmus:'Taue'. lUa est spes, promissio nostra pro consolatione afÖictorum, qui sunt,illis cantantibLUS etc.: 'Dirumpamus', occidauius, captivemus, consulteuiushoc et hoc. Et muffen» laffen i(îe5en et per patientiam freffen. 2)as;7 100 o 213 über Non steht videbit iieq|Ue 3 über eos steht adyersairiogzu 6 'Tuuo loquetur' etc. r zu Sf. Veritas, lusticia r 13 hoc (2.) o') Das etc. steht für non potest.Dr] differt. Cum auteui ad liuuo moduui impii securte gloriantur, pii autem15 affliguntur et geraunt, tum in proximo est, ut Deus, qui plorantibus etgementibus piis, Impiis autem secure ferocientibus risit, commoveatur adiram. Haec huius fabulae est C'atastrophse finalis.Contiuet igitur hie Versicuhis promissiouem suavissimam, quales passimin Psahnis sunt, Psal. 9.: 'Dominus est in refugium oppresso, Refugium oppor- qj(. », w20 tuno tempore in tribulatione', et 10.: 'Quoniam tu laborem et dolorem 5Sf. 10, hoonsideras, Tu iudicas pro pupiJio et paupere', et 68.: 'Fes tuus tingetur spf. es. 24sanguine inimicorum tuorum", et 110: 'Dominus conquassabit capita in terra W 110,multorum'.Conveniunt autem cum his promissionibus etiam exempla, non solum25 qnae in sacris literis sunt, sed etiam gentium. Ita enim perpetuo solet inmundo: Veritas et iusticia laborant, ac praecipue in Ecclesia veritas risum,subsannationem et piagas quoque accipit, ac si nullus esset Deus, aut saltemDeus humana non videret aut curaret. Sed si finem respicias, videbisoppugnari veritatem, sed opprimi non posse, Quia habitans in coelis, etsi30 ridet ad tempus impiorura irritos conatus, tarnen non perpetuo ridet, sedetiam lociuitur, ac quidem in ira, et ad eum modum, ut conturbentur impii,(|ui tauquam iu parta vietoria laetos triumphos agebant.Haec igitur promissio est spes nostra, ac praecipue pertinet ad miserasconscientias erigeudas, quas paene opprimuut 11, qui cantant: ' Dirumpamus35 vincula eorum'. Nam in nostris vlribtis non est, ut eis imponamus silentium,ne cantent, Nee possumus perpetuo sie obturare aures nostras, ut hocCarmen, impiorum non exaudiamus. Dissimulanda igitur et ferenda ac per15*

228 Enarratio Psalmi II. 1532. [1546.] (V. 5)HsJ'TuDc' t)at !ein certuin terminiim, hjetin er fompt, fo !ompt er. Quandosnbsannavit dominus et risit, satis; tum nou solum apud se ridet iu abscondito,sed manifesto et experientia. Et coram oculis vestris videbitis3n.2u, 4istum risum. 'Oculis tuis considerabis' etc. non est uuus, (jui eum loquividet ))ersonae oculis, sed pertiuet ad eos, qui habent verbuui. Durante fide set verbo cadunt impii et adversarii. Exempli gratia: ßomaui erant potentissimi,nO(i^ eccle.sia, quae babebat Christi fidem et promissiouem, scilicet:!Bintt6.24,29f.'Cadent a' etc., 'videbunt^ etc. Sie ^dbm^ erlebt. Periit reguum Rom[anuni2.ftön.i9,2oli. raanente ecclesia. SubEzechiLa^ toor Esa[ias Qim, patientia 'max l)l)m Qlld)iutolerabilis, qiiod deus rideret etc., .sed ipse et Rex videbant oculis etiam i"S(ro 1, 2 corporalibLUS etc. Filii Israel captivi iu Baby[lonia videbaut oculis suis2 dominus o 4 cousiderabis o 4j5 tîii bis videt o 7 scilicet vor der Zelle8 videti [= videbi.s] 9110 patientia hls etc. roin Rande eingewiesen 11 Israel o')= Hish'a.Dt] pacieutiam superauda haec securitas est, usque ad illum articulum temporis,cum Dominus incipiet loqui. Ts enim habet vastani et tubalein vocem, quaecorapescet impios, ubi rios vix hiscere possumus prae ipsorum clamoribus.Particula az uou siguificat certuni teiui)us seu terrainum, sed est ^'îiidefiuita particula: Fiet ut loquatur, quandocunque taudem loquetur, atquetum risus, qui, dum secure impii canunt, abscouditus est, revelabitur, Sicut!)ii. 91, s Psalmus 91. dicit: 'Oculis tuis retributionom impiorum videbis'. Nam iudiciaDei uon sunt abscondita, cernitur in clara lucc tandem ira Dei, quem impiidormire putant nee iudicant attendere, quid ipsi moliautur. 20Exempla ante oculos sunt. Romanorum Monarchia fuit potentissima,et tamen cum meditaretur regni Christi vastationem, vastatum ipsum est etperiit, Ecclesia anteni retinens fidem promissionum mansit incolumis, etsigraviter aftlicta esset. (4ui igitur tum vixerunt, 'oculis suis viderunt retrji^ji.si,7f. butionem, quod mille caderent a dextris, et decem millia a sinistris', manente 25Ecclesia salva.Sic sub Ezechia rege miserabilis populi Dei facies erat. Assyrius, qui. stiiti. 19, 2off. decem tribus captivas abduxerat, obsidebat Hierosolymam, et caeteras regniludae partes graviter afflixerat. Ridebat tum Dominus, taiiquam de irritoconatu, sed Ecclesia afflicta ridere uon poterat, tota in lacrymis et luctu erat. 30Sed an uon revelatus est risus Dei tandem? an uon ecclesia quoque rideredemum incepit, cum una nocte centum milia et octuoginta quiuque miliaab angelo Üomini interfecti essent? Videt enini corporalibus suis oculis vindictamimpiorum. Sic postea captivus in Babyloue popnlus oculis .suis videt'destructiouem Babylonis. 35Ita historiae ostendunt proniissionem hanc non esse vauam, sed etsitempus non revelatum nobis est, quo liberaturus Dominus pios, Impios

9Enarratio Psalmi II. 1532. [1646.] (V. 5) 229Ha] vastitatem Baby[loniae. Sic omnes historiae testautnr etc. [S9I.9''] Patieutiai|uideni durat et afiflictio, sed si perseveraveris, tum luirbä gelBtjItdj faÜeit etgljetl, ut is versus praedicit. Et Dostro tempore vide.s experieutiam : totanuis consultaverunt, conciliabula habueruut, quo plus laboraverunt, hocs minus cffecerunt et causa eorum fit deterior. Ecclesiasticus: 'Vaeli, (juisir. a, isperdideruut sustiuentiam'. ßaff§ intus et foris etc. ©ic muffen fallen.'Tunc': i^VL feiner !^dt. Non est 'tunc', quando iacipit ridere; baägfiet ad coelum, non ad nos. 'Tuuc' i. e. '5lu', sie ego definirem, sed Jpse;'2)enn\'^ Saf btr bcr toeil, sis patieus. Haec est consolatio nostra, (luod10 deus loquetur.'Loqui': ebraico more. Nostis, quäle os et lingua Deus habeat. Ossuum et lingua vocatur sie: 'Ipse dixit, et facta sunt'. Quando dominus s^ü. 33,3 SÊlt bis praedicit vom Bande einge^viesen 4 habuerunt o 6 sustinentiamla(j§ c aus (ojä zu 6 Cjâp. 2. r 7 'tunc' o zu 7 TVNC r über Saf bislocit stein âxx ein menig 11 Deus o zu 11 Loqui Dei r') = Dann.Drjautem sit perditurus, tameo aliquando certo futurum, modo ne fi-angamurauimo et, fortes in fide, in assiduam orationem incumbamus. 8icut enini15 supra de imprnbo ludice diximus, vult precibus nostris admoueri et excitariDeus. Ideo afflictionem seutiri et tolerai'i, liberationem autem credi vult.Sed nostram quoque experieutiam non tacebimus, nou tantimi ut innotescat,Versum hunc verum esse, sed ut Deo grati simus, intelligentes etfirma memoria retinentes ac praedicantes iugentia eius beneticia et mirabilem20 salvandi ac servandi modum.Pontifex et Episcopi, Reges et Principes,qui Poutifici adhaerent, au nonusque ad ravim decantarunt hunc versum annis ferme iam triginta: 'Dirumpamusvincula eorum, et proiiciamus a nobis iugum eorum'? Itaque consUiainierunt multiplicia, et tantum non in manibus habuerunt victoriam, partiti25 inter se victoriae praemia, Principum nostrorum civitates et arces.Sed (piid effecernnt? nonne, qui luiius fabulae primas partes agebant,perierunt? atque utinam non etiam periissent in aeternum ! Qui autem superstitesadhuc sunt, an non calamitosi sunt et Tro pauperiores? Siquidem autsua culpa amiserunt, quae a raaioribus eis relicta sunt, aut aegre ea retinent30 ac tuentur? Nee dum finis malorum et poeuarum est, quotidie deterioremfaciunt causam suam et altius immerguntur malis.Perseveremus igitur in fide et verbi confessione, uec inveuiamur ineorum numero, qui, ut Ecclesiasticus dicit, 'amiserunt tolerantiam'. Premant, ©iv. 2,16urgeant, affligant, occidant etiam nos, et tamen si non frangemur animis, si35 tolerabimus in spe liberationis mala haec, non deseret nos Dominus. Promittiteuim hie se locuturum in ii-a et illos conturbatos iri.

230 Enarratio Psalmi U. 1532. [1546.] (V. 5)Hs] loquitur, [o lüirfft er ein fonigreic^ ober 4 'în tneg. Dum lof]iiitar, totusorbis freinit. Oricute et occideiitc .sole loquitur dens, tTesceiitib[iis frugib[uset germinautibLus hoiniuibus bestiisque tft ÖnfLCr» f)err ©ot§ fprad^. Nonest vox ut in instrumentis vocalibLUS, sed dictum et factum i[t eitti; quaudoein hing fprid^t, ]o ftêt§ \)a. Quando dielt: Sol, orere, nemo quidem etc. s*l.i«, i5ft. Ut in 147. ps.: simul dicit, simul stat, (juod dicit. Hoc est dictum adconterendos impios et consolandos nos: (juando venit, jo ift fein auffôren.'In ira': non .'ôluni de ira praesentis vitae, sed quando venit cumTiu-ca ober S)eubfd;Llanb, aBelfc§= etc. lanb, iä)xdt ijk f)er fdôrfjanjen, @l)jen=freffer, ha§ êift: 'dixit in Ira sua'. In gratia: quando pacem dat, dat vinum, w1 obex zu 1 hinter tocg ist commovet totuin orbeni teirarum, Imperium aliquudsubvertit etc. vom Bande einijewiesen 4 tft(§) 5 über etc. steht videt etc. 7 übervenit steht dominus über jo sieht fo g^ctS Bfiet etc. 8 über praesentis vitae steht intelligezu 8 'In ira' r 9 über ^k §« steht Vuittembiergam 10 über In gratia steht dicittM 10 In gratia rUr] Particula igitur indefiuiti teraporis diligenter est notanda: 'Tuucloquetur^ seu aliquando loquetur, cum scilicet ipsi opportunum videbitur.ßisus igitur est in coelo et abscnnditus, sed hoc lo(jui sentietm' in terra,loquetur enim ad cantores illos, qui omnia horribili clamore compleut, vociferantes:Dirumpamus, dirumpamus! Ad hos cum loquetur, profecto andient ueum. Fiet autem id 'timc', Non nunc, sicut nos optamus, quibus omuis morasub cruce longa est. Igitur vellemus Deum nunc loqui, sed neu vult idfacere. Tuuc vult loqui, cum scilicet nos desperantes pene iudicamus eumperpetuo taciturum.Sed quid aut quomodo loquetur? Hie Ebraica phrasis ob.servanda est, 2uNam cum scriptura dicit loqui Deum, intelligit verbuni reale, seu actionem,non sonum tantum, qualis noster est. Non enim os, non linguam habetspi- 32, 9 Deus, est enim Spiritus. Igitur os et lingua Dei vocatur :'Ipse dixit etfacta sunt', et cum loquitur, tremunt monte.s, dissipantur regna, totus deuiquecommovetur orbis. Hie est alius sermo, quam noster. 25Oriente sole, sole occidente loquitur Deus, crescentibus f'rugibus,nascentibus hominibus loquitur Deus. Igitur Dei verba nou sunt vaniisaer, sed res maximae et admirabiles, quas oculis videmus et palpamusi.siidici.iti.manibus. Cum enim secuudimi Mosen Dominus diceret: 'Fiat sol, fiat luna.Terra producat arbores' etc., Statim, quod dixit, factum est. Vocem banc auaudivit nemo, sed opera et res ipsas videmus ante ocidos et tangimusmanibus.Simul igitur et consolatur hoc in loco Spiritussanctus pios, qui subcruce gemuut et auhelant, et terret impios, ne sint securi, sed certo statuantDeum locuturum. Id autem cum in ira fit, fit sine fine, sine spe auxilii. 35Cum enim irascitur Dominus, non Indus, non iocus est, Sed sentiunt impii

Enarratio rsalmi II. 1532. [1646,] (V. 5) 231n,s|fruineutum. EniittiL eltMjuiiiiii etc., fo gl)Ctö tüol. Si Tiinâ venit, timi estverbuni i. c. I'acliini dei. 2)q§ ift IUI pliiasis Ebr[aica, quam totiis muiKlusin>ii iiitelligit. Kx Mose fluit iste modus loquendi: 'ex principio: fiafc lux, i.woic i, itt-Stella' etc. Ex isto [)octa Virgilio ' didiceruut omues ])rophetae lo(]ui et usi5 hoc 'seriuouc dei' etc. Christus ut lioiiio loquitur ut nos, Maiestatis dicereest facere.|a3l. lO''] Hoc est valde terribile, quod hie dicit coutra inipios, (|uuddeus loquetur, aget, dicet uuum verbum et mittet Romanos contra ludaeoset vastabit per verbum suum eos, Et mittent tela, ignem in Civitatem10 sauctam. Postea venieut Gotti, Vandali sunt verbuni dei. Eorum tela,2 über verbum steht in ira i über etc. steht 'et l'auta est' etc. 5 über sermouesieht loquela ut (l.) u zu ö Maiostatis dicere r 7 ilicit c aus dicere zu 8 Komaiü r9 über verlnini suum steht i. e. Uomanos unter verbuni suum steht quod dicit 2U 10Gotti, Vandali r') Gemeint ist Moses, — ein Zeichen, wie hoch Luther den Vergil schätzte.DrJ hoc irae verbum, et in hac vita per varias afflictiones, et in futura vita, uisiconvertantur et agant poeniteutiani. Tale irae verbum aiidit hodie Himgariaet Germania, cinn [)er Turcam affligitur propter idolatriam et coutemptumEuaugelii.li Solet autem locpii ipioque iti gratia, cum dat pacem, aunonam uberem,bonos Magistratus, pius Doctores. Haec sunt gratiae verba. Sic Psalmus 147.dicit: 'Emittit eloquium suum terrae, velociter currit sermo eins'. Exponitspi ui, isenim, quomodo hoc intelligendum sit, scilicet quod dat nivem, pruinam,glaciemetc.20 Est autcm iiaec phiasis tantum sanctae liuguae (ad quam discendamsaepe, sed pene l'riistra moneo iiiveututem, egregie eiiim facit eins coguitioad illustrandam scripturam) sumpta ex Mose, qui in 1. cap. Genesis, cumcommemorat Deinu ex nihilo condidisse omnia, subinde sie solet kxpii:'Dixit Deus: Fiat lux, fiat iirniamentum etc., Et facta est lux, Et fecit Dens2b firmamentum'. Ex hoc loco sumpta haec phrasis est. Sicut enim Poetaegraeci Homeruin, latini Virgilium habeut, ad cnius imitationem scribuut, itasancti Prophetae ex Mose didicerunt recte loqni de Dei factis. Videruutenim, quod dicere apud Deum sit facere et \'erbum sit factum.Horribile autem hoc in loco est, quod Propheta dicit Deum iu ira sua30 locuturum, certum enim est, quod ad hoc verbum irae riüturae sint totaeNationes, uec possinl ulla sua vi aut potentia se tueri, quominus cadaut.Sic locutiis est Deus iu ira sua, cum Romanos mitteret contra civitatemsanctam lerusalem, cum postea contra Romam mitteret Vandalos et Gothos.Haec fueruut vasta et grandia verba ac ferrea vox, (juae potentissimos35 Monarchas deiecit.

232 Enarratio Psalmi II. 1^32. [1546.] (V. 5)Hs] flammae sunt verbuui dei contra Romanos, Persae sunt contra ßab[ylonios,Bab[ylonii contra Iud|aeos. 3)ag ^cift icbeu et ein [tardc ]pxaä) gefutt,(luaudo doraiiins auff ciii mal 20 Reges l)tn fcÎaubcrt', sie facit peste etannona, i. e. Maiestas ipsa adversatur ipsis impiis. Suave iugum, habereChristum irascentem. Quando Maiestas Beginb JU jurtten, haS ift tcrribile inconscientia et aspectu, tum, qui pereimt, sunt extra consolationem , intus4iciii. ia,6pereunt et foris etc. Si Christus: 'quos diiigo' etc., loquitur Christus in iracontra carnem et in gratia pro spiritu. Sed hie loquitur, finb 3 ûubert=zu 1 Persae, Babylo[nii r 2 Bab[yloiiii contra Iud[aes o 3 f)iii jcfilaubcrl uaiiiiuna steht caritate Ira

Bnanatio Psalmi II. 1532. [1546.] (V. .5)233Hsjtaufcnt Sûrden etc.,Persae contra BabylLonios, tot Bahvlonii contra Inrlaeos,©d^toctSfud^t.^ Et est verbum irae, gl^ct în buvc§.'Conturbat' i. e. pavefacit, ut subito nesciant, ubi foHen bleiben. 1. turbatauiiiios, privat sapientia et cousilio. 6in bofet ftieget est dominus et ein ge=5 tualtigei", uon amputat priinum manus, nou oculos eruit et pedes, .sed aufertcor. Si Turca haberet X mal !ûnberttanfent nton, Si deus eum vult punire,pavefacit animos, istis pavefactis jdêuft hjibbei; bujfcn nod^ gladius ferit etc. iRieftt. 7,23Si vult deus ein lanb [troffen, dabo istis, ut furiant et persequantur etc.'Turbat in furore': fd^tät tfyn ba§ fd^toerb ober ben âl§ et aufeit10 animos. Ista impleta in persis, Babyl[ouiis, ludaeis, Roinanis. lani etiamPapa patietur et Turca. Ille versus debet occidere totum orbem terrarum;quicunque suut contra Christum, fol ber öer§ freffen.'* [931. lO*"] 2. Consolatio,sap[ientia etc. est liec, quod mali sunt incomgibiles, adversarii uullisadmonitionibLUS convertuntur, sed expectant simpliciter vastaLtionem suani,1 über Persae steht tot 3 über pavefacit steht terret zu 3 'Conturbat eos* etc. rzu 4 Cuiusmodi bellator dominus r 4 ein o 5 über eruit steht hostibûs über aufertcor steht nia(j^t§ fe^g 6 X c aus 3, darüber jcên man vult c aus fult [Schreibfehler]zu 7 lud. 7. r 7 noc§ gladius ferit o S ut o etc. unten i) überjdîcEt steht ut supra de 'loqui' zu 9 lu furore suo' r 10 über animos steht consilia,prudeiitiam 11 über patietur stellt istuin furorein Hoinini z\i, 13 liiipii incorrigibiles rU über admonitionibûs steht precib(us, lletu, niiuis, terroribûs vasta[ti(jnera vur der Zeile') = englischer Schweiß; vgl. Unsre Ausg. Bd. 3S, 148,'.>. -) = überwinden,s. Unsre Aitsg. Bd. 50, 119, 27.Dr] 15 Ad hunc modum turbavit gentem suam, ludaeos, sub NebucadNe-[S89. GJ zar, Babylonios sub Dario et Cyro, Persas sub Alexandro, Graecossub Romanorum imperio. Omnium enim aetatum liostes Christi hie Versicuhisdeiecit et turbavit, ac deiiciet quoque Turcam et Pontificem. In hocenim a Spiritusancto est scriptus, ut totuni orbem occidat et vastet, siquideni20 non cessare vult ab hoc furore, ut contra Dominum et Christum eins pugnet.Porro, quia dicit Dominum locuturum. Ex hoc apparet, quod inali sintincorrigibiles, nee sauari se patiantur ab iis, qui Domini verbum, quodgratiae verbum est, ad eos aiferunt. Si enim attenderent verbo et docerise permittereut, abiicereut Studium hoc oppugiiandi Dci. Sed cum uon25 audiant et secure pergant contempto verbo et doctrina sana, coguntur audirealiam vocem, quae est irae vox et manet omues adversarios verbi. Quandoenim converti homines noiunt et coeci urgent suum institutum, sequiturversieulus hie, ut Dominus loquatur in ira sua et conturbet impoeniteiites.Hoc Germaniae peccatum est, quod certam miuatur ruinam. Etsi enim30 magno studio hortamur ad amplecteudum verbum et abiiciendos impios cultus,tamen Episcopi et Principes quidam non audiunt, sed magis accendunturcontra nos. Expectabimus igitur nos quoque haue irae vocem, quam invitiet pereuntes cogentur audire impii. Interim faciamus sicut Lot in Sodomis,

234 Enamitio Psalmi II. 15;}2. [1546.] (V. -5)Hs](|uia dicit, ()n

EnaiTatio Psalmi II. 1532. [1546.] (V. 6) 235Hs] Ubicuuque fueriut hostes verbij Ut in Germania, Francia etc., Ibi erlt verbuuiirae et conüirbatio fiiroris, et tarnen manebit.S)a Qi)d nu bte Cousolatio ted)t "êr': ^c^ lüil mundum um6 !f)evcn, v. 6SRom, Assy[riam, PajDam, Turt-am juftoicn, et tarnen servabo mihi meuui5 Regem. Ista orania fide sunt appreheudonda, bQ§ fo gar QU betll man lel)t,(juod omnia reposita in istum unum hominem, quod totus muudus fol gav3ID boben^ g'^m et Ipse iUtjben. Praeseute impietate noii appaiet.' Ferdiuau[dus,Dux Geoi'Lgius nihil credunt, et uostri priucipes et doctores noncredimt, quia articulus est incomprehensibilis. Praesentia non sunt, sperantur10 meliora, sed non fit. Ipse est 'lapis', Da. 2., '(pii implet orbem terrarunr ; Da», a, 35(pii non cesserit huic regi, debet esse contritn.s ut pulvis, 'qui ceciderit' etc., matti). 21, 44Matth. XXI. Sic practicavit per omnes 4 Monarchias et aEe iu pulveremredegit. Sic Turcae faciet etc., quia hie Textus: ber implet coelum etzu 3 'Ego autem constitui' etc. r' 4 über Assy[riam steht Babyi^louiara überTurcani steht Schiwermeios 5 apprelieiideiida e «ms appreheii/ zu 6 (Jhristus r7 über Praesente impietate steht et floreiitilnus et regiiantil)[us impiis 8 über principessteht pn'incipes pauci über doctores steht luristae zu 10 üaiii. 2. r zu V2 Mattl).21. r13 läciet etc. u über bei steht qui') Wohl = da setst zu rechter Zeit die Tröstumj ein, du kommt ijcrudc recht; riß.D Wtb. hergehen 4. 2) = zugrunde. ') Erg. Chri.stus. *) Ah Text. Die Sepluagintahaben: 'Kgo constitutus sum'; Ltdher wie oben. Über die mulatio personarumin diesem Verse vgl. unten S. 244, öff.Dr] turum tameu se Regem snuui, Christiun et reguum eins, hoc est, verbnm.15 Possunt autem haec omnia sola fide api)rehondi, non carne aut sensu. (Airoenim non potest credere, quod in imo homine Ihesu, nato ex Maria, omniasint posita, quod propter unum cum totuni Muudum ruere et perire necessesit potius, quam regno eius aliquid oriatur incommodi. Si enim hoc crederentReges et Principes, caverent sibi, amplecterentur eum, non odisscut,ao uec conarentur eum opprimere. Sed (juia non credunt, (piia tautum visibilia,hoc est, suani poteutiam et opes, intuentur, luvisibilia autem, hoc est, verbum,negligunt et contemnunt, coeci ruunt unus post alium, donec omnes pereaut.Exempla ante oculos sunt vetera et receutia. Est enim Christus, sicut Danieldicit, Mapis, qui implet totum orbcm, huic qui se opponunt, conteruntur inDoii. 2, 35ab pulverem'. Et ipse Christus dicit Lucae 20.: 'Omnis, qui ceciderit super illum am. 20, iblapidem, conquassabitur, super quem autem ceciderit, comminuet illum'.Neipie hodie novum est haec de Christo praedicare. Exempla quatuorMonarchiarum sunt ante oculos, quas videmus in pulvere iacere, quod huicregno se opponerent pertinaciter. Contra Ecclesia, quae omnibus seculis a30 mundo graviter fuit afflicta, stat, sumit iucrcmenta, gaudet, Deum landat,eius beneficia praedicat, frementibus et indignautibus Satana ac mundo, Idquepropter hunc versum, quod hie vidit Hunc regem suum constitutum et ordi-

236 Enariatio Psalmi II. 1532. 11546.1 (V. 6)Hsjterram, coDtemi)it omnia, (||iii(lgo'? '5Jtcin.' Caeteri Reges tion raei, sedhumana ordinatione eo.s sie constitui, sed semel coiistituam regem, quem.solus ordinabo, qui proprie sit Rex et mens. Distingiiit Iiuih- Regem abOmnibus RegibLUs. jDq§ ift Äonig. ^ä) ifob auä) ein fonig, Babylon,Aegyptus, ludaea, Assyria "âBctl Reges. 'Ego': Maus erit is, quem egosolusordinavi.zu 3 hinter loquatur gehörig et locuni r 6 istum c ans istiid Caeteri] Caeterosüber iion steht suut [r/eschricben siiit] 7 eos o S ab u !* eilt o 10 vor Regessteht suoB vor der Zeile») = absetzen; vgl. Unsre Ausy. Bd. SU, 45, 5.Dl] natum super Zion. Hinc eum deturbet, qui volet, Nos gaudemus et gratiasDeo agimus. quod frustra sunt omnes mundi et Satauae eonatus. Itaque eosfiducia huius versus secure contemnimus et ridemus.Observabis autem hoc in loco summo studio primum personam loquen-lern, hoc est, aeternuin deuni Patrem, Deinde personam, de qua loqniturPater, Tcrtio etiam locum ipsum, quem Spiritiissaiictus nominal. Haec Iriadiligenter observata oppone omnibus, quae ab bis personis et looo hoc diversasunt, ac contemnc, tanquam si nihil essent. Nam hie versus rede consideratusita iniplet coelum et terram, ut praeterea nihil, (juantumvi.s coram 20mundo magnum et splendidum, conspici possit.Quis enira est, qui dicit: 'Ego'? An non Dominus coeli et terrae, quiomnia virtute verbi sui ex nihilo condidit? Ad hunc confer mnndum etomnem mundi potentiam, quid erit, quid poterit contra hunc Dominum?Nonne ipso dicente Mundus est? Ipso dicente Mundus non est, Sed subito 25collabitur? Hie igitur Dominus omnium, solus aeternus, solus sapiens, solusiustus, solus omnipoteus Deus dicit: 'Ego constitui Regem menm'.Haue quoque personam considera, quae et qualis sit. Habet mundusquoque Reges suos, qui imperant divina autoritate, Sicut Paulus dicit:aiöm. 13, i'Omnis potestas a Deo est'. Et tarnen sunt, ut Petrus appeliat, 'humana 3ui.ißEtvi2,i3creatura', hoc est, humana ordinatione instituti, et tantum de externis et corporalibusrebus mandata eis cura est. Sed hie Rex, Dominus noster IhesusChristus, immediate ab ipso Patre aeterno ordinatur, ut Rex sit, et vocaturPatris Rex, seu a Patre constitutus Rex. 'Ego', inquit, 'constitui IVIEVMRegem'. Separat igitur eum ab omnibus regibus mundi. Etsi cniin Deus caeteros 35etiam constituit, sicut Paulus dicit: 'Omnis potestas a Deo est', tarnen nonvoeat suos Reges. Igitur hie egregius ille Rex est et eximius, quem Dominusi."!

Enarratio Psalmi II. 1532. [1546.] (V. 6) 237Hs] Et ordinabo, — ubi? 'Super Ziou.' Vocat Regem homiuem personaliter,fei) persona, quae possit comprehendi. Et pouit locum coi-poraleni. Quianon yoEen folgen Schwer[meros, qui secedunt in auguluni Et cogitant, quoddens loquatur cum eis: Cogitationes meae sunt dei, quicquid mihi iuciderit,5 est veritas. Ergo divinum cousilium, (juod certa persona, locus, undeexpectandus Rex. Nullus Rex dei uisi ille, qui ex Sion venit, quamappe][lat 'suum Sanctum montem'. Gramraatica hie observanda et praesupponenda.Non dicitur lapis et ligna in scriptLura, nt quando dicoWittenib[ergam. Domus sine patrefa| milias quid esset? Civitas dicitur a10 Civibus, ba§ tft grammatica. Sion i. e. lialjitantes, locus, iu quo habitant,per SynechdLOcheii. Non expectandus rex nisi Sionicus, qui habnit titulumet fuerit Rex iu Sion, alioqui nos geutes toeveu üeiiovcn et ludaei, (juiuzu 1 'Supr.a Zion' r .5 veritas c aus feritas über locus steht Jesigiiatiis7.H 8 (Iste mous) vor Non r 12 Rieten untenDr]et aeternus Pater sibi in regem ordinal, atque ideo alii Reges merito cumrevereutur, observant, amplectuntur et, ut infra dicit, exosculantur, tanquam15 unicani gemmam, ad quam omnes alii Reges et regua orania collata vixlateres et lutum sunt.Sed quorsum attinet notatio loci, quod dicit constitutum Regem superZion montem sanctum? Hoc vero est, quod praecipue observandum est.Ideo enim loci corporalis meminit, ut statuamus hunc Regem divinitus coii-20 stitutum esse verum hominem et personam, ut sie dicam, personatam, quaepossit comprehendi, cerni oculis, attingi manibus. Non enim Lstorum stultaimaginatio sequenda est, qui se abdunt iu angulos, (jui certa exercitia corporaliasuscipiuut, expectantes, dum Dens cum eis loquatur, ac fingentes,quod, quidquid vel cogitant vel somniant, sint Prophetiae et Spiritussancti25 radii. Nam haec etiam monacliorum stultitia fuit.Sed si Dens hoc modo nos docere, iioljiscum loqui , nos illuminarevoluisset, non desigoasset certam persouam, praecipue autem non designassetlocum in terris, unde iste rex expectandus, ubi audiendus esset. Nuncautem persona certissime definita est, Primo, quod sit filius Dei, Deinde, quod30 sit Rex in Zion, hoc est, filius Davidis, haeres Davidis et Davidi promissus,ut sit Rex populi circumcisi, cui imperavit David. Ergo hominem hunc inZion docentem, in Zion se revelantem amplectamur, quod sit divinitus constitutusRex. Etsi enim Synecdoche est in nomine 'Zion', non enim lapideset ligna significat, sed eos, qui habitant in Zion, tarnen corporalis is locusS5 est, et docet nos, ut amplectamur eum Regem, qui vocatur Sionicus Rex.Quodsi materialiter accipias Zioii, de nobis gentibiis actum erit, quiahunc montem hodie non possidemus, possidetur enim ab imperiisAgarenis.14 reverenter im Urdruck 37 impiis im Urdruck

238 Enarratio Psalmi II. 1532. [1546.] (V. 6)Hs] amplius non habent Sion. Certi, nos habere regem illiini, qui fuit Rex inmonte Sancto Sion. Tlliiin coustitui, et vitlebo, fjuis ftoffenetc. S)a§ iftSitel et ffêt in fronte: 'Ego Rex' etc. [551.11''] Vocatur Rex dei, fnit inmonte Sion, In Civitate Iern.sa[lem Et monte sancto, qui fuit sanctificatusa deo. 2)a§ ift nu lesus Christus, id, quod omnes prophetae etc. Certus 53fi. 2, slocus habendus, unde manaret hoc regnum. lesaia: 'De Sion exibit' etc.^ä''$-j,^g' ^ Sic omnes prophetae: 'Ex Sion veniet munda aqua, Veniet' etc. Ex 'sedeSd. 51,10 David' et ex isto 'populo', terra, ad literam sie nominata. S)a§ ift ÖnfetSioft quod dominus dicit: sustinete, sinite eos gloriari, veniet dies irae,destructis adversariis videbitis meum Regem; cjuia ipsi non constituerunt loRegem, ideo nee conservabunt. Ego autem, ideo conservabo.Quare mons 'Sauctus', cum fuerit lapides et ligna et popuhis fueritcaro et sanguis? Civitas et regio, terra et aqua, creatura ut aliae divitates,quare ergo 'Sanctus'? Habuit, duas sanctitates is mons, et memoraudnm»u 6 lesa. 2. r 8 über Ora, steht nochmals mtsyeschrtehen terra 12 mons o2« 12 'Sanctus' Mons Sion luuleV r 13 über Civitates sieht regiones 14 duas aber 2Dr]Nunfi autem sahis nostra et omnis coiisolatio in eo uobis est posita, quod isillum Regem liabemus, confitemur, araplectiraur,(|ui fuit in monte sancto Ziou,hoc est, qui Davidi promissus est, ut, sicut Angelus ad Mariam dicit, 'regnetsuper donuim lacob in secula et sedeat super thronum Psitris sni David".Hanc promissionem quia ipse Pater Davidi dedit, recte dieitnr a Deo constitutusRex super montem Zion, in quo David Rex sedit. 20Hie igitur est tituhis Regis nostri, scriptus in Diademate, quo eumornavit aeternus Pater, tit sit Syonicus Rex, in monte sancto Zion et civitateJerusalem, Dominus noster Ihesus Christus, natus in tempore ex Maria virgine.De hoc omnes Prophetae vaticinautur, in monte Zion cum liabiturumsedeni, tanquam filium et lieredem David. 25Sqc1).9, 9 Sic Zachai'ias: 'Filia Zion iubila, ecce vcnit rex tuus'.3ef.2,3 Et Esaias: 'De Ziou exibit lex, et verbum de lerusalem'.ipj. 110,2 Et Psal. 110.: 'De Zion emittet Dominus seeptrum regni tui'.3e(. 59, 20 Esa. 59.: 'Veniet ex Zion, qui liberet'.06(16)0 21 Abd.: 'In monte Zion erit salvatio'. S"Haec Prophetarum testimoniaomnia nos ad corporalera Ziou deducunt,hoc est, ad populum et sedem David, ut inde expectemus oriturain iusticiamet Humen mundae aquae. Hanc igitur consolatiouem nobis Spiritussauctustaudeni subiicit in istis mundi et Satauae turbis ac odiis, quasi dicat: Parvulegrex, ne timeas, Sustine ac fer iniurias omnes, sine mnudum superbire opibus 35et potentia sua, dum irae dies veniat et impoeiiiteutes opprimat Regnumautem Regis mei manebit firmum, uam a me eoustitutus Rex est, Non ab ipsis.Sicut autem nou constituerunt regem bunc, ita etiam nou destituent eum.

Enarratio Psalmi II. ir,32. [1546.] (V. 6) 239Hs] dictum. Et gêt mir felber iä)\vtx ein, ut vocem Sanctum. Ut possiinfratrem meiim Sauetum vocare et iiiiiiiu(juem(jue hominem viventera, dicimiisgormauiee: ein fiom man, finb etc. Quam vulgare est lioc vocabnlum inre politica, tarn in ecclesia est vulgare 'Sanctum', sed iufirmitas carnisi absterret nos. Videmus nos non excitare mortuos, nou ambulare supernubes, sed esse servos, aneillas, edere etc. Per ista obiecta obscuratur hocvocabulum. 1. dicitur mons sauctus, quia deiis dixerat: hie habitabo,Teiiiplinii mcum est hie, locus nieus. Hoc verbum sanctificabat omiieslapid[es, populos. Si etiam Reges externi occidisscut impium aliquem ex10 populo ludaico, tarnen occidebant sauetum, quia erat in corpore Sancto.2. Vera sanctitas, quia ibi Christus, qui servavit illum populum miserum.Apostoli, discipuli et tota ecclesia luadaeorum coepit in Öion, bie toax gai2 vocare o 3 vulgare c aus vulgarem zu 3 Sanctus r 6 nubes c ausuuberes zu 7: \. r S über locus nieus sieht liabitado mea 9/JO ex populo ludaico o11 über Christus steht Eex etc. miserum (regem) faoU yestrichen sein] zu lU 2. »•Dr) Quare autem appellat Zion montem sanctum, cum ipse mons nihilfiierit uisi lapides et ligna, Populus autem iuhabitaus caro et sauguis, sicut15 aliaruni o-entium et civitatura liomines? Au non autem rectius conveniret hieaugustus tituhis monti, in quo templum et cultus t'uit? Respondeo: Saepedixi, nihil credi a uobis difKcilius, quam quod siums sancti. Oifendimtenim nos tum in uobis tum in aliis scandala et nota iufirmitas. Sicut igiturde nobis hoc polliceri alii sibi non possunt, quod simus sancti, ita nos ipsi20 quoque nobis huuc honorem tribuere non audemus. Debebat autem haecsauctitatis opinio neque aliis nee nobis detrahi, sed sicut germanice usitatumest vocari bonum virum, bonam matremfauiilias, Ita in Ecclesia sauctitatisappellatio debebat nobis esse familiaris. Sed, ut dixi, movet nos uostra etnobis nota infirmitas. Quia enim sumus caro et sanguis, quia non ambu-85 lamus in nubibus, sed occupamur vulgaribus operibus oecouomiae et politiae,haec obiecta sanctitatem quasi obscuraut. Igitur recte institui auinios dehac in speciem levi quaestioue, admodum est utile.Solet autem plerunque sie responderi, Montem Zion, seu populumhabitaiitem in Zion, habuisse duplieem sanctitatem, seu duplici nomine fuisse30 sanctum populum. Primo, quia habuit verbum et cultuia Dei. Hoc verbolapides et ligna et etiam ipsi homines sauctificati sunt, adeo, ut, si quisludaeum occideret, diceretur sanctum hominem occidisse, nou propter personamipsam, sed propter locum et populum, per verbum Dei, imo peripsum Deum inhabitantemsauctificatum.35 Secinido fuit alia et quidem maior, quia enim habitabat in hoc populoDens per verbum suum, in hoc solo populo fuit vera Ecclesia, quae sauctaest per fidem, et uusquam alibi. Norant enim sancti venturum semen bene-

240 Enarratiü Psalmi II. 1532. [1540.] (V. 6)Hs]saDCta, De .sauctitate Saucti Sauctonim. [^81.12"] Sic pater, mater, filius, filiasaiicti, praeceptores , discipiili generali Sauctitate, (iuia divinum maudatuniest, obedire inaioribus, ut revereatur minor seniorem, subditus magist|ratnmtanquam rem sanctam. Et econtra magistratus agnoscat se patreni etc., ulinvicem constat illa revereatia. S)Q§ i[t illa generalis sanctitas apud nos o(Jhristianos etc. Nunc, ubi revelatuni Euangelium, Tu es baptisatus, nonsolum verbo legis et ordinatione politica, — legis verbum etiam sanctificat,— sed nos sancti maiores, sauctitate sanctificati , sjiiritu et promissionibusetc. nie mons est Sanctus sauctitate legali et gratiali, promissio erat ibi,et ea fuit inipleta per Apostolos, et simul ordinatione divina constitutus. loC'onsolatio itaq|ue uostra est, quod habemus promissioueni divinani ceilam:furentibus omnibus manebit Rex noster. Ruente eo corruamus, manente eonianebimus. Si etiam furiat Caesar, Papa, Q^voncEreid^, Rotteuses, douec non7 ühei- Saucti Sanctorum steht i. e. Christi Sic c aus Sicut zu 2 Generalis sanctitas4 agnoscat his etc. o (> C'hristianos (non) etc. 7 über verbo legis stellt sanctificatisumus ut ludaei 9 über gratiali stellt nt ita dicani 12 über omnibus steht impiisKegLibus13 non oDr] dictum ac filium Dei incarnatum, oblaturum se hostiani jiro peccatis totiusmundi. Hac tide consequebantur pei' promissum Semen remissionem pecca- ir.torum et Spiritum sauctum, ac vere sanctificabantur. Ac jn-opter hos veresanctificatos, etsi pauci essent, postea totus populus sanctus appellatus est,quia solus erat, in quo saucti homines viverent. Haec maior et verlorstmctitas est, quam illa, de qua ante dLximus.Sic apud nos quartum praeceptum: 'Honora patrem et matrem', 20sanctificat haec genera vitae, ut recte dicam : Pater est sanctus, Mater estsaucta, Magistratus est sanctus, sanctitate scilicet generali, quia divinummaudatum est, ut eis obediamus. Est auteni hoc mandatum tale, quod nonunum populum, sed omnes passim obligat. Igitur iiaec ordinatio diviua|)er\'adit oumes geutes. 25Sed postea Pater et Mater, item magistratus Christiani habent aliamnon sie generalem, sed specialem sanctitatem, quod sunt baptizati in nomineIhesu et sanctificati fide in promissionem et Spiritiisancto.Ad hunc modum mons Zlon fuit sanctus mons, primum sanctitatelegali, quia ibi erat verbum, erant cultus legales, Deinde etiam sanctitate 30graciali, quod habebat promissionem remissionis peccatorum per futurumSemen, quae postea exhibita et per Apostolos iude in totum orbem vulgata,tum autem a sanctis credita et, ut sie dicam, fide possessa est.Sedvera responsio et germana sententia est, Montem Zion dici sauctumnon ex se ueque ex populo, sed ex ipso Rege, sicut apud uos (pioque usitata 3sfigura est, ut dicamus arcem praedatoriam, in qua praedones habitaut, elvi-

'Enarratio Psalmi II. 1532. [1546.] (V. 6) 241Hsleiecerint illiun 'Ego' et Regem, Mafien luir frtft. Sollen fie ben 'Ego'modên ein 'Nou'' et ex Rege servum, follen fie jlu fcâffen i\abm. Sitergo uobis Aureus versus: 'Ego Coustitui'. Et ubi .sif.' aon ad Sauctumlacobum, Romae, sed in monte meo. Et quem ordinatioue mea et promis-5 sionibus ordinavi et fundavi. lam veniet translatio personae. Hactenusverba patris.16. ApirilisT] Audimus uuuc declaratum Ulum Regem seditiosum cum seditiosasua doctrina, Ita quod omues Reges, populi, principes, Sapientes, saucti,religiosi offeuduntur, fiunint et saeviunt coutra eum, ut assuescamus, quod10 uostra doctriua est plane seditiosa coram mundo, nullum habeus defensoremet iustificatorem quam illum 'Ego'. Haec nostra consolatio, ibi superbimus,1 i)aben tott ftift vom Bande eingewiesen bm] ,Ä 2 über Non steht ober Nos3 foustitiii o ad o 5 et fundavi o 7: 16. Ap[rilis ist au Jen Band yeachriebenlOjll habens deteusorem et o') Sinn: Zu eitlem 'Non Ego', d. h. Gott beseitigen. *) Rarer vermutet in demNon einen Schreibfehler, aber LzUher wird Non gesagt haben; vgl. Anm. 1.Dr]tatem mereatoriam, in qua mercatores vivunt: Ita quoque Zion dicitnr sanctusmous, non a Davide habitatore, sed a Christo, qui ita sanctus est, ut in secredentes sanctificet, hoc est, ut peccata coudonet et donet Spii'itum sanctum.15 Haec huius montis sauctitas est, quam a Rege habet.Manente autem hoc Rege manebimus nos quoque, etiamsi rumpaturPontifex, Turca et quidquid est, quod huuc Regem odit aut impug[S8g. H]uat.Nee prius desinemus sperare iu huuc Regem uostrum, quam viderimus eumex hac sede sua, in quam Dens pater eum collocavit, deturbatum. Credimusao autem hunc 'EGO', qui Regem suum constituit, non pa.^surum, ut quod ipsestatuit, mundus infi-ingat, Sicut probat experientia omnium seculorum;hostes enim luiius Regis omnes conciderunt, Ipse autem salvus regiiat.Igitur primum disce, quod hie Rex a Patre constitutus sit, Deinde quodexpectandus et inveniendus sit in monte sancto Zion. Huc igitur conver-35 tamus oculos uostros, et non errabimus. Mundus autem errabit, qui Zioncontemnit, et contra hunc Regem movet turbas.Hactenus hocuit uos Propheta de coustituto et declarato sedicioso Rege,una cum sedioiosa sua doctrina. Sediciosuni autem voco non sua culpa, sedquod mundus, hoc est. Reges, Populi, Principes, Sapientes, Sancti, religiosi30 offenduntur in eo ac ideo furere et sediciones movere incipiunt.Etsi autem hoc vaticinium non admodum laetum est, tarnen necessarluniest ad nos coufirmandos, ue ideo ftangamur animis, cum haec itageruntur nosque cum Rege nostro et doctiina eius accusamur, quasi simussediciosi. Habemus enim in hoc periculo defensorem et iustificatorem eum,u qui hie loquitur et dicit: 'Ego constitui Regem meiun'.SutêiS äSerte. XL, 2 16

242 Enarratio Psalmi IL 1532. [1546.] (V. 6. 7)Hs]stamus positis exti-a oculos omuibus ßegibus et visibilibus, Et appreheii-soisto verbo, quod docet et ducit ad invisibilia et illum Regem. lam describitofficium istius Regis. Qualitas fuit haec: locus Regis iu Ziou, sedes suiregni et initium. [SBL 12''] Est meus Rex et singularis prae caeteris Omnibus.Quid faciet? 5V. 7 'NaiTabo praeceptum': Ista verba vulgata, cantata, protrita in omnibusecclesiis, Mouasteriis, Et nullis modis intellecta, imo coutempta. Ibi abrogatauniversa lex Et constituta iiova doctriua, quia huuc Regem describit habituiiujiofficium uon gladii, legis, uUius operis, poUtiae, sed est doctor quidam,officium eius erit Narrare. quauquam omnes alii Reges etiam necessario k,condant leges et per eas guberneut, tameu nou est eorum officium docere,sed punire, auiuiadvertere iu soutes gladio. Alii Reges sunt tortores, lictoresMbiii. 13, 4 Carnifices, 'Miuistri dei', 13. Roma. Non ergo docere eorum officium, quiazu 21-3 Officium istius Regis r zu 6 'Narrabo praeceptum" r 9 über legis stehtiion über politiae stellt uon lä Reges sunt o 13 dei o zu 13 Roma. 13. rDr] Haec unica uostra consolatio est, in qua haeremus, imo in qua stamuset superbimus etiam, simplieiter extra oculos positis et neglectis onmibusRegibus et Priucipibus, omuibus gentibus et populis cum omni potentia etviribus suis. Hie euim 'EGO' fortior, poteutior, sapientior est his omnibus.Itaque servabit Regem suum contra muudi fiirias. Hoc servato nos quoqueeius subditi servabimur. Ita consisteudum est in invisibilibus, quae ostenditliic Psalmus, et visibilia sunt negligeuda.Pergit autem Propheta iam, et postquam locum seu sedem huius Regisdescripsit, etiam officium eius indicat, Vt uon solum soias, tibi sit, sed etiam,quid ab eo expectaudum sit, quid acturus sit.v.7Praedicabo statutum, quod DOMINUS ad me dixit: Filius meusTu, Ego te hodie genui.Haec verba vulgata et nota sunt in omnibus templis et monasteriis,sed prorsus nullo modo intellecta, quod tam ponderosa sint et tarn magnasres complectantur. Nam, ut paucis multa dicam, abrogata est hie universalex, et officium Christi purissime descriptum, (juod nou gladium gestaturus,uon politiam couditurus sit novam, sed futurus Doctor, qui doceat homiuesde quodam inaudito Dei, sed aeterno decreto.Etsi igitur alii quoque Reges necessario condunt leges et per legesgubernant, tameu eorum principale officium uon est, docere aut leges condere,Sed punire malos gladio, bonos autem defeudere. Sunt igitur quasilictores et carnifices dei. Sic enim dicit Paulus, 'gestare eos gladium maliswöm. 18, 4in terrorem et ad vindictam'. Non igitur officium eorum proprium estdocere, quia non couscientias, non corda regunt, sed tautum mauus cohibent.

Enarratio Psalmi 11. 1532. [1546.] (V. 7) 243Hs] non docent corda, sed, si quid docent, ipsum corpus, mauum docent. Sicutpastor gregis, bubulcus guber[nat et regit porcos secundum 5 sensus, SicReges muudi sunt pastores corporum, uon cordiuui, conscieutiaruin , sedmauuum et iumentorum, hominis externi. Hie vero ßex erit talis, qui5 doctor et fol docere lêijfeit. Ergo raeus Rex est Sacerdos, Doctor, Rex,tiieologus, cuius officium docere et erudire et verbo Dei. S)a§ ift distiiictiohuius Regis ab omnibus aliis, quam saepius inculcamus vobis, quia Papaconfudit utrumque Regnum, 1. haereditavit officium docendi, postea officiumgladii Et ex sacerdote factus mundaiuis tyraiiuus. Sic Schwer[meri oiiines10 cogitant, quomodo apprehendaut gladium et guberoeut, veterem legem abrogandoet vete[rem politiam et uovas erigendo, quia istum Regem noudistiuguunt ab aliis. Christus: 'vos nou Sic\ Meum officium iu verbo et omnibûs aliis r 5 über fot stellt ot'ficium eius 6 cuius docere officiumverbo o 7 aliis o über und unter quam steht distin[ctionem Christi et muudizu 7 Papa r S über haereditavit steht nochmals die Endung vit 9 über Schwerimeristeht Muntzier, Karolsitadius , Zw[inglius 11 über novas steht leges et pol[itias•i 3 1rj non iSic vübDr]Et sicut bubulcus porcos guberuat et pascit simpliciter secundum quinque15 sensus, Sic Reges mundi sunt pastores, gubernantes uon couscientiam, sedCorpora tauquam iumenta.Noster autem Rex, de quo Spiritus sanctus hie vaticinatur, talis Rexest, qui ad hoc ordinatus et a Deo aeterno Patre constitutus est, ut doceat.Ergo simul etiam est sacerdos, Doctor, Theologus, qui erudiat et doceat suos30 de Deo ae conscieutias tantum gubernet.Haee est difFerentia, qua Rex noster diflTert ab omnibus aliis Regibus,et est diligeutissime observanda. Nam haec Satanae perpetua cura et indefatigaturaStudium est, ut confundat hoc Regnum cum Muudi regnis et exChristo, (jui conscieutiarura Doctor est, mundauum Regem faeiat. Ac Papa,35 singulare Satanae instrumentum, Christum, in quautuin Doctorem, abiecitpenitus, et apprehendit gladium.Quin claves quoque a Christo ecclesiae datascoiivertit in politicura finem. Sic Rottenses Spiritus seu sectarii iisdemcogitatiouibus decipiuntur, et apprehendimt politica. Nam abrogant priorespolitias, et iiistituunt novos mores, ritus novos; hunc putant Euangelii prae-30 cipuimi fructum esse.Ego ipseaudivi Zinglium magno supercUio Marpurgi concionantem desublatis rubeis pileis, quibus Helvetii tanquam railites aliquandiu usi eraut,cum miliciam sectarentur. Nihilo sanior fuit Carlstadius, putans iu eo multumpositum, si desereret Scholam et studia et sibi non Doctoris, sed uovi Laici16*

'244 Enarratio Psalmi 11. 1532. [1546.] (V. 7)Hs] Adhuc haeret in corde uostro pestileus raixtura regnorum. Nos debemuserudire conscieutias, ut seiamus aliaru vitaiu quam haec et quam haec politialuuadi. Haec est distinctio regis huius ab omnibus aliis etc.[331.13"] Mutatio persouae est valde frequens. Vivat, bibat Rex: i. e.Tu bibe etc. Latinus, graecus offenduutur iu ista frequenti mutatione per- ssonarum. §ie loet§ befjet geftanben: "qui uairabit", quod perdurasset eadeuipersona. Sed hie loquitur pater, statini filius: 'Ego uarrabo'. Nobis latinis*i.9i,». 8et geriuanis est ofieudieulum. 'Quouiam tu es spes', 'retributionem peccatLoruiu':ftêt 'laea' et 'tuum' iu uuü versu; loquitur ad personam lusti, pii:spf. 91,10. s'spes eius' vel 'tua' jol§ lêifjen. Latinus sie diceret: 'uou appropiuqua[bit lotab[ernaculo, quoniaai dominus spes tua\ Sed in Eb^raico: 'Q,uoniam tu,domiue, spes mea es'; transfigurat persouam loquentis in audientis. Sic hie:'Ego consti[tui', 'Narrabo' etc. 'Nan-abit' joI§ £)eiffen, jo toer§ red|t. Sedin Eb[raico etc. Dens facit omuia. Oniuia per ipsum, iu ipso.

5Enarratio Psaltni II. 1532. [1546.] (V. 7) 245Hs] bod^ gletc^: per filiiiui narrat et ipse uarrabit. Sed hoc est commodi, quodRex loquetur vocali voce, ut non intelligas de spirituali voce, hoc dicit deiisaptid se: 'constitui'. Nobi.s autem filius; pater etiam narrat, sed per filium;filius manifesta voce, i. e. praedicare, docere, enuraerare, populos instrnere,5 enidire. ®a§ fol Christus I)eiffen, hoc officium Regis. Non erit mundanusprinceps, sed syncerus doctor et conscientiarum.Quid iiarLrahit? Rex, sacerdos, Doctor, Theologus est, ideo ift matt^^m feinb, quod narrat. 'Praecepta'. @§ êift, quantum potui, observare:non significat praecepta legis, sed ceremoniam, ein tt)et§, fitte, 2o(^ter tec^t,10 ftab rec§t, lanb etc. 'rec^t^ apud Germanos valde late patet: £)em tft rec^tgefcê{)en; 6tn 3intcrman tût betn SBoWen jein rec^t*; tnei^t, magb redit.Hie proprie dicitur quidam modus, ceremonia, i. e. docebo aliquod doctriuae] est V" tft c ans ideo, davor an den Hand ideo geschrieben S 1)^111 ozu 9jlO Sec^t r1) = behaut ihn; vyl. ttialbtec^ten Unsre Ausg. Bd. 41, 126, 33.Drjprimo in loco etiam secunda persona esset usus: Dominus est spes tua,Altissiraum posuisti tibi in refugium.15 Et tarnen düigenter consideranti haec personae mutatio non videbiturprorsus ociosa. Quanto euim hoc in loco gravius est, quod ipsum Regemfacit concionantera de Dei decreto! Nam, ut dixi, hoc praecipue agit, utostendat hunc Regem Doctorem etiam esse. Deinde sine dubio Spiritussanctusetiam eo respicit, ut doceat nos, Deum facere omnia per filium.20 Dum euim filius praedicat praeceptum, ipse Pater, qui est in Filio seu unumcum filio, praedicat. Et dum nos praedicaraus de eodem decreto, praedicat ipseChristus, sicut dicit: 'Qui vos audit, me audit'. s;umo, leSed hoc est commodissimum, quod describitur hie Rex naiTaturus seupraedicaturus vocaliter. Nam hie locus omnino de vocali praedicatione et35 non de spirituali intelligendus est. Quod supra dixit: 'Ego constitui regemmeuiii', eum versum canit ipse Deus sibi et Filio suo.Nobis autem Rex nostercanit: 'Praedicabo', est enim Doctor publicus, ad hoc missus, ut praedicet,sicut Matth. 11. dicit: 'Pauperibus praedicatur Euangelium'. Hoc officium mntttii-habet, ne esistimes eum esse Mundi principera. Affert enim non gladium,30 sed verbum. Hoc huius Regis sceptrum est, Itaque amplectere eiun tanquamDucem conscientiae, tanquam Sacerdotem et Doctorem. Atque haec quoquecausa est, quod aUi reges se ei opponunt. Si enim taceret, si non praedicarethie Rex, muudus (piiesceret. Sed haec praedicatio coramovet totummundum ad arma.35 Vocabulum 'statutum' (hok) admodum late patet, ac significat ut pluriniumCeremoniam, eine iteife, fitte. Fere autem couvenit cum germanicovocabulo 3led^t; nam illud quoque usu latissime patet, Ut cum dicimus:

246 Bnarratio Psalmi II. 1532. [1546.) (V. 7)Hs] genus. Mose tradidit multas leges Et Reges terrae suas leges. Transeant, .sint,floreant illae, docuerit Mos[e, sacerdotes, projihetae etc. suas leges. Egoquoque etc. [Sßi. IS*"] Ibi est manifesta abrogatio omnium legum. Et iubethie Tacere umnes homines, etiam ipsum Mosen, quia dicit novam doctrinamse allaturum; quia, nisi nova esset, non opus, ut Mose, prophetae etc. taeerent, 5fiebr.i.it.Ut Eb. Erant tbeologi, habebant leges, instituta. Alioqui dLxisset: ConstituiRegem, qui aiidiet Mosen etc., sed instituit iiovum Regem, (jui praedicabit.Quid potest exelleiitius praedicari quam X praecepta? nihil supra 1. praecepi^tumdici potest. Post Mosen uon est possibile inveuiri doctrinamexellentiorem ; colere, laudare, gratias agere deo est summa et exellentis[sima lodoctriua, quae tradi potest. Ergo Decalogus est summa doctrina! Quidergo hie promittit, quod debeat venire Rex doctor? Ergo consequentia1 terrae c ajis terras 5 se allaturum o, dazu nochmals dicit se o ut bis etc.«6er (ut) ZI« taeerent ist ut priores vel veteris [c aus veteres] doctrinae doctores, siduceret ad pert'ectum, vom Bande eingewiesen 6 über Eb. sieht Epistola Hier theologisteht in veteri Testa^mento S über X sieht decem lOjll est bis potest vom Bandeeingewiesen 12 proniittit(it)Dr] ßanb§rec§t , ©tabre^t, 3Saterred^t, 2oci)tev rec^t etc. Hoc igitur in loco.significat uovum quendam doctrinae modum. Nam cum Moses multas tradideritceremonias, reges quoque terrae cum habeant suas leges et statuta, ishie Rex venit cum aliquo novo statuto,differente ab omnibus Mosi et aliorumregum statutis.Est autem hoc ita accipiendum, quod abrogabit leges omnes, etiamipsius Mosi, quod sint ad salutem aeternam consequendam inutiles. Nanicum de vita aeterna, de remissione peccatorum, de morte et, in summa, de aoOmnibus, quae ad conscientiam pertinent, agitur, taceat Moses, taceant legeset reges omnes. Hie autem solus Doctor et Rex audiatur, qui hie promittiturpraedicaturus.Sed hie diligenter considera circumstantiam temporis; cum enim haecprophetia per Spiritumsanctum a Davide scriberetur, vigebat lex, et sacer- asdocium Mosaicum in summo erat flore. lam si hie Rex non aliam doctrinamallaturus fuit, quam Moses, frustra est haec promissio. Non extabat iamtum lexMosi.Kursus si hie Rex aliud quiddam quam Moses praedicaturus est, sicuthaec ipsa promissio clare secum affert, quaeritur, quid possit doceri excel- 30lentius, (juam Moses docuit, qui Decalogum attulit, summam et vere diviuamSapientiam, quae nos de summis et sanctissimis operibus docet? Quid enimmalus est, quam quod primum praeceptum tradit de fiducia in Deum etdilectione Dei? Nee leviora sunt, quae sequuntur de cultu nominis Dei, devera invocatione, de graciarum actione, de studio verbi. Nam secundae 35tabulae doctrinam tanquam longe inferiorem hie omitto. Haec sunt summa

Enarratio Psalini II. 1532. [1546.] (V. 7) 247Hs] mauifesta : Erit alius doctor quam Mose, prophetae, sacerdotes, Lnvitae.Habetis doctores, Narratores, ergo i)on erit necesse niittere aliuni novuiiidoctorem! Imo maxime, q[uasi d[icat: haetenus non habuistis doctoremRegem, docentem praecepta, cereinonias, statuta, mittam igitur Uuum vobis,5 i. e. Caetera non .satis, vera, uon liberant et faciuut, quod facere debeut.Exp[ectandus ergo hie, qui uovani legem etc. Officium eius est docendiquendam ritum, ius, ceremoniam, quomodo vivendum, faoiendum. Quid?'statuta', i.e. definitam quaudam doctriuam, bei' man fiiJ) (jnltetl foEc.quomodo êtft§'? 'filius'. Paulus ad Ro|^manos interpres est huius versus10 magnifice: 'Segregatus in Euangelium, quod' etc., 'qui factus ei' etc., 'decla- äi""'- ''*(•ratus secundum poteutiam e.x resurLrectione mortLUorum'. S)o§ fol uovadoctriua fein. Antiqua est haec: Crede in deum, 'dilige deum et proximumaiOToicis.is213 alium novum doctorem o 5 über vera steht noii über faciunt steht nouzu 9 'Filius meus es tu* r zu 10 Ko. 1. r zu llll2 Doctriua

248 Enarratio Psalmi II. 1532. [1546.] (V. 7)HsJ ut teipsum'. non potest tradi lex perfectior. Ibi vero exellentior, quia nonest doctrina legis. Non viilt doeere, quid nos facianms, ut Moses, qui esigitopera nostra et obiicit legem tortricem et dicit: fac hoc, desine ab hoc.urget lex nos in opera nostra, ha^ ift suprenium in Mose. Sed hie nonobiicitur lex, non ibi exactio sed abiectio, propouitur nobis non nostruni sopus sed filius dei, sed offert obiectum, quod nos non sumus sed: 'filiusmens'. [331.14*] Definita doctrina, quam urgere et exercere debet ille Rex,doctor, Christi est haec: non doeere legem, nostra opera, sed Christum,filinra dei, ut auff ben fe!ê. Hie quideni non amplificat, sed simpliciterpersonam depiiigit. Hunc filium vero observa, invenies Nativitatem etc. wEx virgine etc., Et quicquid gerit, locjuitui-, facit et patitur; quia ille versusexhibet mihi illum filium et personam, bo fol id^ aä)t auff !âben. Si eozu 2 Doctrina Molsi r 3 ab hoc o zii 5 Christi r durch Strich mit Doctrinazu Z. 2 verbunden 6j7 über 'filius meus* »tekt 'es tu' 9 sed untens.i'fofce.sDeo, 'dilige Deum, et proximum sicut te ipsum'. Sed haec longe est excellentior.Non enim docet, quid nos faciamus. Hoc legis proprium munus est,ea exigit a nobis certa opera, quae si non praestes, minatur iram Dei. Igitur isnihil facit aliud, quam ut terreat, minetur et vexet nos nee sinat quiescere.Nani quod exigit, nobis praestare impossibile est. Talis Doctor hie Rex nonest, non exigit a nobis nostra opera, Sed donat nobis sua, Non doeet, quinos sumus, Id enim lex facit, sed quis ipse sit, ut nos eum amplectamur etdonis eins fruamur, etiamsi non praestiterimus, quae exigit Moses. aoDoctrina igitur huius Regis distincta est ab omnibus aliis doctrinis,etiam ab ipsa lege, quae tarnen, cum de operibus seu de eo, quod nosfaeere conveniat, agitm-, perfectissima est. Sed huius Regis doctrina uondocet de operibus, sed de persona, ad quam Domiuus dixit: 'Filius meusestu'. 26Brevis doctrina, pure et simpliciter proposita, sine amplificationibus,sine circumstantiis , Sed si haec pauca verba recte cousideraveris, ipsaeamplificationes se ultro Offerent, quas Euangelium ostendit, quod personamhanc pingit clarius ac docet ex Spiritu sancto coueeptum, ex Maria matrevirgine natum, sub Pontio Pilato passum, mortuum, Iterum ex morte exci- sotatum sua virtute, sedere ad dexteram Patris, ac esse mandatum de coelo,ut eum audiamus, ut in eum unum, sicut in deserto ludaei in aeueum serpentem,figamus oculos, uec usquam ab eius verbis deflectamus, Sed quidquidtum loquitür, tum facit, id omne ad nostram salutem pertinere, ut statuamus.Nam hoc Euangelium ubique agit, ideo tum miracula tum conciones Christi 35tarn diligeuter ostendit, ut eum nobis commeudet, ut nos iuvitet ad eumamplectendum, sequendum, observandum. Hoc enim cum facimus, nusquamaberramus, sed retinemus rectam salutis viam.

Enarratio Psalmi II. 1532. [1546.] (V. 7) 249Hs] promovi, ut credam^ i.stutn Regem esse filiuni dei et quod debeat praedicare,tum nou errabo, tum facile amplectar illum filiuni, videbo uatum, passum,regnantem iu coelo. primus lapis est, credere verum liominem filium huncet verum deum. Si Iioc, tum ausciiltabimus, quid dicturus, facturus, passurus,s si credo eum filium dei. Ideo principalis doctrina et Summa ultra Moseu etc.,non audire legem, quid faciam, sed quis ille sit. Audio eum quidem esseRegem, sed doctorem simul, didacticum, nou pugnatorem, sed omnem exercitumin ore habet. Et haec est praedicatio: quod deus genuit me in aeternitate,quod filius dei. S)oi tft capitalis articulus, quem diabolus vexavit10 per Arrium et vexabit per Rottenses et in corde. Nemo nostrum potestcanere hunc versum. qui potest credere hunc versum, quod Christus sit deifilius. Quid metuit? quid totus mundus, furor diaboli, peccata, conscientiacontra filium dei? Ergo defectus uon est in verbo, doctore, sed in nobis2 amplectar c aus amplectam über filium steht totum passum, uatum 3 überest steht et fundamentum 5 si c mis >S[i 7 simnl o zu 9 Principalis articulus etc. r11 über versum steht nee ego 12 über diaboli steht tyrannorum 13 über doctore stehtnon in über nobis steht increduUs velDr] Haec augustior et praestantior doctrina est, quam sit lex, quae tautum15 hoc agit, ut doceat, quid nos faciamus. Non autem abiicit Euangelium legem,Est enim lex quoque Dei vox, cui parere omnes aecjuum est, sed Euangeliummauente lege docet quiddam altius. Quia enim parere legi nemo potest,concionatur de Dei filio, quem Pater hodie, hoc est, ab aeterno genuit etsuper Zion constituit Regem, hoc est, voluit eum liominem [Sg. l] nasci etao docere. Hie necessario excitantur animi sua spoute ad audiendum hunctantum Regem et ad observanda eins opera.Ergo summus hie fidei nostrae articulus est, scire, quod filius Mariae sitaeternus Dei filius, missus a Patre, ut praedicet, non ut pugnet. Habet enimvirtutem in ore, non gladium in manu. Ac doctrinae eins summa haec est,26 quod dicit: Deus aeternus Pater me genuit in aeternitate. Hoc fidei nostraeCaput et Euangelii summus articulus est, Ideo tam graviter eum oppugnavitSatan per Arium et eius impiam posteritatein.Nee dum cessat etiam per corda nostra Satan hunc articulum labefactare.Unde enim oriuntur pavores, lachrymae, gemitus, querelae jiiorum,30 quam quod hie articulus nondum satis firmus est in mentibus nostris? sienim statueremus certo, hunc Ihesum esse filium Dei, qui metueremussiquidem eum pro nobis stare et in nostrum commodum missuin esse aPatre certum est? Nunc tentamur peccatis miseri, metuimus mortem, metuimusdamnationem, tantum ideo, quia conscientia dubitat, an Christus sit35 filius Dei. Hoc enim si certo crederemus, contemneremus peccatum tan(juamrem nihili, rideremus mortem et Satanam tanquam hostes prostratos et

250 Enarratio Psalmi II. 1532. [1646.] (V. 7)Hs] infirniiter credentibiis. Mca floctrina fol f)etffcil. Et ero primiis, cjui siepraedicabit, qiiod deiis [)nt tmil miv 9rf|.nod)Cll, quod 'filius mens Tu'; i.e.Euangelium est doctrina de filio dei. Nihil proponitur nostrarum rerutn,sed fiiii dei. Converte ad iuvicem : Rex erit et iu ruoiite Sion. ErôIioino, quia irapossibile est esse Regem Et ordinatiim a deo, nisi sit homo. 5Deus non est coiistitutus Rex uec patitur deus ordinationera Regiam, quiaest Creator. Cum ergo constitutus [S8t. 14^] sit, oportet hämo sit. Deindelocus est visibilis, honio in visibili Sion auditus, ergo verus et naturalishomo. Secundo dicit: quod homo sim, videhit omnis mundus, quod praedicem,et audient vocem meam, Crueifigent, Et credent, quod sim vera caro. loSed ille homo, ille Rex, qui ibi doeet, Est filius dei; huc pertinct fides.Iste versus divinitatem et humauitatem in eadem persona. Si specularis, ut1 über doctrina steht quam mihi pater commisit: 'filius meus' etc. zu 3 Euangeliumr t über Converte steht Confer 5 homo oder hominem nisi sit o homo (3.)fehlt*' über in visibili Sion steht audibilis 9 Seeundo] 2 ° 10 unter Crueifigentsteht etc., ut habet passio sim o 11 filius dei mit Strich zu Seeundo Z. 9 gezogenDr]inermes. Quid cnini sunt ad filimn Dei peccata, mors, Satan? Quod autemnon credimus hoc, defectus est non in Doctore aut verbo eins, sed in nobisvel prorsus incredulis vel infirmiter credentibus. isHaec igitur est doctrina Regis nostri, quod concionatur Deum aeternumab aeterno dixisse: 'Filius meus es tu, hodie Ego genui te'. Vides autemnihil hie proponi nostrarum rerum aut operum, Id enim lex facit, sed tanlumhiuic Dei filium, cum verbo et factis suis.Sed conferamus iam haec iuter se. Vocat Psahniis in priori versu 20Regem, et diserte dicit constitutum Regem in Zion, Ergo se

Enarratio Psalmi II. 1532. [1546.] (V. 7) 251Hsjiam incipiimt Scliwer[meii, de unitate substantiae et de perfectione maie.statis,bie fallen, ut Satan cecidit. Nostra sapicutia est, nihil eorum velle cogno.scere,audire, nolo scrutari. Sed is psalmus ijat nu geftoiiben 30ou tar et lengecset nemo ijüt eum üntfigeftofien. Si dixerint Sehw[ermeri: filius dei dicitur5 ut alii Saneti etc., probatum et fixum in hoc versu, quod Rex Sion sitverus homo et filius dei.'Hodie': Ad Ebr[aeos sei-vit Textus huc: 'Ad quem angelorum?' Ibi ^ft". i,extoliit illum homiuem, qui est filius, super Maiestatem anglicae naturae.Angelus est Summa creatura, nihil exellentius in conditioue creaturarum,10 nia est sublimis[sima et prima. Et ad illos non dicit: 'Tu es' etc. Ideoista extra creaturas est Et ijoijex quam ulla creatura. In ista simplicitateDOS mauemus. Et cavete vobis et Begebt eud) niijt in dispu[tatioues, (|uia2 über cognoscere steht cogitiare 3 3000 c aus 1000, darüber brcl) taujcnt4 f)at o zu 7 Eb. 1. r 10 'Tu es' etc. o 11 ista (l.J] istae ulla o 12 (9)inDrjsonam constitutam in Zion, ut esset Rex in corporali et visibili loco, quidinde sequitur? Nonne hoc, quod hie homo, in tempore natus ex Maria virligine, antequam in utero Mariae conciperetur per Spiritumsanctum , extitit,et ijuidem ab aeterno? Nam 'hodie' apud Deum, sicut postea dicemus, nonhabet initium, non habet finem. Sic in hac persona coniuugit textuspraesens divinitatem et humanitatem, ut unum siut, ut recte dicas: hiehomo est Deus.20 Haue sententiam in Psalnio hoc ostensain retiueamus firmiter contraSatanae linguas, quae hunc articulum conatae sunt labefactare, Imo etiamcontra nostrae rationis stulticiam. Cum enim stulti horaines de Maiestatisperfectione disputare incipiunt, labuntur et ruunt, tanquam Lucifer de coelo,in blaspheraias. Quid enim de tantis rebus nos miseri vel cogitare possu-25 mus, postquam a verbo discesserimus? Quin potius sequimur hunc Psalmum,qui iara annis ter mille contra omnes haereses firmus et inviolatus stetit, etclare et rotunde pronuntians hunc Regem esse et hominem et aeteruum Deum.Huic definitioni assentiamur nos quoque, et quidquid praeterea vel audimusvel cogitamus ab hac definitione dissentiens, id tanquam fanaticum, blas-30 phemum, et a Sataua excogitatum execremur et damnemus.Tulit impius Arius uomen filii Dei, Sed inteiim retinuit et defeiiditblasphemum dogma, eadem ratione nos ijuoque filios Dei esse. Quantorectius Paulus nos adoptione filios esse dixit, hunc autem natura Filium esse,Itaque 'elxSva seu imaginem invisibilis Dei' appellat. ssoi. i, is35 Deinde Epistola ad Ebreos, quam apposite, quam graviter huius Psalmitestimonio utitur, cum inquit: 'Cui angelorum unquam dixit Deus: Filius ©tbc. i, 534 etxova] eixdna im TJrdruck

252 Enarratio Psalmi II. 1532. [1546.] (V. 7)Hs] is art[iculiis lubricus e.st propter nostri ingenii Infirmitatem et absiird[itatem.Si huc * et vis speculari de deo, docebis deuin et Magister eiu.s, non diseip[uluseris, qiiia forinas eum secundum caput tuum. Conqueritur ubique3fi.46, 5per prophetas: 'Cui assimilastis me?' Carthiisi[auus: credo, quod meumcuciillum inspiciet et dabit pro 3 votis reguiim coelorum. Hoc est affigeredeo quandam voiuntatem, quae est iu mea voluntate: Ego sie cogito, quoddeiis sie velit etc. Et fiugo, quod deus hoc velit. Sic ratio humana semper/ iiber absurdîtatem steht et ipsius sublimitatem ü eris u (coii)formas su 3Deum tbimaie r 4 ciedu o') Ery. dich begibst ; vgl. S. 251, 12.Dl] meus es tu, iiodie ego genui te'? Extollit enim hunc Regem etiam superAngelicam naturam, quae tarnen inter creaturas primum locum obtinet, acmerito, Naiu per Dei filium Angeli et Archaugeli sunt conditi. Et Paulus i»«Ol. 1, 15 (^ôl. 1. ideo 'jiQmrötoxov näatj? xrioew?, primogenitum totius creaturae, vocatfilium, ut eum extra et supra Angelos et omnes alias creaturas collocet.In hac siraplicitate vivamus, et non committamus nos huic alto etvastisMmo pelago, disputaturi de tantis rebus. Est enim hie articulns adraodumlubricus, primum propter subtilitatem, Deinde etiam propter nostram isinfirmitatem. Mera igitur stultitia est et perieulosissimus conatus, velle haecscrutari subtilius. Si enim hoc possemus, non opus esset nobis duce scriptura,Imo hoc Doctore et Rege nihil nobis opus esset. Qui autcm scripturamnegligunt et fiducia ingenii tantas res aggrediiintur, hi sunt magistri Dci,et non discipuli. Itaque sicut Phaetou gubernaturus solem praecipitantur äuetruunt.3fi-46,5 De hac temcritate conqueritur Deus, cum apud Prophetara inquit: 'cuiassimulastis me'? Nam hoc onmium haereticorum, hypocritarum et sectarumproprium est, ut sibi imaginem aliquam Dei fingant. Monachus ore confitetur,quod credat Christum esse Dei filium, Sed huic filio Dei affingit aliquid 36ex sua voluntate et statuit eum probare cucullum et hoc vitac geiius singulareac pro eo redditurum aeternam vitam. Sed, o hypocrita, quis iussitte Dei filio talem, ut sie vocem, nasum affingere? quis certum te fecit, Deumtale aliquid abs te velle?Nihilo igitur Monachus, quando secundum regulam suam sanctissime 3ovivit, sanior aut melior est Ario, dicenti, quod Deus tantuni unus sit,Christum autem dici Dei filium, quod sit perfectissima et prima creatura,per quam omnes aliae creaturae factae sunt. Si enim Christus Dei filiusest et in eo uno nobis acquiescendum est, quod Deus eum miserit salvatorem,cur addit Monachus talem fiduciam suo operi a se delecto? 35Haec incommoda inde nascuntur,quod omisso aut neglecto verbo aniinide Deo speculantur. Omnis enim speculator est figulus, et fingit, quod in

Enanatio Paalmi II. 1532. [1540.] (V. 7J 253Hslfiugit idolum in corde: Hoc placet deo! Dens est simplex, ergo verbumeins siniplLex, sed perfectissima creatura. [iöl. 15"| Noli speculari. Omuisspeculator est formator dei, fiugit sibi idohim iu corde suo de deo, quodrevera non est, sed tantiiin suum somniuiu. Sic SchwerLineri de Sacra[niento.5 Hoc est facere deo nasum, hoc est seipsum decipere et suani cogitationemesse diviuitatis. Ideo noli scire, sed scriptura Sancta dioit Hnnc Regemverum hominem, ergo habebit voeem, personam luimaiiam. 2. Audio, quodsit tilius dei prae omnibus creaturis. Nidlns angelorum sie appellatur, ergo €>((«. i, off.verus deus. Quomodo duo dei? Ille respoiideat, qui dat nobis hoc verbum,lu iit in eo haereamus, feêu foüen tt)it§ m(^t. Ipse sie dicit: i^ä) h)il euc^ eingut biug ptebigen, fol 'êiffen: filius dei.zn 2/.3 Omnis speculator est fonnatur ilei »• •/ suiini (insyeschrieben in die Ahkürsuiigs ID hinein 6 über diviuitatis steht cüg[itatloneni zu 7f. Christus deus et liouio rzu 8 Eb. 1. r 9 über Ille lespoudeat stellt illi lideaut'gelesen.') Rarer hat die Abkürzung rndeat [= respondeat] später als rideat [= rideaut)Dl] veritate non est, sequitur enira rationem suam. Cum in bis rebus tantum sitsequendum verbum. Ratio enim neque capere tautas res per se, uec viucerespeculatioues suas aut superare ])otest.15 Tales speculatores fueruut Ziiiglius et Carlostadius, postquam euima verbo dicesserunt, quod dicit, Panem esse corpus Christi et viuum sauguiiiemChristi, uecesse fuit eos aliquid aliud fingere. Huuc suuni foetumseu cogitationem exosculati sunt, tauquaiu mater infantem, et quidquid postealegeruut in Patribus, hoc totum iudicaverimt facere ad suam causam.20 Sed maiore religione sacra tractanda erant. Hie Rex, qui Doctorisofficium habet, erat audiendus, eins verbum retinendiuu erat, nee qiiaerendaopinio ab eins verbo aliena aut dissona, sicut haec est. Nam cum Christusde pane dicat: 'hoc est corpus meum', Ipsi dicunt: Hie pauis nihil aliudest, quam panis. Et cum de calice dicat, quod sit sanguis uovi testameuti,36 Ipsi delendimt, vlnum tautum esse vimun et siguificare, non autem essesanguinem illum. Haec puguare, quis tarn eoecus est, qui non videatV ettarnen fanaticos hos homines quidam etiam in coelum evehunt.Quod igitur ad praesentem locum attiuet, credamus et confiteamur cimiPsalmo hoc, Christum, qui est Doctor in Ziou et Rex, esse Dei filium, ab30 aeterno ex Patre natum, supra, extra et ante omnes creaturas. Non igiturest secuudum haue nativitatem creatura,non creatum.sicut Athauasius recte dicit Geiiitum,Hie si ratio te interpellat et cogitationes oriuntur, quales Turcarurasunt: Num igitur sunt duo Du? Die tu: Nou sunt. Est tautum unus Deus,35 et tarnen est Pater et est Filius. Quomodo hoc? Respoade cum humilitate:

254 Enarratio Psalmi Tl. 1532. [1546.] (V. 7)Hs] Iterum mutat personani: quod ego siiii filius dei, — fo toetS claregerebt. Inducit patrem loqueiiteni, cum ipse debeat loqui. Iterum obscnritas.Sed ipse omiiia refert in autoreiu patrem; quicquid facit, dielt, .semper3oi). », 38 allegat autoritatem patris: 'Siciit praecepit, sie facio: quae audivi ab eo,liaec loquor'. Semper refert diviiiitatem siiam ad patrem. S)a§ ift ein sfcôner fünft, benn tüii;§ berftelên. ^ä) 'âb§ fer gern, 6§ tum nid^t fo flovgeiebt de patre et persouis. In toto Euaugelio Christi cousilium, quodsemper dueat per se, a se ad patrem. Necessarins et consolatorius Canon,quia couscieutia ilia palJet, terretur tantum ad nomen dei; pereussa et visitatacogiiitione peccati et legis, sentit odiura dei; nihil intolerabilius in eonscieutia lorea quam vox dei, potius audiret diabolum, Turcam, mortem et omnia malauominai'e. Ergo utitur Christus Regula ista, quod, quiccpiid facit, loquitur,zu 1 Mutatio persouae r 3 über facit steht Christus zu 4 Euan. loau. r zu 5Cliristus semper refert suam diviuitatem ad patrem etc. r zu 7 Christi consilium iii totoEuaugelio rDr] Nescio. Non enim voluit Dens cerni haec oculis, in verbo tantum proposuitet credi voluit. Hoc cum facimus, non erramus. Sequimur enim lumeu abipso Deo accensum, Nostra autem ratio caecutit nee \adere tantas res potest. nHie iterum mutatae sunt Personae, potuit euim dicere: Ego sum filiusDei, sed Patri tribuitur sermo. Fit autem hoc ideo, ut omnia referat adPatrem, tanquam autorem; Sicut Christus solet in suis concionibus, ubiqueallegat autoritatem patris. Ex sententia Patris dicit se loqui, Patrem dieit3os. 8, 28 facere, quae ipse facit, Non dicit se facere aliquid ex sua voluntate, sed ex 20mandato Patris, ut omnes per Christum Patrefn agnoscant, in Patrem credantetPatrem praedicent.Hie est peculiaris modus huius Doctoris, quem Spiritus sauetus hoc inloco ostendere voluit, cum Patri tribuit vocem et tameu hunc Regem Doctoremesse osteudit. Vult enim, sicut Christus quoque facit, per Christum adducere 25nosad Patrem.Pertinet autem hoc quoque ad cousolandos animos. Conscientia enimetiam ad Dei nomen expallescit et pavet. Agnoscit enim peccata et metuitiram eins. Ideo horret vocem Dei, et mallet vel Turcam vel Satanam andire,Sicut hie ipse aflectus pulchre pictus est in historia datae legis, cum populus 30.a)io(eiO,i9exclamat: 'Non loquatur nobis Dominus, ue forte moriamur, Loquere tu nobis*.Sicut enim Maiestas divina non potest oculis hominis cerni, Ita aures nostraeeins vocem ferre non possunt.Hoc videt Christus, Igitur semper quidquid loquitur, quidquid facit,refert id in Deum Patrem, ut terrorem hunc excutiat animis nostris et triste 35hoc spectaeulum, quod ipsi nobis tiugimus, removeat ex oculis. Quid enimest in Christo, quod non sit pleuum consolationis , amabile et iucundum?

Enarratio Psiilmi Tl. 1532. [1546.] (V. 7) 255Hs] refert in deura aucthorem. Si enim specto eins vulnera, saDguinera, lachrymas,luortem, tum .specto per ipsiim et in ipso in volnntatem patris, tum nonien(Ici nou terribile .sed consolatoriuni ;[Stf(.15''Jad hoc valet illa relatio oniniumfactorum, dictorum in patreni, non propter se sed nos pavidos, qui tenemur5 ad uonien dei. Idee obiicit se nobis .sna\ris.s|irae, placatiss[ime morientenipro nobis et dicit: haec est voluntas patris, tollit terrorem et ponit wolatiuin,gaudium. S)a§ ratio nova docendi, mundo iucognita; piis optime soiiat inauribus, quod dielt filiuw; Ieft§ ha Bei) nt(f)t Wißm, Sed: pater dixit. Ne quiscogi[tet, aliter aifectus erga vos, Quod ego, filius dei, non dico, et tanieiilu narro. Iohan[nes bene expouit: 'Doctrina mea non mea'. Ego narro statutum, '3oii- 7,dixit dominus ad me: 'Tu es filius' etc. Ibi audi autoritatem divinani.Quicunque lioc crediderit, habet testimonium patris, filii, qui loqnitur ex orepatris, filius per os patris loquitur. ^\t 1)1111 etliailbei: geflochten. Non est9 über aliter steht pater 11 autoritatem über (divinitatem), zunächst in Abkürisiiuyauti, am Rande noch ausyeachrieben 13 ob c aus o.s [Abkürzuni/ für orauis]Dr]Cum igitur eum vides in cruce pendere, cum sanguine nianare vides, et15 refers ista, secunduni ipsius verba, in Dei volnntatem, au non ibi dulcescethorribile alioqui nomen Dei? et tu, non soluui nihil a Deo, mittenti in hunofiuem Filium suum, metues ma.li, sed etiam certa spe misericordiae et amoriserga te et totuiu genus humauum impleberis?Ad haue rem utilis est et valet allegatio haec. Tribuit SpiritussanctusM Patri hanc vocem: 'Filius mens es tu'. Ipse Christus allegat autoritatemet volnntatem Patris ubique, non sua causa, quasi ipsi ita opus sit lo(|ui,sed propter uostram couscientiam, ut statuamus nos habere Mediatorem, quise interponat apud Deum, qui pro nobis intercedat medins, qui amet nos,qui pro nobis raoriatur, idque ex voluntate aeterni Patris sui.25 Haec ratio docendi nova et mundo iucognita ac ab impiis prorsusabscondita est, sed piis est nota. Hi cum summa voluutate Doctorem huncZiouicum audiunt, qui, etsi doceat ipse, tamen docet nos verbum, quod Paterloquitur. 'Dominus', 'inquit, dixit ad nie: Filius mens es tu', quasi dicat:Doctrina nou est mea, Ego tantum narro et recito, quod ad me dictum est.30 Igitur qui nie audit, Patrera audit. Ego ouim etsi praedico, tamen nonpraedico, Sed unum est verbum, (juod ego loquor et Pater cogitat etc.Hoc utile est discere, ne scilicet putemus Patrem aliter esse erga nosaffectimi, (jnam ex Filio audimus, qui cum pro nobis moriatur, profecto odissenos non potest. Idera de Patre statue et crede. Nam Christi vox est vox35 Patris invisibilis. Loquitur enim Filius ex ore Patris, et vicissim Pater exore filii, Pater enim et Filius unum sunt. Ad hunc modum, etsi persouaesint differeutes (hoc est, Pater non est filius, nee Filius est Pater), tamenvoluutas est eadem, est Verbum idem.

256 Enarratio Psalmi Tl. 1532. [1546.] (V. 7)3oi)jVjVelaudum cogitatlonib[us levibus, quasi pater sit in alio loco, ut Philip^pus.gê nt(^t toeiter, quam versus dicit: 'Ego narrabo"; öon bet prebigt Iq§ bic^nid^t fuven. Si audieris, cogita uusquam esse alium deum. Si vagaris,amittes patrem et filium. 3)aS ift de vera diviuitate getebt, ut Epistola adiiebr. 1, 5 Ebrae[Os et postea Textus. s'Ego': Varie tractant. Aliqui expouunt de uativitate Clu-isti, qiiidamde resurrectioue, ut sit tempus novi testameuti, jo muftet inan§ fparen auffpeuthecosteti. gignere ]§et[t ntc^t resuscitare ex mortuis, neo e.st parere luulieris.Nou de nativitate carnali nee spirituali, sed proprie de nativitate eterua,invisibili. Nobis dicuntur haee verba, filius narrat, sed impossibile est intel- loligi, uecesse est credi. Nemo intelligit ea nisi pater et filius. Quia illageueratio docetur, auditur, creditur, sed non compreheuditur, quia Pau[lus:1. lim. 6, 16 'Lux inaccessibilis'. facit alios pai'ere, i. e. creaturas generautes. [331. 16 *JSedhie loquitur cum filio, uon cum hominibus. Ideo nou dicta ad homines,zu 1 loau. 14. r 5 über postea steht infra zu 6 'Kgo bodie geuui te' r zu 8(iigiiere r 13 über 'Lux' steht 'Deus est' zu 13: 1. Timo. r 14 über cum (1.)steht de3oö.Dr] Valet autem hoc eo quoque, ne cogitatiouibus nostris a Christo disce- nH.sdaiuus quaesituri, auditurl, invocaturi Patrem, Sed sicut Christus ad Philippamdicit, certo statuamus, cum iutuemur, audimus, invocamus, colimus Christum,nos Deum Patrem intiieri, audii-e, invocare, colere. Igitur adhaereamus huicDoctori, nee nos ab eins verbo patiamur abduci. Quod enim ex ipso audis,ex aeterno et invisibili Patre audis, nee est pi-aeter hunc Christum aliasDeus aut alia Dei voluntas quaerenda.Qui igitur indulgent suis cogitationibus , et de Deo et voluntate einssine Christo speculantur, hi Deum prorsus amittunt. Igitur quod Spiritussanctushie dicit: 'Dominus dixit ad me', intelligendura est de vera diviuitate,sicut Epistola ad Ebraeos hoc ipso testimonio utitur. 35De particula: 'Hodie geuui te', varie disputarunt Doctores. Alii euimde nativitate Christi expouunt, Alii de resurrectioue et tempore novi testameuti,Sed nos retineamus grjzov seu literam. Verbum Ebraeum enim significatpi'oprie gignere. Id hoc loco non potest intel ligi de nativitate naturaliseu temporali (non euim de homiuibus, sed de Deo dicitur), significat igitur 30nativitatem aeternam et visibilem.Igitur eiusmodi verbum est, quod intelligi aut comprehendi ratiouehumaua uou potest. Filius narrat nobis, sed nisi crediderimus , nuuquam1. lim. 6, 16 intelligemus. Est euim verbum allatum ad nos ex illa 'iuaccessibili luce,quam Deus habitat'. Tum iutelligitur, cum inter homines de hominibus 35dicitur, Sed hie, cum Pater aeternus, qui Spiritus est, de Filio suo hoc verbumloquitur, intelligi non potest.90

Enarratio Psalmi II. 1532. [1546.1 (V. 7) 257Hs] Ut illa (liota hominibus. Sed hie pater loqiiitur cum filio l)'^m lêtjmltdênluefcn. Duplex praedicatio: 1. interna, quod ei dicit: 'tiliiis tu meus', 2. ba§er t)n§ fagen fol, sed quoraodo intelligatur, impossibile est. Est substantiaiiset Tiaturalis nativitas, quae non potest dici et explicari.r, 'Hodie': Augu[stiiius habuit longam speculatiouem : Verbumpraeseutiset praeteriti temporis; Genui heri, aute secula: 'hodie' praeseutis, 'genui'praeteriti. Quomodo pater potest dicere ad filium: 'Hodie' etc.? inqiossibile,ut sie dicat. 'Genui' importat perfectionem nativitatis, 'Hodie', quod senipernascitur. Haec Augu[stini speculatio, et bona. 'Hodie' accipimus pro10 tempore dei. Non loquitur cum hominibus, qui sunt in tempore, sed cumeo, qui est extra tempus. Apud deum non est hodie, cras, sed omnia stautsimul, omnia 'hodie', 2. Pet. 2., 'niille anui', Mose, 'hesterna dies', non est L^'^"^^'*"-dies suecedens diei. Nee hora horae. Principium, medium, finis temporisS über et steht filius zw 5 Augnstini expositio r r.xi 9 'Hodie' r zu 12:2. Pet. 2. r 12J13 nou est dies oDl] Vides autem hoc ipso in loco duplicem praedicationem. Prima est15 interna, quando Dominus cum Filio loquitur. Eara nos neque audinius uecintelliginius, sed tantum intelligitur ab eo, qui dicit et ad quem dicitur.Altera praedicatio est externa, quando Filius nobiscum loquitur: 'Dominusdixit a me: Filius mens es tu'. Haue audimus quidem, sed etiam non intelliginius,sola enim fide appreheudi vult et potest. Accipio igitur locum20 lumc de geueratione aeterna.Augustiui disputatio non displicet, ubi comparat verbum praeterititemporis cum adverbio praeseutis temporis et dicit coram Deo neque praeteritimineque futurum esse, sed extra tem[S8g. Kjpus et in aeteruitato onniiaesse praeseutia. Et tamen tempore praeterito voluit Spiritussanctns uti ad2.1 notandam perfectionem nativitatis. Alioqui, si, ut res est, loqui volumus, hodie,quotidie et semper nascitur et natus est filius Dei. Nam aeternitas nequepraeteritum neque futurum habet.Ad hunc modum accipienda particula 'hodie' est pro tempore, scilicetDei, non uostro. Non enim nobiscum loquitur Dens, sed cum illo, (jui est30 extra tempus apud Deum. Nos habemus ista temporum discrimina, ut aliudsit hodie, aliud heri, aliud cras. Haue diiferentiam nescit aeternitas, ubinuUuiu est tempus, neque praeteritum nee futurum, sed perpetuum hodie,sicut Petrus dicit: 'Upus dies apud Dominum sicut mille anni, et niilie anuisicut uuus dies'. Nam principium, finis et medium temporis apud Deum35 sunt unum momentum.Haec verba sicut psitaci loquimur sine intellectu, sumus enim temporalesseu, ut verius dicam, uua exigua particula temporis. Nam quodfuimus, abiit, quod autem futurum est, eo caremus. Ita de tempore nihileutêv^ 2Önfe. \L, 2 17

258 Enarratio Psalmi II. 1532. [1546.1 (V. 7)Hsje.st in iino momento apud deum. Nos non comprehendimii.s, no.«* snmus einftltcEe a coutinuo raundi. 6 tau^Leut XüXi, sed coram eo omnia praesentia.'Hüdie' ergo declarat aeteruara uativitateui, quod filiiis non .sit teniporalitorgenitu.s, qui hori non fuerit et cra.s non erit, sed qui 'hodie' i. e. in aeternum,qui neo principiiini noc finem habet, sed aeternitatem perfecti.ssiraam. I.sta bspeeiilatio Aiignistini bene placet. Verns honio natu.s e.x semine .seciindunitempu.s etc. Qni vult .sapero, signet se crnce et caveat s])eculaLtionem.i.ftov. 2,9 Nemo homo lioc e.xcogitabit, 'non ascendet in cor honiini.s', nt dieei-ptiir def[ilio, qui dei filiiis. nou in nobis nata verba, ergo per nos non regulauda,sed audienda et eredenda. Euangelium ergo efst nova doctrina ultra legem loMosi, quam filiu.': praedicat ex maiidato patris, \fSi. 16''] quod ipse sit verusRex super niontem Öion et verus filius dei. Isto posito art[iculo habesEuangelium, |)ostea amplifica[bit se per sua facta, verba, modo credas verumhominem et liliurn unicam personam. Ablato eo articulo nihil reliqui estV2 Sion6 über seiulne sieht Abraliae 7 tenipii.s c ans dempiis zu 10 b^nangeliuiii rDr]habemus, nisi momeutaneum quiddam, quod praesens est. Pertinet igitur 15adverbium 'Hodie' ad illam aeteruam nativitatem Filii, quae manifeste convineit,enm non esse creaturam, Siqnidem 'hodie', hoo est, in aeternum estuatus, sine principio et sine fide, in praesentissima, ut sie dicam, nativitate.Dixi autem supra, si conferas haec, (|uod et ab aeterno sit natus hiefilius, et tameu sit Rex in Zion, sequi duplicem eius esse nativitatem, extra aotempus et in tempore, et sünul verum hominem et verimi Deum esse hauepersonam ex Maria virgine natam.Id quomodo aut factum sit, aut potuerit fieri, cave disputes subtilius.Verbura sequere simplici fide, quod de bis rebus sie nos doeet, et disputationesfuge. Non enim bominum iioo figmentuni est, ut de hoc horaine ex asMaria nato dicatur, esse üeum, esse a Patre ab aeterno genitum, Scripturasola nos hoc docet. Credamus igitur tanquam articulum nobis divinitus,siue nostro iuvento, traditum et ostensum, nee aestimemus tantas res exnostra mendicitate, (|ui tantum Ijreve moraentum de tempore habemus,aeternitatem autem ne intelligimus (juidem. suHabetis igitur iani praecipuos fidei nostrae articiilos ostensos iu hocPsalmo, Quis et qualis Rex sit Christus, Nempe a Patre ab aeterno genitus,et constitutus super montem Zion, Deinde quäle eius sit reguum, quodscilicet Doctor sit ultra legem et Mosen. Docet enim nou de nostris o])eribus,sed de se, quod sit aeternus filius Dei, ut excitet uos ad amplecten- 35dum se et ad fiduciam suorum meritorum et operum.Haec qui admittit et credit, huic mox se amplificabit hio Rex per suadicta et facta; verbum eius nou contemues neque uegliges, Seis enim Dei

Enarratio Psalmi II. 1532. [1546.] (V. 7) 259Hs] pietatis etc. , Ut Turca £)eÜ Christum pro propheta. Sic iu Papatn contemptuihabita doctrina, ideo passio Christi fuit tantum hi.storia, quia apiidPapiâiu nihil sunt Euangelia quam historia de Christo. Sic fit historia exChristi factis et verbis, si amissuiu principium Euaugelii. Si vero dicd: est5 verus Rex super etc. et filius verus dei, Tum audio eius verbum, quid faciat,qiiod pro me natus, passus, suscitatus sedet in dextera etc., defendat contradiaboluui, b'beret a morte et peccatis. Ista non historia sunt, sed resviveutes, ut x-ivificent uos. Non tum historia ut Davidis, sed res iu eternumvivens, quia ipse Rex inetemum: 'hodie'. A priori est descriptus, quod pater10 genuerit filiuin inconiprehensibiliter, impossibile, quod ratio cognoscat, quae,ubi computat tenipus, ponit tria: praesens, periectum, futurum. lam veuieta posteriori et osteudet eum deum ab ipsis etiectibus, eum esse deum uonsolum a prineipiis et causis.efficieiite1 Christum o zu 5/6 Officium Christi r 9 ühe.r A priori steht a causaDr]filium esse; In facta quoque eius iutneberis; et summa cimi voluptate audies,15 quod factus sit homo, quod passus sit mortem crucis, quod ex morte excitaveritipse se. Statues enim haec non sua causa facta, cui, quia filius Deiest, nihil deerat, sed tua, ut tu a morte, a peccato, a Satiinae laqueis ettvrannide fieres liber. Confides igitur in hunc Regem, et per ipsimi statueste potituruni aeterna vita. Haec onmia sequentur, cum firmiter hunc ai-tisoculum retinebis, (|Uod Christus sit Dei aeteruus filius.Qui autem hunc articulum uon firmiter retinent, hi aut, sicut Turcae,si magnifacient Christum, iudicabuut eum Prophetam esse, aut, sicut, Papa,non magnifacient eius opera et verba, sed cjuaeront sibi praesidia aJia,(|uibus remissionem peccatorum et vitam aeternam sperent. Norunt hi25 quoque ex Maria natum et sab Pontio Pilato passum, Sed haec omnia eishistorica tautmn sunt, non excitantur ad fidem, non concipinnt per haeccertam spem salutis, Sed, sicut leguut historias reguni Inda aut Israel, itahaec quoque de Christo norunt. Non enim potest aliter fieri; totum Euaugeliumtantuiu historia fit amissa hac capitali sententia de aeterna nativitate30 Christi. In hac enim posita sunt omnia. Itaque qui haue teneut, apudhos dieta et facta Christi non sunt mortuae historiae, sed res viveutes,nobis ideo a Filio Dei obiectae, ut nos per eas viveremus.Igitm- uotale hunc versum diligentissime: 'Filius meus es tu, Ego hodiegeuui Te\ Sunt pauca verba, sed immensum poudus habent, ac ratione35 comprehendi non possunt, quae, cum se extra tempus et temporalia proripit,prorsus coeca et stupida est, nihil neque videns nee sentiens. Fide igituropus est. Ratio autem, sicut Paulus de mulieribus in Ecclesia praecipit, nihil iSor. u,34loquatur, sed sileat.17*

260 Enan-atio Psalmi II. 1532. [154G.] (V. 8)y j 27. iViaT)"! ^ 'Postula a ine, et dabo': proxime aiuli.stis institutiim Regem etsaeerdütem, sed eum, c|ni vere sit filiiis dei, natura etiani. 'Ego hodie' dicit.Servat propheta eani phrasin quam Sauctus Ioh[annes Euangelista, In quo^'fbt. 5, 5 videtis, quod dominus noster refert omnia ad patrem. Sicut dicit ad Eb.Ne videatur .seipsum vocare et ingerere ad officium regni et sacerdocii, sallegat autoritatem patris, alioqui poterat verbis aliis dicere: Ego sum filius».'dei, Rex etc., sed: 'dominus dixit ad nie', pater lo()uitur, non Ego. |sbl. 17*]Haec iam dicta sunt de ipsa persona instituta, sacerdote et Rege, sed nonsine cruce, quia 'Reges principes etc. tumultuantur etc. adversus Christum' etc.S)o§ ift de passioue, quod iste damnatus, vexatus etc., uou sohim in sna i»persona, cum viveret, sed ctiani postquam nioreretur, tarnen dobeb[at postea3 qui (sit, qui) vere 3 lolnanues Sauctus zu 3 Phrasis lohamiica r 4 überad (1.) sieht iii über ad Eh. steht câp. 5. zu 4 Eb. 5. r 5 seipsnui (se) 9 ciuceüber X " über nioreretur steht in Apostolis etc.') Bait Folgende bis S. 269, 6 ist sehr stark umgearbeitet.Dr] Sicut autem Spiritussanctus nos de Rege hoc docuit hacteniis a prioriseu (si modo ita dicere licet) ab efficienti causa, quod a Patre ab aeternosit genitus, Ita iam porget eum describere a posteriori et ostendet ex ipsiseff'ectibus liuuc Regem non sokun liominem, sed Deum esse. isv.sPostula a nie, et dabo tibi gentes hereditatem, et possessionemtu am terminos terrae.Haec simul ad regni et personae descriptionem referenda sunt. ArripuitArius quoque hunc locum contra divinitalem. Si, inquit, Christusnatura Deus est, iam antea est Dominus Gentium et finium terrae. Sed iiic aopostuiat tanquam inferior Deo et accipit, quod antea non habuit, Igitur nonest Deus, sed perfectissima creatura, unde etiam nomen habet et vocaturfilius Dei. Sic finnt subtilia ingenia officina Satanae, postquam a verbo sepatiuntur abduci et nituiitur suo sensu.Quin ])otius invertinius totum argumentum et sie concludimus: Filius 25hie constituitnr Dominus finium terrae, hoc est, totius croaturae. Ergo sequiturcum esse natura Deum. Sic enim Dominus dicit: 'Gloriam meam non dabo3e[. 42, 8 alteri'. Huic dat gloriam snam, Ergo non dat alieno, sed sibi simili, hoc est,Deo. Et tarnen manet differentia personarum, Alius enim dat, Alius autempostuiat dari, imo iubetur postulare. Cur autem hoc? Si Deus est, cur .sibi 30non sumit, quod suuin est? quid opus est eum postulare?Respondeo: Loquitur Psalmus de filio Dei, non sicut ab aeterno fuit.Hac enim ratione est Dominus creaturae, nihil accipit, sed omnia habet. Sedloquitur de Rege in Zion, hoc est, de filio Dei incarnato, de homiue nato exMaria virgine et incipiente regnum suum in corporali Zion per Euaugelium. 35

Enarratio Psalmi II. 1532. [1546.] (V. 8) 261H.?] gloriari. Hie sequitur sua glorificatio, quotl, (jueiii oderunt Isti 4 etc., eritdominus orbis terrariim. Ideo propheta itenim loquilur iu persona ])atri.set nou filii.'Postula': Ulam phra-sin Ebraicani iam sciti.s. 'Hereditatem': possses-5 siouoni, i.e. faciani te domiunni omninni gentium, omniuni finium terrae,reguum tuum erit sine fine. 'Imperinm sine fiuc dedi.' ^ Virgilius vester^:j)ostqiiam te crucifixerint adversarii, eris rex. ipii hanc gloriani regui intelligeret,esset Christiauus. Ista duo oportet eoniungi: Christum necesLse estpati et regnare, Ipsum esse extreme couculcatum etc. et Summe glorificatum10 et exaltatum. Sic a principio mundi et semper, non solum suo tempore,(juando fuit, sed quamdiu eius regnum durat.'Postula': Hoc verbum significat iterum, quod filius sese non intrudit.lohannica est phrasis: 'Pater raaior me est', 'Doctrina mea non mea', 'qui °-i,i6credit iu me, non' etc., 'qui nie audit', — semper refert ad patrem et in- 8/4715 ducit autorem patrem, Non solum ad terrondos impios, sed etiam pios consolandos.Qui contempserit verbum meum, vidcbit, (juem contemnat; Sicredit, etc., — quia doctrina mea nou mea. Est (pii quaerat et iudicet.Ergo rae audire est eum audire, qui vocatur pater, deus omnipotens. Ideopaveat universa creatura, quando Ego loquor. Econtra laetetur, quicunqueao audierit me. Tu passus es etc. Quid dem tibi? num 10000 ft. ^ÎtS?Num aliquem magnum Episcopatum? .sed aliquid melius, postula tantum!ZJt 4 'Dabo tibi geutes' r 6 vester o 7 postquam iitU Strich zu laciam Z. 5aezo'ieH•i •'zu 9 Christum

262 Enarratio Psalmi 11. 1532. [1546.] (V. 8)Hs]hoc dicitur uobis. Quid? Eris mihi similis, quia totuni orbein terrariim,omues gentes, quas uinjuam nulli dedi, tibi dabo, i. e. meum regnuni, tantumhoc differt, ut a nie postules, Ego siim dator et autor primus. [SBl. 17''] Oportetnos assuescere istis sermouibus propter futuros Arriauos. Ante uativitateiuChristi riserunt^ verbum, sie hodie. Nos habemiis Textura, quem neu 5finximus, sed iuvenimus ante 2 milia annorum. luveuimus exempla Arrianorum,sed tarnen mansit lesus Christus, verus filius dei et virgiuis est4>cbi- "2, 5 Rex Totius (Ireaturae. Tibi, 'non angelis'', ut ad Eh.: 'Non euini subiecit',Ibi sunt excepti angeli, Ut hie: Tu, 'postula*. Nulli datur regnum universaeSei. 42, 8 creaturae nisi uni filio, ergo verus deus, quia 'gloriam meam' etc. Creatura, 10iBiiUti).ii,27quae est dei, uon datur nisi ipsi deo. Sic loh.: 'Omnia dedit mihi pater',3oi). 5, 20'Et ostendet mihi multo maiora'. Sequitur: si deus dat regnum suum propriumetc., ergo est verus deus. Sic est etiam in reb[us humanis: Priocepsnulli largitur suum principatum nisi filio, caeteris distribuit officia, sie tarnen,ut possit deponere; sed haereditatem dare etc. Arriani possnnt cavillari, 15Sed si consideretur maiestas, res tradita, persona, tum solus deus regnatsuper omnes gentes, orbem ter[rarum, populos.2 üher i. e. steht 'dabo tibi' regnum (dabo) 5 Nos (qui vuIlUiuus), darüber quicredimus 6 über ante atehi scriptum 6/7 über Arrianorum steht qui contra eum seopposueruut zu 7 hinter mansit ist is textus et articulus, videlicet vom Rande eingewiesenzu 8 Ebrae. 2 r !) über Tu steht fili 10 über 'gloriam nieani' steht Esa. z« 112Ioan[nica phrasis r 14 (sî) uisi zu 15 Arriani r 16 res, persona,Imaiestastraditao') Nämlich die gentes, populi usw. in V. If.Dr) testatur. Sunt autem hae tales res, quae ne in Angelorum quidem manusunt, sed solus Deus remittit peccata et iustificat, Sohis Deus liberat a morteet aeterna damnatione, Solus Deus dat Spiritumsanctum, Solus quoque Deus aoverax est. Haec cum iubeatur filius eifundere iu Gentes, quis uon videteum natura Deum esse? Haec enim non creaturae sunt opera, et tarnenhaec persona, cui haec ab ipso Deo Patre donantur, est semen Davidis ettenet sedem Patris sui Davidis.Sicut igitur Arianis verbum 'Dabo' plenum scandali est, Ita nobis con- 25solationis plenum est. Quia enim filius Dei apparuit in carue nostra, tanquamsemen Davidis, pertinet hoc verbum ad declarationem , de qua S.«öm. 1, 4 Paulus Rom. 1. loquitur, Quod 'potenter declaratus sit filius Dei unigenitus',qui omnia a Patre habet.Ad hunc modum non offendit nos, sed aedificat verbum postulandi auac doeet, ne more gentium, Turcarum, ludaeorum, petituri aliquid accurramussine reverentia ad Deiun tanquam ad ignotum Dominum, sed conferamus nosad Filium, mediatorem inter nos et Deum, cui Pater omnia tradidit.

Enanatio Psalmi II. 1532. [1546.] (V. 8) 263Hs] 'Dabo tibi': i. e. declarabo tc et constituani taleiu duiuimim, (jueniagno.scent omnes creaturae, etiam augeli. Tuum est, postules, ut accipias ame, quia sanguine, cruce glorificaberis, per passioiicni trausibis in gloriam.Eris in passioue ve.xatus, clamabis ad me, dabo omnia ba fur. Dabo per5 declarationem, clarificationem, ut dicatiir: S)U fcift êri et @jott. (jnia gentesjoltu lüc^t nf)emeu pro materia, sed cum omDibus suis iusticiis, sapientia,regniis, potentiis et (juiequid liabeut. Qtiando dicit: 'omues gentes', nonlotjuitur de Olafen, fue, laubgra», sed «juicquid est mniidus. 'Gentes' suntpopuli per orbem distributi cum suis legibus, religionibus, suis iusticiis, sapLien-10 tia etc. Et sie uno vocab[ulo audiat, quicquid est in erbe terrarunisapiens etc. Haec est abrogatio etc. non solum Mosi, sed abrogat oniuiaImperia, iusticias, cappas etc. Dabo tibi omnes Monachos; omuia, quaecunquesunt iustissima etc., tibi servient, te agnoscent dominum. Eris totus,Et fac totum etc. [St. 18*] Est abrogatum, quicquid est in orbe terrarum,15 i. e. nemo placebit, nemo erit in gratia nisi sub te; qui te diligit, ôl meinfinb fein. Econtra. 2)a§ i[t ein groffer Dator, quia condidit omnia, coelura,terram, solem etc. et habet omnes gentes in manu. Istis verbis nobis inuitendum,quia scandalum est in contrarium, quia 4 tumultuautur etc. Sedzu 1 'Dabo tibi' r 3 cruce über X ^ "ber Dabo steht scilicet 6 luateiia] ma'zu 6 'Gentes' r 7 über potentiis steht legib|us 9 cum fehlt 10 über andiat stehtigitur 11 abrogat o 13 vor tloininiini nochmals te 17 habet o IS über 4 stehtreges, principes etc.Dr] Sicut ('hristus dicit huuc ipsum Psahiii lociim quasi enarraiis: 'Oninis •i)(nttf).28, i820 potestas mihi tradita est in coelo et in terra', Ita consequemur, quodoptamus, nee dubitabuut animi nostri, sicut necessario Turcarum et ludaeorumanimi dubitant, invocantes, quem non norunt. Nos autem Christumnovimus declaratum filiimi Dei, cum daretur ei potestas in Gentes. Ita(iue'orantes in nomine eins cousequimur quidquid oramus'. Haec initio contra 3oi!- 1«. 2325 Ariauam pestem ad confirmandum uostrae fidei sununum articuiiuu paucissint dicta. Nunc explicamus verba.Constitntus est hie Rex in sede sui Patris David, Zion. Jl)i in popnloDavidis incipit regnura suum, non gladio, sicut David, sed tantum verbo,Est enim praedicator. Sed i-egnum in Zion et populo Davidis coeptum non30 ibi finitur, sed proferuntur Regui huius fines in omues Gentes et ad terraeterminos, Hoc est, Regnum coeptum in Jerusalem, verbinn in Zion primopraedicatum, evulgatur in totum orbem terrarum, sicut Psalmus 19. dicit: im. i9, 4t.'Non sunt loquelae neque sermones, ubi non audiatur vox eorum. In omnemterram exivit sonus eorum et in fines orbis terrae verba eorum'.35 Est igitur cum hoc versu coniungendus is, qui praecessit, nc ideo,quia Christus praedieatur Dominus et rex totius mundi, in eam insaniamprolabaris, ut omuia politica imperia ideo existimes aut non legitima imperia

2G4 Enarratio Psalmi 11. 1532. [1546.] (V. 8)Hs] insauiaut etiani diabo[li cum toto infenio et privata liicta inter dial)oliiuiet cor nostrum, .saeviat lex, peceatiim, pavdr, — 'Tibi dabu'; qiiicquid estprivati, publici, ift în toeg genomett. Non loijuitiir de rapinis, sed de rebus,qiiae peitinent ad salutein vel daniiiationeni cternain. Furiat Papa, Tinea,Monachi, Episcopi, ludaei, auima et iam tiiniuitueiitur contra Christum, sed>[tc foHen bir geben etc. Si volunt dementer, bene; si uou, violenter. Istudest pro impiis terror, pro nobis cousolatio, quod eum domiuuin habenuis, quinuiudi sit haercs, quamquam in j)raesens non appareat etc. Tempore ApostolorumChristi reguum erat miserri^nium, Roinana potentia opposuit seomnib[iis viribus, vexatum Euangelium, fusus sanguis. Sed e§ ijie^: 'Postula, lu3 est unten zu 2 ff.'DABO' am Rande

Enarratio Tbalmi II. 1532. [1546.) (V. 8) 265Hs] dabo.' Tandem stibiecta ista potentia. lam hodie fiirit Papa omnibus suisviril)ii.s, @r jol hoä) i]n "galten.' lp.si onmes foEen fjeiffen: 'Dabo adversarios' etc.Sic iu corde saeviat terror mortis etc., (S§ êift 'dabo'. AfHigere potest, iiisiirgere[)otest, sed vincere non. Assistant qiiidem Reges terrae, tumuitLuantur5 'gentes etc. Vexare nos potest nniudus, peccatum, coiiscientia et dia[bolus,sed vincere ift ^^n bcrbotcn, quia: Ego magnus dator dabo; S)u folt mensreguliis jetn 3tu Sion et nemo impediet. Sic fiet. Verbo dei nihil poteritresistere. Si etiam fit, non hjett"; fê auff Cinglius et alii etc.,neu diu'at.1 hodie scheint c iit hodieque 4 Assistant] Asistunt 7 über regulus steht (lomiuulus6' übel' Wert steht perdurat') büßen, unterliegen. ") = währt.Dl] lu vitam aeternam inutilia. Docet enim hie rex, Remissioncni peccatorum etvitam aeternam tantum per suam mortem et merita sua contingere, ac sibihaue a Patre traditam potestatem dicit. Caeterum hmiine ratioais et arbitrioseu vohintate vult homines uti ad huius mundi res gubernandas et ad praestandamin externa vita honestatem. Nam ad hoc ambo haec ratio et voluntas15 valent. Sed hoc gentibus exiguum videtur, salvari per haec naturae donavoluut. Id cmn repreheudit Christus, movent turbas et damnant Doctoreiiiseu Regem hunc cum sua doctrina.Quomodo igitur, inquies. Christus Rex est Gentium, Siquidem Genteseum noluut et damnant, Siquideni contra eum movent turbas? Respondeo:20 Si Gentes abiicientes Christum id cum suo commodo facerent, Ibi sanenasceretur incommodum regi Christo. Sed Gentes abiiciunt Christum cimisuo summo periculo et certissima perditione. Igitur Christi regiuiin iiacratione non laeditur, sed incredulus mundus sibi ipsi nocet et accersit daniuationem.25 Manet igitur sententia haec: Tradidit Dominus Christo Regi imperiumin omncs gentes, Itaquc ipse per Euangelium suum omnes geutes vocat adfidem. Q,ui audiunt et parent Euangelio, accipiunt remissionem peccatorumet vitam aeternam. Qui autem non credunt, hi mauent in peccatis, neerationis beneficio nee liberi arbitrii viribus ex peccatis se possunt evoivere.30 Non igitur Christi regne, cui se opponunt, sed sibi ipsis nocent.Pertinet igitur hie versus non solum eo, ut ostendat legem Mosi abrogandam,siquidem novum regnum a Christo institutum etiam iu (tcntestransferendum est, Sed ad abolenda omnia, quae per rationem et voluntatemhominis possunt perfici, quod ad salutem et vitam aeternam nihil valeant.36 Non igitur disciplina, non caeterae virtutes, quae a vohintate fiugi possunt.3ll3ä abrogandum bis regiuim a fehlt im Vrdruch; Ergänzung nach der Erl. Ausg.

266 Enarratio Psalmi 11. 1532. [1546. |(V. 8)Hs] 'Gentes': i. e. quicquid est iu gentibus iusticiae, sapieiitiae, poteutiae,eiit tibi obuoxiutn et reuiii et fol nihil coram te gelten, coudeuiuo sim])lit'itergentes, nisi imploraveriiit te et acceptae fuerint in te et per te. finb fonft',feien fie fo from fie tüoüen et sauctas leges habeant, utcunque etc. 2)aä êiftdaie haereditatem et possessionem etc. [331. 18''] Hoc dicitur in terrorem' împiorum et consolationem piorum, quod tandem doiniui etc. Et nota istaverba contra Arria[nos, quantiim situni iu istis verbis: Quid est gentes?Num Hispania? Gallia? Sicut Reges doniinantur gentibus; sed quicquid estin gentib[us; non est tantum dominari super corpora, ut Reges et Caesar,sed est dominus gentium, in quibus est sapientia, iu.stitia, leges, iura, non »«tantum pecunia et corpora; haec omnia damnata corani te et ad te. Corammundo sint aliquid, sed nisi te adoraverint, sunt damnati. Domiuaturzu 1 'Gentes' r 3 jot o 4 feien fie vom Bande e'mijewiesen zu 7 Arriani rzu 8 'Gentes' r 11 haec viit Strich zu sapientia ^. 10 gezuge»') Erg. Ucttovcu.J'rjnon suscepta quantumvis difficilia opera remissionem peccatoruni mereuturaut nos cum Deo recouciliant, sed sola fides in filium Dei.Sed, ut dixi, haec doctrina turbarimi et tumultuum cau.sa est in mundo, i»Nam cur nos hodie damnamur, quam quod hunc Regem dicimus solum esseiusticiam nostram? quod sola in ipsum fide affirmamus contingere remissionempeccatorum et vitam aeternam? Sed nihil moveat nos furor mundi.Scinuis enim ex hoc Psalmo, datmn Regi nostro imperium in omues Gente.s,nt sint possessio eins, hoc est, ut per ipsum salveutur et accipiant remis- ausionem peccatorum et Spiri [i8g. L] tumsanctum. Qui autem eum agnoscerenolunt, de his aliud iudicium postea erit.Igitur vocabulum 'Gentes' non ita nude pro matcria est accipiendum, sedcomplectitur omnia, quae Gentes habent, iusticias, sapientiam, potentiam,leges et caetera, quibus se credunt et adversus civilia mala et aeterna tutos. 35Vîde Romanum imperium non solum potentia, sed legibus quoquepraeclare munitum. In eo invenies excellentes viros, quorum virtus adcoelum usque literis toUitur. Hos admiratur muudus et praedicat, ac imprimisreligionis .studio capiuntur anirai. Sed quid dicit hie Psalmus? 'Postula ame et dabo tibi gentes' hoc est, non iuvabit Romanum imperium sua potentia, 30non leges, non virtus, non religio: Tui sunt et tibi traditi, hoc e.st, Si in tecrediderint, placebunt mihi et enint in gratia, Si non, abiiciam et perdameos, iiec poterunt se tueri.Pertinet igitur hie versus ad nos consolandos contra scandalum crucis.Nam, ut Psalmus initio dixit, Gentes tumultuantur, f'remunt populi, insurgunt 35Reges, Principes Consultant, Neque abeunt haec sine Ecclesiae periculis etcertis incommodis. Sed hie statuamus postulas.se Christum imperium in

uEnarratio Tsalmi U. 1532. [1546.] (V. 8) 267HsJ Christus Rex sie gentibus, ut etiam animabiis, iusticiis etc. iloniinetur. Ibiconipreheiiditur diabolus, mors, vita, saliis, iusticia, haec sunt auteiii dei.Ergo ille Rex, ciii dat deus suura proprium Regnum, est verus deus, quiaCaro, diabolus non possuut dominari super iustitiam etc. 'Regnum' sinipli-5 citer vocat regnum super omnia, [. e. super summas res, ut est iustitia, Salus,«.damnatio, ut infra. Sunt clarissimi Textus ad defendeudum articulum dedivinitate Christi, de regno dei, Ubi non angelus !êlffen tan nee diab[olusydâben. Angelus non potest vivificare, diabolus non occidere. Genteshabere in manu, ba§ êift regiuun dei proprie. Ar[rius: Christus est maxima10 ereatura, perfectis[sima creatura et deus etiam de deo, natus homo, sed tamen1 Christus Eex o über etiam steht simul 2 sunt übe}- (est) 3 suum proprium4 über 'Reguum' sieht liuius Regis 5 ut est v zu 7 Loci de divinitateChristi r 8 non occidere o zu 'Jff. Arrii dogma de Christo rUr] Gentes et a Deo patre id ei traditum. Insaniat igitur mundus, tumultueturSatan cum toto inferuo, non tamen praevalebunt. Nam Christi regnum estet erit, ac dominabitur in medio Inimicorum suorum.Ad hune modum in privata quoque lueta erigamus nos, cum aniiui lege,15 peccato, morte terrentur. Ibi arripiamus versum hunc: 'Tibi dabo Gentespossessionem tuam et fines terrae haereditatein tuam', hoc est, statuamnsChristum autoritate Patris constitutum Domiuiim super omnia, ut salus exipso solo jjendeat. In huius igitur mortem cum simus baptizati, huius nomencum invocemus, huius verbo cum nitamur, statuaraus victoriam iiostram fore20 ac nos per ipsum dominaturos morti et inferuo. Non enim Deus Pater hiede aliis aut coepis concionatur, tradit Filio in manus omnia, ut per ipsumsalvi fiant, qui credunt, qui autem non credunt, ut pereant et damuentur.Non igitur mundus, non Satan, non cor nostrun) nos pertiabet. Affligiraurquidem et premimur varie, Sed praecessit nos in hoc ipso curriculo•ii filius Dei. Sensit is quoque freraitum gentium et Regum minas ac conatus,sed tandem declaratus est Rex omnium gentium terrae, et dominatur adsalutem credentium et damnationem incredulorum.Insignis igitur hie proponitur consolatio pro eredentibus, quod eumhabemus Dominum, qui totius muudi sit Dominus, cui Reges et Gentes30 omnes, etiam Satan ipse servire et parere aut iuterire et perirc debent. Sirem videas, nihil huiusmodi apparet, et tamen exitus ostendit Spiritumsanctumvera dicere.Vide quäle Regniun Chiisti fuerit temporibus Apostolorum. Pauci niuiieroet iidem contemptissimi ac faex vulgi erant, qui Regem hunc praedicabant35 et mundo ostendebant. Contra Synagoga florebat et dignitato et poteutiaac totis se opponebat viribus his nobis Doctoribus. Tandem accedebatRomanorum Imperium, id multorum müiium Martyrum sanguinem effundebat

268 Euarratio Psalmi II. 1532. [1546.] (V. 8)Hsjnoii natiiraliter, siubstautialiter deus, sed est creatus deus. Sic Tiirca coiiceditChri.stum super omues prophetas etc.Istis veibis imponitur siin])licib[iis,sie uon etc. Cui dat deus reg[iuim suum proprium, ({uod est dei opus, basipfl. 19. 11 ge'ôrt uic^t ein creatur jU. Pau[lus fecit niira[cula. Sed ipsi: 'Deus operatus'per nos. Pet[i-us neu erat effector istorum operum, nou autor, sedsipa- 8, 15 iiistrumeutuni , prius cogebatur orare. Ibi vero tu, fili, eris autor, dat ei!l"Offt. Si ipse accipit, ergo non est deus! Si deus dat, ergo non fuit etc.!Sed istis verbis declaratur, qualis sit. Naseitur, vadit, loquitur etc., posteaSHcm. i,4dat i. e. declarat ei, qualis fuerit, per Evangelium, ut Ro. 1. Ibi dat, accipit3i)i).j,2i.36et dicit, qLiiicquid fecerit ille etc. 'Sicut pater vivificat', etc. Et: 'npera,quae facit pater, ego facio.' SâS l^cift nic^t instrumentum, sed effector.[ai. 19*] Arrogare sibi potentiani ista facieiuli non est instrumenti, ut PetLruszu Iji Turca ;- 4 uii^t (nid|t) über Pamlus steht Pet[rus zu i C'uius virtuteapostoli fecerunt miiacula r 6 fili o autor o 7 ipse o über Si deus dat steht istiidiudicant pro se facere zu 7 Cavillatio Arrii r S über istis verbis steht 'postula ame' etc. über Naseitur bis loquitur sieht demittit se in servanam uaturam et infirmitatenipostea unter (quorsum) !( über Ro. 1. sieht 'Declaratus in viritute' zu 9 hinlerl\o. 1. ist fonft jclje mon-3 nic^t, ba§ bie ptx\tm deus »er, ideo bcclarivt crä ront Bande eingewiesenDr] ad opprimendum Regem hunc, nee apparebat tum Christum habere regnumin Gentes. Gentes videbantur dominari non Apostolis solis, quos occidebaut inipuue,sed ipsi Christo, quem blasphemabant. Et tamen cjuis uon videt tum isSynagogam tum Romanum imperimn huic Regi traditum? Quia euim eumnoiuerunt araplecti, ita perierunt, ut vi.x extcnt vestigia aut umbra quaedamtantaepotentiae.Ita hie versus pessuudedit, quidcjuid se opposuit Christo, Nee dubitabinnis,quin hostes Chi-isti, qui hodic Euangelio se opponuut, ad eumluodum perituri sint. Non enim vana haec vox est: 'Dabo tibi gentes' etc.Sicut autein Reges terrae insurgunt, sicut Gentes tumultuantur, sed adextremum sentiunt irritos conatus et certum exitium, Ad eum modum incordibus iiostris saeviunt mors, peccatum, lex. Sed quia hie scriptum est:'Tibi dabo gentes possessiouem tuam', insurgcre et aliquid conari hi nostri ashostes possunt, vincere autem uon poterunt. Hoc euim est Regi uostrodatum, qui super Zion constitutus est. Huiiis unius est regnum, potentia etgloria in saecula saeculorum, Amen.Idem de haereticis et Ecclesiae turbatoribus statuanius. Ziuglius etCarlstadius iam movent turbas, Persuadere conantur siniplieibus, in coena 3uDomini tantum edi panem et bibi vinum. Christi autem verba, quibusafBrmat hunc panem esse corpus suum et hoc pocuhim sanguinem suum,malitiose et impie depravant secundum cordium suoriim vanitatem. Mihiigitur dubium non est, quin ipsi quoque daturi sint poenas huius impietatiset cum suo iugenti damno experturi tandem, quod Christus dominetur. 3530

Enarratio Psalmi II. 1532. 11540.] (V. 8. fl)269Hs) et Pau[ln8, Sed in nomine domini stat ilie etc. lesiis fadt tanquam dominu.s,liabens pote.statem vivificandi, iustificandi, et hoc iiabet a patre. Ajiiid arii[anosest scandalosum : 'Dabo', apud no.s aediticatorium. Deus .siia operapropria et regnum non tradit alteri. Si vero dat, oportet, bo? ®ott tlüt fei).5 Dat prt)pter uos. Et uiunes tibi commendo, omne.s gentes, onines duea terrae,ergo tu es deus. Postea latius declarabit.'Reges eos': S)a§ êtft abrogare, estqLue abrogatio fortis. Fert senten-v. 9tiam super omiies cultus, religiones, sanctitates; quanquani repugnent, tarnenBon. 6§ inu§ 3U trumtnevn, benn tuaS toax ba^, ut deus constitueret regemlü ad occidendtim? Satan prius coustitutiis, Moses legislator dat diabolo gladiumiu mauum, Deinde peccatura diclat etc. Ideo iste alius Magister superMoseu, diabolum, cpii dicitur, quod destruit ea, quae Mose, Carth[usiaui,iusticiarii aedificaut. S)u folt, quicquid apud eos sanctitatis, cultus, iusticiae,pietatis, 'franges' spiritualiter. Ergo coram deo nihil valet uUa relig[io,zu 2 Arriani r 3 über apud nos steht ift ein fer Ioftlic§ loorttin s« 4 Huncesse uuigenitum filium a patre et oiuuia habere a patre r zu 7 'Reges eos iu' etc. »11 über iste steht Christus zu 11 Christus alius doctor quam Moses r 12 ea(m)Dr] 15 Emphasis igitur est iu vocabulo 'Gentes', non enim nude acci])iendumest pro corporibus tantum seil materia, Sed complectitur iusticiam, sapieutiam,potentiara, voluntatem, rationem et omnia alia doua. Haec omnia Christosubiicit Pater et obiioxia facit, ita ut simpliciter abiiciat et condemnetgentes cum omnibus, quae habent, nisi in Christo et per Christum sint in20 gratia. Sunt quidem aliquid in mundo leges, Studium virtutis, discipliua,iustitia etc., Sed ad Christum collata sunt nihil et racrentur damnationemaeternam. 'Gratia enim et veritas tantum per Christum coufiugunt', quem pater3ofi. i.nconstituit Dominum super omnia, etiam super peceatum et mortem et Satanam.Dixi autem supra, pertinere haec ad declarationem, quod sit filius Deiai .seil natura Deus, Non eaiin creaturae est, dare vitam, abolere mortem etsauare peceatum. Haec igitur »(iiia Clu-istus facit, et facit Patre ita voleute,iubente et douante, sequitur esse Deum, iuxta illud: 'Gloriam meam nongei. 42. sdabo alteri.' Recte igitur Epistola ad Ebreos dicit: 'Ciii aiigelorum dixit:cif6r. 1,5Filius meus es tu?' Ac nos ad euudem modum hie quoque recte diciraus:30 Cui angelorum dedit Gentes in possessionem et fines terrae in haereditatem ?Conteres eos sceptro ferreo, et ut vas Figuli coufringes eos.v.»estPraecedens versus docuit, (juod diviua autoritate hie Rex coustitutusad destruendum, evellendum, damnandum, quidquid est religionis, sapientiae,potentiae et iustitiae in toto mundo et apud omnes Gentes. Huic enim35 soli Regi haec gloria reservata est, ut in nomiue eins iustificentur et vivant,quicunqueiustificantui-.

270 Enairatio Psalrai II. 1532. [1546.] (V. 9)Hs] moDach|ôrum sanctitas, iustitia, peregrinatio, ((uia êift : Tranges.' resistentquidem, Sed lêift: 'In \^rga ferrea.' Nun arundirieaiii, stipulaceam, nou fu(j^§=f(i)luan^.* Euangelium fcC)er^t m(|t, greifft m(i)t^ an. 'Virga' dicitur hie3et. 23,28f. (loctrina Enangelii, quod contundit montes, Ut in lere.: 'Quid triticum adpaleam? Est malleus conterens petras." Euangelium contundit cervicosis[si- sniam iustitiam ludeornm. S)a§ finb petrae, rupes, indurati insticiarii, UtSRiim.i, «Piâulus ad RoLraanos: 'Revelatur ira dei' etc. S)q§ ift ein toetter ftein ', einFerrum, nihil excipit ludeorum, gentium, iusticiariorum. @§ laut itt) ön§jC^redtUc^, sed est consolatorium, quia nihil pertinacius quam iustitia etsapientia operum; superbia Ion X\oä) gebempfft toerben, formae superbia, sed losuperbia iusticiae, sapieiitiae jietrae sunt. 35o QtijOXt nid^t 3tD Cicero, Virgilius,sed ein tnetter ftein, blij, bonner et virga t'errea: Tu es simpliciterdamuatus, sive sis ludaeus etc. [Sl. 19''] Carthusiaue, tu es petra. £)a§ f)eift:'Reges eos in virga.'28. Maij.ICoepimus dicere quod diviua autoritate iste Rex constituitur ad >5de.struendum, evellendum, perdendum, quiequid est religiîonis, sapientiae,potentiae, iustitiae, quia huic soll reservatum, ut in nomine filii istius iustificentur,vivaut etc. habeant intiuitos Moses, doctores iuris, iusticiae etc.,monachi, lusticiarii, in isto uuo ftlêt§ aEein. Futurum erat, ut totus muuduset priuceps mundi opponeret se totis virib[us huic uni, quia non potest ferre, 20ut experientia discimus, ut sua sapientia etc. damnetur, sua iustitia sit pec-2 über êift sieht e§ zu 3 'Virga' r zu 4 lei'e. 2.3. r zu 7 Ko. 1. » S überferruin steht virga ferrea 9 îix(düä)] \ä)exiiüä) 10 superbia (2.) mit Strich zu gebempfftInerboii ijezoyen ITjlS über iustilicentiir steht quotciumiie iustificantur 19 über ut totusmiiudiis steht ut in principio liuius psalmi zu 19 f. yuoniudo excipiatnr ('lu'istus et verbumSUUD1 a mundo r 20 über liuic stellt filio non (euni) über ])Otest stellt innndus21 über ut (1.) steht hodie•) = leichte Züchtigung. ^) Erg. mit ffildjäji^loaiijen. ') = Geioitterstein.L. sagt sonst Donneraxt; s. D Wtb. Donnerstein.Drl Habeant igitur ludaei infinitos Moses, si uuus eis uon satis est, habeantgeutes Doctores iuris et iusticiae, habeant Monachi et insticiarii certasreligiouis uotas, si hunc Regem non habent, si eins iustlcia non sunt ornatiet donati, sunt et manent in Regno Satanae, in peccatis et morte.Atque haec causa est, quod mundus, sicut initio Psalmi huius Sjiiritussanetusvaticinatus est, totis viribus huic Regi se oppouit nee viucnlahaec vult sustinere. Non vult, ut etiara hodie experimur, damnari sapientlamsuam, uon vult accusari iusticiam suam, quasi sit peccatum, iiou vult poteiitiamsuam contemni tanquam infirmitatem. In summa, uoii vult ferre sen- 30tentiam hanc, quod omnia sua sint nihil. Si enim illa misera metallisub.stantia, anrmu scilicet et argentiun, facit inflatos homines et superbos,Quanto magis religio, insticia et notitia legis diviuitus datae iutlabuntiutirmos animos?"'

«Enarratio Psalmi IT. 1532. [1546.] (V. 9) 271Hsjcatum et sua potentia infirniitas et in s[urama omnia siia uihil. Ubi pecuniaest, ibi superbia; etiam illa misera substaiitia metalli facit inflatos homines,quantomagis religio, iustitia et Moses et lex divinitus data. Uli uon voluntreprobi et publice accusari rei. Ideo gtieng an einonber, !omen jloeen f)artei ftetn Jh) fanten.^ 'Lapidem, quem' etc. Lapis e.st et reprobus. Ip.«i uou Wattii.si,«.reprobi, sed optimi doetores iustiLtiae, Sancti potentes. Sed: 'qui cecid[itsuper' etc. @§ mu§ \o qfyiu, man ftojfe ftd) bran ober falle braiiff, ber ftetnh)il rec^t lâben.'Pasces, reges": i. e. hu folt jU fd^mettem omnes gentes, fines terrae,10 vel conteres, confringes. Et quicuuque restiterit, non praevalebit. suscitabiturtotus orbis, oniues fines terrae et Opponent semper totis viribus, non praevalebuut.surgeiit haereses, pseudofratres, Tyrauni, omnia oppouent se contrahane doctrinam huius regis, qula vult facere omnes fatuos, uihil et solus1 et infirniitas .''ua potentia omuia sna vom Bande eingewiesen 2 est o 3 data(et ratio) iiher Uli sleM muudns, iiisticiarii sii 5 Mattli. Jl. )• 67? üher "qui cecidiltsuper' stellt inquit Christus 9 bu o zu 9 'Pasces eos in virga' etc. r 7.i vult übervoluut und mit -Strich zu regis gezogen>) Sprichwort s. Thiele 463.Dr] Cum igitur haec summa dona mnndus audit per Euangelium reprobari15 et tantura commendari linnc Regem, non oä'enditur solum, sed etiam armaparat et totis viribus vindicare sua dona ab hac contumelia conteodit. Haeccertaminum acerrimorum occasio est, ut mundus et Rex hie iufestis animisinter se concurrant, eo tarnen eventu, de quo Psalmus 118. vaticinatur:'Lapis, quem reprobaverunt aedificatores, factus est in caput anguli.'

272 Enarratio Psalmi II. 1532. [1546.] (V. 9)Hs]esse omnia. Sed surgant Sancti et furiaiit etc., sed tu deltes eos pasoeve,confringere i. e. affligere, conterere, vel pa.scere i. e. bu joU t)i)n ein bifleitl jtuf reffen geben, ut aU bran ertuurgen.^ Et in virga invincibili. Ista non terrentDOS, .sed potiiis consolaiitur; sonat comminatorie et terribiliter, .sed iiobis cousolatorie,quia Christum regem scimus infirnium laborare iu multis infirmitatibus 5contra Tyran[nos, Schwer[meros et falsos fratres et nos ipsos in conscieutiaetc., [331. 20*] sed ueque vera infirmitas uec multitudo sectariorum neevioleiitia tyranno[rum nee in corde vestro conscientia fol !înbetn, sed 3tt)=fcînettert lüerben. Ideo Euangeiimu, quod praedieatur, deb|et dici ferreavii'ga, quamquam nihil iucundius, consolatione plenuni. non tyranis sed nobis 10est virga sahitis, quia nos iam sumus destructi, quod efficero debnit, iamefiecit: daraus deo honorem, dicimus nos niliil, infirmos, peccatores. Sed qui2/,3 über jhj fvejjeii gcicn steht et ein fiipjilein focên ^ 3 über invincibili steht ferreaadamaiitina 10 über iucundius steht Euaiigelio über consolatione pleuum steht nihilinagis tyranis sed zu 10 'Ferrea virga' r 11 quod ei'ficere debuit o 12 deo•) & Umre Aiisy. Bd. 47, 80, 17. ^) Sprichw., Unsre Ausg. Bd. 34 «, 289, 9.Drl quo eventu? boc nimirum, ut tandem conterantur et pereant. Habes enimvirgara sen seeptrum ferreum et adamautiiuim, quod sustinere non poteruntetc. 15Si cui magis placet latina translatio: Theroem, 'Reges eos', seu, utHieronyraus vertit, 'pasces eos', Ne baec quidem insuavis aut incouciuuafigura est. Sic enim nos quoque germauice solemus loqui: S)u folt j^nenein bifün ]u freffen geben, ba fie an foüen ju betoen 'âben, Dabis eis pabulumtale, ipio peribunt. 20Est igitur versus comminatorius, et terret impios, qui huic Regi seopponunt. Contra nobis est cousolatorius, qui uos cum hoc Rege coniungimusac scimus esse eum quoad mundiuu intinaum Regem, laborautem in muitisiufirmitatibus, sive se ei opponant Tyranni et potentes in mundo, sive falsifratres et autores sectarum ac haeresum, sive etiam conscientia uostra; Sed 2stanta infirmitas nostri Regis non est, neque etiam potentia adversariornmtaiita, quin tandem omnes, qui se ei opponunt, ruant et pereant.Retineamus igitur cousolationem haue, cum niundus furit ac vi etarmis contra Regem hunc grassatur. Etsi enim mundus habet maguampotentiam, contra Rex hie admodum est infirmus, Nihil enim habet, quo 30pugnet, quam verbum Euangelii, quod secure a mundo coutemni videnuis.Tarnen hoc ipsum verbum, sie couteraptum et neglectum in mundo, tandemdestruet omnes suos hostes. Est enim, ut Propheta hie loquitur, ferreumseeptrum, contra mundus est vas figulinum, levi igitur impulsu ferri vasFiguli disiicitur. ssCur, inquies, hoc nomine Euangelium appellat Spiritussanctus, cum revera sit verbum recreans auimas et salvans, sicut Christus quoque non venit

Enarratio Psalmi II. 1532. [1546.] (V. 9) 273Hs] adhuc stant in lege, religione, fiducia etc.,istis Euangelium est ferreum sceptrumet\oU jufdîmettcrn.Et TaiKiuam lagena, 'Vas': ein fdôner ânbel,ba§ einer ein et)fern !olbcnniinpt et ein vas testaceum conteret. Signifieat illam invietam virtiitein5 verbi, quamquam absconditaiu, quia coram mundo apparet nihil infirmiiis,contemptius, nt ein fttoâlm, ber jutretten tnirb. Papa, Caesar etc. cogitant,quando diu praedieavimus : nos regnamus; ipsi mendici sunt. Impossibile1 Euangelium o sceptrum o .? über Tanquam [fj lagena steht 'Tauquam v.is'über ânbct stehi tticrli^ zu 3 'Kos [geschrieben EsJ tanquam vas figuli' r 4 vasbis conteret vom Bande eingewiesen 6 ffiitb D 7 ipsi mendici sint oDr] ad perdendum mundum, sed ut .salvet niundum. Hie autem diversum vaticinaturSpiritussanetus, quod mundum sit vastaturus?10 Kespondeo: Verum est, quod hoc Christi officium est, ut salvet, ut apeccatis liberet et donet aeternam vitam. Sic Euangelium quoque rectedicitur a Paulo 'potentia Dei ad salutem omni credenti'. Qui enim Christum SRäm. i,i6araplectuutur et verbo eins credunt, vere consequuntur salutem. Ideo scripturaquoque eum vocat 'anguli Lapidem', qui .sustiuet totum aedificii pondus,i»!citt5. 21,4215 cui totum aedificium innititur, ne corruat. Qui autem Christum non aiuplectunturet verbum eins oderunt, hi, quia salutem suam abiiciunt, quomodopossunt non perire? Qui huic Lapidi non voluut inniti, sed aperta frontecontra eunt, qui aut cadunt in hunc Lapidem, aut super quos hie lapis cadit,quomodo non possunt laedi?20 Igitur Christus quoque dicit, loh. 12.: 'Non veni, ut iudicem mundum, 3oö. 12, 47 f.sed ut salvem mundum. Qui me spernit et verbum meuni nou accipit, ishabet, qui eum iudicet: Verbum, quod locutus sum, iudicabit eum in novissimodie.' Est quidem sceptrum seu virga salutis verbum Euangelii omnibuscredentibus, Sed qui hoc abiiciunt, quia salutem abiiciunt, non possunt non25 perire. Non culpa verbi, quod sanctum est et vitam ofFert, sed sua culpa,quod haue salutem, quae offertur, reiiciuut et nituntur potius sicut ludaeilege et sacrificiis, sicut Monachi votis et traditionibus suis, sicut iusticiariiomnes cultibus, quos ipsi sibi delegerunt. Cur enim non humiliant se, curDeo non dant honorem, cur non fatentur se miseros esse peccatores, et30 Christum amplectuutur? sie enim esset eis Euangelium salutis et vitae virga.Diligenter igitur notabis hanc desci-iptionem,quod Euangelium appellatursceptrum ferreum, (ûi autem Euangelio se opponunt, testa aut vasfiguli. Profecto non magni negotii res est, si manibus teneas ferreum malleum,ollam fictilem confringere. Quid enim tuis viribus, quid brachiorum pondere35 opus est? Ferrum fernere in ollam cadens, eam confringet.Pertinet igitur haec descriptio ad siguificaudam illam invietam virtutemverbi, quae non cernitur oculis, sed est abscondita. Si enim mundi seuSuttierä «Öcde. XI., 2 18

274 Enarratio Psulmi II. 1532. [1546.] (V. 9)Hs]est nos convelli, sumus couglutinati, nostri verbuni audientes rideut, nihilest stultius eis, quam cjuod ista doctriua debeat siibvertere orbem terrarum.Quid erat Petrus, Pau[Ius, quod niutare vellent religiouem ludaeoruiii etsubvertere regnum etc.? fuit eis risus. Et tarnen ista vox iufirma Pauli et3e[. 30, 14 PetLri fuit vox ferrea. Et plaeet ista fignra Esaiae: 'Sic confringitur, ne squidem possit portari igniculus' etc. Sic ludaei contriti per verbum infirniuni.Et verbum, quod ipsi occiderunt, crucifixêrunt, hoc occidit eos, Et sie, utiam videautnr dispersae testae per totum orbem, ut nulla particula valoatad unum igniculuni, ad docendum, ad opus ullum bonum, nou habilis adUKura aut fructum. Sic Episeopis, Sciiwer^meris et Turcis etc. foI§ gên et loonuies oppositores joüen êiffen fracta testa, in qua non possit gestari igniculusetc. Sed nou apparet iam, ergo nobis praedicatur. Corani deo iam7 est o ä (juod o 4 regnum o zu 4 Euangelium virga ferrea am Hmide(jntr zu 5 Esa. 'id. r 7 verbum o .'* atl (1.) o 10 usuin c aus s[ folS (jo)glên 11 omnes oppositores c aus omuibîis oppositoribius 12 über iam (1.) steht iuiodiversum iam (2.) oDr]rationis iudicium sequaris, quid est verbo infirmius? quid contemptius? Nouenim ferrum, sed stipula aut levis palea esse videtur, (juae infirino anhelituseu spiritu loco movetur nee potest eonsistere. Ita enim Reges, Pontifex, üEpiscopi et tota impiorum turba cogitant de nobis, esse nos numero paucoset miseros mendicos, qui ne apud nostros quidem aliquo in loco sumus.Secure igitur nos et verbum, t]uod praedicamus, contemnunt, non metuuntruinam, non calamitatem aliquam a lujbis. Sunt enim numero luulti acvaleut potentia, diguitate et opibus. Rideut igitur tanquam suaves ineptias, 20cum minaraur certas poenas secuturas contemptum verbi tarn insignem.Sic Petrus, Paulus et alii Apostoli quid erant, collati ad Synagogani,euius doctrinam, cultus et totuni sa [S8g. M] cerdotium conabantur unitare?Suavis risus movebatur Pontificibus ex bis conatibus. Sed tu vide, quidsecutum sit. Nonne iufirma ista vox Petri, Pauli et aliorum vere fuit ferrea 25vox, fuit malleus, (juo Syuagoga 'tanquaiu testa contusa et in pulverem redactaSei. 30, 14 est, adeo, ut ue quidem testa supersit, in qua (ut Esaias hanc figuram imitatusait) iguiculus gestari possit?' Non enim soluni per totum orbemterrarum miser populus dissipatus est, sicut te-stae, sed ne particula quidemrestat ad ullam rem utilis, simpliciter sunt reprobi et neque ad Rempublicam ' 30neeEcclesiam utiles.Idem accidet iis, qui hodie se verbo oppouunt, Papae et eius complicibus,Turcae, sectariis et Schuerraeris nostris, qui falsis dogmatibus de coeuaDomini, de Baptismo etc. perturbant Ecclesias. Omnes hos Spiritussanctushie pingit, quod sint fracta testa, in qua non possit gestari igniculus. Sed 35non a])paret iam haec verbi potentia, Imo diversum apparet, Doctrina nostra

Enarratio Psalmi II. 1532. [1546.] (V. 9) 275Hs] factum est etc. Sic erit revera. Nemo de.speret, sed omnia praesument.Sem verbo ift ntd^t jtt) tolleren, quia huius verbi autor est sûmma sapieotia,poteutia, iustitia divina et super omiiia. Et ideo etc., ut ostendatur suacontra istas futiles, iuutiles, quamiûam inflatas iusticias Papae, Turcae, qui5 sunt mere biillae, conterat. [ffl(.20''] Nobis studendura, ut eam doctriuauiampliticemus. Est certissime futurum, significat propheta futurum, quod totusmundus resistet, molietur Satan non solum in tyraunis, haereticis, sed pseudofratribus,imo in nostris ipsorum eordib[us. Et sie amplifica hoc verbum,ut, quicquid est sapientiae, iusticiae sive extra, intra nos, ôl huic verbo10 toeicên. Quantum potens diabolus est foris in tyrannis, plus in cordibnis,habet adliuc partem nostri, scilicet carneui, vexando nos desperatione, tristitia,3 sua mit Strich zu iustitia gezoyen 6 über certissime futurum steht quod dixi9 über iutra stellt sive zti 9 tyrannidis etc. vor der Zeile vor sive 10 diabolus oDr] videtur in tanta adversariorum multitudine prorsus casura, Impii doctores,idolatria, tyrannis videntur praevalitura.Pertinet igitur versus hie ad nos consolandos, ne abiiciamus animum15 et desperemus, sed statuamus, sicut coram Deo hostes verbi iam iudicati etpraecipitati sunt in iufernum, ita iudicium hoc suo tempore manifestatumiri. Verbum enim Dei tanquam torrens nulla vi poterit cohiberi, faciet, quodnatura solet, ut sähet credentes, Impios autem ut daumet et couterat, idqueideo, quia Autor huius verbi est sapientia, potentia, iusticia di\dna, ideo est20 super omnia, quae nos habenius et suraus. Quid enim est Papa cum iusticiissuis? quid Turca cum potentia sua? Quid Sacramentarii? quid Auabaptistaecum suis pithanologiis et fucatis rationibus? nihil profecto nisi futiles etiuutiles bullae, quae inflatae sunt et aliquid esse videntur, sed subitoevauescunt.25 Amplificemus autem nobis praesertim bis novissirais temporibus hasconsolationes de invicta verbi potentia. Fieri enim non potest, quin animinostri perturbentur in tanta scandalorum multitudine et infirmitate Ecclesiae.Non enim ludus aut iocus est, quod totus mundus se nobis opponit. Turcamet Papistas si conferas, dissimillimi inter se sunt et esse volunt, Sed in hoc30 consentiunt, quod contra Christum pugnant et doctrinam lianc volunt sublatam.Est quoque maguum nobis periculum a falsis fratribus et autoribusimpiorum dogmatum. Quin etiam corda nostra nos oppugnant et haue consolationem,quam per Christum habemus, couautur reddere dubiam.Necesse igitur est, ut ampliticemus uobis verbum et eins poteutiam ae35 statuamus : quidquid sapientiae, iusticiae, tyrannidis sive extra sive intra nosest, hoc omne aut cedat verbo oportet, aut ruat et pereat. Quanta potentiaSatauae foris sit, in tvraunis sentimus, Sed profecto longe est potentior incordibus nostris.Habet enim masimam nostri partem, nempe caruem nostram,18*

276 Enarratio Psalmi Tl. 1532. [154ß.] (V. 9. 10)Hs] conscientia peccati, contra haec omnia fi|t bcr lonig ofien, i|ni dieltur filiiis(lei et fürt t)nn feinem öertremten xoä ben reime': 'Rex Regum', ba§ iftDff. i9,iGverbiini iloniini, In Apo. @§ fol bei) ön§ 6lel)ben iusticia vera, .sapientia,institia, consolatio, velint, nolint nuindus, diabolas, qiiia verbum manebit.Illuin luuim spectemus super omnia, quia est constitutus pontifex et Rexsuper omnia.Tiguli': pulchra similitudo. non ut golb et filber, bo bie f(i)erben nod)gut finb, sed ut topffen, nbi tion etc.V. 10 'Et nunc': S)a§ t)eift toerlid) ftol^ geprebigt, fo fol man nod) Jjrebigcn.Quando ben !onigen auff bie Rauben greifft^, fol man einen Oerbrennen. tfiu2 ben reinte vom Hände eingewiesen 3 über In Apo. steht cap. 19. zu 3 Apo. 19. r7 über ut steht disiiciam unter golb et filier steht aureura vas vel argentemn zu 7''l'.'iiiqiiani vas ijguli' )• 9 ftol^ o zu i) 'Et nunc Keges' r 10 über Qniindo stehtman fonigen (ifet)') = den Titel. ^) = m die Hechte, in ihre Hiihe.it eingreift; rgl. Unsre Awtg.Bd. 49, 83, 20; Bd. 30 ', 166, 29.Dr] enm incitat, ut vexet corda desperationc, tristicia, conscientia peccati et aliissinnlil)us telis vere iguitis.Sed statuamus secundum liuius Psalmi vatieiuium, sedere contra haecomnia mala et difißenltates omiies Regem nostruni Christum, qni est filinsOff. 19, 16 J)ei, ac ornatus hoc titulo, quod sit Rex regum, Apoc. 19., ac teuere manu ir.ferreum malleum, Esse autem Tyrannos, Haeretifcos et quidquid se verboopponit, vas figuli. Cum igitur inter hos committitvu' certamen, impossibileest, ut figulinum vas praevalcat ferro, ferrum coinminuet et conteret testas.Manebit autem apud uos, sicut credimus, vera iusticia, sapientia, salus etvita, velit nolit mundus et Satan. Nam verbum Domini raanet in aeternum, 20Manet Pontifex et rex noster Christus, mauebimus nos quoque, qui in enmcredimus, Hostes autem verbi omnes ruent et peribunt. Amen.Non autem eo solum respicit Spiritussauctus, cum utitur similitudinevasis figuliiii, quod facilime et sine omni uegocio fi-angatur, sed quod fractavasa tigulina nullius prorsus sint usus. Ligoea cremari possunt et valent 35ad ignem succendendum, ferrea vasa, argentea, aurea si fraugas, reliquiaetamen sunt alicuius usus, Sed partes figuliui vasis prorsus ad nihil suntutiles. Sic abiieientur in aeternum hostes verbi.v.ioNunc ergo. Reges, erudimini, Siuite vos castigari, ludices terrae,Hactenus Regem Christum et Regnum eins Propheta Spiritusaiicto 30plenus pinxit, Nunc addit Conciouem exhortatoriam, cuius nihil simile inveniesin omnibus literis. Hoc enini solent alii scriptores, commendant imperiaet magistratus ac hortantur ad obedientiam subditos, ac bene quidem, SedPropheta diversum facit, non loquitur cum rusticis, non cum servis, non

Enairatio Psalmi IL 1532. [1546.] (V. 10) 277Usjgrobione ift bcr pfalm. Pouit iu coelimi os et loquitur cum Regib[us coiitemptissiinc;si ciuii liiisticis, piieiis, iêrvis, ancilli.s, â tool, — sed simplicitcrben fontgen auff bie fdjloai'ten gegriffen.^ Quid est? Nonne tragicaverba? NuUum Regem excipere, totum orbem terrarum alloqui. IJIe ergo5 Kcx non sine Cruee, vexatioue reguabit, quia propheta dicit, Reges forcrebelles, Et lebt auff fi(^ Reges et priucipes orbis terrarum. j£)a§ lüil nid^tdisputatio scholastica fein, Reges vocare ad iustitiam. Quid niaius iu orbeterrarmn quam Reges? Nou tantum eum, qui regnat, sed vos, regna sapieiitis.siuia,poteutis[sima, iustis[^sima, qui habetis iura et admiuistratis orbem10 terrarum legib[us divinitus datis. Vos cum vestris legib[us, iurib[us, iusticiis1 in OS coelum 2 über ancillis steht sie loqueretur 4 toUim c aus totius 5 über(licit steht in principio psalmi 7 jetlt u 6' über regna stellt Keges zu S Keges r') Bie Kopßdiwaiie ist geineint, s. S. 276, 10 und Ungrc Avsg. Bd. 33, 681.I'i] cum pueris, ut sint obedientes, sed cum ipsis Regibus, et maudatj ut patiauturse erudiri et disciplinari.Quid uuquam audivisti simile, vocari ad disciplinara eos, qui aliisimperant? Ad non magna superbia est, sie contemptim cum Regibus loqui15 in genere, nullum excipere, sed omnes simul alloqui tanquam fatuos, qui nihilintelligant, tauquam sine legibus, sine disciplina omni viveutes? Si enimiam antea sapiunt, cur dicit: 'intelligite'? Si reguntur legibus, cur dicit:'disciplinamiui' seu: 'accipite disciplinam'?Atque haec causa est, quod hie Rex, sicut Propheta initio dixit, non20 regnat sine cruce et variis vexationibus infinitorum hostium. Quia enim sineulla exceptione omnes alios Reges ad disciplinara vocat, quia damnat leges,iusticiara, sapientiam, et ipsos Reges ac ludices terrae stultos vocat, quibusmagistro opus sit, qui eos doceat iusticiam et disciplinara, ideo insurguntcontra eum, uolunt doceri, nolunt haberi pro stultis.25 Nura igitur, inquies, imperia mala sunt aut leges damnandae? Minime.Sunt enim ab ipso Deo condita imperia et Leges. Sed tu hunc Regemeonsidera, qualis sit. Nou est mimdauus Rex, sed est Doctor, qui docet dereniissione peccatorum et vita aeterna consequenda. Huc si leges, si imperiatransferas tanquam ad salutem conseijuendam profutura, falleiis. Non igitur3u damnat sapientiam et iusticiam Regura, si cousistant suo in loco, hoc est,si rationi subiectas res modereutur ac gubernent sapientia sua et honestismoribus alios quoque invitent ad legum obedientiam et communi tran(juillitatiserränt. Hie enim etiam pi'emia sua habet industria et virtus, Densenim addit successum. Sed fiducia liorum douorum aspernari verbum, abii-35 cere mediatorem Cluistum, sperare salutem etc., hoc peccatum illud est, quodin potentissirais, sapientissimis et sanctissimis Rex hie damnat. et ideo iubet,ad se ut veniaut, ex se ut discant, se ut audiaut etc.

:278 Enarratio Psalmi E. 1532. [1546.] (V. 10)Hs] [SBl. 21 "] îe f)il §ur jcûl. Hoc est iteium damnare, quod quidem suaviteradmonet, sed etc., i. e. quiequid est regiira, luristariiiu, mcdicorum, olle inOHd)e,9Jonnen etc., quiequid est maginim, bonum, siiupliciter damnatum et ^ntt bieêHe geftoffen. Et postulatur, ut deponaut suani fiduciani suarum insticiaium!Bf. 89, 26. 38 et huiuiliantei' arrepaut et coufugiaut ad istum. 'Ego ponam in luari' etc.,3cf. 5S, 16 'et exelsum'. Et 'omues reges contiuebunt', Esa. Omnes reges erga cumdebent esse ut discipuli erga praece|)toreni. Propheta bene sentit obstaculaEuangelii, sed propter dos sie loquitur, iie scaudalizemur, ue deficiamus a2 luristarum scheint luristis 2 moncê 4 gcftofjen o 5 über arrepant stehtju y^ [= Itcujc] friecên über Ego pouam steht Sic alibi zu .i ps. 89. r 6 überEsa. steht câp. 52. eum oDr] Abrogatur igitur hie (juoque non sohim Moses et lex, sed omnia imperiacum Omnibus douis, quae habent, cum sapientia, potentia, legibus, disciplina, lovirtutibus, religionibus omnibus et studiis, quod ad saluteui prorsus niliilprosint. In hoc autem uno ostenditur esse salus posita, si huuc Doctoremaudias, si te illi regendum, assuefacieudum , fingendum et formandum praebeas.Hie euim Rex, ut vulgo aiunt, est fac totum, I)eo nihil placet, nihilDeo gratum est praeter hunc Regem. isIgitur qui hunc Regem uon amplcctuutur, qui se ad eins pedes nonabiiciunt, qui non ipso Mediatore uttmtur, hos odit, abiicit et in aeternumdamnat Dens, nihil curans opera, nihil virtutes, nihil studia eximia, nihiliusticiam et sanctitatem, qua se coram Deo corameudari credunt. Solus enimhie est Filius, in quo Patri complacitum est, solus omnia habet et possidet 20ex voluntate Patris.Pertinet igitur hie quoque versus ad nos confirmandos contra ingensscandalum, quo Ecclesia vexatur. Si enim rem spectes, contrarium fit. Nonpatiuntur doeeri se Reges et Principes, sed vinculum hoc disciplinae, sicutsupra Spiritus dixit, summa vi conantur disrumpere. Huc accedit Satan, 25qui cum toto Inferno huic Doctori se opponit et excitat falsos Prophetas.Nee corda nostra quiescunt. Nam exagitata per legem, peccatum et mortismetum quaerunt alia praesidia, quam Doctorem hunc.Hie excitemus nos et hoc versu nos consolemur, quod hie solus sitDoctor, quo recte possimus erudiri, ac futurum, ut, qui hunc non audiant, 30simj)liciter pei'eant cum omnibus donis et praesidiis suis. Sic apud Esaiam3cf.52,isdicit Dominus capite 53.: 'Super ipsum continebunt Reges os suum', hoc est,Omnes Reges terrae, ad cum collati, erunt sicut discipulus ad praeceptoremPraeceptor loquitur et doeet, Discipulus tacet et auscultat.Ad hunc quidem niodimi gerere se debebant reges, si vellent consequi 35salutem, ac sane omnes qui salvantur, continent os suum et obediunt vociaui. 3, 34 Euangelii. Sed maior pars diversum facit. Est enim noster Rex 'positus

Enarratio Psalmi II. 1532. [154Ö.] ^V. 10) 279Hs] vero Rege, et fol fo fein, qiiando damiiaiit Episcopi etc. Iiidaei, "Reiben etseetae, inio nostra corda lüoHenö nid§t leiben, fdôbt nic^t, e§ fol fo fein.üSendt bnb Ireid^t, «ive angeli, diaboli, muudiis, Reges, saucti. Ille iiuiciisdebet replere totuni orbem terrarum. PaiiLlus: 'Omnia iraplet', Eph., utepi). i, 235 haereamus in illo nuo. haec vera Tlieolog[ia.'Nunc': ciiiu ongêt. prophetae proniiseruut, iam erit practica; cumveueiit, mittet Apostolos et annunciabit per eos. iufirmiter' lüirb» jiü gên,ut putetur nihil fore, sed nunc est etc. Cedant omne.s Reges etc. Quomodo"?'Intel [ligite': i. e. praebete vos dociles, laft eud^ lefen, meiftem. Sic10 'Erudimiui', laft eu(§ coftigim, qui estis 'iudiees terrae'. Hi .sunt maximihomines, ba§ tnogen fcûler fein. Quicquid est Regum, follen l)er, os galtenet discant. 2)q§ tan nic§t juglên ni,si divina Maiestate operaute. Nara reges4 implet zu 4 Ephe. 1. r zu 6 'Et nunc, Keges, infel^ligite' » 6' i'ore ozu !) vor mciftcvn steht nochmals taft euc^ am Rande vor der Zeile 11 über os sieht miiiibzu. 11 hinter Regum ist Etiam novissimus lucUs Apostolus [Judasbrief V. 15f.] vom Randeeiwjewiesen') Luthers 'ic^roed)lt(^', s. Unsre Ausg. Bd. 4-5, 578, 27.Dr]in signum, cui contradicitur'. Qui autem contradicunt, tjuod inde fenintlucrum? hoc scilicet, quod damnantur et abiiciuutur a Deo. Defiuita enim15 sententia est, (juod huic Regi debent cedere nou solum Reges et Principes,sed etiam portae inferorum et onmes Angeli. Solus enim debet 'replere gpo.coelum et terrarn' et omnia, Sicut Paulus dicit, nobis ad consolationem, utfirma tide in eo haereamus et per cum solum speremus salutem. Haec estVera Theologia, quae animos docet et erigit in summis periculis.ao Particula temporis 'NVNC neu est oeiosa, significat enim tempusinvulgati Euangelii per Apo.stolos. Hie si speciem consideres, non solumsumma apparet infirniitas, sed etiam manifestum pericnlum in re est. Numeroenim pauci et contempti ex infima piebe homines novum genus doctrinaespargunt in mundum et docent salutem per Christum crucifixuni, idque eo25 modo, ut omnia alia ad salutem instituta damnent.Hoc scaudalum videt Spiritussanctus, ideo dicit: 'Nunc intelligite,Reges', hoc est, praebete vos instituendos et docendos, 'Et erudimini, (juiiudicatis teram', hoc est, sinite vos castigari, sinite rejirehendi vestras iustitnaset religiones et parete huic Doctori, Hie vos docebit veram viam salutis etc.3ü Sicut igitur supra ipse Christus dixit se praedicaturuni, Ita Spiritussanctushoc in loco monet, ut Praedicatorem hunc nemo negligat. Facit enim exrege Christo Doctorem ac totum mundum ostendit es.se eins scholam, Discipuliautem eins sunt Reges et Iudiees. Hi autem si hunc Doctorem audiredebent, quid dubitabimus de Ulis, qui inferiore loco sunt? In summa, hie35 Rex docet totum mundum, ut omnes agnoscant se errasse cum omnibus suisiusticiis et meritis.

280 Enarratio Psaluii II. 1532. [1546.] (V. 10)Hs] sie alloqui, ut agnoscant se errasse omnibus .suis iusticis, meritis etc., ba êlffe@ott, alloqui t[t§ bnaufgefoc^teit , et tamen jol fo a,i\in. 1. vocabulum est'Bina'S 2. 'Haskil'^, oportet ali

.•ib'nquereEnarratio Tsalmi II. 1532. [1546.) (V. 11) 281Hs] 'Servite domiuo': Po.stulavit, ut fein verbiim cursutn habeat. Fostea v. iiscitote, postqiiam praedicaverit et rcvelaverit vobi.s, qualis sit, gebeitdt, iitsitis geôvfam et le6t, ut vult ipse. Hoc praedicabitur, qiiod 'servienduiiidomiuo in tiiuore', ei, qui dicitur: 'filius mens', quod oinne.s debetis dere-vestram iusticiam, ([uicquid aute habetis potentiae, .sinatis ei biücr=tôn fein, nt sit ipse domiiuis, Ut ps. 8.: 'Coustituisti' etc. @§ fol beni niouspi-s, tJh) fu§etc. Ipse accipit Iioc verbo plenam potestatem et siibiicit pater eitotuDi oi'beiii terrarum et sie, ut cum timore et tremore ei serviatur.3. luiiii.I'kServite domino in timore': Audivimus iu praecedentibus, quomodo10 David illum Regem instituLÜ et definivit, qualis et quantus esset, .sciiicet deifilius ab eteruo genitus, verus deus, et tempoialiter natus homo, ut possilin,stitui Rex super montem Siou. Ille est maximus rex, dominus domiuautiumet traditum ei reguum tale, quod dicit 'omaes geutes, omnes fines terrae'.Ibi absoluta descriptio istius Regis; omniimi aures, oculos [SI. 22'] vult esse15 atteutes in hunc, sive ludaei, gentes, iusti, sacerdotes, spirituales, politicimagistra[tus. @§ fol an bem man oHein liegen. Postea coepit eos exhortari:'Et nunc', (juicunque regnatis, sive spirituales sive corporaies, 'Servile' etc.zu ] 'Seivite JJomiiio' r 5 ei c mts eujn zu 6 Ps. 8. r 7 pater o zu 10 ff.Suinnia psaluii rDr] Servite DOMINO in timore, Et exultate in tremore. v.iiHactenus docuit Propheta, regem Christum constitutum su])er nioutem30 Ziou, et definivit quoque eum, qualis et quantus sit, nempe filius Dei abaeterno genitus verus Deus, et tamen tem[)oraliter etiam natus homo, utacciperet sedem Patris sui David et dominaretur in Zion. Inde dixit propagandumreguum in fines orbis terrae. Datae enim huic Regi sunt omnesgentes, ut sit Rex regum et Dominus dominantium, in quem oculi, aures et25 corda omnium hominum intenta sint, sive sint ludaei sive Gentes, sive iustisive peccatores, sive spiritualis magistratus sive politicus. In hoc enim unoRege omnia sunt sita, Solus habet vitam, solus instificat, solus salvat.Huic doctrinae, quae praecipua huius Psalmi pars est, subiecit Prophetaexhortationem, in qua persona« nominat easdem, quas initio nominavit,30 Reges scilicet et ludicos, qui tumultuantur, cum hie Rex exercet suum officium,ac monet, ut tumultuari desinant et humilientur ac se praebeaut discipulos,ut patiantur iudicari et damnari se tanquam peccatores et reprobos, ac Filiimihunc audiant.Ad hanc exhortationem etiam hie versus pertinet. Non soluni enim35 inbet, ut audiant, sed postquam audiverunt hunc Regem, vult etiam, utdesinant ab insurgendo et ei serviant. Ac addit causam: Quia, inquit, hieRex est DOMINVS seu verus Deus. Positum enim hie est noraen tetragrammaton,quod vocant et soH Deo tribuitur in scriptnra.

282 Enanatio Psalmi II. 1532. [1.54ii.] (V. 11)H.s] Pulclii'c meint, ad quos Ior|iiitur, nempe eo.s, quos uominavit siifira'A«titeriint reges, popLuli fremunt": g'êt fein ab be§ fj)il§', lôrt auff bc§ toBenS,liiimiliaiiiiui sub isto rege, .sinite vos iudieari tanquani peccatores et auflitchunc virum et, ubi aiidieritis, non solum desinite a furore et a persequendoeo, sed potius servite ei. Hie uo.s accipimus domimini ipsuni Ciiristum, sB-iaEegem; quaniquam ludei uon coDcediiiit, tarnen infra coguntur: 'osculamini' etc.Et supra, quod serviendo deo servitur per hunc Regem, quia supra etc.:s. 7. 8'Tu es filius mens'. Item: 'Dabo tibi geutes.' Coguntur ex consequentiaTextus, hanc admittere servituteai praestandam ipsi deo in filio. Xegentsane, tarnen deus pater vult serviri sibi in isto rege. Ista vocabula scitis lo(|uam sint depravata sub Papatu, deus non dignatus fuit nos, ut inspicereinusTextuni. Servire deo erat fugere in heremum, deserere magist[ratum, politiam,1 meint] ineitl oder meminit 2 über reges steht 'gentes tumulituantur' :m 5 ff'.Clhristiani, Servite Dumino r 7 per o S tibi o l:i Textum c aus dextiim erat ozu 12 'Servire Deo' r') = zieht sich vorsichtig zurück; vgl. Unsre Ausg. Bd. 45, 530, 15.Dr] ludaei neutiquam concedunt, quod persona, cpiam Prophetha supra'Regem" nominavit, hie nominetur DOMINVS seu lehova, sed frustra pugnant.Nam statim subiicit: 'Oscuiamini Fiiium.' Quin auteni verbum oscu- 15hindi est vocabulum cuUus, vult Pater, ut hunc Fiiium adorent et ei serviantomnes. Et ostendit, quod, dum huic Regi servitur, servitur vero Deo, et(jui vero Deo servire vohint, ut id faciaiit in Filio.S)ci. 3,5 Ad hunc modum cultum Dei et huius Regis Hoscas capite tertio coniuDgit,cum inquit: 'Tum convertentur iilii Israel et quaerent DOMINVM aoDeum suum et Regem suum David.' Quia enini Pater et Filius unum sunt,coli Pater sine Filio non potest. Ac maudat Pater, ut, qui vere servire sibivolunt, Filio serviant et eum audiant. Qui autem Fiiium negant, sicut ludaeiet Turcae, hi etiam ipsum Deum negant et sunt abhominabUes Idolatrae.[Sg. N] Reiiciamus igitur ludaeorum somnia et statuamus filii perso- 25nam, qui est filius Davidis et sedet in arce Davidica Rex, esse Deum acappellari Hoc in loco augusto illo nomine Dei, hoc primum est,

Enarratio P»almi II. 1532. [1546.] (V. 11) 283Hs] oecono| miain etc. tarn caeci fuinuis, quia uon legimus biblia, non videntes,quod Apostoli diligenter inculcaverint ciiraiu parentuni erga filios, fidelitatemservonim ergo dominos etc., omnium hominum ordiues etc. et domiuoriimerga servos aequitatem. Sed isla relitiquebamus nuitare habitiini, genus a5 deo coudituQi et laudatutu, fiDgeic uovas larvas, miitari, ia^ hjar colere deuni.Ego cum adolescens eram in Erphurd[iae schola, mortui magni duo luristae,vox extrema illorum: Utiuam fuissem pastor oviuni etc. Sed servire deoest, non iuduere habitum novum, vitare resp[ectuni etc., alioqui infantesmilften ex cuuis lauffen et 3^1^" üerlauffen.' Haec ficta a diabolo ad10 obscurandum Christum et negandum baptis[mum, Euangelium. Et ne ludaeiputent, prophetam hie illis adiiJari et suuni cultuni magnificare, Non sie. Ex2 über parentuni erga filios steht et contra .3 servorum o über etc. (].) steht subditorumobediientiam erga magistratus et contra 4 servos o 4/5 über mutare bis conditum stehtCaput detonsum habere erat servire deo 5 laudatum o mutari o zu 5 Nova servitus r6 eram bis schola o Erphurdîae yeschrieben Ephurdîae über luristae steht Doctores7 illornm unten Sed c aus Ideo cunis Hier (toigtn) »erlouffcn o 11 hie unteii') Ex ist vielleicht an die Heiligen gedacht, die am Freitag die Mutterbrust zurückwiesen;vgl. audi TJtisre Ausg. Tischr. 1, S6, 22.Dr] Sed .si haec vera definitio est, qnorsum attinont praece})ta illa, quibusApo.stolorum libri pleni sunt, de dilectione coniugum inter se, De obedientiaservorum, de aequitate Dominoruin et moderatione, De diligenti cura ad-15 niinistrandae Reipublicae? Nonne liaec ipsa praecepta ostendunt, (|UodEuangelium omnes hos vitae ordines commendat".' Quae igitur amentia fuitdocere, quod servire Deo sit fugere haec vitae genera, mutare non sohuiihabitum, sed etiam ipsam naturam et sexum? Quid enüii aliud facitmonachus, quam quod contra Dei ordinationem vult aliud esse quam masculus?20 Haec nonne extrema amentia est?Memini Erfordiae esse duos praestantes lurisconsultos, hi, cum iammorieudum eis esset, altum ingemiscentes dixerunt: O si non Doctores iuris,sed Monachi fuissemus, quanto nunc moreremur beatius!Sed quod praeteritumerat, revocai-i non poterat. Igitur quod uninn videbatur remedii restare,25 mandabant, ut praeter sacra, quae magno emebaut, etiam cucullis involverenturcadavera et sie monastico habitu sepclirentur. Hi au non satis clareostenderunt, nescire se, quod in sno officio servivissent Deo?Coustituenda igitur vera definitio est, ut statuas servire Deo non hocesse, si mutes habitum, si mutes sexum, si relictis et politicis et oeconomicis30 ministeriis te abdas in monasterium. Haec omnia externa sunt et simularlpossunt. Hoc autem etiam aborainabile est, quod sine autoritate verbi, expropria devotione^, ut vocant, suscipiuntur. Cave igitur, quae huiusmodisunt, ne hoc augusto titulo ornes, quod siut cultus aut servitus Dei.')= Luthers 'ei%me onbad^t'.

284 Enarratiu Psalmi 11. 1532. |1546.] (V. 11)Hs] ociili.s tolloudae oinuiuni Regum, gentium religiotics, etiain Mosi, qiiia iiovusHex liic veiiit, ijiiia omnia vetera proniLs.sa et eereinouiao illiiru Christuin etc.Îdeo cum petitur hie .servitus, [^51. 22''Jde uova intcUigeudum etc. Admittimiis,si velint ludaei, permanere in sua Circum[cisione et ritibu.s, EtmoimchuH velit suam .servare Cappam, tantiim hoc .sciat: positam differentiam siiiter istani seivitiitem Christi huius et veterem. Xova res agitur, nova estservitus, f|uia nova praedicatio. Ex decalogo intelligis servitutem dei: 'Domi-!Biait5.4,ionum deum tuum adorabi.s', Matth. 4. etiam. 'Non adorabis ea nee serves2. anojc 20, 6 eis." Ego distiuguo .sie: Adorare est couversi a deo, servire est inissi a3oi). 10, 9 deo. Ut Christus in loh. X. câp. : 'Ingred[ietur et egredîetur', rjuia (jui loadorat, est passivus servus, i. e. qui recipit a deo, agnoscit et fatetur serecipere. Sic servum appello eum, qui iani sua praecepta exequitur crga»iijm. 1, 1 homincs, Ut Pan[Uis Ro. 1., qui, posteaquam recepit a deo gratiam, s[piritum1 über oculis steht igitur 7 über servitutem dei steht 'Non adorabis ea neque serveseis' zu 7 Deealogus r 6' ea(s) 8l9 'Non' bis 'eis' mit Strich zu 'Non' bis 'eis' «6erservitutem dei Z. 7 gezogen ' 9 sie o zu 9 Adorare Ueuin, Servire Ueo r 13 überKo. 1 steht 'Servus' etc. mit Sirich zu Paujus gezogen') Erg. etira significant. -) Das heißt, diese Worte sollen als Dckalogstelk vorMatth. 4 lieraufgenommen werden.T>r] Sed quid disputo de traditionibus hiunanis? ne quidem ludaei .suasacrificia et alios legales cultus, quos tamen divinitus mandatos fuis.'ê constat, nhoc titulo ornare et servitutem Dei vocare audent. Nam si Psalnius diceret,Venite ad Jerusalem, sacrificate, mundate vestes, ieiunate, adorate ad Cherubimetc., Ibi saue cogeremur definire, eani esse proprie servitutem Dei, sedhoruiii nihil Psalmus dicit, Loquitur autem de novo ßegno et de doctriiianova in.stituta post Mosen. 2uErgo simpliciter removeas ex oculis,quidquid est religiomnn et cultuum,etiam illos, quos Dens per Mosen instituit. Venit enim hie novus Rex,igitur nova etiam constituitur servitus. Potest ludaeus retinere circumcisionem,Monachus potest retinere cucullum, sed hoc statuat necesse e.st, nonesse haue servitutem a Deo impositam, qua hie Rex coli vult. Quia autem asutrique, Monachus et ludaeus, ista retinent tanquam cultus, damuantur hocin loco a Spiritusaucto et praescribitur alia servitutis forma seu ratio.iBiniti).4, 10 Ea autem qualis sit, ex Decalogo ostendi potest, qui sie dicit: 'AdorabisDOMINVM Deum tuum et ei soll servies.' Haee duo ,sic mihi soleodistinguere, quod adorare sit hominis conversi ad Deum, Servire autem 30£iit. 18, 10 hominis missi a Deo. Vel, ut Christus in parabola solet loqui: Adorare estingredientis ad Deum, servire autem egredientis a Deo. Qui enim adorat,procumbit in genua et ostendit signa subiectionis. Ea est quasi passivaservitus, sie enim convertens se ad Dominum in certa fiducia misericordiaepropter Christum, accipit remissionem peccatorum et iustificatur. Ac receptus 35

Enarratio Psalmi II. 1532. [1546.] (V. 11) 285Hs]sanctum, agnovit etc., vadit, exercet sinini officium, praedicat etc., paterfamiliaslaborat, servus colit agrum et haec omnia in ista obedieiitia, quasisint dei praecepta. Hoc mihi praestanto, noii idolis. Nos sub Papa adoraviuiusS. Georg[ium et alios, quasi ab eis acceperimus etc. Postea niissi:5 munus eorum, exempla pradicavimu.s; sed agnosce, omnia a deo data, deindenullius Sancti praecepta, verba docebis, sed dei. servitus est docere, praedicare,laudare illum deum, quem adoras. Sicut docuit, vivat etiam etc. Sichie: Tncurvamini, recipite a me vel a Christo omnia. Pet[rus: 'Dominum i.iictti 3,16lesum sanctif[icate.' tibi Petrus vocat 'dominum', vocabulo divinitatis10 expoues Pet[rum de Christo. Nobis satis, quod intelligamus 'dominum'lesum Christum. Isti, inquit, Regi servite. Si ludei anfechten, \o fpl'ic§:non potes negare, quod locjuatur de domino iustituente iiuuc Regem, et istumvult coli. In postreraum cesset Moses, iura, omnes relig[iones. quicquidvobis, o Reges, dixerit iste rex, bendt et facite, docete iilum, et sicut ipse15 docet, sie facite. S)a§ tft servire Christo, suum verbum ôret, Reges, sivei/2 über paterfaniilias steht magistratus etc. zu 3 vor Nos steht Sicut am Bandevor dem Zeilenanfang 5 üher pi'aedicaviinus stellt non dei a o 6 Sancti über (ilei)sed dei 7 aJora(n)s S a nie (vel CLristura) vel zu S: 1. Pet. 3. r 1

286 Enarratio Psalmi II. 1532. [1546.] (V. 11)Hs]in politia, sive in Ecclesia, hunc autlite, et ubi audieritis, tunc etiani sieSoi. 3, 17 docete, vivite. P[aulus: 'oinuia in nomine doiniui nostri lesu' etc. Verusservus Christi est, qui audit vocem ex ore eins et agnoscit suuiu dominum,deum salvatorem, uuum cum patre et SLpiritu sancto, et cum sie adoraverit,'osculatus' fuerit, vadit tanquam missus sit, exhortatur alios, agit gratias, svivit. Ibi noD postulatur cuculhis, non pompa, non Caeremoniae mosaicae,uon Regula Fraucisci etc. [581.23"] Est mera spiritualis servitus, non utMonachi, quae sit in corde, sed quae ex spiritu procedit, qui loquitur verba,praedicat, docet, exhortatur. Sic qui vivit digue doctore, vivit «piritualiterin castitate, humilitate etc. Sic dominus, si laborat et curat domum, si facit luin fide Christi, spiritualiter vivit. Servus, qui obedit in tide, servit etc.Idee addit: 'In timore': obliquis ocidis semper respicit in Reges etludices terrae, quia, si ipsi non persequerentur verbum, vulgus nihil posset,privatae invidiae essent tolerabiles. Ideo dicit: Vos Reges estis superbi, etita, ut insurgatis in ]iatrem et Christum eins; ôxd auff, vertite vestrum is2 über etc. sieht 'gratias ageiites' etc. zu 2 f'ol. 3. r zu 3 Servus Christi r5 alios hinter vivit Z. 6, aber mit Strich zu exliortatur yezogen S über qui steht SpiritusU über vivit steht et servit doaiiiio zu 13 'In timore' r 15 über patrera stelu DominumDr]Mosen, leges, Iura etc., et audite hunc Regem, praebete vos ei discipulos,auscultate ei. Haec prima servitutis pars est. Deinde quae audivistis, easoi.3,17 facite, et facite in huins Regis nomine, Sicut Paulus dicit Coli. 3.: 'Quidquidfacitis, sive verbo sive opere, omnia facite in nomine DOMINI Ihesu,et gratias agite Deo et Patri per ipsum'. 20Servire igitur Christo, uon est induere cucullum, non est occupariMosaicis ceremoniis, Sed est res prorsus spiritualis, non eo modo, quoMonachi spirituale vocant, quod tantmn in corde geritur, Sed est spiritualisservitus, quae ex Spiritu proficiscitur. Qui enini Spiritus verba hxpiitur,praedicat, docet, recte dicitur spiritualiter locpii. Sic spiritualiter etiam a.".vivere is dicitur, qui sanctis occupatur operibus, hoc est, qui facit, quae inDecalogo sunt praecepta. Sie oecouonuis ,gubernans domum suam in fidefilii Dei, vivit spiritualiter. Spiritualis enim obedientia est in fide filii Deifacere, quae mandato Dei iuberis facere.Habes, quid sit servire huic Regi, uon, ut Monachi soleut, abire in somonasterium, non haec vel illa opera deligere, sed intueri hunc Regem etaudire, ac postea, quae audieris, facere.Cur autem addit: 'Servite ei in timore'? Oblique respicit ad Reges.Hi enim, quia potentia et opibus instructi simt, vi se huic Regi oppouunt.Nam persequi Christum, non est proprie vulgi, quod facile compesci potest, 35sed Regum mundi, praesumentium de potentia et opibus. Hos Spiritussanctus siugulariter intuetur ac mouet, ut veitant superbiam istam in humi-

Enarratio Psalmi IL 1532. [1546.] (V. 11) 287Hs] furorem in humilitateiii et timete et servite ei sie, ut non sitis ampliiisluemores, vos esse Keges; erga eum non estis Reges, (juia non conveniuntesse Kegem et servire. Vos Reges, quibus alii serviuut, scitote vos servoserga eum, et plus quam eos, qui vobis serviunt. Ideo in tiiuore, reverentia5 et humiiitate servite ei. S)a§ ift ein exhortatio et eilt âlb braföen, quiapropiieta seit, esse eos inflatos de sua potentia. Deiude 'ludices terrae', biegeiftlicên et tlugen hypoLcritae, sauctuli. Ideo eos iuvadit: Vos Episcopi,lîpa, Haiiuas, poiiite superbiam et ap[)rehendite timorem, reverentiam etcognoLseite, vos esse servos. Desinite lo(jui vestra dogmata, exercere opera10 vestrae religiotiis et loquimini, quae sunt huius regis. Auaba[ptistae : SiReges sunt servi, ergo deponant Coronas, liumiles servi sint, sirailes verisServis. Rex sit ut molitor! Non. Reges ut Reges, ludiees ut Iudie[es debentaccipere novam Servituten! ; Reges in sua maiestate, Corona, ludices in suooificio et cum dignitate luetuant bnnc Regem et serviant ei. Ita Iudex sive15 ecelesiasticus sive politicus in suo officio niliil contra hunc Regem statuat,2 esse o quia c aus quod zu 2 'Et nunc, Regês' r 4 erga eum o5 ein (1.) o ein (2.) o zu 6 'Iud[ices terrae' r 7 über hypo^critae steht Papa, Episcupi,Card[iuales S über Uaunas steht CaipUas 10 über Analjai^ptistae steht Veuietaliquis et (licet 11 über depunant Coronas steht niaiestatem exuunt 15 in oDl] litatem et timeant iuinc Regem, ut nemo amplius sciat eos esse reges. NamRegem esse et servire, sunt contraria, et tanien vult Spiritus, ut ipsi Regesserviant, hoc est, ut agnoscaut se huius Regis servos esse, et quidem magisquam ipsoruni subditi sunt servi.20 Exhortationi igitur comminatiouem intei"ponit; quia enim videt potentiainflatos esse et securos, monet, ut humilientur, ut abiiciant omuia praesi(h'aet se supplices ad huius Regis pedes abiiciant et eum audiaut.Sed num patrocinatur Psalraus Anabaptistis? Si enim Reges serviredocet, ergo vult, ut abiiciant Coronas, sceptra et alia iusignia, quae eis coii-S5 ciliaut dignitatem et extollunt supra commuuem conditionem horainum?Ergo redigit eos simpliciter in ordinem, ut nuJla ditlerentia sit iuter liegeinet raolitorem? etc. IVLinime. Nam Reges ut Reges et ludices ut ludicesdebent praestare novam Servituten!, Non debent abiicere regna, sed retinerc,et tarnen hunc Regem revereri et eum audire ac suas leges secunduin huius30 Regis verbum moderari, hoc est, nihil statuere, quod Verbo Christi contrariumest.Itaque non tollit nee mutat leges politicas Spiritussauctus, sed subiiciteas huic Regi, ne ei adversentur. Non solum igitur Reges et Priucipesdebent retinere munus suum, sed etiam qui Ecclesiasticos titulos gerunt.35 Papa scilicet et Episcopi maueant suo loco, tautum hunc Regem aguoscantet liumiles ei submittant colla ac aiuplectantur verbum eins.

288 Enarratio Psalmi [I. 1532. [154i;.] (V. 11)Rs] sed secundum ipsum statuat snas leges.Nou tollit creaturas nee nnitat Reges,sed Kubiicit Reges cum suis legibLUS, doctoribus, Papam cum suis CardinalibLUs,doctorem cum discipulis huic Regi. Maneant, quod sunt, et habeant, quodhabent etc. 'In tiraore': per Epita[sin contra Regum superb[iam et iusticiariorum,quia illi sapientes, potentes, iusti etc. superbiunt ita etc. 5[y3l23''J Qiii faeile docentur, iufirnii, agnoscentes se peccat[ores, suntiam in timore. Ulis dicendum: 'Exultate cum tremore.' Cum Reges suntIiumiliati et coeperint vivere secundum Christi doctrinam, tum smit trepidicoram Christo. Sed dicit: nolo vos desperare. Nolo hunc Timorera, quiabsorbet in tristiciam, nee volo desperationem nee superbiam, sed mediam 10viiim. Peccai^tores infirmi illi desperant, illos nolo etiam ferre. Nolo ferresuperbiam Regum, sie uec nimiam pusillanimitatem pauperum, stultorum, i. e.qui sibi non possunt consulere etc. ^ä) lt)il§ bet)be§ bel)fQtnen ijdbm: timere,ne superl)ias, exultare, ne desperes. Coram me debes esse peccator. Si nonvidebis, loie bir§ gl)en iottb, Volo ut mea misericordia te agnoscas iustificari. 152 über doctoribus steht lurisperitis S liuic Regi über (subiicit) s« 7 'Et exultatecum tremore' r 8 über trepidi steht timentes 10 über superbiam steht praesumptionem11 über viam steht Kegia iiicedeiidum zu 13/'. 'Timere', 'Exultare' r15 agnoscas ol)r] Diserte autem definit servituteni hanc Propheta, cum iubet, ut iutimore huic Regi serviant. Pertinet autem hoc, ut supra dixi, ad notandaspersonas, cum quibus Spiritus sanctus lo((uitur. Reges inflantur poteutia etopibus, Judices seu Doctores sapientia et in genere omnes sunt iusticiarii,hoc est, retineiit opiuionem sanctitatis et videntur sibi iusti. 20Hi igitur sunt, quibus dicit Spiritus: 'In timore servite\ Nara alii,qui affliguntur, qui destituti huiiianis praesidiis coiifligunt non solum cumfame, sed cum peccatis et conscientia sua, ii iam antea constituti sunt iutimore Dei. Itaque ad eos non haec concio pertinet, sed illa de credendaremissione ])eccatorum per filium Dei, factum pro nobis victimam, de qua asstatim Psalmus subiicit et dicit: 'Exultate ei in tremore'. Non enini vultSpiritussanctus nos sie timere, ut in timore absorpti desperemus. Sed sicutpraesuraptionem vult sublatam et ideo iubet, ut timeamus, Ita (juoque vultsublatam desperationem ac iubet, ut regia incedamus via et simul metuamusac speremus. 30Quasi dicat: Hie Rex, sicut non vult ferre superbiam Regum et iusticiamsanetorum, Ita quoque non vult ferre abiectionem pauperum et stultorum,qui sibi non possunt consulere. Hoc autem vult, ut et tinieas atqueita efTugias superbiam seu praesumptionem, et exultes, ut effugias desperationem.Q,ui non voluut eum timere, his minatur piagas, habet enim virgam •*!>ferreara. Qui autem .sie timeut, ut simnl exulteut, hoc est, ut statnant se

Enarratio Psalmi II. 1532. [1546.] (V. 11) 289Hs) Nee econtra desperare, noli ine sie timere quasi tyranmim ; cum fiieris humiliatuset reclactus iu tiniorem, tenipera istum timorcm cum laetitia Et .spe.Et econtra: mocê ben tnut triebt Jlu gvo», ut fiat carualis, sed maneat mixtus.2>ie 2 ftU(Je ^nn einattber mengen, est maxima scientia. Schwer[meri statim:5 Beneplacitum est domino. Tarn deo displicet niniia desperatio quam supei'biadisplicet. Si quis non coufidit suae iusticiae etc., sed agno[scit se peccatorem,ibi Benepla[citum dei. Sed ne quid nimis, ne dicas: Deus abiecit me, uonvult mihi consulere, vult me perdere, stultum, affiictum, infirraum. Hoc etiamneu vult. Ibi laborat Christianus et in sua schola propi'ia est, hie oportet10 exerceatur tota vita, ut hoc discas, quia animus nostcr est proclivissimus inutranque partem. Nescia mens servare modum etc., quaudo homo anfjeBt3 m!xtus über (carnalis) 4 unter statim steht sciunt etc. 5 über ilesperatiosteht tiraor 6 suae bis sed o zu ßJT Benepilacitum est domino r 9 über vult stehtdeus zu y hinter vult ist ut sie nimia tristitia nbsorbearis vom Rande eingewiesen10 discas c aus discamus zu 11 hinter partem ist aut vult desperare omnino, aut supramodum superbire voin Bande eingewiesenDr] iustificari sola Dei misericordia et beueficio Christi , hi sunt vere filii Dei,qui Deum timent, uon ut tyrannum sed, sicut liberi parentem, cum revereutia;temperant enim timorem Dei cum leticia et spe. Et tarnen ne nimis crescat15 animus et evadat iu praesumptionem, manent in humili reverentia.Haec est vera Dei servitus, cpam agnoscimus perdisci nunqiiam posse.At adversarii nostri Schuermeri tanquam notam ac, ut dici solet, calceisattritam rem coutemnunt. Itaque occupantur aliis, in quibus ingenii aliqualaus consistere videtur.20 Ad hunc modum coninngit haec Psalmus 147.: 'Beneplacitum esfPI-»'. nDomino super timentes eum et qui sperant in misericordia eins'. Cur addit:'super timentes'? Nimiiiim propter superbos, qui tidunt in sua sapientia etiusticia. In bis uou potest esse beneplacitum. Soli autem hi placent, quitiment, hoc est, qui se agnoscunt peccatores esse et ideo uon erigunt cristas,25 sed humilfs demittunt capita.Et tamen hie quoque requiritur illud 'Ne quid uimis'. Non enim,cum ad hunc modum sentis terrorem, indulgere cordi tuo debes, non debesstatuere, quod irascatur tibi Deus, quod abiecerit te, quod perdere velit,sed attollendi sunt ocnli et respicieudum in Christum, qui se posuit Media-30 torem inter Deum et nos et peccata nostra in suum tergum recepit ac proüs in crueo luit poenam mortis. Hie tanquam aenei serpentis adspectusmitigabit timorem, ne sit nimius et evadat in desperationem.Sed, ut dixi, ardua res est, et vix magnis sudoribus Chiistiaui eoveniunt, ut hanc Psalmi particulam intelligant. Verba quidem audimus ac35 facilia esse videmus, Sed non ita admittit haec animus, cum seria i-esSutêtS SEßnte. XL, 1 19

290 Enarratio Psalmi IL 1532. [1546.] (V. 11)Hs] ju fu)jer6tren, nescit modum, Ut hodie Turca. Contra i.stos dicitur: 'Timete' etc.Et quando res adversae etc., tum luilhis modus tristaudi, quaerulandi. Naturaautem nostra istis 2 vitiis laborat maxime. Ideo studeiiduni in verbo dei,quod Christus est niedicus istorum 2 morborum. Pau[liis quaeritur Ro. 7.:iHöm. 7, 23 'militantem', inquit, et non solum, 'captivantem' etc., cogor servire huic ;>motui etc. Ut in adolesceutia est libido, ut 'militet' etc., ut viro avaritia,quasi velit eum absorbere, Sic Christianura vel tristitia vel superbia, et tenetDOS, ut non sinius froItd§ vel etc. Ideo pulchra mixtura etc., [81.24='] Uthie s^pii-itus sanctus: timendum et exultandum. S)a§ ift Christiana sapientia.multi de timoribûs disputa[verunt: filiali et servili. Est verum, in tilio lo1 nescit modum o 2 tristancli (trista[ndi) über quaerulandi steht desperandi4 unter 2 steht duorum zu 4 Ro. 7. r zu 10 Timor

Enarratio Psalmi II. 1532. [1546.] (V. 11) 291Hs]potcst videri ille timor mixtus; quando pator castigat, tût§ filio Weift,timet, sed non abiicit omnem spem: Utinam verbera tüercn Ober', et siemiscet suum filialera timorem cum paterna charitLate. Sed si cainifex, ibicogit[at, esse actum, non videt finem flagelli.Lictor nunqum erit tibi propiciua,5 est desperationis timor. Sic filialis timor erga deum; quando nos affligit et nonvidetur fiuis, qui hie saperet et diceret cum propLlieta: 'Momentum', 'Non in^j j^j'^gaeteruum coramiuabitur'. Uli potueruut finem videre flagelli. Ideo timebant cumexulta^tione, q[uamquam feer fc^toad^, et tamen, ut exultatio vinceret timorem.Sed interim, dum durat, caro non videt exultationem, Ut Pau[lus: 'Servio iRöm. 7, 251 über castigat steht filium 2 über sed bis spem sieht sed cogîtat: pater verlieratverbera (p[atris) sie [geschrieben c] 4 Lictor lui'i Strich zu pater über Z. ä gezogen6 über 'Monientum' steht ps. 30. 61? über in aetenium coiumiuabitur steht 'in perpetuumirascetur' S exultatio 2« 9 Ro. 7. r')= roriiher.Dr] 10 nolentes volentes abripit in peccatum, nee vel in ratione vel arbitriotantum est virium, ut furiosum htmc raotum reprimant, Sic senes absorbetavaricia.Sicut autem liaec vieia certam aetateni exercent et vexant, Ita omnesCliristianos exercet et vexat, imo prorsus absorbet vel tristicia in rebus15 adversis, vel securitas in laetis. Tales natura sumus omnes, Peccata captivantnos, ut non possimus exultare in timore aut timere in exultntioiie. Adeodifificilis mixtura et prorsus impossibile hoc temperameutum ponderis est[S8g. 0](licet enim Philosophico vocabulo in theologica materia uti), quodSpiritussanctus hie ponit. Nam timere et lactari sunt affectus prorsus con-20 trarii, et taineii, si volumus Christiani esse, utrunque necesse est, ut etpaveamuset exultemus.Recentiores theologi disputaruut multa de timore servili et filiali, acsane facile est videre,quid intersit inter patrem castigantem filium et lictorem.Cum enim Pater filium castigat, non abiieit omnem spem filius, Videt enim25 finem virgae, hoc est, sentit iram cum virga cessare. Igitur etsi dolet, etsipatris iram metuit, tamen retinet spem misericordiae. Tali animo in poenanon est für, cum a Lictore arripitur. Novit enim Lictoris animum talem,ut propiciiis non sit, nisi prius laqueo strangulaverit furem. Desperat igitur,quia poeuae nulluni videt finem.30 Hoc Oeconomicum exemplum admodum luculentum est. Sed nobis constitutisin poena persuaderi non potest, Deum esse nobis Patrem. Itaqnetimemus eum non filiali timore, non enim videmus consilium erndieudi, .sedservili, staiuimus enim Deum irasei sine fine.Qui igitur hie posset sapere, cum sentit peccatorum poenas, et dicere:35 Es filius Dei, Dens autem sicut Pater filium, quem diligit, castigat, 'Momentum*i.3o,o.19*

292 Enarratio Psalmi II. 1532. [1546.] (V. 11)Hb] carne peccati legi, sed mente' etc., Sicut filius nou meditatur aliud quam irani,(juaudo eastigatur, Et tarnen cogitat: est pater etc. S)a§ tût servilis nic^t. Facile$|. 19, lodictu etc.: 'Timor dei verus, sanctus' etc., est mixtus. Afflictio tameu et timorsentitur plus, mauet tamen exultatio penes spem, quae nou absorbetur.Cogit[a:Ira eius est momentanea, sed vita etc. Sicut ipsi exercuerunt, sie nos.Nemo vei'ius intellig[it quam in experientia. Sicut bonus iuvenis, qui vexaturlibidiue etc., ut putet cor suum esse merum lupauar, et tamen clam iu2 quando o tamen (ocj^ [verschrieben für cog[itat/) patei' (tuuiii) tûl(§)3 über mixtus steht, exultatione, i^pe, leticia, Ijoiiu animo, quamvis iufirniiler percepto, qiiiatimor sentitur nimis zu 3 Ps. 19. r 4 (tarnen) manet tamen o über spem stehtgaudium nou alisorhetnr o 5 über ipsi steht proplietae 7 suum o zu 7 hinter libidiueist et tarn foedis cogitationibius, ut prae illis videat niliil castitatis vom Bande eingewiesen^'|est ira eius', 'Non in aeternum irascetur Dominus', hie faceret, quod Spiritiissanctushoc in loco iubet.David haue artem teuuit, sicut testautur conciones eius. Deinde etiam »oexperientia ostendit, eum in poeua non abiicere spem, retinet enim invocationem.Etsi aiitem exultatio vakle esset infirma, tamen, ([uia finem flagellividebat, viucebat timorem, ne, quod impiis accidit, absorberetur peuitus. Caruemsispectes, etiam in Davide paene obruta est timore, ut exultatiouem non sentiat.Et tarnen, sicut Paulus dicit, 'raente servit legi Dei'. etiam in ipsa poena v>exilii Deum invoeat, sentit non, ut apud lictorem, nullum esse veniae locuni,etiam dum piagas accipit, Hoc secum statuit: Pater est, non irascetur inper[)etnum.Facile igitur dictu est, quod timor Dei verus sit filialis timor, hoc est,mixtus cum exultatione seu spe, sed si sequaris sensum, timore senties exul- 20tationem quasi obrui et extingui. Sed ne ideo abiicias animura nee desperes,sustine Dominum et apprehende verbum, quod concionatur, iram Dei essemoinentaneam, vitam autem esse in voluiitate eius, hoc est, velle Deum, utvivamus, non velle, ut pereamus, Atque hanc ipsam ob causam immitterepiagas. Sic fiet, ut saltem guttulam aliquam exultationis sentias, ea paulatim 2screscet, ut tandem superet timorem. DifBcilis praxis, sed tamen eiusmodi,quam, sicut testautur exempla, sancti Dei didicerunt. Oportet autem noseorum sequi vestigia et hanc artem etiam discere, Adiuvabit autem nos,praesertim si oraveriraus, sanctus Spiritus.Multi iuvenes timent Dominum nee ruunt, sicut Satanae raancipia, in 30lil)idines. Horum corda si inspicias, videbis ea sie turbari aestibus libidinis,ut ipsi ne guttam quidem castitatis sentiant, quam tamen totis animis Optantsibi dari. Quid multa? Ipsi iudicant et sentiunt sua corda esse ceu lupannria,in quibus nihil sit castitatis, et tamen latot in imo cordium castitas, sedoppressa sensu liliidinis. donec tempus couiugü venit. Etsi enim sensu carnis 35

Enarratio Psalmi II. 1532. [1546.] (V. 11) 293Hs| angulo cordi.s latet: tolera, donec deu.s etc., Et sie ibi mauet castita.s inmedio lupanari cordis; Sic in nobis passiones praedominantur, quo ad sen-sum,sed etc. Christus: 'Virtus niea in infinnitate perficitur.' P[aulus |et§ QUC^ a. Sov. 12,gern ge'âbt, etc. Si adolescentia haberet castis[simum corpus sine lib[idiiie,5 esset augelus. Sic, si nullus timor, nullus sensus peccati, tum Christianusesset iam in regne Christi. Sed e§ mu§ ftc^ fo mengen; donec vivit caro,reget fi(j^§, et tarnen Spiritus doiuinatur, (juauqnam est absconditus et uonsie .sentitur. "Tiraore" i. e. reverentia. !Ût)fft, et tarnen in tremore. quandoes.set exultatio pnra et oulhis mixtus tremore, sequeretur securita.s, praelusumptio, danniatio. Exultare debeinus in illo et in uobis tiuiere, propter2 nobis 0, darunter (spiritualibus tentatîonibus) über passiones steht timores3 über mea steht 2. Cor. 12. perficitur o 2« 3 hiiUer sed gehörig virtus et spes quoadvim , maior euim vis Tirtutis est quam timoris et libidinis r T über reget stellt c§9lJ0 vor praesumptio steht securitatem am Rande vor der Zeile 10 über damnatio stehtpraesumptionem zu 10 Timeie, Exultare rDi] carere non possunt, tarnen gemunt corda castitatem, quam abesse sentiunt,Optant adesse et inîti tolerant istas flammas libidinis. Sicut igitur hiecastitas ceu in angnlo latens paene extinguitur sensu libidinis, Ita quoque exultationon sentitur, sed occupat omnia timor, et tarnen non vincit timor.15 Sic aliae passiones praedominantur quoad sensum, sed virtus et spestandem praedominantur quoad vim. Maior enim est vis virtutis, quam timoris,libidinis et aliarum passionum.Haec sie discenda et ferenda sunt, non euim aliter fiel, 'virtus Dei in^Sov.iz,!infirmitate perficitur'. Paulus quoque libenter habuisset purum timorem,;o puram exultationem, puram castitatem, hoc est, purum sensum horum donorum,quae habebat et quibus indigebat. Sed haec in hac vita si contingant, nonerit amplius calamitosa vita, sed amoena paradisus. luvenis, senex, si nulluinpeccati sensum haberet, si non exerceretur desperatioue, simpliciter esset inRegno coelorum. Sed talis haec vita non debet, imo ne potest quidem esse.25 Non debet sentiri pura exultatio, debet admixtus esse timor. Donec enimhaec caro vivit, facit quod est carnis. Haec nos nunquam emendabimusperfecte. Itaque ideo non desperemus, Spiritus enim est absconditus, eumDens \-idet et, quia Christum apprehendimus fide, peccata carnis libentercondonat. Haec est una pars cultus, ut serviamus Christo regi in timore30 et exultemus ei in tremore.Magna autem causa est, cur exultationem coniungat cum tremore. Sienim pura exultatio sentiretur, sequeretur securitas, securitatem praesumptio,praesumptionem autem damnatio. Non enim tolerare Dens praesumptionempotest. Sic autem miscebimus haec, si in Deo exultemus, In nobis autem35 conturbemur, sumus enim non solmn stulti. sed etiam miseri peccatores.Causae igitm- satis est, ut treraamus et metuamus nobis.

294 Enarratio Psalnii II. 1532. [1546.] (V. 11)Hs] eum exultaudum, propter uos etc., qiiia conturbor, quia peccator despero,quia video me derelictum. [ibl. 24''] sed ibi iion quiescendum; quanquaiii Egopeccator, Christus esst iustus; si ego nou uovi cousilium, ipse patris sapientia;Si egeuus, ipse poteas. Quando purus est iste cultus et segregatus abOmnibus superstitionibLUs, relinquit, quae sunt humanitus instituta, ut ßegibusCoronas, Religiosis suas vestes, ritus ieiuuandi etc. Ratio ista gubernet,mutet: Sed mihi servire debetis cum spiritu, carne, vestib[us, operibu.s, Ire,Stare etc. Ibi debetis me agnOLScere dominum, de me praedicare, posteaÄoi. 3, 17 'cifet et trinäet in meo nomine', ut velitis. Noii quaerit, ut nuites vestes, fiasnionachus, coniugatus, Magister, praeceptor, haec sunt in tuo ai'biti'io, sis3 uovi o 4 über poteiis steht dives 5 ut o 6 Coronas oDr] Sed hie non consistendum est. Si enim nihil vldeas, quam quodpeccator sis, seijuetur desperatio. Igitur attolleudi sunt oculi et respieiendumest in Christum, tum sequetur timorem exiütatio. Sic enim dicemus: Sumsane peccator, sed non ideo desperabo, Christus enim iustus est. Imo Christusmea peccata transtulit in se et ideo passus est ac resurrexit, ut ego iusticiam i5eins induerem. Si igitur in me non est consilium, ipse est mihi a Deopositus, ut sit sapientia mea. Si ego pauper et inops sum, ipse est potenset dives etc.Hie demum est pnrus cultus, quo Christus vult a nobis coli, segregatusab Omnibus superstitionibus. Illas euim Spiritussanctus non curat, ausieut ne reliqua quidem humano consilio instituta. Relinquit Regibus Coronassuas et sceptra. Monachus si velit ieiunare, si velit dissimili ab aliis vestituet victu uti, ue id quidem curat, vult ista subesse rationi humanae ac, proutcuique commodum est, observari, Hac uua adhibita Regula, ne cuiquamponamus scandalum. Hoc autem ab omnibus, sive Keges, sive Monachi, 25sive sancti, sive potentes sint, postulat, ut humilientur coram hoc Rege, uteum audiant, de eo solo glorientur, in eo solo exultent. In se autem et suisOmnibus ut humilientur. Hunc cultum qui praestant, lii postea quidquidpro vocatione sua faciuut, si id in nomine lesu faciunt, Deo gratmu est.Discamus igitur nos quoque hunc cultum Deo praestare et distingua- 30mus eum ab omnibus externis rebus. Non enim curat Dens, rex ne auservus sis, maritus an coelebs, vir ue an foemina, praeceptor an discipulus.1. ipctti 2, 13 Sunt hae Muimauae' constitutiones seu 'creaturae', ut Petrus appellat, quarumvoluit nos Deus esse Dominos et gubernatores. Non curat, ieiunes ne ancomedas, modo cum fructu tuo id facias. Nihil, inquit, ista omnia ad me 35et ad cultum meum. Meus enim cultus est, me revereri, a me accipereomnia, me agnoscere, de me loqui, mc praedicare, quod omnia mea sint,quae in toto orbe terrarum sunt, confiteri, quod sitis, cum sine me estis,peccatores, stulti, infirmi, Item agnoscere me, quod non sim tyrannus, quod

Enarratio Psalmi II. 1532. [1546.] (V. 11) 295Hs| dominus istarutn coustitutionum oruniun). Sed mens cultus verus est, merevereri, a me recipere omuia, agnosccre nie dominum esse et salvatoreui,et postea servire, loqui, praedicare, quod omnia mea in orbe terrarum etc.Et ne sie timeatis, quod sitis meri peccatLores, derelicti, desperati. Econtrai ludicem, tyran[uum non humilio idet), ut pereatis, sed ut superbia detrahatur.Si humiliamini, tollite capita et laetamiui in me Christo; si (juid deestiusticiae etc., ibi habetis omnia. S)a§ êtft servire in timore, ut tremore}iiriid^t fo mad^t; ttenn er tovxpt, moc^t er6 ätt) ötel. Odi olim hunc versumpropter ista vocab[ula; iam placet. 'Exultare' non solum signiticat t)nlt)Cnbig10 in corde fein, sed et externe froIic§ gefierben, 6in fdônen rod anjiên;4 ne sie timeatis o (sint) sitis 4(5 Econtra non ludicem S Odi] Odivi9 solum IjiilDenbtgi [= ^nWcnbigcn] zu U Grammatici vim vocabulorum explicent r10 et frolid) o gc6cvben] gcBercu c aus geperenDr] non ideo vos liumilio, quasi velim perditos, sed ut revoceni vos a superbiaet doceam vos humiles esse.Hoc cum a nie per crucem factum est, volo ut erigamini iterum, utattollatis capita et oculos ad Christum meuin, quoniam, si quid vobis aut15 sapientiae, aut iusticiae, aut virium deest, ibi habetis fontem omnis sapientiaeet iusticiae. Sic servietis mihi in timore et exultabitis in tremore. Tremorquidem in sensu est admodum magnus, sed exultatio sensu parva, tarnenvirtute magna tandem^ triumphabit.Ego adolescens hunc versum oderam, Non enim libenter audiebam,20 quod Dens esset metuendus. Accidebat autem id eam ob causam, quianesciebam timorem miscendum cum exultatione seu spe, hoc est, nesciebanidifferentiam, quae est inter nostra et Christi opera. Nostra opera mala sunt,sicut tota natura mala est. Igitur non debemus esso securi, sed metuereiudicium Dei. Contra Christi opera sancta et perfecta sunt, Igitur debemus25 retinere spem misericordiae, non enim sua causa natus, legi subditus et tandemcruci affixus est, nostra haec voluit esse dona.Igitur sie timeamus, ne exultatio excludatur prorsus. Debet autemexultatio vera esse. Non enim ita concluditur in cor, ut foris nullae eiusappareant notae. Tranquillus animus et qui vere statuit Deiiiu propter30 Christum uobis reconciliatum esse, parit hilarem vultum et laetos oculos,linguam solvit in laudes Dei. Ad hunc modum, inquit Spiritussanctus,servietis huic Regi, ut sit laeticia intus et foris, coniuncta tarnen cum reverentia,ne efficiamini sues et niniium securi,descendeutes in carnalem laeticiam.Securitatem euim si removeas, non oflenditur Dens hilaritate, quin tristicia35 offenditur et praecipit hilaritatem. Sic in lege prohibitum erat, sacra fieri ahigeutibus, et Malachias dicit, pollui sacrificia luctu. Laetemur igitur, sicMui. 2, 13tarnen, ne fiamus securi, sed admixtus sit laeticiae tiiuor, et timori spes.

296 Enarratio Psalmi II. 1532, [1546.] (V. 11)Hs]müclo fiat in reverentia mea, ne efflciamiui uimis seciiri, sicut facere soletlaetitia spiritualis, desceudere in carualem, tum fit securitas. luio laetumsod). s, 5 esse 'puellis saltantib[us in plateis', Ut Zacha. Dens vult servos hylares, utPau|^lus. sed tantum coram eo humiliemur, postea vivamus, dormiamus,bibamus etc. in letitia, Ut in Mose rigidissime prohibitum, ne iu luctu smal.:;, laquispiara offerat, sacrificia pollui, Malach.: noo v'Lult obsequium in tristitiased letitia. Timor est etiam ibi iunctus, fol ifübin suam securitatem, uttimor sit temperatus cum letitia, quae vocatur Christus ille, dominus noster.£>a§ ift oomininatoria exhortatio contra superbLiam et cousolatoria pro pusillauimis,qui sunt nimium timorati, (juia ecoutra desperant. Nou vult deus lome esse in celo uec in infcruo, sed in medio, in terra. Nostra vita sitcelestis, önbeu traurig, supra frolid^. Ibi explicabit istam commiuatiouemSS. lamaxime contra superbos et ut infirmos soletur, ut in fine: 'Beati omnes.'5. luiiii.IAudListis hunc esse Summum cultum, qui vocatur 'servire dominoiu timore Et exultare in tremore'. Jlla enim est religio vera, timere Et cou- is2/3 laetum esse o zu 2j3 letari et l'abulari in inensa r zu 3 Zach. 8. r 6 quispiama Malach. über Mach. 8 über quae steht letitia 10 deus o 12 über Ibisieht in Bequentib[us 14 domino oDr] Haec est exhortatio contra superbos et pro pusillanimibus, qui nimiumsunt humiliati. Nam par blasphemia est, sive desperes, sive praesumas.Nou enim voluit nos esse Deus in coelo aut in terra, sed in medio. Pedestendunt ad infera, caput autem ad superos, Et quanquam in terra vivimus,$i)ii. 3, 20 tameu iubemur, ut 'conversatio nostra sit in coelestibus'. In summa, qui 20sunt Christian!, non sunt pure timidi, nee pure laeti. Timori e.st adiunctaexultatio, metui spes, lacrymis risus, ut statuaraus tum demum nos perfecteexultaturos, cum carnem hanc deposuerimus, quae sicut metum abiicere noupotest, Ita utile ei est, in metu esse, ne secura fiat.Ad hunc raodum definivit cultum Dei praesens Psalmus. lila enim asdemum est vera religio, timere Deum et confidere Deo. Haec duo ubi rectesunt temperata, ibi tota vita est iusta et sancta. Ceremoniae externae etquidquid est externorum operum, omnia postea gubernantur felicius, quandohaec duo recte sunt temperata. Nunc addit commiuationem et consolatiouem,ut Prophetiam recte claudat. 30v.i20sculamini filium, ne irascatur et pereatis subito, quoniam breviexardescet ira^ eins. At beati omnes, qui coufidiint in eum.Exhortationi hie est addita comminatio satis dura. Pertinet autem adcontundendas superbias Regum, Sapientum, Sanctorum et omnium illorum,32 ira] via im Urdruch

Euarratio Psalmi II. 1532. [1546.] (V. 12) 297HsJ fidere. Quando ista duo rec^t gên, tum tota vita est iusta et Sancta,ceremouiae et quicquid operum externorum et omuia gubernantur felicius,si isti duo affectus sunt recte instituti. S)a§ ift una pars religionis: servire etc.Secunda: adorare, i. e. erga dcum verti, agnoscere, incurvare.5 'AppreheudiLte': Eb[raeus melius: 'Osculamini.' Heri dixi: Istac com- v. lamiuationes omnes pertinent ad contimdendas superbias Regum, .«apientum,Sanctorum et quicuuque fiduut creaturae extra deuni, quia natura nostra itavitiata, ut fidat rebus prosperis, nisi Spiritus mutet; homo diffidit rebusadversis et eeoutra, donec vox veniat et tonitru e coelis et humiliet istas10 cedros Lybani. S)a§ ift definitum in coelo: Iste filius est osculandus. (5§f)etft nid^t proprie: 'apprehendite disciplinam', quia etiam pueri in Eb[raicalingua iudicare possuat, non vere redditum ex Ebraeo. propria seutentia:'osculamini Bar' i. e. filium. Eb[raice est quidem nomeu appellativum etgenerale, commune et, ut mihi videtur, adiectivum etiam, quod significat15 'electum, purum, Itebltd^'. Et est figura grammatica, Antonomasia, quandoappellativum contrahitur et fit proprium, ut cum dicimus: Apostolus hocdieit, i. e. Paulus; propheta, i. e. David; Sic scribit phiiosophus, i. e. Aristoteles;Sic gessit bella miles etc. Per excellentiam ita fit noraen commune2 et (2.) unten zu ö 'Apprehendite discipilinam' r 6 pertinent c aus pertineresuperbias] snpbias 7 creaturae] creatura 9 über eeontra sieht confidit, mit SirichSU rebus prosperis Z. S gezogen et tonitru o 12 vereo 13 Eh^raice mit /Strich zu Bar'gezögert zu 13 'Bar' r 14 mihi o 15 über licbtic^ [c mis licplid^] steht ntebtii^zu 15 Antonomasia r IS miles etc. über (bell.a)Dr] qui fidunt creaturae extra Deum. Ita autem natura nostra est viciata, ita20 ad praesumptionem et securitatem, cum res secuudae sunt, sumus proni, ut,nisi Spiritus sanctus immutet corda, impossibile nobis sit consislere. Nonleges, non poenae ullae coercere hoc vicium possunt. Sola vox de coelosonans superbias has dissipat et temperat laeticiam metu.Quod ad grammaticam attinet, norunt Ebraice docti legendum hie non25 ut latinus textus habet: Apprehendite, sed: 'osculamini'. Itaque consiliumsuum permittimus septuaginta Interpretibus , nos tarnen a veritate Ebraicaideo non discedemus.Quod septuaginta verterunt dgctâadai naiÖEiav, in Ebraeo est Bar, aclate patet eius signifieatio, est enim adiectivum nomen et significat purum,30 electum. Ideo Hieronymus vertit: Adorate pure. Per antonomasiam autem,quae ex communi nomine facit proprium, postea transfertur ad alias res, etpropter excellentiam individui vocatur sie triticum .seu frumentum, tanquanielecta res. Sic Apostolum Intel ligimus: Paulum, Prophetam: Da\'idem, Piiilosophum:Aristotelem, Militem: Georgium a Fronsberg etc. Nam propter35 excellentiam saepe ex communi nomine fit proprium. Sic Christus perexcellentiam dicitur: iustus, sapiens, sacerdos, Filius hominis, Rex etc.

298 Enanatio Psalmi II. 1532. [1546.] (V. 12)Hs] proprium, iit Ipsum individiiiira accipiat ipsuni nomen generalissimiim. SicChristus, qui est individuuui, rapit hoc nomen: lustus, sapiens, homo, filinshominis. Sic 'Bar^ significat 'triticum', 'electum, purum' ^ suo generali significatu;postea ad illam phrasin, quod signiticet 'ein lieb§ Ünb', ut Mater nihilhabet iucundius quam filium, ut lifiicên. Sic 'freute' vel 'gaudium' est sTorgen[sis Cerevisia. Sic usu Ebraico appellativum demigravit in nomenspecificum, ut non 'electum' tantum, sed etiam 'filium' significet. Alio(juilliuft» fietffen 'Ben', sed valet ista figura sermonis ad obscurandum Eb[raicum,qj|. 19, 9ut iuipii et SatLan non intelligaut etc. [331.25''] 'Praeeeptum domini lucidum',electum, purum. Ibi 'Bar' in Ebraeo est. Nomen adiectivum valde generale, lo'Osculari' est vocabulum cermoniale, significat, ut in scrip[turis sanctis4>oi)ci. 1,2 varia genera osculorum. In Canticis: 'Osculetur' etc., ut osculatur os. IbiWöni. 16, 16 loquitur sponsa de sponso, \)aB i[t osculum charitatis. Sic Pau^lus: 'osculaminiin osculo charitatis', maxillae, oris etc. Postea osculum pedum velmanuum. S)q§ ift Bulben, praestare homagium. Est agnoscere supremam is3oi). i3,5dignitatem, ut Christus pedes discipulorum, quia ipse est minimus in3 significat o 7 über specificum steht individuum !/ über lucidum sieht i. e.zu V Ps. 19. r 10 in Ebraeo est o zu 11 'Osculiiri' r zu 12 C'anti. 1. r 7.5 nianuunimit Strich zu 3)a§ ijezoyen Est mit Strich zu pedum Z. 14 t/ezor/en 16 über pedes stehtosculatus est ^') Alles Bedeutungen des hebräischen "i3. -) Luther fließt in die Johanneserzählungein Zug aus LtiJc. 7, 3S hinein.ür)Ad hunc modum 'Bar' Substantive significat etiam 'Filium', tanquam remmaxime electam, caram, iueundam parentibus. Si voluisset David Ebraiceloqui, dixisset Ben. Sed utitur vocabulo Bar in eadem significatione, perant

Enarratio Psalmi II. 1532. [1546.] (V. 12) 290Hs] regno coelorum. Ipse oraues fratres sibi praetulit, omnes habuit nos prosuis doniiiiis, (juia laboravit pro nobis, osculatus est pedes, hoc pracbentsuperioribiis suis iuferiores. Sic alterani significatiouem subiectionishabet, i. e. adorate filiuni. 'Pure adorate', Hiero|nymus transtulit. 'Bar' t)at5 er 'purum' gemadflt, sed melius: osculamini ilhini unicum, clectum, purum,lucidiuii, mea lux, mel, corculum, gaudium. S)a fiel) ift magna Rethorica.Pulchris verbis et magnis rem propouere. procedite coram eo, humiliamini,quia est electissimus, dilectissiüius, bem IteBen, rechten

300 Enarratio Psalmi II. 1532. [1-546.] (V. 12)HaJ negaret .seip.siim, quia tribuit alteri deo gloriam, honorem etc.; nobis noutribuit eum, quia noii dicitur, ut invicem osculemur adorantes. ergo Deces^se,hunc Regem, filium, esse verum, legittimum et naturalem deum, quia deusmandat, ut adoretur et serviatur ei. Etiam si ludaeus velit contendere,quod debeat servitus et adoratio referri ad solum deum, deus remittit nos somnes ad filium: 'Hunc audite' etc. 'Ille est meum beneplaeitum', quicunquehunc adoraverit, me adora^bit; qui in euni crediderit, etc.; qui audierit eum,etc.^°t-l\l^^ loh. 14: 'Et in me credite.' Item: 'Doctrina mea.' Pater ergoremittit totum orbem terrarum Imc refertq[ue ad filium, Econtra filius. ôglêti burc§ ein anber êr, deus pater dedit ei onmia in manum. Omue lu3oD. s.aiiudicium dedit filio etc. Quaeeunque pater facit, et filius; 'sicut pater vivificat',etc. Cum ergo deus constituerit Regem et remiserit orbem totumterrarum ad filium, etc. Ibi damnatae omnes religiones extra Christum,frustra speculatur ludeus de sno deo, qui ex Aegypto etc., frustra speculaturTurca de suo deo, qui Mahomet, frustra speculatur monachus deum suum, isqui approbet Regulam. Deus neminem vult audire, videre, nisi vadat ad1 über negaret seipsum steht hoc non potest über tribuit sieht non zu 4 ludeorumcavillatio r 5 servitus et adoratio o 7 etc. o 9 über rel'ertq[ue steht omnia12 über Kegem steht hunc 14 ludeus (Tûj'ca) Mjlö frustra bis tjui über (qui)lö frustra bis suum o 16 über nisi steht nou, sedDr] Porro hae voces significant, Christum non esse simpliciter hominem,5.!D!oic6,i3siquidem Pater tribuit honorem suum Filio et iubet adorari Filium. 'AdorabisDominum Deum tuura', inquit Moses, 'et ei soli servies.' Et apud3t|. 42, sEsaiam dicit Dominus: 'Gloriam meam alteri non dabo.' Cum igitur Deus aonon possit esse mendax et tamen hie praecipiat adorandum hunc Regem,sequitur hunc Regem in Zion positum natura esse Deum. Igitur supra quoqueostendi, etsi ludaei contendant praecedentem versum non ad hunc Regem,sed ad ipsum Deum esse referendum, tamen, nisi prorsus amentes sunt,fatebuntur, quod Deus, hie suo mandato omnes nos remittat ad Filium et asFilium velit coli et adorari.OTntti). n, 5 Convenit igitur sententia cum his Euangelii vocibus: 'Hie est Filius3»^. 8, 51 mens dilectus, Hunc audite.' 'Qui crediderit in me, mortem non videbit in3o6- 14, 1 aeternum.' 'Creditis in Deum, et in me credite.' 'Doctrina mea non e.st"'^^•' 'Quae ego loquor, loquitur Pater.* 'Pater operatur adhuc, et ego 3u3?M2,'493oi)°.'5,*äi'/öperor.' 'Pater mihi omnia dedit. Pater dedit iudicium Filio, Filius neminemiudicat. Sicut Pater vivificat, sie et Filius' etc.In his senteutiis invicem referunt se Pater ad Filhun et Filius adPatrem, ut non dubium nobis esse possit, hunc Regem esse verum, legitimumet naturalem Deum, Et, nisi hunc Regem colas ac amplectaris, Deum non 35posse coli. Pater enim et Filius unum sunt.

Enarratio Psalmi II. 1532. [154G.] (V. 12) 301Hs]filium, extra eum non est quaerendus deus, Ut ad Philip^pum: 'Ostende';3i'ö- u, sf.'PhilipLpe, qui videt me", etc., extra me uon est videre ueq[ue deuni neqnepatrem; rae; fige tuura intutum nusquam quam in rae, qiiia scriptum: 'Huncaudite, hie est filius' etc., 'beneplacitum' etc. Pater omuem administrationemr.totius creaturae, terrae, coeli etc. dedit in manum tilii. S)Q§ ift gc|(!êên abaeterno, postea per declarationem , ut Pau[lus Ro. 1.: 'qui declaratus' etc. Wüm. i,i3)a§ ift Vera adoratio, cessent adorationes In Teraplo Jerusalem, In omnibuslocis per totum orbem terrarum. Si vultis adorare, servire deo et facere eirem gratam, 'osculamini filium', flectite geima coram illo, cui data gloria par10 Et aequalis. Mundus: 2)q§ tDoHen tüir lajfen; Tudaeus, Gentilis, Arrius,Papa: 5letn. Papa voce sic^ dicit quidem, sed etc.^, [Sl. 26^] sed contrariumrevera dicit, quia 'habet conuia similia agni'. Serviendum est tilio huic, natocff. 13,111 eum zti 1 loan. 14. r 3 über intutum steht oculos -i adniiiiistiationem(tulit) SU 6 Ro. 1. r zu 7 Vera adoratio ? W über Muutlus steht dicit li hinteragni nochmals habet zu 12 Apo. 13. r') Nämlich: Osculor eum. ^ Erg. non facit.Dr] Frustra igitur Turca, frustra Papa, frustra Monachus speculatur deDeo extra Christum. Turca dicit se adorare Deura, qui fecit coelura et15 terram, Idem ludaeus dicit. Sed quia uterque hunc Regem negat esseFilium Dei, non solum aberrant a Deo, sed et idolum cordis sui adorant.Finguiit enim Deum talem, qualem ipsi voluut, non qualeni se Deus revelavit.Sed Deus abominatur eos et obturat aures suas ad eoruni preces. Neminemeuim vult audire et videre, nisi in Filio suo.20 Sicnt Christus dicit ad Philippum, loh. 14.: 'Philippe, qui videt me, 3011. u, s f.videt Patrem meum.' Cum enim Philippus orat: 'Ostende nobis Patrem',Christus admirabundus respondet: 'Tanto tempore vobiscum sum, et tu menondum novisti'? (juasi dicat: Quo abripiunt te cogitationes et speculationestuae? Nisi in me figas oculos atque animum tuum, nee Deum nee Patrem25 usquam inveuies. 'Est enim Pater in me et ego in Patre, et verba, qiiaeloquor, non loquor ego, Sed Pater, qui in nie habitat, is facit opera' etc.Ad hunc modum videtur Pater, quasi fessiis ferendi dominii, omnemadministrationem totius creaturae dedisse Filio in manum et sinum. Aoquidem factum est hoc ab aeterno, Sed postea per revelationein et declara-30 tionem tandera patuit, setnper enim habuit haue gloriam Filius ab aeterno, sedtum ]»rimum patuit, cum per Euangelium nomen eius in totum orbem terrarumestvulgahmi.Secundo pertinet hie versus etiam ad abrogationem legis et cultuumlegalium. Non enim dicit Psalmus de adoratione in templo in Terusalem,35 sed nominal alium cultum. Si, inquit, vultis adorare Deum, si vultis aecepturasacriticium ei prae.stare et Deo sie servire, ut faciatis ei rem gratam,

302 Enanatio Psalmi II. 1532. [1.54G.] (V. 12)Hs] ex virigiue, ab aeterno e.x patre. Vera persoua diviua et lumiaua. Ideo sivultis adorare, luiic procidite. Habes totam Christianaiu religionem, nouconsistit in mutandis rebus, corporibus, operib[us, mutemus aninium, et tumsatis etc.; et sie, ut rationem iion mutemus, sed tantuin animum, religionem,coDseieutiaiu novam induamus et aliam persuasionem et opinionen) de deo. 5Postea ratio vestiat nigro, albo, ducat uxorem, aedificet. £)o ift mundus incontrarium et natura nostra. Omuia potius mutamus quam hunc animum.(Jmuia facilius adorannis quam istum filiuni. Mouachus: deus est misericors,ergo volo ei .servire in monasterio, vadere ad Sanetum lacobiim; nou ducituxorem, nou servit, gubernat res, sed larva est in orbe terrarum. Is est losanctus. Quare? quia mutat externe habitnm, victum, gestura, sed opiuio2 Christianaiu o zu 2 Cliristiana Religio r 3 über rebus steht cibis 5 uovam6 über aeclificet steht colat agrum etc. 9 über nou steht talis 10 übergubernat steht nou 11 über sauctus steht opiuione sua et vulgiDr] nihil aliud feceritis, quam ut hunc Filiura osculemiTii. Hac una rationeservietis Deo et placabitur vobis Deus.Sed persuaderi hoc mundo uon potest. Igitur Arius surgit, spargitblasphenium dogma contra filium Dei. Turca lioc summura scelus ducit, i5quod et crediraus Christum Dei filium et eum adoramus. Papa, etsi inanifestashas blasphemias cavet, tamen re vera Christum noii aguoscit filiumDei, quia sacrificio eius non est contentus et docet nos nostris operibus posseeflficere, quod filius Dei sanguine et morte sua efiecit.Meminerimus igitur huius testmionii, quod hie Hex est Dei filius ab 20aeterno genitus ex Patre et nobis propositus, ut nos eum osculemur et eiserviamus, hoc est, ut statuamus uos per ipsum reconciliatos Deo, Vt, (juanquamuierito Dei iram propter peccata expavescimus, tamen fiducia huiusMediatoris speremus salutem. Hunc cultum postquam Filio praestitimus,contentus est Pater et amplius nihil flagitat a nobis, quod attiuet ad recon- 25ciliationem et speni vitae aeternae. übedientia autem, quae postea accedit,quia omuia in fide filii Dei facimus, etiamsi imperfecta sit, tamen Deo placetet habet tum corporalia tum spiiitualia premia.Haec est sununa totius religionis, facillima quoad externa opera, Nonenim consistit in mutandis rebus externis, Sed si vult esse Christiainis, nou 30neeesse est, ut mutet conditionem. Sic magistratus politicns. Non enimapud Deum est acceptio personarum. Animus autem ut mutetur est neeesse,ut, ubi prius propter peccatum tantum non desperasti, nunc per Christumspem certam veniae concipias, Vbi prius peccato delectatus es, nunc peccatumoderis et fugia.s, Vbi prius tardus eras et uegligens in obedientia erga Deum, 3530 Sed] Servus in ih-r Krlam/er Ausgabe

3Enarratio Psalmi II. 1532. [1546.) (V. 12) [503Hs]ea est, quae fuit in Cain a principio mundi: Ego volo sacrificare de friigibus i. SKofc 4,terrae, ergo deo placebit. Sic ludei: volo Circumeidi etc., ergo etc. Deusuou curat iain uec Circunicisionem , nee praepucium, nee coniugium, neepolitiam, sapientiam, stulticiam, sanctitatem, nee peccatum, hoc quaerit: im-5 mutetis cor vestrum, imbuite conscientiam vestram Xova opinione: Egoadorabo tiliuni dei secundum Euangelium Et in isto corde ibo, colam agrum,ero maritus, ancilla etc. Muudus foris vult mutari religiones, intus vult.servari opiniones. Sic Schwernneri faciunt, qnando mutant externa etc., sedinduere opinionem, Ut confidas in Christum et .servias in Tiraore, haue10 scientiam nemo docet niedicus, operarius etc. 3iftaltior, quam quod possetzu 1 Caiu r 2 über placebit steht nO(^ nic^t 3 praepucium c aus piopuciumzu 3ff. Christiana religio r quer 4 über sapientiam steht nee über stulticiam steht iiec! 1 3Über sanctitatem steht neo 6 isto in corde 7 über maritus steht uxorDr] nunc summo studio et vohintate in id ut incumbas, necubi Deum aut verboaut facto ofiTendas etc.Ad hunc modum animus et cor mutari debet, ut de Deo iudices uonex tuo corde, sed ex verbo, quod filius Dei proponit. Hoc cum praestiteris,15 postea saue ratio utatur suo regno, Ducas uxorem, gubernes familiam, instituascertas operas parandi victus causa. Haec omnia Deus pennittit tuoiudicio instituenda et gubernanda.Sic Simplex religionis verae forma et ratio est, Sed mundus neu paret.Omnia potius mutat, quam animum et conscientiam, omnia facilius adorat20 quam hunc Regem. Monachus putat se Deo praestare summiini cultnm, cummutat vestem, cum relinquit vocatiouem et se abdit in monasterium, ubi novomodo comedit, bibit, dormit etc. Sic putat se renasci et fieri novum hominom,Et tarnen solus externus habitus nuitatus est, mens autem et animus mauetidem, manet eadem sacrilega opinio, quae fuit in scelerato Cain, qui cum25 meditaretur caedem Fratris, sperabat tamen se apud Deum in gratia forepropter saciificium.Sed vere scelerata opinio et sacrilega haec est. Non enim curat Deusvel circumcisionem vel praeputium, sicut non curat, currasne in via an stes,albane an nigra vestiaris veste. Externa haec sunt, quae quistjue, prout sibi30 commodum est, gubernet, habita tantum ratione proximi, ne eum offendat.Sic nihil curat hoc Deus, sisne in politiae parte an solitudine, uisi quodmanifestum peccatum est, si vocationem deseras et tua sponte deligas tibialiudvivendi genus.Hoc autem curat, imo hoc praecipit et raandat, cor ut mutes, ut con-35 scientiam imbuas nova opinione et cogitatione de Deo, utdicas: Agnosco etrevereor filiuni Dei, dominum Ihesum Christum, et quia mediator mens est,per eum spero me reconciliatura Deo et peccata mihi coudonata esse. Cum

304 Enarratio Psalmi II. 1532. [1546.] (V. 12)Hs]hnuiana ratio cogitarc de ea. Ideo est doctriua de coelo revelata, quia uoqiiascitur in opiuione, i. e. moc^t iüä) ncto. Religio Christiana est faeUliiuares, si spectes externa, non optat aurum, argeutuna sed mutationem cordis.Et ba§ ift bie fünft etc.: qui me diligit et cuius cor habeo, folget mit leibet gut et quicquid habet. Sic etc. Et hoc vult dominus. [331. 27"] Qui lue'>non diligit, si etiaui donat, tarnen non placet. Ciiltus Christianus est, unieumfilium adorare, ut extra eum nihil agnoscas. Si vis patreni in venire,oculos, aures claudas, nihil spectes in celo, in terra (inam iilum filium. Sic2. 9)!oic 20, 4 in 1. praecepto: 'nee eoruni, quae in coelo nee terra' etc. Tbi etiara pop|ulumludaicum sie oaptivavit, abstrahens eum simpliciter ab omnibus cogitationib|uslo3 über aurum steht mutationem vestis 6 über donat steht 1 tvunrf tiialuafiev zu 9:1. Praecep[tum r 10 omnibus] oniibusDrjtali Corde ibo et fodiaiu agrnm, f'aciaru opus, ducam uxorem, serviam heromeo etc. Talern cultum exigit hoc in loco Psalmus et talem religionisformanipraescribit.Sed, ut dixi, mundus sauam doctriuam non accipit. Haue iudicat esseverara religionem, si aliquid foris seu in externis mutet. Sic vecordes Ana- nbaptistae tum putant se veros sanctos, si non gestent arma, si induant glaucamvestem, si demittant capita tristes. Sed an non haec cuivis Rusticomntatu facilia sunt? In Christum autem confidere et servire Deo in timore,hoc ue quidem digito attingunt stulti homines.Ae certum est, quod nullus hominum, qui studet legibus aut iusticiis, 2ohos veros cultus praestat. Ne quidem cogitatione eos assequi possunt. Estenim doctrina de coelo revelata, quae non nascitur in corde aut capitehumauo, Spiritusancto doctore et gubernatore opus est. Quia antcra istantum coutingit per fidem in Christum, iusticiarii autem fidem abiiciunt etlegem retinent, impossibile eis est hos cultus praestare. 25Est igitur religio Christiana, ut dixi, facillima, si spectes externa opera.At si spectes hos spirituales cultus, est difficillima, Nam hi pracstari nonpossunt, nisi mutetur cor. Cor igitur et animura exigit vera religio, nonopus aut alia externa. Quanquam haec sequuntur, si cor habeas, Tibi enimcor est, ibi sunt omnia. Non negabit tibi pecuuiam, non operas, non seipsum, 30qui te serio amat. Atque haec causa est, quod vera i-eligio sit ävvjiöxQnoi;et non .Simulator, sicut illa Pharisaica est, quae tantum externa, non animummutat.Ergo verus Dei cultus est, Filium hunc osculari, hoc est, eum sieadorare, ut nihil in coelo et in terra extra hunc videas nee uUa alia re 352. TOofe vo, 4 fidas, Sicut primum praeceptum iubet: 'Non facies til)i sculptile neque omnemsimilitudinem, quae est in coelo desuper et quae in terra deorsum, nee eorura,quae sunt in aquis sub terra.' Hoc mandato caplivavit Dens populum snnm

2Enarratio Psalmi IL 1532. [1546.] (V. 12) 305Hs]de deo. Num uon debeo deum laudarc, (jiiod creaverit coelum et terram?Nolo. In meo propiciatorio inveuies me. Ibi sum deus, qui ediixit etc. Siillum deum habes, tum invenies Creatorem coeli et terrae. Sic hic: Si volumusinveuire deum coeli et terrae, caveas ab omuibus cogitationibus, quod5 coelum, terram creaverit, sed in Christo iiiveniemus eum, quia placuit divinitateinin "^plenitudinem diviuitatis' etc. üDie ganê ©ottêtt ift töeg geilülTten ftoi. 2,üon Soll, inonb, ^tmel, erben et omuib[us etc. et 'habitat in eo corporaliter".Extra Christum uon est salus. Hoc noiunt Papîstae, quod docemus.Oportet, inquiunt, ])raestare praecepta etc., sed praeposcere incipiunt.10 Christianus: Nescio de deo etc., audio quidem de deo loqui Papistas, ludeos,Tureas, sed scio, quod filius .sit constitutus Rex, ille est deus meus et habeozu 3 Propiciatoriura r .5 illiim deum o 5 creaverit o 6 tliviuitatis o zu 6C'ol. 2. r S über iioluiit slclil ferre iioluiit y ü/jer praestare steht implere 70/77 loquibis Tureas o zu lllSOG, 7 Sapientia Dliristiana rDr] in spiritualem couspectum et abstraxit eum ab omuibus vagis cogitationibus.Et tarnen in Idolatriam prolapsi sunt, slcut historia ostendit. Sic euimiudicarunt Deum laudari, si laudaretur creatura ab ipso eondita. Hinc16 secuta est adoratio solis, lunae et exercitus coelestis, cum tarnen Deus disertemandasset ad solum propiciatoriumadoraudum.Ad hunc modum hic quotjue caveamus ab imaginibus coeli et terraeet haereamus in solo Filio, sie apprehendemus certo Patrem et totam divinitatem.Nam et Paulus dicit: 'Tota diviuitas habitat in Christo corpora- Sor. a,20 liter.' Igitur Deum non invenies in sole, luna, non in aliis creaturis, in soloFilio, qui ex Maria natus est, iuvenitur. In hoc solo est salus, gratia, vita,Extra hunc (juidquid de Deo cogitas, est vana cogitatio et mera Idolatria.Hoc Papistae uesciunt. Hi cum de cultu Dei docent, aut tantum ase electos cultus intelligunt, aut, cum minimum mali sunt, deducunt hominesi5 ad Mosen et obedientiam legis seu decalogi. Ac verum est, Deus decalogumideo praescripsit , ut nos eimi praestaremus, Sed cum haec obedientia perfectissimaest, hoc est, tarn absoluta, quam in hominem cadere potest, neutarnen in ea possumus acquiescere, non solum non apprehendimus in istaobedientia Deum, sed a Deo refugimus etiam.30 Sed (jui Christum intuentur, hi inveniunt talem Deum, a (|uo nonmetimut, sedquem ciuu reverentia et fiducia certa raisericordiae araplectuntur.Sicut igitur saucti ludaei nesciebant alium Deum, quam qui ad propitiatoriumse iusserat invocari, Sicut nesciebant alium Dei cultum, quam qui in templo,divinitus a Deo destiuato, cultibus praestabatur, Sic nos in utio Filio haere-35 mus. In eo Patrem iaveuimus. In eo vitam et salutem accipimus.Haec est sapientia nostra, qui sumus Christian!, quod cohibemus vagascogitationes cordium nostrorum et haeremus in solo Filio nee extra FiliumSutficvä aBevfe.XL,20

306 Enarratio Psalmi II. 1532. [1546] (V. 12)Hs] in eo patrem. lila est sapientia nostra, .sie cohibere vaga.s cogitationes cordi.sa^fiä,' 32 ^t oculos figere in unicum etc. lUe 'serpens erectus' et filius 'exaltatus trahitoiunia ad se'; quaüdo Christus ainissus ex prospectu, sum in niedio luari,sed quando fixis oeulis ilhim iutiieor et nihil volo scire uec de deo iudicaute etc.,sed ille moritur pro me, tum Diabolus me nou oceidet etc. sed ars est, hoc spraestare. Ideo dicit: 'oscula[niini', reveremini et laudate eum, huc dirigite1. ffor. •>, 2 cor. Religio Christiana doctrinaqiûe est, 'nihil velle scire' cum Paulo 'nisilesum Ciu'istum', in religione scilicet etc. Ubi cor est innovatum, posteaesto medicus, philoso])hus, fdjuftei', BlU'gei', Sniiev; si vis, ito in desertimi.Sed hoc solura facit salvnnm, viventem in eternum, oseulari filinni; caetera momuia sunt cauda.2 oculos zu 2 loaii. 3. 12. >• 5 «4er oceidet siehl peccatuni noii conluiliiiliitlioc 7 Religio] Regilio est o 9 esto] sito si c aus bi 10 soluin oDt] novimus Daum. Filius enim est, qui exaltatus trahit ad se omnia. Huncqui aut non norunt aut aniiserunt, hi in medio mari damnationis iactantur,nee jiossunt attingere portum salutis.3oi). t, 14 Contra ([ui Chri.stum habent, et in eum eeu in 'Serpentem aeneum' fixis isoeulis iotueutur, hoc est, qui credunt eum ex voluntate Patris oblatum propecoatis nostris, hi a Satana tuti sunt et verum Deum, vitam, iusticiani etsapientiam aeternam possident.Magna igitur vis est in verbo 'Osculamini', siguificat enim, ut totoCorde hunc Filium amplectamur neque aliud vel videamus vel nudiamus, aoquam Christum, euraque crucifixum. Qui autem in religione aliquid aliudspectat aut altius quaerit, hie falletur et aberrabit a via salutis. Ratione etsapientia nostra utamur ad alias res, ad gubernandam familiam, ad faciendasoperas, ad emptionem et venditionem, Sed cum de cultu Dei quaeritur, hierationi praecludas omnes vias et uni huic Füio adhaereas. 25Per se malum uon est mutare vestem, sicut monachns niutat, ieiunare,affligere corpus etc. Reprehendimns enim haec tantum eo nomine, quiasuscipiuntur cum impia opinione, tanquam res ad impetrandam remissionempeceatorum utiies. Hanc opinionem si abiicias, etiamsi retineas cncullum,modo Filium sincere osculeris, hoc est, modo nitaris eins meritis et gratia, 30vives in aeternum. Hoc igitur caput est cultus Dei, reliqua omnia suuitanquamcauda, et tarnen caput hoc uegligit muudus et fidit in hypooritioanuilatione externorum. Addit igitur Spiritussanctus:Ne forte irascatur et pereatis in via.Videt lianc doetrinam in mundo contenmi Pro])heta. ludaei, Turcae, 35Gentes omnes absurdissimum esse indicant, quod adr)ramus hominem susti-

Enarratio Psalmi IL 1532. [1546.] (V. 12) 307Hs] 'Ne forte': Praefractis et prae,sumpt[uosis hoc dicit. seit S[piritus sanetiishaue doctrinam fore stultam apud inultos, Adorare illum latrouem, inteilatrouesorueifixum; omnes passioues caruis habeiitem [3?!. 27**] Invocare utdeum etc. Papistae: oportet credere in C'hristum, sed nisi fecerimus bona5 opera etc. Aut huiic adorate, aut mauebitis sub ira. @in ()ai't, ftrenge,QVCllIi($ Inteil. Si placandus deus, salns acquirenda, vel huiic adorate velperlte. Sic lohau.: \pii noii etc., Ira dei manet' etc., 'lam iudicatus est'.Sic sive Cartlius[iauuK, sive medicus, '^ciltg, doctiis etc. Ira dei etc. (Svfofte gleic^ oEe tag jlo lüaffer et brob, sit caelebs, haurite totam orbem10 terrarum cuiu univer.sa sapieutia, institia etc., aut adoretur tilius et agiioscitur,3of). s, 36. isaut sciat se esse sub ira. Et dicit fiiium 'Irasci'. 'forte' Eb^raeus. 3luffmein jeel, fe'êt mä) für, er inirb juvneii. Nulla religio, iustitia etc. valet1 über 'Ne forte' steht Eb[iaeus S latroues] latrouem über oranes passioues stehtesurieuteiu, paventeni etc. passiones c aus passionem ut o zu 7 loau. 3. r8 sive (J.) u 9 gleid^ o über haurite steht ba§ êift uuo verboDr] uentem omnes commuues passiones carnis, quas alii liomines sustineut, imoreputatmii iuter latroues et affi.xum cruci.15 Papistae etsi in liac intirmitate Christi uou scaudalizeiitur, tamcD aliiimviam vitae docent, (juaai Christum et eius opera. Verbo quidem sacrificioChristi nihil derogant, sed dum suis operibus et sacrificiis tribuunt nieritumremissiouis peccatorum, nonne alium constituunt Christum, (ûara qui a Patreuobis datus est, ut sit 'iusticiu et sapieutia, sanctiHcatio et redeniptio nostra'?i.S8ov. 1,3020 Itaque loco osculi, quod Filio dari Spiritussanctus iubet, osculantur suasmissas, sua ieiunia, suos cucuUos, Christum autem osculantur ludae osculo,oderunt enira doctrinam haue et omni genere crudelitatis persequuntiu'.Hoc videt Spiritussanctus, monet igitur et miuatur: Aut hunc adorate,aut scitote vos mauere sub ira. Si enim de eo agitur, quomodo placari25 Deus debeat, quomodo remissio peccatorum possit impetrari, Aut osculamiuiFiiium, aut peribitis, Nullum hie est medium.Sic Johannes pronuiiciat: 'Qui non credit in Fiiium, ira Dei manetsoo.a, 36. 18super eum.' Item: 'Qui non credit, iam iudicatus est.' Sive sit Re.\-, sivepastor, sive Carthusiauus, sive miles, sive coelebs vivat sive in coniugio, sive30 medicus sive Iiireoonsultus sit, si uon osculatur Fiiium, hoc est, si non omnemspem salutis habet collocatam in Filio, etiamsi ad mortem nsque se maceretie |i8g.Qj iuniis, 'etiamsi flammis subiici corpus suum perniittat', periint in ira Dei. i. sor. i:), 3Ad hunc modum haurit Spiritussanctus totuni orbem terrarum imoverbo cum universa sapieutia, iusticia, meritis, cultibus, adorationibus,3.') aföictiouibiis et omnia transfert in Filii osculum: Si oscnlaraini Fiiium, bene,Si non, peribitis in via.Futurum enim est, iuquit, ut Filius irascatur tandem, Nimc oifert20»

308 Enarratio Psaluii II. 15:0. [154r,.] (V. 12)Hs]coram deo, sed est sub ira. et non e.it ira inanis et irapoteu.s, sed potestateplana, (juia gêt er naä).'Peribitis." 'lusta'^ addiderunt, quia uou intellcx|enint. 'Via' Eb[raice.duplex: mala, bona, piorum, peccatorum. Nolite confidere in viis vestris,optimae, speciosissimae sunt. Papae regnum, Cesaris tft ein fein regnum, sIura Civilia ein feiner via. Cartli[usianus, FranciscaLnns: fein viae. sed viaIjin, t)er, fo ift§ Herlurcn. Sub ira sunt et ista faciet via, boo au» fei}. PnliHöm.9, 5cherLriina fuit via ludeorum, Ro. 9.: 'Quorum patres' etc., regnum, sacerdotiunidivinitus institutum. Templum, religio, florebant saeerdotes sanetitate etdootrina. Sed is^ta via peribit et vos cum ea, non l)ilfft cuci). Putatis vos loIre in via et xeä)l. Non dicit: Peribitis euni errore, sed: baS tcft, quod fiditis.Misera res, quod Monaehi, nbi diu se vexant etc., füHen f)el[lifc() feuer. Siczu 3 'Via' r 5 ift unten 7 über i)tx steht via 8 regnum mit Hlricli zuPiilclieririma Z, 7jS (]ezn

Enarratiu Psiilnii 11. 1532. [1546.|(V. 12) 309Hs]Iudaeis factum, qui coiatempserunt praedicationem filü adorandi: certissimieraut, non futuram istam iram, ideo perieruiit cum sua via. lam in vagoerrore sunt, tarn corporis, quam animae. Regnuni Romauuni ift jerftint etgeffogen )ä)'ux in omnes angulos orbis terrarum. Papae robur in coii.spectu5 uostro periit, quia ista ira est divina. [Sl. 28^] quia deus lu isto filio sibicomplacet, ideo adora[te vel peribitis.Non solum erit ira pleua potestate, sed 'in brevi', i. e. omnipotens,propinqua. 'Älisericordia et ira ab illo cito proximant' etc. 6r buiitfet t)nä©ii-6,7tüol lang âvren, sed dicitur brevis, (juia certissime veuit et repeutiue, ut10 PauLlus: 'Repentiuus.' Sic ludaeis factum etc. Cum putabant, se florere, i.irKtf. 5,3ceciderunt. Sic Romani; sie Papa, cum esset securissimus, etc. 'Impii non*!. 55, 24dimidiabimt' etc. Papa tjat iTJOl tiOO iai" loBoitl't, ut fieret Caesar, sed non.3 tarn c aus quam zu 7 'In brevi' r S illo u @t c aus 6§ zu S Ecclesiastiei5. r 10 üher florere sieht maxime zu 10: 1. Thes. 5. r zu 13: 500 vel vor600 vor der ZeileDl] exitio erunt. Miserabile autem est, quod Monachus, qui noctu diuquc aliudnihil agit, (jiiani ut affligat corpus suum, aliud hac diligentia non efficit,15 quam ut subiiciatur gehonnae flammis.Sic ludaei, magno Zelo pugnantes pro lege et sacrificiis, habent viam,qua putant recta tendere ad vitam, sed in hac via pereuut, ita ut sint invago errore animae et corporis.Sic reguum Romanum habuit viam, qua putavit vinci posse omnia20 pericula. Sed omnes hi, quia Filiuni non sunt osculati, perierunt in via suaet cum via sua.Hodie quoque Dei beneficio videnius perire Papam in coifspeotu nostrocum variis suis viis. Est enim huius Filii ira divina ira et habet potestatem,non est vana aut sine vüibus ira, se vult haberi pro Deo et coli, aut minatur25 interitum.Äuget autem comminationem, quod addit Spiritussanctus, Bi'evi exarsuramii'am haue. Utrunque enim complectitur, et omnipotentem esse haueiram et admodum propinquam. Dum cessat, longissime videtur abesse, noniis solum, qui iram haue non experiuntur, sed etiam piis, (jui iuterim affli-30 guntur et torqiientui'. Sed definita sententia est: 'Brevi exardescet', hoc est,Certissime veniet, ac veniet tum, cum dixerint: Pas et securitas. Sic ludaeiruinam suam non existimabant tarn esse propinquam.Nostro quoque tempore Papatus coepit ruerc, cum esset securissimus.Nunc quoque nescio, quid spei alunt hostes Euangelii, Sed fiet secundum35 scripturam: 'Non dimidiabunt impii vias suas.' Nunc annis amplius sexcentis W- ^5'24hoc agunt Pontifices, ut potiantur Romano imperio, Sed falsi sunt spe etomnes concideruut in ipsis conatibus, iique omnium turpissime, qui sapientiaet calliditate eraut instructissimi.

310 Enarratio Psalmi II. 1532. [1546.] (V. 12)Hs] effecit, iiuo ceoidit. Ideo dicit : 'in brevi', plo^üli^, e'ê man ft(^ Öltlb ftf|et.^"q|''3^",j Sic Christus Luc. 18.: 'Iudex' etc. 'Amen, et in brevi' etc. In Apo. : 'veniocito'. Nobis Christianis videtur diiata, diuturua, quia spes dilata etc. Sedimpiis venit valde subito. Et illis loquitur, non nobis, qui adoramus filinm.Sed ruina adversariorum foiltpt fo fl'ue etc. Ideo pertinent ista ad securoset superb[os, qui dicunt: non not. fo gib ba§ ^cmBb ha jU f)ei;. Ridcut istascomminatioues, sed quando jiiiu treffen fompt, 'non putassem' canunt. Sici.a)ioici9,9Sodoraitae: 'Numquid ingressus es, ut regnes?' Mane öCtBranb etc. Hunciilinm adorate, vel cito eritis sub ira, quam non poteritis cifugere, peribitisi.JWj.s, asinipliciter. 1. Thes. 5. : 'Et cito veniet.'Nobis dicitur: 'Beati onines': si hoc non adderet, fol einen ba§ tobten:'Irascetur' etc., 'Peribitis' et 'brevi'. @t 'ât§ fein bifttngntlt : (Jui nokint1 imo o zu 2 Lue. 18. r Apo. 3. r 3 über etc. steht affligit animam 4 überillis steht impiis 6 qui dicunt nnien zu 6 ifof) iä) no(j5 fo lang ftifft r mit Strich zu\o gezogen 8 Sodomitae] Sodomae über Sodomae steht dicebant ad Loth überregnes steht 'tu', inquiunt zu 8 Gene. 19. ) 11 einen] einem zu 11 'Beati omnes,qui confiduut* rDr] Est auteiu causa huius iudicii et ruinae impioniiu haec quoque, Quod,etsi Filius in brevi irascetur, tarnen pü eam quoque orationibus suis urgent,auf. 18, 8 Itaque sicut Christus de iniquo ludice et vidua dicit: 'Dens quoque faciet uvindictani electorum suorum, clamantiura ad se die et nocte, et cito quidemD(f. 3,11 eam faciet', Sic in Apocalypsi: 'veniet cito.'Nobis quidem, qui patimur interim, diuturna et tarda videtur ira.Spes enira, quae tarda est, affligit animum. Sed impiis admoduni est bre\-is,obruuntnr eniiii tum, cum putant se esse tutissimos. Itaque in momento 20videntur perire. Nunc cum audiunt has minas, secure eas contemnunt,Sicut de latrone quodiini narratur fabula, qui cum viatorem quendam spoliaretet ille poenam in ultimo die exolvendam clamaret, Eia, inquit latro, Sitarn diu differetur poena, bene mecum agetur; Nunc igitur hac spe, praetertuuicam etiam internlam mihi trade. asTales sunt omues impii. Sed cum apprehendit eos poena, tum canuntstultam hanc cancionem : Non putaram. Sodomitae Lot, monentem fideliter,1. !B!o|f 19. 9 etiam convicüs incessebant. 'Ingressus es', inquiunt, 'ut advena, nunquidigitur iudicabis nos?' Securi scilicet erant. Sed cum oriretur mane sol,hauriebautur coelesti flamraa et hiatu terrae. Sic ostendit se ira haec, quae 30cito venit et priusquam impii id possunt credere.Est igitur haec gravissima comminatio et plena terroris, quae ipsacogitatione saltem occideret nos, iiisi addidisset Spiritussanctus necessariamconsolatiouem. Distinguit euim inter eos, qui Filium hunc osculantnr et quinon oscnlantur. Qui igitur non volunt osculari filium hunc, sed propter 35iusticiani suam inflati sunt, his irascitur et niinatur exitium. Qui autem

Euarratio Psalnii II. 1532. |1516.] (V. 12) 311Hs| adorare, ut Reges, principes, Ulis dicitur: 'Irascetur' et 'peribitis' el 'fielbrevi'. Hoc uihil ad nos, qui volumus Christi gloriam et adoramus euni ethabemus eum pro domiiio. Sed hoc ad iios: 'Beati' ete. Nolite vos terreri.Augelus ad niulieres: terreantur eustodes, sed 'vo.s uolite oxpavescere'. Ser-Bintf.is.s5 niones irae ad superbos, sermones risus, gaudii, misericordiae ad paveutes,territos, afflictos. hoc ideo, ut distiuguamus popul[um a populo, sapientes astiiltis, potentes ab infirmis. Alius luundus diabob', aliiis Christi; ille curatcum, huic dicitur: sitis laeti, coufideiites, Ira vos uoii tauget, quia 'qui credit 3oii- 3, i8.ieum, non' etc., sed 'ut fiat salvus mundus per eum' etc. [S5(. 28*] Colere10 Christum est totam fiduciam in eum reiicere. 2)a§ ift totber Christianus cultus.Imbuite cor vestrum bonis cogitatiouib[us, suavibus, Tantum de Christo.Caetera omuia vos terrebunt, vestra vita, opera, iustitia. Non erit recreatiozu 4 Marc! ultimo)• 7 ille mit Strich zu diaboli gezogen 10 totain] totaDrjfilium osculantur, qui propter peccata sua in metu sunt et tarnen propterfilium Dei spem concipiuut, hi, inquit, Beati sunt.15 Sic Angeli ad sepulchruni Domiui discrimen faciuut, cum mulierculisdicunt: 'Nolite timere.' Non enim ad eas terrendas advenerant, quae Christum wart. le, gamabant et quaerebant, Sed ad terrcndos eustodes, qui operam suam addixerantPharisaeis et Pontificibus ad Christi gloriam opprimendam. Sicut igiturpersonae differunt, Ita etiani diiFeruut conciones. Concio autem irae et20 poenarura pertiuet ad duros et securos, Hi sunt contundendi malleo legis.Sic sunt quasi duo mundi: Unus Diaboli, in quo sunt homines securi,superbi, negligentes Dei et Euangelii. Hos monet Spiritussanctus, utsecuritatem exuant, aut futurum, ut pereant cum via sua, Alter mundus estCliristi. In eo sunt homiues afflicti et calamitosi, qui sensu suorum pecca-25 torum conturbantur et nietuunt peccatorum poenam, mortem aeternam et iramDei, Et tarnen, quia videiit filium Dei victimam factum pro peccatis, concipiuntspem misericordiae. Hos Spiritussanctus consolatur egregio verbo:'Beati', inquit, 'sunt omnes, qui in eo fidunt' seu sperant.Docet autem simul de vero Dei cultu, quod colere Daum nihil sit aliud30 nisi totam fiduciam in hunc ßegeni ponere et niti eins auxilio atque opecontra mortem, peccatum et Satauam. Verbum igitur sperandi exjwnitosculum, de quo supra dixit. Quasi dicat: Respicite in hunc Regem, sitislaeti et iucundi ac cor vestrum imbuite bonis de Deo cogitationibus perhunc Filium, qui vobis a Deo Patre proponitur oseulaudus. Nam quidquid35 caeteraruni rerum est in aiundo, Id omne vos contristabit, non afferet consolationemaut opem contra mortem et peccatum, ne quidem sanctissimavita, bona opera seu iusticia vestra. In hoc autem Filio iuvenietis fontemsalutis et omnis consolationis. Igitur non tantum sperate in eo, sed etiamstatuite vos beatos esse, cum in eo speratis.

312 Enarratio Psalmi II. 1532. [1546.] (V. 12)Hs] nisi adoratio huiiis filii. Est descrip[ta reli5i'[io cele.stis et ec[clesia: Videnturdoiiiinari priiicipe.s, Reges et caro nostra. Sed quousqiie vivit iste Rex, etDOS vivemus et triumpLhum habeivius, qiiia ipse est omnia.3 nos] iiou [SchreibflücliliijkeitjDr] Ad hiiiic inoduni describit hie Psalraii.s coelestem religioiieni et veroscultus cum Vera Ecclesia et eins capite Christo, Ut, quauqnam Ecclesia in 5mundo lateat abscondita et videantur dominari Satan et iiupii, imo etiamcaro nostra, tarnen Ecclesia per fidcm in hunc Regem xdncat tandem ettriumphet contra Satanam et totnni mundum, Secundum sententiam iianc:'Beati omnes, qui confidunt in eo.' Itaqiie in tautis difficultatibus, cum quibushodie conflictatur raisera et quasi undique oppressa Ecclesia, nos qnoque loconsolationem hanc ambabus teneamus manibus, quod sperantes in Christumfilium Dei sumus beati. Amen.

NuncDeI)eTIONuncMENSESEPT.NONPER^PERJ^TONEMmumABIECTAEniirnUiu P.salmi LJ. 1532. [1638.] 313EiiaiTjitio Psalm i LI.1533. [1538.]2lu§9o6en.A ,ENARRA PSATMOUVM LI. MIBEjj \ rere mei Deua, &>CXXX. profimdis da-. maui. D. MAET. LVTHE-]| \\ \\RVM recens in lucem cedita. ADIECTA EST ETIAM||IISAVO- narolce Meditatio in PfaJ- nmm LI. [S)ruifcv3ei($t'ii]|| |]||M. B. XXXVIII. 11" 2ite(rürt[eite leer. Sitelbtatt unb 6. 3-308unb 2 uuBesiftette SBIätter in C!tat) (=- SSogen A— V), btc bntt(e|teunb öorle^tc Seite Icev. Sliif ber Uievtle^ten Seite (Statt FS" ^. 1):„ABGENTORATI APVD CRA=\\ TONEM MYLIVM, AN.\\3Ln.XXXVIIL 9luf ber legten Seite\\\\(Statt F4''): Sruderäeictien.^|!«Sotl)Qnben: Lettin (Luth. 7140), (oljne ba§ le^tc Statt); ÄbnigSberg lt.,9)!ünct)cn lt. — ©vlangen: Exeg. opp. lat. XIX, 1 9tv. 1 (iiitgeiinii unb nad) einemunl'oIIftQHbigen , mit ©.258 unb bnljcr mit bcn äßorten „Ftnijt VuiUcnhertj

tetuifcêvgJUferere2Bittembevg.1539ünb2)iivd)j,314 Enarratio Psalnü LI. 1532. [1.538.]„S)erIILI. 5pfalm,1|S)eutfcê ÜBerfeûng:mei S)eu§. 3)uvd) S)oct. Mnrt.i; Vut()cr jnniißa^ ^piaä) ausgelegt, iûiib Dcrbcubfdjt.j ; jlöeoig. maiox.}, jj Ji"«BHt Xiteteinfaffung (3. 8utl)ev,5Die Sitetcinfaffungen ber ilieformatioiigêit; Xofel 55). litelvücffeitcleer. 132 unbejifferte 33lättcr in Jüuavt (= SBogcn 3t — 3 ii. a— t),lfijtc§ Statt leer. 9lm gnbe (Statt £3^ 3. 25): ©ebructt au aBittcin.ietg biivcE) ông 5rif(f)niut. 1;"SDotljonben : J}'naafcfc§c Sammlung; Lettin (Luth. 7158), S^resbeii, .f)cibct=bctg, SJJüncên .fi. u. IL, ©tuttgottS., SOBettügcrobe , SBittenbcrg , SBotfenfaüttel;iJoitbon. — (ätlaiigen: Exeg. opp.lat. XIX, 2 Sir. 3.;3taltenifc§e ÜBerfeûng:,ESP0SIT10NE NEL SALMC» LI. HABBl MlSERICORdia di me Signore.Et nel Salnio CXXX. Dal profondo gridai ä te Signore, di MartineLutero, pur hora tradotti di Latino in lingua Italiana. ReuilU &correti con diligenza per Antonio Dalniata, & Stephane Illriano ....IN TVBINGA. 1564."SBoTtjnnben: Sre^ben, 5Jiüiiiêii U.Säntjdje ßberfe|ung.Den @ub§ 5Jlanb§ D. 5Jlotten ßuttierS "gppeitigc govttaiing Cüct S)cii 51.Sabibä 5pfalme . . . Dtocvfat, og til Ivl)tfcn beforbvct af Ctuf ©djlid^t-EvuU. Ä3tJS63l^3(S5l (1752).3n bcn ©cfamtauSgaBen finbet fid) ipfntm 51: (lateinif dt)): 3Öitten=bevg III (1549), 501''-538''; Scita IV (1558), 374''— ilS*'; ©rtangen: Exeg.opp. lat. XIX, 1-154. — (beiitfd)): SBittenberg 3 (1550), II, 52''— 118^; 9t(ten=bui-g Ö, 1266— 1340: ßfipjtg 6, 170—241; SKatd) ' 5, 074— 915; äßald) ^ 5,472 —619 (neu übei|e|t uüd^ bev örL 3lusg. uutcv ^êtgleid)uug ber äüitteubergerunb Senoev 5Äuägobe).

Enanatio Psalnii LI. 1532. [1538.] 315HsjPSALMVS LI.10. lutiii. ] lustitiii, aliiiuot psalnios eligere, quos intcrpretarer pro leraporeet ut obseq[uiuni faceremus deo. Audivimus 2. ps. de Rege et regnospirituali et divino, Et quomodo hoc reg[nitm accipiatiir in mundo et blas-5 phemetur et tarnen vincat et triumphet. Nunc volumus in manus sumereps. 51. de poenitentia. Non quod possim promittere scientiain istius psalmi,quia videor non apprehendisse illum spiritum, qui ibi loquitur, sed tantum,ut habeamus materiam cogitaudi et discendi et primum fiam discipnlus etexpecteni magistenuui s[piritus sancti; quicquid ille sugges[sit, hoc accipiam10 cum gratitudine. Estq[ue psalmus saus utilis, si aliquam partem intellex[i,quia iam maxima controversia est in orb[e terrarum de poenitentia, iustificationeetc., qui sunt loci principales in i'elig[ione Christiana. et omnesferme loci sunt divini et coelestes, qui, nisi fuerint SLpiritus sancti raagisteriotraditi, impossibile est, ut descendant in cor hominis. Licet Papa et alii3 über obseqûium steht et sacrificium über Audiviraus steht ergo 6 poenitentia]pnia 9 magisterium über (suggestionem) llll2 iusti(fi)ficatione über iustificationesteht gratia zu 11J12 Poeuitentia, Giatia, lustificatio r 12 etc. o 14 über traditisteht docti Hier alii sieht RottensesL) ] .5 PSALMLS: MISERERE MEI, DEUS/Ad Christi gloriam et Ecclesiae utilitatem aedita est haec Psalmiqninqiiagesimi primi illustris Enarratio Revereudi PatrisD. Martini Lutheri.Enarravimus proxime Psalmum secundum de Rege Christoet spiritualiao ac coelesti eins regno, quomodo in hoc mundo accipiatur, quomodo vexeturet laceretur per Reges ac populos et tarnen vincat et triumpiiet. Nunc auteminstitui Enarrationem Psalmi 'Miserere', qui docet de Poenitentia, non ([uodpoUicear me posse huic lectioni satisfacere, Fateor enim me illum Spiritumnoa totum appraehendisse, qui ibi loquitur, Sed tantum ut habeamus occa-26 sionem et materiam cogitandi ac discendi, ut ego vobiscuiu fiam discipnluset exspectem Spirituiu, tjui quicquid dabit, accipiemus cum gratiarum actione.Est autem multis modis huius Psalmi cognitio tum necessaria tumutilis. Continet enim doctrinam de praecipuis nostrae Religionis capitibns,de Poenitentia, de Peccato, de Gratia et Iustificatione, Item de Cultu,

316 Eiiairatio l'.salmi LI. 153a. [1538.]Hs] luiilta garriaiit de peccatis, gratia, poeniteutia, sed Ista vocabula sunt Ulis mera.somiiia, cognoscere enim peccatuin, gratiam et veram pocnitentiam noii estliumanac rationis, sapientiae necnascitur in uostris cordib[us, .sed divinitus datur.Nemo potest sie loqui de misericoi'dia dei et vera poeuitentia, quemadLmodumhie psalmus loquitiir. Primum appellatus est iste psalmus poenitentiae. 5Sic fiiit in nsu per omues eccle.sias et canebatur praesertini quadragesiniamaxime; fortasse aliquid intellexit, qui primus huuc titulum psalmo fecit,reliqua turba deiuurmuravit. deinde applicaverunt euni poenitentiae operuni,Ut diecrent: hoc peecatum est aut cogitatnm aut dictum aut factum contralegem dei. [81.29"] Non inspexerunt profundius definitionem peccati: esse loradicem et morbum ipsum; non i.sta cogitaverunt, quaniquam propheta clarisSB. Tverbis diccrct: 'In peccatis couceptus sum", tamen finxcrunt peccatimi etc.et postea hoc secutum, cum peccati definitionem non intelligerent, ut neqLueintelligLcreut gratiam; ea non intellecta impossibile est consolari et erigere1 multa(ni) gratia e aus gratiae .5 nmm [in Primum] avi Anfang der Zeile über(lücuti) iste zu .5 Dictus Poenitentiae psalmus r 6 quadragesima] 4'""7 psalmo l'ecit o zu 8 hinter (lenmrmuravit ist tautiim, nihil intellexit [c aus intellexerunt]rciiu Bande eingewiesen zu 9 Peecatum r zu 10 Peccutiiin, ünitia r 11 über radicemstuht arboiem cum fructibLus l>i intellegerentDr] videmus hanc doctrinam ab adversariis uostris magno conatu, multis ac isinimeusis voluminibns agitatam, et tamen nemo ex omuium eorum numeroest, qui sane intelligat, quid sit Poeuitentia, quid Peecatum, quid Gratia,sed sunt eis haec vocabula ceu sonmiuni quoddam, cuius vestigia qnaedamin aiiinio relicta sunt, sed tota res ex auimo atque oculis effluxit. Est autemhaec causa tautae caecitatis et ignorantiae, quod vera cognitio horum locorum 20non pendet ex cognitione et sapientia rationis humanae nee nascitur, ut siedicam, domi nostrae, in cordibus nostris, sed de coelo revelatur et datur.Q,uis enim hominum sie posset loqui de Poeuitentia et Remissione peccatoruin,sicut Spiritus sanctus in hoc Psalmo loquitur?Ac vulgo hie Psalmus Poenitentiae Psalmus appellatus est, et celeber- a.srimus est iuter omnes in templorum usu et (juotidianis precationibus. Etsane intellexit aliquid, qui primus hunc titulum Psalmo iudidit. Sed reliquaturba, quae cum aut decantat quotidie aut orat, ut absolvat iniunctas abEpiscopis operas, prorsus nihil intellexit. Applicaverunt enim Psalmum adpocnitentiam operum seu peecatum actuale, quod sie definiunt, esse dictum, 3ufactum aut cogitatnm contra legem Dei. Sed haec definitio louge est angustior,(juam ut peccati magnitudinem et vim ob oculos ponat. Altius enimpeecatum inspiciendum et radix impietatis seu peccati clarius ostendendaerat, non simpliciter erat resistenduni in actibus elicitis, ut vocarunt. Exhoc errore, quod peecatum non recte intelligitur, alius error, ut fit, nascitur, 35ut neque Gratia quid sit intelligatur. Accidit igitiu', ut in erigendis pavidis

Enarratio Psalmi LI. 1532. [1538.] 317Hslconscieutias. qui ciiim iion intell[igunt peceatum, gratiam et misericordiam,iustitiam, nemiuein eonsolari possunt. Secl sie suaserimt: Si mordet coiiscientiate, Indue cucullum, ieiuna, vade ad Sauctum lac[obum, quibus deumvoluerunt placare. ista sunt signa Ignoratae poeuitentiae, peccati, gratiae dei,5 et tlieolojjia facta inere miindana, Civilis. Sicut für poeuituit. Si quis viiltpoeuitere, debot recolligere omues amaritudiues cordis et facere cathalogiimpeccatorum et illa fateri. Ista poeniteutia uon facit. Ideo noii solum docemnsistuiii psalmum, iit discamus veritatem, sed etiam falsitatem reprobemus.Cum laboravit couscientia afSieta iu Papatu, nemo potuit verbuni consola-10 tioüis et erentiouis dicere, ibi secuta desperatio. Illud beneficium nou obliviscaruur,quo eripuit nos deus de tantis tenebris et ignorantia, Ut iiifra'Ä isdicet, ubi allo(|uitur ludaeos cum suis "^sacrificiis' et aliam iustificationemjurgifit, de qua ipsi nihil iioverunt. Este sane, sit psalmus de poeniteutia,1 enim n Ij'i iiitelliigunt gratiam et niisericordi.ani, iustitlam, peccatiim 2 suaserimto 3 über te ste)d peceatum urget 5 üher muudaiia steht politic.a, pliilosophicaüber Si quis steht Sic docuerunt 6 cordis unten 10 über Illud steht lius [d. h. esist zu lesen: Illius^ 11 nos deus oDl] conscientiis, in consolaudis mentibus contra mortem et iudicium Dei essent15 ineptissimi. Quomodo enim eonsolari potest, qui, quid gratia sit, uon iutelligit?Ergo ad illa stulta prolapsi sunt, ut hominibus oppressis conscientiae doloribussuadercnt cucnllos, regnlas et similes nugas, quibus placari Deum credebaut.Haec autem manifesta testiraonia sunt, quod ne(|ue peceatum nee gratiamrccte iiitellexerunt et simpliciter Theologiam Rationalem sine verbo Dei docuere.20 Ad eundem modura de Poeniteutia quoque docuere, ut homines coUigerenttotius anni praeteriti transgressiones et de iis dolcrent ac satisfactioneea expiarent. Sed quaeso, uum Iudex ideo furera iion suspeudit, quod auditcum fateri furtum et dolore videt? Et isti Deo sie satisfactum putant,scilicet, si ad hunc modum lingant dolorem, si uliter vestiant, aliter in

318 Enarratio Psalmi LI. 1532. [1538.] (V. 1)Hs] sed de vera. qui vere poenitet, discat Imnc psalmuni orare et toto cordecredere. Peccati cognitioueiii et gratiae vel Timorcni dei Et fiduciani ergadeiiui, utruiiique invenii^. 1. laborat et vexatur gravaiuine peccati et cous).16 scientiae. lu fine promittit, 'se doctiirum irapios'. Videtur mihi Davidvoluisse hoc psaimo reliquisse post se veraiii sapientiain spiritualis doctriuae, &ut Laberet populus sana verba et haberet veram cognitionem peccati et''^•j'g"' 5giatiae. Sic ille 'De profundis' etc., 'Beati, quonim' eiiisdem aigimieiiti.Ipse artifex est in hac arte. [351. 29''] Sed uos discipiiii, ut nemo glorietur.liiio onme.s manemus infra et citra scrip^turam, qui .seil seripturani, verljumdivinum, seit vix se iutei[ligere guttam, stiliura. loV. 1 'Ad victoriam ',psalnuis David': Illum titulum et historiam nostis.forte iste titulus causa fnit, ut istuin j)salmuni traherent ad opera vel aetii- *alia peccata tantum vel ipsum David solum, qui soius videtur loqui perzu 2 Summa psalmi r 3 über invenis sieht in hoc psaimo 7 über 'De prol'iiiiJis'stellt 130 '«4er 'Beati' steht 32 zu 7 ps. 32. 130. r S über uitife.x stehtniiriis über discipuli steht inanebimus 10 über guttam ste/tt ierulaiii de iiitinitoSU 11 Titulus psalmi r') Im JlehräiscJmn nssab von ns3, 'filänzen, 'überragen , 'siegen'. Ah Psalmenüberschriftübersetzt es Aqtiüa tcü nxojrouo , Hieronymusvietori, Thevdoret stg lö vTtcos,Sept. eis tö tcXos, Vulg. In linem. (ieseiiius-Biihl, Hebr. Wii-rlerliuch (12. Aufl. S. 510)erklärt dies letzte = für die Cereiiionie.Dr] spectandas proponit. Initio enim Psalmi xidemus cum (sog. H] laborare exoognitione peccati sui ac gravamine conscientiae. ]n fine autem (•(lusolatur i5se fiducia bonitatis Dei et promittit se alios quoque erudituruiu, iit couvertantur.Sic plane apparet Prophetam singulari eonsilio in hoc Psaimo voluis.serelinquere veram sapientiam religionis divinae, explicatae sanis verbis etsano sensu, ut, quid peccatum, quid gratia, quid tota poeuiteutia esset,*f. 3a, I disceremus. Ac suut huius generis alii quoque Psalmi, sicut Psahnus : 'Beati, 20Slif. 130, 1 (|Uorum remissae'. Item: 'De profuudis oiamavi.' Nam in hac doctriualiadenda artifex est David, ita tarnen, ut nobiscuni in usn huius doctriuaeniaueat discipulu.s, quia omnes honiines, quantumvis illustrati Spiritu sancto,tamen manent discipuli verbi, maneut infra et citra verbum et experiuntur,quod vix guttulam ex immenso Spiritus pelago haurire possiut. asV. 1 Dixi paucis Argumentum et ordinem Psalmi, iam etiam de titulodiceudum est. Est autem nota historia ex seeundo libro Samuelis cap. 12.Mihi igitur uon est dubium, huuc titulum occasionem dedisse Scholasticis,ut cum et de persona Davidis tantum et de actualibus eins peccatis intelligereut.Videtur enim solus David loqui iu propria persona et ])roprio pec- 30cato adulterii et homicidii. At niirum est, cpiod nou docuerunt etiam Psalmumhuuc tantum in hoc uuo peccato orandimi. Sed permiserunt exenipli loco

5Enarratio Psalmi LI. 1532. l1538.] (V. 1. 2) 319Hs]totum psalmum Et videtur excludere omnes, qiii huue psalmum uoii feceruut.Tarnen ipsiuii David posuerunt iu Exemplum, ift bona geiuina, Ut et Paulus:"(Sin blasphemus et vastator' etc., 'sed dominus lesus fecit me exemplar.' Hie i tim. 1,13. igostendit in Pau[lo deu.s suam louganiinitatem , mansuetud[inem et infinitani5 misericordiam, ne desperarent peccatores. Agimus etiam gratias, quod Davidreliquerit nobis Exemplum. Sed psalmus gretfft h)el)ter, sie et nos.Placet histoiia, sed quod non latius ti'acta[verit quam ad Adultêrium, v. •>homicidium, blasphemiam David, etc.', sed diciinus, psalmum ultra loqui detoto peccato et radice. Ipsi solura de fructibus peccati interpretati, nos de10 arbore, ut infra dicit : 'In peccatis couceptus' etc. Xon est iioc adulte^riiuu w. 7admittere. Exemplum, ut dixi, placet, quia deus afflictis conscientiis !ât eiltgros ejempel misericordiae suae gefegt, quia, ubi David adulteratus, moxadiecit adulterio consilium pessimum: voeavit virum, ut etc., coepit negares. ©am. 11, off.zu 2 Exemplum

320 Enarratio Psalmi LI. 1532. [1538.] (V. 2)Hs] peccatniii, uon velle videri adnlter. Volebat videri saiiclu? sine adulterio;fiiit \'ir sanctus Urias et fideliter niortuus. Et iioii solum illum occidit sediiiiiltos ex Isra[el, fortas.sis ctiam Saiictos et optimo.s cum eo. Sq5 l^dftriUllOl't [)er praecepta 10, per 1. 2. 3. 4., et nihil in toto decalogo, quod nonegr[egie et insigniter transgrederetur. Si abstiilit uxoreni et bonuni et doinuin ftet postea contra deum etc. Dcii.s uon adeo recordatnr adulterii et lioinicidii,2. ®nm. 12, i3f. sicut ei opprobrat blaspheniiani. Et imposuit ei poenani. Filii Araon, cum|5öl. SO"] ceciderunt Israelitae, dixerunt: Daus Israel nihil est. S)a§ lât deusba Hon imifjeu i]abm. 1)a^ ©jempcl ift gut ot historia etc., quia leufft perlotum decal[ogum, quia tarn bonus non fui.s.sct, ut vcnisset ad Cognitionen! losni, sed occultando, dissinuilando etc. Qui non legit in bibliis, fols eilieviDol ntd)t gleuficn. Fecerat niulta mirabilia et eleetns dei, qui habuit promiss[ioüesde Christo futuro ex suo seniine. Linus ex maxLimis vii'is inorbe, cum maximis couferendus, et labitur in tot nionstra peccatorum etnegat et in impoeuiteutiam cadit. Nisi deus revocasset, etc. Sic posse n1 über 11011 steht coepit 2 über liileliter steht in obediciitia Kegis 4 über 10steht i)in buitt) 5 über abstulit sieht Uriae zu ftjS Vide historiam r 10 über dccalîigiimsteht ut siipra über Ijoiius steht Uaviil ]1 über illssiniulaiulo steht voluit soipsiiiiiiustificarc einev(§) 12 imilta(iii) über niiraliilia steht liillavorat bella (loiiiiiii, iiistitueratciiltnin clei 14 über mnxinils steht Saimiele. ICIIa 15 über negat. steht iiisiiperüber revucasset steht euinDr] duplicare peccatum. Deinde non IJriae solum indigna caedes per ipsumadornata est, sed perierunt alii Israelitae, blasphematur noraen Domini, etsie ultra quintura et sextum praeceptuni progressus etiam in prinuuii, secundnmet tertium praeceptuni peceavit. Nee (juartum praeceptuni de officio ergaparentes omisisset inviolatuni, si obstitisset eupito adulterio. Et saue blas- -m2. ©Qni.i2, i4pliemiae peccatum Deus peculiariter ei obiicit: 'Tu f'ecisti filios AinriKin blaslihemare.'Nam ex clade sni populi gentium rminii elati sunt contra populumet Deum Israel, ut clamarent, Deuni Israel niliil esse, Deum autem Ammonitaruniesse Deum ac vincere. Ergo insigue exemplum est David, sieordine in totum Decalognm fere inipingens, et tarnen peccata ista non 25agnovisspt, nisi vonisset Nathan, sed volebat adhuc iustus et sauctus rexhaberi. Ail luinc modum explicatum peccatum David satis illustre gratiaeet poccati exemplum est. Ac sane nisi sacrae literae haue historiam jirodidisseut,quis unquam crederet, virum tam sauctmn eo usque potuisseprolabi? Instituerat cultum taberuaculi summa cura. Per Spiritum sanctuni 30auxerat cultum illum sanctissirais caniiinibus, gravissima bella cum iusignifoelicitate gesserat. Deus eum prouunciarat electum virum esse. Habebatillustrissimam promissionem de futuro semine seu de f'hristo, quem Prophetaefilium Davidis, item Regem David appellarunt. Quid midtis? Nullacausa fingi potest, cur non cum INIose et cum Samuele iure coni'erri 35

Enarratio Psalmi LI. 1532. [1538.] (V. 2) 321Hs]rever[a labi virum sie repletum donis dei, diviua coguitione, sapientia, prophetiaet omuibus dotib[u.s, et tarnen sie cadit. hoc fit in E.xemplnm nostrum,iit et DOS habenius Exeiuplum, qui labimur, ut carte labimur, et praesertim inangustia, ut lueeat inestimabilis bonitas dei, parati ad remittendum, recipieudum,5 tantiini ne addamus hoc pessimimi opereulum: Negare etc. Sic fecit Saul:Ille etiam peecaverat, sed fuisset condonabile, sed etc. Imo dicebat: 'obedivi i. ®am. is, 24voci' etc., tDoIt nod^ xeä)t boju lâbeti. S)a§ tan l)[nfer I^L^tr ®ott nic^t leiben,paratus quidem remittere. sed iis, qui agnoscunt et sentiunt peccatum, illisqiiepi'oponitur misericordia iutiuita, ne desperent, sed ut hab[eant accursuni ad10 deum, qui promisit remis[.sioiiem peccatorum. Sed David ex ista historiafactus doctior ex seipso: Sum talis herbula, qui sie iustitui ceremo[nias, sieIauda\ä deum et tot opera, leges, instituta, psalmos feci, Sic rexi ecclesiam3 labimur (2.) o 4 über reinittenduni sieht niiseienduni 5 über etc. stellt etnon poenitere velle zu ö Saul r rt dicebat o zu 6 peccatum cognitum defeiisum r9 sed o 11 über Sum steht ego über ceremoi^nias steht diviuas lä feci(t) rexi(t)Dr]possit, et tarnen vir tantu.s prolabitur non in uuuni leve peccatum, sed inmoustra phiriimi peccatorum simul, et, quod periculosissimum est, prolabitur15 in impoenitentiam et altam securitatem , adeo ut, si Nathan non venisset,David forte peccasset in Spiritum sanctum.Quod igitur tautus vir, repletus Spiritu saucto, summis bonis operibus,divina sapieutia et prae aliis insigni propiietiae douo ilhistris tarn foedelabitur, nobis in exemphim fit, ut habeamus consolationem, cum praeoccupati20 peccatis labimur aut conscientiae tanguntur sensu irae et iudicii Dei. Hieenim in luculentissimo exemplo lucet bonitas et misericordia Dei, parati adremittenda peccata et iustificandos nos, tantum non addamus hoc opereulum,ut negemus nos peccasse, Sicut Saulis historia ostendit, cpii etsi peccaratcontra vocera Domini, tarnen id condonatum esset, nisi addidisset peccati25 defensionem et dixisset: 'Implevi verbum Domini', 1. Samuel. 15. Idem cum i. ®am. 15, 2off.secundo admoneretur, pertinaciter uegat: 'Imo', inquit, 'audivi vocem Dominiet ambiJavi in via, per quam misit me Dominus'. Audit igitur ex Samueletristem sententiara : 'Pro eo quod abiecisti sermonem Domini, abiecit te quoqueDominus, ne sis Rex', quasi dieeret; Paratus quidem est Dominus30 remittere peccata, sed his, qui peccata sua agnoscunt et tarnen non desperaut,sed credunt patere recursum ad illum Deum, qui promisit poenitentibusremissionem peccatorum etc.Ergo, etsi Psalmus loquitur de tota natura peccati et fönte, non tameuexeludimus historiam, quam ostendit tituhis, nempe adulterium et eaedem35 Uriae. Nam in his suis peccatis videt David ceu in speeulo totius naturaeimpuritatem, ut cogitet: Ecee ego, qui sie administravi Rempublicam, quiiustitui Ecclesiam et cultum Dei, qui 'in intellectu mauuum mearuni deduxi eos',Sutlêtä aaSerte. XL, 2 21

322 Enarratio Psalmi LI. ir):>2. [1538.] (V. 2)Hs]et politiani, — fto fompt baä t)6cr midE|? Ibi ex isto facto coepit agno.'joereipsum totum peccatum. Öi !an einen folc&cn faU tlûn tantus vir sicq[iiepotest labi et nuiltis modis e coelo in int'ernuin, ergo nihil e.st boni inhoniine. Ergo scientia in posterum, scire, simpliciter nihil esse in nobis qnanipeccatnm, [581. 30''] Ut neu dicas: Est aliquid dLictum, sed: natum ex patre etniatre seeundum carnem. Et ex ista nativitate nihil est boui. Peccatumest duplex: quod potest homo cognoscere, praesertim habens legem; ille diccro])otest: qui adulterium conimittit, est peccator; qui dixerit verba iiiipudica,q[ui cogitat, est peccator. Sic ipsi inspiciunt peccatum: Natura, dicunt, e.stquidem vitiata, sed integra sunt naturalia. Ista doctrina pervastavit totumpapatum. Imo diabolis tradnnt. Tdco fingurit in natura nihil mali, dicuntuaturaleui voluutatem bonam et intelLlectum verum et ille potest se naturaliterconformare dictamiui reetae rationis, i. e. voluntas est bona, intelLlectus3 hinter in (1.) nochmals in am Zeilenanfany 4 liomiue o zu fljT Uuplex peccatum)• 8 comittit o 9 cogitat viit Strich zu adulterium X. S gezoi/en 10 iilier.seil integra steht tarnen pura (fuerunt) zu 10 Naturalia integra r 11 über ilialjoll«trailunt titeht integra naturalia triliuunt etiam lapsis J2 über naturalem steht die Ziffer 2bonam mit Strich zu et ('J.) t/ezogen über intelLlectum steht 1 über verum steht :!13 rationis mit Strich zu integra Z. 10 gezogen bona] bonusDr] Psal. 77., quomodo in tantam foeditatem, in tot ac tanta peccata prolapsussum? Ex uno igitur peccato venit in cognitionem totius peccati, quasi diceret: v->iSi ego, tantus vir, sie quasi de coelo in infernum usque prolapsus sum, annon magnum mihi et aliis hie iapsus documentum est, nihil boui esse incarue mea? Magna itaque sapientia est, scire, nos nihil esse quam peccatum,ne sie leviter de peeeato sentiamus, sicut Papae doctores, qui definiunt,peccatum esse dictum, factum aut cogitatum contra legem Dei. Quin tu sie 2ndefini seeundum huue Psalmum, Peccatum esse hoc totum, quod est natuniex patre et matre, antequam homo possit per aetatem aliquid dicere, facereaut cogitare, Ex hae autem eeu radice nihil boni coram Deo enasci posse.Hinc uascitur divisio peccati. Nam tota natura primum per peccatum corruptaet aeternae morti subiecta est. Deinde aiia ceu species peccati est, 25quod Iiomo habens legem potest agnoseere, cum scilicet fiirta, adulteria,caedes etc. committuntur. De hoc posteriore genere etiam ciN-iiia iura loquuntur,(juanquam minus accurate.Quod igitur Scholastiei dicunt, Naturalia esse integra, magna ea blasplicniiaest, quanquam illa adhuc maior est, quod etiam de Daemonibus idem s"iudicant. Si enim naturalia essent integra, quid opus esset Christo? Deindesi homo natnraliter habet bonam voluntatem, si habet intellectum verum, cuise voluntas, nt ipsi loquuntui', naturalit(>r potest conformare, quid tandemillud est, quod in Paradyso per peccatiun amissum, per solum filium Deirestitui necesse fuit? Et tarnen senteutiam liauc quidam, nt videntur, ^s

Enarratio Psalmi LT. 153-2. [1.538.1 (V. 2) 323Hs] purus, sed per malitiani aliquando cogitat aliud quam verum. Ad quid opusojratia et s[piritu P|ancto? Xon est necessarius. Homo potest ex naturalib[u.spuris inteÜLigere, (juoad substantiani facti implere Omnia, sed iion voliuitate, etc.Sed oportet habeat etc. Homo in se integer, sunt naturalia bona, sed non5 liabet vestitum, quia dens imposuit ultra decalogum exactionem, ut fiatdecalogus in gratia. Ignoraverunt rationeni peecati, gratiae etc. 'DioentesMöm.1,22se esse sapientes', Ro. 1. Haec dico, ut habeatis, quo contraria cum contrarüsconferantur. Contra dicimus: Naturalia sunt corrupta. Adam habuitrectam voluntatem, erat laetus, confidebat in deum etc. Sic Eva. Admini-10 strabat terrena etiam in fide et laude dei. Sa iDoron fic red^t. Creavitdens homiuem rectum etc. Sed ubi peccasset, corrupta est voluntas etomnia Naturalia, et credo, quod corrupti etiam sint sensus naturales et corpus1 über per malitlnm steht depr.ivat suuin actum über quam steJit quod est rectumüber verum steht .sie culpani dant maliciae hominum zu 1 vor Ad steht Si hoc »or derZeile r S über qtioad substantiam facti steht non sum assecutus über Omnia stehtlegem über voluntate steht quoad intentionera praecipientis 6 hinter etc. ist ideotalia tarn absurda dociieniut rom Bande eingewiesen 7 quo] q° vor der Zeile 8 conler.anturc aus conferenda s?( «S Naturalia corrupta r 9 über rectam voluntatemsteht Vera, pnra uaturalia über erat laetus steht vere lib[enter cogiitabat, loquebatur de deo10 über Creavit steht Sa§ ^teS U über voluntas steht ratio 12 sint oDr] Magistri Theologi nostra aetato defendimt, (juod uaturalia sint integra, id est,quod voluntas sit bona; etsi aliquando per maliciam vult aut cogitat aliud,15 quam quod rectum et bonum est, tribuunt id maliciae hominum, non simplicitervoluntati, sicut in se est. Contra has periculosas opinioues muniendusest animus, ne cognitio gratiae obscuretur, quam irapossibile est manere sanamet integram, si ad hunc modum de natura hominis sentiamus. lam illudquoque nullo modo tolerari in Ecclesia potest, quod docent Scholastici,20 hdiuinem posse facere legem quoad substantiam facti, sed non quoad intentionerapraecipientis; nam secimdum intentionem praecipientis requiri nonsolum opus, sed habitum in corde, (pii vocatur gratia, Periude ac si dicam,eum, qui manibus ac pedibus valet, recte posse obire suum muuus. sed idimpediri eo, quod non simul indutus sit nigra aut Candida toga. Plane ad25 hunc moduni dicnnt, Deum exigere aliquid ultra Decalogum nee contentumesse, si quis Decalogum impleat, sed requirere etiam habitum. Haec porteutaomnia inde enata sunt, quod, quid peccatum sit, non recte norunt. ßecitanturautem a me eo consilio, ut \'ideamus, quantum inter nostram sanamet illam prodigiosam ac mendacem doctrinam Papae iutersit.30 Nos enim sie dicimus, Naturalia esse extreme corrupta. Nam Adam,cum esset fônditns, habuit rectam vohmtatem et intellectum, integre audiebat,\ädebat, integre curabat terrena in laude et fide Dei, sed per lapsuni posteacorrupta est voluntas, intellectus et omnia naturalia, ita ut homo non amplius21*

324 Enarratio Psalmi LI. 1532, [1538.] (V. 2)Hs] vitiatum in ipsis sensibus, sanguiue, nervis, vidit Adam ante lapsum fortius.Ideo non dicitur Integer, quia honio amisit rectum iudiciuin, bonam voluntatemerga deum, nihil recte statuit de deo, sed orania perverse. Quandoin tenta[tione sumus, fingit cor nostrum deum iratum, statuit ludiceni,tyi-annum, persecutorem; quando est laetus et in poccatis, per.sequitur verbuiii, 5statuuut Impii PapLam erga deum, bonam voluntatem : Egoinduor hac veste,sie oro, coniedo, hoc placet deo. [Sät. 31"] Quid hoc etc.? ludicia sunt diabolLi.Ibi naturalia erga deum plane corrupta, deus enim non est iratus peccatoribus,si .se agnoscunt. Non aeceptat cultus a nobis fictos. S)q§ êift naturaliterpeccare. Postea fit in carnalib[us. Amor est caecus, quando adulter iiisanit loin adult[erio, vadit in securitatem contemptu dei, verbi et legis et facitaliud iudicium quam est. Si qui est territus, g'^ct în in falso iudicio, C'artliusLianusfol fidj tur(f)ten für jeiltem orben, et adorat ut deum. Et uos, (piidebemus erigi, timemus ut ludicem, Nos, qui renati, accepimus primitiasSpiritus. Ergo naturalia sunt vere corrupta, Nisi velis referre ad Civilia, is1 über ipsis sieht istis hinler vidit ist auclivit et gustus fuit fortis vom Bande eingewiesenAdam ante lapsum o über fortius sIelU clarius, fdêtffet 2 über iudiciumsteht de deo zu 2 zwischen luteger und quia ist mit Strich vom Bande einyewiesen: Sicetiam omnia: ut sensus corporaliter [darüber corporales7 in peccato, sie etiam voluntas;brumfi naturalia non sunt amplius integra 4 über tentaitione steht terroribûs fingit.1 2deum cor iratum o ö über persecutorem steht implacabilem tyranuum et ludîcemüber persequitur verbum steht ut hodie Episcopi et inipii tyrauni 6 über Papâm stehtfingunt sibi erga o deum c atis deus 7 über ludicia steht certisisima S Hiercorrupta steht perverse iudicio 9 über cultus steht electicios zu 10 Amor »•14 über erigi steht coram deo propicio 15 Spiritus mit Strich zu timemus Z. 14 yezoyenzu 15 Naturalia corrupta rDr] sit integer, sed incurvatus per pcccatum, ut qui amisit iudicium rectum coramDeo et omnia perverse statuit contra voluntatem et legem Dei, qui nonamplius cognoscit Deum nee amat, sed fugit et metuit ac statuit eum nonDeum, hoc est, misericordem et bonum esse, sed iudicem et t^Tanuum. Exilla amissione noticiae Dei nascuntur alia peccata iufinita, quod homines, 20cum res secundae sunt, secure peccant, Sicut adversarii nostri, qui persequunturverbum fiducia suae potentiae. Deinde credunt Deum ea esse voluntate,ut ipsi sua diligentia et devotione eum possint demereri et sibi recouciliare.Hinc nata sunt Monasteria, Regulae, Cucnlli, Funes, Missae, peregrinationeset similes stulti cultus, quos natura destituta cognitione Dei sibi contra et 25praeter verbum finxit. Haec an non certissima sunt indicia, naturalia (quodad Deum et Dei cultnm pertinet) esse corruptissima? Sic in veteri testamentoidem comprobaut varii Idolorum cultus, contemptus Prophetarum etverbi Dei et similia peccata, quae Deus per Prophetas in ingrato populodauinat.ao

Enan-atio Psalmi LI. 1532. [1538.] (V. 2) 325Hsjfjuancjuam et ibi non.^ lurista nescit in lege aequitateiii iiivenire. Sicmeflicus. In politia etiaui difficile est, in venire niediuni, etiam in poiiticis.Vera ratio p[eccatoris est haec, quod simpliciter sumus aversi a deo, ratioescaecata, qnicquid cogitat de doo, e.st idolnm. Volnntas uon est recte5 affecta erga deuiu et iiomiues. Pha[risaeus: 'Non sum sicut'. ßo[mauu.s ü"f- 1«. umagnas res gessit, boB ift auc^ corruptio. Nuila bona volnntas erga sapientiam,iustitiam, omnia incm-vata, \ä) fudj nit @ott, an allen creaturn , «inod mihiplacet. Tum vitant vitia, stulti in contraria curnint, fugit is voluptateni etcurrit in gloriam. Nostruni peccatum êift: 'Ego in peccatis conceptus',10 peccatum est voluntatis aversio, corruptio omniura virium hominis intrinsecuset extrinsecus, quod nulla pars hominis suum officium facit; Est deum noncoguoscere, non recte iudicare de eo esseque corpus plenum concupiscentiis,1 non mit Strick zu vere corrupta S.324, 15 gezogen zu 5 Luc. 18. r 8 placetc aus displicent zu 10 Peccatuoi r 11 deum c aus deus')Erg. integra.Dr] Sed ne in civilibus quidem possumus pronunciare naturalia esse integra.Videmus enini, quantus sit legnm contemptus praecipientium recta et quanta15 dissolutio disciplinae, propter quam Leges et Magistratus divinitus constitutisunt. Sic Medicus saepe decipitur in miscendis pharmacis et nonnunquamper imperitiam occidit decumbentem. Quin ipsum oculorum lumen, aureset alia Organa onmia conceperunt viciuni ex peccato neque ita sunt sana etintegra, sicut in Adamo ante peccatum fuerunt. Haec sensuum corruptioao manifesta est, quid in spiritualibus esse putas?Sumus igitur per peccatum simpliciter aversi a Deo, ita ut nihil deDeo recte sentiamus, sed simpliciter sentimus de ipso sicut de Idolo. Ciceroet alii in Republica magni viri, si res spectes, egregie functi sunt suo mutiere,sed si evolvas animos, videbis eos non aliä re ad id excitatos quam studio35 gloriae, sicut testatur gnome illa celebris: RIentem tu sola peruris, gloria."^Haec vero an non etiam manifesta nota est amissae uoticiae Dei, cui perobedientiam servire debebamus, non nostram quaerere gloriam. Nunc autenidiversum fit, (juod non Dei gloriam, sed nostram ipsorum gloriam quaerimusin Deo et omnibus creaturis. Sic illi ipsi, quorum insignis continentia et30 sobrietas fuit, gloriam praecipuum habuere scopum, quem spectarent, nonvoluutatemDei.Ergo peccatum uostrum est, quod in peccatis nati sumus et concepti.Hoc didicit David experientia propria. Ideo sie definit, ut significet peccatumesse corruptionem omnium virium, interiorum et exteriorum, adeo ut nuUum') Valerius Flaccus, Argonauticon 1,76.

326 Eiianatio Psalmi LI. 1632. 11538.] (V. 2)1 ajioic2 n ''"'' ^^ inqiiietucio cortlis, morbi, mors et infinitae corporis niorbi. P*^**'*^'^ S)asift: 'Q.uacuuque die peccaveris, morte morieris.' Hoc novimus iio.s, ratio etgentes iion. Est caecitas, nihil potest statuere nee de deo, verbo, vita, morte,()iiid oculus, manus etc., quia iiescit esse creaturam dei et corruptam peccatoet poena. Nou ergo soluni propheta tractat .suum exemplum, sed ultra shoc tradit doctrinam religionis spirltualis, iit aguoscamus vera cognitiouedeum, peccatum, nosipsos, gratiam, poeiiitentiam, iustificationem, [Sl. 31 ""j utöit generalis instriictio Totiiis popiili dei; s^piritiis sanctus loquitur in Davide,erudieus nos ad cognitionem nostri et dei, hoc utrumque tractat niagnifice.Si coguitio dei ift nic^t bakt), sequitnr desperatio. 6§ gilt titd^t bifputiril. w'Agnosco' significat proprie: 'fulen'. Non ut iuspicias peccatum, quodfecisti, sed bos eä eilictl tvutft et fan§ ex oculis iü(^t tÛlt; sed 'cogaoscere'est se cognoscere peccatoreni. lurista non disputat de homine, Theologiaetiam non disputat de homiue, an magnus, parvus habeat corpus, sed eruditcum, ut sciat, quis sit ipse, cognoscere se peccatorem et cognoscere peccatum, i5ut non funen entlauffeii. Hoc facit desperationem, quando sentio rationem.1 über morbi (2.) steht iiifiruiitates 2 ift(§) morte unten nos über (hoc) zu, 2üeii. 3. r 4 über corruptam steht iiaturam 10 über sequitnr steht tum zu 11 'Aguoscere'r 12 e^ u zu ISff. Quomotlo Theolugia de homiiie disputot rDr] membrum officium suum ita nunc faciat, sicut in Paradyso ante peccatum,Sed discessimus a Deo, pleni conscientia mala, morbis et morti obnoxii,sicut poenae verba osteudunt: 'Quacumpie die comederis de hoc ligno, mortei.moica, 17 morieris.^ Disciraus autem haec ex solo verbo. Gentes verbo destitutae, soetsi in raediis his malis iacerent, non tamen ea recte intellexeruut. Nammortem iudicaruut necessitatem aliquam naturalem, non peccati poenam esse.Sic de tota hominis natura non possunt iudicare, quia fontem nou norunt,unde hae calamitates in humanum genus promanarunt.De hac peccati et totius "naturae cognitione Psalmus docet, et non astractat solum exemplum (pro quo tarnen gratias agimus Scholis, quod idnobis reliqueruut), sed complectitur totam doctrinam religionis spiritualis, denoticia Dei, item de noticia nostrae uaturae, peccati, gratiae etc. Quaresentiamus hunc Psalmum esse geueralem doctrinam totius populi Dei, abinitio, quo factus est, usque in hunc diem, qua David, seu potius Spiritus 30sanctus in Da\'ide, nos erudit ad cognitionem Dei et nostri. Magnifice autemutrtmque tradit, Nam et egregie primo peccatum et deinde cognitionemgratiae, sine qua desperatio accidit, ostendit.Porro haec cognitio peccati nou est speculatio aliqua seu cogitatio,quam animus sibi fiugit, sed est verus sensus, vera experientia et gravissi- 35aj. smum certamen cordis, sicut testatm-, cum dicit: 'Iniquitatem meam cognosco',hoc est, sentio, experior. Id enim Hebraica vox proprie significat, nou

Eiiariatio Psalmi LI. 1532. [1538.] (V. 2) 327Hs] voliintali'iij, verba, opcia uihil valere coram cleo, et redigor in niliiliim: iiouest üntev falben, fjuoad iustitiam, nie desperat peccator. Ibi ultra haue coguitionempeccati opponit deus Cognitionen) gratiae et iusticiae. Ibi erigiturcor iterum et iucipit etiam sentire: pi etiam peccator, in deiim fido, qiii5 noii mentitur. 'Ipse iustus', Ko. 3. Dens vult nieros peccatores. Si est sRöm. 3, 26iustificans, jo inil§ iu.sticia bei) t)I§tn fettt, ut instificet irapios. Arg[umeDtiimvarie potest narrari: Coguitio peccati, pcccatoris Tlieologice, Iii.sti, Iusticiaetheologice. Xou disput[amus de deo, sed de homine peccatore vel reo,niorti et peccato subiecto, — non sedente in maiestate, sed iusticia dei vel10 iustificante deo.11. Iimii. Cognitio dei et hominis est sapientia divina et proprie theologica,IEt ita cognitio dei et hominis, ut referatur tandem ad deum iustificantem2 peccator o zu 2\S Cognitio

328 Euarratio Psalmi LI. 1532. [1538.] (V. 2)Us]et hominem peccatoreni, iit proprie yit subiectum Theologiae hoiiio retis etperditus et deus iustificans vel salvator. (juicquid extra istud argumeutumvel subiectum quaeritur, hoc plane est error et vauitas in Theologia, quianeu expectanius in sacris literis possessiones, sanitates corporuni vel politicarumrei'um, quae omnia tradita sunt in mauus nostras et creata. Sed ubi sAdam factus dominus, possessor rerum Et Medicus et lurista, et lapsussuasu diaboli in peccatum et mortem, ha Qtjit Tlieologia an et revocathominem e lapsu et potestate diaboli etc. Ideo Tlieologia non pertinet adi.smoici.ashano vitam, sed est alterius vitae, quam habet Adam. 'Dominamini' etc.,'subiicite eam' etc., ba^ g'êt ad hanc vitam. [81.32*] Huc pertinet generatio loet proles, sed tlieologia agit de deo salvante et homine sie lapso etc. Ergonecessarium est, hominem cognoscere se et sentire experientia, quod talis sit,i. e. perditus, reus in peccatis simpliciter. Et non solum hoc debet, quodsit sub potestate diaboli et reus eternae mortis, sed quod etiam deus sitzu lj2 C'ognitio

Enari-atio Psalmi LI. 1532. [1538.] (V. 2. 3) 329Hs] redemptor suiis. Qui sie agnoscunt peccata, etc. ;qui non sie, Istos religamusad luristas, ad parentes etc.Quaudo audis, Prophetam David[eni loqiii cum deo sie: 'Miserere' etc., v. 3et nullam fieri ab eo mentionem de Christo, ue putes DavidLem Mahotuetistam,5 Epiciireuin, gentilem; observa, qiiod loqiiatur cum deo non ut homines idolaLtrae,sectae etc., sed loquitur cum deo patrum suorum, cum deo proniissore,bQ§ Christus mit brinen jel), quia uou habuit deum, ut tingunt cum liypocritae,Mahometistae etc., qui speculationibus suis ascenduiit in coclum etspeculantur de deo creatore etc. Cum isto deo fei) Oliuevborren^; qui vult10 salvus fieri, relinquat deum in Maiestate, quia iste et humana creatura suntinimici. Sed illum deum apprehendas, quem David, qui est vestitus suispromissionib[us, ut Christus adsit, qui ad Adam dieit: 'Ponam inimicicias',i- '''' '' ''1 etc. U7id mit Strich zu non S. 328, 13 gezogen 3 ^ Quando David o 4 aheo o zu 4ff. David, quamquam nullam mentionem faciat de Christo, tarnen non loquiturcum deo ut Mahometista etc. r 6 loquitur o cum (ä.) o 8 etc. o suis untenzu 11 Quomodo deus sit appreliendendus r 12 iuimicicias o') Häufige Nebenform für unBcrtoorteu (sprctchl. Weclisel von fa und \o) = verschont.Dr] I.Miserere niei, Dens, secundum magnam raisericordiam tnaiu, Etv.315 secundum multitudinem miserationuin t aar um iniquitatesmeas dele.Hie iuitio admonendi estis, quia Deum nominat et nullam Christimentionem facit, nc putetis Davidem sicut Machouietistam aliquem aut aliumquendam gentilem homiuem de Deo loqui. Loquitur enim David cum Deo20 patrum suorum seu cum Deo promissore, Quia Populus Israel non habuitDeum absolute speculatum, ut sie dicam, sicut imj)erituni monachorum genusspeculationibus suis ascendit in coelum et de Deo absolute cogitat. HuncDeum absolutum debeot omues fugere, qui non volunt perire, quia humananatura et Deus absolutus (docendi causa hac appellatioue nota utimur) ,?uut25 inter se iufestissimi inimici, nee potest fieri, quin a tanta Maiestate humanainfirmitas opprimatur, sicut seriptura aliquoties admonet. Quare nemo intelligatDavidem loqui cum Deo absoluto, sed loquitur cum Deo vestito etinduto verbo et promissionibus suis, nc excludatur a nomine Dei Christus,de quo a Deo est facta promissio ad Adamum et alios Patriarchas. Hunc30 Denm non nudum, sed vestitum et revelatum verbo suo necesse est nosapprehendere, alioqui certa desperatio nos opprimet. Et est perpetuo faciendumhoc discrimen inter Prophetas loquentes cum Deo et gentes. Gentesenim loquuntur cum Deo extra verbum et promissiones,secundum cogitationescordis sui, Prophetae autem loquuntur cum Deo induto et revelato jn-omis-35 sionibus et verbo suo. Hie Deus tarn clementi specie et, ut sie dicam, tarn

330 Enarratio Psalrni LI. 1532. [1538.] (V. 3)H.^]'et ip.sum' etc. S)eii ®ott tiuia tltnu fjaben, Ne sit nudus deus ha «iiin inuloliominc. Cum Papa et Malio[inete est [)i-aesum[)tio, doiiec ad mortis lioraiii,ba gt)et desperatio er' Itot^. Discrimen fac cum proplieti.s loqueiitibnis cumdeo et aliis loquentib[u.s extra ista,s promissioue.s. Nou scimus alium detiiu(|uam istum, qui vestitus est suis promissioLiib[us. Si mecum lo

5Enanatio i'salmi LI. 1532. [1538.] (V. 3) 331Hs|dicit: 'Miserere' etc., si spectemu.s personas, iiiter quas res geritur: deus,peccatur, qiiia deus odit peccatLiim, loh. 9. Sic in decalog[o clare: 'Zelote.s' etc., |°j5; 'j jj, j'Vi.sitans' etc. Et per 5 libros Mosy est dimidium commiiiatiouum contranialos, oppressores, dicit se 'viudieem', 'ludicem pupillorum et patrem vidua-î-cs, s5 rum.' seusum aiitem naturae uon possumus eradican; et opinionem hanc: Tues peccator et deus est iustns, ergo odit te. Sic etiam Sancti patres etquottjuot fueruut scribentes in psal[mos, hoc vocabidum: 'deus est iustus'applicaveruiit ad lusticiara vindicanteiu , uon iustificantem. Ideo seinperterrcor hodie propter habitum, quem contraxi ex eoruni frequenti lectione.lu Quando audio veritatem, lusticiani dei , vix possutu istas amaritudines vincereetc. Augusi^tinus, leronyiuus semper ista vocabula 'lustus, verax dens'f)aben în gejogcn': 'Ego sum Zelotes' et alii. fugit natura, quando audit'deuni iustum', et ipse sum peccator et peccatum diligo.Ideo laut* iste psalmus,-^ Xustiisea 3 loan. 9. und Deus, Peccator r zu 6 Deus -^ r 9 über liodiesteht et adluic 7/ über etc. sieht Imo 12 Ijaicn] ôiciiä gebogen mit Strich zu Zelotes(jezogen Zelotes] Zelotens et o 13 sum o') = darauf bezoyen. *) = lautet, klingt.Dr] ']VIisererc niei.' Hie cnim si personas spectes, Deum et peccatorem Davidem,Li inter quas res agitur, apparebit summa dissimilitiido et contradictio immutabUis.An non euim hie totius naturae sensus, an noii hoc onniiuni honiinumiudicium est, quod Deus peccatum odit? Sicut loannis nono caecus dicit:'Seimus, quod peccatores Deus non audit, eos autem audit, qui euni cohuitSo^ .n, 31et faciunt vohmtatem eins.' Item in Decalogo est: 'Ego sum Deus /elotes.' 3. TOoic 20,2ü Quin per totum Moseu fere nihil est, nisi merae coniminationes contra maloset iuobedientes. Et conveuit cum lege Mosi sensus naturae, (juem nuilomodo possumus exuere. Sic enim omucs homines iudicant: Tu es peccator,Deus autem est iustus, ergo te odit, er- [SBg. C] go infliget poenas, ergo te nouaudiet. Hanc consequentiam tota natura irapossibile est ut uegare possit.M Hinc sancti Patres, qui in Psahnos scripserunt, fere exposuerunt 'IustusDeu.s' pro eo, quod iuste vindicat ac punit, non pro eo quod iustificat. Indemihi accidit iuveni, ut hanc appellationem Dei odissem et ex illa hexei ^ seuhabitu adluic hodie quasi cohorresco, cum audio Deum iustum dici. Tantaest vis impiae doctrinae, si ea auimi in prima aetate imbuaiitur, et tamen30 veleres Doctores fere omnes sie exponunt. Sed si Deus sie iustus est, utpuniat iuste seu pro nierito, quis potest subsistere in huius iusti Dei conspectu?Siquidem omnes sunnis peccatores et affcrimus ad Deum iustainpoenarum infligendarum causam. Procul hinc cum tali iusticia et taii iustoDeo, quia nos omnes sicut 'ignis consumen.s' vorabit. Quia autem Ciiristum5aJiuic4,24

332 Enarratio Psalmi LI. 1532. [1.538.J (V. 'S)Hs] (juasi decalogus praecise sit contrarius : Deus maudat , ne sis peccator sedlustus, Et is dicit: 'Miserere\ Qualis concordia? Deiini appellat, qiii estlustus, verax, Zelotes et non potest ferre peccatum. Quis: 'Mei'? iufra.Jdeo novissinia sapientia, quae contrahit deum et peccatorem, hostem peccatiet cum, qui amat peccatum. — quomodo concordat? S)q| ijl sapientia ssupra decalogum, si bene inspiciatur. Ideo est sapientia spiritualis; qui huncversiculum potest canere, ille novit.'Mens': quis est? David peccator, qui ceciderat in adul[tei-io et totusest in peccatis. Natura dicit: non audeo levare oculos ad coelum, terreora facie dei, quia est amans iusticiae et odieus iniusticiae; quid faciam? Nuin- 'oquid orabo? tum dicit: Ego quaeram cousilia mea, cousolatioues. Ego voloorationera differre, elevatiouem meutis, primum cog[itabo de peccato expurgandoet reddam me dignum, donec possim dicere: 'Miserere mei'. [SBt.33-']Sic facit natura, Et cogitatio est pernitiosa et adest praesumptio statim.s. 7Sive purgavero, sive neu, iufra: 'sum in peccatis natus'. Oportet aliud con- '^2 über is steht peccator 4 über uovissima steht iiova, imo 5 eum o 11 tumdicit mit Strich zu Natura Z. 9 gezogen 14 est o über adest steht (statiiu) 15 übersive non steht nihil efFeceroD'']Salvatorem Deus misit, profecto non hoc modo iustus vult esse, ut puniatpro merito, sed vidt iustus esse et dici, nt aguoscentes [)eccata iustificet eteoruni misereatur.Quod igitur David peccator dicit: 'Miserere mei, Deus', peiinde sonat, acsi loquatur contra Decalogum, in quo Deus mandat, ne sis peccator, et niinaturpeccatoribus poenas. Quomodo enim convenit inter peccatorem et Deum,qui est iustus, verax, inimicus et hostis peccatortim, qui sua natura non8.5 potest ferre peccata? et tarnen Da\T.d, qiii infra dicit: 'Aguosco iuiquitatemmcam', Item: 'Peccatum meum coram me est semper', Hie David, inquam,Deum appellat et dicit: 'Miserere mei.' Hoc vero est couiungere duo iucompa- 25tibilia, ut loquuntur. Ergo statira initio osteudit David eam artem et sapientiam,quae est supra sapieutiam Decalogi et vere coelestis sapientia, quamneque lex docet nee ratio sine Spiritu saneto cogitare aut intelligere potest.Nam natura in Universum hoc statuit et secum dicit: Non audeo elevareoculos ad coelum, sed terreor conspectu Dei, utrunque enim scio, me pec- socatorem esse et Deum peccata odisse. Nunquid igitur orabo? Hie veroincipit certamen difficillimum. Nam aut animus in se propter peccati conscieutiaraconfusus statuit orationem diifereudau), donec aliquam in seinveniat (ut sie dicam) dignitatem, aut circumspicit humana consilia et8ophistieas consolationes, ut prius cogitet de satisfactioue, ut possit cum 35aliqua fiducia propriae diguitatis accedere et dicere: 'Miserere mei, Dens.'Haec perpetua nostrae naturae est sententia, sed longe perniciosissima est.su

Enarratio Psalmi LI. 1532. [1538.] (V. 3)•333Hs] silium habeam et remecHum; est infernale, non velle ante currere ad deura,nisi sensero nie purum a peccatis. Ideo tnu§ iä) ba§ medium treffen, ntdieam: In raedio mari peccatorum volo currere. ©ol iä) lüc^t eljei 'Miserereniei' fpredên, ^C^ fei) benn from, tum non opus habebo 'Miserere'. Sed ut5 ))ublicanus faciebat, ita etc. Tsta praedico, sed qiiando ad experienlianißuf.ia, 13ventum, nescio. Si fol nid)t Beten, quam sensero me rein, tum nunquam etc.Ideo niagft nüc^ ôren in mediis peccatis, distingue sie: Deus odit peccatoreset amat iustos; luter peccatores non sentientes et seutientes; liorumorationes non vult, quia peccator non sentiens est mortuus, non cogitat10 neque de se nee deo, vadit in sua praesumptione ut Monachus et tt>il peropera sua primum se purgare. Ad peccatorem non .sentientem jifjc I)in'aüedicta irae: 'Zelotes', vindicem, iniquitatem etc. @r meint eos, qui oderunt,1 habeam über est steht hoc über infernale sieht pestifel'eruni fsoj 4 über'Miserere' steht et unquain dicam ,0 l'aciebat, ita etc. unten 8 luter jnil Strich zudistingue Z, 7 gezogen et sentientes o horum mit /Strich zu uon sentientes gezogenzu W/9 Peccator

334 Enarratio Psalmi LI. ir,32. [ir>38.] (V. 3)Hs] qui praefracta fronte 'îrt bltvi^ gljcn et odernnt verbum Et perserniiintnr.Hno omnla Exempla et dicta iiae lueife 'în, Sodoraa et Gom[oiTha {)at ermit IiCÜifLCljüil fcuei', quia ita oportet istas diiras frontes eonterere tonitni ofhorrendis exeniplis. Deus odit peccatores 'în tocg. Sed peccator sentiensis est, qui sentit iram et terretiir a facie dei et Exeinplis Sod[oniae: Qiiando r.veiiit is terror et ludicat deus, irascitnr, non audeo orare etc. Ibi gl)et biegillben !unft ' an : Dens, quando irascitur peccatoribns, tum irascitur dnris et*yf. 147, n insensatis. Sed seiitientib[us peccatnm t)cift bcr tcit fo: 'Beno]>1aeitnm est' etc.Quando sentio me peccatorem et terreor, turn ettectuni satis per legem, perterrorem et fubnina et tonitrna irae dei. lam Ijetft: beneplacitum est doinino, lo7 praefractar. aus perfracta über praefracta stellt perlricta a,f)en o U SihIdiu.'i-(rmii) !j über l'jxeiiiplis stellt irac, ut T über an steht nt cogîteni S bcv o 10 est(loiuino unten') das Schwierigste, Wiehtif/ste; ryl. Z. ?,r,f. und Ungre Ausg. Bd. .11', t'/iO.JT.Dr] immundicioni cordis uon sentit, tantum syllabas reo.itat, rem ipsani neeintelligit nee optat. Ad haec addit contraria orationi snae: Petit ignosci,petit misericordiam, et Interim ipse iani hoc iam alio modo quaerit expiationempeccati et satisfactionem. Hoc vero an non est palani Deo illudere?periude ac si quis raendicus clamosus importunis vocibns instat jii'o kstipe et, cum eam aliquis offerat, ipse snas opes, hoc est, inendicitatem snamiactet et manifeste ostendat, se non indigere stipe. Sic inimici Euangcbiverba numerant, rem antein non modo non intelligunt, sed re ipsa coutrariunifaciuut, ihim varios cultns suscipinnt, dum qnaernnt remissionein peecatorumimpiis Missis, peregrinatioiiilHis, invocationibus Sanctorum et(\ Tales peeca- 20tores, qui ])eccatores sunt et tamen non sentinnt se esse peccatores, sedpraefracta fronte perrunipunt, se iustificant, verbmii Dei perseqnuntur etc.,Tales, iuquani, procul arcendi sunt ab onmi misericordia et irac dicta eisproponenda, quibus Deus non misericordiam, sed aeternas minatur poenas,2.3Kolc2o,5 Sicut est sententia primi praecepti: 'Ego sum Deus zelotes, visitans iniqui- sr.tatem patrum in tertiam et quartam generationem.' Proponenda etiam suntexempla irae, iuteritns Sodoniorum, Diluvii super omnem carnem effusio,direptio popnli sancti et si qua alia horribilia spectra iudieii et irae Dei inscripturis extant, ut deducautur insensati et impoenitentos peccatores adcognitionem sui et serio incii)iant implorare misericordiam. Hi enim sunt, 30de quibus dicitur: Deus peccatores odit, Deus peccatores non audit etc. Aliipeccatores sunt, (jui sentinnt sua peccata et iram Dei ac terrentur a facieDei. Hi arripiunt contra se coraminationcs in verbo Dei propositas et exiiorribilibns irae divinae exemplis ita deiicinntur animo. ut propter ))eccataeasdem poenns ipsi qnoque timeant. Fn iiis terroribus cum nnimus malleo 35legis et iudieii Dei sie quasi contritus est, tum vero locus, tempus et occasioest liuins divinae sapientiae arripieudae, ut cor se erigat et certo hoc statuat,

931Enarratio Psalmi LT. 1532. [1538.] (V. 3) 335HsjUt iiifra: 'Sacrificia dei: Spiritus', ba» finb bie reiften, foftlidjefteit f)er|c unb äs. isbie lieben sapplic^cn Iniumlein, Ut de David[e dicitnr, qni fuit 'aU ein armSijol^ Irurmlein', qui tot exeraplis. flagellis dei jo mutb gemad^t: [a

336 Enarratio Psalmi LI. 1532. [1538.] (V. 3)Hs]oculos esse, desperandum, deum hostem, tum tempus: Non sie, frater; 6t?Pi. 147,11 !êift nic£|t 'Zelotes', sed 'Beneplacitum'. Hoc vult is propheta etiam docere.Et liaec est huius prophetae theologia. 3JeiintS ffuc^y jlD liauff \ videlicet seet deum, qui irascitur peccatoribus, et se, qui meruit iram; seil talis estüiit. 18, a»nious, qui uon statim superatur; lüei"§ öei'fuiên fol, bei' lüivbS tuol gtuai". sSiuit multi, qui iutelligunt 'Miserere' usq[ue ad 'Mei', quia ibi pugnant dieenset deus. 'Mei' et deus non concordant. Hoc exemplum discendum nobis.Quando recte inspicis 'Mei', jo 'êift» peccatoreni, ut sequentia verba indicaiit.Ergo quando venit hora tribulationi.s, ut nubos, quae voluut compescere o.s,iie oremus, magis clameraus, Ut 'Caecus, quem turba praeteriens increpab;it, lout taceret.' Sic natura est turba et nubes coeitationum: Quare vis orare?nescis, quis sis? et quis deus? Et sie diab[olus multas orationes impedit.Sed tüenn \ä) nod^ fo 6ofe twer, — (juia sentio me terreri, Ideo volo orareet per vim ^tn bui'C^ bringen, qui hanc artem etc., nosset orare. Novi, quidmihi contigerit. [ißl. 34='J 34) l)ah ükr 100 mal ongefangen 3tii 6etcn et ba uIjon mufjen laufen. Ego sum peccator, ergo )o tnu§ idj nt(^t betten; sedJ dx o zu 2 ps. 147. r 3 videlicet über (statim) 5 qui bis superatur or.u 6 zu pugnaut ist quid impediat orationem vom Bande eingewiesen 8 über peceatorenisteht et magimui ut c aus quia zu 8 'mei' r 9 os o JO über praeteriens stehtpraecedeus et seqûens zu 10 Luc. 18. r JOjJl increpabat, ut vor der Zeile amJlande 11 Quare (si) 12 sie]

6Enarratio Psalmi LI. 1532. [1538.] (V. 3) 337Hs] per Tuversionem Retho[rieam : Si sum peccator, ergo maxitue ovanclnm. Sicin tentatione corporis. Cum es polliitus et sordidiis, quid faciendum?Expectes, donec ira, libido abierit? non, sed eo ipso luoniento, quo sentiste vexari etc., statim 'in cubiculum eas' etc. Ideo nunc oro, quia sum pec- iWottö. 6,5 cator. Sed si debet, getrtnnt diabo[ius etc. Tu es in passionibûs irae,diffidentiae, tristiciae, libidinis, — expecta etc.! S)a§ ift Satan, adiutusiiostra sapientia, natura, religione, quae nobis iiinata, et Soph[istica et tlieo-[logia schoiastica et idolatria ba JU. Sed si sentis te peccatorem, tummax[ime debes orare. Petrus in navi: 'Exi a mc, domine, quia' etc. SBaoüuf. s, s10 )tar ba-? fuv ein mir, Vult dominum fugere, quia est peccator. Grego[riusopt[ime iocutus in omnib[us suis libris: Si sentis te etc., plus orato. Antefuit fugiendum et repeilendus dominns, Sed nbi in peccatis fui, etc. Pulcherrimoexemplo et ipsa doctrina Davidis fluc^B er ail§ gcfavil: 'IVIiserere\Sed quod audet orare et quod 'Mei' audet deum vocare, hoc facit fiduciali tuae promissi[ônis, qui promisisti peccatoribus sonsitivis re[missionem pec-2 es(t) zu 9 Luc. 5. r zu 10 Gregorius r 14 audet (l.J\ auJesDr] Deo couiuugit. Hoc vero est, quod addit Theologia uostra ad legem. Namappellare Deum et dicere: 'Miserere' non magni laboris est, sed adderepai'ticulam 'Mei', id vero est, quod omni studio iuculcatur in Euangelio, ettamen experimur, quam aegre a nobis praestaii possit. Xam hoc 'Mei' fereM omnes orationes uostras impedit, cum contra deberet unica et summa oraudicausa et occasio esse.Ergo primo exemplum disceudum est, ut recte intueamur prouomeu 'Mefet statuamus id sigiiificare peccatorem, sicut postea manifeste exponit, cumdicit: 'In peccatis conceptus sum'; fatetur enim ibi hunc 'Mei' es.se maximuma.?25 peccatorem. Ergo uos quoque hoc discamus, ut illac turbae cogitatiouum,quae nos volunt compescere, nos magis excitent ad clamorem. Sicut decoeco leginuis in Euangelio, qui 'increpatus magis clamabat'. Expeiimur auf. 18,39enim in nobis haue cogitationum quasi turbam, obiurgantem uos: Quare visorare? nescis, quid tu sis et quid sit Dens? Haec cogitationum turba valde30 molesta est spiritiii et plurimos impedit. Sed contemnenda est et ob eamipsam causam est orandum, quae videtur nos ab oratione revocare, ut \\quadam per illam turbam ad Christum perruinpamus et rogemus miscricordiam.Hoc qui faeiunt, Uli recte orant. Sed profecto magna contentione spiritusopus est. Nara propria expeiieutia didici, his cogitationibus saepissime35 orationem mihi excussara es.se. Dei tamen gratia ad eam cognitionem perveni,ut Sathanae 'telis' suis me oppuguanti non cederem sed, erepta viipi). 6, i6Spiritus, arma in ipsum hostem converterem et dicerem : Tu ideo ab orationedeterres, quia sum peccator. Sed ego ob haue unam causam mihi potissimnmorandum esse video, quia sum maximus peccator et opus habeo inisericordia.Cutftet? 5ßerfc. XL, 2 -22

338 Enarratio Psalmi LI. 15.^2. [1538.] (V. 3)Hs] catoriiin ,qui veli.s mittere tiiiim filiuni ad recliinenclum sensitivos etc.,i. e. qui vere .sunt peccatores iu suis oculis, qui .seipsos sentiuut. Uli.sequuntur David[emet dicunt: 'Mi[serere'.Ego teutatus ab ira, superbia, cariie.Sed natura in coiitrarinm etc. Nemo potest eloqui, experientia ibi estnecessaiia. Sed qui uBcr ben Berg tompt Svicit. Quando homo est in ]wccatis,ineptus est ad oranduni, .sed tum niaxirae est necessarium. Si 'niei'iHSiu. 8, 26 nobis in oculis ligt et irapedit, 'spiritus sanctus geniitibLus intercedit iueiiarrabLÜibus',PauLlus. Sed erupieudum ad cogitationes Christianas ot rngitesu]j2 Sensitiv! peccatores r 5 iilier Quando steht sie zu 7 Uo. S. r') S^wichw., s. Unsre Aunc/. Bd. 40, 79, 8; Bd. 40\ 18, 34.Dl] Idem faciendum est in ipso aestu tentationum, cinn animi aiil libidiiiisant vindictae cogitatiouibus tciitantnr. Ibi si quis ad orationcm liortetur, instatim ol)iicit animus inqjuritateni, quasi in istis sordibus cogitationum orationinon possit esse locus. Hie contra urge, niillo modo expectandum finemtentationis, donec libidinis aut alterius vicii cogitationes auimo penitus effluant,Sed in eo ipso momento, quo tentationem sentis esse validissimam et te ad'})iatti|.f.,6orandum imparatissimum, 'secede in locum solum' et ora Dominicam pre- ir.cationem aut quidquid tandem potes dicere contra Sathanam et tentationemeins. Tunc senties tentationem mitigari ac Sathanam terga vertere. Quodsi quis oratiouem existiraat differendam, donec animus purus fiat ab impuri.scogitatiouibus, is nihil alind facit, quam ut Sathanam alioqui plus satis})otentem adiuvet sua sapientia et virtute. Haec vero gentilis religio et 20Sophistica est, imo Sathanae doctrina. Contra quam exemplum et doctrinahuius Psalmi tenenda est, in qua videmus, Davidem in ipso totins suaeimpuritatis conspectu et in singulari carnis peccato non a Deo fugere, sicutsiuF. 5, 8 Petrus .stulte dicebat in navi: 'Domine, exi a me, quia peccator sum', sedcnm fiducia misericordiae prorumpit in orationem et dicit: Domine, si sum a.^])eccator, sicut sum, raiserere mei. Quia enim vere sentiunt nostra corda])eccatum, ideo magis debemus per orationem ad Deum accedere. Anteaerat fugiendum, antea erat metuendus Deus, cum periculum esset, ne laberemurin peccatum. Post lapsum debet sperari venia et peti, non debet resistiin cogitationibus irae et timoris. Nunc Sathan hoc agit, ut iste ordo per- 30vertatm-, nt in peccatis patrandis simus securi et sine timore Dei et ut, postquampatrata sunt, maneamus in timore, sine spe et fiducia misericordiae.Sed Davidem, ut dixi, vide diserte confugientem ad misericordiani etdicentem: 'IVCserere mei, Deu.s', quasi diceret: Scio me esse malnm et peccatorem,te antem esse iustum; quod igitur me erigo et orare audeo, hoc 35totum facio fiducia verbi et promissionuin tuarum, quia scio te non esseDeum Mahonieti.starum aut monachorum, sed Deum patrura iiostrorum, quipromisisti te redempturum peccatores, non quidem simpliciter peccatores, sed

Enarratio Psalmi LI. 1532. [ir.3S!.] {V. 3) 339Hs]mus: Dens misericors pater, qui pn)mis[it gratiam; sum peceator, idco,quia sentio me iiieptum, nolo diffeire, siitn niiuium aptus, quia sum maxiniuspeceator. scieutia theologica: .sensitivi.s peccatoribLUs audendum. Et coiuponendaista 2: 'Mis[crere' et 'Mei'; Iq§ 'Miserere' Hingen et fere bidi nn§5 'Mei' nidjt, [sei. 34''] hjo a6er ni(^t, fo ft^mecft ircber 'Miserere' nod) 'paternoster' etc. Quod joHen ha în erbeitcn, ut sinuis absq[ue peccatis, nihil;quanq[nam ab aetnalibns liheri, tarnen odiuni, displieeutia, dei eontemptus etc.Ergo semper oranduni, qnia seniper sniuns peccatores. Sic etiani C'hristianiaffecti. Vivacissimum sn.spiriuni gl)et toto tempore vitae etc.: ^s^ iDoIt hoä)1 !deo vor der Zeile, am Hände zu 3 Scienti.a Theologica r 5 noS) oDr] 10 })eccatores sensitivos, qui norunt et .sentinnt .se esse peccatores etc. Ergonos quoque audearaus dicere : 'Miserere mei, Deus', sum peceator, tentatusa carne, sanguiiie, ira, odio, Sed spes est in misericordia et bonitate tua,quam promisisti '.sitientibus iustitiam' etc. Non po.ssunt haec satis apte dici, wnttii-s.csed necesse est accedere e.xperientiam propriam, ea docet, quam magnus15 labor sit, superare istum quasi montem propriae indignitatis et peccatorum,qui inter nos oraturos et Denm est. Etsi antem hie maxime sentitur infirniitasfidei, tarnen etiam liaec cousolatio nobis tenenda est, quod non solidicimus : 'Miserere mei , Dens', sed ideni nobiscum dicit et orat Spiritus incorde uostro, 'gemitibus inenarrabilibus'. Hos gemitus .sicut nos nequeiRäm.8,2620 videraus ne(|ue'plene inteiliginius, ita clarissirae videt et plenissime intelligitDens, qui etiam Spiritus est. Fiducia igitnr huius interpeliatoris etiani inmedia contentione certaminis seu tentationum debemus Sathanae resistere etdicere: Si sum peceator, quid tum? Dens est misericors. Si sum propterpeecata ad orandum ineptus, bene est, nolo fieri aptior; nam, prob dolor,25 plus satis ad orandum aptus sum, qnia nimium simi peceator.Haec huius loci doctrina est.quod audendum est sensitivis peccatoribus(ut sie appellem doeendi causa), et quod Dens iustus et homo peceator sunteoneiliaudi, ne sie iu peccatis Deum metuamus, quin cum Davide canamus:'Miserere.' Ne autem pronomen 'Mei' aut nomen 'Deus' nos impediat,30 quin in medio hornm poiiamus verbum 'Miserere', per quod Dens et homopeceator conciliantur. Hoc nisi Hat, non solum hunc Psalmnm nunquamreete cauere, sed ne Orationem Dominicam unquam recte orare poteiimus,quia hoc minus in hac vita futurum est, ut simid ab omnibus peccatis simuspuri. Nam etsi actualia, ut vocant, desint, quod perrarum est, tamen non3s deerit Originale peccatum. Qnia autem semper sumus in peccatis, ergosemper quoque orandum est, sicut revera Christianorum corda omni momentoorant, cum vident omni momento suam indignitatem et cupiunt eam condonari.Haec perpetua Christiani eordis suspiria cogitationibns, iionnunquametiam negociis perturbantur et teguutur, ne ea semper videamus.22»

340 Knanatio Psalmi LI. 1532. [1.538.] (V. 3)Hs]gern from fein. Haue naturaui vincere, ift Theologica virtus. 356er beinpeceatuni fpvid) ein 'Mise^rere^ bruBer Est oorapreheD-sa et conclusa vitauo.stra in complexum et sinum dei. SSitjev leben folêiffcn: 'Miserere', quia.sutuus 'Mei' i. e. peccatores. Ergo Christianus discat, quod sua vita sitcoram deo niera gratia. Volumns decaloguin gern 'galten cum boua distinetione,qnendam per verum geraitum, qnibusdam priniitüs Spiritus in corde.Caro et oraniaS foücn luir êiffen peccatore.s. Alioqui decalogus jjugnat58. 18 cum i.stis.^ Ideo audies. quomodo propheta ttirb rumpeln^ cum saorificii.s,quia fol êtffen: Diviua misericordia sum iustus, habeo patrem, qui amat1 fein o ö deo (est) 6 quendam] quedal 7 iäter Caro steht lili[cruniailj|itrinin 8 istis mit Strich zu Caro Z. 7 gezogen 9 über êiffcn steht 'Miserere' et') Ery. manent. ') Zitvi Sinn rgl. hier unten Z. 22 ff.s. Unsre Ausg. Bd. 47, 100, 17.')^poltern, strafen;Dr]Vere igitur. Theologica virtus est, hoc modo oratione obruere peccatum et, locum .seutimus uostram infirmitatem, confugere ad C'auticum lioc: 'Misereremei,Deus.'Sed postquam diximus, quomodo eonciliandi siut Dens iustus et homopeccator, etiam hoc moueiidnm est, ut recte consideremus verbiim 'Miserere'.Xam id si diligentius evolverimus, neces.se est, ut statuamus omnem nostram isvitam couchisam et positaoi esse in sinu misericordiae Dei. Quia enim nosomnes sunuis 'Mei', hoc est, peccatores, manifeste et necessaria consequentiasequitur, quidquid sumus et viränus, hoc totum esse merae gratiae, noniu.sticiae aut meriti nostri. Quid igitur? inquies. An non Decalogus praestaridebet? Si autem praestatur, an non ea iusticia est? Respondeo: soVoiumus Decalogum praestare et servare, sed cum larga, hoc e.st, N-ereEuangelica dispensatione seu distiuctione, quia accepimus tantum primitiasSpiritus et gemitus Spiritus in corde manent. Item caro nostra cuni suislibidinibus et concupiscentii.s, hoc est, tota arbor cum finictibus, etiam manet.Haec causa est, cur Decalogus nunquam possit plene praestari. Alioqui, si 25Decalogus posset praestari integer, quid opus esset iusticia illa, quam Da\ädper verbuni 'Miserere' petit, hoc est, quid opus esset imputatione? Nunc,cum etiam in Sanctis remaneant peccati reliquiae, iiondum plane mortificatae,utrunque fit, ut per spiritum inhabitantem peccato resistamus et obediamusDecalogo, et tamen per carnem et Sathanam in peccatum impulsi speremus soremissionem peccatorum. Sic obedientia erat in lege sacrificare, et tarnenas. isinfra dicet Propheta: 'Sacrificium et holoeausta noluisti', sie enim eraut sacrificia,ne tamen tolleretur misericordia. Ad eundem modum facimus legemper Spiritum sanctum, et tamen manet verbum 'Miserere', hoc est, nosmauemus peccatores et opus liabemus gratuita remissif)ne f)eccatorum per 35Christi meritum. Ergo misericordia est tota nostra vita in mortem usque,

Eiuirnitio I'salmi LI. 15o2. [15^8.] (V. 3) 341Us] peccatores seusitivos. Et quicquid percipio ex isto etc. , ba§ t)Qbetl ficgcleriict, quod in vita !^ctft§ 'Mi.serere', quia est peccatrix. Huc concliulittotus versus 'Mise|rei'e', vide, quaui taeeat jeinei lusticiac, openitii. Nuiuiion imilta fecit? PhaLrisaeus: 'Nou suia etc. S^, ein fvoiucr man. 'Secun-Sur is, u5 dum maguaiu juisericordiam tuam': Hie nihil est operum. Noii secuuduiiiopera inea, c§ loci' ^ Iecf)erlid^, cuculiuni, virgiuitatera, paupertatem. 6^, toiefolu fUngen! aut fo: redde mihi secuudum puritatem nianuum corouaiuiusticiae, secuudum meum Monachatum, ut Exemplum de fratre Regis Angliae:Kedde mihi, quod debes. (ii ift gefarn etc. Servavi, quod iussisti, rcdde,10 (juod promisisti. @§ êift: Non redde mihi, sed: 'Domiue, quis' etc., 'sisiuo.siniquitates observaLveris'"? Et: 'Ne intres' etc. '«1.143,2'Dele': êi^rei» bas vcgiftei;. ';^ä) Ineibe uunquam !cin antloovt !nnengcBcn, quod sinistrum ocuhim servavit; dedit linguam: 'Mis[erere\ quare?,peccasti, deb[uisti dare fructus. [331.35-'] 'secundum misericordiam' etc. Ibi15 vides veram theologiam. Non sokun bre[}et fi(^ a iusticia propria, sed etianizu 4 Luc. 18. r zu 4j5 'Secundura bis tuam' r 6 über opera mea steht ineiitumcondigni, congrui cucullum mit Strich zu congrui über opera iiiea Z. 6 ijezogeii 7 aulüber (sed) zu 8 vor de steht loquitur, dicitur vor der Zeile am Bande über IVatreKegis Augliae steht qui lactus est monaohus 10 promis(s)i8a 12 bas zu 12'Dele* r zu 14115 Vera Theologia r•)= wäre.Drjei tarnen Christiani praestaut obedientiam legis, sed imperfectam propterpeccatnni inhabitaus in iiobis. Quare hoc quoque discamns, ut verbuin'Miserere' bene extendamus, non tantum ad actualia peccata, sed ad omniabeneficia Dei, (juod sumus iusti alieno merito, quod habemus Deum patrem,20 quod Dens pater amat ]ieccatores sensitivos, in summa, quod omnis nostravita est misericordia, quia tota nostra vita est peccatum nee potest oppouiiudicio aut ii-ae Dei.Ideo non tantum dicit David: 'Miserere niei, Dens', sed addit: 'Secuudumniagnam misericordiam tuani', ac simpliciter tacet omne meritum et25 omnem iusticiam operum. Non dicit, sicut ille in Euaugelio : 'Bis ieiuno iu siut. i», laSabbatho.' Non dicit: Miserere mei secundnm meritum condigni aut congrui,quid enim haec ad misericordiam? Monachorum, nou Davidis sunt isla,iactare meritum et alia, sicut de cniusdam Regis fratre uarratui-, qui inextremo vitae articulo dixit ad Deum: Serva mihi, quod promisisti, quia30 reddidi tibi, quod iussisti. Haue vocem uolim meam esse in articulo mortis,diversum euim diceudum est: 'Ne intres iu iudicium, Domine, cum servo*(M3.2tuo'; Item: 'Dele iniquitatem meam." Quod enim possumus iactare meritumhuius levissimi, ut videtur, beneficii, quod oculum sanum servavit Dens?David tacet iusticiam ac meritum suum et vult secundum magnam miseri-35 cordiam Deum agere. Hoc modo non solum ex iusticia propria, sed etiam

342 Enarratio Tsalmi LI. 1532. [1538.] (V. 3)Hs] ab ka dei. Sic amovere sensum irae ad iDseD.sato.s peccatores. Et nullunialiud obiectum .statuit quam favcntem, gaudeutem .super me deuni. Ibi noupotest mauere tristitia; si adest, devorabitur. Si euim cogito: favet tibi deus,est raisericors, vult bene facere, Est inclinatus tibi ut pater, nou econtra,hoc spectrum est vi^äficum et consolatorium. S)a§ tf)ut er îc. Et ftevi s'Mei', peccator, qui sentit iraui dei, fol Cf fo fortem distinctioueiu macheninter peccatorem et propicium deum. %)a^ ift non theologia rationis, sedsupernaturalis, quod peccator niliil videat quam misericordiam, et tarnen ibisentit iram dei, quia, si non seutirot, Nou diceret : 'Miserere'; ergo siguificatse sub ira et dignum ira, et tarnen sie pugnat, ut abigat spectaculum irae loet misericordiae apprehendat. 2)a§ ift Theologia. Ista non traduntur nisiin sacris literis et est SLpiritus saucti doctrina, verba sunt pure, caste positasimplicissimeq[ue dicta, sed habeut mardä et betn etc. Disceudum ex hocversu, ut distinguas inter peccatum et peccatuni, peccatorem et peccatoremet deum et deum. Iratuni deum ad insensatos dirigamus. Si quis dicit: «&Ultra meum cogitare nihil sequitur.^ Sicut cogitas, ita fit. Si credis deumiratum, est. Si potes credere, quod ei 'Beneplacitum' etc., tum habes; si in6 iram dei unten er o zu 7lH Tlieulugia siiperuatiiralis r 11 apprehendat ozu. 11 Theologia r 12 verba u') Erg. est falsumDrjex ira Dei se evolvit ueque sibi aliud proponit spectrum quam Deum misericordem,gaudentem et ridentem. Statuit enim Deum habere jnagnammisericordiam, propter (juam nihil aliud velit uec cogitet quam ignoscere et aobeuefacere.Hoc spectrum Dei faventis et niiserentis est vivificum spectrum, quooperit prouomen 'Mei' et reiicit iram in auguhun ac dicit: Deus favet. Haecnon est rationis Theologia, quae in peccatis suadet desperatiouem.Sed Davidsentit peccatum ac iram Dei, et tarnen dicit: 'Miserere mei, Deus.' Hanc asdoctrinam ratio nescit, sed sacrae literae traduut, sicut in hoc primo huiusPsalmi versu videtis. Sunt eniui singula verba pure et caste posita, Sedsunt verba Spiritus, habentia vitam, ex quibus spirituales discunt distinguereinter peccatorem et peccatorem, inter Deum et Deum, et discunt ctiamconciliare cum homine peccatore iram Dei seu iratum Deum. 30Sed inquies: Haec non sie fiunt propterea, quod ego sie tuo vcrboedoctus ista mecum ita cogitare disco, imo statuendura est, quod, sicut credis,sie etiam tibi fiet, quia haec fides iion est ex tuo iudicio sumpta, sed haustaqjj. 147, iiex verbo Dei. Si igitur potest hoc appraehendere et statuere, 'Deo esselieneplacitum super timentes cum', tunc revera ita tibi continget. Si non 35appraehendis, non es sub beiieplacito, sed sub ira, secundum Christi dictum:»lattij.s, 13'Sicut credis, ita fiet tibi.' At cogitatio de ira Dei per se quidem falsa est,

IA[udistis1Kiiarnitio i'saliui LI. 1532. [15o8.J (V. Ö) 343lläj iiifidolitute iiianes, liabe.s de.speratioiiem. Ideo secjuitur effcctiis nia.ximo adcogitalioiie.s uostras. Siciit de deo cogito, ita fit mihi. Öi ista cogitatio deirato deo est falsa, et tarnen fit, quanquam falsa. Si ecoutra, est opiuiuvera et fit. Ideo non diceuduiu: îct) n^fS Ql^^tnKfen, sed nihil seqnitur. Noni sciiptura sie dicit, ergo sequitnr 'ßeneplâcitnni^, revera ergo sie est et vciitas ';ii. 147, uipsa. Si hostem, tyrannum, ludicem cogitas, !âftll§ aüäj, sed falso, intelligentiaerronea est et couscientia et diabolica idolatria. Vero deo scrvitursie: quaudo tiineo et sensitivus peccator suni , debeo appreheiidere misericordemdeum. Etcontra, [581. 35''] tum neu colitur deus verus.lu 17. Iiinii.her! etc. Non reiicimus historiam et exemplnm Davidis,cum peccasset adulteriis et blasphemiis et homicidiis, quia expedit taliaExempla habere in Ecclesia propter peccatores, ue desperent, sed certi sint,quod deus uou derelinquat in perditionem peccatores et 'non velit mortem »ci. 33,pecca[torum, sed conversionem et vitam'; quia, nisi talia Exempla cxtarent,15 esset vehementer iufirma fides. Et maxime luctauduiu sine istis Exemplis,.si solum fidendum et solis promissioiiibLus adherenduni. Sed nou solumvidendum privati hominis Exemplum, Sed psalmus est generalis doctrina,quae pertinet ad omnem homiiiem nuUo exccpto. Paulus ad RomaLUOs1 efl'ectus o 2 Si c aus quod zu 5 ps. 147. r 13 velit nun 16 solis bisadherendum vom Rande eiwjewiesen 17 über psalmus steht iste 18 über Paulus stehtSicut etiamDrjquia Deus promittit misericordiam, et tameu talis falsa cogitatio fit vera20 propterea, quia tu veram esse statuis. Contra illa altera cogitatio, quod Deusfaveat peccatoribus sentientibus peccata sua, .simpliciter vera est et manet,ergo nou est, (juod cogites, non sie futurum propterea, quod tu sie credi.s.Quin hoc statue, quod res per se certa et vera magis certa et vera fit tesie credente, Sicut econtra, Si credas Deum iratum esse, certo habiturus esii eum iratum et hostem, sed diabolica, idolatrica et perversa cogitatione, (juiaDeo sie servitur, si eum timeas et appraeheudas Christuui, obiectum miscricordiae.Haec est vera Theologia de vero Deo et vero Dei cultu. FalsaTheologia est, Deum esse iratum agnoscentibus [S8g. D] peccata sua. Talisenim Deus uec in coelo'uec usquam est, sed est Idolura perversi cordis,30 quia verus Deus dicit: 'Nolo mortem peccatoris, sed ut magis convertatur îcf. 33, 11et vivat.' Hoc etiam praesenti Davidis exemplo et oratione comprobatur.Et priucipio admoniiimus, uou tantura exemplum Davidis hie considerandumesse, sed Psalmum trausfereudum in geueralem doctrinam, (juae pcrtiueatsimpliciter ad omnes homines, nullo excepto, Sicut Epistola ad Romanos35 generaliter citat senteutiani: 'Omnis homo mendax'. Item: 'Conclusit Deus ^Jj";,'^ ^32omnes snb peccatum, ut onmium misereretur.' Ad hunc modum de Davidediximus, quod non solum suum peccatum, sed totius generis humani mortem

344 Enarratio Psalmi LI. 1532. [15.38.] (V. 3)„jjijj j]disputat : 'Sit deus verax, orunis honio nienda.x', 'Oinuia sub peccatum' etc.,möm. 11,33 'ut omnium ruisereatur'. Snlîb l]ai ttiêt Quff einen biffcn gefafjet ' ijuam.siiaiu liistoriam, .sed Totius geiieris huniaiii vitam, scu [lotius mortem, propterse non cecinit nee fecit hunc psalmum nee indiguit.'Et seeundum multi|tudinen)': videtur es.se rcpetitio seu potius ampli- sficatio. Priiis rogaverat avei'tens oculos a sua conseientia et a peccatis etapprehendens deum proponentem gratiam et misericordiam. hoc non pos.set,nisi adiutus spiritu sie apprehenderet promissiones gratiae et sciret reliijiiani*|. 180, 4 reiiii.ssionem pec[catorum pro p('ccatorib[us poenitentib[u.s, Ut ps. 130: '(juiaajjud te propiciatio est', etc. Non in coenobium vadit, sed in verum locum loet prospectum misericordiae. Non est ista scientia iiata ex sno corde, dictamiiierectae rationis, non potest homo statuere seu definire deum misericordem,praesertim peccatoribus provocantibus eum ad iram. Ratio: Tupeccasti, ergo deus iratus est. conseientia non potest se erigere in eam lucem,quod reli(Hia sit remissio pec[catorum, favor et gratia pro peccatoribus se isi.i»ioic3,i5agnoscentibus. In decalogo Et in prima promis[sione ad Adam: 'semen2.imoie2o,6mulieris' etc.; 'Ero misericors' etc. Quoties terremur, vexamur, avertamus/ deus verax o, darüber die Ziffer 1 über omiiis »tekt 2 i omnium misereatur oât unten 3 mortem mit Strich ;.u gcfaffet Z. 2 ijezor/en 4 luinc psalmum o Hierindiguit steht quia tentatio ttiar für bicr 7 proponentem] npoti, darüber promittentem9 (pro) poenitentibius zu i) Ps. 130. r 10 propiciatio est' etc. r vadit o 11 istascieutia o 11112 über dictamine stelU nou ex 12 neu c aus nol seu o 13 über Katiosteht statuit sie 17 mulieris unten 'Ero misericors' mit Strich zu decalogo Z, 16 ijezogen') Vgl. Umrc Ausg. Bd. 46, 650, 3.Dr] et vitam complectatur. Ergo Deus omnibus horainibus talis Deus est, qualisDavidi fuit, hoc est, ignoscens peccata et misericors in onines, qui misericordiamrogant et peccata sua agnoscunt. aoHuc pertinet, quod repetitione seu potius amplificatione hac uti vohiit,ut addat: 'Et seeundum multitudiiiem miseratiouiim tuarum iuiquitatemmeam dele.' Rogavit antea, ut Deus per misericordiam avertat oculos a suispeccatis, hoc versu idem agit, et quidem maiore contentione ac .spiritu. Appraehcnditenim Deum promissorem et toto intuitu cordis vertitur in mise- 25ricordiam, quod non posset, nisi adiutus .spiritu Deum promittentem appraehendissetet sciret apud Deum reliquam esse spem remissionis peccatorum

210 ubi dicit de servis, 1. Timo. 6., quod 'partieipes beiieficii' in omaibus douis, '• ^'"'- •''Enarratio Psalmi LI. 1532. [1538.1 (V. 3) 345Hs] oculos, extiiigiiaimis .sensum cordis de peccatis Et uos immergamus iu isturasinuru gratiae, niliil diibitaiites, sed existeutes certissimi, quod Ibi «it rcliquamisericordia crga mi.seros peccaLtores Et luors cterna pro iuduratis et iiisensatis.S)a§ tft Theologia vera nostra.5 'a'i': 9ro§ et öiel. [m. 36^'] '^-i'; ein groS et biel bolcES, est idem apudEb[raeos. Dixevat prius: '.secunduin luisericordiain'. lam dioit: '.scciinduiiimagnitudiueni, multitudiuem miserationuiu tuarum dele'. Ebraei habeiit hiesuatu graQimaticam.Chesed : proprie 'beueficium*, Ut PuulIus interpi'e[tatur ad Tiino[theuii],quae in Christo et per Christum accepinius; germauice: 'loolfât'. 'Miseri-*"!- "-^cordiam volo", i. e. ut agnoscatis vos iuvicem fratres. 'Misera[tio', 'rechem':S)a§ tft proprie ad af[fectum: ignoscere, induere remittentem animutn neevolentein respicere, ulcisci peccatum. Alterum benefacere, alterum ignoscere.15 'Miserebor, cui' etc. Oportet ista duo habeamus, ut largiatur deus re|mis-a.5Bioii'33,i9siouem pecLcatorum; hoc facit per raisericordiam et s[pirituui sanctum, Ut1 sensum extinguamus cortlis 3 über clul)itantes steht de misericordia dei quodc aus (jui 5 3*1 (1.) über (Ruo) 3"i ('J.) über (Roch) ideni mit Strichen zu 9ro§ undtjiel gezogen 6 dicit o zu y -toT} r zu 10: 1. Timo. 6. r II germanice o12 volo o zu 12 am r 15 über 'Miserebor, cui' sieht in Exudo 16 iiüsericordiainüber (rêmissionem piêccatorum)Dr] videt sparsas etiam in legem et Decalogum. Etsi enini ibi Dens minaturpeceatoribus , tarnen rctinet nomen Misericordis Dei. Idem testantur [U'omissionesad Adamum, Abrahamum etc. Idem nobis in nostris tentationibus20 est praestandum, nt, quoties morderaur et vexamur iu couf5cientia propterpeccata, simpliciter sensum avertamus a peccato et involvamus nos in sinimiDei, qni dicitur Gratia et Misericoi-dia, nihil dubitautes, quin gratia etmisericordia velit uti erga miseros et afflietos peccatores, sicnt erga induratospeccatores vult uti ira et iudicio. Haec est vera Theologia, quam etiam hieSä Psalmi versus manifeste ostendit, cum inquit: 'Secundum multitudiuemmisericordiarum tuarum ini({uitatem meam dele.^Vocabulo a-i ntuntur in (|uantitate discreta et coiitinua, sicut in Germanicoquo(iue dicimus: 'gro§ gelt' pro multa et numerosa pecunia. Deiudevocabulum non etiam uotum est; Paulus saepe beneficium seu evsgyeolav30 vertit, ut 1. Thn. 6., nbi servis loqnitur, quod debeant cojere heros suos, addit i. Jim. e, acausam: 'quia', inquit, 'sunt partieipes beneficii Euangelii'. Nonnunquametiam 'dilectionem' vertit. Interpres Graecus 'Misericordiam' fecit, sicut inillo loco Cseae: 'Misericordiam volo et non sacrificium', hoc est, ut diligatis c-'of. e, 627 yr\ im Urdruek

346 Enarratio Psalmi LI. 1532. [1538.] (V. 3)Hs] igno.scat, iooCe fic*uicf;t lec^Cit^,

3Enarratio Psalmi LI. 1532. [1538.1 (V. 3) 347Hsjquideni peccata, non nego, male vixi; vivo, vivam. Si volo me cum peccatismeis coram te statuere, tum coi* dicet: Deu.s est iuimicus tuus, vult teoccidere et perdere. Confiteor igitur jieccatum, quod niaguuni, luultum etc.,— Alibi: 'Multum est eniiii' etc., — et quod tua misericordia et ignoscentia *f- 25, ii5 .sit maior. Plus peccati reniissuni qiiaui etc., Et 'deus maior'. IustitiaJ-3oi). 3, sodiviua maior quam peccatum, et miseiicoi'dia et ignoscentia, quia 'secundum'etc. Sic etiam ira. Misericordia super pecca[tum , sie ira super pec-[catum.[33t. Se*"] Xihil deo cum sauctis. Sauctus homo est termiuus fictu.s,10 i. e. homo deus, homo lapis, truncus, arbor. Istas veteres cogitatioiies omnesimbibiraus a iuventute de Sancto leroLuymo, Petro et Paulo etc. Volo eosvocare Sanctos, sed non sanctos homines, sed prorsus sanctitate aliena. sanctizu4 Ps. 25. r 5 Plus reinissum peccati über dens maior steht loau. i« 9Sanctus homo rDrjarbitrii aut virium nostrarum. Nam cum absque Spiiitu Dei est, aut iuduranturcorda in peccatis, aut desperant, utruncjue antem est contra Dei15 vohiutatem. Idco David ex Spiritu sancto per medium inter hanc Sathanicamscillam et charibdim navigat et proiicit se securum in amplissimamet infinitam illam misericordiam Dei et dicit: Multae ac magnae sunt miserationestuae, Domine, ego autem sum peccator, qui male vixi, male vivoet, dum vivo, male vivam. lam igitur, si me volo coram te statuere, uecesse30 est, ut alias cogitationes afferam, quam cor meum mihi subücit. Confiteorigitur peccatum meum coram te, 'multum est euim' (sicut iu 32. Psalmo dicit). %. 25, iiSed sie confiteor peccatum, quod simul etiam confiteor tuam misericordiamet miserationes tuas immenso maiores peccato meo, Item tuam iusticiam, quapeccatores iustificas, infinitis modis ampliorem, quam ut desperare debeam,25 sicut dicit: 'Secundum miiltitudiueia miserationum tuarum.^ Quia autemdicit magnam raultitudinem esse miserationum, simpliciter negat et nescitoranem tum suam tum aliorum sanetitatem. Quid enim potest esse coniunctionismultitudini miserationum cum humana sanctitate?Si igitur e.st miseratiosie multa, nulla est sanctitas apud nos, et vere fictus terminus est, dicere30 hominem sanctum, sicut fictus terminus est, Deum esse lapsum in peccatum,quia hoc nusquam est in rerum natura.Quai'e isti nimis alti et inveterati errores ac falsae opiniones abiiciendaesunt, cum vocamus monachorura more sanctum Hieronymum, sanctumPaulum etc., (juia iu .se peccatores sunt et solus Deus est sanctus, sicut3ci-6.35 Ecclesia canit. Quos autem uos sanctos appellamus, ii sunt sanctificati alienasanctitate, per Christum, quae est sanctitas gratuitae misericordiae. In hac32 nimis B. Der Urdruck hat minus

348 Enarratio Psalmi LI, 1532. [1538.] (V. 3)Hs]fi«atos Christi. 5petvua t)at iitd^t m^cr fromtcit quam ego. Sic sumusuiiii inas.sa peccatrix. Sed uon perpetravi peccatum Petri, Ego aiiteiui,ilia peccata, quamquam nori pliauaticuts Paulus, tarnen in corde ost prae-Humptio, blasphemia, negatio, persecutio dei. In hominib[us uon e.stsui. u, 2 1. videre Sanctum, 'Despexit de celo' etc., 'Non est uuus'. Hi vero sunt sSancti, quando efficiuntur ex peccatoribus iusen.satis seusati ,quandoagnoscunt se et deum, quod sentiunt se peccatores et malum corain deoomne etc.; Et plena fiducia in sinuni quiescerc, qui dicitur: 'In nniltitudinemmisei'atiouum' etc. Ideo enim misit suum filiuni, ut istam doctrinainrcvelarct. Magna et multa sunt peccata quidem, sed maior niisericordia et mplures miserationes quam omnium omnia peccata. Ideo omnes lio[mincsliunc versum una voce canant, se peccatores et istum etc. 2)a§ i[t verumsacrificium nostri peccati et niortificationis et laus divinae misericordiae.3 über peccata steht maiora zu 5 Ps. 14. »• S über omne steht iiostruin11 ho[niiQes o zu IS Sacrificium rDr] sanctitatc convenit tota Ecclesia fidelium, et est nulla differentia. Sicutenim Petru.s sanctus est, sie ego sum sanctus. Sicut autem ego sum sanetus, issut. 33, loff. .sie latro a dexteris Christi sanctus est. Nee impedit, quod Petrus et Paulusmaiora fecerunt, quam ego aut tu, utrinque enim nostra natura sumus peccatoreset opus habemus misericordia ac miseratiouibus. Et si Ajiostoliminus exteruorum peccatorum habuerunt, tarnen saepe iu cordibus senseruntpraesumptionem, saepe fastidium, saepe desperationis cogitationes, saepe sonegationes Dei et similes humanae imbecillitatis defectus, adeo, ut in liominesii(. 14,2). nihil sancti, nihil boni videas, sicut Psalmus dicit; Trospoxit Dens de coelosuper filios hominum, et nou erat, qui bonum faceret, ne unus quidem.'Quod si inter filios hominum nou sunt boni, ubi igitur possunt esse alibi?Ergo taceamus de sanctitate et sanctis, Sanctificatos autem seimus eos esse, asqui ex peccatoribus insensatis fiuut peccatores seusati, (pii uon praesumuntde sua iusticia, quae nulla est, sed incipiunt habere illuminatum cor, utagncscant se et Deum, quod coram Deo malum sit, quicquid est nostrum,et condonetur gratuita condonatione miserationum. In hunc sinum opus estut nos et omnes sancti nos recipiamus, aut necesse est nos daranari. Ideo 3oautem misit Dens filium suum, ut has miserationes mundo revelaret et istaradoctrinara, quam humana corda et ratio nescit, invulgaret. Ac David eamhie nobis proponit, dum coufitetur peccata et tarnen raisericordiam confiteturessemaiorem.Ergo omnes homines hunc versum canant cum Davide et agnoscant 36.se esse peccatores, Deum autem esse iustum, id est, misericordem. Haecconfessio est sacrificium acceptum et gratum Deo, ad ipiod nos David invitat.Vult enim hanc esse communem totius orbis doctrinam, ut, cum Diabolus

.'. 'reddiditEnarratio Psalmi LI. 1532. [1538.] (V. 3) 349Hs]Hoc vnit docere propheta totum orbeni terrarum, iit sie etc. in tentatione.existente mundo, ut relinquat diabolum cum sua accusatione: coneedo, summidtiis et niagnus peccator et sentio; quid inde? Non despevabo, Opponendaun'sericordia et miseratio omnibus. Ex ista coguitione patres facti Sancti eteos iustos' etc. Sed tüir ntuffcit önfev peccatum m(^t gering mac()cn,3e[. 53,11(|niii non parva misericordia et miseratio; res est seria etc.: qui extenuatpeccatuin, etiam gratiam etc. dei extenuat, quia tanta est gratia, quantumPLPccatum, et remis^sio. Correlativa: si peccatum maä) QXO§, jnu§ iä) niisericordiaranoäl groffer maä)m. Si !Iein, tum vilescit misericordia etc.10 'Dele Iniqui[tates': 'Chirographum delens' etc., Pau|lus ad Epii. P

350 Enarratio Psalmi LT. 1532, [1538] (V. 3. 4)Hs] cata et memoriam peccatorum in conspectu dei et corde suo. Aholetuvpeccatuiu ,quo ad remis[sioneni et culpam, sed non ut nihil remaneat et ntnihil cogitem, alioqui oblivio gratiae et remissiouis peccat[oruni. Sic Pet[rus:2. *4!etii 1, 9 "ôbliviscuntiir reruis[sionis peceatornm veternm' et gratiae sibi eollatae etfahren jto et recedunt a grätia. Hoc fit per istam ingratitudiiiem . Ut&hodie tani securi, ut nihil gratitndinis, iiulla revere[utia Enangelii, sedconteniptus.V. 4 'Multura lava me': Petierat piimo vcrsn gratiani, remis[sioueni peO[Catorunivel indulgentiam, ut deus velit mihi et oranib[us honiinibu.s essefavens; et ut possit esse favens, ignoscat peccata et respiciat siiaiii niiseri- locordiani, non respiciat nos nee peccata nostra. 1. pars gratiae haberefaveutem et benefacientem deum, qnod simus in sinn niisericordiae etZM Ij'J Qiioniodo peccitnni (lelfi.Ttur r ß nler securi steht liomliies niilla o11 respicia(n)t„jJ Item Petrus Acto. 3.: 'Poenitentiam agite et convertiniini, ut deleantur vestrapeccata.' Significat enim verbum Delendi peccata in nostra conseieutia scriptaesse ealamo legis, ac optat Propheta, Sicut aboletur scriptura in tabella aaliqua, nt sie etiara oboleatur memoria peccati in corde suo et ocnlis Dei,sie tameu, ne pereat gratia aut gratitudo, quia culpa sie condonatur, ne2. ipctri 1,9 tarnen obliviscamur gratiae, sicut Petrus dicit de illis, 'qui obliviscunturremissionem veterum peccatorum' et cumulant per incredulitatem et iugratitudiuemnova peccata. Sicut vidcmus hodie mundum plenuni esse contemptus 20Euangelii et oranis generis licentiae. In talibus peccatum non deletnr, sedaltius insculpitur. Ergo utrunque complectitur David, ut peccatum aboleaturet detur Spiritus sanctus, per quem peceato possit resistere. Quia auteratantuni petit deletionem, manifestum est, quomodo fiamus iusti, scilicet merairaputatione iusticiae, cum per gratiam peccata delentur et nos propter 25Christum aecipimur in gratiam. Sed confer huc Sophistarum et Sdiolastieorumsomnia, tunc videbis, quam inepte de remissione peccatorum et iusticiadocuerint.II.v.4Am]ilius lava me ab iuiqnitate mea, et a peceato meo munda me. 30Hactenus petiit gratiam et remissionem peccatorum vel indulgentiam,ut velit Deus ipsi et nobis omnibus favere, ignoscere peccatum et delereseeundum suam misericordiam. Haec enim prima pars est seu primus graduspost aguitionem peccati, accipere gratiam, habere faventem et benefacientemDeum, ut sinius in gremio niisericordiae Dei et habeamus fiduciam in illas 3scertas proraissiones nobis de gratia Dei donatas. Has promissiones sicutnos in Baptismo liabemiis, ita habuerun) ipsi in Christo promisso. lu hoc

Knan-atio Psalrai LI. 1532. [1538.] (V. 4) 351Hs] hab[eamus fidiiciam in promi.ss[iones certas uobis gratia siia flonatas, ut iioshabenuis in bapl,is[nio, sacramento altaris et Euangelio; ipsi suas liabuenirit.3ft nod) etn§: oportet 'me laves' et mundes: Fatetur propheta post remi.ssumpeccatuni adiiuc remanere peccatum. Prima divisio fuit illa: peocatum senr,sibile et peccatnni insensibile. hypocrita est indiiratus, iustißcat se operibLiissuis et niliil seit de peccato, contemptum dei non videt. Peccatum seusibiiediiobus modis coiidonatur: 1. per reiiiiss[ionem peccatorum, per misericoidiain,miseratioues dei, ut nobis velit bene deus, uon deserere, quantumciirKjuesimus peccatoLres, sed etiam velit residnum peccatum indulgere et öBet fefjeil.10 (Sr mil§ gnebig fein per suam misericordiam, non respioere meritura. 2.: l)crv@ott, nou satis est remissum esse peccatum; vellem, rpiod totum abolitum,niortuum et sepultum etc. AugLUstinus: peccatum transit reatu, mauet actu.Res ipsa, quae vere peccatum est, cjuae toleratur a deo, manet ((uidem, sed])er misericordiam tft tj'^m bcr fopff ab, est quasi decollatum, tollitur ei vita, —ir. 'Ipsum seraen"' etc., ut Textus dicit, — per remissum peccatum, non potest i. ajioie 3, ismordere, accusare, deum Iratum reddere etc., quae est max|îma vis peccati etc.3 über oportet sieht o deiis 4 über peccatum (1.) sieht I adliuc mit 2 darüber

352 Enarratio Psalmi LI. 1532. [1538.] (V. 4)Hs] Qnando non terret coram den, sed iiffectnm erga deum patrem, — Tarnenmanet corpus peccati, bie fd^lang ift UOC^ ha, manet adhiic imperfecta seientiaChristi et socordia verbi. [Sl. 37""JIstae feces, seruinaria peccati hjolt er aüä)gevn auftottcn ; et labor Christianonim : snut baptisati, deiis non vult meminissepeccatornm ijisoriim, debent esse deleta quo ad culpam peccati, unon vini peccati. Vis peccati est accusare, occidere, daranare, mordereconscientiam diu nocte, non relinq[uit obiicere inferuum , furorcs, ira.s dei.. Sot. IS, 5c3)q§ ift vis peccati, ut Pau^lus: 'Virtus peccati'. Nuihis Cbristiainis habetpeocatura et omnis habet peccatnm. Peccatuni est duplex apud Christianos:Remissum peccatnm et lavandum. Est remissnm, non est accusans peccatnm, loSHiim.7, 23 sed suiipullulans. Ro. 7. Vult fructus producere priores ante Christum, iibieramus superbi, ignorautes gratiae dei. Sic istae reliquiae peccati, quae poslbaptisLmum manent. Sic solicitant, puguant, 'militant' in carne, ut ingrati2 über bie fiJ^lnttg his ba steht Caput est coutrituni zu 2 Corpus peccati r .9 etmiten peccati o 5 culpam über vini zu 6 Vis peccati r 9 über omnis stehtChristiaiius zu 10 Peccatum er Christum steht cosnitum zu^ Lavandum "11 Ko. 7. r lljli ubi eramus oDr] nobis iratum reddere, et tarnen in instificatis reliquiae peccati manent, utconcupiscentia et alia vicia, Quae ceu feces reliquas sive seminaria Propbeta isin se intuet\ir et, sicut supra pro remissione universaliter rogavit, ita iiicorat pro istarum reliquiarura expurgatione seu extirpatione.Haec igitur secuuda pars petitionis est, quae, ut dixi, nobis secnndamdistinctionem peccati ostendit, quod Ueus vult peccata delere, quo ad remissionemculpae et ad ipsam vim peccati, non quo ad rem seu naturam peccati. soNam vis peccati est accusare, damnare, mordere, laedere, non relinquerepacem cordi, obiicere iratum Deum, infernum etc. Haec %'is peccati permisericordiam gratuitam tollitur, et tarnen manent verae huius veneni reliquiae.Ergo utrunque verum est, Quod nullus Christianus habet peccatum et Quodomnis Christianus habet peccatuni. Hinc nascitur illa distinctio, quod apud aiChristianos duplex est peccatum: Peccatum remissum et peccatum reliquum,quod extirpandum et abluendum est. Peccatum remissum est, quod fiduciamisericordiae contritum est, ne damnet, ne accuset, et tamen propter haueiHiJiii. 7, 23 carnem adhuc puUulat et 'militat in carne nostra', ut efficiat siniiles fructusprioribus, ut simus securi, ingrati, ignorantes Dei, sicut prius fuimus. Hi 3osunt conatus reliquiarum peccati in nobis, (|uos etiam sentiunt sancti, sed])er Spiritum sanctum eis non indulgent.Ergo Christianus, postquara fide iustus est seu remissionem peccatornmaccepit, non debet sie securus esse, quasi piano ab omiiibus peccatis purussit, sed tum demum ei perpetua haec incumbit lucta cum reliquiis peccati, 3â qnibus Propheta hie cupit ablui. Est quidem iustus et sanctus aliena seu

Enarratio Psalmi LI. 1532. [1538.1 (V. 4) 353Hsjfiamus acceptae gratiae, iit reddamur Tales, quale.s prius fuimus, vel 'septciesfiut. 11,26deteriores'. Ideo ubi accepisti re[missiouem peccatorum, noli e.sse securus.Es iustus, sanctiis extriiiseee. Misericordia et miseratioue es iustus. 2)a§ift n\(i)t meus habitus vel qiialitas cordLs mei, sed extrinsecum quoddam,s seilieet misericordia divina, qiiotl scimus peocatimi nostruni leinissiim et quodvivimiis in suis inisericordiis et miserationibus iiiultis et magnis. S)a§ iftXliijex gratuitus favor et iiidulgentia, Ut si princeps alicui scelerato iuciperetfavere gratiiito, iguoscit sceliis, sinit soDtein vivere, ostendit se dementem.Postea iudiget sous, ut vestiatur, extrahatur ex carceie, ut geb t)i\m gut et10 gelt etc. Sic, ubi liberi misericordia dei, oportet deus det spiritum, douumin cor, qui purgot reliquum peccati, quod nobis molestum est. PauLlus adGalatas: 'Spiritus coiicupiscit'. Nos Christiani g'^Clt, quasi merus spiritus etc. ®(

354 Enarratio Psalmi T,I. 15?>2. [1538.] (V. 4)Hs] et non haberemiis carnem repuguantem , et tarnen hie dicit Paulus, quotlcaro eflficit, ue possimus praestare, quod vellenius. Ideo Christiauus uon estsauctus intrinsece et formaliter.Nee Sauctitas est in praedicamento substantiaesed relationis, est gratuita raisericordia, simpliciter per Confessioneni etagLnosceiitiani, quod praedicaret deum misericordem peccatoribus. Ergo 5inquit: 'Lava me', sum lebig, uon accusat me peccatuiu, non terret, sedinolestat, vexat. [331. SS*] Impedit, ue credam tarn fortiter, ne tarn puruscontra libidinem, ut non tarn ardenter diligam, plena caro fecibus Et reliquiispeccati, nisi pugnaverimus. Timeiidum, ne in peiorem vitani etc. Vidistis,quam gfd)tt)inb Zing[liiis et alii jto lüde gefallen etc. Statim putant se 10vorasse SLpiritum sanctum^, quasi ratio eorum iion possit falli, non vident,se habere carnalem sapientiam et diabolicam , et fcÎicffen în ac merusSpiritus etc. Ideo timet ille bonus vir. Video, quid nteiuimg: Reinissi|ôneliberati a culpa, accusatione, uullum ius habet lex terrendi etc. gaudeo, sedin niisericordia dei, non operib[us etc. Nunc restat, ut pugnem; da igitur \;,zu 213 Quoraodo C'liristianus sit sanctns r 3 Nee f, aus Seil Saiictitas non estpraedicamento] p'" Ö über tebtg steht fre^c!i ut mit Strich zu Inipedit Z. 7 gezogenzu 10 CingLÜns r') Vpl. Umre Ausg. Bd. 18, 1.52, 12.Dr] secundum praedicamentum ad aliquid,nempe respectu divinae gratiae tantumet remissionis peccatorum gratuitae, (|uae contingit agnoscentibus peccatumet credentibus, quod Dens faveat et ignoseat propter Christum pro peccatisnostris traditum et a nobis creditum. Haue iusticiani postquara fide consecutisurnus, tuuc necesse est hoc balneo seu lotione hac, de qua Psalmus dicit. 20Nam peccatum non quidem amplius damnat, sed tamen remanet, vexat etmoleste impedit, ne sie rapiamur ainore erga Deum, ne sie pleno cordeeredamus, sicut aut per spiritum velleinus aut Dens exigit, ne sie simus casti,placidi, benefici etc., sed omnia quasi membra suis vieiis laborant contralegem Dei. Hie nisi magno couatu nos opposuerimus et pugnaverimus, tuuc 2ftperieulum est, ne ista vicia grandescant et nos retrahant in veterem impietatem.Sieut plurima exempla iiostrorum hominum docent, qui nunc auditoEuangelio longe sunt peiores quam antea. Sicut etiam sectarum exemplatestantur, sie enim seeuri sunt, ac si non possit eos sua ratio fallere, ae sisint sine earne. Illas diabolicas cogitationes, quas aiferunt ad verbum Dei, soadmirautur et vulgant quasi oraeula. Hoc cum fit, nullus remedio locusestreliquus.Contra hanc securitatem prodest orationem Davidis bene considerarc,in qua, postquam remissiouem peccatorum quoad culpam rogavit et in nn'sericordiaDei laetatnr, etiani hoc ])etit, quod restat, ut lavetur ab iniquitatibus, .i;,79 nostris traditnm /'p.hft in A und Ji; ergänzt nach der Erl. Ausg.

11 3Enarratio Psalmi LI. 1532. [1.538.] (V. 4) 355H.s] viitiiteni, spiiitiim, (louiim, iit intus in cortle nieo vivat et purget peocatniu,reliquias et remissnm. PauLlus ad Ro[manos: .suiuus reuati, sed uoudumiwöm. e.af.sepulti, ber alte Slbam ift noc^ nidjt fiegrafien, Serpenti ift caput conculcatum,sed corpus ift nod) ha. PauLhis: 'Haec est voluntâs dei, .sanctificatio' etc., i- iêff. 4,5 ut indie.s niagis 'sanctificeniini' et 'iuquinanieuta^ Spiritus et carnis, in se eta-Sor. 7,1aliis Cliristianis fatentur inquinanienta etc. 3)ie 1)01)611 opiniones, liaereses,bic flii(^lin(5[e inquinantur spirituin, polhuint fidem et concipiunt opinionessinüllinias fidei, et tanion sunt diabolicae; 'qui videntur sibi sapere' in SRom.i.aaverbo, etc. Illum nequani niortificeraus in corde nostro Et puvissinie adlie-10 reamus Christi doctrinae. Cito dictum, haerendum soli gratiae dei, sed fjoftnod) ein Qeü bvnn jIb avBeiten, quia inquinaLuienta spiritus finb ba, quiaiSatan non cessat et ratio miuinie vult regi secundvuu purum verbum dei.Hine invidiae, ut vidennis in scctis, qui discesserunt a uobis. Papistaeuobis ininiici, sed Scli|wcrnieri sunt bol Seufel. Ista inquina[menta spiritus15 uou vident, sed putant se obse(j[iiiuiu praestare etc. Sed nos cogiteinus, ut1 ut mit Strich zu spiritum r/ezot/eii zii 2 Ro. 0. r S fiegi'flBenl Begragcitzti 4: 1. Thes. 4. r zii5: 2. rVir. 7. r au 5 Iiiniiiuameuta'

356 Enarratio Psalmi LI. 1532. [1538.] (V. 4)H^lquotidie lavemur, ut ista spiritnalia vitia cum corporalibus 'corrumpantiir',i. Sor. 4, 16 ,...,.,1 '2. Cor. 4., Nou solum corporaliter ad mortem, sed etiam spintualiter adsanctificatiouem. S)a bient ju Crux et spiritus Rotteu.ses, tvranui, earceres,pericula, ut caro dometur, [äl. SS*"] SLpiritus s[anctus cum suis donis habitet>. sov. io,4ff. in cordibus nostris, superet, 2. Cor. X. ;et post SLpiritus sanctus i.ste exercet ;.corpus nostrnm ad laborandum, orandum, bog ()cift, quod s[piritus sanctusexerceat cor et aniraam, ut fiat sauctior et sanctior.Christian! sunt peccat[ores,quia, ubi sauctificatio, ibi est jirophanatio; cjuod sanctura, non opus, ut sanctificetur.Si ergo Christiauus vult raundari, liabet sordes, est imraundus. Sopli[istaeista duo non possunt concordare. Non cogitant aliter de iusticia, quam quod losit habitus in corde; quaudo ille aderit, tum totus homo est Sanctus. Sicfingunt Pau[lum, quasi nihil fuerit in eo purgandum, finguut Christianos incorde et spiritu sanctificatos. Si etiam audiunt aliter praedicare, hjitb rafinzu 7/2: 2. Cor. 4. r 5 superet c aun superat 2. c aus 1. zu 5: 2. Cor. X. »•ß/7 »4er s^piritus sanctus exerceat sieht l'au[lus et proplie[ta 9 (ergo) habet zK 10Iusticia rDr] homo resurgat et vetus corrumpatur quotidie, non solum ad mortem, scdetiam ad sanctificatiouem. i:.Ad haue Christianorum quasi palaestram faciunt, quod non solumvariis calamitatibus corporalibus Ecclesiam Dens premi sinit, sed quod etiamhaereses et sectas permittit excitari, ut exerceatur ad retiiieudum verbum etfidem et expurgandas illas reliquias peccati. Nam ideo datur Spiritus sanctuscredentibus, ut cum larvis sapientiae nostrae in cordibus nostris pnguet, 20quae se attollunt adversus iusticiam Dei, deinde ut uos excitet ad orandum,ad praestanda officia humanitatis omnibus, maxinie autem fratribus, et ut sieanimus et corpus exerceatur et de die in diem fiamus sanctiores.Manifesta igitur haec confessio est, quod Christiani siut peccatores.Nam ubi requiritur lotio, ibi significatur inquinamentum et sordes. Sed 2snostri Sophistae quia tautum Philosophicam iusticiam intelligunt seu qualitafeniin mente, non possunt haue discordantiaiu concordare.Ponuut iusticiamceu (jualitatera in corde, ea cum adest, sentiunt totum hominem esse sanctumin spiritu et carne. Cum igitur audiunt Paulum esse electum et tarnenesse pecca [S3g. E] torem propter reliquias peccati haerentis in natura, putaiit aose Chymeram aliquam audire, quae nusquam sit in tota natura. Damnantigitur nos pro haereticis et minantur incendia. Sed respondeant nobis adhunc Psalmum tarn nobilem et notum vulgo, quid causae sit, cur David postmisericordiam et miserationes, hoc est, post iustificationem ,petat hoc quoque,ut mundetur? Nam David habens remissionem peccatoruni et existens 3oin gratia, quem nulluni peccatum accusat nee damnat, tameu adhuc est imminiduset hal)et adhuc immunduni i)eccatnm, cui nihil deest, cm- non vere

Rnanatio I'salmi LI. 1532. [l.'iJb.] (V. 4) 357HsJ tot et toi'ic^t et simt in alieno imiiido et clunmiit: igui.s! liaeretiee! Ideooportet diligiênter statuere: propheta orat post reiuissum peccatum, iibi habetinisericordias et uiiseratioues, mimdari; quem nullum peccatum accusat, terret,cnntristat, Tue est immuudus propter peccatum, ergo Christianus haljct vere5 peccatum mundandum et purgandum. Res seria est, quae agitur. Maginmipeccatum est, quia maguum douum, quod datur ad purgandum.'Multum': feer, quia, quauquam est remissum peccatum, tamen peccatumin se, magnae sordes et imnuuidicia. Si vilescit reli(|uum peccatum,vilescit purgator et s[pintus sanetus.10 'Amplius': fort, Ij'^niei' tnf)er et iiil)er, l)Qlt an mit toaffcên, hodiegebabt, cras etc. Sic quotidie pugnanihim, aditnendum aliquid inquinamenti.' sSpiritus et carnis, ut hilarior reddaris contra terrores legis, dominus, fiatdominus legis, et d[ic: tace, bestia, Noli iiiicv aecusare, quia habeo dominumgratiosum. Nullus prophetarum, Apostolorum hoc seit, omnes hie sunt15 discipuli, discunt de die iu diem et petunt amplius lavari. Gratiam iamhabemus per Christum revelatum. Ipsi in promiss[ionibus futuris, quaefaciunt deum placatuni, ut peccatum non accuset. Ibi conscientia Hbera etreducta in securitatem, hilaritatem. [St. 39*] S)a folgt s[pLritus sauctus cum3 (bis petit: 'munda') mundari 9 über S[piritus sanetus steht donum purgaiidi10 über 'Amplius' steht 'lava me' 13 dominum c aus dominus 14 gratiosum c ausgratiosuB 16 quae mit Strich zu Gratiam Z. 15 (jezogen 18 (Iiylaritatem) securitatemLh] peccatum sit, quam (juod non potest eum damuare. Ergo David iu.stus et•M iustificatus adhuc habet jjeccatum et pro parte adhuc est iniustus. Ideoorat donum maximum Spiritus sancti ad has sordes expurgandas. Ac sanedonum hoc satis probat, non esse ludum aut iocum hanc ablutioiiem. Namhoc etiam caveudum est, ne illas peccati reliquias exteuuemus. Si enim easextenues, \-iIescet etiam purgator et donum purgandi, Spiritus sanetus scilicet.25 Et Propheta diserte illas reliquias vocat peccatum et iniquitatem, quanquamnon est id peccatum, quod antea fuit, quia 'caput eins est contusum^ perremissionem peccatorum. Ideo non simplieiter dicit Propheta: 'Lava me',sed : 'Amplius' seu multum lava me, hodie, cras et ita deiuceps per omnemvitam, ab inquinamentis corporis et Spiritus, ut de die in diem fiam foitior3ü et certior contra terrores legis, donee fiam dominus legis et peccati, perplerophoriam tuae misericordiae etc. Haee est doctrina huius Psalmi etperpetua nostra schola, in qua nunquam perfecti Magistri evademus, Nonnos, uou Apostoli, non Prophetae, Onmes enim hie mauemus discipuli etomues petimus, dura vi\amus, amplius lavari.3b Haec sunt duae partes iustificationis. Prior est gratia per Christumrevclata, quod ])er Christum habcamus placatum Deum, ut peccatum ampliusnon possit nos aecusare, sed conscientia fiducia misericordiae Dei sit reducta

358 Enarratio Psalmi TJ, 1532. [1538.] (V. 4. 5)HsJ suis douis, ijui illtiriiiiiat contra iiKiuinatnenta .spiritiis, ut defcndamiir abopinioTiibius diabolicis, (juibiis .scducit orbeiii terraruni et innocorite.s, et utcognitio crescat Christi. Sic aiia doiia largitur castitatLs, obedientiae, patientiaeetc., ut corpus nostrum huinilietur et frangantur eius motus. Si noo,fit einer securus, adulter, avarus, seditio.sus. lonS fd^nbS? Si Zinglii opiniotarn bona ut haec, Ibi dominatur caro etc. £)n§ t)eift lavare nuiltuni ettnundari a peccato, êtfts^ noc^ peccatum et iniquitatem, Sed non ut ante,quia ca|)ut contritum et contusuni per remis[sioneni pecLcatorum et niiscricordiamet niiserationem.V..5 'QuoniLam': dicet, itjarum'b ev fo gefi^ricn f)abe.18. Junii.IAud[istis duobus versib[us istis postulasse Davidêm graliam etre[missionem peccati, deinde donum mundificans fcces et reiiquias peccati.Ista duo absolvuut perfecte Sauctnm et iustum coraiii deo, sine omnibusnostris operib[US et satisfactione, quam hactenus etc.lam sequitur causa, quare sie peccata distinguenda In peccata sensibiliaet insensibilia. Si est ulla causa inipetraiidae gratiae et consequendaeremisLsionis pec[catorum, tum illa est sola, ut agnoscamus peccatum. Neeex nostris virib[us hoc, sed ex benevolentia dei, (jui hoc promisit pecca-3 largitur o 5 über Si steht quid?') Als Subjekt erg. propheta.Dr) in securitatem. Posterior est donatio Spiritus sancti cum donis suis, quiilluminat contra inquinamenta Spiritus et carnis, ut defendaraur ab opinioni- 20bus diabolicis, (juibus orbem terraruni sedueit, ut vera cognitio Dei in dienicrescat. Item alia doua, castitas, obedientia, patientia, ut corpus nostruni etconciipiscentiae frangantur, ne eis obediamus. Qui hoc donum non habentaut eo non sie utuiitur, sed aut in carnis sordes aut Spiritus labuntur, utsine discrimine dogmata omnia probent, apud hos dominatur caro nee norunt abtales, (juid sit hoc Spiritus sancti balneum, quod David hie petit.III.V.5 Quoniam iniquitatem nieam ego cognosco, et peccatum meumcontra me est seniper.Audivimus duos versus Psalmi, in quibus David postulavit primo 30gratiam et remissioneni peccatorum, deinde etiam donum purificans et mundificansfeces seu reiiquias peccati. Nam haec duo absolvunt perfecte iustumet sanctum corara Deo, sine omnibus nostris praeparationibus et satisfactionibuset sine ista ficticia poenitentia, quam hactenus docuimus in populo etPapistae adhuc doeent, Quia tantuni una iustificationis causa est, scilicet 3Smeritum Christi seu gratuita niisericnrdia, quam eorda, Spiritu sancto accensa,fide appraeliendunt. Quod si quis vult, numeret agnitionem peccati tanquam

:Enarralio Psiilmi LI. 1532. [1538.] (V. 5) 359Hs] toribiis .scnsatis, (|iiod velit eis misereri. Alioqiii de natura pcccati lo(|MfiKlo,si etiam dicat: 'Coraiii nie est semper peccatum', videtur peccatuin secuiidmiioranem legem; tarnen deus sie ordinavit, ut lii, qui agnoscuiit peceatinn,timorem, desperatioiieni, horrorera, ut velit eos sperare, et promittit eis gratuito5 rcLmissionem peccaLtorum. Ideo ex parte nostra nihil est salutis. Neeagnoscitnr peccatum nisi ex tali proraissione.Causa, quare petat misericordiamqiiia e.st locus niisericordiae, hoc est, qui sentit despera[tionein: obrnit niepeccatum, non solum adulterii, sed universale, äßenn ÖLttfer ^[iti ©[Ott hallic^t I)lilffet et esset expectanda nostra satisfactio, fieret desperatio. Sicut10 semper adhuc experimur: q[uidquid fecimus, semper eadem mansit territacon[scieutia. EgredLere Roinam etc., non est invenire paceiii. Ideo donums[piritus saucti, aguoscere deum, qui desperatis couscieutiis promittat etiubêat impl|ôrare veuiaiu. [331. 39'' | lam est locus promisLsionis tiiae apudte. Ideo causa est petendi veniam, quia sentio peccatum.Dl] 15 causam secuudain seu, ut eruditi loipiuntur, causam sine qua non ^ quia sieest causa, ut tarnen tota res pendeat ex misericordia Dei seu ex promissioue,quod scilicet Deus promisit, se velle illorum misereri, qui agnoscunt suapeccata et iusticiam sitiunt. Alioqui si de natura peccati loquaris, etiampeccatori sensitivo, ut supra appellavimus, nihil aliud debetur secunduui2u omnem legem et naturam, quam poeua et iudiguatio summa. Quod autemtales poenaiu et iram effugiuut, hoc totum est misericordiae Dei, tpii promisit,se eos, qui sentiunt peccata et horrores iudicii divini, velle refocillare gratuitoremittendo peccatum. Nihil igitur est, quod possit quoquo modo allegaripro merito, quia nee aguoscere peccatum aliquid est, nisi quantum proniissio26 divina facit. Nam cum peccatum per Spiritum sanctum arguitur ac revelatur,ut David non adultei'ium tantum, sed universaliter totam naturam peccatodeformatam penitus animo intueatur, tunc, si nihil quam nostra satisfactioexpectanda esset, opprimeretur David metu iudicii Dei et desperatione, sicutnostra experientia saepe edocti sumus. In mouasteriis proponebautur30 satisfactiones et accurata peccatorum confessio, sed non ideo in tranquilloerat conscientia. Suadebatur cucullus, sed iideiii in cucnllo duiabant animidolores, quos antea eraraus passi, nee proderat iterum abiicere cucullum. Hocautem experimur, Dei beuignitate, praesentissimum et certissimuin remediuniesse, nosse seu credere, quod Deus territis peccato suo velit ignoscere et35 quod iubeat sperare tales remissionem peccatorum. Hunc promissionis locumostendit David suo exemplo, sibi causam esse iinploraudae misericordiae etdoni, quo purificetur. Quare rationalis particula, qua hie utitur, non ponitur,quasi cognitio peccati sit prima causa, quae mereatur remissionem peccatorum.Peccatum euim est peccatum et meretur poenam sua natura, sive agnoscas,Hierauf bezieht sich die Besorgnis Melanchthons , Unsre Einleitung oben S. iny.

360 Enarratio Psalmi LI. 1532. [1538.] (V. 5)Hs] 'Novi^: in EbLrato cs( anipliini vocabuliiiu. Non e^( >

Enairatio Tsalmi LI. 1532. [1538.J (V. 5) 361Hsjet inferiorem j)ro pigiiore molam' etc. Allogoiice, qiiocl tiraor, lex, eoguitiopeccati ift ber supeiior lapis, bei lumpelt ', Inferior stat confidenter et .sustinettumiiltum et vim, et sie inter istos duos lapides teritur frumentum. Sicdeus non vult, ut sit in corde uostro trepidatio mera, haS luer nur snperior5 lapis. Sed vult etiam inferiorem etc. 'Et sperantib[us super niisericordia 9Pi ui, ueins.' lam te rogavi inisericordiam, qui sentio peccatum meum. Quid adme, quod .sentis peccata tna? habeas tibi, comedes fi'uctum operum tuorum,lex occidit latronem, suspendit furem. Sed hie alius Iudex. Iste satis habetpocnarum, cum cor fuerit contristatum, afflictuui; satis est, radiccm cordis10 humUiatum. Peccatum tarn contristat, quod te laetum faciebat etc. Oditpeecatores deus, qui uon aguoscunt, sentiunt, sed praesunuint et voluntiustificare; hypocritas, siiperbos, bic ritiI)Iofett etiam odit ut p[eccatores, sed1 über pro pignore niolam steht sententia est, ne cogatur egere zu 1 Allegoria demol;» etc. r 2 über tumfielt eteht ac velit destruere totam domum 5 über speraiitib|ussteht 'in eis, qui sperant zu 5 P.S. 147. r 8 über Iste steht index 12 über liypucritassteht ut') = der obere Mühlstein, der sich geräuschvoll dreht.Dr]peccato humiliarentur, retractat sententiani suam et dicit: Non perdaiu eos ;ôiia 3, loItem, quod Achab, cui minatus erat interitum farailiae, ignoscit et dicit adli Prophetam: 'Vidistine Achab humiliatum?' Ex his historiis nascitur illai.Hijn. 31, 2»Theologica noticia Dei, (juod Deus sit Deus humilium, afflictorum et paupcrum,qui se agnoscunt, quod sint peecatores, et sie tiraent Deum, ut tarnenmagis sperent in misericordiam eius. Huiusmodi sententiae et excmpla santiPatres in lege sine dubio habuerunt notissimas et carrissimas.20 Nostri Devotarii .satis bonum similo ex Mose usurparunt, ubi iuljets.woic l'4. 6'pignoris loco non siraul inferiorem et superiorem molam accipieiidam esse',ue de victu periclitetur debitor. Hoc eo acconimodaruut, quod Deus nolitnihil quam irain sentiri, sed quod velit sensura irae misceri cum sensugratiae, seeuudum sententiam; 'Beneplacitum est Domino super timentcs eum $(. 147, 1125 et super eos, qui sperant super misericordia eins.' Ad hunc modum Davidquoque petit sibi ignosci, 'Qiiia', inquit, 'agnosco iniquitatem meam'. Quidhoc ad me? Dens potest dicere: si agnoscis peccatum et ideo ex cordedoles, habeas fructum operum tuorum. Ad hunc modum responderet lex etsineret homiuem in illo sensu peccati ita perire. Xam iudex sie solet, cum30 confessione culpae poeuam coniungit. Sed Deus non vult esse iudex, ideolegem sustulit praedicatione Euangelii, in quo testatur, sibi satis esse poenac,si cor sit afflictum et desperatum, quod antea in peccatis securum erat, Nonquod nieritum aliquod sit, agnoscere peccatum, sed (juia ipse promisit seagnoscentibus ignoscere velle et tantum se irasci istis peccatoribus, qui non35 sentiunt peccata sua, sed aut praesuraunt de viribus suis et volunt iustificariproprio merito, aut secure peccant secundum concupiscentiam carnis, sine

362 Enarratio Psalmi LI. 1532. [1538.] (V. 5)Hs] isti voluiit, ((uod libLerum ai'b[itrium aliquid sit. Sed petit hie veiiiam causannllii alia: snin ein elcnbei, Bctrufitev flinbcr. Meudicus quid merctur? etc.[581.40"] uon allegat nierituni, sed suam paupertatem erga divitcm. SJu iftmera afflictio, rniseria; quod ergo iuvatur, est bonitas patrisfa[milias, et ibinecesßitas, rniseria, habuit' ius non daiidi. Sic hie: 'Quia peccatum coram', sligt mir ouff bem l)al§, fang nid^t Io§ luevben. Psalmus debet intelligi deuniversali peccato, uou solum de aduiterio Davidis. sed Monachatus, 5}teff5ge6ct et orationes, — perdite vixi, fo foI§ l^ciifei^; quicquid facio et feci, ba§ift tllit trerfe öevftgelt.^ Si non accipis psalmum universaliter, non toiibS l^tUbiiri^ rciffcn.-' Sadoletus 'i)at auc§ bviiBer gefdfirieBen. Nihil potost dici weoherenter, nisi accipias peccatorem universalem et peocatam suam totani^l- }^Jjvitam cum suis iusticiis. 'Domine, quis etc., si observaveris' etc. 'Non3 über meritum steht dignitatem T de o 10 'ifat o zu 10 Sadoletus r') Als Subjekt erg. paterfamilias. ^) D. i. erfolglos; s. Unsre Ausg. Bd. 26, 281, 16;Bd. 49, 169, 37. ') = damit nichts erreichen; s. Unsre Ausg. Bd. 38, 197, 12.Dr] timore Dei. Sed hi crassi peccatores illis adhuc meliores sunt, qui duplicioperculo peccatum suum teguut, quod et fidunt suis viribus et misericordiamrepudiant.Longe aliud David hie facit, qui petit veniam, sed uullam aiiani obcausam, quam (juod est peccator et videt suam infirmitatem, sicut mendicusaliquis,

Enarratio Psalmi LI. 1532. [1538.] (V. 5) 36.3Hsjintre.s cum servo', sed raane in tuis promissionib[us, (|iiod veli.s piopiciusesse agnoscentibus peceata. Semper iiiculco, ut nieiniDeritis, ut, si qn;iiulocousolaudae coiiLScieutiae vel sentientes, etc.; tum videbitis, quam res difficil[is.Sic enim p[eccatum urget, ut liomo non audeat cap[ut eiigere, (|uia5 tota natura pugnat contra uo.«, et consequcntia : Peccasti, ergo deus odit.Est vera in foro, In Iure civili, in rebus humauis: pec[casti, ergo cesaroccjîdet. Sed in theo[logia: sentio peccatum et peccavi. Confide, quia %|ulttales, (pii sentiunt p[eccatum, quia alias neminem salvaret. Nee Pet[ru.s,Pau[lus, ullus propheta peccatorem vocat, qui agnoseit, premitur tristitia,10 timore mortis, desp[eratione, sensu irae dêi, hor[ribilis iudicii, inferni; cumhoc loquitur: Hunc debetis consolari, non le\ib[us verbis, satisf[actionibusfuturis, vigLÜiis Religîosorum, sed promis[sionibus dêi: Ego sum deus paiiperum,Xolo mortem, Non est deus furoris, irae, sed gratiae, — tunc cessabuntvanae fiduciae peregrinationis , votorum. Causam habetis: quia ideou peto re[missionem pec[catürum, quia tiiif ^mic^ et 'coram', i. e. (an )ie lüc^t1 iiitres cum fehlt 11 satiDT^ I.j petu (peto)')= drückt.Dr] diligentius haec iuculco, quia expertus simi, quam difficulter persuadeanturiis, qui in Scliolastica illa Theologia educati sunt, et opus habeamus haccognitione non solum pro uobis, sed etiam cum alü consolandi sunt insimili sensu peccati. Quando enim sie in conspectu est peccatum, tunc20 animus uou audet se erigere, sed sibi perpetuo hanc Cantilenam occinit:Peccator es, igitur odit te Deus. Haec consequentia vera est in natura, iniure civili et foro et omnibus humanis rebus Ibi sane maueat haec consequentiavera, ut dicas: Peccator es in hoc et hoc peccato, igitur te oditCaesar, Iudex etc. Hoc autem ceu Sathauae venenura et pestilentissimam25 pesteni caveas, ne hanc consequentiam ex foro etiam ad tribuual Christitransferas. Ibi enim non sequitur: Peccator es, ergo Deus te odit, Sed hocsequitur: Peccator es, ergo confide, quia tales peccatores, qui peceata suasentiunt, vult Deus. Alioqui nemo homiuum salvaretur, non Apostoli, nonProphetae, quia 'omnia conclusit Deus sub peccatum, sed ideo, ut omuiumssm. 11,3230 misereretur'. Si igitur agnoscis te habere peccatum, si trerais, si vexarissensu irae Dei, horrore iudicii Dei et inferni, confide, tu enim es, cum (pioDeus vult loqui, cui Deus vult misericordiam suam ostendere et quem vultsalvafe, quia sie souant promissiones eins, quod sit Deus pauperum, qui nonvult mortem peecatoris; neque enim est Deus furoris, sed gratiae et pacis,35 igitur vult, ut peccator convertatur et vivat. Hae consolationes non sunt leviaverba, quae decretis patrum aut iugressura religionis (ut vocant) nituntur,sed nituntur promissionibus divinis et oinnipotenti verbo Dei, ideo etiamcorda eriguntur et consolationeir. firmam ac ccrtam sentiunt.

364 Enairatio Psaliui LI. 1532. [1538.] (V. 6. 6)Hsjlol loetben; Ut verum: paceiu iion habet, vigilaii.s, doiiuicuß, edeiis. Sicpremitur ])cccato, lege, mu§ terreri. [S8(. 40''] Sed quia .seiitio peccatuiu,eluctaiiduiii cL dicendum: 'Mi.serere', iam îlff, est tiuini tempns, opeiatiodivina, quae est tales pecLcatores consolari. Si deiis ntdjt xnf)ex hinb ' quamtiniigen et tobten tictru6t[e coi-da, — hoc novit diabLolus ctiam. Sed iusti- st'[icare pccLcatorem; iusti[ficaro diab[ohis, i[ex non potest. Sed perdet iusensatospec[C.atores, donec vc>npriint ad sensum pcccati. 2)a§ ift causa, quareoraverit ita. S)q§ fol Inol l'or au gfjen. Si e.sset liy.steron '^ : 'Miserere mei',(juia pecoavi. @§ leit abcx niä)t maä)t bran.-'V. B 'Tibi soli', 'muudus sis, cum iudicarcris': Ille est unus, quasi max[imus loscrupulus in hoc psahiio, imo toto psal[terio et sorip[tura. Ego scpe gcjogcil.*Psalmus loquitur'in persona omnium S[anctoruni,qui etiaiu nihil fecerunt etc.1 habet c aus hahens 7 cjuare o zu 10 'Tibi soli peccavi* »• 11 tota fmi,/'sci'ip[tui"a bezüglich] gejogen c ans Jiôgen') = könnte. ') == vartgov. ') = kommt nichts darauf an. *) Vielleicht= hin und' her erwogen, nach Unsrer Ausg. Bd. 37, 635, 12 eher = zitiert; vgl. auchUnsre Ausg. Bd. 46, 94, 6.Dr] Sic David hanc causam aflfert, cur petat misericordiani, '

Enarratio Psalmi LI. 1532. [1538.] (V. 6) 3(35Hs] Ex lapsu eruditiis Davifl, et cog[itavit: Si tantus S[anctiis, cum instituicultum religionis, admiuistravi divinitus istum pop[u]um, et taiituni peccatonimin me, tantutn maliciae carnis, ut istum occidLain, auferam luiic ii.xoiem etblasLphemem, fan§ morgen tuol toiber tûn. Sic forte ex casu suo venerit5 in suani veram cog[nitiuuera. Sic Pau[his: 'qui stat.' lile her!, etc. Hodie i. iiov. lo, 12castus, cras adulter. @a tfl bofe ijait mit Dn§ S sumus raere uiliil. Ideofan§ Jool fomcn. Si iste fructulus in me, tum nihil boui in me, ne ladix,rinben etc. Sic accipe etiam liic generale pêccatum: 'Tibi', 'Peccatnmfec[i' etc. 'Peccatuni meum ag[n(isco', i. e. merd, quod coram te nihil sim10 quam peccator.'Malunr: i. e. \ä) lebe fui: biv, tibi soli pecco, malum facio, Ut non deactuali intel[ligas, sed de universali: non possum iactare iusticiam. Ideocoram te nihil quam peccator et malus, tumb.^ Coram te pecco et malum2 cultum fehlt 3 uxore [schnelle Schreibung] 5 etc. c aus (ille) ö fioje] bloje1) = wir sind nicht beim Guten festzuhalten, vgl. DWtb. Hube 1); oder = sindnichts wert ebenda 4. *) = nichts nütze; vgl. ünsre Ausg. Bd. 31', 347, 20.Dr] ciliores totius scripturae locos. Etsi igitm' libenter aliis relinquo, ut abundent15 suo sensu, tamen bona spes me tenet, nihil nos a sententia vera et germanaaberraturos esse. Hoc autem imprimis lectorem volo monitum, ut retineathoc, quod in principio Psalmi monuimus, quod sciiicet David loquitur inpersona omuium sauctorum, non solum iu sua persona seu in persona adulteri,Quanquam non negem potuisse fieri, ut per oecasionem hie lapsus20 eum duceret in cognitionem sui et totius humanae naturae, ut sie cogitaret:Ecce ego, tarn sanctus Rex, qui tanto studio et iu legem et cultum Deisancte servandum incubui, tarn sum per inuatam carni maliciam et peccatunioppressus et victus, ut innocentem hominem caedi obiecerim et per adulteriumeripuerim coniugem. An non hoc evidens argumentum est, naturam graviiis25 peccato infectam et corruptain, quam unquam potui suspicari? Qui hericastus erani, hodie sum adulter, qui heri habebam innocentes manus a sanguine,iam sum vir sanguinum. Et ad hunc modum potest fieri, ut huncgeueraleni totius peccati seusum ex illo lapsu adulterii et hoinicidii accejjeritet inde concluserit, ueqne arborem uec fructus humanae naturae bonos esse,30 sed oninia peccato ita deformata ac perdita, ut nihil saiii iu tota natura sitreliquum. Hoc prinmm volo admonitum lectorem, si modo sanam huiusloci sententiam expetit.Secundo etiam Grammatica explicanda est, quae aliquid obscuritatishabet. Nam quod Interpres reddidit per praeteritum, praesens esse debet:35 'Tibi soli pecco', hoc est, agnosco me coram te nihil esse quam peccatorem.Item: 'Malum coram te facio semper', hoc est, tota vita mea est mala etperdita propter peccatnm. Non possum iactare coram te meritum aut iusticiam,sed sum totus malus et coram te meum hoc nomen est, quod 'malum facio',

366 Enarratio Psalmi LI. 15:^2. [15:^8.] (V. 6)Hs]facii). Si in iudicium mecum intrares, \o fiiib \\ä)§, quod peccavi, ])eceo etin infinitiini cte. S)ci» 'Soli^ bcjil't einen lnol: nemo vidit. Sed loquitnr de9iöm.3, 23iustificando peccatorem. Crassis[sime sie facereni: 'äBir finb aljumol eoramte pec('atores\ Et velini istam exclusivam ^ in universalen). [Sl. 41 ^] Ut in3oi(. 1,9 loli. 1. cap.: 'Illuniiuat omnem homiueni' etc. Studio allegavit^ hunc versum, f.iHöm.3,4f. quia vidit tuundum nou. 'Numquid dicmit: Peccavit d[eo, ut fieretV' Sicetiam Pau[lus, sed dicit coutrariuiu ,quod 'onines ho[mines peccaveruut\nullus iustns. Ipse est sohis. Tu solus es iustus, nemo tan tjclffen ((uam tu.PLaulus tnac^t i:eii)t universalem brau§: Omnes sumus condenmati, ut iustifieeris.65 bleibt ntc^t in opere nostro, sed confessione, Ut tum dieo: o deus, meonfiteor meum p[eccatum et butc^ et burc^ tlimb^, ut tum sis iustus etinstificans,—• (piia illa pugiia est perpetua cum su|)erbis, qui nolunt essepecLcatores et quod pliarisaiea iustitia sit damnata. Papa, quod vota siutpeccata; luristae, quod eorum iura nihil. 5)q têtft fo: 'Soli tibi.' < )mues2 3)o§ o .5 'Illuniiuat bis etc. 11 ut c aus et') Ery. sententiam explieare. *) Nämlich Paulus. ') S. 365, 13.Dr] quod ]ieccavi, quod pecco, quod peccaturus suni in infinit\uu. Ad hune 15modum mutatio temporis praeteriti in praesens abducit uos ab actuali peeeatoin peceatum universale. Sadoletus, sicut bene imperitus Theologus et tiimenvir eloquentia magnus, varie se torquet et sie transformat sententiam, ut nedivinare possis, quid velit. Particulam 'Soli' exponit, quod nemo id peco.atnmviderit nisi Deus.^ Sed quis nou videt, quam ea sententia inepta .sit? 20Nos igitur hie pritiumi Graminaticani restituimus, quod jiraeterita illasint reddenda in praesenti; deinde particula 'Soli' ad verblauter ponenda est,,ut sit propria et germana atque etiam simplicissima sententia: Tibi solumvel tantum pecco. Coram te nihil sum nisi peccator. Coram tuo iudicionoii nieritimi, non iusticiam aliquam iacto, sed agnosco me peccatorem et 25imploro misericordiam tuam, ut sit conversa universalis, (juae est apud3oi).»,9]oanuem j)rimo: 'Qui illuminat omnem horainem.' Ibi enim totam huraananinaturam peeeato excaecatam dicit. Haue sententiam iuiius loci Paulus quoquecomprobat in Romanis, (jui studio haue sententiam videtur citasse, utostenderet, quomodo intelligeuda esset. Nam in eo ipso loco ponit hanc 30MBm. 3, 4 universalem: 'Omnis homo est mendax, ut ipse sit solus verus.' Ad eummodum jiarticula 'Ut' hie quoque exponeuda est. Neque enim hoc vnlt, DeiIusticiam augeri nostris peccatis, sicut Paulum cahminiabantur hominesprofani, sed simplicissime dicit: Ego tantum coram te pecco, ego tantumcoram te malum facio, ut constet verum esse, quod tu solus sis iustus et 35iustificans peccatores, qui solus a peeeato liberas, non imputando ea iis, quiin tuam misericordiam confidunt.') Interpretatio in Ps. Miserere, Ilafianoae 1526, El. b2''sq.

Eaarratio Psalmi T,I. 1532. [1538.] (V. 6) 367Hs] peccavinuis, tu solus es iustus, ergo eonfiteiniir nos pec[catore.s, ut tu solussis iustus. 'Tibi soli' toil iä) totum versum t)uti ein anber Mengen. Ipsesolus Iustus, uiuudus, ceteri omnes iniqui, ut pLaulus rectis[sime tractavit.Ego confiteor me peccasse et quod corara te sim peccator, ut tu solus sis5 iustus. Audit sibi simpliciter iustitiam. Si assero mihi peccatum, tumoportet mihi negare iustitiam. S)a§ luollen bie 2 versus l^QÖen. Senteutia:Nou ideo glorificatui- deus, quia nos peccavimus. Sed omnis homo, mundusdebet esse reus, ut solus deus intelligatur iustus et iustificans. S)q§ manl)ill ein l"ei§' in misterium verbi, ut possit praedicari iustitia dei solius el10 sola. Sic glê»- fein ijtx, quod deus solus inveuitur iustus et nos omnespeceatLores. Si hoc, ergo non aliunde, ratione alia iustificamur nisi ])eriustificantem, qui solus est iustus, cum nos omnes confitenuir peccata.'Ut per hoc iustificeris': per hoc, 'in omuibus tuis sermouib[us\Derogat simpliciter, qûicquid est iustitiae extra deum, ({[uicquid fert omnes3 iniqui(t)1) = durchdringe. -) geht es, d. i. paßt es scht'hi. hiezu; vgl. oben S. 2.95, .9:Unsre Aiisg. Bd. 49, 339, 37.1.1 Haue sententiam Paulus clare ostendit in iis, quae proxime huius locicitatiouem praecedunt. Quare particula 'Ut' uon est operis nostri, ut importetcausam, sed est tantum nostrae coiifessionis, quod haec duo confitenuir,Omnes homines esse mendaces seu peccatores, ut constet, solum Deum esseiustum et iustifieare impium, qui est ex fide in Christum Ihesum.20 Xam haec perpetua cum superbis iusticiariis pugua est, quod nonvolunt esse peccatores nee possuut ferre, siquis ipsorum pharisaicam iusticiamdarauet. Hoc autem quid aliud est, quam negare. quod solus Deus sitiustus? David autem propria experientia edoctus non iusticiam, uon sanctitatemaliquam aut meritum suum praedicat, sed contrarium dicit: Confiteor25 me esse peccatorem, neque aliud natura mea et vires meae per se possunt,cum dono et spiritu tuo destituor, quam ut peccem. Hoc confiteor de me etde tota natura seu de omnibus hominibus, ut tu solus sis iustus, ut nemoaliam iusticiam quam tuam norit, quaerat et comparet etc.Ad hunc modum huius versus haec cei-ta et germana sententia est,30 quod David intuens in totam naturam sibi et omnibus hominibus propriamiusticiam adimit et generali confessione nihil quam peccatum siVn allegat etveudicat, ut Deo relinquatur iste titulus plenus et integer, quod sit solusiustus. Non igitur efficitur ex hac sententia, quod blasphemi inferunt: SiDeus iustificatur ex nostro peccato, ergo magis peccabimus, Sed hoc sequitui-,35 quod totus mundus sit reus peccati et, quia solus Deus iustus est, non possemundum a peccato liberari ullis suis conatibtis, studiis aut operibtis, sed eamgloriam iusticiae soli Deo relictam esse, qui est iustus et iustificat impiumper fidem in Christum. Ergo omnes, qui hanc naturae suae infoelicitatem

368 Enarratio Psalmi LI. 1532. [1538.] (V. 6)Hs]rationes vivendi, politias etc., Scilicet damnatur lurista cum suis sanctisLsimisleg[ibus, monachis, ceremoniis, Maritu.s. [331.41''] lUani puto simplicioremsenteiitiam. Qui sunt ergo hi .seiraones?8. lulii.I'Tibi soll' cepinius tractare. Sum oblitus*^, qûicquid dictum est,quid tractaverim. haec erat prima sententia, quod pLCceatum iioc ioco uon r>possit intelligi de actuali p[eccato. ideo frustra labôrat, qui interpre[taturde casu, quo peccavit David homicidio et adul[terio; qui casus fuit f|ructusistius perpetui peccati, in quo nati vivimus et moriemur. hoc prinunii.Seeundo: non posse huno versum intelligi grammatice, sicut verba illa sonant,iHbni. 3, 41". Ut Pau[lus etiam Ro. 3. tangit: 'Tibi peccavi, ut iustiLficeri.s ',quasi deus toiustificari non possit, nisi nos peccemus, quae e.st absurdLa sententia, quiauon agitur hie liistorice de pêccato, sed tlieologice, spiritualiter de prohando,2 oe—onus 9 illa] itt souant] sunat 12 spiritualiter c nus cl|ê') Wegen der lanyen Unterbrechuny der Vorlesung.Dr] sentiunt et vident, non debent aliam formam aut viam iusticiae quaerere,quam per eum, qui solus est iustus. Constituuntur igitur iiic illae duaepriucipales totius scripturae sententiae, Primo, quod tota natura i>eccato ndamnata et perdita sit nee possit suis viribus aut studiis ex hac calaniitateet morte emergere, Altera, quod Deus solus sit iustus. Qui ergo a peccatovolunt liberari, In per coufessionem peccati debent ad iustum Deum confugereet niisericordiam eius exemplo Davidis iniplorare. Apparet igiturPsalmum hunc pulcherrimum Spiritus sancti monumentum esse, relictum in aoEcclesia ad nos de maximis et gravissimis rebus docendos, quas prior aetasueque intelligere nee sane docere potuit, quod a verbo ad humana somuiadiscessere, Nos autem ex verbo iudicare et docere alios oportet. Id autemmanifeste arguit solum Deum esse iustum. Ergo non Politica, non Oeconomicaiusticia nos liberabit neque ujiae cereinoniae, sed, sive sit aliquis iustus 25princeps, sive iustus maritus, quod ad administrationem exteruam attinet,tamen coram Deo necesse est eum dicere: 'Tibi soli ])eccavi' etc., "tu soluses iustus.' Sed haec mox pluribus disj)utabimus.Mihi quidem tantum videtur in hoc versu positum esse, ut etsi eumiam breviter et fortasse crassius exposuerim, tamen ])ropter eos, qui iiovi ad sohaue doctrinam veniunt neque statim ista possunt caperc,volo paulo copiosiusea repetere, quae dixi.Hanc posuimns primam senteiitiam, quod Proplieta non possit intelligide actuali peccato. Quare Sadoletus et alii frustra laboraut, qui eum interpretanturde adulterio, quod fuit ceu fi-uctus illius perpetui et una nobiscuin 35nati peccati, in quo vivimus et moriemur.24135 Oeeonomica B; Oecumeiiica im Urd'i'uck

;Enarratio Psalmi LI. 1532. [1538.1 (V. 6) 36f)lls] iiidicando, iu.sti[ficando. haec e.st hie quiescere, iit liomo sit iudicaiiclus peccatoret ut deii.s sit iiidi[eandns iustus vel noii, qni non lioe faeiunt, labni'aiit.PLaulus: 'si raeudacium, pecceimis' etc. istam histo[ricain nogiitatioiiein oportetsöm. 3, ;f.excludere ex anirao, .sed iustiLtiara. Ego pronuncior, ([iiia ratio lioo [»[ei^-5 catum non com]>reh[eudit, ideo ubi aiidit haec verba, subirascitiir, (|uia nonsentit nisi opus et f[ructum et civilia pjeccata. Cum ergo hoc i)[eccatumincoguitum t[oto orbLi ter[rarura, iiecesse revelari per l[egem et promiK[sioneni,quae utraqLue arg[uit peccata, quae uos non intel[h"giraus, credimus peccataesse. S)a§ lêtft v[erbo divino declarari peceatum et solo verbo divinoin revelatin-. Ar[istoteles nou docet de isto pLeccato: 'Tibi soli', Tu solus esiiistus et omnes ho|^niines pee[eatores, sed per verbum. Ipsi luctantur omnes,quod volunt; i. e. tibi soli tribuo institiam, mihi et OLmni ho^mini peceatum,sie, quod apnd nie non sit iust[itia sed apnd te, et hoc informatus tua l[eg('et verbo, alias non. Dîcit hoc vcrbnm: 'Tibi soli." Solus s^piritus s[anctus15 qui credit huic verbo, omnes nos esse .siib p[eccato. Nam credo, inquit, te'veracem', melius me nosti quam ego nie. Ego mihi volo discredere, tibi adlicrere. 9(öm. 3,42 laborant] laborat S nosDrl Secundo etiam hoc monui, neque historice nee [Sg. F] grammaticc, sicutverba souant, huuc versum iiitciligi debere, (juasi Dens non possit iustiticari,nisi peccemus. Non cnim agitur hie de peccato metaphysice nee historice,ao sed Theologice et in spiritu agitur de illa cognitioue, ut prouuncienius etiudicemus nos esse peccatores, Deum auteni esse iustum. Q,ui ad huncmodiim sententiam hanc nou traetant, ii laborant, sicut Paulus ostendit, in Mäm. 3, 7 f.absurda et blaspheraa quaestione. Seetantnr euim metaphysicam sententiam,et Theologicam uegligunt, aut in eo errant, ut peceatum non intelligant nisi25 fructum poeeati seu actualia et civilia peccata, at([ue ideo in hypocriticamopinionem propriae iusticiae delabuntur.lain cum haec (juo(|ue peccati pars sit, quod peceatum in naturaabsconditum manet uec potest totum ])lene cognosei, ne(«sse fuit id divinitnsrevelari. Fit autem haec peccati revelatio per legem et per Euangelion seu30 proniissionem. jNani utracjue doetrina arguit peccata, (juae nos lUHpie intelligimusnee credimus nee sentinius esse peccata, nisi cum admouemur verliol)ei. ideo Propheta diserte addit hanc particulam: 'Ut iustificeris in sermonibustuis', quasi dicat: Omnes sunuis peccatores. Tu autem es iustus,sicut verbum tuum pronunciat. Tibi igitur tribuo iusticiam, mihi autem et35 Omnibus hominibus tribuo peceatum, ita ut apud me non sit iusticia, sedapud te solum. Facio autem hoc informatus sermonil)us tuis et verbo tuo.Nam si absque verbo essem, non possem habere hanc cognitionem, ut siede me et omnibus hominibus proimnciarem. Qui cnim verbo non credit, is37 essem] esset im Urdrurk und B; Benseruny nach der f

5370 Enarratio Psalmi LI. 1532. [1538.] (V. 6)Hs] 'Ut iustufi': i. e. pronuncieris et glorificeris per hoc ind[iciiim contra?Jf. 32, nie, (j\iod solus instus. Sic in ps. 32.: 'Dixi: confitLcbor, et tu remis| isti.'.',@§ leit qI§ am ^ credere, iudicare, eredere hoc p[Pceatum. Declaratur totiismundus sub p[eccato, Ut totum praeeep[tuin primum.(S?t. 42*] Promittit sahitem, adiutorium ex morte et omnia v|êrba vel r.legis vel pi'onii«[.sionis argunnt p[er consequentiara nos pec[catore-i. Sequitur,si deus V[ult nie salvare a morte et promittit v[itani, ergo sab morte, ergoiRi)m.6,23siib p[eecato, quia 'mors stipiendia'. Animalibnis etiani, quac niorinntur,iion promittitur vita, neu fit verbum dei ad ea, nobis auteni fit proniis|,siode redimendo a morte, peccatis. Sic bestiae non sunt sub peceato, sed sub lomorte et maneut suli ea. ergo debet Theologice intel^ligi de arguendn, pro-5 omnia omuia1) = es kommt alles an auf das.

Enarratio Psalnii LI. 15H2. fl5;J8.] (V. 6) 371Hs] baudo pLCCcato. Peccatum quidt'in est iu mundo et mors, sed iiatiira[lishomo uescit mortem, p[eccatum, Pau[lus ad Ro[maQos. Nou est disputaudumde e.sseutia peccati. Sed qiiaudo vox dei venit et dicit: Tu es propter hocp[eecatuin in niorte, sub ira dei, Ibi incipit lis totius miuidi cum deo. Au5 deus rec^t hxan tÛ, i|Uod ac|ouset nos pecLcatores. Totj us mundus dicit etblas|phemat: tu mentiris. Integra sunt naturalia, iiomo haltet roctuni ratiouisluujeu, potest dictare recte. S)a^ fjcift uegaie p|eooatuai, hoc, quod diviuitusrevelatuni, et nou solum uegare, quod ceci et impii, sed etiam ipsum declarantem;uon solum aguoscenteni, sed pronuucianteiu nos pecLCatores negareest verum. Sic Scholast[icidirecte iu facieui blas[pheniant deuni. Sic etiam ego, quia ratio hu| mauanou amisit hicem, superior porlio est iuextiug|uibilis hix, quae uuuquam10 et blas[pheniare et statuere iu faeiem dei : Noudelebitur. Civilitei' mac\-i \vax fein. Sed in vero peecato ag[itur se uosse9 sed oDr] de esseutia peccati seu Metapliysico peecato agit, sed de cognilo peecato,15 quod iutelligitur ac seutitur, (juando scihcet vox Dei veuit et sermoues Dei,qui in cor nostrum souaut: tu es peccator, tu es sub ira Dei et morte. Hoccum fit, tum demum incipit pugna ilia, in qua David se fatetur victum succubuisse,iu (pia |)ugna litigat humaua natura cum Deo, an hoc verbumverum sit, quod pronuuciat onuies homines sub ])eccato esse, Denm autera20 sühuu esse iustum. Nam natura huic seuteutiae reciamat uec statim assentitur,quod omuia sua opera iu iudicio Dei sint mala et peccatiuu, sicutScholastici acerrinie haue sententiani defendunt, hominem habere rectum iumeurationis et naturalia iutegra. Hoc autem est non solum negare peccatum,quod diviuitus revelatum est, sed etiam negare ipsum Denm esse solum2i iustum, qui uos prouunciat esse peccatores.In liac contradictioue perpetua vivit totus Papatus et omnes ScholaeSophistarnm. Nolunt agnoscere, se nihil nisi peccatores esse, sed t'outendunt,rationem habere suum lunien integrum et, si quid vicii sit in natura, inferioremtantum portionem corruptam esse, eam trahi libidine et concupiscentia,30 sed superiorem portionem habere iuextinguibilem et puram Incem. Hoc siquis de civililius actionibus at'firmaret, aliquo modo verum esset, se

372 Enarratio Psalmi LI. 1532. fl.538.1 (V. 0)Hs] peccatorem , iion iniin se iustificat, .sed .solum verbum. Diversi ho[niiues:unus iustificat deum, aliiis daiunat, i. e. maior pars dainnaiit verba divina etincip[iunt cum eo contendiêre: sie nos posLse ex nostra volLUutate eligerealiquod bLoniim op|ns, qnod necessario placet; deus secundum h[uniauamRegulaiu:

Enanatiü rsîlmi LI. I-Srö. [15:^8.] (V. Ü) 373Hslfigiilus uovit differeiitiaiii, (juod ista iiitegra etc. Tu dicis nie pec[catoremex promisLsionibus tuii^, quod ituligeam tiia saliite, ergo credo nie daninatum.S)a§ tft: 'Tibi soli', i. e. tu solus iustus, verax; quod arguis me pec^catoreni,recte facis. Ideo ut iustificeris tu et ego confundar Damnatus, tibi iustitia,5 vita, omnia b[ona, iiobis mors. Per quam Eeg[ulara? per promissiones etlegiês divinas, Non per humanam Reg[ulam, i. e. 'ut iiabêas veritatem inserraonib[US tuis'.'Et viucas': Hoc addit ad conculeandos iios, quia illud iudiciuni, quoiudic[at uos omnes pcc^catores, patitur iiistantiani. Papâ, T[urca, ludci10 inipugnaut et nos intra uos. 'militanius' intra nos ipsos, Ro. 7. , (piod deus a'»'»- '< 23iudicatur et damuatur, quod tarnen per leg[em et proiiiis[sione8 darauat etiudicat. Et in nobis renati et qui intus in spiritu dicimus: 'tibi soli pec[cavi',tarnen tooHen semper SÖLnfem ^Leirn ©t^tt lugen [troffen. Ego non possumistani blas[pheiniani ex CLarne niea Bringen, quia noudum niortificasti. Non15 v[olo ante confidLere, iuvocare, diligLere, laud[are, nisi venero puris mauibLuset sensero me plane sine peccato. Sed ipse: non es sanus, habes adhucDr] ut tu sis iustus et vita, ego autem cum omnibus aliis homiuibus peccatumet mors, ut tu sis summum bonuni, ego autem cum omnibus horainibusextremum malum. Hoc agnosco et confiteor, edoctus sie per promissiones20 tuas et legem tuam, non per rationem meara, quae libenter haue impietatemtegeret aut ornaret etiam. Sed plus mihi in eo est positum, ut tua gloriacrescat. Et (pii ad hunc modum confitetur peccatum, is hune versum cumsano iutellectu orat : 'Tibi soli peceavi et malum coram te feci, ut iustificerisinsermonibus tuis.'25 'Et vincas, cum iudicaris.' Hanc partieulam addidit nobis ad consolationem.Nam illud iudicium divinum, quo omnes pronunciamur peccatoreset Deus solus iustus, patitur instantiam et rebellionem, ut sie dicam, a maioreparte totius niundi, sicut supra de Turca, ludaeis, etiam Papistis ostendiinus.Quin intra nos ipsos quoque pugnamus contra hoc iudicium Dei, (jund in30 sermonibus suis, hoc est, tarn per promissiones quam legem, nos peccatiarguit. Nam etiam in sanctis manet sensus huius blasphemiae, quod saepeiiidigne ferunt, omnia sua culpari. Deinde etiam hie sensus in sanctis est,(juod tum demum sibi videntur diligentius oraturi, creditnri plenius et laudaturiDeum, si viderent se puris manibus et sensibus esse et carere omni35 peccato, atque hoc non est hominem esse, sed Deum seu Angelum. Italuctatur contra Dei iudicium peccatum, quod latet etiam in sanctis. Etsienim Spiritus verbo regitur et ei acquiescit, tarnen fatetur Paulus 'aliam legem sHom. 7, 23esse in carne sua, quae contra spüitum et verbum puguat'. Hanc contradictionempei'petuam etiam saucti in se animadvertunt et vident, quid mirum•39 mirum tn Jen Berichtigungen von B; uimirum im Urdruck und im Text von B

374 Enarratio Psalmi LI. 1532. [l.'SSR.] (V. 6)Hs] c|arneni, nou quaerit, quae dei, pugnat contra tuum spirituni, et militat innobi.s, .sie odium, blasp^hemia, negatio gratiae et promis[sionis, etiam in nobis,qui sumus valde spi[i'ituale.s, qui rcsistimu.« hnic pngnae. Quid cum D. Eck,qui nihil; qui pugnant cum deo pleni.s veib[is et iudicaut deum: Num omniapeccata: orarc, vigil[are, missas, — hereticus! Nos, qui hanc confes|.sionem: s8. 4'ampLlius' et dLieimus: 'Tibi .soli', ifabm bcn foiteil : iinpugnantur quidera,sed deus pater, f[ilius, s^piritus s[anctu.s toil'b t)te felbev fcêr gcfcôlten,[331.43*1 quia v|erbum, lex, promis[sio non sunt nostra, sed dei; ergo nbidamnatur, damnatur qui dat. Ergo deus est hodie hereticus Pap|ae. Estdiabolus nocentis[simus, pestis iustis, S[anctis, nnniRchis et ipse diab|o]us est lonostrae carni, sapLientiae, ratioiii, qiiac lütl t)OX XtUX fein et offerre doniiuoein veiiicn t)eiU9(Cn, ut veuiens dicat ad me: Bone vir, ÜLOctor MLartine.S)a§ finb amaris[simae hla[spheniiae, hor]ribiles res ötnB ein impium ho[mincmet deus non sine causa praefert meret^ricem et latLronem istis inipiis Sanctis,quia isti humiliantur in crassis p[eccatis. Uli vero contenduut cum deo, i"'5 peccata c aus djicisDr] est, si etiam illi contradicaut, qui verbum oderuut et nituntur Ordiuibus etMississuis?Quare nos, qui hanc confessioneni amplectimur, hanc consolationeni etceu praerogativam habemus, quod, etsi inqiugnamur a contradictoribus, tarnennon succumbemns. Nam non impugnamur soll, solis uon contradicitur, ,sed aoinipugoatur ipse Dominus noster Ihesus Christus et contradicitur verbo, hocest, promissionibus et legi diviuae. Igitur eventus erit optatns secunduraparticuiam hanc: ' Ut vincas, cum iudicaris.' Sic ipse Dominus nosterChristus cogitur Papae esse haereticus. Ipse Deus noster, promittensremissionem peccatorum gratuitam per Christum, damnatur a iustis nionachis aset sanctis hypocritis ceu nocentissima pestis. Ratio et sapientia carnisnostrae damnat sapientiam verbi Dei. Sed spera eventum optatum, et nonideo in tanta contradicentium multitudine desponde aniraura. Ipse Dominusvincet in nobis et in verbo suo blasphema ora nolentium agnoscere immundieiemsuam et conantium afferre ad Chri.stum propriam iusticiam. 30Haec opinio propriae iusticiae est acerbissima blasphemia contra Denni.i0!attö.3i,3iQuare nemo cogitet sine causa a Christo dictum esse: 'Meretrices et publicanipraecedent vos in regno Dei.' Hi enim, quia in crassis peccatis vivunt,humiliantur et agnoscuut se esse peccatores, Isti autem in singulas horasnova certamina cum Deo instituunt, quibus gratiam impugnant et se defen- ssdunt. Hie si essemus soli, fortasse cogeremur cedere furori mundi et hypocritarum,Sed hie audimus consolationeni, Deum in sermonibus suis damnari,non in nostris sermonibus et operibus. Sic Pontifex mo excommunicavit etdamnavit, non ideo, quod sim infirmus et peccator, nam jieccata niea possetferre, sicut fert suorum fornicationes, adulteria et nefandas libidinum species; 40

Eiüirraliü Psalmi LI. 153-.'.[1538.J (V. 6) 375Hk] bla.s[phpni

376 EuMiatio Psalmi LI. 15S2. [I608.] (V. 6)Hs] indicaniu.s. 8ecl sicut deus tiiunip[hat et viiieit siius blaS|^[)hematoi'es , captivatorcs,sie hie, seil in spiritu; ijuia deus videtur victiis, et Spiritus iuiioI)is videtur victus. Ideo iudica secundmii v[erbun] divinum. S[eufel,mnndus damnat nos et videmur prostrati, c[aro, iustitia nostra turnultuaturet quasi extingLuit spiritum. Sed spiritu crede te pee[cat

EuaiTiitio Psiilnii LI. 1532. [1538.] (V. 6) 377Hsjreris et confesisioiio celebrcria per coiifc'!S[sioneni soliis iustiis. Alteruin geniispiiguant contra deutu: sermo tuus nou est verus, — quia idco escccati, «luodvol[iiiitas in aversa' tota. Sic doc[uerunt Tlieol[Ogi omnes, omnes Moiia[cliiin iiac vcritate: aliquid luniiui.s in volun[tate, huic si obediero et secutus5 dictanien rationis. Sic faLciuut cum deo nundiuam iustitiam: Si dedoris, dabo.Scotus: Si honio potest diligLcre creaturam, potest etiam deuni diligLcre superomnia; Si dÜLigere possura oculum, pulchram puelLlam, — et nou vident ceci, quodhomiîues nou dUigant crea[turam. Xemo adiuic, qui dilex|ît auruni ut aurum;ift libLido iia; dÜLigere creaturam ut creaturam, est etiam dii[igere creatorem.10 'Vincas': Non displicet mihi abusus iuterpi^retis, 'mundum' esse;'Zadka'^: 'ut probus sis'. i. e. quam cito, modo pronuncias pecLcatore.s,mox sequitur, ut iudiceris; vocatur diabolicum; cpii foedant sie verbumet dicunt non 'mundum', muffctt Olttcv gt)en. Sic: 'In quo mundabit' [)robum i"- 33, s7 pueli^lam mit StricJi zu deum Z. 6 gezoi/cn 'J tib(c ba) 77 ut o IS über'mnndum' steht probum') Erg. parte. ') = nj^-s.Dr] Sic sunt duo genera hominum. quorum alii confitontur cum Davide,15 Deum esse iustum, veracem et saiictum solum, Alii sunt impii et gigantnraexemplo {êofiaxovai dicentes: Verbum tuura non est verum, nos non sumuscaeci, est in nobis adhuc aliquid luminis erga Deum, cui si obediero, eroin gratia. Hoc est ex Deo mercatorem facere et ad eum dicere: Si dederis,dabo. Atque in hac sententia omnes Seholastici Doctores consentiunt.20 Notum est, quid Scotus dicat: Si homo potest diligere, quod miuus bonumest, potest etiam diligere, quod est maius bonum. At homo creaturam diligit,ergo multü magis diligat Creatorem super omnia. Theologica profecto consequentiaet digna Doctore tenebrarum in Ecclesia. Xon videt,

378 Enarratio Psali.ii LI. l.^:J2 [1538.J(V. 6)HsJdeiiH; prohus vcl inundus. Dcfcccnint imiiKliciao patruni, btC \V(H ifl 1)()CIctlflcr l)ê^, i. c. sauctitates, integirita^;, caiidor patruin iaiii diu ilcsiil. Tuoris integer, probus et invenieris, boS bit 'rcd)t' ^cift, et econtra; (pii voluiittc leddere improbuin, econtra.[81.44"] Haec Vera seuteutia. Catechresis iu hoc versu. Dicuiit aud; sad ConsoLlationem, et saepe usus contra diab[olum, quaudo terrct et vexatOff. la, iocon[scientia vel lex, quia in Apo., quod diab[olus non cessat. Veri Christian!,(jui iusti et sentiunt peccata, illi max[inic torq[uentur peccatis, coiiLscientia:Hoc non fecisti! Ihi tüivff bic^ t]erum6 ^ per istum texLtum. Quid perturb[as,Sat[au, con[scientiam? Nuiu tibi peccavi? Quid tibi debeo, cur fatigas locon[scientiam, quasi csses deus? Esto, quod peccavi, tarnen tibi non. Sipec[cavi, tum pecLcavi illi deo, qui est iustus et probus. Esto, quod pec-Lcavi, — quid ad te? Si pec[cavi, non diabLolo, con[scientiae, legi, peccato,1 mundiciae] mdiciae') En/. ärger; sprw.; vgl. Unsre Ausg. Bd. 33, 666, 30. ') = suche du Oberhandzu gewinnen; vgl. die ähnliche Stelle Unsrer Ausg. Bd. 31', 307,14 (Bild rom liingn).Dr] et conspurcant seutentiis suis, tu tarnen maues purus, raundus et iustus,isti autem depraehenduntur esse im]nu'i, et sie Hebraice sonat tcxtus, mihi 15tamen non displicet luterpretis scntcntia. Nam clarius ostendit hano contradictionemet eventnm, neque etiam a sententia abludit. Nani cum poniturhaec sententia: Tu inveuiris integer seu purus, belle sequitur aiitithesis:Ergo isti, qui damnant iudiciuni sermonum tuorum, sunt impuri et eorrupti.Hoc autem est, quod Deus vincit, non illi, qui Deum arguunt. 2uHaec huius versus propria et germana sententia est, Sed etiam Catachresin,qua quidam hie utuntur, ostendemus, ut ubique satisfaciamus auditori.Etsi enim non quidem propria sententia est, tamen neque inipia estet est plena consolationis, qua ego saepe apud alios et etiam in propriispericulis usus suni. Est autem eiusmodi: Cum Sathan vexat eonscicntiam 25Dff. 12, loper legem, sicut in Apocalypsi est, quod 'accuset sanctos die ac noctu infonspectu Dei', tunc utile est, se opponere Sathanae et dicere: Quid ad te?tamen non peccavi tibi, sed Deo mco. Non sum tuus peccator, (juid igitmiuristibi in me est? Si igitur peccavi et est vere peccatum, quod accusas(quia Sathan nonnunquam vanis peccatis terret aniraos), Deo peccavi, qui suest misericors et longaniniis, non peccavi tibi, non legi, uon couscientiac,nuUi homini, Angelo nulli, sed soli Deo. Deus autem non est diabolus,non est devorator aut carnifex, qualis tu es, qui terres et intentas mortem,sed est misericors super peccatores, est integer et incorruptus, plus et iustus;tali Deo peccavi, non peccavi tyranno aut homicidae. Igitvu' tibi, qui 35tyrannus et homicida es, non est ins aliquod in me; Deo ins est, qui estbenignus et clemens, Ideo confitentibus peccatum ignoscit. Ulis tantum suc-

Enarratio Psalmi LI. 1532. [1.538.) (V. 6. 7) 379Hs] honiiiii, aiig[elo, seri .soli deo, (jui non flial)[uliis, 'devorator'; est mipericor.«, i. spctris, siustiis et probus, integer et incorriiptiis, is non vorat poc|^catores. S)er l)otrei^t Jll mir '; si fatcor, tum nihil facit, sed tantiim iis, (jui negant se pec[catore.s,i. e. eum iustuni, probuni, incorruptum negant. XüS ift per Catechresin,5 vaiet contra 'ignita tela', quia aceusatio diabôü non fit tantum, iit p[cecatum Sffi.s. is.sentiam, sed ut morsu con[scieDtiae et iuquietudine p[eccati; ut oblivisLoar,(|Uod deus iustus et probus, et clani abripere ad satisfaciendinn pro peccato.S)q§ ift finalis causa. Qui potest vero d[icere: Quid mordes, quidtu? non sum tua crea|^tura nee tu deus mens. Si est peccatum, nt tu cavil-10 laris, pec[cavi deo etc. Qui dicit se peccasse soli deo, habet iam iustificantempeecatorem; ergo est iustus hoc ipso, quo dicit: 'Tibi soli', quia gloriari deumest opus iusti[tiae; vel incepimus. Impius non tribuit sibi p[eccatum et deoiustitiam.c1 über homitii steht tyiraimo, 'bouiicidae' [Joh. S, 44] 4 Cat(h)ecbresin 11 iustusaus iustum') = hat Eechtsansprüche (auf Gesetzeserfüllung) mir geijeniihcr.nr]censet, iliis tantum minatur, qui suam immundiciem nolunt agnoscere et15 negant eura esse iustum in sermonibus suis.Haec est pia seutentia et bona consolatio contra dialjoii spicula exercentisconscientiam, sed est Catachresis, nam germanam sententiam supraostendimus. Hoc autem Sathan in consilio habet, dum sie vexat mentesobiiciendo peccata et inipuritatem nostram et urgendo ad perpetuam mun-20 diciera, ut faciat uns huius sententiae oblivisci, quod solus Deus sit iustuset sanctus , et clam a sensu peccati rapiat ad satisfactiones et fiduciamnostrorum operuin. Quare huic malo recte occurritur hoc modo, (pio dixi,ut cum fiducia in Dei misericordiam te Sathanae opponas et dicas: Obmittenie, non sum tua creatura. Si igitur peccavi, non peccavi tibi, sed Deo meo,2s qui est iustus et multae misericordiae. Qui ad hunc modum confitetur sesoli Deo peccasse, is habet Deum iustificantem. Quia enira Deum glorificatilla confessione. quod sit solus iustus, Deus non potest non vicissim eumglorificare iustifieando. Faciunt igitur hoc pii tantum, qui coeperunt renasci,impii non faciunt.30 VI.Ecce enim in iniqnitatibus conceptus suni, Et in [leccatis v.7concepit me mater mea.Pulcherrimo ordine progreditur Propheta in doctrina poeuitentiae, imopetit misericordiam et subiieit causam: quia sum peccator et agnosco pec-35 catum meum, ut scilicet tu iustus sis et nos omnes confundamur. Addithuius noticiae causam sermones Dei , nam per verbum revelatur peccatum.Quae autem iam sequuntur, sie cohaerent cum superioribus, ut ea illustriora

'380 Euarratio Tsalmi LI. 15^2. [15:J8.] (V. 7)^''j 'Ecee oniiii in iiiiciLuitatibu^': £iQ§ {jetft belli tia§ bell 6obcn Qiifgei fdjiagen.(Sr i)tlt etil fLCin JiroceS^: Pêcc-atum muum ag|nosco, et contra, l'or (jniilag[uosco? per verbnm, ideo aguosco, ut tu iustiLf5ceris et oiunes econfra.4Rom. 3, 'Sit liümo mendax', quare non debLCo crcdere, eonf[idere minime; credo, quod'concipLiebar' et quod 'mater'. S)ai ift fnndanientum, quare debenius con- 5fiteiideo nostrum pLeccatum, quod decla[rat per suani l[egem et proniis[,sionen).ratio: quia sie mali sumus. Non pos.«et fortiorem raticuem dare. [331.44'']Non dicit: occidi Uriam, feei nnilta mala, .sed haurit totara naturani unoverbo: 'Concep[tus.' Ibi non opera, sed natura massa caruis, unde forinatn.sex pareDtib[U.s; ista est vitio corrup[ta, est lutuni dananabile, tlôtl, ex quo i«non b[ona olla, l^QUb unb 'ijüt nic^t gut' etc. Ipsa coneeptio, augmenfatio,nutritio in matris utero corrupLta; antequani nasciniur, sumus homiues, —sumus pec[catores. Ipsaui concepLtiouem et ante nativitateiu, nntritioiiemomuia dicit in peccatis facta. Non de peccato parentum coniugali, Non2 quid (?) 8 tota') Sprw., s. Unsre Amg. Bd. 3l\ 512, 11 u. ö. *) = Prozession, Reihe; rgl.S. 379, 37 pulchenimo ordine. *) = ganz schlecht; s. Unsre Ausg. Bd. 38, -Jlö, 10.Dr]reddant. Nam causam pcccati ostendit et quasi fundamenta totius negocii i.-,aperit, cur sie confiteatur peccatum et misericordiam imploret, 'quia', inquit'In iniquitatibus couceptus sum.' Quid possit dici clarius aut sigiiificantins?Non dicit: Occidi Uriaui, Non dicit: Commisi adulterium, sed totam liumanaiiinaturani ceu uno fasce complexus addit: 'In peccatis conceptus sum.'Non cnim de operibus quibusdam, sed de materia simpliciter loi]uitur et audicit: fSemen humanuni, massa illa, ex qua formatus sum, tota est vicio seupeccato coiTupta. Materia ipsa est viciata, lutum illud, ut sie dicam, exquo hoc vascuhim fiugi coepit, damnabile est. Quid vis amplius? talis siunego, tales sunt omnes homines. Ipsa coneeptio, ipsa augmentatio foetus inutero, antequam nascimur et homines esse incipiraus, est peccatum. 25Porro non loquitur de peccato coniugali seu parentum, quod parentesaccuset peccati, de se dicit: 'Ego in peccatis conceptus sum', non dicit:mater mea peccavit, cum conciperet me, ueqiie dicit: Ego peccavi, cum conciperer,sed de ipso rudi semine loquitur et pronunciat id peccato plenumet massam perditionis esse, ut sit vcra et germana seuteutia: Sum peccator, 30non quia adulterium commisi, non quia Uriam obieci caedi, sed ideo adultcrium,ideo caedem commisi, quia sum peccator natus, imo conceptus etformatus in utero. Sic uos nou ideo sumus peccatores, quod iam hoc iamillud peccatum designamus. Sed ideo ista designantur a nobis, quia antoasumus peccatores. Hoc est, arbor viciosa et viciosum semen etiam fructum 35viciosum aiferunt. Nee potest ex radice mala aliud quam mala arbor enasci.[SSg. G] Sed quaerat aliquis: Cur est institutnm couiugium? Curbenedixit Deus coniugio? Cur ipsam prolem numerat inter benedictiones,

Knarratio Psalnii 1,1. :n'\2. [ir)3S.] (V. 7) 381Hs]vLult accusare suos parentes nee de parentib[us loqiiitur, Nou dicit: Materinea pecLcavit, sed: ego. Nee ego peccavi in coneipiendo, sed niassa siimporditionis a principio mei, ipsuin rüde seinen, ex quo me formasti, estplenum. pec[eatores sumus, t[otum genus hn[manuin, non qnia oceidimiis,s furati, sed ideo ista facinius, quin suraus peo[catore'i; ideo blaspliemo etc.,({uia prius uatus peecator, ideo talia Hunt per me pec[catoreni. Arhor, vitio-( .«um semeu, fert vitiosum fi^ructuni. Sie nobiseum: ex ipsa Coucep[tione,nativitate in utero sumu.s couieeti in p[eccatuni. Quare dens sie bonedixitvontri: 'Ciesei[te et nnilti[plicamini'? est raandatura d[ei. Constituit oon- 1. wo|c i,2e10 ingLium, quare ergo sie creat vitiatam massam? non ideo cessat etc. Ipsesie viilt. Non ideo tiQC^left suas crea[turaK, q[uamquam vitiatae. Si estaliqua leprosa caro, non ideo cessare debet etc. Si non tarn bene videmusut Adam, quia credo, quod ante peecatum fuit aeutis[sinuis, Non cessat aereando et multipli[eando. Coniugium non ideo damnatur, quia liabet suam15 bened[ietiouem. Est quidem pater et mater earue viciata, foeda lib[idine,Ignorantia et contemptu dei. 2)q§ ift ingenitum vicium naturae et ex istaearue nascitur, secundum spiritum non generamur ,sed ex concupiscontia etpostea secundum libidinem; ibi non cognitio dei. Ibi non damnatur con-9 Cresci[te] Cresce 16 lgn()r

382 Enarratio Psaltni LI. 1.132. [15.98.] (V. 7)Hsjiugiiiru, sed propter corruptum vipiiim in parentib[us non lollitur benedictio.Dissimulant istud vitium uaturale. Sic iiistieia, polîtia est impia et in seip.sa corrupta, quam habet Tur|^ca [SBI. 45'] (Non omuia fiunt iu.sta, etiam iulegibius imiltae corniptiones), quo ad deiim, .sed propter paeem polLiticarn,iit cre.scant Reg[na etc. Propter isla omnia videt per digLitos ^ et :•tolerat pol|itias impias et leges, ut stet pol[itica pax. äöcnn ein toeifer ^fU'îft!êr tompt et vnilt d[icere, quod nuiltiim vicium sit in legibus, bQ§ ift ^|an§JDOrft^, qui turbabit pacem et ord[ineni d[ei, qua voluit colere provincias, Etwatti). 7, 3 t\uii [jbis laboravit iu conservandis legibûs quam pace, bQ§ êtft 'festucamex ocul[o'. ([[uauquam sit coniugiuin vitiosum coram deo, tameii deiis sie mdieit: Veliin tiiol JU reiffen, sed poti>is voln tolerare vitiatiun coiiingium,potius etc. Sic luristâ: conservetur primum p;LX, ut guber[nontur ("ivitates.Si qua tum legis (juaedam vitiosa, tolerentur, quam quod perturbetur pax.Ideo non damnandum coniug[iura propter vitium, ut alia res, .sed spectandiisfini.s. Ut iu legiîbus est conservatio pacis. Ö6 efficiens causa [e^ corrupta, — is4 über propter pacem .steht etiam in se 75 corrupta] corruptus') Sprichw. ; s. S. 346, 7. ') = ein Narr; s. z. B. ümre Ansf). Bd.36, 88, 29; ß.97, 6.Dr]Quae euim ßespublica est, in qua etiam qui iustissime omnia ordiuaut etexequuiitur, uon saepe iuiusta sanciaut et admittaut? sicut proverbiumtestatm-, Summum ins esse sumiuam iniuriam.' Neque hoc hominiuu tantnnivicium est, sed ipsae leges quo(jue non carent viciis, etiam cum sunt aequissimae.Ideo opus habent aei|no moderatore, qui eas aut laxet aut contrahat 20pro opportimitate negociorum. Tolerat tarnen Dens vicia ista, ut saltemaliqua politiae forma coustet, ut educetur soboles, colatur terra, ut commuteuturofficia et merces etc. Nam vicia omnia ex rebus et legibus auferreest ipsas politias et leges tollere. Taiito quorundam lurecousultorum iBaiorinsania est, cum primum ad Respublicas et aulas veniunt, volentium omuia 25resecare ad vivum et conautium Arithmeticam aequalitateiu iu omnibus coustituere.Hoc qui faciunt, pacem turbant. Sed cur uon etiam istam pulcherrimamordinationera procreandae sobolis tolluut, quae sine vicio non potestesse? Atqui prudeus Magistratus plus in eo laborare debet, quomodo conservetpacem, quam quomodo corrigat leges. Nam qui hoc faciunt, illud 30OTotti). 7.3auteiu uegliguut, vere 'trabem' negligunt et sunt curiosi de 'festuca\ Diversumaut videmus iu Dei facto. Etsi euim videt coniiigium viciatum esse liijidine,tarnen nun ideo coniugium tollit, non ideo liberorum proereationem adimit.Mavult vicium tolerare, quam couditiouein suam tollere. Sic etiam jirudenslurcconsultus in pcilitia hoc imprimis spectare debet, (|Uomodi> paci et 35conniiuni hominuui iran(|uiiiitati [jossit cousuli, ut educatio et alia tum») Sprichw.; s. Umre Ausg. Bd. 37, 157, !S; Bd. 51, 204, 14.

'Enarratio Psalmi LI. 1532. [1538.] (V. 7) 383H.s] .«ed (|iiare e.st uxor? finis optimns est beuedictioni.? liic'i. trauseant ceteraeoaiisao vitiatap, .serventur optimae. Ergo deus propter vitiiini parentiim noiivult damnare coniiiii[ium ])ropter b[onii)ii, (juod se(]uitur. Sed hie plane(ad rem) iudicat, quare simus peccatores, quia Ego, non matei% sum con-.1 cep|tus in iniquitatibiis, niater raea gestavit nie in utero in peccato, me inpeocati.s. Ipsa portavit Embrionem in p[eccati.s existentem. Ego non ianidisputo do vitio coniugii, sed fLiHiotu ventris. quaelibet mater niitrit impiunihoniineni, qni est simpliciter iam peccator, et nnlia mater ])ium hominemgestavit praeter ILi[esum. Iste locus in sacLris I[iteris valde rarus.10 Nescimus hunc l[ocum, nisi ex ][ege et promissionibus possimus SyilogLizare,uos esse pecLcatores. Nulius apostolorum tractavit praeter Pau[Ium. Quare müm. r., ideus fecerit, ba§ gê fein[en tüeg.' Sed puto, quod ista doct^rina manaveritper patres ad patres. Mose: 'dicis', perdis, 'revertiuiiui, tilii.' VLerbiim sfJf. 9o, 35 peccato] pct 6 über Embrionem steht hominem') = (his lasse ich daJiinyesteltt; s. Unsre Aiisy. Tisclir. 1, 436, IS.Df] Politiea tum Oeconomica officia conserventur. Quodsi qua oecurnmt vieia,ir. ea uegligenda sunt potius, quam ut iis motis ])ublica |)ax perturbetur. Ergone(jue coniugia neque aliae res boiiae propter certa quaedam vieia suntdamnaudae, sed respiciendum est ad causam finalem. Ea est in couiugioprocreatiu sobolis, in jiolitia est conservatio pacis. Quod si in politia causaforraalis (leges scilicet) viciosa est, si est viciosa causa efficieus, scilicet20 tvrannis (nam sie iam appello), ])ronuncietur secuudum potiorem causam,uenipe .secundum causam finalem, caeterae negligantur. Sic in couiugio, sicausa efficiens, ipsi coniuges, mala est, si materia viciosa est, tolerentur haeviciosae causae, ut servetur procreatio, pulcherrimum Dei opus et pleuissimnmadniirationis. Sed haec obiter diximus. Nunc redeo ad institutum.25 Hie igitur \'ersus Psalmi nos de causa peccati doeet, quare simuspeccatores. Palam enim fatetur Propheta, se suo proprio, non parentuuitantum vicio, viciosum fuisse, dum gestaretur adhuc embrio in utero et dumadhuc formaretur, ita ut mater sanguine suo in utero adhuc ])eccatoremaluerit, antequam edidisset partum. Idem sentiendum est simpliciter de30 Omnibus, qui iiascuntur et nati sunt et nascentur in hunc mmidum, exceptonno Christo. Nam quod Joannes et alii in utero sauctificati sunt, non tamen'hoc tollit, quod in peccatis non sint eoncepti, sicut etiam in adultis sanelificatisspiritu et fide, caro tamen viciosa est.Atque hie locus de peccato originis uuus ex illis insignioribus locis3^ est, c|nos ratio nescit. Discitur antem, sicut alii, ex lege et promissionibusDei. Solus autem Paulus ex Aiiostolis est, qui hunc locum ex ijrofesso1^ ., ,• • . 1- !Hom. 1,19magna gravitate tractavit. Jôrte autem ideo a rehquis Apostolis praetermissusest, quod haec doctriua per mauus quasi po.steris tradita sit. Moses

384 Enarratio Psalmi LT. 1532. fl53S.] (V. 7)Hs] significat iios coram deo esse ira et mortem ferre pi'opter iram dei et quodspf. 90, 8 nostra abscondita i. e. 'peccata ignota' .'îiiit tibi valde nota et propter istai.'»!oic3, eoccidis, et hiuc peccata propter pomuin in paradiso etc. Qualis ipse est.sccimdiim CLarnem, tales nos nascimnr. In sac^ris iLiteris ift§ nxi)t expressum.i*:ÄM',i8 Moses f)at§ red^t tierftanben et David. Mose: 'Et semen caput', [»(.45"] ^'Et in semine'. Ex istis gefpUtineit.' Ergo onines raaledicti snb capitcdiab[oli, regne, quod hicerna dei, ergo non est celestis lux, ibi rectitndo.Sed misquam tam clarc positum nt hoc loco. Ratio, quare nos deb|emusomncs fateri pecLcatores et instifiLcare solum deiim, et omnia stndia, — quiatntus mundus aliter sapit, nee Papa iiec ego, q[uamquam diligentisLsime legi loBil)![ia. Aiidimns quidem de origLinaii p[eccato, Sed in bap^tisino iftS îttloeg. d[icunt: si etiam Homo non baptisatns, tamen habet bonam, iiistamvolnntatem. Sic de AngLelis: deeidentes de C|oelo amisernnt gLratiam, vitani,iiisticiam, et tamen habent integra natiiralia. Tam velle, intelligcre, fo ItCl'iXtä)t; sed velle, intelLligere rectum. Manet vol[untas, intel^lectus, sap|ientia ü4 nos] non 9 omnia studia mit Strich zu omnes gezogen 11 Originale peceatum r') = /ibgeldtet; s. Unsre Ausg. Bd. 38, 49, '21.Drlqnoqne attingit htmc locnm in sua oratione Psal. 91.: 'Posiiisti iniquitatesnostras in conspectu tno.' Ibi enim non obscnrc significat, nos coram Deoesse in ira et ferre mortem pro])ter iram Dei, quae indc excitatiir, quodpeccata nostra Deo nota sint. Hornm peccatorura et irae Dei causa haecest, quod caro haec in Paradyso lapsu Adae viciata est, ut sit perverso 20timore et amore erga Deum et seipsum. Haec doctrina, sicnt dixi, permanus tradita est posteris. Moses tamen et David etiam literis eam mandarunt,et post eos Apostolus Paulus. Sine dubio autem haue sapientiamhausernnt ex prirao praecepto et ex promissione Abrahamo facta et Adae.Ex his enim manifestum fit, quia benedictionem promittunt, haue nattu'am 2.".esse sub maledictione et sub regno diaboli, in quo sunt tenebrae, ndiuni Dei,diffideutiaetc.Continet igitur hie ver.sicuhis causam, cur nos omnes debeamus confiteri,qnod simus peccatores ac omnia nostra stndia coram Deo damnabilia,solus autem Deus sit iustus. Atque haec doctrina summe necessaria est soin Ecclesia, neque Papa nee Turca eam credit. Nam hoc possum tcstarimeo exemplo, me, cum multos annos Doctor Theologiae fuissem, haue doc-Irinain nondum scivisse. Disputabant quidem de peccato Originis, seddiccbaiit in Baptismo sublatum esse et extra Baptismum in natura lumenesse reliquum, quod si quis sequatur, dari infallibiliter gratiain. Quin kdocebant in daemonibns quo([tie maiisisse naturalia integra et tautum gratiameos amisisse. Quis autem non videt, sunune contraria haec esse, dicere,quod naturalia sint integra et naturam esse peccato corruptam? Vohmtas

Enarratio Psalmi LI. 1532. [1538.] (V. 7. 8) 385istum lociun de t'onfes[sione istius originalis vel cognatiHs] in impiis, Schwiêrmeris, Tiircis, ba§ "êiffen naturalia, sed nou bona, non intel-[lectum illuminatum. Naturalia ftnb in peccatis, totus in peccatis conceptus,natus et niorieus.9. iiilii. A[udistisIi nobiscum p[eccati, quod abscouditum t[oti mundo et non revelatum nostrisvirib[iis, specu[Iatiouibiis, sed potiu.s obscuratur, defeuditur. Ideo opus estverbo de C[oelo, quod declaret nobis, cui eredentes fatemur sie habere rem,q[anquam ratio pugnet cum natura in contrarium. Iste fere fuit locus difficiliîset obscu[rus in hoc psalmo et est principalis locus nostrae Theologiae,10 sine quo impossibile est, Sac[ram scripLturam intelligere. Sequitur:'Ecce veritatem dilexisti in abscondito': Latinus versus est confususv. siu distinctione, non recte: 'Tneerta' etc.* Est etiam Impia translatio velgenerans impiaui sententiaui. Absit a Christianis, ut eorum doct[rina sit') Siehe den Vnlgatatext, unten im Druck Z. 31 f.Dr]est quidem res naturalis, sed ipsi non simpliciter de velle disputant, sed de15 velle bonuiu, idque voeant naturale. In eo error est. Manet voluntas indiabolo, manet in haereticis, hoc t'ateor esse naturale. Sed ea voluntas nouest bona neque intellectus rectus aut illuminatus manet. Ergo si verevolumus de Xaturalibus loqui secundum hunc Psalnium et secundum Spiritussancti modum, tunc vocemus Naturalia hoc ipsum, quod in peccatis et20 morte suraus, quod eorrupta et mala volumus, intelligimus et expetimus.Haec enim cum praesenti Psalmi loco conveniunt et ex eo probari possimt.Haec satis sint de confessione peccati (3rigiualis seu nobiscum nati,quod tarnen toti mundo abscouditum est nee revelatur A-iribus, rationibusaut speeulationibus nostris, sed potius obscuratur, defeuditur et excusatur.25 Ideo opus est verbo Dei de coelo, quo reveletur haec naturae immundiciesseu vicium. Qui verbo eredentes, confiteamur haec sie habere, etiamsi totanatura reclamet, sicut cogitur reclamare. Haec huius Psalmi, imo totiusScripturae seu Theologiae difficillima doctrina est, sine qua impossibile estScripturam recte intelligi, sicut recentiorum somnia probant. Nunc sequitur:30 vn.Ecce enim veritatem dilexisti, Incerta et occulta sapieutiaev.tuae manifestasti mihi.Multis uominibu-j hoc loco Interpres, quisquis fuit, culpandus est.Nani praeterquam, quod membra versus inepteconfudit, etiam impiam sen-35 tentiam generat. Quid enim est, quod vertit: 'inceiiam sapientiam'? Absitenim a Christianis, absit a Doctore eorum, Spiritu saucto, ut incerta et26 Qui AB; quiu Erl. Ausg.; viellncht besser: Cui, vgl. Ss oben Z. 7.Sutêrs Söcrfe. XL, 2 25

38G Eiianatio Psalnii T,l. 1532. (1538.] (V. 8)Hs] incerta, cum apud eos debLcat esse certiss[iina persuasio verit[atis et iufallibilislux. Non magis puguat scrip[tura quam contra incertitudiuem etc.'Ecce veritatein diligis iu occulto, sapientiam in abscondito doce me':Hactenus audistis ipsam summam doctrinae, rera, quae fuit huiusmodi, utagnoscatis nos totos in p[eccatis natos, viventes et moLiiente.s, et iustificetis &dei gratiani, qui per iioc glorilicatur, dum nos confundinuu' lioc capîtedoct[rinae. lam incipit coufutationem, contra ornnia contraria huius doct^rinae,primum geiiere, [881.40"] deinde specie contra l[egem Mosi. Observandumetiam est, in hoc psalmo propiietam loqui de deo tjiliorum Israel. Nos hactenusdeprivati, pes[sime confirLmati, qui putabamus, ista verba dicta con- lofuse ad deum, sicut TLurca de deo loquitur. Omuia scrip[turae verba Huuiita deo rcvelato, quem possis palpare certo loco, verbis hab[ere alligatura. Hiedeus f[iliorum Is[rael fuit in T[emplo Ierus[alem, promis[sionibus, Signiscertis fuit, Sicut non constituimus vanum, uudum deum, qui cog|itationibusno.stris etc., Sed in certis. Judei relinquentes deum, qui se certis verbis, issignis, loco, ibant alius in vallem, etc., et finxeruut et vagati sunt post suasincertas relig[iones. Ideo hec dico, quia liec habent niagnam vim ad intel-2 (Niliil) Non 7 contra fehlt 17 niagnam] magnuni„i'^M dubia doceat. Nam hie, si usquam alibi, debet esse plena 'nXi]QoipoQia,oertissima persuasio seu veritas et infaliibiiis lux, qua Deus pei' verbum etSpiritum suum mnnit, confirmat et certissimas reddit conscientias nostras. 20Quare abiiciamus istaiii 'incertam sapientiam', quam imperitus Tnterpressignificat, et quaeramus tum verba tum sententiam luijus loci propriani.Hactenus audivimns summam doctrinae Christianae, ut scilicet agnoscamusnos totos esse in peccato positos, imo esse peccatum etiam tum, cumconcipimur et formamur in utero matris. Qui igitur ad hunc modum agnos- 25cunt suam impuritatem et reiiciurit se in misericordiam, hos consequi misericordiamideo, quia Deus hac confessione gloriticatnr et promisit confidentibnsin se veniam. Post haue doctrinam sie absolutam nunc per anthitesin coufutationeminstituit, qua eos confutat, qui huic doctrinae contraria aut doeeutaut faciunt. 30Observandum autcm hie quoque est, quod supra monui, Prophetamnon loqui de Deo absoluto, sed de Deo filiorum Israel, qui se certo verbo,miraculis certis, etiam loco certo in Hierusalem revelarat et cuius promissionespatribus factae extabant. Hie Deus non est vagus Deus, sicut TurcaeDeum colunt, sed est Deus revelatus et, ut sie dicam, sigillatus, qui certo 35loco, verbo et signis certis se ipsum circumscripsit, ut agnosci et .appraeliendipossit, ne vagentur studia pietatis, sicut apud ludaeos,

!Enairatio Psalmi LI. 1532. [1538.] (V. 8) .387Hs] [ligeudam scripLturam 8[aDctaiu, quia loqui[tur de deo promissore et se signisexter[nis et locis se ostendentem, ille includit Christi proinissorem. SicChristus uon excluditur. Si ille incerte cog[itaret de deo coeli et ter[rae,exclu[deret Cliristuin, Siciit T[urea disputat de deo et habet vagas cog[ita-5 tiones de incerto deo, Ut Papa et omnes sectarii. Ideo videndnm, neamittendiis Christus prae nimia relig[ione.Dielt ergo: 'Ecee, veritatem diligis': Inciplt gLeneralem illam coufutatiouem,quasi lingat opponenteni. Num dlcis de hls, qul lustl? Numsolus sapis? Ut hodie Pap[a: Nostri pâtres num omues erra[verunt?10 omues ne damuati? et inclpit contentio de vooabulo Ecciesiae: uou tarni'ortiter pro ulla re certat quam pro Titûlo ecciesiae, quia aiFert secumJudicium super omnes doctLriuas et veritatis et salutis. Ideo uou tarndoct[rinae repug^naiit quam huic rei, quod veliut dici Ecclesia. Noluuterrasse. Si irrepseruut multa scandaia, abusus, tameu sumus pop|uIus dei15 Sic ludei feceruut et Tur[cae. C:iuotqut)t voluut salvi lieri, voluut habereuomen pop[uli dei, Ecciesiae, et TLurcae max[ime. Uli colunt deum, quiddicis ad Illos? Ut Pâulus de phaLrisaeis: laborant diês et uoctes, 'habeut niöm. io, a5 videndum o ne c aus uon 17 laborant] laboratDr] precium est id observare, sed loquitur de Deo certo vel promissore, qui se revelavitverbo et promissiouibus et signis exteruis. Talis Dens includit Christum20 futurum, quia uou simpliciter seu absolute Deum iutelligit David, sed talemDeumiutelligit, qui per filium secundum proraissioues patribus facta« salvaturus situniudum.Multum igitur iuterest iuter Davideui, cum de Deo loquitur, et interTurcam, ludaeum aut Papistam. Hi enim de Deo vago loquuutur et aguiU, quiahos suscipinnt cultus, qui sunt sine verbo Dei, nee haerent in exteruis signis,as quibus se Deus iu lihristo revelavit. Hoc autem est plane auiisisse Christum.Ego autem ideo haec adnioneo saepius, ne prae nimia religlone Christumamittamus, extra quem uon est alius Deus colendus aut quaerendus.Instituit igitur Propheta hie generalem confutatiouem, quasi habeat inconspectu aliquem, qui contra doctrinam iam traditam haec obiiciat: In30 geuere damuas omues, cum tarnen constet uuiltos bonos et sauctos esse,quoruui vita et mores iutegri et siue querela sunt. Num solus tu sapis?Sicut nobis hodie obiiciunt in simili argumento: Num soli vos estis Ecclesia?Num soli habetis Seripturam? Omnis euim couteutio est de nomine Ecciesiae.Id uomen quia affert secum iudicinm de religlone, de salute et vita aeterna,35 ideo furiose pro eo adversarii dimicant. Non voluut videri, quod errariiitaut- impia docuerint. Et quanquam uegare nou possiut manifestes abusus,qui paulatim iuvaluerunt, tameu non ideo voluut de Ecciesiae noraine cedere.Sic Ttu'ca pertinaciter retiuet hoc uomen, quod colat verum Deum. SicSynagoga. Sic nostri adversarii etiam vi et armis hoc defendunt, obiiciunt25*

388 Enarratio Psaliiii LI. iniiS. [Ibi8.] (V. 8)Hs]Zeluni cl[ei' et legis et studeul perveiiire ad promis[sioncs patriim multisceremoLaiis, elee[mosyuis, pietatibLUs. T[urca habet multas oratioue.s,Monachi asperum vestitura, escam. [SBl. 46''] Omnes perditi? SBttb nid^tanbeV"§ btau§. Quid de Carthûsianis, ludeis, qui summa relig|ione seiiiaeeraut? lilt si hodie induerem cappam, plures couvertere[m quam mea sdoctLiina, quia Muiidus vLult decipi et convorti raendacio, quia hoc spectat:nie vestitur grisea tunica et [iêt JQUev. Magiîstratus nihil est, fidelis uiaterfa[milias nihil est. S)0§ ift ratio huuia[ua, haue rel[igionem mundi ampleetitnr,se diversum ostentare quam communis vita. S)q§ ift religio mundi etsap[ientia: Ne videatur maritus esse, femina, ancil[la, sed ire in aug[uluiii met uiirLari contra mundum totiim, et tarnen velle sapientiorem omnibus. 2)a§finb M()nacii[i, Papîstae et TurLcae. Tureae uon edit'iîcaiit, ci'go sunt Sancti,et A multis abstinent quam Christiaui, ergo sancti. Nuni iili onnics

Eiiiuiatio l'salmi LI. 15.'i2. [1538.] (V. 8) 389Hs] et glorificatioiieni dei, qLiiicquid praetcrea geritur, e.st liypocrisis. Ergo'veritay' accipe pro siui tota latitULdine, Noii veritateni in verbi.s, sed oiiiuia,quae iu iiobi.s, quae vivimu.s, diciimis, cog[itamus, suut vera solida, noufallacia, qmbus uou soliiin uon fallamus mutidum, sed nee nos. Politica verita.s,5 quod aliquis vir Civilis, qui sit fiicate, re vera ein fc^üldf, qui est nialoiugeiiio, TereLntiiis. 3)a§ tft politica, ut sie vivas, ut seutis, ut Poiupo[nius,Aristides, SocLrates, Catho, qui ba§ btng mit eritft. gemeint, rerapLublicam,CatilLina falso; qui sine fraude prospicere reipuiblicae, boS ift verita.s politicaAristotelis. Apud gentes etiam reperiri bLOuiis, fidelis mercator, qui nou10 lio[iiiiues Bctreugt. 2}[nfer '^L^'^r @[ott lât on bei veritate m(|t gnug;requirit eam, sed tarnen nou integra. Est altior quam; mundus ignorat,quae est '^ve[ritas in abscondito'. Politica praestatur ab hominibus, aut sinou, iudicatur et docetur, ut Ar[istoteles, Cicero. Et totus mundus quaeritur,quod mundus sit iu mendacio et fraude; illam potest ratio huniana iutel[li-15 gere, [331. 47*] sed haue non capit, quae est 'veritas in abscondito, iuyste[i-io\4 non (2.) fehlt 8 prospicere] perspicereDr] propter quae coniugia et civilia officia uegligunt tanquam impedinienta suaesanctimoniae. Hi igitur sunt, qui, cum audiunt Universalem hanc, quodomues sint peccatores, plenis buccis obiiciunt vitam et observantias suas:Num, inquiunt, omnes nos daninabis? Num nos obiicies omues Sathauae?20 Ita, inquit Propheta, damno omnes vos cum omni vestra sapientia,cum sanctitat« et iusticia vestra omni, Quia tu es Deus, 'qui diligis seu exigisabsconditam veritatem'. Ita enim sonant verba in Hebraeo: Nou diligismcudacium, hvpocrisim et fucum. Ergo vocabulum veriiatis simpliciterpraecidit et damnat, quidquid praesmnitur extra hanc doctriuam, item quid-25 quid operum et iusticiae esse potest apud Turcas, ludaeos, Papistas extraverbum Dei, istas omues iusticias et sanctitatem istam simpliciter vocatmendacium, quod nou solum non diligat, verum etiam summe oderit etexccretur Deus. Neque enim vocabulum Veritas ad verba tantum refercudumest, sed in genere ad omuem vitam, ut, quicquid diciraus, cogitamus,30 vivimus et sumus, sit certum et verax, quo non solum non fallatur mundus,sed ne nos quoque.In mundo quotpie est veritas politica, quae verbis et vita praestatur.Sed ea eiusmodi est, ut multa habeat admixta vicia. Sic Pomponius Atticus,Aristides, Socrates fuerc homines veraces et sine fuco. Sic multi inter gentes35 fuere veri coniuges, qui fidem datam uxoribus egregie praestiterunt. Sicinvenlas alicubi mercatorem veracem.Hanc politicam veritatem Deus requiritet quotidiana exempla ostendunt, non impune esse, si quis aliquid contracivilem veritatem faciat. Sed neque pura est haec veritas, si spectes iudiciumDei, haerent enim in ea multa foeda \-icia, et Deus longa maiorem

390 Enarratio Psalmi LI. 1532. [1538.] (V. 8)Hs] MahoLmet, pono casum, quod verax politice, tarnen oninia, i[uae egit, fuerunt111)11. 3, 6*^1116111100111111'. Ego scio, quod fiii veraciter Moiiaeh[U.s, ut P[aulus: 'sineculpa in lege', tüax mein QL^nger ernft, iiascebar et indig^nabar, si trausg[redividebam ordinem. Pono, quod sim tarn verax aliquis, tarnen mea veri[tashypo|^crisis fuit; latebat, tarnen nie non jjotui iudicare, donec revelabatur illa sveritas, quae 'in abscondito', ba JU ÖLtlfer ^[eiT ®[Ott luft JU f)at.'Diligis': provocat .hoc vocabulo odium. Alii Sancti, (jui inceduut inZelo legis dei laudabiles et sperant sc diligere deuni et obseq[ui deo etc.,Uli habent lianc fidLuciani niaxLiraam, se diligi a deo. Putant suas rel[igionesesse delitias dei. Ideo Eniph[asis in vocabulo: 'Dilig[is', q[uasi d[icat per loAnth[ithesin: quam exec[raris, quam divino odio odis istos super[bos S[anctos,qui inceduut in relig[ioue ficticia et iustitia civili, quia iam scio, quod tibimax[inie displicet. Fortis[sinia confutatio, siniul tarnen doct[rina et eruditio.Nostra consolatio, qui habemus veritatera, qui docemus, fatemur totos p[eccatoresnatos, viventes in pLCCcato. Non possunius statuere, quod deus nos is4 vei'JLtas o y a fehltDr] veritatem requirit; ideo addit: 'Tu diligis eam veritatem, quae in absconditoest', quasi dicat: Veritas politica, quae iu mundo est, potest praestari etintelligitur saltem ab horainibus. Fdeo Aristides, Pomponius niagni nominisfuere inter suos. Econtra audimus quotidianas querelas de perfidia, meudaciiset fraudibus, quibus homines inter se utuntur. Sed illa veritas, quam Deus aodiligit, ea non est ita exposita oculis, sed est in abscondito et latet. ErgoMachomet, etsi politice fuisset verus, tanien coram Deo fuit niendax. Egoetsi vere et sine fuco monachus fui (pono enim me saepe in exemplum, sicut5Bi)ii. 3, 5 Paulus se vere Pharisaeum fuisse scribit), tarnen coram Deo fui mendaxpropter superstitionem et hypocrisin, quam non videbam, latebat enim abs- 35condita sub specie sanctitatis (sicut etiam veritas abscondita latet), donecper verbum argueretm-, et revelaretur veritas haec abscondita.Ad tales respicit Propheta, cum dicit: 'Diligis veritatem in abscondito",quasi dicat: Uli alii fucati saucti, qui inceduut in zelo legis ii-repraehensibileset sperant se diligi, qui pro iusticiis suis parati sunt raori et putant se ac 30studia sua es.se Deo in deliciis, hi sunt, quos extreme odisti divino et insuperabiliodio, quia tu tantum diligis absconditam veritatem , istos hypocritaset superbos sanctos, qui inceduut in religione ficta, non diligis. Adhunc modum cum confutatione doctrinam et consolationem David coniungit.Nam nos, qui veritatem Dei gratia habemus et contitemur nos esse peccatores, 35Deum autem iustum esse, non possumus ita plene statuere nos a Deo diligi,sicut isti in mendaciis positi statuunt et pleno ore iactant se diligi. Imocum videmus multitudinem impiorum ita praefractam esse et sie praesumerede iusticiis suis et Dei dilectione, saepe deiicimur animo. Sed hoc facien-

Enanatiu Psalmi LI. 1532. [1538.] {V. 8) 391Hsjdiligiît. Et ijuatido vidêiiiu.s impios (am seciiros, gaudente.s in sua iuiustitia,terreruiir, iit posset quis tlLicere: eS' fei) fali(§. Ipsos coiitemnere videmuspeccatiim. Tu odis fucatos istos tani iu doctLrina quam vita quam religLiunequam pictate. Eoriuii veritas suminum meudacium, relig[io iinpietas. Sed5 Xos sentimus p[eccatum, illi uoii, ideo uou terrcutur, non habent alLflictamcon[scientiam. Ego, qui seutio, vexor et deum me odisse.^ Et tameu resverisLsima, quod confitentes p[eccata deu.s dil[igit, quia ibi coufes[sio et fidesverbi, quo declaramur peccatores, i. e. veram illam cog[uoscimus doctriuam,scilicet qua docemus C0Qf[iteri coram te sirapliciter peccatores, hoc placet10 tibi. Sed natura Abborret dicere. [331.47''] Si mernm pLeccatum, tum deusdeiiciet me ad iuferos! Nou veraces pec[catore.s perdit, sed qui puguautcontra hanc cogLuitionem, quia deus est, qui promisit filium missurum contriturumcaput, vult nos salvos fieri a pLeccatis. Ideo requiritur, ut ag[noscaste damnatum et morti ae^ternae addictum. S)a§ êift 'verLitas in abscondito',15 theologica, non politica, (juam nemo seit deo valde grataiu. Sic in alio psalmo:'Dilexisti iustitiam et perdes omnes, Non voleus' etc. Impius: '@ott fc'jfVie'nf4 Sed c aus Si 6 oflisse] odire 15 gratam] grata') Nämlich unsere Lehre. ') Erg. puto.L'r) dum erat potius, ut laeticias et triumphos istos contemueremu.-i et statueremus,eos esse ceu stercora in oculis Dei et abominationem, quia Deus fucuin tarniu doctrina quam vita odit. Ergo hypocritarum pietas est .summa impietas,M eorum vcritas est suramum mendacium. Contra, qui .sentiunt infirmitatemsuam et agnoscunt peccatum, hi sunt in veritate. Cur igitur pavent? Curnon confidunt, cum hie audiunt dici: Tu Deus e.s, qui diligis veritatem absconditam?Utruuque igitur perverso modo fit: Fucati sancti praesumunt dedilectioue, cum sint in odio, Econtra, qui in veritate sunt, qui credunt et25 confitentur, secundum quod audiunt iu verbo Dei, (juod scilicet sint peccatoresa tempore conceptionis et quod solus Deus iustus sit, hi de dilectiouedubitant et metuunt iram, quia natura aliter non potest cogitare, cum videtpeccatum suum, (juam quod Deus peccatores oderit. Haec est sapientianostra. Sed David aliam sapientiam docet, coelesteni nempe, quod Deus30 peccatores veros non abiicere, sed diligere velit, Econtra, qui hanc confessionemimpugnant et nolunt esse peccatores, eos mendaces esse et Deumodisse eos. Nam cur paveat peccator aut cur iram metuat, cum Deus raiseritfilium suum, ut pro peccatis satisfaceret? Non igitur de iusticia nobiscumvult disceptare, sed hoc requirit, ut agnoscamus nos esse peccatores. Haec35 agnifio seu confessio est veritas, non Philosophica, quam audit et videt ratio,sed Theologica et abscondita, quam tantum \-idet et audit spiritus. IgiturDeus veritatem hanc diligit, contra, quicquid non est in hac veritate, hocodit, sicut alibi dicit: 'Non volens iui(juitat€m tu es, Deus'. Pharisaeus igitur, w 5,5

392 Enarratio Psalmi LI. 1532. [1538.] (V. 8)Hsj gelobt, totie.s ieiuuo' etc., ergo sum pius, uou peceator. Tu es, quem deusabomiuatur, quia deest tibi 'veritas iu abscoudito'; concedo eara tibi inpublico, sed nihil ad haue. Idem est, quod sequitur:'In obscuro sapientiam docc nie.' Est eadem sententia. Ad h[unc^"gjj'ä^^gversuni alliisit, quando dicit de 'veritate dei'. Item 1. Cor. 2.: 'In abscon- sdito, quam uullus principum\ Imo sap[ientia mundi est inimica huic, non!iJ!att[|.ii,25potest ei subiici. Sic Christus Matth. 11.: 'Revelasti, Abscondisti a sapLientibus.'Claris[sime habes differeutiam. Non dicit: 'abscondisti hoc a stultis',sed: 'a sap[ientibus et intel[ligentibus.' Et Pau^lus uou dicit, quod inanesnon iutelLlexerint hanc sapLientiam, sed 'principes mundi', apud quos est w^"sap[ientia, si non in persouis, tarnen in consiI[iis, quia debent imperare. Istiomnes sap[ieutes, q[uicquid est lucis, nihil intel[ligunt de hac sap[ientia.Ideo dicitur 'sap[ientia in myste[rio abscondita', quae non revelata sapLieutibus;uobis revelata per Sj^piritum SLauctnm, ut sch'emus. Et hoc experientia,quare damnaut nos hereticos etc. Ipsi haue sap[ientiam non videut, quia uest in abscondito. Oportet nos esse patientes hanc sapientiam stultis^simamhominum, quia diab[olus excecavit eos, Ut ludei non potLueruut viderelit^t'sfä Mosern. Ipsi habent locos Eccl. 55.: 'Remittite et' etc.; quae sonant deü[peribus nostris, colligunt, sed nesciunt, quid b[ouum opus et quomodo4 über obscuro steht täte [d. h. es ist zu lesen: obscuiitatey ö hinter allusit nochmalsad hunc yersum zu Mjlö Dlux GLeorgius rDr] (jiim ieiunia et virtutes suas commemorat atque ideo se Deo nlacere statuit, 20Siit. 18, 11 f. ,. . . , . .^.....fallitur, quia Deus diligit veritatem in abscondito. Etsi igitur Politica veritasadest, tamen nisi accedat haec Theologica, nihil nisi odium et ira Deirelinquitur.'lucerta et occulta sapientiae tuae' etc. Tu sie redde: 'In obscuro velabsconditam sapientiam doce me'. Est autem eadem sententia cum superiore, 25sapientia euim et veritas sunt idem, sicut Paulus qiioque eadem significationeSöm. 1, 25 utraque utitur: 'Detinentes veritatem Dei in mendacio', Rom. 1., et in1. fior. 2, 8 Corinthiis : 'Sapientia in mysterio abscondita', hoc est, quam nullus cognovit,cui ratio non potest assentiri ac subiici, sicut Christus dicit Matth. 11.:awatt^. 11, 25 'Abscondisti ea a sapientibus et revelasti parvulis'. Non vocat absconditam aoa stultis et simplicibus, sed a principibus mundi, ab optimis et sapientissimis,ut nihil de hac sapientia iutelligant. Ergo manifesta causa est, cur tumveritatem tum sapientiam absconditam vocet, nam experientia id satis docet.Cur enim Principes mundi, cur Pontifex et Episcopi Euangelion nostrum persequuntur,nisi quod est abscondita doctrina haec, quam non possunt videre »*1. Bio je 34, 30 et ferre? Sicut ludaei faciem Mosi radiantem ferre non poterant. Posteahebetes suos oculos in Scripturam couiiciunt et colligunt mutUas ac nonSir. 28, 2sane intellectas sententias: 'Remittite, et remittetur vobis', 'Deus creavit

Euarratio Psalnii LI. 15o2. [1538.] (V. >S)393Hs]fiiint, [33t- 48"] tnnquani iiisipiîeutes, et excecaul et induraut ,se iis locis.'sap|ientia' et 'vcritas' klein, «juod coguosco dciiin et lueip.suiu. ijuomodo?ut auditum, quod deus promisit se redempturuui omnes, qui sentiunt sepeqcatores erga se, et quod uiilla salus iiisi dicendo cum p^ropheta: 'Tibi5 pec[cavi, ag[nosco peccatum meum, in peccatis iiatus', Et tu itstis pec[catoribuspromittis salutera et gratiam. Ista est sap[iciitia abscondita et ita, ut, sijn-aedicetur, Inculcetur, tameu abscondita, quia ratio huLuiana lan llic^t t)tnÔtt !omen, ut dicat se peccare iu oninibus, (piae facit. Tarnen kuui consul,praedicator, — Num oniuia erronea? Deus uon tarn crudelis, ut sineret uos10 errare, T[urca. Oportet illa etiani bona esse! Veracia sunt, bono Zelo facta,sed uon secundum 'sap[ientiam', hoc, quod b[ouuiu coram hominibus, niahnnet er[roneum coram deo. Est sap[ientia in aperto et publico. Sic ego etnos, cum audimus viventes in carne, Non possum d[icere: Ego scio, (juoddiligis me et letaris super nie, quoties Iioc dicaLS. etiamsi sonsero peccatum,15 lameu scio te optiine favere, quia tu diligis cos pec[catüres, qui nietuunt et5 natus] iiatis [Endumj ist veranlaßt durch peccatis^ 6 promittis] promittitis1) S. oben S. 376, 17.Dr]lioiuiuem rectum et relitjuit cum in manu consilii sui'. Huiusmodi senteiitiasstulte urgent et iusipientiam suam toti mundo testatam faciunt.Haec igitur est veritas, haec est sapieutia, quod cognosco Deum etme, quod Deus prouiiserit se redempturum oniiies, qui sentiunt se pcccatores20 esse, et quod nulla sit salus, nisi dicamus cum Propheta: 'Tibi soll peccaviet malum coram te feci. In peccatis conceptus sum' etc., hoc est, nisistatuamus damnatum et malum esse, (juicquid ratio et voluutas est iu homine.Atque haec sapientia et veritas est in occulto seu abscondita, quia, etiamcum docetur, tarnen non creditur nee capitur a mundo, imo nos ipsi saepo25 contra haue sapicntiam puguamus nee possumus in totum abiicere fiduciamnostrorum operuni, sed sentimus, Etiamsi saepe erremus et labamur, tarnennos uon errare in oninibus coram Deo. Alius se putat repraehensione carere,quia sit bonus maritus, alius, quia sine dolo in contractibus agat onmia.Turca etsi dubitare cogatur de sua religione, tamen Deum non putat tarn30 esse crudelem, qui omnes alios perdat et nos Christiauos solos faciat sapere,praesertim cum ij)si, quod ad externos mores attiuet, satis [33g. Hj asperevivaut. Haec bono zelo dicuntur et cogitantur, sed sunt veritates in publico,in abscondito autem sunt mendacia. Tolerat autem Deus lianc politicamveritatem et etiam ornat praemiis prtijiter publicani pacem, quia alioqui haec35 societas et vita non posset consistere, et tameu coram Deo ac iu iudicioDei haec politica veritas nos non sublevat sed oportet adesse veritatem etsapientiam illara occultam, ut confiteamur nos esse peccatores et tameuerigamus nos iterum, cum mors, conscientia et sagittae diaboli sentiuntur, etdicamus : 'Tu diligis veritatem in occulto', hoc est, diligis coufitentes peccata

394 Enarratio Psalnii LI. 1532. 11538.] (V. 8)^^1„„ ... setitimit peccatum, (luia illis saluteni et viitain eiteniam promisit: 'Sanis5)l(lttl).9,12i.. , .iinn opii« inedico, lustis nou opu.s poeiütentia, .'jcd econtra.' Ideo uo.s ipsinun ciedinuis. Ideo nianet sapLientia in abscondito coram t|oto mundo,etiam in nostia cârnc; ratio loirb t[oE et tori(^t' btllber. Si caro nonsiöiii. 7, S3 re.sisferet liuic sap[ientiae, essenius in celo et paiadi.so, .sed 'c[aro militat, scap[tivat' in sap[ientia carnis: Dens Oec|ononnira non exaud[it, est tyrannuspec[catoribus. Sic ratio et coDLScientia, inde fit turba[tio et inquietudo animi.Est etiam confntatio et eadera sententia, quod ceterae sapLientiae sintsap[ieutiae, sed in pubLÜco, fucata, impia coram deo, et eo maxîme, qnodaddit sibi fid[uciam et credit se placere ista sap[ientia. [331. 48''] Papa bene lorexit, redegit rusticos et princi[pes in ordLinem et tremefacere potuit orbein(er[raruni una schediila, — sapientis[simum regnuni, Ratio cogitnr tremereet revereri maxirao consilio constitutum. Sed si talis Monachis est sapientia,sed coram deo est diab[oIi mot[us, (juia sperant se ii[abere sapLientiam,placere deo. Extra lianc veritatem, quam confes[sionem et sap[ieDtiam'*, qua utu^ solus sapiens, q[uicquid docetur, vivitur, est damnatum, quia tu nouS aber ceterae steht religiîones 10 nach placere nochmals se 16 sapiens] sapies') = veiriickt, wütend. ^) i}rg. nos dicimu.s. ') Nämlich GoU.Pr]et credentes promi.ssionibus tnis, (juod talibus velis esse misericors. Atqvieetiam in hac parte est sapientia et veritas illa occulta, quod animi nonpossunt se erigere, ut in peccatis suis credant .se diligi. Ad iiunc modumet iiostra conscientia et mundus arguuiit, lianc .sapientiam in utrauque parteni aovalde abseonditam esse. Nisi enim etiam in credentibus ratio Imic sapientiaeresisteret, nihil obstaret, quin haec vita iiobis Paradysus esset, plena gaudioet leticia. Sed caro etiam in sanctis manet caro et reclamat spiritui et verboac sentit Deum peccatores non solum non audire, sed etiam odisse. Haec8iöm. 7, 28 est sapientia carnis, ut saepe iam dixi, 'militans' contra haue abseonditam assapientiamSpiritus.Est igitur hie versus confntatio quacdam, (juod caeterac quidenisapientiae et veritates in mundo sint manifestae et publicae ac corammundo fuco suo vendibiles, sed coram Deo iinpiae et mendaces et stuitae,maxime si fiducia aliqua accedat. Haue autem solam et veram veritatem 3oesse, sed abseonditam, confiteri, quod solus sit Dens iustus et nos peccatoreset quod peccatores agnoscentes suam miseriam et confidentes misericordiaenon vclit abiicere pro merito, sed ex gratia salvare. Extra hanc veritatem(juicquid docetur, creditur, vivitur et geritur tanquam ad salutem aeternammeritorium aut promotorium, ut sie dicam, est damnatum, quia Dens tantum 35diligit sapientiam abseonditam et coelestem. Sic enim dixi textum reddendumesse, ut non sit 'incerta' sapientia nostra, sed certissima, et tamenmystica seu in mysterio abscondita, quam ratio non iutelligit, nisi a Spiritu

6Enarratio Psalmi LI. 1532. (1538.] (V. 8) 395Hs]diligis an ben eufcrlt(^[eit institia, sap|ientia, .sed in veritate abscondita etsap[ieiitia oc[cidta. Ideo |oI§ lÜC^t ^Ctffetl 'incerta', sed certissima sapLientiaest, quam ratio h[iimana iion capit, (jnia omues sapîentiae huniauae suntincertae. Muudus est 'proceila terveu.s maris', ut Esa. Leges hodie valent, Sei. 57, 2u5 cras nou, niutantur mores. Sic sap[ieutia mundi. Nostra est certa, (juia estextra nuuidum, sed corani deo certa, stabilis et firma. — Quare iam iucipitpetere? vertit totiim psaluiuni in preces. Nisi iam haberet, non possetpetere. Qui potest pleua f[iducia dicere: 'lîbi' etc., 'in abscondito', habettidem, «juia sunt verba fidei et istius Confes[sionis. numdus audivit se natum10 in orig[inaJi pLeccato, sed uon credit, alioqui desperaret, quia ratio: si, ergonon spes salutis. Ideo recta sap[ientia in abscondito. Natura pii plus sentitirae, iudicii quam redemptionis etc., Impius fere nihil irae, sed favorem.Monach[US iactat suam gloriam simillimam Christi. Ideo plus, cum ceperitapprehendere hanc sapLientiam, non potest cessare a precib[us. Zach[arias:6o

396 Enarratio IVuliui LI. 15.'i2. [1538.J(V. 8. 9)Hs] fiitiiiii ot 11011 cessat gemitib[us. Priniitia.s habet etc. Noii tantum habeo,!»iatti).c,7(iiiaiiliiin vollem. Ideo ista cog[itatio Bringt oiatioiieni mit, illam veram, iion'MultiloLqiiium', [St. 49=^] ut potest JJIQIX an ftauucn, Scilicet: velim lib[eiitercredere ex corde, utiuam nulla in ine piigna carnis! douec sentinius p[eccatimorsum, noii eessat gemitus. Et liaec ratio, quare pii semper loq[uantur, quasi'••nou liab[ercnt gratiam. Et sunt verba noii pec[catoris sed Sanctis|^siini viri,quia aginoscit piêccatum siuim. Veraces S[ancti, qui habent veritatem inauf. 18, isabscondito, sie loquiuntur: 'Propicius mihi pec[catori.' Et uisi haberent iampro|)iciiim deuin et rLeiiiissionem pLeccatoiiim, non possent iiec verba dicore,S!iii. 18, 12 sed sicut pha[risaeus: 'leiuuo bis.' Hoc ideo dico, nt non rclinquatur scru- lopiilus, quare ille petat, quasi impius possit impetrare, sed pius, qui âtgustum iuiius doct[rinae; iste provocat maiorem sitim, muudus, c'[aro, dia-SRöm. 8, 26 b[olus resistit. Ideo manet ibi 'gemitus' cordis, quem nullus homo potest'ex]irimere'. Maior ille gemitus etc. Coepi gustare illam sapLientiani, da, ntWi. 3, 13 feft 'evgrciffe'. Ibi vides eum coutiteri istam maliciam cârnis. Muudus non issentit etc. In aliis videt omnia, impietatem etc. Sed cum seipso habetCiüä) äufûn, quod non potest credere.V. 9 'Asperges': Confutavit hoc genere qûidquid relLigionis, sap[ientiaeextra Christum. Iam ad spiritualia it et gretjtt bcm 5Jiofc l)t)n ben iaxb.'-4 3Ro[ci9, 9 Numeri , Ubi mandatum occidi vacca[m rufa[m et eins ciueres colligi, qui 202 vellem c aus vellet 3 ut vur der Zeile 12 gustum c aus gustus 20 vacta[m]vaca') Sprichiv., = rügt, kmiigiert ; vgl. Unsrc Ausg. Bd. IT, SiX), in.Dr] precum\ Pii onim semper loquuntur, quasi sint peccatores, sicut sunt etiam,sed quia in veritate sunt, diliguntur a Deo et sunt in gratia. Hie auteuiseusus gratiae quia infirmior est propter carncm, ideo etiam cum habentremissionera peccatorum, tarnen remissiouem jieccatorum orant et gemunt.s;iit. IS, II Contra securi peccatores dicunt: 'Ago tibi gratias, quod nou sum sicut 25caeteri', sicut ille apud Lucam.Haec est causa, cur pius petat gratiam, qui iam coepit esse pius etliabet gustum huius doctrinae. Hie gustus provocat maiorem sitim, namanimi noudum acquiescunt in primiciis spiritus, sed libenter haberent pleniüiijii.3, 12 tudiucm , sicut Paulus dicit: 'Nondum appraehendi uecdum peri'ectus sum, sused sector, si appraehendam, sicut appraehensus sum', Philipp. 3. Ad huncmoduiii David hie etiam facit, quasi dicat: Scio te diligere istam veritatem,ijuam in me coepisti, fac modo, nt certius appraehendam et ne dubitem.Confitetur enim maliciam carnis nostrae,quod, etiamsi mundus cum molestiiset occupationibus suis non esset, tarnen nos ipsi nobis adversamur et pugna- 35mus contra haue sapientiam. Nee vult caro nostra id credere et ei assentiri,quod docemus et dicimus.

tEuanatio Psaluii LI. 1532. [1538.] (V. 9) 397Hs]ciDi.s immersiLS aquae, — erat beuedicta, quae ro.servabatiir apiul sacerdotes;et PapListae hiuc; liaec fiiit ludeis iiecessaria, Ubi, quütiescuuqiie polliitiis,4.TOoitio,i2spergebat se ista aqua. Sic iio.s fecinius mit qiiotLidiaui.s pec[catis. lu Exo. 2. TOofe 24, smit bem sangnine. 'Si vitulae saiigiii.s', Jii Eb|i-aeos. In Iiidais[m() nlêmen5 fie hyso[puiii ciiiii laua et oiiiuia uteiisilia spargebant. 2)0'^ loil'b et t)ie tjei"jicfjen et tüirb bem legi in ba§ tnoul greiffeil ' et significare, (juae legis fueritCiebv. », 13a,s[)ei'sio.[iöl. 49''J16. lulii.IA|udisti.s prox[inio versii, quomodo .spiritiis dêi damuetin imiveisiiiu (mhiiok iustiLtiarios, sapiente.s, veritates et Htult|itias; iinanilü illaiii veritateni, quae est in abscondito, et sap[ientiam, quae est in niyst[eno.Sic tractandani est i)[eccatnm, ut non quaeratur renicdiuni nee pax con|scientiaeullius speciei, generis. 'NeqLue ex vol|untate CLainis' etc. (^[uidcpiid poteritôi). i.isvir, sua S[anctitas, sap|ientiii nihil ad rem, quia ipse dilig[it sap[ieutiani inabsoon|dito, abscondita Tniiver[sa sap[ientia, intellectus. Tarn descendit inli par[teui, ad iustitiam illani S[pecialeni, quae est legis dLiviuac. Illani etianirefutamns sicut illain generaleni iusticiaiu quantumcunque. Mera toni|trua,quae absterre[re debent a iusticia M()nacii[(>rnm et fanati|ci>rniii iioniinum, utSac|ranientariorum et Anabâptistaruui.'Asperges' etc. ^ä) loet§ iDol, (jui rein fol töerben et nive albior: si30 tu me asperseris. Nota est hist|oria in lege M|(isi de aspersinnf, Exo. 15.,2. Wofe29,2i8 dauinet] ilä—/•/ aljseoiulitu] abscoii.saDl]') Vf/l S. 396, 19.VIII.Asperges me, Domine, Hyso]U), et nnmdabor; I>avabis me, etv.9super nivem dealbabor.Hactenus in genere dumnavit Proplieta onmes iusticias, sapieutias et25 veritates et praetulit iliam unicam veritateni, (juae est in abscondito, seu.sapientiam, quae est in mysterio, quae confitetur peccata et sperat misericordiaml)ei iustiticautis peccatores, sicut loiian. 1. eadem sententia est:'Quotqnot einn receperimt, liis dedit potestateni filios Dci fieri , iiis qui 3oi). 1, laf,credunt in nomine eius, qui non ex sanguinibus, non ex voluntate caruis,30 uon ex voluntate viri, sed ex Deo nati sunt.' Ibi in Universum damnat,quicquid ratio et quicquid vir, lioc est, quicquid omues homines sua naturaet viribus suis, sine spiritu sancto praestare possunt, et relinquit taiitumlidiiciam in nomine Ihesn. Huic generali confutationi iam subiieit contiitationemspecialem iusticiarum legis seu Mosi, ((uod aspersiones Mosaicae nihil36 sint uec Moses recte aspergat eos, quos vult sanctiticare, sed alia longe])otiore aspersione opus esse.Habuit lex varias as[)ersiones, quae fiebant cum Hysopo et laua, sicutnotum est ex Exodo, ubi Sacerdos et onmia utensilia sacra aspersione ((uasi2.a)!oie2»/iiconsecrabautiir. Eius consecratiouis haec fuit causa, ut non solum dieata

9398 Enanatio Psalmi LI. 1532. [1538.] (V. 9)Hs] Ubi M[Oses aspergebat vestes, vasa et lib[nim legis cum tabei-^naculo, eterat ibi aspersorium, hysopiis, lana, coc[co iuvoliitiis. S)a§ îe§ sauctificaretaberLDaculum, significabat sauctifLicationem istorum vasorum et libri etreceptionem in sauctimoniam dei, iit essent sine propba[natione , (nîiidcjuidpraeterea ipsi spargLerent, sacrificareut in moutibLUS, vallib[us, erant ü[rania sprophana. hoc 1 tab[ernacuhuii erat S[anctitatis istius, vasa sâncta et consecrata,qiiia mandatum dei: conseora! ideo deb[ebant habere tantnm ista Sacra,et nulla; fuit ein pulchra iiiaiestas, colere istiim taber|naculum, vasa propterluandatnni dei, iit nuili lieeret Hmo etc.; etiam Reges non ausi attiugere;2.Hiiii.i6,4f. Az[aria percussus lepra. Et tauien hie dicit, qnod non sanctificaverint etc. loAspergebatur etiam cinere riif'ae vaccae, quae fuit, ut apud iios, ut aquabeue[dicti()uis, per quam delerentur piêccata venialia ef post contritiouemet Confe^ssionem reatus mort[alis pec[cati. Aquam cousecrari non est mahim,sed eis trib[uere, quod deus non trib[uit suis sauctif[icatiouibus, hoc esti.sim. 4. 5 impiuni. PLauhis commendat: 'Sanctiticatur^ etc., etiam uxor et coniug[iuni, isp[anis et viuum, vestis, corpus sauctif[icatur , sed uon ibi rLeniissio p[eccatorum.Si coraed[itis et bib[itis, post beuedicite, non r[emissiouem p|eccatorumaccipis etc. Ideo tribuere r[emissionem p[eocatorum, si asperseris teaqua, hoc est additum diab|olicum. Alioqui [SI. 50*J nou impugn3,remus.Quare non trib|ûere placet in papajtn, Si dLivina consecratio, quae maudata ao10 (Erat) EtDr] sacris usibns in profanos usus non convertereutnr, sed ut popnlns sciret, intabernacnlo omnia sancta et consecrata esse atqne ideo alia sacrorum loca(jnmia prophana duceret et fugeret. Haee consecratio vasorum praecipuacausa fuit, quae apud Simias nostras, hoc est, Papam Mosi exemplo consecrautemtempla et vasa nuHum plane locuni habet, praeter hoc, quod stulta 25imitatione, non ex certo Dei verbo instituta est.4. Wolf 19,Aliud aspersionis genus est Num. 19. 'ex cinere vaccae ruffae', iiuanivocarunt 'aquam expiatiouis'. Unde Simiae nostrae aquam benedictam inEcclesiam invexerunt, quam ceu alternni Baptismum commendarunt homiuibnsac tribuerunt ei vim aliquani ad peccata venialia ablueuda et fugauduni 30daemonera. lüde niille superstitionum formac enatae sunt, quas deliraeauiculac confinxere. Etsi autem creaturam benedicere simpliciter malum nou1.1:1111.4, 5 est, 'sanctificantur enim omnia verbo' et sanctis omnia sunt sanctificata, tarnenea insignis impietas est, tribuei-e sie sanctificatis creaturis, ut aquae, sali etc.,aliquam iustificationem. Quia, si illa in lege divinitus mandata consecratio asnon habebat fiduciam aliquam remissionis peccatorum aut conscientiae consolationem,sed tantum erat ritus ad externam sanctificationem institutus, utesset diiferentia inter vasa sancta et profaua, quid tribuemus Papistaruniconsecrationibus sine verbo, sine causa omni confictis? Istius populi religio

4Euairatio Paalmi LI. 1532. [1538.] (V. 9) 399Hs] Mos[i,iion potuit re[iuissionem ilare p[eccatorum, sed tantiim eraut ritus, cjugsservabaiit ad purgiâtionem exteriorem, ut esset differentia iuter sacra vasaet propha[ua et persona[s, Nisi,ubi casus necessitatis, ut David comedebat etc. «©»"' -'i.'S)o§ finb cereraoniae getoeft exteque popiûluin sauctificaiidum. Tollit liic'>uuiLversum sacerdotiuiii cum suis ritib[us, consecratiouibus et uegat eosposse cousecrari. Et !êt Öcrbtnt, ut eum occid[erent, quia iusauiebat istepo|)[uius in istis cousec[rationibus, ut nos in nostra opera. 'Tollite sacriticia'Sff i, tavestra' etc. Et vol[unt per ea purgare peccata. In iioc iion erant urdinata,et ipsi iBoÜen fo I)aben. 'In sacri[ficiis', ps. 50., lt)a§ gêt inid^ euer 9teudêvu '? süi- m, s10 Posui ista in discretioneni omnium g[entium etc. Et inter vos discrevi levitaset laicos eto. Est adiiuc alia sanctiticatio, quae dicitur: 'In seraine tno' etc. i- »io(c 3, 15'Ipse portabit', Esa. 53; 'senien luulierLs' iu fut[uruiu Christum proiuiss[io. 3c|.53,8 ea(iii) III12 eine Klammer am Rande, zu promisS(îo Z. 12 (/ezoc/en 12 (p) iu') J

400 Enarratio Psalmi LI. 1532. [1538.] (V. 9)Hs] Interim , dumhab[ebaiit hec promissa de Cliristo, deb[ebant sie exter[ne\ivei'e et habere quasdam uotas, qiiibu.s scirent se obseivare debêre ista etexpLectare Christum, sed non fecerunt. Ideo p[ropheta petît asper[sionemab ipso deo et lotionem ab ipso. Respoud[erunt Levita, sacer[dos: Quid,d[omiiie Rex, petitis? Num non hab[etis saDg[uinem, liysôpum? Damuatis t>illa? Omnia inutilia, polluta, iuquit. Si ve][itis aniiuam et cor cum istislavare, — vasa et corpora lavate, ad couLseieutiain, puritatem cordis nihil est.Item expiecto aliiiiii ablutionem. Ergo David hie manifest[us liereticus,blasQihemus et sacrilegus in ÖLauctam legLem Mlosi, Ut ipsi ]>iita| verunt,quia usi lege ad pla[candum deum, ablueudum p[eccatum. non, quia ista wablutio eis promissa in Christo. Christus semper fuit remissoi- pêccatorum,quam praeteritorum, praeseutium et fut[urorum; qui eredimus in5 h)-s[u])uiu] hypl [Schreibfeliler; die Hnml iriir an das häufiye hypiocrit.ie unddergl. gewöhnt] 7 lavare c ims p^Dr) nascitiu-us erat Christus, Deiiide profuit ista exercicia sie instituta esse, nesibi fingerent proprios eultus; ita enim est haec natura, uon potest esse siuecultu Dei. Cum igitur non habet verbuni, ea comminiscitur, quae tum i5geutilium tum Papae exempla ostenduut. ludaei igitur, cum in templo,diviuitus ad sacra destinato, sacriticarent, norant se externum cultum Deosecundum verbura suum praestitisse. Sed externus eultus non prodest adsalutem. Restabat igitur verus et certus eultus interior, scilicet fides infuturum Christum seu in semen beuedictum; hie eultus erat et Deo gratissi- 211mus et ad salutem ueeessarius. lam maior pars hoc cultu ueglecto sacrificiisvolebat salvari. Contra hos Prophetae claniabant et cultum externum sineinterne damnabant, ut docerent, primo eredendum esse in benedictura semen,deinde etiani illa externa exercicia legalis eultus praestanda esse. Ideo Prophetabis obmissis, imo abiectis aspersionibus legis aliam asper-sioneni et 25Hysopuni aliura petit a Domino. Hie sine dubio audivit ab aliis: DomineKex, ([uid petitis? vnltis ablui et mundari? Cur non utiniini lotionilius aMose praeseriptis? Num eas contemnitis ceu inutiles? Cur igitur divinitussunt praeceptae? Non enim Mosi .sed Domini mandatum est. Sed Da\'idpalam ostendit lotioues illas inutiles et pollutas esse, si quis per eas auimam 30seu cor velit purgare; posse mundari vestes, ut vivat populus in externasanctimonia, sed ad puritatem cordis et bt)naui conscientiam alia aspersioneopus esse.Ergo haec manifesta est couftitatio contra depravatores legi.s, qui legevolebant uti ad abluenda peeeata, cum ea ablutio peccatorum promissa esset 30non in operibus legis, sed in semine benedicto, quod eredentes expeetabant.IT ilivinitus B und Erl. Ausg.'] dum Intus A

Enarratio Psalrai LI. 1532. [1538.] (V. 9) 4Ö1Hs] praeteritiim , habemus eundem, qui fut|ûrus, etiain iu praesentem. Ergofacialis arg[nmentum ex hoc text[u, ut ad Eb.: 'Si sacrificium L[eviticum Sctn- ', iivalet, quare' David 'secundum ordinem Melch[isedech?' [SSI. 50''] Item sivale[ret cinis oviiim, quid petit PLi-opheta etc.? Ideo concludit Universum5 ritum l[egis fuisse inutilem et pernitiosnm, si vel[int mundare per iiunc.Concedit eis aspersiones et lotiones, sed imiiidari per haec coram deo, utme deus fcôner âlt quam uivem. 2)a fifjeiben fic§ lex et ELuangeliura. Lexpraecipit, ut sit pop[ulus sacer suo deo. Sed coram se in spiritu, in inter[notab[ernaculo, ubi deus est in propiciatorio, ha fontpt altus sacerLdos unus.10 Ibi tantum una oblatio, unus ingressus per 1 sacer[dotem. Concludit isteversus: Necesse est habere aliam asperLsioneni ad mundiciem cordis, quamfuerunt omnes asper[siones, ritus vet[eris testâmenti. ergo vos ludei legit[imeutamini ve.stris etc., vel expjêctetis ruinam uniLversae re!ig|ionis vestrae. Si,adhuc accipLcremus, hodie permitLteremus. Mooses et David sint istis cereimou.uiis usi, nullo ^ ut per eas iustif[icareutur, sed ut significarent se in fide et') Ei-g. modo.l'r] Nam peccatorum remissio omnibus seculis fuit eadem, 'Christus enim hodie $

402 Enarratio Psalmi LI. 1532. [1538.] (V. 9)Hs] iustif[icatione veri aspersoris, qiii cum veuerit, uou curassent unuiu pilumlegis nisi propter Cha[ritatem. Sic etiam hodie possem propter ludLaeos,sed ista non servarem propter Christum propiciandum et ne pilo fio nielior.Ideo ista relîgio redacta iu uihiliim, quia uon expectab[ant per hec Christumet iustitia propria, ideo tnu[t§ JU boben g'ên, quia lîlfft ad blasphemanduui 5C'iu'istum et factum eius. Sed ©Ott: antef|uani meus Christus eradicetur, têinuftS. ita periit lex non propter suum vitium sed populi. David distiuxithoc clare. Nulla iustitia l[egis, taceo omnium aliarum, etiam mei pop|uli;f|uaraq[uam habet notas sanctimouiae, tarnen iis omnibus aspersionib[usadimo iustif[icatiouem cordis; quaero nunc Spiritus etc. 5Da§ tft contra loi.*etiii,2l[egeiii gevebt. Pet[rus: Est 'aspersio sangiûinis Christi'. Quicunque audimusverbum dei, aspergiraur sang[uine Christi, (juia vox docentis Enangelium estaspersorium. Intingit suum verbum in sang[uinem Christi et sie spargitS[anguinem Christi per E[uangelium iu totum raundum. Qui non credit, estquidem aspersus etc. Vox est huniana, et tarnen spargit etc. Sic aqua est isaqua, et tarnen lavor in sangLuine Christi, quia profertur verbum passionisChristi in baptizatum.[St. 51 °]Ideo David istam petivit aspersi[onem, quam habemus impletam,2. Sam. 12, 13 iste futLuram, quia etiam audivit a Natan: 'Transtulit'. In ])romis[sione4 11011 fehlt 10 Spiritus mit. Strich zu aspersioiiib[us Z, 9 gezogen 15 Voxcaus SicDr] duobus salvis sine periculo posset aliquis aspergi. Sed ludaei nostii in 20utroque peccant, et quod exspectaut Christum, tanquam non sit exliibitus,et quod suis ritibus tribuunt iusticiam. Hoc autem est negare, Christumvenisse iu carnem, et biasphemare uostrani coelestera iusticiam ex fide inChristum. Haec priusquara admittamus, patieraur potius Mosen cum omnibussuis ritibus et caeremoniis perire. 25Observanda igitur est haec Davidis distinctio. Nam si illa iusticia,quae in lege divinitus fuit mandata, non iustificavit coram Deo, quid dieemusnos de politica iusticia? quid dicemus de aliis operibus et cultibus,quos sine Dei mandato suscipiunt homines, sicut totus Papatus est inSot 2, 23' i&E^.ot'^'QrjaHiai?', ut Paulus appellat. Quaeramus igitur aspersionem Spiritus 3oi.*ctvii,2et ablutionem interiorem, quam Petrus 1. Pet. 1. vocat 'aspersionem sanguinisChristi,' quo omues aspcrgimur, qui audimus et credimus EuangelionChristi. Nam es eius, qui docet Euangelion, est hysopus et aspersoriumillud, quo doctrina Euaugelii sanguine Clu-isti tincta et consignata spargiturin Ecclesiam. Huic verbo qui non credunt, sunt quidem aspersi, ideo etiam 35sanguis ChrLsti et verbum Christi eos iudicabit, sed incredulitas facit, (jnorainusabluantur. Ad hanc aspersionem pertinent Sacramenta, Baptismuset Coena Domini, utrinque enim asperginiiu" sanguine Christi. Nam et in

Enarratio Psalmi LI. 1532. [1.5.S8.] (V. 9) 4Ö3Hs]fut[uri Christi pronuuciata ei r[emissio p[eccatoruii). £a§ jnid§ afpecgiretlüerben Christi fnturi, qui lavabit nos sangLuine proprio, ut audiam istudverbum et eredam. Etsi impii verbuai audîunt et non crediint, tarnennihiloniinus est verbum verum, uomen etc., habeut 'asper[sionem sangLuinis^vcbr. 12,245 in suam peruitieui etc., Sic Ep. ad Eb. Nostra lotio est aud[ire et cred[erev[erbuiii gratiae per Christum medîatorem, qui nos red[erait suo sang[uine.S)q§ Ijaben fie fo luol gehabt ut uos. Eadem esca, potus, aspersio, cibus, Xisiquod cred[imus veni.sse, illi espectabLaot. David simpliciter revoeat ab 0[mniiusti[tia, sive Civilib[us, Mosâica, et rehnquit nuliam sahitem, opus pla[candilü deum. si debet placari, medium unicum: aspergi sang[uine Christi, baptizari insangLuiue Christi et absolvi per verba sang[uinis Christi. Quomodo? quia habuiteundem Cliristum morieutem, resur[rcctum, hab[uit in fut|uro, quem nos in praesente.Ideo iiab[uit eandem fidem iu Christo, ideo idem feeit Christus in ipsisquod in iiobis. Sic vellem iustificari, scilicet verbo fidei. Hec sepe dico, — quia15 camis tentatio, — ut simpliciter sciamus, coram deo nihil valere satisfLactionem,1 ojpetairct] oftiergirit W deum c aus deoDiJ Baptismo baptizamur in mortem Christi et in Coena distribuitur Ecclesiaesanguis et corpus Christi. Sic in ministerio verbi audimus etiam haueaspersionem, quod Christus satisfecerit pro peccatis mundi. Neque hiealiud restat, quam ut, sicut audimus haec in verbo et sicut in Symbolis20 fidei nostrae otFeruntur et exhibentur nobis, ita firmiter credamus et erigamusfiducia huius aspersionis animos nostros.Neque hie inter praescntem Ecclesiam fidelium et illos in lege aliudinterest, quam quod isti haue aspersionem futuram credebant nos credimuseam exhibitam et consummatam esse. Atque haec summa est huius versus,2.S quod David ])rimum Uias legis mundationes abiicit tauquam inutiles adiusticiam, Deinde petit aspergi verbo fidei de Christo venturo, qui aspersurussit sanguine suo Ecclesiam suam. Hoc verbum orat, ut audire etcredere possit, sicut sequentia clarius ostendent. Hac fide servati sunt sanctiin veteri Testamento, sicut nos quoque servamur, quanquam nostra conditio30 louge melior est, quod haec in clara luce videmus. Nee tantum in verboaudimus, sed iuvoluta symbolis accipimus, in Baptismo et Coena. IdeoChristus dicit: 'Multi Reges et Prophetae optarunt videre, quae vos videtis'. OTattft. 13, itEadem tameii fides utrinque est, qua salvamur nos et illi. Quare si quisinterroget, quomodo David possit petei-e haue aspersionem sanguinis Christi35 nondum impletam, facilis responsio est, Eandam aspersionem semper in mundofuisse, qua credeutes a peccatis sunt abluti, nempe aspersionem per sanguinemChristi; tantum esse diiferentiam temporis, quod ipsis futura, nobis exhibitaet praeterita sit aspersio illa. Quam si qui per iucredulitatem non accipiunt,uon ea sanguinis Christi, sed incredulitatis culpa est.26*

404 Enarratio Psalini LI. 15:^2. [15381 (V. 9)Hb] Opera, legem. Ego docere' possuiu,iaiplerenon, quia Civilis iustitia,lLexMoLsaicaimpedit me et faniiliaritas carnis, ijnia video, «iiiod omues pec[catores civiliterpuuiimtiir.Etiaru in mea eonL?cientia adest etiam diabLolus, et succedunt impiidoctLores, qui eam confiimant opinionem. Qiii sciret, non facile pallesceret, siobruerent cog[itationes de peccato. Ego peccavi; quid facies? Volo ire ad »S. lacLobum — ; f(ud^§ in opus gefallen ^, quo volo deurn placare etc. Vosiueonupti ab istis pes[sinns opînioiiibu^^,.studete, ut servetis cor purum iu hacdoct[rina, Ut sciatis, ad pol[itiani et oeeo[uoiuiam Mosen pertinere; [AI. Sl*"]iHöm"io,6l|ôquitur tarnen, de quo: Vede a dex[tera'; 'Nemo ascendit', hec est ablutio;'"' 'hunc and[ite\ 6§ |e6t ftc^ air' a verbo: lesus venit in mundum, Ipse tulit loPLeccata omnium nostrura. Tum putatur, e§ fet) leidet, et quisque putat, se2 faniiliaritas] fa'^* " iucorrupti] incorruptis') Nämlich fidem. *) = sofoii auf WerkheiJi(ßeit geraten; vgl. Unm-e Ausg.Bd. 50, 207, 27. ') = der Aiisgangspunkt (für die neue Gewißheit) ist . . .; s. S. 406, 15;vgl. etwa Unsre Ausg. Bd. 45, TU, 23; 673, .35. ») Vgl. unten im Druck Z. 20.Dr] Haec doctrina facilis est, sed magui uegoeü est eam retinere et sieobfirmare auimum, ut nullam satisfaetiouem, opus nullum, nou legem, uoniusticiara aliquam covam Deo valere statuas extra haoc uuicam aspersiouem;variis enim cogitationibus teutatur haec fides, nam et civilis iusticia uon ispotest contemni prorsus ab humano animo, et lex Mosi, quia divinitus estpraecepta, eam relinquit in animis opiniouem, quod is non possit Deo displicere,qui eam iusticiam legis ad Deum affert. Deinde caro nostra etratio uobis nimium familiaris est, ut libenter ei assentiamur.Videmus civiliterplecti faciuorosos neque fere quen(juam meritas poenas eifugere, et creden- 20dum scüicet est, Deum, qui ista levia ita accurate iudicio suo persequiturin terra, non eadem severitate in nostra peccata animadversurum esse, sedgratis condouaturum. Huc accedit Sathan, singularis huius doctrinae hostis,et iu hoc praecipue inteutus, ut haue doctrinam obruat. Diflicile igitur estin eo mauere fixum, quod iustificandi ratio in eo solum sit posita, ut audianius 25verbum de aspersione illa et ei fide assentiamur. Xam caro iu sensu peccati,sicut propter opus commissum dolet, ita etiam cogitat, quomodo alio oj)ereid sarciat. Hanc naturam nostram etiam usus et consuetudo confirmavit.Nam ea doctrina et in Ecclesiis omnibus et in monasteriis maxime usurpataest, ut homiues cogitarent de satisfactioBibiis pro peccatis. Tanto iuveuum 3uhoc tempore melior conditio est, qui pravis istis opinionibus non ita suntcorrupti sicut nos, qui sub Papa viximus. Multo enim facilius hoc possuutcapere, quod David hie docet, nempe satisfactiones pertinere ad Politiam etOeconomiam, ne Mosen collocemus iu coelum, sed reliuquamus eum apudMbm. 10, 6f. ludaeos suos in terra et in hac corporali vita. 'Unus enim est, qui ascendit 35ad coelos, qui etiam descendit, filius hominis et Dei, Christus Ihesus'. HieOTotti). 17, 5 est, de quo habemus mandatum, ut 'eum audiamus'. Hie est, qui tulit peccata

Enarratio Psalnii LI. 1532. [1538.] (V. 9) 405Hs]posse oredere, sed in teiTorib[iis diab[olus depravat omnes cogiitationes.Vidi aliquot viros, etiain ex nostris: in tempore tentationis sunt etc.; scdtempore pacis. Magnus doctor, qui hoc novit in tentatioue. Timete et neeonfidatis; statim scribitur et mandatur memoriae , sed res difificil[Iima.5 Magni viri : Peccavi, ergo satisfaciam. Si vis, primum audi, quod Clu-istuspro te peccala tulerit, pLCCcata tua tum non portabis. Postea marter btd)et fÛC tOê corpori et sis satisfactor secundum carnem. Sic potes iudica[reiu toto. Quid facit Turca suis lotionibus etc., studio purgandi p|eccati?Hoc est blas[phemare deum, uegare Christum. Dens proposuit eum audieu-10 dum, laudandum, colendum. qui secus, offendit deum. Sic Pap[a et Monach[ihoc Studium habent, deum respecturura eos: Vos multum orastis, Ago tibigl^ratias; quod non. Vade in infer[num, quia sie vixisti, ut blas^phemaresmeum filium, et rationera iustificationis, quam posui iu filio, damnasti! Vos4 mandatur c aus mandant ti respecturum c aus i'especturosDr] mundi. Haec tuia satisfactio, iiaec una abhitio seu aspersio est, qua salva-15 mur; et principium saiutis est, haec cum audis, non esse increduhim revelationidivinae, sed credere. Nam quod nova vita sequi debet, non pertinetid ad satisfactionem, sed ad debitum et obedientiam. Et quia eam Spiritussauctus in nobis excitat, non potest statui ex ea meritum ali

406 Enarratio Psalmi LI. 1532. [1.538.] (V. 9)Hs]discite, tum potestis. Irruunt quot[idie novae .sectae, quibus concnl|^cabantet obscurab[aut istam doct[riuam. Est quaerenda l[onge alia a.spersio, quampossit uUa l[ex dare, quae est promis[sio. Extra omnem l[egem manet illapromis[sio dLivina: Christus est pro vobis mortuus; non sunt iLegis, sed verbag[ratiae oifereutis rêmissionem pêccatorum. Aut est l[ex exigens, aut sproLmissio donans, nuUum medium. Si alterum, ibi pugna. Lex M[osaica,cessa! exactio, tu vis me cogere ad uegandum sang[uinem, pas[sionem,aspersionem. Et die: D[avideui non potuisse iiivenire asper[sionem, sedrogavit, ut daret aliam lotionem. Peto balLueum pro emeudatioue conscientiae.Quare utitur verbo aspergendi, quando constat de re iion est etc.? "•In Eb[raeo: 'absolves, expiabis hysopo' est metaph[ora vel alleg[oria; totaoratio fiebat per asper[sionem rufae vaccae vel per asper[sionem sacrtf[icii,2. aiioic 24, 6 25. Exo. 'Expiare' alius gestus, 'hyso[po' significanter addit, quod volueritlegem tureil S ad diiferentiani MoS|âicae aspersionis. [331. 52*Jtali hyso[poasperge, ut munder, lava, mad§ mir eilt hab. Video multas lotioues in lege, issignificat' se petere' istas l[eges lavandi. Sed sie volo lavari, ut fiam albior.vgl. Z. 35 f.9 lotionem c aug nochmaliyem aliam 13 significanter] signatei'1) = herüliren, treffen. ') Nämlich Dnvid. ') = er meine, wie lurcn Z. 14;Dr]quia non faciunt isti satisfactores, sed ideo manent in monasteriis, ideoiusticias, ieiunia, preces suas retinent, quod sperant Deum respecturum eos,ideo audient sententiara patris, qua iubebit eos in inferuum abiici cum ieiuniiset iustitiis suis, quibus nihil aliud fecerunt, quam ut filium Dei blasphemarent. aoErgo cum ad locum iusticiae coram Deo ventum est, ibi simpliciteroranis lex est abroganda tanquam inutilis, jier quam iustificemur, et nihiladmittendum est aliud quam lex Spiritus seu promissio, quod Ihesus Christusest mortuus propter peccata nostra. Hoc est verbum gratiae et promissionis,quo non exigitur aliquid a nobis sicut in lege, sed offertur plenaria satis- 25factio per consummatam victimam Christum, quae victima Mosi et toti legifinem imposuit. [S8g. l] Ideo David imperfectam illam legis aspersionem tarnlibere abiicit et petit aspergi non per sacerdotem Leviticum, sed per ipsumredemptorem Deum, ut mundetur conseientia tali mundicic, quae nivesit purior. 30Hoc etiam admonendum est, quod noster vertit: 'Asperges me Hysopo',in Hebraeo esse: 'Expiabis' vel 'absolves me'. Sed sententia manet eadeoiet potest tolerari verbum aspergendo, propterea quod expiatio fiebat peraspersionem aquae, cui adiunctus erat cmi.s vaccae riitrae. Haec aspersioquia hvsopo fiebat, ideo hysopum David nominat, ut darum sit se loqui s.scontra legalemexpiationem.Sed hie oritur Theologica quaestio, (juomodo possimus fieri 'purioresnive', cum tarnen reliquiae peccati semper nobis adhaereant. ßespondeo:

Enarratio Psalmi LI. 1532. [1538.] (V. 9) 407He] Altera qiiae.stio: Tarnen in nobi.s rel|iquiae p[eccati et nullii-s tani 'albusut nix'. Sic rcsponde: Nos dividimur in s[pirituin et car[nen). Credeii.s e.stpurior quam nix in oc[ulis dei, non obstante, quod 'inquiuaLmentnm s[piritiisa. Sot. ?, iet carnis', quo laboramus, ut ealavemus; manet ob.?|êura cog|nitio, mui'[mu-5 rationes, odia contra deum, Carnis acidae scort[ationes. S)a mit IôBett lütt3U fdâffen. Diab[olus et phanatici spiritu.s agunt, ut reddant, SpirituspoUuunt. No.s lab[oraraus, ut serveraus primitias istius puritatis. Etiamsidiab|olus perturb[at con[scientiara et ScliLwerraeri doctrinani, Ibi d[icimus:Ego credo in Christum etc., iste, q[uamquam infirmus, in fide purus et albiorlu quam nix. Etiam si non sim formaliter purus, tamen consecutus bap[tismum,verbum puris^simum, sang[uinem Christi, et Christus est puris[simus. Etsie vocor albior uive, non propter forLinam sed Christum, cuius est mundicies,quam consecutus sive bap[tisrao, auditu verbi. medîatoris sum, qui iuduit2 responde] r—deDr] Saepe dixi hominem dividi in spiritum et carnem. Quod igitur attinet ad15 totmii hominem, manent reliqiiiae pcccati, seu, sicut Paulus appellat, 'in(iuina-2. soi. j, imeuta spiritus et carnis'. Spiritus inquinamenta sunt dubitatio de gratia,imperfecta fides, munnurationcs contra Deum, im[)atieiitia, imperfecta cognitiovohmtatis Dei etc. Carnis inquinamenta sunt adulteria, concupiscentiae,homicidia, iuiîa etc. At inquinamenta spiritus per haereticos, inquinamenta20 carnis per reliqua scandala in mundo cumulantur, ut et spiritus et corpuspolluatur. Propter haec inquinamenta igitur etsi nunquam simus ita puriet sancti, sicut nos esse conveniebat, tamen consecuti iam sumus baptismum,qui purissimus est, consecuti sumus verbum, quod purissimum est, consecutisumus etiam in verbo et baptismo per fidem sanguinem Christi, qui pro-25 fecto etiam est purissimus. Ergo secundum hanc puritatera, quam spirituet fide habemus ex Christo et Sacramentis ab eo institutis, recte diciturChristianus pmior nive, imo purior sole et stellis, etiamsi adhaerescant iliainquinamenta spiritus et carnis; sunt cnim tecta et obruta mundicie et puritateChristi, quam consequimur auditu verbi et fide.30 Est autem diligenter notandum, (juod haec puritas est aliena puritas.Christus euim sua iusticia nos ornat et vestit. Quodsi Christianum intuearisseclusa Christi iusticia et puritate, qualis iu se sit, etiam cum est sanctissimus,tum invenies non solum mundiciera nulJam, sed diabolicam, ut sie vocem,nigredinem. Porro quid Papa facit aliud in sua doctrina, (juam ut separet35 nos a Christo, ut Baptismum, Auditum Euangelii seu promissiones Dei nobisadimat et nos relinquat solos? Hoc vero est omnem puritatem homini adimereet nihil relinquere nisi peccatum. Quando ergo dicunt: Peccatumsemper haeret in homine, quomodo igitur potest ablui, ut sit nive candidior?,Responde: Homo considerandus est, non qualis in se est, sed qualis est in

408 Enairatio Psalmi I.I. 1532. [1538.] (V. 9. 10)Hs] nos suo candore et splend(ore, et sie fiilgcmus radiis domini nostri. Si soli,sumus diaboli. Ut diabLolus doeuit, iit foEett b[nfei; ![tnft JU îlff nêtnen,separavit a Christo nos. Sic homo peccator, qui habet multas relLJquias,pravas cupLiditates, — qiioraodo albior iiive? Inspice euni non in siiapersona, sed vide, quid ei dederit Christus, (|ni eiim baptisavit suo sang[uine. bNiim Christi verbum, sang[uis non albior nive et ])urior sole? Quare filiusin domo patris dicitnr heres oninium bonornm et tarnen regitur a famula? Sispecto in infautulum, tum servus servormu; sed patris filium iusjjice. Sic non inspiciendum,ut C[aruem et sang[uinem haberaus, sed induti omnibLUS vestimentisdomini nostri, in quo baptisati, in quo sumus sac[ri. Tarn scipsum exponit. loV. 10 22. lulii.non sohim sitI[Sßl. 52''] 'Auditui meo': Sic a principio huius psalnn aud[istis, quodexemplum iusti^tiae in David nobis propositum, sed ipsa verbadoct[riuae tradita et modus, quo fit iustificatio in cunctis hominibus. ipsaregula docetur, qua iusti fiant omnes pecLcatores, quales simus omneshoLmines. Confutavit praecedentibus vers[ibus omnes alias vias, quibus nho[mines conantur se reconciIi[are per opera legis vel inventa opera. IpseDr] Christo. Ibi invenies, quod eredentes sunt abhiti et mundificati sanguineChristi. Quis autem tarn profanus est, ut neget sanguinein Christi essemundissimum? Quid ergo causae est, cur dubitet fidelis homo de mundieiesua? au quia sentit adhuc reliquias peccati in se? At tota inundicia haec aoaliena esse debet, nempe Christi et sanguinis eius, non debet esse nostra,quam ipsi nobis circumdanuis. An non in Oeconomia filius haeres est patris,qui tarnen propter imbecillitatem gestatur, tractatur et regitur a servula?Hie si gestationem respicias, nonne filius, qui haeres est, servulae servusest, cni parere eogitur? et tamen non ideo desinit esse haeres, est enim ex 24patrefiimilias natus, non est ex serva natus. Ad eundem modum de Ciiristianoquoque iudicandum est et huc defigendi sunt oculi ,qualis e Baptismo sitretractus, non qualis e parentibus sit natus. Nam regeneratio est potiorprima nativitate, non eniui est ex homine, sed ex Deo et promissione eius,quam fides nostra amplectitur, sicut Propheta iam latius ostendit. 3ov.ioAuditui meo dabis gaudium et laeticiam. Et exultabunt ossah umil iNon sine causa est, quod toties repeto, iu hoc Psalmo non solumexemplum iustificationis in Davide experiri, sed ipsam verain doctrinamtradi, qua ratione et (]U0 modo iustificatio fiat in omnibus hominibus, ut 35hie Psalmus sit ceu regula generalis, quomodo peccatores fiant iusti. Huiusregulae parteni proximi duo versiculi proposuerunt, in (|uibus confutavituniversas alias vias, quibus nituutur homines se purgare a peccatis et sereconciliare cum Deo, vel per legis opera vel per alia electicia opera. Nonsolura enira requirit veritatem absconditam contra hypocrisin, sed etiam 4oata.

Enanatio Psalmi LI. 1532. [1538.) (V. 10) 409Hsjdioit vero: 'Asperges' etc. Et: 'Diligis veritatem', nihil cum aliis viis. 6§ so. smu§ jU gljen' cum verbo tuo. lani .se declarat. 'Auditui': sie asperge me,iit 'des audLitiii meo g[audium et let[itiam', ut mihi pax sit cordis perverbiim gratiae. Emph[asi,s in verbo: Audire me fac gaiidiiim et letîtiam.5 Ibi declarat clari.';[sime, quod r[emis,sio p|eccatoruai et anditiis consolatioaisfiat per verbura, auditum. S)q§ tc^ mic^ jU tob martert cum monachLi.s,Carthnisianis, Tiircis, abstinere usque ad effu[Simi sangLuiiiem, nihil est.Opusest auditu, non opere nostro, Aspersione dei, uou opere nostro. Foris potestfieri, ut secundura carnem possis te purgLare per opera. Ibi nulla alia ratiolu redimendi p[eccati et traii[(|uillandae con[scientiae nisi unica, quae vocatur'auditus Icticiae'. Ista vêrba j)er Emphasin signa contra diversas vias, quasinveniunt hoLmines; quando con[Scientia perturbata, nihil minus facit, quamquod audiat, nee quaerit, sed eitel currcre loirb brau§. Con[scientia est foüug ut @an§, (jui vult effugere jier volatum, et tarnen cnrrendo; quando15 lupus, vult currere.2 Sic quando ])remimur ira et con[scientiae terrore, curri-8 dei c aus et 10 unica] unicus quae] qui It Jiinphasiii] Emphasis13114 Comscientia bis ut o') = r

410 Kuarratio Psalmi LI. 1532. [1538.J (V. 10)Hs]miis, veniniiis, hoc et hoc. Sic totns mundu.s; iiulkis modus, ui.si riui hiede.sci'ibitur: 'Asperge, lava me, Avidituiii da.' Volumus plaeare active, ba§passivum nohimus. Opoitet expêctare, donec audLiraus verbum. Dieit2.®am'.'i2,^3P«ral[itico. Et David a Natan: 'Non morieris.' S)a§ toor auditus pacis,r|eiiiissio pLeccatoiuin. Incxperti iio[iiiiiies nihil possunt de hac re cog[itare, sut Pap[a et alii, tum suut in alieno mundo. In perturbLatione positus, iasensu irae divinae, nihil remcdii nisi bLonum verbum, sive inspirctur ]icrtd. 33, iilratreni praesentem, sive incidat per praetcritum auditum: 'Nolo mortem',

Enarratio Psalmi 1,1. 15:32. [1538.] (V. 10) 411Hs] S)a§ vocalc verburu ittllS bil". Iste versu.s piignat, qiii odeniiit verbumextei'inuin, et contra eos, qui vserio vellent satisfacere et in tentâtione enrruntet üperib[us volunt efficere, alii cogitationibLUs. Non ,sic. Uli errant, qviioperib[ns et qni conteninunt voibnm. Nos confesL-sionem, Sac[ramenta sie5 traotainus, ut ipsuni veibuni urgeamu.s. In Coufes[sione non resp|icimu8contritionem, sed specta[mus verbum etc. Sic a no.stris revocaimis factis adauditum. Sic in ba[)Ltismo invenis Anditnra letieiae, Sic in Confes[sione etSac[rameuto: 'Pro vobis traditiir.' Sic ad consol[atioiieni d[ivinam revoca-sjut. 22, lamiis. Caput confessi^sionis, SacLramenti sit ipsa vox auditus. Papa obscu^rat10 absolutionem, verba in SaCLrameuto. Et raax[inuim fuit, U[trum fueritcontritio sufficiens etc. Ab ista doctLrina sie sum vulneratus, ut non possimcor meuni ad auditum. Si mihi expectandura, donec plane contritus, nunquamveniam ad celum. Consolabantur me, sed non putabam, quod credendumeis, quia nesciebam, Christi verbis confidendum. Semel audivi verbum a15 Pedagogo meo: %ä), quid facis? Ipse iussit sperare in se! S)a§ lüttt vox,10 absolutionem über (CoiifLessioiiem) 12 mihi] ineDr] perturbati augoribus animi verbum uolunt admittere, sed aut increduli suntaul a vcrbo fugiunt ad opera, sicut illi ad cogitationes suas. Utrinqueerratur, et cogitando et facicndo. floc autem uiio non erratur, si audias.Atcpie haec doctrina est, propter quam non solum nomeü haereseos,Sü sed etiam poenas sustinenius, cjuod scilicet omnia tribuimus auditui seu vcrboseu fidei in verbum (sunt enim haec idem) et non nostris operibus. Quinin Sacramentorum usu et confessione docemus ad verbum potissimum respicieudumesse, ut oinuia revocemus a nostris operibus in verbum. Nam inBaptismo est auditus gaudii, cum dicitur: Baptiso te in nomine Patris et2b Filii et Sjiiritus sancti. 'Qui crediderit et baptisatus fuerit, salvus erit.' In ûimf. i«, i«Coena est auditus gaudii, cum dicitur: 'Hoc est corpus meum, quod pro Suf- 22, 19vobis traditur\ 'Hie est calix sanguinis mei, qui pro vobis effunditiu- inremissionem peccatorum.' In Confessione seu, ut rectius appellenuis, in Absolutioüeet clavium usu est Auditus gaudii: Crede, remissa sunt tibi peccata.10 tua per Christi mortem. Etsi igitur hortamur ad Sacramenta et ad absolutionem,tarnen non docemus aliquid de dignitatc nostri operis, quod ex opereoperato valeat, sicut Papistae de Coena Domini seu suo sacrificio solent.Sed revocamus homiues ad verbum, ut caput totius actionis sit ipsa voxDei et ipse auditus.3sContra Papa obmisso verbo de forma et virtutc sacramentorum disputal,Item de contritionibus et attritionibus. Hac doctrina saue ita sinn ego inscholis corruptus, ut vix magno labore, Dei gratia, me ad solum Auditumgaudii potuerim convertere. Nam si expectandum eo usque est, donec sufficienterconteraris, nunquam pervenies ad Auditum gaudii. Id ijuod in

412 Enarratio l'salmi LI. 1532. [I538.J (V. 10)Hs] qiiac me movebLat credere aliquantulum absoliitionem. Per iiipritiim D|oniiniNLostri et oniiiium s[anctorum et meritum ordiiiis tui, — Piitabam tantuniesse rittim; sed quod deberem credere ex toto corde, hie fiii oj)pressus aliiscog[itationibnK, putabani, ttf) mitft fo liiel leiben, ut b|nfcrm r)[errn @Lottbegalen. Sic dncemus: Doftriiia Iiistilicationis hec e.st, ipiod iiistifieatio non 5donatur iii.si credenti verbo. Quando audi.s absolutiouem, distingue intertiian: contritioiieni, sine tcrram esse i. e. infiiinim; verbum absointionis sitceliim, ip.siim deiim. Sis certus, quod niliil valeat tiia coutritio; de absol[Utionenihil dubites. Q[uod ille dixLit mini.ster, hoc puta dictum divinitu.s.[SBt. 53'^] 3hiff bcn anditnm "ôbcnn fie öiiS gebogen S sed adigebant nos, lout 1. certi de contritione nostia, postea statiiendmn de verbo, quod verum,quasi operib[Us pos.sem certificare dei verbum. Eorum libri pleni isti.sabominationibus, ad certitiu)inem contritionis mcae t)dben fie ön§ gelüijen:Largimiir indu![gentias omnibus contritis cordc et confessis, Non: oninib[nscredentibus Christo, hoc Christianura, uon Papale. Ibi fit pax et coni^scieutia is12 pleni feJdt') = verwiesen, Idngeführt ; s. Z. 13.Dl] nionasterio magno cum dolore saepissinie expertus sum, sequebar eniin liaucdoctrinam de contritionibns. Sed quanto conterebar magis, tanto dolores etconscientia insurgebat maior nee poteram admittere absolutioncm et alias consolationes,quas afferebant ii, quibus confitebar. Sic enim cogitabam: Quisnovit, an talibus consolationibus credendum sit? Postea casu accidebat, cum 20apud Praeceptorem meum de "^ his meis tentationibas, quas sane plurimas etpropter aetatem patiebar, cum multis lachrimis ([uererer, ut is ad me diceret:Fili, quid facis? Au nescis, quod ipse Doniinu.s iussit nos sperare? Hoc unoverbo (IVSSIT) ita confirmabar, ut scirem Absolution! credendum esse, (juamsaepe quidem antea audieram, sed stultis cogitationibus impeditu.s non jtuta- 25bam mc verbo debere credere, sed audiebam, tanijuam nihil ad me pertineret.Q,uare meo exemplo et periculo moniti discite haue doctrinam iustificationis,quam praesens versiculus ostendit, quod iusticia non contingatuisi ei, qui credit verbo, ut distinguatis inter verbum absolventis et vestrumpi'opositum seu contritionem sicut inter coelum et terram. Nam coutritio, 30etiam cum summa et perfectissima est, tarnen respectu iusticiae est infiniumquiddam, imo merum nihil, quo ueque meremur aliquid nee satisfacimus.Quale enim meritum est aguoscere peceatum et de eo dolere? Quare procula tua contritione averte oculos et in vocem fratris absolventis toto peetoreintuere, ne dubites, quin illa vox fratris in Sacramento seu absolutione sit 35divinitus dicta ab ipso Deo Patre, Filio et Spiritu sancto, ut ita totuspendeas ab eo, quod audis, non ab eo, quod tu facis et cogitas. Diversum')Dankbare Erinnerung Luthers an seinen Präzefptor im Kloster.

Enarratio Psalmi LI. 1532. (1538.] (V. 10) 413Hs]tuta, quod dLiviua misericordia taiii magna, nt etiaui libLenter et cumvolnintate largiatur r[en)issi()nem pêccatorum et gLratiam. Ibi cor letatiir,quod dens non speetat meain gratitudineiu, sed .suam g^ratiam, ad quam estgon^ promptissimiis. In neces[sitate mortis possem dLicere: Ego baptisatus,5 Accepi Sae[ramentuin, aecepi ahsolutionem. Et si steterit illa f[ides, viucetdiab[olum, mortem et omnia mala. Aequiritur r[emii?sio pLeccatorum uoujier opus sed per auditum. Ipsi canunt hunc versum, sed iie guttam intel-[liguiit. Letari in deo t[t, quod quis liab[eat certam fid[em et nou flucfLuetcouLScieutia de rLemissione p[eccatorum, quod deus habLeat leticiam an ^|nt.10 Donec cogLito: quis seit, an r[emittantur pLCCcata mihi? Sic mihi, cumomues Mis[sas fecerim, vixLerim abstinentiss[ime usque ad mortem, — quisseit, an deus etc. Vos felieius auditis istam rem. Si mea praedicatio nonsatisfacit, furä ber S^Lûfel ]în\ ubi vult. 'Super hLanc arenam non edifico'. 'J«atti).7,261 cum1) = führe sie der T. hin, d. i. hole sie der T.Dr] Papa facit,adigit primo ad eontritionem et ex coutritione postea vult statuere,15 sitne verbura efBcax an non, quasi promissio Dei non valeat per se, sedhabeat opus accessione nostrorum meritorum,contritiouum aut satisfactionum.Atcjue haue doctrinam sie retinent, ut nos sauiora doeentes tanquam haeretieosdamnent et omni genere suppliciorum afficiant. Hinc in OmnibusBuliis addita est haec clausula: ßite confiteutibus et contritis, quasi certitudo20 absolutionis pendeat ex certitudiue contritionis, cum tarnen cor nunquampossit statuere, quando sit satis contritum. Has indulgentias etiam magnoauro yendidit Pontificum avaricia. Sed, o Christe, aufer indulgeutias istaset potius sine, ut nobis irati sint Pontifices, quam ut relinqueutes certitudineraverbi tui nitamur contritionibus nostris, sicut ipsi docent. Certitudoii enim omnis nobis in verbo tue est posita, quo revelas totius orbis peccatatuo sacrificio, morte et resurrectione tua expiata et deleta esse. Hanc vocemcum audit cor, tum oritur gaiulium, de quo David hie loquitur. Quomodoenim non gaudeat animus, cum audit tantam divinae misericordiae essemagnitudinem, ut cum voluptate largiatur gratiam et non spectet iusuflficien-30 tem eontritionem, sed simpliciter suara misericordiam et nostram calamitatemconsideret? Hunc auditum sequitur fiducia illa, u( dicamus: Snm ba])tizatus,Sumpsi corpus pro me in cruce traditum, Audivi Dei vocem ex ministro velfratre, qua mihi annunciata est remis.sio peecatorum. Hac autem fiduciavineitur mors et omnia alia mala.3i Libeuter haec phiribus dico, ut sciatis forniam remissionis peecatorumuon esse per opera, sed per auditum. Canunt quidem et orant hunc Psalmumquotidie in templis Papistae, sed nemo est, qui intelligat, quid sit hocgaudium, quo pü laetantur in Domino, nempe ccrta fiducia misericordiaeDei et conscientia uon dubitaus de remissioue peecatorum. Haec fiducia

414 Enarratio Psalmi LI. 1532. [1538.] (V. 10)Hs] Ad me hoc pertinet: Deus dat mihi auditum et prouunciat mihi: Ego te2.tooIe23, i9absolvo. Ego credo, qtiod sit verum. Ille 'non est meudax', qni vocaturdeus. Si ego credo, toerb i(^3 auäj ei;l)alten. Docet ergo psahmis nos veramrationem tranquillandi cordis, quae nulla alia quam audire verbura vel exfratre vel ex praedicato aiiditu. q[uasi dicat: satis iam audivi Mosen, est sein Bofei" auditus, mortis, irae, iu(l[icii, desperationis, quas dat M[oses. Iampeto auditum g[ratiae, consolationis, letLiciae, ELuangelii, bap[tismi. 'Ossa,quae tu contru.sti', ha§ fein» ha^ anber tragen lan. [SI. 54*JDe bis Rebusnihil iDte][ligunt Papîstae et Rottenses. Xuuquam seuserunt terrores, auditummortis, desp[erationis. Ideo speculantur de g[ratia et iusticia, ut possimt, — loSBifirem veram non compreheudnnt. 'Ossa coD[trudisti', — quid sit, interrogavimultos iu ord[iiie meo, sed uihil iutelLiexerunt. Quos habet robustos, fortiusexereet, alios minus. Q,uisq[ue vim legis et terrorem mortis oportet sentiat,3 Xotxb] toirb 13 hinter oportet nochmals quisqiûeDr] seu coguitio seu auditus ille si non adsit, nulla potest firma haberi consolatio.Nam hoc quoque propria experientia didici, quod po.st vigilias, studia, isieiunia, orationes et alia durissima exercicia, quibus monachus ego admortem usque me aftligebam, tarnen illa dubitatio reliuquebatur iu animo, utcogitarem: quis seit, an Deo haec grata siut? Foelices igitur vos iuvenes,si modo grati fueritis Deo pro tauto douo, quod auditis iam sauam et veramratiouem, qua perveuitur ad iusticiam, ut possitis dicere in eordibus vestris: 20Si non tantum oravi aut feci, quantum oportebat aut satis erat, quid ad me?watt5.7,26Non enim 'aedifico super hanc arenam'. Si non perfecte contrivi, quid adme id quoque? Sed hoc ad nie pertinet proprie et super hoc aedifico, quodDeus mihi loquitur per fratrem: Ego absolvo te in nomine et merito Christi.Hoc verbum credo esse verum, uec me fallet tides mea, est enim 'aedificata 2iSoft. 14, 6 supra petram sermonum Filii Dei', qui meutiri non potest, 'est enim veritas' etc.Ad hunc modum perfunduntur animi vero gaudio et vera laeticia Spiritussancti, quae tota consistit in certitudine verbi seu in Auditu.Sed hie quoque de Autithesi monendi estis. Videtur enim ad Mosenoblique respicere, cum dicit: 'Auditui meo dabis gaudium', quasi dicat: Iam 3"2.woie4,iosatis diu legem et Mosen audivi, 'qui habet gravem linguani\ tolle a mehunc auditum, est enim auditus irae Dei et mortis aeternae. Quare petoauditum laeticiae, qui venit per verbum gratiae et reraissiouis peccatorum;tunc fiet, ut 'exultent ossa humiliata', hoc est, ossa per sensum peccaticontrita et concussa, quem sensum lex Dei in animis efficit. Sed sicut 35gaudiura, de quo supra dixit, Papae discipuli non intelligunt, ita neque haue'humiliationem ossium', quid sit, scirc possunt. Nunquam enim audiveruntverba legis nee audiverunt auditum mortis et desperationis, sed sineexperientia de bis rebus disputant, sicut caecus de pictura; quare pertinetbaec quoque coguitio ad illam 'absconditam sapientiam', de qua supra dixit. jo

.>.quautEnarratio Psalmi LT. 1532. [1538.] (V. 10) 4I5Hsjsive in mortis liora, luulti antem exp[eriuntur in vita. Venis sensns lêgiset irae dei tani gravis, ut natura etc. Etiani literaliter ad seiisnm: 'os.sa' etc.,boS einem bie f)enbe fintfcn et pcin[e, ut non gtjen et ftên lonnea. In mortefulen fie fein, bn§ ^'û bie f)enb et Bein öeilamcn. Alia eontritio, (|uain dePap[a, ba iif) fo fiên etc., sed quando diab|oli sagittae et niuudus,fit angustius, quid ibi"? Currenduni ad S. lacobnm? Sed ut l)avid: audLJtu.s.'Traustulit' etc. Si lioc nou venit, inanent ossa contiita, desperatio, terror.a.Sam. 12,13Sed verbum divinae promis[sionis tnu§ ba fein, auditus. Ideo dicitur dens'niater et t[otius cousolationis'. Omnis eonsoi[atio in veibo, Extra verbum nihil ssor. 1,310 omniuo cousolLatio. 2)Q§ ift rec^t aspergere rLemissione peccatorum, ut perverbum consoletur et fa[ciat iucundam et letani con[scientiam. Hoc placetdeo, ut scriptum: 'Benepiacitum est deo' etc. lila vox est anditus consol|â-fi.i47, utionis, quod scio, deum velle, ut sperem, et iussit sub etei^no ma!ed[icto.7 contrita zweimal gesckriebenDr] Nam ego saepe a multis iu monasterio rogavi, ut mihi dicerent, quid essent15 'hurailiata o.ssa'. Sed quia experieutiam talium tentationum non habuerant,impossibUe erat, ut de re ignota aliquid saui et certi dicerent. Non enimomnes easdem tentationes patiuutur, sed dat Deus ista, sccundum quodsinguli ea ferre possunt, et tarnen uecesse est hunc seusnm legis et mortisexperiri omnes, utcunque alii plus, alii minus eam experiantur, quidam in20 ultimo articulo vitae tandeni eum sentiunt. Fit autem secuuduni literaraquoque, .in isto sensu ossa humilientur, hoc est, ut robur corporis etvires frangantur et rairabiliter affligantur, sicut in subitis periculis mortis,item in aliis magnis doloribus experimur.Sed haec ossium contritio longe alia contritio est quam Papae, qui25 inbet, ut meditemur peccata comraissa, postea imponit satisfactioues stultissimasperegrinationnm, ieiuniorum, eleemosynarura etc. Sed nisi ad veramcontritiouem accedat hoc, quod Nathan Davidi dixit ('Transtulit Dens peccata ä.smu.ia, 13tua'), impossibile est, quin ossa maneant contrita. Nulia euim re pote.stsanari hoc conscientiae vnlnus quam verbo divinae promissionis, quod scilicet30 credimus Deum nostrum esse 'patrem misericordiannii et omnis consolationis',-• Sor. 1,3Item quod credimus, 'Esse Domiao benepiacitum super timeutes eum etvii-u.usuper eos, qui si)erant in misericordia eins', quod scinuis ipsum velle, utsperemus, et, nisi speres, poenam aeternae damnationis subeundaui esse.Cur autem iuberet sperare, nisi vellet iguoscere? Cur obiiceret liliuni35 unigenitum tarn foedae raorti, uisi vellet nos per fidem in ipsum salvari?Haec atque huiusmodi alia dicta sunt ista vera 'aspersio' et phariuacapraeseutissima, quibus sanantur ossa humiliata et conscieutia erigitui-. Quiautem dubitant de hac Dei vohuitate et respiciunt in suam Indignitäten!,quod sanctitate uon Paulo, non Petro sint pares, hi uunquam possunt esse40 quieto animo. Quare quicquid usquam iusticiarum seu peccatorum sive iu

416 Enarratio Psalmi LI. 1532. [1538.] (V. lÖ)Hs] Ergo certis[siraa eius vol[uutas, quod libLeuter velit ignoscere. Mittit ideofilium in mundum, ut certi simus, ipsum velle s[ummo mandato, ut credanmseum esse consolatorem. Eo tempore jnu§ ha^ öcfoft^ fein, Non: â, \X)innic^ gelebt êt nt Pet[ru.s, Paiii^lu.s, — S)a tft§ beiiom. SBerb în, êr'^ al§QUff ein âuff gefdimtffen.' Ego indignus, qui r[emi.ssionem p[eccatorum bafcipiani, sed deus non indignus, ut ei credam. Dens diguis[simus, cuicredam, quod velit condonare peccata. quia ego sum turpis, ergo deus debetmentiri? Imo, ut deu.s maneat verax, ]o Qtb ©Ott, quod omnia p[eccata inmundo fecerim. [Sl. öi**] Sit plenus mundus pec^catoruni, in carne mea,non ideo deus niendax. Ibi scrupulus: 'Tu contrivisti'. Observare debetis lodil[igeuter a prophetis, quod mala pronuncient ab ipso deo venire, q[uamiiiob2,3.equam deus per sc non f'a[ciat, sed per media, ministros. lob: 'Fecisti, utspiritum affligerem', et tarnen elara historia: 'serva animam' etc., quoddiab[olus incenderit domum, oe[ulos, filios et afflix[erit con[scientiam. Istaomnia fiunt diab[oli operibus. Et tamen contradicit textus: 'Coegisti' etc. i59 feceri 13 Fecisti o') ^= 9cf"ßt, ^- *• fieregelt (für immer und (die Fälle angeordnet)? vgl. Unsre Ausg.Bd. 31 ', 200, 9; 241, 29. ') = oft würdig oder nicht; vgl. Unsre Ausg. Bd. 34', 370, 13.ä) = gleich behnndelt; vgl. Unsre Amg. Bd. 38, 2(14, 5.Dr]te sive in toto mundo est, hoc totuni procul ex oculis atque animo eiice etdie: Etsi sum indignus, qui ista tanta beneticia, scilicet remissionem peccatorumet gratiam Dei, recipiam, tamen Deus non est indignus, ut ei credam,quod velit peccata remitiere, sicut promisit in verbo suo. Nam liaec Consequeutiain Tlieologia non valet: Ego sum turpis peccator et malus. Ergo auDeus dementitur, qui promisit peccatoribus remissionem peccatorum. Quinhaue Consequentiam facias, quam supra David feeit: Potius sum peccator,quam ut Deus sit mendax, quod autem raiserieordiam spero, hoc facio fiduciaverbi sui, quod de Christo praedicatur etc.Sed hie adraonendus est lector de proprietate, quam habet Hebraeus, 25sie enim in Hebraeo legitur: 'Et exultabunt ossa, quae üi contrivisti'. Estautem hie magnns scrupulus, cur Prophetae singiilari studio hoc observent,ut pronuncient mala ab ipso Deo venire, cum tamen verum sit, Deum perse mala non facere, sed uti mediis instrumentis. Nani sie in Hieb dicitSiiof) 2, 3 Dominus : 'Tu me coegisti, ut eum affligerem frustra'. Hieb 2., cum tamen 30historia clare ostendat, diabolum incendisse donumi, occidisse liberos, suasissedesperatiouem et murmur contra Deum. Haec, inquam, vere diaboli operasunt, et tamen dicit Dominus: 'Ego at'tlixi eum'. Ad eundem modum dicithie David quoque: Tu contrivisti ossa mea, cum tamen Deus nihil aliudfecerit, quam quod subtraxerit nianum et spiritum suum et reliquerit Davidem 35exerceudum ignitis telis Sathanae, quibus cor ita implevit tristieia et desperatione,quibus ita perturbavit et coufudit mentem, ut uullus pateret exitus.

3Enarratio Psalmi LI. 1532. [1538.] (V. 10) 417Hs] Diab[olus tontpt öBer bn§, facit tristitias cordium, clespeLrationem, ut ho[minesquaerant reiuedia et ut cadaiit in fucum et despereiit. Deus facit per instrumentum.Sic lex est iustrii[mentuni, deus utitur lege. Et Pau[lus faciteani persouam coutra deum. 'Yictoriam', iuquit Pâulus, 'dedit nobis' contra isot. is,s'5 legem, quae est quasi inimica dei. Deus dLssimulat, donec per instrumentahumana uos humiliet, douec diseamus sola misericordia confidere. Quaredicit, a se procedere mala? Ideo, ne alium deum fingas, — Sicut Manicli[aeus,qui sie q[uaestionem divisit, ut poneret boiuim et malum deum ; ue plauemusad alium deum, ue in malis desperemus, sed in ipsis convertamiu- ad ipsum.10 Ut In Esa. sepe: 'Et non reversus'. Quando pavor venit, fo Iciuff iä) giüi» 3e|- 9, 12ad alium dehm. Exempli gratia: In terrore fingo mihi alium deum, iratum.Et non est, sed est 'pater consolLationis', nisi quod suspendit eam. Ibi 2. Sor. 1,1 über Diabiôlns steht Deus subtrahit nianum 5 über legem steht illa divexat 110süber inimica steht illam destruxit Christus et triunipliavit eam 6 humiliet confidere9 ad (J.) fehlt 11 ad c aus al[iumDr]'Est enim pater mendacii et homicida'. Tale instrumentum seu medium est 30t). ?, 44lex quoque, per quam accusantur et damnantur peccata. Utitur autem bisij mediis Deus ideo, ut humiliet nos et eximat praesumptionem nostrorumoperum, ut simpliciter diseamus nos sola gratia et benignitate Deivivere.Sed respondeamus ad argumentum: cur isla tribuuntur Deo, cmu eaproprie non faciat, sed utatur mediis suis, Sathan occidit, lex accusat, et20 tarnen Deo utrumque tribuunt sacrae literae? Eins rei haec causa est, utretiueaniur in articulo fidei nostrae, quod tantmu .sit unus Deus, ne cumMauicheis plures faciamus Deos. Hi enim ponebant duo Principla, quoruraunum bonum, altermii malum esset. In bonis currebant ad bonum Deum,in malis ad malum Deum. Vult autem Deus nos tum in secundis tum in25 adversis rebus in se uno habere fiduciam, non vult nos inter eos esse, dequibus Esaias dicit: *Non est popnlus con versus ad percutieutem se'. NamScf. 9, 12hoc solet natura uostra, in subitis terroribus et periculis a vero Deo avertitur,quia credit eum esse iratum, sicut Hiob: 'Es mihi factus in crudelem'. Hoc inob 30, 21autem est alium fingere Deum et non manere in simplicitate fidei, quod sit30 unus Deus. Neque enim Deus est crudelis, sed est 'pater cousolationis'.a.sor. i, 3Quia autem suspendit auxilium, ideo mox corda nostra ex Deo semper suisimili et constanti faciunt Idolum iratum. Hoc volunt Prophetae prohibere,cum uno ore dicunt: 'Ego Dominus, qui creo bonum et malum', Ne cogi- ®pt- ««/temus, cmn Sol impeditur nubibus, omnino Solera e mundo sublatum aut35 ex hicido corpore atrum et obscurum factum esse, retiuet enim Sol lumen20 utrumque] utrinque AB; Korrektur nach der Erl. AusgabeSutlftetS SBctte. XL, 2 27

418 Enairatio Psalmi LI. 1532. [1538.] (V. 10. 11)Hg] statim idolura in con[scientia, Et tarnen non est verus dens, .sed quaedamuubes iu CLorde meo, quod cogLito deiim iratum, cnm deb[eaui contrariumcog[itare. nihilominus percntiendo nianes boniis largitor gj^ratiae. veli.s gaudiigern, sed baS ift eLine fünft.V. 11 'Averte faciem': Non lotjuitur de peccato adu]|terii, quia llagt, quod tde 0[mnibus peccatis lib[enter velit liber esse. Est copia ha, sed tarnenvalde utilis. lusti, quando eis r[erriissio p[eccatoruni, non possunt satishabere pacis, quam vellent. Iste seusus pacis et auditus consolLatorius BleibtSöm. s, 23 niixtus in reiiquiLis. Accepimus tarnen primitias etc., Ut Pâulus: 'primitiasS[piritus.' R[emissionem pieccatoruni ergreiff ic^ fo egre, ut v'ix in sericeo lofilo etc., et tarnen libLenter velim habere abundantis[sime. uondum cepithaurire et inebriatur.[831. SS*] Petit ergo incrementum istius gaudii: ut nihil sentiam tristiciaelegis, ut nihil remaneat in me, quid nie mordeat, contristet et pusil[animeterga te. Impetrabimus, sed in fine. Et tarnen in hac vita crescit, Ut is1 verus] verum 8 HeiBt c aus (jlciit H contristet] constritetDrjsuum, sed nubibus impedimur nos, ne id possimus videre. Sic Dens estbonus, iustus et niisericors, etiam cum percutit. Qui hoc non credit, isdiscedit ab uuitate tidei, quod sid unus Deus, et fingit sibi alium Deiim,qui sui sit dissimilis, iaiu bonus, iani malus. Sed donum insigne Spiritussaneti est, credere Deum, cum mala immittit, esse propicium et misericordem. 20V. II [i8g. K] Averte faciem tuam a peccatis meis, et omnes iniquitatesmeas dele.X.Hie, ut videtis, iterum darum facit, se non de peccato adulterii tantumloqui, dicit enim: 'Omnes meas iniquitates dele'. Ostendit autem nobis hie 35quoque singularem experientiam, quam in hoc certamine spirituali experiuntursaneti. Quando enim animus sensu peccati plene occupatus est, tunc nelusti quidem satis pacis habere possunt, sed manet cum atiditu laeticiaemixtus dolor, qui non patitur, ut tantum de auditu laeticiae sumant, quantumsatis est. Primicias eniiu habent et tanquam guttulam extremi digiti, qua 30refrigerantur animi, plenitudinem gaudii uon habent, sed pendent ceu extenui filo, ubi bene crasso fune opus erat ad sustinendam molem corporis.Sic saneti incipiunt tantum sentire hunc auditum, nondum hauserunt enimad ebrietatem. Petit igitur David iu hoc versiculo incrementum et perfectionemhuius auditus, qui ita impleat animum hac cognitione misericordiae, 35ut nihil relinquatur, quod amplius perturbet.Hac petitione etiam nobis per omnem vitam opus est, ut crescat dedie in diem niagis noticia haec et fiducia misericordiae, sicut Paulus et

Enarratio Psalmi LI. 1532. [1538.] (V. 11) 419IIs]PeLtrus: 'Crescite' etc. Sch[wermerus aliquis, quando aiidit sermouem 3. ¥ctri 3, 18priinuiu a uobis, novit plus quam ego; Et uiinquam gustavit uuam guttulam,sed tantum audivit nova verba et fit Doctor et fert et iucipit uovam sectam,quia noiidum iu manuni diab[oli.' Nobis discendum et petendum: 'Aditui5 meo', Et tna(|§, iia§ gar rein fe^, ue videas ulltim p[eccatum, sed omuiadeleta, sed sit pl[ena i-emis[sio, plenura g[audiuui, pax. lustificationis locusest talis doct[rina, quae in hac vita uon potest edisci; qui putat se qu»=geleret, uunquam incepit. Doctor manet perpetuus discipûlus, Iuris[tanon, nisi quod ein luenig hjeiter !ompt quam nos. Diabolus non dormit,10 aniittitiu- verbum consolLationis, auditus leticiae. Et quo[niam versamurin peccatis et facile oblivis[ciraur r[emissionis p[eccatorum, Ideo petimus,ut semper letificet, deleat et nunquam nos sinat tristes fieri de ineremeuto') D. h. weil er noch nicht in schwere Versuchzmgen gefallen ist; sonst, meint LutJier,würde er nicht nach Neuem jagen, sondern sich einfach an das bewährte Gotteswo-rt halten.Dr] Petrus hortantur ad hoc fidei incrementuni. Videtis euim, quantuni iu eopericuli sit, si statim uno aut altero libello perlecto uobis persuadeamus, uos15 Theologiae Doctores esse. Aute oculos sectarum exempla sunt, qui, cumvix unam guttulam sanae doctrinae hausisseut, tanquam Doctores orbisomnia implerunt fiüsis opinionibus de Baptismo, de Coena Domiui, de Obedieiitiaerga legem Dei, de Obedieutia ergo Magistratum etc.; quia euimnunquam in bis Spiritus certaminibus versati sunt neque hanc doctrinam de20 fiducia misericordiae Dei appraehenderunt, facile fuit Satthanae eos subverterepravis opinionibus. Quare nos bis exemplis liorribilibus mouiti petamuscum Davide hanc gratiam augeri et dicamus: Averte, Domine, faciem tuama peccatis nostris et omnes iuiquitates nostras dele, ut sit pleua pax etpleuum gaudium nostrum.25 Probat autem haec ipsa petitio lustificationis locum talera esse, quinunquam possit perdisci. Qtii igitur sibi persuadent, quod eum pleue noriut,hos verissimum est nunquam cepisse, ut eum discerent. Quia enim quotidienova certamina nunc a Sathana, nunc a carne nostra, nunc a mundo etcouscieutia nostra oriuntur, quibus ad desperationem, ad iram, ad libidiuem et30 alia vicia rapimur, quoraodo possibile est iu tanta infirmitate nostra nonsaepe concidere nos aut saltem frangi? Deinde quot negocia vita haecnobis obiicit, quibus paulatim eo abducimur, ut obliviscamur huius gaudii?Quare summa uecessitas est, petere, ut Dens uos semper hoc auditu laeticiaeperfundere seu adspergere velit, ue obruamur iterura tristicia illa, quam sensus35 peccatorum affert.Intelligo igitur hunc versiculum de incremento illius pacis et iusticiae,qua viucitur sensus irae Dei et peccati. Etsi enim iusti vere habeiit remissionempeccatorum. quin liahout fiduciam misericordiae et suut propter27*

420 Enarratio Psalml LI. 1532. [1538.] (V. 11. 12)Hsjcoguitionis, let[iciae et pacis, quia iiisti infestantur sepius, niiru ipsisremissum peccatum. Ma.\[inie est credere, quod respiciat uos coutritos,immereutes, Cum quot[idie facinuis, oiiiittiraus, loquimui-, facimus, cog[i-!Bfntti).6,i2tamus, quae nou suut bona, propter quae cogimur d[icere: 'Remitte'. Ideosemper occasio tristiciae. Utciiuque praedico de giâudio, tameu semperredit: hoc et hoc feeisti. He procelle et sagitte noii cessaut, hoc mauet iumundo. Ad cognoscenduui Christum perfecta: 2ld^, averte, i. e. q[uidquidfeci, facio et tûn mod^t, qnia iu niultis of^ficiis, 'orane.s', sed ted' bfier 'êrr[emissionera p[eceatorum, 'deie', fci)rei6§ nic^t an^, tJergi», ne iu despe[rationemveniam et obliviscar tuae misericordiae. Sequitur iam donuni post rLcmissionempec[catorum.1 cognitiouis c aus cogis iufeslautur sehr eilig geschrieben') = decke. ') Nämlich im Schuldbuch.Dr] Christum iu gratia,tarnen non cessant conscientiae morsus et reliquiae peccati,quibus infestantur. Haec igitur iugens Spiritus sancti virtus est, crederegratiae Dei et sperare Deum esse propicium et favere, nee potest fiduciahaec retineri sine acerrimis certauiiuibus, quae iu carne excitant tum quoti- 15dianae occasiones perturbationum ac tristiciae, tum nobiscum nata imbecillita.set diffidentia. Etsi enim hodie laeto sim animo ob hunc auditumlaeticiae, tarnen cras aliquid iucidit, quo perturbor, cum aut in meutern veuit,ea me fecisse, quae fugienda erant, aut obmisisse, quae praestanda erant.Hae procellae et fluctus hi nunquam cessaot in animis. Advigilat autem 20Sathan quoque, cum corda nostra promissionibus Dei non bene munita essesentit, ut alia spectra irae et perturbationum in uobis excitet, quibus cordaita liqnescunt ceu sal coniectum in aquam. Quare necessaria haec precatioest, quod orat: 'Averte faciem tuam a peccatis meis, et omnes iuiquitatesmeas dele'. 'Omnes', inquit, tam praeteritas, quam praesentes, quam futuras, asquotidie enim pecco, 'omnes, omnes dele', ne ruam in desperationem autobliviscar misericordiae tuae. Hie iterum vides remissionem peccatornmnon in eo esse, quid ego faciam, sed in eo, ut Dens per misericordiam deleat,fioi.2, i4sicut Paulus de 'Chyrographo, qui contra nos est', etiam dicit.XI.V. 12 Cor mundum crea in me, Dens, et spiritum rectum innova invisceribus meis.Absolvimus priucipalem partem huius Psalmi, in quo praecipui nostraereligionis loci pertractati sunt, nempe quid sit Poeuitentia, quid Peccatum,30intraA16 accasiones nach dem Druckfehlerverzeichnis von B; A: orationes 29 contra B;

3Enarratio Psalmi LI. 1532. [1.538.] (V. 12) 421HsJ 23. lulii.lAbsoluta est fcre principalis hiiius psalmi pans, ncmpe de gratia,In (jiia dil[igit nos. Docnit nou solum cxcmplum, sed (juac sit naturapeccati et coguitio gratiae et natura iustificationi.s. Quae sequuutnr, pertiuentad dona, Sicut scitis, nos habere haue distinctioneni ex S. P[aulo: [SBl. 55'']5 'Aliud gratiam, donum', Ro. 5. G[ratia ad ipsuni fa[vorem divinum, quo con- 3iöm. 5, issol[atur nos et r[emittit nobis p[eccata nostra. Dilectio versatur in praedicamentorelationis, q[uod rainiraae entitatis, tarnen etc. Cum 'reputatur Köm. 4,fides ad insticiam', ha§ tft gratia, simpliciter ex promis[sione dêi, sinenostris raeriti.s, imo econtra gratuito compl[et nos per cog[nitionera legis, ut10 humiliati.Nunc Ad dona: 'Cor mundum crea mihi, deus, intra me.' Istos 3v. 12versus simul Accipiamus, quia coherent. Disputatum a multis de istis 3vers[ibus, quod ibi l[ocus repetitur, 'spiritus certus, rectus, principalis'. Iteman loquatur de spiritu efficiente, deo etc. Nos sinimus istam disputiationem.15 loh.: 's[piritus s[anctus hab|itat in cordib[ns no,stris\ scimus. 'Membra vestra',iRöm.6,'i3'Mansionem'. Deus non abit donatis suis donis et relimpiit nos solos. Noufecit et abiit. Dixit ille philosophus: Non vadit dormitum, Sed creare estzu 5 'Cor mundum' r 11 Nunc 16 relinquit] relinquatDr]quid Gratia, quid lustificatio, quae lustificationis causae sint. Quae iamsequuntur, meo iudicio pertinent ad dona spiritus, quae remissionem pecca-20 torum sequuntur. Nam hanc distinctionem Paulus tradit. Aliud esse gratiamet aliud esse donum. Gratia significat favorem, quo nos Deus complectitiu',remittens peccata et iustificans gratis per Christum. Pertinet autcm adpraedicaraentum relationis, quod dixerunt Dialectici minimae entitatis etmaximae virtutis esse, Ne putetis esse qualitatem, sicut Sophistae somniarunt.25 Pendet enim remissio peccatorum simpliciter ex promissionc, quam fidcsaccipit, non ex nostris operibus aut meritis, sed ex eo, quod Deus gratuitonos ad se revocat per compunctionera legis, ut agnoscamus eum largitoremesse gratiae. Donum seu ;i;aß«(7/xaTa sunt, quae a Deo reconciliato perChristum post remissionem peccatorum credentibus donantur. Ad haec dona,30 meo iudicio, proximi tres versiculi pertinent. Nam ego coniungendos essecenseo, propterea, quod ter repetit nomen Spiritus: Spiritum rectum, sanctumetprincipalem.Obmitto autem istas inutiles Scholarum disputatioues, loquaturne deSpiritu efficiente seu persona divina, aut de dono spiritus. Quid enim ista35 accurate disputata aedificant, cum habeamus darum verbum Christi: 'Venie-3oi).mus ad eum et mansiones apud eum faciemus?' Habitat ergo verus Spiritusin credentibus non tantum per dona, sed quoad substantiam suam. Nequeenim sie dat dona sua, ut ipse alibi sit aut dormiat, sed adest donis etcreaturae suae conservando, guberuando, addendo robur etc. Petit igitur14, S3

422 Enanatio Tsalmi LI. 1532. [1538.] (V. 12)Hs]continuo conservare, fortificai'e. Sic s^piritus s[anctus ade.st praesens etoperatur in nobis siuim donum. Doniim, qiiod ipse ^Lpiritus sâuctus innobis operatur. Postquam iam sinn iiistificatiis, agnosco, per g^ratiamr[emissa mihi peccata sine meritis meis. Nunc opus, ut incipiam sentire, utab'qno modo eomprehendam. Ideo dicit: 'Cor inundum.' Ne putes significare ssubitaneum operari dei sed continuatum. ^mn neto; pei-fice quod cepisti;a'(atti).io,22(;;onfirma, quod. Non qui incepit, sed 'qni perseverarit'. Soph[istae sie remgratiae tractant: putaverunt qnalitatem latentem in corde, quam si qiiisliabLeret tanquam aliquam gemmara, resp[iceret eum deus etc. Non intelligentes.Si quis habLet g[ratiam primam quanta est seintilla, per eam losalvabitur. Gratia est continua operatio, qua exercitamur per spiritumfacientes, loquentes placentia deo. Spiritus non res mort[ua sed vivax. Vitanostra, dum adest coi-pus, semper digerit, bibit, laborat, dormiendo somniat,Sic cor, pulsus, Crescit quot[idie. Sic s[piritus s[anctus non iacet quietus.Discas ista vocabula recte intelLÜgere: 'Dens, crea in me purum cor.' Quid is2 suum] sua 6 subitaneum] subitaneam continuatum] continuata 9 eum o11 exercitamur c aus excitamurDr]Propheta, ut, postquam iustificatus est et remissionem peccatorum accepit,ut iste sensus misei-icordiac Dei altissinie per Spiritum sanctum infigaturanimo. Ideo his verbis utitur: 'Cor mundum crea in me, Deus.' Non enimloquitur de momentanea aliqua operatione, sed de continuatione coepti operis^quasi dicat: Tu coepisti in me opus tuum, quod fido misericordiae tuae. 2oIam igitur, quod coepisti, absolve. Confirma, Deus, quod operatus es in me.sujoiti). 10, 22 Non enim qui coeperit, sed 'qui perseveraverit in finem, salvus erit'.Sophistae uostri in eo errore sunt, ut soiunient satis esse semel coepisse,sie enim docent, Gratiam esse qualitatem latentem in corde, quam si quishabeat tanquam gemmam inclusam in cor, eum respici a Deo, si cooperetur 25cum libero arbitrio, Item, Si quis habeat gratiam primam, etiam si vixseintilla sit, eum salvari."^ Sed nos de gratia aliter docemus et credimus,nempe quod Gratia sit continua et perpetua operatio seu exercitatio, quarapimnr et agimiu- Spiritu Dei, ne simns increduli promissionibus eius etcogitemus atque operemur, quicquid Deo gratum est et placet. Spiritus enim 3oest res viva, non mortua. Sicut autem vita uunquam ociosa est, sed semper,dum adest, agit aliquid , nam ne in somno quidem vita ociosa est, sed autaugentur corpora, ut in pueris, aut alia in anhelitu et pulsu vitae operasentiuntur, sie Spiritus sanctus nuuqnam ociosus est in piis, semper aliquidagit, quod pertinet ad regnum Dei. Quare moneo, ut ista vocabula Theo- 35logica assuescatis recte intelligere, ne, cum auditis vocabulum Creandi,') Thomas, Summa Pars II, Qu. 111 Art. 2. Vgl. Harnack, Dogmengesch.* III, 621.

Enarratio Tsalmi LI. 1532. [1538.] (V. 1-2)423Hs]lioc? ©inb Emphases, Antith[eses. Obliquis o[ciilis in larvam iustiLtiaevidet. Video multiiin bapLtismum, iiistitutioaes legis, lavaut caput, nianus,Etiam in altarib[us, sacei-dotaI[ibus vestibjûs. Ubi manet cor? Nitentgestimenta et fiilget [931. 56"] corpus. Cor est plenum iflolatria, vanis op[eribus5 religionis, nou constans scientia de deo. Ideo Christus dixit: 'Beati mundo ffliatti). 5,8corde, quoniam' etc. Vere cor muudum, quod ag^noscit deum, qualis sit,et non hab[et phantas[ma de deo falsum. Est trahenduni ad iudicium cordis,quae est in spi^ritualibus rebus. Cor polluitur per peccata 2. tab[ulae, sedhas immundicies intelligit caro et ratio. Gentiles de istis vitiis scrip[serunt,1» bii laffert totr mit 9ên.^ Ista immundicies alia, quam ratio non intelLÜgit.habere cor mundum ab omni cog[itatione falsa vel vana: Deum videre i. e.cognoscere ut matrem faventem, misericordem. quando irascitur, avertit faciem,tum asp[icere nihil nisi ira[m, — tum lex g'êt an et diab|olus, tnni nonvidetur deiis, tum vanae cog[itationes de deo. 1. petitio: lâlte tnitf) bei)1* citri leinen !êt|en, quod solum te vid[eat, quia sentit, qui vult deo credcre,3 sacerdotaliîbus] sacerdotabil[ 6 sit c aus d|êus 8 in fehlt 14 petitio] pe °») =: wollen wir auch noch gelten lassen.Dr]cogitetis de uno aliquo momentaneo opere, sed de perpetua gubernatione,conservatioue et augmento spiritualium aetionum in corde fideli.Observanda autem hie est Autithesis, quam Propheta ostendit in eo,quod mundum cor petit; respicit enim obliquis oculis ad illam larvam20 iusticiarionun ,quasi dicat: Video multa baptismata in sacris et templo,item domi quoque, iam vestes, iam parietes, iam corpora tota abluuntur, sedubi nianet illa mundificatio cordis? Sunt enim corda polluta Idololatriis,vanis opinionibus de Deo, concupiscentia et aliis viciis, quae inde nascuntur,quod cognitionem Dei sanam non habent. Haec omnia belli isti balneatores25 uegligunt et occupaiitur ea cura, ut corpora et vestes niteaut. Sed, o Dens,munda tu cor meum, ut tuam voluntatem agnoscam qualis est, hoc est,bonam et propiciam, ut non phantasticis cogitationibus de Deo, abducar adimpias opiniones. Hoc est proprie mundum cor, de quo Christus quoquedicit Matth. 5.: 'Beati, qui sunt mundi corde', transferenda enim est haecanait^.s.s30 cordis mundicia ad spiritualcs actiones. Etsi enim cor etiam polluiturlibidinibus, ira, invidia et aliis viciis, tamen ea immundicies eiusmodi est, utratio et caro eam intelligat et damnet. Sic extant etiam inter gentes insignesconciones contra vicia, qnibus profani homines turjiiter indulgent. SedPropheta orat contra immundiciem, quam ratio non intelligit, ut scilicet corda35 sint pura et munda a vanis et falsis opinionibus de Deo et sentiant Deumesse benignum, faventem et misericordem, qui 'non velit mortem peccatoris, $ci. 33, 11sed ut convertatur et vivat'. Quando enim cor sentit Deum esse iratum,tunc statim sequitur idololatria, qua aut persuademus nobis Deum essealium, quam natura est, et quaerimus alia remedia in verbo prohibita aut

424 Enarratio Psalmi LI. 1532. [1538.) (V. 12)H.s] Illud cor VLiilt' redderc iniimiiulum, iit de doo alitcr cogitet etc. Hoc faciet,qiiia non nie nee patrera.^ Ego iustificatus, r[emissionem, gratiam liabcnsversor in periculis, ne rapiatiir cor iu aliam op[ioiouem de te. lam ergo dadoniun, spiritura, qui pln-ificet de die in diem, ut cre.scam in cog[nitione dei.S)as ift verum et purum cor, quod in o[mnibus suis operib[us, doctriui.s, scog[itationibus scio omnia placere deo, — Vade, comede ete. et omnia vestimenta.Ego, quae placita ei, facio semper, bo ge'Ôl't lunft 3U; quandopraedico, comedo, placere deo ut sacrificium; Si dormio, scribo libruni,servio fratri, consolor. Sic cor est semper purum in vera cogLitatione etfidLUcia erga deum, quod nullum opus, quod non placeat, si non suo nierito, losed propter maxLimum donum fidei, qui.^ Hoc est opus creationis, nonhumanmn. Ipsi: oportet te prius purgare, antequam ad Sac[ranientum etc.Non mundum meis operib[us, sed est couservationis et creationis divinae,quia tot nebulis obvoiveutibLUS Ego non pos.sum conservare hoc CLor nuuidum.qui incip[it in rel[igione Christiana, iste fult, iüO C§ tj^m feit*, quod desit ismundicia cordis et opus creatione et conservatione Dei. Idem, quod sequitur:3 te c aus dê 11 Hoc (opus) cordis ' est 14 nebulis c aus nebulae') Erg. diabolus. ^) JSi-g. cognosco. ') Erg. credimus in Christum, vgl. imDruck Z. 31. *) = fehlt. ') cordis blieb irrtümlich stellen.Dr] plane desperamus. Contra has cordis pollutiones orat mundum cor, quodde Deo reete sentiat, quod Deum diligat tanquam salvatorem a peccatis etlargitorem vitae, videt eiiim hoc periculum, quod, qui haue cognitionemhabent, tarnen a Sathana varie solicitantur ad falsas opinioiies de Deo. 20Summa igitur haec est: Agnoscit Propheta gratiam, quod habeatremissionem peccatorum et faventem Deum. Orat igitur contra periculum,quod plerunque Sathan conatur excitare, ne transferatur in alias opiniones,sed ut haec cognitio benignitatis divinae quotidie magis ac magis crescat,ut in Omnibus, quae facimus aut Bustinemus, simus laeto animo et sciamns 25nos esse propter Christum in gratia et j)lacerc omnia, quae facimus, etianiilla, quod comedimus et bibimus pro necessitate corporis, quod facimusoperas nostras, et ut cor sie maneat purum in perpetua et sana cognitioneDei et fiducia erga Deum per Christum ac statuat omnia nostra Deo placere,non propter meritum seu dignitateni aliquam nostram, sunt enim omnia 30polluta, sed propter doniun fidei, quod credimus in Christum.Neque autem est in potestate nostra, tale cor assuraere, sed est creationisdivinae, ideo vocabulo Creandi Spiritus hie uti voluit, nam ea vanasomnia sunt, quae de purgationibus cordis nugati sunt Scholastici. Sicutautem non est nostrarum \nrium, sed divinae creationis tale cor mundum, 35ita quoque non possumus haue creationem conservare contra diabolum. Ideovidenuis, quam saepe polluamur subitis perturbationibus ac tristicia etc.

Enarratio Psalnii LI. 1632. [1538.] (V. 12) 425Hs] 'In niedio mei .spiritiini rectum iniiova.' [231. 56''] 'Spiritum': Cor,anima, Spiritus. Nos: 'cor'; germanice lati.S[.sinic capitiir. 'Spiritum' acci]iimu.s7ipsum 'cor', cupit, ut sit rectum, numdum. oKcin Quff h\ä)^ Item ut stabiliasspiritum, ut fefte Bleib an beinev glauBe et gnoben.5 'Nechona': noii possumus ullo gerLUiauico vocabulo erret(!§en: soliduui,pleuum, certum, firmum, indubitatum. Nos 'gelüiffen' germanice reddidimus.ôpponitur contra varietatem opinionum, i. e. qui cor stabilit contra dubia, contravaria dog[mata, quae diabôUis semper machinatur. Ut brailff 6Iet6 : (Sott ifttnir gnebig, non diffido. Cluistus videtur idem vocare 'spiritum veritatis', Ut10 non fides sit, quae f{c§ ftelt^ et non est duranter. Ps. 8. 'stabilitum^Pf. 8,3oi). u, nreg[num SaLlonionis': ift, \vie e§ fein fol. Frnges in carapo certe finb, tt)ie i- nö"- 2, lafie fein foUcn. i. e. in certam, indubitatam fidem, quae non quolibet veuto,sed fiat certa, persuasa. 'Persuasus sum', dicit Pau[lus. Ne faciat dub[ium 3!öm. 8, 382 aber Spiritus sieht aö'ectus, voluntas, intelÎectus 6 germanice reddidimus oSU 7 'Spiritus certus' r zu 8 diabolus nochmals vor der Zeile zur Sicherstelluwj derAbhärzung, die auch als dialLectica angesehen icerden könnte 13 indubitatam] indubidadani') Gott ist angeredet. *) Hinweis auf die Bibelrcrisionskommission ; vgl UnsrAu»/. Bibd 3, 52, 24 [0. BJ. ') = dafür ausgibt, verstellt; s. Z. 28 simulet."CDr] Quare nunquani cessare debet haec precatio de creatione et etiam conser-15 vatione muudi cordis.Quod sequitur: 'Et spiritum rectum innova in visceribus meis', (juodad sentcntiam attinet, idem est cum mundo corde. Germanis quoque fereidem est vocabulum Cordis cum eo, quod Hebraeus 'Spiritum' dicit. Namquod Latine dicimus 'Animam, Intellectum, Voluntatem, Affectum', haec20 fero omnia Germani vocabulo Cordis reddunt. Sed Epitheton, quod hieSpiritui addit: yiz), significat proprie 'stabile, soliduui, pleuura, firmum,certum, indubitatem'. Nos post multas cogitationes desperavimus de hocvocabulo significanter Germanice reddendo.^ Caeterum perpetuo opponiturdnbitationi et varietati opinionum. Proprie igitur est 'Spiritus certus seu25 rectus', qui cor stabilit contra dubia et varia dogmata, item contra diabolisnggestiones, conantis nos ab ea fide abducere, quod Dens non sit misericorset propicius. Ac videtm' Christus idem vocare 'Spiritum veritatis', qui non Sotj. 14, i?simulet aliquid, quod non sit, sed certa faciat et doceat. Sic in libris ßegumest de Salomone: 'Et stabilitum est regnura Salomonis,' noc est, 'ratum 1. Sou. 2, 1230 factum'. Sic dicunt 'fruges certas', quae secundum speciem suam certissiraomodo proveniunt. Sic dicitur etiam 'Certus Spiritus', hoc est, certa et indubitatafides, quae non vagetur opinionibus, sicut pueri solent sed quaecrescat et fiat persiiasissima, sicut etiam Paulus dicit: 'Persuasus et certus Möm. s, sssum'. Nam cum de gratia et reraissione peccatorum agitur, procul omnis') Vgl. die Psalmenrevision von 1531; vgl. oben Anm. 2.

426 Enarratio Psalmi LI. 1532. [1538.] (V. 12)Hs]de auditu et gratia. S)a§ ift auc^ innovantis dei, uon ojius liii^mamim.cpn. 4, 15 lt)cvben£)a§ ift contra iusticiam larvatara; quid lotio pedum, vasculoruni? mauettanien cor iramundum et Spiritus incertus. Si diu in castiLtate, in fine estincertus. Ibi incipiendum, ut fiam 1. certus dedeo, ut habLeam C[or mundura,ut nihil sciam quam de te, et certum spiritum, qui non variis cogîtationibus. sS)a§ ift 1. opus s[piritus s[aQcti in corde iustificati pecLcatoris: certificare,stabLÜire cor, ne dubitet, et perseveret contra quascunque raachinas hereticorumet cogitatioiies etc. 1. ut cor maneat cum isla doctLrina et lâlt feftbran, i. e. ut deus exer[ceat nos quot[idianis tentationibus, donec crescamus.'Veritatem facientes crescamus in illum', verascentes, bQ§ hjit ttJartjafftig "•, Eph. 4. Multi inceperunt nobiscum, lam panci restant, quia noncuravcruut raundum cor et certum spirituui, donec veniret diabôlus et tentaretsnperbia, quod velint sapere plus quam nos, deinde invidia contra nos.Roga, ut constabiliaris, quia habes incitatores diab|ôlum, mundum,v.icinequam Spiritus. 2. opus s[piritus S[ancti est sanctificare: 'Ne proÜLcias': is[SSL 57»] Videte, quam iste vir est beiTluttg et timeat; est s[piritus s[anctiplanus et tarnen metuit proiici, ne rursus peccet. 'Ne pro[iicias': Ia§ mid^5 sciam quam o 11 nobiscum (pauci) 12 veniret c aus veniant 14 constabiliaris]constabialierisDrjdubitatio eiicienda est. Est autem hoc non nostrarum virium, sed Deicreantis.Pertinet autem haec particula quoque ad confutandam larvatam iusticiam 20illam operum, quae cor relinquit iramundum et spiritum incertum. Nammonachus, qui multos annos singulaii studio regulam suam servavit et omniafecit, quae potuit, tarnen certitudine hac caret. Ergo iioc primum est j)osthanc coguitionem misericordiae petendum, ut haec coguitio maneat certa,ut cor nihil dubitet de misericordia Dei, neque vagetur aliis et aliis cogi- 25tationibus, quas aut corda sibi fingunt aut impiae doctrinae serunt. Adhoc donum necessaria est creatio et innovatio quae fit per continuum exercitiumspiritualium certaminum seu tentationum. Nam exempla ante oculossunt, quod multi nobiscum coeperunt, qui omnes incredibili applausu hancdoctrinara amplectebantur, sed paulatim postea aut in alias opiniones per 30sectas abducti aut in manifestum contemptum et odium Euangclii prolapsisunt. Huius calamitatis non alia causa fuit, quam quod hunc certum spiritumnon habuerunt. Sed, cum sibi viderentur pulchre eruditi in hac Theologia,per spiritum malum in eam superbiara abducti sunt, ut aut nova quaererent,aut per invidiam cogitarent de nobis opprimendis. Est igitur opus certi- 35tudine Spiritus, non solum propter diabolum, sed etiam propter carnem27 innovatio m Druckfehlerverzeichnis von B; A: invocatio

3Enarratio Psahiii LI. 1532. [1538.] (V. 12. 13) 427Hsjntd^t [tncfen, Imbeo carncm adherentem mihi, qiiae semper litatur contra81)iritiim. Ideo da g[ratiaiii, ne viiicat caro, ne rever.sus cadain in adul[toriiim,blas|phemiam. ^ä) âh tnid^ öertvatib. ' Söirff m\ä) nic^t, Ia§ mic^^mdjtbcrfintfen in p[eccatura, errorem, praesiimptionem.5 'Et aufer : i. e. da mihi perseverantiam, ut etiam corp[u.s menm sanctificem,nt crescat in me donuni illud dei, sanctificatio. 1. 'Plcrophoria', fierijtoi. a.acertum in sensu suo. Deinde ut exerceamur ad sanctificandam 'cLarnem etdomestpcos, suaviter erga Ndcinos Et quisq[ue amb[ulet in suis off[iciis10 semper magis patienter, charitative. S)a§ lêift sanctificare corpus nostrum:1. cor sanctificat, pugnat contra dubitationes de deo, ut cor mundum etsanctum fiat, deinde progrediatur iu corpus et expeliat lib[idinem et discatsanctimouiani, charitatera, quae sunt postea virt[utes Christianae. Illum, qui3 mi^ o') = Schaden genommen, mich ins Unrecht gesetzt; vgl. Unsre Ausg. Tischr. 1, 494, 32;2, 62, 20.Drjnostram et mundum. Haec enim coniunctis quasi copiis hanc certitudinem15 doctriuae nobis extorquere voluut. Sed exteri omnia haec docent longe melius^quam a nobis dici possit.XII.Ne proiicias me a facie tua, Et Spiritum sanctum tuum ne v. 13auferas a me.20 Vide insignem humilitatem ,quam anxie metuat ea pericula, quae iisimminent, qui iustificati sunt et remissionem peccatorum habent. Nam sineSpiritu sancto non posset haec orare, et tarnen qui iam habet Spiritumsanctum, hoc petit et suspirat, ne proiiciatur, ne deseratur, ne peccet iterumet concidat, quasi dicat: Habeo carnem, quae luctatur contra spiritum. Adesjs igitur et me sustenta, ne denuo peccem, sicut antea pecca%ä, cum a te desertusessem. 'Ne sie me proiicias et Spiritum tuum sanctum ne auferas a me',hoc est, da perseverantiam, ut corpus in me sanctificetur. Nam sicut suprapetivit Spiritum certum, hoc est, 'Plerophoriam', ut Pauhis vocat, 'et plenani soi. 2,concup[iscentiam', Ut Gal. 5. Ut caste vivat cum eoniuge et fideliter ergaocii. s, 34Cognitionen! misericordiae Dei, ita hie petit Spiritum sanctum uon auferii30 nee proiici se, quod ego refero ad sanctificandam carnem, et ad mortificationemseu ad novam obedientiam, quae in iustiticatis sequi debet, ut niaritus castevivat cum sua eoniuge et suaviter cum vicinis, ut Magistratus diligenterfaciat officium in administranda Republica, ne indulgeat peccatis subditorumetc. Notum enim est, quid nova obedientia in iustificatis secum afferat,35 ut cor quotidie crescat in spiritu sanctificante nos, ut, postquam pugnatumest contra reliquias pravarum opinionum de Deo et contra dubitationem,30 proiici se A; Druckfehlerverzeichnis von B: proiici a se

428 Enarratio Psalmi LI. 1532 [1538.] (V. 13)Hs] habet oinnia, clamare pro donis spiritii.s, quasi nulla haberet, — SophListac:David fuit carnalis, et tarnen datur ei g[ratia et dona! Nou nisi .sanctiticato.sjüjii. 8, 23 'Nos, qui primitias, geinimus' etc., baptisati ad iustitiam, cupimus illam coosumariet mortem extirpari et vitam con.sumari. Sancti orant et primitiaeS[]iiritiif3 et quaerunt decimas .spiritus. Cum ergo nondum rectc purus, sSBiatti). IS, 26 licBer §er, ne .sinas me folgen mea consil[ia, .sed ut premaru ista. 'Patientiamredde', — statim ad conservum fit crudelis et etc. Ibi iteriim siguificat,Söm.i, 24N011 esse virtutis nostrae sanctiticationem Spiritus conservari. 'Demisit eossecundum sua studia.' Ibuiit. Sic niecum nou agite, quia hoc facto moxpolluar spiritu et ciârne. Ibi confitetur aliquantulura, quod s[piritum S[anctum «•hab[et. Totum habet, sed non totaliter, i. e. '^Qt§ nod) nic^t gar ergriffen,i. e. conserva in me sj)irituni, sanctitateni, ne ab inquinameiitis inter et cx[tra,ut CLOrpus meum sit dignura hab|itacuhim tuum et membra etiam.9 Sic(ut) 11 ergriffen] ctgreiffenDl] progrediatur spiritus etiam ad gubernationem actionum corporis, ut eiiciaturlibido, assuesoat animus ad patientiam et alias morales virtutes etc. i*Homini in Sophistarum Theologia instituto absurdum videtur, quodtarn sanctus Propheta clamat pro donis Spiritus sancti, ac si nulla haberet.Sed nos tum experientia tum talibus exemplis edocti scimus, quod nemopotcst petere gratiani nisi iustificatus, item ([uod nemo possit petere donaSpiritus nisi sanctificatus, quia enim primitias Spiritus acceperunt tales, ideo ôcupiunt et aspirant ad decimas quoque accipiendas et, quia renati sunt advitam, ideo cupiunt mortem cum suis reliquiis plane abiicere ac speraut etquaerunt perfectionera, a qua experiuntur quotidie quam adhuc absunt longe.Ideo David orat, ne perniittatur suis cogitationibus, sed ut servetur munduscorde et opere in oculis Dei. Facilis enim hie lapsus est, sicut ostendit S5OTaüi). 18, 23 jf.parabola servuli apud Lucam, qui in conspectu Domini sie humilis et piuserat, ut consequeretur remissionem omuium debitorum per misericordiampatrisfamilias, sed vix digressus ab hero, incidit in consei-vum et fit immitishomicida accrudelis.Sed hie iterum admoneo, quod supra. Quia enim David ista petit a 3»Domino, ideo manifeste nobis ostendit, non esse nostris operis aut viriumnostrarum conservare ista dona, sed esse nos positos in eo periculo, neproiiciamur. Hoc proiici tum fit, cum Dominus nos relinquit nobis et sub-SRöm. i,24trahit spiritum suum, sicut Scriptum dicit: 'Dimisit eos in sua desyderia'.Hoc cum fit, statim concidimus. Nam aut cupiditatibus uostris iiidulgennis, 35sicut David in adulterio, aut in praesumptionem aut desperationem prolabimur.Ideo dicit: 'Ne me proiicias', hoc est, Ne deseras me Spiritu tuosanctificante, nam, hoc cum fit, vere proiectus sum ac perii, 'Et Spiritumtuum sanctum ne auferas a me\ Fatetur enim Spiritum sauctum se habere.

Enarratio Psalmi LI. 1532. [1538.] (V. 14) 429IIs] [581.57''] 3. s|piritus s[aiictus debet etiam aiiiniare et confortare. 'Etv. 14spiritu': i. e. spiritus J,[uus priucipalis sustentet, Quaudo iustus et certus der[etnis.sione pLeccatorum et ambulo iam in sanctimonia, in obedientia eteflicior quotidie magis tempêraus dono. Oportet accedat confessio, non5 satis ista sup[eriora, sed oportet illnni iustificatorem, sanctif[icatoreni coiifiteri.Redde tu me totuiu supcrbuni et contemptoreni oniniiiin inimiciciarunidiab|oli et mundi.'letitia': i. e. audacia, constantia, fortitudo animi, ein tl'Oîger QLîft, einnuitigS ^[erj, ein furftltcêr.^ Ut sit talis, qiii nihil timeat, Ro. 8. ®en mut Moni. 8,3110 meint er 'îe. §ilff, nt nouieu tuum coufitear, ue terrear a facie principum,regum, qui volunt cogere, ut taceanius etc. 'Cred[idi, et locutus.' Si novi 'Bf- nc, lo7/2 über 'Et spiritu' steht 'reilile' 5 saiictifiic.itoi-eni c aus contfiteri r.u 10'Spiritus priucipalis' r') S. unten S. 431, 15 ff.Drjsed nondura perfeete aut totum, sunt enim tantum primitiae Spiritu.?. Posthaue vitam autem fiet, ut pleuitudinem Spiritus cousequaniur et tiamus,sicut ipse est. Sic coniungenda sunt haec duo, ut per Spiritum sauctum15 servemur ab oninibus inquinameutis, interius et exterius, Spiritus et carnis,nt corda nostra fiant ceu purum liabitaculuni, ad (|Uod non pateat 'reditus siK. 11,24immundo spiritui', sicut Christus etiam docet iu Euangelio. Iam sequiturde tertiodono Spiritus.XIII.20 Redde mihi laeticiara salutaris tui, Et Spiritu principali v. 14confirma me.Hoc iam tertium donum Spiritus sancti est, quod sibi petit conferri.Ac sane insignis est ordo, quem Proplieta sequitur, quasi dicat: Sum iamiustus gratia Dei, quia sum certus de remissione peccatorum. Deinde sum25 etiam sanctificatus, ambulo enim in obedientia et sanctimonia praeceptorumDomini ac quotidie augescit hoc donum Spiritus. Nunc tertium restat, utaccedat magnus et fortis animus, qui hunc iustificatorem et sanctificatoremconfiteatur coram mundo et nullis periculis a eonfessione se siuat depelli.Ideo Germanice reddidimus hunc versum sie, ut appareat eum rogare30 'laetum''^ et coutemptorem omuium periculorum aniraum. Nam 'laeticia' hieproprie significat constantiam seu animum imperterritum, qui non mundum,non Sathanam, non mortem denique metuat. Talern animum videmus inPaulo, cum laeto, exultanti et pleno spiritu dicit: 'Quis separabit nos awam.s, 35dilectione Dei?' Idem mihi David hoc loco videtur petere, ut libere contiteri35 possit Deum suum, contemptis Omnibus periculis mundi.') Sje/je S. 425 Anni. 1.

430 Enarratio Psalmi LI. 1532. [1538.] (V. 14)Hg] veritatem, non taceo eam sed fateor. Vos Sop[]iistae: male docuisti! Ideose(iuitLir bos 'hiimiliatus' auff§ 'locutus' et 'lo[ciitus' auff§ 'credidi'. quiaiHöm 3, 4dicuut': 'Oninis homo mendax', i. e. q[iiidquid ho[mines aliter doc[ueriut,vLxeriut, est niere nieiidacium, et qiii fidit, ad diabolimi, qiûidquid Papa praedicavit,ift etftuntfeit et erlogen.^ Quid mihi acerbi.S|^.sima et Sat[anica odia, scedes ^, imo ceutum vironim, et persecutio. Sed quia 'Cred[idi, ideo loquor',loquor, ideo etiam 'humiliatus'. Si credo, quod verum, ]o xnuB id^§ teben et istamsalutem impertire aliis. Quandoquidem iam sum credens, habeo spiritumrectum et vivo in sanctimonia Spiritus et carnis, oportet confLitear nomens[auctum tuum coram toto orbLe terLrarum. S)a lütrb mii"§ ö6el bruber 9f)en. loPrius öerjagt, Da milii letitiam de salute, auxilio tuo, quod veli;~ mihi adesse;spiritum, qui me tro|tg inacê auff bein îlffe: S)q§ toil iä) tîm ethunc libLrum scribere, et si foUcn aUe f[Ürften et Reg[es toi et tortd^t.* S)06 persecutio scheint fsecutio') Erg. als Subjekt sacrae literae. *) Vgl. Unsre Ausg. Bd. 34 ', 2.35, 9.») = caedes. ') Erg. drüber tcerden, d. i. rm- Wut toben.Dr] Atque hunc ordinem etiam res ostendit, sicut alio in loco Propheta*i. 116, 10 dicit : 'Credidi, propter quod et loquor.' Nam cognitionem veritatis statim 15sequitur coufessio, qua doetrinas diversas refutanms. Sed confessioni proxispi.44, 24mum est, quod sequitur: 'Ego autem humiliatus sum nimis.' Quareuecessaria est confii'matio Spiritus priucipalis, ne in humiliatioue ista coucidamusanimis, Sed magno spiritu omnia pericula contemnamus. Impossibileenim est, ut mundus possit aequo animo ferre haue generalem senteutiam, 209!öm. 3, 4 quod 'onniis homo sit meudax', maxime si meudacia dicas, quae ipsi proveritatibus et summo Dei cultu praedicant, sicut sunt totius Papatus doctrinaet vita. Haue ceu blasphemiam Dei ferro et igui conantur extinguere. Igiturnon solum acerbissima odia, sed etiam caedes et supplicia crudelissimapropter confessionem hanc sustiuemus. Sed quid postea? Noticia haec non 25patitur, ut taceamus, et mundus non patitur, ut loquamur: Necesse igiturest, ut confirmemur Spiritu, ne propter pericula a confessione discedamus.Quod igitur dicit: 'Redde mihi laeticiam', siguificat se istis periculispeue fractum esse. Quare orat laeticiam hanc reddi, quae sit laeticia salutatisDei, hoc est, vult animum sie confirmari, ne dubitet, quin Dens in i.stis 30periculis, quae confessio secum affert, adesse et salvare velit. Haec fiduciasie inspirat animum, ut terrores omnes et pericula omnia secure contemuipossint, sicut Dei gratia hoc insigne do[S8g.L]num ego quoque sum expertus,ut contra Caesaris, Pontificis, Principum, Regum et totius fere mundi voluutatemdocendo et scribendo Ihesum Christum, Dominum et liberatorem meum, 35libenime confessus sim, etiam inter mille pericula vitae, quae ab iratishostibus et ipso Sathana quoque mihi iiitentabantur. Sic ad Hieremiam3cv. 1, 18 dicit Dominus: 'Ponam faciem tuam aeream, ut nihil eures, etiamsi quis iu

Enarratio Psalmi LI. 1532. [1538.] (V. 14) 431Hsjgeljort 311 totum tuum auxilium, Ut iu le.: 'Ponam frontem, dedi te iiisct. i.iscol[uiiuiam, In Petram: q[uidquid contra te oppos[uerit, [ol fid) ftoffett'.^S)a§ geÔtt ad Praedicatorem et Confessorem. In Esa. dieit: 'Onines csti.s Scj. 43, lomei testes.' @r ftc(J[t bnS ält)[ifc§en angel et tûr^, sed non left fteäen.5 3. donum S[pii-itus s[ancti, ut redi^dat animosos, [SSI. 58*] superbos contravim et potentiam diab[oli et t[otius mundi. 3Benn man jcôn l^üxt hxatott,ut non dicamus: quam urgent! sed: contra audentior ito.* Ergo est: pertinacesetc. hoc sumus. Coram deo sie niaceratus sum, ut eins nomeu audiamcum terrore. Ibi da mihi g[ratiam, fidem, sanctificationem. Ibi sûmma10 iiumilitas. Hoc habito eo ad mundum: Vos mendaces, nihil habetis de deo.@0 avm ic^ bin coram deo, illi nolo tro|en, Sed mundo; quia sumus certihaue vere doctLrinam, Ideo coufitemur: omiies doct[riuae sunt mendacia,errores, vanae, Ut PLetro: 'Qui nie confessus.' Hoc est, quod dicit: 'DaanotttMo,32mihi letitiamde salute.'15 'Et spiritu princip[ali': alioqui terror et gravatio toev JU groS, sed quaudoSpiritus p[rincipalis, bcr tt)Ut§. 'Nadib': ein furft. 'Nadibim': cum principi-9 nach terrore nochmals audiam 11 illi scheint illum 15 gravatio oder commiuatiozu 16 'Nadib', 'Nadabim', 'Nadaua' r') = daran zugrunde gehen, Schaden nehmen; rgl. etwa Unsre Ausg. Bd. 41,89, 20;Bd. 49, 346, 39. ^) = hringt uns in Not; vgl. Unsre Ausg. Tischr. 3, 7, 10; Bd. 50, 270, 31.ä) S. oben S. 28, 27.Dr]eam impingat.' Ac sane munus docendi in Ecclesia talem animum contemptoremomnium periculorum requirit. Quin in genere omnes pii ita secomparare debent, ut non detrectent tieri martyres, hoc est, confessores seu20 testes Dei. Neque enim vult Christus latere in mundo, sed vult praedicari,'non intra parietes sed supra tecta', ut iu mundo luceat Euangelion ceu fax oiintto. 10,2?in alto monte aut specula quadam. Hoc autem cum tit, mox praesto suntomnis generis pericula et vere haeremus, sicut Germanico proverbio dicitur,inter ianuam et cardines. Neque aliud est, quod nos consolari possit, quam25 quod promisit Dens se nos non deserturum esse.Ergo hoc tertium donum est, quod implet Christianos magna superbia,non quidem contra Deum, sed contra superbiam mundi et diaboli, ut, quautose fortius isti opponuut, tauto nos audentiores eamus contra. Id cum facimus,clamant nos insanabiliter pertinaces esse. Neque id negaraus, ita enim30 requirit munus et vocatio nostra. Ergo, inquiunt, es damnatus. Nonsequitur. Nam hie distinguendum est: Coram Deo enim sie sum humiliatus,ut etiam ad nomen eius paveam et quotidie incessabiliter rogem, donariSpiritum, augeri fidem etc. Hie nihil nisi extremam inopiam meam agnoscoet deploro. Sed cum ad mundum respicio, vidco me infinitas teuere opcs.35 Sicut igitur coram Deo me humilio, ita vicissim contra mundum magno et

432 Enarratio Psalmi LI. 1532. [1538.] (V. 14. 15)Hs] l)iis. 'Nodaiia': voluiitariiim, ta^ einer gern t()ut; Sin luiHiger gcift, her mitfreuben et t)erên etlUO» tl)nt. 'Populus iueu.s voluiitariarimr etc. Sic hie:'.spiritu,s probiLS, paratus, voliintarius'. Ni.si det hunc, diab[olus jol t)n§erfdîrecEen, ut etiam contra C(in[scientiain dicatnut;: oninia, quae e.vigunt^, etc.^^ä) tnagä Umb beinet loiEen, da mihi ein fuvftli(i)en, spontaneum spiritum, 5(jiii iion coacte, sed sua gratia gubernet; Non ein bangenben, sed .secimdiimofficiiiin.Hi sunt isti 3 versus, in quibus expii[iwuutur doua s[piritus S[anc(i,qnae dantur iustificatis fide: Purum cor iu fide certa erga deuni, ut plero-P[horia; 2. mortifîcare pass[iones spirituales et corp[orales; 3. ut sint frolidje '"coufessores et neminem resp[iciant, sive prineipes. Si accusantur seditiosi,TOntti).a6,53pertinaces, Illud opprobrium lib[eDter vohmius ferre! 'Possem' etc. Sedletitia, quam habeo in d[ivino auxilio, bie mac§t mid^ fo froIid§, ha§ iä) nad^beinern f(|elten et fluchen nt(|t§ nid^t frage.V. 15 [S9l. SS*"] 'Docebo iniquos vias t[uas': In prioribLUS 3 versibus audistis, >&quomodo propheta petierit spiritum rectum, Sanctum et principalem. Et iiicante omuia voluit ipsam personam iustificatam, renatam, antequam uilum6 über coacte sieht per lege[in coacte scheint coacti 16 propheta o') Erg. leges. ') Erg. me non terrent.Dr] contemptore animo efi'eror, damnaus doctrinas mundi sieut errores et vitamomnem sieut peccata. Hiuc oriuntur pugnae, contradictioues, supplicia, excommunicatioues,propter quas David hie orat confirmari Spiritu principali, 20quasi dicat: Nisi tu me coufirmaveris contra pericula ista, opi)rimarterroribus.Quod ad Granimaticara attiuet, vocabulum î-i; significat 'Principem'.Inda est, quod noster iuterpres feeit: 'Principali .spiritu.' Sed rryi: sinedubio est a verbo nn; et significat 'voluntarium, spontaneum, nitro cupieutem 25et volentem magnoque animo suscipientem aliquid'. Taus autem Spirituseliam est douum Dei, quo animum implet, ne terreamur a Satliana et nnuido,et qui non cogente lege aliqua, sed gratuita beueficentia aliquid suscipit,quanquam etiam potest passive dici: 'Munificus spiritns', qui ex mera gratiadonatus est. Ita in bis tribus versibus esponit Propheta dona illa, quae 30dantur iustificatis fide. Primum est Plerophoria seu certa fiducia misericordiaeDei. Secundum est sanctiticatio, qua mortificatur vetus homo cum passionibussuis et surgit novus iu nova et saucta obedientia. Tertium est liberaconfessio, ut sine discrimine, quicquid saue doctrinae non vult ccdere, damnetur,etiam Caesares, Prineipes, Poutifices cum toto mundo. Nunc descendit 35Propheta ad alia, quae ex hoc principali Spiritu sequuntur.24 ^31^3 34 saue = sauae, so B

Enarratio Psalmi LI. 1532. [1538.] (V. 14. 15) 433Hs] faceret opus. Sicut sepe docemus, quod fructiis non facit ai'borem, sed arborfructum, Ut Christus Matth. 12: 'Aut facite' etc., qmasi d[icat: frustra est, sKatt*. 12, 33quod laboratis de fructu, ante omnia arbor paranda est, ut illa sit bona.CoeluQi, uon animum, mutant, qui trans mare currunt. Sic habitum monachi5 mutant, mores, animos non; hoc tit per leges, in corde manet impietas. Sedin tbeologia prius expo[liandiis vetus homo, regeneranda persona, antequamullum bonum opus faciam. Huc pertinet: 'Cor mnudum' etc. et: 'spiritumfortitudiuis donari', fo tnöc^t man Jim fadên !omen.^ Sic iustificatus, renovatiiset animatus: 'Docebo vias tuas, tran?gressores ad te revertentur.'10 Prius iustificatus et espertus etiam egreditur a conspectu dei in opus. Etqui expertus est, ber tocta bon fadên JU reben. Priorib[us versîbus satisdeclaravit suam experientiam, quod in.stificatus sine suis operibLUS. Ideonon novit opus, quo velit deo reddere aliquid, nisi postquam me recrearis,ut gratias agani publice. S)u folt l]a au(^ anfomen, si vis publice praedi-15 care deum et gratias agere. Cur non potius vadis ad S. lacoLbum et2 'Aut facite' etc. zu 2 Matth. 12. r 4 mutant bis curruut vom Sande eingewiesenmonachi ö animos c aus animus 6 über expo^liandus steht exuendus7 über spiritum steht cupit 14 foIt(§) iJ/iö si bis agere vom Rande eingeunesen') = etwas erreichen, sich helfen.Dt]xim.Docebo iuiquos vias tuas. Et impii ad te convertentur. y. 15Hie primum incipit Propheta de suis operibus loqui, postquara personaante iustificata et per Spiritum sanctum renata est. Oportet enim arborem20 esse ante fructum, sicut Christus quoque dicit Matth. 12.: 'Aut facite arborem jKatti). 12, 33bonam, et fructum eins bonum', quasi dicat: Frustra laboratur de fructu,nisi prius sit bona arbor. Xam Pharisaeorum fere eadem conditio et Studiumerat, quod hodie in adversariis videmus, qui pleno ore iactant bona opera,et toti mali sunt. Quomodo autein fieri potest, ut ex malo semine boni25 aliquid enascatur? Igitur induti cucullis, ieiunantes, precantes, \agilant€snihilominus veterem impietatem cordis retinuerunt. Sicut enim Horatiusdicit: Coelum, non animum mutant, qui trans mare curruut. Ita isti"^vestem dictam exercitia mutant, sed animus idem manet. In Theologiavera igitur hoc primum agitur, ut homo fiat bonus per regenerationem30 Spiritus, qui spiritus est certus, sanctus et animosus. Deinde fit, ut ceu exarbore bona etiam fructus boni enascantur. Igitur hactenus David tacuitde suis operibus et tantum rogavit ea, quae Dens debeat per verbum etspiritum suum efficere. His antem impetratis redit ad sua quoque opera,quae in rcgeneratione sequi debent. Ea opera non sunt, qualia impius') Horaz Ep. 1, 11, 27.iiiuttjerä aSctte. XL, 2 28

434 Enarratio Psalmi LI. 1532. [1538.] (V. 15)Hs]indueris cucullo? sicut docti sumus uos, (juod Monachatns sit vice alteriusbaptismi. Sicut Iero|uymus, quod altera tabula post bap[tisnmm sit poenitentia.Iste est optiinus ordo post iustificationem et acceptam gratiam,donatam re^misslouem p[eccatorum. Agere gratias deo: hoc suum donumaniplifi[care et erudire per hoc onines houiines ad eandem gratiam. Sic 5a"{_"5_' 25 Christus, cum sanat: 'Vade et narra, quanta deus' etc. ItenK 'Abiit iuSDiart.7, 3Bdomum suani laudans.' Alibi: 'Prohibebat, ue quid diceret; quo plusam. 9, 6ü Item : 'Tuprohibebat, hoc magis praedicabat.' 2)a§ finb priucipalia opera, quaesequuntur arborem novam factam, ut gloriam dei praedicaret in se ostensani.sine mortuos etc., tu vade et annuncia reg[num.' hoc vult eum lofacere. Sic renatus nihil habet, quod praestantius faciat, quam gratias agere.Sic quicquid vixerimus post iustificationem, debet nihil sonare quam misericordiam.Et ideo iustificat nos, ut ostendat in nobis suam misericordiani1 sit o zu 2 llieiotiiyraus r 4 über suum steht dei zu ö hinter sanat isteuui, qui liabuit legionein Demonioruiu vom Rande eingewiesen 7 Alibi o über Prohibebutsteht Christus diceret unten S prohibebat bis praedicabat u principalia] pri»',dazu principalia vom Bande eingewiesen 10 eum über (nos) über (ho|iniues) T2 sonarec aus salvare [Sclireibflüchtiiilieit]Dr] Papatus suasit, suscipere vota peregrinationum , iugredi monasteria, quodopus cum Summa Ciiristi contumelia vocannit alternm Baptismum, sed Deo 15sie benefico et misericordi agere gratias et aniplificare dona eins et per eaWntt. 7,36 erudire alios quoquc homines ad eandem gratiam. Sicut in Euangelio faciuntii, qui a Christo sanati sunt, naiu etiam cimi prohibentur a Christo, nonpossunt obmittere, quin eins beneficia praediccnt, eum laudent et alios quo(|uein eandem spem vocent. :;uHaec sunt principalia opera, quae testantur arborem mutatam esse exsterili in foecuudam, ex arida iu succiplenam et florentem. Ad hanc vitama))aui).8,22revocat Christus discipulum, cum dicit: 'Sine, ut mortui sepeliant mortuossuos, tu auteni me sequere.' Signifioat enim alia opera esse mortuorumopera, cos autem, qui in christo vivuut, debere esse iu agnosceuda et prae- asdicanda misericordia Dei, ut eam alii (juoque discant agnoscere. Summaigitur haec est, quod vita et salus nostra tota sit posita in misericordia Dei,(|uam per verbum Dens revelat hoc modo, ut iubeat peccatores in ea sperare5cj. 53, iipro])tf'r Christum. Haec cognitio est iusticia, sicut Esaias dicit: 'Et uoticiaeins instificabit multos.' Hie nulluni aliud uostrum opus est, quam nt 30oblataui misericordiani non recusemus, sed eam fide accipiamus. Sed hocipsum quocjue est donum Spiritus sancti, quia fides non est omniuni. Postiustificationem, cum iam promissio remissiouis peccatorum et vitae aeternaecreditur et fide possidetur, tunc proximum et perpetuum opus est, agere Deogratias et haec eins beneficia praedicare. Quia aiiteui mundus omni vi sese 35opponit, neque Sathan etiain cessat hanc praodicatiouem variis iuconiuiodis

Enarratio Psalmi LI. 1532. [1538.] (V. 15) 435Hs] et misereatur desperatis. Post iustifLicationem proximum, primum, eternumet priücipale et contiDUuni opus est agere gratias deo et hanc ipsam gratiampraedicare. S)a gelprt ît Jretter, tlitt, bonnet et quiequid potest Satan.Ideo dixit prius: 'Mihi dederis illum auimosnni spiritum tuum' etc. [St. 59*] 33. u5 Quid, si diabolus nolit te audire et persequitur te, expeliat ex mundo?promittis tarn arduum opus, doeere viain et gratiam dei, Et coutra iniquos!Ubi Sancti manent? Num ilios etiam doeebis? â frel)U(^. 'Iniquos' induesuis larvis et personis, ne somnias adulteros, Sed bte sapientis[simos, Sanctis-[siraos. Reges, Principes, Sacerdotes, Monachos, quiequid pulciu'um, quiequid10 finxerit ratio luimana reb'gionis, sanctimouiae, quia Emphasis in pronomine:'Tuas', quia confutat et damnat omnes vias hominum. Quae sit ratio divinasalvandi peccatores, docebo. toirftu ' ni(i)t t)6er ba§ tnaul etc., quasi non sintaliae viae et quasi totum geuus humanuni erret et quasi omnes Sancti sintpeccatores! Ideo si vis fieri monachus et summiim sacrificium deo praestare,16 doce impios viam dei, quia, si hoc opus surapseris, provocas diab[olum cuminferno, mundum cum sap[ieQtibus, Sanctis, Et teipsum contra teipsum,provocas cor tuum. Tum iucipe dicere, quid sint bona opera. Ergo singulaverba habent maximam Emphasin. Coram deo iustificatus est versatus in1 über misereatur steht instructis per nos 2 opus o 4 59 neben (61) 5 diaboluszu 7 'Iniqui' r cS über adulteros sieht ho^niines 9 über Sacerdotes stehtLevitas, prophêfas über Mouachos steht Cartbusianos zu 10 Emphasis in pronomiuibus rzu HjlS 'Vias dei doeere* r 15 si hoc über (quicunque) opus c aus opera 16 inferno]infermo') Worte der Gegner; erg. fahren, d. i. des Irrtums überfuhren; vgl. Unsre Ausg.Bd. 41, 613, 5.Dr] obiectis nobis excutere, Ideo petit David in proximo versu Spiritum illumau animosum, qui contemnat pericuia omnia et magno auimo det 'testimonium Mug 4,33Christi', sicut Lucas de Apostolis dicit.Hie Spiritus, inquit, quoniam mihi datus est, ideo docebo iniquos viastuas. Sed quid, o David, si te audire nolint? Quid, si diabolus et muuduste persequatur? Cur tarn arduum et dif'fieile opus promittis, quod iniquos25 velis doeere vias Domiui? Ubi sancti manent? Num ilios etiam doeebis?Ita. Nam quos hie 'iniquos' appellat, eos si larvis et personis suis induas,in quibus coram mundo obambulant, non fures, non adulteros, non humicidastantum esse dices, sed etiam sapientissimos et sanctissimos coram mundo.Reges, Principes, sacerdotes, monachos, in omni sapientia et sanctimonia,30 quam potest humanus animus sine Spiritu sancto intelligere et praestare.Nam Emphasis tota est in pronomine 'TVAS', fatetur enim eos, quos'iniquos' vocat, habere 'vias', in quibus eant, et sibi pulchre in iis placere.Sed non sunt, inquit, viae Domini, sunt viae humanae, in quibus non possuntsalvari. Igitur docebo eos tuas vias. Hie iterum significat periculura,28"

436 Enarratio Psalmi LT. 1532. [1538.] (V. 15)Hsjpurgatorio, procedit in publicum docturus ineffabilem inisericordiam dei etsimul repreheiisurus omuia bona opera, sanctitates. Si hoc, odia acerbissima,insidias Sat[anae coucitabis contra te, machinas inferni. Postea Hannas etquiequid est sublime et totum corpus mundi cum diabolo etc. Sic praedicaredivinum misericordiam et damnare omnium hominum studia, ba§ llta(^t ju »jcâffen. Sic Episcopus Braudeburgensis semel ad me dixit: si ecclesiamÄor.7,.-,»tiürbe angieiffeu, hiirb ntir 311 fcâffcn geben, freiließ. 'Intus pavores' etc.2)a gel)0lt auimus ju, 'spiritus principalis': Ego praesumam docere, Universumgenus hominum esse in errore, Levitas, pi'ophe[tas, Sacerdotes esse peccatoresin Summis cultibus, nou obstante, quod servent legem Mosi. S)en !eêr nuv «»tnit feuer berbvonb! Impii joHen êiffen sancti, religiosi, Reges, sacerdotes,feinetijit.'-2j3 odia insidias acerbissima 3 coucitabis contra te o machinas c aus niaschiuaeini'drni] inferni «4er Hannas stehl unb Kaififjn? baju li seiiiel ad me dixit u .S' überpraesumaiu sle/it cunstituaui')= Herr.Ur] quod manet hos Doctores. Neque enim mundus suas vias vult damuariceu erroreni, sed defendit esse vias et iusticiam. Qui igitur vult Dei, nonPapae nionachus esse et usperriniam regulam vitae subire et suum sacrifieium isDeo praestaro, is hoc agat, ut doceat iuiqnos vias Dei. Tunc fiet, ut nousolum diaboluin cinn Inferno et mundum cum sanctis contra se provocet,sed etiam ipse sibi coutradicet saepe et discet usu, quid sint vere bonaMut. 8, 15 opera, sicut Christus qnoque dicit: 'Feret fructum in patientia.'Ad hunc moduni 'iniquos' expone, nou qui coram mundo mali sunt, wsed qui coram mundo sunt sanetissimi, sicut Davidis tempore erant Levitae,Prophetae, Sacerdotes; hos peccati arguere et iniquos appellare, uon obstanteeo, quod servabant legem Mosi, plenissimum periculi est. Est igitur sitaEmphasis in singulis verbis, quod David versatus in vero pm-gatorio, hocest, oppressus doloribus peccati et irae Dei, iam autem per fiduciam -miseri- 25cordiae iustificatus procedit in publicum, docturus in genere omnes deineffabili misericordia Dei et simul repraehensurus omnia bona opera etsanctitates, quae in mundo sunt, ut in solam misericordiam Dei sperent achaue fiduciam solam statuant esse veras vias salutis, quiequid autem extrahanc fiduciam sit, esse vias mortis et damnationis aeternae. Haec doctrina aonunquam abit sine ingentibus motibus, nam neque Sathanae nee mundotolerabilis est; hie enim non potest ferre, ut sua damnentnr, ille autem hauefelicitatem hominibus invidet, ut per sanam doctrinam salveutur. Igituromni ex parte odia, insidiae, calumniae, maledicta congeruntur ad opprimendamhanc doctrinam et Doctores hos, sicut ego ([uoque propria experientia 35hoc pulchre edoctus simi. Initio etiam mali admittebant repraehendi leves

15Euamitio Psalmi LI. 1532. [1538.J (V. 15) .J37Hs] |S?l. 59''j Quarte iiou docet Sanctos, iustos? (juia iiiilli .sunt in iiuiiulo.Carthu[siauus iion dicit se errasse tota via. Numquid patres nostri errarint?Piitas deuin tarn impiuni, ut totum getnis damuaret? Turcae argumentum:Sanctum opus corara deo et homiuibus multura gratius est quam .sacrifieiuui5 laudis, quo praedicatnr ipsius gratia, forma, qua iustificat peccatores. Etiamsacrificium pro peccatis, qin'a occidit^, q|uicquid est religionum in toto mundo.S)a§ ift Summum sacrificium, opus, ha gebort ein f)ev| 311. 5Ru» »nagen, «luodomni liora diabLolus fraugat ei coUum Et, )it. 2. Ps.: 'tumultuantur gentes' etc. W. 2,Sic te laudabo, ut fructificet laus mea, ut alii erudiantur et multiplicenturlu per meam praedicationem. Non fiam C'artlui^.sianus. Sic Christus: 'annunciaCut.s, euregLnura dei.' Hoc faciam, da saltem fortem spiritum. 'luiquos': S)q§ iftcoram mundo maxinuun, ut de deo^ etc., quia dicere: vias vestras .sectati,sed hae suut damnatae, Item: convertatur quisque a via sua pessima ad.5 argumentum c< 4 multum mit Strich zu deo gezogen quam 6' ei oy laus mea erudiantur c aus erudiat 11 saltem Ja de') Nämlich der Türke. ^) Erg. doceam.Dr]abusus, qui in Ecclesia non poterant dissimulari. Nam Indulgentiaruni tam15 indigna venditio prostituebatur, ut paucissimi essent, qui nou aequissimoanimo f'errent, eas a mc repraehendi. Sed cum postea progrederetur repraehensioad ab'a, quae non ita deformata eraut et tamen erant impia, ibi demumcoepit totum Satlianae corpus it commoveri, ut uus(|uam viderer tuto consistereposse. Sed non accidit hoc inexpectatum, nam et ipse praevidebam20 hunc motum, et inter alios Episcopus Brandeburgeusisi, homo non maluset mihi perquam familiaris, ita praedixerat, me plurimum negocii mihi accersiturumesse, si Papam etiam attingerem. Ita paulatim 'intus pavores et 2. Jtor. 7,foris pugnae' concitatae sunt, ad (juae pericula vincenda sane opus fuitSpiritu principali seu animoso, quo confirmabar.25 Sed quaeras: Cur retiuet appellatiouem 'iniquorum' Propheta et nonpotius 'sanctos' appellat, sicut coram mundo iudicantur? Respoudeo: Sanctiet iusti nulli sunt in mundo, ideo etiam, si qui speciem sanctitatis habent,tamen sie a Spiritu appellantur, sicut sunt coram Deo, et pertinet hoc ipsumad confirmandos pios; hi enim, quia haue doctrinam de fiducia misericordiae30 Dei praedicant, damnantur tanquam haeretici, nam hostes huius doctrinaesibi iudicium et nomen Ecclesiae sunumt. Coufirmat igitur pios Spiritussanctus, ue ista specie et dignitate adversariorum verbi deterreantur, sedsciant a Spiritu sancto pronunciari, quod omnes, (|ui haue doctrinam nonhabent quantumcunque sint in speciem sancti et boui, tamen vere sint iniqui36 et peccatores.') HieronyiHus Scultetas; vgl. Enders, Luthers Briefwechsel Bd. 1, 147 ff.

438 Enarratio Psalmi LI. 1532. [1538.] (V. 15)Hs]gratiam, Item: frustra laboratis vestris operib[us, — S)a lüirfft tlton fteinjU ^, quia diabLolus non patitur et luundus. 'Tuas': ®a Itgt.^'Transgressores ad te': Quis tibi dixit, quod peccatLores eonverteudi?Quid, si nolint converti? Scio, quod persecutionem patiar, tarnen nononiittam praedicare. Impossibile, ut verbum gratiae siue fruetu praedicetur. s©pr. 3ü, 12 Erunt aliqui, qui cum gaudio suscipîent et ageut istis gratias, quia 'oculuravidentem et aurem audieutem ereavit'. Est creatio dei a novo doctor, siediscipulus, qui audit, etiam est douiim dei. 'Impossibile,' qiiod verbum dei5ej. J5, iirevertatur' etc., Esa. Ipse iuquit: Söil haS mein t{)un, 'volo docere viastuas, Impii converteutur ad te ', i. e. docebo, quomodo ad te redeundum. loOmnes docent poeniteiitiam , sed tautum docent opera: Contritionem, confes[sionem,satisf[actionem, opus nostrum. £)a§ finb viae humauae, diaboii,ex spiritu diaboii profectae. Sed ego docebo tuas vias et modum convertendiad te. qui venit, veuit; qui non, non incommodat mihi. Volo hominibus7 creatio über donum doctor o zu llff. Docere poenitentiam r 14 übervenit (2.) steht 'mix lootlcn Werlidö auc§ mit iucommodat] incomodatS. 176, 3.') Wohl = das verfolgt man, verurteilt man. ') Vgl. S. 440, 12; ha liglCi) vgl.Dr] Addit autem: 'Et impii ad te convertentur.' Hie altera causa osten- isditur, cur hoc opus pium et in oculis Dei preciosum sit. Prima causa fuit,quod sit plenissimura periculi nee possit administrari nisi animis priusspiritu constanti et foi'ti confirn:atis. Altera est, quod hoc opus etiam, quodad fructum attinet, sit maximiun. Ideo etiamsi pericula absterrere possent,tamen utilitas incitare debet, impossibile enim est, verbum Dei sine fruetu 20praedicari. Sed etsi non convertuntur omnes, tamen aliqui sunt, qui expeccatoribus fiunt creduli et salvantur; positus enim est eventus ministeriig»t 20, 12 non in hominum, sed Dei arbitrio, sicut dicit Salomon: 'Aurera audientemet oculum videntem, utrunque facit Domiinis', hoc est, utrunque fit Deodonante, ut et sint, qui sane doceant, et qui sane docentibus obteraperent. 25Ideo inquit David: Faciam hoc, quod possum facere, 'docebo iniquos viastuas', 'et impii convertentur', hoc est, docebo, quomodo convertendi sint impii,et eventum committam Deo, nam certum est, quod aliqui couvertentur. Aliividentur idera docere, cum bona opera, confessiones, contritiones et propriassatisfactiones docent. Sed hae sunt humanae viae, profectae ex spiritu 30diaboii, quibus de die in diem longius disceditur a viis tuis. Ego vero siedocebo, sicut scio me ad te rediisse, quod, postquam peccatum meum, hocest, totam naturam meam peccato corruptam cognovi, in misericordiam tuamme abieci et non fui incredulus auditui laetitiae. Haec est via et hie modus,quo ad te convertuntur impii, hanc viam docebo; qui venit, veniat, qui non 35venit, faciat id suo periculo etc.

Enarratio Psalmi LI. 1532. [1538.] (V. l.'.)439Hs] anminciare, quomodo etc.Da mihi rationem iustificationis verae, poenitentiae,conversionis ad deum. Papista: contere, confitere, induere cncullum, daeleemosynas pauperib[u.s ![S8I. 60^] 1. sie docebo: scitote, Universum genushumainim, quod vestra stiidia in conspcLctu dei daiunabilia, 'Non est Bonus', SRöm. 3,135 Ro. .3. Et sie ista praedieatioue oecido rationera, eoruui praesumptiouem etmacto hominem in saerificium dei pro peccatis. nihil valeut tua opera, qnicquides, totuni peecatum est. Qui audit huuc — Ista praedicatio oceiditaudienteni — , terretur. audit iram dei sie super eum noniinari. quod suaoptima opera sunt damuata. terrefacto autem sie diseipulo et accipienti verbuni10 daiunatiouis et irae dei sequatur: "ôn moiieris!' Tales mactatos peccatoresa.Snm. 12,13deus dihgit. Quomodo converti vis? Ego flii scortator etc. Volo continereet me exercere in monaehalibus operib[us. Sie eonversus ab idolo venerisad idohim abomiuationis, 3lu§ bem regen l)n§ tuaffer S ab uno diabo[lo ad 100.1 peeeato vieto ingrediuutur 7. Ista reversio est ad deiun: agnoscere et15 credere, qLuicquid feeerit homo in politieis etc. esse sirapliciter peecatum,swattf;. 12,151 über Da bis verae steht fu propheta 2 über Papista stellt Lutherus zu 3j4Vera ratio praedicandae poenitentiae Christianae etc. r 7 Ista praedicatio o 12 meSic über veneris steht redis 13 über 3(ui steht lompft zu 13 Ex charybdi inScyllamr') Spi-ichtc, s. Unsre Ausg. Bd. 18, 308, 29.Dr] Occulte igituv hie iusiuuat, quod eadem docere velit, quae supra in suapersona expertus est, quod peecatores non veh't docere sicut Papa, quisatisfactionem operum eonsulit, aut sieut ludaei, qui sacrificia et traditionessnas proponebant, sed quod velit Universum genus humanuni docere, quod20 omuia humaua studia eoram Deo damnabilia sint, si suscipiantur cumopiuione iusticiae, seeundum sententiam: 'Non est bonus, ne uuus quidem, möiu.s, 12non est qui faciat bouum', Rom. 3. Hae praedicatione occiditur ratio etomnis praesumptio humana; nam cum peecatum nemo possit negare, quidpotest dici horribilius, quam quod homo in se uulla praesidia habeat contra35 peecatum? Postquam ad huuc mundum ira Dei praedieata et homo insaerifieiiuB Deo maetatus est, tune sequitur auditus laetitiae: 'Nou morieris.'2.Saiii.i2,i3Nam Deus peccatoribus sie mactatis non vult irasei, sed vult eos salvare,quia misit filiuiu suum, ut peecata nnmdi tolleret. Haec vera doctrina estet verus cultus, quo impii eonvertuntur. Alii, qui peccatori suadent, cou-30 fitenti de libidinibus seu seortatioue, ut affligat corpus simm et monasteriumpetat, ubi coelebs vivat, nihil aliud faciunt, quam ut conversum ab IdoloVeneris abducant ad Idolum abominationis et geminent damnationem. Hocest, ex Scylla in Charvbdim, ex pluvia in ipsum mare incidere, ubi unopeccato ex|)ulso ingrediimtur alia septem, sicut Christus dicit de eiectowatto is.u35 demonio.

440 Enarratio Psalmi LI. 1532. [1538.] (V. 15)Hs] quia persona est peccatrix. S)q§ ift 1., sie convertitur hoino, quod eriulitur1. de suo peccato, conteritur, occiditur iu conspiectu dei spiritualiter, deiudeerigitur, datur ei coDSoiatio, ut altera fide iustificetur et a suo peccato reiicerese debeat iu gratiam. Hie deus nuliibi, qui peccatorem recip[iat propterordinem minoritarum. Ilie deus fingitur, et qui sie convertitur, convertitur ad 5idolum cordis sui, nou ad verum deum. sed is "^ dilig[it contritos corde etspectantes in miserieordiani eins; ergo oportet occidaris, terrearis et aequirasconscientiam pavidam, trementeru. Ubi lioc, accipias cousolationem et iustificeris.In hoc dedit fiiium suum in mundum, ut illam praedicaret; aliamconsolationem quaerere est tota via errare. Ista mea servitus, quae tibi logLratias aget: Docebo de te. Totus ps. 119.; non est versus, qui hunc locumnon tractet. In pronominibus : 'tuus' ftf)et§^, e§ ntU§ 'tuus' lêtf|en. Praesumiterudire otunes ho[mines, qui sunt extra gratiam; et qui intra gratiam suntet avide cupiunt, sunt in terroribûs et quotidie eis deest etc. Et sieOmnibus vult praedicai'e, sive habeant primitias gratiae sive non. [öl. 60''] is4 debeat] d^ 5 deus o zu 61? Iiixta hoc: 'Beneplacitum est doraino' etc.[Ps, 147, U] r 9 illam md Strich zu consolatioaem Z. 8 gezogen 10 tota via oüber mea servitus steht inquit propheta zu 11 .Summa Ps. 119. r 13114 sunt et unten') Nämlich verus deus. ') Vgl. oben S. 438, 2 und Unsre Ausg. Bd. 31 \ 316, 11.Dr] Hoc priraum sacrificium est, quod David iustificatus vult Deo reddere,ut homines doceat vias Dei, hoc est, ut doceat, sie ad Deum esse revertendum,ut primo agnoscamus et credamus, quicquid homo fecerit sine Spiritu sancto,hoc totum esse peccatum, si suscipiatur cum opinione iusticiae, quia personaest peccatri.Y, ut hoc modo primum conteratur et occidatur peccator in con- sospectu Dei. Deinde ut doceatur, quod Deus talis sit, qui gratis velitignoscere propter Christum. Nam ille Deus nusquara est, qui velit peccatoremrecipere propter ordinem Minoritarum, propter peregrinationes, Missas,eleemosynas etc., sed fingitur talis Deus sine verbo. Qui igitur sie convertuntur,convertuntur ad Idolum cordis sui, non convertuntur ad Deum. asNam ille est unus et verus Deus, qui diligit contritos corde et cui beneplacitumest super timentes eum et credentes in eum. Necesse igitur est, sivis converti, ut terrearis seu occidaris, hoc est, ut habeas pavidam ettrementem conscientiam. Ubi hoc sie factum est, tunc oportet accipi consolationem,non alicuins tui operis, sed operis Dei, qui fiiium suum Ihesum soChristum ideo in huuc mundum misit, ut consolationem gratuitae misericordiaeterritis peccatoribus praedicaret. Haec est via convertendi, aliaeviae sunt viae errorum. Et haec, inqviit Propheta, erit mea servitus, quatibi gratias agara.Sed inquies: An non ad regenerationem pertinet etiam nova vita? 35Ita. Sed sicut fructus non sunt, nisi prius sit arbor, ita non possunt esse

EnaiTatio Psalmi LI. 1532. [1538.] (V. 15) 441Hslmanet peccatum, mundus; donec vivit caro, sumus partim trausgLi-essores.Sic itaq[ue quot[idie docemur et erudinmr. Sic doctor ChristiaLius omnisest transgressor, et docet alios. Caeteri nolunt aiidire, perseqiiuutur. Ideocoram deo facit Optimum obsequium, qui docet iuifjuos. Coram mundo5 pessimum flagitium. Ideo non est miserior homo quam doctor talis; iiuuidus,caro etc. Fateatur saltem nomen Christi, tmn habet diab[ohun etmundum hospites.'Impii': Peccatores. Mera Emphatica et plena verba. Non docetimpios, sed Sanctos, quia mundus uou vult esse impius. Nou couvertit,10 sed seducit. Praecise contraria in mundo. Et doctrina pro hereticis, proavertendis hominibus. Ideo tnu§ expertus et iustificatus, qui intelligit. Quinovit hanc artem, si videt proximum errare, nou potest continere, er lTtU§für. Hoc urget Spiritus auimosus.'Libera me de sang[uine': Iste versus est obscurus et videtur uobisv. le15 interrumpere ordinem et coherentiam, sed connectimus, ut puto, non male.2 itaque c aus quanqûam 4 qui docet iniquos o 11 über expertus sieht bol docere12 (oportet) er mu? o zu 14 'Sanguines' r 15 cohehrentiara puto bis male oDrjbona opera, nisi prius persona sit iusta et bona. Igitur vita aeterna seugratia non venit ex merito operum, sed qui iam iusti sunt et haeredes vitaeaeternae per Christum, cuius raeritum fide accipiuut, isti bona faciunt, noneo fine, ut vitam aeternam consequantur, quam iam iure habent alieno20 merito, scilicet Christi, sed ut grati sint et obedientes divinae voci, ut gloriaDei, pariter doctrina et vita sancta promoveatur. Hunc ordinem fiuiumnon intelligunt adversarii, sed pervertuut cum. Igitur necessarium est esseDavides, qui magno animo hanc doctiinam spargunt, uon tantum in eos quisunt extra gratiam, sed etiam in eos, qui sunt in gratia. Hi enim, quia25 sentiunt terrores et infirmitatem suam, cum singulari aviditate hanc doctrinamhauriunt. Alii extra gratiam etsi magna ex parte persequuntur, tarnen nonomnino fructu caret praedicatio haec. Ideo Spiritus tanquam in re summenecessaria urget ad hanc doctiinam latissime seminandara. Sed hie etiammoneudum est, quod, sicut ii, quos iniquos vocat et impios, coram mundo30 videntur esse sanctissimi, ita conversio haec a mundo iudicatur esse seductioet haeresis, sicut nostro exemplo didicimus. Sed consolatur nos Spiritussancti iudicium, qui non haeresin, sed conversionem appellat.XV.Libera me de sanguinibus, Dens, Dens salutis meae, Et exultabitv.ie36 lingua mea iusticiam tuam.Hie versus est paulo obscurior et videtur etiam interrumpere ordinem,quem instituimus, sed spero futurum, ut recte utrunque explicemus. Quod

442 Enarratio Psalmi I-l, 1532. [1538.] (V. 16)4 a»oici9igff^T'äuiini': i. e. reatiiin .sauguiuis significat in script[ura. In Levit.: Quaudoiuventus homo mortuus, praescribit ratio[neni piirgandae terrae, et .«ic sem])erJcn)!.4, 2sauguiues erunt; non est latiu.s. Ose[as: 'et sanguis sanguiueni tetigit'; i.e.ip.suai reatuni et clamorem homicidii vocarunt Eb^raei 'culpani sanguinis',significat. Et est positum per Syuech[dochen : species pro gcnere, finitum 5pro iufiLnito. Ibi absolutus coram deo profecto habet obstaculum, quodI. 2im.3, 2oeuiu mag rot^ madêLtt coram mundo. Pau[lus: 'sit ii-reprehensibLÜis'. Davidocciderat Uriam, ât auff bem collo sangLuinem et in terra erat clamorsaugLuinis contra David[em. cultus Idolo Moab factus et sanguis innocensfactus. Isti reatus tna(i)en einen rot et blobe^, ut aliquis fol praedicare et 10nesciunt adhuc eum iustificatum, sciunt auteui adulterum etc. Turpe estdoctor etc.^ Quando ego fol prebigen et fol nie in omnibus verbis treffen,\)a§ finb öerbrieflic^ prebigen. Idee dicit: Rogo etiam te, ut auferas a mehoc opprobrium etiam coram hominibus et mihi indultum illum reatum sanguinissignifiees. [SS[. 61*] 1. absolutio coram deo, 2. coram ecclesia, ut .sciat 15ecclesia ipsum absohitum. Nos habemus Sacramenta, ut sciat ecclesia nosabsolutes. Et sie intelligo prophetam loqui de absol[ûtione externa coram1 'Damim' 3 seiuper o 3 erunt über saiiguinem ute/ä peccata ti überfjuod sieht reatus 10 Blobe oder Halt) * 11 eum o 12 |ot (2.) u 13 Ideo dicit oetiam 16 ecclesia über (se) zu 16 Sacramenta »•') Wold nicht auf sanguis zu beziehen, sondern = verlegen wie Z. 10; vgl. UnsreAusg. Bd. 36, 103, 9. *) = verlegen und verzagt. ') Vgl. im Druck unten Z. 28.*) = verzagt, mlid. blüc.Dr] igitiu- ad Grammaticam attinet, 'sanguis' significat reatum sanguinis seuCLilpam sanguinis effusi. Quidam igitur per Siuecdochen accipiunt speciempro genere, ut vocet 'sanguinem' omnia peccata, ([uibiis raeremur sanguinem 20seu mortem, ut non solum Uriae caedem et etiam adulterium confiteaturDavid et pro eo deprecetur, sed in genere omnia peccata. Sed hie opponitur,quod antea in genere deprecatns sit ista et impetraverit etiam veniani.Quomodo igitur constabit ordo, si nunc denuo petat, quod iam consecutusest? Respondeo: Professus est se docturum iniquos viam Domini. Iam 25non solinii difficile, sed etiam plenum ignominiae est, docere alios et tamensustinere crimen admissi publice peccati, sicut dicitur vulgari versiculo:Turpe est Doctori, cum culpa redarguit ipsimt.' Sicut igitur David anteaoravit et impetravit absolutionem ab omnibus peccatis coram Deo, ita etiamhie orat absolutionem omnium peccatorum coram Ecclesia, ut Ecclesia sciat soeum absohitum esse coram Deo, ne impediatur doctrina, quam instituit. Sicapud nos Sacramenta sunt, quibus etiam in hoc utimur, ut sciat uuiversaEcclesia nos aguoscere peccatum nostrum et credere id nobis propter Chri-20 vocet] vocat AB') Spiichw., vgl. Wander, Lehrer 1.

Enarratio Psalmi LI. 1532. [1538.] (V. 16) 443Hsjecclesia. 'Sanguioes' est reatus, cjui polluit auditum et visum hominumscientium; quia dicit docturum in publico, ibi nihil plus iinpedit quamreatus. Scire aliquem homineui adulterum etc., bo§ ift nic^t fein. Ideolibera me ab isto iure, quod habeut sacerdotes contra nie, quia tibi peccavi5 et in Mosen. lam coram te liberasti. lam etiam coram ecclesia, ne impediaturcursus verbi. lam videtur hoc pergere, quasi in privatum peccatum;potest fieri, ut in exemplura recordetur sui privati peccati. Sic ego: Si neufui potator, tarnen 'blasphemus', ut Pau[lus 1. Timo. 1. S)q§ laut fein.''-lam tft§ in ecclesia fein ömbgefert. Pulchrumq[ue est doctori, cum culpa10 redarguit ipsum. Quando Doctor fuit etiam peccator, ut non possit dLicere,se nunquam peccasse. S)q§ ift consolatîone plenura : Dens voluit in meostendere exemplar, quod me blasph|êmum fecit, ministrum sui verbi. Sicmihi factum: post omnia peccata in ordinem et post Missas et abominationesdedit mihi illam gratiam etc. Si alius praedicasset hoc, quod ego docui,15 si potuissem, dentib[us etc.^ Volebam etiam per cucullum irrumpere in2"" ''»ä7 Sic ego zu 9 Pulchrum est doctori, cum culpa etc. r 10 redarguit ipsum o11 se zu 11: 1. Timo. 1. r 14 quod ego docui o>) =; das hat guten Sinn. '') Vgl. im Druck unten S. 444, 20ff.Dr] stum coudonatnm esse. Quare salvo aliorum iudicio intelligo ego huncversum de absolutione externa coram Ecclesia, ut Deus 'sanguiues', id est,reatuQi sie tollat, ut non amplius ofFendantur ii, quorum aures et oculi inpeccatis Davidis offensi sunt. Quis enim non videt, quam in Doctore turpe20 sit, emn esse reum adulterii et caedis? Orat igitur: O Domine, libera meab eo crimine, quod Sacerdotes mihi possunt obiicere. Peccavi in te, pecca\'iin Mosen quoque seu legem tuam. lam tu mihi peccatum meum condonasti,quod iraplevisti animum et cor meum fiducia raisericordiae tuae,per auditum laeticiae. Da, ut etiam coram Ecclesia liberer, ne impediatur3s cursus verbi tui etc. Videtur autem quasi de private peccato dicere, hocest, de caede Uriae et adulterio, ac sane fieri potest, ut in exemplum recordeturprivati peccati. Sed, ut supra dixi, est species pro genere et finitumpro infinite, ut omnem culpam et reatum tollat, quo possit praedicatorcoram Ecclesia confundi, ut non amplius ofFendantur homines conscii pecca-30 torum, quae admisserunt Doctores, sed etiam confirmentur, sicut Paulus1. Timoth. 1. commemorat, se fuisse 'blasphemum et persecutorem Ecclesiae'. i. lim. i, isEa comiuemoratio non solum non oifendit auditores eins, sed etiam magiscontirmat et consolatur, postquam sciuut ea peccata ei divinitus condonataesse, accenduntm- enim ipsi quoque ad similem spem remissionis peccatorum,3s sicut Paulus dicit, voluisse Deum hoc ceu exemplum divinae misericordiaeiRi(m.9,22(.proponere Ecclesiae.

444 Bnarratio Psalmi LI. 1532. [1538.] (V. 16)Hs]ce]iim. lUa est gratia iiiiuc dei et gloriatio eorimi, qui iu futurum .suutcredituri. Ego ijob fdênblicêr CVUCtftgttt et blajplêmirt Christum iu coeiiohioquam meretrices in luiiauari.'Libera': fo fol ein fjxebigei fûn. dicit, ita^ er auä) ein fxolic§ angefic^taufffjeben !linne coram ecclesia, quam docet. Ut ego dicere possum: Ego 6crucifixi Christum in ordine et ante; ibi confitear cum gloria mea peccataet deiector, ba§ iä) getoefen Bin fo ein fcênblicêr hostis Christi. Si priusaliquis mihi dixisset, non passus fiiissem, sed ornassem etc.' lam laetor.lam nolo blasphemus Euangelii esse. 'Libera me de sang[uine' i. e. dereatibus, quod coram hominibus cognoscar absolutus, quod lex me non liget, loquia per te iu.stus. S)aä I)etft legi auä) l)n§ maul gegriffen.^[331.61''] 'exultabit': de praedicatione. Cum fuero coram mundo absolutuset coram te et hominibus iustificatus, Tum possum exultare iustitiam.i. e. letanter annunciabit tuam iustitiam. semper obliquis oculis videt inomnes alias iusticias. Ego; mundus non. Si me liberaveris, ut sim inno- is2 5ttB 5 lunne o 7 gettjefcu 6in o S fuissem] fuisset o 9 me desanguine unten 11 per o 14 über annunciabit steht lingua mea 15 iusticias o utsim unten') Erg. ordinem. *) = das Gesetz widerlegt, aufgehoben; vgl. Unsre Ausg.Bd. 36, 281, 24; Bd. 34 \ 6, 8.Dl] Ad hunc modum mihi coram Ecclesia non est inhonestum nee adimitfidem doctrinae meae, quod fateor me quocpie inter Papae monstra fuisse,(|uod factus sum monachus et tum Missis meis tum toto vitae genereChristum redemptorem meum non negavi solum, sed deuuo crucifixi. Itaenim totus in fiducia mearum iusticiarum vixi, ut, si quis ea docuisset tum, 20quae nunc Dei gratia doceo et credo, credam me cum laceraturum fuissedentibus. Sed quod Dominus ex hiis blasphemus me liberavit et constituitin fidelem Praeconem verbi et iusticiae suae, hoc coram Ecclesia iuoindissimumest audire.Ad hunc moduni David quoque erat liberari sanguiiiibus, hoc est, aabsolvi a reatibus etiam coram Ecclesia, ut, sicut a Deo absolutus est, itaetiam sit absolutus a lege et libere coram Ecclesia possit erigere faciem,sicut iam de meo exemplo dixi, me Christum tum in Ordine tum anteOrdinem crucifixisse. Haec confessio peccati non efficit, ut contemnaturverbum, sed äuget fiduciam misericordiae in auditoribus et Christo quoque 30grata est. Ideo addit Propheta:'Et exultabit lingua mea iusticiam tuam.' Pertiuet autem ad pi-aedicationemverbi, quasi diceret: Cum sie coram mundo absolutus et coramtc et hominibus iustificatus fuero, tunc potero lingua mea exultare, hoc est,cum gaudio annunciare et prae [SBg. M] dicare tuam iusticiam, hoc est, gratiam, 35qua peccata condonas et misereris. Porro hoc vocabulum Iusticiae magno

Enarratio Psalmi LI. 1532. [1538.] (V. 16. 17) 445Hs]ceDS coram te et hominibus, fo hjil {c^§ cum gaiidio et laetitia tûn etprovocabo inünicitias mundi etc.'Iust[iciam': i. e. gratiam. Istud vocabLuluni cum sudore multo adeptus.'lusticiam' exposuerunt: i. e. veritatem dei, qui puuit daranatos;5 Misericordia, qua salvat credeutes. periculosa opiuio, concitat odiumoccultum cordis ad^versus deum, quando tautum nominavi territus. 'lustitia^qua DOS iustificavit, vel donum, quo tollit peccata, fit pater arridens; contraiustus fio non mea iustitia sed favore dei. Iterum est provocare totumorbem terrarum, modo sine pudore possim progredi iu publicum et non10 erubescere.3Q.luiii.| Audivimus: 'Deus salutis.' haue sententiam credo veram, ut depreceturpublicum reatura, quo possit suffundi praedicator coram ecclesia. Etest exemplum illustre et pulchrum; placet pro consolatLioue eorum, qui etipsi sunt rei et repraehensib[ües ex praeteritis peccatis. Ut sit species pro15 genere per Synechj^dochen.'Domiue, lab[ia': In horis CanoLuicis. Portasse bona cousuetudine v. 17introductum, quod hunc versum iu universa ecclesia cecinerint principiosuorum orationum. Quantum pertinent ad laudem, adhue liodie necesse etpraeponantur. Sed in privatis orationib[us non est necessarium. Non1 tûn et untfu zu 3 'lusticia' r 4 'lusticiam' exposuerunt: i. e. 6 .id-^ versus deum o Iustitia o 7 donum scheint c aus qûo 11: 30. lulii r13 pulchrum 14 peccatis o zu 16 'Dooiine, labia mea apei^ries' r 19 über necessariumsteht qnia ibi nullnm periculum a tyrannisDr] 20 sudore mihi constitit; sie enim fere exponebaut, lusticiam esse veritatem,qua Deus pro merito damnat seu iudicat male meritos, Et opponebantiusticiae misericordiam ,qua salvautur credentes. Haec expositio periculosissimaest, praeterquam quod vana est, concitat enim occultum odiumcontra Deum et eins iusticiam. Quis enim eura potest amare, qui secundum35 iusticiam cum peccatoribus vult agere? Quare meinineritis, 'iusticiam^ Deiesse, qua iiistificamur, seu donum remissionis peccatorum. Haec iusticia inDeo grata est, facit enim ex Deo non iustuni iudicem, sed ignoscentempatrem, qui iusticia sua vult uti non ad iudicandos, sed iustificandos et absolvendospeccatores. Haue tuam iusticiam, iuquit, non iusticiam hominum30 aut Mosi, ego cum gaudio et laetitia praedicabo, etiam si mihi hostescapiendi sint omnes homines, modo tu hoc facias, ut etiam coram Ecclesiarae absolvas, ut sine pudore possim progredi in publicum et non erubescerepropter peccata, quae Ecclesiae quoque nota sunt. Est autem illustreexemplum pro consolatione illorum, qui sunt iu ministerio verbi et tarnen35 sunt repraehensibiles ex praeteritis factis suis. Dixi enim in generali doctrinahie quoque speciem pro genere esse positam.

446 Enarratio Psalmi LI. 1532. [1538.] (V. 17)Hs] loquitur de private colloquio inter deum et peccatorem sed de toto ministerio,spi. 116, 10 quia nos iustificati nihil habemus reliqui quam hunc versuni: 'Ciedidi,ipi. 46, 9propter quid', Et ubique: 'Veuite, videte, quauta'. Sic post iustificationemvult gratias agere et eonfiteri et omneüi hominem meudacem arguere. SicSRiim. 3, 9 Roma. c[ap. 1.3.: 'Omnes sub peccato, gentes, Indaei'. 5S[umma S[utumarum: rogavi, ut iustificato dares absolutionem publicireatus et criminis. gratia deo. noii solura .sumus rei coram deo et indigemusgratia, sed etiani criminum coram mundo, ba§ tüir lüol mögen bie f feiffen etn=jie^ên^ et dicerent'-: Quare vi.s docere peccatores, [a?[. 62"] cum tu sis".' Ideodicit: 'Domine, labia' etc. Quid est 'aperire os'? Num non potest? Nonne 10potest laudeni dei dicere In angulo? Possum etc. Sed 'aperire os' i. e.1!|. 81,11 libere loqui, ut perficiam sacrificium, quod est tuum; Alibi: 'Dilata es tuum'!U[. 34, 4Et: 'mecum magnificate virtutem super virtutem'; andere loqui deum et2 versum c aus py zu 2 Ps. 115. r 3 über ubique steht in psalmis überqnanta steht 'fecit aniniae iiieae' 4 arguere o 5 gentes c aus gentis über gentessteht et 3. 7 crimiuis] cris S bie o zu 10 'Aperire labia' r 11 dei 12 os]ÖS [Schreibfehler] 13 über mecum steht ps. 34. zu 13 ps. 50. [V. 14] r') Sprichw., nß. Unsre Ausg. Bd. 18, 150, 30 = hesclieiden werden. ') Nämlichdie hellte zu wns.Dr]XVI.V. 17 Domine, labia mea aperies, Et os meum annunciabit 15laudem tuam.In horis Canonicis fortasse bono consilio institutum est, ut earuminitia ab hoc versu Ecclesia faceret. Nam quod attinet ad publicam confessionemet ad laudem Dei in Ecclesia, recte usurpatur. Sed in privatisorationibus eo minus hoc exordio est opus quia ibi nullum a tyrannis peri- 20culum est. Et hie quoque non agit Propheta de privato colloquio peccatoriscum Deo, sed agit de tota Ecclesia, de ministerio et ministris ac totopopulo Dei. Nam qui iustificati iam sunt, hi nihil habent, quod restet,!PI. 116, 10 quam ut cum Davide dicant: 'Credidi, propter quod locutus sum"". Item:'P'-^^-^'Venite et videte opera Domini', Item: 'Narrabo nomen tuum fratribus meis'. 25Idem hoc loco quoque Propheta significat, ut postquam iustificatus est coramDeo per gratuitam misericordiam ,quam fide appraehendit, item postquamcoi'atu Ecclesia sie a reatu absolutus est, ut peccata praeterita non sintscandalo amplius, sed consolationi Ecclesiae, Nunc petit, ut Dominus aperiatlabia, ut sine timore libere possit misericordiam Dei praedicare in publice, sonon in angulis, sicut phanatici soleut. Quia autem petit a Domino aperirilabia, significat, quam arduum opus sit hoc sacrificium laudis, quod insp|. 50,14 Psalmo. 50. exigit. Est enim audacia super audaciam, virtus super virtutemet fortitudo super fiartitudinem , audere loqui in publico et eonfiteri nominiDomini. Hie enim Sathan imminet omni geuere iusidiai'um, ut hanc con- 35

Enarratio Psalmi LI. 1532. [1538.1 (V. 17) 447Hsjprofiteri theologiam, quia diabolu.s ftêt ba et habet !eul, omnes gladii, bombardaeetc. Nou videtur, douec sumus locuti. Si qiiis videre posset, loteber ieuffel tynbtx eim ftêt, qui vult profiteri Theologiam; i. e. da spiritum,ba^ \ä)ä barff toagen für ber tuelt. Non ad horas caacnicas, sed stare5 contra diab[olim), luuudum etc. ^jaffen legiint in omnibiis horis CanoLnicis,satis dicitur. Sed qui vult diceie veritatem, bei !an uullibi bleiben. luterdnm1 den[ariu.? ftopfft os ju ^ et sunt infinita impedimenta. Mihi hoc saepecontigit. Tarnen ubi res ipsa patitur, domiuu.s adest et aperit o.^ etc. Nesinas nie spectare Caesarem, Eeges etc. nee meipsum, Sed 'libera nie de10 sanguinibus'. 'Ut os meum': Tarn simpliciter loquitiu': 'betil lo6 et e^re\Ipse dicit de publica confess[ione, praedicatione eius, qui iani sit iustificatus.Quanta res audere ioqui. 'Nou pos.sumus uon loqui, quae vidiiuus et audi- «pü. t, 20mus', Pet[rus. sed tarnen tantus iiiipetus diaboli, quod opilat nobis os, utdicere cogamur: 'Aperi\ Idee emphatice intellige. 'Virtus' aniiunciatur,IS opus tuum, iustitia, \o gilt» mortem et resur[rectionem. Si iustificatus gêtîn buvc^ laudeni dei praedicare, est se immittere periculis diaboli, muudi,1 über teul steht clavam 5 hinter (9 [= contra] nochmals con [= contra] 6 vultvor der Zeile 7 os 9 libera me o 11 dicit üher ducet iam o lä überPet^rns steht Acto. 14 vor 'Aperi" sieht 'Domiue' vor der Zeile aimuuciatur zu 16Laudem dei praedicare r')Durch Bestechung.Dt] fessionem impediat. Eas insidias omnes si oculis humanis possibile essetcernere, facile causa pateret, cur et spiritu autea rogarit confirmari Prophetaet nunc ab ipso Domino labia operiri optet, uon ad orandas horas Canonicas,20 sed ad portandum nomen Domini coram diabolo, mundo, Regibus, Principibuset carne universa. Hie enim variae occasiones sunt, quae labiapremunt, uonnunquam metus periculi, nonnuuquam lucri spes, saepe etiamamicorum consilia interveniunt, quibus hoc sacrificium Sathan conatur impedire,sicut ego quoque saepe expertus sum, et tamen in magnis causis,i5 ubi periclitabatur gloria Dei, Dens affuit et aperuit mihi os contra istaobstacula.Docet igitur hie de publica confessione et praedicatione eius, qui ianiest iustificatus, ut discamus, quanta res sit audere loqui, quae expertus sis.Nonsolum enim Sathan, sed Principum et ßegum tyranuis, inio peccata et caro30 nostra haue coufessionem voluit impedire. Contra e.x altera parte urgetSpiritus, sicut Petrus dicit Acto. 4.: 'Xon possumus non lo(|ui, quae vidimussiM. 4,20et audivimu.s'. Hie Spiritus hanc praecationem multis gemitibus coram Deoerat, ut ipse aperiat labia nostra ad annunciandam laudem eins. Atque hieadmoneo vos, ut, quoties in sacris literis occurrunt vocabula ista: Annun-35 ciare laudem Dei, iusticiam etc., memineritis significari simul extrema pericula,quia dicere laudem Dei est se obiieere Diabolo, mundo, carni et

448 Enarratio Psalmi LI. 1532. [1538.] (V. 17)Hs] carnis et omnium malorum, quia deus non potest laudari, nisi nos istadamnemus. Sed si praedico laudem meam, £) l}ê, lieben freunbe, qui estin societate, fraternitate Rosarii, non potest pcrire. qui Invoeaverit beatamVirginem Barhararn, non potest perire sine Sacra[mento. Ibi laudo measlaudes, i. e. Si iioc fecero, fan ii^ mit fel6§ t)elffen. Ibi non rerais^sio speccat[orum gratuita. Ideo !îlff bu, domine, iit, quod didici, nempe gratiam,iustificationem, possim confidenter docere, quod tu solus laudabilis, gloriosusinsecula.[331. 62''] Orauduni est alioqui nobis. Nemo uo.strum non indiget iiocversu. Audi, quae nam potisLsimum opera eligit, non in sordidis openb|us loleiunii, abstiuentiae etc., fttnäeitbe, faule foppen tragen. lohanLuis bap[tistaeetiam sunt aliquid! sed quid ad lioe? Ludibilia et pueriiia! Non erat einjj^^J"''j^-J tnan cum peiliculo, Sed: 'genera viperarum!' 'Non licet tibi' etc. S)a toatSBottft.s.ii er baptista: 'Venit post nie vir' etc. Sic alius praedicet: Tu es Adulter,incestus! et tarnen Herodes amabat eum. ad sacerdotes: 'Genera viperarum'. n2 damnemus] damnemur 5 hinter laudes nochmals (laudo) 6 domine o11 fiincEenbe] ftinäebe (aliquid) Iolian[nis zu lljlS Icibannis baptistae opera r läjlS überein man sieht loliânues bap^tista 13 über 'Non licet tibi' steht ad Herodem 14 mevir etc. unten 15 viperarum oDr] Omnibus malis. Quomodo euim laudabis Deum, nisi prius reum facias acdamnes totum mundum cum omnibus iusticiis suis? Hoc autem quisquisfacit, sibi non odium solum, sed etiara manifestum periculum accersit, sicutecontra, qui docent Ordines, Invocationem sanctorum, merita, fraternitateset similia, non Deura, sed se laudant, ideo etiam facile tolerantur et admit- 20tuntiu' a mundo. Igitur dicit Propheta: Domine, aperi tu labia mea et da,ut possim confidenter clamare, docere, erudire alios hoc, quod ego didici,quod tu solus sis laudabilis et gloriosus in secula, qui gratis iustificasimpium etc.Atque hie audis, quis sit ille iustificatus et quaenam potissimum opera 25eligat: non ieiunium, non abstiuentiam, non cilicium loannis, non heremum etc.,quae etiam aliquid sunt. Sed si ad hoc sunimum opus couferas, ad praedicationemnominis Domini, ludus et iocus sunt, non solum in istis Papaelarvis, sed etiam in vere sanctis. Neque enim Joannes ideo tautus fuit quiapellibus vestiit etc., non bibit vinum uec siceram, sed qxiia erat plenus somotti). 3, 7 Spiritu et audebat Pharisaeos appellare 'germina viperarum', quia audebatsmatt6.i4,4tyranno dicere: 'Non licet tibi habere uxorem fratris tui', quia audebatüKntts. 3, n coram toto populo testimonium dare Christo inter suos contemptores : 'Postme venit, qui prior me est, cuius calceos .solvere non sum dignus'. Haec27 opus opus A

8Enarratio Psalmi LI. 1533. [1538.] (V. 17) 449Hs] Sic ineipe, vide, an non amittes caput. Confiteri deum, popiilum erudire,ba§ finb opera, virtute.s omnium \nrtutum. Inspice luristas nostros, quoteorum audaces in re politica andere profiteri veritatem? Cicei-o fuit aususet Demosthenes in politica re, luie ift§ in^ gongen? In angulo facere,5 aperire os et detrahere, hoc muliebre; sed sedere in seuatu urbis, prineipumet aperire os! In libris inveniunt, sed non audent dicere. Sed in theologiaveritatem loqui in conspectu dei et angelorum, caesarum et prineipum,omnis orbis terrarum i[t ein onber» quam confessio luristarum, et tarnenmagna res est in politia profiteri, ut dicas: 'Domine, labia'. Poist iusti-10 ficationem, gratiam est maximum, ut loquatur veritatem de Christo. leiuniumservare potest bestia et Turca et est necessarium pro refrenandocorpore. Sed audere ad magna pericula, ba geôtt Spiritus principalis eti an 3 profiteri veritatem? o zu 3 Profiteri veritatem r zu 4 Cicero,Demosthe^nes r 6 dicere c aus dicent « 9 «4er iu politia steht veritatem 11 servare o')= ihnen.Dr] sunt, quae loanuem commendant et 'eum maiorem faciunt inter natos mulierum'. matt^. n. iiHeremum, pelies, cibum, potum quivis etiam malus imitari potest, idque sine15 periculo, sed docendi munus sine periculo administrabit nemo, et sane patet,quod premium Joannes inde tulerit, cum ita turpiter ad arbitrium meretriculae matt6. i4,iugulatur.Ergo qui voluut magnum et diguum Christiano homine opus ornaremeritis laudibus, non laudent stulticias Papae, non privata sanctorum exercitiaet afflictiones, sed hoc laudent, confiteri nomen Domiui corani mundo.20 Haec enim virtus virtutum et summum ae difficilimum opus est. In Politiaapparet, quam pauci sint, qui magno animo Rempublicam capessere et periculaprivata contemnere possint, et plerunque accidit, quod Cicero dicit, ut,qui spe amplissimorum premiorum ad ßempublicam accedunt, metu gravissimorumsupplicioruni carere non possint."^ Et sane Themistoclis, Ciceronis,25 Demosthenis et aliorum in Republica magnorum virorum exempla satistestantur, etiam illud vitae genus plenissimum periculorum esse. Muliebreenim est, sedere in angulo et repraehendere aliorum res gestas, sed in Seuatuet Conventibus Prineipum versari et libere sententiam dicere, etsi neces- .sarium et utile erat, tarnen paucissimi audent. Quanto maius et angustius30 esse putas, sacra loqui et docere in conspectu Dei et Angelorum, contravoluntatem non Prineipum et Regum solum, sed etiam Diaboli et totius mundi?Hie maius periculum suscipitur quam in Republica, quamvis ibi quoque magnoanimo opus sit. Sed hie etiam Spiritu Dei opus est et digito Dei, quo diducanturlabia et solvatur os in laudem Dei.Ergo post iustificatiouem et gratiam•35 nulluni aliud opus maius est, quam loqui veritatem de Christo. Corporalia') Vgl, Nachträge.SutêtS 2Bct£e. XL, 2 29

450 Enarratio Psalmi LI. 1532. [1538.] {V. 17. 18)„,jgj^J oratio: 'Dotnine, labia' etc. Psâlmus: 'Factus sum homo, noii audiensredargntiooes'.lam dat ratiouem, qiiare post iustificationem nihil sciat uisi gratiasV. magere: 'Quia non cupis sacrificia'. EbLraiee: 'Et dareni holocausta, uonvoles\ TUum prorsiis occidite! 'Facerem multo.' lustificatus sum, doiiiim 5>Dii(fto 6, 7 aceepi remis-sionis, gratiam habeo, libenter aliquid facerem. Miclieas: 'Daboprimogenitum meum pro scelere meo' etc. Despeete et contemptini loquiturde sacrificiis. Nemo potest illum sermonem satis explicare, quod prophetaeistius populi, in quo erat divinitus institutum regnum, ubi suum erat sacrifieium.Et contra istnm consuetum moreni, contra legem Molsi, contra ritum 10populi sie praedicare: Non vis sacrificia, has ift horibilis heresis geitcfen.Nos nihil ad prophetas. [331. 63*] Si Papa haberet contra nos autoritatemlegis, scripturae etc. Nos vieimus Papain ista gloria, quod scripturam uonhabet. Victoria nostra valde vilis et turpissima quoad istas \ictorias.'1 Psiâlmus iion audiens o zu 6 Mich. 8 r 7 primogenitum meum «6er(vitium) 9 in tu institutum regnum (sacrificiuni), ubi unter suum steht i. e. dei27 sie praedicare o lü etc. unten 14 nostra') Nämlich der Propheten.Dr] excrcitia non liomines solum praestare possnnt, sed bestiae qnoqne ieiuniis r.et aliis possunt affligi. Et fertur Turcarum in corporalibus afflictiouibusmagna esse severitas. At sane inter Christianos omnia exercitia illa suscipiendasunt, qnae pertinent ad frenandam seu mortificandam carneni. Sedaudere ob nomen Christi periculum vitae et fortuuarum adire, ad id requiriturSB. M'Spiritus principalis' et oratio haec: 'Domine, labia niea aperias'. lam i'uratiouem addit, quare, postquam iustiticatus sit, nihil possit nee noi-it facere,quam per praedicationem nominis Dei agere gratias, et dicit:XVII.v.isQuoniam, si volnisses sacrificiuni, dedi.ssem, Utique holocaustisuon delectaberis..^^Haec est ratio, cur velit annunciare laudem Dei, Quia, incjuit, uouplacent tibi sacrificia. Sed haec an non liaeretica vox est. dicere stauteadhnc lege et toto cultu: Non vis sacrificiura, holocaustis non delectaris?Ego quidem .saepe miratus sum hanc Prophetarum audaciam, quod sie contemptinide sacrificiis contra legem Mosi et ritum sui populi sint locuti. auQuod si Papa Sacra et Ceremonias snas eo modo ex vcrbo Dei possetprobare, sicut ludaei sacrificia sua, perfecto nunquam ausus essem aliquidcontra hiscere. Nunc autera cum sine verbo, imo contra verbum ista institueritet mandarit, sumrao iure dainnamus eum. Sed qiianto haec nostravictoria de Papae Ecdesia et Cerenioniis levior est Ula, quam Prophetae 3i

Enarratio Psalmi LI. 1532. [1538.] (V. 18) 451Hs]Papam spoliamus simpliciter oninibus seripturis et reliquimus in traditio[nibushumanis, nihil habet reliquum nisi eeclesiam etc. Scriptlira sacra se videtspoliatum.Hie vero propheta loquitur contra Mosen: 'Holocaiista nou voles'.Et totus Moses in Levitico, Nuraeris, est plenus Exemplis patrum Abra[hae,5 Isa[ac, lacob, qui obtulerunt, — et Is audet et dicit etc. Iere[mias: 'Come-S«. 7, 2if.dite carues' etc. Esa c[ap. 1. Sog finb âxt loci et Reiter, quam si sic3e(. i,iidicerem: q[uicquid deus luandavit, politicam, obedientiam raagistratus, parentumet 2. tab[ulani, tarnen non placet deo; et tarnen est apertissinium verbum,bo» ijat nod) Reiter getaut. Sacrificium dei, quod institiitum divinitus10 per Mosen et approbatuni per prophetas et patres, fol nic§t§ gelten. Ettarnen hie: 'Alioqui libeuter darem' (hoîocausta, bic foEen gar loftltd^ fein).Sic invadere totam legem Mosi et damuare Summuni cultum: Descende aspecie spiritualis[sima, quae habet verbum dei etc. Quid erit obedientiaMinoritae, magistratuum ? Sacrificium pecoris habuit tam foi-te mandatum15 ut Magistratus. Et isto tempore tenebantur ad sacriticium, Ut nos tempo-3 propheta o zu 5 lere. 7. r zu 6 lesa. 1. r 7 magistratus o 8 deoc aus deus 9 nod^ o 10 Jot nichts gelten v 13 über specie spiritualis^sima steht oblatioDr] tulerint, quod legis sacrificia sie oppugnarint. Neque enim hie sacerdotibussicut Papae defuere scripturae. Nam Papa praeter nudum Ecclesiae titulumprorsus nihil habet, quo se et traditiones siias tueri possit, Isti autem inlege sacrüicia divinitus mandata esse norant. Igitur David hie simpliciterao contra Scripturam et Mosen videtur loqui, qui manifestum testimoniumhabet, quod ex voluntate Dei populum Ceremoniis instituerit. Notum enimest, quanto studio in Exodo, Levitico et Numeris praecipiantur omnia, quaead tabernaculum et sacra attinebant. Nota sunt exempla PatriarcharumAbrahae, Isaac etc., qui omues suam erga Deum gratitudiuem sacrificiis25 testati sunt. Contra expressum igitur mandatum Dei et contra omniumsanctorum exempla ita simpliciter dicere: Tu non vis sacrificia, speciemhabet certissiraae haeresis. Prius autem, quam explicentur ista, hoc monendumest: Quod si Spiritus sanctus in Davide damnat sacrificia divinitusiussa, quo ore audebuut Monachi cucullos et Ordines, vota et rasuras iac-30 tare tanquam sanctitatem ? Quo ore Pontifices suis traditionibus audebunttribuere aliquam iusticiam, cum haec omnia sine verbo Dei sint instituta?Ergo non solum contra legem, sed etiam contra totum Papatum cumOmnibus traditionibus, sacris, cultibus hunc versum a Spiritu saucto sentiaspositum esse, quod scilicet coram Deo non placeant.35 Quod igitur David descendit ad speciem specialissimam et summumcultum legis damnat divinitus institutura, manifestam in eo distinctionemfacit omnium religionum in mundo, etiam eins, quae a Mose instituta etdivinitus praecepta est, et separat ab his religionibus omnibus haue unam,29*

452 Enarratio Psalmi LT. 1532. [1538.] (V. 18)Hs] raliter usquc ad diem iudicü tenenuir ad obedientiam mag[istratus manifesti.Distiugue ergo inter religiones omue-s mundi a Christo, qui fol 06ev ^Jlofeitfein, remissio pec[catorum et gratia fot ettt)a§ groffer§ feitl quam cultus in*i.4o, 7f. toto mundo. Alibi: 'Non postulasti; tunc dixi: ecce venio'. Dominus leftftd^ ni(i)t buchen ^ cum nostris operibus, etiam si fuderis sang[uinem, leiunes sdies et noctes; ha gelninftu Sott ntc§t tnit, quia inquit: 'possem, darem,sed certum, quod holo[causta'. S)a§ ift pulcher[rimum contra istas prae-*i. 50, 13 sumptiones etc. 'Num carnis, sang[uinis' etc., quae omnia creavit, deditomnia, quae homines^, ipsam vitam animam, conscientiam, seusus; quid estin nie, quid habeo? Quid tarnen in me, quod non sit eins donum? [S3l. 6S^] loEt tum venio et dico: ^ä) Jril ein ßorfêufer toeiben etc. Omnia a deo.Si ipse indigerem, noo darem tibi.^ Öi facultatem ieiunandi etc. vellemhabere, non dedissem tibi. Nihil reliquum nisi hoc 1, ut soli deo agâmusiHönt. II, 35gratias; (juicquid sumus, vivimus, habemus, dona dei sunt. 'Quis priordedit illi?' S)a§ ift etiam lationis iiuraanae manifesta stultitia, quod dona n1 tenemur his manifesti o 4 über Alibi steht ps. ecce venio o zu 4 ps. 40. r5 operibus] opibus S über cariiis steht ps. 50. 9 omnia über oTa c aus sunt lä facultatemo 13 Nihil (potest) 14 über Quis steht Ro. 11.') = vergemiUu/en, trotzen.'')Erg. habent. ') Dies und dns FolgendeWorte Gottes.Dr]quae est per fidem in Christum, qua peccata remittuntur et donatur iusticiacum vita aeterna, sine operibus et sine meritis, tantum ideo, quia Densmisericors est et per Christum ignoseit. Haec religio docet, non sie instituendaesse opera et cultus, ut per ea Dens placetur; Non sacrificiis, uouieiuniis, nou obedientia Politica, non Oeconomica, non deuique ullo alio auimmano opere peccata expiari: Esse quidera per se sancta et bona opera et(|uae Deo placeant, sed si fiant alio fiue, quam a Deo mandata sunt, nonsolum non placari per ea Deum, sed etiam offendi. Nam si holocausta nouplacent, quanta stulticia est praesumere de iis, quae nos ipsi sine verbo!W( 50, Si. Dei elegimus"? Ideo in psalmo .SO. dicit: 'Non accipiam de domo tua sr.vitulos, quoniam meae sunt omnes ferae sylvarum'. Mens est orbis terraeet plenitudo eins,

Enarratio Psalmi LI. 1532. [1538.] (V. 18) 453Hsjcapfa vult reddere et aliquid niagni faeere. Niiail potes dare deo, iiisi (juaüprius eius sunt. Ideo lex pulclierLi-ime abrogata: Vos offertis deo boves,oves;, leiunia, cuius sunt ista omnia et quae habetis? accepistis a deo.Quare offertis? ut placemus deum. Si omnia habes a deo, et vis dare, ut5 tua Ratio arguit deum ut mendacem. Reddere gloriam, posse scire, quodiiaec habeam a te deo ipsum hoc est douuni dei. Contra totam religionemMoisi, contra legis opera et omnes relig[iones dicere: 'Dens nou cupit sacrificia,alioqui possem dare'. Et si possem leiuniis venire ad coeluni, Ante20 aunis potuissem coekun mereri, — finis respiciendus. leiunandinn, ut10 sit bonus ordo vitae, — propter salvare volo credere in lesum Christum.Deus non curat ullum sacrificium neque holocLaustum placet. Valde istasunt grandia, quia extenuat, quicquid e.st religiouis, propter fidem in gratiamChristi. Docendo est facilis ista res, sed experiendo etc. ^ä) Ujolt libenterdeo ein tro| betüeifcn': sie praedicavi, vixi caste, — nihil. 'Si est aliquid, iSm. 4,716 (]uid glorieris, (juod accepisti?' Etiam gratiaruni actio est acceptum donum,quantomagis res, de qua gratias agLis, est acceptum donum, et ba§^ lêtt er^gern etc. Hoc est falsis discipulis Mosi in os gegriffen: Summum cultum,qui potest in orbe terrarum fingi, et dicere, deo non plaeere! Quare? quiafit cum ista additione, quod debet placare deum. Non vincitur istis operiaobûs. Quid autem vult?1 captii] caepta potes 5 deum o 10 vitae zu 14: 1. Cor. 4. r>) = Widerstand leisten, entgegen handeln; vgl. Unsre Ausg. Bd. 4'>, ,>*'•/, IT.') Nämlich das gratias agere. ') Nämlich Gott.Dr]sunt, sicut ad Rom. quoque est: 'Quis prior dedit illi?' Cum igitur omuiasHöm. 11,35facimus, quae possumus, nihil aliud facimus, quam ut reddamus, quae accepiraus.Atqui in eo quid facimus singulare? Hie respondent lusticiarii:Volumus aliquid mereri et testari liberum arbitrium. Hoc vero est, Deo25 sua reddere tauquam non sua, sed tanquam proprie nostra. Atqui etiamratio hanc impictatem et stultitiam arguit, quod nihil cximii is faciat, quinon de suo, sed de alieno überaus est. Hoc igitur faciendum erat, ut Deoredderemus gloriam aguoscendo, quod, quaecunque aut habemus aut possumus,eius beneficio possidemus, quod ipse sit, qui uos confirmat Spiritu suo,30 qui aperiat os et impleat laude sua etc.^Pertinet igitur hie locus non solum ad nos consolaudos et docendos,sed etiam ad refutandos adversarios. Cum enim ad probandam iusticiamfidei hac sententia Pauli utimur, 'lustificari hominem sine operibus legis', iHöm. 3,86ita cavillantur eam, quod sint iutelligeuda opera cereraonialia, et nou moralia,35 sicut Sadoletus etiam facit in Commentario ad Romanos, in quo senteotiamPauli ita torquet et retorquet, ut nou solum Pauli sententiam nusquam•) Die hnndschrißliche Vmiagc zum Folgenden s. \mten S. 464, 7 bis S. 466, 17.

454 Enarratio Psalmi LI. 1532. [1538.] (V. 18)Dr] attiügat, sed ne sibi quoque constet ubique. Produut autem hoc modo adversaiiidoctrinae uostrae, (juod sint prorsus imperiti sacrae scripturae etne puerilia quidem illa intelligant, quid leges ceremoniales sint seu operaceremonialia. Nam qiiod sie Paulum exponunt: ' lustificamiir sine operibuslegis', id est, sine ceremouiis, qiiia ceremoniae sunt abrogatae, ex eo nihil ;aliud sequatur, quam Mosi quoque tempore ceremonias illas fuisse abrogataset liberum fuisse, circumcidi vel non, sacrificare vel non, quia etiara Mositempore non iustificabant, teste hoc loco. Atqui tam quisquam patiens est, uthoc ferre possit ab homine Theologo dici? Nam si nunc non sunt istaceremonialia ad iusticiam necessaria, quia abrogata sunt, quid dicemus, cum loredierimus retro ad Davidis tempora, cum nondum essent abrogatae, sedhaberentur inter summa et sanctissima opera et necessaria essent? Numiustificabant tum? Minime, nam hoc est: Sacrificia non voluisti. Deindenon recte extenuantur ceremonialia. Nam praeceptum de Sabbato, etiamsiest ceremouiale, tamen ponitur in prima tabula ante et super omnia moralia isopera. Ergo indigna Theologo, imo simpliciter erudito viro indigna cavillatioest, cum Paulus de Operibus legis loquitur, sentire, quod tantum decereraonialibus loquatur quasi de operibus in inferiore gradu positis, quammoralia. Respice ista tempora veteris Testamenti, et non solum uecessitatem,sed summam quoque dignitatem ceremoniarum fuisse invenies. Etsi eniiu aonunc ceremonialia aut libera aut abrogata sunt, tamen in lege non fueruntlibera, sed necessaria, et tarnen etiam tum verum fiiit: 'Sine operibus legisiustificatur homo". Ergo Paulus simpliciter loquitur de tota lege, hoc est,tarn de ceremonialibus quam moralibus operibus, quod per ea non deturiusticia, sed quod iusticia tantum sit appraehendere misericordiam ,quae 25misericordia non imputat peccata, sed ignoscit peccata credentibus in Christum.Hanc sententiam defeudit Paulus in Epistola ad Romanos, quamqui non animadvertunt ceu caput totius disputationis, ne quidem umbramaliquam genuinae sententiae Pauli vident.Hanc sententiam etiam David hoc loco ostendit, cum ante tempus 30novi Testamenti, suo tempore, quo sacrificia et templum in summo floreerant, disertis verbis dielt, quod sacrificia nihil sunt, quia Deus ea noncuret. Hoc enim est simpliciter omuem cultum legalem tollere, etiamsidlvinitus praeceptus et institutus esset ac oporteret eum fierl. Neque enimextenuanda est ceremoniarum dlgnltas, postquam mandato et verbo Dei 35videmus eas non comprobatas solum, sed etiam institutas et mandatas esse,3t!. 1,11 et tarnen dicit David: Tu eas non vis. Item Esa. 1. cap.: 'Holocaustatpf. 50, 8 arietum et adipem pinguedinum nolui'. Item Psalmo praecedenti: 'Non insacrificiis tuis arguam te' etc. Huiusmodi couciones sine dubio a sacerclotibustanquam hereticae damuatae et ipsi Prophetae propter eas 40occisisunt.Sed etiam causa ostendenda, cur sacrificia, quae summus Dei cultus

Enarratio Psalmi LI. 1533. [15:i8.] (,V. 18) 455Dr] iu lege eraut, liuc uiodo damiiarunt Prophetae, videtnr enim res singidareiiidifBcultatem habere, quod per Prophetas damuantur, quae divina voce iiissaerant. Sed huiusmodi conciones Prophetarum non eo modo accipiendaesunt, quasi sinipliciter damnentur sacra et ceremoniae, nam Prophetae opi-5 iiiouem maxime respiciunt, cum qua ceremoniae illae ab impiis öebant.Neqne enim finis sacriticiorum seu cultuum legalium erat, ut per eos iustificarenturet placerent Deo. Hie finis a peccato Adae reservatus est unisacrificio Christi, cuius ceu 'umbra erant sacrifieia legis'. Nam praeterquani Sciii. (quod Dens voluit hisce sacrificiorum cultibus discerni suum populuiu a10 reliquis gentibus et obedientiam testari, etiam symbola erant sacrifieia futurisacrificii Christi, quibus admoneretnr populus futurae rodemptionis. lammasinia pars ludaeorum sie depravantibus eos sacerdotibus sacrifieia cumhac opiuione faciebant, ut per ea consequerentur remissionem peccatoruni.Hoc autem erat sanguinem tawri aequare sanguini Christi et brutuni sacri-15 ficium aequare sacrificio filii Dei. Propter hanc impietatem, quam impiaeopiniones de sacrificiis legalibus confirmabant, Prophetae tam graviter contrasacrifieia concionati sunt, non quod ad formalem, sed quod ad finalemcausam attinebat. Fiebant enim sacra plerunque in loco a Deo destinatoet iuxta praeceptum Dei, ita ut nihil repraehendi posset, quod ad formam20 pertinebat. Sed finalis causa erat diabolica. Sic damnamus Missas adversariorumnon ideo, quod simpliciter malum sit, uti Coena Domini, nam nosquoque ea religiöse uthuur, sed quod addunt impias opiniones de opereoperato, de applicatione pro vivis et mortuis etc. Sic in Baptismo operioperato nihil relinquimus, sed dicimus requiri fidem, qua accipiatur gratia,25 quae in Baptismo offertur. Sicut autem David suos adversarios habuit, quise ei ob hanc doctriuam opposuerunt, ita nos quoque adversariorum calumnias,odia, excomraunicationes et alia propter hanc doctrinam ferre cogimur.Igitur maneat hoe loco quoque fixa et firmata nostra Theologia, quasie doceraus. In loco iustificationis, cum de conscientiis erigendis et tollendis30 peccatis agitur, neque ceremonialia nee moralia valere, quia non eo finesunt instituta, ut iusticia per ea contingat, sicut Paulus in genere dielt:'Non est data lex, quae vivifieat, ergo per legem non potest esse iusticia', ®ni. s,Gal. 3. Sed hie tantum valet misericordia, quam in sacrificio Christi Densexhibuit, et fides, qua misericordia illa seu sacrificium Christi appraehenditur.35 Sunt igitur ceremoniae, tam nostrae quam legis olim, sanctae et optimae,sed in suo fine. Sunt moralia opera et optima, sed in suo fiiie. In hocfine autem* iustificationis non inutilia solum, sed prorsus nihil sunt, quia hiefinis solum pertinet ad sacrificium Christi; prae huius dignitate omnes ceremoniaelegis, orania moralia opera nihil sunt. Sic iusticia Politica in suo40 fine est res suavissima et optima, ut constet pax et societas mutua interhomines. Sed si ideo, quia bonus civis, castus maritus, iustus mercator es,etiam coram Deo velis esse iustus, hie ex suavissima re facis abominationen),

456 Eiiarratiü Psalmi LI. 1532. [1538.] (V. 18)Dr] quam Dens nou potest ferre. Ergo statuamus nos sola misericordia esseiustos et manere haeredes vitae aeternae, postea testemur obedientiam nostramsancta et iuculpata vita, quae pertinet non ad iusticiam nostram, sed adgratiarum aetiouem et obedientiam, quam Deo nostro debemus, sieut filii iua.üHoicjs.isdomo patris. Tuuc fiet, ut sicut sacrifieia in lege Deo fuere 'suavis odor^ spropter fiduciam misericordiae, qua persona prius iustificata erat, ita nostraquoque obedientia et sancta opera placebunt propter fidem in Christum insuo proprio fine, quod scUicet non fiuut ad iusticiam, sed ad testimonium,quod grati simus et gratuito iustificati. Oportet enim arborem prius essebonam, quam boni aliquid ex ea enascatur, sicut postea cum Emphasi dicit: lo33. 80t. 'Tunc acceptabis sacrificium iusticiae', cum scilicet prius ad hunc modum'aedificati fuerint muri Hierusalem'. Sic Samuel quoque ad Saul dicit:1. ©am. 9,6'Irruet in te Spiritus ac mutaberis, tunc quicquid in manus venit, facito'.Hie non unum aliquod opus proponit, sed spiritu mutatum mittit quasi insylvam operum, quia enim iam est factus alius vir, ideo etiam sequuntur isaliaopera.Hanc Theologiam adversarii nostri non intelligunt, sed invertunt rem,volunt et docent tarn diu operari, donec mutentur et alii fiant. Sed oportetprius hominem seu personam rautari ad eum modum, quem huius Psalmiordo proponit, et postea fiet, ut omnia recte fiant, sive circumcidaris, sacri- 20fices, laves iu lege, sive extra legem iu opere vocationis tuae sis, comedas,bibas, maritus fias etc. Omnia enim placent, quia persona iam placet, nonquidem propter se, sed propter sacrificium Christi et misericordiam ,quamfideappraehendit.[SBg. N] Observanda igitur causa est, cur damnet David sacrifieia, nempe 25propter locum iustificationis seu causam finalem. Haec enim non solumcereraonialia, sed etiam moralia opera viciat, si non propria sit. Quare indoctorumin spiritualibus cavillationes sunt, opera legis apud Paulimi interpretaripro ceremoniis. Nam ceremoniae in lege aeque sanctae ac necessariaefuerunt atque in novo Testamento sancta et necessaria sunt moralia opera, sosicut tertium praeceptum de Sabbatho clare probat, quod, cum ceremonialesit, tamen omnibus moralibus praeponitur. Sicut enim hodie obligamur adleges Imperiales et Oeconomicas, item ad legem fraternae charitati.'*, sie Uliobligantur ad ceremonias. Nihil igitur est dicere: Ceremonialia iam suntmortua et abolita. Tum enim non fuere mortua, et tamen non iustificabant, 35sicut nos nou iustificant moralia, sive Politica sint, sive Decalogi propria.Haec monenda fuere propter calumnias, quibus etiam docti homines nosconantur premere. Nunc redeo ad consolationem.Plenissimum igitur consolationis est, Deum non velle sacrifieia, sedhunc summum cultum damnare et repudiare, siquidem fiat hoc fine, ut «19 seu] ser A 37 moneuda] nioveuda A

Enanatio Psalmi LI. 1532. [1538.] (V. 18. 19) 457Hs] 'Sacrificia dei': [SBI. 64*] Istum locum scribe cum aureis literis, er tft§v. 19h)ol toerb.' 2)q§ 'êtft ein sacrificium auffgeric^t coutra sacrificia totius orbisterraLrum. 'Sacrificium' est, quod facit sacerdots. Uuum sacerdotium rcprobalcum universis sacrificiis suis, aliud instituit cum suis ritibus. Isti sacerdotes5 placent, qui sacrificare possunt cor contritnm. S)q§ ift vox sQ)iritus sancti,distiuguit manifeste inter sacerdotium et sacerdotium, sacrificium et sacrificium.Alterum placet, alterum non. 33m6 ben t)et:§ aEetn deberet einer geben leib etleBen, ut crederet a deo dictum. Nou indigeo vacca! Papistae: sacrificateinissas etc. Quicquid est, quo me volunt colere, frustra me colunt. Sacrifica10 divina, placentia deo, bie "êiffen: 'spiritus contritus' etc. Discat hunc versum.zu 1 'Sacrificia dei' r 6 sacerdotium (1.) über sa'^ [= sacerdotem]')= wert.Dr]avertatur ira Dei et uos iusti simus. Commendatur enim hie nobis misericordiaDei gratis condonantis peccata et iustificautis uos. Qui enim suisoperibus insticiam quaerunt, nihil faciunt aliud, quam ut conentur sibi ipsisfieri plasmatores seu creatores contra Scripturam: 'Ijise fecit nos, et non ipsi äpi- loo,15 dos'. Prima enim creatura, quod in hanc lucem uati sumus, non est nostrased Dei, et scilicet secunda creatura nostra erit, qua nascamur in aeternamvitam? Ergo non falsa solum, sed impia quoque opinio est, sentire, quodDens nostris operibus sie placari possit, ut vitam aeternam nobis donet autinsticiam. Nam si etiam praecepta a se opera non vult hoc fine fieri, sed20 ea repudiat, quauto minus electitia accipiet, quae sine mandato Dei stultasnperstitio suscipit? Notanda igitur haec sententia est, qua contra Mosen,contra legem, contra opei'a et religiones omnes dicit: 'Tu non voluisti sacrificium',ut scilicet statuatur iusticia, quae est per fidem in Christum. Sednon tarn legi quam nostro cordi sententia haec repugnare videtur. Sic enim25 natura sumus omnes, quod optamus nos aliquid ad Deum afferre posse, quoplacetur, neque possumus satis securo corde nos totos misericordiae credere.Ideo et in malefactis desperatio et in benefactis semper occulta praesumptiosentitur. Sed cur praesumimus in iis, quae aliunde habemus et non proprienostra sunt? Nani etiam ipsa confessio et gratiarum actio est donum30 aliunde acceptum, quanto magis ista dona sunt, de quibus agimus gratias.Frustra igitur tentatur per opera reeonciliatio. Quid igitur vult, siquidemsacrificianon vult?XVIIJ. V.19Sacrificium Deo spiritus coutribulatus, Cor contritnm et36 humiliatum, Dens, non despicies.Hie locus dignus erat, qui scriberetur aureis literis, hie enim ^^des,quäle sacrificium statuat contra sacrificia legis et totius orbis terrarum.Quia autem sacrificium non est sine sacerdote, igitur sacerdotium legis simul

458 Enarratio Psalmi LI. 1532. [15^8.] (V. 19)Hsjqui potest; vox coiisolationis pleDissima et descriptio divinita[tis, ut vixinveniatis, ubi defiiiit, quid sit deus. speculative: Centrum, quod ubüjue,sphera, quae uusquam, Theologica definitio: Deus in voluutate, Quid eiplacet. Non loquitur de maiesta[te, potentia eins. Rex habet opes, potentiametc. sed quoraodo affectus, quo tenduut eius opes? quid vult maäjen sba mit? Sic scio deum omnia fecisse, — quo, quis finis? finalem causamscire. Dens est niiiü aliud, quam qui contritos, vexatos, perturbatos amet,est deus humilium. qui lianc propositionem pcsseni faffen, essem Theologus:Deum non apprehendere iu maiesta[te, potentia, divitiis et aliis omnibûsbonis, sed solum hoc titulo dicere: Deus non mortuoLi-um sed viventium, vi1 descriptio c aus descriptionis diviuitaLtis rot über (divinitatis [undeutliche Ah-Mrzung]) zu 1'2 zu ut vix inveniatis gehörig: at§ mon bie fonft fautn ftnbt ' rot r2 Centnini

Knarratio Fsalmi LI. 1532. [1538.] (V. 19) 459Hs] non perditionis sed salutis, uon hostis luimilium, perditorum, sed amansvitae, salutis, qnietatis, pacis, consolatiouis, leticiae. Ideo sie consolaturomues 'contritos corde': Si vis sacrificium, cultum facere, hie sit: terreamini,et si estis territi, cogitate deo placere. seosus huraanus sie dictat: [931.64'']5 sentio lue peccasse, ergo deus deserit. Sic ratio, iura, leges et quicquidinfra Christum, dictat. Et SatLan exaggerat et ratio, ista consentiuut. Sedfac distinctionem. Cum es contristatus Et sentis vim peccati et es iiiangustia, tum est tempus reete distingueudi. Et die: Deus est amans contritorum,afflict[orum, humilium, expectat gemitus, voces invocantium, qui10 dicunt: luva, domine. sed non fit uisi s^piritu saucto magistro. Sed: Egoaspersissimus amaritudine et tristitia, non ergo audeo invocare deum. Semelatque iterum mihi contigit, ut uon potui dicere: 'îlff, Itefict êtt. Qnando1 non (2.) o 2 quietatis] qet^ 3 vis c aios sis [Schreibflüchiigkeit] 4 territio 6 (sie) dictat 10 magistro o 12 atque] at^Dr] Deus humilium et coutribulatorum. Haue definitionem si qnis auimo complectiposset, is esset Theologus. Neque enim Deus iu maiestate et potentia16 appraehendi potest. Ideo haec definitio uobis voluntatem Dei aperit, quodsit Deus non mortis sed vitae, non perditionis sed salutis, non hostis humiliumet perditorum sed amator et adiutor, et simpliciter quod sit Deusvitae, salutis, quietis, pacis et omnis consolatiouis et laeticiae. Consolaturigitur Propheta omnes contritos, quod Deo non possit aliud sacrificium20 gratius praestari, quam ut terreamur ac paveamus et in isto pavore statuamusDeum esse faventem et placatum ete.Haec est sapientia supra sapieutiam, hoc est, divina sapientia, quiasensus humanus seu ratio sie dictat: Sentio me peccasse, atque ideo afBigoranimo, ergo habeo Deum iratum, ergo omnis gratia sublata est. Sic ratio,25 et quicquid est infra Christum, dictat. Deinde accedit Sathan, qui animumsua sponte in desperationem procumbentem inipellit aut subiiciendo exemplairae, aut obiieieudo eas sententias, quibus Christus et Spiritus sanctus securacorda volunt deiicere. His augetur malum et quasi vires sumit desperatio.Sed quid nos docet sapientia Spiritus saneti? Ea proponit Deum non talera30 esse Deum, qui couterritos raagis terrere et contritos plus couterere velit,sed qui amans sit contritorum, afflictorum et humilium, qui expectet etaudiat gemitus ac voces ealamitosorum. Sed uisi Spiritus sanctus hancsapieutiam in corda infundat, etiamsi audiatur, tarnen sine fructu auditur.Neque enim corda hanc spiritualem sapieutiam possunt appraeheudere, sed35 cum oppressa sunt amaritudine et tristicia, ne orare quidem audent. Etsienim ego non maguam huius periculi experientiam habeam, tamen semel31 expectet] expectat AB

460 Enarratio Psalmi LI. 1532. [1538.] (V. 19)Hüjhomo coutristatUB, deus ii'atus, nulluni consolatium, fein retten etc. Sed inmedio tribulaLtionis dicendum ut hie etc. Dico vobis et nioneo, (jui doctoresfuturi et magistri conscientiarum :fofft ben locuni bene. Quaudo resin summa desperatione, ut discant andere et fid^ er iimB toerffett* : qnanquaindeus inimicus, tamen etc. Illam vocem expectat, Et toft^ t)!^n fo Ötel, ut spiagas, pestem etc. immittat. Ipse percutit, ut couvertat; nos accipirauspercussionem, ut fugiamus, cum sit simpliciter ad convertendum, nou aver-M. 9, 12 tenduni. Sed: \(t) hJtl ein 9Jbnct) hjerbeit! 5Dq§ "êift: 'populum non convertiad percutientem se\ Si sentis afflictuni cor, converte te ad pers!uf.5,8f.cutientem. Die: tu es percussor. Sic Petrus fecit in navi: volebat lofugere, Si in portu fuisset, loer er !^tn au§ gefprungen. Ideo iubet,Siit. 5, lout per mare discedens. Ipse: 'Noli timere" etc. Claris[sima sententia,quod scrip[tura sancta non pertinet ad praefractos, qui nihil capiunt; quid5 tarnen c aus dameii über ^^n steht deuiu 6 iuimittat o zu 9 Converti iiosvult deus, cum percutit etc. r zu 10 Luc. 5. r 11 fuisset o n o über iubet usv:stellt dominus zu njT2 zu Ideo bis timere ist Erat pavidus, et debebat discere [oder discedere,der Band ist beschnitten] rot vom Bande einr/eiviesen^ zu 13 Ad quos pertineatSacra [sancra geschrieben] scriptura r') Vgl. oben 8. 378, iK *) = Gott scheint die Anrnf'nwß soviel wert, daß er Plagenschickt, um sie hervorzurufen. ') Wieder von. Dietrichs Hand.Dr] atque iterum didici, quam difficile sit in hac lucta dicere: Domine, adiuvame, quia corda in sensu irae Dei nihil vident nee norant, quo se consolari 15aut erigere possint, adeo absorpta sunt desperatione.Quare vos, qui estis olim futuri Doctores Ecclesiae, hortor et moueo,ut, cum animi in extrema desperatione sunt, sie eos doceatis, ut se erigantet sperare audeant, quia hie scriptum est, quod corda ad hunc modum contritaet humiliata sint Deo gratissimum sacrificium, quod anteferat omnibus 20cultibus. Hunc cultum expectat ab omnibus et propter hunc cultum praestandummittit pestes, famem, gladium et omnia pericula, ut afflicti speremusdivinum auxilium. Percutit enim, ut con vertat, nos autem accipimus percussionem,ut aveiiamur et fugiamus ab eo. Affligit, ut dicamus: 'sacrificiumDeo Spiritus contribulatus'. Nos autem aut, sicut sab Papa, in monasteria 25currimus, aut quaerimus alias vias, quibus nobis ipsis medeamiir. Hoc est,3c(-9, läquod Esaias dicit: 'Et non est conversus populus ad percutientem se'. Sicin Universum seiet ratio destituta verbo et spiritu, vult fugere Deum, sicutCut. 5,8. 10 Petrus in navi, qui iubet Christum exire, quia ipse non poterat exire; quodsivicinus fuisset littori, sine dubio prosiliisset in mai

Enarratio Psalmi LT. 1532. [1538.] (V. 19) 461Hs]curo Cochleum, 'ÖQUertt, burger, — nihil ad eos Theologia nostra, sed estad affl[ictos, pusiilanimes, abiectos, consolandos. Et alibi non scriptiira habetlücuiu, noD possum docere munduui per scrip^turam, ibi habetur pro stultitia;sed animae contusae nihil habent solacii. 'Syü gebort mederi contritls5 corde etc. Quisquis es, baptisatus et in Christum vocatus, quando habescontusum cor, noli desperare. In tempore desperationis maxime spera, inspeimaxime time.[331.65*] @r nent§ nic^t: 'cultus', opera 'dei', sed: 'Sacrificia dei' i.e.altissimum opus. Si vis max[imum opus deo etc., lauff lüd^t 1000 boves,lu sed cum tristis, cum deiectus es, cane et seias, deo placere tuam tribujationem,tantum nou despera, quia scriptum est: 'Sacrificia cor humiliatum',sed revera, non humiliatione ficta, i. e. percussum, comminutum cor, baêiner öerjagt. Ergo theol[ogia nostra est verbum vitae, iustieiae, quiaI ad 2 scriptura o 4 liabent c aus i)abtn 5 habes o 7 spei c ausdesperationis über spei steht (tempore spei) 6/7 in spei ist dann rot gestrichen und mitroter Tinte ersetzt durch: contra in tempore praesumptionis et securitatis' 8 über t&x stehtpropheta zu 8 'Sacrificia dei' r 9 über tauff ni^t steht ut Salômo l'ecit [l. Kün. 8, 63]10 es o über scias steht 'Sacrificia dei' 11 non c aus de^spera cor vor der Zeilezu 13 Theologia nostra r') iViedm- von Dietrichs Hand.Dr] tualium reruni nee vident nee intelligunt, sicut sunt, qiii haue doctrinam sie15 pertinaciter persequuutur, tarn Doctores quam Magistratus et Principes. Sedpertinet haec Theologia tantum ad consolandos afflictos, miseros et desperatos.Hi languent et decumbunt, quia habent animos fractos et contusos. Igituretiam admittunt medicum Christum, docentem, quod 'iste non sit morbus 3»^ ii. -iad mortem', sed sit Deo iucuodissimum sacrificium. Haec medicina est,20 quae solvit dolores illos inenarrabiles. Nee uHum aliud remedii genus estreliquum, sed mundus et adversarii nostri, quia haec non intelligunt, ridentea tauquam stulticiam. Sed Spiritui sancto non est stulticia, sed summasapientia, ut in tempore desperationis maxime speremus misericordiam, contrain tempore praesmuptionis et securitatis maxime timeamus. Hunc cultum25 praefert Propheta sacrificiLs et nos quoque docendo invitat, ut, cum Deogratissimum sacrificium praestare volumus, non hecatombas, non holocaustainstruamus, sed ut canamus hoc Carmen: 'Sacrificium Deo spü-itus contribulatus',hoc est, ut credamus Deo placere vexationem et afflictiones nostraset coufidamus eins misericordiae.30 'Cor contritum et humiliatum, Dens, non despicies'. 'Contritum ethumiliatum' dicit, nou ficte, sed revera comminutum, quod prae desperationequasi moritur. Tale cor, inquit, tu non odisti, sicut nos somniamus, sedaccipis cum voluptate. Videmus igitur nostram Theologiam esse verbumvitae et iustieiae, quia pugnat et erigit contra peccatum et mortem, uec

462 Enariatio Psalmi LI. 1532. [1538.] (V. 19)Hs] piignat contra mortem, peccatim], mundiim, virtutem; vitae sive iusticiae,neu potest exercere nisi in peccato, tristitia. Sed libeuter sie haberemusverbum, iit non haberemus tentationem mortis, peccati. Quis hoc nonvellef?

Enarratio Psalmi LI. 1532. [1538.] (V. 19) 463Hs]'Tu es ille, qui fecit' etc. Proauuciavit ipse David iudiciura super suum 2. Sam. 12, ?Caput, et. Ibi terretur et mortuus coram Nataa. Di.xit: 'Peccavi', contritus,conturbatus; Didici experientia. Natan: 'Non morieris'. Ibi uno verbo fuit 2. Sam. 12, 13David Papa. 'Peccavi.' Natan videt eum periclitari de vita, di.xit: 'Non5 morieris'; hoc est sacrificium. Dominus 'transtulit', ha tnar er totbber leBenbig.Coutritum esse est Optimum opus. Cesseut opera, quiequid ab externa,foris. Ego vidi, ubi in mortem debebam ire, statim misertus mei: Vives,non morieris et peccatum non mordebit te, sed ti'auslatum est. [M. 65 ''] Hecest theologia incogiiita, ([uam didicit experientia; non intrat in cor iiiexper-10 tum, .sed est pro pauperib[us, ut sciant se in gratia tum, quando maxiniesentiuut iram, ut sciant, quomodo se gerere debeant: cum raaximo sunt indiscrimine, tidant, et cum in maxima securitate, timeant. 2)a§ ift: 'bene- 'Pi. h7, 111 über ille steht 'dig[nus morte* ipse David o zu 1: 2. Reg. 12. r 2 et müStrich zu Tu Z. 1 gezogen 7 über Ego steht David Iie(m) 7 7 i|Uümodo ol'J cum in uDr] obiiceret : 'Tu es ille vir mortis', humiliabatur David et instruebat sacrificium 'i-Soni. 12,7. 13hoc. Deinde cum audiret: 'Non morieris', ibi absolvebat sacrificium, in15 media enim ira spem misericordiae et in medio sensu mortis spem vitaeconcipiebat. Ex hac experientia versiculus hie natus est, quo docemur desacrificio Deo accepto, quod est in morte et ira Dei vitam et gratiamsperare. Haec Theologia per experientiam discenda est, sine experientianon potest intelligi, ut sciant pauperes spiritu, se tum in gratia esse, cum20 maxirae seutiunt ü'am Dei, ut et iu desperatioiie spes misericordiae et insecuritate timor Dei retineatur, sicut alio in loco est: 'Beneplacitum est spf. m, aDomino super timentes eum et super eos, qui speraut iu misericordia eins'.Secuudum hune versuni enim Dens definitive nihil aliud est quam gratia etfavor, sed respectu humilium et afflictorum etc.2s Sed etiam negative haec sententia tractanda est. Quia euiin Deogratum est sacrificium, si contristati et contriti sperennis misericordiam, ergoprohibet tauquam summam impietatem desperatiouem, vult euim iu fidesustineri tribulationera, uon vult addi desperationem. Par euim peccatumest, praesumere de propria iusticia et desperate propter propriam iudigni-30 tatem. Media via tenenda est, alioqui ex saci'ificio gratissimo redditursumma abominatio. Maneat sacrificium sacrificium et nou fiat exitium,exitium autem est desperare. Sic igitur feramus crucem et afBictiones singuli,ne tamen opprimauiur tristiciis et in desperationem abeamus. Hocenim est Deo eripere divinitatem, quam in misericordia sua maxime ostendit,36 sicut etiam huius versiculi definitio probat. Dicuntur et docentur haecquotidie. Sed cum ad praxin ventum est, paucissimi ea praestant Sed ceuiguavi milites ad primum sensum tentationis fere deserimus sigua. Con-

464 Enarratio Psalmi LI. 1532. [1538.] (V. 19. 20)Hs]placitum est' etc. Ex hoc fit praedicator, qui novit dicere, quid sit deus,quod sola gratia, favor, Respector humilium, afflictorum, tiistium.SB. 18 0. Aug.I'Quoniam,si vol[uisses': A[udistis per hunc totum psalimim istiimlocum iustificationis et verae poenitentiae, quomodo tract[averit eam prophetavalde copiose et potentib[us sententiis affirmative et negative, qiiia affirnia- saj. i2tive dixit, 'Cor esse creandum' etc., nihü rectitum, Deinde negative: uequesacrificia, lex promovet ad placandam iram vel inveniendam gratiam. Et ^,quod nuper eram oblitus: hunc locum, quem habetis de sacrificiis, dÜLigeuterobserj^vate non tarn ad consolandos nos, sed refutandos adversarios,quia hodie adhuc cavillari nostras autoritates adductas, quando dicimus lohominem iustificari fide sine op[eribus: ia sine ceremonialjîbus! imo moralib[us,quasi vero morales fuerunt abrogatae tempore Mosi. Nos non circumcidiraurhodie, ergo lud[aeis non licuit circumcidi etc. Ideo stulta sunt etprotestantia eorum studjîa. Sab^batum saucti[ficare est morale, morura,et tarnen ponitur in 1. tab[ula. loquitur Pâuhis de t[Ota lege simpliciter. nSic hie deus repudiavit sacrificia, quia sunt ceremonia[lia. Sed redeamusretro ad David[is tempus et specta, an fuerint libera; sed tum optima operaet sublimiora iam fuerunt; trahuut opera ceremonialia a nostro seculo retroad seculum DavidLis et Mosi. S)a§ ift perversitas ipsorum et fit ex igno-5/6" affirmative über (negative) zu 8 De saerificiis r 11 fide per (solum) sinezu 14 Sab^batum r 16 hie o') Die Wiedergabe des Folgenden im Druck s. oben S. 453, 31 bis S. 457, 32.Dr] sistendum autem erat fiducia misericordiae etiam tum, cum videmur opprimi 20doloribus, et absolvendum sacrificium, quod tantopere nobis commendatSpiritus sauctus. Hie enim etiam infirmis locus est, tantum ne prorsusstationem relinquant. Neque enim quisquam magister huius artis est, sedipît. 3, 12 manemus onines discipuli, sicut Paulus quoque dicit: 'Non quod appraehenderimaut iam perfectus sim, sed sector' etc.'25XIX.v.2oBenigne fac. Domine, in bona voluntate tua Ziou, Ut aedificenturmuri Hierusalem.Audivimus hactenus per totum Psalmuni locum iustificationis et poenitentiaecum fructibus sequentibus magna copia tractatuni et gravissimis soiB, 12 sententiis affirmativis et negativis. Affirmativa fuit: 'Cor mundum crea innie, Deus'. Quia enim novara creationem postulat, plane nihil relinquit!8. 18 Libero arbitrio. Negativa est: 'Quoniam sacrificium nou voluisti'. Significatenim nullis nostris operibus nos pervenire posse ad placandam iramDei et impetrandam gratiam, sed simpliciter iu eo consisteudum esse, quod 35Deus sit misericors etc. Nunc discedit Propheta a doctrina et addit preca-

Enarratio Psalmi LI. 1532. [1538.] (V. 20) 4G5Hs]rantia ipsorutn, qiiia de lege, Euangelio nihil. Arg[umentum validiim e.st:David loquitur de suo tempore, de sacrificiis eo tempore; dielt, nihil essetum, cum floruerunt. Audax propheta et hereticus: florentibus sacerdotibusLeviticis, ibi danmat simpliciter s[umma opera s[anctae religionis. (5§ ift5 tDoI fo ftard, ut si damnaremus Sacramentum altLaris et Bap[tismura. ConstitutumlevitLicum saeerdotiura, a deo ordînatum, ideo eorum sacrifieiaoportuit venerari. Et tarnen dielt: Da mihi optimos cultus nostrorumsacerdotûm, [iBI. 66"] et tarnen sacrifieia nihil sunt. Sic in Esa. CLap. 1.:'Holocausta vestra uolo'. Prophetae propter has voces sunt occisi, quia3efi.ii10 videbantur damnare l[egem MlosI et ordiuationem dei. Sed damnabat sacrifieianon propter ipsa sacrifieia, sed quod sperab[ant se deo ideo placere,quia sacrifica[rent. Eo fine non colebant deum nee sacrifLicabant, quia deusvoleb[at. Fiiiis non erat, ut salvarentur, — est diabolieus. Sicut si quisvellet iustificari, qui bap[tisaretur tantum aqua sine verbo et fide; pertinet15 mihi credere simpliciter. Sic hodie damnamur, quod solam f[idem docemus,quia pugnamus contra hoc argLumentum, quod Sacerdos mistât, ut iustificet.Ista causa finalis nihil valet. Sic sacrifieia non placent. Tamen tu ipsesacrificasti, edifLicasti altare, emisti aream. Quare damnas, quod fecisti"?lam sumus in loco g^ratiae et disp[utamus de ratione iustiticationis, quomodo80 homo iustificetur et erigeuda eius con^scientia. In isto loco nobis versantib[us,tum sacrifieia nihil sunt; verum extra huuc locum aliter loquitur.Quando versamur in fidei causa, tum politica lustitia est damnata, eiusfinis est pax. sed ponere hunc finem, quod deus resp[icial me et remittatp[eccata, si servaro iLCgem Cesaris, iste finis est diabolieus. Sed sacrificabis25 mihi non eo fine, quod ideo tibi sim favens, sed ideo, ut testeris te gratum,iustificatum gratuito. Non placent sacrifieia, quia tu sacrificas, sed quia tuiustus es. cogitandum, ut 1. arbor sit bona. Tudc placent omnia, ut infra.Prius edificetm- leruLsalem. Sic ad Saul: 'Cum veneris ad illum locum, veniet~J^-J^^ ^super te spiritus. Tunc quicquid' etc. ibi non ponit ullam legem, opus, sed30 mittit in sylvara et arenam operum. Quare? quia factus es alius vir. quandopersona mutata, tunc opera placent. Adver[sarii non pos.'ûnt intelligere. homotam diu vult operari, douec mutatur. Sed oportet fieri 1. nova creaLtura, etsie immutatus homo facio tum alia opera, possum sacrificare, tum placentomnia sacrifieia, labores, sive reges domuui, pol[itiam, quia iustus es.35 [331. 66''] Damnat ergo sacrifieia propter finalem causam et locum iustif[icationis.Ideo muni te contra ho[mines, qui homiuibus ein nafetl mad^cn^cum operib[us cereLmouialibus, quae fueruut stricta ut morales, ut nos tenemurad iLeges politicas et charitatis. Constitutio, plena sententia: Deo non placere5 fo »ol zu 8/9 Esa. 1. t 10 videbantur] videbatur zu lOlll Cur daranarintsacrifieia prophetae? r i7 Islam causam finalem zu 28 Saul r 37 operibius (MosLaicis)') = sie täuschen: s. Unsre Ausg. Bd. 41, 395, 14.ßutêrä aBetfe. XL, 2 30

466 Enarratio Psalmi LI. 1532. [1538.] (V. 20)Hs] sacrificia. SLummum cultum suum repudLiat et simpliciter damnat, si velisita facere, ut teipsum consoleris etc. hoc est teipsum facere tui creatorem.Ip.se non fecisti te, et secundam crea[turam vis in te creare? Est imaginatiofalsa de deo et opere nostro; fingo deum velle, quod ego facio. Praeceptorumopera non vult, multominus mea electicia opera. Ipsa praecepta 5mea uolo servari hoc fine.'Cor': S[ummus cultus. angustiamiis; non desperet, hoc deus summeprohibet. Si sacrificas, mihi suavis[simum sacrif[icium, si sustineris in fide.hunc Aifectum, hoc sacrificium replet c[orde summo, si concussus fuerisangustia con^scientiae, ue despera[res. lUam additionem detestor, quaudo loiusticiarii etc. addunt falsam opinionem. Si in angustia, noli addere desperationem;sie ex sacrificio suavis[simo facis exitium; maneat sacri[ficium.Exitum est, si dix[eris: Deus destruit me, quia deus irascitur. non, sedipf. 2, 4maxLime 'ridet*, cum minime ridet; faciet. Ista dicuntur, scribuutur, leguntur,sed ad usum «juando venit, nemo. DiscipLuli sumus, manebimus, ipse 15magister manet. P[ropheta extendit se etc. Sic nos crescamus in ista cog[nitione,tautum ne etc.V. 20 'Benigne fac': Conchidit psalmus cum oratione. Dixit, quae ratioiustificatiouis, quis modus remittendi p[eccata et vere poenitentiae : fides inverbo. lam optat illam cog^nitionem spargi in t[otum popLulum. Utinam 20omnes ho[mioes discerent et scirent hLanc doctLrinam! Quantum est ibifal[sum pro^positum, (juot sacerdotes falsi, in Ieru|^salem praesertim et deiudein oranib[US Civitatib[us. Levitae, et tarnen non docent hanc doc[trinam.Non orat pro bonitate vel edificio temporali, quia sub Davidê erat edificataet populosa, instructa per optimas leges, habêbat opt[imum p[rincipem, 25et tarnen optat eam edifi[care. Sed quis debet edifi[care? non her 3tlliet=7 Siummus c aus p^rimus 10 additionem 11 addunt falsam opinionem siehthinter desperationem Z. HjlH, ist aber mit Strick heraufgenommen 12 sie mit Strick zuSi Z. 11 gezogen suavis|^simo o 24 orat] orantDr]tionem, quasi dicat: Ostendi hactenus rationem iustificationis, quis veraepoenitentiae et remissionis peccatorum modus sit. Nunc nihil restat, quamut oremus hanc cognitionem spargi in totum populum et exerceri. Nequeenim deerunt falsi Doctores, qui legem et sua sacrificia eo modo praedicant, sout haec doctrinae pars de gratuita misericordia Dei plane negligatur. Quareoratione opus est, ut contra tales sana doctrina in populo retiueatur. Nequeenim sentiendum est, quod oret pro aedificio temporali, florebat enim tumHierusalera et erat instructissima tum legibus tum optimis Principibus, ettarnen optat David muros eins aedificari, non a talibus aedificatoribus, qui 35materiam, ligna, lapides, calcem traetant, sed a Domino. Stabant muri, ettarnen orat, ut aedificentur. Ergo etsi illam stantem Hierusalem significet,tarnen de Allegorica Hierusalera loquitur seu Synecdoche utitur et, cum

Enarratio Psalmi LI. 1532. [1538.] (V. 20) 467Hs] [tnann. Sed 'tu beuigi^ne fac [Sl. 67*] Et ed[ificentur eins muri'. Muristant. Loquitur He leniLsaleiu allegorice. Continens pro conteuto perSyLuechdochen. veliin, quod populo isti bah oEer 6eft tûft,i. e. ostenderesei tuam g^ratiam, ut esset inunita contra vim diab[oli, ut edifieata in spiritu.5 P^ropheta soiet ap[erire suam doctLrinam, quae ba» bold bcffert, quia suntdoct[ores in popLulo, qui ho[mines impellunt secundum Cath|âlogum etadditionem addunt: fidere etc. ®a§ êtft popLulum alienare a vero cuituin idolatriam. Contra hoc tÛ ben funbLCm gnob. illa intellectio est scire,quod sola g[ratia iustif[icet. Accipiat g[ratiam, erudiatur cogLnitione gratiae,10 i. e. etiam 'muniatur', ut cre.scat in ea cogLnitione, donee siut bene munitiin ea fide. i. e. petitio g[ratiae donandae et conservandae. Non mea estvirtus contra insidias diab[oli; quia accep[iraus g[ratiani, furit Satan cumuniversis rainistris ang[elicis et humauis. Ideo quotLidie debet erudiri cog-[nitione g^ratiae et miiuiri anima leruLSaiem, ut perseveret in ea; quia perse-15 cutor non dormit, neque dormitat iterum etiam vigilâtor.'secundum': non seeuudum nostra merita; soli g^ratiae, clementis[simaebonitati tribuit, non nostro cursui, opib[US, i. e. ostende g[ratiam et dona, ut5 solet c aus dolst 11 est raeaDr] civitatem nominat, populum seu Ecclesiam in civitate et tote regno intelligit,ut, sicut civitas satis mnnita est muris contra impetum hostium, ita20 etiam muniatur in spiritu contra vim Diaboli et spirituales insidias. Nequeenim defuturos esse destructores, qui honiines impellant secundum Decalogumbenefacere et de fiducia misericordiae nihil doceant. Ita fieri. ut abducanturad fiduciam propriae iusticiae. Contra hos, inquit, tu aedifica, ut te verecoguoscaut et intelligant, hoc est, ut sciant nos sola gratia et misericordia25 tua iustos esse.Hoc est 'aedificare muros', ut firmi sint, si hoc modo homines discantconfidere misericordia Dei et accipere gratiam, nam qui semel coeperunt,quotidie niagis ac magis crescunt, Neque enim satis est iucipere in haccoguitione. Sed quia Sathan post acceptam gratiam contra pios furit cum30 Omnibus suis ministris Ängelicis et humanis, ideo necesse est stare in acie,necesse est etiam muniri et confirmari animos magis ac magis, ut, sicutSathan non cessat iiifestando, ita nee is cesset defendendo et muniendo, quicustodit Israel. Continet igitur hie versiculus petitionem pro gratia donandaet conservanda. Tribuit autem hie quoque omuia benignitati Dei, non suis35 meritis aut studiis, ut scilicet 'secundum suam bonam voiuntatem' Deushanc gratiae cognitionem conservet, Deinde, ut etiam aedificet muros, hocest, ut anirai firmi sint et bene muniti in hac cognitione, ut tempore pugnaeperstent con:ra Diabolum. Populo autem sie erudito, iustificato, conservatoet defense contra omnes errores et Sathanae insidias:30*

468 Enarratio Psalmi LI. 1532. [1538.] (V. 20. 21)Hs] cogiioscara omnia et hoc per tuani bLouara vol|iintatem. Deiiide 'edifica'. AllegLoria,i. e. ut populus feft brin toetbe, ut perstemus in tempore belli, diab[üli.V. 21 Tunc popLiilo sie iustif[icato et eouservato et defeuso contraerrores, 'Tunc sacri[ficia': quae prius damnabamus sacrificia, iam iteruiulaudabiraus. 'Placebuut': Kihil refert, sive accipLias de sacrLificiis ad literaiii: shircorum et cap[rorum, vel ad AllegLoriam; utruraque verum. Tota vis sitain edificio dei et voluntate bona eins. Tum, qui habent, sacriLficent bovem.Sot. i4,3Si non, ps[alnuim, 'boveoi labiorum', secunduni Oseani; tunc tibi placent.Ideo iBivfft evä über ein âuffenS 4 nimbt er ju famea. Vocat 'Sacrificiaiusticiae'. quae illa? quae fiunt a iam iustis; non: quae donent iustitiam, losed: quae fiunt a iustis. Active: quae f'acit ipsa iustitia, i. e. a iustis.[S8[. 67''] 1. coguo[scat pop[ulus, se gLratia sola pla[cere tibi, tum, q[uicquidfec|êrit, vocatur 'opus iustitiae'. Si ederit, edit p[anem iustitiae, si induerittunicam, induit tuuicam iustitiae. Si regit politica, gerit bellum, moriturmoi-tem, iusticiae. Ab ipso iusto erunt sacrificia iusta. Differeutia 'IioIlo- iscausti': ubi totum concremabatur in laudem dei, 'ChalLil'^, nihil tributura adofferentes, quae fuerunt Summa sacrificia, sive obtuleris hircos sive laudem.4 damnabamus] damnabimus 76/77 über nihil bis offerentes steht totaliaDr]')') = faßt sie zusammen, s. das Folgende und Z. 27 in genere, 06«» S. 416. ö.= ^'>=-XX.v.2iTunc acceptabis sacrificium iusticiae, oblationes et holocausta,Tunc imponent super altare tuum vitulos. 20Hoc est, Tunc sacrificia, quae prius damnavimus, laudabimus et placebunttibi. Nam in genere recte intelliges sacrificia, sive ea, quae fiebantsecundum legem, sive spiritualia sacrificia, utraque sunt sacrificia iusticiae,quia tota vis est posita in bonitate Dei et beneficio divino. Nam cumhomines sie confidunt misericordiae, tunc, si bos offertur, placet Deo et est 25©Ol. 14, 3 sacrificium iusticiae. Sin bos dee-st, placet 'bos labiorum', sicut Oseasappellat, ergo in genere intelligo sacrificia. Vocantur autem sacrificia'iusticiae', non quod iustificent, quia persona iam antea fide seu misericordiaiusta est, sed quod a iustificatis seu iustis seu ab ipsa iusticia fiunt. Quandoenim populus est iustus et cognoscit, quod sola gratia Deo placeat, non 30ali(]ua sua dignitate aut meritis, tunc, quicquid secundum verbum Dei facit,recte vocatur aut sacrificium aut opus iusticiae, etiam illa corporalia, utcum vinum bibit, bibit vinura iusticiae; cum induit tunicam, induit tunicamiusticiae; cum familiam regit, regit farailiam iusticiae; si gerit bellum, siadministrat politiam, si vivit, si moritur, omnia illa facit iusticiae, quia per- 35sona est iusta. Ad hunc modum 'altare' intellige sive illud, quod eo temporein templo erat Hierosolymis, sive Allogoricum templum, quod hodie est pertotum orbem terrarum.

3Enarratio Psalini \A. 1532. [1538.] (V. 21) 469Hs] 'Tuiic imponent': sive altare sit ju 3er[UfaIem, an templum sie allegLetper totiim numdiim, duplicia sacr[ificia. Sacrifieiiim pro peccatis: contribulatus.Spiritus, contristatu.«, qui incedit in ft^toeren, j[emcrlic6[en cog[itationibuä,ha^ ift ein sacrificium. Ne addas desp[erationeni, sed confide iu ipsa5 aug[ustia, quia deii.s contritorum cordium. 'Calaraum fumigaus', sed soli-3e(.42,dare, confortare. Ergo si es tantum fumigLans, noli extingui tum nee coucu]ea[ri,ne addas despLerationem, quia ilia sunt diaboli. Christus est philauthrLopus,amans et miserans atfLÜctos, conquassatos. Istam fid[uciam fac. ad tuaniaffLlictionem. Ubi hoc nosti, deum esse afflictoruni, Tum ])otes deo g[ratias10 a[gere et canere 'The^ deum\ S)a§ ift sacrificium retributiouis, gratitudinispro accep[to dono, ubi non merebar, sed inveniebam gratis et confiteor hocsacriLficium etc. Si vero Opffer deo f(êppfa^, hoc fine, ut d[icam: huncunicum offero, non ut iustificer, ut veniam, r[emissionem p[eceatorum, sed utgLratias a[gam, tester me accepis[se misericordiam, eonsolLationera, dona tua,IS Ut sit testimonium et operaria vox gratitudinis sive gratitudo manualis, ut4 addas] addes 5 contrlstorum U deum c aus deus 15 gratitudinis] gratitudis') = Te. ') = Schöps.Dr] Ergo duplex sacrificium nobis proponit Propheta. Primum est, qnodvocavit Cor contritum, cum scilicet sentitur spiritus eontribulatus et corhumiiiatnra, quod hietatur cum cogitationibus irae et iudicii Dei. Hie vide,ne addas desperationem, sed confide et crede in spem contra spem. Christus20 enim e.st raedicus contritorum, qui lapsos vult erigere et 'liuum fumigansScf-^.snon extinguere', sed fovei-e. Si igitur es linum, noli ipse te extinguere, hocest, noli desperationem addere. Si es 'calamus coutritus', noli te amplius conterereaut Sathanae conterendum dare, sed da te Christo, qui est Philanthropuset amat conquassatos et contritos spiritus. Hoc est primum, et25 potissimnni sacrificium est. Deinde cum ita coguoscis Deum esse iustificatorempeccatorura, si canis unum Deo gratias, tunc addis alterum sacrificium,nempe sacrificium retributionis seu gratitudinis pro accepto dono, quodsacrificium non est meritura, sed confessio et testificatio gratiae, (juara Deustuus ex mera miserieordia tibi largitus est. Itaqiie holocausta in lege, a30 sanctis et iustis exhibita, eo fiue offerebantnr, non ut iustificarentur per ea,sed ut testarentur se accepisse misericordiam et consolationem.Sic bos immolatusest testis gratiae seu, ut ita dicara, operaiia vox gratitudinis seu gratitudomanualis, qua manus effundit gratitudinem tanquam realibus vocabulis.Haec altera species est saerificii. Nam sacrificium primum est sacri-36 ficium mortificationis , ut neque eiferamur secuudis rebus nee adversisdesperemus, sed ut tiraore Dei moderemur securitatem et in sensu irae etiudicii Dei spem retineamus misericordiae, ne vel capite in coelum velpedibus in terram impingamus. Alterum saerificii geuus est gratiarum actio.

470 Enarratio Psalmi LI. 1532. [1538.] (V. 21)Hs]est oris sacrificiiim. Sic omnia sacrificia: 1. est crucis et mortifieationisspecies sacrifiicii. Altera species sacrificii: res[urrectioDis, ut efficiamur laeti,canentes ore et corde etc. Si tüOÜen JU froltc^ loetben, redeat 1. sacrificium.lu tempore tristiciae non absorbeamur, econtra. teuipore tristi^tiae speremusbene et prospero hurailiter ambulenius. In medio consistit: leti in tristitia et jhumiles in letica. [331. 68"] Sed istud medium e.st mathematicum, non phvsicum.S)ie fcûên finb aud) gut, qui ba§ Hat treffen, si non ben ätoetf.'Sic si non possumus oranem tristiciam fugere, tarnen sufficit, ba§ iä) i)inJU f(îe§.* Sic si homo non pote.st sibi temperare in prospêris, tarnenconandum est et appropinc|[uaudum, ut in prospiêris deum timeamus et lohumiliemur. Sic Interim erimus consolati, scientes: qiuidquid deerit tristiciaein prosperis, non imputabitur etc., quia iiabemus mediatorem et primitiaemuffen decimae toei'ben propter mediatorem Christum. Stat sententia firma,quod dominus v[ult consolatos afflictos et humiliatos securos.1 mortifieationis] mortificatis 2 ut fehlt 3 cauentes] canetes H non si1) = die Scheibe, wenn auch nicht gerade die Mitte; sprichw., vgl. ünsre Ausg.Bd. 30', 222, 30; Tischr. 1, 255, 34. *) = schieße.Dr] Hoc non tantum consistit in lingiia, ut confiteamur fidem nostram et prae- udicemus nomen Domini, sed in oranibus vitae actionibus. Appeliatur autemsacrificium iusticiae, quod ideo placet, quia persona iusta est et illud sacrificiumhumiliationis et contritionis praecessit, quod medium servat interpraesumptionem et desperationem. Est autem medium non Mathematicum,sed Physicum. Etsi enim impossibile est in hac infirmitate nostra sie vivere, aout Dusquam vel ad dextram vel sinistram impingamus, tarnen conatusrequiritur, ut, cum sentimus vel securitatem vel desperationem, non indulgeamus,sed resistamus ei. Sicut enim, cum sagittariis scopus propositusest, etiam iis locus datur, qui non omniuo aberrant a scopo, etsi mediumseu punctum Mathe [Sg. 0] maticum non attingant, Ita hoc satis est Deo, asut pugnemus cum securitate et superbia Spiritus, item cum desperatione.Quodsi aliquid laeticiae deest in afflictiouibus, sive timori in prosperis, idnon imputatur sanctis, habent enim mediatorem Christum, per quem fit, utpro vere sanctis reputentur, etiamsi vix habeant primitias sanctitatis, fiuntenim per Christum Decimae, quae in se non plus sunt quam primitiae. 3oSumma igitur totius doctrinae huius est, ut afflicti se erigant per Christimeritum seu per misericordiam Dei, et qui sine afifliclionibus sunt, ut ambulentin timore Dei et securitatem eiiciaut. Ad haue doctrinam uecessariaest praecatio, quae Psalnium hunc concludit, ut Dominus aedificet Ecclesiamsuam, tunc sequentur sacrificia Deo grata et accepta. Id quod nobis omnibus 36largiatur Dens et redemptor noster Ihesus Christus. Amen.

an.M.LVTHERIPERtembergMVM.Praelectio in psalmum 45. 1532. [1533.] 471Praelectio in psalmum 45.1533. [1533.]SluSgofien.„PRAELE=J1CTI0 D. MARTINIi|IN PSAL- XLV.[( 1|VVITTEBERGAE. D. XXXIII.|! jj" SJltt Xiteleinfaffung. Siteliücffeitebebtudt. 112 unbe.yffevte Slätter in Cftaü (= Sogen A-0), biebrittle^te unb Bor{e|te ©eite leer. Sluf ber üiertlc|ten ©eite (Statt 7*)3.24: „IMPRESSVM VVITTEBERGAE.lilOHANNEM LVFFT. JANNO. XXXIIII. II"3Iiif ber testen ©eite (Statt 8^) SrudEcvjctdien.SSortjanbcii : finaatefdtie ©omnilung; Serliii (Lutli. 6681), 2JJünd)cn |). u. U.,Stuttgart i;., 2ßittcnbetg. — (ätlangcn: Exeg. opp. lat. XVIII, 128 5ir. 1.2)eutfc§e ÜBcrfelung (mit mehreren SluSlaffungen).„Der XIO. p\alm [ bitrc^ 3). ?Jlor=||tt. Lutlêv inn IatinifcE)erjjfprai^ auf'gelegt, ünb||i|unb üerbeutfcfjt burcf). ®eorg. Potator. aCßtttemberg|| j| ]|

472 Praelectio in psalmum 45. 1532. [1533.] (V. 1)y®] [SSt. 69°'] 2ü. Ang. | 'Enictavit cor meum verbiim bonura.'Siciit praecliximus, quod deinceps instituimus aliquot eligLere psalmos,quandoquidem tuea opera incertior, quam quod integ[rum p.salLterium possimpraesumere, Ideo posui illum psalnuini: 'Mi^Lerere', qui doc[et veram rationempoeniteiitiae, fidei seu iustificationis. Vol[umus etiam aliquid leti audire vel 6dicere. Et ideo proponemus nobis psalmum 45: 'Eructavit\ Et ibi videbimus,quod SLpiritu.s S[auctus est copLiosus orator, qui rem unam novitvariis figLuris, cum tarnen nihil dicat diversum, nisi quod unam rem oruaretaliter, quae vocatur fides. Ne sit relictus ][0cus excus[ationi, quasi deusopulenter non doc[eret, exbor^taretur omni tempore, lôco ad iustitiam et lopietatem, — nisi quod sumus boni socii : cum semel ad doctLrinam pietatis,statim exhausimus s[piritum s[anctum Et relinquimus liberum bibLÜae, sectantesnostra lucra cLaruis. S|^piritus .SLanctus non gravatur docere variis1 unter dem Textwort steht: In 3. TolIuo fol. 469* ' 6 45 c aus 44 10 opulenter] opulete') Nävüich der Wittenberger Ausg. Vgl. Bibliographie.Dr][i8i. Sä ij] Praelectio D. Martini Liitheri in Psalmum XLV,cepta' Auno XXXII.Sicut antea praedixi, quod deinceps iustitui deligere aliquos Psalmosenarrandos, Siquidem mea opera propter valetudinem et negocia incertiorest, quam ut vel totum Psalterium ordine vel alium librum integrum interpretaripossim, Ideo post Psalmum 51.: 'Miserere', qui docuit veram rationemispoenitentiae, fidei et iustificationis, voiumus leti aliquid docere et audire. auProposui igitur mihi Psalmum 45.: 'Eructavit', in quo videbimus, quamcopiosus Orator sit Spiritus sanctus, qui rem unam et eandem variis modLseloqui et figurare potest. Nam raateria ubique est eadem neque diversumquiddam docet, Sed alio atque alio oruatu ac vestitu eandem rem, uempefidem seu locum iustificationis, ornat et illustrat, ne scilicet sit locus excu- 25sationi, quin Deus nos abunde docuerit, erudierit ac monuerit omni temporeet loco ad iusticiam et veritatem. Sed hie videre est nostram ignaviam.Ita enim ignaxT. discipuli sumus, postquam semel audivimus doctrinampietatis, putamus nos semel hausisse totum Spiritum sanctum, ac uauseabundimox abiicimus librum de manibus, sectantes interim commoda et 30lucra carnis. At diversum fieri oportebat, ut, quoniam videmus Spiritumsanctum non gravari eandem rem saepius proponere et pingere, nos quoquenon pigeat operae, quae in discendum ponitur, praesertim cum verba Spiritussancti eiusmodi sint, quae nunquam satis disci possint. Erit igitur nobis^) D. h. in der Vorlesimg schriftlich aufgenommen.

Praelectio in psalmum 45. 1532. [1533.] (V. 1) 473Hs] modis, et nos iiigrati ista omnia contemnimus, red^dituri graviorem rationemin die iudicii. Non est tauta varîatio florum et herb[arum, qiianta in scripturis,ut conservet in dilect[ioDe studendae sLaactae theo[logiae. Ideo psalniusest iucundis[simus.5 AllegLorice canit, non pro])rie dicta multa, sed omnia in AlleLgoriaposita, s])onsalia et nuptibilia. Ecoutra tristes psalmi in faciem, horridi, etres, qnae dicitur, ap[paret tristis, tarnen si intus spectes, videtur salube[rrima,]etis[sima. Sicut proxLimus* psalmus videtur gementis, et tarnen maxLitne consol[atoriussacrificiorum. Sic iste psalraus erit verbis letis et iucundis et a moe-10 uis^simis et plane nuptialib[us, ubi eitel fc^mucEen, et tarnen, si velimusintelîigere istam Ai|îegoriam, oportet spectemus spirituni: docetur crux etomnia, quae audîuntur praedicaii psalmo geraente et tristante. Sic S[piritusSLanctus docet, ut, sive eg[rediamur etc., inveniamus pascua. iioc dictum ingenere de phrasi et AÜLegoria huius psalmi, neirrepat Z[inglius et dicat,15 loqui de nuptiis CLarnis vel mundi; alia res agitur. 1. apprehendimus Titulum.1 rationem fehlt') D. h. der ztiletzt behandelte Ps 51.Dr] eo gravier reddenda i-atio huius vel ignaviae vel fastidii in die iudicii, cumSpiritus sanctus obiiciet, fidei doctrinam ita diligenter a se nobis praescriptamet depietam esse omni genere colorum, ut herbarum et florum non sit tantavarietatis, quanta est in scripturis. Tautam enim varietatera Scripturae20 eandem rem docentis et iuculcantis ubique ideo proposuit, ut nos retineretin studio discendi et excitaret contra fastidium, quo alioqui Jaboramus.Porro hie Psalmus est mire iucundus et plenus laetissimis allegoiiisSponsi et Sponsae. Totus enim in Idea nuptiali consumitur, quae estiucunda et laeta, ut scilicet tegat crucem et externam speciem Ecclesiae,35 Sicut econtra alii Psalmi in speciem homdi et tristes sunt, quos tamen, sidiligencius introspicias, laetissimos et plenissimos consolatione invenies,Qualis superior Psalmus fuit 'Miserere', de poenitentia et remissione peccatorum,de sacrificio Dei et cultu Dei, mire efficax ad consolandas afflictasmentes. Hie contrarium vides, verba enim sunt laeta et iucunda et plane30 nuptialia. Hie uihil audis nee vides quam citharas, tibias, choreas, sei-ta,Acres, ornatissimas vestes et alia, quae visu et auditu iucundissima sunt,et tamen, si Spirituni spectes, docetur crux et persecutio, tum aiBictionescordis et omnia Ula, quae in superiore Psalmo gementi et tristi audivimus.Sic solet Spiritus sanctus temperare omnia, ut, sive ingrediamur sive egre-35 diamur, laetissima pascua inveniamus, quibus reficit et consolatur nos contravaria pericula et incommoda, quibus oppressi iacemus. Haec paucis dephrasi indicare volui, ne quis carnalis ludeus irrepat et accipiat haec delaeticia carnLs et mundi. lam de titulo quoque pauca admouebimus.

474 Praelectio in psalmum 45. 1532. [1533.] (V. 1)Hs] 'Ad victoriam': Istam vocera: 'ad vLictoriam' varie tract[ant Eb[raeiet non est, quod ullus gi^raecus vel latinus arrogare intelligentiam illiusvocis. Ideo studeoda Eb[raica lingLua et non coutemnenda, ut vos. Siiuvenis, in gloriam et cultum dei, quia hanc ling(ûam dis^cere, docere estpars mag[na rel[igionis et cultus dei, [81.69''] quia o[mnia divina. auditur sdeus loquens et prophetae, omnia divina et lex EbLraiee posset optimoiure etc. Cornraoneo, ne contemnatis, quia posset deus spoliare non solumEb[raica, sed graeca et lat[ina.' facile potest suscitare Bar[barum, qui propteriilam insig[nem iug[ratitudinem. Deinde, si theo][ogi, oportet nos munitoscontra PapListas, qui, ubi unam vocem etc., qui si inei'ines nos invenerint, lotum fielen totr ut azini. Si vero inteLlligimus lîngiiam Eb[raicam, pos[sumuseis obturare os. Agendum est cum diab[olo et t[Oto suo reg[no. Habebimusforte adverLsarios Hispa^nos, Gallos, Turcas, et si ipsi etc. Ego non velim2000 gulben n'êmen et emberen^ hac parva etc. Ideo moneo, si docturi3 contemnenda] contemnendi 6 divina] divinae') Erg. lingua. ') Sinn: 2000 Gulden nehmen als Ersatz für; vpl. Unsre Ausg.Bd. 49, 82, 11.^'1 In finem pro bis, qui commutabuntur etc. 15Vocem Lamuazeah varie tractant hebraei, nee est, quod ullus velgraecus vel latinus praesumat se eam intelligere. Quare saepe monui, utHebraeam linguam disceretis nee eam ita negligeretis. Etsi enim einslinguae nuUus alius esset usus, tarnen pro graciarum actione discenda erat,quod pars quaedam religionis et cultus Dei est, eam linguam docere vel aodiscere, quae sola, quicquid usquam divini est, docet. Auditur enim in eaDeus loqui, audiuntur sancti invocantes et maximas res gereutes, ut Studium,quod in hanc linguam disceudam coUocatur, Missa quaedam seu cultusDei merito vocari posset. Quare serio vos hortor, ne eam negligatis. Periculumenim est, ne Deus hac ingratitudine offeusus privet nos non solum 25cognitione huius sanctae linguae, sed et graecae ac latinae et tocius religionis.Quam facile enim ei est excitare barbarum aliquem populum, ut hae linguaeuna intereaut? Sed preterquam quod pars cultus divini est hoc Studium,continet etiam maximam utilitatem. Si enim aliqui futuri sunt Theologi,sicut necesse est, neque enim oranes iura aut medicinam discemus, oportet 30esse eos munitos contra Papatum et aliud odiosum hominum vulgus, qui,cum unam hebraeam vocem sonare didicerunt, statim putant se magistroshuius sacrae linguae. Ibi nisi nos eam tenuerimus, tanquam asinis illudentet insultabunt. Sin autem nos quoque muniti fuerimus cognitione huiuslinguae, poterimus eis impudens os obstruere. Sic enim diabolo et eis 35ministris resistendum est. Arbitror autem habituros nos religionis nostraehostes Hispanos, Gallos, Italos et Turcas etiam, ibi certe cognitione hebraeaelinguae opus erit. Scio enim, quantum mihi contra meos hostes profuerit.

Praelectio in psalmum 45. 1532. [1538.] (V. 1) 475Hs]populum. Non omnes eritis luristae, sed oportet non oranes esse campioves, sed duces oportet liab|êaimis contra Gallos, Ita|]os, Iud[aeos. Utsimiisiudices in ea lîngua et confundeie ad^versarios. Sicut facile, modo etc.'LarandLzeach': varie etc. Hiero[uymus facit: 'victori', FelLix: 'ad5 effundendum sangLiiinem', alii: 'victoriam'. Etsi nos incerti, tarnen tantumpotest ex cü][lectione scrip[turae colligi: repudiamus merito. 'Nezeach' inAbaLCUc, Esra, Parâlipomenis: praeesse, urgere, instare insolita, etlt^ flllff=toeäen. Est psalmus ein praecentor, ein öorfinger, qui excitat alios adcanendum vel ut respondeat. qui praedicat baptiLsmum, est praedicator, alii10 idiotae, qui respondent: Amen. 1. Cor. 14. 'unum autem, ceteri dîcant etiSotii.isrespoDd[eant Amen'. Idee indicat psalnms huiusmodi ritu canendum, utpraecineretur a maioribus leuten vel principLibus. Sic in missis habêmuscantores. Sic Euaugelium, Ep[istola non ad scholarem, sed sacerdotemvel diaconum. Si: 'cere[moniae', bene tolerabilior est quam: 'ad victoriam'.15 Certabant clamore, ut alius alios sup[eraret*, — nihil. Ordinatio pulch[ra2 babêamus mit Strich zu duces gezogen') = einen. ^) VgL unten im Druck S. 476, 16.Dr] Quare hac quantulacunque cognitione infinitismillibus aureorum carere nolim.Et vos quoq\ie dabitis operam, qui aliquando docebitis religionem, ut hauelinguam discatis, si non pecora campi et indoctuni vulgus haberi vultis, quodaeditis Germanicis libellis adiutum utcunque Euangelia dominicalia et Cate-20 chismum docet. Sed opus etiam est ducibus quibusdam doctriuae et oportethabere puguatores, qui stant in aeie contra aliarum nationum et linguarumhomines, qui siut Doctores, iudices et magistri in hac lingua. Sed redeoadtitulum.Ergo vocem 'Lamnazeah' alius vertit: 'ad victoriam', alius: 'ad efiFun-26 dendum sanguinem'. Latiuus et septuaginta 'in finem' fecerunt. Quanquamautem nos quoque incerti simus de nostra senteucia, tarnen, quautum excollatione aliorum locorum scripturae colligi potest, superiores versionesmerito omnes repudiamus. Quid enim huc facit vel vincere vel funderesanguinem"? Haec igitur vox Nizeah in libris Paralipomencov, Esra et30 Abacuk significat 'praeesse, urgere, instare', ut sit Lamuazeab : 'ad praecinendum',et Menazeah: 'qui excitet' alios, ut vel uua canant vel respondeantcantando. Sicut in nostris Ecclesiis praecentorem eum vocare licet, qni inChoro aliquid eanit, cui respondent Idiotae: Amen, Sicut Missae et aliacantari solent. Sic Paulus 1. Cor. 14. 'imum' iubet 'interpretari, coeteros i.Sot. u, i63S dicere: Amen'.Sic igitur accipio hunc titulum, ut indicet Psalmum hunc fuisse taliritu canendum, ut praecineretur a principalibus Cantoribus seu Levitis, Sicutin Ecclesiis cathedralibus leguntur Epistola et Euangelion non a scholasticis,sed ministris. Haec mea est sententia, quodsi erro, tolerabilior error est

476 Praelectio in psalmum 45. 1532. [1533.] (V. 1)Hs]et houestuis modas intel[ligendus, 'ut omnia secundnm honestâtem', 1. Cor. 14.i.fflot. 14,40 Si omiies praedicarent, quis audp'ret? Unus post unum. Ille ])raec'inat,ille succiiiet; ille praedicat, monet pop[ulum ad orandum, legit ELuangelium,postea exponit iterutn, orat et fit exhortatio. Iste ergo psalraus vocatus:'ad praeeineudum' et pertinet ad eos, qiii deb[eiit praecincre secundnm sOrd[inem a David[e. 'NezLcacir i. e. 'Praeceutor', GopeÜen tnetftet, qui ba§ampl vegtrt et anlêlt^, [St 70"] ut alü sequantur. Alii psalmi Alanioth:qui canebantur ab iis, qui non fuerunt in pub[lico officio, ut h)ir glauben,ut C[arniina pro populo. Abscouditi. Aliqui in altioribus gradib[us,lt)a§ fie benn fürritus âben gehabt. Sicut diver.si ritus. Si did[iceretis loEb[raeuni, melius et rectius discetis, tarnen sentio, me melius sentire quam Lyra.6§ fol fein ein lieb amantium vel amicorum. ©in braublieb, quiaagitur de ßLege sponso et regina sponsa, de administrâtione regui et ])raesertimde Gyneceo. Ideo ein Btoublieb d[icimus, ubi describitur ßex sponsus,sponsa. In suis domib[Us, conviviis, choreis. Ideo dicitur C[armen amantium. u3 über praedicat steht 'surgit' [l. Kor, 14, 30] 12 amantium] amat) 7.3 sponsa] sponso>) = der beim liturgischen Gottesdienst den Gesang (als Vorsänger) leitet utvi imrichtigen Ton erhält; vgl. Unsre Ausg. Tischr. 1, 455, 43.Dr]quam vertere: 'ad xäctoriam', quasi certaveriut inter se clamando, sicutLyra nugatur. Quid opus est illa vanitate in Scripturis sanctis? Multoigitur coramodius ad illam publicam ordiuatiouem, qua in templo usi sunt,i.sot. 14, 40 transfertur, ut, sicut Paulus monet, 'omnia gerantur ordine'. Quae euimilla esset confusio, si omnes vel Euangelion legerent vel praedicarent? Est 20igitur constitutus ordo, ut unus aliquis ascendat suggestuni, deinde ut abEcclesia tota oretur. Post recitat is Euangelion et interpretatur. Finitaooncione iterum oratur. Hie ordo elegans et commodus est ad vitandamconfusionem, quae inde uasceretur, si singulae personae omnia officia obirent.iVIonet igitur titulus, quod Psalraus pertineat ad eos, qui debent praecinere, a.-.ut sit IMnaseah 'dux cantus', quem nos dicimus ben 6apeEen meifter, quiorditur etgubernat cantum, eâgxog.Alii Psalmi sunt iuscripti Alamoth, (juod canebantur intra cancellosab bis, qui non erant in publico officio, sicut apud uos Symbolum a totopopulo canitur. Alii a gradil)us nomen habent, quod in alcioribus gradibus 30canerentur. Oportet enim in Ecclesiis esse diversos ritus. Qui Hebraeamlinguani tencnt, fortasse meliora bis cogitnbuut. Scio tarnen me meliussentire quam vel Lyra vel ludei vel alii supersticiosi interpretes.Canticum pro dilecto.Canticum amicorum vel amancium, nupciale Carmen, sicut Germanice ssreddidimus: ein SStQUt lieb. Pertinet autem hoc ad argumentum Psalmi.Agitur enim de rege sponso et regina sponsa. Item de gyneceo. Possumus

Praelectio in psalmum 45. 1532. [1533.] (V. 1) 477Hs] 6tn lieb, ba \iä) ber BreubLigam et braub liebhaben. Sr lüil ein fiolidêiigefang fingen, sed tautum in spiritu.'.SiiptT lil[ias.' £>ag finb authores. filiis ChoLrae factum mii-aiu gratiaiu.Mose: factum grande mira[culum, ut parentibûs Chora, tarnen servati filii,5 quia cum terra rupta sub Chora et des[cendit cum suis iu vorag[inem terraecum tabêrnaculis, bobus, suppelLlectile et oonclusit terra os suum. Ibi dicunt,quod secuodum verbum M[osi, cjuod filii servati, quia ipsi fideles restiteruntparentibiûs, monebant rogando, et insurgebant contra M[oseu, et Interim cum etc.In psal[mis valde celebLrantur et paral[iporaenis et eorum C[armina sunt10 nuptialLia, letiss[ima. Et ista posteritas sumpta, ut essent poetae in d[ivinarelig[ione, ut Romani hab[ueruut posteritates in rethorica. Sic f[ilii Chore,ut ederent carmina pro laudibLUS. Sic Ethan, leduthun. Et nihil cantant ''^'"''"r'^''*-quam spiritualisLsima et Ietis[sima de Christo, quia fuerunt bLoui et credebantdeo contra patentes. Pereuntibus eis perstiterunt in fide. S)a§ finb15 autores. fuerunt Levitae, neu sacerdotes, quia Chora fuit ei sacerdotiumarrogLans et periit.'super Rosas, liiia': Ibi videtis Eb^raeorum morem, quod sua cleinodia,reg[na ap[pellant iiominib[us florum. Et hodie suas fiîlias ap[pellant florumet gemmarum. SSerltdf) S ex fl[oribus Rosina, Susauna, et ista vocabula in more20 quidem habent in deliciis, et delectat maxLime. [S8t. TO**] Sic etiam suos1 (Bon) i)o t4 fide(m) zu .17 Kosacea, Rosa r') = Perlen; vgl. S. 478, 23.Di] igitur huuc Psalmum vocai'e epithalamium, ubi rex cum sponsa ac nupcialispompa, con\nvia, choreae etc. describuntur. Continet igitur haec particulaargumentum, quod nupciale Carmen canet iucuudum et laetum, Sed inSpiritu.25 Fiiiorum Chore.Hi sunt auctores carminis. In Mose enim legimus, miram gratiam4.aRo(e26,iifiliis Chore factara esse, quod servati sunt, cum pater cum suis complicibusa terra haustus esset. Et Rabini scribunt, cum terra se aperuisset ethausisset Chore cum reliquis, filios manifesto miracula tanquam in aere30 haerentes super hiatum constitisse, quod noluerint recedere a tabernaculo,sed monueriut parentem cum reliquis, ut ab errore desisteret. Valde igiturcelebrantur in Paralipomenon, et Psalmi, quos fecerunt, sunt laetissimi etiucundissimi et plane nupciaJia carmina, ut credam posteritatera Chore singulariterassumptam ad cultum Dci, ut essent etiam poetae religionis in35 populo Dei, qui concinerent et componerent carmina pro laude et gloriaDei. Sic celebrantur Ethan et Idithnu cum aliis plaerisque. Sed filii Chorei '^öton. is, 19.prae reliquis maxime de Christo cecinerunt, alia tamen ratione quam Da%nd,sub allegoria nupciarum. Apparet fuisse bonos et pios filios, qui crediderunt

478 Praelectio in psalmum 45. 1532. [1533.] (V. 1)Hs]lib[ros nominibus gemmarum vel aliciiius rei iosigDis. Sic David ap[pellatsp(. 80, 1 snum Regniim '^panrofen' S @in getjeng, ba§ man an 'âl§. Sic p[rinceps iamgestavit qiiaedam iiisig|nia. Sic suiini ßêgnum ap[peliat ein tofen, bieman am êr|en tregt, quia fuit pec[uliari8 pop[ulus, quem gestavit deus etlionestavit. reg[uura, sacerdotium gestabat in pectore, fovebat. Est quaedam sgemiua, rosa, cieinodium dei meum R[eguum. isti pot[uerunt distinguere interdîvina, humana opera. Creaturas max[ime celeb|^rabaut, vitia detesta[bantiir.Politia, quautuincmique mali priiicipes, tarnen est cieinodium dei; praesertimquando ultra poli[tiam fompt in ecclesiam, Tum vocat gemmam lucuthun*,2.a«Dfc28,2i Ut 12 gemmae significaut 12 tribus etc., et cantica sua sie vocant. Istud lopoeraa filioi-um chore est pO[ema nuptiale i. e. 'de rosis\ Eb[raei noa^ciit. i, 7 habeut 'de' sed mem', Ut 1. C[ap. dicit 'ad angelos', Eb. Non 'ad' sed^lett. 4, 13 'de'. 'Ad quem' i. e. 'de'. Ebraismus, Ubi locutus de deo vel Christo.Hoc est: Politica lêtffen auc^ rosae, tribus luda est 1 gemma. Non depolitica rosa, sed de Rosis fut[uris, de aliis 12 tribubus, imo omnibus terrae i55 sacerdotium] sacerdotio 9 poliLtiain über (ecclesiam)') -Rose als Spange; s. DWtb. Spanrose und Rosenspan: von L. geprägt; i'gl. Liibhen-Walther, span. ') = Jeduthun S. 477, 12. ') D. /*. den Buchstaben a, vgl. S. 479, 22.Dr] Deo contra parentum insauiam, ideo sunt propagati in laudem Dei. Fueruntautem non Sacerdotes, sed Levitae. In eo ordiue manserunt nee affeetaveruntSacerdocium sicutpater.Super Lilia.20Susan ^ rosam significat, inde Susanna", rosina vel rosacea. Hie observandahebraeoruni cousuetudo, quod preciosas res, imo regna etiam,nominibus florum et gemmarum appetlant. Sic adhuc hodie ludei filiabusgemmarum nomina aut florum iudunt. Hinc Susanna et margarita etc.Habent enim hoc in more, ut id, quod in delitiis habent, rosae, flosculi,violae etc. nomine appellent. Sic etiam libros suos appellant nominibus 25spj. 80, 1 florum aut aliarum iusignium rerum, ut porta nucis etc. Sic Assaph Psal. 80.appellat totiun regnum nomine rosae, nos germanice reddidimus: 33on benjpa^n rojen, Quod, sicut principes gestaut monilia preciosis gemmis ornata,Ita populus ludeorurn sit peeuliaris populus, quem Deus gestet in pectoretanquam singulare ornamentum, decoratum politia et cnltu divinitus instituto, 30quem populum foveat ac defendat Deus. Ideo vocat gemmam Dei et rosamDei. lutellexeruut enim sancti viri et amplificaverunt hoc donmn regni etsacerdotii divinitus instituti et noverunt distinguere inter opera Dei et operahumana, inter Creaturam et vicia, Quod quanquam populus esset malus et1) = -[laTO. ') = nsti'ic.

Praelectio in psalmum 45. 1532. [1533] (V. 1) 479Hs]trib[ubus. loquitur de Christo sponso et de Ecclesia, quae est regiua,sponsa. Ideo istae rosae sunt Ecclesiae per Universum orbem terrarum.De rosis eanemus unum nuptiaie CLarmeo, quod tarnen est 'maskil': ExcitataudLitorem et faeit attentuni. S)a§ tft admonitio, qua valde attLentum5 vLult reddere. Quaudo maskil ftêt, \o gêt ô'êr quam ad pol[itiam. DeDavid quidem: 'Omuia felieiter' etc., quod uulli servorum contigit; apudi.sam. is.sSalomion: valde industrius et dexter, omnia grerebat, non temere Bin cum1 ßön 9 5geplump.' In pol[itia ft£)et§ au(^ tüol, quaudo tiurgermi elfter uomiualiter velstatualittr. illi ignavi nêmen fti^§ nii^t an." Eiuerich, ba§ finb gnavi,10 dexLtri, mascil. Sic iu oeco[nomia. Sed iu ps[almo ferme ascende cumisto vocabulo ad spiritualem prudeutiam, ut ps. 2.: 'Et nunc, reges, intelLli-sP!-2- lugite, loft euc^ önterlneifen'. quia alloqui KLeges [S8t. Tl**] et admonere, ut intel[ligaiit,ba§ gêt über legem, quae constituunt iutelligeutiam, prudentiamauris naturalis. Philosophi naturali ratione dictant, quae ad finera et15 pacem etc. Uli, qui iam sunt in regno, ut ludei et gentes, illis dicitm':intelligeutia5 hinter reddere nochmals reddiere 12 admonere] amonere lü iutelligentiam]') = unüberlegt und aufs Geratewohl; vgl. Unsre Ausg. Bd. 31', 194, 1.') = Jcümmern sieh nicht darum.Dr] impii principes, tarnen quia ordinatio divina ibi sit, esse vere gemmam etrosam. Quando autem ultra politiam etiam Ecclesiam et cultum Dei considerant,tum vocaut violas, gemnias, Smaragdes etc., Sicut duodecim tribusduodecim gemmis notaverunt, Ut luda sit Sraaragdus Dei, et sie de reliquis. 2.!iwoiea8,2i2u Ad hunc modum hie quoque nupciale Carmen vocat rosam. Sic euimsunt posita verba: 'Canticum filiorum Chore super rosis', vel: de rosis.Hebraei enim non habent praepositionem : 'de', sed utuntur litera m vel al,sicut ad Hebr. dicitur: 'Ad angelos', ibi est 'jiQog zovg äy-/e?Mvg^ Hebraico vEtt. i, 7more, pro: 'jieqI twv ayyi'koiv. Item cap. 4.: 'ad quem nobis sermo', cum vcf>v. 4, la25 sit: 'de quo nos dicimus'. Ita hie est: 'de rosis'. Non autem appellat hierosam politiam, quae quoque est rosa, sed de Ecclesia loquitur et de rosisfuturis deque aliis duodecim tribubus, quam illae praesentes eraut, Imo deOmnibus tribubus terrae et de Ecclesia diffusa per orbem deque Christosponso. Ideo utitur plurali numero, ut significet se loqui non tantum de30 uno populo, sed de omnibus Ecclesiis collectis iu unitatem fidei.Eruditivum.Faeit hoc epitheto auditorem attentum. Porro vox Mascil '^ 1. Regum 18. i.gam.18,5significat 'industrium' et 'gnavum', cui omnia succedebant quique dextregerebat omnia, tDei§ unb llug, bem e§ fcÎeuttig oBgeêt-, atque haec est1) = »)i3ii)a. ») = der JErfolg hat; s. Dnsre Aiisg. Bd. 47, 780, 37.

480 Praelectio in psalmum 45. 1532. [1533.] (V. 1)Hs] vos, R[eges, qui iani sapitis, doctis^simi et ingeaiosissimi virl, ar[ripite aureS;,audietis nova, quae superant illam .sapLieatiam politioam. Sic insiguavit'4Jf. 32, 1 illum psalmum, praecipue 32., i.e. est psalmus, qui ehudiet. non David, seddeus fecit hoc eruditivum, quod faciat eruditos in spi[rituali cogLtiitione supersensum polLiticum, de nova et inaudita iustitia, rege, administratioue regLni set populi. Ergo arrigeudus anioius et aurcs. Maskil: verbum, poema, quodexcitat fidem, alioqui nunquam tit dexter, gnavus in scriptura, quia oon legibûsdieitur. Dicitiir verbum, si in simp[lici fide non accipis, nihil iutelLÜgis, quiasunt res ineonipreheu[sibiles. ergo audituri hune psalmum deb[etis cog[itare,vos audituros unum erud[itivum, quod paratum est, docere vos supra captum lohLumanum, supra captum Regum, sacerdotum, philosophorum. Sic intcJLligendumvocabulum 'maskiT. quando veniunt in Ec[clesiasticum regûum, nlêmenfie e§ pro iudicio, baS einer etloaS lÔêr» lerne, quia nulla ars dormiendo discitur,multo magis hie oportet simus diligLcntes. S)a§ êtft attentum facere,ut sciatur, quid velit dicere. lucipit a Captatione benevolentiae, dicit se isrem dicturum gratis^simam, iucundis[simam et de re opt[ima et pulcherLrimain orbê terrarum. Non de sutorib[us, frigider ^, sed de SLummo magistratu3: 32 c a!« 22 Ö aiires (ut) lö (Captat beneLVolentiam) dicit')= gemeine Soldaten.«Pf.Dt] politica significatio huius vocis. Est enim in politia omnino hac virtuteopus, ut, qui adrainistrant respublicas, Sint excitati et gnavi, non somnolenti,sed industrii, qualis fuit nostra aetate Emmericus Gorlicensis et multi alii, soqui serio curant rempublicam et magno impetu feruntur ad res gerendas.Somnolenti enim et ignavi, praeterquam quod negligunt suum officium,reverentiam et timorem amittunt. Sed in Psalmis alia est significatio huius2, 10 vocis, nempe theologica; significat enim spiritualem prudeneiam, Sicut inPsal. 2.: 'Nunc, reges, intelligite'. Nam quod reges iubet intelligere, signi- 25ficat se ascendere super leges et rationem naturalem. De his enim Philosophiet iureconsulti docent, qui hauserunt leges ex ratione naturali, quarumfinis est, honeste vivere et defendere ab iniuriis, hinc artes pacis et belliveniunt. lam illis, qui sie sunt in regnis, quae legibus et iure constitutasunt, dieitur, ut intelligant et paciantur se erudiri, et nominat suprenmm sohominum ordinem, reges scilicet et qui iudicant terram, quasi dicat: vos, quihabetis iara leges et imperia constituta legibus, qui estis doctissimi viri,parate animos vestros ad capiendain eruditionem et ari'igite aures. Audietis»ß|.32, 1 uovam doctrinam, quae superat illara vestram sapienciam politicam. Adhunc modum Psalmum vocat 'eruditivum Carmen' (Sicut etiam Psal. 32.), »squod ideo scriptus sit, ut faciat eruditos in spirituali sapientia, supra sensumet politicam sapientiam, quod scilicet velit docere de novo regno et spirituali,de novo et inaudito rege, iusticia, administratioue regni et populi. Adver-

Praelectio in psalmum 45. 1532. [1533.] (V. 2) 481Hs] Exordium a s[iimina persona. Ego loquar de raag|nis et exiiiiiis reb|us etde iucundisLsimis et puris et electis[simis verbis.26. Aug.IA[udivistis hiiuc psalmum esse mere allegoricum et sub verbis isti[smetaphoricis regis, regni etc. intelligi spLÜituale reg[num, ecclesiam; Sicut5 otnnia ista debiênt abstrahi a seusu et specta(Culo r[egni mundani et transferriin invisibilia, ubi 0[ninia fiuat contraria quam iu reg[no numdi. Omniahie plane contraria. Ubi praedicatur vita, ibi ap[paret mors; gloria, —ignominia crucis; sapîentia, — verbum stultioiae; ubi virtus, victoria, ibiest infirniitas et crux. [SI. 11^] ergo debent omnia intel[ligi in art|icu]o:10 Credo ec[clesiam S[anctam. In primo versu aud[istis prooemium et rationem,quod velit canere de R[ege, regno. Et non simpliciter, sed de valde boiio,suavi, in quo non est servitus, penuria, sed etiara gloria, pax, opul|entia,vita, leticia, continuus triuniphus. ®n fold^ regLuum toil ev fingen, liui»!3 sub verbie] siiperhis [Hörfehler] 12 (in) suavi est eckeint isteDr]tendus ergo est animus et arrigendae aures, ut audiatur doctrina, (juae tan-15 tum fide percipitur.Significat igitur IMaskil poema, quo docet spiritualem Observationen!et fidem excitat, sine qua fide et spirituali observatione nemo fiet gnavusin sacris literis. Haec enim sapientia non comparatur legibus aut ratioue,Continetur enim verbo, quod nisi simplici fide appreheuderis, nihil unquam20 iiitelHges. Nam res, quas docet, sunt incomprehensibiles et invisibiles. Ergoaudituri hunc Psalmum debetis cogitare vos audituros esse 'eruditivumCarmen', (]uod paratum est nos docere res supra captum humanuni, [Sg. B]supra captum regum, principum, Philosophorura, sacerdotum. Haec paiilocopiosius dixi de vocabulo Mascii, vos conferte locos Bibliae, et invenietis,as quod, cum de Ecclesiastico regno agunt, utuntur eo pro iudicio et observatione,ut admoneant Lectorera, agi de excellenciore doctrina, quam sit ratiohumana, ut Intendant curam auditorum, ne putent dormiendo tantas res possedisci, sed summa cura opus esse. Si enim in politia et aliis artibiis sinediligentia nihil proficitur, multo minus in Theologia. Facit igitur titulus30 hie attentum Lectorem. lam ad Psalmum accedamus.Eructavit cor meum verbum bonum, Dicam opera mea regi. v.2Incipit a captacione benevolentiae, significat enim se dictnrum de relonge gratissima et optima et longe pulcherriraa in erbe terrarum, Non vulgaremaliquam cantilenam de cerdone quopiam, aut de milicia, Sed de summo35 magistratu, de rege (Regis enim persona summa est in mundo), et de regepacifico, idque pura et electa oratione verbisque iucundissimis.Sed hie redigenda sunt in auimuin, quae supra dlsimus, quod sit raereallegoricus Psalmus, et sub verbis istis methaphoricis regis et regni intelligiSutêt« Sffiettc. XL, 2 31

482 Praelectio iu psalmum 45. 1532. [1533.] (V. 2)Hs] nihil in mundo etc. Apparent Reg[es semper leti, quia pulchri, vestitimagna pompa, sed in speeiem, foris. Sed hoc rLegnum est bonum, quia'Cor meum eructat'. Semper discatis in isto spîrituali reg[no Antith|esiiiipsam.Ego' q[iiamquam non sim propheta, tarnen sum 'scriba', ein QUJIegersscrip[turae. Sicut scribae iu vet[eri t€sta[uiento, Doctorei^ Tlieôlogiae, quiexponebLaut sacram scrip[turam, et Levitae. Non cantabo de regLUO temporali,sed spirituali, Iucundis[simo. Hoc est, quod nos per E[uangelium,SRoiii.14, 17 'regnuni pacis, R[egnuui dei', Ro. 14. Redde isto vocabulo nos lo(jui.Sic MLOses uon pot[uit canere. Ille minister carceris, author servitutis, »"I. fior. 3,apistriui. Sic P[aulus: 'minister mortis, p[eccati, tristitiae'. Contra illumcanteraus de reg[no iiicuudo, libero, pl|eno gaudiis./ ApparentI Apparet') Der Dichter des Psulins, einer dir filii Chorae, redet.Dl] spirituale regnum et Ecclesiam, Sic ut omnia istti debeant abstrahi a sensuet spectaculis muudani regni et transferri iu iu\äsibilia, ubi omuia fiuut contrariaa regnis muudi. Si enim speeiem huius regni spectes, omnia sunt iscontraria, ubi praedicatur vita in hoc spirituali regno, ibi secundum speeiemmors est, ubi gloria, ibi iguominia crucis, ubi sapieutia, ibi stulticia, ubivirtus et victoriae, ibi infirmitas et crux, et sie de reliquis, ut sie omuia, quaehie audies de regno Christi, intelligas secundum articulum: 'Credo Ecclesiamsanctam'. Qui dicit: credo, uon videt rem sie esse, sed contrarium videt. äoProoeinium igitur Psalmi hoc est, quod proponit se dicturum de regeet regno, et non simpliciter de rege et regno, sed de valde bono, iucundoet suavi regno, in quo uon sit servitus, non penuria, uon periculuni, sedaeterna gloria, pax, opulentia, aeterna vita, coutinuus triumphus et assidualaeticia. De tali regno vult dicere, cui nihil in regno mundi sit simile, uisi assecundum tenuera umbram et exiguam figuram. Nam Reges et Principesiu mundo appareut esse laeti, quia splendide vestiti sunt et incedunt cummagna pompa. Haec species regum mundi foris est. Sed intus sunt pleniomnium malorum, curarum ac molestiarum. Hoc autem regnum, quanquamforis sit miserum, tameu intus est summum bonum, et summum in quo audescribendo 'eructat cor meum'. Sic respicit ad antithesiii. Quod vertit:'dicam opera mea regi', sententia est: canam de rege.Lingua mea calamus scribae velociter scribeutis.Sum Scriba, non sum Propheta, non arrogo mihi tarn sublimemordinem. Porro Scribae non fuerunt iuriscousulti, sed Theologi, qui expone- 3521 Proemiiim Im Urdr

Praelectio in psalmum 45. 1532. [1533.] (V. 2. 3) 483Hs] 'Et lingua velocis .scrib[ae': ein 9efc^[tt)inben, guten jc^veifier.' Miosislingua fuit ealâmus scribae impeclLiti, 'blesani ab hePLi', ita, ut Aaro[ii vices 2. Wofc 4, locoactus docendo et loqueiido. Mloscs fac[iebat niirai^cula, Aa[rou loq[uebatuiverbum.Figui-a sunt, quod regnnm legis non iucundum , sed carcer; quia5 iiabet gravem ling[iiani et maiuis M[oseB, ergo non potest bene canere. Est.seiib[a tardus et impeditus, vocis malae, uon sonantis, uon velox. Sedhabeo letum, b[onuin cor, quod docet proniissiones et istas letas doctLrinaspacis, seeuritatis in con[scientae conso]|âtionem. Ista omnia AlJ[egorice.Vos f'aciatis Antith[esin cum M[Ose et Euangelio, tum erit clarior ps[abnn.s.10 Partiemur hune ps[almum seeundum hoc thema et fere locos communes.Ad r[egnura corporale primum pertinet ipsa persona, quae sit digLna regno,quia R[ex eaput tLotius, et caput debet induere motuni et sensum totioorpiori. quaudo caput non valet, tum totura coipus. Priucipatus male3 loquendo] loqui 4 uon o iucuiiJum fehlt 6 sonantis] sonatis') ISrg. nennt er sich.Dr] bant scripturam sanctam, Sicut hodie sunt doctores Theologiae. Non can-15 tal)o, inquit, de Servitute aut regno corporali, sed spirituali et iucundissinio.Hoc autem est regnura, quod nos quoque praedicamus, nempe Euangelionpacis et fidei, quod docet de iusticia in Spiritu sancto. Sic Moses nonjwtuit canere, qui est minister carceris, doctor pistrini et autor servitutis et,sicut eum Paulus solet appellare, 'Minister mortis, peccati et tristiciae', contra 2. «ov. s, 920 istum nos cantabimus de regno iucundo, iibero et pleno gaudii.Respicit enim oblique ad Mosen, quod linguam suam vocat calamunivelocis scribae. Nam Mose lingua fuit calamus scribae impediti, Sicut eonfiteturquoque se 'blaesum' esse, quare fi-ater eins coactus est vicem eius 2.ti)!o[e4, luimplere in dicendo, Moses autem miracula faciebat, Aaron loquebatur. Fuit25 autem haec fignra, quod regnum legis non sit iucundum. Ad id alludit etdicit: Moses uon fuit eloquens, sed habuit gravem linguam et manus graves,ergo non potuit bene canere, sed fuit tardus et impeditus scriba. Ego autemhabeo laetum spiritum et cor nee doceo tyraunidem legis et peccati, sedsuaves promissiones et laetas istas doctrinas pacis et seeuritatis conscientiae.30 Vides ita omnia esse aliegorica, quare per totum Psalmum est faciendaantithesis Mosi seu legis cum Euangelio, tunc erit Psalmus clarior.Speciosus prae filiis hominum. v. .^Propheta bono ordiue et distincte procedit in descriptione regis etfere decem locos communes tractat, quare nos hie incipiemus partiri Psalmum.35 Seitis autem ad Regnum corporale primo requiri personam, quae sit dignaregno. Rex enim est caput regni. Sicut autem caput debet motum etsensum corpori adderc ac inducere et, quando caput affectum est, tunc31*

484 Praelectio in psalmum 45. 1532. [1533.] (V. 3)Hsladministratur, quando faul, töricht; fures tollent pacem et opes. 1. locusq[uaestionis, habere R[egeru, et idoneum pro isto R[egno. Ab isto l[ocoqLuaes-tionis incipit et describit ipjriini KLegera in persona sua propria: detali [331. 72*] R[ege et reg[no scribatn.V. .H 'Speciosus': 1. persona R[egis ista: est speciosup. prae f[iliis. Sic in sEb[raeo repetitum 'iap^ha': 'pulchruni'. Nostri ad[versarü: speciosus forma i. e.pulcher, formosus; i. e. pulcher[rimus es, nimis, solus pulcher prae f[ratribus.Istani perpulch^ram forraam non spectamus, q(uamquam fuit verum, quodnaturalitcr pulcherior; hab[ebat proporcionata membLra. istam formam nonmultum. Sed in spirituale[ra formam, et tractamus R|êgem Uhim spiritua- loliter. 1. forma Regis est: Christus ipse deus v[erus et homo, qui non utceteri ho| mines defoedatus et turpis[simus. Omnes iam in p[eccato orig[inislacerati ira dei, quia omnes sine iust[itia, sapjentia nascimur, vivlmiis,morimur, nisi saneLt Christus, quanto sap[ientiore8 Reges, hoc turpioresin con[spectu dei. Ergo spirltualiter ista foi-ma, quod Christus purus et is1 tollent] tollet S describit c aus descripit 12 defoedatus] defatusDr]totum corpus languet et laborat, Sic, si princeps non est aptus ad administrationemregni, male administrabitur principatus. Igitur videmus inHistorils ignavos, stultos et furiosos principes pacem, opes, imo tota regnaevertisse. Ergo primum donum est habere Regem aptum pro isto regno.Propheta igitur ab hoc loco communi orditur et describit ipsum Regem in -iopersona sua propria et dicit: De tali rege scribam, qui est speciosus.Hebraica vox 'lephe'' est geminata, siguificat autem pulehrum etformosum, vult autem dicere: Tu es formosissimus, imo solus es pulcherprae filiis hominum. Porro non loquitur de pulchritudine naturali corporisseu metaphysica, quanquam credo etiam naturaliter formosum Christum fuisseet habuisse iustum et decoram proportionem membrorum; sed eam nos hieuon curamus, sed transiraus ad pulchritudinem spiritualem et tractamusregem spirltualiter. Prima igitur forma et pulchritudo haec est, quod ipseChristus est verus Deus et homo verus, non defoedatus et turpis, sicut uosascoeteri homines omnes nati in peccato original! et lacerati ira Dei, Quia sonemo hominum sine peccato est, sed omnes sine iusticia et sapientia nascimur,vivimus et morimur, nisi succurrat Christus, et quanto sapientiores etmaiores reges sunt, eo sunt turpiores in couspectu Dei. Sic primo spirltualiteraccipimus forraam de substautia Christi, quod Christus est puruset sanctus, conceptus e Spiritu saucto et natus ex Maria virgine, ut esset 353oi). 1, u absque uUa niacula peccati, 'plenus gracia et veritate', loh. 1., per omnia= rtf.

»Praelectio in psalmum 46. 1532. [1.533.] (V. 3) 485Hs]S[anctus, concep[tiis a s[piritu s[ancto, natiis, iit esset absque iilla n)ac[ula,PlUfus et 'pleuus', loh. 1., persona saücta in spiritii et cârne; Ut una gut- 3oi>. i, utula, pilus Christi pulchrior quam so). Fortasse fieri potêst, quod aiiquishomo simil[is in forma Christo, ut Luc. de Steph[ano, possibile, quod multi'ipg. 6, is5 similes in forma. Sed illam for^mara extollimus spiritualiter, ne sint ibisimiles, ut per superlaLtivum nihil sit cum OLUinibus liominibLUs, ut maueatsolus formosus, ceteri deformati, quia in viciis nasciraur. Isti turpitudinesnou ap[parent coram ocluHs, ideo non movent, ut etiam forma. Sed sihabLeremus spiLrituales ocluIos ut ille, tum vid[eremus, quanta turpLido, hominem10 esse aversa voiunta[te, cupida gloriae, divinitatis, plêna coutemptus, odii,cupiditatis, lib[idiuis, superbiae. S)a§ ftnb foedae turpitud[ines. Ideo etiamgentes dix[erunt iusticiam praeclariorem HLCspero, Lucifero. 1. suavitas,Iucundis[sima poesis, quod canit, promit^tit regLUum, in quo talis Rlcx, in5 Sed (filiium) illam 7 formosus] forraosi [Schreibflüchiigkeit] 11 foedae] fedeDr] sanctus in spiritu et carue, ut unus pilus, una guttula Christi sit purior15 quam Sol. Forte fieri potuit, ut aiiquis in corpore aequaliter fuerit formosus,Sicut Lucas de Stephano scribit,quod luxerit facies eins 'sicut facies Angeli', «v« 6, isForte fieri potuit, ut aliqui essent formosiores Christo, non enim legimus ludaeossingulariter eins formam admiratos esse, sed uos de naturali et metaphysicaforma non agimus, Sed de spirituali forma; ea est talis, ut simpliciter sit20 formosissimus prae filiis hominum, ut hie solus maneat formosus, pulcher,coeteri omnes deformati, defoedati, depravati mala voluntate, infirmitateresistendi peccatis et reliquis vitiis, quae naturaliter nobis inhaerent. Haecturpitudo hominum nou apparet in oculis, non movet oculos, sicut neespiritualis pulchritudo movet oculos ,Quiaenim sumus caro et sanguis,25 movemur tantum forma et pulchritudine metaphisica, quam oculi vident.Sed si haberemus spirituales oculos, videremus, quaiita turpitudo esset,hominem esse aversa voluntate a Deo, esse blasphemum, cupidum gloriaedivinitatis et maiestatis, plenum contemptu ac odio Dei et proximi, plenumlibidine, superbia, avaricia etc. Hae sunt foedae turpitudines, de quibus3u aliqua ex parte etiam gentes iudicare potueruut. Ideo dixerunt Iusticiam sseis^. i,esse pulchriorem hespero seu lucifero.Haec est prima suavitas et iucundissima poesis, in qua canit et promittitregnum, in quo sit talis rex, in quo nihil sit vicii, sed voluntas plenavirtutibus et intellectus sapientia plenus, ardenti caritate erga omnes miseros35 et damnatos et contristatos peccatores. Talis Rex non est Moses, sed estCarnifex et crudelis lictor ac tortor, qui nos excarnificat et discruciat suisterroribus, minis et exemplis irae, qui cogit ad bouum foris faciendum aut,cum optinie facit, intus humiliat ad suspiraudam graciam. Noster autem

J8l! Praelectio iu jisalmum 45. 15:J2. [15;!3.] (V. 3)Hs] quo iiiliil vitii, vol[iintas pleua virtiitib[us, plena uieinoria, pleniis ardeiitiseha[ritatis erga miseLi'os, daranatos pecLcatores, contristatos. Rlcx talisMo|se!s non est, sed carnif[ex, lictor et tortor, qui excarnif[icat extreme suistei-Lroribus , minis, exemplis irae et cogit ad bonuin exter|iie facieuduni velgoi). 1, 14 intus humiliat ad susp[irium g[ratiae. Sed istuui caainui.s, qui est 'pl[enus s3e(.42, 2g[ratiae et verit|âtis'. ibi philant[hropia, humanitas, suavitas, Esa: 'nonciamabit', non austerus. [581. 72''] Erit, qui misericordiaui volet in terraoperari, ludiciutn contra b]as[pheinos inipingLet. Talem non dabis mihi iuorbLe ter[rarum, hec est for^ma pulcli[ra R[egis, S[umma virtus, cha[ritaserga deum et ho[miaes. Ibi nihil invidiae, odii, superb[iae, eiipid[itatis, lib|î- lodinis, nihil ulloruin malorum, af[fectuum, ut in Euangelio describ[itur et resprobatur. ,'f)clt fid^ 311 beti ornie[n (euteit, sustentat et deiade pro eis moritur.Non ocLcidit ut M[oses, sed altior. lila est pulch[ritudo nostri RLegis, 81s])iritu inspectes et non secundum faciem «[arnis. S)a§ ift eini. Ipsa personaest talis et b[onis verbis depingitur, latius vidêraus eam amplif[icari isin E[uangelio et Paulo, qui dicit, qualis vis in sua persona, hoc exp[editscire contrist[atam con[Scientiam. Talis non praedicatur. Sed mundus itaag^noscit: dicit nihil turpius auditum, visura ipso Christo; Intolerabilis1 über plena f'J.) steht intel|lectus :; extreme] exerraeür]rex, qui hie canitur, est plenus misericordia, gracia et veritate, in quo est'it\.4i,2Ti^nv&Qcom'a et summa suavitas, qui, sicut apud Esaiam est, 'non clamat 20in plateis', non est austerus et asper, sed patiens et longanimis, qui iudiciunicontra impios et blasphemos et misericordiam erga peccatores facit et ostendit.Ergo est rex suavissimus et formosissimus, cuius nullus similis est inorbe terraruni, in quo est summa virtus et summa Caritas erga Deum etliomines. His ornamentis haec persona decorata est, quod nihil superbiae, 25cupiditatis, libidinis aut ullorum aliorum pravorum afFectuum in eo est,Qualem et in Euangeliis describi videmus et qualem fuisse res ipsa indicat.Adiungit se non sanctis, potentibus, sapientibus, sed abiectis et miserispeccatoribus, calamitosis, oppressis gravibus et incurabilibus morbis, hossanat, consolatur, erigit, iuvat, tandem etiam pro peccatoribus moritur, Non soterret, non occidit, sicut Moses, sed allicit, laetificat, consolatur, sanat, iuvatomnes ad se venientes. Est igitur rex regum, cuius nullus est similis, Itatarnen, si spiritum spectes, et non exteruam faciem carnis. Haec est unapars descriptiouis personae, brevibus tantum verbis iudicata, quam uberiusdescribunt et ampliticant sancti Euangelistae et S. Paulus in suis Epistolis, 35ille pingit hunc regem veris coloribus, qualis sit in sua persona, et summeexpedit angustis et vexatis conscientiis haec nosse.Sed mundus cum audit has regis laudes, non fert haue praedicationem,sed contrarium dicit, hoc rege nihil unquam turpius auditum vel visura esse;

3Praelectio in iisalmiim 45 1532. [1533.] (V. 3) 487Hs] uobis ad vid[endum. Ut Phârisaei nou potLuerunt videre uec aud[ire ipsutnpraesenteiu, q[uam4uam proced[erent de manibLiis radii potentiae, lingmasoles, toto corp[ore soles charitatis, q[uidquid ostendebat suarum pulch[ritudiuum,nihil etc. Sicut eeciis aliqui.s indignatur sol[i, quod luceret, Sic6 miiudus faeit huie persouae, habetur tarpis[siraa et suas virt[iites, dotespulch[ras et divinas haberi pro diabolicis iniquiLtatibus et maliciis. Ideodixi h[unc RLegeiu latere sub contraria specie. Omnes turpes prae illo,sed in spiritu. In carne omnes fLÜii hominum sunt formosiss[iiui, 'ille solusturpis[simus', Esa. 53. etc., 'a quo averteretur'. Sic vidLemus in hoc psalmo3cl. 53.10 iucunda, celest[ia, divina, sed involuta exteqna fa[cie crucis. mundusisla non habet, quia non credit, sed perseqûitur. Nobis inter[ne dicnuturtales. Et d[iciQius: omnes hoLuiiues sunt daninati, iustitia eorum, p[oteutia,fortitudo nihil. Et uostra omnia repro[^bamus et solum illum praeferimus1 über videre stekt neo 5 huic c aus huius 6' i'ormosissjmi] formissLDr] est igitur mundo intolerabilis ad videnduui, sicut in Pharisaeis et Sacer-15 dotibus videmus, qui tauto Christi odio iucensi sunt, nt ue aspicere quidemeum possint, cum tarnen procederent de praesentis et loquentis ore radii,imo soles sapientiae et de manibus eins radii poteuciae di^^nae ac de totocorpore soles charitatis et omnium virtutum. Sed quicquid eis suarurapulchritudinum ostendebat, hoc erat eis nausea et abominatio, non Christi20 vicio, sed ipsorum. Perinde enim, sicut coecus in Sole ambulans nonafßcitur lumine Solis, Sic Uli quoque praesentem Christum non curabant.Hoc igitur mundi est ingeniimi et natura, quod hunc regem iudicatturpissimum esse prae omnibus filiis hominum eiusque dotes ac virtutespulcherrimas habet pro diabolicis nequiciis et maliciis. Idem nos hodie25 experimur.Dixi igitur latere hunc regem sub contraria specie, in spiritu est pulcberprae filiis hominum, sed in carne omnes filii hominum sunt pulchriores, etsolus hie ßex est turpis, Sicut Esaiae 53. describitur: 'Non est species eisef-sä, ar.nee decor, vidimus eum, sed non erat talis aspectus, ut eum desideraremus.30 Despectus et novissimus virorum erat, plenus doloribus et infirmitatibus etadeo contemptus, ut ab eo averteremus oculos'. Videmus igitur iucunda etsuavia de hoc rege iu hoc Psalmo praedicari, sed quae involuta sint etobumbrata externa facie crucis. Mundus non habet nee admiratur istadona, sed persequitur, quia non credit. Nobis autem dicuntur, ut cognos-35 camus nos talem habere regem. Fatemur igitur et docemus, omnes hominesesse damnatos. Pulchritudinem eorum nihil esse coram Deo, lusticiameorum esse peccatum, fortitudiuem eorum quoque nihil esse, sed omnia, quaefacimus, cogitamus, dicimus ex nobis ipsis, esse reproba et digna morteaeterna, Nitendum autem esse in huius regis forma, illum praeferendum

488 Praelectio m psalmum 45. 1532. [1533.] (V. 3)Hs]et in huius virt|ntibus nitimur. illis dicitur psalmus ill|e, a[gere gLi-atias.Hypoi^critae apud ludLaeos et PapLa canuut, sed contrarium senseruut,fecerunt, docueruut. Nou omniuo digui, ut habLerent unam gut[tulara odorisde vero sensu. [931- 73"] Filii hoininum finb f[inbei" li[nb nic§t§; uoii exter^ne;q[uidquid est sap[ientiae, iusti|tiae, est nihil prae huius iusti[tiae for[ma. s2. pertinet ad personam Regis ante o[mnia sap[ieutia, quia R[ex, quanturacuu([ueRex formosus, si sit stultus. Aut Regem aut fatuum. @§ tftubergulbene nu§ ba, fein fern et ein fatf tiol tredf» mit golb. Ergo hie rexsine omni pLeccato, hypo[crisi, pl[enus g[ratia etc. Praedicamus etiamsapientisLsimum prae filiis hominum et solus sap[ieus, Et nihil cum M[Ose, wquia 'diffusa est g[ratia iu labiis'. Et illa est prima ratio, Etiam in reg|nomundi laudari Regem a sapLientia. Ratioue dicunt geri res, sap[ieutiaet consilio, nun viribLus et armis, quae potius nocent, si sine cousilio. illadirigunt. Nos homi[nes nihil ad ursos, leones. Equus unus faceret 100viris. Sus domest[icus, Si vellet uti suis virlb[us, 10 iacta^ret, quia ibi i'10 filiis] filig 16: 10 c aus 100Dr] Omnibus, in huius virtute vincenda omnia pericula et mala. Qui haec itacredunt, ad hos dicitur hie Psalmus, ut eum discant et cauant, et ad herumusum et consolationem est scriptus. ludaei olim in templo eum cecineruut.Cecinerunt eum et canunt adhuc hodie Mouachi et totns Papatus. Contrariumautem senseruut, fecerunt et docueruut. Quare fuerunt indigni, qui 20habereut unam guttam odoris de vero sensu. Est igitur summa huiusprimae particulae, quod filii hominum siiit nihil prae hoc rege, sed quicquidsapientiae, iustitiae et reliquarum virtutuni habent, nihil esse prae huiussapiencia, iusticia et virtutibus. laiu pergamus.Secundo requiritur ante omnia ad personam regis sapiencia, quia rex, 2»(|uantumcuüque sit formosus, si non sit sapiens, est nihil, secundum proverbium:aut regem aut fatuum nasci oportet. Nam Rex formosus et tamen"^stultus similis est deauratae nuci, quae praeter speciem nihil habet, aut vasieleganter picto et pleno stercoribus. Imo eo ingracior est forma, quandomente caret. Igitur hie rex sine omui hypocrisi est plenus gracia et sapieu- 30tissimus prae filiis hominum. Imo solus sapiens, ad quem nihil est Moses.Hoc enim dicit:II. Diffusa est gratia in labiis tuis.Illa est praecipua ratio laudandi reges, etiam iu regno mundi, a commendationesapientiae. Sic enim dixerunt docti usu homines. Res sapientia 35et consilio geri magis quam viribus et armis ^, Imo vires et arma etiam') Sprichw., s. Utisrc A-usy. lid. JO, i>4, 11 ; Wander, König IM.'')Vgl. Unsi'eÄiisg. Bd. 31 ', 440, 5 (Tcrenz und Aristoteles). Cic. off. >, 24 ähnlich.

e6Praelectio in psalmum 45. 1532. [1533.] (V. 3) 489Hsjrobur. Et tarnen humaLiia ratio gubernat istas bestîas, ut etiam puer possitistas bestias domare etc., ut sint eaptivae cum tota siia virt[ute ab inferiorevirtute huraa[na. Sic RoLiuaui dix[erunt de suis bellis, quod multitudo noiivicit. Si vero accedat sapientia. S[umma s[ummarum: res vera. sapîentia5 est 1. virtus, dos, quae requiritur iu RLegno vel rege. Hoc Mo[ses inDeut.: 'Hec est vestra sapLientia, quod ceterae g[entes: hec est g[ens s. woie 4,sapiens'. Sic SalLomon uon tarn ab opib[us ut sap[ientia. Post personamabsolutis[simani requiritur sapLientia eiusdem rationis, cuius formae rex.2)a§ fol sap[ieutia gratiae, quam hab[et lab[iis diff[usam; Lu[cas spectavit huc,10 quando dicit, 'omuium oculi iutenti' propter verbum gratiae. verbum gratiae üuf. t, i«conciliavit benevoleutiani auditOLrum, ut omnium oculi obser[varent. M[oseshabet etiam lab[ia, impedita, infacunda, irata; non ibi verbum gratiae sedirae, mortis, peccati. Umues cougreg[ate sapLieutias M[osi, philosophorum2 domare etc. unten T non o tarn] t zu 10 Luc. 4. und Labia Christi r12 sed 13 Omnes c aus ContgregateDr]nocere, si non sint consiliis fulta. Tntueamur enim nos ipsos, quid sumus15 nos homines collati ad leones, ursos, equos; unus equus, si sciret suisviribus uti, centum viros sterneret. Sic etiam domesticus sus, si vellet autsciret uti suis viribus, decem lauios couficeret. Imo etiam iuanimata longehominem vincuut, ut ligna, lateres etc., una turris, si collaberetur, magnamhominum multitudinem opprimeret, viucunt enim robore. At liomo, quiaao rationem liabet, omnia ista gubernat, et videmus quadrimos pueros agereiumenta, sie ingens iilud robur brutorum ab infirmiore virtute gubernaturet quasi captivatur. Hiiic Romani etiam dixerunt, Sapientia et consilio resgen, non fortuna, Item multitudinem nihil facere ad victoriam, si desit consilium,et si accedat stulticia, multitudinem tantum dispositam esse ad cedem.25 Cuius rei testes habent Flaminios, Varrones, Minucios et multos alios.Sapientia igitur prima \nrtus et dos est, quae iu Rege requiritur. HincMoses eam unam virtutem dicit admiratioui gentibus futuram, Deut. 4.:'Gerte iste popuhis sapiens et intelligens, gens magna est' etc. Et Salomon s. inoic 4,in sacris literis non tarn ab opibus, quam a sapientia commendatur. Haec30 enim est summa laus.Ita hie quoque post personam et formam absolutissimam requiritursapientia eiusdem rationis, cuius forma fuit. Haec autem est sapientia graciae,—diffusa in labiis. Et videtur ad hunc locum respexisse Lucas cap. 4., ubi2"'*'2odicit, quod docente Christo omuium oculi erant in eum intenti, propter35 verbum gratiae, quod conciliabat ei benevolentiam auditorum, 'stupebant',dicit, 'ob doctrinam eius'. Perstringit autem hie quoque Mosen, qui etiamhabuit labia, sed profunda, infacunda, impedita, irata, in quibus non estverbum gratiae, sed irae, mortis et peccati. CoUigite autem omnes sapientias

490 Praelectio in psalinnni ih. I5.H2. [1533.| (V. 3)Hs]et t[otins miindi, vel sunt idolatriae vel sapLientia hypocritioa vel, si polLitica,tanieii est irae sapieutia, qnia coram den mauis otc. Sioiit prae filiisformosux, sie sola eins sap[ientia est sapLientia, (]uia verbum faventis, suaviterloquentis sint promiS] siones. Sic istc poetLa inspex(it promis[siones,(jiiod sunt lab[ia dulcis[sima, blandis[sima, quac ita loqûuntur, ut attrahant..o[mnia corda pecLcatornm. [4?I. TS^] Ergo Christus non pingendus cum gladioin ore nisi spiritualiter, sed eitel ^l'Äe'^ et ônig. qui dest[inat os eius aliter,• errat. P>go aud[iamus Iinno poe|tam, quia diab[ohis aliter. Os eius facitblandis[sinuiiu, suayis^siuium, ergo Christus non contristat, terret peccatoresSUD verbo. quieunque sub nomine Christi vex[at coii[seientiam trepidam, ille loSei. 43, 3. 3 est inimicus, diab|okis, quia êift fo: 'liuum fumigaus' etc., 'Ipse placidusin piateis', non asper, severus, non he'\\îg, ut M|Oses. S)ei" fit)et fo fallet utdiab[olus. In huius labêis ira diff'LUsa, ift bur(f|bittert mit felletljnJg ', galten,mit êlLÜfcêm fear; ioeg mit t)l)m! Noster Rex habêt Iab[ia bianda, i.e.verbum Christi erit VLerbuni promis[sionis, consolâtionis humilium, vitae, is1 idolatriae] icloa* hypocritica] hyC''^ 5 blandis^sima] blansdisL quae] qui9 blandis^simum] bladis^ 75 promis[sionis) n —') Vgl Unsre Ausg. Bd. 4.5, 491, 7; = Seidelbast oder eine verwandte Pflame.DrJMosi, gentium, Phiiosophorum, et invenietis eas coram Deo esse vel idoiatriamvel sapientiam hypocriticam vel, si est politica, sapientiam irae. Ergosiciit huius regis Christi pulchritudo sola est pulchritudo, sie sola eiussapieutia est sapieutia, quia est sapicntia gratiae, id est, promissionum etverbum eius est suave, plenum consolatione et fiducia. Sic Poeta hie dili- 20genter legit Prophetias de Christo et promissiones et vidit, quod eins labiasunt labia dulcissima et suavissima, quae attrahuut omnium intirmorum corda.Ergo Christus non est pingendus cum feile vel gladio in ore, sicuteum passim pingunt, nisi spiritualiter intelligas, sed ita pingendus est, utlabia eius videantur esse merum saccharum et mel. Qui aliter pingit hoc 25os, is errat. Et pocius audiendus est hie Poeta quam Papistae et Satan,autores illius horribilis picturae. Hie enim nos non fallet, cum trihuitChristo suavissimum os. Quod diligenter observandum est. Nam Christusnon debet contristare corda suo verbo, non debet terrere, et quieunque subnomine Christi terruerit et vexarit conscientias, is non est Christi, sed diaboli so5c(. 12, 3. 2nuncius, ([uia Christi nomen e.st: 'Linum fumigans non extinguet, non couteretarundinem conquassatum, est placidus, in plateis nou audietur clamoreius', non est asper, severus, mordax ut Moses, S)er filmet ^ toie bet Sêuffelunb lebet, ba§ eim ba§ l)er| bafiir Herfdötttinbeu^ mo(^t. Habet cniui Inbiadiffusa feile et ira, bie burd) Gittert finb mit feUetSâlä unb mit gaßen, ja 35.V4 Habent im Urd/ruck') = sieht aus. ^) = schwinden, rcrgelun.

Praelectio in psalmum 4ö. 1532. [1533.] (V. 3) 401Usjsalutis pro revocatione clamnatorum , morientium. et non solum dicit, ((uodlab[ia gratiosa, sed 'diif[usa', i. e. g[ratia est abiindaiiti.s|slina in suis lab[iis.iit eäunditur aqua, oleum. Sic ex ore eius proced[unt pingiiiss[imae, abundaDtis[simaepromis[sioues de erigendis animabiis. Ergo quae aud[itis quob[tidie, hie videtis vigiiantib[us et eg[regiis verbis depicta. ^\t frei) poettjc^gercbt. Noster RLex habet sapLientiam, quam nuUus homo, ßex, saoerdos,saucti. Quae? est sapLientia dulcis[sima et suavis|^sinia, quae est foverecontritos, coDSolaLri afflic[tos, revo[care desperates, erigere humiliatos, iustificarepeccatores, vivificare morieutes. S)a§ lêtft dulce verbum. Et ea facit cum10 oüpia, qui Rethor: 'deus dedit mihi ling[uam disertam, quod debeo susteiitare 3ei. so, *lassos', tût ntc§t fcâben. Sed superb[is: 'Veh, Chorazin'. Sed de suis, quimottij.ii.aivexantur foris per tyirannos mundi. Intus per Miosen, lege, per ast[usdiab[oli, per cogLitatiooes tristitiae. qui cred[unt in Christum, istas habLcnt8 humiliatos] huniitas [= humilitas, Schreibfehler] zu 10 Esa. 50. rDr]tnit {jeEtfdênt feui baju. DaiumB tmer f)inh)e9 mit bem DJtofe. Noster15 auteni rex habet labia blanda, Hoc est, verbum eius est verbum remissionispeccatorum, cousolationis humilium, verbum vitae et salutis pro revocationedatnnatorum et morientium.Nee vocat simpliciter graciosa labia, sed 'diffusa gratia', ut significetChristum esse abuiidantissimum in suis labiis, ex cuius ore ceu ex fönte2u quodam uberi procedant opulentissimae promissiones et doctrinae, quibuserigit et cousolatur auimas. Quae igitur quotidie de hoc Christo auditis,ea hie Poeta, sicut videtis, quanquam breN-iter, tamen egregiis verbis et benePoeticis depingit: Gratia est in labiis huius regis, nee id solum, sed diffusa,ut intelligas cum ubei-tate manare et scaturire hunc gratiae fontem, quasi25 dicat: Noster Rex habet sapientiam, quam nullus hominum habet, Nempesapientiam dulcissimam et suavissimam, (|uia fovet contritos, cousolaturaffiictos, revocat desperates, erigit lapsos et humiliatos, iustificat peccatores,vivificat morientes, et quicquid praeterea est, (juod verbum salutis efficit,hoc facit copiose. Est igitur suavis et iucunda sapientia, digna tanto preconio.30 Hinc in Esaia cap. 50. dicit: 'De[3Sg. C]us dedit mihi linguam doctam.Sei. so.iDominus dedit mihi linguam diseitam, ut sciam cum verbo sustentare, quilassusest'.Atque hoc diligenter uota, quod lingua Christi nou est eiusmodi, (juaeterreat aut noceat, nisi quando cum superbis et duris loquitur, ad illos dicit:35 'Vae tibi, Chorazin, vae tibi, Bethsaida' etc. Ibi facit alienum opus, ut «ifattiMi.aiapud Esaiam dicitur. Psalmus autem hie loquitur de proprio officio etopere, quod exercet eiâ suos, non de alieno, et loquitur non cum dmis etsuperbis, sed cum iis, qui foris vexautur per t\Tanuidem mundi et intus perMosen et verbum legis, Item per astus diaboli, per infirmitatem conscientiae.

492 Praelectio in psalmum 45. 1532. [1533.] (V. 8)Hs] teDt[atioDes. Istis dicitur: scias tuum ß[egem esse sapieiitis[simum, qui possittibi consiilere; pi'oiiiit|tit tibi vitara, gratiam, ostendit se tibi favere, labia einsdulcia, iino abundantis[.sinia. Ista oppone labiis acutis, asperis, terreutibLUSMosi et asper[is in corde tuo, [931. 74"] Et tyrannis et q[uidquid vult tuum cor°3dS.'i4?i contristare. 'Ego .suin, nolite terreri.' 'Creditis iu deuni." 2)a§ "êiffen suavia slabia. hoc nemo novit, nisi qui contrLstatus et did[icit se consolari istisffliatti). 5,6verbis g|ratiae. Imperitis flingtä ntcf)t.' Uli nori sunt 'esurientes iusti[tiam',ideo illi non sapiunt. Qui vero vexati, sciunt, quantum solatium, Christumnostrum Regem, qui nos consolLctur, portet ut pastor ovi[um, imo moriaturpro uobis. ®a§ 'êift 'diif[usa'. Hac sapîentia regnat, ergo est reg^num logratiae, sahitis, vitae, ubi nihil auditur quam vox letitiae, spousi etc.,consol[atio humilium. Muudus quid dicit? Est hereticum, quia damnatbLona OLpera; debêtis solura credere, Christus, fides, — nihil possunt aliud2 se] te tibi c aus sibi IJ auditur] auditis') = findet keinen Anklang; s. Unsre Ausg. Bd. 17, 306, 27.Drjper cogitationes tristitiae etc. Qui credunt in Christum, habent istas tentationes,cum his lo([uitur et promittit eis talem regem, qui sit sapientissimus i5et habaet verbuni ac sapientiam talem, quibus possit mederi ipsorum malis, etpromittit eis: Ecce, si bono animo, erige te fiducia huius regis, qui uon oditaut male raulctabit te, sed favet tibi et promittit tibi vitam aeternam, quinlabia habet dulcissima et abundantissima.Meminerint igitur pii, haec opponere acutis, asperis et terrentibus 20Mosi labiis, Item aceusationibus diaboli in corde et tyraonis persequentibuset in summa omnibus, quae corda piorum contristant. His opponant suumregem cum suavissimis eins proraissionibus, quas hinc inde in Pûangeliolegimus: 'Ego sum, qui viel mundum. Nolite terreri.' 'Creditis in Deumet in me credite.' 'In domo Patris niei multae sunt mansiones' etc. Haec assunt illa suavia labia, diffusa gratia, quae tarnen nemo intelligit, nisi fueritcontristatus et vexatus in conscientia et didicerit se his promissionibus consolari.Rüdes et imperitos tentationum haec iiiliil affioiunt. Quia enim nonsunt esurientes, sed saturi, non sapit eis iiic cibus, non sunt sicientes. Quiautem vexati sunt et senciunt veros terrores conscientiae, iili norunt, quanta 30consolatio sit, habere talem regem, cuius tam suavia sunt labia, qui consoletur,amplectatur, foveat et portet peccatores, sicut pastor fovet ac portatsauciam ovem, Imo qui etiam moriatur pro peccatoribus. Haec possuntcrigere cor contritum, quod labia regis huius sunt diffusa gratia, quod einssapientia, qua administrat regnum suum, sit verbum vitae et regnum eins 35regnum gratiae, salutis et vitae, in quo nihil auditur nisi vox consolationisiiumilium, vox laeticiae et vox sponsi.Sed quid mundus de his labiis iudicat? nempe quod sint haeretica,quae damnent bona opera et prohibeant bona facere et tantum praecipiant

Praelectio in psalmum 45. 1532. [1533.] (V. 3) 493Hs]docere! Turpis[simns prae ßliis hominum, et diabolica furia est dif^fusa iulab[ii.s tuis. Sic ipsi canunt, nou quidem verbis, sed sensu, intel[lectu cordis,3n QÜen ftifften, epuob[iis, quod vox diabolica, lingma pl[ena Sata[uie()veneno, quod non nocentior pestis (luam doct[rina Christi. Nos hoc creda-5 mus: @r tüirb einmal auä) bie Hofter [turnen jiropter illas duas blas^phemias.Persona est pulch[erriraa, sap[ientia siiavis[sima, oninia in spiritu pro contritisanimabus. 3. De potentia Regis.27. \ug.I'Propterea": iste fuit 2. locus, quo praedieat Hluhc R[egem secundumsapientiam, et ea, quae est gratiae, nou l[egis. Ea autem sap[ientia est10 efBcax et fortunata, quia benedicitur ei a deo et in eter[nuni. Lex est doct^rinamaledictionis, irae, p|eccati et mortis. Ideo non fortunatur, nullus ibisuccessus, et tandem abolitur. Sed illa * eter[na et verbi divini fructiticat,generantui' multi fideles et uua quoque varia dona operante.s. 'IJnus deus' etc., i.ftot. :2, g9 et') Erg. sapientia.Dr]credere, Sicut hodie nos accusant, quod Lutherani nihil doceant nisi de fide.15 Sicut igitur Christus, ßex noster, turpissimus prae filiis hominum a mundoiudieatur, Ita quoque labia eius non gratia, sed diabolica furia diffusa clamant.Canunt igitur hunc versum ad hunc modum: turpissimus prae filiis hominumet furia diabolica diffusa est in labiis tuis. Verbis quidem talibus noncanunt, sed sensu cordis et intellectu, sie damnant et criminantur Christum20 in Omnibus collegiis sacerdotum, in omnibus monasteriis, in omnibus templis,quod vox eius sit diabolica et lingua eius sit plena Satauico veiieno nequeesse ullam nocentiorem pestem quam dootrinam Christi, dignam ira et odiuomuium. Nos autem, qui snraus contriti et miseri, exosculemur et retineamushaec labia. Fiet aliquando, ut templa et monasteria illorum Rex noster25 propter has diras blasphemias ita disiiciat, ut non relinquatur lapis superlapidem. Hoc volnnt, et fiet certo.Haeteuus igitui- duo audivimus, quod et persona regis sit pulcheirimaet sapientia suavissima, nempe sapientia gratiae et non legis. Sunt autemomuia in spiritu accipienda pro contritis et hnrailiatis. ]am sequitur tertia30 commendatio, de potentia huins regis, quod sapientia haec non sit ociosa,sed sit efficax et fortunata, quia benedicitur ei, Sicut dicit:III. Propterea benedixit te Deus iu aeternum.Hie iterum ad antithesiu respice. Lex est doctrina maledictionis, irae,peccati et mortis. Ideo non fortunatur, ideo nullus ibi est successus, et35 tandem etiam abrogatur. Haec autem doctrina est aeterna et fi-uctificata priucipio sui usque ad finem, generantur et multiplicantur sancti et inuno quoque multiplicantur varia dona et operatioues. 'Uuus enim Spiritus, i.itot. 12,4

494 Praelectio in vsalmum 45. 1532. [1533.] (V. 3. 4)Hs]'sed diversa opera' etc. S)o§ ift benedictio, quae sequitnr hoc verbiim;crescit Christus et multiplicatur iu imdtis iiiiHb[iis et fideles. Sic uousequitur ad düct[rinatn legiini poiîticaruin, moralmni. Hoc fit coram deo.Coram mundo vexauiur, quam persoiialiter tarn in fructib[us, donis. Sedsi oc[cidunt ununi Christiauum, nascuutur 10. Si iu uno loco imped|itur.'.verbuui, in 10. Non potest sap[ientia, verbuni extiug[ui, quia üla benedictiodebet durare in eter|niini. S)a§ ift usus sap[ientiae, quod non manet steriH.siu ipsa persona, sed procedit, sed facit multa mirabilia, sed resistit contrawoui). 16,18 machinas, 'portas\V. 4 [331.74''] 'Accingere': Ibi neces.se est construere, ut habetis in aliis lopsalmis, quia ibi coufusa distinctio: 'Potens laude tua et decore tuo\'Hadar' ' : illa vox est ex M[ose sumpta, significat omatuni vesti[mentoruni.2. 4)toic 28, 2 Sicut scribitur Exo. 28., ubi praecipit d[ominus Mosi, 'facere fratri in laudemet de[corem', i. e. fa[cere ei vest[es festivas, orna|tas, quae laude et admi|ratiouedignae. Sic iu psalmis sepe rep[etuntur istae 2 voces: 'laudem et is7 non fehlt 10 nach est nochmals est 12 est] sunt 15 istae] i.ste1) = în.Dr] dona autem varia', dicit Paulus. Haec est benedictio illa, quae hoc verbum.sequitnr, quod Christus crescit et multiplicatur in multis millibus fidelium,nonsequitnr doctrinam legum sive moralium sive naturalium sive politicarum.Est autem abscondita in Spiritu nee cernitur a mundo, In cuius oculisoccidimur, maledicimur, vexanuir, damnaniur, tani seeuuduui personas nostras 20quam secundum dona et fructus. Sed non impeditur; quando eiiiui unusChristianus occiditur, decem alii generantur. Sic quando in uuo loco verbumimpeditur aut eiicitur, in aliis decem locis admittitur et crescit. Itaqueverbum nulla ratione, nullo consilio extingui pote.st, Quia hie scriptum est,quod Benedictio illa durare debet in aeternum. Hie igitur est fructus huius 25sapientiae, quod non manet sterilis, Sed procedit et facit mirabilia ac periBiatHi.i6,i8rumpit'portas inferorum' et omnes sapientum machinas.V.4 IV. Accingere gladio tuo super foemur tuum potentissime.Specie tua et pulchritudine tua etc.Latinus hie turbavit seriem orationis, quare coustrui debet hie versus, 30sicut in Germanico a nobis redditus est: ©urte bein fc^loeib an bcine fetten,bu §elb, unb fd^mude hiä) f(ôn. Hebraica vox Hod^ et hadar^ valde estfrequeiis, et est sumpta ex Mose, significat autem ornatum vestimentorum,2. üKofe 28, 2 Sicut Exo. 28., ubi praecipit Dominus Mosi, 'ut faciat fratri vestes in laudemet decorem'. Vult enim, ut eiun fe.stive vestiat et oriiet. Sic in Psalmis 35') = î!^.'-) =-nn.

Praelectio in psalmum 45. 1532. [1533.] (V. 4) 495Hs]deeorem'. Non est piileliritudo corporalis, sed ornatiim et vestes illaeRegiae. MutaL\it: bte ^CliidîC fcône fd^ntuif, sicut ornantur R[egesprocesLSuri ad bellum, coruDa, catlieuit; [iriuciLpalibus vestiti. Sic iam 3.Ioclo post sap[ientiam describit armaturam eius seu potentiam. Non solum5 sit sapiens, sed sit apud eum potentia, praecedit tarnen sapiîentia. Sic inecLclesia. Christus postquani cepit vulgare sap[ieutiam et praedicareverbum salutis, mox sequitur crnx, o]iponit se SatLan cum sap[ientibus,potLcntibus, S[anctis, hyp[(jcntis et qûidijuid sublime, ijuia diabôlus nonpotest ferre hoc verbum g[ratiae. 'Diffusam g[ratiam in labLÜs' odit,10 quia destruit eius rLCguum; quia author mortis, Spiritus trist[itiae, mendaeiorum,iniquitatis; 'Christus venit solvere\ ut loh., 'ope[ra diab[oli' et dis- 1. Soii. 3, ssipiâre eius reg[num et distrib[uere spolia. S)a Jnu§ ei" jurnen, quia nonvûlt reguum iniquitatis, mortis deserere. Ideo invadit iste uuntios verbiet oc[cidit eos, pertiu'bat nos et coutristLat. Impe][lit ad desp[erationem,15 suscitat tyrannides, heres[es, sectas et sie vi et frau|de defendit et v|ult1 illae] ille 3 corona(ni) 13 regnurn fehltDr]quoquc saepe repetuntur istae tuae voccs, decor et laus. Ita hie quoqucponuntur. Non enim dicit de pulchritudine corporis, illam supra absolvit,sed de ornatu et vestitu regio ac principali, quo reges ornantur, cum adpublicas porapas aut in bellum proliciscuntur.20 Propheta igitur iam quarto loco post formae et sapientiae commendatiouemarmaturam quoque describit seu potentiam. Nam hoc quoque inrege requiritur, ut vires et potentiam aliquam habeat, Sic tarnen, ut praecedatsapientia. In Ecclesia igitur sie fit: Postquam Christus cepit evulgaresapientiam et praedicare verbum salutis ac gratiae, mox sequitur crux.25 Opponit enim se Satan cum sapientibus, potentibus, sanctis et hypocritis,et quicquid in mundo sublime est, hoc contra verbum et fideles escitat.Neque enim potest ferre gratiam diffusam in labiis seu verbum Euaugelii,quia destruit eius regnum. Est enim Satan priuceps mortis et autor peccati.Est Spiritus tristitiae et perturbationis, spiritus mendaciormu et iniqui-30 tatis. Atque hoc etiam mundi regnum est. 'Christus autem^ sicut lohan. 1.30s. .3,8dicit, 'venit solvere opera diaboli' et dissipare eius regnum ac distribuerespolia. Hie necesse est, ut fremat et indignetur Satan, neque enim vultamittere suum regnum iniquitatis et mortis. Ideo invadit istos nunciosverbi et occidit eos, pertnrbat nos et affligit, impellit ad desperationem et35 contristat, suscitat sectas, haereses, tyrannos et sie undique vi et fraudedefendit se et invadit regnum Christi, et sicut Christus Satanae, sie SatanChristi opera dissolvere vult, nempe vitam, iusticiam, gaudium etc. Haecexperiraur hodie etiam, quod, mox postquam Euangelion ortum est, sublataet turbata est pax mundi. 'Donec enim fortis ille in ocio teuuit palacium s>iiMi,2if.

496 Praelectio in psalmum 45. 1532. [1533.] (V. 41Hs]vastare rLegnum Christi et dissolvere opera Christi; et hoc experimur: moxSuMi,22resiir[recto Euangelio toUitur pax. 'Venit fortior', tum conquaeritin- mundus.Aute ELuangeliuni, cum viveremus sub Pap[a, eraiit tempora 'fortis'. lamnihil miserius: omnes tumul[tus, cedes, perturbLatiories. Hoc est verbuminsip[ientium homi[num, qui non iutelLÜgunt, quid agatur. Christus iaborat, sut erip[iat ex morte, diab[ohis insauit. Ideo non potest aliter fieri, quamut toliatur pax. 81 vis let[ari in domiuo Christo, oportet te ferre proptereum tristLitiam, vexLatioues intus et foris. Non potes adherere Christo, uisioffendas principem mundi; deum vitae*, nisi irrites mortis. Ideo impinguntistas notas s[ancto dei verbo. Sed culpa est diab[oii et suorum. [S8l. 75*] loCur non concedunt regnura Christo, quare ibi irascitur diab[olus? Si ergoirascitur et fit turba in mundo, non est culpa dei, Sed diabLoli furientis proSUD reg[no peccati et mortis. Sed DLttfet ^|eu" @[Ott fragt nicf)t§: nihilo-6 quam fehlt') Zum Zusammenhang %>gl. unten im Druck Z. -ilf.Dr]suum, pax fuit, sed postquam venit fortior, ibi excitat tumultus', ibi furitet turbat omnia. Audiuntur igitur tum illae mundi quaerelae, quae nunc isetiam ubique sparguntur, Ante haue doctrinain omnia fuisse tranquilla,pacata, prospera, Nunc, postquam haec doctrina doceri cepta est, omniaperturbari turaultibus, misceri bellis ac caedibus, nihil prospere geri etc.Verum huiusmodi voces sunt voces stultorum horainum, nescientimn,quid ])er verbum agatur. Cristus per verbum Iaborat, ut liberet a morte aoet peceatis, contra diabolus vult omnia morte et peccatis opprimi. Quomodoigitur potest aliter fieri, quam ut toliatur pax et uterque pro suoregno retineudo dimicet, Christus contra Satauam per ministerium verbi,Satan contra Christum per membra sua, haereticos, falsos fratres, tA'rannosetc.? Si igitur vis letari in Christo, oportet te ferre propter eum astristiciam, perturbationem, vexationes intus et foris. Ratio est, Quianon potes adhaerere Christo, uisi offendas principem mundi, Non potesretinere Deum vitae, nisi irrites contra te autorem mortis. Sed imperitihomines haec iudicare non possunt. Ideo sancto Dei verbo imputaut causamtumultuum, sedicioinuu, haeresium et alioruoi iucommodorum, quorum causa aoDiabolus est cum membris suis. Cur enim uon concedunt regninn Christi?cur regoum, quod Christo debetur, sibi vendicant? Homo enim conditusest ad vitam, ad salutem, ad iusticiam, quare igitur irascitur Satan, cumChristus hoc agat, ut remittat peccata? ut vivificet? ut salvet? ut regnumsuum sibi vendicet? Ergo quod irascitur Satan et excitat turbas in mundo, 35non est culpa Dei, nos visitantis ex mera misericordia per verbum, seddiaboli furentis pro suo regno peccati et mortis contra verbum. Sed noncredit hoc muudus. Deus igitur nihil moratur querelas eorum, sed perrurapit

Praelectio in psalmum 45. 1532. [1.533.] (V. 4) 497Hs] minus perrumpit et dominuf? reg[uat, exult[at: reg[iium, mundus, hominesmei. Sequitur turba et bel[liim ad[versus diab[olum, qui non v[ult dimitterepop[ulum dei. Sicut Mjoses iu Aeg[ypto bellab[at contra Pha[raoDem, quinoleb[at. Sic nobis fit: quando vol[umiis pop[u]um dei etc., insurgit contra5 DOS PhaLrao. Ibi virtus verbi, quod Christus in nobis png[nat 'gladioSpiritus sui' et, ut Eph. 6., ut fLUnnen tJmb ön§ fd§Ia!ên, 1. fraudem, men- gpu. b, ndacia eius detegere in sectis, eripieudo uostros et conservaudo in pura vita.Idee non cessant .sectae. Sic per patientiam, fidera, exemplum Christi etvincimus tyrannides ipsa patientia et silentio. Sed mend[aces doetLores, sedlü sie educimus glLadiuiu ancipitem et 'destruimus^ 2. Cor. X., 'Sap[ientiam\2. fiot. 10,5Iste R[ex cum doc[uit nos et efifudLit suas pro[missiones et alleg[it in reg-[num, instabit mox erux, quia 'omnes, qui pie', et: 'per multas'. Ergo ipse|- ^''j'^'.;,^'âdest, non deserit taeitos per se et pugnat in nobis contra mendacia etS cessant (cesisant) hinter Christi nochmals Christi^ Ji Uiex noscum allegît] allex[it') Der Druck setzt für das eine dieser beiden Worte crucis ein; unten Z. -24.Dr] verbo suo, quantumvis illi murmurent et fremant, et dicit: Regnabit Dominus15 super terram; Homines, creaturae, mundus et quicquid est, totum meum est.Hinc oritur bellum cum diabolo, qui non vult dimittere populum Dei, SicutPharao nolebat dimittere ludaeos et contra Mosen pugnabat. Idem adhuchodie fit nobiscum. Cum vohnuus educere populum Dei, intumescit et insurgitcontra nos Pharao. Jbi virtus verbi se exerit, quod Christus in20 nobis pugnat armatura sua, 'thorace fidei et gladio verbi', Ephe. 6., Ut abepöe.ief.omni pai'te feriamus hostem, priino detegendo fraudem et mendacia eius inhaereticis, Deinde eripiendo et defendendo nostros, ut perseverent in sanctafide et vita: Hoc bellum perpetuum est, nee est ulla pacis spes, ergo munirenos deberaus per pacientiam, per fidera, per exemplum crucis Christi contra25 tyraunos, quns sola pacientia et silentio vincimus. Mendaces autem doctoresnon vincimus pacientia et silentio, Sed contra illos necesse est, ut educamusgladium ancipitem, quo 'destruimus omnem scientiam, quae se exaltat contra«. Sor. 10,5scientiamDei\Vides igitur hie, qualem habeamus regem, qui postquam nos docuit30 et efiudit suas promissiones in nos nosqne sie per verbum in regnum suumtranstulit, mox adest Satan et crucifigit nos, Quia 'omnes, qui pie volent 2. Jim. 3, 12vivere in Christo, persecntionem pacientur'. Item: 'per multas tribulationes9i)>9 14,22oportet nos intrare in regnum Dei', Act. 14. Non tamen deserit nos rexnoster, sed adest et pugnat in nobis contra vim tyrannorum et contra men-35 dacia diaboli, Imo reddit invictos contra mendaces doctores est tutos contravim tyrannorum.Ergo vos. fratres et patres raei, qui sustinebitis aliquando curamEcclesiariim, sitis armati et instructi non solum ad docendum et exhortandoseiitêtä SBctle. XL. 2 32

498 Praelectio in psalmum 45. 1532. [1533.] (V, 4)Hs]tutos et invictos reddit contra suos menda^ce.s doctOLres. Ergo sis armatus,qiii |)astor. ad exhortandum qiii recte sentiiint, et coarguenduni adver.SLario.s,alias mox dissiparetur ec[clesia. Ideo nobis pugnaudum, dicta explicaudaet defendenda veritas. Ergo d[icit: 'potens in proelio', vinees per patieutianiI"; jj,', totani potestatem, tyrannidera mundi, 'facit', ut Hiere. 1., 'faciem' etc. ut spo.s[simus tolerare verb[era, car[cere.s, vincula, mortem et qL"i

Praelectio in psalmum 45. 1532. [1533.] (V. 4) 499Hs] homiDem, gladinm habere ad femur i. e. manum. Si etiam quiescit ^, tanienredit; ideo non stertendum, nou quieturus est diab[o]us. Ergo Episcopusuon debet dor[mire, sed semper exp[ectare singiûlis momeutis hostem. S)a§totrb Christus tlûn, i. e. gyga[5>, robustus bel[lator, hoc est pro nobis, quod5 contra Christum pug^nat diab[olus et muudus. Sed noster R[ex Gibbor,pertinet ei \-ictoria. Tu fortis[simus imperator.'Et laude': iäjXttüde hiä) fc§on, orna te pulcher[rime. Cur hoc addit?Explicat nostri bel^latoris arraa, quod pulchra sunt. Non sunt diabLoli, qnaesunt mortis, pLeccati, iniquitatis, tristitiae; iste habet etiam gladium, sed10 cnientum, turpem, pes[simum. Sed nostri R[egis sunt gratiosa. Nostergla[dius non percutit, ut perdat, sed salvet. Ego pugno contra Kârlstadium,Z^winglium, ut malim^ vivere quam mori, salvari. 3Btr f(Îalên, non utdamnemus, sed erad[icemus vitia; volumus servare. Christus: 'non veni öus 9,.')6perdere\ Ideo noster gladjîus verbum salutls, vitae, iusti[tiam proponit etIS conatur reducere in \â[m. sunt ornata virt[ute iustificandi, docendi. Arma'4 robustus] robustum 5 Gibbor] Gilbor 15 iustificandi] iusticandi') Erg. diabolus. -) Eiy. eos. ') Erg. diaboli.Dr] redeat. Debenius igitur semper parati esse et expectare singulis momentishostem, Sieut de Christo hoc dieitur, quod id faciat, qui est Gibbor ^ idest, Gygas, robustus bellator, idque pro nobis, ut, quanqiiam mundus etdiabolus contra Christum pugnant, nou formidemus. Est enim noster Rex20 Gibbor, id est, fortissimus Rex, cuius certa sit victoria. Sequitur:'Et laude et ornatu', Id est, ©c^mutfe bic^ fiôn, Orna te pulcherrime.Cur hoc addit? Explicat nostri bellatoris arma, quod sint pulchra, Non itadeforraia et terribilia, sicut diaboli arma, qua% sunt arma mortis, peccati,iniquitatis, tristitiae. Nam Satan etiam habet gladium, Sed cruentum, tur-25 pissimum et pessimum, Nostri autem Regis arma sunt graciosa. Nostrienim Regis gladius non ideo percutit, ut perdat homines, sed ut salvet. Sicego pugno contra Carlstadium, Zinglium et coeteros, ut malim vivere, quamperire et mori. Vulneramus, nou ut damnemus, hominem, sed ut curemuset eradicemus \ncia. Volumus servare eos, non perdere, sicut Christus dicit:30 'Non veni perdere nnindmn, sed ut vivat'. Ideo noster gladius proponit Sut. 9, 56verbum salutis, vitae, iusticiae et conatur reducere in viam. sunt igitiupulchraarma, quia sunt ornata virtute docendi, vivificandi et iustificandi,sed arma diaboli occidunt corpus et animam. Nos contra vivificamus.Multi per nostra scripta convertuntur, multi conservantur et eripiuntur dia-35 bolo. Ideo sunt nostri Regis arma pulcherrima, arma plena vita, salute,\-irtute. His accingere et ornare, iit sis talis miles, cuius vulnerare estsanare, cuius occidere est vivificare, cuius perdere est salvare, Qnia nostris')= lisä-32*

500 Praelectio in psalmum 45. 1532. [1533.] (V. 4)Hs] ocLeid(int corpus et animain. Et multi conservantur, convertuntur et fd^led)t§bem 21[eufel oB.' Est gla|dius plenus vitae, salutis, veritatis. Istiiis bel[lat(>risoccidiêre est vivifLicare, vulLiierare : sauare, perdere: sal^vare, quia quaerirausnihil aliud quam ut purg[emus naturam a suis vitiis, ex captivitate diab|ôli.Ideo est loftLÜdêr fd^mutf. Est potius ornatus quam arina. Slfaer.>,tarnen 'gladius' propter viiii et virtLutem verbi. îhil aliud quam quodorno, quod locum in cor fprecê. S)a§ ift önfer R[ex. Est potens deo,mundo infir[mus. Nostra arma nou car[nalia. Est intirmura dei, mundusvivit secundum suum deum diab[olum, rapit secum raagLuitudincni civilium,[331. 76'] quando venit nova secta. Nos Jü'êren, conservamur, lucramur, lomunimus multos. qui contemnunt, adversantur, d[icunt nos non intel[ligerescrip[turara, non habere spirituni, intelLJectum. Sic infirmant ipsi iiostrumgladium et conspurcant ornatum arma[turae nostiae, non est illis doct[riiiavitae; Ibi non gibbor, sed fc^lec^t etfcÎagen.5 C Ideo»•) = entreißt es; rcjl. Unsre Aus(/. Bd. :i4^,373,S. -) Der Marhe entsprechendAbschnitt im Druck, unten Z. 18.Dr] bellis nihil aliud quaerimus, quam ut purgemus naturam a suis vieiis aet eripiaraus ex captivitate diaboli; ubi non ferit hie gladiu.s, ibi nihil eiusmodifit, econtra ubi ferit, ibi efficit iusticiam, vitain, salutem.Haec est ratio, cur arma huius ßegis vocet 'laudem et decorem', etmallet quidem ea simpliciter laudem et decorem, et non arma vocare, ettamen utitur illa appellatione armorum et gladii propter verbum et virtutem 20verbi, quod, cum admittitur in corda, est tanquani gladius, qui occidit etoccidendo vivificat et ornat, ut laetum cor ob fiduciam in hunc Regemomnia pericula et mala contemnat et superet. Neque enim sunt carnaliaarma, quae corpus vulnerent, sed sunt spiritualia et potentia Dei induta,

Praelectio in psalmum 45. 1532. [1533.] (V. 1. 5) 501Hs] 'Et oi'üauieuto t[Uo': In papLalii flo B[eata virgîue. Hi

502 Praelectio in psalmum 45. 1532. [1533.] (V. 5)Hs] sapis? Ideo a.spenim bellum propter infirniitatem secundum .specieiu ct.üiit. 16, 8paucitatem. 'Uli' fort[iores, 'prudei)t[iores', Luc. 16. Si inspicis, quamE[uangeliuiu iritare ' tot S[aDctos, pot[entes, sap[ientes et totum mundum,porLtas inferi, cog[ites: ê^ ber ^LfUffd ein pfLaff- Deiude ingratitudo, contemptus,fastidium verbi. Ubique ap[paret infortunium, extra perseqûuntur,intia coDtemiumt et negl[iguat et left bajU junger fterben. Ubi 'prospeiitas'?in spiritu. Tu ne cede malis, persevera. Noli frangi vel ingratitudine,2. soc. i2,iocoutemp|tu vel turaultu, furia. [Sl. Tö*"] Sed 'cum infirmus, fii\missimus', iiiforLtunus,raax[ime for[tuuus. Aug[ustae putabamur perire, ibi max|îmeemersimus. Sic quando in ti'ib[ulatione, tum max[ime oritur spes. lam estcontemptus, fastidium verbi, lam incipit gloria oriri^ verbi. Ideo intelLÜgamush[unc versum spiritualiter de successu invisi[bili. Dominus habetsuccessum, forLtunam, si etiam; alioqui superbiremus.^ lam per fidem') Erg. etwa soleat. ^) Dies oriri hat Dietrich vera gelesen, vgl. unten imDruck Z. 33; wie der Druck überhaupt bei schweren Lesungen versagt, ^) Zum Sinnvgl. wnten Z. 35.Dr] contra tautam sapientiam et potentiam dimicare, et non solum sapientiam etpotentiam mundi, sed etiam Satanae et portarum iuferni? Ideo bellum hoc t6est asperum, non solum propter nostraiu infirniitatem, quae in speciem est,et paucitatem, sed etiam propter adversariorum potentiam, sapientiam etaut. 16, 8 multitudinem. Nam et Christus prouunciat Lucae 16.: 'Filios huius mundisapientiores esse filiis lucis.' Ergo non esset niirum, pocius discedere abofficio docendi infirmos homines, quam irritare contra se tot ingenia, tot aosanctos, tot potentes, Universum etiam mundum una cum portis inferi. Adquae accedunt ingratitudo populi, contemptus et fastidium verbi. In summaubique apparet merum infortunium, foris persequuntur verbum, apud uosconteiimunt et negliguiit, Pastores paene fame enecantur et nullum praemiumferuiit pii laboris sui quam ingratitudinem et odium; ubi hie et prosperitas? asNirairum inspiritu.Ergo enge te. Tu ne cede malis, sed contra audencior ito ^, persevera,noli frangi vel contemptu et ingratitudine intrinseca vel tumultibus et furiisa.fiov. 12, loextrinsecis. Sed sie cogita: 'cum infirmor, sum fortissinuis', cum supprimor,emergor, sicut palma insurgens contra onus. Sic Augustae putabamur perire, 3used ibi maxime emersimus. Sic in tristicia, cum iam proximi sumus desperationi,tum maxime oritur spes. Sic hodie, cum niaximus contemptus etfastidium verbi est, incipit vera gloria verbi. Quare discamus hunc versumintelligere de profectu et successu invisibili. Noster enim Rex habet successumet fortunam, etiamsi tu non videas. Neque etiam expediret nos eum ss') Vergil; s. oben S. iH, 28; 431, 7.

i'raeluctio iu psiiliiium JO. lb'6'2. [1633.) (V. 5) 5Q3Hs] speranius. Si etiain nemo wedat, tanieu scrijiLtuia: folicitas, ror[tiina, victoLi'iauou deerit. Interim fVangamiir, iie intueanuir ista praeseiitia, quaemolestaiit, sed in istis promis[sionibns, quod Christiamis mu§ feilt infir[mus,oouteniptiis et mercatur nihil quam SLnmmam et ex[tremam ingratLitudiuem,5 contemptuiu. ^Prebtg einer verbum dei, nihil', (juam quod caput ei auf[eraturvel apud suos ut conculcctur, contemuatur, ut ferant omuia.Ego, quamqiiani scio, impatien.s, sed nou bLOnum, sie cog[itare, sedc[aruis cog[itationes; oportet perseverarc iu miuisterio, commendare deosuccesLsum. Ibi rex est, vult habere suc[cessura, fort|uiiam, victo^riani.10 Cum tuis oc[cnltis armis sis, quibus eo ruftig[er, pulcluius cjuam CLlarissimisstellis^, sed non videmus.Eris felix, fortunatus in tuo equitatu. Propter quid? Tu debes fbrtunatusesse, ut promoveas 'veritatem et contem[ptara\'' 'Auva'* pro afflicta,2 intueamur] intualiir 10 sis o 12 Eris mit Strich zu annis Z, 10 gezogen'i Erij. expectet. -) Die ganze Stellequam überflüssig. ') Erg. iustitiam. ')ist offenbar= m;i'.entstellt, tuftiget ist unklar,Dr] successum videre, quia tum inflaremur. lam autem per Hdem nos erigit, ut15 speremus, ut, etianisi nulluni verbi fi'uctura videamus, tarnen, quia hie scriptumest, certi simus non defuturum fructum, sed certo secuturum, tantumne frangamur intuentes in praesentia, quae raolestant, sed intueamur pociusin istas promissioues, (piod Christianos exemplo domini sui Christi oportetesse infirmos et contemptos, qui nihil mereantur suis beneficiis quam sum-20 ruum contemptum et extremam ingratitudinem, ut, (jui iu officio docendisunt, summa tide doceant et nihil aliud inercedis expectent, quam ut amundo oecidantur et a suis conculcentur et contemnantur. Sed hoc valdeest difficile. Quare ego quoque, cum haec ita video, nonuun([uani impacieutiafrangor et serio cogito, nisi üla doctrina in mundum iam sparsa esset, nie25 quidvis pocius facturum, quam ut ingrato mundo eam ostenderem. Sedhae cogitationes sunt cogitatioues carnis, et sunt malae. Sit enim mundusingratus quantum velit, abutatur verbo quantum velit, non tamen discedendumest ab officio docendi. Sed oportet perdurare ac perseverare et commendaresuccessum et fortuuam verbi Deo, est enim talis Eex,

504 Praelecfcio in psalmura 45. 1532. [1533.] (V. 5)Hb] misera, oppressione. non seqiii[ruur Hic|ronymuiu. tiia veritas, iiistitia estconteinpta, extra no.s per tyrannidem et mendaciuin diab[oli,Intra per ing[ratitudinemet contemptum in con[Scientia.Nihil miscrius iustitia Christi, veritateChristi, nihil contemptius, c|uia voluut dest^rnere reg[num p[eccati, iniquitatis.Ipse habet maiorem partem muudi, potLentiores, ditiores, saucti[ores; fingen bo•*'i)tt: Veritas ipsis^sima! Videntur orauium fortnuatisLsiiiii, ipsi infelicis[sinii.(äs toil nivgent fort. @§ t)eift tt)ol: Quadrigae in lut[o. tale est uiinisteriuni30IM.3, 19 nostrum. Ideo scribuutur, ut discLamiis, haä fo mu§ fein. Christus: 'ut,cum veiierit hora' etc. Debes fideliter et syn^cere docere et exp[cctare nongloriam, sed ig[nomiuiara, ing^ratitudinem, nee opes, — paup[ertatem , car- 10[cerem, perîcula. Sie praedicit tibi tiuis R[ex. Sed burt totl ic^ bir§ veii^gnug Bejolen, ut scias hie non oblituni te. [331.77*] ineruni iuforLtunium exparte nostra, sed in Christo. Christus bel[lator for^tis, sed absconditus infide. Sed ubi fide strenue gesserit bel[]a, venit etiam victo[ria, ut pacemacquiramus et plura. 'Ut glorifices vel coufirmes veritatem et afflictam isiusticiam', ut statuas r[eguuni veritatis et salves, exaltLes illam humiliatam6 über Veritas steht Oecujampadius 7 in fehlt 15 acquiraiuus] acjjsin16 humiliatam] bumilitamDr] oppressam. Sententia igitur est: Tua veritas et iusticia tua patitur, estcontempta et oppressa, extra nos per tvrannidem et niendaciuni diaboli,intra nos per contemptum et ingratitudinem, tum etiam in conscientia nostra.Sic nihil est miserius, nihil contemptius veritate et iusticia Christi. Quia 20enim volunt destruere reguum diaboli, hoc est, regnum peccati, mortis etinferni, non patitur eas diabolus, qui habet maiorem partem mundi, potentiores,sanctiores, sapientiores, ditiores. Ergo quod ipsi statuunt, dicunt, hocvidetur in speciem esse ipsissima veritas. Sicut Oecolampadius scribebatde sua causa: certissima veritas stat a nobis. Videntur quoque omnium 35fortunatissimi esse, econtra nos videmur iufoelicissimi, qui ubique haereamus.@§ lüil ntrgenb fortgeben mit un§ \ Sed quadrigae nostrae sunt in luto aquarummultarum. Tale est ministerium et doctrina nostra. Scribuutur autemhaec ideo, ut discamus, oportere haue nostram fortunam esse, Sicut Christus3or). 16, 4 dicit discipulis: 'Haec praedixi vobis, ut, cum venerit hora, reminiscamini.' 30Quare sincere et fideliter doce et omnia faciendo exspecta non gloriam, sediguomiüiam et contemptum, Non opes, sed paupertatem, vim, carcerem,mortem et omnia pericula. Haec praedicit tuus ßex. Aliud in hac vitanihil expectes, sed in futura vita, ibi demum praemia digna laboris tuireddet, ut, cum alii in infernum praecipitabuntur, tibi insignis prae reliquis locus 35in coelo designabitur, tantum persevera. Merum infortunium est ex partenostra, sed apud hunc ßegeni nostrum est fortuna et victoria, etsi abscon-') Wir haben nirgends Erfolg ; ryl. insre Ausg. Bd. 6'6', 3y, tj.

::Praelectio in psalmuiu 45. 1532. [1533.] (V. 5) 505Hs|et vexLataru iusticiam vitae. DiaLbolus extingniere v[ult veritateni, quamDon potest feire. 'Veritas' est fides, quae VLerum cultiim, religLionemstatiiit. Sat[an suscitat iufiuitas, \-arias religLioiies, hypocrines. Si Christu.siion defLenderet suaiii veritatem, perireinus, quia tot sectis impiig^nat nos5 diabjolus, contra omnes diabLoli ad statuendas ido|lolatrias, serendas impiasüp[iiiiones de deo et avertendum a tide et ver[itate. Idee tu sis fortisbel[lator, iit defendas veritatem, quae coram mundo, ho^miuibus error, blas-[pheniia. Nihil magis impium, quam ista opinio, illa patitur sola, omnesaliae iust[itiae habent suam gloriara. Cesar commendat iustitiam Civilem,10 PhiLlosophi suam. Illa sola unicâ Christiana ignominiosa, iacens sub pedibu.set pulvere. Ideo urge verbum tuum, ut stet ista conculcata iustitia etveritas, quae arguitur meudacium. Quando sie ingresLSus fueris bellum inequitatu, ut iuves veritateni et illam humiliatam iustitiam fidei, —'Erit, quod dexLtera tua ostendet tibi mirabLÜia'; âlt feft, man lüirb15 hiunber |cên, lt)a§ tuunber.' Hila[rins fuit in tempore hurailiatis[simae5 hinter dialjôli noclimals am Zeiknanfang diab|oIi 'J Civilem] Civile') Erg. t)eifjt; r()l TJnsre Ausg. Bd. SS, 67, IT.DrJ dita in fide. Postquam autem tides fortiter iu hello luctata fuerit, tumveniet quoque et videbitur victoria, ut etiam in hac vita pacem et aliaplura bona acquiraraus. Ideo dicit ad ChristumInvehere, ut glorifices veritatem et afflietam iusticiam, ut statuas regnum20 veritatis et exaltes illam humiliatam iusticiam, Quia totum pondus diaboli eoincumbit, ut excitet mendaeium et destruat veritatem, quae veritas est ipsa fides,quae verum caltum et religionein statuit. Ideo eam Satan non potest ferre, Sedsuscitat contra eam infinitas et varias religioues et hypocrises, ut, si Christusnos non adiuvaret in stabiliendo suo regne solide et defendenda veritate, peri-25 remus nee possemus consistere contra tot sectas, quibus nos Satan oppugnat,contra tot mendacia et pugnas, quae omnes tendunt ad statuenda mendaciaet idolatriam, ad serendas impias opinioues de Deo et avertendum a fideet veritate. Igitur, bone Christe, iuves nos, sis tu fiartis bellator, ut defendasveritatem, (juae in nobis etiam est afflicta, coram mundo autem est haeresis,30 error, blasphemia, nee quidquam magis impium aut miseram est veritate.Sic etiam sola Dei iusticia misera et afflicta est. Omnes aliae iusticiaehabent quandam speciem et suam quandam gloriam. Philosophi commendantsuam iusticiam et ornant ingeutibus laudibus, Caesar suam quoque praedicatet statuit. Haec autem unica Christi iusticia est , in quam omues reliquae35 saeviunt, contempta, ignominiosa, iacens sub pedibus et in pulvere. Ideo,bone Christe, urge verbum tumu et serva nobis conculcatam haue iusticiam,quae tamen sola et vera est iusticia. Serva veritatem, quae arguitur mendaeium.Quando autem sie iugressus fueris bellum cum equitatu tuo, utiuves veritatam et humiliatem iusticiam fidei, tum:

506 IVaelectio in psalmum 45. 1532. [1533.] (V. 5)Hs] iustitiae et (laniuatis|simae veritatis, dum tiio Episcopi et oceup|averatAi|iiis totam Ec[clesiam, bo logs.' 5Jo(^ fom Christus e(|uitator et belLlatoret t'ugavit Ai'Lium cum sua (loct|riiia et mansit The[ologiae veritas. SicSac|ramentarii humiliant nost|^ram iustitiam, veritateiii, postea Campanistae.Muuite vos istis prorai.«[si()nibus: Christus erit f'ortunatus belLlator et vide- sIjîtis tiiirab|ilia, ijuid operetur dex[tera Christi, quae iam iufirinata. Siciam causa iiostra evasit aliquot peri[cula. Iam retro spectanibLUs apiparentiiiirabilia, quae prius nou potLuiiii\is credere. Videbitur VDunbet, quam invictasit illa veritas. [Sl. 77''] Tantum discamus ferre, Stare, [)erseverare,sivo cadat pastor, sive alius etc. Si hec, tum canas: Retrib[utionem lupec|catorum videbis. /[winglius putabat, se 'îtt au§ fingen ba§ ItebP, etM[unzerus, sed eê il'i anfieng. Nostri pirincipes et Episcopi etiam canunt,non cessant, donec 'Dex[tera et ostendat mii-abLilia' et faciat, quae homoS credere]crcdimus') Siy. darnieder, s. Z. 20.'')Erg. so hoch als crs angefangen. Vgl. UnsreAusg. Bd. So', 468, 29; 624, 30 und Bd. 45, 487, 21.Dr] Deducet te mirabiliter dextera tua.Urge bellum, et mirabilem successimi experieris, ôlt fe[te, man lüttb isnoc^ Sßunber feên, ioaä brau§ ttievben iutvb. Hie cvolvite veteris EcclesiaeHistorias, ot iutelligetis huuc sersum. Sanctus Hilarius t'uit tempore hurailiatissimaeiusticiae et damnatissiinae veritatis: Cum vix duo Episcopi siacerisuas Eccle.sias tenerent et omnes alias Ecclesias furor Arii nccupasset,ibi veritas et iusticia iacebant plane prostratae, et tamen venit Christus et aofugavit Arianes cum sua haeresi et mausit veritas incolumis. Sic Pelagiaui,sie hodie Saeramentarii et Auabaptistae reddunt hanc iusticiam et veritatemnostram humiliatam, et erunt adhuc plures. Quare raunite vos istis promissiouibus,quod Christus erit tbrtunatus bellator in nobis et videbitismirabilia in dextera Christi, quae iam infirmata videtur. Sic nunc causa -aiiostra evasit aliquot certa pericula, ut retro spectantibus nihil appareat,nisi mirabilia et, antequam fierent, plane incredibilia. Christus omnia haecsie mirabiliter gubernavit.Mouet igitur nos hoc loco Propheta, cum dicit visuros mirabilia, quodinvicta haec sit veritas, ut discamus ferre, stare et perseverare ac cogitare: 3ocadant qui cadunt, sive pastor, sive pater, sive mater, sive princeps etc.,ego tamen non deficiam, sed manebo cum afflicta iusticia; si ideo opprimoret occidor, sit saue, modo perdurem, et videbo mirabilia dexterae huius etretribtitionem peceatorum affligencium iusticiam et veritatem. Munzerus,Zinglius et alii putabant se perventuros eo, quo cogitabant, ©ie meineten, 3531 cadunt] colunl im Urdruck

«Praelectio in psaliuum 45. 153a. [1533.] (V. 5. 6) 507Hsjnou jiotcst ooncipere. Ante 12 auuos nihil minus cog[itare potui, (|iiaiiiquod casura iuonast[eria et niissae; ((uae siiut supra eaptinn iiostrum, qiiacnolebam, tarnen sunt focta; ob fte e§ Italien, tarnen cum frigidis mauib|us.Est dextera dei. £)a§ tft con.solari in istis lab[oribus nostrae iustitiae,6 veritatis. nos maneamus, eum ea humilieutur, quantum velit Pa]5|a et Ces|âr,patiamur paupertatem, igLiiominiam, turbas. Noster belLlator est potens.loh.: 'Maior"; 'Ego eligo, ideo odit; Sed confidite', Ego iustitiam humiliatara 3o6. is.'is;ad victoriam educere possum. 'Tibi ostendet': i. e. in reguo tuo videbunturista mira[bilia, quae dex[tera t[na operatur per illud verbiim. Nihil facimus,10 quam quod credimus et petimus et praedicamus et videmus ista mirabLilia.S)afompt nu victoria.Arma deiscr[ipsit in 1. versu, fortunam bellantis. Nou erit bene v.ai-matus, sed habebis for[^tunam et v'icto[riam regiam, quia 'sagittae itaacutae in medio' etc. Alibi: 'In medio'. Meta[phora: sicut cor medium in spf. 110,216 c[orpore hu[mano, Sie: 'in corde terrae', 'in medio maris' i. e. 'medio terrae'.S iu 15 corde terrae oi'r] fte iDoIten ha§ lieblin fo !înQU§ fingen ', Sed priusquam vere iucipiunt,pereunt. Idem principibus et Episcopis nostris accidet, qui asinorum Carmencanunt, (|uod alte iucipit et profunde desinit^; neque enini prius cessant,quaai haec dextera iiostri Dei mirabilia ostendat et ea faciat, quae nunc20 nemo concipere animo potest. Sicut, si retro respicias, videbis Deum plusfecisse, quam quisquam sperare potuit; ego quidem ante duodecim annosnon potui sperare, fieri posse, ut uno in augulo missae privatae cadereut,ut vota monastica contemnereutur, ut coniugia sacerdotum publice fierent,quae tamen nunc fiunt, quauquam enim apud Papistas nondum Hunt, tarnen25 difficulter sua retinent et defendunt.Hoc est, quod dicit: mii-abilia dextera tua faciet. Est eniui dexteraDei. Sic consolatur nos in tribulationibus nostrae afflictae iusticiae et veritatis,quam licet damnent Caesar, Pontifex, Principes, Episcopi, Cives etrustici, licet paciamur vim, dolum, fi-audem, paupertatem, ignominiam, turbas.30 Tamen nihil ex ea re nobis est periculi. Noster enim bellator est potens.'Maior est, qui iu nobis est, quam qui in mundo est.' Is dicit: 'Ego elegigofi. is.ia;vos, mundus odit vos, sed conßdite, viel mundum'. Sum enim fortuuatusbellator, qui iusticiam humiliatam triumphare facio. Sicut dicit: Tibiostendet dextera tua mirabilia, id est, in regoo tuo videbuntur mirabilia, quae35 dextera tua operatur per gladium, id est, per verbum. Nos enim nihilaliud facimus, quam quod docemus verbum, credimus et oramus; haec cumfiunt,sequuntur mirabilia.') Siehe oben S. 606, 11. -) Sielte ebenda imd Uiisre Ausg. Bd. 50, Si, IS.

508 l'raelectio in i.salimini 45. 1532. [1533.] (V. 6)jp.,^"j| Deut. : 'Vidisti cor celi^ i.e. 'medium eeli'. 'In corde ini[micorum' i.e. tuivel tiiorum, — 'In medio ininiicorum tnornni cadent pop[uli sub te'. Nico-Ldeuius, Iosep[h et aliquum tiirbani sacer|d()tum de medio Caip[iiae, Haij[nae,Pil[ati et adveri^sariornm, In ipsa Roma, aula Cesaris aliquot habet. Sic inaulis p[riiicipum et adver[sariorum, Papae et ubicunque sunt hostes Riêgis 5nostri, ibi est invenire, qui cecid[erimt sub Chri.sto, (jui confossi istis sagittiset tarnen saluberLrimis, quia audiunt, et vulnerati verbo Christi, quo eruditurcor ad fidem. [581. 78"] Sic enim illa doct^riiia pcnetrat cor ut nnlhi alia. Inprover[bio: transfigere cor, iecur, bQ§ fti(^t Unb blut ftet§; etiam verbastimulos, clavas. 'Sag[itta': i. e. verba sunt ignita, aoulis[sima, penetrant. 103)!otti).7,29Cetere doct[rinae non, Matth. 7., tan(]uani stertentes. Sicut Eras[mus siey ftetS] fte§^''jSagittae tuae acutae, populi sub te cadent in corde ininiicorumregis.Vei-te: 'in medio inimicorum regis'. Hie arma et fortunam describit.Non solum eris beue armatus, sed etiani habebis fortunam te dignam et isregiara victoriam, quia populi sub te cadent in corde etc. Hie est Haebraismus.'Cor' semper eis significat per metaphoram 'medium'. Sic dicuut: incorde terrae et corde maris, id est, in medio terrae et medio maris. Sicut5. SDiojc 4, u etiam Christus loquitur in Euangelio. Sic in Mose: 'vidisti ignein usque incor coeli', id est, in medium. Ita hie ponitur: 'in corde ininiicorum', id est, aoin medio. Huiusmodi Hierosolymis fuerunt loseph, Nieodemus et alii, qiiosChristus c medio inimicorum, Pilati, Herodis, Caiphas et aliorum, eripuit.Sic Romae in ipsa aula Caesaris Romani aliquot milites conversi sunt. Itaapud nos hodie in aulis et ipsis cameris Priucipum, Episcoporum. Papaeet ubicuuque sunt hostes regis nostri, est invenire populum, qui reciderit 25sub Christi pedes, qui confossi sunt istis sagittis saJuberrimis, hoc est, quiaudiunt Euangelion et vulnerantur verbo caritatis Christi, quo erudit adfidem et ferit, Sicut quoque fatentur tales conversi, haue doctriiiam ita penetrareet ferire cor ut uullam aliam. Verbum igitur e.st sagitta, de qua hiePropheta dicit, Sicut nos quoque Germanica figura verbum sagittani dicimus: 30S)er Pfeil !ompt nid^t qu§ bcm toä)ex, Item: 6in \t\ä), ber ntc^t blutet.' Ete.st emphasis in hac figura, quod non simplicitcr verbum signiticatui', sedSDioW). 7, 29 acutissima verba, peuetraucia et stinuilancia animum, Sicut IMatth. 7. deChristo dicunt, 'quod populus stupuerit ad doctrinam Christi, Docuisse enimeum cum potencia, et non sicut Scribae', qui quasi stertentes docebant 35Sicut Erasmus alias eloquentissimus, in Theologia tamen ita frigide, stupide12 corda hii Urdruck') Sprichw., vgl Vnsre Ausg. Bd. 33, 179, -JO; Bd. öl, 247, 23.

Praelectio in psalmum 45. 1532. 1 1533.] (V. 6) 509Hs] stupide, frigide, cum sit elof|Liiens: e§ trifft nic§t, Irunbet itii^t. Christiverbiim perrumpit. îhil arb|itrium liLberiim, solus Christus suo saugLuiüeredemit. J;a§ tft fcârff, rein fevt» în b[urd^ et gf)et burc§. Ideo istasignifieatio est salut[aris, quia istae sagîttae sie ()C[cidunt, ut vivificent etc.5 i. e. 'verburu dei est efficax et pene^trantius omni gladio'. ©cbt. 4. 12Ideo 'caduiit' i. e. hiimiliautur, des[erunt suas opiniones, relig[iones,studia et adorant te. £)a§ ift felicis[simiis casus: Male steterunt in suafidLUcia et scientia, — in Christi fid[ucia. 3)a§ êtft: 'eadent sub te', ethoc fit non tantum in finibus sed 'in medio', quia v[erbum dei penetrat non10 in rust[icorum dom[os, sed aulas, cameras, corda p[rincipum, Regum.'ßegnas' etc. V[erbum dei est eff[icax et suam for[tunam urget et uon *i. im, 2cessat, donec acqui[rat multos popûlos, qui fuerunt adver[sarii; sed percussisaluta^ribus sagîttis mutantur in alios ho^mines, ineipiunt amare Christum,quem oderunt. Ista ruina consolLatoria, ut cadat sub isto R[ege et sit sua.15 Habetis potentiam et fiuem huius, quae est victoria.Dl] et plumbee scribit, ut appareat eum nihil serio agere, ijüB e§ tüeber ^tlft * Itod^flappet, e§ trifft ttoi^ lounbet nid^t, non ferit, non relinquit stiraulos in animisleetorum. Christi autem verbum perrumpit et sauciat, omnia praesidiafiduciae adimens et soli sanguini Christi redemptionem tribueus, haec pungunt20 animum et vulnerant. Est autem haec vulneratio sahitifera. Sic enimüccidunt haec arma, ut viviticent. Xam verbum Dei est efficax et penetranciusquoväs gladio. Ideo sequitur:Populi caduntsub te.Id est, humiliantur sub te, deserunt sua studia, opiniones, religiones,25 voluptates suas et adorant te. Hie est foelicissimus casus et ruina in salutem,ut, qui ante male steterunt in fiducia propriae iusticiae, hi iam foelicissimeiaceaut in iusticia Christi. Haec autem fiunt, dielt, non in finibus, sed 'inmedio inimicorum' regis, Id est, ubi minime speratur. Penetrat enim Euangelionnon solum in domos rusticorum, sed iu aulas, in cameras et corda30 principunj. Haec est insignis victoria, qua declaratur potentia et efBcaciaverbi, quod urget successum et fortunam suam nee cessat, donec aquiratmultos populos, qui percussi salutaribus sagittis fiant alii homines et incipiantChristum amare, quem oderant ante, incipiant timere et revereri Christum,quem antea ueglexeraut. Hoc est: 'cadere sub eo\ Est autem ruina foelix35 et plena consolationis, quae ostendit potenciani et fortunam verbi.Coepimus autem, sicut scitis, totum Psalmum distribuere in certaspartes, quibus hunc Regem et dominum nostruni describit, verbis vaidepoeticis vel pocius allegoricis. Atque audivimus hactenus de armis et pro-') = haftet, mm Pfeil (s. oben S. 508, 31); f läppet = sehallencl auftrifft (wie eitieOhrfeige, Unsre Ausg. Bd. 47. 241, 26), oder das Bild ist verlassen; s. ünsre Ausg.Bd. 33, 14, 21 e§ ttappl nii^t = macht keinen Eindruck.

ilO Praelectio in psalmum 45. 1532. [1533 ](V. 6)Hb] 14. uctoi).IHuncpsalmum distribuimus ia aliquot partes, quibus R|egemillum, ciôminum nostrum, describit verbis valde poeticis vel pocius allegoricis.Et aud[iviraus de armis suis et profectione in bellum, quomodo sitarmatus gladio, equitatu et omnibus modis, apparatu. Deiude de suo successuet sie, quod sit afflictae conscieutiae tutor. Ideo Carmen videtur jspeeiosum et mundanum regem depingere, sed foris aliter habet: Qui suutde j-egno, afflictissimi, etiam terrores, afflLictiones, tristiciae, despcLrationesSatanae. [S8I. 78''] Dicit ergo pro[pheta hunc RLegeni pro defendendis afflictis,rex afflictoruiii, appreh[cn.

Praelectio in psalmum 45. 1532. [1533] (V. G)511Hs]citates; oportet RLegem uon tantum armatum, instnictum exercitu, sedfort[unatuai. Ut Cic[ero lauclat Pomp[eium de felicitate. Si potens Rex,nihil, uisi fort[unatus, quia in belio max[irue valet fortuna, qûanquam ubiq[ue.Ibi oportet sint angieli raissi in adiutorium istornm RLeguni, qui debent5 Victoria uti, niultitudo et fortitudo exercitus non facit, Sed fortuna.'Sagittae tuae acutae': Sagittas tantum norainat. Significat antem omniatela. Nos vocamus bomb[ardas. Tela sunt igiiita et acuta, si aeuantur procelo et dirigantur per ang[elos, — hostium per fabros et homines. Ideo fortunaest in bello. Is Rlcx debet: Non solum defendes at'LHictos, sed prosternes10 adversarios et in uiedio fi-ementiuiu ad[versariorum habebis pop[ulum obedientenitibi, sine inuro, munitiouibus exposituni otnnibus malis. Quisdefendit has oves a lupis? In hoc R[ege est uovum: suos fidLcles militesponit in medium inimicorum, dat eis tela, prosternit et tanien conservatsuos invitis portis inferi. Si ocûlis spiritualibus videremus, quam nos15 'diabLolus circumeat', qLuam etiam prLincipes et Episcopi. Sed hoc nihil i. suetvi 5, sS liomines vik Strich zu dirigantur yezogen 13 eis] eiDr]cessu, nihil est. In bello autem dominatur fortuna, quia est res magna,quae humana prudencia non potest regi; nusquam enim minus respoudenteventus consiliis quam in bello, qnare necesse est fortnnam divinitus donariet adesse penes eum, qui vincit, Angelos. Neque euiiu robur exercitus ad20 victoriara comparandam satis est, Sed successus etiam requiritur. PorroPropheta inter foelicia nostri regis arma sagittas tantum nominat. Coniplectiturautem hoc nomine, tanquam praecipuo, omnia alia tela, sicut nosBombardas inter praecipua nuineramus. Emphasis autem est, quod sagittasvocat acutas, nempe quod aeuantur de coelo et dirigantur per Spirituni25 sanctum. Quando enim is adest, tum demum sagittae acutae sunt. Hostiumarma in speciem quoque acuta videntur, Sed quia acuuntur tantum a fabriset hominibus, non penetrant. Haec autem ita feriuut et penetrant, ut prosternanturadversarii et, quod mirabilius est, ut noster Rex in niedio fremituadversariorum habeat populum sibi servientem. Christus enim habet regnum30 suum iu mundo sine muro, sine uUis munitionibus, expositum omnibuspericulis et malis, tanquam 'oves positas in medio liiporum'. Has oves OTiUH;. 10, ic(juis defendet? haud enim dul)ia est victoria, si ovis cum lupo committatur,et tarnen Christus hoc solet, ponit suos fideles milites, tanquam oves, iumedio inimicorum, subministrat eis vim et tela, qnibus prosternantur hostes,35 convertautur autem et serventur sui, invitis etiam portis int'erorum. Hocautem tum pateret, si oculis [SBg. E] spiritualibus posseraus cernere multitudinemdiabolorum, quibus sunius septi. Quanquam enim septi snnius undiqueindiguantibus et frementibus Episcopis ac Principibus, qui cupinut nosextinctos, qui iaculantur proditionibus et tectis consiliis ad nos perdendos,

512 Praelectio in psalmum 45. 1532. [1533.] (V. 6)Hs] ad bel[lum spirituale, quo circuiufusi iiifiniti.s demonibu.s; non dnbiuin, quiapetat nos Sat[an totis virib[us, quia, quo miuus potest nocere, hoc niagisvult et magis irascitur, quia non furiosus sed furia. [3B[. 79*] Ideo, si videreniusistas insid|îas diabioli, plane desp[eremus. Dominus: consistite, estoteforteL.s in bello, habetis 'sag[ittas', pereutite. Sed quid nos erga diab[olum? s•i. Sbn. 6, isHeliz[aeus: 'Plures' etc. Si ibi 10 diabLoli, etiara 20 angeli. Et nisi esset,iam lang für ben galgen.' Sumus in aeie, quia docemus verbum recte,Christum in concioiübus, canticis, Et vivimus, quantura possumus, secunduniE[uangelium.'In medio Regis': etiam consolatorium. De 2. in 3. transit'^, quod mdeus per hec verba avertit nostros timores. Non sunt ve-stri inimici, sedRegis; ista patimini a diab[olo nou propter vos, .sed propter me, et meaculpa. Sunt igitur inimici regis. Ideo praedicate, eos sustinete, doceteillum Christum, ego ero mnrus ignicus in Circuitu popûli mei, non indiget2.!D!oicu,2ott)[Ott, gtaben, |(i)Ut.^ Sicut fecit in mari rubro, übt posuit inter etc. murum ir.3 die Blattziffer 79 neben (81) 11 (per) per*) Eine, alte Redensart mit für fror) den G. ist nicht bekannt; Sinn = waren»umgebracht; s. Z. -27. '-) Zum Sinn vgl. unten im Briick, Z. St. ') = Damm.Dr] Tarnen hoc nihil est ad bellum illud spirituale, quod sumus circumfusiundique multis milibus demonum, qui evomunt contra nos totum infernumet maximis exercitibus nos adoriuntur. Neque enim dubium est, quin petatnos Satan totis viribus, et quo minus nocere potest, eo plus vult et cooaturnocere, nee est simpliciter furiosus, sed ipsa furia. Desperareinus igitur, si 20ista pericula et conatus Satanae oranes videremns. Deus autera et Rexuoster consolatur nos: estote fortes, incjuit, in bello, pugnate, habetis taelaet sagittas acutas, eas eiaculemini in hostem, aderit successus. Sed quamimpar hie est congressus? quid ego sura, imo quid mille nostrura sunt ad2. söit. 6, if. unimi diabolura? Hie opus est, ut dicamus cum Helisaeo: 'Plures nobiscuni ässunt quam cum illis\ Ubi enim sunt viginti diaboli, ibi sunt centumAngeli, Et nisi hoc esset, iamdudum periissemus. Tum enim sumus inacie, quaodo docemus verbam, qiiando praedicamus et laudamus Christumet deinde vivimus, quantum potest fieri, seoundum Euangelion et verbum Dei.Accipiamus igitur hunc locum etiam pro consolatione, ijuod dicit: 'in somedio inimicorum regis',quanquam est mutatio secundae pereonae in tcrciam,Hebraeis valde communis. Deus enim avertit per haec verba omnes nostrostimores in suam personam, quod vocat non nostros inimicos sed inimicosregis, quasi dicat: Vos patimini ista a diabolo non propter vos, sed propterme, ego sum reus, Ego sum, quem potit Satan, mea culpa est, contra me 3,1iusanit mundus, quare igitur vos desperatis? quare vexamini terroribus etdesperatione? Non sunt inimici vestri, sed mei, qui sum R«x vester. Vos

Praelectio in psalmum 45. 1532. [1533.] (V. 6) 513Hs]ignicum. Tpse.videt, nos non; sed audimus eum dic[ere, ipse non mentitur.Ipse iaciilatur diabLolus in s[anctos, ut contristet. Et econtra ego praedico,converto per verbum et deduco multos ad Christum. Ipse econtra fcîeftnac^ mir, sed ego iterum respicio regem et vineo. In medio ergo inirai-5 corum huius regis etc. Diab[olus fan fo Ötel, ut auferat fidem, imo veritateraChristi potest obscurare; si Christus subtrahit manum, non solumoccid[it corporaliter. Ideo nihil viribLUS nostris efficimus, sed respiciendumin Christum, propter quem diabôlus me persequitur, quod eum colo etc.victoriam habebit Christus. 2son solum defendit Christianos, sed etiam vincit10 adversaLrios, rapit spolia; qui hactenus fuerunt diabLoli spolia, nos rapimus.In corde, ha fte am aiiex fterijten ftnb. 'Sagittae' sunt praedicationes nostrae, 5t! -fg, 2Esa. : 'Sumam te mihi in acrum\ Apostolus et praedicator est sagitta, sie etiam2 (@§) Ipse 9 habebit c aus habet 12 sagitta(t)Dr] igitur pergite docendo et praedicando, sustinete afflictiones et sinite raecontra illos pugnare. Ego videbo, quomodo defendam vos, Ero vobis murus15 ignitus in circuitu vestri, qui estis populus meus. Non opus habetis fossisaut aeneis muris, bene defeudam vos, sicut defendi populum meum ad marerubrum, quando posui inter eum et Pharaonem nubem igneam, per quam2.3Jiofei4,2onon potest ue Satan quidem perrumpere, qui videt illum igneum mimim,nos neu \-idemus. Credamus autem Deo affirmauti, quod nos tueatur, quod20 simus circumvaUati igneo muro, per quem Satan perrumpere non potest.E longinquo igitur iaculatur in nos ignita tela, ut contristet nos. Nosvicissim latentes post illum murum in ipsum iaculamur, et eos, qui suntcontristati aut non conversi, eonsolamur verbo et convertimus sicque adChristum redueimus. Id quia dolet diabolo, parat in nos alia taela. Ibi25 iterum respicmius ad Regem nostrum Christum et vincimus. Sie nullumab armis ocium est, sed pugnamus cum demouibus die noctuque. Hoc est,quod dicit Psalmus: 'in medio iniraicorum tuorum cadent populi'. Nisieuim Christus esset murus et dux noster, non consisteremus uno momento,Quia diabolus tam potens est, ut et fidem eripere et veritatem Christi ob-30 scurare possit. Si igitur Christus manum subtraheret, non solum corporaSatan perderet, sed et spiritum subverteret. Ergo nihil contra eum nostrisviribus etficere possumus, sed est respiciendum ad hunc regem et sciendum,quod sit eiusmodi ßex, quem diabolus persequitur. Si igitur propter Christumpatimur, irruat in nos, quicquid est malorum et pericuiorum, noster35 Rex habebit victoriam. Nee solum nos defendet, sed etiam vincet, rapiet,spoliabit adversarios et plures lucrifaeiet, ut, qui hactenus fnerint diabolispolia et arma, illi a nobis per verbum erepti traducantur ad fidem. Hocest, quod dicit: 'in medio inimieorum' vel 'in corde', Ubi plurimum \T.deturroboris esse contra Christum, ut iu aulis principum etc.fiutêtl aBette. XL, 2 33

514 Praelectio in psalmum 45. 1532. [1533.] (V. 6)Ha] verbum suum. Sic s[piritus sâncti verbum est efficax sagitta, quia errantesrevocat, dirigit errantes, argiiit etc.; iniuimerabiles fructu-s verbi, est quaedamres omnipotens. S)ie pfetl[e etc. dicitur de istis acutis verbis etargutisdictis.[SBI. 79 •] Est R[ex consolationis plenissimus et victoriosiss[imus contrahostes. Certi sumus de consol[atioue et victoria, quia nihil esset, semperpati iaculantes hostes et non sequi victorias. 'Deo g[ratias, qui dedit2. fiot, 2, 14 victoriam per Christum', 2. Cor. 2., semper triumphat, qua non succumbimiis,non mutamus verbum, negamus Christum, sed perseveramns doccndo,confitendo, aliquando infirmius. Rex victoriosus adiuvat etc.Hactenus descriptus pro sua persona, sapLientia, armis, victoriis, administra[tione,miseroruni. 2)ie leut ifühin xni)ex luft ad Christum a,eâbtquam uos. Ipsi delectati solum auditu Christi, noti pracsente Christo. ^l)i1 vor sipiritu9 schon einmal est sagitta(t) 7 victorias c ans bistoii.as 73 non(toto) über non praesente Christo ste/U nosDr] Parum autem refert, sicut supra dixi, accipiasne sagittam pro verbo3ei. 49, 5ipso an pro doctore et ministro verbi, sicut apud Esaiam: 'Assumam te ismihi iu acrum', et ca. 49. : 'Posuit me sicut electam sagittam'. Apostohisenim, qui docet verbum, et quasi sagitta acuta. Sic etiara verbum Spiritussancti est sagitta acuta, id est, foelix et fortunata et efficax. Neque euimverbum est ociosiun, sed multa ac magna eflficit, contristatos erigit, perplexosdirigit, errantes revocat et redarguit et multos alios innumerabiles fructus 20parit ac plane est res quaedam omnipotens, merito igitur vocatur sagittaacuta.Ergo uoster Rex est defeusor et salvator miserorum, plenissimus consolationeerga humiles et afflictos et victoriosissimus contra hostes et induratos.Ac quidem certi sumus de victoria, modo retineamus hunc regem. 25Cuiusmodi enim hoc esset regnum, semper in mediis hostibus versari, expositumOmnibus omniura insidiis et telis esse, semper pati et premi?Necesse est vicissitudinem aliquam esse et tam multa passis aliquandovictoriam contingere. Certa igitur est victoria, modo perduremus, Sicuts.Roc. 2, II Paulus 2. Cor. 2. dicit: 'Gratias Deo ago, qui uos semper triumphare facit 30iu Christo Ihesu'. Neque enim succumbunt Christian! desperationi et diftidenciae,non mutant verbum, non uegant Christum, sed perseverant docendoet confitentur, aliquando quidem robuste, aliquando autem debiliter. Estenim rex victoriosus et rex miserorum, qui nos potest erigere, etiam si aliquandosimus iufirmi. 35Hactenus descripsit regem iu sua persona, sapientia, armis, victoriis, admiuistrationeetc. et fecit cimi elegantissimum et iucundissimum regem miserorum.Videmus autem in huiusmodi suavibus descriptionibus sanctos homines solo

Praelectio in psalmuni 45. 1532. [1533.] (V. 6) 515Hs] neiget 3lom. ' Sequitnr quasi altera pars de ßLege domestico et domi regente.Rex habet tribunal et iudicium et fol ins fpredên. Ideo omne Reguum habetconsistorlum, qiiia Regis est iudicare, habet libLrum et gLiLdiuni in manu,hactenus gladium; armis deeoratus et libro etc., ut possit regeLre tempore5 belli et pacis: victoriosus et defendit suos fortunatus; lustus domi, ein feiltbifcip[lin gehalten et fortiter, cedere adver[Bai-ios et redigere ad obedientiam,ad pacem.'Sedes tua': Iste versus tractatus per Eb., ubi pars eius applicitur ad^jb. i.sdivinitatem. Nos noa solum habemus hie, quod sit v[erus deus, sed quod •10 conservet discip[linam et iusticiam in regno suo. i. e. thronus tuus Regiusest eternus thro[nus. S)a§ ift fret) et aui gerebt de proLpheta, ubi nondumrevelatum E[iiangelimn. posse dieere et desc[ribere eterLnum Rêgem, ubinon succedit altera persona, hoc non potest intelligi de temporali Rêge;5 victoriosus mit Strich zu belli gezogen•) &[/. je eigcr ßljrift; rgl. Unsre Ausg. Bd. 34', 109, 5.Dr] auditu faturi Christi niagis laetatos esse magisque ineensos amore eius, quam nosiam exhibito Christo letamur aut afficimur, ut verum esse appareat prover-15 bium, quo propius sunt homines Romam, eo nequiores esse. 'Impinguatus,incrassatus, dilatatus est servus meus', inquit Moses, 'et recalcitravit'. Quias. süioiesa.isenim obruti sumiis verbo, ideo negligimus. Si verbum non esset tanicopiosum, fortasse essemus dijigeiiciores. Oportet tameu abundare verbumpropter pios. Sed redeo ad Psalmum. Sequitur iam altera pars de regeso domestico et domi sedente ac dicente ius. Nam hoc quoque ad ofBciumregis pertinet, ut habeat consistorium et tribunal, et pingitur Imperator nonsolum gladium altera manu tenens, sed altera etiam librum. Hacteuus igiturgladium descripsit, nunc librum describet, Sicut lustinianus dieit de imperatore,oportere eum armis decoratum et legibus armatum esse^, Mira et30 nova figura oratiouis, quod leges armaiit, gladius ornat. Voluit autemsignificare coniuncta haec esse debere, administrationem tempore belli foriset tempore pacis domi. Ad tempus pacis requiiitur iusticia et aequitas, adtempus belli arma, ut foris sit fortunatus et fortis, domi autem iustus.Sedes tua, Deus, in saeculum saeculi. v. 725 Hie versus satis tractatus est in Epistola ad Hebraeos ca. 1., quan- vetr. i, squam ibi tantum pars eius tractatur et applicatur ad probandam diNdnitatemChristi. Nos autem ex hoc loco non solum id discimus, Christum essenatm-a verum Deum, Sed etiam monemur de officio eius, de dicendo iureet conservanda disciplina iraperii. 'Sedes tua', inquit, id est, thronus tuus35 regius est aeternus. Est libera confessio et plena admirationis, quod ante•) Codex lustinianus, Corpus iuris dv. Vol. II (Berolini 1906) pag. 2.33*

516 Praelectio in psalmum 45. 1532. [1533.] (V. 7)Hs] ideo nou est temporale Regnum, quia omiies scrip[turae dieunt, definitumi.Sot. if.,22omiiem ho^minem mori: 'lu adam omnos mort[iii.^ Cum ergo dicituimortalis,impossibile dici, quod sit eternns alifjuis. Ideo is K[ex non corporalis.Ideo suavis[simum Regnum pro afBictis. 1. Reg[num eins etemum,sedes, et ipse. Ergo non corporaliter rex nee curat aurum, arg[entum et sSS. squae regni temporalis. 2. quia, eum sit verus homo, — quia 'speciosusprae filiis', — Ideo oportet aliani vitam tiabeat, [Sl. 80°] ubi regnat. Ubipuleh[er filius. Si homo, ergo mortalis, — et tarnen eternus. ista 2 tetm*jU JQtn. Ibi mors et regnat sphera activorum et pas|sivorum, — et tarneneternus. Ergo concluditur ibi resur[rectio mortLuorum, Ut relinquat haue i»3or). ifl, 28 vitam et suscip[iat eter[nam. Ideo dixit in Euangelio: 'desero mundum etvado ad PLatrem', i. e. istam mortalitatem ', quam gessi apud vos, et accipiamreg[num et ero R|ex iu vita et^rna pro suis, quam incipit in hac vita.J omnes c ous omnis 5 ipse c aus ipsa 8 eteruus r aus eternae 2 c aus 3y Ibi mit Strich zu filius Z. S gezogen 10 Ut ist auf ergo (jeschrieben')Erg. desero.Dr] revelatum Euangelium praedicit eiusmodi regem, cui non succedat alia persona,sed qui aetei'uus administret regnum suum in saecula. Non ergo npotest intelligi Psalmus de regno temporali aut de rege, qui tantum sit.sov. i.s, 22homo, quia definitum est omnes debere luori, secundum illud: 'in AdamSB.3omnes mortui sunt'. Ergo impossibile est posse de homine dici, quod sitRex aeternus, sed est clara probatio, non esse regnum corporale, de quohie dicit. Nam cum dicit .sedem aeternara et ipsum quoque, qui regit, 20aeternum esse, sequitur non esse corporalem aut temporalem regem, quicuret aurum, argentum et caetera, quae sunt regni temporalis.Secundo hoc quo(|ue .sequitur, cum sit verus homo (quia dicit esse'speciosum prae filiis hominum'), habere cum aliani vitam, quam haec est,in qua nos vivimus. Et tamen, quia scriptum est, esse eum speciosum, et 25apparet esse hominem et per consequens etiam esse mortalem, et tamenquoque aeternum, quia 'sedes tua in aeternum, Dens'. Haec iam inter secompara. Textus enim dicit, Eum esse inter filios hominum, ubi morsregnat, ergo necesse est eum mori, et tamen dicit aeternum fore. Concluditurergo ex hoc loco resurrectio mortuorum, quod noster Rex eiusmodi 30sit, qui verus Deus homo factus, tandem sicut alii homines moriatur etrelinquat hanc vitam, ac resurgens ex morte accipiat \atam aeternam, utsit Rex vitae aeternae, qui tamen in hac mortali vita vixerit. Sicut dicit3oi). 16, asin lohan.: 'Desero mundum et vado ad Patrem', id est, derelinquam hocministerium, quod hactenus in mundo inter vos gessi, et ibo ad Patrem, sshoc est, accipiam regnum et aliam vitam, ut sim Rex aeternae vitae prooranibus meis fidelibus, quam aeternam vitam hie quoque incipit in corde

Praelec-tio in psalmum 45. 1532. [1533.] (V. 71 517Hsjln corde iucipimus, qiiia baptisati et credimus. Ergo principium vîfaeeternae habemus, primitias spiritus, .sed tarnen tenuem gustum; boä) gleidîDol ijin ein. Cum sit homo verus, et tarnen non reg[num temporale, et emort[e resurLrexit, ergo deus verus, quia vincere mortem non est humanae5 creaturae. Ideo fol dominus fein, qui 'devora[vit mortem et in lucem' etc.>-2i''i-i.ioIdeo etiam expresse vocat[ur deus. Est etiam R[ex, regnat in eterna vita,verus passus, mortuus, resurrectus deus naturaliter, qui in semetipso, quiaillam humanitatem 'non potuit mors retinere', Pet., quia bumanitas sie «m-unita cum divinitate, ut constituat unam personam. Deus nescit mori, et10 deus coniunctus cum humanitate. Ideo impossibüe etc. qLuisquis iam illamdi%'inam personam apprebendit et ei adbeserit, evadet etiam mortem, nonsuis virib[us, sed beneficio eius. Ego ipse factus 'mors mortis peccatum peccato'. fiol-is. '•i2. 2411 nonDr] Dostro. Nam cum ineipimus credere in Christum, postquam baptizati sumus,tunc secundum fidem et verbnm sumus liberi a morte, a peccato et a diabolo,15 ergo principium vitae aeternae et primicias habemus in hac vita et tenuemquendam gustum, irrupimus ad vestibulum, mox exuti hac carne, omniaplenissimepercepturi.Patet igitur ex hoc loco, Christum esse verum hominem et tarnenesse quoque regem non temporalem, sed aeternum, hoc est, verum etiam20 Deum, qui, quanquam mortuus sit, tamen resurrexerit a morte. Nam mortemvincere non est hominis aut Creaturae. Siciit enim tota Creatio unins Deiest, ita (juoque vitani, quae ipsa quoque creatura Dei est, nemo praeterDeum creat. Consequitur igitur Christum verum esse Deum, siquidem creatvitam et mortem devorat. Ideo expresse hie Deum nominal et cum sie25 describit, quod sit Deus et homo, et naturaliter Deus et Dominus mortis,qui mortem in semetipso pro omnibus nobis vicit, 'quem mors tenere non apo. a, 24potuit', sicut Petrus dicit, quia tenuisset divinam personam, compositam(quanquam Sophistae vetant sie loqui) seu unitam ex duabus naturis, utunam personam constituat, quae sit verus Deus et verus homo, quam si30 vorasset Satan, diceretur vorasse di^^.nitatem seu divinam personam. Deusautem nescit mori, sie nee humanitas cum divinitate unita mori potuit.Ergo etiam quicquid illa persona diN-ina apprebendit, quicquid ei adhae.serit,hoc etiam evadet mortem, non suis viribus, sed beneficio huius personaedivinae, Sicut dixit: 'Confidite, ego vici mundum', Item: 'Ego vivo et vos |JJ]; j^'Jg35 vivetis'. 'Ego sum factus mors morti et peccatum peccato', sicut Prophetae ô\. 13, uet Apostoli loquuntur. Quod igitur ego mortem evado, qui tarnen morti obpeccatum addictus sum, est effectus non mearum \-irium, sed Christi donantis,Qui dicit: Ego sum Princeps vitae, persona immortalis, a morte invincibilis.Xunc ergo conglutinemini mecum, adhaerete mihi et efficiamini membra mea,

518 Praelectio in psalmum 45. 1532. [1533.] (V. 7)Hs]Si ego etiam, non raeis viribus, sed istuui donum. Ipse deus, imruortalispersona, invincibilis a morte, ideo couglutinemini meciim, et ubi ego mansero,illic vos. Sic regnat et iu hac VLita incipit. quo ad uos, est imperi.ftor.15,24 fectum regnum, g|et erft an. Cum vero 'trad[et regnum patri', hJttbS anbei'§fein; boS ift: Hie incipere reg|num vitae, destruere mortem, et postea sempermauere in eo. Ideo non phanta[sias .suadet ut Sop[hi.stae et Tuqcae, quirelegaut Christum in angulum et otiosum: Mah[ometum successisse. SicPap[istae dicunt otiosum. Invocant Mariam et Sanctos. iioc est Christumreddere otiosum. oportet reddere operantem, dare sedem, iudicare, administrareiusticiam. Ipse non deserit baptismum, praedicatur.[931. SO*"] Ibi quotquot verba de Christo, illa omnia facit ipse. quicunquedefenditur a peccato, phaLuaticis spiritibus, hoc totum facit Christus in5 bo§ ift o 9 über recklere operantem steht credere regnanteni über sedem stehtsceptrum vor administrare steht pugn.are vor der Zeile aber administrare steht donarezu 11 steht am Rande: lUara lectiouem melius excepit M. Veit, SpLectabilis decanandus'') Vgl. Einleitimg oben S. 18S.Dr] tune fiet, ut, ubi ego sum, ibi etiam vos sitis. Talern igitur habemus regem,qui sie reguat in hac vita incipieus aeternam vitam. Est autem imperfectumregnum quo ad nos, quia inchoatum tantum est, nou est perfectum, tum nI.Hot. 15, 24 autem perficietur, cum 'tradet regnum Patri'. Ibi perfecte cernetur Deusde faciead faciem.Interim, dum hie vivimus, est hoc officium Christi, ut incipiat regnumvitae et destruat regnum mortis et peccati, donec transferat suos ex hacmiseria in aeternam vitam. Non est igitur sie cogitandum de Christo, sicut 20vel Turcae, qui relegant Christum ociosum in anguhmi quendam et arbitranturei successisse Mahometum, vel Papistae, qui nihilo melius existimantChristum ociose alicubi sedere et expectare iudicii diem, quo sit fulminaturusin peccatores. Ideo confugiunt ad intercessiones sanctorum, Invocant Beatamvirginem et alios sanctos. Hoc autem est Christum ociosum reddere, quod ssnon est faciendum, Sed oportet eum reddere operantem, credere reguantempugnare, habere sedem et sceptrum, conservare iusticiam et donare et haecomnia quotidie magna virtute in Ecclesia facere, Sicut videmus, quod scripturaetractantur et exponuntur et vivitur etiam, quantum per infirmitateminnatam licet. Quotquot ibi verba de Christo audiuntur, ea hoc sonant, soquod ipse omnia facit. Quicunque defenditur a peccato, a spiritibus fanaticiset aliis malis, a Christo defenditur, qui facit haec in nobis et per nos.Nisi enim in nobis esset, ne unum quidem verbum de ipso possemus loqui,i.sfov. 12, sSicut Paulus testatur 1. Cor. 12.: 'Nemo potest dicere: Dominus lesus, nisiin Spiritu sancto.' Igitur Christus non est ociosus, sicut esset, si nos 35taceremus, Sicut apud Papistas et alias sectas et Turcas est ociosus, apud

1Praelectio in psalmum 15. 1532. [1533.] (V. 7) 519Hs] uobis, per uos. Absente ipso nemo unum verbum posset loqui. Ideo noaest otiosus. TuDC esset otiosiis, si taceremtis, nt Apud Pap[istas, Tur[cas,Sch[wermeros est otiosus, quia uolunt euni regere super se. Sed apud nosvivit, facit, cogLitat, loquitun- omnia. Proprio in hac vita adniiiiistrat iu.sti-6 tiam Christus, quia, ubi baptisati et per Euangelium iliuiuiuati, nihiloiniunsest rel[iquum pLeccatura in carne nostra, infinita diab[oli tela eruuipunt,sectae, sunt Clu'istiani negl[igentes, non luctantur valde. Tbi Christi of[ficiiim,quotidie vincere tenta[tiones, 'expurg[are vetus pig^mentum'. Ilia f[iduciainov. .s, 7creseat indies, si quis labatur, ut revertatur; Si econtra, annuutietur ei ira10 dei et negatio communionis. Eo tendant omnia, ut fjdes augescat, ut Corporaconservemus in casti[tate, patieotia et sie pugnemus contra feces peccati;quia, quando arguo in coiicione, est correptio dei. S)Q§ lêtft resisterepeccato r6pul[Udanti, ad Eb., 'deponere circumstans p[eccatum et v[olens ^cbv. 12, inos gravare'; quia Christiani labuntur cog[itatione irae, superbiae, diab|ôlus16 etiam adest, divexat tristicia, despeLratione, et PapListae, Rotte[iises pleui1 unum o hinter loqui ist 'Non dicit in spiritu", 1. Cor. 12. [V, 3] vom Bande eingewiesen3 est, otiosus 4 omnia 7 Christi c aus Christus 8 über pigimentumsteht ut augere[t suum regnumDr]quos nihil facit, quia 'uolunt eum regere super se'. Sed apud nos cogitat, sut. i9. ufacit, vivit omnia nostra.Reguum Christi igitur proprie hoc est, quod administrat in hac vitaet post haue vitani perfecte couferet iusticiam et vitam aeteruam. Id tarnen20 hoc modo faciet: Postquam sumus baptizati et illuminati Euangelio accoepimus confidere et adhaerere huic regi, nihilominus tarnen manet reliquumin carne nostra peccatum et erumpunt infinita diaboli taela, mali mores,sectae, Infirmitas, quod Christiani sunt negügentes tarn in operibus quamin verbo nee valde luctantur. Jbi maxime cernitur sedes Christi et officium,25 ut expurget vetus fermentum et augeat suuni regnum et vincat subnascenciamala. Atijue haec est divina iusticia, quae subinde crescit, ut, si quislabitur, revertatur, si nolit, ut excommunicetur, ut aununcietur ei ira Dei etnegacio communionis, quae est in Christo. Pertinent autem omnia haec eo,ut fides augescat et nos crescamus in agnitione Dei et corpus qnoque nostrum30 mortificetur et conservetur in castitate, paciencia et aliis Christianis virtutibuset pugnemus contra feces jjeccati. Sunt autem omnia haec Christi officia.Quando igitur vel publice in coneionibus vel privatim arguo et corripiohomines, Christus corripit. Atque hoc est repugnare peccato repullulanti et'deponere pondus et circuustans peccatum', Sicut ad Ebr. 12. vocat. GravatCTi». 12.35 euim uos et sollicitat assidue, sicut videmus Christiauos crebro labi. lamlabor cogitatione irae aut superbiae, iam a Satana vexor tristicia aut desperatione,Iam Papa et sectae irruunt pleni scandalis, qui contra me pugnant.

520 Praelectio in psalmum 45. 1532. [1533.] (V. 7)Hs] .scaud[alis, qui pug;Dant contra me. Ibi resisto, arguo, adhortor. Ista oinnia9(0111 6, i2facit Christus, qui sedet et iudicat. 'Ne patiamini, ut p[eccatum reguet', utP[aulus Ro. 6. S)a§ tft iudicare. Ut in Civitate nunquam tarn from cives,RustLici, oportet princeps pouat ludices, Sic intcr Christianos non tarn pii,adhuc reliquiae superbiae etc. Et iliae teutaut nos, ibi praedicaudum, corri- sgendum vel orandum et pugnandum contra ista omnia. S)a§ lêift iudicaresiöm. 7, 23 reppullulantia vitia in carne nostra, quae 'milit|ânt et capti^vant' nos. Etnisi Ctiristus thronum |telt et esset otiosus, nunquam observaremus, ancrederemus. Sed hoc signura, Christum iudicare, quod auditur vox castigationis,increp[ationis diaboli affligentis, Rottarum impetentium scandalis. lotalia fuhniua ex eins throno veniunt. Ideo assuesce Ecclesiam dei credereSanctam. sap[ientes viri offenduntur in ecclesia, quia, ubi aud[iunt EcLclesiam10 Rottarum mit Strich zu castigationis Z. 9}10 gezogen 12 offenduntur] defenduntur,woran korrigiertDr] Ibi oppono nie et resisto, arguo et adhortor. Haec anteni omnia quis facit?Christus nimiruni, qui sedet et iudicat contra peccatum repullulans. ludi-3iöm,e,i2 cium igitur huius regis est, quod Paulus dicit: 'ne regnet peccatum in ismortaH corpore vestro, sed domiuemini eins concupiscenciae'. Sicut enimnulla unquam civitas tarn habet obedientes et bonos cives, ut non opushabeat iudicüs et magistratibus, Ita semper latent apud Christianos in carneet sensibus animae reliquiae irae, superbiae, libidinis etc., quae conantur caputexerere et subinde tentant nos. Ibi opus verbo est, ut verbum legas, audias, 20mediteris, abeas in cubiculum et flexo genu ores; hoc demum est repullulanspeccatum premere, quod railitat contra nos et captivat nos. Quare Christianonecesse est sie repugnare. Quodsi non repugnaverimus hoc modo,sed ociosi erimus et non vel nos vel alios arguerimus, non poterimus observare,vere ne credamus nee ne. Hoc autem est signum Christum iudicare 35et esse efficacem inter nos, quod auditur adhuc vox obiurgationis et consilii,vox increpationis diaboli, vox qua vexantur et affliguntur Sectae, qua impediunturet reprehenduntur scandala. Haec fulmina ex throno Christiprocedunt et sunt certa indicia, quod adsit Christus et iudicet. Crescitautem fides et coeteri fidei fructus per illud iudicium, quod Christus in 30nobis exercet.Quare vos diseite aperire oculos et Ecclesiam cognoscere et crederesanctam. Omnes enim sapientes homines offenduntur hodie hac specieEcclesiae. Quia enim ratio audit, Ecclesiam esse sanctam et sine macula,putat Christianos esse sine omni macula. Et quidetn ipsi Christiani aegre 35scandala illa, in quibus aliquando sunt, superare possunt et ipsi quoque exopenbus concludunt: Tu non es sie purus a peccatis, ergo non es Christianus.Quare oportet hie eerto definire, quid sit sanctus. Non euim

Praelectio in psalmum 45. 1532. [1533.] (V. 7) 521Hs]sine macula, putaut Christiauos omnes sine macula esse. [Sl. 81*] Imo Christianinon etc. Si debet ecclesia esse sine macula: ergo tu uou es SLanctus.S)a§ êift nid^t S[aucta ecclesia: nullum adesse p[eceatnm. PLaulus: ' Non Möm. 6. 12regnet, ut obed[iatis'. Peccatum adest, sed uon regnat. Ec[clesia dei est6 illa, quae secundum primitias, non decumas. Per Christum, quando estsancta, et propter istud nomeu. Et latent p[eccata, sed servientia et quandoqueerumpunt et sunt concupiscentiae, sed tamen ego coherceo. Sanctumergo esse in capite et nomine Christi. Sic canes murmurant, et, qui inWnculis, libenter vellent ferae. Sic peccatum. DiabLolus vult nos con-10 tristare et fidem auferre. Ibi erigendum cor in fidLUcia. Sic ecclesia intelligaturet credatur Sâncta. (|§ tjeift ntd^t: Video EcLclesiam S[anctani. tuvädebis eara peccantem, palpabilem, peceata, scandala. Sed credo Ecciesiam,quia credo, quod sit Christi et Christus capuL Est Sanctitas credibilis,2 tu o 6 nomen c aus nomineDr] dicitur sancta Ecclesia, quod nullum habeat peccatum. Nam Paulus dicit:IS 'Non regnet peccatmn, scilicet ut obediatis ei'. Fatetur in Christianis esseSRöm.s.iapeccatimi et concupiscentiam, et adhortatur, ne sinant peccatum regnare.Ergo sancta Ecclesia est et dicitur sancta secundum primicias, non secundumdecimas et plenitudinem. Est sancta fide in nomine Christi, in quo habetpuritatem, in se non habet, sed propter eius nomen est sancta. Latent20 enim peceata in sanctis, sed tamen peceata serviencia, non regnancia, quaealiquando erumpunt quidem, ut commoveantur impaciencia, tristicia, desperationeetc. Hae sunt concupiscenciae peccati, sed non dominium. Quanquamenim premunt me, nihilominus tamen arripio Christum et conculcoistara impacienciam , tristiciam ac reliquias peccati eoerceo. Ecclesia igitur25 est sancta in capite Christo et est pura in nomine Christi, sed non estsancta et pura in se et in peccatis latentibus et murmurantibus, sicut [SBg.F]ferae bestiae catenis vinctae murmurant et iiocere eupiunt. Nam peccatumnostrum est constrictum vinculis et incarceratum, Libenter quidem essetsolutum vinculis et liberum, Sed repugnandum est. Si diabolus vult te30 coniicere in tristiciam et fidem auferre, ibi enge te in fide et die ad cum:Fuge, Sathan, et tace. Christus meus vivit. Sic cum Sectae turbas movent,die: Taceatis, Hie est verbum Dei, quod non evertetis etc.Debet igitur Ecclesia intelligi et credi sancta, non debet %äderi sancta,Quia Articulus fidei dicit: 'Credo sanctam', non: video sanctam. Quodsi35 secundum \T.sum iudicare voles, Nädebis eam peccatriceni esse, videbis multaet infinita scandala, fratres passionatos (ut vocant), alium impacieutia, aliumira, alium alio modo irritari. Non igitur scriptum est: video Ecciesiamsanctam, sed: credo, quia non habet propriam iusticiam ex se, sed exChristo, qui Caput eius est, et in hac fide perspicio eius sanctitatem, quae

522 I'raeleclio in psalmum 45. 1532. (1.5.3o.] (V. 7)Hs]iion palpabilis. Ego clico propter illos, ubi ein bletterltti auffmu|en.'Econtra, qiiod ip.si toti lepro.si. Nmu isti Chiistiani e.sseut? (lorauiinl,bibuiit. Ibi tion acerba odia etc., ])atientiain, couso]|ationeni, verbum purumde Chri-sto, quae siuit veri f|ructus et signa ecclesiae. hoc uon vident, needigniis. Mii'a[cula magaa, (jiiod praedico Christum et audio. Disce Eccle- ssiam .sanctam, .sed .sie, ut necessarium exercere Christo iudicium, ubi Christianiresistatit peccato, quia p[eccatuiri est in carLue, quod aifectat reg[uumsuper spiritum. Concupiscentia carnis latet in carne spectata pulch|raiuvencula etc. Si ctiam pius tentetur forma, tarnen cohercet, non perpetrantstupra; sentiunt quidem vitia, sed non permittunt regnum. Sed ut prorsum lonihil hab[eat jieccati, uihil, quia hie scriptum, quod re.x exer[cet iudicium,i. e. purgat peccata, ne fides periclitetur vel desperando etc., sed augeaturfructus Spiritus. Sed nondum erunt perfecti. S)q§ êtft R[egem habere5 dignus c aus dignuni 7 affectat] afFeotant 10 reguuni c aus reguut 11 exericetiudicium o') = einen kleinen Mangel nufbrnischen.Drjest sanctitas credibihs, uon palpabilis aut visibilis. Dico autem haec ideocopio.sius, ad consolationera coutra quosdam, qui, cum vident in nostro cor- ispore exiguara (juandam scabiera, eam mire exaggerant: ecce hi sunt Euaugeliifructus et similia, cum ipsi interim sint penitus leprosi. Non vident neeeuraut periculosa apostemata et uicera, quibus abuudaut, et in nobis levissimaquaeque reprehenduut. Suntne (dieunt) hi Christian! eensendi, inquibus uulla singularis sanctitas apparet? eduut, bibunt, vestiunt, laborant 20sicut alii honiines etc. Seilicet veram sauctitatem Ecclesiae tuis impurisoculis cerneres? ut autem nihU aliud videas, hoe tamen vides, non esseistam acerbitatem odiorum apud eos, quae apud adversarios est. Et habeutpraeterea purum verbum, id traetant studiose, cousolautur so mutuo verbode Christo et alia Christianorum officia faciuut, quae tu non vides, nee 25etiam dignus es ut videas, qui sunt veri fructus et signa certa Ecclesiaeab oculis tuis abscoudita, qui tamen levicula vicia iudieare norunt, magnaautem illa miracula, quae Ecclesia "facit, non vident. Au non enira maguummiraculum est, posse nie docere verbum, alium autem audire, idque invitoet repugnante Satana? Sed indigni sunt, qui haee videant. 30Ergo seitote Elcclesiam esse sanctam, Sed sie, ut Christus ins dicat,ut exerceat fideles purgando peccata et damiiando. Est enim peccatum incarne et affectat regnum super spiritum. Pusillanimitas libeiiter regnaretextincta fide, Libido in carne adolescentis visa puella formosiore libenterregnaret. Sed Christiani nou obsequuntur, et licet titUlentur a peccato, 35tamen cocreent eoneupiseentiam nee perpetrant stupra aut tentant adulteria;senciunt quidem vitia, sed non permittunt regnum concupiscentiae. Tuautem velles eos plane nihil peccati habere. Hoc autem est nescire, quid

Praelectio in psalmum 45. 1532. [1533.] (V. 7) 523Hs] exercitium nostris, i.e. piivgiave, primitias conccptas a bap^tismo augere ettendere ad plenitudiuem; et hoc fit, ut inordeamus cum peccatis. VellemusHuidem facere, adest Christus, vocat ad iudicium etc. Et ubi Christus, ibiilla non committuntur, pravitates semotae sunt, non patiuntur vitia, sed5 arguuntur vehementer. [331. Sl*"] Ergo ibi Christus Rex iudicans non in furore,sediudicio.15. Octob.I'Sedestua, deus. Virga directionis': Sicut auditis, discernitur illeRLex et hoc reg[num Christi ab o^mnibus aliis rLegiiis nniudi plane peromues circumstantias, ut nullo modo inveniatur huic rLegno simile. Si qua10 similitudo, vix est ad umbram. In maiori parte sunt omnia dissimillima,quia hie E[ex est etemus, spi^ritualis, unica persona, quae simul mortalîsimmortalis et sit verus deus, Ut regnare possit contra peccatum, mortem2 Vellemus c aus i. e. 4 committuntur] omittuntur zu 7 steht oben am Bandder /Seite: Absente Sanctis^simo patre nostro' 12 Ut c aus Et')Rörer meint offenbar scherzend einen andern Zuhörer.Dr] sit sanctam Ecclesiam esse, quia scriptum hie est, Christum iudicem esseet sedere in tbrono, Purgare peccata, resistere, ne irrepant seaudala, ne15 nostrae conscientiae obruant nos, ne periciitetur fides desperando, sedaugeantur fruetus Spiritus, pacientia, dilectio etc. Hi auteni frnctus nuuquamerunt perfecti, quia semper sentimus in nobis carnem et sanguiuem.Ideo necesse est purgare de die in diem et primicias in Baptismo conceptasaugere et sie tendere ad plenitudinem. Hoc autem non potest fieri, nisi20 quotidie cum Sathana, lege et peccato pugnemus; vellemus quidem puriesse, sed quia id in hac carne impossibüe est, adest Christus et extinguitpeccatum. Tum redit Satan et iterum tentat nos, adest igitur Christusdenuo et fert opem. Sic, ubi Christus est, non committuntur ista vitia,quanquam senciuntur in carne. Nee tollerantur apud nos adulteria, furta,2s rixae, sed arguuntur vehementius quam usquam alibi. Ergo est uobiscumRex noster iudicans in iudicio, et non in furore, sie ut compescat et extinguatreliquias peccati habitantis in carne nostra.Virga directionis virga regui tui.Hacteuus audivimus, quod Propheta discernit hoc Christi reguum ab50 Omnibus aliis regnis mundi per omnes circumstantias et partes, ut nullomodo inveniatur in mundo reguum huic simile. Si qua autem est similitudo,vix est quo ad nuda vocabula et teuuem umbram seu speciem. Quod autemad pociorem partem attinet, omnia sunt dissimillima, Quia hoc regnum estaeternum et spirituale, quod administratur ab una persona, quae simul Deus35 et homo, mortalis et immortalis est, quae transiit ex hac ^^ta in aliam etregna pro vita contra mortem, pro iusticia contra peccatum, pro salute

524 Praelectio in psalmum 45. 1532. [15H3.] (V. 7)Hs] pro iiisticia. Haec omnia nuUi regno congruuiit, quia nemo rex viviteterniis, mnltominus potest tueri in vita.'Virga regni': Virga i. e. sceptruni. Insigne Regium, gestare coronam,qiiae significat potentiam et gubernationein; regLium sceptrum: ius et sap[ientia,quo moderatur reg[nun). hoc sceptrum commendat, quod sit rectum, non scurvum, nodosum, sed gerob et rtd^tig, i. e. quod nulli facit iniuriam, sedexer[cet in puncto mathematico iustitiam. Cetera regna, quaeeunque felicia,liabent multa vitia et niaxima, inixta sunt tyrannide, insipientia. neg]i[gentia,imo omnib[us cupid|îtatibus gloriae, libid[ini.s, avaritiae. Ita, ut necesse sit,Mim. 2, if. reg[em mundi multis facere iniuriam. Ideo ordinatum, ut oretur, 1. Time. 2. loIdeo eorum sceptrum curvum. In Cicêrone, ULtrum reg[num po.ssit administrarisine iniustitia, et contendit, ULtrum tolerabilius lustum an iniu.stumreg[num. Et concludunt CicLCro et Plato, mundum non administrari sineiniustitia. In hoc reg[no non fit iniustitia, toleratur iniustitia ne puncto.In regLnis mundi molib[us et monstris magnis Iniuriarum, Etiam ab iis, "qui reg[unt bene. Ut David divino aux[ilio, favore regnavit, Ut Pet[rus9 ut o 10 ordinatum] ordituui die Ziffer 2 vor der neuen ZeileDr] contra damnationem. Sicut autem haec predicata omnia eiusmodi sunt, utnulli alteri regno conveniant, nisi umbra tenus; Nullus enim alius rex est,qui vivat semper, sed ad tempus vivunt et succedunt alii; Ita hoc quoque,quod sequitur, uempe virga seu sceptrum directum uni regno Christi con- 20venit. Significat autem virga sceptrum, insigne regium. Sicut enim Coronasignificat potentiam et gubernationem regni, Ita sceptrum significat ius, leges,sapientiam, quae moderatur regnum. Commendatur autem sceptrum huiusregni singulari praeconio, quod sit rectum, non curvum vel nodosum, hocest, quod nulli faciat iniuriam, sed exerceat iustitiam in ipso puncto 25Mathematico.Nam coetera regna quantumcunque sint foelicia et bene constituta,tamen habent infinita vicia, Adeo ut impossibile sit unam Politiam inveniri,in qua non haereant plurima et maxima peccata. Sunt onim mixta Tirannide,insipientia, negligentia, omnibus cupiditatibus gloriae, libidinis, vindictae, 30avariciac, Ita ut necesse sit cum, qui regit, multis facere iniuriam. Quare1. aim.3, if. institutum est 'orare pro Magistratu', quod impossibile sit sine viciis regere.Hinc extaut etiam apud Philosophos disputationes, utrum regna possint administrarisine iniusticia, utrum tollerabilius sit regnum iustum au iniustuni.Concludunt autem Plato et Cicero, Regna non posse administrari sine in- 35iusticia et mendacio. Sed in regno Christi non est ullum vicium, non fituUa iniuria, non toleratur iniusticia, ue in puncto quidem, quae iniusticiain mundi regnis non punctis, sed magnis molibus fit. Ibi enim infinitamaria et monstra iniuriarum cernuntur, quae caveri non possunt, ne ah iisquidem, qui bene regunt. Daxid enim sanctus Rex fuit et gubernavit divina 40

Praelectio in psalmum 45. 1532. [1533.] (V. 7) 525Hs]iD Actis: David cum administras.set voluntatc Dei, quievit. In libLro; 'qni'f'ftijf.'îV'»feLcit omnes volLuntatcs meas' etc. mnitis fecit iniuriam, haic nii.ser|rimopupillo Mepliij^boseth, persuasus ab adulatore Siba; Oc[cidit Uriam. Inipo.s-a. sam. le, 3f.sibile, quiu rex peccet, non potest omnibus administra[re iustitiam, quia5 .superat eins vires. Satis, iie studio et proposito velit qiiideiu agere.[331. 82"] Cetera, quae casu aliter fiuDt, haS êtft oblivisci, non videre etag[noscere 'festucas m ocluIo' principiim, et absorbeantur per pacem, patien-Wittii 7,3tian) in remiss[ione pec[catorum. Sic praedicator unllus, qui gub[ernat suumofficium .sine peccatis et miiltis vitiis. Ezechias', et optimis ete.^, aiii, asün-ao.isft.10 occidere S|âncto.s dei, persequi, rapere, sevire et tyrannica virt|ute praecellere,fingere clementiain, nt Cesar lulîus, blandiri bonitatera et cordahominum sie trahere. Alii R[eges, quieunqiie sunt, sunt tyranni, non habentscep[truin rectum, sceptrum Qêt lüd^t ab sine tyrannide, iniuria, vitiis,11 bonitatem mit Strich zu praecellere Z. lüjll gezogen') = Hishia. 2) jg,.^ acoidit.Dr] ope et favore, sicut Petrus in Actis testatur, 'administrasse eum regnum ex ?i|)fl. 2, 2.'.15 voluntate Dei', et in üb. Regiim dicit Dens: 'Inveni' virum, qui faciat oinnes i.Sön. u, 8voluntate.s meas', et tarnen niultos affeeit iniuria, sicut raiserum pupilhimMiphiboseth, Item Uriam, quem occidi iussit, nt caperet uxorem eins. Et2. ®om. irât.ut snmmatim dicam, impossibiie est, quin ii, qui cum imperio sunt, nonpeccent, uec possunt omnibus administrare iusticiam. Ratio est, quia supe-20 rantur eorum vires magnitudine negocii et malicia Satanae. Satis auteniest, si nou studio et ex proposito peccent, Sed habeant voluntatem benegerendi magistratus. Quae autem casu aliter finnt, quam veliut, ea quasispongia abolentur et absorbentnr per remissionem peccatoruni. Quis euimalioqui vellet accedere ad adrainistrationem rerumpublicarum? lubemur25 autem in sacris literis oblivisci et tegere illa magistratus peccata et probibemurvidere festucas illas in oculis principum.Et quid mirum est de magistratibus civilibus, nobis quoque verbiministris eadem accidunt. Nulkis enim nostrura est, qui suum officium 'sine multis viciis administret. Quodsi laudatissimi reges in sancto populoso Dei non potuerunt sine peccato praeesse regnis, ut David, Ezechias et alii,2. .ftöii. 20, i2ff.Non est possibile, ut quisquani sit, qui ubique faciat officium suum, quinon alicubi iniuriam faciat immeritis, occidat, rapiat, seviat et Tirannicasillas virtutes non aliquando ostentet, ut fingat clemenciam, benevolentiamerga cives, Sicut Julius Caesar et alii, qui potuerunt sevire, et tarnen arte35 quadam hominum animos trahere.Est igitur haec summa, quod alii Reges omnes sunt aliqua e.x parteTiranni nee habent sceptrum rectitudinis , iraperia eorum non constant sineviciis et criminibus et Tirannide, sicut videmus in optimis Regibus, Davideet aliis. Solus autem Christus in suo regno habet rectum sceptrum. Quare

526 Praelectio in psalmum 45. 1532. [1583.] (V. 7)Hs] quia etiam in optimis RLCgnis, ut Davidis. Sed hie non, quia nosterRex habet verbum dei purum, etiam ad punctum math[ematicum. Iurist[a,mag[istratus trifft beit ^lüed ^ ntc^t, p[unctum indivisibilera. Sufficitpetiisse sapienter, si non tetig[it. P|ûnctus phvsicus eilt ganzer toal^,qûldquid bouum, propius punctum ph|Vsicum, tan motl ni(^t tOO^l fet)len, 5alium nic^t treffen. Xulhis lun.sta, mag[istratu.s in terris, qui .-iine vitioadministr[at. hoc tempus non patitur. Satis e.st, quod iura hu[mana ponuntur,attingere scopum. Idee luristanim .Studium est iufiuitum , data una lege,8eq[uuntur X exceptioues etc. Sicut nunquam possunt redigi leges c|iviiesin punctum mathLcmaticum, faUcit tjUier casus, actiones ju, quae variant loiilam legem. Ideo ista civilis iustitia per se vitiosa. Ratio hu[mana nonpotest assequi, ut omues Circumstantiae comprehendantur. Ideo opus Epiikia,man mu§ läppen et fliden^, ift ein rechter petler mantel Itex civilis et iustitia.2 Kex c aus hâbet 3 indivisibUem oder indivisibiliter 5 qiuidquid mit Strickzu Sufficit petiisse Z. 3(4 gezogen 11 über iustitia steht et leges1) = den Kern der Saclie; vgl. S. 470, 7. ') = Wall hinter der Scheibe, der diezu hoch gehenden Geschosse auffängt; vgl. unten im Druck Z. 18 ff.') = nachhelfen;vgl. Unsre Ausg. Bd. 38, 215, 1.Dr] hoc? Quia Rex noster habet verbum Dei, quod est purum etiam punctoMathematico. Scitis autem, quod Aristoteles in Ethicis comparat moralia ispuncto Physico, et non Mathematico. lureconsultus, qui ins dicit, nonattingit punctum Mathematicum seu indivisibile, satis est attigisse cireumferentiam,ut, quanto propior centro, eo melius, bctl Jtucd trifft cr nic^t, iftgnug, ba§ er nid^t gor uBer ha§ fjinfiêufft. Nam in materia morali punctumdebet constitui magnitudine duorum passuum, Circumferencia autem magni- 20tudine alicuius oppidi. Sic iiet, ut non plane aberretur a scopo. Nullaeenim usquam sunt leges, quae careant viciis, nee ulli usquam sunt reges,qui sine iniusticia regant. Satis autem est, quod leges et reges couanturattingere scopum ne plane aberrent. Hinc fit, quod Studium Iuris est infinitumStudium, quia tendit ad Physicum punctum et divisibile. Necesse igitur 25est multos libros iude nasci. Data enim lege aliqua, statim exceptio aliquase offert, quam deinde aliae decem sequuntur, ut sie in infinitum pateantnee possint leges redigi in iusticiae punctum Mathematicum et indivisibile,seniper enim casus incidunt et circumstanciae, quae leges viciant aut variant.Ideo iusticia civilis et leges per se sunt viciosae, etiamsi homines obediant. 30Neque enim ratio assequi potest varietatem omnium casuum, qui inciderepossunt, ne legem mutare sit necesse. Quare uno ore fateutur epiikian essenecessario adhibendam ad leges, bo§ man c§ muffe fiiden unb tappen unbjun ortern einfdjlagen'^, ut leges et iusticia civilis verc sint quasi meudici') = zurechtrichten; vgl die Erklärung DWtl)., Ort II, ä am Ende und Unsre Ausg.Tischr. 1, 131 Anm.8 (wo entsprccliend zu korrigieren ist) und S. 624.

Praelectio in psalmum 45. 1532, [1533.] (V. 7) 527Hs]Si conferatur ad lioc iiuperiiim Clu-isti, soidet. Ergo Chri.'^ti .scep[tniiualiud, hoc nuUum patitiir vitium, duplici ratione: qiiia iio.s oredinuis inCiiristuni; credeutes in eo, patiimir ab eo iudicari; et q[iiid(jtiid tolerat, eain nostro usu, tarnen non in lege doctrinae. Ipsa lex purissima, quae5 purissinie occidit peccatum, quia 'nihil coiuquinatuni intrabit in hunc cel[estem Off. 21, 27lerui^salem', Apo. iuteiini, dum vivimiis, (juod nihil est inquinatum in uobisquo ad Christum, quo ad nos inquinatissirai, pleni concupiîscentia, timore;[Sl. 82''] .sed, quia Christus 'peccatum non feeit', propter eum reputamur i.t'i-iti2, 22iusti absolute in fide. Illic attingemus pLunctum mathematicum arripiendo10 iustitiam, ubi nihil herens vitii in nostra iustitia, nihil herebit formidinis.ümnia absolutis[sime et indivisibiliter pura, summa securitas; hie tantumhabemus sub umbraculo et sub alis solis lustitiae, sumus iusti propter ipsum,tum etiam in nobis ipsis. Christi reg[num habet iustitiam, sceptrum, quod2 duplici] dupliceDr]palliuui consutum ex variis laciniis, quas subinde mutare, corrigere, quibusu addere et deniere ob negotiorum varietatem necesse sit.Ergo imperia et regna mundi, si hac in parte ad regnum Christiconferantur, plane nihil sunt. Merito igitur inter primas laudes hanc quoqueponit: Sceptrum tuum est rectum. Christi enim regnum nulluni patiturvicium, idque duplici ratione: Primo ratione legis divinae, quia patimur20 iudicari et argui peccata uostra; quanquam enim Christus in vita nostrapeccata tolerat, non tarnen tolerat iu lege et doctrina, Sed lex est purissimaet purissime occidit peccatum nee quicquam circurastanciarum vel accidenciumrelinquit, Sicut Apocal. 21. dicit, quod 'nihil coinquiiiatum in hanc off. 31. 27Jerusalem intrabit'. Secundo ratione capitis et Regis nostri Christi, in quem25 credinius. Nam quo ad Christum nihil iu nobis est viciosum, .sed quo adnos sumus iuquinatissimi et pleni concupiscencia, timore mortis, desperatione.Christus autem non est talis, quia de eo scriptum est: 'Non est iuventus i *ctri2, 22dolus in lingua eins'. Quaudo igitur in eum credimus, reputamur proptereum absolute iusti in fide. Deinde post mortem huius carnis iu altera vita30 attingemus punctum Mathematicum iusticiae et habebimus in nobis illamabsolutam iusticiam, quam iam credentes in Christum imputative tantumhabemus merito Christi. Tum autem, cum ista revelabuntur in f'utura vita,aberit universa tirannis mortis, ut nullus timor, pallor nuUus iu nobis haereat,sed sint omnia securissima et iucundissima. In hac autem vita habemus36 ista sub umbraculo et sub velamento alarum solis iusticiae ac fide tantumiusti sumus propter ipsum, tunc etiam in nobis vere iusti erimus.Est igitur hoc sceptrum rectum, quia doctrina (Jhristi et leges regnihuius sunt rectissimae et purissimae, uempe ut eredamus in Christum etdiligamus Deum ac proximum. In hac lege nihil est vicii, sed in nobis

528 Praelectio in psalmum 45. 1532. [153:?.] (V. 7)Hs] recti.s[siraura, quia Christi doctrLina est, credere in Christum, deum dilig[ere.in his iegib[us nihil vitii. Sed in nobis, qui paremus Lstis l[egibus: nonsatis dil[iginius deum nee prox[imum, non .satis fori^s, patientes in trib[ulatione;quia tarnen sumus sub isto umbraLCulo, quia est absolutus amatordei, et nos reputamur tales. Ergo Christiana doct[rina nihil patitur vitii sin suo pop[ulo, 1. nullum vitium in ipsa l[ege, sceptro, i. e. vei'l)o, quodpromittit gratiam, doeet dil[igei'e deum. 3)a§ ift pura lex et gerab scep^trum.Deinde etiam nullum vitium in nobis, quia Christus absorijet vitia, ut nonimputentur; 2. in nobis post haue vitam. hoc canit hie in omnibus Regibus,•>.fion. 2o,3.iaff. Sal[omone, Davide, EzechLia, qui diceb[at: 'memento, quod ^, quae placita'. lotarnen muft glovicin'-, quando legati. bü» l)f)n öinjer SÖêrv ©[ott fcôlt. losias2. ffön. 23, 29 jnuft ctfdjlagen.' Hi opt[irai reg[es a principio muudi sie rexerunt, ut sinemag[uo vitio non abierint. Quid alii?Ista hue peri;inent, ut videamus, quod non possint administrari sinevitiis Regna. Et iam vulgiûs et praedicatore.s faciles sunt in vitia P[rin- n14 possint] possit') Erg. feci. •) = rühmen: von L. öfter gebraucht; vgl. z. B. Onsre Ausg.Bd. 8, 681, in. ') Erg. roerben.Dr] est, quia nos non satis credimus, non satis diligimus, non sumus satis fortesin tribulatione, et tarnen, quia sumus sub isto umbraculo Christo, qui estpurus dilector Dei et hominum, Ideo fruimur eins beneficio et reputamursancti etiam in hae vita. Sie primum in lege non est vieium, in sceptronulla est curvitas. Verbum euim est purum, quod promittit gratiam et 20doeet diligere Deum. Haec est rectitudo sceptri. Deinde in nobis quoquenihil est vicii, primum quo ad caput nostrum, Christus enira absorbet peccatanostra, Secundo quo ad futuram vitam, in qua insticia, quam nunccredimus, revelabitur. Hoc canit et praedicat hoc loco Propheta et huucunum regem omnibus aliis longissime praefert, sive sit David, sive Salomo, 25sive Ezeehias. Non enim pos.sunt sua regna sine stulticia et insignibus2.Söu.2o.3.i2ff. viciis administrare. Sic Ezeehias stulte gloriatur: 'Memento, Domine, quomodoambulaverim corani te in veritate'. Stulte etiam gloriatur coram2. .«öii. 23, 29 legatis Regis Babilonis. Sic losias ob errorem occiditur. Summa sunimarum,Omnes, etiam optimi reges a principio mundi sine magnis viciis et iniuriis auregna sua non adrainistrarunt.Valent autem haec eo, ut intelligatis politiam mundi sine peccato nonposse administrari. Hoc nesciunt furiosi quidam concionatores et vulgus,qui faciles sunt in carpendis principum et regum viciis. Est autem haecquoque singularis Satanae fraus, quod principum vicia tarn facile cerniraus 35et observamus. Rusticus aliquis, qui viginti aut plures annos sicut porcusvixit et nullum suum peccatura unquam observavit, is in levi aliquo principissui peccato est eloquentissimus, Cum interim absorbeat tota maria et

Praelectio in psalmum 45. 1532. [1533.] (V. 7) 529Hs] cipum, Regum. Qui fuit porcus et nunquain aspexit suum p[eccatuin, statimiudicat mag[istratiiin, Regem propter parvum vitiuni et absorbet suas sylvaset maria peccatorum. Ideo parate animos vestros et discite, qiiod mag[istratusnoa possit iuss[a, leges administ[rare et iustitiam, ut non insaniatis5 cum stulto vulgo, sed discite mitig[are per r[emissionem p[eceatoruin istavitia mag[istratus, praesertim, cum non sunt mali ho|niines, cum mandantde succedeuda repûbiica et non teil fort gên.^ [331.83»] S)Qg êift 'blasLphc-2. spctria, lumare glorias', ut Pet. Si tua vitia pote^s dissi[mulare, cm* non Regis? etdie: de Christo, regng dictum: 'Sceptrum' etc. Est praerogativa huius regnilu et uon alterius. NabucliLodonosor magnus et fein R[ex, fe'^ct, tüte er bieson. 3, isff.leut iDUrgt. Alex[ander et AugLUstus. Lustrate omnes histOLrias: fet)IetOmnibus. Et tu, in domo tua vide, ob bu§ !în Bringft, ut uxor, lib[eri,familia nou übertreten. Solus Clu'istus non errat. 8i etiam sui errent,1) = gedeihen, gelingen; s. S. 504, 28.Dr] Silvas suorum privatorum peccatorum. Quare vos, qui aliquando vel ad15 Politiam accedetis vel Ecclesiis praeficiemini , sie vos parate, ut dicatis:domine deus, nos etiam habemus Domen, quod tegamus, et, sicut trito proverbiodicitur: Nos poma natamus ^, si uostrum regnum conferatur ad hocrectum sceptrum. Non enim possibile est, ut omnia vicia caveantur. Haecigitur vicia si videritis, ne discatis cum vulgo insanire, sed discite ea miti-20 gare, pacienter ferre et condonare, Presertim autem, quando ii, qui praesunt,non sunt mali homines, qui libidine peccent, Sed qui libeuter vellent omniacavere, et tamen non succedit. Hos non debemus insectari, quia hoc essetsediciose docere et, sicut Petrus dicit, 'Blasphemare glorias'. Quin si adtua vicia connivere et ea occulere potes, quare non ad illorum etiam vicia25 connives, presertim cum id debeas ex mandato Dei? Quare non sie potiusdicis: De Christi regno dictum est: sceptrum tuum rectum; Haec est huiusregni praerogativa, quam alia regna non habent, quare pacientia in reguis2. ipctn 2, loraundi et Politia est opus. Nabuchodonosor sine dubio fuit vir bonus etsnn. 3, isff.prudens, sed vide, quam crudeliter leonibus homines obiicit! Sic Alexander30 maxima industria res maximas gessit, sed qualis fuit in amicos suos? SicAugustus. In summa, perlustrate omnes historias, et videbitis in omnibusfuisse aliquid vicii, Nullus eorura est, qui non saepe et periculose impegerit.Et quid mirum est, in republica administranda labi homines, quo nuUnmmaius opus in hac vita civili est? considera recte domum tuam, aut, si non35 habes, uxorem duc et gnberua domum tuam et vide, an uxor, liberi, servi,ancillae omnia ita faciant, ut tu fieri recte precipis ?Ergo tantum de Christi regno dictum est: sceptrum tuum rectum. Reliqui,qui sunt in Politica administratione,si peccant, absorbentur peccata illa remis-•) Sprickw. = wir tun (als Unwürdige) mit; vgl. ünsre Ausg. Bd. 26, .546, 13.2ut:6et§ aBerte. XL, 2 34

530 Praelectio in psalmum 45. 1532. [1533.] (V. 7)Hs] tarnen, si ecclesia .sit maculata, rugo.sa, si iuspexero in seipso, tarnen sineriiga, si in Christo, quia Cliristns piirus et lex eins; Et qui credit in euin.Ibi promisLsio pura. Et nos ex parte puri. Ideo 'rectum seeptrum', qniagubernatur popLulus dei per verbum, quod non curvatum. Ergo dis[citeinspicere tarn Eccie.îani et polLitiam.. et quod oportet tolerare vitia in oeco- sLnomia, pol[itia et ecclesia. Si vis iiidicare res factas aliorum, exeas mundo,quia imperitus rerum. Si ha ju !êm ^, maijt et» erger, Ut Phaeton: soltvax t)!^m gu "êiS vel ialt.^ Sic illi faciunt, qui alios iudicaut in oecoLUomia,pol[itia, Eccie.sia. Sic nos faceret SBtêl, Crotus, et;rtamen nihil possuntquam detrahere. Pacile possum dicere alteri. Oportet iianc vitam separare loa futui-a. In pol[itia vitiosae leges et mores, quae istis non obediunt. Estaliquo[tenus prodire*, [traff[en et dissimulare; ba§ man§ fol rein maäjtn, utnovi HiagListratus ,qui 12 fegel treffen Quffm pla^, et tautuin 9.* Vidi5 oportet] oporleiit 6 exeas] exeat Ji leges] legis 72 dissimulare c aus dissimulaiit') Erg. er. Vgl. unten im Druck Z. 24. ') Oind, Metam. 1, 748 ff.») Spricliw.,s. Tischr. 7. 256, :}. >) Erg. finb barouf ; rgh Umre Ausg. Bd. 45, 7, 29; Bd. öl, 202, 9.Dr] sione peccatorura, quam in oratione Dominica rogamus. Sed Ecclesia, etiamsirugosa sit et maculata in se, tarnen est sancta et sine macula in suo capite. isChristus enim est sine macula, qui igitur in eum credit,etiam sine macula est,sed fide. Deinde lex quoque est pura, Promissio est pura, tum nos etiara exparte sumus puri. Sic sceptrum undique est rectum, nee fit ulla injuria populoChristi, quia gubernatur puro verbo. Debetis autem lioc tliligenter discere, uttarn Ecclesiam quam Politiam secundum externam faciem sie inspiciatis, quod 20non sit omnino pura, et debetis etiam hoc Ingenium induere, quod oportet viciatolerare in Oeconomia, Politia et Ecclesia. Qui autem hoc non vult facere,is sane eat in alium mundum. Est enim homo imperitus, vanus, rusticus,(jui nihil neque novit neque vidit, qui, si admitteretur ad ea gubernanda,quae in aliis reprehendit, nihilo foelicius gubernaret quam Phaeton Solem, 25bcm !unbt bte fonne auä) nirgenb rec^t gefien. Reprehendebat gubernationempatris, ipse admissus ad gubernationem omnia pene evertisset. Plane idemfaciunt, qui sie ingeniosi sunt in aliis iudicandis, Sicut apud nos quidamfalsi fratres fecei'unt, qui sunt meri Asini, qui nihil norunt quam ut doceant,quomodo debeat res geri, toie e§ fol ju get)en. Ea autem levis ars est, quam 30ego etiam novi, et melius quam isti. Sed facere ea, quae recte praecipiuutur,hoc vere artis est. Sed ibi experiraur plerunque uos destitui. Hocnesciunt illi asini, ideo tam docti sunt in calumniandis aliorum factis.Oportet autem in Ecclesia iudieanda separare hanc vitam a futura vita,et in iudieanda Politia oportet separare leges et mores, quae amijo viciosa assunt, ab hoc regno Christi, quod habet rectum sceptrum. Ibi satis estprodire aliquotciius, siqnideiii, ut ille ait, non datur ultra, man tljue, fo Ütelman fann, ha^ man e§ aber oÜe? foH rein madên, bo Irirb nic^t§ anS, luie

3Praelectio in psalmum 45. 1532. [1533.| (V. 7) 531Hs]Erph[urdiae, qui speculative volLebant rege[rei, — giengetl l^tnbci' bentopf\ Gte.^ Hec dico contra sedit[iosas opiniones fnriosorum homi[num invulgo et Rot|tcnsiuni. Absolom, (|ui constituit: 'Tu non habes virum'; sicä.smn. is,detrahebfat patri: 'tût' ben leuteii ünred^f. 6t greiffs fein an. Qui.) uiagListratum volunt comgere, hoc faciant 1. oratione*, deinde humilioratione^, non detrectatione et factiosis homiuib[us, sed libere et aperte, utpraedicatores, ut sciant non evelli posse omnia ex Civitate, oecoLUomia,ecclesia. [S3t. 83''] In Ecclesia Christiana non est r[emissio pLeccatorum quoad verbum, sed p|unctum matheniaticum , ba§ man ntd^t ein bud^ftoB fan10 reprehendLcre in lege et proniis|sione divina. non debenius credere uno verboSch|^wermerorum, ut dicunt propter cha[ritatem vis facienda verbis divinis;Omnis chai^ritas principium, ut maneat scepLtruni aequitatis. Diinitte verbumpurum, hoc stante volo libLcnter in cha[ritate tolerare mores et vitia.') Bei der städtischen EevohUion von Ib09jl0; vgl. Unsre Ausg. Bd. 18, 531.2) = wurden geköpft: vgl. Unsre Ausg. Bd. 18, 385, 30. ') Nämlich der Vater.*) =••)Gehet. = Bitte.Dr]bte jungen regenten, bie meinen, fie itioüen @ilf !egel treffen, fo iiit nurii nenne auf bem Ula^ ftel)en.^ Vi|33g. G]di aliquot Erfurdiae .sie regere, utsuspenderentur et plecterentur capite, quia prae-sumebant speculative regereet nesciebant diabolum esse in mundo. Dico auteni haec omnia contrasediciosas opiniones furiosoruni honiinum, qui nihil norunt, quam (ut vocant)reformare alios et reprehendere. Talis etiam fuit Absalom, qui detrahebat20 patri, Staus quotidie sub porta: 'Audio, iusta est causa tua, si modo aequum a.scim. 15.3habeas iudicem, sed in aula patris nihil rite geritur, me oportuit regem esse'.Sed quomodo successerit, eveutus docuit.Qui autem volunt magistratum lapsum corrigere, faciant id primunioratione apud Deum, deinde humili consilio, non cum detractione et susur-25 ratione in angulis apud factiosos homines, sed libere et aperte. Sic possuntcorrigere magistratus ii, qui sunt in ministerio verbi, modeste tainen, ut fiatsine seditione et ut homines doceant, non posse teneri aut administrari regnasicut nee Oecouomiam sine peccatis, quae postea tegat remissio peccatorum.In Ecclesia autem non est remissio peccatorum quo ad verbum, Sed est30 punctum Mathematicum et summa puritas. Verbum enim sie est irreprehen,sibile,ut ne iota quidem viciosum sit in lege et promissionibus divinis.Quare nnlli sectae cedendum est, ne in uno quidem apice scripturae, quantumcunqueclament et calumnientur nos caritatem dissolvere, dum verba siestricte retinemus. Quia omnis charitatis principium est, ut sceptrum aequi-.35 tatis maneat, quod si aliter obtinerl non potest, rumpenda charitas et siquid etiam maius est, ut tantum verbum maneat purum. Stante autem hac') Siehe S. 580, 13 ; die Zahl schwankt zivischen 12, 15, 11.34*

532 Praelectio in psalmum 45. 1532. [1533.] (V. 7)Hsjldeo differentiam madie inter pol[itiam et Ecclesiam, oranibus dissimillima.Pol[iticam admiuist[ratioDeiii cum patieutia tolerare et epiik[ia excusare, ettameu uiti, iit fiat iustitia Civilis; et si facta, taraeu iion tec§t, quia assuescendum,ut dicamus: Soli Chri.sto debetur, ut eins .scep[triim rectum etc.£l bu * guBernirft red^t, quia per verbum, et non potest non summa verita.s,iustitia, rectitudo; et sie damnantur OLmnia peccata nostra usq[ue ad puris-[simum punctum, quia ius suum damuat omiiia pjeccata, sed sie tarnen, utcogLitet extinguere per mortem, et per rLcmissionem p[eccatorum expurgat.deus nihil videt, quia omnia purissima propter Christum, qui est puris[siaius,qiuaniquam peccatis plena Ecclesia. Ceterum si videtis fcrvere concupiscentias,pusil[]animitatem, neglLigentiam verbi dei, Ecclesia in seipsa estimpi^nra quo ad vet[erem ho|ininem, sed mortificatur qnotidie per puris|simum.sceptrum. Ergo sepeliamur et comburamur in uoN-isi^simo die, tum erimuspuri et, .sicut docet sceptrum, erimus. lam sumus in fieri saucti non infacto esse. Latius declLarat illnd sceptrum, quasi ad suum usuin:.')9u6ernitft] gubcriüft') Christus ist angeredet.Dr]puritate verbi et sceptro rectitudinis völo libenter in charitate toleraremores et vicia fratris. Ideo diligeuter distinguenda est politia et Ecclesia,Regnum Christi et regnum mundi, nee potest hoc discrimen satis disci, utscilicet in Politica administratioue cum pacientia toleremus et cum epiikiaexcusemus omnia, et tarnen nitamur, quantum potest, ut fiat iusticia civilis, soquod si alicubi non succedit, ut dicamus: Soli Christo gloria haec debetur,ut eins sceptrum sit rectum, Aliis regnis non.Sentencia igitur est: Sceptrum tuum rectum, id est, tu iuste administrasomnia, quia admiuistras per verbum, quod non pote.st non esse summarectitudo et iusticia. Daninata igitur hie sunt ad purissimum punctum omnia 25nostra peccata, et sie tarnen sunt damnata, ut cogitet ea expurgare perremissionem peccatorum et per mortem tandem extinguere, Idque propterChristum, quem cum fide sie intueor quod omnia mea peccata sua mortesustulerit, pronunciat Deus me quoque iustum et purum, propter caputmeum Chri.stum, qui purissime est purus. Sie igitur Ecclesia quoque est sopura, quanquanj in se sit plena peccatis. Caetera igitur si vides, nempefervere concupiscentias, pusijlauimitatem, tristiciam, negligenciam in verbo,Dicito: Ecclesia in se est impura quo ad veterem hominem, sed purificaturper sceptrum, quod sceptrum veterem hominem qnotidie mortificat. Ergomoriamur et sepeliamur et in novissimo die comburamur igni, tum resur- 35gemus puri, sicut sceptrum nostrum est purum. lam non sumus, sedefficimur et, sicut Aristotelici loquuutur, sumus in fieri saucti, et non infacto esse. Sed iam lacius sceptrum hoc quo ad usum suum declarabit.

8Praelectio in psalmuin 45. 1532. [1533.] (V. 8) 633Hs] 'Dik'xisti': Is usus huius sceptri: 'diligis iustitiam et odisti impietatem'. v.Ibi habes proprium ipsuin usum, haS tft diligere. hoc uon est iu sceptrisnuindanis, quae sunt lex, quae dicitur: 'Comp[ellere intrare'. Dicitur adsut.u.asprincip[es: 'dilig[ite, qui regitis orbem', sed non iii venire; hoc 'ex toto corde'"^j„f(',i'^2 3,5 in niillo homine, nee Christiauo, quia manet ex Adam: Odisti iustitiani etdil[igis iiupietatem. Et tarnen si Christiaui, vocamur: dilîgere iust|îtianiet odis^se impietatem, quia coepimus, multomagis qiiia credimus in eum,qui diligit etc. Sonft apud nos contrarium, quia multum in corde diffid[entiae,terroris, fugae dei, [251. 84"] et non fides, quae ex corde heret in10 Christo; est in fieri, non in facto esse etc. Da regem, qui dÜLigat iust[itiam,— nulhis. Vel coguntur ambitiouis studio vel alia vauitate administraroiustitiam, persequuntur iustos et promovent impios. Ideo aula sedesdiab[oli. Ibi non amare iustitiam. Est uteunque eam teuere necessitatepotius quam utilitate; rarissimi, qui propter iustitiam velint eam adraiuistrare.ib Ideo hie est diligere iustitiam et adminis[trare. lustitia per totum, quae1 odisti] odis 3 non o 4 hoc mit Strich zu diligere Z. 2 gezogen ö Odisti]Odis 6 Christiani] Christianus 7 coepimus] cepimusDr] Dilexisti iusticiam et odisti iuiquitatem. v.sHie est usus sceptri. Porro neque hoc est invenire in sceptro mundi.Ibi enim lex est, quae vocatur: 'compelle intrai-e'. Scribitur quidem: 'Di'i-mj'/V'gite iusticiam, qui iudicatis terrani", Sed non invenitur in ullo corde perfecte,20 ne apud Christianos quidem, quia manet ex Adam in uobis versus contrariushuic, uempe: Odisti iusticiam et diligis iuiquitatem. Et tarnen sisumus Christiani, vocamur nos quoque diligentes iusticiam, propterea quodcepimus ex parte eam diligere, sed multo tamen magis, imo proprie inde,quod credimus in eum, qui vere diligit iusticiam, et impietatem vere odit.25 Eousque pervenimus. Sed extra Christum nihil est nisi diligere iusticiamet non odisse impietatem, quia manet in corde piorum etiam diffidencia,terror et fuga mortis, iudicii ac irae Dei, non adest pura fides, quae vereChristo confidat, quauquam est in fieri, sed non est in facto esse. Multoautem magis cernuntur haec, quod non adsit dilectio iusticiae et odium im-30 pietatis, quaudo egredimur ad communem hominum vitam; ibi da mihiregem aliquem, qui diligat iusticiam. Omues enim coguntur vel ambicionevel alia quadam vanitate ad admiuistrationem iusticiae, quin persequunturpleruuque iustos et impios amplectuntur et fovent, ut aulae principum verepossint dici Sedes et throuus diaboli, ubi tot sunt diaboli, quod fere aulici.35 Hoc igitur ibi est amare iusticiam, sed teuere eam necessitate pocius quamvoluntate, et sunt rarissimi, (]ui propter ipsam iusticiam velint esse reges,omnes autem diligunt impietatem et oderunt iusticiam. Sed in Christi regno,ibi est diligere iusticiam per totmn.

534 Praelectio in psalmum 45. 1532. [1533.1 (V. 8)Hs]est crederc in I[esum Christum, tlil[igere cleiiiii, postea iustitia operutu,ObedLire mag[istratui, servire iii polLitia, ueconomia et omnibus of[ficiis,quae maudavit deus. lila iustitia tarn f[idei quam operum administraturper scepLtrum. Et bo 'ôt er luft jU, amat eam, Nos odimus etc., quin U5]§aB[etl deum sine fide. Ego citra fidcm US fâb, qnia invisibilia 'ôc^ achten; sbund' mic§ gro§ fein, ba§ et§ fo fc^lDet maäjt, ut fol fic^ fretoen be§, quodnou videt, imo ratio dictat, quod nihil. P]go fol nihil fein et nat, ut habeamChristum, qui non incepit, putat rem facilem. Idee haben vol[untatem, (juaenon diligiît iustitiam. Ideo iustitiam : uon credere deo, dil[igere deum, uonvelle pati iram, flagellum dei. Sic amo, quae sunt contraria deo. S)a§ tût loChristus nid^t. nie iûris^sime dil[exit, ecoutra. Et pro nobis ista OLmniafecit. Et nuuc sedeus iu reg| uo, idem odiuni inserere cog[itat et contrariura,ut ipsius exemplo et similitudine simus iusti. Donec sumus, tolerat noset habemur pro diligeutibus propter ipsum. Ibi iterum nova differentiaregLui Christi ab aliis. In aliis est odisse iustitiam et contrarium, toenn§ isfcôn h)oI JU g|et.^ Ipse vero puris[sime dilexît, quia verbum purum,4 amat eam o') = dünkt. *) = anch wenn es ordentlich zugeht.Dr] Accipiendum autem est nomen iusticiae generalissime, ut sit iusticiacredere in Ihesum Christum et diligere Deum ac proximum, hoc est, utiutelligatur simul de iusticia fidei et operum, servire Deo et proximo, inOeconomia et Politia et omnibus aliis ofBciis, quae mandat Deus. Haec aoiusticia tam fidei quam operum administratur per sceptrum, et ipse eamdiligit, er ât luft bajU, nos omnes eam natura odimus, Quia ego mallemDeum habere propicium sine fide, ex raeo merito. Et saepe mecum ea dere disputo, quod mihi videtur difficillimum esse, sie haerere in iuvisibilibuset ea tanti facere, ut in iis leter et consoler me, quae neque video neque asaudio, imo quae ratione dictante plane nihil sunt, et ut sinam me occidi etomnia deseram, tantum ut Christum habeam. Qui autem non expertus esthaec, putat facilem rem esse credere, sed ego saepe contra hanc iusticiammurmuro et diligo impietatera, hoc est, non credo, quod gratis sim Deoacceptus, sine uUo meo opere, et horreo a iudicio divino, murmuro ac sum 30impatiens in flagello Dei, sie amo contraria Deo. Hoc autem non facitChristus, sed purissimo amore iusticiam dilexit et pro nobis ista omniafecit et nunc sedens in regno, cogitat nobis idem odium impietatis inserere,ut ipsius exemplo simus iusti. Interim illa iusticia per verbum quottidieinseritur et tolerat nos Deus ac propter Christum nos pro diligentibus 35iusticiamhabet.Est igitur haec quoque nova diöereucia, qua regnum Christi dififert aregnis mundi, ubi est odisse iusticiam etiam tum, cum omnia «ptime succedunt.In regno autem Christi est vera dUectio iusticiae, quia verbum est

Praelectio iu psalmum 45. 1532. [1533.] (V. 8) 535Hs| (jüod patitnr nulluni iocum. Docet puris[sime fugienda vitia, uou patimurpulvisculum, quem uon dainnemus. S)a§ tûn Civiles leges ntc^t, quaepatiuntur maguas trabes, quae non possunt videre, multominus damnare.[S8I. 84''] Etiamsi nos toleremiis repraeheiisa, tanien dicinnis: S)u tûft ittt^t5 fo red^t, (]Uod turbaris et oblivisceris Christi et quod nou semper frolid)Bift; oportet ine patientem esse. Ibi tolero qiiideni vitia, sed non iustifico.Ubi verbuiii purum vadit, ibi Christus vere odit impietatem, Ut in temporevitae suae. Si iustitiam odisset et impietatem dilex[isset, Caiphâs nonPila^to t)iex antlDOtt nee Christus. 3)ê reiniget ^ bie ûhtn gl)en, te fcênb=10 lieber er maculat. 'leiuno bis in sab[bato.' Sie funett nic^t» auffbringen-,sut. is, laquia ipse dilig[it iustitiam. So g'êt er§ ba Ijin.^ Ideo dicunt: 'liabet daemo[nium,Sama[rilauus\ non est homo a deo. In lege !êbt* hiuit et ^ût^"''-'*'^*'tjOiin quam bie ^0(|ften êiligen. Si PapLam pateremur, etc. Sed quiaomnia damnamus, meremur acerbisLsima odia, car|^cerem et vincula.15 'Propterea unx[it': Ideo sequitur: Si volLumus dilig[ere iustitiam, tumdiabLolus folöet ön§ mit eim eichen Buttevtoeä' et ntmpt gladium, aquam,2 über t§un steht (leges) über leges steht iura ntd^t /'ehlt zu 15 'Unxit te deus* r') = reinlicher, s. DWtb.; die Form bei L. nicht belegt. ^) = fßeyen ihn betceisen.') Hier wohl = geht er leer (also zunächst frei) aus; vgl. ünsre Ausg. Bd. 49,586, 8;634, 34 (wo zu korrigieren S. 840: 'oben S.' statt Bd. 3). ') = gilt. ') = schlägt miteinem Stock; vgl. Unsre Ausg. Bd. 37, 491, 3.Dr] purum ,quod nullius iocum patitur, sed docet purissimam fidem et monetvicia fugienda esse. In doctrina igitur non relinquitur pulvisculus, quemnon redarguamus et damnemus. Hoc autem leges et civilia iudicia non20 faciunt, quae ingentes trabes viciorum tolerant. Sed in nostra doctrinanihil manet irreprehensum , et etiamsi ea, quae reprehendimus, toleramus,tarnen admonemus: Tu male agis, quod turbaris et oblivisceris InterimChristi, Sed tarnen tolerabo tuam infirmitatem. Sic quanquam tolero peccata,non tarnen iustifico, sed emendo, atque hoc est regno Christi proprium.35 Ubicunque igitur verbnm est, ibi res sie geritur a Christo, quod odit impietatem,sicut eam tum odit, cum inter ludaeos viveret; videmus enim,quam ubique insectetur Phariseos amore iusticiae et odio impietatis, alioquienim non tradidissent Ca3Yhae. Quo enim volunt sanctiores et purioresesse, eo magis eos contaminat et defoedat arguendis peccatis, quae ipsi non30 videbant, quia diligit iusticiam nee potest ferre impietatem, quam ipsi admiscueruntOmnibus operibus suis. Facit autem hoc tamdiu, donec dicant:'Samaritanus es, habes Demonium', et cruci cum afBgi curent. Sic nos, si3o6. », 48pateremur abominationes Papae et rusticorum furta et libidinem nobilitatis,diligerent nos, sed quia libere omnia reprehendimus, ideo et acerbissime nos35 oderunt et vitae nostrae insidiantur.35 vite im Urdruck

536 Praelectio in psalmum 45. 1532. [1533.] (V. 8)ttr 27^34 '""'"tem JU Wff/potat 'aceto et feile', muiidus extreme odit et perseLqultur,3oi). 15, 19 quod reprehendiimis eum. Si econtra, etc. 'Sed quia elegi vos' etc., 'mundusvos odit'; quia constanter et fideliter perseveratis in reprehendeudis vitii.s,tum habcbitis hoc mercedis, quod perseq[uitur odio acerb[issimo, potabuntiPi. 8, 6 feile. Sed quid deu.s'? 'Ille unget te' etc. '®ott ^Qt biä) iüibbet mit freubenspi 16, 11 gettonet.' 'Adimplebis corara vultu' etc., ubi siguificat retributam Christoaeterua[m gloriam et glorificatum pro odio ini(iuitati.s. Versus pulch[er eti,$chi 1, u »nobis consolatorius. PetLi-i 1.: 'passiones', i. e. oportet pati, deinde glori[ficari,üt Pet[rus: 'glorificata'. In hoc tempore instillat in cor nostrum g[audiumcoram vultu suo, postea perfundemur.'Oleum letitiae': Eb[raismus. Ipsi 'vesteni letitiae' vocant. ludei,quando habeb[ant die^s festes letitiae, vestiebantur coronis et vest[ibus leti-3 odit] diligit 12 vestiebantur] vestiebaturDr] Propterea unxit te Deus, Dens tuus, oleo laeticiae praeconsortibus tuis.Necessario hoc additum est, quia, quando incipimus et volumus iusti- nciam diligere, tuuc adest Satan et varie nos perseqnitur gladio, igni, aquaajfatti). 27, 34 et Omnibus generibus cruciatuum ac vere potat 'aceto et feile', sicut Christumin cruce. Praeterea mundus etiam extreme odit et persequitur nos,quia arguimus eum de peccato. Quod si conniveremus ad peccata eins,3»^. 15, 19 amaret nos, sicut Christus dicit: 'Si de mundo fuissetis, mundus, quod 20suum erat, diligeret; Quia autem de mundo non estis et ego elegi vos, ideomundus vos odio habet', et quia constanter perseveratis in repraehendendisviciis hominum, hoc mercedis inde habeatis, quod mundus vos persequitur,potat feile et aceto, donee taudem crucifigat. Sed quid Deus contra facit?ille unget te oleo leticiae, id est, consolabitur hinc et eriget te contra 25(ßl. 16, 11 mundum et omnia pericula. Tales nralti alii loci sunt, utPsaJ. 15.: 'Adimsp(.8, 6plebis me laeticia cum vultu tuo', et. Psal. 8.: 'Gloria et honore coronastieum', ubi significat retributam Christo aeternam gloriam pro cruce, quampropter dilectionem iusticiae et odiura iniquitatis sustinuit. Est igitur versusvalde consolatorius quod certi esse debemus de gloria secutura passionem 301. >4Setiii, 11 nostram. Sic enim Petrus quoque haec duo coniungit 1. Petri 1.: 'SpiritusChristi praenuncians eas, quae in Christo sunt, passiones et posterioresglorias'. Quanquam autem etiam in hoc tempore instillat gaudium in cornostrum, tameu cum revelabitur, ibi toti perfundemur gaudio.Hebraismus est, quod appellat 'oleum iusticiae'. Is enim erat mos 35gentis, quod festis diebus vestiebantur splendidius et ungebantur etiam.13 prae /'ehlt im ürdruck 17 cruoiatuuum Im ürdmck

uPraelectio in psalmum 45. 1532. [1.533.] (V. 8) 537Hs]tiae, ungebantur etiam, Ut Math.: 'Cum ieiuuas, lava, unge caput', Ista watti). 6,unctio uunquam fiiit in Germania, quod letantes solebant [S?(.85*] baisa[moungere. Nos habLemus oleum uon balsa|^mi, sed 's[piritum sanctiuii düfudit SRöm- 5,5in h[ac vjta per cor nostrum', hie letificat, dum in hacS Ut de Christo:5 'In hae ho^ra', Luc. X., sepe letatus, sepe contristatus, cum oleo ui)ctus;i-'»Mo, 21post resur[rectionem sie unctus, ut nunquam sit contristandus, ut Pet. 1. i.ipcttii, s'Prae consor[tibus', L e. exellenter. Etiam 'propter alios' funbi tDolftên.- Hec consolatio nostra, utran[que lectiouem legis. Sic audis, Christumgloriticatum ,quod habêat consortes, ut scep[trum non jsertineat ad eum;10 qui sunt partieipes istius olei et letitiae. Omnia, quae Christus est et gessit,sunt communicata suis electis et consoi"tib[us, qui credunt in eum. Idemverbum, omnia, quae habet Christus, tantum ut sit p[rineeps et caput etquod omnia 'aeceperimus ab eo de plenitudine', niliil ei dederimus. IdeoSoft 1. isconstituit pi^riucipem ecclesiae, tamen consolatio, quod hab[ere necesse eum15 membra et partieipes et multos. hee est nostra eonsol[atio, Ut piugamus5 unctus mit Strich zu Lue. X. gezogen 6 contristandus c aus contristandum') Erg. vita sumus. -) D. /(. ba flehen.Dr] sicut Christus indieat Matth. 6.: 'Cum ieiunatis, nolite fieri sicut HypocritaeOTott().6,i6f.tristes, Sed unge caput tuum et faciem tuam lava' etc. In nostris moribusilla hodie non sunt, ipsi autem solebant tempore letieiae uugi et vocabantBalsamum festivitatis, letieiae, gloriae. Sed nos habemus non oleum Baisami,30 quo inungatur corpus, Sed oleum Spiritussancti, quem 'diffundit per cor', etwöm. 5,5erigit nos etiam in hac vita. Sie in Euangeliis legimus, Christum aliquando'exultasse spiritu' et letatum esse. Ea fuit unctio spiritussancti, de qua 8ut. 10. 21hie dicit. Post haue vitam autem sie est unctus, ut nunquam in aeternumsit contristandus.25 Non improbo, quod verterunt: 'prae eousortibus', ut significet excellentiam,quanquam etiam potest verti: 'propter consortes tuos'; utrum autemlegas, magna consolatio est, quod dicit Propheta, Christum sie esse laetificatumet gloriosum, ut habeat consortes, ut sceptrum illud rectum uonpertineat ad eum solum, sed ut habeat consortes et socios partieipes istius30 olei et laetieiae. Diligenter igitur est observandum, omnia, quae Christushabet, esse eonsociata et communicata eum suis eonsortibus, qui in ipsumcredunt. Habent eandem dilectionem iusticiae, idem odium iniquitatis, idemoleum letieiae, Sic tamen, ne nos aliquid in Christum conferamus, sed utaecipiamus omnia ab eo, sicut dicit textus: 'de plenitudine eins accepimus 300. 1, 1635 omiies'. Sic igitur constituitur hoc caput, ut necesse sit habere membra etconsortes, propter quos talis est et describitur. Est autem haec nostra consolatio,ne fingamus Christum ociosum esse regem, qui propter se tantumsit resuscitatus et glorificatus, sed discamus eum esse fontem iusticiae et

538 Praelectio in psalmum 45. 1532. [1533.] (V. 8. 9)Hs] Christum non reg[em, (|ui propter se resiiscitatiis et glorificatus, sed fonsest iiistitiae, caput veritatis, vitae, OLinnium bouonim, iit iiiHuant illa oinnia,qui .sunt peccatores, mortui; qui suut sui socii, geôm in jetneLH 6unb etgefelfcîaft. Sedet Hex iu sede et sanctifi[cat, expurgat magis piêccatorem,ut creseat in f[ide et iustitia operum, minuantur eins vitia, tristitiae, et hec.'iomuia per sceptrura, quod singulariter addendum "^j quia ph[anatici spiritusrident verbum vocale. Vos uon. Ipse gloricso tit[ulo vocat: 'scep[trum'iustitiae. Hoc etiam siguum, vex|îllum, quod levavit in gentes. Hocmemoremus, tum satis iiabemus, quia nihil v[ult dare per visibilem pompaniregni, specieni, sed offert nobis suum scep[trum. Ideo nemo fit socius ßêgis lohuiu.s iiisi per vorbum vocalo et ministerium s|)iritus. 3lü ttirb et Iteitetgên l)itn feine fcônen üeibern et ijn fein frahjen 3tnnnei;-"V. 9 [Sl. Sö*"] 2 1 .Uciob.I'Myrrhaet gutta': Hac[tenus descriptio Regis istiusvalde politica, quomodo pugnet contra hoste.s et vincat, deinde iudicet et2 influant] influat 10 socius] sociiim lä ^nn) ^tn 13 descriptio] descripsit') Zutri Sinn vgl. unten im Druck Z. 33. *) = Nttn wird er schildern — dieFrauen des Hofes; vgl. Unsre Ausg. Bd. 38, 34, 2y.Dr] Caput veritatis, vitae et omnium bonorum, et sie fontem, ut influere faciat isvitam in eos, qui sunt morti destinati, ac iusticiam in eos, qui sunt peccatisoppressi etc. Ideo textus dicit: "prae consortibus' vel: 'propter consortes',id est, participes, qui pertinent ad eum.Est igitur haeo iusignis pictura regis nostri Ihesu Christi, quod sedeatsuper thronuni ad ins dicendum, ad exercendos Christianos et sanctificandos, 20ut de die iu diem magis crescant in fide et iusticia operum, ut magis purgentura vieiis, ut concupiscentia minuatur, minuatur tristicia, desperatio etc.,Et haec omuia per sceptrum, sicut diserte addidit, Quia fanatici spiritusrideut verbum vocale et ministerium spiritus sancti. Vos ue facite, sedsequimini auctoritatem spiritus sancti, qui verbum glorioso titulo appellat 35sceptrum rectum. Est enim signum et vexillum, quod levavit in gentibus.Nam Christus non voluit palpari visibiliter a nobis. Ideo sceptrum suumdedit, in quod intendamus, quod audiamus, per quod spiritus sanctus estefficax. Hoc sceptrum quando habemus, satis habemus, quia nihil vultdare per visibilem pompam et speciem regni, sed sceptrum suum offert, 30per quod nobis omnia sua bona coufert. lam accedet ad alias descriptionespersonae.V.9 Myrrha et gutta et casia a vestimentis tuis,a domibus aeburneis, ex quibus delectaverunt te filiae reguniin honore tuo. 35Dixi iam saepe, esse descriptionem regis valde politicam, quomodocontra hostes suos pugnet et vincat, deinde quomodo iudicet et adniinistret

Praelectio in psalmum 45. 1533. (1533.1 (V. 9) 539HsJ administret ius suum domesticc apiid suos, inortificans c[arnem, et iustificationemspiritus, faciens 'crescere cog, iiitionem siii die diem', Ut Pet.; quia 2 uctn 3, isista doct[riua nou discitur subito, non potest .specuiative eoneipi, sed qiiaequotLidiano iisu et exer[citio v[ult acquiri in medii.s tent|ationibiis mundi,5 diab[oli, C[ariiis, in desperationibus, in malis infer^ni et niundi. illa exerLcitiahLuius doctLi'inae, ut firiniter retineatur. Non ut SchLwermeri cog[itaat,quod uno atq[ue altere sermone perlecto, audito possideatur. Hie max[imum,quod usu et exercitio res acquiritur: Ex corde fidere deo et contemneremundum, mortem, diab[olum. sie iiec alia res. S)al ift ber öer§ de10 dicendo iure.lam sequitur alia particula: de suis vestibûs et pompa domestica.'Myr[rha.' Eb[raeus aliter: 'MyrLrha et aloes et kazies ' omnia vestimentatua de templis eburueis, Ex quibus delect[averunt te reges in preciositatetua'. Videtis perseverare in ista Allegoria R|êgis mundani. deinde in15 mundo ita est, quod R[eges et pLrincipes singularibus cere[mouiis, vestib[us,3 concipi] concipitur 11 über suis steht huius Regis l'J Myi^rlia')= nwsp.Dr]ius suinn domi apud suos, mortifieans carnem et vivificans spiritum acfaciens 'crescere de die in diem in cognicione sui'. sicut Petrus inquit. 2-*f"'3.i8Neque enim haec doctrina subito discitur, neque etiam specuiative potestconcipi, Sed vult quotidiano usu et exercicio disci in mediis teutacionibus20 mundi, diaboli, carnis, iu desperatione, in diftidencia ac aliis infinitis monstris,Ac sine bis exerciciis non potest teneri. Falluntur igitur stulti homines,qui una et altera pagina sacrarum literarum perlecta, uno aliquo sermoneaudito putant se statim hanc doctrinam perdidicisse, cum tarnen videanthoc non fieri in aliis levioribus artibus, ut statim magistri reddamur, multo25 minus in hac omnium maxima doctrina fieri_potest , ut ex corde fidarausDeo et contemnamus omnia pericula mundi, mortis ac diaboli. Haec unodie disci non possuut, sed requiritur usus et exercicium ingens et singulareDei donum. Nunc auteni Propheta etiam de vestitu et pompa domesticaaddet.30 Hebreus hie paulo aliter legit: 'Myrrha et Aloe et Kezia omnia vestimentatua, cum procedis de eburneis palaciis'. Videtis autem pergerepoetam iu ista allegoria regis temporalis vel mundani. In mundo enim itaest, et quidem necessario, ut singularibus ceremoniis, pompis, vestibus regeset principes fulgeant prae vulgo, et iuste quidem, debent enim splendidius55 vestii-e ad difl'erenciam reliquorum ordinum. Haec allegoria nobis valdeutilis et necessaria est, quia contrariimi in speciem videtur; necesse igitur23 perdicisse ivi ürdruck

540 Praelectio in psalmum 45. 1532. [1533.] (V. 9)Hs] porapis fiilg[eant prae vulgo. 3Beit§ ' fol red)t 311 glien, |oIIen§ {)o{)er gefd^mudftfein ad differentiam i-el[iquonim ordimmi. Ista conimendatio est iiobis ueoes-[.saria et prodest, qui coutrariuiii \-idemiis. Neces^se sie describi allegoricispompL«, etiam ut talia vid[eamus et cred[amus, quia, si spectes secundum2. fiot. s, 16 5 sensns, est contrarium. Ec[clesia in mundo nou 'odor vitae', sed mortis,•••2.fior. 7,5ignoniinia; Crux, non lux sed infir[mitas. 'Intus pavor, foris gladius', ubifa[cies ecelesiae nihil quam fa[cies mortis, infir[mitatis, Ek;ontra mundi, quamparadis|usgloriae, letitiae.Fama Ecelesiae est: perturbatores rerump[ublicaruniuniversarum, o[mniuni hone[starum rerum, hereticus, f[ilii diabLoli et progressiex medio iuf|êrno. Contra ista horj^renda scandLala et teterrimas 10fa[cies, quae ap[parent in con^spectu hominiim et rationis hu[manae, utdicamus: es foftItC§, betne !leiber et nod^ fceffer quam alo[e, quia nimisconspuitur, maledicitur totum, qûidquid est Ecclesia. Ergo isti versusomnino spirituales: Omnia vestimenta tua sunt Myr[rha , aloes, kezies.[581.86*] Ista aromatica non novi, sed certum est, quod talia, quae valeant isad odores vestLium et conservandas vestes. Myr[rham utcunque habemus,Myr^rham vocaut primam, quae sponte fluit. Est arb[or aromatica, ubi noninciditur, sed per sese stillant guttae. 2)a§ ift 1. ad conservandum, contraputrefactionem.1 vulgo c aus pôpulo 6 l'oris 8 paradisûs] padisi reiumpiublicarum] reipi12 aloê) apo 18 ad gestrichen, darüber cuntia, welches auch vieder gestrichen wurde1) = Wenn es.Dr] est sie piugi et ornari a spiritu saneto hoc regnum allegorica pompa , ut aofides consistere possit, etiamsi diversum appareat, Quia, si consulas tuosa.sot. s, lesensus, plane contrarium iudicabunt. Ecclesia enim in mundo non est 'odorvitae', sed odor mortis, in mortem et ignominiam. Ibi non est lux, sed1. Bor. 7, f. crux, infirmitas, desperatio, 'intus pavor, foris gladius'. Hie est ornatus,haec est facies Ecelesiae, si speciem \ideas, nerape facies mortis et inferni, 25E contra mundi facies est paradisus gloriae et letieiae. Deiude fama Ecelesiaehaec est, quod siiit perturbatores et eversores rerunipublicarum et omniuinhonestarnm rerum, sediciosi, heretici, filii diaboli, ex medio inferno inmundum emissi.Contra istas teterrimas facies et horrenda scandala opus est illa com- 30meudatioue spiritus sancti, quod Ecclesia oleat mirrham et aloen et kezian,quia nimis conspuitur et blasphematur et maledicitur hoc totum, quicquidest Ecclesia. Ergo hie versus est mirabiliter spiritualis, quod dicit: 'Omniavestimenta tua mh-rha' etc. Sunt autem ignota nobis haec aromata, quarencscio, an recte a nobis sint versa, certum tarnen est eiusmodi esse, quae 35valent ad conservandas vestes et ad odorem vestium. Myrrham tantumutcuncjue habemus, vocant autem primam myrrham, quae sponte fluit, arbore

23Praelectio in psalmum 45. 1532. [1533.] (V. 9) 541Hs] 'Gutta': quia per sese fliiit; postea inciditur etiani et fluit, sed secundamyrrha. 'Aloes' putaut, ba bie medici ba bon fagen. Nescio; vocab[iilareriini perierunt in uiiiLversa liiigLua. 'Kezia': Si est Casia phistiila', quaeapiid nos cognita, habet effectum pro al[vo levanda. quomodo rcc^t, nescio.5 Mjr[rha mag gelt)t§ fein, re][iqua duo comniendo Eb[raeis. Maneo in generegenerai[issinio, quod sint aromata, quae valeant ad unguenta corporuui etvestium. Miror, quod Bais[amum non hie sit, quod praetiosisLsimumuugLueiitum in orb[e terraruni.Vûlt d[ieere: Reges, quaudo sunt in sua porapa, habent etiani illum10 luxum et deberit habere, ut sint vestib[us bene odoratis iniuncti. Sic inlege, quamquam apud RLCges nostros nihil est; butt hab[ebaut !oft[Ucêi;lULaffer et ung[uentun], non rofeiitoâffer ut nos. Et in Mose de conticieiidoa-Wfofcso :iif.unguento et pulvere, qui valeat in teuiplo domini, et prohibituni, ne homotalein pulverem et iing[uentum pro suo corpore etc. Cum isto ungûento15 iiugebantur vestes sacerdotales in primis, Ut in p.s.: 'Descendit in barbam'. l'f. 133,Nou fuit |qI6 ber borbLieret, sed sicut balsamum, aqua Ros[aruni, ut Sacer-[dotes, ubicunque incederent, inced[erent magnifice odorati. Sic in EuaD[gelio,quod mulier n]ere[trix, 'ut tota domus'. Fuit mos huius popLuli et o[mnium 3ofi- 12,2 vocabLula c aus s^ 15 ps. fehlt') Cas.sia fistula eine indische Pflanze, als Abführmittel gebraucht.Drlnon incisa, stacteu, ea est mirabili virtute contra putrefactionem. Deiude20 etiam incidi solet arbor. De Aloe dnbitatur, propterea, quod in omnibusUnguis vocabula rerum fere perierunt. De kezia autem nihil affirmare possuni,dicunt eam casiam esse, sed ea nobis ignota est. SufBciet igitur mauere ingenere generalissirao, quod sint aromata, quae valent ad unguenta corporuniet vestium, sicut balsamum, quod hie omissum est rairor.25 Summa igitur est : Reges cum incedunt in pompa, habent illum luxum,et merito quidem, quod incedunt vestiti splendidis et bene odoratis vestibus,perfusis praeciosissimo unguento, sicut apud nos quidam utuntur aquarosacea aut spicae. Sed illae regiones abundant optimis odoribus. Sicutin Mose praecipitur de unguento conficiendo, item de pulvere, quibus utantur2.3ni)(c3o.,iif.30 in templo, et prohibitum erat in privatos usus id conficere. Ungebant autemisto unguento vestes sacerdotum, sicut in PsaJm.: 'Sicut unguentum, quod sp(. 133,descendit in oram vestimenti eins'. Nos, quia non habemus in nostrismoribus haue consuetudinem , cum audimus nomen ungueuti, cogitamus deunguentis Chirurgorum, Sed significat nobülissimos liquores, ut est balsamum35 et apud nos aqua rosarum, spicae etc., quibus usi sunt in solennitatibus, ut,quacunque ince [SSg. H] deret sacerdos magnus, sua\'issimo odore omuia perfunderet.Sicut legimus de Christo, cum effudisset muliercula in caput eins25 incedrnt im Urdruck 28 rosarea im Urdruck spieae im Urdnick

542 Praelectio in psalmum 45. 1532. [1533.] (V. 9)Hs] orientalium.Est pars max[imae pompae, orientales vcütca et utensilia ungere,ut beiie odorareut. Nos insp[icimus ein gulbeti letêS Satttmet, fetbengetoant an. Viventes mortnios ungebant, aquas, vestes, vasa ungLebant.In templo omuia odorabLant, fuit istius pop[uli; iste iospiciendus. [SSI. 86'']Postea hab[ebant foft[ItC§e Thymia, ut nos tura, 3Mf^-^^^ Euangelio lava[bat saiiattii. äfi, 7 Caput. Sententia: R|ex debet procedere in sua pompa, ut sit beftrtcên al§mit !oftI[ic§em teaffer, balLfant, ut, iiicedens, t)'^n xk(^ öBer bte gan^ ga§.^tift ein f(ôner f|onig, ber reuest öier 4 gaffen.'CUim egredeiis de Pallatiis Eburneis': domestice gêt§ fo JU. Ibioruatus, Corona, vestes, omnia, oder vitae in vestimentis. Et ex ebur[uea lodomo acceLdit. S)a§ !unb nid&t foftlicêr fein: in Regia Pompa, quamhab[et; ebur[nea i. e. candidis^sima pallatia. Sic etiam est Christus; adhoc sie pertinet fides, quod Christus sie sit. Mundanae pompae allegiôrianiapplicemus ad Christi. 'Vestes' in serip[tura ornamenta N-irtutuni s^piritus„,.' S"- 'V sancti, quod nos simus induti 'donis vairiis', 1. Cor. 12., Ro. 12.: 'Alii datur i^Siom. 12, c. 2.S'1_ _ _ .....serrao sapientiae, scientiae, virtus curationis, diversis[sima dona, operationes,idem spii-itus divinus'. Ista dona procedunt, postquam bapti[sati, balneati,S soffen] gaffer 10 vitae] vite') = Kette. -) Wohl = ZieM, Name einer Pflanze (Slachys, Beschreikratit), diezum Bäiichern renceudet wird. ') = Gasse.Dr] 'preciosani nardum, quod tota doraus est impleta odore suavissirao', lohan. 12.3oS. 12, 3 . . .Atque hie fere tocius orientis mos fuit, quod in pompis et solennitatibusunguentis sunt usi, quibus vestes et utensilia perfuderunt. Nos magis 20amamus in pompis ornatnm ex auro et serico, quare ad illorum moresrespiciendum est. Summa ergo huius loci est, quod Rex Christus debetprocedere in sua pompa domestica, nobUissimis unguentis perfusus, ut, quacimqueincedit, suavissimo odore omnia impleat.'Cum procedis de palaciis eburneis in tuo ornatu. 25Est descriptio regiae pompae, ubi cernitur Corona, vestitus splendiduset habitationes araenissimae et pulcherrimae, ex ebore factae. Talis, inquit,est etiam nostri regis Christi pompa. Sed hie requiritur fides, sine qua nonpotest statui Christi regnum tale esse; ergo applicemus allegoriam mundanaepompae, odoium etpalatiorum.Vestes in scriptura dicuntur ornamenta virtutum Spiritus sancti, quod'^«iimâ 6 ®""* induti variis donis, Sicut est 1. Cor. 12., Roma, 12.: 'Aliis datursermo sapienciae', aliis aliud donum. 'Dona enira et operationes suntdiversissiraae, Spiritus autem idem', Sicut clare Paulus docet. Proceduntautem haec dona, postquam baptisati sumus et loti a peccatis nostris per 35fidem iustificantem. Tuuc ornat Dens spousam suam et iuduit eam hocvestitu. Hoc est, fidem sequuntur dona ista docendi, oraudi, erigeudi, regendi.'30

iPraelectio in psalmum 45. 1532. [15:^3.] (V. 9) 543Hs]loti a pecoatis per f[idein iu.stificanteni. fo jie'êt ^ d|eu.s sponsam et sponsum,et post fidem seq[iuintiii' dona docendi, consol|andi, legendi, gub[ernandi et(|iiod ad Ecclesias pertinet. 2)a§ ftnb vestes. Spargiint opLtirniim odorein,i. e. fiuut celebres. Vicinae g[entes aud[iuDt hanc sap[ientiam, lucem6 Veritatis et adniirantur. Ut P[aiiliis: 'aliis odor' etc. Nou est credendura, 2.ffor. 2,secundum qnod iudicat nmndiis, sed ut deus. Quid ego curo, quod Rustici,Nob|iles ftolj et gelt et treffen ön§? vidLebimus nos in loco, ubi ipsi sordebunt.Nostra dona vocant operationes Sat[anae. Non pendendum e iudicioluundi, caLi-nis nee cordis uostri. Si sum indignus peccator —: quid iLoqueris,10 cor? tu es stultum; res illa nou pendet ex tuo arbLitrio. RLex est Christus,illius bap[tismum habes, credo in illum, vivam et inoriar. q[uae, per illum fiunthoc ex verbo. In con^spectu cordis niei exigua et con[spectu Mundi sordentet heretica, [5BI. 87"] sed mihi spectandum, quid Ecclesia, sâncti augeii, deus.sentiant, Si luius Christiauus dat testi|^moniuni, qnod pla[cet ei doct[riua et15 vita, plus quam 4 mundi. Virtus est, placuisse bonis. Ergo spectandum, quid1 sponsum nur durch die Mnduny sum angedeutet')Erg. an.Dr] gubernandi et si qua alia ad Ecclesiam pertinent. Haec dona optimumodorem spargunt, id est, Christian! fiunt celebres, sie, quod vicinae gentesaudiunt hanc sapientiam et adniirantur haue lucem veritatis ac letantur,Sieut Paulus 'odor vitae' fuit piis, alios enim, quibus 'odor mortis' fuit, eos 2. fiov. 2, le20 non curemus. Est enim docendum et iudicandum, non secundum quodraundus iudicat, sed Deus. Quid igitur ad me, quod rustici ac nobiles mecontemuunt et nostra dona vituperant? erit, cum ipsi quoque sordebunt.Non enim est pendendum e iudicio mundi aut carnis, imo iie ex nostriquidem cordis iudicio de nobis peudendiim est, Sed sie est dicendum: Si25 sum indignus peccator, sicut cor mihi dictat, non volo hac in parte crederecordi meo. Neque enim res illa pendet ex meo arbitrio aut iudicio, sedinde pendet, quod Ihesus Christus est rex. Eins baptismum habeo, in illumcredo, in ipso etiam vivam et moriar. Quae aiitem fiunt, haec omnia fiuntex verbo eins et nou ex corde meo, in ((uo sunt exigua et sordent et coram3(1 filiis horainum sunt haeretica. Sed ego non curo, quid niundus dicat, .sedquid Christiaui, quid Ecclesia, quid Augeii, quid ipse Deus de me dicat, acpluris facio unius Christiani testimonium, qnod doctrina mea et vita quoquesit laudata, quam si quatuor mundi in me crimina fingant. Nam ratioquoque sie iudicat, quod sit virtus odio haberi a malis, Econtra, quod laus35 est placuisse bonis. Nulluni malus couvicium est, quam si quis malus honiome landet. Ergo non est spectandum, quid mundus aut etiam nostra conscientiade nobis iudicet, sed quid Deus, Angeli et Sancti eins de meiudicent; ibi est verus odor et gloria. lam hoc certum est (furiat ranndus,

544 Praelectio in psalmum 45. 1532. [1533.] (V. 9)Hs] Christus, deup, pii. Ibi verus odor, üloria. lam certum est, velit nolitmundus: sum baptisatus, 2. post bap|tismuni habeo Euangeliiiai et auditurvox Ecclesiae. Video vitia utcunque, tarnen imitatus hoc v'erbum. Et audiofratres consolari posse et iudicare de omni vita, morib[us et qLuidquid inmundo. Hoc nee Med[icus, .sapiens, Artista, quantum ad deum pertiuet. sSed Christianus statuit certo: ista vita placet deo, ista non. Ista talissap[ientia, quam nemo iaxi bejolen. Si tantum, repeudere mag[ni deb[emus,quod definimus, MagLislratum et Iurist[as e.sse in b|ono statu. In totomundo non pussunt statuere, quid sit pol[itia, nee ulluni genus vitae estcognitum. Ergo sapîentia mundi nescit, quid ipsa sit. Minima virtus loverbi, posse discere: hoc genus vitae est divinitus ord[inatum, — et tarneninfiniti precii et odoris. Reg[es et p[rincipes mirum accipLiunt in suumodorem et convertuut in suum commodura et bancJen ^tnber ft(^ 'ba für.Sed etc. Sed malus: 1 conscientiam cou[solari, hominem engere perterrefactvmi,— melius quam 10 rcg[na, quae non possunt uuo momento redimere isex peri[culo unius pêccati venialis. Sic de r[emissione p[eccatorum, vîtaae[terna promittenda, de claudendo inf[erno et aperiendo celo, omnia veniuntzu. 5 hinter Artista ist ut de Tita mortaüum iudicet vo7n Rande eingewiesen^11 vitae] vita') D.i. verkeltrt = lohnen mit Undank; vgl. etwa Unsre Ausg. Bd. 31^, 107, 25.-) Von Dietrichs Hand.Dr] quantum velit), Primum quod sum Baptisatus, Deinde quod habeo etianiEuangelion, hie auditur vox Ecclesiae. Video vitam quoque utcunque imitantemhoc verbuni, quanquam uon perfecte imitetar. Audio quoque fratres 20posse consolari, iudicare de omni doctrina, vita, moribus et quicquid inmundo est. Hoc nee Imüsta nee medicus nee Artista nee ullus homosapiens facit, ut possit de suo vitae genere iudicare, quäle sit coram Deo,Solos autem Christianus eerto statuit: ista vita placet Deo, ista non. Haecsapientia tantus thesaurus est, qui nullo precio potest estimari. Ac si nihil 25aliud boni haberet haec doctrina, quam quod conscientias certas facit,Magistratum et luristas et alias professiones esse in bono statu, tamenmundi opes hoc unum beneficium non possent pensare. Nullus enim fuitante haue doctrinam, qui potuisset affirmare certo de suo vitae genere etPolitia, quod Deo placeret. Quid igitur est sapientia mundi, cum ipsa 30nesciat de se iudicare, quid sit? Haec autem minima virtus verbi est,scire: hoc genus vitae placet Deo, Ulud non, et tamen est infiniti odoris.Fruuntur autem eo reges et principes pro suo commodo et vertunt contraEuangelion, sicut luristae etiam faciunt; fiet autem, ut, sicut ipsi pro hocbeneficio Dei gratias agunt, ita quoque feraut dignum preniiura huius in- 35gratitudinis.

4Praelectio in psalmum 45. 1532. [1533.] (V. 9) 545Hs] ex verbo. Ista viluerunt assidnitate et copia, hoc omnium est pes:

546 Praelectio in psalmum 45. 1532. (1533.] (V. 9)Hs]etiam pars istius vestis et vestitus istis vestiliLUs Christi et spargit iuorbLeiii ter^rarum siium odoLreni; alii d[icunt stercus diaboli ', Ut ^[eijog©[EOrg et PapLa: (|iiid b[oni auditiu- de liac doct^rina? turbatur pax, politia,quid b|Oiii inde? ludei PLaulo: Quid P[aulus praedicat? quod lex uonservanda! Qui perturbant, hine venerunt. Perturb[atores dicimur t[ütius sorbis ter[rarum, ever.sores regnonira, reip|_ublicae et qui concedunt liceutiamOmnibus maus hominibus. Sed perdurate. Ipsi erunt ipsis sibiprophetae. No.s erimus vei'e perturb[aturi ipsos et ever[suri R[egua,auf. a3,2 q[uauquani non volentes, sed per Autiparistasiu. Sic Christo: 'Seduxîtprohibeus'. gefcâ{)en l)^n- eben jo. Sic pi-ophetaut sibi, ut Caiphâs: lo3ofi. 11,48 'Venient' etc. Ubi oecidLerunt Christum, non venerunt amoe[nitates, nuncde.seLrebantur elêt. Sic ablatis uobis stabit regnum, ut cog[itant, ut rusticicuspides.^ Nos conservatores regLnorum, reipLublicae et omniuni b[onorum,per verbum conservamus. Nemo sie commendavit matrimonium, magîstratum.Et hoc vident, et tamen dicunt: pertur|^batores. Sic Christo Iud|ei et P[aulo i51 istis c aus istius 4 ludei u 10 fo(l)') = Teufelsdreck; vgl. ünsre Ausg. Bd. 38, 230, 13. ^) Für gejdjot) l)t)n oderIjljneti. ') Sprichtv. = (aber) verkehrt? vgl. Unsre Ausg. Bd. 45, Vio, 30.Dr] Sic Sanctus Paulus et reliqui Apostoli sunt etiam pars huius vestiset sparguut odorcm in totum orbeni terrarum, quo reficiuutur pia corda.Alii otfenduutur eo et dicunt esse stercus diaboli, sicut adversarii nostriaccusant doctrinam uostram, quod nihil boni pariat, sed sit inventum diaboli.Sic ludaei de Paulo dicebant: ()uid predicat boni? nempe hoc, (juod aoapg. 24, 5 le.x uon sit servanda, et: 'inveuimus hunc lioniinem pestiferum et concitantenisediciones omnibus ludaeis in universo orbe', Act. 24. Sic Apostolos(juocjue sediciosos raentiti sunt, sicut nos hodie, et vocarunt eversores rerumpublicarumac regnorum et qui concedant licentiam omnibus lualis. Quidfaciemus? Perduraudum est, et erunt sibi ipsis Prophetae, ut vere simus asipsis perturbatores et eversores regnorum, non effective, sed per äviuraQiaraoiv;quoniam enim ipsi verbum, quod uos docemus, persequuntur, fiet, utimpingant, et sibi ipsis accersent iudicium, ut pereant, sicut ludeis quoqueaccidit cum Christo. Nam illi quoque idem prophetabant, quod nostri ad-3oii 11,48 versarii hodie: 'si paciemur eum diucius, venient (iuquit C'ayphas) Romani 30et tolleut nostruni regnum et geutem', lohau. 11.; volunt igitur id cavere,crucifiguut Christum, crucifixo autem Christo, cum putarent se probe constabilivisseregnum, veniebant Romani et tollebant locum et gentem. Sicnunc de nobis cogitant, nobis sublatis Germaniam pacatam fore, et eo ipso,

Praelectio in psalmum 45. 1532. [1533.] (V. 9) 547H8]g[eDtes. Sic nos PapLam et germaniam ^nil ein* ItJeiffeil; quia vocant verbumd[ei pertuibatorem reip[ublicae, ideo erit sie, non culpa dei vel verbi,sed tua pertinacia, furore. Ideo nihil nos moveat, quod conspurcat'^ nostraop[era, dona et dLiviuam sapientiam, ex qua habeut salutem et pLaeem; apud5 mundum male odorantur^, apud uos dLulcis odor, est balsaraum, aloes etc.Non frolicêt* oder, doctriua quam ista. Etiam impii sentiunt et fruuutur,et tarnen damuaut, ^L^rjog ©[eorg non, sicut ^ uteretur dominio, nisi mag[istratumdecorassemus. MLunzerus, Tiûrca* et Anabjâptistae, tota defensioeonim est ex verho dei. [331. 88*] Quando 3U lang tooHen maä)en et conser-10 vatorem tntt fuffen tretten: — Si verbum öntertLiucfen, fo foEen'' !îe ntd^tlang fiên. Sic Iud[aei, quando Christus ablatus et P[aulus perversorIudais[mi. Donec PlbuIus vivebat, bene hab[ebant; — Veniebant Ro[manisalvatores et couservatores Iudais[mi! tales volunt nostri. Christus habet9 eorum o 13 bene habLebant o') Erg. âuffen = über den H. = vernichten ; vgl. ünsre Ausg. Bd. 46, 559, Vi.^) Erg. mundus. ') = sind verachtet; vgl. TJnsre Ausg. Bd. 50. 608, 14. *) Komparatiw') Erg. utitur. ') Jîther tiennt den Türken gewohnheitsmäßig als Gegner mit. ') Erg. fie.Dr] doeemus verbum Dei. Nemo est, qui sie ornavit coniugium et magistratum,15 sicut nos; hoc vident et inviti coguntur fateri, et tarnen vocant perturbatores.Fiet igitur, ut vere simus eis perturbatores et eversores omnium rerum, et,sicut Christus ludeorum i'egnum, Paulus Romanorum regnum evertit, itanos Germaniam et Papam evertemus. Quia enim vocant verbum, quod istaomnia conservat, verbum perturbationis, Ideo dicit Christus: 'fiat tibi, sicutanottrj.15,2880 dicis'; Quia me talem esse pntas, ero talis, non mea aut verbi culpa, sedtuo furore et pertinacia, ea te evertet.Nihil igitur moveat nos, quod conspurcant blasphemiis et falsis criniinibusnostra optima dona et divinara sapienciam, ex qua habent salutem etpacem. Non enim potest aliter fieri, quin coram mundo male oleat, Sed85 coram nobis, qui credimus, est tanquam vestis perfusa myrrha et balsamo,est suavissimus odor, quo nihil in mundo est iucundius, et mundus quoquesentit et fi'uitur eo, quanquam damnet. Principes, qui nobis adversantur,non auderent ea, quae hodie audent, nisi ex nobis didicissent nosque magistratumtarn magnifice decorassemus. Ac sane Muncerus, Anabaptistae,30 Sacramentarii iam dudum maiores dedisseut turbas neque resisti eis potuisset,nisi verbum obstitisset. Tota igitur defensio et religionis contra haereticoset Politiae contra sediciosos ex verbo est, quod illa omnia servat. Quodsi nullum finem iniuriarum et blasphemiarum facieut et conservatorem suumpedibus conculcare pergent, cum verbum sublatum fuerit, non diu durabit35 eorum dominium, Sicut ludeis accidit, qui, cum Christus et Paulus, quoseversores ludaismi vocabant, viverent, bene habebant, subiatis autem iisveniebant salvatores et conservatores ludaismi Vespasianus et Romaiii, ii35*

548 Praelectio in psalmum 45. 1532. [1533.] (V. 9)Hs] opt[imuin odorem apud pios de suis douis, (juao diff[undit per totanii.fior.12, 4 Ec|cle.siam per s[piritiim s[anctum. 'Divisioiies douorum, Idem spiritus'.'Templa ebur[nea': allegoria etiam pulchra. 'de tem|)lis ebiir[neis': exletitia tua. Pallatia regis facile est intelligere: ecclesia pomposa. al[legoriaVLiilt oc[ulos nostros spi[rituales aperire, ut ecclesiam Cliristi iuspiciamus sut eins vestes, quia in speciem nihil viliiis. ©lenbet^ tiopff i" teriis nouquam arm JjfLarrer. Nullus rusticus tarn spurcus, qui non putet, siiumpa[storera esse storcus. iSic @C§Qr[rf)anfen. Sed si habet verbuiu dei etdocet Christum, est ebelftein, qui dicitur 9iu6tn^, quia vorbum dei est iuest[imabile;sie ponderat verbum, ut c[oehim et ter^ra pro nihil[o hab[eat, solem, lohmam, stel[las etc., et beue, quia per verbum omnia ereat. Si ergo pastorxaii. 12, 3 habet, est ornatior quam oranes stellae. 'Qui erudîunt, fulg[ebunt alL§ !ein.'verum in oc[ulis dei, S[anctorum aDgLelorurn, SLanctorimi hominura. SauctusIoh[annes bâptista, P[etrus, Pau[lus dicunt, quod simus tam pulchri. 3Q3a§tft bet Sßat)[ft, quid praedicat? Tbi aperiendus oc[ulus spi[ritualis. ôv >''2 (in) per S esse] est 9 Christum] Christus 13 8|anctomm (ä.J o14 pulchri] pulcher') Komparativ. •') =Atisg. Bd. 31 \ 455,33.der mit besonderen Kräften ausgestattet ist; vgl. l'nsreDr] salvabaiit eos, .sicut adhuc hodie videmus. Tales salvatores nostri adversariiquoque habere volunt, et coutiugent eis. Hoc est, quod hoc loco prophetadicit, Christum habere Optimum odorem, sed solum apud pios. Loquitur enimde donis Christi, quae per spiritum sanctum per totam Ecclesiam diffundit.Divisio enim douorum est per spiritum sanctum, Unus autem est Spiritus. 20Cum procedisde palaciis eburneis.Est haec quoque pulchra allegoria et facilis intellectu, nisi quod oculosnostros spirituales vuit aperii-e, ut Ecclesiam sie intueamur sicut vestes, Quiain speciem nihil vilius, nihil contempcius est. Pauper aliquis pastor animarumcontemptissimus homo est, adeo ut uuUus rusticus sit, qui eum uoq 25putet quasi lutum esse, quod pedibus proculcandum sit, sicut faciunt quoque.Contra hanc speciem munit nos Spiritus sanctus et docet, ut aliter, quammundus solet, de eis iudieemus et dicamus: Si iste habet verbum Dei, sidocet Christum, tuuo est nobilis et preciosa gemma, est Adamas autSmaragdus quidam iu oculis Dei, Quia verbum Dei est inestimabile donum, 30quod Dens sie aestimat et ponderat, ut coelum et terram, Solem, Luuam acStellas prae verbo pro nihilo habeat. Nam per verbum illa omuia creatasunt et creantur. Pastor igitur, qui habet verbum, est ornatior quam sol'5)(m.]2,?,et stellae, Sicut Daniel etiam vocat Dani. 12.: 'Qui erudiunt ad iusticiam,fulgebunt sicut stellae'. Hoc verum est in oculis Dei et sanctorum Ange- 35lorum et sanctorum hominum. Et S. lohannes Baptista, Petras, Paulus

Praelectio in psalmum 45. 1532. [15.S3.] (V. 9) 549Hsj^tii, bu faUi, ferlang; frift bu tntc§, fo âb iä)d; Ego credo in I[esumChristum, niea gloria est in domino, qui vocatur Christus. Si tu nie nonaspicis, nihil curo. libLeiitius habeo, quod unus Ang[elus Gab[^rie], quamomues Reges. Uli insp[iciunt me ut gemmani. Sic Ecclesiae Christi sunt5 'vestes'. 'Pallatia' eins sunt apud deum 'EbLurnea'. Et ludei edif(îeabantdomos eburLneas. nuni ex marmel^ftein. hoc toer JU '^tlff. S[piritns SLaiictusnimt)t sumptuosisLsimam materiam, quae potest parari ad edificiurn. Eburcandidum, perpetuum. [581.88''] In Reg[ibus Achab ediLÖcabat domum Ebur- i.Son. 16,32[neani; si tantum hab[ebaut Ele[phantem, fuerunt divites. siguum est, quodlu sepe RLCges Israel et ludLaeorum pallatia ex Ebore vel aliquo pretioso; permetaph[oram dicuutur 'Eb[urnea'. Sic Ecclesia habet pal[latia Ebur[nea. quiscredit, quod Ec[clesia Wit^tebergensis, ubi praedicatur E[uange]iuni, ubi baptisatipueri? bap[tisnius, Euch[aristia, verbum non inane, gubernatio ecclesiaenon inanis, consolatio. Quid hie pretiosi videtur? Si intelligas ocLulis, est15 ein txeä fad.* de Ecclesia nihil vides, tarnen Ecclesia nostra est 'palLlatiumJ frift] feift 6 hoc mit Strich zu ludei Z. 5 gezogen 13 pueri] puelli") Lies trerfftabt (vgl. Z. 39); s. Unsre Ausg. Bd. 41, 4S3, 23; trecffacf brawht L.= Madensack, sterblicher Leib.Dr] dicunt eum pulchriorem esse omuibus stellis,Sed mundus contemnit tanquamhominem nihili. Hie igitur aperiendus est oculus spiritualis et dicendumad tales contemptores: Tu es unus porcus, quodsi me devoras, smn devoratus,Sed tameu, quia credo in Ihcsuni Christum, habebo, qui me viudiaocabit in gloriam. Mea enim gloria et vestes sunt in domino, qui vocaturChristus. Si igitur me contemnis nee dignaris aspicere, sit sane, non curo,gracius mihi est, si me uno momento Gabriel angelus laeto vultu inspiciat,quam si me decem reges ferant in oculLs et exosculentur. lam vero nonsoluiii inspicit me Gabriel et Angeli reliqui ut gemmani preciosam, propterea25 quod verbum Dei doceo, sed laudant etiam et mii-antur. Hoc mihi satis est.Hoc vocat 'palacia eburnea', norainat enim spiiitus sanctus nobilissimammateriam. Ebur enim notum est, quod sit solidum, candidum etperpetuum; quare aedificia ex ebore sine dubio sunt pulcherrima et prestantissima,saepe autem alibi fit meutio aediticiorum ex ebore. Quod si30 non fuit solidum ebur, fuit tarnen alia materia preciosa, ut per raetaphoramdicatur eburnea domus. Dicit igitur: noster rex Christus habet palacia factanon ex 'luto, liguo, stipula', sicut apud nos aedificatur, sed ex ebore. Quis 1. fior.a. 12autem est, qui credat, quod Ecclesia Wittebergensis, Kembergensis et aliae,ubi est baptismus et verbum, sit in oculis Dei palacium eburneum ?Et tarnen35 vere sie est. Quia baptismus non est inanis, sie nee verbum, nee gubernatioEcclesiae, nee consolatio afflictorum est inanis. Quodsi speciem consideres,quid hie Witteubergae preciosi vides? nihil vides de Ecclesia speciosum,est vere lutea civitas, et tameu est piilacium eburneum Christi. Si vilis-

55U Praelectio in psalmum 45. 1532. [15.33.] (V. 9)Hs]Ebur[neum' Christi; sie in pago. tameu istud precium non ex .specie ec[clesiae,visu 5 sensuum, existima[tione rationis iiu[maiiae, non ex leg[ibu.s,artib[iis, Philosopliia; sed quia verbum, bapi^tisnia, Eucli[aristia dei, gubernatiodivina est ibi, conso[latio consci[entiarum, timor, fid[ucia, patientiadei. Imitatio Cliristi est ibi. Ista iiispicienda.. Sed hie hab[itat Christus, set hoc reg[num, quod in speciem turpisLsimum, est in ocuiis eius pretiosis-[simum. ijuae hie scribuntur, Allegorice eo pertinent, nt apeLriat^ nobis1. ffor.2, i2oc[ulos spi^rituales, ut discamus inspicere nostra dona. 'Datus s^piritusS|anctus nobis, ut cognoscamus', 1. Cor. 2. Dona sunt bo, Sed donumbrubet, scire et cognoscere hec dona. Dicitur de quodam, quod admiratus losit baptismi verba et fomiam et dixit, quod nunquam vellet timere a diab[olo,Si esset baptisatus sie. Et est verum, dona adsunt, audinius verbumet discretiones Ec[clesiae et quomodo defend[atur contra hostes, quomodovincat diabLolum et maneat invicta contra diab[olum. Sed beatus, qui intelLÜgit.Si jo !unb 0(^ten, si possem estimare meum b[aptismum, E[uan- is') Erg. spii'itus sanctus; vgl. unten im Druck Z. 28.Dr]simus pagus etiam est palacium eburneum, in quo est pastor et credentesaliqui. Sed ut hoc videas, aliis ocuiis quam ocuiis carnis opus est. Namprecium hoc non estimatur ex specie aut iudicio quinque sensuum et racionis,non ex legibus, non ex artibus aut Philosophia, sed ex verbo Dei, quod ibiest Verbum, Baptismus, Eucharistia, gubernatio divina, consolatio conscien- 20tiarum, timor Dei, fiducia in Deum, pacientia Dei, imitacio Christi etc.Haec sunt inspicieuda, quae cum vide.s alicubi, nihil te nee species neealiae res moveant, sed simpliciter conclude: hie est Christus in palaciiseburneis, hie habitat Christus. Hoc regnum, quanquam in speciem nihil sit,tarnen in ocuiis Dei est iucundissimum. 35Ergo haec allegorica omnia eo scribuntur a spiritu sancto, ut aperiatnobis oculos spirituales contra illa scandala Ecclesiae, ut discamus nostradona inspicere et uiagnifacerc. In hoc enim datur Spiritus sanctus, 'uti.Äor. 2,i3sciamus, quae a Deo donata sunt nobis', 1. Cor. 2. Dona enim Dei adsunt,sed malus donum est, ea seire et agnoscere. Sicut de quodam scribitm-, 30qui, cum forte ineidisset in baptismum pueri et audisset graudia illa verba,quae in baptismo recitantur, admiratus eorum xdm: Si scirem, me quoquetalibus verbis baptisatum esse, nunquam vellem mihi metuere a Diabolo.Et est verum: Dona adsunt, Audimus verbum, videmus baptismum, itemgubernationem Ecclesiae et discrimen Ecclesiae, quomodo defendatur contra 3Shostes, quomodo vincat diabolum et maneat contra euni invicta. Haec donaadsunt, sed beatus, qui intelligit. Nam si ego possem estimare pro dignitatebaptismum meum, ministerium et vocationem meam in verbo, Itemopera mea, quae sunt in Christo, tunc nuUa tanta res, periculum nullum

Praelectio in psalmuiii 45. 1532. [1533.] (V. 9) 551Hsjgeliiim, vocationem, rainisteriuni, mea opera, quae sunt in Christo, hjolt icîn fprungen gên', nt In bobus cernimus.Îdco maxLitnuiu donum, cognosccrchoc; Homo iam unus resuqrexisset, esset in paradiso et meliore, quamAdam fuit. Sed diab[ohis non permittit ista videre nos, et quando Rust[ici,5 murren toir et estimamus tanta mala, ut non vid[camns. [SBl. SQ'*] Sedd[icere debemus: tDa§ tft§ mir ömh beu ^^[euffel, feifer, facE bol fonig',fLUrften, teufel, (piid ipsorum fiiror, persecutio? Si spectes I[esum Ch[ristuni:filius dei tuus sanguineus, habes eins bapLtismum, habes effectus veibi,claves Christi, quibus C|Oe]um aperire et claudere; ba gehört SLpiritus10 s[anctus bajU, posse hoc intei[ligere. Et liic psalmus lib[enter vellet pingereob oc[ulos magnitudinem et inestpmabilia pretia, dona etc. IdeoWit|tebergensis et qiiaeiibet Christiaua ecLclesia est !oft[licê§ jd^lo§,ebur^nea.'Ijetificant te': i. e. fût ben leuten fanfft, sicut odor tims letificat etpallatia, quod fo jcôn üeibung t)aft et fo riechen. Si secuudum mundum15 spec[tas, dices: Ecclesia est 1 miserum stabiduni, ubi mendicus non infeli-5 89 c mis 91 S verbi] verbis 12 est doppelt') = miclt höchlich freuen. ^) Der Vergleich ist unklar; sind übermütige Rindergemeint? ') = einen ganzen Haufen Könige.Drjincidere posset, quod non contemuerem t'orti et leto animo. Est igiturdonum super donum, habere verhum et Christum, sed cognoscere etiam etquasi in speculo illa dona intueri perinde esset, ac si homo resurrexisset acesset in paradiso et meliore vita, quam Adam fuit in paradiso. Sed diabolusao non permittit, ut ea perfecte videamus. Cum igitur rustici aut nobiles tamingrati sunt in verbum et ministros, commovemur et indignamur et tamafficimur, ut prae iis obliviscamur donorum nostrorum, Cum contra siedeberemus dicere: inaS t[t§ ömB ein fad üoH jornigcr gurften, ônig,Sûrtfifc^ feifer, JO ömb ein fod öoll teuffet? Ciuid est, etiamsi male pro-26 picii nobis sint priucipes et reges furiant? Quid est persecutio, si hucspectes, (piod Christus est tuus? qui est filius Dei, Cuius verbum et baptisraumhabenuis et videmus, item, si spectes fructus et effectus verbi, consolationemconscientiarum, Claves Christi, quibus possis aperire coelum etclaudere infernum. Sed opus est sjjiritu sancto, ut haec dona sie videas.30 Et hie Psalmus id facit, ut pingat nobis oi> neulos magnitudinem rei etinestimabilia dona ista. Ad hunc igitur modum witteberga et oniues aliaeEcclesiae sunt arces et palatia amenissima, in quibus habitat et rcgnat Christus.Ex (juibusdelectaverunt te.Hebreus coniungit hoc membrum cum superioribus : 'Cum procedis de35 eburneis palaciis, quae letificant te', id est: Odor ille et palacia exhilarantet delectant te et homines, sed in oculis apertis et spiritualibus. Sedseeundum iudicium muudi et speciem contrarium est. Verum ibi Ecclesia

552 Praelectio in psalmum 45. 1532. 11533.] (V. 9)Hs] eins, sordidiiis. Wit[tebeigensis corani ^ferjog ©[COrg est ecLclesia execra-[bilis, abo|iniiiabilis, doii j|)itQl^ ei conferant. Et lieffett fic^ bunden, siSorj. 16, 2 possent oufi'oten, nt ha leg 'deo obse(j[uium', loh. Ideo beatus, qiii intel-[ligit. Qui ecclesiain, pastorera, fratrem, quod baptisatns, habêt donaEuaugelii, fidei. Ibi füêft t)n ^tmel reid^, parotis. Et hnc figeudi oc[uli set discamus ista agLUOScere et magnilicare, alia vilipendere : R[ex, cesar,aurum, vita sunt sordes et tantum usurpeimis ad usiim. quae mundus habetpro maximis et pretiosissimis, hec nos pro vilissimis et C0DtemptiS|^situis.22. Octu.IAud[ivistis istam alIeg[oriam et conimeiKl[ationeni istiii.s Regis asap[ientia, potentia, fort[itudine, victo[ria et o^mnibus vii'tiitib[us regni eterni, lotarn tempore pacis quam belli. Sequitur fere ult[ima particula de illa pompa,de RegLiiia, quia rex, (|ui tantum potentiae, gloriae, opum, pallatiorum, debetetiam, ut Reginam et generet filios et non sit solitariiis. hoc aget^ iu fine:de feeunditate et multi[tiidine huius R[egis. Ideo dat ei sponsam et Reg[inamuxoretn vel potiiis 2, unam Iii[daeo,s et G[entes, et describit ista[m 15fecundam magnificis pompi.s etc. @r 'tjüt \vo\ gebauet et geted^t gefotgt7 quae] quod') = Armenhaus; rtß. Unsre Atisij. Bd. 16, 4'J(), l'.i. ^) Ery. propheta.Drjdicitur turba mendicorum, ita ut nullum infoelicius stabuhun sit quamEcclesia. Sic iu oeulis adversariorum nostrorum luilla coluvies latronumsie mala est ac nostra Ecclesia wittebergensis, quam si funditus delere pos-306. 16,2 sent, 'putareut se officium Deo presta [33g. l] re'. Beatus igitur est, qui Intel- 20ligit. Nam qui Ecclesiam, pastorem, fratrem sie potest intueri, quod sitbaptisatus et habeat dona Euangelii et fidei, is coelura et paradisum intuetur.Huc igitur fige oculos et disce ista cognoscere et magnifacere, alia autemomnia prae his contemue, ut dicas: Potencia mundi, Aurum, argentum,Pompa, Imo ipsa vita sunt merae sordes prae his donis, ut ista, quae asmundus maxima et preciosissima esse iudicat, tu pro vilis.simo et coutemptissimohabeas.Haec igitur est allegoria ista et commendatio regis nostri a sapientia,potencia, foelicitate, fortuna, victoriis et Omnibus virtutibus regni, et quidemregni aeterni, tarn pacis quam belli tempore. Sequitur iam fere ultima parti- 30cula huius pompae, de Regina. Decet enim, ut talis rex, qui habet tantampotenciaui et gloriam, tantum palaciorum et opum, habeat etiara reginam etgeneret filios, ne sit solitarius. Usque ad finem igitur aget de foeounditateet multitudine prolis. Ideo addit ei duas reginas uxores, alteram ludeorum,alteram gentium Ecclesiam, et describit sobolem valde magnifice. Et sicut 35hactenus regem pulchre instruxit armis, potencia et pompis, ita reginamquoque producit, quae habeat filios et filias, quod est maximum douum et.3Koic23,s6benedictio divina. Nam sterilitas iu lege maledicta fuit. Et Deus siugulari

Praelectio in psaluuim 45. 1532. [153.3.1 (V. 10) 553Hs] [SBl. SD*"] armis. lam etiam eclncenda Regina, qiiae pariat fil[ios. Benedictiofil[iorum est Max[imnm, .sterilitas est maledicta, qnia deu.s creavitho[miiiem, iit generet: 'Non est bouiim, homiueai'. mag[miin et egLregium i SKotc 2, isdoDUin in con^spectu dei, multiplicare genus iiu[manutn. Ideo creavit5 iiomiuem adhibito consilio. Sic aliae bestiae. Sic dedit coniugem, ut sitbenedictus in generatione. Sic hie:'Stat a dextris tuis', 'filiae regiim'; 'ßttel Hat golt et nobilis[simuiii v. 10aurum ex ophir', non: 'deaiiratnra'. Ipsa sponsa et niiptiae istius regissunt, quia totrb baB ftaitiLen Simct lomen.* Ipse habet Regum filias, quae10 ad nuptias invitatae et fia-eii be» ^LOnig» fatb^, R[ex ornavit eas, i. e.: inpretiosis vestibLiis et cleinodiis tuis. Hie accip[imus 'filias RLegum' etiamsinipliciter, quia E[uaugeliuni non tantum vocat feces popLuli, ut 1. Cor. 1., i sor. i, scsed etiam uob[iles et capita mundi; q[uamquam verum: 'Non multos^ etc.,tarnen non solum pauperes, sed etiam aliquot ex magnis. Non omnes15 P[rincipes, R[eges sunt diaboli, sed deus habet ex principîbus partem.'Filias regum' accip[inius, quae conversae ex etc. forte. Sal[omon habuit3 hoiminem (1.) o S Ipsa] Ipsi 15 priucipiîbus] prj') S. oben S. 638, 13. *) = Wappenfarbe, Hoftracht; vgl Unsre Ausg. Bd. 51, 217, 22.Dr] consilio in principio creavit hominem ad procreationem , Cum dicit: 'Non i- wojes, isest bonum, hominem esse solum' etc. Visum igitur est in oculis maiestatisegregium donuni, multiplicare genus humanum. Ideo non prncreavit hominem20 sine adhibito cou.silio, sicut caeteras bestias, sed dicit scriptura, Deum secumdeliberasse et addidisse coniugem, ut multiplicaretur homo et esset benedictusin generatione.Filiae regum in bonorc tuo, Stat regina a dextris tuis in vestituv. 10deaurato, circumdata varietate.25 Sic disponit versum hebraeus. Nee est 'deaurato' sed: de solidt) etnobilissimo auro ex ophir. Sic pingit hie sponsam, nuptias et gyneceum.Pertinet enim ad nuptias, quod dicit, filia.s regum invitatas adesse et omnesiucedere in ornatu regis, in be§ ßoittgeS färbe, hoc enim significat hebreisvocabulum 'honor'. Accipio autem 'filias regum' simpliciter ad literam, quia30 Euangelion non tantum vocat feces hominum, sicut 1. ad Cor. 1. est, sed i.ffoci, 2«etiam nobiles et capita mundi. Et quanquam non nuilti potentes Euangelio'credant, tamen non soli pauperes et viles homines, sed etiam aliquot principesvocantur et veniunt ad fidem. Neque divites et potentes omnes suntdiaboli, sed habet Deus partem quoque ex piincipibus. Accipimus igitur35 filias regum ad literam, reginas conversas ad hunc regem. Sum]jta autemest allegoria ab aula Salomonis, qui habuit in gyneceo suo filias finitimorum isöh. 11,1 tf.regum Ammon, Moab etc., quae etiam subverterunt tandem eins cor, bonusenim princeps uimis familiaris eis erat.

554 Praelectio in psalmum 45. 1532. [1533.] (V. 10)1. ffon 11,1 ff.îJfilias in suo Gvnaeceo, quae etiani subverterunt eius cor, — raultorurnKegum filias, quae.inced[ebant.in.vestitu, ornatii.regiis.ipsins Salomonis.S)a§ tft pompa Sal[omonis geiBcft.Aud[istis uos. transfertur; possemus allegLoriara, quod hoLmines iufimi,Dif. 4,4et tarnen hab[eant Coronas, secundum Apo. etc., et (juaelibet anima vocetur sAllegorice 'Regis filia'. 'Cytharae' sunt praedicationes,g|ratianim a^ctionesper totam Ec[clesiam. Omuis praedicator Christi est C\-tharista dei celestis.Sic habeut Thymiamata. qiiia liec diio principalia in EccLlesia, praedicareet orare. 'Corona': fides. S)a§ finb nostra officia, quae pertinent ad deum,quibus sutuus sacerdotes. Sic possem Alleg[orice, sed noliimus. Sed 'fiiias loS8. i3R[egum' iit infra 'filia Tyriim', i.e. ad literam, quod etiam Reges sint incli-!Dintt&. 11,29 nati, et submisenint suas cervices 'lugo Euangelii'. [Sl. GC] Et nuilieres magnaeet quaeque siut ferventiores viris, Ut Ro[mae Auastjâsia^ habLcbat 100 corda.3o5. 20, 1 ff. q[uanquam iufirmius, tarnen, ubi fit !e(Jer, Ut MagdLalena Petro. Id est:Christi reg[uura tarn ampkim, ut etiam 'f[iliae Regum'. nVîs est in vocabulo: 'in honore tuo'. Reginae relinq[uent suum orna-1 Gynaeceo] üynaceo') Vgl. Unsre Ausg. Bd. 45, 713, 28; Bd. 49, 43, 8; 380.Dr] Quodsi quis magis probat allegoriam, potest eain sequi, quod infimaeconditionis homiues vocet reginas, qui Coronas habent in capite, Sicut inoff.4, 4Apo. pingitur Ecclesia, ut quaeque anima sit fih'a regis, Quia Corona estfides in Christum Ihesum. Cytharae in manibus sunt praedicatio, quaCliristus per totam Ecclesiara praedicatur, ut omnis predicator sit CitharedusDei. Sic habent Thymiamata, id est, orationem. Haec enim duosunt principalia in Ecclesia, Praedicatio et oratio, quae sunt nostra sacrificiaet officia, quae proprie ad Deum pertinent et quibus sacerdotes efficimur.20Sic pcssem Reginas allegorice accipere, sed noio, simpliciter accipio sicut 25wottf). 11, 29 sonat, (|Uod etiam Reges sint inclinati et submittant cervices suas 'iugo'Euaugelii, ut sie loquar, quanquam proprie loquendo non sit iugum. Namniulti divites et nobiles adhaeserunt Christo, item nobiles quedara foeminae,quae sepe sunt ai'denciores viris, sicut S. Anastasia, quae una videturhabuisse ccntum corda. Quanquam enim natura sit infirraior sexus, tarnen 3u3oi). 20, 1 ff. accensus spiritu aliquando facit mirabilia, sie Maria Magdalena fortioreanimo erat quam Petrus. Seutencia igitur est: Christi regnuni tarn eritamplum et magniiicum, ut etiam regum filiae convertendae sint ad fidem.In Honore tuo.Est vis in his vocabulis, quasi dicat: Relinquent suum ornatum et .15honorem, Non gloriabuntur in suis principalibus vestibus, sed induentur29 sepae im Urdruck

Praelectio in psalmum 4fj. 1532. [153;!. (V. 10)] 555Hs]tiuii, iu)u gloriabimtiir in suis coro^nis RegLÜs, sed induent novum aurum,vestes et ornabiintur vestimentis celestiibus et Christianis. Ideo dicit: 'In tuovesÜLtu'. Christi vestitus: non habet, ubi caput, nüiil habet in t[ota terra suintK). e, 20nee spatium pedis nee mortuus in terra, sed tarn pauper, ut in aere. Non5 locus pedis ad nioriendum. Ideo alius ornatus. Corona fidei: caput miteitel golt ornatum, Ut filLiae RegLum. Deinde in ch[aritate, spe, patientiaet donis aliis spiritualibus, — ba§ fitlb vestinienta Christi, per fidem ornatiet ipsius gemnias et ipsuni met Ceteraq[ue dona. 2)a§ i[t 'fLÜiae Reguni'.Allegoricae Ecclesiae finb et particulares animae. Non soleo sequi alleg[o-10 riam, ubi vitare etc., abstrahit freq[uenter a vocabulo et .simp^h'citate fidei.£)ie ^""StL'^QUfn fin^ iâ et toarten auff braub et ornatae, i. e. Christo,s[piritu SLancto cum oninibus suis donis.Lim venit sponsa, incedit inter istas puellas. sponsa, uxor, Reginamaritata. In tote quasi auro. S)a§ ift sponsa Ecclesia, totum illud corpus,15 praesertim sumptum ex Synag[Oga, quia PLauhis multas C[ivitates convertitet ceteri ApLOstoli, inter quos fuerunt magui p[rincipes et R[eges. P[aulusSergium et alios mag[nos vires et mulieres. Sed una est sponsa collectasniflis, 127 aliis Christi] Cliristus 73 über incedit stehl gêt ev fürDr] novo auro et vestitu, nempe coelesti ac Christiane. Per antithesin igiturest accipiendum 'tuo', quasi dicat: non suo. Quae autem siuit Christi20 vestes? cum 'non habeat, quo rechnet caput suimi', et in tota terra ue qui-5)

556 Praelectio in psalmum 45. 1532. [153.3.] (V. 10^Hs]ex Omnibus istis membris Iiivenura, vironim. Sa tDttb brau§ 1 sponsa,scilicet Ecclesia. Nihil vulgatiiis quam Christum sponsum et EcLclesiamepi). 5,3U. sponsam, nt PLaulus Eph. 5.; per verbum, [331.90''] per bap[tismum et verbumE[uange]ii, vitae ornat, induit eam gLratia, rLemissioue pLBCcatorum,misericordia. ®a§ lêtft: 'a dextris'-tuis\ S)a§ ift lêtLÜ^ comraendatio. Etgebort, ut sponsa sit pioxLima ad sponsum. MaxLimum, quod EcLclesiahab[et omnia, quae Christus; unum corpus ex utrcqûe, quae Christi, sintecclesiae. Econtra. Hec nemo pot^st e.xprimere. Est fig[in-a in corpora^limatrLJmonio: unus amor, fides etc. Ibi tantum spectacuia, figurae, ludiistarum uuptiarum. Ibi Christus alius spon[Sus, et tarnen omnia, quae loChristus, sunt Ecclesiae. Hec nostra supeqbia, quod gloriamur non innostris, iustitia, sed in sua iustitia, sapLientia et qLuidquid in eo, quia,quando coniunguntur masculus et femina, fit 1 corpus, communia bona,libLcri. Eque domina supra domum etc. et nihil diifert, nisi quod dominusest uxoris maritus; loquitur de sua veste etc. Sic Ecclesia dicit: hoc meum, is2 sponsum] spousam 6" sponsum] sponsa 15 über de steht tanquaniDr] firmorum, pauperum, virginum, coniugum, et ex his omuibus fit uua sponsa,Ecclesia. Sunt autem vulgata illa, tpiod Christus sit sponsus et Ecclesiaepf)..^ 31 f. sponsa, Sicut Ephe. 5. et aliis locis. Per baptisnuim enim et verbumEuangelii vocat oam, ac ornat et induit eam misericordia, gracia, remissionepeccatorum. Hoc est quod dicit: 'a dextris stat'. Est magnifica comraen- 20datio, et etiam sie decet, ut uemo sponso propior sit quam ipsa sponsa.Est igitur hoc summum, quod Ecclesia habet omnia, quae sunt Christi, etest factum unum corpus ex utroque, ut, quae sunt Ecclesiae, sint Christi,et econtra, quae Christi sunt, sint Ecclesiae. Sunt autem haec maiora,quam ut humana oratione possint explicari aut etiam a corde nostro com- 25prehendi. Sunt tarnen adumbrata tonuiter in matrimonio, ubi summussponsi erga sponsam amor est, una fides, unum corpus et unus animus.Inter Christum autem et Ecciesiam res vera est, cum in matrimonio corporalitantum sunt spectacuia et figurae istarum spirituaiium nupciarum, ubiChristus sponsus est et omnia, quae habet, donat Ecclesiae. Haec igitur 30est Ecclesiae superbia, quod gloriamur non in nostra sapiencia et iusticia,sed in iusticia et sapiencia sponsi uostri Christi et in omnibus, quae ipsehabet. Quia in corporali matrimonio, quando coniunguntur masculus etfoemina, fit unum corpus, communia bona, liberi communcs et omnia, uxoraeque est domina super res mariti ac ipse maritus et nihil difi'ert a marito, 35nisi quod maritus est dominus uxoris; sed respectu aliorum, qui non suntmariti, est uxor domina omnium, sicut maritus. Sic Ecclesia agnoscitChristum dominum et respectu aliorum hominum dicit de omnibus donissponsi sui: haec mea sunt. Quodsi obstrepit peccatum, apprehendit Christi

Praelectio in psalmum 45. 1532. [1533.] (V. 10) 557Hsjgloriatur in Chri.sto. Si volet obstrepere diab[olus cum pLCCcato, appreliLendit.sui sponsi iustitiam: Si in me inveni.s pLeccatuni, Ego in Christo.Si vexat eam tristitia, peri[cnium: In .sponso raeo est Pax, gratia, vita, etmea est salus, letitia, g[audium meum. Contra diabôlum terrentem: quia5 Chiristns est mens. Est sinipliciter domina et RegLina potentisLsima supramortem, p[eccatuni, terrores et omnia, quae diab[oli, et possidet plenis[simoiure in Cliristo regina vitarn, salutem. Ideo maxLima consolLatione plenum,Christus sponsus Ecc[lesiae etc., nisi voluerint as.sidLue. Et deinde Episcoposvocaverunt Ec[clesiae sponsos; Ioii[annes dixit se 'amicum sponsi', 30I). 3, 2910 non spoMSum. Omnes sunt amici vel ministri sponsi. Est unus sponsus,qui dat huic sponsae orania. Diab[olus obscuravit sie isla nobis verba etusus quot[idianus. Sed si bene acueremus et urg[eremus cogitando, dicendo,credendo, non est maior gLloria. Reges, p[rincipes, nou potestis rnaguificentiusexplicare, quam: [S8t. 91*] EcLclesia est sponsa Christi, quia ex hac pic-16 tura sequitm": Si est EcLclesia sponsa, tum habet omnia, quae Christus, qui3 über Pax ste.ht luli. 10 [V. 33]Dr] sui sponsi iusticiam et dicit: habeo iusticiam sponsi, illa mea est, Tu igiturtace. Similiter cum oggannit diabolus et vult terrere, hie vertit vuitum adsponsum et dicit diabolo : Si tu in me iuvenis peccatum, in Christo, quimens est, nulla peccata iuvenis, Mitte igitur me. Sic cum tristicia vexat,80 dicit: In sponso meo est vita, gracia, pax, gaudium, .salus. Haec mea sunt,quia Christus est meus. Cur igitur me terres? Sic est simpliciter dominaet regiua poteutLssima supra mortem, peccatum, terrores et orauia, quae suntdiaboli, et possidet plenissimo iure in Christo vitam, iusticiam, gi'aciam etsahitem tanquam regina.25 Sed quia haec vuigata sunt, Christum esse sponsum Ecclesiae, Ideoetiam contemnuutur et accidit, ut Episeopi, Pontifices, Sacerdotes se sponsosEcclesiae appellarunt, Quod tarnen ue quidem S. lohannes baptista de sedicere ausus est, sed solum 'amicum sponsi' se appeilat. Ergo Papa et 3011.3,29Episeopi, etiamsi pii sint, tarnen non sunt sponsi, sed tautum amici et30 ministri sponsi. Nam unus est sponsus, Ihesus Chri.stus, qui huic sponsaedat omnia. Diabolus igitur illas appellationes Papae et Episcoporum invexit,ul obscuraret nobis haec dulcissima verba. Quae quia sunt in omnium oi-e etassiduo usu, ideo uegliguntur. Sed si bene acuerentur et urgerentur cogitando,dicendo et credendo, tunc afferrent snramam consolationem, Quia remissio35 peccatorum et totus thesaurus divinae misericordiae non potuit magnificentiuspiugi et ostendi, quam quod Ecclesia dicitur sponsa Christi, Quia ex hacpictura sequitur, quod sponsa habet omnia, quae sunt Christi. Quid autem17 tertere im Urdruck 25 spousos im Urdruck

558 Praelectio m psalmum 45. 1532. [153.3.] (V. 10)Ha] habet iusticiam, sapLientiam, potentiam, verLitatem , vitani, leticiam, omniaeterna. Tum ecLclesia est domina, Rêgina misericordiae , vitae, saluti.s,oranium. Sicut cantatum de M[aria, doQiinatur diabôlo, peccatis, teiTorib|û.set omnib[Us malis, quae sunt in demoinibus et hominibus, non suis meritis,virt[Utibus, sed Christi spoa,si, qui (imni;i an 'tjijX f)al§, conculcavit |)ro ea smortem, largitus ei vitam, — omnia peri|cula, sangiûinem effudit. Ad iiereticosdicit Ec[clesia: mea est sapLientia; ad gêntes: mea iustitia; ad Iud[aeos:meus cultus, religio; ad mortem: mea vita, non per seipsam, sed Christum.2)a§ ift pulcher[rima commutatio, quod misera ec[ciesia fol jo gioS feincorara deo. Si spec[tes faciem Ecclesiae exter[nam, non est Sch[\vermerus, lo((ui non doctior Ec|clesia, non Rêx, nobiiis, non peceatum fo gering, tunecLclesiam perturbLarc, mors terret etc. Ideo nullus visus ap[paret in facieecLclesiae quam ea, quae dicuntiu': vocatur sponsa diabLoli, deserta a Christo.Ideo oportet assuescere et parare habitum sursum levandi cor, ut non iudicemussecuudum sensum, sed fio diaboii, quia sentio in con(Scientia adhuc u]2 visus fehlt 141,15 hhäer iudicemus nochmals nonDr] habet Christus ? nempe aeternam iusticiam, sapienciam, potenciam, veritatem,vitam, laeticiam, graciara, Ecclesia igitur est domina et regina misericordiae,vitae, salutis et omnium. Quae igitur de Beata Maria virgine in templiscecinerint, ea de Ecclesia reetius canerentur et cani debebaut, quod Ecclesiadomiuatur morti, peccato, iuferno, diabolo, omnibus terroribus et malis, quae 20sunt in daemonibus et hominibus, non suis virtutibus aut meritis, sed sponsiChristi, qui omnia haec pulcherrima ornamenta colla eins circumdedit, quiconculcavit pro ea mortem, largitus est ei vitam ac sanguine suo redemiteam ab omnibus periculis. A sponso igitur omnia illa habet, Et dicit iuread haereticos: mea est sapiencia, ad Gentes: mea est iusticia, ad ludaeos: 25meus est cultus et religio, ad mortem: mea est vita, ad peceatum: mea estremissio peccatorum, ad legem: mea est libertas, ad terrores: Mea est paxet laeticia, Non per me ip.sam aut meis viribus, Sed per lesum Christum,sponsum meum. Haec est illa pulcherrima commutacio, ut ilia miseraEcclesia in oculis homiuum, tam sit ornata in oculis Dei. 30Nam si speciem spectes, nullus est haereticus, qui non eam vineatsapiencia, nullus tam infirmus diabolus, qui eam non superet viribus, nuUumtarn exiguum peceatum, quod non eam turbet et ad tristiciam compellat.Sic terretur morte et aliis malis, ut videatur secundum speciem diaboii essesponsa, quae nihil commune cum Christo habeat, sed ab eo sit deserta. 35Est igitur assuescendum, ut paremus nobis habitum et levemus corda sursumnee iudicemus secundum id, quod sentinms. Hoc enim si facimus, perimus,Quia sentimus in nobis adhuc multum peccatorum ac terrorum in carne etsagittarura diaboii. Ego saepe irascor, saepe sum negligens in docendo et

^Praelectio in psalmum 45. 1532. [1533.] (V. 10) 559Hs] multum peccatorum, terrorum, sagit[taruin diaboli, terreor a morte. Ideonon iudieaudum de uobisipsis seciindum nostrura iiKl[iciuiri. Non sie:

560 Praelectio in psalmum 45. 1532. [1533.] (V. 10)Hsjquam capite, quod iain eraersit. Sic dos appreh[endimus Chri.stum tenuiterper parvam fideni, et tarnen, quaDtnlaeunque, coneulcat diab[olum et omnia.Mag[na et iuest[iinabilia et iiioffabilia verba: Christus est sponsus, — celest[iaet infiiiita verba, quae nunqiiam Quflemet. qui igitur iactat, se scire,quod Christus sponsus, — hin Xüüä) [tlêft 'wol, sed nescis, ubi ignis ardeat.^ 5Inculco vobis ista verba SLpiritus SLaucti, quae loquitur in uostram conso^lationem,ut discamus, amplifLicare, dilatare; nemo est, qui nimis fortiterChristum ap[preheDdat etc. Nou credes nimium. Diab[olus, C[aro et sang[uis,ratio faLciunt, ut infirment appre[hensioDem. Tantum appreh[eDdo,eo habeo vitam et salLutem. Ergo fa[cies ecLclesiae est facies peccatricis luvexatae, derel[ictae, morientis, contristatae et qLuidquid diaboli est. Cumreliqua sua paite EcLclesia fluctuat iu bis malis, sed cum corde regnat, Utep6. 2, sPjâukis: 'convivificavit nos', Eph. 2. Per quid? fidem. In vocabulo sponsaeeigo comprehenditur infiuita misericordia, qua facti socii et particip[es13 In c aiis ben•) Sprichw., vgl. Unsre Ausg. Bd. IT, 96, 1.Dr] appraeheusione nostra, iion est iu Christo. Sicut autem, qui in medio isflumine mersus forte apprehendit ramum arboris, quo se quam vis aegresustentat, ne pereat, Ita nos quoque iu mediis peccatis, niorte, turbationibusapprebendimus Christum infirma fide, ea tamen fides, quantulacunque sit,tarnen servat nos et dominatur morti ac coneulcat diabolum et omnia.Sunt ergo magna verba et inestimabilia, quando aiidis lesmii Christum 20esse sponsum et Ecclesiam esse sponsam, Imo sunt coelestia et infinitaverba, quae nullius hominis corde capiuntur nee uuquam perdisci possunt.Qui igitur gloriantur se haec nosse, ilUs die, quod tautum sonum quendamhuius doctiinae audiverint et quasi procul fumum viderint, rem autem planeignorent. Dico autem haec ideo, ut vos excitem ad illa verba Spiritus sancti 25ponderanda, quae iu nostram consolationem loquitur, ut discamus ea magnificedilatare. Nemo enim est, qui in hac parte nimis andere possit etChristum nimis fortiter amplecti, Nihil hie est nimium. Apprehende, quautumpotes, et tamen videbis te deficere nee posse tautum fidere in huncsponsum, quantum ipse exigit et nobis opus erat. Adsunt enim Satan, 30peccatura, Caro, Sanguis, ratio nostra, ea repuguant luiic apprehensioui, ettamen si apprehendis, sive parum sive multum, habes sponsum et per eunivitam et salutem.Facies igitur Ecclesiae est facies peccatricis vexatae, desertae, morientiset contristatae. Quidquid enim totus Satan est et habet, hoc Ecclesia patitur. 35Sic igitur haec distiuguenda suut, Quod Ecclesia cum reliqua ])arte, quaeadhuc superest, hoc est, cum carne, fluctuat iu bis malis, sed corde reguatepii.2,5i. et triumphal in Christo, ut Paulus dicit Ephe. 2.: 'Cousedei-e nos fecit iu

Praelectio in psalmum 45. 1532. [1533.] (V. 10) 561Hslgratiae, ut sponsa domina fit omniuin renim sponsi. Sßte fic^ domiua fteltin domo gegen familiam, vicinos, Sic Christiani erga Christum, quod omniscoustitutus heres muudi, priu[ceps [351.92"] super p[eccatum, mortem, nonper opera, sed Christum sponsum. Discamus, ut gLloriam nostram exaU.Lemus5 et amplLÜicemus nostra dona, et sie, quod t[otus muudus vilesceret in oc[ulisiiostris cum sole Et diabLohim rideremus cum bellis. Multa mala amara,mors etc. Sed niliil ad Christum, ista omnia ad cum ut gutta maris admare et incendium ext[remi diei, ut magnificetur Christus in ore et cordenostro, Ut discamus, infiLiiitum et inenar(rabile bonum. Et tamen assues-10 cendum, ut magnificemus. Nou est suRerb[ia, quod iacto, quod dominussuper diab[olura et dominus super omnia pLCCcata, et dico p[eccato: sedein pul[vere et Ia§ mid^ önuerBotren, quia Christus, cui incorporatus, collocatuscum eo in cel[estibus; iam reg[no. Ideo debeo usurpâre et exer[cerehoc regnum. Ibi non est superbia. Exerce hec, videbis, tüte fouet bit§15 hjeiben. Ideo gestamus omnes aureas Coronas in cap[ite super ista mala.8 diei] idei 13 debeo] djDr] coelestibus cum Christo etc., conresuscitavit, convivificavit\ per quid? perfidem. In vocabulo igitur Sponsi comprehenditur infinita misericordia etinestimabilis gracia, qua sumus participes omnium rerum sponsi. Sicutigitur matei-familias in domo se gerit erga illos, qui non sunt mariti, sie20 Christianus gerere se debet erga omne, quod non est Christus, Quia seitse esse dominum super peccatum, mortem et omnia mala diaboli, non percucullum aut alia opera, ac ue quidem per legem Dei, Sed per suumsponsum Christum, in quo fide haeret. Haec discenda sunt, ut gloriamnostram exaltemus et sciamus dona nostra amplificare et dilatare, ut sol et25 luna prae nostris donis vilescant et Satan cum omnibus caedibus et terroribusrideatur. Amara quidem est mors, amarae aliae calamitates et afflictiones,Sed nihil ad Christum, in cuius comparatione sunt sicut una gutta aquaead mare vel potius ad incendium extremi diei comparata, ut sie magnificeturChristus in cordibus nostris et ore nostro, ut discamus apprehendere in-30 finitum et inenarrabile nostrum donum, quod quauquam nullius oratiouedigne potest diei, tarnen assuescendum est, ut de eo multum loquamuridque quantum possünus amplificemus. Neque enim est superbia dicere adpeccatum: fuge hinc, ad diabolum: sine nie. Sum enim dominus tuus,Quia Chi'istus est dominus, cum hoc sum consuscitatus et collocatus cum35 eo in coelestibus. ßegno igitur et debeo exercere regnum, ut assuescam.Haec dicere, inquam, non est superbia, sed vendica tibi omnia, quae suntChristi, et assuefac te ad ins tuiun possidendum, et videbis, quam sit difficile.Sumus enim re vera reges super ista mala et domiui omnium bonorum,quae sunt in Christo, ac gestamus omnes aureas Coronas, sed fide, quaeSutêrä äöette. XL, 2 36

562 Praelectio in psalmum 45. 1532. [1533.] (V. 10)Hs]@§ h)trb an bie ôffart JdoI geên. Est eiiiLer in Christo, Ergo ad S^Leuffel etprin[cipes, sapîentiam mundi: es magnus dominus etc., diab[ole; Sed mihicollatus nihil es, quia sum baptisatus, credens in Christum, et sie super-SHöm. 5,3bimus et 'gloriaLmur etiani in trib[ulatione': Sßa§ tft§ benn? äBcnn betS^Leuffel ttol et torii^ tft\ rt)a§ fragen toir barnad^? nihil curamus. itier ntc^t 5lachen teil, ber mag juinen. Non est de Christo, ut qui perturbêt; specialis^Christus; ipsa niera vita apud credLcntes. Ideo quanta donata exeo. Discamus, ut arrogemus cum S[umma superbia istum triumphum etd[icamus ad diab[oium et pLeccatum verbum: bene vale. Sunt duo mundi.3o».8,44 3urnct! Sic nos foUen ^[Cufiel 3urnen et fagcn: gê ad 'patrem"! [331.92''] 10EcLclesia, si eam spectes, est adhuc peccatrix, sed sponsus ninx^t fid^ l)!^rei"gute§ an* et econtra.'Stat regina in auro ophir': e§ tft boä) lauter flolt, iDQa an ber ^Loniginift, quia EcLclesia ât ntêr quam quilibet Christianus, quia in ec[clesia suntomnia i. e. merus Christus, eitel sapientia fider, vita, gloria Christi, sap[ientia 151 ad fehlt 8 istum] ista IS loutet] tautc§') = icütend vor Zorn. ') Zum Sinn vgl. unten im Druck Z. 26. ') Wohl= schiltst ihren Besitz.Drjfides cum specie diversa luctatur. Nihil igitur est hac superbia spiritualidifficilius, quae est in Christo, atque utinam haue superbiam perfecta discereet esercere possimus, ut dicamus ad Satanam: Quid mihi facere potes cumOmnibus peccatis, cum morte et omnibus malis? Apud sapientes mundi esaliquid, apud Turoajj), papam, principes es magnus dominus, Sed mihi col- 20latus es unum nihil. Mihi, inquam, non in quantum sum persona, sed inquantum sum baptisatus et credo in Christum. Et sie superbimus et3Jöm.6,3'gloriamur etiam in tribulatione', sicut Paulus dicit, et irridemus Satanam etmundum ac dicimus : Quid ad me, etiamsi Diabolus et Turca furiant? Quidad me, etiamsi peccatum mordeat? Scio enim, quod Dominus mens lesus asChristus non contristat, sed diabolus contristat sub specie Christi. Christusautem nihil est nisi vita, gaudium, gratia et pax etc.Ergo in hoc omnes incumbamus praecipue, ut Christum bene discamuseognoscere, ut arrogemus nobis cum omni superbia illum triumphum etmaiestatem Olam, quam habemus in Christo, et dicamus diabolo vale, quan- 30tumvis iudignetur et furiat. Est euim in gloria dei [Sg. K] superbieudum,non in stercoribus operum et meritorum nostrorum, Sed quod sponsus estomnipotens in Ecclesia, quae, quanquam onerata est variis malis, tarnenhabet sponsum, qui in sc recipit eins mala et communieat ei potenciam etgloriam suam; atque hoc est, quod dicit: 'Stat regina in auro Ophir*. ssDebet enim egregie ornata esse prae caeteris, quod tota Ecclesia plus habetdonorum, quam singuli Christiaui. Omnia enim bona in ea sunt, hoc est,est in ea merus Christus, mera sapieucia fidei, vita et gloria. His est

Praelectio in psalmum 4r.. 1532. [1533.] (V. 10. 11) 563Hs]ornata bott oBen an Bt§ bnben, nihil macularum, paupertatis. Coram deosie ornata, ut nic^t an Ifyx fe{)e ftetfün, rindEItn Ssed eitel I[onigItcên fd^mucf,(|iiia deus nihil videt quam suuni filiura, et EcLclesia est induta gloria, .sapîentia,virt[Ute Christi. Si pLeccatum ades[t, hüS mag diab[olus feên et5 ego sentire, sed deus non, quia tota forraosa sine macula et ruga, (juia inChristo nou macula, nihil fteiBIit^, nihil \)0§, et per eum ecjclesia est vestita.Habemus !onig, fi|t t)in reg[uo et habet speciosam. Nunc g'ên bie exhortationeson.'Audi': Alloquitur sLpiritus S[anctus in communi ipsam Ec[clesiam etv. ii10 Syuag[ogara, et tüirb nil \ä)\OtX tonbm, ut omnibus relictis audire hLUUcRegem et soli intendere. Et iste pop[ulus hab[ebat mirabiliter vex[ationesa diabLolo per circuitum hostium, et omnium g[entium religiones vexarunteos. lam cum AegyLptiis, AmmO[nitis etc. et jogen t)ijxe ©[Otter JU fid^*,liffn öom temfL^l. Sic po.stea nobiscum. ludei, postquam E|uaDgelium15 Christi praedicatum et fol totus pop[uIus Iud[aeorum et Gentil[ium adherere,3 deus (deLUs) ]2 hostium] hostes 14 liffn] leffn1) = Fättchen (in der Baut), zu Eimke (BWtb. = Falte), statt liinklin.«) = eigneten sich deren Götter an ; vgl. Unare Ausg. Bd. 37, 641, 21.Dr] ornata ab imo pedis usque ad verticem, ut niliil malorum in ea conspiciaturet uulla macula deformitatis appareat, Sed coram Deo et extra conspectumhominum. Deus enim nullam rugam in ea conspicit, quia nihil in ea videtnisi suum filium, quo Ecclesia induta est, ex quo habet salutem, vitam et•20 gloriam, quae iu Christo est. Quodsi peccatum adest, id diabolus cernit etsinguli in conscientia sentimus, sed Deus uon videt. Nam propter filiumChristum, quo est 'induta, tota est formosa, sine macula et rugis, quiaChristus totus formosus et sine macula est. Q.uare Ecclesia quoque peripsum et in ipso vestita talis est. Sic igitur et regem in sua pompa et95 reginam descripsit, quod Christus habet Ecclesiam, quam Apostoli ei parant,quae est in primo flore. lam addit etiaru exhortationes.Audi, filia, et vide et iuclina aurem tuam et obliviscere v. iipopulum tuura et domum patris tui.Alloquitur Spiritus sanctus in communi Ecclesiam et Synagogam, quasi30 dicat: Difficile erit, quod praescribo, siquidem hoc solum et praecipuumvobis praestandum est, ut tantum hunc regem audiatis, omnibus aliis regibuset magistris sepositis, et huic uni intendatis. Porro, quia populus ludeorummirabiliter a diabolo vexatus est et undique cinctus fuit hostibus, quidiversam religionem sequebantur, Ideo eorum exemplo ipsi quoque ad ido-35 latriam flectebantur et iam cum Aegyptiis, iam cum Assyriis, iam cum Moab,iam cum Ammon etc. se coniungebant nee retineri in vera religione et cultutempli sui poterant. Cum igitur Christus iam uatus esset et doceret, hoc36*

564 Praelectio in psalmum 45. 1532. [1533.] (V. 11)Hs] ba tft baS fd^loerft arg[uincntum, (juod Iut][aei et nos hodie. Arg[nmentumIud[aeorum: Patres, popuilus dei, Mloscs, prophetae. S)q§ ât fie geftoffenJurucE. Sic apud nos: EcLclesia tot seculis erraverit, quae sancta? Credo.°Äi'ab?sEcLclesiam usque ad finem uumdi, Matth. 1(5. [SI. 98"! 'Ego dciis tiuis';contra 1. praecep[tum, contra Christum et ecclesiam! Et ftoft ^Ün§ tüol sfelBer: Num omnia bnred^t, num nulluni opus, quo deus placaretur? beneAugûstinus et patres docLuerunt. £)q§ i[t maxLimus mons et a(iua profundis[sima,et nisi P[aulus apôstolus solvisset, h)er ön§ muf)e et etiLCitgehjeft cum ludLaeis, g[entibus et uobiscum. £)ar an lutrb ftc^§ ftoffen.^ Vosgloriamini de patribus, sanguine. S)a toirb [tc^§ j(êiben: promissio, san- logûis tft eth)a§, sed sie intelligendae, quia redactae in cap[italem promis-[sionem Christi, scitis, quod adhuc vobis expectandus Christus. 'Scep[trum'2 fie c aus fii^ 4 16 c aus 26') = stört, beunruhigt. ') = das mrd Anlaß zur Spaltung, s. Z. 10 und UnsreAusg. Bd. 50, 585, 31.Dr] eis faciendum fuit, ut omnes eius verbo, tanquam spouso suo uxor, adhererent.Sed quid fit? non solum non audiunt eum, sed etiam persequunturet oecidunt. Ergo Propheta hie summum et difBcillimum argumentum, quod isab initio in mundo fuit et adhuc hodie est, attingit, nempe, quod contradoctrinam Christi et Apostolorum ingemiuabant: Patres, Patres, templum,templum, Moses, Moses, Prophetae, Prophetae. Hoc scandalum superarenon potueruut, cum tamen essent manifestae Prophetiae, fore ut lex etregnum aliquando cessarent, sed impegerunt et corruerunt, sicut hodie apud aopapistas insuperabile argumentum est, quod opponunt: Anne putas Ecclesiamtot anuis errasse, quae est sancta et Catholica et habet promissionem, quodsit duratura usque in finem mundi? Quia autem contra hanc Ecclesiam,quam ipsi iactant, nobis docendum est, ideo ofFenduntur. ludei opponebantEuangelio Mosen, promitteutem sub couditione, quam non animadvertebant, 25iPf. 132, 19 regnum, Sicut in Psalmo quoque est: 'Si custodieriut filii tui testamentummeum' etc., Psal. 132., et pronuuciabant Euangelion esse doctrinam contraprimum praeceptum. Sic nostram doctrinam accusant Papistae, quod sitcontra ipsum Chi-istum et Ecclesiam. Idem igitur argumentum est, quoet ludaei tum et nostri adversarii hodie ofFenduntur et nos etiam aliquando 3ooffendimur, quando conscientia uobiscum disputat: Putasne omnia illoruraesse damnata ac te solum plus videre et sapere censes quam tot .summosviros, qui in Ecclesia fuere? Hoc argumentum est quasi ingens mons etimmensum mare, quod nobis superandum et traiiciendum est. Et certe nisiPaulus in Epistola ad Roma, tam graviter id solvisset, plurimum negocii 35nobis cum ludaeis, gentibus et nobis ipsis quoque fuisset. Et Propheta hocloco videt plurimum periculi et oifensionis in ea re fi^re, quod essent gloriaturiludei de sanguine, patribus et promissionibus. Promissio enim sau-

Praelectio in iisalinum 45. 1532. [1533.] (V. 11) 565Hs] et sacerdotium liabLebitis et Dens erit vobis, Sed ffêt batet): 'douoc veniat'i-TOoic49, loSylo; tDuften h)oI, quod reg[mim, sacerLdotium fol fic§ feren ad MessLi'aru;qnando is veniret, foKen fte l)oren l)]^n. Sed loffen ba§ ftên* et dicunt:ineternuni sunuis popLulus dei. Si etiaiu veiiiat Mes^sias, nou poterit melius5 docere. S)a§ tft promis[sionem principaleLm depravare, quae absorbet omnesalias. Sic nos: Verum est. habemus promis[sionem Ecclesiae, quod Christusmanebit apud EcLclesiara. Stielt fideLm, bap[tismum, scripLturam, est unurade raaxLimis rairä[culis, conservasse bib[liani et quod quidam fuerint, quilegerint. Sed sie: Etiamsi non studeraus in BibLÜa, tanien hab[emus auto-10 ritatem elavium et qui aud[it his praeeeptis, est Christianus et Ecclesia noupotest errare. Idee nianent ut ludâei et habLcnt eandem fidem carnalemde Ecclesia ut ipsi de populo. Putant se Ec[clesiam, sac[erdotium dei,quod seqLUuntui' trad[itiones hu[manas et vertunt spiritualissimaiu promiszulj2 Deute. 12.^ r') = kümmern sich nicht darum; s. Uttsre Ausg. Bd. 47, 346, 7. ') Hier stellendie Vorschriften für die Kultstätte Sih.Dr]guinis est vera, eam uon revocat Propheta hie neque negat primum prae-15 ceptum, Sed dicit, sie esse intelligendam promissionem, ut reducatur inChristum tanquam in caput, quem espeetare et excipere debeant, quasidicat: Habebitis sceptrura, habebitis sacerdocium, sicut est Gen. 49. : 'Dens i.smofcis.iuerit vobiscum', sed additum est: '^donec veniat Süo'. Hoc ergo sciebautludei, expectandum esse Messiam et ei huue honorem habendum, ut audü-ent20 eum, sed quid faciunt? Particulara 'donec' praetereunt et urgent promissionessimpliciter ac concludunt: Nos in aeteruum sumus populus Dei.Quodsi venerit Messias, tarnen non poterit aliquid melius docere, quamquod Moses docuit. Mauebiraus igitur populus Dei, sicut hactenus fuimus,nisi quod regem potentiorem tum habebimus, qui liberabit nos a Romanis.25 Hoc autem est depravare et absorbere promissionem de Christo, quae in seomnes alias promissiones continet.Sic nos habemus promissionem Ecclesiae, quod Christus manebit apudEcclesiam Habemus Baptismum, Eucharistiam, Euaugelion, scripturam sanctam,pastores, dona Spiritus sancti. Haec omnia manent in Ecclesia singu-30 lari beneficio Dei. Nisi enim Deus custodivisset Bibliam et dedisset aliquos,qui eam legerent, iam olim a Satana esset abolita et extincta. Quod autemEpiscopi hoc addunt et dicunt: etiamsi Biblia non legamus, etiamsi nihileorum faciamus, quae requirit officium nostrmn, tarnen, quia habemus autoritatemelavium, non errabimus, Quia Ecclesia non errat nee potest errare,35 Hoc tollerari non potest, nee ipsi possunt ferre, ut impugnetur. Habeutigitur eandem fiduciam de carnali Ecclesia, quam ludei habebant de populoDei et vertunt promLssionem spiritualissimam in promissionem carnalissimam.Qui voverit Deo religionem (dicunt), qui coelebs vixerit etc., est beatus.

566 Praelectio in psalmum 45. 1532. [15.33.] (V. 11)Hs][sioneni Christi in carnalem: qui servarit, pax etc. 2)q§ finb carnalia, (|uiaclucunt a Christo in nosipsos. Ideo omnis sanctitas Pa[patus est carualis,[S3I. 93^] sed debemus sedere in regiio vitae supra mortem, pLeccatum. S)a§tft spiritualis promis[sio; uon legere cum monachis et hereticis. S)a§ f)eiftnic^t sedere supra mortem, sed in reg^no diaboli et abo[minationis. Sicut sherent Iud[aei, sie ipsi in promis[sioue carLuali et extingLUunt promis[siouemspi[ritualem. Ideo tubas, gloifen aceip[ias et expergef[acias: 'Audi' etc., uoliiudicaLre de c[arnali iustitia, SLapientia, q[uasi d[icat: nisi audieris, si vissapere et iudicare, quid sit Ec[clesia, tum actum. Ideo dicit: Audi, viile,Inclina. @§ )üirb ein \taxd arg[umeutum ba§. lo28. uct(.b.I'Audi, filia': Sicut cernimus post descriptura Rjegem in personaet cum omni sua administr[atione ex[terna et interna, post addit exhort[ationemad Sy[nagogam et pop[uhim, qui habebat de hoc ßLegno prophetias.SU 9 oben am Rand der Seite steht: ELuangelium coronavit reges, ât l)t|n bie ß^tonauffgefe^t, bte [mit Strick zu einem ganz oben stehenden vomicatn ante gezogen] tjfjn fcôn»ont topff gefottcn itior; nu WoHen fie ti^m bie äugen mit auffteên ', bo§ ttiitb er'' nic^t leiben') ^Vo}ll hiklMch = ihn (Gott) blenden, täuschen; vgl. etwa Umre Ausg. Bd. 34', .'i82, 7;oder wakrscheinlichei' = es (das Evangelium) beiseite schieben. Vgl. Bd. 7, 403, 33.2) Nämlich Gott.Dr] Haec autem sunt mere carnalia et abducunt a Christo in nos ipsos, qnisumus carnales. Omnis igitur sanctitas papatus est mere carnalis. Sed isEcclesia debet vivere in promissione spirituali et debet sedere domina vitaesuper mortem, peccatum et Satanam, per Christum et remissionem peccatorum.Haec est s]iiritualis promissio. Non debet sedere cum Mose etmonachis, id enim non est sedere in imperio super diabolum et peccatum,Sed in regno diaboli et aborainationis. Sicut igitur ludei haerebant in 20carnali promissione et spiritualem extinguebant, sie hodie papistae faciunt.Ergo hoc summum argumentum est, quod Propheta hie tangit, et opus estOmnibus tubis et buccinis, quae id canant: Audi, Audi, Audi, filia, expergefias,Claude oculos carnis, uoli iudicare de carnali iusticia et sapientia, quasidicat: Nisi audieris, sed voles esse sapiens et iudicare ex specie, quid sit asEcclesia, quid non sit Ecclesia, periisti. Ideo utitur tam vehementibusverbis et vult nobis inculcare vertitatem, iie scandalo decipiamur, i{uia estfirmissimum argumentum, sicut audivimus.Est igitur exhortatio ad Synagogam et populum, qui habebat de hocregno promissioncs, Prophetias et Cantica. Praevidet enim in spiritu in- 30credulitatem populi propter insuperabile argumentum, quo nitebantur, quod,nisi Apostolorum interpretatio intervenisset, impossibilc quodammodo fuissetnobis solvere. Experimur enim in omnibus rebus difficUe esse consuetarelinquere. Quod uova testa capit (vulgo dicunt), inveterata sapit.^ Quanto') Mittelalterliclies Spiichwoo-t, s. Werner, Sprichw. S. 82 Nr. 204.

Praelectio in psalmum 45. 1532. [1533.] (V. 11) 567Hs] Praexidet enim in spiritu p[ropheta illaiu incred[ulitatem popLuH fiit[iirain.Estarg[umeutum iusup[erabile, et uisisap[ientia Apostolica interveniret, non esset,quod respiLcerent. tanta vis huius argumenti, qiiia in omnibus rebLus consuetarelinque[re, qiiaudo testa^;quantoraagis in max[imis reb[us spiritual.ibus,5 quae pertiueut ad fut[uram vitam, de qua niaxLiina conteiitio est, quia hiemagnae seritâtis. Zelosi quaerunt ad VLitam eterLnam. Ideo ibi studiissuiumis agitur res. Pop[uIiis autem iiabebat istas privilegLias, erat natiisex AbLrabam, ßo. 9., ex semine patrum; nihil, quae pertineut ad iliumsföm. 9, 4j.popLulum, quae non sint divina, ad g[entiles nihil. Ideo invictis[simuni10 arg[iimeutum. hoc sentit proph[eta: hie nuUa ratio iuvandi, nulla solutiosuffi[cieus. Non, sl non 'audieris', nihil etc., quia quo magis disputatur,minus appreh[eadunt. Nos Pap[istas vincere non poss[umus, quos testiraoniovicimus, quanto difficUius, ut deserat^ suam religLionem et istamamplLificet, quia miserrimum vivere in mortib[us et caluLmniis talibus. Et15 ipsi debebant deserere possLessionem temporalium. Nulluni remedium2 interveniret] intervereret 5 pertinent] pertinet 6 ad doppelt 7 istas] ista(s)13 aber ut deserat steht lud[aeis persuadere•) Vgl. S. 566, 34. *) Nämlich populus ludaeorum.Dr] autem difficUius id est in inaximis rebus et spiritualibus, quae pertinent ad. futuram vitam, de qua maxima contentio est, Quia hie sunt zelosi, quimagno studio quaerunt, quae sunt vitae aeternae. Nemo enini hie libeuterfalli vellet, Sed agitur res summis studiis. lam populus ludeorum habebat20 istas praerogativas et privilegia de semine et erat natus ex Abraham et,sicut Paulus Rom. 9. (ubi eandem rem agit) enumerat, habebat 'adoptionem, 9)öm.9,4f.gloriam, testamenta, legislationem, cultum, promissiones, patres', In summa,nihil est, quod ad illum populum pertineat, quod non prorsus sit divinum.Haec si opponantur gentilibus, est invictum argumentum. Quare Propheta35 hanc difficultatem sentit et monet: 'Audi', quasi dicat: Nulla ratio iuvandiest, nulla est solutio sufBciens, nisi audias. Si non audieris, non intelliges.Sed quanto magis contra eos disputatur, eo fiunt induratiores. Et quidmirum est in ludeis, cum papistas nou possimus flectere, etiainsi fateanturnostram doctrinam veram esse; quanto minus ludei flecti potuerunt, ut dese-30 rerent pristinam religionem divinitus traditam, tot miraculis ornatam, a tot actam magnis sanctis patribus, Prophetis et regibus cultam? Accedit huc,quod miserrimum est vivere quotidie in mortibus et periculis, sicut nosvivimus, cum ipsi habebant promissionem rerum corporalium et terramCanaan, quae eis erant relinquenda. Dicit igitur: tantum AVDI, quasi35 dicat: Nulla salus, ratio nulla, remedium nulluni est perseverandi in religione,nisi audias; qui non vult audire, huic nou potest consuli, Sicut

568 Praelectio in psalmum 45. 1532. [15o3.] (V. 11)Hs] maneudi in religLione Christiaua nisi per audituni. Qui non vnilt audire.gos.s, iiSic Christus: 'quod videmiis, et vos testiruoiiiiim', loh. 3.[581.94"] Ista doct[riDa pertinet ad eos, qui audLiunt et discunt; qui9!i)m. 2,8non, sed 'ex contentione', Ro. 2. —: non viceris contentiosum ho[minem,praesertim in ista niaterîa. Ali! taffen t)'^n 'audi, vide' fingen^, nihil etc. sIsta res quia ardua, ideo excitandu.s animus, ut hereat in solo verbo. 2Bevba§ öeiftlêt ^, nihil fit. Ego cum SacraLmeutariis gefdÎogett^, sed nunquam©Vr- 18, 2 potui assequi, ut verba ad propositum starent, non stant, quia 'stultus non,®t"t- 27, 22 nisi dix[eris, quae in corda'. 'In mortario' etc. contentionem nemo, Christus,prophe[tae superarunt. Ergo pertinent ista ad eos, qui habent aurem loaudientem, isti captivos se trad[unt in obse[quium Christi et d[icnnt: noioiud[icare de istis rebus secundum nieam sap[ientiam, sed nie tradere disci-PLulnm huic verbo. Ideo Ia§ htt) betn 'audi' bleiben.8 verba scheint verbum 11 uolo] noli') = liümmern sich nichts um seine Mahnung. ') = versätmit. ') Birg, mid)= hohe mich herumgestritten.Christus subinde ad verbum reniittit: 'Nos quod videmus loquimur, et vos3o6 3 ijtestimonium nostrum non aeeipitis', lohannis tertio. Sic Papistae quia isaudire nolunt, frustra cum eis disputamus.Pertinet igitur haec doctrina ad eos, qui parati sunt audire ac discere,Non ad contenciosos, ii euim non accipiunt, sive dicas, sive canas, sivepingas eis, hoc 'Audi'. Dicitur tamen eis ad perditionem suara, ut sintinexcusabiles , nobis autem dicitur, ut spectet animus ad verbum et discat 20haerere in solo verbo; qui hoc omittit aut non admittit, illum nullis argumentispersuadere poteris. Ego etiam pugnavi contra Sectas nostri temporis,sed nunquam potui hoc ab eis impetrare, ut unum verbum ad propositumresponderent, etiamsi rem sie ob oculos ponerem, ut vel manu posset pal-®»it. 18, 2pari. Ratio est: 'Non recipit stultus verba prudencia, nisi ea dixeris, quae 25st)r. 27, 22 versantur in corde eins', Pro. 18. Item: 'Si stultum in mortario contuderis,non tamen audiet'. Nullus vomer tam est acutus, nuUum tarn robustumaratrum, quod subigere eos possit. Nee Prophetae nee Christus nee Ajiostoliid potuerunt. Quia contentiosi nolunt audire et semper habent, quod evomant,ergo pertinent ista ad eos, qui habent aurem audientem et tradunt 30se captivos verbo in obsequium Christi et dicunt: ego nolo sapere, noloiudicare secundum meam sapientiam de istis rebus, sed me tradere discipulurahuic verbo, et audire, quid mihi diviua maiestas dicat, Sicut Spiritussanctus hie dicit et consulit: 'Audi', Et addit:Et vide.Hoc refero ad opera. Sic enim distinguenda iudico pro mea simplicitate,ut 'Audi' referatur ad verbum et 'Vide' ad opera Christi, Quia Deus3j

Praelectio in Psalnuim -15. 1532. [lbSS.\ (V. 11) 569Hs] 'Et Vide': £)a§ gljet ad opera. Sic distiDg[uere volninuis nostramrel[igionem vel devotionem. luxta verbum deus solitus signa edere, iiiira-[cula. Nunqnam revelatum verbum nisi additis signis. AbLi'abae verbum,— Signum Circumeisionis. Mosî addebatur verbum educendi i)0[pulum, ^5 addita signa. Sic Christus rep[levit orbera miraculis, Sic nos ChristiauiEuch[aristiae, bap[tismi. Et magna mira[cula, nos couservatos in pace totannis et adhuc; hoc mundus et caro non intelLÜgnnt, Sed qui sciunt potestatemSat[aiiae et poteutiam mundi. Xon obruti tyrannide principLum,dohs Papae et fraude hereticorum. Audies istum R[egem, et vidLcbis eins10 opera. Non apparebit in oclUÜs, non erit terrenus, sed aud[ies eins verbum,et opera et miracula eins videbis. Postea, si audieris et consid[eraveriseius opera, tum intus se revelabit in spiritu; aliter non Nddebis eum. Verbodei auditur, in suis signis videtur. Post revelationem verbi et sig[norumsequitui- fides, cer[titudo s^piritus s[ancti, qui confortat in omnib[us errorib[us.15 S[piritus sânctus dicit: Dabo neces[sario reg[num. 'Audi', 'Vide', quid faciat.3 Nnnquam c aus N — [= Nulluni])Dr] semper solitus est iuxta verbum signa dare vel miracula addere. Nequeunquam novum verbum revelatuna est sine additis signis. Sic cum Abrahaedaretur promissio vitae, additum est signuin circumeisionis. Sic Mosi unacum maudato de populo traducendo in Chanaan addita sunt signa. Sic20 Christus orbem miraculis replevit, cum doceret, una cum Apostolis. Sicnos quoque habemus nostra signa, verbi, baptismi et Eucharistiae. Quinadhuc hodie magna opera in Ecclesia fiunt, ut extent testimonia doctrinaenostrae, quae tamen opera pii tantum vident, impii non vident. Nam quodtot annos preter omnem nostram et adversariorum spem conservata pax e.st25 et adhuc hodie miraculose conservatiu-, in tanto furore et odio mundi contraEuangelion, an non magni signi loco ducis? sed mundus et caro nee vidctitneque intelligunt haec. Pii tamen, qui habent oculos spirituales et noruntpotenciam Satanae ac maliciam hominum, illi haec miracula vident, quoddoctrina nostra iam multis annis nee tirannide principum nee odio et fraude30 Papae nee hereticorum malitia everti potuit. Manet igitur hie : Audies huneregem, videbis eius opera, quanquam non apparebit in oculis nee erit terrenusrex, sed verbum eius audies et videbis occulta eius miracula. Haec tibisufficiant. Nam postquam audieris verbum et videris opera eius ac consideraveris,tunc se intus tibi revelabit etiam in spiritu. Aliter eum audire35 non poteris nisi in verbo, et aliter non poteris videre nisi in signis. Posthanc verbi et signorum revelationem sequetur fides et certitudo et alia, ([uaeSpiritus sanetus afferet, qui confirmabit te contra omnes errores et dubitationes:tantum audi, raea filia, quid dicat, et vide, quid faciat rex tuusChristus.

570 Praelectio iu psalmum 45. 1532. [1533.] (V. 11)Hs] 'luclina': i. e. Crede. [3S(. g**"] significat per appositum populi cervicem,q[iiasi d[icat: mea filia, noli Collum erige[re et cervicem indiirare. UbiaudLieris et videris, crede. 2 ftnb externa. 3. ut incli[üet, cervice et collohurailiato. S)0§ niu§ fein, alioqui uiinquam satisfit. Istam doctLrinam ôter auä) gefurt.^ Omnes dixLeruut, quod iu casib[us couLScientiae, quodaudiendus frater coiisolatorius. Sufficit cousiliurn b|ôui Ndri. Sed cod-[scientia dicit: Ubi iuveniara b[onum virum? quis seit, an sit? Sic aiax[imascientia, ut se relinquat et pendeat ex autoritate et auditu verbi alterius.3)a§ ift mortificare suum sensum et extra te saltare et aud[ire, quid dicatpraeceptor, frater, consolator. Gersou hoc neu vidit, iiou pot[uit fundareconsilium b[oui viri in verbo d[ei, quia deus commendavit ministris verbi,ut consolentur etc., omnia opera diab[oli dissolvent, cum hoc scio, habeoconf-ol|âtioneni; ergo debeo ei credere, quia debet consolari. tum obed[io deo,tum est consi][ium boni viri, scilicet Christi, quia eins verbum mihi offertur.4 3)a§ doppelt 6 cousilium mit Strick zu consolatorius gezogen 9 te odicat] dt [= dicit]')Wohl = angeführt, zitiert.Dr] Et incliua aurem tuam.uId est, crede. Significat enim oblique duram cervicem populi huius,quae inclinari nesciat, quasi dicat: Mea filia (sie enim appellat populumJudaicum), noli erigere te contra verbum ueque indures cervicem tuam, ubiaudieris et videris verbum et opera Dei, sed crede, demitte caput tuum ethnmilia te. Duo enim priora externa sunt. Hoc tertinm est internum, ut aoinclinet cor et dicat: credo. Id quod necessarium est, alioqui non est salus.Monuerunt idera quidara doctores, ut Gersou et alii, quanquam verummodum non tenuerunt, quod in casibus conscientiae sit audiendus fratercousolaus, et dixerunt, sufficere consilium boni viri. Sed hoc non satis estmonere. Conscientia enim laborans dicit: ubi inveniam bonum virum et 25quomodo ero certus hunc esse bonum \'irum? Quare hoc est existimandumconsilium boni viri, simpliciter abiicere omnem sensum praesentem et pendereex solo auditu verbi, quod ex fratre audis. Sed est hoc valde difficileet vere est mortificare seipsum et extra se saltare et omnibus sensibusclausis attendere, quid dicat consolator, Quia mandatum divinum est, audire sofratrem afferentem verbum Euangelii in talibus periculis conscientiae. SedGerson et alii, quanquam hoc viderent esse faciendum, tamen non potueruntcousilium boni viri fundare in solo verbo. Nam in hoc sunt datae clavesEcclesiae, ut per verbum alius alium consoletur et dissolvantur sie operadiaboli. Qui igitur seit divinitus hoc preceptum esse, ut alius alium cou- 35soletur, potest se consolari et dicere: ego teneor fratri huic credere, quiaipse tenetur expedire perplexitates conscienciarum et eis mederi verbo, et

Praelectio in psiibiiura 15. 15;'!2. [1533.] (V. 11) 571Hs] Quaudo ergo puguaiiflum cum Papa et solveiidum Diabolicuui arg|ûmentiiui,habet Papa arg[umentmTi, qiiod sit Ecclesia: Niiiu tu solus sapis?3ft eilt 6o§ et forte arg [U tuen tum. Ibi dicenduni: audio proinissa, legislationem,populum dei. Ecclesiam esse popûlum dei, ftnb ic§, cum Papa5 habet Bap[tismum, vocabulum Ecclosiae et est apud eum EcLclesia, — Ettarnen uon muä mic§ loffen gefangen nêmen. S)a§ ift ötel fd^toerer,—q[uatnquara grave, arg[umento respondere contra autoritatem Pap[ae etEcclesiae, — quando in corde Sat[an contra te solum pug[^nat: Tu unus es,et vis dissolvere istas monarchias constitutas? Et esto, quod sint eri'ores,10 p[eccata, Num tu sine err|oribus, peccatis? et tarnen turbas omnia inEe[cleRia dei, cum nihil dicas quam: errores et p[eccata!, — et tuipseplenus erLroribus et peccatis. [581. 95 "] Ibi nostra lucta in eo ipso argLUmento,quo lab[oravit P[aulus ad Ro. et quo nos hodie contra Pap[am.9fiim. 9, 4f.Ibi vis sita in apprehenso verbo et audiendo et videndo opera divina et15 credendo eis. Non Papam accuso erroris, vellem eins cr[imina, peccata1 Diabolioum c aus Pâpae 3 forte] l'ortis 4 hinter dei (2.) nochmals esseDr] sie Deo obedio, cmn fratrem audio. Tunc vere dicitur consilium boni viri,scilicet Christi, eins verbum mihi ofiPertur et ego credo.Sic in pugna contra Papam et contra diabolicum argumentum, quodiactat Ecclesiam, quod, quanquam Papa in sua persona sit peccator, tarnen20 habeat legitimimi officium et administracionem, cui obedire nos oporteat, ibinon alio gladio nos tueri possumus quam hoc versu, quod preceptum estuobis: 'Audi et vide et inclina aurem tuam', ut dicamus, sicut Paulus contraludeos dicit capi. 9.: audio patres, audio ecclesiam, audio officium, quod3iöm.9,4f.sedet Papa in ministerio verbi, quod habet baptismura, quod habet commu-25 nionem et titulum Ecclesiae, Sed distiuguam nee sinam nie capi hoc argumento:Papa hoc dicit, ergo est faciendum, Quia hie est preceptum: 'Audi'.Quando igitur secundum verbum aliquid docet Papa, audiam et faciam, sedquando contra verbum dicit, non audiam.Longe autem gravius est hoc argumentum in corde, quando a Satana30 tibi soll obiicitnr: Ecce, tu unus est et vis dissolvere istam pulcherrimammonarchiam, summo consilio constitutam. Esto enim, quod sint in Papatuerrores et peccata, quid tu es? nunquid tu sine erroribus et peccatis es?Quare igitur confundis et facis turbas in tabernaculo domini, cum nihilobiicias quam errores et peccata, quibus tarnen tu quoque abundas? Haec35 valde augunt, sicut apparet Paulum quoque in hoc argumento sudasse,Roma. 9. Ibi assuescendum est, quod vis omnis sita e.st in apprehensoverbo, in audiendo verbo et videndis operibus Dei ac credendis; quod quinon facit, subvertitur a Satana. Respoudemus igitur, quod non accusamusPapam de erroribus et peccatis privatis, ea enim, quanquam damnare

572 Praelectio iu psalmum 45. 1532. [1533.] (V. 11)Hs] toIeraLi'e, iit mea volo ignosci, sed agitur, quod Pap[a praeter crîmina impiignatChrLstum, verbum dei, illum auditum vult et nos discipLiilos avertereab. Non est quaestio de errore, \dta PapLae, sed sublimiorib[us rebus,sed de filio dei mortuo etc., de ipso praedicato et praedicando et resurgênte;p[eccatum et er[rores ignoscimus, blasphLemias, iiegationes non. s'Et domum': i. e. Christus veniet abrogare to[tam legem et regi^numtotum ludLaeorum. ratio, quare deb[eat aud[ire, inclinare cervicem et credere:quia 'domus patris tui' fol auff l)Oten. S)a§ tft ein fiofei; tejt. Top[ulum'non intel[ligamus grammatice, quasi sit vocabulum, 'domus', quasi lap[ideset ligLnuni. TopLulus' significat pop[ulum S[anctum dei et qui constitutus i"politia et relîgione divinitus a mose tradita et accep[ta a deo, ubi R[eges,PLrincipes, Sacerdotes, qui in pol[itia et Ec[clesia administr[abant, et omniadivinitus, non munita per ho[mines, et defensa per miracula, per deum.Ipsi habent patres, pop[ulum, domum, et tarnen dicit: 'Obli[viscere'. 6§ift auibertnaf Jen^ "âtt ttort. non: desereLre, peregrinare a pop[ulo, Sed: 152 vult mit Strich zu impugnat Z. Ij2 gezogen 7 über ludLaeorum steht sacerdotium15 peregrinare] peregrare•)= außerordentlich.Dr]debemus, tarnen condonamus et ignoscimus, sicut nobis nostra volumusignosci. Non igitur de privatis personae vieiis et peccatis contra Papamagimus, sed de doctrina et de audiendo verbo, quod Papa cum suis praeterpeccata propria etiam impugnat gloriam Dei et graciam et Christum ipsum,fflioitf). 17, 5 de quo dicit pater: 'hunc audite'. Vult enim Papa hunc auditum tollere a 20Cliristo et ad se rapere ac nos discipulos Christi a Christo ad se avertere.De hac re pugnamus. Non est questio de errore et peccatis vitae, Sed desublimioribus rebus, nempe, de filio Dei pro nobis mortuo et resuscitato etde ipso praedicato et praedicando ac audiendo. Hoc cum prohibere velitPapa obiiciendo autoritatem Ecclesiae, dicimus: Abi retro, Satana, ignoscimus 2.stibi peccata, Sed blasphemias et negationes Christi non ignoscimus nee ineas consentimus, quia maior est Christus, quam Ecclesia, quam tu nobisobiicis. Imo quia tua Ecclesia verbum Christi persequitur, non est EcclesiaDei, sed Satanae etc.Et obliviscere populum tuum et domum patris tui. 30Hie est clarissimus textus, quod Chri [SBg. L] stus venit abrogare totamlegem, sacerdocium et regoum ludeorum. Haec enim est ratio, cur audire,videre, inclinare aurem et credere debeat, quod scilicet domus patris sitdeserenda. Est valde durus textus contra Tudeos, suavis autem pro nobis,qui credimus. Non enim 'populum' grammatice tantum pro multitudine et 35'domum' pro lapidibus et lignis accipere debemus, sed vocat populum Dei,populum, qui est divinitus constitutus, Politia et religionibus a Mose datis,

6Praelectio in psalmum 45. 1532. [1533.] (V. 11) 573Hs]DaiuData, repudiata ista politia, tit sit tibi obliviscciiduiii. In lesu Christo,novo illo Rege, uihii valet iustitia legis, ciiltus templî, religLio sacerdotumet Levitarum, vet[eri.s test[ainenti. 6r fcÎec^t cum ludeis ö6er ber Iust[itia.PopLulus habLebat niax[imaiii comrueudationem a relig[ione, Ut Deute-5 [rouoiii. 4.: 'Sapiens iste pop[ulus. Vestra ludîcia sunt divina'. Ideo |o5.woic4,6t)iel gejcist: Ista gloria iustitiae legis, poi[itiae uihil est, quia per liec etc.,filia, nou iuvaberis. [S3l. 95''] VLult trausferre istum populum adeo, ut iubeatoblivisLci, ut uunquam fol 'înberfi(5^ ^ feigen, Ut Ab[rahae: 'exies e terraV-ôf'is.icogebat oblivisci terrae. Sic loseph: vocatur ManasLse, 'deus fecit obli-i.«(oie4i,5i10 visci', i. e. desperavit de reditu. Sic ad hunc Regem: sie transfereris, utplane desperes de gloria, regno isto; aliud regûum, Politiam, sacerdotium,cultura dei Rex ille instituet. Et s^piritus SLunctus satis iudicat hoc verbo,quam tenera haec doctrina et impatiens omuium cultuum, ut ntcf)t leibcn,2 templ^ ist ergänzt zu templum 3 (c^tec^t oder verschrieberies \tî 12 Kexille instituet o') = rückwärts.Dl] acceptis autem a Deo ubi principes et reges in Politia, Sacerdotes ac Levitae15 in Ecclesia non coustitiiti nee defeusi sunt ab honiinibus, sed divinitus datiac conservati per miraciila. Qui igitur habent iam populum patres, domum,iis dicit: 'Obliviscere', nee solum dicit: desere aut peregrinare a populo,sed simpliciter: 'obliviscere' ac scito, quod sit daranata ista Politia ac religioet repudiata, sie ut penitus oblivisci eam debeas.20 Sequitur igitur inde, quod in Ihesu Christo uihil valet iusticia legis,cultus templi, religio, sacrificia sacerdotum et laevitarum. Hie autem \'idesesse Pauli argumentum, ubi contra ludeos pugnat de religione, quam raordicuscontra Euangelion retinebant. Habuit enim laudem iste populussingularem a religione, Sicut e.st Deut. 4.: 'Haec est vestra sapieneia et in- ... Wo(c 4,25 telligencia coram populis, ut dicant: certe iste populus sapiens et intelligens,gens magna est' etc. Hie autem dicit: ista gloria iusticiae legis et operumnihil valet sub hoc rege, quia per haec, mea filia, non iuvaberis, obliviscereigitur omnium. Pertingit autem his verbis in imuni cordis, quod sievult eos ad Christum eonverti, ut penitus obliviseantur priorum ac nei. wo[ei2, i30 respiciant quidem, sicut Abraham oblitus est terrae Chaldeorum et loseph i.OTofe4i,5isuae patriae, cum omni spe reditus abiecta filium suum Manassen appellaret.Ita hie quoque dicit: sie transfereris ad hunc regem, ut de illa Politia etsaeerdotio ac toto veteri cultu plane desperandum sit. Nam pai'iet tibialiud et melius regnum, quam illud legis fuit.35 Ergo Spiritus sanetus hie indicat, quam tenera sit haec doctrina etquam impaciens oainium aliorum cultuum sit fides, ut ne quidem meminisseeorum velit. Sicut etiam dicit Psal. 15.: 'Nee memor ero nomiuum eorum*!- 16,4per labia mea', vocat enim 'nomina' eo loco cultus, religiouem ac totam

i74 Piaelectio in psalmum 45. 1532. [1533.] (V. 11)Hsb^^} ba§ man bvan gebenden fol. 'Non memor.' 3[(| iril be§ popuili nid^t mêrbcnden, cultus, leligLionis, iustitiae legis; non vult amplius praedicari, licetquidein niemorari gesta, sed non praedicanda, sed ita habere, quasi deplorata,2.spctri2, 22nunquam .«pcrandum, quod aliqua institia operum etc. non 'redeundum adspe». 3, 13 voniitiHu", sive priora legis sive a nobis conficta, 'sed in anteriora', ut &Christus magis et niagis percipiatur, donec penitus oblivisLcamur, ut d[icamus:3iC^ bend nid^t, quod monachus fui, sed quod semper fui Christianus.Ego, cum MoLuachus, fatigatus max[inie, vexavi me leiuniis et oratLionibusextra ordLinem. ^sä) backte nid^t, quod ÖergeffeLn totrbe, tarnenoblLitus sang[uinis. Quideni.' S[umma S[ninniarum: ista vox 'oblivis^ci' lomulta complectitur, v[ult iilani doct[nnain habere puram; facile offenditur.Non patitur ludum fama, fides, oculus.^ Est tener|rima doct[rina, et ideo,2. woic 16, 3quia cor nostruui semper respi[cit ad 'AegLyptias oUas', i.e. magno impetuzu 1 Ps. 16. r zu 5 Phil. 3. r 11 vor habere am Zeihnanfang nochmals doctriiiuiiizu 12 Non patitur fama, fides, oculus r') Zum Sinn vgl. unten im Druck Z. 29 f. ^ Sprichw., vgl. oben S. 48, 7.Dr] iusticiam legis, quorum non vult meminisse, non quod non liceat recordarieorum, quae cum isto populo sunt facta, sed quod non sint predicanda ac isdocenda, sed habenda pro rebus desperatis ac deploratis, quae nunquam2. !Pctti2,22sint reditura neque ullius usus in posterum sint et quod non sit 'redeundumspijit. 3, 13 ad vomitum', sed procedendum et 'tcndendum in anteriora', ut Christusmagis ac magis cognoscatur, donec penitus obliviscamur iusticiae legis, acsi nunquam fuerit. Sicut ii, qui in nionasteriis et in captivitate illa Babi- 20lonis vixeruut, postquam ad Christum accesseruut, ita in uno Christo occupatiesse debent (quod ad iusticiam attinet), ut ne in meutern quidem veniat,quod unquam fuerint monachi aut celebraverint missam aut uUum sanctutnuuquam invocaverint etc., Sed videantur sibi perpetuo fuisse Christiani.Ego quidem, cum essem monachus, valde defatigabar per quiudecim fere 25annos quotidie sacrificando, macerando me ieiuniis, vigiliis, oracionibus etaliis longe gravissimis operibus, quia serio cogitabam de iusticia per meaopera adipiscenda, nee putabam possibile esse, ut unquam obliviscerer einsvitae. At nunc, Dei gratia, oblitus sum. Memini quidem adliuc eins carnificinae,sed non sie, ut existimem redeundum ad illum carcerera, quanquam 30carnaliter loquendo non erat carcer, sed delicatum vitae genus, remotum abOmnibus illis moiestiis, quas vcl Politia vel Oeconomia infinitas habet, Carcertarnen fuit bonis hominibus, qui non tautum de ventre cogitabaut, sed cupiebantsalvari. Sic ista vox 'Obliviscere' valde multa amplectitur, et precipue,ut doctiina poenitus sit pura, quae tarnen facile corruinpitur et obscuratur. 35Sicut autem doctrina nulluni patitur additameutum, Ita fides quoqueest tenerrima res et valde opus habet precepto: 'obliviscere donuis patris2. SBiofc 16, 3 tui'. Caro enim semper respectat 'ad Aegyptura et ollas carnis', id est,

Praelectio in psalmum 45. 1532. [1533.1 (V. 11) 575Hs] rapi sentio ad iusticiam carnis. Si nou monachatus, tarnen velim invenireopus, quo fiderem: Ego hoc et hoc feci. Anab[aptista OTU§ bad et bQ§tÛtt; reiectis hereticis Operum, recrescunt alia; reiectis op[eribus monasticisrepullalut opinio de aliis. [SI. Ö6*] Qiiisque ijüt ein 9rof[e§ fcânb 5Jl[QuI, i.e.6 quisq[ue lib[enter vellet gloriari de suis: Hodie hoc feci, oravi; sempersequitur, quando fecJLt homo suae vocationis, ut letior sit, quam si non etc.fol tool letitia fetn"^, .sed non pura, quia vult turbare coDLScientiam, tener-[rimam in Christo. Ideo nemo sit securus; qui confitemur Christum, ambLUlemusin timore et semper proficiamus in melius. Ego trag stultam et10 cLarualem opinionem operum, ein g[roên munt^, velim in Albi.'*Ideo S[piritus s[anctus: 'obliviscere'. Externo ministerio tjoben Irirha iîn iixaäjt^, scribimus, docemus iustitiam puram, gratiam; Sacrameutapura, conso|^latioues, guberLuationes purae. In corde fol§ auä) tuol fo purum6 sequitur c aus consequitur 9 über proficiamus steht ut 11 vor â'bett stehtschon einmal i)aitnabgekürzt') =: fas.se ich als 1. gelten. ^) Erg. ersäufen. ') = ein für allemal erreicht(also nidits mehr zu erwarten).Dr] naturaliter rapimur nmguo qnodam impetu ad iusticiam carnis et querimus15 opera, in quibus gloriari et confidere possimus ac Deo obiicere: ecce, hocet hoc feci, pronuucies ergo nie iustum, Sicut Anabaptistae et alii, reiectishereticis operum sub uno nomine, reducunt eos sub alio nomine. Aliuspilea gallica damnat et laudat tunicam griseam, ut vocant, Alius nihil vulthabere propra, ut eo liberius, quac aliorum sunt, sine labore ad se transferat,20 ac in his nugis ponunt sanctitatem aliquam. Sic reiectis operibus monachorumveterum reducunt novos monachos. Ac ne simus nimium securi ab hacpeste, unusquisque nostrum gestat in sinu suo magnum monachum, hoc est,singuli vellemus tale opus, in quo possemus gloriari: Ecce hoc feci, Satisfecihodie Deo meo orando, benefaciendo, ero igitur animo magis ocioso.25 Nam mihi quoque accidit hoc, quod, cum feci opus vocationis meae, multosum letior, quam si non fecissem. Ac letari quidem per se non est malum,sed haec leticia est sine fide et non pura et est eiusmodi, qfiae vult capereconscientiam ac turbare. Conscientia autem, quia tenerrima res est, nonpotest satis muuiri contra hoc vicium presumptionis. Quare nemo sit30 securus, sed qui confitemur Christum, ambulemus in timore et proficiamusin fide et agnoscamus, quod singuli gestemus in pectore ingentem et deformemMonachum, hoc est, stultam et carnalem opinionem operum, pestem fidei.Contra hanc opinionem impiam Spiritus sanctus propouit hie absolutammetam puritatis, nempe, ut primo obliviscamur huius iusticiae, saltem in35 externo ministerio. Id quod Dei gracia nos hie consecuti sumus, ne iusticiaoperum praedicetur, Sed pura iusticia Christi pro nobis passi et a morteresuscitati. Sunt quoque pura reliqua, quae fiunt in ministerio hoc, nempe

576 Praelectio in psalmum 45. 1532. [1533.] (V. 11)Hsljein. In ministerio verbi, doceüdo Oblitus plane Monachi, sed in cordecvedendo. cjuod doceo pure per 08, non possura per fidem etc. DoctLrinadebet tener[rima es.se et ponitur ut meta, ad quam debet teudere, ut tarnpura sit fides in apprehLondendo et tenendo Christo. Ideo pngnamus contrano.struin mouacluim et suuni diab[olum. Ideo scrip[tura e.xhortatur, ut 6âudLiamus', 'videamus', 3. 'discaiuus' oblivisci omniuiu praeteritoriun operumet praesentium. Sicut doctriua est oblita talium.'Pop[ulum': non gentilem, impium, proplianum, sed habentem lege[ni.tarnen Lex bona a deo. quare ergo abro^gas legem? Lex M[osi est abrogatapropter cou[Scieutiam fidei. Si con[scientia non leditur opinione iusti- lotiae, tum baue externe. Sed quia in hoc argLumento, quod dicitur Christuscap[ut nostrum, ibi abscindenda uon solum traditio huLmaua, sed univers[al[ex, etiam divina et reservandus puris[sinia fide Christus. äBil lex nid^t1 Oblitus c aus plâne 6 praeteritorum] ptoro 7 praesentium] p— t)Dr] Sacramentorum administratio, consolationes, gubernationes sunt purae. Acquemadmodum in ministerio est haec puritas, ita quoque debebat esse in isnostris cordibus. Sed quid fit? In ministerio plane sura oblitus huiusmonachi nee quisquam nomen eins ex me audit, Sed in corde non servoverbum meum, quod pure per os doceo, sed obrepit nouuunquam monachusiniprudenti. Est autcm hoc quoque magnum beneficium Dei, quod Densmetam puritatis pouit in doctrina, ut saltem doctrina sit pura. Ad eam 20metam debemus tendere, ut, quam pura est doctrina, tarn pura quoque sitfides in apprehendendo et tenendo Chri.sto. Sed hoc non fit. Ideo quo advivimus, luctamur contra istuni monachuni et diabolum, qui regit eum etfovet. Ac Spiritus sanctus quoque, quia videt uaturam nostram sie monachatam,adest nionendo et hortando, ut audiamus, ut discamus oblivisci 35omnium preteritorum operum, etiam optimae iusticiae nostrae, ut, sicutdoctrina oblita est monachi huius, ita quoque cor nostrum obliviscaturomnium et hereat pura fide in unius Christi iusticia.Hoc est, quod dicit: 'obliviscere populum tuum', nempe populum nongentilem, impium aut prophanum, sed habentem legem et iusticiam eins. 30Imo lex bona est (obiiciunt) et Deus eam precepit, quare igitur eam reiicis?Hie credo vos bene eruditos esse et scire, quid sit respondendum. Lexenim est abrogata propter conscientiam fidei. Quando igitur non leditconscientiam opinione iusticiae, tunc potest servari in externis moribus,sicut aliae leges Policiae. Quia auteni in hoc loco agimus de eo articulo, 35quid dicitur Christus, quod sit Rex noster et capnt nostrum, ibi abrogataeet reiectae sunt non solum traditiones huraanae, sed nniversa lex etiam81 eam (2.)] eum im Urdruck

2Praelectio in psalmum 45. 1532. [15.S:i.] (V. 11) 577Hsiauff:ôren, fidfm ju pevturtirn, — el)e it^S tnil leiben, tnil id^ ][ey;em quc^corporaliter Quffiêbcn. 2ßil§ JU öiel murLten et caro ocLcasionem nf)etnen exlege, ut iusticias^ erigercra, [581. 96''] Ideo disper[sit Iud[aeos per orb[em etlerusLalem vastavit. Sic Pap[ae faciet; si non ces.sa[bit, toixb et im"•>üofter etc.' Loquitur de abrog[atione in spiritii, quia f[ides niliil seit delege, operib[us, de no.stris; t[t lÔêr. Debet eam collocari in paradisum,supra et ultra terram in celest[ibu,s, ubi non aud[ias: quid feci.sti? hoc hie nonaudiendnni conelavi. Sed hoc: dile.XListi, vixisti, quid ille fe[cerit, dederit, quidexigat, sed arnplexum, ut g[ratias a[gas pro sua morte. Si venit lêx, gef)Ort§10 nic^t in paradisum sed in niontera Sinai. ®a§ ift Abrog[atio spiiitualis : benp[opuluni l^te oblivis[cas. Tdeo nolite gering achten. 'PopLulus' et 'doiuus'finb bie Ijoc^ftcn auff erben; quam* iste popLulus et domus patris. Et nent§.Imo disce! tarnen debês audire prophetas, princip[es quam spirituales et9 sua] suo') -Erg. operum. ^) = ihm. ') -Err/. jerftöten. *) K'ryi. ?'o?' quam : nulla res maior.Dr] di\äna, ut retineatur unicus ille rex Christus purissima fide. Quia enim lex15 non cessat perturbare fidem et conscientiam in Baptisatis, pociusquam hocpaciatur Christus, etiam corporaliter eani abrogat. Est igitur sublata lextota, primum spiritualiter, a conscientia, Deinde etiam corporaliter, ubiquanquam non erat necesse eam toUi, tamen propter periculum fidei eamsustulit, ut non solum cultns cessaverit, sed templum ac Jerusalem sint20 destructa et ludei dispersi per totum orbem, Ac nierito. Idem fiet cumPapa. Quia enim non cessat persequi verbum, ideo ruet ipse cum omnibusmonasteriis, episcopis et collegiis sacerdotum.Loquitur igitur de abrogatione legis in fide et spiritu, Quia fides nihilseit de lege, operibus et iusticia nostra ac viribus nostris; louge enim subli-25 mior est his omnibus et debet collocari in Paradisum, supra et ultra terram,in coelestibus, ubi non audias: Quid fecisti? Quid obmisisti? Hae enimlegis conciones non sunt admittendae ad conclave eonscientiae et in Paradisum,Sed ubi audias tantum de isto rege, quid ille fecerit et contulerittibi, quid ille exigat, nempe amplexum et graciarum actionem pro tantis30 beueficiis. Haec tantum audienda sunt in hoc loco. Quodsi lex venit,eüce eam ex hoc conelavi sponsi, et die, ut subsistat in terra et eat Damascum,ad Sinai, ubi locum habet. Haec est spiritualis abrogatio, quam significatper verbum 'oblivisci'. Nee sunt extenuanda haec vocabula: Populuset Doraus. Sunt enim summae res in hoc orbe, nee ulla alia res in tota35 creatura est cum his conferenda. Invidiose autem addit pronomen 'populumTVVM', 'dorciura patris TVF, Quasi audiat obstrepi filiae: Ecce est tuus3i/.32 Dama cum im JJrdruckSutêr§ SBerte.XL,37

578 Praelectio in psalmnui 45. 1532. [153.3.] (V. 11)Hs] temporales. Seditiosa predicatio, quod relinquere patreni, matrem et meoscives perdere. Si quis d[icat: iion dabis 3^1^ principLi, iie obed[ias consuli,S)a§ ift exhoqtari ad rebellioneiu. @r funb ntcE)t greulicher jeên' quam:'domus patris'. Ibi S[umma obedientia post deum, et ipse I)eifjt auffôreit.est mandatum contra d[ivina praeeep[ta! patrera hoiiorabîs, p[areiite,s colcs, ised praferes eis deiim. Quando ]o lompt, ba§ fi^§ iDtl bleuen^, ut vel deus,vel pater cum suo verbo deserendus, dicenduni : Pater, vale cum t[uo prae-[cepto et tota 2. tabûla, nihil de te scio, rein öergLejjen, quia iam agiturnon de 4. p|raeceplo sed 1. tabLula, ÜLtrum deus sit verax, ULtrum audieudusfilius dei. Da mihi hoc primum, postea audiam 'domum patris', colam et loserviam. Sed tûts nid)t; quando venit in cor, \o JuilS t)^m ljau§, HluI;i.sam i2,22et in pop|ulo: 'Deus non dcseret [81.97"] popLulum', tu non s.oius sapis.Ego velleni Pap[ae servare o[mnia, quae praecipit, et 'domum patris'PaLpae lotl tc^ gern an nêmen; sum baptisatus in ilomo Papae et Pap[amistum honoLro et cives charis[simo.s , sed relin[quat primara tab[ulam, sinat is6 iteuen c aus plcuen 12 sapis c aus popûlus1) = sich nicht schrecMicher aasdrücken. ^) = daß die Notwendigkeit sich zuergeben scheint; vgl. Sanders s. bläuen = sich zeigen.Dr]populus, est tui patris domus, ergo non debes eam relinquere, sed audireet obtemperare nee temere amplecti novam doctrinam, a lege divinitustradita disseucienteni. Nam in speeietn loquitur sediciose contra quartunipreceptum, perinde ac si quis priucipi non dandum tributuru dicat, hocenim esset exhortari ad rebellionem et Subversionen! Politiae. Ita hie obli- 20visei domus patris predicat tanquam summum cultum, cum quartum praeceptumdivinitus mandatum doceat de lionoraudis parentibus.Ad hoc sie responde: Parentes honorare, Principi obedire est bouumet pium, Sed preferendus tarnen illis Deus, cui magis est obediendum. Siigitur incidat eiusraodi casus, ut aut pater aut Deus relinqueudus sit, ibi 25die: vale pater cum quarto precepto et cum tota tabula secunda, nihil dete scio, sed plane sum tui oblitus. Quia iam non agitur de quarto preceptoaut secunda tabula, Sed de prima, Utrum Deus sit verax, utruni debeaturei gloria, Utrum sit audiendus filius Dei. Da hoc primum, postea te quoquecolam omni genere pietatis. Sed non concedit, quia, quando Domus patris 30in cor venit, tunc sie occupat cor, ut sola ibi esse velit et regere, ibi summa.Sam.i2,22pertiDacia repugnat fidei, sicut patet in ludeis dicentibus: 'non deseret Deuspoj)ulum suum' etc. Idem nobis cum Papa accidit. Non enim solumPapam adorare vellem, si mihi permitteret doctrinam sauam sequi, sedqueniNis etiam schola.sticum; nihil enim nocet fidei meae adorare eum, modo 35relinquat mihi primam tabulam. Sum enim baptisatus in domo Papae, sum28 Sed] Se im Urdruck

') Siehe S. 575, 31 f.BTPraelectio in psalmum 45. 1532. [1533.] (V. 11. 12) 579Hs] credere in Christum et adherere tenerj^rima con[scientia; sed hoc noiunt. Tdeosi iiou tan bct) famen be'^Qlten fidc-m et domum patris, luaueat rex et idi)tijxn domiiis. Oinues relLigioues divioas, et iustitiae, etiam legis, apud gêutes,piiilosophos, lurisperitos, al§ rein în rteg. 'Nee ex volLuntate", loh. 1. 3oi). i. u5 'Tunc': ba§ ift jeer fein, s^piritus s[anctus sentit, hoc monstrum herere v. 12in nostra natura, quod veliemus esse fdôn coram deo. Omuis tentatio subPapiâtu: libLeuter ireni ad SacLramentuni, si tantum digniis. Quare istaverba dico? Ideo: i(j§ tDoIt gern üor rein fein, prius lustro \dtam et velinipuritatem laudari a deo. Iste habitus est radicatus in misera C[arne, — hoelu sentit s^piritus s[anctus, — quo possenuis tuto accedere ad deum. Egoorarem lib[enter, sed non rein. Istae cog[itationes ex g[rofjen 5RL0nc^3 !opffveniuut; iste sie intox[itat con[scientiam nostram, ut dLicamus: î^ tooltDr] catechisatus, didici scripturara; hunc honorem libeuter habebo populo meoet civibus meis charissimis, ne obliviscar domus patris mei, tantum sinat,15 ut credam in Christum solum et conservem conscientiam liberam ab omnionere. Sed Papa hoc non concedit et urget, ut suam doctrinam sequar,neglecto verbo Christi. Dico igitur: quouiam non possum ambo retinere,domum patris et Christum, Maneat mihi Rex mens Christus, et domuspatris cum toto populo abeat, quo velit. Sic appellat 'domum patris' et20 'populura'' hoc loco omnes religiones, omnes iusticias, omnes leges, etiamgentium, Philosophorum et lurisperitorum. Omnia ista abeant tanquam iuutiliaad hoc reguum, Imo uoxia quoque, ut stetillud: 'nee ex sauguiuibus nee exjoii. 1,13voluntate viri nee ex voluntate carnis, Sed qui ex Deo nati suut', loha. 1.Et concupiscet Rex decorem tuum. y. 12as Est suavissima promissio. Sentit enim Spiritus sanctus, hoc monstrumhaerere iu corde, quod veliemus puri et sine macula esse coram Deo. Sicin Papatu omnis nostra tentacio erat, quod dicebamus, nos libenter adSacramentum ituros, si essemus digni. Sic quaerimus naturaliter puritatemin nobis, et lustramus totam vitam uostram ac cupimus invenii-e puritatem30 in nobis, ne opus sit gratia, sed ex merito pronuuciemur iusti. Iste habitusest radicatus in nostra carne, et sentit Spiritus sanctus, nos velle decoremex nobis. Sic oraturi cogitamus: libenter orarem, sed non sum diguus, utme Dens exaudiat. Hae cogitationes veniuut ab illo magno monacho, dequo antea dixi ^, qui in nobis est et intoxitat conscientiam nostram, ut respi-35 ciamus dignitatem nostram nee prius orare velimus, quam simus meliores.At sie fiet, ut nunquam ores, si eo usque expectare vis, donec dignus fias.Si enim hoc prius requiritur, ut simus iusti, quare oramus in oratione27 omni im Urdruck

580 Praelectio in psalmum 45. 1532. [153.3.] (V. 12)Hs] g[etn orare, si digniis. Qiiando o[rabo? si non pecco! qui? Si vis orarewatti). 6, laiustiis, minquam etc. Cur dicis: 'Remitte' etc.? Si es peccator indignus,maxLixne orandum, communicandum. Non iustificaberis nisi iu sacraruentoet verbo. In quoque arguineiito iiiveniri monachnis niaguus, qui dictat nosesse puros. Ideo dicit^: ^ä) dabo pulch[errimum cousilium, si nie audieris, seris formosis[sima. vis esse coram deo pulch[eiTima piiella, lib[euter audLire,ut omnia placerent ei, quae dicis, facis, loqueris; Si seilicet beue praedicererisetc., Sic facito: audi, vide, incliua, obli[viscere, tum ista feceris; etoblita iustitiae prioris, omnis legis, trad[itionis, iusticiae et credis verbo, fobiftu jdôn, et est verum, quia tum decora non tuo ornatu, sed R[ex oruavit lote suo verbo, [*8I. 97 quod afLfert suaai iustitiam, prnden[tiam et omnia''Jdona SLpiritus SLancti. Sed nos fallit 1. opLinio monaj^stica nostra, quaeheret in c[arne et coni^scientia, deinde vilitas verbi, quod praedicatur invulgus et nullus specialem doct[rinam ha[bet.^ Ideo putamus non nos satisornatos, quando verbum solum habemus; Nos non satis bap[tismum, E[uan- i515 non fehlt') Erg. Spiritus sanetus. ') Der Sinn deutlicher im Drttck unten Z. 32f.Di'l Dominica : 'Dimitte nobis debita nostra'? Quin potius, cum seutis te essepeccatorem et ineptutn ad orandum, tunc raaxime accedendum est ad orationemet ad Sacramentiim ; uude enim aliter vis iustus fieri, nisi per verbumet Sacramenta? ex te et tuis operibus certe nunquam iustus fies. Sic inOmnibus nobis est hoc pestilens argumentum nostri monachi, quod respicimusnostram puritatem.Ergo Spiritus sanetus dicit: Ego dabo tibi pulcherrimum cousilium, quo,si me audieris, efficieris formosissima puella; si enim vis esse speciosa coramDeo, ut omnia tua opera ei placeant, ut dicat: Placet mihi oratio tua, placent20omnia, quae dicis, facis et cogitas, sie facias: 'Audi et vide et inclina aurem 25tuam', et sie eris formosissima, cum audieris, videris, oblitus eris iusticiaeprioris et omnis legis, omnium traditionum et tocius istius monachi, et credideris.Tunc es decora, non proprio decore, Sed decore regis, qui ornavit te verbosuo, quod ad te affert suam iusticiam, suam sauctitatem, veritatem, fortitudinemet omnia dona spiritus sancti. Sed hie primum fallit nos opiuio 30nostra, quam monachus nobiscum natus habet, quae heret in canie et couscientianostra, Deinde vilitas verbi, quod in vulgus predicatur et nuilamsingularem speciem habet. Ideo putamus nos uon satis ornatos fore, cumverbum solum habemus, cum sumus baptisati, Eucharistia communicati,Euangelio vocati. Hunc oruatum summum non putamus ornatum esse 35secundum speciem, quia est vilis et omnibus, ut videtur, communis; qualisenim ille est oruatus (dicunt Anabaptistae), perfundi aqua? Sic enim oculicarnis iudicant, sed si spiritualil)us ocuiis baptismum iiituearis, videbis, quod

—Praelectio in psalmum 45. 1532. [153.3.) (V. 12) 581Hsjgelium '^, ut oruet, quia aqua, quae videtur oculis cai'i naiibiis. Si vero ociilisspiLritualibus, tum CatfcliLismiis, ELuaiigelium iiiduit me Christi ornatu,Christi auro. Sic EuchLaristia, si eam percipio, omnia decora Christi. Sicalieno oraatii debemus esse ornati. Cum ergo ista feceris et ut obljîviscaris5 iustitiam, ut uihil scias in quo fidendum nisi iu istis, fo biftu bie j(f)Onfteine|.' Nos contrarium: hoc, quod iubet oblivisci, revocamus. Non diguus!fieri prius purus et S[anctus, sum iam peccator! SoS ift revocare domumpatris et pop[ulum obliviscendum et raonach[um accersere. Sed sie d[icendum:Ego oblitus, au sira dignus vel indig[nus, ilia iamdudum praeterierunt.10 Si sum indignus externe, ba§ Iq§ iä) bleiben. Sed hie interne sumus dig-Lnissimi, Sanctis[simi, quia Rex amat ilhim decorem et tum dicit: bu |dôn§Itxe|Itn^, ubi audjîo, vidêo et oblitus fuero omuium. Ergo nihil debeodubîtare, me formosissimam et omnia, quae fecero, max[ime placere deo,4 ornati acheint ornatus 6 iubet] iubi 11 decorem] decorvo bu] d^^—12 oblitus] obl— /9') Erg. aestimamus. ^) = Mädchen.Dl] Baptismus te induat vestitu et ornatu Christi. Sic Eucharistia induit te15 ornatu Christi, sie Euaugelion induit te ornatu Christi. Quem autemmeliorem et magis preciosum ornatum optare potes, quam quo Christusornatus est et suos ornat?Sic monet sanctus Spiritus, nos alieno decore formosos efficiendosesse. Tunc (dicit), cum audieris et credideris et oblita fueris tuae iusticiae,20 ut nihil velis scire, in quo tibi sit fidendum, quam in ornatu sponsi Christi,Tunc eris vere decora et rex concupiscet decorem tuura. Sed quid nosfacimus? contrarium scüicet. Domum patris, cuius iubet oblivisci, revocamus.Ah (dicimus), sum peccator, volo prius dignus fieri et purus, quam accedamad hunc sponsum. Hoc quid est quam revocare domum patris et velle25 offerre propriam iusticiam, quam iubet deserere, et Monachum illum accersere?Atqui sie debebas dicere: Nihil scio de illa diguitate, sive dignussim, sive iudignus, non curo, illa iamdudum praeterierunt. Si sum indignusexterne et in secunda tabula, Sit sane, ille enim sunt meae sordes. Internetameu sum formosus ornatu alieno, ibi sum sanctissimus et optime decoratus,30 quia Rex amat ilium decorem, quando verbum audio et obliviscor meiMonaehi et regi meo Christo credo, quod eius sanguine redemptus sim eteins merito iustificatus. Haec fides cum adest, quicquid post facio, placetei et delectatur pulchritudine mea, quam ipse mihi contulit. Ergo nihildebeo dubitare, me esse formosissimum et maxime placere Deo omnia, quae35 facio, propter Christum, quem fide apprehendo tanquam redemptorem, utcum OS aperio ad docendum vel orandum, debeo credere, quod omnes Angeliarrideant et leteutur, et qui audit me docentem, is sciat se sacrificium sua-

582 Praeleotio in psalmum 45. 1532. [1583.] (V. 12)Hs] Ut quando aperio Os et praedico, oro, quod angeli rideant, et qui audit,praestat sacrificium suavis[simi odoris. Videtis, quam amplisLsimis v[erbi,sloquitur SLpiritus s[anctus: 'Oblivis[cere domus' etc. 'Et rex' etc. lüirftutjn Jtütngen cum fide etc., ut facias, quae voles, —: persequetur, blandietur et3ot). 14, 23 'tecuni mansionem', et facit, quando dedit verbum. Dat tentationes mundi, sc[arnis et diab[oli. S)a» finb sui amplexus, sie enim inhab[itat iu nobis,alioqui sie non di.scereruus audLire, [Sl. 98*] videre, oblivisci. Ideo siguum,quod nobis nad^ltöuft, cum vid[et uos synceriter adhere[re. Max[imae consolationes:non solum R[ex complacentiam in verbis et f[ide, sed amoremsponsi, ba§ noi^touffen.^ Iste amor est furiosis[simus. Modo si audias etc. lo®§ t[t fd^tner JU tf)un. Dominus det g[ratian), ut iu niinisterio, doct^rinafaciamu.s et etiam iucipiamus in o])ere obiiviscendi. Cing[lium et alios lâtber gto§ 5JtLon(i^ gar sefreffen. Sie finb eitel platten et ^lünd)[e.4 über persequetur steht maiJ^t iustum 8 uobis] nos 10 audias] audiaris11 6§] Est 12 faciamus] facinms incipiamus] incipiamur') Nämlich des Bräutigarm.Dr]^nssimi odoris prestare Deo. Huc enim est eundum et hoc est obliviscidomus patris et populi, Statuere praesentem iusticiam fidei contra veterem isoperum iusticiam, tunc fiet, ut Deo simus gratissimi.Utitur autem spiritus sanctus amplissirais verbis: 'Rex concupiscetdecorem tuum^ hoc est, coges eum ista fide, ut faciat, quae voles, ut amoris3o^. u, 33 stimulis concitatus te ultro sequatur, ut apud te sit ac 'mansionem apud tefaciat'. Quia, quando Deus dedit verbum, tunc non obmittit opus suura, quod soin te cepit, sed dat primum tentationes mundi, diaboli et carnis, quibus teexcitet. Hi sunt amplexu.s [Sg. M] eins, quibus complectitur sponsam praeimpaciencia amoris, Quia, si essemus sine tentatiouibus, non quereremus eum,non disceremus audire, videre et inclinare aurem. Urget igitur nos, ut forciusadhaereamus verbo et credamus ei, idque facit nimio amore nostri; sed illi acomplexus tarn suaves sunt carni uostrae, ut lachrimas saepe exprimant,prosunt tamen nobis. Sunt igitur hae maximae consolationes , si modo easpossemus prae magnitudine complecti, Quod Rex noster Christus non solumcomplacenciam habet in verbo et fide, Sed amore, qualis in sponso ergasponsani est, erga nos fertur ac urgetur, ut ultro sectetur nos. Eo adigimus 3oeum, modo verbum audiamus, et credamus et obliviscamur nostrae iusticiae.Sed est difficile. Deus det gratiam, ut haec saltem iu doctrina et ministerioverbi et signorum ac ex parte in \'ita etiam prestemus et, sicut cepimus,discamus oblivisci monachi istius, saltem ne regnet in nobis, sicut in Sacra-18 amort im Urdruck

Praeleotio in psalmura 45. 1532. [1533.] (V. 12) 583Es] 29. Octoi).ICepimus hunc versum: 'C()neup[iscet Rex pulch[ritudiuein tuaiii,quia ipse est D[ominus deus tuus, et adora eiim'. Nostram pulchLritudiuemdLxi consistLCie non iu p[roprii.s virtutibLUS nee in donis acLceptis a deo,per qiiae virtutes operaninr et fa[cimus, quae pertinent ad cultum dei, sed5 quam ex Christo hab[emus; si h[unc ApprehLendamus et cred[amus, tumforDiosi. liuuc decorem spLectat Christus, praeterea uullum. Ideo nihil, quodsacrificiis apud eum pulchLri. Apud hoLmiues speciosa et in oc[ulissapieutuna, sed oecesse est habere aliam pul[chritudinem in ocûlis dei,quae unica et sola: credere in Ies[um. illa tergit omnes rug[as, maculas et10 facit gratos deo et est res omnipoteus. Hoc aud[i. Extra Christum sumusperditi cum omni, quod habemus.'Quonium ipse Dens': In praesenti versu diffLicilis doct[rina assuetisin iustitia legis, et quam pauci appreh[endunt eam, ut confidant sola g[ratiaChristi et repudîaut suam iust[itiam. Hoc nobis diffici][e et Papistis prae-15 cipue. Nos max[ime luctaraur, ut accipLiamus etc. Et tamen nullum aliudarg[unientHm, quam quod sola iustitia f[idei sancti etc. 3)q§ tft nod^ ergei',8 est] esseür] mentariis, Anabaptistis et Papistis, quos Monachus ille totos voravit, utnihil sint nisi monachi rasi, a qua peste Deus nos benigne servet. Ameu.Haec igitur summa est, Nostram pulchritudinem non consistere inao propriis viiiutibus nee etiam in douis acceptis a Deo, per quae operamurvirtutes et facimus omnia, quae pertineut ad vitam legis, Sed in eo, siChristum apprehendamus et credamus in eum, tunc sumus vere formosi, etsolum eum decorem spectat Christus, ac preterea nullum. Ergo docere,quod velimus religionibus electis et iusticiis propriis pujchri esse, nihil est.25 Apud homines quidem et in aulis sapientum sunt speciosa, Sed in aulis Deinecesse est habere nos aliam pulchritudinem. Ibi est haec nna et sola pulchritudo,credere in Dominum lesum Christum. Ille detergit omnes maculas etrugas ac facit gratos Deo. Haec fides est res omnipoteus et pulchritudomaxima, praeter quam nulla pulchritudo est. Nam sine et extra Christum30 sumus daranati et perditi cum omnibus, quae habemus et sumus.Quoniam ipse est Dominus Deus tuus, et adorabis eum.In proximo versu audivimus doctrinam valde difficilem iis, qui assueveruutad iusticiam legis, quare pauci sunt, qui tam plene eam apprehenduut,ut confidant soli graciae Christi et repudient suam iusticiam ac ad repu-35 diatam suam iusticiam non redeant. Et quid mirum ludeos non apprehendere,qui in lege educati sunt, cum Papistae eam non recipiant, cum quibusiam multis annis luctamur non alia de re, quam quod sola fide iustificaripeccatores docemus et uoa operibus legis, Multo minus autem operibus,

584 Praelectio in psalinum 45. 1532. [1533.] (V. 12)Hs] quod Iiid[aeos fur ben fopff ^,scilicet relinq[uere pâtrem et matrem et domum,[331. 98^] quia hie habes legis dominum, ergo credendiitii etc. Ibi rex, ijuiest deus tuus. Ergo discerneiidiim inter donanteiii et douum. Quantopraestat donator a dono! Ipse dedit, iiiquit, p[er filium. Non tantum deditlegem, iust[itiam legis, piilcher[rima dona .Spiritus. Quicquid est servilium ;legum et donorum, debet subesse regimnti ipsi domiuc, quia ipse author,soi. 2, V fons , Caput, in quo 'plenitudo'. In ceteris omnibus reb[us est particulai.sor. li, 4deitatis, 'sunt var[iae distribLutiones'. Ibi est tota possessio, sors, quiadominus est. Sic ergo in eins amplexu deb[emus mori, ut nihil sciarausde peccatis, iusti[tia et exter[nis cere|^nioniis, tantura aperiat cor deus, ut i"appreh[endat magnitudinem Regis, fo gf)et tljene f|tn tneg, 'Oblivis[ci'. Quandoergo urgent multa opera, concedo: dona sunt dona. Sed hie disting[ue4 dono] deo 5 über dona sieht miiacula zu ö' Ptetrus; 'olokleros' [Jak. 1, 4] r12 multa c aus multum') M-g. stößt = irre macht.Drjquae sine certo Dei mandato eliguntur? Huie argumento difficilimo subiicitaliud longe difficilius, quod ludei ne audire quidem possunt, et de quo inEcclesia quoque magnas turbas Heretici excitaruut. Po.stquam enim docuit isSynagogam, ut obliviscatur et populum et donium patris sui ac in soloauditu Euangelii hereat (quod per se gravissimum est), addit iani racionemminus tolerabilem ludeis, nempe, quod Christus sit dominus eorum et Deuseorum, quem adorare debeant. Hoc est, quod Christus sit Dominus legis, cuicaedere debeat et populus et domus patris et universa lex. Idque ideo, quod 2ulex per servos sit tradita, Nunc autem adsit ipse Dominus et Rex et Deus.Hie igitur institue differenciam inter donum et donatorem. Deus deditMosen, dedit sanguinem Abrahae, dedit legem, dedit iusticiam legis, deditmiracula in veteri lege, dedit multa alia dona spiritus sancti. Sed quidhaec sunt ad id, quod tandem se ipsum dedit? Quicquid igitur est legum aset donorum, In summa, Quicquid non est Dominus, hoc totum cedat huicregi et pareant omnia regnanti domino, Christo, In cuius unius pulchritudineRoi.-.!, 9 tuto confidere possumus et debemus, quia in eo placuit 'inhabitare omnemplenitudinem divinitatis". In caeteris rebus est tantum particula quaedami.Sor. i?,4minuta divinitatis; 'varia enim sunt dona et variae distributiones operum', 30SaM.^Sed hie in Christo (inquit Petrus) estis ' öXdxXrjQoi' , habetis totam sortem,quia in eo est tota possessio et omnia bona cumulatissiraa, quia ipse estdominus. Sic ergo, inquit, in eins complexu debetis haerere, ut omniumpriorum obliviscaniini et nihil de preteritis moribus ac insticiis vestri.s, nihilde externis ceremoniis sciatis et tantum apprehendatis magnitudinem vestri 35regis et domini.Ergo cum urgent adversarii aut Satan legem et obiiciunt dicta illa:sBiatt^. 5, 44 per pacienciam debes vincere malum, 'dilige inimicos' etc., Die: concedo

Praelectio in psalmum 45. 1532. [1533.1 (V. 12) 585Hs] inter douiim et douatorem. Niini eijiiabis ista aut piaeferes? Non debeinusdonis, sed donatore imbui. Ideo uec nos reüciinus b[ona opera, sed distinguimiiset damus donis suum circulum. Sed reservamus nostro d[ominototum c[oelurn et regnimi. Subsint dona et fa[ciant sua ministeria, sed uon5 regaent, sed Christus sit d[ominus con|^scientiae nostrae. In hoc maueamussoIi, piiri, tunc vita, salus et tota possessio. Ideo hec ratio, qiiare oblivis-Lceudum etc., scilicet in comparatioue ipsiiis Regis, qui, inquit, te diligit etipse est dominus.Vocabuluni 'Adopai' est vocabulum Sacrum, quod non appropriatur10 uisi vero et naturali deo in t[ota scrip^tura, te.

58G Praelectio in psalmum 45. 1532. [1533.] (V. 12)Hs]Sed nostrum, aiidire et inclinare aiirem, [531.99*] tum intelLÜgemus istamprobationem forti.SLsimam. Q[Hidquid est iustitiarum et leguni, debet cedereS-aRegi. Arg[umeutum scandalo.sum alterimi, Christum, qui est homo, 'praefiliis' etc. Ibi aperte vocat deum, ut supra. Ideo iste psalmus unus expraecip[uis, qni coutiiiet reg[num Christi et praesertim personam Christi, quod ssit deus et homo. Et isti loci vobis teueudi contra SabelLÜos, Samosatenum,ArLrianos, Eu[Domianos, omues ascendentes volueruut apprehêndere; nouIntel [lexerunt, quomodo digeratur cibus, quomodo oculus percip[iat colorem,auris souum; ipsa uostra opera non possumus dicere, et tarnen insensati etfuriosi ascendimus extra nos et metimur divinitatem secundum insulsissimam i«rationem hu[manam. Isti non audiunt deûm loqLuentem sed se. Ideo1 neben 99 sieht (101) zu If, am Band der Seite sieht quer: Christus deus6 SamosatenusDr]statuit et pronuuciat, quod semper est absurdum rationi. Est autemnostrum, huiuiliter audire et assentiri, quod cum fecerinius, intelligemushanc probationem esse effieacissimam. Ipse dicit hunc regera Christum esseDeum, non igitur raentietur. Si autem est Deus, ergo omnia debent ei iscedere, Moses, Lex et quicquid est in tota Ecclesia insticiarum et legum.Est igitur hoc alterum argumentum scandalosum, quod appellat Christum23. 3 Deum et Regem, Supra autem hominem vocavit: 'Tu es speciosus praefiliis hominum'. Est ergo hie Psalmus unus de precipuis, qui continentregnum Christi et presertim descriptionem personae eins, quod sit verus 20Deus et verus homo.Sunt autem diligenter tenendi hi loci et muniendae conscientiae contrasagittas diaboli; videmus enim, quod multi, qui hos locos non teuuerunt,siut subversi a diabolo, Sicut Ariani, Sabellii, Eunomiaui, et ante eosSamosatenus, qui omnes voluerunt cogitacionibus in coelum ascendere et 25apprehendere maiestatem divinam. Cum tarnen ea opera, in quibus ipsivixerunt et nos vivimus, plene cognoscere non potuerint. Quis enim est,qui ausit affirmare se scire, quomodo sermo gignatur in ore, quomodo digeraturcibus et potus ac paulatim convertatur in sauguinem et carnem, Quomodounam vocem pariter et perfecte raulta milia hominum audiant, quo- somodo obdormiamus etc.? Si igitur ea opera, inter quae versamur omnes etquotidie vivimus et in iiobis et a nobis fiunt, noii possumus attingere etdicere, quae insania, quis furor est, velle ascendere in coelum, extra nos, etmetiri divinitatem secundum insulsissimam rationem humauam? Sed talessunt supcrbi illi Spiritus, qui non audiunt, non vident, non inclinaiit aurem 35ad Deum loquentem, sed volunt ex suo capite de tantis rebus disputare etloqiii. Quare munite vos contra tales cogitationes. Si enim nibU nostrarum24 Enuoiniaui im Urdruck

Praelectio in psalmiim 45. 153-2. [1533.] (V. 12) 587Hs] munite vLestram con[scientiani. Quandoquideni uiliil nostranim virium etoperuiu iutelLligimus, luultoplus. Ideo standiim eins verbo et inclinandaauris. Sed dicit incredibilia! tooS leit btv bron? ArgLumentum HylLarii:Patieris es iu iguorantia seiisuum tuorum, et impatiens in iguorantia dei:5 Qiiomodo deus pLater, f[ilius, s^piritus SLanctus uiuis deus? P[rimumoffLendit Iud[aeos usque in hoc, ut nihil execratiiis aiid[iant quam: I[e.snsChristus filius dei et deus. Diab[oIus etiani nou Iib[enter audit. Ideo fafjeverbum dei in aurem. Si specul[aris, actum. Ego in inferiorib[us art[iculisexpertus: si praeter scrip[turara ago, fit mihi etc. Item, quod creator deus10 celi. Item de bap[tismo dispuLtans mecum, amitto f^tilfft et fafjt.' Ideonolunt doceri neqLue cog[itari art[iculi fid[ei, praesertim iste max[imus, nisiin puro et solo verbo dei. ludei non possunt hoc Arg[umentum ferre,6 ut fehlt') Von L. oft vabttnden, $. Unsre Auftg. Bd. 12, 564, 14.Dr] virium et operum intelligimus, quomodo poterimus Deum e.xtra nos positum,invisibilem et incomprehensibilem intelligere? Et discite, iu hoc articulo et15 similibus simpliciter esse standum ex verbo Dei et inclinandani esse aurem.Quodsi Deus incredibilia dicit, quid ad te, cum alia longe viliora et expositasensibus non intelligas? Sicut etiam Hilarius argumeutatur, cum simuspacieutes in ignorancia sensuum, non conveuire, ut simus impacientes inignoratioue Dei. Non scimus cibum et potum, quem sumimus, quomodo et20 per quid mutetur, et scilicet absurdum est ac dolet nou posse scire de Deo,quomodo pater, filius et Spiritus sanctus, tres persouae, unus, verus, individuusDeus sint?Hie igitur articulus de Christo Deo offendit primum ludeo.s, ut nihilputent exeerabilius esse quam audire, Christum Deum esse. Deinde offendit25 etiam Satanam. Tertio offendit etiam racionem nostram. Honim ne tu sissimilis, sunt enim hostes Christi et verbi eius, Sed inclina aurem et pretereanihil admitte, Quia, quando sine verbo de hoc articulo specularis, tuuc dete actum est. Nam hoc quoque in inferioribus articulis accidit, ut,si sine scriptura de eis disputes aut cogites, incidas in mirain prophanitatem.30 Nam ego quidem, cum uonnunquam de Deo creatore coeli, de Baptismo etaliis huiusmodi omisso verbo cogito, nulluni plane succura ea cogitacio habet,sed est quasi inane quoddam somnium. Quid putas fore in hoc articulosummo? Quare scias, quod neque doceri nee cogitari volunt articuli fideisine verbo Dei puro et solo, praesertim hie de diviuitate Christi. Discaraus35 igitur assuefacere nos ad verbum et inclinare aurem. Hoc autem quialudei non faciunt, plane furunt, cum audiunt Christum Deum dici, cumtarnen hoc loco clarus habeatur textus, quem ut eludant, ad vanissimascalumniasvertuntur.

588 Praelectio in psalmum 45. 1532. [1533.] (V. 12)Hs] furiint et conspuunt. Ideo vertuntiir ad meras cal[umnias. Sic Arr[iani,qui dix[ei'unt, qiiod Christus secundum alt[eram natiiram esset qiiaedampersona, et finxerunt eam mediam inter divinitatem; Non esset aiigelicauiiiec divioam essentialiter, sed est quaedam pei'fectis[sima creaturarum anteonines creat[iiras creata, [sBl. 99^] per quam oranes alias creatLuras deus 5creat, celuni et ter[ram. Et ego sie possem speculari et sie bie f(^nfft(Vuig-) brauff gejogcn': 'Ante' iucifêrum, Ec. 24. Videbant divinitatem Christiurgeri per scrip[turam, ideo Non funben fur ütet.^ Ideo finx[erunt: postdivinitatem creatam perfectis[simam creaturam, per quam postea deus crearitcreaturas. Sic Mahoineth fingit deum loqui cum eo ut cum filio. Sic 10Franciscani suum FLranciscum. Istas speculLationes Ideo recito, ut putetisnon difticiies. Sic prius Samosa[tenus: Christus non esset deus, sed verbumdivinum signifiearet inteI[lectionem in divinis. Hec omuia facilia philoso-3 persona] personam ö alias c aus aliara 7 Videbant c aus Di^vinitatem13 omnia] omnis') ^ die Schriftstelk darauf bezogen. ') = konnten nicht sich dagegen verschließen;vgl. Unsre Ausg. Bd. 31', 319, 31.Dr| Sic Ariani offensi hoc articulo dixeruut, Christum secundum alteramuaturam esse personam mediam inter diviuam naturalem et creatam Ange- islicam naturam. Tribuebant igitur ei voeabulum Divinitatis, quam tamenrevera negabant, quod, quanquam non esset esscucialiter et natura Deus,tamen esset perfectissima creatura, ante omnes alias creaturas creata, perquam coeterae absolutissime creatae essent. Sed quac haec est sapiencia,discedere a verbo et fingere quiddam ex suo capite, et post id scripturis aomale detortis in speciem ornare? Sic ego etiam quaelibet possem speculariet depravare. Quare isti sunt homines vere odiosi, qui existimant hocsingulare artificium esse, quod alii non teneant, primum commiuisci aliquidSit. 1, 4 consentaneum cum racione, Deinde id confirmare scripturis, Eccles. 1.: 'prioromnium creata est sapiencia'. Ibi est verbum 'creata', ergo Christus est 25creatura etc. Quia enim videbant se premi scriptura, dixeruut, post divinitatemnaturalem esse creatum verbum seu sapieuciam Dei lucidissimam etformosissimam, per quam Deus post creaverit omnia. Egregia vero sapiencia,qua omnes impostores usi sunt. Sic enim IVIahmeth quoque fingit, seproximum Deo esse et Deum seciim tanquam cum filio lotpü, Sic Francis- 30cauus suam regulam et Franciscum suum tanquam idolum colit. Recitoautem haec ideo, ut videatis nihil esse facilius, quam novi aliquid speculariet fingere. Sic Samosatenus fingit, verbum non esse personam, sed verbum.significare intellectionem Dei naturalem, spiritum significare motionem divinam.Haec omnia sunt facilia, Quia sunt Philosophica, quae racione comprehendi 35possuut, nee opus habent fide, neque sunt analoga fidei, sed a gentili et19 absolutissimae im Urdruck

3Praelectio in psalmum 45. 1532. [1533.] (V. 12} 589Hs] phica et comprehensibilia, ad hec non indigeo fide. Nou sunt analoâ fidei.Sin lêib et puer X Auuoium possunt hec speculaii, posito fuiidameuto, quoddeus unus. Sed êifjt: 'quae oculi non^ etc. per S[piritiim S[anctum intelli- i- fior. s, 9giint art[iculos 6dci et verbum, ratio abborret ab eis, Ut in Iud[aeis et5 gentib[us. Ratio hie submergitur vel oportet ernat ocûlos et audîat deoet captivam se praebeat deo: .sunt mihi iucredibiiia, sed quia deus dicit etconfirniavit miraculis, ideo credo. Ideo rauuite vos scrip^tura pro isto art[iculo:'Deus dedit' etc. Ibi iterum: 'Rex est deus tuus'. Caviiiari possunt: epd 1.22David et omnes R[eges sunt adorati, ergo adorare non est proprie divini-10 tatis; sed a priori habetis scrip^turas manifeste testantes Christum essefLÜium dei et deum. Ibi rationcra Ia§ biä) nic^t tjfjXX ^ madên. 'lu prin- 3oi). 1. 1.cipio erat'; 'nou factum'; benedictus in secula.T')vos fehlt= irre.Dr]impio homine, Imo a puero decem annorum excogitari et intelligi possunt.Posito enim hoc piincipio, quod Deus unus sit, facile est ista de verbo15 transeunte in corde et motu divino comminisci; consenciunt enim cumracione, ne, quod unum est, sit triplex. Sed qualis haec fides est, quamratio potest assequi? Qualis est quoque haec industria, postea ad iilamrationalem imaginacionem abuti verbo Dei?Quare vos primum hoc scitote, articulos fidei vere esse sentencias de2t) talibus, 'quae oculus non vidit, auris non audivit nee descenderunt in cori.Sor. 2,ahominis' et per solum verbum et Spiritum sanctum docentur ac intelliguntur,et est ea natura omnium articulorum fidei, ut uuiversa ratio ab eis abhorreat,sicut in gentibus et ludeis cernimus. Nam sine spiritu sancto nonpossunt intelligi. Sunt enim abyssi sapienciae diviuae, in quibus ratio plane25 submergitur et occiditur. Q,ui igitur vult esse Christianus, ille eruat ocidosrationi suae et tantum audiat, quid Deus dicat, et prebeat se captivumDeo ac dicat: Quanquam ista, quae audio, sunt mihi iucomprehensibilia etincredibilia, tamen, quia Deus dixit et confirmavit potentibus miraculis, ideocredo etc. Munite igitur cooseientias vestras de isto articulo: Christus est3u Deus, nee multura disputate. Clarus textus est: 'Quia ipse est DominusDens tuus, et adoi-abis euni'. Videtur quidem posse per calumuias eludi:David etiam est adoratus, ergo adorare non est proprium Dei. Sed testimouiascripturae sunt duplicia; quaedam sumpta sunt a priori, quae manifestedicunt Christum esse filium Dei et verum ac naturalem Deum, qualia35 multa sunt in lohauue; quae si quis evertere volet, is sciat, quod scripturasaucta evertenda sint, et non ratione humana. Quid clarius esse potest,quam quod dicit: 'In principio erat verbum'. Item: 'Omnia, quae factasoö.i, 1.sunt, per verbum illud facta sunt'. Non dicit verbum esse factum, sed

590 Praelectio in psalmuiu 45. 1532. [1533.] (V. 12)Hs] Paulus a posteriori, i. e. effectibus, i. e. quod filius Regnet omnia, quaeißl. uo, iper ipsum creata, super oainem creat[uraiu : 'sede ad dex[train', et 'facit, quaegoii..-., 19.31 pater', 'vivificat', Ut in loh. Hec a posteriori probaut deuni Christum, quiaaiTogat sibi equalitateiu dei. [3?t. 100"] Vel phanatica, ut furiosi loq[UUutur,vel philosophica ars, SchwerLmeri. S)a§ Iieift ntc^t fidem praedicai-e, quae s.{icbt. 11,1 'est non api^parentiuin, non visib|îliuni'. Tarnen credere deuui, est üiipossibiie,iiivisibile. Unus de locis est iste, qui max[iiue oif[eiidit Jud[aeos etreddit phanaticos super illos Spiritus. Si EcLclesia habere[t hodie leges pers[piritum S[anctuni coustitutas, tanien ad comparationeni ad Christum cedatcum leg[ibus a s^piritu s[aucto donatis, quia ei debetur g^loria et honor, lequod regnet super omnia.'Et adora': S)a ft()en bie verba proprie. Non versatur in historia, ubiDavid dicitur adorari, sed in doct|^riua et SLummo art[iculo fidei. 'Adorare'". . .posteriorizu J A r 12 S)al ^S zu 13 'Adoriare' j-'^Dr] quod omnia per verbum facta sunt, ergo ipsum verbum non est factum, sedsemper fuit. Sed haec clara sunt et tractata a nobis alibi. isDeinde alia testimonia sumpta sunt a posteriori, hoc est, ab effectibus,sicut Pauhis clare dieit filium reguare super omnia, sicut in Psalrao quoqueSP). 8, 7gg^. 'Omnia posiiisti sub pedibus eins'. Item: 'Sede a dextris meis'. Item3o^.5, 19.21 apud lohannem, ubi se dieit similem patri, Omnia patris sua esse, 'se etiamfacere, quae pater faciat, vivificare, iustificare' etc. Haec sunt argumenta 20a posteriori, quae probant Christum Deum esse, quod arrogat sibi aequalitatemDei, nee potest i-atio contra haec quicquam afferre uisi Philosophicaet racionalia vel plane fanatica. Voco autem Philosophica, quae cuiquefacile est intelligere et fingere. Sed queso te: estne hoc fidem docere, quae$ctir. 11,1 'est rerum non apparencium et invisibiliura'? id est, earum rerum, quas non 25possumus assequi in hac vita, Sed quae tantum credendae sunt, donec suotempore revelabuntur,iam autem sunt invisibiles.Est igitur hie locus unus de precipuis, quo maxime offendiiiitur ludeiet alii fanatici spiritus, quod Christum appellat Deum, cui cedant Moses etLex. Et si Ecclesia hodie habeat leges per spiritum sanctum constitutas, 30etiam dicendum esset: Cedat Ecclesia, caedant leges ille, ut extollatur illeRex super omnia, quia ei debetur gloria, honor, et sicut hie dieit: 'Quiaest Deus tuus, quem adorabis'. Sunt enim verba hie maxime proprie posita,quia Propheta non est in Historiis, sicut de Davide in historia dicitur, cumesse adoratum, Sed est in doctrina et summo articulo fidei; ergo adorare 35a.ffloic20. »hie proprie significat cultum Dei, Sicut in primo precepto ponitur: 'Huncsolum adorabis', ubi certe de Xargeia dieit. Scandalosum igitur est eoramgentibus et ludeis, quod Christus sit adorandus, cum tamen primum pre-

Praelectio in psalmum 4r). 1532. [1538.] (V. 12) 591Hsjsignificat proprio cultiim dei, proprie pertinet, iit ex 1. praecep[to, et lilcdicit tarn g[eiitibiis quam I|iidaeis, Ibi rcperinms nos sap[ientiam salutarein,Ne d[icat couscientia: Dieis, quod deb[eam reliuqiiere iu.stitia.s legi.s et istum.suseipere; quid, si per hoc fiorcm idolatra? 'TaTitiiin unus deiis, Noii 2.i»io(f.;u, 21.5 habebis!' Ideo s[piritus S[anetus declarat hie prinuiiii praeeepLtum, quiaprohibitum sab ira 'iu 4. generaLtioDein', si quis alium d[euni, et tameu dicit, 2. s)(oir2u,r,quasi sit alius. Ibi iuter saxum.* Ibi pericuhuii deserendi 1. praecep[ti etdeiude prophetiae huius etc. S|^piritus S[aDctus: luaiiebit salvum 1. praeeep-Ltum et unitas dei. Ideo cum confideutia reliuque omnia d[iviiia et hiimaua,10 deiun et etc., tautum adora ilhuu, folt^ rei^t treffen. Nunc, qui credimusiu Christum, G[eiites et Iûdaei, certificati, quod nou errenius, si cred[imuset confessi fîlium dei verum et naturalem deum. Si non, tnie e§ jU gê,non curo, aurem adhibeo: 'Ipse dominus deus tuus, mando tibi, ut adores'.4 si fehlt fierem] fierrem 13 adores] adorem') Spj-ichwort; m/. 'et sacrum'; j. B. bei Plautns, Capf. 3, 4, S4; = in schlimmerVerlegenheit sein. ^) = sollst es.Dr] ceptum tantum unum Deura adoraudum esse dicat. Sed nobis est salu-15 tare et consolatorium, ue conscientia nostra dicat: audio quidem legisiusticiam esse deserendam, sed quid si idolatra fiam, cum Christum tanquamDeum adoro, contra primum preceptum, quod uuum Deumadorari iubet? Spiritu.s sauctus igitur bis et aliis locis munit nos contrahaue cogitacionem et declarat prinuun preceptum, quasi dicat: Audis in20 primo precepto unum Deum adorandum, aut fore, ut Deus idolatriam puniatin tertiam et quartam generationem , metuis igitur, ne fias desertor primae 2. mo(e 20, ,1tabulae. Contra audis hie etiara prophetiam de adorando christo, eam quoquenon debes deserere, quia idem Deus hie quoque loquitur. Hie haeresiuter sacrum et saxum, ue vel priumm preceptum vel Propheciam haue25 deseras. Me igitur audi et confidenter adora Christum, mauebit tibi salvumprimum preceptum, manebit etiam salva Unitas Divina, non errabis, Sedderelinque cum coutidencia omnia divina et humana et tautum adora huncChristum, ex eo pendeas totus, et tunc pendebis ex vero et uuo Deo.Ergo nos gentes, qui credimus in Christum, sumus hie certificati et30 secui"i facti, nos non errare, sed summe Deo placere, si credamus in filiuiueius Ihesum Christum, verum, unum et naturalem Deum, et eum confiteamur.Quodsi nou assequimur, quomodo Deus unus sit et tres personae, relinquamushoc ipsi, tautum adhibeamus aurem. Ipse sie dicit, quod Rex noster sitDeus, etmandat, ut adoremus eum, quare nos credamus eum Deum nostrum36 esse. Et sie nullum erit periculum ab idolatria, ne falsum Deum adores.Sed si stulta superstitione, ue primum preceptum violes, hunc regem reieceris,tunc totum et verum Deum reiecisti, sicut Ariani fecerunt. Dum enim vitantvicium, stulti iu contraria currunt. Uli dum volunt primum praeceptum

592 Praelectio in psalmuin 45. 1532. [1533.] (V. 12)Hs] Cum hie, lüil iä) ^^11 fur @[Ott âben. Ideo non falsum vel noviim deum.Et non rectius adoraveris, quam si cred[i(leris illo novo. [331. 100 ""j Ar^rianilieben iLegem, prinuim praecep[tum: Num adorandi plure.s dii? directe contraprinium praecep[tum. Sic bcr êtIo§ ^hllingliuS: bet esset magLnus idolatra:Pono corpus. Qui istis non assueti simil[itudinibus, terrentur: ift toerlic^ tvat;•"fo gfietS an. Nam si incipis dispiûtare, fo tft§ cmä). Sed veibum Christi bo;si sum idol[atra, fo ant[tooit er ha fur. Sic Evae gingS im $Parab[i§, Iie§1. OToic 3, 1fid^ b6er[reben: 'Num prohib[eret istam arbiôrem, in qua bLonuni et malum,Si omnes'S etc.? Habet raaudatuni in ore, sed non fefte. Sic facit omnibus.Ideo ante omuia con.stituite ,quid credatis in Christiana rel[igione, et i»habete art[iculos bene munitos et meditatos locis. Tuas cavii[hitiones etäS. 11 specul[ationes funb il^ Qud§ Mafien. Christus dieit: 'Fili, audi', priraum2 si fehlt')Erg. permisit.Dr]salvare, directe faciunt contra primum praeceptum, ac dum idolatriam, utvocant, fugiuut, in dupiicem idolatriam incidunt: Primum praeceptum, iuquiuut,tantum docet unum Deum adorare, ergo idolatria est Christum adorare; sie isdum putant magnum peccatum esse, Christum adorare, committunt, qnodmaius est, et adimunt Christo divinitatem, et per hoc verum Deum negant.Sic miser Zinglius primum movebat auditores hoc tonitru, idolatriam essecredere, quod panis sit corpus Christi, Dei et hominis. Hoc cum audirent,primum simplices mentes deliberabant paulisper, post capti similitudine veri 20assenciebantur; postquam enim diabolus a corde et oculis removit verbumet eo nos adducit, ut sine verbo de articulis fidei cogiteraus, tune actumest. Sed tu die: noli deliberare, an sit verum vel non, sed simplicitercredam, sicut Christus dicit: 'Hoc est corpus meum'. Si sum idolatra obhaue fidem, fit culpa et periculo Christi, cuius verba sie sonant; ipse igitur 25me bene defendet. Hoc enim certissimum est, quam primum dubitare etdisputare de articulo aliquo fidei ceperimus, amittimus eum et ruimus ini.9)!ofc3,iimpiam opinionem, Sicut Eva, cum deliberaret secum de mandato Dei,vuebat, fie lte§ fi(^ auä) bereben auff ein bebenden \ ha toar fie fcôn gefallen.Inicio habet maudatuin in ore et contra Satanam egregie se defendit, post- soquam vero ineipit deliberare, victa iacet. Sic omnibus accidit.Ergo vos, qui incumbitis sacris literis, ante omnia constituite, quidcredatis in religione Christiana, ut habeatis articulos fidei munitos bonistextibus scripturae sanctae et bene meditatos. Deinde, quando tecum voluntdisputare vel Satan vel eius instrumenta, haeretici, tunc obiice eis ülos 35textus et desere eos, dicens: ca\dllationes et speculaciones tuas audire noio.Hoc enim dicit spiritus sanctus, qui me monuit, ut audirem et inclinarem') = ließ sich bereden, darüber nachzudenken.

Praelectio in psalnnim 4ö. 1532. [1533.] (V. 12) 593Hs] quod desereuda iustitia omnis et tantum in eum fidLcs eolLligenda; Deindeinaior ^, quod verus deus et adorari debet. S)q bin ic^ ficêv et arg[uraentumsolutum ex 1. praecep[lo. Ideo concedo argLUUientum. Noii facio aliumdeuni quam antea. Est una essentia etc., uon volo habere p[liires deos.5 Hie est unitas divinitatis. sed quoaiodo istae personae differant, — suffieitmihi scrip[tura, Si per philosophiam appreh[endere possem, quid opusscripi^tura? Zw[iuglius amisit artîculum de bapLtismo, Sac[rameuto, gratia,de pLCccato origînis, verbo. Ideo TheoLlogus sit bonus textiialis; et ut iusac[ris Reb[us non philosophandum, hoc priucipium, quia ego tarn bene dispu-10 tare possem ut alius nulhif;. Iu saeris rebus tantum audiendiim et credeudumet statuendum in C|ôrde firmiter, quod deus verax. lUe rex, quem praedico:natus de virgLine V[erus homo, est etiam verus d|êus, quia fiugitur vocabulo.^ Et5 divinitatis] dirinitas 10 possem fehlt') Erg. sententia. ') Zitm Sinn vgl. S. 594, ]5ff.Dr]aurem, fore enim doctriuam novam et magnam, in qua multi ofFeudantur,quod omnis iusticia sit deserenda et tantum in uuo Christo eiusque iusticiaif, confidendum et nitendum, Deinde quod hie Christus sit natura Deus et adorandus.Securus igitur sum, me non errare, et solutum est argumentum,quod ex primo praecepto obiicitur et ex Prophetis de uno Deo. Si opponant:eiô facis plures Deos, Respondeo: non facio alium aut plures Deos,Sed dico eundem esse Deum patrem, filium et spiritum sauctum. Est unitas20 substancialis et una esseucia, quanquam tres siut personae, uec volo habereplures Deos, quia plures dii pugnant iuter se, nee possunt esse, Sed hie estunitas. Quoraodo autem ditferant personae, si non intelligo, suffieit mihiscriptura saucta, quae dicit ac norainat patrem, filium et spiritum sauctum,Matth. ultimo. Si possem ista assequi ratione aut sensibus, quid opus esset Wottii. 28,1

594 Praelectio in psalraum 45. 1532. [1533.] (V. 12)Hs]niandatur ei adoratio, i.e. cultus dei ex 1. praecep[to. Ibi loco obliti cultuset repudiati aliiim novimi. Et deus simp[]iciter 1. praecepLtuiii transfert inhLOC praecep[tum: 'Dominum deiim tuiim'. 'Xon facies'^, hoc in verbis etsylLiabis accipit et trib[uit luiic i-egi. [331. 101 "] Qui hunc nou adorat, nontrifft deum. Accipiamus leges Mosi aliquot, qLuidquid est bonura, quot[iens sliacteuus me coluisti, — vobis iam mando, ut f[ilium meum adoretis. S)a§fol mein cultus fein. Ideo qui huic serviverit Eegi, ille solus implet primumpraecep[tum. Ideo debemus audire deo; si vel[imus 1. tabûlam servare,audiamus eum loqLui uobis de filio revelato uobis. Xam debeiuus esse veri,3oi). 4, i4non ado[ratores ut olim, sed 'in veritate et spiritu', i. e. fide dÜLecti filii; loe§ lêifft: qui liLunc, et me spreverit; adoraverit, et me. Nihil est periculi,quod fiamus idolâtrae. Ipse verus deus hoc mandat: adorate fLÜiura, egosum adoratus, quia fîlius et ego sumus unum. Ideo me nou treffet quam5 est doppelt 13 tteffet c aus per tteffn müglich hinter treffet nochmals me') Text des ersten Gebotes; erg. alios deos.Dr] Ita hoc loco dicit, hunc regem (quem predicamus uatum ex virgine,verum hominem fuisse) naturaliter esse Deum, quia hoc vocabulum per istotam scripturam in hac forma, qua hie positum est, tantum uiii Deotribuitur, et adorare eiusmodi est cultus, qui etiam uni Deo debetur. Ergoloco veteris cultus, quem supra iubet oblivisci, instituit hie aliura novumcultum et transfert primum praeeeptum in uuroeris et siilabis suis in huncregem. Hunc adora, dicit; Qui hunc uon adoraverit, is a vero Deo aber- 20rabit, quasi dicat: nemo debet queri, quasi omnes cultus perieriut et sublatisint. Quod euim hactenus ceremonias servastis, sacrificastis, fecistis decalogumet alia legis opera, omitto iam, fuerint ista hactenus cultus; sed novuscultus iam erit, et unicuique et mihi gratissimus, adoratio huius regis, inquem transfero primum praeeeptum, et mando, ut eum adoretis, quod cum 25feceritis, tunc me adorastis, mihi e.xhibuistis cultura. Quicunque euim huncregem colit, ille solus implet primum preceptum et nemo alius, quia iussi,ut sederet a dextris meis etc. Debemus igitur obsecundare Deo loqueutiSoij. 4, 24 nobis de filio revelato, ut simus veri adoratores, nou ut olim, sed 'in spirituet veritate', id est, in tide sui filii dilecti. Qui hunc adoraverit, me adora- 30verit, qui hunc spreverit, me spreverit, ut omnia sint in gloriam illius filii.Nee perieulum est, ut simus idolatrae. Pater enim mandat et dicit, cumfilium adoraveris, se adoratum esse, se cultum esse, sibi servitum esse, quiasit unum cum filio, nee posse nos alia via aut certius pervenire ad patrem,Soi. 2, squam per filium et in filio, 'in quo est omnis plenitudo divinitatis'. Non 35'21 perieriut] peieriut i»i Urdriick

Praelectio in psalmum 45. 1532. [1533.] (V. 12. 13) 595Hslin et per fiilium. Ibi 'omuis plenitudo divinitatis'. Ideo cum g[audio etsoi. 2,0letitia, certitiid[ine adorare filium dei, dominum nostrum ut verum deum, nonspeculatum. Cultus nunc dei non est servare ulias relig[iones, cerêmoniasg[entium, Pape, Mo|^si, Circumcisionem, sed api^prehendere et credere hûnc5 R[egem et verum f[i]ium dei et post in timore agLUOscere et credere etomnia in obseq[uio eius operari. 'Modo fiant omnia iu nomine dêi." Tum svoi. 3, nomnes sacerdotes, oranes vestiti eadem relig[ione. Est unicus sacerdos, fides.Et pulchLriores nostrae iustitiae quam vet[eris test[amenti. Est ein feiner,fLoftlicêvoer§.10 'Et filia': Hoc consolatur Ec[clesiam quasi etiam exter[na consolatione. v. isDifficile est, deo credere sine exempio. Si deus 1 fol aüein fui'en, utAl)[rahamum, videre ceteras gLentes ablior[rere ab E[uangelio et 1 sapere, i.iiioicu, 1ift fc^tüei". Si sie fueris speciosa iu oculis meis, dabo fortLunam tuae fidei,cultui, praedicationi de me, ut boS beftc in ber tüclt accedat; disparia ei15 plurima [SI. 101 Qûanquam potentisLsime impugLuent, tamen aliquos ad-''J2 dei o 6 in (J.) vor der Zeile 12 ceteras] eerteras 14 disparia] dispartimDr] possumus igitur aberrare a Deo, Sed cum gaudio, leticia, fiducia et summaeertitudine possumus adorare hunc nostrum regem Christum, filium Dei,dominum nostrum, et verum Deum, non speculatum a Philosophis, seddivinitus sie appellatum.20 Est ergo nunc cultus Dei, non servare ceremonias Mosi, Papae,Monachorum, gencium, Turcarum, Sed adorare hunc regem, hoc est apprehendereet credere huuc regem esse filium Dei, pro nobis passura et resuscitatutu,Deiude agnoscere eum in timore et accipere verbum eius et credereet omnia in fide eius operari, in gloriam ipsius, ut fiaut onmia, sicut Paulus25 ait, 'in nomine Ihesu\ Sic omnes sumus Sacerdotes, vestiti et ornati eademÄoi.3, 17sanctitate Christi, quam fide accipimus, multo pulchriores quam omnesiusticiae veteris testamenti et Papatus. Est insignis versus, quare eumvobiscommendo.Et filiae Tyri in muneribus. Vultum tuum deprecabiintur v. 1330 omnes divites plebis.Hie consolatur Ecclesiam quasi externa consolacione. DifficUe enimest Deo credere sine exempio et duci a Deo, sicut Abrahamum duxit solum, 1. ikoIcumet videre omnes alias gentes abhorrere a religione, quam tu sequeris, tequesolum diversum ab Omnibus aliis hominibus credere et sequi. Spiritus35 sanctus igitur praevidens, quod haec res pariat magnas infirmitates, consolatuream et dicit: Ego sie faciam, cum ita fueris speciosa in oculis meiset colueris me sincera fide, relictis omnibus iusticiis tuis, tunc addamfortunam et successum tuae praedicacioni de nie, ut optima pars mundi38*

596 Praelectio in psalmum 45. 1532. [1533.] (V. 13)Hs] iungit, decimam v[ult liabere. Absurdis|^simum et inoreclLibile, quando praedieatur.Item videutur blas[pl)ema et idolatrica. tarnen praeter opinioneiiiconvertit doct[rina f[ilias Rêgum et niQC^t gvoS et perstant, neeantur, funduiit„*('-^^j;yjsangLuinem. 'Oves et boves et peco^ra'. Et Esa.: 'ernnt Reges'. Ec^clesiamsuara etiain con.servat teniporaliter. si enini debemus praedicare et Christum sconfîteri, tum hoc corpus iudiget sustentatione. Si omnis contra nos p[rinceps,nullus locus, panis, quies, tum moreretur Ec^clesia uno die. Ideosuscitat principiês, qui foveDt et fac[iunt mag[na fîde, devotione et fortit[udine,Ut Proce.ssus et Mart[inus in Nerouis aula et alii. Sie consiliarii.Sic etiam hie: convertam ad te aliquot ex magnis cap[itibus. 'Sterilis lo3ci. 49, 21 f. eram, unde tibi?', Esa. 'Tum afflues' etc.Eb[raica phra[sis, i. e. ipsa Tyrus. Eadem vox: ©eett juv %ux.3 über et ('2.) steht ut zu 9 Processus, Martijuus r'^'"Jeam amplectatur, ut, quanquam totus mundus impugnet Euangelion, 'gentesfremant, populi conveniant, reges congregentur' contra te, tarnen aliquot exnobilibus, Regibus, principibus et sapientibns mundi te sibi adiuugaut et I.^verbum accipiant. Vult enim Deus ex illa multitudine regnorum et populorumdecimas suas habere; esset autem hoc impossibile, nisi fieret perbenedictiouera divinam. Est enim praedicacio absurdissima et incredibilis.Ideo damnatur a mundo tanquam haeretica, blasphema, idolatrica. Deustarnen praeter omnem racionem et opiniouem convertit per lianc doctrinam 20fidei seniper aliquos, ut Ecclesia augeatur, cum semper aliqui sint, qui perstantac sanguinem fundunt pro ista doetrina. Dicit igitur idem hie, quodc,|.|*ig''2g in alio loco: 'Oninia subiecisti sub pedibus eins', et Esai.: 'Ernnt regesnutricii eius'. Deus enim Ecclesiam etiam corporaliter conservat, idquenecessario. Si enim debemus predicare et confiteri Christum , indiget hoc 25corpus sustentatione, opus est pace, victu et aliis necessariis. Si igiturnullns usquam princeps esset, qui Euangelion amplecteretur, nulhis locus,nuUa pax, non victus, nou amictus, Ecclesia brevi iuteriret. Suscitat ergoDeus aliquos principes, qui fovent, largiuntur et alunt pios, et faciunt hoccum magna fide, sicut in aula Neronis fuit Processus et alii, qui etiam 30mortem propter Christum adierunt. Hoc est Dei opus. Ita hie promittit:non debes esse solitaria, sed convertam ad te etiam maguos principes, sicutSei. 49, 21 1. in Esa. quoque dicit: 'Sterilis eram, unde autem mihi hi?' etc.Filiae Tyri.Hebraismus est, id est: ipsa Tyrus. Nam qnod hebreis 'Zor' est, 35puto Tyrum esse, cum sit facilis commutatio Z in T.16 Deus] Dens im. Urdruch

Praelectio in psalmum 45. 1532. [1533.] (V. 13) 597Hs] 'lu luuneribus": bie fol bir fegenden, siguificat, (juod T^yrus debet fieriEcclesia et recip[ere vcrbum, istos difLficiles artLiciilos et prompta et confiterisuam fide[m et ])a8cere pauperes Christiancs. Per T|yrum per SynecliLdocheiiintel[ligas omnes potentes, C\aesares, IiidLices. fuit notisLsima, ut si hodie5 appel[]emus Veuetias. liberaliter et hylariter.'Et adoi'Labuut divites': ubicunque est aliquis pop[uIus et divites, debetado[rare Christum et Ec^clesiam, ministram Christi. Et veuieut iu omuib[uspopLulis et hjerben fro fein, ut te aud[iaüt praedicatorem. Et hec videmus,quod pii habent uiagLuam huiuilitatem erga verbuui et ser%'iuut ministrislu verbi et pauperes Christi. ®a§ êtft coufit[eri Christum cum exterLnoobseqLuio, dono et submiuistratione. Et cousoi[atio, quod Ec[clesia intrib[ulatioDibus hab[ebit etiani exterûam consolLationem, deinde quod suumverbum multip[]icabitur etiara per divites [St. 102*] et irrepet per aulasprincipum et Regum, ut hodie paucae aulae, in quibus dou sint, qui diligant15 et revereantur Euangelium.5 liberaliter mit Strich zu pauperes Z. 3 gezogenDr] In muneribus.'Afferet ad te muuera', loquitur enim de donis mundi. Siguificatautem, sicut supra dixi, quod Tyrus debet converti ad Eeclesiam et recipereverbum et illos difficiles articulos et coufiteri fidem suis donis et eleemosinis20 in pauperes sanctos. Porro accipies Tyrum per Siuecdochen pro omnibusaliis potentibus urbibus gencium, Tyrus enim tempore huius Psalmi fuitnobilissima, Periude ac si hodie dicam: Veneciae recipient Euangelion etlargiter fovebuut pauperes et afflictos Christianos, ut ita numerus Ecclesiaeaugeatur.25 Vultum tuum deprecabuntur omnes divites terrae.Ubicunque est aliquis populus et divites, ibi eruut aliqui, qui adorentChristum propter illud verbum. Et quanquam incredibile videatur, tameadabo ex omnibus populis, qui veniant et cum summo gaudio audiant tepredicantem et revereantur verbum etc. Sicut videmus hodie etiam iu im-30 piorum principum aulis multos bonos viros esse, qui vere pii verbum reverentur,ministris verbi cum humilitate inserviunt, fratres iu\

:9598 Praelectio in psalmum 45. 1532. [1533.] (V. 13)Hs] 4.Novemb. |'Ipse est DLomiuus Deus tuus, ado^ra': Sic aud[ivinius, quodSynag[Ogam sit allocutus, ut deserat popLuliis iusticiarn leg[i,s, oQinem domiimp[atris. Hoc si fecerit, tum erit gratisL.siinus regi, erit decor optLimu.?, eritiustitia infinita, qua induetur nou a .servo M[o.se sed doniino. Et sequiturista consolatio: 'filia tyri coram te aderit'. Necessaria est illa consolatio, squia psalmus t[otu.s allegoricus et nisi iu spiritu cousolatur, tum planesig(nificat v[erba mendacia, quia nihil minus invenitur in Christianis quamW 2. aiu)[ininuin reverentia. 'Tyri et divitum popLuli.' Sed 2. ps.: 'reges, turaultuanturgentes, f|uriiut pop[uli'. Ideo spcctanda ista res secundum spirituni:(juin etiam RLegum filiae, R[eges aliquot adoraturi istuni dominum, culturi luistam s[auctam ec[clesiam, quia alias esset impossibile. Si dcus nullunidaret principem bouum, esset suum reg^num qu§. Sed maiore parte mundicontra ELuangelium seviente, suscitat Ezech[ias, Davide.s, Reg[es Bab|ylonicos,ut sit subsidium. S)a§ tft consolatio: Non deerunt saucti etiam defens[uri,alitûri in hoc seculo, aliquot Regibus patronis. Si nullus servaret, foveret, isqsj. HO, «tum actum. Sed lêifft: 'in medio inimicorum'. lam sequitur GyueceonistiusRegisV- 14 'Oranis gloria regis': Latinus Interp[res confudit distinctionem. est intus infibulis aureis induta. 'filia regis':Eb[raicus modus loquendi: regina; quia 'filius'1 ado|^ra scheint odo^ 7 minus] — (—S ieverenti:i]revereiitiamDr] Postquam igitur adhortatus est Synagogam, ut populum et domum 20patris, legem et omnia deserat, et proraisit tunc fore pulcherrimam et habituramiusticiarn infinitam et aeternam, qua ab ipso rege induetur, non aservo Mose, sed ab ipso Domino et Deo suo, addidit hanc externam consolatiouemvalde necessariam. Quia enim totus Psalmus est allegoricus,Ideo, nisi in spiritu istas magnificas predieationes consideres, singula verba 25videbuntur mera mendacia esse. Nihil enim minus est videre in Apostoliset Christianis quam honorem regis et divitum Studium, Sed regnat secundusspf. 3, 2 Psalmus, quod 'gentes tumultuantur et populi furunt'. Quare omnia suntspectanda secundum spiritum, Sic tamen ut vere etiam filiae regum sintculturae istam sanctam Ecclesiam, Quia alias esset impossibile manere hoc 30regnum. Si enim Deus nuUum daret locum, ubi doceretur verbum, si nullumdaret principem, qui Euangelion amaret, non diu duraret Ecciesia. Quarecaeteris furentibus et maiore parte mundi Euangelion persequente suscitatDavides, losias, Ezechias, etiam aliquando ipsum regem Babilonis, ut sitocium et pax ad ministerium verbi et propagandum verbum. Necessario 35igitur consolatur hie Ecclesiam, quod non deerunt sancti et filiae Ecclesiae,etiam ex poteutibus et divitibus mundi, qui Ecclesiam alant ac patronisßi. 110, 2 Ecclesiae futuri sint, ut stet illud Psalrai: 'Dominare in medio inimicorumtuorum' etc.

Praelectio in psalmum 45. 1532. [1533.] (V. 14) 599Hs] amici, 'aiortis', petre, 'phaietrc', vau;iuae, calamarii Eb| raisiuns est. Ego taraeu|,'^^'"'"j3intelligo de successioue, ut 'Regina' illa, de qua supra, sit ipsa Sy[nagoga vels. loEcclesia ex Sy[Dag

000 Praelectio in psaliuum 45. 1532. [1533.] (V. 14)Hs] siium sequetur. Mauebit inetenium Riex et tarnen . qnot geuerabit f [ilios3ci. 43,6et filias. 'Dicam Aquiloni: redde mihi filios.' Senteutia: Vocata IiidâicaEcclesia per Ap[ostolo.s et coiistituta reg[ina a dex[tris eius, »per eam genuitsi()fl. 13, 46filiam, gentileai Ec[clesiam. 'Ecce, vos iadig[ni v[itae eterna[e, Ee[ce\: ad1. j(or.4,i.sCor.: 'E2:o vos per ELuangeliura, Non multos p[atres'. Si etiam peda- 5Lgogi, mcifter, qui docent opera, tarnen 1 doctor: qui per E[uangeliiim etc.Gentilem Ec[clesiam ergo intelligo, qiiae nata ex Iiid(âica; ista e.st princeps.Non euini ludei ex gLentibus, sed econtra. Nou Iiidei per gentes, Sedecontra facti Christiaui.Incipit ergo celeb[rare ]iropagationem huius Regi.« pernativitatem filioriira, filiaruni iisque ineternum. 'Filia' i.e. Ecele.aia amplificata, >"imütiplLicata per illani Reg[iiiam sponsam, ludLaicum popiûlum, per apLOstolossanctos, per primitivam EcLclesiam. illa est gloriosiss[ima 'intu.s',Sicut possumus dicere de RLegio Gynaceo: ^m fr[Quen îi^f^^'' iîtet golb etfetben. Ibi êngt ein Bed[in', gulbcn, Reiben rorf, non videutur arma, sordes,sed [S8l. 103^] mere gloriae. i*15 sed auf der neuen Seite nochmals') Adjekt., 7nit Perlen besetzt, s. DWth., perlen.Ur] De hoc scandalo puto Prophetam hie loqui, quod filia regi.s sit successioEcclesiae, qnae cepit in ludeLs et propagata est in gentes.Alia sentencia est, quamquam non longe distat a priori, ut 'filiamreginae' non accipias pro corpore Ecclesiae coliectae ex Indeis et gentibus,Sed pro Ecclesia gencium ex ludeorum Ecclesia nata, ut significet hunc 20regem non sterilem fore in coniugio, sed habiturum eura filios et filias, sicut3ef. 43,6in Esa. est: 'die aquiloni: da mihi filios' etc. Nara ludeorum Ecclesia est'regina' per Apostolos constituta, per hanc genuit 'filiam', ecciesiam gencium,apg. 13, 46 sicut Paulus dicit Act. 13.: 'Vobis oportebat primum loqui verbum Dei,sed quoniam repellitis illud et indignos vos iudicatis aeternae vitae, ecce 251. Sor.4, isconvertimur ad gentes', et 1. ad Corinthios 4.: 'Ego vos genui per Euangelion;Etiamsi habetis multos paedagogos (nam magistros, qui bona operadocent, multos est invenire), tarnen unus tantum pater est, qui gignit'. Nonenim ludei per gentes, Sed gentes per ludeos sunt Christiani facti. Siccelebrat propagationem huius regni per nativitatem filiorum usque ad finem 30mundLFilia regis tota gloriosa intus.Id est, Ecclesia amplificata per illam reginam populi ludeorum, multiplicataper Apostolos sanctos, per primitivam Ecciesiam, illa est gloriosissimaet pulcherrime ornata 'intus', id est, in suo gyneceo (sicut nos dicimus), 35Ut sit sentencia: in gyneceo huius reginae nihil est videre quam aurum,21 euml cum im ürdruck

:Praelectio in psalmum 45. 15:i2. [1583.] (V. 14. 10) 6()1Hs] 'Intii.s': ijm ftauenaiLtner ^clt man ba3 freulin 9cfcf)mudE[t mit eitelgolb. .sumpta allegioria a Gy[neceo regali, i.e. Ecclesia est ornata doiüs et1. dono fidei iii Christum. S)a§ finb bie gulben fpangen, Ut supra: 'Circiim-i«. lodata varietate' etc. Tota debet esse inaurata R[egina. Sic hie filia oriiata5 'fibuiis aiireis', i. e. Ecclesia gêntiuni equa et non minus habet de Christoquam Iud[aica. Ipsi induti auro nobilis[simo i. e. iustitia d[omini nostriI[esu Christi; 'sahite et Corona sponsi circuindedit me', In Esa. Est prin-3ci. ei, locipalis iustitia, cap[italis fid[ucia, qua iuduti Christo, neu tantum donis.£)a§ ift aurum et gulben jpangen, quas Ecclesia g[en(ilis accepit per ipsosw Apostolos.'lu Picturatis, Phrvgionicis adducetur R[egiua, virg[iues proximae v. i5eins adducentur tibi.' Sponsa adducetur f[ilia Regis, quae sie ornatain êiinlid^ tha[lamo, coram deo, ubi est R[ex conscientiae; lêitnlid^tal[amus, ubi sponsus et sponsa, ubi nemini licet ingredi. S)a ift aurum15 totum, ubi educitur ad choream. In phry^giis, in ftidet fleibei.* hec sunt3/4 über Circuradata steht astitit 9 quas] qa 1'2 adducentur] adducetur Sponsascheint c aus Ipsa 14 So(8) 15 über In pliry^giis steht in varie coniectis') = gestickten Kleidern.Drjargentum, purpuram, sericum, non sunt ibi arn)a, nou sordes, sed gloriaeaurearum , argentearum vestium etc. Sumpsit enim allegoriam a gyneceoregio. Siguificat autem Ecclesiam variis donis esse ornatam, precipuo autemdono fidei in Christum; hae enim sunt 'fibulae' illae 'aureae'. Sicut enina20 supra dLxit 'reginam ornatam auro', ita hie filiam reginae dicit aureis fibuiis « loornatam. Ergo Ecclesia gencium non minus habet de Christo quam ludeormnEcclesia, Sed est quoque induta auro purissimo, id est, iusticia domininostri lesu Christi et Salute, sicut in Esaia dicit ca. 1.: 'Indult me vestimentissalutis, et indumento iusticiae circumdedit me quasi sponsum decoratum25 Corona et quasi sponsam ornatam monilibus eins'. Haec enim est 'rmptialis5c(. ei, lovestis', de qua in Euangelio quoque dicit, capitalis scilicet fiducia et iusticia, watti). 22,qua sumus induti ipso Christo tanquam dono. Hoc est aurum, hae suntfibulae, quas accepit per primitivam Ecclesiam et Apostolos Ecclesia gencium.Adducentur regi virgiues post eam, proximae eins v. 1530 afferentur tibi.Hie et versum corrupit interpres et male reddidit sentenciam. Sicenim legendum est: Deducitur ad regem in vestibus acu pictis, et virginessectantes eam, quae ei sunt proximae, adducuntur ad te. Sentencia autemest: Ecclesia, quae sie splendide ornata incedit in suo gyneceo, ubi nee in-35 gressus nee egressus est, sed est thalamus conscientiae, ubi sponsus et sponsasoU cubant, ubi est totum aurum, lila Ecclesia, cum deducitur ad choreas.

.(;02 Praelectio in psalmum 46. 1532. [1533.] (V. 15)i^ß"',.; 55'Ji.noiî'ä, 6ff."'" '^'"^Hs] doua, (juae seqLuiintiir auream vesteni f[idei. iibi sola f[ide vestiti, toto aiiropuro, pretiosLO, scq[uuntur dona Spiritus S[ancti, quia in nomine Ciiristieffunditur S[piritus S[anctiis, qui operatur mirabilia. lile doctor, pastor etfacit dona varia in Ec[clesia, Ro. 12., 1. Cor. 12. Sic addueitur in piib[lieumjum tan^. Sa itiirb ber R[ex eLiit tan| onii^ten. Etiam non sola uddu- 5cetur, sed totum Gy[neceum; miiltitudo est Ecclesiarum in toto orbêter[i'anim. Sic in Gy^neceo Kegina et Reginula Habet aueillas, pedis[sequaset socias; fuvfteit et grofeil S)0(f)ter adducuutur ad choLream, ubiecclesia gubernans et gubernata. [S(. lOS*"] Diversi ad[ducuntui' Apostoli,Ri'ophetae, Eph. 4., Cor. 12., Ro. 12.: 'Aliud donum fidei, proplietiae, cura- 1»tionis'. S)q§ muffen bl[et6ett differentiae donoruni. Unus plus, alius minusi.s«. i>,i4ff. de Christo, 'non omnes sunt aures, oeuli, corpus diversis merabris, oflfieiis,pulcher[rima liar[monia compactum'. Rot[tensis unus quisq[ue vult esseomnia. Reg[ina procedit et filia sequitur eam etiam in vestib[us pnlclier-[rimis. Est eadem Re^gina Ecclesia. Et tarnen quando ad taix^, tft eine 15tob, grun, ftitft gefletb, et tarnen unum corpus Ecclesia etc. quae sunt eiussodales, ducuntur omnes ad Rêgera, gêt qI§ ' ad obs[equium et cultum10 4 c ans 2') = bezieht sich alles auf —Drjest induta vestibus acu pictis. Haec sunt dona, quae sequuntur aureumillum vestitum, id est, fidem. Postquam enini fide sumus iusti et vestitiauro puro et precioso, tunc sequuntur alia doua Spiritus sancti, qui post 20operatur mirabilia in eredentibus, docet, exhortatur, baptizat etc., sicut est,'"|"|:J|'JRom. 12. et 1. Cor. 12. In tali ornatu addueitur ad choream, in pu-[a9g. 0]blicum, ubi rex cum ea saltat. Nee solum ipsa ducitur, sed totum gyneceum,hoc est, magna multitudo Ecclesiarum passim in erbe, Sicut dicit:Post eam virgines etc. 25Omnia sumpta sunt ex moribus aulae, in (|ua Regina et reginulaehabent suas pedissequas, inio pocius socias, scilicet filias aliorura principum,quae eas sequuntur. Significat autem tam gubernantes Ecclesias quamEpi). 4, 11 gubernatas. Sic enim administrat Deus hoc regnum, ut det 'Apostolos,Prophetas, Euangelistas, Doctores, interpretes, gubernatores ' etc., 1. ad 30'j,^^; Jj'p^- Corinth. 12.: 'Aliud enim donum est fidei, aliud Propheciae, aliud curaciouis'etc. Hae differenciae donorum manent in Ecclesia, et habet unusi.Sor. 12, i4ff. plus alio. Non enim omnia membra corporis possunt esse pedes aut mauusaut oculi etc. Sic etiam vult Ecciesiae suae corpus esse diversis muneribuset officiis pulchra harmonia compactum. Hoc non est apud phanaticos 35Spiritus et sectarios, ubi unusquisque vult esse omnia, pes, manus, oculus,auris etc. Ita hie pingit reginam procedere habeutem multas pedissequas,

Praelectio in psalmum 45. 1532. [1533.J (V. 15. 16) 603Hsjhuius Regis. Idem faciunt Ap[ostoli, Propheto, presbv[teri, al§ bcm Christonad§, qiiia omues inducuntur ad credendum et serviendum iu fLide d[omininostri I|êsu ChLristi. Omues, quantumcunque diversi iu donis, tarnen insuprerao artLiculo iidem: fide.s in ChrLsto. Ego, si sum doctor, idem facio,5 quod P[auius, Lue[as, idem quod Pet[rus, Pastor Aiex[andrinus idem quodProphetae. Omues inducuntur ad illum R[egem, nihil .«apiunt praeterChri.stum crucif[ixum. Ibi dona hahent, incedunt vestitae, quamquani insup[erioribus inferio[ribus, licet iu summo vestitu nulla differentia, quiao:Mnes in fide etc. S)a g'ên heretici ntc^t, non ad Christum nee .seq|uuntur111 Reg[inam, .sed sub nomine Christi vadunt ad inferLUUm. Ibi nianet unitasfidci et oninium inter diiFerentissima dona. Varieta.s vestium, Sed qI§ ^tlljum tan^ âu§ be§ ß[önig§, non im l^mâu§, sed in obsêquium Regis.Num etiam übLenter faciunt?'luccLdunt cum maxLima laetitia': Hie fiugit Ecclesias et pop|ulumV. i615 dei S[anctum adduci in paljatia ad ipsum Christum, tanquam ad Epulas,convivium, cho[ream. Sed hie aperiendi oc[uli spi[rituales. S. Agath[a,cum duccretur ad car[nificium per lictores: N[ihii ingratum mihi vid[eo, ^ä)Dr] quaruni alia alio vestitu ornata incedit, verum ipsae quoque adducuntur adregem, ut sie omnia ad obseqiiium ac cultum huius regis fiant. Sic ApoiostoH docent Christum, eundem docent Prophetae, Doctores, Episcopi, Pastores,Mioistri, qui baptisant, qui porrigunt Sacramenta, Omnes adducuntur adChristum, ut credant et serviant in fide Domini nostri lesu Christi, unusquisquein suo genere. Omnes enini, quantumcuuque diversi sint in donis,tarnen sunt unanimes et consencientes in summo articulo, quod fide in25 Christum fiant salvi et nulla alia re. Sic ego, si sum Doctor Euangelii,idem facio, quod Paulus et Petrus faciunt. Sic j)astor Antiochenae Ecclesiaeidem facit quod Prophetae. Omnes sequuntur unum Christum, nihilvolunt scire, sapere, predicare praeter Christum crucifixum. Sic in summovestitu conveniunt, in fide scilicet, quauquam colores variant, hoc est, habent3u dona diversa. Sed Haeretici euut quadam alia propria via snb nomineChristi ad infernum nee sequuntur reginam haue, sed suas opiniones. Hieantem in vera Ecclesia nianet uiiitas fidei, verbi, doctrinae, opiniouis interdifterentissima dona. Quauquam enim vestitus sit varius, tamen omnes adchoream illam veniunt, ad obsequium, gloriam et pompam regis, non in:h5 lupanar, sicut Heretici. Sed faciuntue id volentes? Sequitur:Affereutur in laeticia et exultacione, adducentur v. i6in templum regis.Commuta in presencia. Fingit enim Ecclesiam et populum Dei adduciin palacia, ad ipsum Christum, tanquam ad choream et convivium regale.40 Quare hie quoque requiruntur oculi spirituales, quales Sancta Agatha habuit,

604 Praelectio in psalmum 45. 1532. [1533.] (V. 16)Hs] eo ad E|iul[a.s et [S31. 104»] cho[ream. qiiod ducitur qiiis ad tristLiciam,vex[atione.s , lu-uces, marty[ria, tarnen iu con[scientiae letitia; ibi s[pirituss[auctus irridens et faciens im[dere irain, fiirore[m, diab[olum cum oainib[USfiirorihLiis. ^ä) tooItS QUC^ nid^t fûn nimm sermoneni, iii.si animarer istispiüiuis[sionibiis, qiiod Christus, d[oraiuus uoster, vivit, quod adducimur ad 5eum, qui pie docent, ducunt ad herenduru isti domino. Si hoc verum, siveocoidaoiur, spolieraur, sive mors, vita, — mit fieuben t)in burd^. ista choreaest sumpta ab Aliegorica, non cum carnali letitia. Hie est supernaturaliset spi[ritualis, vincens terrores mortis, ridens furias diab[oli et memb[rorumeius. i. e. Ecclesiae erudiuntur fide, ba§ ift vestis aurea; charitate, patieutia loiRöni. .",, sooufirmari in tristîtia, 'in tribLulatione, ut glorietur', Ro. 5. SlaS lêt t(^gern. Ideo praedicavi, legi, bQ§ id§ Sauet coucit|ârein persecutionibus ettyi^rannide; jur Itielt ^tn au§, fo gl^ct choLrea red^t atl.S)te Paranymphi: i. e. ministri ec]clesiae, qui braub furen. Videtur^g^°o.g"crux, sed salus, mors vita, 2. Cor. 4. 6.: 'Omnia pasLsi', 'paujjeres' etc., 'per is14 qui mit Strich zu Paranymphi gezogenDr] quae, cum ob confessionem Christi ad supplicium raperetur, dicebat, se adchoream duci et ad lautas epulas. Sic Ecclesia obiicitur omnibus malis etcruciatibus et siuguli Christian! aut coniiciuntur iu carceiem aut obruunturtristicia, vexacionibus, martyriis, paciuntur tarnen omnia haec in leticia conscieuciae,quia Spiritus sanctus est cum eis, faciens eos irridere iram et 20furorem mundi et totum diabolum cum omnibus suis terroribus, ut periculacum gaudio quodam adeaut. Qui igitur fit, quod Christiaui perdurant iutot tentacionibus, cruciatibus internis et externis, nee tamen negant Christum?nempe quod senciunt se esse in cultu sui regis Christi et adduci cumPompa ad eum. Sic ego quoque ne quidem uuura sermoneni publice 25facerem, nisi talibus promissionibus animarer, quod Christus vivit et estDominus noster. Haec enim pariunt certam fiduciani, ut sie cogiteraus: Sihoc est verum, quod Christus est Dominus uoster et Hex, ergo, sive occidamursive spoliemur, sis laeto et infracto anirao. Haec est allegoricaChorea, de qua Propheta hie dicit, in qua est laeticia uec naturalis nee 30carnalis, sed supernaturalis et spiritualis, vincens terrores mortis et ridensfurias inferni et Satanae ac membrorum eius. Ecclesia enim erudiri debetiHöm. 5, 3 fide, ea est vestis aurea, Deinde ornari charitate et paciencia, 'ut in tribulatioueglorietur', ut, cum aliquis persecutionem patitur propter verbum, dicat:Rectc, hoc ipsum quesivi niea predicatione, ut mundum et Satanam iu me ssconcitarem, non igitur ideo desistam. Sic recte saltatur hec chorea.Paranymphi, qui ducunt reginas, sunt ministri Ecclesiae. Uli consolautuream, dicunt, ut sit laeto animo, videri quidem carni hanc esse mortem,sed revera vitani esse, videri uobis desei-tos nos a Deo in cruce, sed tum

7?Praelectio in psalmum 45. 1532. [1533.] (V. 16) G05Hs] iguomiuiam, nobilitateni' etc. ©o tanken Wix, ba§ tituffcn ministri Ec[cle.siaet[)un: diicere sponsatu ad Chri.stuin verbis s^piritiis s[aucti, consolatione:âlt feft, tlûe ein jptunglein. est ars, quod fol letlen^ et tanken in tribLiilationeet vexLatione con[,sc-ientiae, diab|oIi. Pâiilu,'!: 'Scolops'. 2)a§ ift 2. Sot. 12,5 ein taii|[, ber SLCuffel lotjn bem pfeiffei:, qui hmic t[an| pfeifft. Ibi inomuibus tribLulationibus, ibi saltandum in medio trib[ulationis, quia fo furtman§ 3Uin fonig et Icft fpringen 'in letitia et exulLtatione'. Promis.sionesfinb bie pfeiffcn; bic bcii tnn^ füren, sunt praedicatores. [söl. 104''] Eqclesiaaliud nou habet gLaudiuni quam spirituale. Ideo voluit exliibere per10 specieni exter[nam nup[tiarum; quando es 6el)tn tan|, die: i.sta incedit inallegoria Ecclesiae crucifixae; qui ben tan| furt, est pastor, pfeiffer estChristus, ang[eli et suae promis|^sioues. lam tonten Nepotes. Iste rexnou deficiet.'Pro patribu.s': Ibi gêt et extra SyLnagogam; nou tantum habet v. 1715 r[egnum in popiûlo I[udaeorum, sed in omni terra, per totum mundum,qLUaraquam iion habet omnes, qui sunt in mundo. Christus fol jn 5Pate et6 saltandum] salandum 9 vor aliud schon einmal habetI)= springen; vgl. Unsre Ausg. Bd. SO, :?.s'9, ß.Dr] maxime a Deo amari et custodiri. 'Quos enim diligit, castigat', ut sie ex^cbi. 12, ccruce salutem, ex inorte vitam, ex infamia gloriam, ex paciencia voluptatemfaciat, Sicut Paulus loqui seiet: 'In Omnibus tribulacionibus patimur, sed2.Sor.4.sff.20 non angustiamur, Perturbamur, sed nou destituimur, Persecutioueni patimur,sed non derelinquimur, Deiieimur, sed non perimus; semper mortificationemDomini Ihesu in corpore uostro circumferimus, ut et vita Ihesu manifesteturin corporibus nostris" etc., 2. Corinth. 4. Sic paranyjiiphi ducunt Ecclesiamac verbis lidei et consolationibus Spiritus sancti confirmant et erigunt eam:2,-. Sustine ac confide. Sed est magnae artis, scire, quod haec ChristiauoruinChorea sit, quando cor palpitat in acerbissimo odio mundi, In vexatiouediaboli et peccati, sicut Paulus queritur de 'stimulo et angelo Satanae'. Est 2- Sot. 12,dura Chorea et carni impossibilis, faciendum tarnen, ut ipsos nos cohortemiuetdicanuis sicut ille: hie fac saltnm.^ Promissiones sunt tibiae, Ministri30 verbi sunt saltatores, qui ducunt puellas. Haec duo possunt acerbam hancchoream mitigare. Neque enijii aliud gaudium habet Ecclesia quam verbum.Sic voluit Spiritus sanctus hac leta pictura adumbrare Ecclesiam afflietam.Quando igitur es in aliqua chorea, tunc cogita: Ecce haec puella incedit inallegoria alicuius vexatae Ecclesiae et crucifixae; choragus est pastor, tibiae35 sunt promissiones Christi et Angeli. Sed hi sunt spirituales oculi, qui intribulationehaec spectant.') Hie Rhodus, bic salta. Aus der Äsopxchen Fabel.

006 Praelectio in psalmum 45. 1532. [15.33.] (V. 17)HslSTauff ffên, si tantum 1 biônus rusticus. Sic cathedra docentis nomenChri.sti. Et hoc non sohim durabit per latitiidLiiiem, sed longitudinemtemporis, ut sub Tûrca multi, qui docent bapi^tismum, credunt et habenteaiidem vestem aiireaai, dona, licet sub Tnirca suppressi; et adhuc subPapa in Gal[lia, Ita[lia, quos dens servat iuvito Papa. Quia ludei te nohint, 53ofi. 4, 22qui tarnen patres. Quia 'ex ludLeis salus', Ciiristus ift fiiius patrum, i.e.istius popLuli. Uli nol[uerunt, recusarunt te. Ideo istorum i[Oco habesmüMt.n,i7.2o.25filios i. e. gentes. 'Oleaster iusertus' etc., 'quia rami propter', 'ex magnapai-te', licet aliqui servati et rnauserit oliva cum rad[ice et pinguediue.'Hos': 3I(^, c§ finb arme princip[es; Ut 'Regina', Sed ocLCultuni reg- 10iRöm. 11, 25num. Ideo dicitur 'mysterium', ßeg[uum cel[orum, filia, reg[ina celorum, etsie principes. Sic Apostoli omnes Episcopi reg^ni celo[rum. quis credit,quod debeo arrog[are gloriam et sup[erbiam, quod 1 de pLrineipibus reg[nicelorum, 6iu d)iiifiuft in c[elesti reg^no? Omnes doct[ores, Episcopi, videtiuessesuperbîa immanissima, et tarnen non est. Omnia redmidant in gloriam is.PjlPro patribus tuis nati sunt tibi filii, constitues eos principessuper omnem terram.Hie egreditur extra Synagogam et dicit de nepotibus huius regis, quodnon tantum habebit regniim in populo ludaico, sed in omni terra, per totummundum, quod Baptisterium suum, suggestum suum, ex quo doceat Apostolos 20et Doctores suos, habiturus sit Christus in civitatibus et pagis, etsi vix unusaut alter ibi sit, qui credant. Sic nomen Christi, sie altare, in quo adniinistraturSacramentura , manet, nee solum durabit in latitudiuem, sedlongitudinem temporis quoque, ut Christus et nomen eius in omnibus angulisper totum orbem inveniatur. Sic sub Turca etiam sunt, qui fidem Christi 25et Baptismum habent et eandem vestem auream et dona, licet sint oppressia Turca. Sic sub Papatu semper fuerunt et adhuc sunt aliqui credeutes,quos nos iguoramus, quos Dens per verbum et Sacramenta servat iuvito3i)i).4, 22diabolo et Papa. Sic 'salus quidem est ex ludeis' et sunt ludei patres,sicut eos hie appellat, quia autem nolunt assentiri Euangelio, eorum loco 30alii filii nascuntur. Xam gentes conversae ad fidem sunt et Christo ad-«ijiii. II, uff. haerent, 'insitae in oleam, cuius ranii fracti et concisi sunt', sicutPaulus dicit.Constitues eos principes etc.Miseri vero 'principes', sicut quoque vocat 'regnum' et 'filios regis' iêt 'reginam', sed onmia sunt valde occulta et abscondita ab oeulisiHöm. ii.ishominum. Ideo appeilatur 'mysterium', item regnum coelorum et principescoelorum, non autem regnum et principes terrae. Sic Apostoli etomnes ministri sunt Ei)iscopi. Quis autem nostrnm hoc audet credereet sibi arrogare, se esse unum de principibus coelorum? et tarnen 40

Praelectio in psaluiuni 45. 1532. [1533.] (V. 17) 607Hs]RLegi.s; qiiia ipse R[ex gloriae: qui docent verba eius, sunt eins consiliarii et.>mundopriucipes. [Ül. 105*] T[urca habet suos 3Baf(â \ Papâ Card[iiiales et Car[oliis7 electores. S. Aug[ustiDiis ein loiibgiaff, Yreneus; Ego ein junger notarius3u 9{om vel Caid|iiialis. Principês: hie scriptum, ergo verum. CoramaffiêtiLl^Öber'', 'filü mortiticatorura', ps., mortis, 'perip8[emata', 'catar-'^'^^'l'jj[mata', maledicta, aboLmiuationes, 'opprobrium homiuum'. Si volo iuspicere icbt. lo, 33rusticos, ©0 njil ic^ micf} bte ftunb an ein galgen.'' tSic, si tnicf) redten, quomodonob[iles, principes, Eras[mus. iudignum quidem nie iudico, quia uatuspeccator, sed baptisatus, Doctor. Ego sum Elector priuceps. Hec pertinent10 ad nostram consol[ationera, quod Ecclesiae sint Reginae, fîliae Regum etregLui eterni, victoriae super omnia. Et qui sunt in ministerio, sunt paranymphi,qui B^raut fuven, sunt EIect[ores, Card[inales, 6rl^6ii[f(ôffe,Episcopi,pastores ordLinati imperii Christi. Pauperes quidem in mundo, opprob[rium,maledictum in mundo, bene conculcent, consp[uaut, contaminent, permingautaufhängen.1 verba fehlt') = Pascha. *) = verachtet; vgl. Unsre Ausg. Bd. 51, 171, 21. ') = sofortDl] ib sie est, ego et omnes alii pii ministri sumus principes. Videtur autemimmanissima superbia esse, haec sibi arrogare, sed non est superbia, Redundatenini in gloriam Regis. Quia enim ipse est Rex gloriae et coelorum, ideo,qui eius ministeria obeunt, illi sunt ei a consiliis et magni principes, etiamsinon credant se tantos esse. Sicut enim Carolas Cesar suos electores, TurcaM SUOS satrapas, Papa suos Cardinales habe!;, ita enim J'ex no.ster uiagnosprincipes habet ministros. Augustinus est quidam princeps elector in coelis,sie Quadratus, Ireneus et alii etiam sunt principes et eumites. Sic uos, quihodie docemus Euaugelion.Sed coram mundo sumus contemptissimi et fere'filü mortificatorum', 'peripsemata', 'catharmata', abominaciones et 'opprobrium ^y^,^ ]' ,325 hominum', maledicta et 'abiectio plebis'. Tales sumus, si nos'"' ''existimemus Sf.!;!eo modo, quo nos existimant rustici, nobiles, principes et sapieutes mundi,Sed non debemus eorum iudicium de nobis sequi, sed pocius occidi, Quia,si recte aestimo, quis sim, Invenio me esse baptisatum et constitutum divinitusin miuisterium Dei, quare sine dubio iuveuior ego quoque inter ordines30 huius imperii.Sic pertinent haec ad nostram cousolationem, ut videamus et senciamusEcclesiam magni fieri in oculis Dei et esse reginam quandam regni aeterni,victricem mortis et peccati, beneficio sponsi et regis sui, Et nos esse inregno, in quo est imperium contra mortem et diabolum, Habere etiam regemim Urdruck15 Vidntur im Urdruck '21 priuceps] principes im Urdruck 24 perissemata

608 Praelectio in psalmum 45. 1532 [1533.J (V. 17)Hs] Nobîlis, rui^sticu.s, Ci^•is, sed in oculis dei, aDg[eloriim. Ibi sumus comites,Episcopi, principes, ElectOLi-es. rideant nos, Ut Ep[iscopus Trie[rient;is: suntLutliLeraui Episcopi, Christiani Episcopi; Itali: i.e. narrn. Et luristis juSeipLjig: Tiieol[Ogi. congregate 3oa($tm§tQtev, — 'Principes', audietis, 'constitues'.SqI ^Derben nod^ furften iiod^ Papjâ eucf) \ quod possent discernere uuum sgenus vitae. lurista, Episcopus, nemo sciret officia parentum, Episcoporum,servorura. @§ |"inb luol fo toeife I[eute getocft, qui fecerunt l|eges, et tarnennon sciverunt. Ideo, tüenä jum treffen fompf-, ut iudicemus de causa coraradeo, omnis sapîentia etc. Si fontg fo gro§, opoi-tet audiat principem inspiiitualibus. Ego lib[entius piiuceps coram deo quam R[ex Franciae, i«Carolûs et lYurciae Cesar.4/5 constitues mit Strich zu Principes Z. 4 gezogen') Erg. gleichtun. *) = wenn es Ernst wird.Dr] nostrum suos electores, principes, comites etc.; in horum numero nos quoqueesse volnmus et gloriari de tanta dignitate, licet pauperes simus in mundo,licet tarn nobile? quam rustici nos ooneulcent et conspuant, Sed in oculisDei, ubi sunt principes infinito maiores quam principes mundi, ibi alius 15comes, alius diix, alius princeps elector est. Rident quidem nos potentesmundi, cum talia ex nobis audiunt, et cum ludere volunt nostrorum parochoruminopiam, vocant eos Episcopos Lutheranos, Sicut quidam in hocfaceti esse volunt, ut, cum contemptissime de nobis loqui volunt, dicant:est Theologus, quod nomen tantum eis significat ac si dicant: fatuus, et 20nescio quid. Sed sint beati, colligant opes et existimationem, videbunt tameniudicium Dei suo tempore, quod verum sit, quod hie Propheta dicit: 'Constitueseos principes'. Quin pars huius dignitatis etiam in hac vita incipit.Hoc enim neque principes ulli, nee Papa, uec luristae possuut, ut de uuogenere vitae docere possint, quäle sit coram Deo, sicut vidimus ante hanc 25lucem verbi, quod in extremo mortis articulo de genere vitae tanquam impiodolebant et querebantui-; neque tamen dubium est, quin illi, qui leges condideruntet docuerunt, tantum valuerint ingenio et prudencia, quantum istihodie valent, qui Theologiam sie rident; Et tarnen hoc, quod non estmaximum, uesciverunt, ut de vitae generibiis possent discernere. Idem nes- 30civerunt etiam ii, qui scripserunt libros Philosophicos. Quando igitur opusest, ut iudieetur de causa aliqua coram Deo, ibi nulia sapiencia, leges nullae,nuUa Philosophia iudicare potest, Sed tantum ille princeps spiritualis, de quohie dicit; ab illo coguntur requirere et audire cousolationem, rogare absolutiouemet alia spiritualia officia. Tum humiliari eos necesse est et subüci 35pedibus horum principum, etiamsi sint maximi reges et sapientissirai homines.28 yalnerant im Vrdnick

Praelectio in psalmum 45. 1532. [1533.1 (V. 17. 18) (jyyHs] [SBt. lOS"*] lam habetis totam admiuistrationem RLegni et propagaüoiieni,eteru i taten 1 ,profimditatem. lani eoncltidit: 9Jt[ofe§ fol nit OUffôreit, uiliilpraedicaudum (juain iste. Si tantiis, latus, potens et fo !êrlic^, gut et lautmaä)t. fflringt beit fran| lüibber û fomen et bie Ie|t Blum ad 1. Sicut5 1. dixit, se canere, Si|^c iueternum cautabo.S)q§ toirb ber man fein, de quo loquendum bon eit)i9[Icit û clüigLfeit. v. is'Meruor in futLurum et fut[urum', et sie, ut lauderis, celebreris. In novotestâmento uon cultus quam unieus, praestantis[simus, quam celebLrare,lauda^re filium Ulum dei, manifeste cantemus, praedicemus, legamus. S)a3lu ift sacrificium laudis et mortis, (]uia btuber [terten muffen. Et nihil aliudquam confiteri. Ibi glê befeitS, l[ex, Moses, p[eccatum, quia in EcLclesiadebet vox sonare sponsi, sponsae etc. S)q§ fol gef(^[elên et fit, et quandocessat, Christus desinit. Si enbe adest, aderit et toitb fid^ loffcn fe^n. lu-3 potens] potes 7 lauderis] laudaberis celebreris] celebrarisDr] Porro optabilius est, coram Deo esse gubernatorem trium pagorum in iudicio1.=, spirituali, quam esse Imperatoiem Turciae; neque enim mentitur spiritussanctus, vocaas eos priucipes divinitus constitutos.Habetis igitur iam totum hunc regem preclare descriptum cum omniadministracione regni et [ji-opagatione usque in aeternum. Iam concluditCarmen. Cesset iam Moses, inquit, nihil aliud porro predicetur et doceatur20 quam hie Rex, qui sie est salvificus. De illo uno canamus. Concludit igitureodera modo, quo cepit, et coronam, quam nexuit et absolvit, hie coUigat,quasi dicat: Sicut dixi me canere velle de rege inicio eumque predicare, itaetiam in fine cano et predico eum.Memor ero nominis tui, Domiae, in omni ge neratione et vis25 generatione. Propterea populi confitebuutur tibi in aeteruumet in saeculum saeculi.Quasi dicat: Hie erit vir ille, qui canendus, docendus, predicandus,laudandus est in aeternum, cuius nomen nunquam silebitur. Memor ero sienominis tui, Domine, ut lauderis et celebreris in aeteruum. Hie est uuicus30 et pi-estautissimus cultus novi testamenti, celebrare, laudare illum filium Deicanendo, scribendo, predicando.Hie cultus est simul sacrificium laudis et mortis,nos enim ob hunc cultuiii, ob predicationem haue patimur et occidimur.Porro,quia dicit, memorare noraen Domini esse unicum cultum, abrogatur et damnaturMoses et quicquid usquam est philosophicarum doctrinarum, ut in35 Ecclesia tantum souet vox sponsi et fiant graciariim actiones et laudes huicregi. Hoc debet fieri et fit, nee cessabit, donec consumetur saeculum, cumveniet hie Rex noster et se nobis ostendet de facie ad faciem. Interimregnamus nos principes sola predicatione et ministerio verbi, item consola-Sutljcvä mntt. XL, 2 39

610 Praelectio in psalmum 45. 1532. [1533.] (V. 18)Hs]terim regnamiis nos p^rincipes sola praedicatione, cousol[atione, ininisterioverbi et Sac[ranientis. 2)o§ I^Ctft 'memorare'. Ridet nos mundus, nihil noshabere rerum quam verbiim. Ubi re.'i finita, videbimus, toie iBÜ l)nn btetama fomcti et bei) ^^m bleiben.3 finita] finisDr]tionibus et Sacramentis. Atque hoc est, 'Memorare nonien Domini'. RideatInterim nos mundus, quod nihil habeamus preter nudum verbum et simusafflictissimi et miserrimi, nos tarnen expectabimus regem nostrum, cuiusnuptiae cum finitae erunt, videbimus, ut in conclave eius introducamur etibi cum eo maneamus et vivamus in sempiternum. AMEN.6 sumus im Urdruck

9ioti)trägc unb SPerit^tigungcn.Nr. 43.Zii, S. 16, 29ff.— Vgl. Schäfer, Luther ais Kirchenhisloriker S. 428 f., Migne 73, 794.Zu S. 46. 11 — 9iid)t5 ift in augen gut, s. LutJurs Spridnc. Unsre Ausg. Bd. öl[0. B.]Zu S.öS.S. — Objekt zu ju fc^mifffen lies jiift^meiifen) kann nicht Lame sein,sonciern etwa ÂUes", s. Z. 27 omnia. [O B.JZu S. 63, 9. — nt icohl = (im gleichen Maße) w e anderseits d ejm gen — - michnicht können; s. Z. 27 plus Mi quam. [0. B]Zu S. 75, 19. — Vgl. Schäfer S. 274.Zu S. 85, 2. — Die Erklärung ron pellibus )*•< hium axfrechtmhalten, es ist einfachÜbersetzung von Balg, noch heute 'liederlicJies Feil', ' l.eder'. Für Vertmsehu-ng von yeWex.und pellis finde ich in der lateinischen Literatur keinen Beleg, wohl aber ist scortum indoppelter Bedeutung alt und vielleicht Ati.'ignng für die Verwendung von Balg = Huregeicesen, das mhd. noch fremd .'scheint. Vgl. übrigens die unsrer Stelle pamVele StelleUnsre Ausg. Bd. 32, 372, 9.[0. B.JZu S. 86, 27 ff.— Vgl. Brief des Eieronymus an Ernstochium , Migne 22, 398, 7.Auch Schäfer S. 258.Zu S. 94, 7. — secunis în ge^t? wohl verschrieben für get)t, der S.nn ixt — wenneiner siehe)' f^contrarius' dem Verzuc feiten), unliekünimeti, durchs Lebm geht; vgl. UnsreAusg. Hd. 38, 369, 21, ico statt achten steht tnod)en un# fein ©ftDiffen. fO. B.JZu S. 124, 14. — dici] die Form dicier ist beizubehalten, es iit die im 16. Jahrhundertgerne verwendete archaische Form. [0. B.JZu S. 126. 6. — monstrarier et dicier ist gleichfalls richtig Inteinvich und beizvbehallen;Formen wie monflratiercn und biciern sind unerhört fO.B.JZu S. 128, 6. — bebt lit^ genauer = die Ursache (des Angriffes, der Feindseligkeit)ist nicht Geld. So auch an den oben angeführten Stellen. [O. B.JZu S 140, 2. — sua ban ist nicht richtig; entweder muß es suo oder bontnuitglieißen.[0. B.JZu S. 147, 10. — toeni gerebt genauer = wenn es verfällt auf, sich wendet zu. [0. B.JZu S. 150, 8. — mir bet gloria nic^t = komme mir nicht mit d. G.; vgl. UnsreAusg. Bd. 31 \ 250, 14. [0. BJZu S. 158, 8. — ex coUo ergänze nicht 'das Hemd", sondern 'die Zunge', oder 'denBissen".[0. B.JZu, S. 160, 3f.— non ras doctorem vgl. Unsre .itisg. Bd 33, 686 zu S.587. [0. B.JZu S. 160, 4. — e» gilt ist zu ergänzen: teer den andern überlistet, betrügt; e§gilt = es kommt darauf an: eigentlich ist damit eine Weite angeboten; vgl. Unsre Ausg.Bd. 38, 325, 18; 329, 26. [0. B.JZu S. 188. — In der Einleitung ist bereits erwähnt, daß zu den Psalmenvorlesungennoch die Präparationen Luthers in Unsrer Ausg. Ed. 31^ vorliegen. Da es für dieKenntnis der Arbeitsart Luthers doch von Wichtigkeit ist, zu sehen, icie genau er sichim Kolleg an sei)ie Entwürfe hielt, geben wir im folgenden eine Vergleiehung der eina)iderentspredienden Stellen aus den beiden Bänden.

612 ^lac^hägc unb SBericdtigmigeii.

'^räparation.ôcftttäge iinb Seridttigungen. 613

614 9loci)ttäge unb iBeti^tigungen.^^räparation.'Ißâlm 45.

9lac^träfle unb Berichtigungen. 6157m S. 404 Anm. 4. — Lies: Z. 19.Zu S. 430. — Variante zu Z. 16 lies: occasiones.Zu S. 431, 17. — Dixit ille philosophus: Non vadit donnitum sclieint Erinnerwnyan Aristoteles, Magnorum Moralium lih. II. cap. S.V.: ov xa&evdâet, ed Teubn. ser. A 33pag. 98; ähnlich auch Aristoteles, Metaphysicorum lib. XI. cap. IX., ed. Teubn. sei: A 32pag. 263.Zu, S. 449, 32 ff.— Vgl Cicero, Pro Annio Milone 3, 5; ed. Teubn. ser. B 23pars IL vol. IIL pag. 283.Zu S. 48.5, 30 f.— Das Zitat ist nicht aus Weislmt Sal. 7, 39, sondern aus Aristoteles,Hthicorum ad Niconiachum lib. V, cap. 3., ed. Teubn. ser. A 30 pag. 97; es findetsich auch in Apologia Conf. Aug. art. IV, 34.Zu S. 490, 13. — Lies: labîis.Zu S. 506, 1. — Lies: duo. Zw Sache vgl. Schäfer S. 279.Zu S. 524, 11 ff.— Vgl. Cicero, De re publica lib. III. ; ed. Teubn. ser. B 33 pars IV.vol. II. pag. 331.Lutlter kannte den Inhalt des fragmentarischen Dialogs wohl aus Augustin,De civ. dei LI, 21; Migne 41, 66 f.Zu S. 543, 15. — Virtus est, placuisse bonis scheint Teil eines Verses. AhnlichHoraz, Einst. 1, 17, 35. Vgl. Tischreden, F.-B. 2, 339.Zu S. 587, 3 —ff. Vgl. Hilarius, De Trinitate lib. XII.; Migne 10, 467 f., 53.Zu S. 596, 9. — Über Processus und Martinianus vgl. Acta Samctorum ad d.2. lulii, tom. I, 266 ff.Zu S. 603, 16 ff.— Über die lieilige Agatlie vgl. Unsre Ausg. Bd. 36, 163, 15 ff.;Bd. 12, 382, 20f; Bd. 45, 713, 27; Bd. 51, 67, 3; 393, 35.Zu S. 607, 22. — Über Quadratus vgl. Acta Sanctorum ad d. 26. Maii, tom. VI, 355 fj.[Ä.F.J

^ßojritt Bon ©eiiiUbex Saiblin in ^fuHingen (SBütttembctg).

Werke. Kritische Gesamtausgabe. [Hrsg. von J.K.F. ... - Maarten Luther

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?