Untitled

Н. КдпесовСАЯСАТТАНУ; - д *Ш Ш рШ н°ьъи1Щ т Ш Ш гКЕЙСЕМБАЕВ А ТЫН ДАТЫ ГЫЛЫМИ КПАПХАЧАОЦУ ЗАЛЫЧИТАЛЬНЫ Й ЗАЛНАУЧНАЯ БИБЛИ О ТЕ^Л АН С. SEKCEM SAEBA•Ом •WДД»С>4#•VCV&AFCTSKJMMSШ11КИШШе.тои»гмк>А•АЛМАТЫ« Ж Е Й ЖАРТЫ»2003

£.010 Я Я'3>Б Б К 66.4 (каз) я 73К 4 0SPI“Жет! жаргы” ЖАК, 2002 жылы Францияенеркеабше жердемдесу жвнщцеп АссоциациянынАлтын медашмен наградталдыК,азак,стан Республи/сасы Эдыет министрлтшц гылыми-эдютемшккецеЫ мсщулдаган.К,азак,стан Республикасы Мэдениет, аппарат ж эне цогамдык, келюшминистрлтнщ багдарламасы бойынша шыгарылып отыр.С.Торайгыроа$тындаш ПМУ-д-IhJЫ.Алтыыса^и^ а тынаатындагы гылымиакадемиясы усынгана р £ 2 8 3 2 1 -Философия гылымынын, докторы, профессор Кенжебаев С Д.Философия гылымынын докторы, профессор Рахметов К. Д.Ка песо в Н.К, 40 Саясаттану. Лекциялардын кыскаша курсы. — Алматы:Жет1 жаргы. 2003. — 216 б.IS B N 9965-11-068-9Саясаттану женшдеп лекциялардын кыскаша курсы отандык саяси гылымxericTiKTepiHiH непз1нде жене автордын Алматы кзласындагы б1ркатар жогарыоку орындарында осы пещи окыту теж!рибесше с у йене отырып жазылды. Ол 3тараудан жене 12 такырыптан турады. Курстын ep6ip такырыбы белпл! 6ip саясиболмыстын жалпы беллсше катысты угымдарды, олардын мазмунын, ерекшесипаттамалары мен аткаратын кызметтерш гылыми турде камтиды. Оку куралындагыпроблемалар Кдзакстан РеспубликасынынK33ipri уакьптагы imKi женесырткы саяси eMipi непзшде карастырылган. Усынылып отырган такырыптар«Саясаттану» neHi бойынша мемлекетпк бимм стандартына сейкес жазылган.Кыскаша курс жогары оку орынларыныц студентгерше, аслиранттарра, окытушыларгажене кепшшк окырман кауымга арналган.К S S S o 3 " 47-03 ББК 66.4 (мз) я 73© Кдпесов Н., 2003ISBN 9965-11-068-9 © «Жеп жаргы» ЖАК, 2003

А л г ь г с е зКазакстаннын (баска да ТМ Д елдер1 сиякты) когамдык дамудындемократа яды к нысанына eryi онын хадкынын алдына Ka3ipri замангысаяси медениетпн. непздерш жене мемлекеттщ ез^нде де, халы каралы к катынастарда да азаматтардын езара карым-катынасынынеркениетп уродстерш менгерш, оларды колдана биту мждеттерш койыпотыр. Алайда, адамдардын саяси ой-санасында терец езгер1стерболмай, когамда да ешкандай соны серпшстер болуы мумкш емес.Саяси гылым адамдарга ездершщ езара ужымдык кар ым-каты -насын рационализм мен гуманизм кагидаттары непзшде калыптастыруынажэрдемдесу максатын кездейдь Саяси гылымнын дамуынажене жана демократиялык саяси курылыстын жана жуйесшщ калыптасуынакамкорлык жасау мемлекет пен гылыми-педагогикалыкжуртшылыктын максатты ортак ici болуга ти1с.Саясаттану курсынын максаты — студентке кез келген биймд! азаматушш кажетп саяси накты жагдайлар, саяси ic-кимыл нормалары.саяси кундылыктар жешнде мейлшше кыска да нуска 6LniM беру.Болашак мамандар белгш 6ip денгейде бш м алып кана коймай, тезезгерш жаткдн елеуметпк-саяси жагдайда дурыс багдар устап, eMipалга койган проблемаларды белсенш турде жене 1здежмпаздыкпеншеше б1пу кдбшетж де игеруге тию.Саясаттану халыкаралык денгейде танылып отырган каз1рп жагдайдаол езшщ бгздщ ел1м1здщ де дербес гылым жене оку пеш релндеемхр суруге хакылы ек ен д тн дэлелдеуде, бул орайда, ecipece оныокып-уйрену, жете зерттеу жене осы курс бойынша оку куралыншыгару сезаз кажет болып отыр.Усынылып отырган лекциялар жинагы саясаттану Кдзакстандажарык керген оку куралдарынын алгашкыларынын 6ipi, сондыктан,эрине, мунда карастырыпып отырган тужырымдар мен кдгидалар ешталас тудырмайтын устанымдар дей алмаймыз. Жинактын. алдынакойган максаты - студенттерге, окытушыларга жене осы пенд1 окыпуйренугеыкыласты кепш ш к окырманга осы замангы саяси гылымныннепздерш танып-бшуше кемектесу.3

А втор элемдж саяси гылымнын жетютчктерше, Ресей, Украинаж эн е Кдзакстан галымдарынын гылыми енбектерше, лекциялар курсынажене о ку куРалДаРЫна суйенш, сондай-ак Алматы каласындагы61ркатар жогары оку орындарында саясатгануды окытудан жинактагантэж1рибесш пайдалана отырып, саясаттын когамдык катынастарж уйесш деп орнын ашып кврсетед1, саяси ic-кимылдын Heri3ri проблемаларын,саяси уйымдардын мэш мен кызметшщ сипатын карастырады.

5I тарауСАЯСИ ГЫЛЫМНЫЦ ТЕОРИЯЛЫК-МЕТОДОЛОГИЯЛЫК, НЕГ13ДЕР11-т а к ы р ы пСАЯСАТ КОГАМ Д Ы К КУБЫ Л Ы С РЕП Н Д Е.САЯСИ ГЫЛЫ М НЫ Н. П Э Ш , ЭД1С1 М ЕН М1НДЕТ1Бупнп танда б1здщ корам eMipiHiH барлык жактарын камтыпотырган елеуй] езгер1стер саясат саласында мейлшше айкында дэл KepiHic табуда. Ол саяси процестердщ ар алуандыгынабайланысты ёзшднс ерекщ елт бар жана мазмундарменбайып, толыгуда. Адамдар арасындагы саяси байланыстаркурделене тусуде. Ел1м1здщ саяси eMipi жана сапага ие болуда,бул ягни оны жан-жакты терен зерттеуд1кажет eTin отыр. BiafliHелдмГзде саясатты, когам eMipiHiH саяси саласын философия,саяси экономия, социализм теориясы, тарихи гылымдарзерттеши дейтш cinicTi кезкарастын устем болганына TiriTi декеп уакыт еткен жок. Эрине, кептеген когамтанушы галымдарсаясатты пэнаралык денгейде зерттеу каж етттн б(лд1, 6ipaKолар лайыкты колдау таба алмады. Алайда, бурынгы КСРОреспубликалары егеменджке кол ж етмзуж е байланысты,акырында, саясаттану жогары мектептердщ оку пеш мэртебеciHeие болды, беделд! гылымдар санатына косылып, студенттердщезше деген кызыгушылыгын тугызды. Саясаттану рол1есушщ, оны окытудын аса манызды, езекп icKe айналуынынб1ркатар себептер1 бар.Бул — когамнын саясаттануы, оны жалпы еркениет кундылыктарынтанып-б1лу1; маркстж-лениндж когамтанудын дагдарыскаушырауы жене т.б. Саяси гылымнын менш угынатын,ой-санамызда саралайтын кез жегп, онын зандары адамга болыпжаткан окигаларга катысты дурыс багдар устай б1луше,насихаттын шырмауына туспеген ез кезкарасынын калыптасуынакемектеседи.Дуниеш жана тургыда тану жэне оган сэйкес келетж сырткысаяси багытты зерделеу к а ж е ттт халыкаралык катынастаргакатысты гылыми зерттеулерд1 белсеши ж урпзу, THicTi мекемелеркуру, журтшылыкты арнаулы басылымдармен камтама-

сыз ету мшдеттерж ал га койды. Сонымен катар елде жузегеасырылып жаткан ,тубегейл1 саяси езгерютер когамдагы нактыжагдайды талдап, зерделеуд1талап erri. Сонгы жылдардын саяситэж1рибес1 саяси жуйеш реформалау, жана мемлекеттшкпкалыптастыру, азаматтардын когам мен мемлекегп баскаруicinaeri белсендшп саяси мэдениет денгешшн темен болуынабайланысты тым баяу журш жатканын керсетп, ал букаранынсаяси тэж 1рибеаздт эр турл1 топтардын когамдык сананы сансаккакубылтуына, халыктын белсендш пн ездерщщ саясимаксаттары ymiH пайдалануына мумкшдж жасайды. Сондыктаназаматтардын саяси сауатын ашу жэне оларга саяси тэрбиеберу бупнп куннщ аса езекп мэселелершщ 6ipiHe айналыпотыр, бул саясаттануды дербес гылым ретжде карастырукажетппн Kepcerri. Саясаттану курсы студенттерге когамнынсаяси саласынан, онын даму зандылыктарынан, сондай-ак оларгаосы замангы саяси институттар (жуйелер), олардын курылымдарымен ic-кимыл ерекшелжтер! туралы, демократиялыккогамдагы азаматтардын кукыктары, бостандыктары менмшдеттер1 туралы, жеке тулганын саяси-кукыктык жагдайы,онын саяси eMipre катысуынын эдютер1мен нысандары туралы,саяси процестердщ нускалары, нысандары жэне каркыныжешнде, олардын субъекплер1, саяси мэдениетпн мазмуны меноны калыптастырудын жолдары, Ka3ipri замандагы идеялыксаяситужырымдамалардын эр алуандыгы туралы, саяси жанашаойлаудын M9Hi мен устанымдарына катысты осы замангыэлемдж дамудын козгаушы куштер1 туралы бш м беруд1максат етедкАдамдар ежелден-ак езшщ аса манызды ic-кимылдарынын(шшде саясатка айрыкша маныз берген. Когамнын ерютей дамуынабайланысты журтшылыктын саясатка деген кызыгушылыгыда арта Tycrri, сонымен катар олар eMipain агыны, ездер!нщтагдырлары саясаткерлердщ шеилмдер! мен ic-epeKerrepiHeбайланысты екешн 6ip сет кекей кездер1мен штей ce3iHQi.Бупнде « саясат» термишн колданбай сейлейлн адамды табудын63i киын. Соган карамастан саясат дегешм1з не дегенсуракка сан килы, TinTi керегар да жауап алатынымыз белгш.Ал сан кисынды ойлар мен пайымдаулар, туйшд1тужырымдарбудан да асып тусер едк Егер саясатты кай жерде жэне kim жасайды,KiM шеилм кабылдайды, неге олай, саяси билж юмдердщколында деген сурактарга жауап 1здер болсак, 6i3 бэр1м1з десаясат epiciHae eMip сурудем)з, оны кунделжт1 Kopin, ce.iinin6

журм!з, 6ipaK онык сикырлы аркаулары б1зге беймэл1м, ал олардынбастаулары толыктай купия.Bi3 бул жерде гылыми таным кубылысымен —саясат туралыгылыммен немесе заттын жэй кезге кершбейтш тустарынаене алатын «саяси гылыммен» жуздест отырмыз. Алайда, саясигылым баска да гылымдар сиякты акикаттын айгагы болаалмайды, ал ол болмаса, акикатка жакындаудын ез1 одан сайынкиынга тусер едь Ол барлык гылымдар сиякты курдел! декиын, ал саясаттану пеншщ ез1щцк ерекшелт оны одан сайынкдындата тусед1. Саясат барлык кезде де eKi жакты: журтшылыкушш —онын жуз1 6ip баска — кебше демократияшыл, алнакты б шик дшйздершде онын жуз1 езгеше —одан каталдыкты,билжке мултжаз бойусынуды керемйз. Саясаттын iariniKTiжуз1 онын гажайып максаттарды кездейтшш быддредг, ал ол03iHin ic-dpeKeTiHiH салдарына амалсыздан баскдша пишндежауап бередд. Саясаттын нышаны рет1нде eKi жузд1 Янус кудайдыналынуы тектен-тек емес. Бул eKi ж\з\ аркылы Kipy меншыгуды бейнелейтш ежелп римнщ eciKxep мен какпаларкудайы. Янустын назары 6ip мезплде болашакка да, еткенгеде ауган калпында. Осы замангы еркениетп демократиялыксаяси жуйенщ 6ipAe-6ipi саясаттын ею жакты мешнен айналыпете алмайды. М.Дюверже «Янус сиякты....батыс жуйеаде eKi жузд|, 6ip мезплде олар 6ipiHe-6ipi карама-карсы да,6ipiH-6ipi толыктырып та ту рады. Бул дуализм — онын iuiKiтабигынын KepiHici. Bip жагынан, жариялылык, бостандык.Тщ ад тандаулар азаматгарга баска елдерге Караганда баскаругакатысуга мол м умШр к бередь... Алайда, бул демократиякурметке лайык нерсе ретжде гана ка лады. Азаматтардыц6ipAe-6ipi жэне олардын уйымы саяси билжке араласа алмайды.Олар ic жузшде саясатты капитал иелер1мен, жекелегенкапиталистермен, ecipece ipi енеркесш, сауда жене каржыфирмаларымен белкгедк Янустын екгниш жуз1 осындай». Саясаттуралы гылым осы кос мэндцлйсп зерттейдй онын мждет1—eKiHmiHi, Янустын жасырын жузш танып, сырын ашу. Муныменсаясаттану да айналысады.Бгздщ алдымызда турган 6ipmmi сурак: бул неткен гылым,онын пэж кандай? Саясаттану зерттейтш объектжщ аясынаныктап алмай турып, оган тэн накты мэселелерд1 саралапкерсету жэне онын гуманитарлык бШ мнщ дербес саласыретждеп салалык сипатын айкындау мумкш емес. Саясаттанудынзерттейтш объект!С1 онын атынан-ак KepiHin тур —булсаясат туралы гылым.7

«Bi3 саясат деп неш тусшем13? — деп сауал тастайды М.Вебер.— Бул угымньщ мазмуны мейлшше кен жэне дербес басшылыкжасау кызметшщ барлык, турш камтиды. Банктердщвалюта саясаты туралы, Империялык 6aHKTiH дисконтпк саясаты(ягни ecenTi телем мелшерлерш реттеу) жайлы, жумысшыларереушге шыккан кездеп кестодактьщ саясаты туралы...корпорация баскарма басшылыгынын саясаты жайлы, енакырында, epiHe айтканын ютетгазетш акылды эйелдердщ саясатыжешнде айтылып жатады... Сейтш, бэрш саралай келгенде,саясат билжке катысуга умтылу немесе мемлекеттерарасында болсын, мемлекеттщ ез камтуындагы адам топтарыарасында болсын бшпкп белуге ыкпал жасау дегенд161лд1ред1.Американдык саясаттанушы Г.Лассуэлл саясаттын ыкпалдыкушш кез келген уйымнан, мешп ол фирма, кэсшодак болсын,кез келген ассоциациядан керед1. Ол саяси гылымгабилжтщ калыптасуы мен накты жагдайга бешмделуш саралауменжэне бшпк курылымында орын алган саяси эрекетгергекатысты зерттеулер журпзумен айналысатын эмпирикалык пэн(ягни тэж1рибеге суйенетш) деп аныктама бердь EKiHtni 6ipамерикандык саясаттанушы Р.Даль «саяси жуйе — кез келгенудайы кайталанып отыратын адами катынастардын жиынтыкKepiHici, ол езше едэу1р дэрежеде бшйкке, баскаруга жэне тулгабеделше катысты мэселелерд1 косып алады» деп санайды.Сонгы айтылгандармен саяси талдау айналысуга тшс.Бул ойды француз саясаттанушысы М.Дюверже былай дептолыктыра туседк «Адамдардын езара карым-катынасындаыкпал етудщ, устемдж жасаудын, бшпк пен беделдщ катыспайтынжер1 жок, эрине олардын жолын кесуге канша ерекетжасалса да, мумкш, нак осы жагдай адамдар кауымдастыктарыньщмэнш керсететш ерекше белпа шыгар. Муны тусшу —саясаттанушынын 6ipiHmi мшдеткДемек, саясаттану деп аталатын бул бийм саласындагыiueiiiyuii, басты угым саясаттын нак e3i болып табылады. Буданшыгатын корытынды: саясат — Ka3ipri заман адамыньщкаж еттт жене сонымен катар кажетсшу!, TinTi ол адам саясатпенайналыспаймын деп бойын аулак салса да, онын ececineонымен саясат айналысады, ейткеш саясат онын когамдыкOMipAin барлык саласындагы сан алуан ic-dpeKeTiHin нускаушысыда, 6ip мезпдце тежеуииа де болып табылады. Сондыктанда саясат туралы бшм алу когамдагы езшщ орны мен ролшTyciHrici, баска адамдармен 6ipre 63iHiH кажетш ойлагандай8

канагаттандыргысы жене максаттарды жэне оларды жузегеасыру жолдарын тандауга улес коскысы келетш ap6ip адамнынмуддесше сай келедь«Саяси гылымды — деп керсетп М.Гравитц, — адамдардынездершщ б1рлескен eMipin реттеп отыратын саяси курылымдардыкалай пайдаланатынын зерттеу, адамдарды козгалыскакеяпретш идеяларды, ол идеялардын сол адамдардын ездер1жасагандарына немесе Ьашар урпактардан алынганына карамастан,зерттеу рет^нде аныктауга болады. Саяси гылымнынпэншде идеялар, саяси курылымдар мен адамдар жымдасакабыскан деуге болады». Саясаттану, бул тургыдан алганда,барлык керш1мдер1нде езше курамдас б е л т ретшде саяси елеуметтануды,саяси философияны, саясат теориясын жэне саясипендерд; KipiKTipeTiH аукымды интеграииялык гылым. Алкогамдык ем1рд{н саяси нысаны баска да кептеген когамдыкгылымдардын: тарихтын, философиянын, элеуметтанудын,экономиканын, зан гылымынын да зерттейтш объеклс! болыптабылады. Тарих — накты тарихи процестер туралы гылымретшде осы процестердеп эр tyjwii кезкдрастарды зерттейд1,осы аркылы K33ipri замангы саясаттын тупю шыгу тегш, онынпайда болуына жагдай тугызган еткен кезендердеп окигалармен процестердщ мэнш ашады. Философия дуниеш жэне оганадамнын кезкарасын зерттеумен айналысады, осы аркылы кезкелген гылым ушш мейлшше кен epicTi санаткерлж Heri3калайды. Философия жалпы дуние бейнесш жасай отырып,саясат саласындагы накты шеилмдердщ, оны элеуметпк кубылысретшде дуниетанымдык тургыдан зерделеудш бастау Heri3iболып табылады. Элеуметтану когамдык катынастардын нускаларынжэне олардын пайда болу тепктерш, топтардын жэнежалпы когамнын ic-кимылын карастырады. Элеуметтану саясаттанугакогамнын мемлекетке жэне саяси курылымдаргакезкарасы женшде, бук1п журтшылыкты камтитын элеуметпкбазанын хал-куш, олардын мудделер1 мен талаптары туралы,оларды канагаттандыру жолдары женшде мэл1меттер бередкСаяси гылым езше экономикадан кеп HapceHi — адамдаргаеширютщ, белудщ, алмасу мен тутынудын 1ргелi зандары туралызердёл) мэл1меттер беретш жэне осы зандардын мэншаша алатын, ecipece оларды когамдык ем!рдщ туп непздершдеорныга бастаган жана саяси ypaicrep калыптастырган меншжке,нарыкка жэне кэсшкерлж кызметке катысты кезкарастардагы9

тубегейл! езгер1стерд1 ескере отырып, жан-жакты жанашатусшд1ретш бшмдер жуйесш алады. Саясаттану зан бшмшенмемлекетпк бшйктщ ресми уйымдастыру курылымына, эртурл1 кукыктык, нормалардын эр алуан элеуметпк топтарынынмудделер1мен езара байланыстарына, мемлекетак кызметкежэне оны уйымдастыруга катыстылардын бэрш алып пайдаланады,ейткеш мемлекет саясаттанудын басты категорияларынын6ipi болып табылады. Саясаттанудын жэне мемлекетпккурылыс пен кукык теориясынын, педагогиканын, элеуметпкпсихологиянын, антропологиянын, демографиянын, этнографиянын,эколошянын жэне TinTi логика, шешендж eHepi, этика,т1л б1Л1М1, дштану жэне т.б. гылымдардын арасында езарауйлеамд1 ic-кимылдын калыптасуына мулде жана мумкшдоктердщкез! ашылуда. Саясаттану аталган когамдык гылымдардын6ipfle-6ipiH алмастырмайды, кажетаз етпейД1, бул онынмшдет1 емес.Булардын эр кайсысы ездерше тэн максатты мшдеттер1,категориялар жуйеЫ, зерттеу эд!стер1 непзш де саясаттызерттейдк Саясат сез болып отырган гылымдарда олардынездерше тэн табиги кубылыс ретшде емес, мейлшше аукымдытутас дуниенщ 6ip белшеп ретшде гана кершедь Эр алуан саяситеориялар мен кагидаларды талдап зерттеу, сондай-ак саясижуйелердщ курылымына, мемлекеттщ, эр тургп партиялармен уйымдардын, когамдык жэне саяси топтар мен козгалыстардынic-кимылына, когамдык niKipre, халыкаралык катынастакалыптаскан жагдайларга айгакты талдау жасау — MiHe осыларгылымнын ерекше саласынын — саясаттанудын карастыратынпэш болуга тшс.Бул багыт АКДИ-та, Францияда жэне Германияда мейлшшедамыган, ce6e6i бул елдерде саясаттану дэстур! езшщ туп тамырынсонау XIX гасырдан таратады, буларда саясаттанушылардынipreni мектептер1 калыптаскан.Саясаттанудын кен канат жаюында Ю НЕСКО улкен рольаткарды, бул уйым саяси гылымды бш м нщ дербес саласыретшде жариялап, 1948 жылы Парижде онын мазмунын курайтынтемендеп аспекплерш айкындады:а) саясат теориясы;б) саяси идеялар тарихы.1.Саясат теориясы:ю

112. Саяси институттар:а) конституция;б) орталык баскару;в) аймактык жэне ж ергш кп баскару;г) журтшылыктын катысуымен жумыс ютейпн ею м ш ш к;д) баскарудын экономикалык жене елеуметпк функциялары:е) саяси институттарды салыстырып зерттеу.3. Партиялар, топтар жене когамдык. nikip:а) саяси партиялар;б) топтар мен ассоциациялар;в) азаматтардын баскару мен ею м ш ш кке катысуы;г) когамдык niKip.4. Халыкаралык катынастар:а) халыкаралык саясат;б) саясат жене халыкаралык уйымдар;в) халыкаралык кукык.Саясатка кубылыс репнде аныктама берудщ ен кен тараганenici осы терминнщ этимологиясына жупну болып табылады:ежелп ф ек тш нде «саясат» «мемлекетп баскару eHepi» немесемемлекетт1н аумагы шепнде (iu JK i саясат) жене одан тысжерде (сырткы саясат) онын максаттарын белгш 6ip едюпенжузеге асыру дегенд1 6ijiAipCiii. Саясатка бершген бул аныктамамемлекетп саясаттын басты элемент! ретшде керсетедк алтиюшше мемлекет саясат туралы гылымнын непзп категориясыретшде ка расты рыл алы.Бул тужырымды каз1рп заманга колданар болсак, онда сая-| сатты осы тургыда тус1нд!руде непзп ек! багытты атап айтугац болады, олар:а) мемлекетп (саясатты да) тап тык кате гори ял ар ретшде(марксизм) TyciHaipy;б) мемлекетп (саясатты да) умметтщ кызмет категориялары(американдык «саясат туралы гылым» жене француздык «саясигылым») тургысынан TyciHaipy.M apKCTiK теорияда саясатка мемлекетпен жене мемлекетпкбшпкпен байланысты таптар KypeciHiH саласы репнде аныктамаберыедк Саясат туралы агылшын жене француз гылымында«саясат» терминш мемлекетпк баскару ж ене баскару

мшдетш жузеге асыратын адамдардын кызмет1мен тжелей байланыстырады.Саяси гылым — бул мемлекетпн, сондай-ак органретшде ум м еттщ сипаты мен мшдеттер1 туралы гылым,уюметтщ квмепмен мемлекет езшщ билтн жузеге асырады.Алайда, саяси процестер мен кубылыстарды карастыра отырып,оларды 6 ip iK T ip in , курайтын басты тет!к адамдардын. топтыкKaxerriiorepi жэне осынын непзшде пайда болатынэлеуметпк мудделер (экономикалык, саяси, улттыкжэне мэдени)болып табылатынын айтпай кетуге болмайды. Бул орайдасаясат элеуметпк (таптык) кажетпктер мен мудцелерге катыстымшдеттшк сипатка ие болады. Демек, саясатты тусщудщ,онын ic-эрекетшщ жэне 03repyiHin непзшде топтаскан адамдарGMipiHiH iuiKi мэшн курайтын OMip cypin отырган элеуметпккурылымдарга жэне олардьщ мудделерше жасалган талдаужатады. Ал элеуметпк курылымдардын басты элементтер!,6ipiHiui кезекте, улкен элеуметпк топтар мен кауымдастыктар(таптар, улттар, ж1ктер, элиталар), сондай-ак олардын ресмиуйымдары (мемлекет, саяси партиялар, кэстодактар жэне т.б.)болып табылады.Элеуметпк топтар жэне олардьщ уйымдары белгш 6ip идеологиялыккундылыктар непзшде уйымдасады, мунсыз котамэлеуметпк-саяси непзде OMip суре алмайды. Ал саяси кубылыстармен процестер экономикага непзделедГ Саясаттыннепзп зандарыньщ б1ршде былай деп керсеплген: «...саясикубылыстар мен процестер кандай да 6ip элеуметпк топтардынэкономикалык мудделершщ жиындык K ep iH ici болып табылады».Барлык саяси багыттар мацызына баса кен,1л бэлетшматериалдык игшктерд1 ендфу мен белу арасындагы катынасэлеуметпк мудделердщ Heri3iH курайды. Нак осылар когамдыксана мен мшез-кулыктьщ елеул1 элементтер1 болып табылатынмораль мен психологиялык сез1м Куйш баталауга жагдайжасайды.Сойтш, саясатты кажетпктер мен мудделер категориясындакарастыру непзшде твмендепше корытынды жасай аламыз:6ip жагынан, «саясат пен бшйктщ тупкшкп субъекплер1 (таптар,улттар, топтар), жэне, екшш] жагынан, пкелей субъекнлер1(билеуиш топтар, элиталар, индивидтер) арасында елеул1 айырмашылыктарболады; саясатка талдау жасаган кезде когамдыксана факторын нактырак ескеру керек, себеб! когамдык сананынелеул! элемент! болып табылатын кажетпктер мен мудде-12

лер санасы (акикат немесе жалган) саяси процестер мен кубылыстардынкалыптасуында зор роль аткарады.вздершщ кажегпктер1 мен мудделерш саналы турде толыктайтусш т, бшген елеуметт1к топтар саясаттын субъекплершеайналады (буган дейш олар саясаттын об^ёктшерг гана болганеда). Аталган кажеттжтер мен мудделерд! канагаттандыругадеген умтылыс аркылы олар утымды ic-кимыл жуйесш, ягнисаяси кызметп калыптасты рады.Саяси кызмет —бул улкен жэне шагын элеуметпк топтардынкажетпктер1 мен мудделерш канагаттандыруга умтылганжэне белгш 6ip элеуметпк нэтижелерге кол жетюзетш (барлыккезде б!рдей алга койылган максатка сай келе бермейтш)саналы ic-кимылдын жиынтыгы. Эдетте стратегиялык саясиic-кимылдар (элеуметтж максаттарды жэне билж тетжтершпайдалана отырып, оларды жузеге асырудын эдютерш тандау)мен косалкы саяси ic-кимылдар (тандалган максаттарды жузегеасыруга кажетп курылымдар курып, оны icKe косу женшдепэрекеттер) арасында айырмашылыктар болады. Саяси кызметкеLiieiuiM кабылдаган ресми топтардын (уйымдардын) орталыгыбастамашы болады жэне ол топтын (уйымнын) алдынакойылган максаттарга тш сп куралдардын кемепмен жетугебагытталады.Саясат мудделер мен позициялардын ортактыгын толыктайсаналы турде угынган жерде басталады, ездершщ бшпкжуйесше деген кезкарасын ашык бширген бipлecтiктep менкозгалыстар калыптасады немесе ыдырайды. Bip топтар менжжтердщ мудделершщ ортактыгын жете угынуы солмудделердщ баскалардын мYддeлepiнeн eзгeшeлiгiн угынугаce3ci3 умтылдырады. Саясат саласында энпме элеуметтжсубъекплердщ жиынтыгы — улттар, таптар, ipi элеуметтжкауымдастыктар мен козгалыстар женшде гана болуга тшсекенше кешл белу манызды. Осылар гана, шын мэншде, саясаттынсубъектшер! болып табылады жэне олар саясаттынтжелей субъектшер! ретшде саяси партияларда уйымдастырылfaHш щ ерш щ eKLrmiKTepi, одактар немесе ассоциаииялар аркылыкогам eMipiHe ат салысады. Саяси eMipfli уйымдастырудынжогары нысаны мемлекет болып табылады.Мемлекеттщ тешрепнде онымен карым-катынас жасауymiH эр турл1 саяси уйымдар, козгалыстар, партиялар мен топтаркурылады. Олар белгш 6ip калыптаскан жэне мемлекетбелплеген, саяси деп аталатын нормалар бойынша эрекет етедь13

дары да саясатты н субъект1лер1 болып табылады ж енеэлеуметпк процестердц баскаруда манызды роль аткдрады (мысалы,кайсы 6ip саяси партиянын басшылык рол1).Екшии кезкарас билжтщ кершу1мен байланысты болатындардык6epiH саясатка жаткызуды устанады, тшсшше саясаттанудыбилж туралы гылым деп санайды. К епш ш к саясаттанушыларсаясат билжтщ жене онын ерекет аясынын калыптасуыменбайланысты дейтш осы идеяны колдайды. Билж категориясынпайдалану кажеттш саясаттын ерекет epiciHinм ем лекет к кызмет пен саяси жуйе аясынан шыгып кету i небайланысты туады, бул ecipece im Ki саясатты жасау кезждеайкын кершедк Бил iK — бул адамдардын алдын ала бел плен генжене куплгендей едюпен ерекет етуше ыкпал ете отырып, оларraшеиймнщ орындалуын мшдеттеу мен журпзу кабшеткБилжтщ 6epi бйрдей емес, жалпы журтшылыкка катыстыбилж кдна (мысалы, ата-аналардын балаларына билж ету» буганKipMeyre THic) саясаттын neHi бола алады, сондыктан саясат ертурл1 елеуметтж кауымдастыктарга катысты билжке ие болугаумтылады. Саясатты осы тургыда TyciHy саяси ерекеттщедгстерше емес, билжтщ мазмунына гана катысты, ейткежбилжке ие болып, оны устап калуга умтылу (тжелей немесежанама турде) ер алуан щ ш кт! белуден (ен алдымен матер и-алдык,) туатын кайшылыктар мен кактыгыстарга байланыстыболады.BipiHiui дестур — тым ежелден келе жаткан дестур. Булкезкарас ез бастауын Аристотельден алады, ол ушш саясат —сол кезде мемлекет те болып табылатын полисп баскдрудызерттейтш гылым. Улттык мемлекеттердщ дамуы бул кезкарастыкушейте тусп. Литтрдщ французша саясаттану сезд1пндесаяси гылымга «мемлекетп баскару гылымы» ретшде аныктамаберьпген. Сын eciM «саяси» сез! «мемлекетпк icKe катысыбар» угым ретшде TyciHflipLneiti. Француз Академиясынынсездтнде: «Саясат — мемлекетп баскару OHepiHe катыстылардын6epiH тану жене баска мемлекеттермен карым-катынасжасау» деп керсеткен. Алайда, Ka3ipri кезде анагурлым кентараган — екшии кезкарас. Мунда мемлекетп баскалармен мешб1рдей билж субъектклершщ 6ipi релнде карайды. Бул кезкарасбойынша саясаттану бушл адами кауымдастыктар мен топтардагыбилж, баскару жене бедел туралы гылым ретшде аныкталады.«Саяси билж» категориясы ембебап жене ол саясикубылыстардын 6epiH камтиды.15

Олардын арасында белгш 6 ip саяси катынастар калыптасады.Осылардын 6 a p i индивидтердщ жэне жалпы когамнын саясисанасында K e p iH ic табады. Уйымдар, нормалар, карым-катынастар,сана саяси жуйенщ элементтер1 болып табылады, олардынб1рлш «когамнын саяси жуйесшщ» езшдж категориясындаK e p iH ic тапкан, муны т1ршшк етуге кабшета организм ретшдекогамнын eM ip c y p y iH камтамасыз ететш курылымдардын жиынтыгырет1нде тануга болады. Бшпк еюлетактер1саяси жуйегеезшщ басты мшдетш орындау — когамды баскару ушш басымдыкпен б1ршама дербеспкп камтамасыз етедкСаясаттын елеуметпк мэш жешндеп калыптаскан дагдылыT yciH iK сонгы кезде жангырып, жана сипатка ие бола бастады,внпме элеуметпк кубылыс ретшде саясатка талдау жасаубарысында курамдас белш мемлекет болып табылатын саясижуйе угымын пайдалану жешнде болып отыр. Ce6e6i, саясижуйе галамдык та, (Б¥¥ ж уйеа, капиталиста жуйе, социали с т жуйе жэне т.б.), аймактык та (ЕЭК), ею жакты («Шыгыс-Батыс»карым-катынасы), улттык та (сол елдщ саяси жуйеЫнемесе окшау жергш кп бшпк жуйеа) сипатга болуы мумкш.Саяси жуйенщ непзп eKi — кукыктык жэне элеуметтанулыксаласын белш айтуга болады. Bipimmci саяси жуйе (саясат)жумыс icTen турган елеуметак курылымдар мен уйымдардынжиынтыгы дейтш туашктен туындайды, бул курылымдармен уйымдар, егер олар ездершщ кызметшде мемлекеттепбилж мэселесше катысты болса, саяси сипатка ие болады.EKiHmici езшщ ic-кимыл салмагын непзшен саяси ем1рд1н топтыкнысанына аударады, ол саяси жуйеге саяси ахуал мен баскада элеуметпк эрекеттерд! калыптастыратын саяси шеилмдердепелеуметак орта жене саяси жуйенщ e3i де беретшпэрменщ тетж, езгертупл куш ретшде карайды.Bip жагынан, саяси жуйеш тар мэнде тусшу жене, еюнлпжагынан, бшлкп кен менде тусшу саясатты жэне тшсшше саясаттанудынзерттейтш объектасш саралауда eKi дэстурдщ пайдаболуына алып келдк BipiHiui кезкарас саясат саяси жуйенщорталыгы ретшдеп мемлекетке катыстылардын бэр! деп санайдыжэне саясаттануга мемлекет туралы гылым ретшдекарайды. Саясатты мемлекетпен жэне онын б и л т м е нтендеспру мемлекетп саясаттын 6ipaeH-6ip субъекпа ретшдеTyciHyre экеледй бул елеуметтанудын когамдык кубылыстардытусшд1руше кайшы келед1, ce6e6i элеуметтану бойыншаулкен апеуметтж топтар (таптар, улттар) мен олардын уйым-14

I дары да саясатты н су б ъ е к т 1л ер1 болып табылады ж ене| елеуметпк процестерд1 баскаруда манызды роль аткарады (мысалы,кайсы 6ip саяси партиянын басшылык poni),EKiHmi кезкарас бшйктщ кершу1мен байланысты болатын-I азрдын 6epiH саясатка жаткызуды устанады, тиюшше саясатiгануды билгк туралы гылым деп санайды. К епш ш к саясатта-? мушылар саясат бшйктщ жене онын ерекет аясынын калып-I гасуымен байланысты дейтш осы идеяны колдайды. Бшпк ка-{гегориясын пайдалану к а ж е т т т саясаттын ерекет epiciHinиемлекетпк кызмет пен саяси жуйе аясынан шыгып кетуiне{ Зайланысты туады, бул ecipece iiuKi саясатты жасау кезгндеI шкын кершедь Бшпк — бул адамдардын алдын ала белпленгенКнсене кутшгендей едюпен ерекет етуше ыкпал ете отырып, олар-J 'a щеиимнщ орындалуын мшдеттеу мен журпзу кабкпет1.Бшйктщ 6epi б1рдей емес, жалпы журтшылыкка катысты3>шпк кана (мысалы, ата-аналардын балаларына бшпк eTyi буган\ cipMeyre тшс) саясаттын neHi бола алады, сондыктан саясат ерI урл1 елеуметпк кауымдастыктарга катысты бшпкке ие болугаI 'мтылады. Саясатты осы тургыда TyciHy саяси epeKeTTin! щгстерше емес, билiктiн мазмунына гана катысты, ейткеш»шпкке ие болып, оны устап калуга умтылу (трелей немесеПанама турде) ер алуан иплйсп белуден (ен алдымен материлдык)туатын кайшылыктар мен кактыгыстарга байланыстыI юлады.BipiHLui дестур — тым ежелден келе жаткан дестур. Булезкарас ез бастауын Аристотельден алады, ол Yшiн саясат —ол кезде мемлекет те болып табылатын полисп баскдрудыерттейтш гылым. Улттык мемлекеттердщ дамуы бул кезка-I асты кушейте TycTi. Литтрдщ французша саясаттану сездтн деаяси гылымга «мемлекетп баскару гылымы* ретшде аныкта-4 а бер1лген. Сын eciM «саяси» ce3i «мемлекетпк юке катысы|ар» угым рет1нде туащйрьпедь Француз Академиясынын| эздтнде: «Саясат — мемлекетп баскару eHepiHe катыстылар-I ын 6epiH тану жене баска мемлекеттермен карым-катынас| :асау» деп керсеткен. Алайда, Ka3ipri кезде анагурлым кен| |раган — екшлй кезкарас. Мунда мемлекетп баскалармен MeHiI фдей бшйк субъектьлершщ 6ipi релнде карайды. Бул кезка-1 ас бойынша саясаттану букш адами кауымдастыктар мен топ-| фдагы бшйк, баскару жене бедел туралы гылым ретшде анык-1шады. «Саяси билiк» категориясы ембебап жене ол саяси| ^былыстардын 6epiH камтиды.15

Демек, саяси жэне мемлекетпк epiKTiH KepiHici ретшдетусшшетш бшйк езшдж езгеше критерий болып табылады, осыкритерий аркасында саясаттану дербес когамтану пэн! ретшдебелшед1, бул пэншн. езшщ саяси бшйкп дамыту мен пайдаланудынаса елеул1 жэне туракты багыттарын сипаттайтын зан,-дылыктар жуйеа бар. Тутастай алганда, барлык зандылыктардыолардын KepiHy саласына карай непзп уш топка белугеболады.1) Саяси-экономикалык зандылыктар, олар когамнын экономикалыкбазиа жэне кондырманьщ элемент! ретсндеп саясибшйк арасындагы катынасты керсетед1;2) саяси-элеуметак зандылыктар, булар 63iHiH iuiKi болмысымен курылымына орай айрыкша елеуметак жуйе болыптабылатын саяси бшйктщ дамуын сипатгайды. Саяси бшйкжуйеанщ Heri3ri зандылыгы турактылыкты ныгайту болыптабылады;3) саяси-психологиялык зандылыктар, мунда жеке адам менбшпк арасындагы катынас KepiHic табады. Булардын шшде асаманыздысы — саяси кесемнщ билжке кол жетюзш, оны устаптуруы, бул бук1п жетклтктердщ басты кундылыгы epi максатыболып табылады. Бул зандылыкты тунгыш тужырымдаганН.Макиавелли болды.Демек, саясаттанудын гылым ретшде дербес пэш, ез зандары,ез зерттеу объекпа бар екен. Жогарыда айтылгандардыннепзшде 6i3 саясаттын мэнш саралап, ягни ашып керсете аламыз.Саясат бшйкп жещп алып, устап туруды кездейтш адамдардынTynKi мудделер1 айкындайтын багыттар мен максаттардынжиынтыгы болып табылады, бул максатгы icTepfli белгш6ip елеуметак топтар, таптар, козгалыстар, партиялар мен мемлекетiiuKi жене халыкаралык icTepre, сондай-ак олардынбелпленген максаттарга жету жэне жалпы алганда, сара багыттыжузеге асыру женшдеп ездершщ накты кызметтершдебасшылыкка алады. Саясат -- бул бшйк ymiH курес, бшйкке иеболу, билжке катысты катынастардын жуйеа. Басты мшдеттер1:багындыру, бшпк ету, баскару.Саясаттану саясат пен бшйк, онын жуйелер1, максаттарымен MiHaeTrepi туралы, адамдардын, партиялар мен мемлекеттщсаяси бшйк саласындагы, элеуметпк топтар, таптар, улттаржене мемлекеттер арасындагы, ягни когамнын саяси ем1ршдепкарым-катынас саласындагы кызметшщсара багыты мен непзпмазмуны туралы сындарлы да кисынды бшмдердщ жиынтыгы16

болып табылады. Саясаттанудын пеш — адамдардын саясимудделер1 мен катынастарынын, мтез-кулкы мен ой-санасынынпайда болуын, калыптасуын, жетитуш, олардын саясибнлпсп орнатуга, онын жумыс icreyi мен дамуына катысуын,саяси процесс эволюциясын баскаратын объектива зандылыктар.Саясаттанудын объекте! эр турл1 когамдык жуйелердепсаяси eMip, саяси бшйк курылысы жэне оны жузеге асыруTeTiKTepi, бил^к субъектшершщ кызмет! болып табылады.Саясаттанудын М1ндет1 онын максаттарынын ею жакты сипатынантуындайды, атап айтканда;а) таза танымдык;б) колданыстык мщдеттер, саясаттанудын бул кызметтер1саяси багдарламаларынын калыптасуына, саяси процессурд1стер1н жэне саяси курылымдар арасындагы езара катынастардынмэн1н танып 6uiy аркыл ы саяси курылымдардын онтайлыжумыс icTeyiHe жагдай тугыза отырып, талдау нэтижелершсаяси кызметте пайдалануга багдар жасайды.Саясаттану кызмет1 сипаттамалык, TyciiuupMGJiiK, болжамалыкжене ед1стемел1к (инструментальдык) болып белшед!.Еюнш! жагынан, саясаттану дуниеганымдык гылым да болыптабылады, ce6e6i ол езМ н neHi аркыл ы когам дамуына, онынтетжтерше, !штей саяси нысанга уйымдаскан когам мен жалпыдуниенщ езара карым-катынасына, адамнын саясиреамделген дуниедеп орнына деген бел m i 6ip кезкарастыкалыптастырады. Ол жогары оку орнынын neHi ретшде саясикызметтщ теориясы мен практикасын окытып уйрету, еркениегпсаяси медениетке тербиелеу, жеке адамды саясиелеуметтещйру шндетш аткарады.Саясаттын курылымына мы нал ар KipeAi:1) елеуметпк-саяси шмдердщ тарихы;2) билне пен саяси жуйелердщ жалпы теориясы;3) саяси мудделердщ теориясы, олардын езара байланысжасау нысандары (жанжал мэм1лелесу жэне саясатта KepiHicтабуы;4) саяси институттар мен процестердщ теориясы;5) идеология мен идеологиялык npouecriH теориясы-*6) саяси мэдениеттщ теориясы;7) жеке адамнын саяси елеуметтену1 мен саяси кызметгнщтеориясы;8) когамды саяси баскару теориясы:9) халы карал ы к саяси2-460каты ШФВДа й№Ц>#6Уиел еф теориясы.атындагы ПМУ-дщ"|акадёй|ик С.Бейсембае:атындагы шлымик и А п х а н а п * '

Гылымнын пэнге катысты ерекшелш сол гылымнын угымдаржуйесшен де кершедк Bip жагынан, саясаттанудын угымдарымен категориялары философия мен жалпы элеуметтанутерминдерше непзделген. Екшил жагынан, кепшшк угымдаркарапайым сейлесу тшнен алынган, сондыктан олар аныктамалардынмазмунына немесе идеологиялык багдарларга байланыстыкеп менщ болып келедк Саясаттану угымдарынынжене олардын езара байланысынын шамамен темендепдейжуйесш атауга болады: елеуметак уйым, улкен елеуметпк топтар,таптар, саяси партия, саяси козгалыс, саяси субъекплер,когамнын саяси жуйеа, мемлекет, саяси идеология, саяси медениет,саяси нормалар, кундылыктар, мудделер, кажетпктер,институттар, саяси бшпк пен кызмет.Саясаттану езшщ ой кисыны (логикасы), neHi, категорияларымен устанымдары бар ерекше галым ретшде когамтанудьщер турл! 61л iMсаласына бедшушщ жалпы npoueci барысындакалыптасты.К,огамдык кызмет пен катынастардын ерекше саласы болыптабылатын саясаттын eMip cypyi, оган тен едю пен бшнктщ,осы аркылы когам eMipi саяси нысанынын да кайта жанаруысаясаттанудын белйнп шыгуына жалпы непз болды. Саясаттануезшщ MiHnerrepi мен максаттарына сейкес уш денгейдекарастыр'ылады:1) философиялык талдау денгеш, мунда жалпы методологиялыкустанымдар, гылыми болжамдар мен тужырымдар саясаттуралы гылымга «енпзшедЬ>;2) накты-теориялык бшм денгеш, бул денгейде саясаттанудынкатегорияларына, угымдары мен туп кагидаларына басакегол белжед1, булардын жуйеа тутастай алганда саяси нактыжагдайдьщ гылыми бейнесш калыптасты рады.3) эмпирикалык талдау денгей1, елеуметпк шындыкты оньщсол жердеп жене сол уакыттагы елеуметгану денгейшде сипаттамалыкнысанда, туаншрулер мен болжамдар жене т.б.нысандарда зерттеу ушш саясаттану категориялары мен угымдарынпайдаланудын накты нэтижелер1мен байланысты.Саясаттану саяси процестер мен кубылыстарды зерттеудеуш денгейге:— методологияга;— орта денгейдеп саясат теориясына;— жеке едютерге суйенетш ер турл1 зерттеу едктерш пайдаланады.18

Методология — бул жалпы теория, н ет бглу керек жэнекалай бкпу керек деген суракка жауап берете н, сондай-ак icжузйнде пайдаланылатын теалдердщ, едютер мен ережелердщжиынтыгын зерделейтен саяси гылымнын 03iaaiK металогикасы.Саясаттанудын dAicrepi философия мен жене баска гылымдарменiurreft байланысты, бул едютер/ц теориялык жэне эмппри калы к (теж1рибел4к) деп белуге болады.Теориялык едютердщ ш1нен мыналарды: ойшылдыкэксперимента, математикалык нысандандыруды, гипотетикалык-дедуктиBTiкедюте, абcтpактiлiктeн нактылыкка жетуедюш, тарихи сипаттама жасау едюш белш керсеткен жен,булардын 6epi гылымнын методологиясына жатады.0 з кезепнде теориялык едютер философиялык жене жалпыгылыми болып белшедк Философиялык едю табигатты ганаемес, жалпы когамды да тану ymiH ембебап едю болып табылады.Саясаттану елеуметпк гылымдардын барлык едютершкукыктык (кукыктык формализм едютер!), елеуметтанулык,тарихи, математикалык, жалпы логикалык (талдау мен синтез,абстракциялау, корыту, индукция жене дедукция, уксастырумен моделдеу) едютерщ пайдаланады деп айтуга болады.Жалпы гылыми eflicrepre салыстырмалык, жуйелнс, курылымдык-аткарымдык(функциялык) ед1стер жатады.Салыстырмалык едю кешстек жене уакыт тургысында саясиeMip кубылыстарынын белгш болган сипаттамаларын салыстыруга,олардын уксастыктары мен айырмашылыктарынтабуга жене олардагы кайталанымдылыкты жене булардынзанды «табиги кушн» аныктауга муммншк бередь Салыстырмалыкедютщ салыстыратын объектелерд1 ipiKTeyAe езшджпринциптерй бар, атап айктанда:а) институциалдык (салыстырылатын «материал» — саясиинституттар, максаты —олардын нормативтек жагдайын женеоларга байланысты уксастыктар мен айырмашылыктарды аныктау);б) функциялык, бул едю непзшен саяси кызметтщ теж1рибеаменбайланысты жене сырттай епеул1 айырмашылыктары,сондай-ак азаматтык ем!рде сол 6ip кджетпктер мен мудделерд1канагаттандыратын eKi немесе 6ipHeuie объектелерш салыстыруушш жасалатын ipiKTeyre суйенедгЖуйелж едю саяси емгрдщ кез келген кубылысын тутасHepceHin б е л т , аса курдел1 курылымнын элементе ретшдекарауга кемектеседь зерттейтен o6beKTiHin орнын накты19

элеуметпк кубылыстардын. ортак байланыстарынан табугамумкшдж жасайды. Жуйе угымынын жекелеген элементтер1саяси жуйеш аныктау кезвде (институциалдык эдгсте — саясипартиялар, мемлекет, когамдык уйымдар; элеуметтанулыкедюте — элеуметпк топтар, азаматтардын саяси рол!, саяси icкимылдар)пайдапанылады. Саяси процестер мен кубылыстаргажуйелж талдау жасау, зерттеу n9HiHin баска кубылыстаргаканшалыкты ортактыгына байланысты темендеп проблемаларгакатысты болуы мумкш:а) б1ртутас кубылыстар ретандеп саяси жуйелерге («капиталистакжуйе», «социалист жуйе», КСРО-нын саяси жуйеЫ»);б) басты жуйелердщ б е л т ретандеп шагын жуйелерге(партия жуйеа, жергшкта баскару жуйеа жэне т.б.);в) саяси жуйенщ элементтерше (саяси партия, азамат).К,урылымдык-функциялык эдю жуйелж едюта нактылауболып табылады. Ол зертгелетш кубылысты тутас нэрсенщб е л т ретанде гана емес, ic-кимылы 6ip-6ipiMeH байланыстыжуйеде эр кайсысы белгш 6ip роль аткаратын элементтердентуратын штей жжтелген куралымдар ретанде де керсетугемумкшдж беред1. Бул эдютщ Heri3iH американ элеуметганушысыТ. Парсонс салды.Саясаттануды бихевиор эдю1 ( бихевиоризм, агылшын тшнде«мшез-к$лык,» деген угымды oLndipedi — психалогияда адамнын, санасынемес, мшез-цулцын зерттейтт багыт) ерекше орын алады.Ол жеке адамнын (индивидтщ) нендей 6ip саяси рольд1орындау кезвдеп барлык ic-эрекетш (сезбен айтылган женесезбен айтпай, саналы жене санасыз турде) тусшудщ непздер!ретанде каралатын жеке адамдар мен топтардын мжез-кулкынаталдау жасауды кездейдк Бихевиоральдык эдктер мынаалгы шарттарга суйенедка) саясаттын элеуметпк кубылыс ретанде ен алдымен езшдксипаты болады, ал саяси кызметтщ барлык топтык нысандарынтоптык байланыстар непзшде 6ipiKKeH жеке адамдардынмшез-кулкына талдау жасау аркылы аныктауга болады;б) саясатка катысудын басты ce 6e6i е з ш щ шыгу T e r i жагынанпсихикалык багдарлар болып табылады;в) индивидвдтер (жеке тулгалар) ездершщ психикалык ce3iMкуйлер1 мен есерлерш олар ушш манызды саналатын саясикубылыстар мен процестер кезшде керсетедк20

IЬС’андык едктер бихевиоризммен байланысты жене булэдостер саяси кубылыстардын аукымы, мумк1нд!ктер1 мен себеп-салдарыелшенед1 жене елшенуге тшс, ал бул, ез кезепнде,THiCTi ic-кимылдын гылыми непзде жузеге асырылуына оныкпал етед1 дейтш кэзкараска непзделген.Шеипмдер eujci, мундагы непзп угымдарга мыналар жатады:а) шеилмнщ субъекпсЦб) шеш!М кабылдау npoueci;в) саяси щёидм саяси ic-кимыл едюш тандау шарасы ретшдежене шешои кабылдау процесшщ тупю нетижеа ретшде;г) TnicTi ic-кимыл куралдарын пайдалану жолымен (ен алдыменсаяси lueuiiMfli мемлекетпк LueUiiMfe айналдыру аркылы)саяси шеш1мдерд1 жузеге асыру npoueci.Эмпирикалык эдютер де мел1меттерд1 жинау жене олардыталдау eflicTepi болып exi топка бёлшедь Накты акпараттыкмётмёттер жинау кезшде бакылаулар, сурак-жауап, кужатгаргаталдау, теяарибе жасау журпзшедк Бакылау саяси eMipaeiriокиганы, сондай-ак ондагы орын алган жагдайларды тура немесежанай, сонымен катарлкелей керсетуге мумкщщк береди?ЕвЖфйбё аркылы окигага катысушылар басшылыкка алгансебептерд1, олардын саяси ем1рдщ ер турл1 тустарына дегенкезкарастарын аныктайды. Статистикалык жене баска кужаттаргаталдау жасау адамдардын саяси ic-кимылдарынынобъективт! нетижелерше кез жётйзуге кемектесед!. Теж1рибежасау адамдардын баска зерттеу едктержщ кемепмен аныкталгансаяси ic-epeKeTiHiH сипатына ыкпал еткен факторлартуралы бодщ усыныстарымызды ic жузщдё тексеру eflici болыптабылады.Ka3ipri замангы саясаттану философиялык тургыда нактыкубылыстар мен жагдайларды карастыруга, ягни а б со л ю т кидеяларды, кияли улг1лерд! емес, накты факллерд1 зерттеугеден кояды.Позитивтж методологиянын нускалары курылымдык функционализм,технократизм, технологиялык детерминизм немесебихевиоризм болып табылады.Технологиялык детерминизм ep6ip саяси кубылыстын пайдаболу себебш экономикадан керед1. Мысалы. бул багыттынекищер! саяси демократия epKiH нарык принциптер! непзшдеерекет етемн жеке менцикке непзделген экономика жагдайындагана вмГр суре алады деп санайды.21

Саясаттану ушш герменевтика — мэтшдерщ туЫншру, ллдшмэнш угыну методологиялык роль аткара бастады. Герменевтикатищщ, ойлаудын жэне дуниенщ 6ipfliriH мойындай отырып,талге талдау жасау аркылы адамзат когамында болып жатканпроцестерд1жете тусшуге умтылады. Саяси кызмет белгш6ip тшдердщ жэне угымдык жуйелердщ шенбершде жузегеасырылады, булар саяси ic-кимылдар саласын шектейш, ce6e6iep6ip эрекет кандай да 6ip угымнын мэнше сэйкес келуге тшс.Саяси кезкарастарды накты тужырымдай жэне оларды пайдаланабшу — саяси бшйктщ ерекше нысаны. TuiqiK курылым —улкейтюш эйнек, онын кемепмен дуниеш туйсшуге де,TyciHyre де болады. Бул багыт саяси нышандарга (символикага)ерекше кенш беледьСаясаттанудагы методологиялык мэнге ие болып отырганелеул1 проблема багалар туралы мэселе болып табылады. Саясаттанугылым ретшде багалык тужырымдардан аулак болугатшс. М.Дюверже бул женшде былай дейдп «Идеологияганепзделетш устаным нускаларынан (модельдерден) гылымизерттеуд1 айкын ажырата б1лу кажет. Гылым да, идеология дакогамды туанодруге тырысады, алайда, гылым багалык тужырымдардыкабылдай алмайды, идеология езшщ жуйесшенепзделедк Гылымнын мшдеп — езшщ жумысында болмайкоймайтын «идеологиялык бурмалауга» барынша жол бермеугетырысу». Саясаттану «социализм — капитализм» терминдершколданбайды, ce6e6i элдекашаннан-ак идеологиялык багалыкугымдарга айналган, ал егер олардын таза шлыми мазмунынакелеек, ол ен алдымен когамнын саяси жуйесше емес, экономикалыкжуйесше жатады. Кептеген саясатганушылар «демократия»терминш байкап колданады, ce6e6i онын да багалыктустары бар: демократиялык — он, nporpecTi деген угымдыб1лд1ред1. Сондыктан, Р. Дальдщ пi кipi бойынша, билжжуйелер1 демократияга жакын угымдар, сондыктан олар полиархиядеп аталады. Алайда, саясаттану когамда калыптасканнакты кундылыктарды зерттеуге баса кещл бел еда. Саясишеиймдер объективтж факторларга гана емес, калыптасканадами жэне когамдык кундылыктарга жэне олар женшдептужырымды козкарастарга да байланысты болады. Ka3ipriкогамда саяси кубылыстар едетте уш басты кундылыкканепзделедь Олар:1) Улттык каушЫздж жене тэуелазд1к;2) экономикалык ел-аукат жагдайы жене даму;3) бостандык жэне конституциялык тертш.22

Осы кундылыктар арасындагы езара байланыстарды нактылаужене олардын мэнш ашу ер турл1 елеуметпк топтардынмуддесше жене когамнын елеуметпк турактылык денгейщесэйкес келетш белгш 6ip идеологи ял арды, саяси устанымдармен кезкарастарды багалау куралы болып табылады. М.Дюверженщтанымал елеуметпк тепе-тенд1к формул асы темендепуш курамнан — ESH P-ден турады, мундагы Е — техникалыкэкономикалык денгей; S — елеуметпк кауымдастык; И —кауымдастыктар ж уй е а ; Р — саяси уйым, зан ж уйескЭлеуметпк топтар мен олардын уйымдары белгш 6ip идеологиялыккундылыктар жуйеа непзшде 6ipireAi, онсыз когамелеуметпк-саяси тургыда туракты eMip суре алмайды.Саясатты зерттеудщ екшил денгей! — ер алуан кезкарастыкжуйелерд! (парадигмдер) непздейтш орта денгей теориясы,бул жуйелер саяси процестерд!, институттарды жене т.б.зерттеудщ езшдш едютемелер! болып табылады.Орта жене методологиялык теориялардын 6ip-6ipiHeHезгешелжтер! бар, атап айтканда, сан жагынан 6ipiHuiici —кеп,екшшю — аз. 03iHiH теориялык тужырымдарын жан-жактыгылыми непздеу немесе б!реулердщ кезкарастарын устану,ягни кандай да 6ip мектептердщ, багыттардын дecтYpiндeжумыс icTey ep6ip саясаттанушынын ез кеабше деген адалдыгынынбелпс!. Муны ешк!м де айналып ете алмас едк Танымтабигаты, мше, осындай. М.Дюверже былай деп жазды:«Кез келген гылым факплердй таза эмпирикалык (теж1рибегенепзделген) зерттеумен гана шектелмейдк зерттеуге барлыккезде гылыми болжамдар, улплер, теориялар, жуйелер, ягнизерделй акыл-ой туындылары багыт 6epin отырады. Жаратылыстанугылымдарында енпме накты аныгына жету жешндеболмак, ейткеш мунда факплер катал, бекем келедК олар1 белпл! кезкарастарды н ынгайына кенбейд!. Элеуметпк гылымдарда,Kepicimue, факплер кебше-кеп гылыми болжамдар менулп-нускалардын тещрепнде шогырланады да олар ушшез1рленген теориялар мен жуйелер аркылы тужырым Typi неайналады, бул белгш 6ip меселеге зерттеуuii ум1т еткендейiuiiHapa гана жауап беред|». Орта денгей теорияларынынкейбйрш мысал ретшде келт!рейж. Социалист!к елдер тоталитаризммектеб! тургысында ойдагыдай зерттелд! (З.Бжезинский,Х.Арендт, Г.Нимейер, А.Мейер). Тоталитаризмнщ теориясыбер!к орныккан болатын. BipaK 60—70-жылдардан бастапкалыптаскан саяси ем!рдеп накты жагдайлар бул ка гида-23

ныц аясына сыймады. Демократию!ык-тоталитаризм когамы,бюрократиялык, эюмшшк, авторитарлык, т.б. когамдар дейтшбаска да теориялар (кагидалар жуйеЫ) усынылды. Ушгнилдуние елдерше саяси жангыру теориясы непзшде талдау жасалынды.Капиталиста елдер жалпыга б1рдей 1згшк мемлекет1,бюрократиялык мемлекет, жариялык демократия теориясы,журтшылык тандаган мектеп, халыктык капитализм, тутынукогамы сиякты теориялардын шецбер1нде каралды.Америкалык саясаттану саяси кубылыс пен ер турл1элеуметпк куштердщ езара ю-эрекеттершщ нэтижелерш ушнепзп теориялык жуйе — жанжал, келгам жэне плюрализмаркылы зерттейдкСаясатты жеке эдютемелераз, ягни накты да дейекл жумыстарсыззерделеу мумюн емес. Олар накты саяси кубылыстарды,хал-ахуалды жэне окигаларды айкынырак TyciHin, бьпугежагдай жасайды. Осылардын кемепмен эмпирикалыкэлеуметтануматериалы орта денгей теориясыныц саясаттануга талдаужасау ушш пайдаланылады. Саяси гылым езше елеуметтанудыceHiMai ipreTac етуге тшс, жеке эдютемелер статистикалыкмамметтерге, халыкпен сауалнама журпзуге (анкета алу жэнесухбаттасу), лкелей бакылауга, кужаттарга талдау жасау устанымдарынкалыптастырады. Кез келген жагдайдагы накты саясижагдайлар темендегщей ретпен зерттеледк талдау жасау —себебш аныктау — болжам жасау. Сайлау алдындагы наукандарга,уюмет дагдарыстарына, халыкаралык саяси процескесаралап талдау жасау кец тараган эдгстердщ 6ipi, онын услнебуларда болжамдардын ыктималдык жагы басым келедкГ. Лассуэлл накты саяси жагдайларды зерделеу ушш бастыбес сурактан туратын жуйеш пайдалануды кенес erri. Олар:1. Кундылык релндеп багыттардын кандайын тандауга болады?2. Бул кундылыктарды жузеге асыруды кездейлн кандайбагыттар бар?3. Бул багыттарга кандай факторлар ыкпал етед1?4. Болашак дамудьщ кандай жобасы болуы мумкш?5. Бул кундылыктардын ойдагыдай жузеге асуын кандай баламасаяси багыттар камтамасыз ете алады?Сейпп мшдеттер айкындалады: максаттар — кезкарастар —жагдайлар — жобалар — баламалар. Ен курдел1а - сонгы eKeyi.Ал болашакта болатын саяси езгерютерд1жобалау саясаттанушыушш удайы акылга салып шешетш MiHnerrepi болуга THic,24

ce6e6i барлык шеипмдер онын болашакты болжай бмуже байланыстыболады. Сонымен катар саясаттанушылар кдндай да6ip баскару нысанын колданудын* билжке катысты кандай да6ip саясатты журпзудщ салдарынан туындайтын мшдеттерженшде усыныстар жасауга тшс.Американ саясаттанушылары демократиялык когамденгейще жедел талдау жасау ушш темендеп жуйен! пайдаланады.Онын бастау желю! —ашыктык, eKim uici - кесемдер устанымындагыбэсекелеспк. Эрекет желю когамга жакындагансайын ол демократияшыл бола туседк К.огамдык-саяси дагдарыстынepicTeyi теориялык схемалары бойынша журедк Мысалы,солардын 6ipeyiHin тужырымдауынша, дагдарыс уш кезендеетедд:1. Тураксыздык.2. Куштердщ ара ж тн щ ашылуы аркылы жагдайдын айкындалуы(жанжал кезещ).3. Жанжалдарды шешу.Мундай накты да взект» саясаттануды уклмет, саясижетекшшер мен партиялар аса ыкыласпен пайдаланады. Кдбылданатыншеипмдер мен зандардагы саясаттану тургысындагысараптама кэс1би саясаттын курамдас б о л т н е айналады.Саясаттану б1здщ когам ушш ерекше манызды гылым саласыболып табылады. Саяси емгрдщ мейлшше cepniaai дамуы,мунда стихиялык жэне жанжалды жагдайларды н тымкебейе Tycyi саяси npouecTi талдап зерттеу мен болжам жасаугазор маныз бередк Сонгы жылдарда кабылданган шеиммдерд1дер кезшде саясаттану тургысынан сараптау, сезаз, кептегенжанжалды жагдайларга жол бермес едк Б1зде кабылданганшеш!мдердщ орындалуын камтамасыз етудщ саяси тетист&рше* аз кешл бвлшедг.Кейде жана билгк органдары курылады, 6ipaK олар ем1рcypin отырган саяси жуйеден калай вз орнын табады деген мэселетешрегжде сез де болмайды. Немесе мулде баска максаттакызмет ететж осы жуйенщ 6ip саласына жана мшдеттерд! уй!птегуменболады. Алайда, саясаттану, егер блздщ елге катыстыайтар болсак, мемлекеттщ кызметше талдау жасау, саясиокигалар мен саяси процестгд нетижелерш кун! бурын болжауушш тым нашар пайдаланылады. Улттык мeмлeкeттiлiктiнкалыптасуына байланысты пайда болатын ерекшел1ктер саясикуштердщ езара ic-кимылдарын, ымыраласуларын жэне25

26келгамдерш зерттеу мен уйлестарудщ, тиюта шетел тэжлрибеспнпайдаланудын жана эдю-тэалдерш тугызады. Осылардын 6apiсаясат теориясы мен практикасы карастыратын пэнге, саясаттыжузеге асыру енерше айналады.2-т а к ы р ы пСАЯСИ 1Л1МДЕРДЩ ПАЙДА БОЛУЫ МЕН ДАМУЫ:БАТЫС Д0 СГУР1Саясатгануды жете танып-бшу ен алдымен онын идеяларынынтарихына, олардын пайда болуына, дамуы мен толысуынакешл болуд! талап етедк Bipae-6ip Щим саласында ешкашандатуп-тузу жодцар болмаган жэне болмайды да, бул саясаттуралы гылымга да, эр турл1 саяси теориялар мен тужырымдамаларгатугелдей epi толыктай катысты, булардын KonTiriэлемдж еркениеттан 6ip арнасы болып табылатын саяси акылойдында ез тарихынын непзш салады.Энпме саяси акыл-ойдын пайда болуы женшде болып отыр.Онын туп тамыры сонау тарих тукшршде, когамнын тапкабелшушен жэне мемлекеттщ пайда болу кезецшен бастау алады.Ол ежелп Шыгыс (Мысыр, Вавилон, Унда, Кытай, Парсы)жэне Батыс (Греция, Рим) халыктарынын тагдырымен байланысты.взшщ ерте сатысында саяси-кукыктык кезкарас aniдербес бийм саласы ретанде калыптаспаган ед1 жэне, жалпыалганда, сол кезде eMip сурген мифологиялык-философиялыкдуние танымынын курамдас белш гана болды.Саяси кезкарас ер елде езшдмс нускада KepiHyiMeHерекшеленед1, оган саяси-кукыктык ойдын накты агымдарыментаныскан кез1м!зде кез жетк1зем1з. Жалпы алганда, саясиойдын тарихында Пифагор, Гераклит, Демокрит, Сократ, Платон,Аристотель, Эпикур, Конфуций, Фома Аквинский, Гоббс,Локк, Кант, Фихте, Гегель, Чернышевский, Герцен, Маркс,Энгельс, Лёнин сиякты кернекта философтардын кезкзрастарынын,сондай-ак Макиавеллидщ, Боденнщ, Гроцийдщ, Руссонын,Джефферсоннын, Пейннщ, Констаннын жене баскасаяси ойшылдардын, зангерлердщ, мемлекет кайраткерлершщкезкарастарынын айрыкша манызы бар.Адамзат баласы талай урпак тынымсыз енбек етап, куш-Ж1гер жумсап кол жетмзген саяси жене кукыктык тусЫктертуршдеп зор байлыкка ие, бул бупнп урпактан осы кундылыктардытолыктай игерш, акылмен пайдалана б1луд1 талап

27етедг Ka3ipri саясаттан у гимараты саяси ойды н 6epiKйргетасында бой кетерген. Онын максаты — саяси ж енекукыктык кубылыстардын барлык кыр-сыры KepiHic тапкантеориялык тужырымдарды, идея л арды, кагидаларды, саяси ойжасалымдарын, адамзатттын акыл-ой казынасын 6i3re жетюзу.Орыстын бел m i тарихшысы В. О. Ключевский былай дейдк«Bi3 тарихты еткенге кеткещцп ymiH емес, Kerin бара жатып,ол езш щ салдарларын калдыруды умытпаганы ymiH зерттеймз».Жузеге аспаган жене ем>рде колданыс таппаган идеялардынем ipi аса узак болады, олар 6ipHeme гасырдан кешн ерекшеe3eKTi болуы мумкш. А.Богданов «Идеялар да адамдар сияктыеледй 6ipaK олар елгеннен кешн де барган сайын ©Mipreсорылып, cine тусед1», — деп деп басып айткан. Ал, жалпы алганда,адамзат басында есюлерш жай тастай салатындай мулдежана теориялар мен идеялар соншалыкты кеп емес. «Болмашыой ушкыныньщ ©3i саган дейш бел m i болган», — деп улыГете ебден дурыс айткдн.Усынылып отырган такырыптын мазмунын 61ршама толыкашып керсету соншалыкты киын, бул жерде такырыпка енудщeKi едю -тесш бар eKeHiH айтуымыз керек. Бipiншiciн шарттытурде сезшкпк едю деп атауымызга болады. Онын меж мынада:мумкждтнш е еамдердй кеп келлрш, олардын саяси кезкарастарынeKi сезбен тужырымдау. Екжии теалд* саралау(ipiKTey) деп атауга толык сай келедк ейткеш ш еказ гарышелемжен анагурлым жарык, белгш жуддыздарды ipiKTen алып,олардын теорияларына 6ipmaMa накты рак токталуды усы налы.Bi3 екшил жолды тандаймыз, ce6e6i ол шолу туржде болсада, олардын ой теркжжен хабардар болуга мумкждгк бередьЕжелп саяси кезкарастардын дамуы б1здщ заманымызга\ дейжп 1-мынжылдыктан бастап, 6i3Ain заманымыздын V гасырынадейжп уакыт аралыгын кдмтиды, бул Ежелп Греция менЕжелп Римде м ем л екетн кдлыптасу, еркендеу жене куйреукезещмен туспа-тус келедк Саяси ой-сана ежелп заман философиясынынажырамас б е л ш болды. Ф илософ тар дуниежeнiндe ой туйе отырып, адамзат когамын жене онын буюлкурылымдарын айналып ете алган жок.Ежелп грек философиясынын, тшсжше саяси-кукыктыкойдын, ен шарыктап дамыган кезеш б.з.д. V—I V гасырлар болды.Ол Демокриттщ, софистердщ, Сократтын, Платоннын,Аристотельдщ бшмдерщен KepiHic тапты. Сонгы екеуже нак-

тырак токталмакпыз, ce6e6i олар - ежелп заманнын гана емес,бу-юл философия тарихынын да данышпан ойшылдары.Платон (б.з.д. 427—347 жж.) тект1 еулеттен шыккан, жаскез1нде Сократгын iuoKipTi болды. Платон езшщ устазы ел1мжазасына к есш п , елтгр1лгеннен кейш кеп жылдарынжиЬанкезджпён етюзед1, акыры Афинага оралып, Академ батыратындагы каланын KepiKTi шетшен 6ip тогайды.сатып алып,осында атакты Академияны курды, оган eMipiHiH сонына-дешнбасшылык erri. Озшщ енбектерш непз1нде ем1рде бар немесеойдан шыгарылган философтармен сухбат туршде жазды. СаясиiJiiMi «Мемлекет» жэне «Зан» деп аталатын сухбаттарда баяндалды.^Платон — объектива идеалист. Ол ушш акикат болмыс —адамнын акыл-ойы жететш, бейтэни (тэнщк емес) идеялар.Накты кубылыстар мен заттар элем1акикат емес. Ол идеяларэлемшщ бурмаланган K e u iip M e c i, кемесю келенкеЫ гана.Акикатты Платонша тану — бул идеялар елемше. логи калы к-угымдык талдау жасау аркылы оларды тану. Сондыктан олнакты саясаттын мэнш ашуга ден коймайды, оган адамдуниеанщ болмысынын гажайып сырларын ашу, жай ганамемлекетп емес, M iH ci3 мемлекетп T y c iH y анагурлым манызды.Платон «Мемлекет» атты сухбатында онын тусшушдежердеп когамдык-саяси ем1рде, кала-мемлекетте — полистеидеялардын барынша жузеге асуынын K e p iH ic i болып табылатынM iH ci3 , едшетп мемлекетп ft бейнесш жасайды. Платоннынэлеуметпк утопиялардьщ непзш салушылардын 6 ip iретшде саналуы жайдан-жай емес.Платон езшщ мшаз мемлекетш басты eKi принципке: енбекбелЫЫне жене турмыстын тендтне непздеп курады. Адамжаныньщ уш бастауына — парасаттылыкка, еш пендтк пенумтылыска мемлекетпн уш бастауы — кенесшвдж, корганыстыкжене юкерлж сейкес келуге тшс, буларга уш когамдыктоп (сославие) — билеуишлер, жауынгерлер мен ешцрушшер(кесшкерлер мен дикандар) сейкес келедк Bepi ез icTepiMeHайналысуга тшс жене езгенщ iciне араласпауы керек.Билеуиллер философтар болуга тшс. Жауынгерлердщ(кузетиплердщ) ортак менш т, ейел1 жене балалары болугаTHic. YuiiHiui т о п ты н eMip салтын, мумкш жауынгерлердщ eMipсалты бойынша, билеуиллер белгшейдьАрисю1вдь (б.з.д. 384-322 жж.). Платоннын epi шеюрт!,epi сыншысы да болды. Одан: «Платон менщ досым, 6ipaK28

шындык кымбаттырак» деген канатты сез калган. АристотельПлатон Академиясында окыды, сонан сон оку орнынын непзшсалушы дуниеден кайтканша онда д а р е окыды. Македон патшасыФилипп И-нщ шакыруы бойынша eKi жыл бойы онынулы Александрды (болашак Македонскийдд) T0pбиeлeдi. Афиныкаласына оралган Аристотель мунда 63iHin философиялыкЛикей (лицей) мектебш уйымдастырды. Саясат такырыбынаАристотельдщ «Саясат », «Афины политиясы» жене «Этика»сиякты ipi енбектер! арналган.Аристотель — дуниеге деген баскаша кезкарасты жактаушы.Ол накты шындыкка, сонын 1шшде саясатка да теж>рибелжнЕыльщиталдау жасауды усынады. Ол тарихта алгашкылардын6ipi болып саясат туралы гылымга жан-жакты талдаужасауга тунгыш кадам жасады, сейтш саясатты «барлык гылыммен енердщ ен бастысы* деп багалады. Аристотельдщ niKiршше,мемлекет — табиги дамудын жем!с], ол отбасы мен eлдiмекеннщ ка рым-каты насы сиякты ез1нддк карым-катынас болыптабылады. EipaK мемлекет карым-катынастын жогарынысаны, калгандарынын 6epi мемлекеттщ катысуымен бггедкАдам табигатынан саяси тф ш ш к иес! жэне онын саяси табигатымемлекеттен KepiHic табады.Аристотель «мемлекетп шектен тыс блрегей етпек болган»платондык кезкарасты сынады. Онын nixipiHm e, «кептегентурлердщ 6ipiryi нэтижеанде пайда болган курылыс тандаулыкурылыс болып табылады». Сонымен катар жеке адамнын,жеке мешшктщ жэне отбасынын кукыктарын ceHiNwi коргаушыда болды. Ол жалпы мемлекеттщ зан шыгару жэне сотбшнктерше катыса алатын тулга болып табылатын азаматугымын айкын тусшудо усынады. Аристотель будан мемлекетазаматтар кауымдастыгынын ез мэншде ем !§ cypyi ушшж еткшкт1 курылым деген корытынды жасайды. Ол жалпымемлекетпк лауазымдарды жэне 6ipiH tui кезекте, билеуш1лерД1Нсанына карай айкындалатын жэне (6ip адам, азгантайтоп, кепш ш к) жогаргы ЙиМкт! уйымдастыру саласындагытэртгп жуйес) аркылы мемлекетпк курылыс угымынын мэншашып, калыптастырды. Мунда мемлекеттщ дурыс жэне дурысемес нысандары ажыратылады; бфшинден, билеушигер жалпынынпайдасын, екшшщен, езш щ жеке пайдасын, игш пнкездейдь Мемлекеттщ дурыс уш нысаны: монархия (патшаeKiMeTi), аристократия жене полития, булардан ауыткитынжене дурыс емес уш нысаны: тирания, олигархия, демократияболып табылады.29

Платоннын MiHcia мемлекетшде езара байланысты eKi xafдай:философтардын баскаруы жэне эдшетп зандар эрекететед1. Ал Аристотель адамдар емес, заннык баскдруын дурыссанайды: билеуиллер, T iiiT i тэу1рлершщ ез!, тым эсершш жэнеурдажык келед!, ал зан — «саликалы акыл-ой».Зан жэне эшмшшк — бул Ежелп Римнщ саяси ой мен батысэлем1 ук1меттершщ тэж1рибесше коскан eKi улы кундылыгы.Платон мен Аристотель баяндаган кала-мемлекетте —полисте жеке адамнын, когамнын жэне мемлекетпн арасындаайкын шекара болган жок. Мемлекетп баскару когамнын6ip белшеп ретшде Kepi ной, даралык жалпыга cinin, жойылыпкетпед1, адамдар арасында 6epiK байланыстар орнады, осынын6epi шагын аумакта жузеге асты жэне соган непзделдйРеспубликалык жэне 9cipece императорлык кезендердепЕжелп Рим улкен аумакты, мемлекетпк билж машинасын(ек1мшшкт1) иеленген, когамнын устшдеп билж журпзетшжэне жеке тулгалардан шекйз алыстаган жана улгщеп мемлекеткеайналды.Бул мемлекетпн ipi саяси кайраткер1от ауызды, орак т1лд1шешен, жэне данышпан ойшыл атакты римдж Марк ТуллийЦицерон (б.з.д. 106-43 жж.) болды. Онын «Мемлекет туралы»жэне «Зандар туралы» атгы басты саяси ецбектершдеп непзпмэселе — зандылык мэселеа. Цицероннын тусшд1рушше, мемлекетбарлык когам мушелершщ ортак муддеа ретшде ганаемес, бул ежелп грек дэстурше тэн болган ед1, сонымен катарол сол мушелердщ езара келгалген кукыктык карым-катынасыретшде де, жалпы кукык T9pri6i ретшде де Kepi нуге тшс.«Мемлекет — бул Заннын когамы», — деп тужырым жасайды— зангер, 6uiiKTi маман, теж1рибел1 эюм Цицерон./^Цицерон — занды тусшудеп табиги кукык кезкарасын жактаушы.Онын n iK ip iH Lue, «Э д 1 п е тп зан — бул табигатпен т ш табысужолындагы акыл-ой», сырттан танылган емес, табигатберген нерсе.Заннын непзшде б^здщ 6ip-6ipiMi3fli суюге деген табигиумтылысымыз жатады. Сондыктан Цицерон енпзген: «Заннынкучи бэрше колданылуга тию» деген басты кагидасы толыктайшындыкка келедиЦицерон мемлекетпк курылыстын ер Typjii нысандарына— монархияга, аристократияга жэне демократияга талдау жасаугакеп кещл белхц. Бул нысандаргатолык сенбеген ол олардын«тенеспрьпген» жуйесш, ягни аралас куралым жасау жазо

гында болды. «Эрине, солай болтаны жен, —ейткеш бул —депжазды ол — мемлекетте аса кернектй жене патшалык пэрменгеие 6ip нерсе болуы ym iH , билжтщ 6ip белiri тандаулы адамдардынкатарынан шыккан бедел иесше белшш 6epuiyi, алкейб1р icTep халыктын niKipi мен калауы непз1нде шеиплу! ym iHкажет. Халыктын б и л т астам болтан жерде тана ерюндж eMipсуре алады», —деп жазды Цицерон .уКайта ерлеу Adyipi (Ренессанс заманы (X IV —X V II т.т.)феодализмнщ ыдырап, капитализмнщ eitfli пайда бола бастатанкезендер едь Бул дэуйрезжщ гуманизм идеологиясын устанымдыкeKi жана идеята белдь BipiHiuici — Кудайдын орнынаГаламнын тупказыгы болтан адамды, рухани жаратылыс иес!тана емес, онын жем№ де болып табылатын адамды, e3iHe,котамта жэне дуниеге деген ез1ндцк кезкарасы бар адамды ашу.Екшил идея —бул котамта деген кезкарас. Гу манизмнщ мемлекетпен кукыкты кудайдан жеткен керемет ретшде карастыртандши iM теориясынан айырмашылыгы — ол дуниеш занHeri3iHae тану де>№нш усынды. Ол когамнын к в д т н е мемлекетпен кукыкты кояды жэне калган катынастардын 6epi солардынтуындылары деп санайды.Кайта ерлеу AeyipiHiH аса кернекп ойшылы, жана, буржуазиялыксаясаттану гылымынын Heri3iH салушы итальяндыкНикколо Макиавелли (1469—1527) болды. Ол 14 жыл бойыжогары лауазымды кызмет — Флоренция республикасынынхатшысы болды, бул оган саясат TeTiKTepiHiH кыр-сырын егжей-тегжейл!бьлуге мумшндж жасады. Республикалык ук1меткулатылып, Медичи озбырлыгы кайта орнатаннан кейш МакиавеллиФлоренциядан куылды. Кугында ж у р т ол эдебишыгармашылыкка ден койды, осы кезенде ол езшщ элемджэдебиеттщ алтын корына енген «Патша», «Тит Ливийдщ алгашкыонкундт туралы ой», «Флоренция тарихы» сиякты тамашатуындыларын жазды.Макиавелли саяси гылымнын мшдет» накты жатдайдытусшхиру деп бшй. Ол саясатты кудайдын жазмышы дейтш ортатасырлыктужырымдаманы объективт! тарихи кажеттшк - тагдыридеясымен алмастырды. BipaK тагдыр — жолындагынынбэрш таптап ететш аяусыз дулей Куш емес, ол жеке адамнынepKiH ерж-жггерш мойындайды, адамдарды саясатка белсендшкпеншытармашылыкпен катысуга багыттайды.Макиавелли Жана заманнын саяси гылымынын бастытерминдершщ 6ipi — мемлекет угымын енпздь Мемлекет —31

когамнын саяси хал-ахуалынын KepiHici:: билеуиллер мен багыныштылардынкарым-катынасы, тшсшше 6epiK, орныккан,уйымдаскан саяси бил1ктщ болуы, зандардын болуы. Онынуст1не бул мызгымайтын курылым емес, KepiciHiue куресуипкуштердщ арасалмагына байланысты езгерш отыратын жагдай.Макиавеллиге дейш барлык саясатшы-теоретиктер уилнбасты мэселе мемлекетпн максаты болды. Бншк эд!леттшкке,аукатты oMip суруге, бостандыкка жетудщ немесе К,удайдыншарапатына ие болудын куралы делшдй Макиавелли дэлелдеушше,бшиктщ Q3i максат болып табылады жэне оны капайалудын, устап турудын, колданудын жолдарын гана карастырады.Ол бил1кт1 моральдан, дшнен жэне философиядан белед1,сейтш мемлекетп баска бастауларга тэуелаз дербес кундылыктаржуйеЫ рет1нде Kepceiri. Макиавелли ешкашанда бейморальдылыктыдэрттемеген, ол жалпы адами кундылыктарды жоккашыгармайды.Бшйк пен мораль кагидалары, калай болганда да, 6ip-6ipiHeуйлеспейд!. Мемлекет кайраткерлер1 бшиктщ моральдан жогарытуруын кездейдкОнын патша туралы аттас шыгармасында былайша пайымжасайды: «адамдардын кезше icxe тындырымды, такуа сияктыболып кершу керек, ic жузшде, солай болу да керек, ал егеркажетп ri туса, мулде Tepic мшездер^мен де кершуге 1штей дайынтуру керек», ... патшалар карамагындагыларга колайсызicTepfli жуктеуге, колайлыларын 63i орындауга тшс».Макиавелли саясатка талдауды болашактын багыттарынайкындау уцпн пайдаланады. 0з заманында ipreci certain, ыдыраганИталиянын болашагынан елд16ipiKTipin, ныгайта алатын«жана патшанын» дара басшылыгыньщ орнауын кордьМонархиялык диктатуранын орнына аралас баскару нысаны— дейекл республика к ел еда. Осылайша Макиавелли мемлекеттшктщдамуын — орталыктандырылган монархиядан абсолютизмаркылы буржуазиялык республикага ereTiHiH б1рнешегасыр бурын болжай 6Ufli.Макиавелли LniMi — бул кабинетпк акылгойсу емес, катал,колайсыз, сонымен 6ipre дурыс бага да. Бул саяси ойдагы революцияболды, осы тенкерюипл ой орта гасырлардан Жаназаманга дейшп узак жолдан erri.Жана заман (XVII г. — XX г. басы) — капитализмнщ женеонын саяси жуйесшщ калыптасу fleyipi. Ол XVII гасырдын32

Iканды майдандарында: Отыз жылдыкевропалыксогыста,гасырортасындагы Агылшын буржуазиялык революциясында дуниегекелдк Шын меншде, жеке адам каншалыкты есепке алынбаганымен,онын манызы теория денгейше дейш кетер1лдг.Когамга барган сайын жеке адамнын туындысы ретшде карайбастады. Жана заманнын зандык дуние танымы eKi непзпкезкарасты: «табиги кукыктар» мен «когамдык шартты» бастыкезкарастар eTin ныгайггы.Агылшын буржуазиялык революциясы экономиканын жеделдамуына cepniH тугызды. 1688 жылгы «Данкты революция»бупнге дейш сакталып калган тунгыш конституциялыкмонархиянын орнауына екелдк Англия баска елдердщ дамужолына багыт-багдар керсети, дуниеге идеялар мен жана институттарсыйлады. Революция кезшде жене одан кейш-акАнглияда саяси такырыпта жазылган кептеген теориялыктуындыларжарык керд!, бул енбектер саяси ойды айтарлыктайдамыткан едк Олардын шшде аса кернеKTi ойшылдар —Т.Гоббстын«Азамат туралы», «Левиафан», «Бегемот» жене Дж. Локктын«Мемлекетп баскару туралы eKi трактат» атты енбектер»бар.Томас Гоббс (1588—1679) жэне онын жас жагынан к1ш! замандасыДжон Локк (1632—1704) философ-материал истер женедейект] революциялык куштердщ жагында агылшын тарихынынбуырканган окигаларына катысушылар болды. Оздершщтабиги кукык жене когамдык кeлiciм шшндеМ кезкарастарынер кырынан дамыта отырып, олардын 6ipi этатис болды, ягниук!мет атынан ерекет ететш еш теуелаз, абсолютп мемлекетпкбшиктщ болуын колдады, ал екшмис! халыктын егемендтнжене бил!КТ1 белу кажетпгш мойындау керек деген корытындыгакелд].Т.Гоббс адамнын табиги кушш онын азаматтык когамнантыс жагдайы деп бшед!, мунда мемлекетпк уйым, жеке м е т ш кболмайды жене бул жагдай «б эр ж щ 6epiHe карсы согысыдейтшнен баска ештене де емес». «Одан epi, —деп ойын сабактайдыГоббс, —ез табигаты санасын сер тлткен барлык адамдарездершщ жагдайынын соншалыкты тезпстз eKeHiH TyciHin,бул касыретп жене суркия куйден шыгуга умтылады. BipaKбул умтылыс, егер олар ездершщ келю1м!мен барлык кукынанбас тарткан жагдайда гана, нетижел* болады». Жеке адамдар(индивидтер) когамдык кел^м-шарт жасап, мемлекеткеекшеттисгерд] 6epin, оган езш щ epKiH багындырады. Мемле-3—460 33

кегли б и л т гана адамнын табиги зандарда KepiHic тапканакылга конымды табигатын жузеге асыра алады. Азаматтык,зандар табиги болуга, 6 ip a K олар басшынын беделл менмемлекеттщ куцнмен ныгайтылуга тшс. Гоббс ушш мемлекетаса багалы кундылык, оган кол сугуга ещюмнщ кукыгы жок,.Булай болмаган жагдайда когам езшщ баягы табиги кушнетусер едг. Мемлекетпк бшйк кушп, орталыктандырылган болугатшс. «Билжт! белу — оны куйрету деген сез, ейткен!белшген бшпк езара 6ipiH-6ipi жояды». Эцпме мемлекеттщкандай Typi жэне нысаны женшде болса да, бшпк тэуелаз,абсолюта жэне шеказ болуы керек. Гоббс билжтщ бук1лм1ндетш 6 ip -a K кагидамен айкындады: «Халыктын игшп — енжогары зан».Гоббстын абсолюта жэне шеказ билж женшдеп талабынTepicrefl отырып, Дж. Локк мемлекеттщ мэнш баскаша тургыдаTyciHyfli усынады. Ол ушш адамдардын табиги куш — бул гоббстык«6epiH in бэрше карсы согысы» емес, мeншiккeнепзделген epKiH, тен жэне езара тэуелаз катынастардынжиынтык KepiHici. Бул табиги кукыктарды сешмд! камтамасызету максатында адамдар когамдык кел1ам-шарт жасайды,саяси кауымдастыкты калыптастыруга, мемлекетп куругакелюедк Гоббс бойынша, адамдар мемлекетп кура отырып, оганездершщ барлык кукыктарын берсе, ал Локк адамдар мемлекеткеекшетактердщ, билiктiн келемш мейшнше дэл елшеп,аса сарандыкпен деуге болады, беру керек дейдк Мемлекет езшорнаткан адамдардан басты максатка — менипюп коргау менжузеге асыруды камтамасыз етуге билж кандай мелшердекажет болса, соншалыкты алады.Локк зан мен зандылыкка улкен yMiT артгы. Онын устшезан — бул зан шыгарушы органнан бершген кез келген нускауталапемес, акылды тсршшк иесше e3iHin муддесше сэйкескелепн жэне ортак игшкке кызмет ететш ic-ерекетпен айналысудыкоре ететш aKTi гана. Занга м!ндетп турде турактылыкжэне узак колданыс тэн болуга тшс. Ешюм, ешкандай органзанга багынудан тыс кала алмайды. Локк халык егемендтнщулы идеясын непздедк Мемлекеттеп Жогары бил1к neci ГоббстагыдайyKiMeT емес, улт. Егер уюмет колданыстагы кукыккакарсы эрекет етсе, занды аякасты етсе, онда камтуындагы халыктынук1метпен кел!амд1 бузуга, жене 63iH-e3i коргаукукыгын пайдалана отырып, куш колдану революциясынакетер1луге хакысы бар.34

Локк когамнын басты максатына жету жэне бостандыктэрпбш сактап калу ушш мемлекетпк билж еюлетпктершщарасы айкын белг1ленуге (билжтерд1 белу идеясы) тшс деп санайды.Зандарды кабылдау кукыгына (зан шыгару кукыгы)буюл улттык еюлетп мекемеа — парламент ие болуы керек.Зандарды жузеге асыру кузыры (аткарушы билж) монархка,министрлер кабинетше жуктеледк Олардын iciH сот, эскерижэне федералдык билж, ягни шетелдж мемлекеттермен катынастарсаласы журпзедК Локк калыпты баскару курылымынжекелеген бёлжтердщ тепе-тендш ретшде, орнауы мумкшдеспотизмнщ алдын алу ушш занмен бектлген тежемелж пентенгермелжтщ жуйеа ретшде Kepcerri. Локктын бул ijiiMi XVIIгасырда дуниеге келген буржуазиялык конституциализмкагидасына жэне анагурлым басымдау либерализм кагидасынанепз болды. Бул идеяларды француз агартушылары — идеялык-мэденикозгалыс — улы Француз буржуазиялык революциянык13ашарлары устанып, дамытты.Шарль Луи Монтескье ( 1689—1775) француз агартушылыккозгалысынын бастауында турды. Ол абсолютнк Францияныкдеспотизмш ымырасыз эшкереледк Монтескье езшщ «Зандардынмэж туралы» аггы белгш енбепнде мемлекеттщ даму зандылыгын,саясаттын тарихи, географиялык. жэне экономикалыксиякты объективпк непздерш керсетуге тырысты. Олep6ip халыктын имандылык болмысы, зандардын сипаты географиялык.ортага: ауа райына, топыракка, жер бедерше, аумактыкулкен-юшшгше байланысты болады деп санады. Онынзандардын экономикага байланысты екенд1;п женГнде: «Зандарэр турл1 халыктардын кункерк: магынасын табу ед1стер1мен1 аса тыгыз байланысты болады», — деп керемет тапкырлыкпень айткан едьМонтескье баскарудын нысандарына, билж ётушйГердщсанына байланысты болатын уш билж нускасынын: республиканын,монархиянын жене деспотиянык 6ip-6ipiH eH езгешелжтершеерекше kbhui белдг. Ол деспотияга мейлшше Tepicкезкараста болды. Монархия саяси epKiHniKTi камтамасыз етедьЕркшдж зан тыйым салмаганнын бэрш icrey деген сез.Ерюндж пен кайырымдылык республикада да бар, Монтескьереспубликаны демократиялык жэне аристократиялык деп еютурге беледг Монтескье мемлекеттщ нысаны аумактынкелемше байланысты болады деп тужырым жасайды. Онынпайымлауынша, шагын мемлекеттер — республика, орташа35

шамадагы мемлекеттер - монархия, улкен аумакты алып жатканмемлекеттер деспотия жолдарымен баскарылуга тшс. B ipaKол федералдык жолмен уйымдастырылган ретге улкен аумактада республикалар куруга болатынын жокка шыгармайды.Монтескье саяси мураты конституциялык монархия болды.Монтескье бишкп белу идеясын тутас теорияга айналдырады.Белудщ максаты мемлекет пен азаматтардын арасындагы езаракарым-катынасты нагыз реттеуиш ретшдеп зандылык принциniH, саяси ерк1нд1кт1жене кукыкты камтамасыз ету болып табылады.Сонымен катар Монтескье мемлекетпк бшйк эр турл!саяси куштер арасында белшуге тшс деп санады. Монтескьенщидеялары Улы Француз революциясынын барысында кабылданганкужаттарда K ep iH ic тапты. Айталык, мысалы, 1789 жылыкабылданган адам мен азамат кукыкгарынын Декларациясындабылай делщген: «К,укыктарды пайдалану камтамасыз етишегенжэне бшйктердщ белшу1 журпзьлмеген когамнын конституциясыболмайды».Мемлекет пен кукыкка катысты анагурлым батыл кезкарастыусак буржуазиянын, калык халык букарасынын идеологыЖан-Жак Руссо (1712—1788) усынды. Руссо барлык адам тенболатын адамзатгын табиги ахуалы туралы кезкараска косылады,6ipaK Гоббстен айырмашылыгы: ол бул табиги ахуалдыалтын гасыр деп атайды. Жеке менипк жене элеуметпктенс1зд1к бул кезде болган жок- Руссо жеке менцик пен когамдыккелЫм-шарт непзшде пайда болган когамнын i3iHuie-aKкурылган мемлекеттщ арасындагы езгешел1кт1 айкын керсеттберд!. Бул табиги ахуалга тенс1зд1ктщ eKi сатысы сэйкес келедк6ipiHiuici — бул жеке менипк кукыгынаь/ туындайтын мулжтецЫздш, екшии сатысында мемлекетпк бшпк экономикалыктеназшкт! саяси тенс1зд1кке дейш ушыктырды.Адам когамдагы баска адамдармен 6ipire отырып, 63iHinтабиги кукыктарын жогалтпайтындай жэне ерющйкп сактапкала алатындай саяси курылысты калай табуга болады?? Булсуракка Руссо езшщ халык егемендт туралы шмвде жауапбердк Бул идея бурында белпаз болган ед1. Руссо халык билiri— бул бшпк жеке тулганын колына бер!лмейтш ужымдык курылым:бул жалпыньщ ерк!мен жузеге асырылатын бшпк, олбелшбейд! деп тужырым жасай келш, бул идеяны одан epi дамытты.Руссо Монтескьенщ халык екшдт идеясын да сынайды.Ол бул идеяга балама ретшде тура халык билт идеясынусынады. Жалпынын еркш еквдер б1лд1ре алмайды. Зандар —36

Iжалпынын еркшщ KepiHici, оларды халыктын e3i лкелей колдаугатию. BipaK улкен аумакты елдерде калай болганда да халыкeкiлдiгiнiн болатынын айта кел т, Руссо 6epi 6ip депутаттар— халыктын кызметкерлер1 жэне олардын каулылары халыкреферендуммен бекпхеннен кейш гана занга айналады депатап кврсетт1.Руссо саяси кукыктар мен бостандыктарды мемлекетпккурылыс кана емес, ен алдымен шектен шыккан мул1К тенсгздМжокка шыгара алады деп санады. Сондыктан занды TencisfliKTiтолык келемшде непздеумен катар, ол белгш 6ip денгейде icжуз!ндеп тещцкп мойындауга шакырды; сейте тура, Руссо толыкмул1кт1к тенд1кт1 орындалмайтын арман деп санады жэнежеке мениикке карсы курескен жок. Руссо халыктын ешк1майыра алмайтын тиранга (озбыр билеуmire) карсы шыгу, революцияжасау кукыгы туралы ете кеп жэне аса куштарлыкпенжазды. Руссонын жалынды демократизм! оны француз революциясынонын ен бигк сатысына — якобиндгк диктатурагажеткЬген куштердщ 6ipereft тулгасына айналдырды.Улы Француз революциясы букгл Европанын елеуметпксаясижэне рухани ахуалына улкен ыкпал eTTi. Ол 9p6ip елдщкапиталист дамуга байланысты туындаган ез проблемаларынсырт ка шыгарды.X V II гасырдын соны X IX гасыр басындагы Европанын6ipaiaMa келел] ой иeлepi бул жолдын м энш зерделеп,Tycinaipyre тырысты. Бул уакыт элемге адамзат акыл-ойынынкайталанбас гажайып улпсш сыйлаган HeMicTiH классикалыкфилософиясынын толысып, танымал болган шагы ед!. Философиясаясат мэселесш де айналып еткен жок.Кенигсберг университетшщ философия профессоры ИммануилКант (1724—1804) Германияда алгашкылардын 6ipi болыплиберализмнщ —буржуазиянын идеялык багдарламасынжуйел! турде непздеуге KipicTi. Кант кезкарасынын туп бастауы—epiK автономиясы деп аталатын кагида, ягни бул ep6ipадам аса бм к ар-намыстын, абсолютп кундылыктын иеа дегенге саяды.Адам — имандылык сананын субъектю!; Онын акыл-ойы«катан императив шенбер1нде e3i ушш езшщ акылга конымдытэрпбш ез колымен жасайды. Индивид — езше e3i кожа». Мемлекетжалпыга б!рдей мшдетгшк сипат беретш кукыктынтупюмаксаты —жеке тулгага ол езш ойдагыдай керсете алатындайелеуметпк кенюпктщ болуына сешмд! кеп1лд!к беру.37

Канттын мемлекеттщ шыгуы женшдеп пайымдауы Руссога,онын когамдык келю1м теориясына жакын. Билктердщ белуидеяларын дамыта отырып, ол Локк пен Монтескье сияктызан шыгарушы жэне аткарушы бшйктерд1 белумен ганашектелмейд1, оган ушшиш бил1кт! — сот бшнгш косады (аталганавторлар сотты аткарушы бшпк нысаны ретшде карастырганболатын). Канттын n iK ip i бойынша, бул уш бшиктщмэртебелк кузырлары жэне олардын езара кел1с1мд! кызметeTyi деспотизмнщ жолын кесед1. Жэне халыктын берекел1eMipcypyiH e кешлдж бередьКант сырткы саясат мэселесше ерекше кещл белдь 1795жылы ол езшщ «Мэнгшк бтм ге барар жол» деген тамашаесиетнамасын жазды, бул енбек каз1р де 63iHin кекейтестшкжэне акылмандык мэнш жойган жок. Кант дуниенщ ахуалытабиги ахуал емес деп жазды. Бул ахуал орнатылуга r a ic . Олсэйтш мемлекеттер арасындагы мэнгшк б т м туралы шарттынкандай баптардан туратынын алдын ала керсетедь Солардыншннде, мысалы, мынадай баптар бар: Б1рде 6ip б т м шартыегер онын жасалуы кезшде болашак согыстын Heri3i купиятурде сакталган болса, онда ол б т м шарты деп саналмайды.«Bipfle-6ip дербес мемлекетп баска мемлекет сатып алуга THicTiемес», «Туракты армия уакытете жойылугатшс», «Мемлекетпккарыздар сырткы саяси icTep ymiH пайдаланылмауга ic...»жэне т.б.Кант халыкаралык кукык идеясын езшше туащпредг Олкептеген 6 i p - 6 ip iH e тэуелаз керлп мемлекеттер белек e M ipc y p y i керек деп санайды. Бул баскаларга устемд1к ететш жэнежалпыга б1рдей монархияга алып баратын мемлекеттердщ 6 ipтутас державага 6 i p ir y iH e Караганда жаксы, ейткеш баскарусаласынын аясы кенеюше байланысты зандар барган сайынезш щ кушш жоя тусед1 жэне катыгез деспотизм 1згшкескшдерш жойып, акыр тубшде анархияга айналады.Мемлекет пен кукык мэселелер1 Гегельдщ ( 1770—1831)удайы кызыгушылыгын тугызды. Бул меселелер онын философиялыкдуние бейнесшщ ажырамас белшегше айналды.Гегельдщ «Саяси шыгармалар» деп аталатын туындысы тутаскешенд! дуние, ал атакты «Кукык философиясында» мемлекетпен кукык. туралы шм анагурлым тутас жэне жуйел! турде баяндалган.Бул объектива рухтын толык ашылуыньщ аса к у рдел iKepiH ici, онын KepiHyi, абсолютпк рухтын да, философиядабейнеленетш кукык болып табылады. Гегель жазгандай, кукык38

IIфилософиясы «мемлекетпн болуга тшс нобайын ку расты руемес, мемлекетп iurreft акылга конымды нерсе бейнесшдекерсетуге ерекет жасау болып табылады».Гегельге дейш кептеген ойшылдар «азаматтык ахуал», азаматтыккогам деген угымдарды ез ойларына аркау еткен, 6ipaKГегель гана сонгы угымга жан-жакты тусшнс бердк Гегель азаматтыккогам мен саяси мемлекетп бел in карастырады. Азаматтыккогам отбасы мен мемлекет арасындагы ахуал болыптабылады. Онын курылымында уш сословиеден: 1) субстанииялыктардан(жер иеленуинлер —дворяндар мен шаруалар);2) енеркестиллерден (фабриканттар, саудагерлер, кесткерлер);3) жалпыга б1рдейлерден (шенеун истер) ту рады. Азаматтыккогамда мшдетп турде тутынымдар жуйеа, сот эд м ш ттнжузеге асуы, полиция жене корпорация болады. 0p6ip индивидмунда езшен-ез! кундылык, б]рак сонымен катар онынайналасындагылармен байланысы болмаса, ол тукке де турмайды.Гегель ушш саяси мурат — конституциялык монархия, олбшиктердш зан шыгарушы, yKiMeTTiK жене патша б и л т болыпбeлiнyiнe непздеген. Ол монарх кузырынын сипатынтуаншре кeлiп, ipгeлi конституциялык монархияда мемлекетпкic T in бук1л объективлк тустары занмен белпленед!, ал монархкаоган езшщ «Мен мынаны калаймын* дейтш субъектив^ктужырымын косу гана калады. Уюметпк бшйк — бул айрыкшасалалар мен жекелеген жагдайларды жалпыга 61рдей ететшбил iK. Зан шыгарушы бшйк жалпыга б1рдей жагдайларды аныктап,занмен белплейдкГегельдщ саяси uiiMi саяси-кукыктык ойдын. одан epi дамуынаулкен ыкпал erri. Бук1л X IX гасыр шшде гегелышлджкатегорияларында немесе онын iлiмiн сынау барысында кептегенкогамдык-саяси агымдар калыптасты.X IX гасырдын 6ipiHiui жартысында Батые Европадагыкапиталиста еркениет езшщ саяси жуйесш калыптастырудыодан epi жалгастырды. Кабылданган кодекстер мен конституцияларкукыктар мен бостандыктардын ©Mip cypyiH ныгайтты.Буржуазиялык партиялардын кызметше кен epic ашылды. Саясиешлегп институттардын курылуына байланысты ©кглетпмемлекет (конституциялык монархия, республика) пайда болды.Либерализм буржуазиялык саяси-кукыктык идеологиянынбасты багытына айналды. Танымдык-методологиялык тужырымдамалардажана ypAicrep керше бастады. Осы кезде позитивизмсиякты философиянын аса ыкпалды багыты пайда бол-39

ды, ол мемлекеттщ мэнш (Гегель) танудан бас тартты жэне кезкелген гылымды кубылыстардын 6ip мэнш катар eMip суруш(статистика) жэне 6ip 1здшк (динамика) кушн гана сипаттауретшде тануга шакырды.Позитивизмнщ непзш салушы — француз ойшылы, философжэне элеуметтанушы Огюст Конт (1798—1857). Ол Сен-Симоннын хатшысы жэне шэк1рт1болды, 6ipaK устазыньщсоциалиста идеяларына косылган жок. Конт позитивтк методологиянепзшде гылымдарды ж1ктеу жолдарын жасады.Жктеудщ непзп белжтерш курделшк децгейшщ ecyiHe карайорналастырылган «жалпы немесе абстракты, теориялыкгылымдар»математика, астрономия, физика, химия, биологияжэне, ен сонында, элеуметпк физика немесе елеуметтану(терминш енпзген О. Конт) курайды. Элеуметтану езше эртурл1бшм салаларын, соныц imiHfle саясат, мемлекет, экономикажэне мораль туралы бшмдерд1камтиды. Накты саясатты зерттеуменколданбалы гылым — позитивтж саясат айналысады.Конттын niKipiHme, гылымнын мшдетк «Болжам жасау ушшбшу жэне нендей 6ip icTi icTey ушш болжай бглу».Конт когамнын, онын экономикалык жэне элеуметпк-саясиGMipiHin дамуын сананын жет1лу эволюциясымен, дуниен1танудагы басты уш кезкарастын: 1) теологиялык (дши ijiim);2) метафизикалык; 3) позитивтк (гылыми) дуние танымнын алмасуыменбайланыстырады. YiiriHiui саты — Конт бойынша,Ka3ipri дуние — енеркэсш дэу1ршщ еркендеуи Оган 63iHinэлеуметпк-саяси жуйес1 — «социократия» сэйкес келедьСоциократияда таптар эулет1 устемдж етедь Материалдыкбайлык «патрициатгардын» (жер иеленушшердщ, фабриканттардьщ,саудагерлердщ, банк иелершщ) колына шогырланады.Банк иелер1экономиканы баскарып кдна коймайды, олардынколына саяси бил1к те берщедг. Рухани билж философпозитивистердщжене баска да галымдардын колында болады.Олар билеуии-банкирлерге кенес беред1жэне жас урпактытэрбиелеумен айналысады. Жумысшылар («саннын бытыранкыкуш1н») багынышты орынды иеленед1.Конт социократиянын непзп занын былай тужырымдады:«Махаббат принцип ретшде, тэртш непздеме ретшде» танылуыкерек. Осындай ахуал ынтымактастыкты камтамасыз етедККонт езшщ ынтымактастык теориясынын аркасында саясигылымда елеул1i3 калдырды. Конт бойынша, ынтымактастыктутас нэрсе жене онын бел1ктер1 ретшдеп «саяси ассоциация-j40

нын» уйлесздии б|рл1пнен, эр турзй таптардын келаамдершенкершедь Ынтымактастыктык жогалуы когам мен мемлекеттщкуйреушё экеп соктырады.Конттын социократияга катысты баска да кэзкарастары еззамандастарынан да, кейшп зерттеуиилерден де колдау таппады.Бул ен алдымен Конттын жеке адамнын кукыктары менбостандыктарын мойындамауына катысты. Булардын орнынаол «элеуметпк мшдет* дёйтш угымдарды енпзд1. Мысалы,Конттын niKipiHuie, жеке меншж — бул мждет, парыз емес.кукык, кажетп элеуметпк мшдет.Агылшын философы Герберт Спенсердщ (1820—1903)мемлекеттщ органикалык теориясы кен тарады. Оньщ шм{мемлекетт! биологиялык организммен уксастыруга непзделдймемлекет («саяси агрегат*, «саяси когам*) туылады, кебейед1,картаяды жэне еДёда. Организмдеп сиякты мемлекетте дебелгш 6ip кызмет аткаратын езшщ органдары болады. Устемтап —сырткы (корганыс, шабуыл жасау), кулдар табы iuuki (тамакенгмдерй) ёндгру буюл когам ём1рш колдау) м1ндеттерд1орындайды; уймет аппараты реттеуил жуйе болып табыладыжэне Tipi дененщ нерв-булшык ет аппараты сиякты кызметаткарады. Спенсер мемлекет дамуынын exi сатысын жэнетжсшше онын ек$ турш бел in керсетедг Олар: 1) карапайымнемесе ескери, тагылык; 2) жогары жене индустриалдык.Йемлекетгщ карапайым туршщ айналысатын басты ici —согыс—онын §уйл курылымын белплейдк деспоттыкоргандар;«YKiMeiriH ж т кез1»; эскери м1ндетп орындауга мэжбур ету;шатырлык Teprin; §|т1кт1 юке асы руда теменнен жогарыгадейТы буйрык беру ёд>с1н колдану; мемлекеттщ жеке адамдытолыктай басып-жаншуы. Мемлекет жаппай эскери уйым болыптабылады. Мундагы эскер —бул жаппай эскерге алынганенбекке жарамды халык, ал халык — уйлёрнё босатылганэскер.Мемлекеттщ индустриалдык Typi бейбйтшшкке, бостандыкка,тенджке, epiKTi жолмен жасалган кел1с1мге жэне кооперацияганепзделедк Мунда жеке адам Heri3ri бастау, ал мемлекет— туынды курал гана.Людвиг Гумплович ( 1838—1909) —Австриянын мемлекетпккукык профессоры, ал 1895 жылдан бастап Париждеп Халыкаралыксаясаттану институтынын вице-президент!, ол мемлекеттеориясын жасады, бул теория бойынша, саяси бшпкпншыгуы жэне басты Heri3i баскыншылык, зорлык-зомбылык,41

кулдыкта устау болып табылады. Оньщ теориясы саяси ойдьщтарихына куштеу теориясы ретшде ендкГасырлар тогысындагы тулгалы ойшылдардын 6ipi HeMicэлеуметтанушысы Макс Вебер (1864—1920) болды. БатыстаоныКарл Маркст1н буржуазиялык улы repicTeyuiici, «БуржуазиянынMapKci» деп жи1атайды. Веберлж елеуметтанудын методологиялыкпринциптер1,оленпзген «мшазтип (адами нуска)»,«элеуметпк ic-эрекет» сиякты категориялар гылымнын дамуынаулкен ыкпал erri.Вебер тутастай алганда ешкандай да когам, кандай да ужымдастыкнысандары ic-эрекетгер субъектшер1 ретшде каралмаугаTHic, мундай субъектшер жекелеген индивидтер гана бола аладыдеп санады. Индивид ic-эрекетшщ себептерш рационализм,дэстур, кецш-куй есерлер! аркылы тусшу элеуметтанудын бастымшдет1, бул Вебер соз еткен «элеуметпк ic-эрекет» категориясыболып табылады. Вебер будан ез енбектершщ басты такырыбынтабады, ягни батыс еркениетшщ тагдыры ретп-ще,туптеп келгенде, осы замангы буюл адамзат баласынын тагдырыретшде парасаттандыру (рационализациялау) проблемасынкетередь Мысалы, Вебер капитализм дамуыныц Heri3ri жэнебасты ce6e6i, онын шаруашылык этикасымен коса алганда протестантизмдеп санайды.Веберлк билж элеуметтануы да, занды устемдк ету турлер1,ягни онын саяси гылымга коскан елеул1 улеа болып табылатынбшйк туралы LniMi онын елеуметтж ic-эрекет категориясыментыгыз байланысты болды. «Устемдж ету» — деп жаздыВебер, — белгш 6ip буйрыкка багынуды керу мумкшдтне иеболу болып табылады». «Багыну себептер1» непзшде Веберустемдж етудщ таза уш турш керсетедкУстемдж етудщ б i рi нuj i T y p i — занды устемдж. Мудцегекатысты кезкарастар ымырашылдыкка себепип болады. Билжетудщ мундай T y p i не осы замангы европалык мемлекеттержатады, булар жеке тулгаларга емес, занга багынады. Зандымемлекетпн сипаты жагынан ен таза T yp i бюрократия болыптабылады. Устемдж етудщ екший T y p i — дестурл1бил1к, олбелгш 6 ip ic-ерекетке катысты енегелшк пен едет-гурыптарганепзделедк Буган патриархарлык билж мысал бола алады.Y iu iH iiji T yp i «харизматикалык устемдж» болып табылады. Харизмагрекше «жаратушынын сыйы » деген угымды беред|,индивидтщ оны баска адамдардан ерекше e T in керсететш6 ip e re ft кабшетк Наполеон, Иса пайгамбар жене Шынгысханосындай касиетке ие тулгалар.

Вебер харизманы дэстурл1 когамдардын курылымын езгерjте алатын «улы революциялык куш» ретшде карайлы.Батыста, 6ipiHiui кезекте ГФР-де 70-жылдардан бастап Ве-| берге деген кызыгушылыктык курт артканы, веберлгк кайта| ерлеу байкалады. Ол жана идеялардын жаршысы, соныменI катар X X гасырдагы элеуметтану мен саясаттану гылымдарыiнын кернекн тулгасы ретшде каралып жур.XX гасырдагы шетедшк саясаттануПКаз1рп замангы саясаттану, сеулет енершщ туындысыменI салыстырып айтар болсак, аса куатты тарихи {ргетаска тургызылгансан кырлы жэне курдел! f имарат болып табылады. Ба-I тыс саясаттануын зерттеудщ кептеген жолдары бар, мысалы,оны елдер бойынша зерттеуге болады. АКШ-тын, Франциянын,ГФР-Д1Н саяси и>1лымынын дамуы жене онын Ka3ipriI жагдайы терен зерттелшдь Мысалы, Р.Даль, Г.Лассуэл, М.Дю-| верже сиякты ipi саясаттанушылардын гылыми шыгармашы-I лыгы зерттелуде^4>угшп танда проблемалык зерттеулер ен нетижел! багыт-1 тардын 6ipi болып табылады. Эр турл1 проблема, мысалы,I билжтер, лидерлш, саяси терпптер, партиялык жуйелер зерт-I телуде.) Сонддй-ак ipi саяси багыттарга, агымдарга, мектептергежене теорияларга катысты зерттеулер де жем'ютк Саясижуйелермен катар когамнын елеуметпк непздер! саясаттану-I дын аса манызды менше айналып отыр.П^аз!рп замандагыI мемлекетпк-монополиялык капитализм елеуметпк реттеудщI дамуы мен сипатталадыуТаптардын карама-карсылыгы женш-I деп ашылыстарды елдекашан белсеши мемлекетпк саясатI непзшде баскарылып отыратын елеуметпк ынтымактастыкL ауыстырды, жанжалдар жойылган жок, 6ipaK олар реттелшI отырады.'Бул жана урщстердщ кепш шп X X гасырдын 6ipiHmi жар-I тысында Француз зерттеушю Л.Дюгидш (1855—1928) ынты-I мактастык деп аталатын шмшде баяндалды, бул ш мI кептеген колдаушыларын тапты. Л.Дюги белгш француз елеу-I меттанушылары О.Конт пен Э.Дюркгейм идеяларына суйендкI Онын теориясындагы когамдагы адамдарды 6ipiKTipeTiH бай-I ланыс кез! олардын арасындагы ынтымактастык немесе езараI 6i p-6i pi не теуелдШк болып табылады. 0p6ip тап езжщI мшдетш, e3iHiH кызметш орындайдыуКонттан кейш Дюги

кукыктар мен бостандыктар угымын Mi идет, борыш категорияларыменалмастырды. Ол жеке M eHiuiKTi жалпы иплжмудделер! ушш жузеге асырылатын элеуметпк Mi идет ретждекерсетп.Щюги халык; егемендт теориясын сынап, оган жана саясижуйе ретшдеп езшщ «синдикалдык феодализм» дейтш теориясынкарсы койдыу Жеке адамдардын жалпыга б1рдей сайлаукукыгын партиялардын жэне ен алдымен кесттж одактардын1штей улестж ек1летгер1мен алмастыруды усынды. К,огам Kocinсалалары бойынша синдикатгарга топтастырылуга тшс, ал олараталган штей екигеттерд! жузеге асырады. Синдикатгарды федерацияга6ipiKTipy саяси бшиктщ орталыксыздануына, ыдырауына,саяси плюрализмге алып келедьЫнтымактасу LniMi корпоративизм теорияларында жалгасынтауып, одан dpi дамытылды/дюги теориялары жуйесжщ жиынтыгыболып табылатын корпоративизм 60-жылдары осы замангыэлиталык сипаттагы батыс когамдарына непзделгентутас багыт ретжде калыптасты. Корпоративизм саяси жэнемемлекетпк элита еюлдерщщ жэне б1рнеше ен ыкпалды элитакесемдержщ катысуымен когамдык саясатты жасауга арналганинституттардьщ жуйеа ретжде караладь^ Бул, эдетте,бизнес пен кестодактар элиталарына катысты. Мемлекет —бизнес — кестодактар турждеп бекем уш бурыш калыптасады.Корпоративизм теорияшыларыньщ niKipiHiue, ол ен алдыменелеуметпк-экономикалык саясатты жасау женждеп монополиялыккукыкка ие болады. Мемлекетпк элита жогарыеюлеттшктерге ие устемдж ету mi топ болып табылады. Бизнеспен кэстодактар элиталары — багынышты элиталар, 6ipaKолар мемлекет жасайтын Kefi6ip шектеулердж орнына ез корпорациясыньщбарлык мушелержщ муддесж бвд1ретж монооолиялыккукыкка ие болады.' Корпоративизм эр елде ертурл1 сипатта кержеДь Ол АКД1-та Батыс Европага Караганда элс1здеу, ce6e6i мемлекет те, Heri3riкорпорациялык уйымдар — бизнес пен кэстодактар да — соншалыктыорталыктандырыл маган жэне 6epiH б1рдей камтымайды.Улыбританияда, Швецияда, Норвегияда , ГФР, Австрияда,Нидерландыда жэне Швейцарияда бизнес пен кэсшодактардынемлдер! улттык денгейде экономикалык саясаттьщ жалакымелшерж аныктау, жумыс аптасынын узактыгы, кэстодактардьщбаскаруга катынасуы сиякты манызды мэселелержб4рлесж шешед1|44

Корпоративизмом теорияшылары корпоративизм мен демократиянынаракатынасы туралы елеул1 меселеш кояды. Оларплюралистж демократия жене элитаризм теориясынынек1лдер1мен 61рлесуд1 кездейдк Демократия теориясы —шетелдж саясатганудагы ен кен тараган теориялардын 6ipi.Ce6e6i Батыста саяси жуйен!, азаматтардын кукыктары менмшдеттерш уйымдастыру жене олардын ж ум ы с icT e yпринциптер1 непз1не либералдык демократиянын жалпы теориялыккагидалары алынган. Саяси теориялардын м1ндет1 —демократиянын калай ерекет ететш ш туаширу.ГПлюралиспк демократия немесе саяси плюрализм теориясынынжетекш! еюлдер1 б е л гш саясаттанушылар Г.Ласки,М.Дюверже, Р.Дарендорф, Р.Даль болып табылады. Бул теориябойынша, когамдагы ep6ip элеуметтис ж\к (страта) езш inмудделерш корсету, бшдфу жене жузеге асыру ym iH T n icri«муддел1 топтарды* немесе «кысым керсету топтарын*:кэсшкерлердщ ассоциациясын, кэсiподактарды , д ш и пацифи с т , медени жене баска да уйымдар курадьи Демократиялыккогамда мундай топтар е з д е р ж щ мудделерш еркшб1лд!ред1, букаралык акпарат куралдарын пайдалана отырып,саяси eMipre ашык ат салысады, когамдык п1к!рд1 калыптастырады.Осындай жагдайларда саяси шеш^мдер кабылдау езараб1рлест ic-кимыл жасаудын, «еркш ойыннын» нэтижеЫ болыптабылады, мунда эр турл1 топтар б эсекеЫ , саяси бшпкуюметпк жэне ушметпк емес мекемелер арасында болшедк.Мемлекеттщ улесше эр турл-i топтардын мудделерш келклчру,бэсекелесуш! топтар арасында бейгарап Tepeuii болу рол1 тиедк’Элиталар теориясы халыктын мемлекегп баскаруга жаппайкатысу мумкшдтне кумэн келт1ред1. Онын непзш салушыларитальян саясаттанушылары Г.М оска (1856—1941) женеВ.Парето (1848—1923) болды. Бул теорияга сэйкес саясат карама-карсы«ею таптын»: билеуий азшылыктын (элита) жэнебилисп орындаушы кепшшктщ (халыктын) курес орны болыптабылады/^литанын барлык кезде саны аз, колына саясибил-iicri шогырландырады, еюмшшк» эскери, дши, экономикалык,моральдык басшылыкты жузеге асырадьу Г.Моска демократияныутопия, сагым деп саналы. В.Парето (гылымга «элита*терминш енпзген де осы болатын) саяси eMip элиталардынKypeci мен кезектесу1, алмасуы деп санадьу О нынniKiptHiue, когамды барлык кезде элита бас ка рад ыу

г .Р.Михельс ( 1876—1936) элита тужырымдамасын саяси партиялардызерттеуге колданды. Онын тужырымдауында, барлык,партиялар уранга айналдыратын демократия олигархияга алыпкелед1. Бул — «олигархиянын тем1р заны» деп аталатын кез келгенуйымнын даму зандылыгц]Партиянын жай мушелер1 (букара) баскаруга кабклетазжэне олар баскару iciHe езшщ басшыларын усынады. Басшыларкатардагы мушелерден алыстайды, аппарат езшдж менгеие болады.ПБугшп танда саясатганудын ен ыкпалды багыттарынын 6ipi— неоэлитизм. Онын егалдер1 Г.Лассуэл, Дж. Сартори, Т.Дэй,Х.Зиглер, Г.Моска мен В.Паретонын кезкарастарына косылаотырып, бостандыктар мен шгершеушшкп камтамасыз етуушш элита кажет деп санайдыЛШын мен1нде, халык билтнорнатуга жасалган ерекет атаулынын 6epi сетазджке ушырады,бул суренс13бил1кке, демагогияга жене акыр сонында диктатурагаалып келедк Демек, когамды 61л1кт1элита баскаругатшс. Элитаризмд1плюралист1к демократия элементтер1мен алмастыру«плюралиста элитизм», «демократиялык элитизм»тужырымдамалары болып табылады. Олардын непзп кагидаларытемендепдей.K,a3ipri замангы капиталиста когамда 6 ip емес, б1рнешеэлита ерекет етед1. Элиталар арасында epKin бесеке жузеге асырылады.Элиталарды жалпыга б1рдей сайлау кукыктарынынкемёпмен халык букарасы бакылайды. Азаматтар элиталардын6ipiH e ыкылас б1лд1редь Барлык адамдар уш1н элитага жолашык. Демек, Ka3ipri замангы демократия — элиталардын демократиялыкбаскаруынан баска ештене де емесГг.Дай менХ.Зиглер бейнелеп айткандай: «Демократия — халык бшпп, алдемократияны сактау элиталарга жуктелген». Демократия керегарлыгыда осында жатыр: «халыктын б и л т жан сактау»ушш элиталар акылмен билж жург1зуге THicJДемократиянын плюралистж теориясы бО:-70-жылдары негурлымыкпалды болды жене ол саясаттанушылардын басымкепш1л1пне, сондай-ак Батыстын калын журтшылыгынынколдауына ие болды. К,аз1р бул теория дагдарыска ушырапотыр. Енд1жетекшшж мертебес1не демократиянын элитарлыктеориясы усынылуда. Билеуш1топтардын неоконсервативтжсаясаты енбекш1лер букарасынын хал-ахуалын ебден нашарлатты,плюралистерд1н ep6ip елеуметт1к топ ездерш щмудделерш коргай алады деген киялын куйретть46

^Американ экономис1Jl.Typoy «кой да аман, каскыр да ток*болатын да и саясатты жузеге асыру мумкш емес екенш атапKepcerri. Шын меншде, плюралистердщ оздерг де еши барлыкманызды шеишмдерге, саяси процеске букара кеншен катысуыкерек дейтш непздемеге карамастан, топтар немесе партияларкэсемдерш щ катысуымен кабылдануга Tnic деген мэсележешнде элиташылармен келю п отыратын болды^Элитаризм кеп жагынан корпоративизммен у н д ест жатты,ол барлык корпорациядагы пэрмеши элитаны бол!*г> керсетеотырып, корпоративизм кагидасын толыктырып, нактылады.Щ емократиянын плюралист!к теориясынын дагдары скаушырауына байланысты оны жактаушылар, олардын арасындаЛипсет, Хантингтон, Дарендорф сиякты кернектг саясаттанушыларбар, элитаризмнш непзп кагидаларын кабылдады]ГБаска 6ip б о л т олардын катарында Р.Даль, Ч.Линдблом бар,плюрализмнен сол га карай ойысып, партисипаторлык демократия(катысу демократиясы) теориясына жакындады^ Бул теориянынтуы астына Батые Европадап»! солшыл жэне либералдыккуштер 6ipiKTi жэне оларды социал-демократтар колдады.Партисипаторлык демократия теориясын жактаушылар негурлымыкпалды бостандыктар мен теншкке жету жолындаKypecTi, кедейлердщ саяси ©Mipre катысуына кен мумкшджтерберуд1 талап e rri, олардын жалпы мэдени жэне б ш м денгейшкетеруге шакырады, букара халык дербес 6 ijiiK T i шеилмдеркабылдауы ушш саяси мэдениетпн непздерш 6Lnin, TyciH yret iiic деп Kopcerri. Партисипаторлык демократияны жактаушылардынniKipi бойынша, K03i ашык букаранын саяси процескекеншен катысуы шеиймдердщ кабылдануына бакылау жасаудыкамтамасыз етед1 жэне саяси ойдын букаралык сипатка ие1 болуына кол жетюзедь Партисипаторлык демократия теорияшыларынынплюралистер мен элитаристерден е з ге ш е л т мынада:олар ani еш жерде демократиялык саяси жуйе калыптаспаган:оны уйымдастыруга апаратын б1рден-бгр жол — саясишеш1мдерд1 кабылдау процесше кдлын букараны тарту деп санайды.K,a3ipri ©штетп демократия жагдайында бул талаптыжузеге асыру ©те киын, ал т е л е й демократиялык билiKTi енпзумум к1н емес. С аясаттануш ы К .М акф ер сон Т1келей ж енеeidneni демократиянын элементтер1 уйлеЫм табатын саясиуйымнын аралас нысанын жасау женшде кызыкты идея усы ­нады. Улкен когамдарда катысу демократиясы «туп Heri3i47

■пкелей демократиядан туратын жэне жогары непздщ 9p6ipденгейшде делегаттар демократиясы болатын пирамидалыкжуйе ретшде уйымдастырылуга тшс» деп санайды ол.Партисипаторлык демократияны жактаушылар ездерЫ нтеорияларын адамдардын саяси процеске жаппай катысуыниндивидтер мен топтардын мшез-кулыктары денгейшде зерттеусиякты куатты непздемеге суйенш жасады,- бул зерттеубихевиорлык багыт шенбершде орындалатын-ды. Саясатгануэлеуметпк-саяси турактылыкка жету жолдарын 1здеу барысындамемлекетпк органдардын, партиялык жуйелер мен конституци ялы к нормалардын ж ум ыс icTeyiH зерттеумен ганашектелш калмай, адамдар кауымдастыктары мен топтарынынтерен байланыстарын да зерттеуге ти к екеж белгш болды.F ылымнын зерделейтш дуниес1 жай гана Tipi адам, онын буюладами касиеттер1 мен ce3iM epeкшeлiктepi, саяси устанымы болугатшс.^50—60-жылдарда АКД1-та «бихевиорлык революция» дейтшагым кен epic алды, ол бихевиоризмнш гылыми багыты менметодологиясынын Heri3iH салган ед|Юсы уакытка дейш саясигылым дэстурл1 жэне жана — бихевиористж багыт болыпeKire белшш келедь Мемлекетпн институттык курылымынзерттейтш дэстурл! саясатганудан бихевиоризмнщ айырмашылыгы:— ол жеке адамдар мен топтарга накты тэж1рибелж (эмпирикалык)талдау жасаумен айналысады/)'Бихевиоризм саясаттын психологиялык жактарына басакешл бел едк] Оган сандык эдютермен зерттеу тэн. Осы тургыдабукаранйн саяси белсендшп жешнде статистикалык зерттеулер,анкеталык сауалнамалар, зертханалык теж1рибелержурпзшедь Бихевиоризм саясаттануды «пенаралык козгалыстын»жол тогысына келт]рш, аралык пэнге айналдырды,ейткеж адамнын мжез-кулкын зерттеумен баска да кептегенгылымдар, мысалы, психология, антропология, елеуметтанужене т.б. айналысады. Ещц саясатгану букаралык козгалыстармен сан кырлы элеуметпк процестерд1 жан-жакты зерттеугеколайлы мумюншктерге ие болды. Бихевиоризм жалпы саясипроцестерд1 салыстыра зерттеу тургысынан алганда компаративт1к(салыстырмалы) саясаттанудын дамуына мол улескосты.Бихевиоризм сан сауалдарга жауап бере отырып, тшсжшекептеген сурактарды да тугызды. К,олданыстан кала бастагандэстурл! саясатганудан кешнп буюл саяси кенкгпктж орнын48

толтыруды кездеген бихевиоризм ic жузшде онын болмашы6ip б е л тн гана камти алды, ягни ол институттардын макроденгеШ (дэстурл! саясаттану пэш) мен жеке адамнын мжезкулкыменбайланысты саясаттану (бихевиоризм пэш) макроденгеж арасындагы айырмашылыктарды айкын ашып керсетуге гана кол жетюздк Бул айырмашылыктардын непзшдеманызды проблемалар жаткан болатын, буган дэстурл! де,бихевиорисгпк те саясаттану кандай да 6ip толык жауап береалмайтын едь Бул, мысалы, мына проблемалар: элеумегпк-саясинысаны бойынша б4рдей институттар неге эр елде эр турл-iэрекет етед* немесе 6ip елдерде кандай да 6ip институттар неге©Mip суруге кaбiлeттi, ал еюнш! елдерде ол неге колдануга жарамсызболады. Бул сурактарга жауап беру мэселеге кешеншкезкарас тургысынан келуд1 талап етедг, ол теория лык жэнетэж1рибел4к зерттеу салаларын 6ipiKTipyre непзделуге тию.Мундай кезкараска американдык саясаттанушы Г.Алмонд50-жылдардын сонында калыптастырган «саяси мэдениет»тужырымдамасы карсы шыкты. 60-жылдарда 6ipKaTap елдердщсаяси мэдениетше арналган 6ipHenie елеул-i енбектер жарыккердь Саяси мэдениет квзкарасы саясагганудын дербес багытыретшде 70—80-жылдарда 6epiK орныкты. Оны жактаушылардынортак квзкарасы ep6ip когамдык-саяси жуйеде жэнеелде ерекше саяси мвдениетпн болуы олардын мойындауынанкершд!, ал саяси мэдениеттен, ез кезепнде, белгш 6ip мазмунмен багыткд ие саяси eMip бей ней KepiHic табады. Саяси мэдениеткандай да 6ip саяси oбъeктiлepдi нысана еткен кешенш —да рал ы к жэне топтык —устанымдардын кешеш ретшде кдрастырылады.Ол ондаган жылдар мен урпактар калыптастыргансаяси дэстурлерден, саясат тэжгрибесшде колданылып жургеннормалардан, идеялардан, тужырымдамалар мен кезкарастардантурады. Жеке адамнын саяси мэдениетшдеп ен маныздынэрсе —онын саяси кезкарасы.Саяси мэдениет кагидасы ауыр сынга ушырады, соган карамастаноган тетеп 6epin, аягына нык турып Kerri. МундаHeri3iHeH елдер мен дэу4рлерде калыптаскан саяси мэдениеттеннускаларын эз!рлеуге, сондай-ак накты саяси мэдениеттерд1танып-бьпудщ тэжipибeлiк манызын керсетуге катысты кенаукымды теориялык 4здешстер жузеге асырылды. Бул орайдаамерикандык саясаттанушылар агылшын-американдыкмэдениеттщ баска мэдениеттерге Караганда аса демократия-4-460 49

50шылдьны жэне артыкшылыгы жоншдеп ездершщ ойларынайтып та улгердкBi3 осы замангы шетелдж саясаттанудын ен ыкпалдыб1рнеше теорияларын гана карастырдык. Нак осы теорняларгакарап гылымньщ басты назарында болып кана коймай, батыскогамынын саяси белсендшгше елеул1 ыкпал еткен квзкарастармен проблемалардын каншалыкты эр алуан болганынкерем1з. Bipfle-6ip теория жеке дара акикатка иел1к ете алмайды.Олардын жуйеленш, 6ipiKTipinreH жиынтыгы гана нактыдуниенщ б1ршама объективт! бейнесш бере алады. 0p6ip теориядагдарыстар мен сэтазджтерден етш, жетютжтерге жетедьсамгау бшктерден кэршедй кейде KepiciHiue де болады.'Методологиялыктургыдан алганда олардын бэр! б1рдей мэнш факторларжуйесш тек адам тургысынан гана карастырган дэстурл1позитивизмнен бастартып, дуниеш адамнын субъективл кезкарасыаркылы зерттеуд! устанады. Адамнын дуниеш TyciHin6uiyiHiH ©3i де езгерд1, 50—60-жылдардагы позитива к технократтыктеория«технологиялык адам» тужырымдамасынын дамуынатуртк1болды/ Ал каз1р технократизмнщ орнын техникалыкдамуды терютеушшер, техникалык жэне экологиялыктущлушшктер басты, TinTi бул технологиялык урей, кубыжыкдэрежесше дейш жетп.1^0сынын 6epi, туптеп келгенде, «биологиялыкадам» дейтш теориянын пайда болуына жагдай тугызды,бул теория жеке адамнын жетшу факторларын «адамнынмэнп, езгермейтш табигаты» деп бшедь/Велгш австриялыкгалымК Лоренц былай деп жазды: «0Mip мен еркейиегпнтепе-теншп эр турл1 физиологиялык жэне психологиялыккубылыстардын кызметше байланысты болады, осылардыц енжогары денгейде 6ipiryi бшк адамгершшктщ бастауы болыптабылады^Казакстандагы саяси ойК,азакстанда саяси ойдыц дамуы осы кезге дейш жан-жактызертгелген жок.Ол эр турл1 багыттар мен мектептер аркылы дамыды, еналдымен саяси-кукыктык ойларды зерттеуге багытталды.Аса кернекп саяси ойшылдардын 6ipi, улы галым-философ,математик, астроном Эбу Насыр эл-Фараби (870—950) болды.Ол Отырар (Фараби) каласында туды. 0 л-Фараби математика,физика, астрономия, медицина, элеуметтану, философия жэне

т.б. гылым салаларын терен зерттеп, жузден астам гылымиенбектерд! мура eTin калдырды.Эл-Фарабидщ шмшде когамдык курылыс жене мемлекетпбаскару меселелер1 ерекше орын алады. Ол ез зерттеулершдегылым мен бшмнщ ролш жене оларды иге руд in эдютершнепздедк Улы галым когамды бшдодг, едшетп жене бщк акылпарасатneci баскаруга тшс деп санайды. Демек, когамды баскаружене норматива баскару актшер! мен зандардын болуынанепзделуге Tnic.Ол езшщ UliMiHqe халыктардын бейбп* катар, согыссыз,езара тусЫ спк жагдайда e M ip cypyiH in саяси-елеуметпк мэншашып, гылыми тургыда н.егадр!,, философия мен кукы кмедениетшщ езара байланысы, адамнын 6 n iK адамгершшксапасы мазмунды ем1рге кол жетмзу мумкшдктершш 6ipi депфлди Жалпы алганда, ел-Фараби кептеген енбектершде саясигылымнын тупкд мэнш ашып, непще$и жене онын гылыминепздемелер1 Орта Азиянын улы гуламалары саналатын ЭбуЭли ибн Сина (980—1037), Эбу Райхан ел-Бируни (973—1050)Ж у с т Баласагуни (1021—1075), Махмут Кашкари (1030—1090),Кожа Ахмет Йасауи (1093—1157) сиякты саяси ойшылдардынгылыми кезкарастарынын калыптасуына ыкпал етп. Ж усшБаласагуни e3iHin «К,удатгу бш к* атты енбегш саясатка, философияпроблемаларына жене халыктардын дш и ещмдерщеарнады. Сондай-ак мунда мемлекетп баскарудын жуйеа женебилеуш! мен багыныштылар арасындагы езара карым-катынаетыреттейтш едютер мен зандар каралып, зерделенген.Махмут К,ашкари езшщ енбектершде TypKi халыктарыныншыгу TeKTepi жешнде баяндай келш, олардын саяси e M ip i ментарихына баса назар ау да рады.Казак халкынын саяси жене медени даму тарихы ауыр даазапты жолдан етп, бул тарих тагылымдарынын ел1м!зде саясиойдын калыптасуында елеулй манызы болды. Бул орайда казакхандыгынын пайда болуы халкымыздын саяси eMipinae елеул1i3 калдырган тарихи окига. Казак хандыгынын калыптасукезежнде ел баскарган Касым хан (1511—1532 ж.ж.), EciM хан(1598—1623 ж.ж.) жене Теуке хан (1680—1715 ж.ж.) сиякты асаipi кайраткерлер [жакша im inaeri жылдар — хандык курганкезендерг. — Авт. ecKepTyi] мемлекет iciH 61лiKTi уйымдастырушылар,кереген саясаткер кесемдер peTinae танылган тулгалар.Олар ез заманынын зангерлер1 де болган ед\. Олардын занитуындылары —«Касым ханнын каска жолы», «EciM ханнын ecKi

жолы», ягни K33ipri кезде Тэуке ханнын «Жел жаргысы» аталыпжурген зандар жинагы сан гасырларды артка тастап, руханикундылыгымыз ретшде 6i3re ж етт отыр.К,азакстанда саяси ойдын одан epi дамуы XIX гасырдынекшиш жартысында eMip сурген Ш. Уэлиханов ( 1835—1865),Ы.Алтынсарин ( 1841—1889) жэне А.Кунанбаев ( 1845—1904)сиякты агартушы-демократ галымдардын ес1мдер1мен тжелейбайланысты.Саяси ойдын, 9 c ip e c e Казак мемлекеттшп дамуынын мулдежана кезещ 1917 жылдан басталады. Казак интеллигенциясынынЭ.Бекейханов, А.Байтурсынов, М.Дулатов, М.Жумабаев,Ж. Аймауытов жэне т.б. сиякты дара тулгаларынын саяси e M ipсахнасына шыгуы Казакстанда саяси курылыстын орныгып,ныгаюына елеул1 улес косты. Олар казак даласында тунгышдербес саяси партия — «Алаш» партиясын курды. Бул партияхалыктын алдынгы катарлы бел тн щ — улттык интеллигенциянынкезкарасын б1лд1рдк Непзшен агартушылык, саясиокигаларды жэне олардын халык ем1р1не e c e p i H тусшд1ружумыстарына баса кещл белдкОлар жана мемлекетпн идеялык устанымдарын непздед!,жана Ресей мемлекет! курамына Казакстаннын K ip y iH in шарттарымен ерекшелжтерш нактылап керсетть «Алаш» партиясыньщбастамасымен 1917 жылгы желтоксанда Орынбор каласындаБук1л казактардын II съез1 eTTi. Съезде улттык Алашмемлекетт орнату, уакытша халык K e n e c iH iH «Алаш Орда»уюметш куру женшде шецим кабылданды. Бул тарихымыздаказактардын eKiHmi мемлекет1(Казак хандыгынан кейшп) болды.«Алаш» партиясы кайраткерлершщ тагдыры кайгылыаякталды. 1928—1929 жене 1932 жылдары «Алаштын» басшыларытуткындалып, атылды, кепш ш п жер аударылып, оданкайтып оралмады. B ip a K олардын когамдык-саяси мураты мэнпёлмейдг. Сонын делелшдей, 1990 жылдардын басында казакхалкы тэуелазджке кол жеТкшп, когамнын когамдык-саясиeMipiH тугелдей кайта куруга Kipicri, бул женшде келеЫ такырыптардасез болады.52

I I т а р а уСАЯСАТТЫЦ ЭЛЕУМЕТПК НЕГ13ДЕР1 ЖЭНЕСАЯСИ КАТЫНАСТАРДЬЩ СУБЪЕКТШЕР!3-т а к ы р ы пСАЯСАТТАГЫ КОГАМДЫК МУДДЕЛЕР. ЖАНЖАДДАРМ ЕН ПЭТУ АЛ АСТЫК (КОНСЕНСУС).САЯСИ С У Б Ъ ЕК Т Ш КАдамдар ерте кезден-ак когамнын саяси eMipiH ой елегшенетм зт, саяси кубылыстарды, саяси уйымдар мен билжтщ мэнмазмунынтусшуге жене баскаларга TyciHflipyre умтылды.Когамнын елеуметпк-таптык курылымы жайлы б1лмей турып,саяси катынастарды бар кырынан жете бшш1, зерделеу мумюнемес. Сондыктан саясатты зерттей отырып, тшсшше елеуметпккурылымдарды белек карастыру керек, бул курылымдар саясикогамда саяси бшпкке кол жетюзу жолындагы ез мудделер!ymiH уйымдастырылады. Саясат — когамдык прогрестщ непзпбагыттарын жузеге асыруды кездейтш елеуметпк мудделердщ,олардын талаптарынын жиынтык Kepiiiici. Саяси билжтш еюжагы — устемдж ету mi элеуметпк мудделерд'| канагаттандыратынжене барлык элеуметпк топтардын ортак мудделерш канагаттандыратын— саяси процесте карама-каишылыкты турдекершед1 жене осы замангы демократия институтгары ic-кимылдарындаолар жеткинкп дарежеде уйлеам таппайды.Когамдагы саяси билж, 6ip жагынан, кандай да 6ipелеуметтж кауымдастыктардын элеуметпк устемд1п болыптабылады. Жене бул устемдж материалдык-енд!р1ст1ккызметтщ, ягни меншж нысанынын когамда артыкшылыкжагдайларга ие болуынан кершедк Екшил жагынан, бул —непзп мудделер топтары арасындагы саяси билжке ие болужолындагы курест1н нэтижеа. Сонымен катар Heri3ri экономикалыкмудделердш топтасуы, туптеп келгенде, саяси процескегана ыкпал етедк Аса курдел) саналатын куштердщ орналасуы,артыкшылык беру, кезкарастар сиякты факторларсаясатта орын алады. Экономикалык жуйеде жетекил жагдайдагыадамдар тобынын мудделер! саяси билжтщ элеуметпкнепзш калайды. Саясат пен билжтщ езшдк ерекшелжтершзерттеу ymiH когамнын елеуметтж-таптык курылымын егжей-53

тегжей/н бшу кажет. Кез келген саяси институт элеуметтжмудделердщ K epiH ici, олардын саяси уйымынын нысаны ганаболып табылады. Ал мемлекетпк бшиктщ озшдж ерекш елт— оны н ж етекил салалары ны н б iрi элеум еттж жагынанустемдж етуип таптын мудделерш 6ipiK Tipy жолында кимылжасау. Сонымен катар, вдетге, мемлекет баска элеуметпк топтардында непзп мудделер!мен санасуга мэжбур болады.Элеуметтж устемдж экономикалык саяси жэне идеологиялыктурлерде коршед1. Экономикальж устемдж enaipic куралжабдыктарына,енбек процесшщезше жэне енбек ешмш белугебакылау орнатудан KepiHic табады. Саяси устемдж устемджетуип экономикалык мудделерд! коргау максатында мемле-KeiriK билжта колдануга бакылау жасаудан турады. Ол тжелейжене жанама турде жузеге асырылады. Идеологиялык устемджeMip'cypin отырган саяси твртштщ эдш еттш пн айгактайтынидеологиялык кезкарастар жуйесше тольжтай иелж ету болыптабылады. Идеологиялык устемдж 61лiм денгейш, босуакытгын болуына жене идеяларды таратудын материалдыккуралдарына бакылау жасау денгейш айкындайтым бйркатаршарттарга непзделед1, устем тап 6ipaeH-6ip устемдж ету mi тапбола алмайды, ce6e6i оньщ курылымында барлык кезде топiminaeri ер турл1 мудде кайшыльжтары болады. Мысалы, буржуазиялыккогам жагдайында саяси билж жолындагы курестеэскери жэне азаматтьж, ennipic, монополияландырылган жэнемонополияландырылмаган салаларымен айналысатын ipiMeHmiK иелер1 арасында бэсекелестж пайда болады, сонгы онжылдыктарiminae менеджерлер мен меншж иелер1 арасындагымудделер теке Tipeci жи> байкалып жур.Когамдагы мудделер белшга саяси процестер мен курылымдардасаяси плюрализм, ягни мудделерд! б!лд!рудщ сан турл1занды саяси нысандары жене олардын мемлекетпк билж органдарындае м л е т т ш к к е ие болу жолындагы K y p eci тур!ндекершедк Саяси плюрализм проблемасы белгш 6 ip саяси жагдайлардашеиллед1, бул жагдайлар когамдык катынастардымемлекеттендiруд! жоюга, кукьжтык мемлекетт! калыптастыруды,ер турл1 элеуметпк-саяси куштер мен олардын уйымдарынынжогары мэдениетп саяси кдрым-катынасын, когамдаэлеуметпк топтардын сан кырлы мудделер!н тауып, есепке алуTeTiKTepiHiH болуын камтамасыз етуге THic.Саяси плюрализм такырыбы азаматтьж когам мен мемлекетарасындагы катынастакырыбымен байланысты. Кукыктык54

мемлекет пен плю ралиста азаматтык когам арасындагы байланыстырушыбуын букш когам муш елерш щ ортак муддеаболып табылады, бул мудде когам мушелергнщ, улттын eM ipc y p y iH in жалпы жагдайларын 6 ip тутас кундылык ретшде сактаумен дамытуга умтылысынан туындайды. Кукыктык демократияжагдайында мемлекетпк билж ею летпктерш шектеукогам мушелершщ ортак кундылыкка катысты терен T y c iH iriжагдайында гана мумкш болады. Сондыктан п л ю р а л и с т демократияжагдайында саяси куштердщ жалпыга б iрдей жэнетен сайлаулар аркылы бшикке кол жетюзу жолындагы Kypeciкандай да 6 ip саяси куштердщ ортак мудделерге катысты талаптарынынзандылыгына халык толык кез жетюзген жагдайдагана нэтижел* болады. Бул азаматтык когам мен мемлекетарасындагы терен карым-катынас непздерш е нускан келлрмейд1,сез болып отырган непздер мемлекеттщ жеке адамнынбостандыгы ушш жагдай жасау ынан ту рады. Ж еке адамнынбостандыгы адам емгрш щ ортак кундылыктарына катыстыжалпыга бipдeй Ty c iH iK Tin болуын кездейдг Азаматтык когамгаeM ip су рудая демократиялык нысаны тэн жэне ол негурлымжетшген сайын, мемлекет те солгурлым демократияшыл болатусед!.Азаматтык когам адамдардын материалдык-экономикалыкeM ip iH in саласы болып табылады, ягни ол мемлекетпен катынасындаадамдар тобы мен жеке адамдардын мудделер1 менкукыктарын би1Д1рет1н жэне оны коргауды кездейтш дербесассоциациялар тургнде кершедг. Сондыктан ассоциацияларбостандыгы азаматтык когамнын жетклушщ манызды бeлгiciболып табылады. М емлекет бую л когамны н саяси уйымыретшде дербес ассоциациялардын плюрализмше непзделед1,когамдык e3iH-e3i бас ка руды ecK epin , онымен санасып отырады,оган жалпы жагдайлар жасайды жэне, егер ол баска ассоциаииялармен жеке адамдардын бостандыктары мен кукыктарынбузбаса, онын iciHe араласпайды, жалпы алганда, плюрализмдамыган азаматтык когамда мемлекетпк бил]к мудделершуйлеспруиЛ, оларды келютгруии TeTiK жэне когам мудделершщKepiHici болып табылады.Мемлекетпк бшпк пен азаматтык когам арасындагы мундайкатынас 6i3 ушш алые болашак eKeHi бeлгiлi. Ал каз!рп кездеб1здщ когамга тэн нэрсе — мудделердщ, пiкipлepдiн жэнебулардан туындайтын калын журтшылыкка катысты максаттардын карам а-карсы лы гы . Осы вздiгiнeн журш жаткан55

объективл (субъективтж араласулар да болуы мумкш) процестербелгш 6ip топтык, саяси, экономикалык, улттык жэнебаска да мудделер жуйесш б1лд1руш1 ретшде эрекет ететшкогамдык-саяси куштер егестершщ тууына себепил болады.Осылайша, саяси катынастардыц мазмуны когам дамуынынбелгш 6 ip кезендер1нде пайда болатын турл1 ipi элеуметпк топтардын, оларды н каж еттж тер ш щ , м удделерш щ , алдагыкутулершщ жэне максатты умтылыстарынын арасындагы кайшылыктардыкалыптастырады. Саяси npouecriH козгаушы купиретшдеп карама-кайшылыктар —бул нендей 6 ip жагдайлар менкубылыстардын даму барысында KepiHic табатын езара карама-карсы,езара 6 ip -6 ip iH жокка шыгаратын кезкарастар, булкезкарастар езара байланысты жэне 6 ip iH e -6 ip i enin, кабысады,с е й т т олар дуниенщ , саяси карым-катынастардын да,е зд т н е н козгалыс жасауы мен объективл дамуынын бастаукездерш е айналады. Карама-кайшылык, демек, — барлыкмумюн болатын жагдайлар мен кубылыстардын, когамдыкeMipflin буюл KepiHicTepiHin мшдетп турде болмай коймайтынбелись Когамдык енбек бели ла процесшдеп кандай да 6ipелеум етп к топты н немесе таптын объективтж жагдайыкажеттжтер мен мудделерд1 тугызады. Когамдык катынастаржуйесшде алатын орнына карай жекелеген елеуметпк топтардынкогам ещцрген материалдык игшктерд! тутыну мен белусаласына катынасы да ер турл1 болады.Улкен елеуметпк топтардын немесе таптардын арасындагыкайшылык антагонистж немесе антагонистж емес сипатта болуымумкш. B ipiHiui жагдайда, бул кайшылыктар 6ip таптыекшил таптын канауына жэне устем таптын eim ipic ошмшеиелж eTyiHe непзделедь Алайда еншргс курал-жабдыктарынапартикулярлык (эскери емес, азаматтык жолмен) билжетудщ нэтижесшде мумкж болатын енбек ешмше кез келгениелж ету каналушы таптын саясаттан шектелуше екеп соктырады.Антагонистж катынастарды антагонизмдердщ себеп-TepiH жою жолымен гана тубегейл1 жоюга болады (марксизмкезкарасы тургысынан —революция жолымен).А нтагонистж когамдык (таптык) кайш ылыктар саяситэж1рибе мен саяси жуйенш нысанына улкен ыкпал етедьОлардын пайда болуы билеуци тапты ездершш артыкшылыктарынсактап калу ушш когамдык куш колдану куралдарынпайдалануга итермелейдк 0 з кезепнде енбекиллер табы 03iHinсаяси институттарын курады, когамдык жене саяси шеттеу56

Iжагдайын жою, ягни адамды адамнын канау куралын киратуушш ездерш щ саяси тэж !рибесш калыптастырады. Антагониспккогамдык катынастарды тойтарудын басты куралы,дуние ж у зш к саяси дамудын тэж1рибес1 корсеткендей, элеуметт1кмемлекетп калыптастыру болып табылады.Антагониспк когамдык катынастар ic жузшде кез келгенкогамда болуы мумкш. Bip жагынан, олар ecKi катынастардынкалдыктары рет1нде, тарихи саркыншактар ретшде эрекет етедьЕкгнш! жагынан, егер жекелеген топтар мен когамдык жжтердщвм1р c ypyiH e баска жжтердщ немесе таптардын есебшенколайлы жагдайлар жасалатын болса, онда кайшылыкты катынастарпайда болуы мумкш. Бул жерде эн пм е жемкорлык,когамдастырылган ©ндгрю курал-жабдыктарына бакылау жасаудыиелену, басшылык лауазымдарды асыра пайдалану жэнет.б. женшде болып отыр. Осылардын 6epi когамдык кдтынастардаантагониспк кайшылыктарды тугызады, ягни когамдыкжэне саяси шеттетудщ жэне адамдардын ©зш-©з! шеттетушщкосалкы TeTiri icKe косы лады.Антагониспк кайшылыктармен катар когамда антагониспкемес кайшылыктар да болады. Антагониспк емес когамдыккайшылыктар талаптардагы, мудделердеп эр турл] элеуметпктоптар, таптар жэне улттар арасындагы айырмашылыктардыкерсетедк Алайда, тарихи тэж1рибе керсетт отыргандай, кайсы6ip жагдайларда антагониспк емес кайшылыктар антагониспккайшылыктар сипатына ие болуы, егер оларды деркезшде шешпесе, онын акыры жанжалдарга уласуы мумкШ,Элеуметпк кайшылыктардын кушеюшщ кандай себептер] бар?Кдз^рп замангы когамга тэн сипат —сан кырлы, K©6iHe карама-кайшылыктымудделердщ барган сайын кебекп. Когамдык©Mip майданында езш щ мудделерш айкын танып, сезшген жэнеоны коргай алатын мулде жана элеуметпк куштер бой корсетуде.Мудделердщ ти!мд1 жэне эдшетп тепе-тендтне T in T i декол жеткен жок, мудделердщ ажырауы олардын 6 ip iry iH e карагандаэлдекайда тез журуде. Топтар ез казыгынын т©ндрегшенаса алмайды, олардын ©зара байланыстары нашар, мудделёр1уйлеспр1лмеген. Ж анжалдар ©pmin, 6 ip iH -6 ip i ушыктырып,ырыккд кенбейтшдей жагдайга экеледк Жанжалдарга апар&-тын себептер экономикалык (экономикада тепе-тенджтщ шектентыс бузылуы, нарыкка ©тудщ киындыктары), саяси (баскаруб и л тн д еп дагдарыс, бул кезде билжке квбше кеп ш ш кие болады немесе ешкгм де ие болмайды), улттык жэне психо-57

логиялык болуы мумюн. Уюметке койылатын талаптар кебейед1,ол, эрине, барлык талаптарды канагаттандыра алмайды.Курестщ ушыгуы журтшылыктын жедел саясаттануынаалып келед1. Билж катынастары саласында демократизм менм онополизм арасы ндагы кайш ы лы ктар куш ейе туседкКэсшорындарындагы ереуш жэне жумысшы комитеттер!,енбекшшердщ одактары, жумысшы клубтары мен партиялар,03iH-o3i баскару органдары косарлас бил1к курылымдарынкурып, теменri элеуметпк жжтердщ жэне ic жузшде билiriжоктардын муддесш коргай бастайды.Хогамдык (саяси) жанжалдар—бул саяси процестерге катысушылардын, мысалы, 6ip-6ipiHe карсы элеуметпк жжтердщ немесе таптардын ой-санасынжэне олардын ic-эрекетш щ сипатын б1лд1рет1Н кайшылыктардын,сондай-ак нендей 6ip таптардын ездершш талаптарымен мудделерш жузеге асыру ушш курган институттарыарасындагы кайшылыктардын K epiH ici. Саяси жанжалдар эртурл1 салада жэне эр турл1 нысанда болуы мумкш.Кептеген теорияшылар саяси жанжалды эр турл1 саясикуштердщ кандай да 6ip мэселеге катысты 6ip-6ipiMeH ereci дептусщщредг. Бул кезкарас тургысынан алганда, жанжал жекелегенipi элеуметак топтардын саяси муддесш б1лд1ретш жекелегенинституттардын батыл саяси ыкпал eTyi болып табылады.Жанжалдын 03i саяси белсендшк мумкшджтерж толыктайдерлж пайдалану. саяси ic-кимылга калын журтшылыктыбарынша кеншен тарту ретшде, б1ртутас когамдык eMipfliHкызмет4н бузушы фактор ретшде тусГвдршедкБилеуил топтар жекелеген саяси эрекеттерд1 когамдыксаясикуштердщ егесше жетюзбеуге, карсылас багыттардыезара келютиру жэне саяси талаптарды шектеу жолдарыменжанжалга апаратын жагдайларды сабага туаруге тырысады. Булорайда, ж анж алды ж агдайларды шешу ж олдарын табу,антагонистж куш тердщ аш ык ereciH алдын ала болжауженшдеп кезкарастар кебше жалпы кайшылыктарды тойтарумумкшджтер1 ретшде, таптык куресп (марксизм) жокка шыгарукезкарасы ретшде каралады.(_Саяси жанжал —бул eKi немесе будан да кеп ер багыттагыкуштердщ кактыгысы, бул жагдай осы куштердщ ез мудделершжузеге асыру максатына теке Tipec келушен жэне 6ip-6ipiHeкарсы ерекеттер жасау ынан туындайды. Жанжалдын субъекпи— жеке адамдар (индивидтер), саясатгандырылган элеуметпккозгалыстар, экономикалык жэне саяси кысым жасау топта-58

ры, б ел гш максатты кездеген кылмысты топтар тур1нде ресмием ес н е п з д е п ай да б олган б * р л е сп к т ер . Р есм и турдеэлеум етпк б1рлест1ктерге (саяси, эконом икалы к, улттык ж энет.б.) уйымдаскан шагын ж эн е ipi топтар, ж еке тулгалардын,топтардын, элеум етп к курыльгмдардын кы зм етш деп эр килыобъек таBTiк ж эн е субъективт!к кезкарастарды н какты гы сынэтижесш де белгш! 6ip iuiKi кы змет саласына устемдж ету ж энепайда табу жолы ндагы идеяларды и, теорияларды н, мектептердщарасындагы егестер ретшде пайда болады.f А го н и с п к ( б т м г е келетш ) ж эн е а н т а го н и с п к ( б т м г екелмейтш ) ж анж алдар болады. Ш еш у м у м к ш д т пайдаланылмаганагониспк ж анж ал бггпейтш узак дауга, T in T i антагониспкж анж алга айналады. К ейде, KepiciHme, езар а б т м г е р ш ш кжолдарын i3Aey уш ыккан ан тагонисп к ж анж алды н ерш уш еж ол берм ейд!, ал одан эр! — б т м г е р ш ш к ic-кы м ы л д ы нтерендеу! барысында ершгген дауды агон и сп к арнага Tycipyreкол жетед1; езара мэм1пеге келу саясаты ны н жалгасуы немесесырткы жагдайдагы он езгерю тер, е з кезепнде, жанжалды езарати!мд1 жолдармен шешуге мумкш дж тер тугызады.Ж анж ал такылеттес окигалар да жш кездеседи булар идеологиялык, саяси, моральды к кысым жасау турш де керш едкЭдетте, мундай жагдайларды алдамшы жанж алдар деп атайды,алайда, тараптар арасы нда тайталас пайда болы п, оларды н6ipiHiH муддесше Kayin тенетш дей жагдай болса, алдамшы даушаралар шын м энш деп накты жанж алга уласуы мумкш ,Ш ын м энш деп жанж алда оган катысуш ылар жанжалдасушыжактар ретш де кимыл жасайды ж эне кандай да 6ip кезкарас-устанымдыжузеге асыруш ылар болып табылады, бул icкимыладамдардын шамшыл мш ездерш ен корш едг Н этиж е-Ынде мундай катынастар адамдарда ж анж алды н зардапты салдарларыж енш де дурыс токтам жасауга кедерп келт1ретш TepicтусЫ ктер тугызады, бул теке TipecTin ауыр зардаптары кдрсыласынанустем еткен ж еш стщ (думанды ж е т е ) шыргаланы молнэтижелерш ен элдекайда асып Tycyi мумкш.0 бъективт1к тарихи проиеске жанжал элеум еток кубылысретшде дурыс, нэтижел1 ж эне, KepiciHme, бел m i 6ip жагдайлардаTepic, дамуды тежеукш ж эне субъектш ерге — тайталаскакатысушыларга катысты ipiTKi салушы болуы MyMKiH. Ж анж алдынпайда болуынын накты жагдайлары алдын ала оны н дамуж эне уласу нысандарын жасырын немесе аш ы к турде к е ^ е т е д ь59

60Жанжалда, ere пме жеке адамдар мен шагын топтарженшде болса, ка ыс мудделер, кисындар мен эрекеттерарасында журед1. лкен топтар арасында туган егестердежанжал жеке ада! мен шагын топтардын ic-эрекетшенKepiHeTiH когамдь эщл-куйлер мен пш рлер арасындагыкактыгыстармен к< журедк Жанжалдар теменri денгейде —элеуметпк жэне с: курылымдар шшде жэне жогары денгейде— баска кур мдар мен багыныштылар, бакылаушыоргандар мен оган беретш жеке адамдар, топтар, уйымдарарасында, лидерл< :н карамагындагылар арасында пайдаболады. Жанжалдардын накты керЫмдер! мен езгешел1ктер1кеп болган ретте оларды ортак белплер16ipiKTipefli: элеуметпкжжтелудщ непзшде жана топтардын пайда болуы, езара 6ip-6ipiH шеттету, саналы турдеп теке Tipec пен тайталастын шыгуы.Когамнын элеуметпк жэне саяси курылымында жанжалдынсипаты онын денгейше, аукымына, етю рлтне жэне пайдаболган саласына жэне баска керсетюштерше байланыстыболады. Саясаттану тургасынан алганда, анагурлым мэншжанжалдар 6ip мезплде элеуметпк жэне саяси курылымдардынбарлык денгейш камтиды, накты жагдайларда езж емумкшдшнше кеп катысушыларды тартады жэне мундай жанжалдар(жалпыга б1рдей жанжалдар) жалпы журтшылыктынмуддесше катысты болады. Мундай сипаттагы кен аукымдыжанжалдар бшикп сактап калу немесе кулату, оны ныгайтунемесе ыдырату мэселелерше байланысты когамдык катынастарсаласында етед1, ягни саяси сипатта болады. Темен мэншжекелеген жанжалдар элеуметпк курылымдардын 6ip болiпнгана камтиды, 6ipaK белгш 6ip жагдайларда (саяси ем1рдетураксыздыктын орын алуы, шиележспн кушекй) олар жалпыгаб1рдей жанжалдарга айналуы мумкш.Эр турл1 когамдык eM ip саласында болатын жанжалдар, егеролар халыкаралык, таптык. этносаралык, ултаралык кауымдастыкаралык,дши, демографиялык, аймактык немесе окшаукатынастарга байланысты болса, саяси мэнге ие болады. Жанжалдар6 ip карым-катынас саласында пайда болады да, баскадай6ip кайшылыктар тугыза отырып, калган салаларга тарайды.Саяси тургыда «жанжал» угымы эр турл1 куштердщ революцияжэне контрреволюция, мемлекеттер мен мемлекетодактарыарасындагы тайталас, согыстар, партизандык козгалыстарсиякты ipi аукымдагы кактыгыстар жошнде сез болгандатуракты колданылады. Жанжалдар болмысы езшдж кушке ие.

Бул куштер жанжалды жагдайларда пайда болады, жанжалдыжагдайлардын ep icreyi барысында тайталастын н еп зп катысушыларыпайда болган кайшылыктардын мэнш ой елегшенетк!31П, зерделейдк Егер карсыласушы жактар озара талаптардыканагаттандыру жолымен кайшылыктарды жойса, жанжалдыжагдайлардын жанжалга уласуы мшдегп емес( Саяси сипаттагыжанжалды жагдайларды саяси да куралдармен реттеуге,сондай-ак олардын кемепмен жеке адамдар мен топтардынарасында егествд шыгуына, олардын жанжалдасушы топтарга6ipiryiHe жэне одан epi ездерше карсы турган баска жеке адамдармен топтарга деген душпандык кэзкарастын калыптасуынаалып баратын элеум етпк шиележстерд4 болдырмауга даболады. Егер жанжалды жагдайлар жанжалга айналса, онда олерши келш, ен ушыгу шепне дешн жетедК сонан сон 6ipTe-6ipTe бэеенсш барып, басылады. BipiHuii жанжалдын басылусет1 еюньш жанжалдын, сонын йшнде баска катынас салаларындада басталуы мумкш. Жанжалдардын 6ip-6ipm e жалгасканTi36eKTi кубылысы осылайша пайда болады. Жанжал басылады,6 ip a K онын салкыны кепке дейш сакталып калады:бурынгы жанжалдасушылар 6ip-6ipiHe гщхей ширыгып,дурдаразжагдайда ЖYpeдi. Басылган егеске катысты багалаулар менпш рлердщ 6ip жерден шыкпауы жалгаса бередк Жанжалданкейш п жагдай егер катынастар ушыга берсе, баска денгейдежене катысушылар курамы жана екшша жанжалдын бастауынаTypTKi болуы мумкш. Жанжалдар эр турл! жагдайда басылганретте оларды аякталу жэне шешшу бел п л epi бойынша —толыктай немесе iuimapa шеиллген жанжалдар деп жэне тараптардынезара кол жетюзген нэтижелер! бойынша —табыскакол жетюзу, ымыраласу, жанжалды болдырмау жэне ж енш стурщде топтастыруга болады.Адамзат баласынын ен жана саяси тарихы халыкаралык,блокаралык катынастарды, ipi аукымды жанжалдарды саясиымыраласулардын кемепмен, кабылдаган м!ндеттемел ердгнорындалуына езара бакылау жасау жуйесш жасау жолыменшешуге болатынын дэлелдеп отыр. Он саяси шецлмдерменбаянды етглетш баянды кауш аздж жэне карсыластарда езарасешмнш, пайда болуы жанжалды жагдайлардан пайда болатынурей мен кудгк бултын сеш лте алады. Сондыктан дакогамымыздын Ka3ipri даму жагдайында пэтуаластык ж уйеаэр турл*1 жанжалды жагдайларды болдырмау жолында шешшкабылдаудын анагурлым демократияшыл жэне тжмд! ж уйеаболып табылады.61

Петуаластык жуйеа —бул когамдык; мэселелерщ шешудепжана кадам. Оны мемлекет iuiiHaeri, халыкаралык та проблемалардышешуде саяси белее ндшктщбарлык нысандары еркшдамуы жэне олардын езара уйлеамдй ic-кимыл жасауы ушшосы замангы когамдык сананын талаптары объективн турдеeM ip re кел^рген ембебап демократиялык принцип релнде караганжен. Петуаластык саяси термин рет1нде ер Typni елеуметпксаяситоптардын елдеп саяси жагдайды жэне келешектеп проблемалардышешу жолдарына катысты белгш 6 ip ортак кезкарастаболуы дегенш б1лд1ред1.Петуаластык niK ip —орташа жас жене орташа есудщ болатынысиякты, орташа niK ip, басты когамдык niK ip де болады,ол кедгамге келу жолымен K epiH ic табуы мумкш. Пэтуаластыкденгеш сол накты жагдай ортак n iK ip r e каншалыктысэйкес, ягни жакын келетшш керсетед1. Басты когамдык niK ipreтен сипат —оган eiiiKiM де карсы шыкпайды. Одан e p i тараптардынмудделер! белшедь Бул орайда, егер когамдагы шеилмкабылдау e a ic i келгамге келу эдгсше айналса, онда пэтуаластыкденгей! есу багытында болады.Аралык багыттагы саясат когамда эрекет ететш куштердщезара 6ip-6ipiHe теуелдшп есу уетшде екендтн делелдеп отыр.Кандай да 6ip когамдык топтардын талаптарына немкурайлыкарау когамнын iuuKi уйлеЫмшщ бузылуына, yKiMerriH кепилл1кколдауын жогалтуына екеп соктырады. Зан тургысынаналганда, пэтуаластыкка кол жетюзу журтшылыктын б1лд1ргенepKi ретшде накты заннын калыптасуына алгы шарт жасайды.Елдеп iuiKi саяси турактылыкты жалпы саяси, экономикалык,элеуметпк-психологиялык, улттык жэне баска факторларжиынтыгы айкындайды. Петуаластыкты жетекил саясикуштер арасындагы елд1 еркендетудщ б1ркатар маныздымэселелерше, 6 ip -6 ip iH in саяси ic-epeK eT iH in ережелер! туралыкел1с!мге келуше катысты белгш 6 ip денгейдеп езараTyciHicTiKKe кол жетк1зу1 деп T yciH yre болады. Петуаластыккозгалыссыз, абсолюта кубылыс емес, Kepicimue, салыстырмалы,езара TyciHicTiK денгейшщ жогарылау немесе темендеужактарына карай да, ер турл1 саяси куштер арасындагы колжеткен келю мнщ мазмуны бойынша да езгерш отыратынкубылыс болып табылады. Пэтуаластыкты камтамасыз ету проблемасыкептеген елдер ушш, e c ip e c e бурынгы КСРО куйрегенненкешн пайда болган елдерде айрыкша eTKip мэселеге айналыпотыр. Бул проблема таяу шетелдерге гана катысты емес,62

ол жешнде халыкаралык денгейде де аз айтылып журген жок,себеб! келю1мге келу кептеген елдердщ муддесше катысы барманызды меселе болып табылады. Мысалы, Кавказдагы немесеТежжстандагы окигалар Ресей мен Таяу Шыгыс елдер1 арасындагыезара карым-катынастын жалпы кандай жагдайдаекенш KepceTin отыр. Ка й шылыктарды-н, жанжалга уласугадейш ушыгуына жене оларды куреспен шешуге жол бермеушараларын жасау билеуил элиталар мен таптардын устем дтмен ектем дтн TinTi де жоя алмайды. Жанжалдын, жолын кесушаралары елдердщ нарыктык катынастарга непзделген экономикагакешу жене оны турактандыру кезеншдеп жанжалдыжагдайлардын барлык субъект1лер1 ушш тшмд1 болатынымыраласу жолдарын 1здеет1руг| багытталуга тшс. Когамдыкпетуаластыкка жанжалсыз кол жетмзу ешмгз уш1н маныздымеселе болып табылады. Шыгыс Европа елдершш жанакогам куруы n p o u e c iH саяси ж агы нан кам там асы з етутеж 1рибес1 мынандай корытындыга екеледк 6 ip жагынан,когамдык кажеттерд1 табу мен саралау тетмстерш удайыжетшырш отыру, екшшп жагынан, антагониспк емес кайшылыктардынантагонисток кайшылыктарга жене жанжалдаргауласуына жол бермейтж тетжтер жасау кажет. Алайда, булпроблеманы ш еш удщ усынып оты рган накты жолдарымейлшше ер алуан, TinTi кейде 6ip-6ipiH e тжелей карама-карсыболып келедьБ1р жагдайларда плюралиста жуйеш калыпгастыру кагидасынусынады. Бул кауымдастыкка юретщдердщ бушл муддесштен кукыкты жене бipдeй кундылыкты деп тану жешндеri талаптардытугызады. Нэтижесшде дамудын ерекше багыттарынкамтамасыз eTeTiH институттар керек бол май калады. Олардынролш улттык келю1м институттары, когамдык кенесу женекогам eMipiHiH барлык саласында мейлшше азаматтык e3iH-e3iбаскару жуйелер1 аткара ал ар едкЕкшин кезкарас саяси ЖYЙeнiн жумыс icren турган институттарын когамдык курылымнын барлык элементтершщ epKiHуйлеспру шараларын жузеге асыру жене сонымен катар асакеп когамдык топтар мен блрлестжтердщ ортак жауапкершш п н арттыру жолымен жана когамдык топтар мен жжтердщмудделер* мен талаптарын бширетш элементгермен толыктырукажет деп санайды.Сонымен катар жумыс icrren турган ©юлетп институттарды,когамдык e3iH-e3i баскарудын барлык нысандарын, сон-63

дай-ак олардын жумыс icTey ед!стерш жетищ1руд1, партиянынролш кушейтуд1 жэне мемлекетпк жуйеш уйымдастырудыжет1лд1ру усынылады. Когамдык жэне саяси кайшылыктар менжанжалдарды шешудщ жекелеген тужырымдамаларынан эртурл! когамдык мудделер KepiHic табады. Демек, когамнын кайшылыктармен жанжалдарды шешудш кандай жолын тандауысаяси багыт-багдардын ыкпалына жэне саяси тэртштш нысандарынабайланысты болады.Саяси кайшылыктар мен жанжалдарга байланысты непзппроблемалардын 6ipi таптык устемдж болып табылады. ВндГр1скурал-жабдыктарына иелж ететш тап оларды езшщ менштнеайналдырады да (экономикалык устемдж) когамнын устемж тн е айналады. Онын басымдылыгы артыкшылык жагдайларыменгана емес —когамдык жуйеш барлык баска элементтерменсалыстырганда —сондай-ак экономикалык куралдардысол артыкшылык жагдайларды орныктыруды камтамасызететш саяси институттар куру ушш (саяси устемдж) жэне баскатаптар мен элеуметпк жжтерде eMip cypin турган когамдыктэртш дурыс жэне колайлы деген кезкарасты калыптастырумаксатында идеологиялык жумысты уйымдастыру ymiH(идеологиялык устемдж) пайдалану мумкшджтершен дёкершедьЖана демократиялык институттарды енд1 гана калыптастырабастаган б1здш когамымызга езгенщ тэж1рибесш зерделеп,онын пайдалы жактарын кажетке жаратудын еш агаттыгы жок.Бул орайда пэтуаластык кагидатын баянды eTin, одан epiж ет1лд!ру дем ократияны н калыптасуына да, когамнынадамгершшж кагидатынын ныгаюына да колайлы жагдайларжасайды. Демек, саяси тэртштш аса тшмд! Typi демократияболып табылады. Оган саяси плюрализм, кеп партиялык, саясимшез-кулыктын еркениетп нормаларынын дамуы жатады.Бул режимнщ манызды атрибуты пэтуаластык, ягни езараceHiM, езара эрекеттестж жэне келгам болып табылады. Пэтуаластыксаяси жуйенщ зандылыгы мен тшмдшпн камтамасызетед1, ол демократиялык талаптар мен саяси ic-кимыл урдютершколдап, epiKTi турде кабылдауды жэне оларды жузеге асырудымейлшше жещлдетедь Бул жерде саяси сежмге, ынтымактастыкниетке, турактылыкка кен epic ашылады. Пэтуаластыкшиелешскен алауыздыктарды болдырмауды, олардын ашыкжанжалга айналуына жол бермеу, ал егер мундай жагдай болганретте, оны мэмшеге келу жене езара ымыраласу жолымен64

бейб1т жагдайда т е т р и кездейдг. Ол ушш пэтуаластыктынрухани неп зш , оган саясаттын жетекиш субъектшер1 саясимэдениеттершш ортактыгын, сондай-ак ©мгршк манызы баркундылыктар жуйесш коса отырып, жете зерттеп, кенейту жэнеоларда пэтуаластыктын непзш курайтын тупю рухани ортактыктыкалыптастыру кажет, ал саяси субъекплердщ саясикызмел жэне оны калын журтшылыктын колдауы осы пэтуаластыкнеНзгнде жузеге асырылады.Саясат — элеум етпк мудделердщ жиынтык K e p iH ic i депжогарыда атап айтканбыз. Бул мудделер адамдарды элеуметпккызметке тарта, кайшылыктар мен жанжалдарды тугыза отырып,оларды козгалыска кемчредь Аталган кайшылыктар менжанжалдардан шыгудын жолы, к©рш отырганымыздай, пэтуаластыкжолымен мудцелерд1 уйлеспрудщ онтайлы жолдарынiai^ev болып табылады. Мынандай сурактар туады: эр турл! немесетйселей карама-карсы мудделер мен жанжалдардын артындаKiM жэне кандай куштер тур; жанжалды жагдайдын барлыксубъект1пер1 ушш онтайлы пэтуаластык устанымын жузегеасырудын туткасы ю мдердщ колында, баскаш а айтканда,элеуметак кубылыс ретшде саясат дегешм^з не?Саясат курдел! элеуметпк кубылыс ретшде езара эрекеттестуракты ею елшемнен —субъективт1 жэне объективл жагдайлардантурады. Эрине, адамдар арасындагы катынастар жэнеоларды н e M ip суру ж агдайлары — саясаттануды н н е п з пмэселелершщ 6ipi. Онын мэнш дэл ашып керсету мумкш емес.Bip мамандар саясаттын мэш онын субъектшершщ психологиясында,адамдар жанынын терен «сыр сандыгында» жатырдеп санайды. Ал адамдардын ©si кандай болса, саясат та сондайболады. Ещй 6ip саясаттан у шыл ар саясатгы мазмуны таптардын,улттардын ж эне мемлекеттерд1н ic-кимылдарынанкоршетш объектив когамдык катынас ретгнде карастырады.Бул жагдайда жеке адам 6ipryTac дуниенщ 6ip б© лт гана болыптабылады. Егер осы 6ipiH-6ipi жокка шыгаратын жагдайларгаталдду жасасак, олардын ©зара тыгыз байланысты екеншекез жетюзуге болады. Сейтш, энпме, 6ip жагынан, саясаттынмэнш психологиялык тургыдан туЫщцруге басымдык беружешнде, екшии жагынан, жеке тулганын мэнш жете багаламау,элeyмeттiк, таптык мэселеге баса мэн беру жешнде болыпотыр. Ka3ipri замандагы саясаттану осы керагарлыктардыжойып, эр турш: таптан тыс, тулгалык, топтык жэне таптыккезкарастарды 6ipiKTipyre умтылуда. Keft6ip галымдар5— 460 65

М.Вебердщ идеясына суйене отырып, букш саяси жуйеш мемлекеткесаяды. Т.Парсонстьщ кезкарасын устанган енд1 6ipгалымдар саясатты белгш} 6ip мшдеттермен айналысатын жекеадамдардын, жиынтыгы ретанде немесе проблемалардыншеалмш табу жолында бйрлесш эрекет ететш жеке адамдар менинституттардьщ жиынтыгы ретшде карастырады. Б1рк,атаршетелдж саясаттанушылар саясат 6ip когамнын 1шшде адамдардынэр турл1 топтары болатындыктан eM ip суред1 деп санайды,ол 6ip топка баска топтын есебшен б1рдецеге ие болуынакемектесед!, жанжалдарды реттеуге кызмет етедк Американдыксаясаттанушы Г.Лассуэл саясаттагы басты нэрсе —буладамдар арасындагы кундылыктарды (билж, бшм беру, байлык)белу деп бшед1, бул жерде юм не алады деген мэселенщбасын ашу манызды, ягни, баскаша айтканда, саясаттынсубъектшер1 туралы мэселе туады. Сонымен катар элеуметпксубъекплердщ еркш б1лд1ретш саяси жуйенщ зандылыгы,турактылыгы жэне пэрмендш п елеул1 манызга ие болады.Саясаттын с у б ъ е к т ^ мен о б ъ е к т ^ адамдар, белгЫ 6ipмшдеттер аткаратын олардын б1рлестжтер1 болып табылады.Адамдар элеуметпк билж етуд1 уйымдастыру мен онын устанганбагытына сыни тургыдан карауга —оны колдауга немесекарсы'болуга кабшетп.Субъекта сезшщ тура жэне тжелей мэш саналы турде эрекетететш жэне езш щ эрекетше жауап беретш тулга болыптабылады. Бул термин саясатты жасайтын, оган езшщ кызметшберж дэйекп icTepre багыттай отырып, оган саналы турде катынасатынадамга катысты. Алайда, энпме саяси процесс женшдеболгандыктан, субъекп угымын оны жеке-тулгалык тургыдатусшд1румен гана шектеу дурыс болмас едк Сонымен катартулгадан жогары турган кез келген элеуметпк курылымга,мысалы, элеуметпк топка колданылатын субъекп угымыб)ршама баска мэнге ие болады. Топ, егер онын мудделер1 ортакболса, максатпен эрекет етсе, ягни ол тутас нэрсе болыптабылса, субъекп бола алады. Топ TypiHfleri субъектшщ жекетулга субъекпсшен (ягни жеке адам субъекпа) айырмашылыгы—топты элеуметпк субъект ретшде карауга болады, алэлеум етпк субъекп ге кандай да 6ip элеуметтж топ, тап,элеуметтж-тарихи кауымдастык, улт, халык жатады. Баскашаайтканда, баска да кептеген элеуметпк субъекплер болуымумкш. Саяси icTi ipi элеуметтж топтар, таптар журпзед1, алтжелей субъект! жеке тулга болып табылады. Адамды «эконо-66

Iмикалык, шаруашылыкпен айналысатын адам» жэне азаматтыкжене саяси адам» деп бел in карауга умтылыс бурыннан-акбай калган. Бул ж еке адам ны н бостанды гы м ем лекеттщекййш ш к кызметш шектеуш талап eTin отырган бупнп тандада манызды, ейткеж мемлекетп н билж аясы тарылган женеадамнын ©3iH -© 3i танытуга мол мумкшдж болган жагдайда ганаадам e3iH-e3i керсете алады. MapKCTin ce3iMeH айтканда,мем лекетпн адамга «ауысуы» журу1 кажет. Алайда, б1здщмeмлeкeтiмiздe М аркстщ ойлаганынан KepiciHiiie болып шыкты:азамат мeмлeкeттi ©зше «ауыстырган» жене оны ©зше багындырганжок, KepiciHme, мемлекет азаматгы ©зше багыныштыerri. Демократияландыру баскару т е т т н дурыс багыткабуруга, мемлекетп баскару кызметтерш катардагы азаматтардынколына беруге жасалган алгашкы кадам болып табылады.Эрине, елд1 ©ркениетп даму жолына Tycipy елем дж саяситeжipибeмeн жете танысуды, ал кей жагдайларда оны пайдаланудыталап етедр. Бул оп-онай жузеге аса алмайды, ол ушшсаясаттын cyбъeктiлepiн, ягни максатты ic-кимылдын бастаукездерш дурыс тусше б!лу кажет. Субъекп ©3iHiH табигатындабелсеши epi icKep.Саясаттын субъекткп саяси субъектжке ие жеке тулга, уйымнемесе когамдык топ болып табылады, субъектш кке ие болужеке тулганын немесе когамдык тогпын саясатты жасау, ягниездерш щ мудцелерше сейкес саяси ©Mipre нык epi 6ipiuaMaдербес катысу каб1лет1не, баскарудын ic-epeKeTi мен жагдайынаыкпал ету, саяси катынастарда манызды ©3repicrep жасаукабшетшен кершедкСаяси субъектш к ерекет етуд1н (саяси куштер курылымдарыжагдай тугызатын жене шектеу коятын жене субъектшщжеткен кемелеттш к денгейшде) объектив мумкшджтер1 менсубъективтж кaбiлeттepi (M OTHBi, ютей 6inyi. 6 LniMi, ic-ерекеттердщдэйектш п) арасындагы байланыс непзш де пайда болады.Субъектш к шартын жеке адам тургысынан мейлшше айкынкеруге болады, сондай-ак когамдык уйымдар тургысынанда соны айтуга болады. Эрине, ipi когамдык топтардынсубъектЫпдегешмгз не жене онын пайда болуы немен байланыстыдеген сураккд жауап беруге тура келедьIpi когамдык топ онын шпнйе:1) максат ортактыгы жене окшаулануга жол бермейтш 6 epiKбайланыс;67

2) топка катысушылар ез жагдайын жэне ортак мудделерд16opi б1рдей тусжш, оны аса берж сешммен мойындаган жэнеосы сез1м тугызган езгеге уксамайтын даралык, достастык. жэнеосы топка жататын, максат уксастыгы, 1штей ынтымактастыкпайда болган ретте;3) баскарушы орталык жекелеген аумактык топтардын,агымдардын, адамдардын жас шамасы жэне K9ci6i бойыншабелшетан категорияларыньщ ic-кимылын уйымдастырса, ягниуйлестарш отырса субъекта бола алады.Маркстж емес теорияларда, эдетте, саясаттын б1рден-б1рнакты субъектю! жеке адам (индивид) деп бшетан индивидуалдыккезкараска басымдык бередк Ал ipi ужымдык кызметнысандары жэне олардын ыкпалы жекелеген ю-эрекеттердщжиынтыгы ретшде каралады. Бул жерде кернекта тулгаларгаайрыкша роль жуктеледк Ал букара дербес эрекет ете алмайтынкуш, статистикалык шама ретшде гана туЫшцршедкРесми-институциалык тужырымдамаларда саясаттагыlueiuyiui рольд] ресми саяси уйымдар мен институттарга (мемлекеторгандарына, партиялар мен бйрлестжтерге, сондай-аксаяси элиталарга, жетекш] топтарга) бередк Бул тужырымдамаларгасэйкес, саяси уйымдар ipi когамдык топтардын nicinжетшушщжэне езш-езг уйымдастыруынын нэтижеЫ болыптабылмайды, KepiciHiue, бул топтардын байланысы мен санаce3iMiуйымдардын, басшылардын кызметщщ нетижелершдекалыптаскан. Бул теорияларда букараны саясаттагы стихиялыкфактор немесе TinTi тшсшше белгш! 6ip саяси куштерге эсерететан зат, кернекта тулгалардын ic-кимылына, кызмет! меншеишмдерше мулде ыкпал ете алмайтын дэрменаз нэрсе, институттартарапынанреттелт отыратын объект! ретшде карастырады.Маркстак теория саясатты жэне онын субъектшерш булайшапайымдауды терюке шыгарады. Ол жеке тулгалар мен институттардьщтжелей орындаушылар ретандеп, элеуметпк топтардынic-кимылына дем 6epyiui, оны уйымдастырушы жэнебагыттаушы критерий ретандеп ролш мойындайды. Марксизмжеке адамдар мен уйымдардын кызмета мен ыкпалынын когамдыкманызын барлык кезде улкен топтардын езш-ез1 тануымен уйымшылдыгынын белпда 6ip денгейшщ нэтижеЫ менKepiHici, олардын интеграциясы, тжелей эрекет етуий адамдардынбаска улкен топтармен байланысы жэне олардын (таптардын,жжтердщ жэне улттардын) арасындагы куштердщ ара-68

салмагы ретшде карастырады. Саясатта елеул1 роль аткара алатын(G3iHiH жеке умтылысы, кабшеп мен талантынын аркасында)жеке адамдар арасында белгш 6ip ipi когамдык топтардынекш болып табылатындар, онын колдауына ие болгандар женесол топтан ic-кимыл жасау, бшпк жене екшдж ету кукыктарыналгандар гана саясатка, шын меншде, ыкпал eTyi мумкш.Саясатшынын немесе идеолотщ манызы мен саясатка ететшыкпалы нендей 6ip таптын немесе жiктiн муддесше каншалыктыкызмет ете алатындыгына байланысты болады, ал, езкезегшде, аталган таптын немесе жiктiн езщ щ де жеткшкт!куш! болуымен катар, ол саясатшынын кызметше MYДдeлi деболуга тжс.Саясатта тiкeлeй эрекет ететш жеке адамдар мен ужымдардынкызмет4 ipi когамдык топтардын к а ж е г п к т е р ! менMYДдeлepiнiн сипатына, олардын caH a-ce3iM i мен 6 ip iryденгейш е байланысты болады, бул факт1 жалпы зандылык болыптабылады. Саясатшылар мен идеологтер аткаратынмшдеттер ipi когамдык топтардын мудделер1 мен талаптарынантуындайды.Жеке адамнын саясаттагы рол1 неге байланысты болады?Щршшщен, оган когам сенш тапсырган немесе e3i женшалган, 6ipaK журтш ылык мойындаган кукы кты лы к пенекшеттшк келемше байланысты болады.Екшшщен, саясатшынын (немесе идеологии) ыкпалыжуртшылыктын материалдык жене моральдык жене т.б. колдауына(енжар жене ен алдымен белсенш) ие бола алуына байланыстыболады.Ушшииден, саясатшынын (идеологии) e3iHiH ролш орындауы,сактауы немесе K etepyi ipi когамдык топтын тарапынаноган жасалатын бакылауга байланысты болады. Мундай бакылауер турл1 сипатта, тш мдш кте болуы MyMKiH, 6ipaK ол* шешуий сезд1 топ айтатынына барлык кезде кепшдгк бередгСаяси уйымдар мен олардын органдарынын, ужымдар менжеке адамдардын су б ъ ек тш п ipi елеум етпк топтардынcyбъeктiлiгiнe Караганда екшил, туынды болуы занды, солайболады да. Ол езш, ipi елеуметпк топтардын мудделер1 тургысынаналганда, саясат субъектш ерш щ бeлceндiлiгi мендербестш анагурлым тшмд! epi нэтижеш болган ретте гана сактапкала алады. Эйтпесе, саясаттан аулактай бастайды.Саясат субъектшершщ саяси емгрдеп манызы мен орныб^рдей емес. Таптардын, жжтердщ, халыктардын, мемлекеттщ,69

саяси партиялар, кэсш тж одактар, когамдык, козгалыстардынбасшылыгы, саяси кесемдер, катардагы азаматтар саясатта мэшмен нысаны жагынан ер алуан мшдеттер аткарады.Демек, когамдык ем1рдщ ер турл1 денгейдеп уйымдарына(ipi топтарга, институттарга, шагын топтарга, жеке адамга) жататынсу бъекп лерд!н ролш гана емес, 6ip денгейде ерекет ететшкуштердщ субъектш п эр денгейде болатынын да ескеру керек.Тым э л а з когамдык топтардын, жетеюш жэне багыныштытоптардын, аса ыкпалды жене темен ыкпалды, дербес жэнедербес емес уйы м дарды н, беделд! немесе бедел! теменжетекишлердщ болатыны белгш .Саясат субъекплер! арасынан бастапкы жэне екшчл кезекпсубъекплерд! ажырата бшу керек. Бастапкы субъекплергеб1ртутас уйымдаскан, ортак мудделер1 мен умтылыстары6 ip iK T ip re H ip i когам ды к топтар жатады; eK iH iui кезек лсубъекллер ер турл1 куштер болып табылады.Эр Typni куштер когам eM ip in ae елеул1 немесе елеуаз рольаткаруы мумкш, бул когамнын непзп таптарынын K ypeci менынтымагына, олардын арасындагы куштердщ арасалмагынагана байланысты болады. 0 з кезепнде, еюнип сипаттагысубъекллер косалкы субъекллерден (уйымдар мен институттар),сондай-ак тжелей субъекллерден (не уйымдардын атынан,немесе дербес ерекет ететш шагын топтар, жеке адамдар)туратынын атап керсеткен жен.Эр турл1 когамдык таптар мен жжтерде журелн белшуnpo uecTepi, саяси партиялардын ыдырауы, саяси жетекишлердщбеделден айырылуы жене баска да осы тэр1здео кубылыстаранагурлым манызды субъекллер белгш дэрежеде 63iHin манызынжоятынын, ал кейб1р туынды субъекллер манызга иеболып, манызды субъекллермен тенесетшш KepceTin отыр.Саясаттын неп зп субъекллер! улкен элеуметтж топтар болыптабылады, себеб! барлык непзп таптар мен жжтердщ муддесшескере отырып, солардын ш ш д е ен болмаганда 6 ip e y iH iHмуддесше артыкшылык бермейлн, онын колдауына теуелд1болмайтын саясаттын болуы мумкш емес.Ipi когамдык топтар саясаттын бастапкы субъекла болыптабылады, ейткеж олардын iuuKi жэне езара байланысы, даралануы,63iH-e3i танытуы, e3iH -e3i уйымдастырып, максатты icKeжумылдыра 6iлyi нендей 6ip саяси уйымдардын, когамдыкинституттардын, мемлекетпк органдардын пайда болуына алгышарттаржасайды. Олардын мудделер! саясаттын непзп ба-70

гыттарынан, егестер мен ынтымакты кадамдардан, ic-кимылдармен б и л ж тердт тогыскан тустарынан айкын KepiHic табады.Олардын талаптары мен кажетлктер1 KepiHic тапканда ганасаяси партиялар, олардын сара багыттары, багдарламалары,жетекцллерг, уйымдаскан нысандары, кызмет eflierepi т т м д 1жумыс icreft алады. Когамдык TiperiHCH айырылган уйымдармен идеологтердт тагдыры буган накты дэлел бола алады.Ш(щш1 кезекл субъекллер шыгу теп жагынан да (ейткешолар ен алдымен белгш 6ip топтардын суранысына жауапретшде пайда болады), аткаратын мшдет1 жагынан да (ейткешолар ipi когамдык топтарга катысты кызметлк жэне аткарушылык.Mi идет аткарады) баскы субъекллермен салыстыргандатуынды субъекллер болып табылады. вздерш щ мшдеттершжузеге асыру эдГс{ бойынша олар 6ip-6ipiHeH дербесттне,бйШ ндш Ы не жэне тЙЫдМйй'ё карай ерекшеленедк Осытургыдан да олар екш ш ш к сипатка ие болады (ейткеш олардынб в д ф т н баска топтын муддес1 кандай турде жуктелед!немесе ол кандай жагдайда жузеге асырылады деген мэселетуынды, eKiHuii кезекл мэселе болып табылады).Саясаттын екшил кезекл субъекллер! жанама жэне тпселейсубъекллер болып eKi категорияга белшед!.«Саясаттын жанама субъекллер!» аныктамасы к у рдел i макро-когамдыккурылымдарга, эрекет аясы жалпыга б|рдей ертурлД институттарга (мемлекетпк органдарга, насихат институттарына,циркеулерге жэне т.б.), сондай-ак когамдык-саясижэне тар epicri саяси уйымдарга (ен алдымен саяси партияларга),булардын щпнде 9cipece букаралык сипатка ие болгандарынакатысты. Бул жерде кейбйр уйымдар халыкаралык денгейдеэрекет етелн когамдык козгалыстардын курамындажумыс icreyi мумкш.«Саясаттын лкелей (тура) субъекллер!» терм ит когамдыккурылымдарды (шагын топтар мен ужымдарды, сонын шшдекогамдык уйымдар мен институттардын буындарын), сондайакжеке адамдарды (индивидтердО б1лд1ред1. Шагын топтар менжеке адамдар гана когамдык окнгалардын накты катысушыларыжэне накты ic-кимылдарды лкелей орындаушылар болыптабылады. Кей жагдайларда олар ужымдык эрекеттердщ, букаралыкic-кимылдын дем беруипсше, уйымдастырушысынажэне басмрушысына айналады.Саяси уйымдар мен институттар саясатты н жанамаcyбъeктiлepi болып табылады, ейткеш олар таптар, жжтер, эт-71

никалык. топтар жэне т.б., сондай-ак жеке адамдар мен уйымдарарасын байланыстырушы, делдал ролш аткарады. Партиянын,ишркеудщ жэне армиянын аркасында гана жеке адамдармен шагын топтар ездерш щ ipi кауымдастыктармен байланыстыекенш сезшедь Осы институттар аркылы олар ез кауымыныннемесе баска кауымдастыктын мушелер1мен карым-катынасорната алады.Осы жанама байланыстар аркасында ipi когамдык топтаруйымдаскан б1ртутас курылым жэне кауымдастык ретшде eMipcypefli, топ мушелер1 белгш! 6ip билж орталыктарынынтещрегше топтасады, бул жанама субъект1лер адамдардын езшкандай да 6ip кауымдастыкка жататынын ce3iHyiHe, олардынмейлшше жумыла, ынтымакты ерекет етуiне жагдай тугызады.Кдрастырылып отырган ipi когамдык топтардын шагынтоптардан айырмашылыгы мынада: ipi топтар жеке адамдарментжелей, ашык байланыс орнатады. Буган саяси партиялардынMiHflerrepi мысал бола алады.К,огамдык-саяси жене саяси уйымдар сондай-ак аталгантоптар мен баска да кауымдастыктар арасында езара карымкатынастыкалыптастырудада делдалдыккызметаткарады. Булуйымдар таптарга, жжтер мен кауымдастыктарга олардынмудделер! мен максаттарын бш иру ущ!н гана емес, таптар менбаска да когамдык топтар арасында байланыстар орнату, ымыраластыктаргакол жетюзу ушш де кажетп курал болып табылады.Ipi когамдык топтар ездершщ мудделер1 мен максаттарынжанама турде —езш щ тещрегше жене катарына осы топтынмушелерш гана емес, баскаларды да 6ipiKTipeTiH накты мерз1мгежене белгш 6ip шартпен ею леттш к жуктелген уйымдар аркылыжузеге асырады. Бул топтын мудделерш тиiмд! коргаудьщшарты — уйымнын стратегияга, тактикага жене жумыседю терш е катысты кы зм етш е шек койылмауга THic. Озкезегшде, мундай уйымнын пайдалы болуынын Heri3ri шартытоп тарапынан уйым жумысына бакылау жасау болып табылады,ал уйымнын езш щ е к ы е т т т н езгерте алу каб1лет1 деонын пайдалылыгын керсетед1.Басшылык жасайтын топтар —саясаттын ткелей субъектшершщерекше Typi. Ic-кимылдын максатын осылар айкындайды,кызметтщ нысандары мен куралдары туралы Шеипмдеркабылдайды, ужымдык ic-кимылды «icKe косады», сондай-акездер1 де кейб1р кызметтерд! жузеге асырады (ecipece билжке72

катысты). Басшылык жасайтын топтар кандай да 6 ip элеуметпктоптардын екишерс мен еюлегп адам дары белгш 6 ip дережедебакылау жасап отыратын мудделер мен максаттардыбшдйруинлер болып табылады. Олардын субъ ектш п оганкожайыннын — н еп зп субъектж щ каншалыкты дербеспкбергенше байланысты. Олар уш!н езш щ калауын (еркш) icKeасырудын шарты — бастама K eT epyi, тандау, ужымдык icкимылдыуйлест1ру, езш щ еркш езгелерге мойындата бшу, оныжузеге асыру.Б елгш 6ip нысанда басшылык мшдет аткаратын элеуметпктоптардын, саясаттын тжелей субъекнлершщ уш TypiH бел inкерсетуге болады:1) Элеуметпк козгалыстардын жэне улкен топтарга карайтынресми институттардын, мысалы, саяси партиялардын басшылыкжасау орталыгы;2) саяси элиталар (сонын iuiiHne бил1к басындагы журтшылыккааса танымал жэне саны жагынан кеп элиталар);3) азаматгык мудделерд! колдайтын (коргайтын) топтар.Субъектшщ басшылык кызмет1 объект!ге багытталады. Бултоптардын, жжтершн жэне адамдардын саяси кызметшщ саласынаKipeTiH ерекше зат. Объект! субъект!н!н кызмет тынысынез?не кабылдайды, ол соган мойынсунады, 6ipaK езара !скимылдаенжар жагынан кер!нбейд!. Саясаттын объектю менсубъекпа езара ерекетке тусед!, кайшылыктарды шешед!,ёзщ щ мудделер! мен максаттарын жузеге асырады. Баскарусаласында баскарушылар мен баскарылатындар, ягни субъект!лермен объектшер болады. Кебше баскарылатындар саясаттынсубъекплерше бакылау жасау кукыгына ие болады. Алсаясатта кебше eKi uieiuyuii куш эрекет етед!. Олар: мемлекетпн,партиянын уйымдаскан куш жэне халык букарасынынстихиялык куш!.Саяси партиялар, мемлекет, халык букарасы, элеуметт!ктоптар мен козгалыстар кандай манызды роль аткарса да, туптепкелгенде, басты субъект! жеке адам болып табылады, ce6e6iосы топтардын, козгалыстардын, партиялардын жэне баска дауйымдардын e3i накты тулгалардан турады жэне олардынмудделер! мен ерж-жнерлершщ езара б!рлест эрекет eTyi аркылыгана саяси процестщ мазмуны мен багыт-багдары айкындалады.Демек, дамыган б!ртутас когамдык курылымнынкуил канша куатты болса да, «тек адам, шын мэншдеп, Tipiадам гана бэрш icTeflfli, 6 e p iH e иел1к етед! жэне 6 ep i уш $нкуресед!», —деп жазды Ф.Энгельс.73

0p6ip адам саяси кызметпен жэне билжпен ткелей немесежанама байланысты. Tirrri жеке адам езж бейсаясатшымын депсанаса да, 69pi6ip ол саяси биш кпн шеш1м1не кешл белмейжэне оны орындамай тура алмайды. Адамдарды саяси eM ipreкатыстылыгына карай категорияларга белуге болады.E ip iH iu i топка езш щ саяси мудделерш толык тусшбейтшадамдар жатады. Олардын азаматтык белсендш гш , эдетте,сырткы куштер (саяси институттар, epiK ci3 танылган когамдыкn iK ip , мэжбурлеу) айкындайды. Мундай топты саясаттынсубъектга ретжде тану тым киын, тепнде, олар —саясаттынобъекпа. TinTi букаранын, орындаушынын рол i не бей1мделген,озгенщ еркине багынатын азаматтар да осы топка Kipefli. EipaKбуган карап бул адамдар айналадагыньщ бэрше немкурайлыкарайтын жандар деуге болмайды.Екшил топты ездерш щ саяси муддесш танып, TyciHeTinадамдар курайды. Олардын азаматтык белсендшп мемлекетпкжэне партиялык институттардын кызмет1мен т1келей байланысты.Булар, ce3ci3, саясаттын дербес субъекплер1 болыптабылады.YuiiHiui топ к э аб и немесе соган жакын когамдык-саясикызметпен айналысатын адамдардан турады. Олар ушш саясатeMip сурудщ Heri3ri K63i болып табылады. Бул топ саясишеиймдерщ кабылдау саласында азаматтардын еркш б1лд1руд1максат етедк4-т а к ы р ы пЭЛЕУМЕТПК ТОПТАР, ЭЛИТАЛАР МЕН ТАПТАРСАЯСИ КЫЗМЕТТЩ ОБЪЕКТ1ЛЕР1 МЕНСУБЪЕКТ1ЛЕР1 РЕП ИДЕСаясатты адамдар жасайды. Адамдардын саясатка катысуынолардын эртурл! кажетт!ктер1 тугызады, атап айтканда, олар:ез!н-ез1 баянды етуд1 немесе мойындауды, карым-катынастынемесе езш-ез1 сактауды, бостандыкты кажетсшу немесе камкорлыкжасауды кажетсшу. Мудделер, максаттар мен кисындарайрыкша роль аткарады, оларды терен тусшу адамдардыэрекет етуге итермелейд1, сонан сон оларды когамдык козгалыстаргаалып келед1 жэне аталган мудделер мен максаттардынканагаттандырылуы немесе канагаттандырылмауы Ko6ineадамнын саясатка каншалыкты денгейдетартылатынына ыкпалетед!. Ал адамдардын ic-кимылына дем беретш жене оны алга74

жетелейтш сансыз кеп максаттарды, мудделер мен умтылыстардыкалай юкё асыруга болады? Бул даралык (индивидуалдык)сипаттагы эрекетгер букаралык сипатка ие болганда, даралыкэрекет] элеуметпкке езшше «тенескен» жагдайда ганамумкш болады. Бул «тенесудщ» занды болуы мынаганнепзделген: адамдардын ш еказ сан алуан к-эрекеттершдеп,умтылыстарындагы, максаттары мен мудделерш деп ортак,елеул1 жэне тэн белплер мунда да бар. Бул ортак белплер материалдыккогамдык катынастардын пайда болуы нэтижеандеайкын кершедй, осы катынастардын непзшде элеуметпк курылымдаркапыптасады, ал жеке адамдардын 1С-эрекеттер1 осыкурылымды курайтын улкен элёуметпк топтардын ic-эрекеттер1менбайланысып, 6ipirefli.Демек, тулганын саяси процеспн барысына эсер етушщмшдетп алгышарты даралык эрекеттщ элеуметпк эрекеткеT enecyi, ягни, эрине, жеке адамдардан туратын, 6ipaK олардынезше тэн даралык, взшдйс ерекшел1ктер1 мен белплер! уксамайтынулкен элеуметпк топтардын 6 aniH yi болып табылады.Саяси процесс —барлык жеке адамдар мен элеуметпк кауымдастыктардынжэне олардын уйымдарынын, аса кернекп тулгалардында кызметтер1н1н нэтиж еа. B ipaK ю м д е -KiM ё з ш щкогамдагы орнын танып-бШп, когамдык манызы бар максаттармен мудделерд1 басшылыкка ала отырып, оларды жузегеасыру жолындагы куреске катынаскан кезде гана субъект!денгейше кетерше алады.Саясатты онын субъекллер! тургысынан талдау осыобъективл саяси процеске катынасатын накты байланыстардыайкындауга, олардын калай эрекет ететшш тусшуге, булардынэркайсысынын когамдык вм1рш езгертуге коскан улесш керсетуге,сонын 1шжде аса манызды элеуметпк озгер1стерд1нкажеттшгш, мазмунын, багытын жэне каркынын айкындайтынпэрменд) субъекплерд! б о лт керсетуге мумшшик жасайды.уСубъектшщаныктамасына суйене отырып, субъект1перд1олардын элеуметпк курылымдагы орнын жэне калыптасуерекшелштерш ескере отырып, жуйел1 топтастыру керек. Осыбелплерше сэйкес тулганы, элеуметтж топты жэне улкенэлеуметтж топты жэне кауымдастыкты саясаттын субъектюретшде корсетт кана коймай, эр турл! элеуметтж топтарга дасипаттама беруге болады.Олардын 6ipiH m iciH e когам дамуынын табиги-тарихиnpoueci барысында гана пайда болатын жэне жойылатын75

адамдардын елеуметпк-тарихи кауымдастыгынын (элеуметпкжжтер, таптар, элеуметпк-этникалык. кауымдастыктар) топтары(эр турл! белгшер1 мен мудделер! бойынша калыптаскан)мен элеуметпк уйымдар (отбасылары) жатады. Екшил топтыадамдардын туракты б1рлеслжтер1 кура иды, бул б^рлеспктерд!олардын мушелершщ Q3i саналы турде курады немесе оларгаустем таптар немесе басшылык саласындагы адамдардын тобыкурылтайшылык жасайды.Саяси процестщ эр кезенш деп эртурл! элеуметпк субъекплердщнакты-тарихи аракатынасын, ep6ip субъекпнщ элеуметпкролшщ онын когамдагы жагдайымен, кажетпктер1менж эне мудделер1мен, езш щ когамда алатын орнын танып-б1луденгей!мен байланысын зерделеу кажет. Тжсш ш е, халык букарасынын,таптын саяси кимыл объект1сшен онын субъектюшеайналу зандылыгын, сонан сон осынын непзш де сапалы icкимылролшщ артуын, саяси процестщ кен аукымды epicTeyiHде атап керсету керек. Б1рлескен саяси ic-кимылды жузеге асырудастихиялык болмауы ушш жай сана гана емес, саналылыкпен уйымшылдык, ер1к-ж1гер, табандылык пен д эй ек т ш ккажет.Шагын топтар. Ж еке адамдар (индивидтер) турактыб1рлестктерге юред1, олар эр турл1 нысандар мен турлерде эрекететедк Кундылыктары мен мудделер1 ортак, езара байланыстыжэне элеуметпк институттармен катынас орнаткан адамдардынкурамын жеке топ деп атауга болады. Алайда, жекеадамдар ездершщ буюл тулгалык ерекшелерш тугелдей керсетебермейд!. 03iHin осы топтагы элеуметпк ролше катыстыларынгана керсетедк Ал топ моральдык жэне адамгершшкпринциптерш айкындайды, бул принциптер топка юргендердщ1с-эрекеттер1 нен Kopimc табады. Мысалы, студент езш щмшез1мен, 1с-эрекет1мен студенттер кауымына лайыкты болугати1с. Топтык мудделер! мен кызмет ету эдютерш тулганын саясикызмет саласы айкындайды. Бул тургыда топ саясаттын6ipiHini кезекп субъекпа, ал онын мушелер1 екшил кезект!жэне туынды субъектю болып табылады.Кауымдастыктын теж1рибеа мол, танымал тулгаларынреферент т/к ( кецесшI) топтар деп атайды. Олар 6ip мезплдеeKi мшдет аткарады. BipiHLuici —нормативлк, мунда олар тулгалардынic-кимыл нормалары мен дагаыларын таратушыларролш аткарады, екш ила —салыстырмалы, бул мшдет аркылыадам езш щ ic-эрекетш топтын жалпы жумысымен салыстырады.76

Демек, референгпк жеке тулга да, элеуметпк орта да болыптабылады. Референгпк топ аркылы тап жеке тулгаларгаезшдж билж орнатады.Myddeaepi бойынша топтар: Бул топтардын мушелер1 белгш6ip шеинмдерд! жузеге асыру максатында ынтымактасады. Буладамдарды немесе жекелеген топтарды 6ipiKTipeTiH уйымдардыбасшылыктын epiKTi турде немесе амалсыздан кабылдаганколданылып журген зандарына сэйкес ортак мудделер! менортак кызметтерш терен тусшш, 6uiyi байланыстырады. Саясаттанушылароларды темендепше жштешн:1. Кызмет мацсаты. Мушелер! тш сп саяси шёьщмдерд!жузеге асыру жолымен кажетп icKe кол жетк!зу максатындаынтымактасатын топтарды жжтеу мыналарды камтиды:а) экономикалык мудделерй бойынша топтар:—непзп емес (кооператив мушелери тутынушылар, шаруалар,усак кэапкерлер, еркш кэсш ек1пдер1 жэне т.б.);—жумыс icreyuilnep ( к э а т ж одактардын орталыктары);—концерндердш, трестердш, синдикаттардын еюлдер! болыптабылатын капиталистер, менеджерлер, булардын саясиманызы мемлекеттен тыс жерлерге де белгш болады;б) саяси мудделер1 бойынша топтар, булар белгш 6ip саясимаксатты кэздейтш уйымдар болып табылады, 6ipaK олар партияларменбайланысты болмайды (дши, мэдени, гуманитарлык,экологиялык жэне антиядролык багыттагы б!рлеспктер).2. Кызмет орны. Саяси бшпк курылымына куштерд! орналастыратынжер1 бойынша (АКШ -тын кысым жасау жуйеш,Италия мафиясы, уюмегпк дотацияга кол жетмзетш эр? езшe3iбас караты н уйымдар).3. Кызмет mypi. Топтык мудделер аймактардын, дшисешмдердш, жжтердщ жэне таптардын шепнде калыптасады.Экономикалык жэне баска мудделерд! уйлеспру нэтижесшдеолар саяси сипатка ие болады.4. Кызмет adicmepi. Бул топ мейлшше пэрмешй, ашык жэнересми эрекет етед немесе ол занды жэне ресми емес эд1стерд1(масондык купия эрекеттер, террорлык уйымдар) пайдаланаотырып, орталык билж аппаратына кысым жасайды.Кысым жасау топтары. Олар латенгп (жасырын) саяси кушболып табылады. Ол кдйсыб1р жагдайларда тосыннан немесе6ipTe-6ipre аса белсёнд} ф актору айналуы мумкш. Эдетте саясаттанудамундай топтарды жеке адамдардын шогыры реиндекерсетед!, олар ортак мудденш ыкпалымен ез талаптарын77

бшдаред!, когамдык ем1рдщ баска салаларына катыстыездершщ карсы пшрлерш тжелей немесе жанама турде айтады.TmcTi жагдайда олар саяси куштер, партиялар, саясаттанганкозгалыстар ретшде саяси окигалардын алдынгы легшенкор1не алады.Кейб1р кэс1би уйымдар ез ниеттестершщ колдап, дем беруменeMip cypin турган билжке карсы бшпк курамын кура алады.Белгш 6ip кызмет саласындагы ыкпалды адамдардын тобысаясатты жузеге асыру юшде мемлекетпк билжпен «жарыстас»болуы мумкш.Кэсшодак куштер! когамнын топтары мен ж1ктерге белгш6ip белiну кезеншде пайда болады. Кэсшодактар АнглиядаXVIII гасырдын сонында пайда болып, енеркэаб1 дамыган елдердежалдамалы кызметкерлердщ енбек пен турмыска катыстымудделерш б1лд1руиплер ретшде 6ipTe-6ipre калыптаса бастады.Кэсшодактар енбекиилердщ (кэсшодак мушелершщ ганаемес) елеуметпк-экономикалык мудделерш коргауды, олардынмедени дедгейш кетеруд1 алдарына максат erin койды.Кэсшодактар кей елдерде езшщ кызметшде жумысшы табынасуйенетш саяси партиялармен ынтымактаса жумыс1стейд1. Бул орайда когам ем1ршде аса зор роль аткарады.Кэсшодактар енбекиилердщ муддесш колдап, коргаса, ал устемтаптар белгш 6ip баскару жуйелерш калыптастыру, элеуметтжжж ретшдеп элита жетекшшершщ тобын куру жолдарыменездершщ мудделерш коргайды.Кез келген элеуметтж курылымнын кажетп курамдас белшартыкшылыкка ие жогары турган жж немесе баскару мшдетшжузеге асыратын ж ж — элита болып табылады, ол жалпымемлекетпк шеипмдерд1 капыптастырады жене оларды устемтаптын атынан онын басым белшнщ, сондай-ак адамдардынкалган белжтершщ мудделер! ушш кабылдайды деп делелдейтшкезкарастар бар. Устем таптын билеуип элитага дегенкезкарасы айкын. Олардын арасындагы езара байланыстын ушнепзп Typi бар:1) туптеп келгенде, саяси процестщ мудделердщ элеуметтжтоптар арасында таралуына, устем таптардын мудделершетэуелд1 болуы;2) билеуип элиталардын устем мудцелершщ кезкарасынныгайтуга умтылуы;3) устем мудделер мен билеуил элиталар тэж1рибес1 арасындатактикалык мэселелерге де, улттын ортак мудделер ма-78

нызынын артуына байланысты да белгш 6ip келюпеушшктжтууы.Белгш 6ip кезкарастар жуйеа ретжде элиталар теориясынПарето, Моска, Михельс тужырымдады. Олар тарихты белгш6ip элита турлершш устемдтмен сипатталатын элеуметпккезендердж жиынтыгы ретшде карастырады. Элеуметпкемйрдщ Heri3i тежлздж болып табылады. Саяси катынастардынжене ен алдымен устемдж ету мен багыну катынастарынынабсолю ттт ж ёнш деп ш м н щ бастау кагидасы, халыкегемендт идеяларын сынау осыдан туындайды.Билеуил элиталар женшде белгш 6ip саяси мектептеркалыптастырган б1рнеше тужырымдамалар бар. Олар —макиавеллдж тужырымдама, элиталардын кундылык теориясы,«элиталардын демократиялык устемдт» тужырымдамасы,элиталардын м вдеттш к теориясы. Элиталар сонымен катарсаяси, бюрократиялык, экономикалык, эскери, жэне идеологиялыкболып белшеш, булар мемлекетпк шеилмдер кабылдаупроиесжде айрыкша мшдеттер аткарады. Билеуил элиталардынкалыптасуы б>ркатар жрлдармен: еюлеттж беру, тагайындаулар,колдаулар аркылы жузеге асады. Эдетте, билеуилэлита —езшдж мэртебеге ие, психологиясы да взгеше, мшезкулкыинабатты адамдардын туракты тобы. Сонымен катар булэлитанын узак eMip cypyi онын ашыктыгына, ягни езш щ катарынаустем гана емес, устем емес те жж тердщ аса б ш к пеюлдерж мемлекеттж шеш1мдерд! кабылдау процесже катысугатарта 6Lny к^бшётще байланысты. Устем таппен салыстыргандабилеуил элита шалымды, ширак жэне реформалыквзгер1стер жасауга беШм келедьКргамнын элитарлык курылымы жвшндега тужырымдамалардагыталдамалык жэне нормативтж кезкарастарды ажыратабглу керек жэне «элиташы* терминж когамды элитага жэнебукарага белуд! мэнгш к dpi табиги кубылыс рет1нде карайтындарга,элиталык когамнан белгш муратты керет!ндергеколданган жен. Миллс когамнын элита мен букарага белжужмойындай отырып, сонын непзжде буржуазиялык демократиянынсипатын ашып керсетед], онын мураты —антиэлитарлык.Элиташылар элитанын бёДщу процесш когамнын элеуметпксаяси жэне мэдени eMipiHiH тжсш ш е дамуы, еркениеттвдбелпга peTihwe кэрсетуге умтылады.Элитанын билжтен айырылуын немесе элс!рер|л когамнынK ay in T i дертке ушырауы, еркениетке тенген кауш деп отгёдЁ79

Элитизмнщ кагидаты: адамзат барлык кезде устем жэне езшуолтаптарга белшуге тшс, кепш ш к ездерш KiMHin билейтшш тандауданбаска келешекте ештенеге де кол жетюзбейдк Элитизмсаяси катынастармен саяси билж элеуметтж катынастардыналгышарты жэне H eri3 ri жиынтык K epiH ici деген кагидагасуйенедк Бул квзкарас тургысынан алганда, когамды баскарубарлык кезде саяси сипатта болады, баскаруды буюл когамжузеге асырмайды, бул мшдегп созс1з, TinTi таза техникалыксебептермен, б ш к п азшылык аткарады (Михельс). Бул азшылыкбаскару мшдетш жузеге асыра отырып, ен алдымен езшщжетекшшк жагдайын ныгайтады, устем азшылык ретшде езшщнык орныгуын ойлайды. C e6e6 i элита ретшде танылуы б1ркатар—мулжтж, мэртебелж жэне баска артыкшылыктарга ие болуменбайланысты, осы артыкшылыктарды K opfay ушш «тандаулыазшылык» б1ршама ipi немесе шагын топ болып 6ipirefli(билжт жогалтып алу коркынышы артыкшылыкка ие топтынмушелерш 6ip-6ipiH e 6epiK байланыстырады). Элита белгЫ 6ipтоптын мшез-кулык нормаларын жасайды, осылайша «артыкшылыгыжоктардын» топка eHyiHe жэне олардын кузырына колсугуларына жол бермейдь Элитанын басты устемд(к ету куралымемлекет болып табылады, элитанын еюлдер1 мемлекетокоргандарда шешуш1 кызметтер аткарады, сондыктан Москаэлитага «мемлекетпк тап» деген атау берщ.Жекелеген элиташылар осы багытты одан epi жалгастыраотырып, элитаны билеуш1 таппен тенеспред1, Парето, Москатеориялары марксизмге карсы екенд1пне карамастан, Ka3ipriэлиташылар олардын енбектершде маркст1к ыкпалдьщ салкыныбар екенд1п жен1нде жазып, бул жуктен «толыктай» арылугашакырып жур. Мангейм бул терминщ таптык мазмунынан«тазартуга» алгаш эрекет жасады, Ka3ipri замангы «уйымдастырушылык»теориясы элитаны баскару м(ндет1н жузегеасыратын «таптан тыс жж» ретшде карастырады.Шумпетерд1н нарык жагдайындагы демократия жен1ндег1тужырымдамасында элитаны езшщ багдарламаларын букарага«сатуга» алып шыгады, ал букара (сайлауларда) ол батоарламалардысатып алады немесе кабылдамай тастайды деп керсетед!.Мангейм: демократия элита мен букаранын карым-катынасынжаксартады ма? деп сурак бере отырып, демократиянын айрыкшабелrici —бил]'кт1'н кезкарасын колдайтын ашык элиталаргажэне элита мен букаранын аса тшмд1 демократиялыккарым-катынасына катысты бэсеке деп жауап бередк Итальян80

элеуметтанушысы Боббио элитизм мен демократия ымыралас,ce6e6i «O3iH-03i баскару мен жогары халык б и л тн е TinTi деуксамайды» деп керсетед). Лассуэлдщ «элита» терм ит «кдтарынанлидерлер шыгып, саясатка тартылатын элеуметпк ж к ланыктау ушш» колданылады жэне демократия олигархияданэлитанык ашыктык сипатымен» ерекшеленед! д ё й т ш кагидасыкен тараган.Даль Миллст! сынай отырып, батыс когам ын элитанынемес,полиархиянын устемдш орнаган когам ретшде карастырады.Когамда мамандандырылган элиталардын кешенш жуйес1 eMipсуред!. «Онын услне элиталар плюрализм! осы замангы когамдарплюрапизмшщ» KepiHici болып табылады, алайда элиталардынбэр| б1рдей ыкпалды емес, оны эдетте «билж етущ!», саясиэлита деп атайды; ол «стратегиялык элиталар» деген термина!енпздьЭлиталар п л ю р ализм ! теориясы «саяси ыкпал жасау» теорияларыменалмаса отырып, ез кезепнде, елеуметпк бил!ктщсаяси жэне баска нысандарынын курдел! байланысын есепкеалады, саяси шецнмдер,ш ресми саяси курылымдардан тыскабылдау (билеуш! тап тобы) непздерше, кептеген топтардынмудделер! есепке алынатын саясатты жасау процесш щкурделшгше, лоббизм (кысым жасау) жуйес!не ерекше м э нбередьЭлита теориясын элеуметт!к процест!нтутастай мэн!н ашып6epfli деуге болмайды: элитанын 6ip бвлiri букара деп делелдейотырып, олар тарихтын козгаушы куш! релнде «жогарыжжке» баса кешл б е л д !, осынын езйак оларды 6ip жактыл ыккаэкеп соктырады; ал «букаралык котам» теориялары дуниен!элитарлык тургыдан тану тургысында когамга тутас жуйер е т р д е талдау жасау MiHfleTiH орындайды.«Букаралык когам» теориясынын лкелей (зашары Ницшеболган ед1, будан былай басты рольд! букара аткарады (ал олбарлык катардагы жандар алдында бас иедО деп керсегп ол.Бул теориянын алгашкы б!ртутас !лiMi «аксуйектж» Мм немесеХ.Ортега-и-Гассеттщ «Букаранын K erepiaici* ютабында баяндалганконсервативтж нуска болды. «Жаксылыкты бйлмейтш»букара элитанын сонынан ерудщ орнына, баскаругакабш ел жок болса да, билжке умтылуда. Элитаны онындэсгурл! саласынан —саясаттан, мэдениеттен жене т.б. шеттетугетырысуда, бул XX гасырдагы дагдарыстардын ce6e6i болыптабылады.6-460 81

Бул теория б!рнеше нускаларга болшд1, акырында «букаралыккогамдык» «позитивтж» тургыдан туаншру нускасы пайдаболды, мунда «букаралык когам» элеуметпк катынастардынбелгш 6 ip турлершщ у л п а ретшде, когамнын эр турл1 xiKTepiарасында бшк мэртебел! кел1с1мге кол жётюзген, ал букараэлитанын кундылыктары мен идеяларын айтарлыктай денгейдекабылдаган (Мартиндейл), экономикалык, элеуметпк жэнесаяси 6ip тектш кке жету багытын устанган осы замангы жогарымамандандырылган (Парсонс) когамга тэн уйым ретшдекарастырылады.«Букаралык когам» эдетге элеуметпк жуйелердщ байланысыдегенд1 б1лд1ред1, бул байланыстын шшде жеке тулгаэлеуметпк максатка букаранын элемент! ретшде гана катыстыболады; усакталган, езшд1к ерекшел1гшен айырылган адамдардантуратын букара мен элеуметпк максат арасында кайшылыктартуады. Бул когамда индивидуализм идеологиясы (еркшбэсеке когамына тэн) бюрократиялык жалган ужымшылдыкидеологиясымен (этикамен де) алмасады, мунда бюрократиялыккогамнын дагдылары мен устанымдарын кабылдауга дайын,элеуметпк 1зденюке ынтасын жогалткан, ымырашыл, тутынуушш гана O M ip re келген «кещлд1 роботтын» ом1рлк муратыустем болады.«Букаралык когамга» «элита» мен онай кармакка шгетш«элита еместердщ» когамы, мунда жаппай белсендшк ем1рл!корталыктарга басып K ipyre экеп соктырады деп аныктама береотырып, Корнхаузер кагиданьщ шын сырын: энпме букаранынсаясатка басып Kipyi жвншде болып отырганын ашты.Онын багдарламасы —элита мен букараны 6ip-6ipiHeH окшаулаудыкушейту, олардын арасына «аралык топтардан» тоскауылкою. «Букаралык когамга» балама ретшде «плюралист^»когам теориясы усынылады, бул кагида бойынша, адамдаркептеген топтарга (элеуметпк ж!ктерге, уйымдарга, одактарга)6ipireA i; буржуазиялык демократиянын гажайып бейнеа жасалады;мунда элеуметпк белшектенуге жол бершмейщ-мю,букара окшау топтардын жуйеЫ аркылы элитанын жугеназдтн ен коргалады, букаранын элеуметок бас котерулерштугызатын себептер жойылады, олардын саясатка ткелей араласумумкшджтершщ o cip ece «косемдердщ бэсекеа» мен элитанынреформа жасау кызметшщ езгеруше экеп соктыратынреволюциялык козгалыстардын жолы кеалед1.82

«Букаралык когам» теориясы элеуметпк курылым ретшдепайда болады, мунда жеке тулга куырш ак денгейш е дешнтвмендетшед!, бул когамда ол белеенд! элеуметпк субъектебола алм айды , KepiciHLue, е зш еш ш м ж ауап берм ей тшэлеуметпк процестщ курбаны релнде сезшедд. EKiHini жагынанадамдардын мэдени денгеш, акпарат колемi, техникалыкжарактануы ©сед!. BipiHUii жагынан, ол элеуметпк жагдайлардынкулдыгына бурынгыга Караганда анагурлым коб1рек тусед1,бул жагдайлардын алдында G3iHin д э р м е н а зд тн сезшеди де,будан шыгар жол осы когамнын талабын мойындап, «агынменыга беру» деп туешедц сосын ымыраласа ж у р т , когам ш ш деез мансабын жасауга умтылады.Когамда езшщ алатын орнына, муддес1 мен умтылыстарынакарай эр алуан элеуметпк топтар немесе таптар болатыныкашаннан белгш. Олардын шыгу тектер1 женшде эр турл!кезкарастар ездершше туаншруге тырысты. Б1ркатары олардыншыгу кезш адамдардын рухани касиеттершен, психологиялыкерекшелiктершен немесе дши кезкарастары мен дуниетанымдарынан, ал eK iH iulnepi эл-аукаттын денгешнен 1здедьШын мэншде, таптардын шыгу Teicrepi кандай, олардын тупбастаулары неде жатыр?Когамды жеке адамдардын жай жиыны, олардын эр кайсысытэуелаздж кукыгына ие дейтш идея узак уакыт устем болды.BipaK бул идея тым карапайым ед1, ол когамнын шынайыкурылымын ашып керсете алмады. Когамнын кейб1р туп бастауларынтабу га баска да эрекеттер жасалды. Мысалы, Руссо:«Барлык когамдардын М ндеп ен еж елпа жэне 6ipfleH-6ipi —отбасы», —деп жазды. Онын ппиршше, отбасы саяси когамныналгашкы улпа болып табылады: «...билеупиЫ —эке сиякты,халык —балалары, жэне 6opi де тен жэне бостандыкта дуниегекелген, егер адам езшщ бостандыгын 6ipeyre берсе, олмуны 03iHiH пайдасы ymiH Гана жасайды». BipaK саяси когам,ягни саясат адамдардын карым-катынасы мен саяси бшпктщсаласы болып табылатын когам отбасы шыкканнан кешн санмындаган жылдардан сон пайда болды.Материалиста кезкарас тургысынан алганда, экономикалык,саяси жэне идеологиялык катынастардын накты-тарихижуйесшш элеуметпк екклдер1 элеуметпк таптар болып табылады.Белгш дэрежеде таптар эр турл! когамдык катынастардыншешуиш факторы да болып табылады. Будан мынандайкорытынды жасауга болады: таптык когамда таптык катынас-83

тардын сипаты когам sMipiHin барлык. саласы мен денгешнайкындайды, таптар когамнын саясатына да, идеологиясына даыкпал етед!. Таптарды зертгеудеп материалиста кезкарас таптармен таптык катынастарды, олардын курылымдарын,элеуметпк мшдеттер1 мен генезисш жан-жакты карастыругамумкшдж бередк Когамнын элеуметпк-таптык курылымыадамдардын туракты кауымдастыгынын жиынтыгын: таптарды,елеуметпк жжтер мен топтарды б1лд1ред1; бул элеуметпккауымдастыктар арасындагы жэне олардын iiiiiHaeri езара байланыспен езара ic-кимылдар элеуметпк-таптык катынастардыкурайды.«Олеуметпк-таптык курылым» угымы «таптык курылымнан»кен1рек угым. 03iHiH мазмуны жагынан «элеуметпк курылым»угымы будан да кещ рек. Ол езш е элеум етпк-тапты к,элеуметпк-этникалык (улттык), элеуметпк-демографиялык,элеуметпк-кэаби жэне баска курылымдык шагын жуйелерд1де камтиды.«Тап» угымы «разряд» деген угымды б1лд1ред1. Адамдардытапка алгаш Рим императоры Сервий Туллий бедщ. Римтургындарыадамдардын мулжпк жагдайына сэйкес бес тапка белшдьКейЫ рек «тап» угымы кен тарай бастады. Бул угым адамдардынулкен топтарын бшд1ред1, олардан когам белшда. Платонмен Аристотель адамдардын билеуиплер мен езшучплергебелшуш табиги нэрсе ретшде мойындай отырып, олардын арасындагыкуреске кептеген саяси жэне тарихи процестер менкубылыстар ce6enmi болатынын кердкКогам таптарга белшген кезден бастап таптык белшу, таптыккатынастар, таптык тургыдан багалаулар когам eM ipinneзор роль аткара бастады.Когамнын таптарга ж ж телуш щ H eri3 ri алгышарты eKiпроцестщ: енщрпш куштер мен енбек белшюшщ дамуы болды.Бул eKi npouecriH езара тыгыз байланыстыгы соншалык,олар ж енш де сез болганда, ic жузшде, 6 ip кубылыстыненд1рпш куштердщ жалпы шгершемел! дамуынын eKi жагыжежнде айтылады. Адамдардын элеуметпк жжтерге бел!нуiаталган жалпы дамудын нэтижеа ретшде KepiHfli, белшу терендегенсайын белгш 6 ip таптын калыптасуы да соншалыктыжеделдей тусп. Тарихка белгш енбектщ алгаш ipi белшу1жалпы тайпалар кауымынан мал ecipeTiH тайпалар белшгенкезде болды, сейтш мал еаруцплер мен дикандар арасында84

тауар алмасу басталды, бул когамдык байлыктын молаюынажэне адамдардын элеуметпк жктелуше жагдай жасады.EKiniui будан да ipi енбек белйш и ернвдщ куен усаккэстннлердщ б о лш т шыгуы аркылы журдк Бул алмасудыайтарлыкгай жеделдетт, адамдардын экономикалыктеназдтнтерендете TycTi. Осы багыттагы келес! кадам ой енбегшен денеецбепшнбвлшу1 болды. Бул енбек турлершщ арасындагы карама-карсылыкбукгл таптык-антагонистж когамдардын айкындаушыбешйга болды. Таптардын шыгу TeriHiH туп бастаулары,олардын генетикапык ншздер], шне, осындай.Когамнын таптарга белш уш щ ерекше манызы мынаданкершедн онын Heri3ri en aip ic курал-жабдыктарына базистжменцлк катынастары болып табылады. Феодалдык менипк жэнеоган сэйкес келетш рента нысандары феодалдык когамды онынHeri3ri eKi табына —шаруалар мен помещиктерге белд1, олардынкарым-катынастарынын сипатын, канау нысандарын айкындады.Буржуазиялык жеке мешшк когамды буржуазия менпролетариату белд!.Марксизм когам дамуына материалиспк кезкарасты, нактытарихижагдайды непзге ала отырып, езш щ таптар теориясынжасады. В.ИЛенин К.Маркс пен Ф.Энгельстщ енбектершесуйене отырып, e3iHin «¥лы бастама» деген енбепнде когамдыктаптарга: «белгш 6ip тарихи когамдык enaipic жуйесшдепорнына карай, eHflipic курал-жабдыктарына катынасына карай,енбект! когамдык уйымдастырудагы рол1не карай, демек,ездершдеп когамдык байлыктан THicTi улест! алу eaic i менмелщещ бойынша белшетш адамдардын улкен тобын таптардеп атайды. Таптар —бул адамдардын мынандай топтары: олардын6ipi ездершщ белрш 6ip когамдык шаруашылык укладындагыорындарынын айырмашылыктары аркасында басканыненбещне иелж етед!», —деп аныктама 6epfli.Таптык катынастарга талдау жасаган кезде таптар арасындагыайырмашылыктарды гана емес, таптар йцщдеш айырмашылыктардыда ескеру керек. Тап iuiiwieri курылымды Йлутаптын eM ip cypyiHiH материалдык жагдайларын, онынмудделерш, элеуметпк жене саяси ic-эрекеттерш толыктайтусшуге мумкшдж бередк Сол таптык курылымдагы кейб1рэлементтерд! курамы жагынан некен-саяк деуге болады.Кайсыб|р жагдайларда тап iuiiruieri катынастар, туптеп келгенде,элеуметтж даму ушж непзп таптар арасындагы катынастарLueuiyuji болып табылса да, котам ем!ршде елеул! манызга85

ие болады. Тап ш ш деп курылымнын манызын асыра керсетутаптар арасындагы катынастарды дурыс багаламауга экеп соктыруымумк1н. Жумысшы табынын курылымы объективтакалыптасады. Tan iujiHfleri курылымдар KepiHic табатын угымдартура магынасында колданылуга тшс. Бул ен алдымен белшу(дифференциация) жене курылым сиякты угымдарга катысты,кейде олар синоним угымдар ретшде колданылады. Соган карамастаноларды ажырата б1лу кажет. Жумысшы табынынбелшуш табиги жэне элеуметпк деп бел in керсетуге болады.BipiHiuici онын табиги айырмашылыгынан (жасы мен жынысынакарай) туындайды.Таптык когамда табиги айырмашылыктар элеуметпк сипаткаие болады. Когамдагы элеуметпк белшю —бул процесс,осы процестщ нэтижесшде енщрпш куштердщ кол жеткендаму денгею непзшде белгш 6ip тап жжтер мен топтаргабелш едь Бул белж у когамдык енбек белiHici, en aip icT iHкурделену), онда барган сайын жана салалардын пайда болуысалдарынан кушейе туседг Кандай да 6ip таптын элеуметпкбелшуш зертгеу аркылы сол тапты курайтын ж1ктер мен топтардынсипатын ашып, олардын мудделерш б1луге болады. Бултургыда таптын, сонын гмннде жумысшы табынын да белшу!онын курылымынын калыптасуына Heri3 болады. Белгш болганындай,курылым жуйе элементтерш 6ip-6ipiMeH байланыстыратынкатынастардын саны ретшде тусталедк0 p 6 i p когамда таптармен катар элеуметпк топтар да eM ipсуредг Олар ездершщ когамдык e n a ip ic жуйесшдеп жагдайынакарай жэне ездершщ менипкке деген кезкарасы бойыншакандай да 6 ip таптын курамына к1рмейд1, K epiciH iue. элеуметпкжжтерге, сословиелерге, касталарга 6 ip ire fli. Сословиелжуйымнын айкын мысалы феодалдык когам болып табылады,мунда адамдар экономикалык жэне кукыктыкжагдайлары бойыншабелшедь Мысалы, ipi жер иеа e n a ip ic курал-жабдыктарынынменипк n e c i ретшде таптык, ал дворянин сословиелердще к ш болып табылады. Сословиелерге тэн сипат —томагатуйыктыкжэне олар катан иерархиялык кукыктык нормаларменбектлген кагидат бойынша курылады.Ka3ipri когамнын элеуметпк курамына непзп таптарменкатар белгш 6ip элеуметпк топтар да Kipefli, бул топтарга интеллигенциямен кызметишлер жатады. Когамнын таптары менбаска да топтары арасындагы шекара салыстырмалы, ауыспалы.Бул жекелей алганда 9p6ip кандай да 6ip таптын, кандай да86

6ip елеуметпк топтын е к ш ушш езш дж «елеуметпк конысаударуына» мумкшдщ бар деген сез. Мысалы, интеллигенциякогамда ертурл1 елеуметпк жжтерден немесе таптардан калыптасатыныбелгш . Онын рол1 сан кырлы. Ол интеллигенциямаксат-муддесш колдайтын белгш топтын езш-ез1 тануынынкалыптасуы барысында, онын идеологиясын жасаудан кершедкТарихи n p o u e c T in субъектю ретшдеп таптын poni туралымаселеш шешу кезшде таптардын 6ipiHiiii, ягни экономикалыкбелплер1мен катар олардан туындайтын саяси, ал будан да тармагынасында идеологиялык белплерд] де талдау кажет. Тарихтыжасаушы к»м деген суракка сана-сез1м, уйымшылдык, epiK-Ж1гер, ынта, куш-кайрат сиякты факторларды есепке алгандагана дурыс жауап беруге болады.Таптын калыптасуында субъектикп фактор: таптын езш щтупю мудделерш жете Ty c iH yi жене олардын ездерш щ уйымдарын,саяси партияларын куруы елеул1 роль аткарады. Эл1езш щ мудделерш толык танып-бьпмеген тап —бул ез iuiiHaeriтап. 0 з мудделерш танып-бшген жене уйымдаскан ол «e3i ушш»тапка айналады. Бул таптын дамуы ол езш-ез1 тану денгейшекете pi луге THic дегенд1 6umipefli, ягни ол езш тап —баска тапкакарсы тура алатын куш ретшде тануга тию.«0з iuiiHaeri тап» жене «63i уш1н тап» угымдарында олардынелеуметпк-тарихи poлi жене баска таптар мен елеуметпктоптарга каты нас ы айкын кершедк«0з iuiiH aeri» тап угымы таптардын тарихи дамуынын таптыкбукш объективт!к белплер! айкын кершген, 6ipaK ол ел1езш щ мудделерш жене баска таптардын мудделер1мен кайшылыктардыжете тусшбеген сатысын керсетедк Онын ел! калыптасканидеологиясы, дербес когамдык-саясй багдарламасы,саяси уйымы, басшы кадрлары жене т.б. жок. Тарихи даму барысындатолыктай калыптасып болган, езш щ мудделерш танып-б1пген,белгш 6ip дережеде уйымдаскан жене тап куресшедайын болган кезш де ол «ез! ушш» KypeceTiH тап ретшдек ерш ед ь М арксизм уш ш жумысш ы табы ны н тарихты нсубъ екпа ретшде, ал онын ен тандаулы еюлдер1 жумысшытабынын саяси партиясында калыптасуы тарихи кaжeтriктi тануушш iiieiuyiiii фактор болды. Мысалы, «Коммуниста партиянынманифеанде» пролетариатты тап p erin ae уйымдастыру онысаяси партияга уйымдастыру мен тжелей байланысты деп атапкерсетшген, «жумысшы табы айрыкша саяси партияга уйымдаскандагана тап ретш де ерекет ете алады». Маркст1к

теорияга сейкес, тап куресшщ непзп уш нысаны бар. Олар —экономикалык, саяси жэне идеологиялык курестер. Тарихижагынан 6ipiHiuici каналушы таптардын бгршама стихиялыккурес нысаны экономикалык курес болып табылады, ягни булен алдымен енбек жагдайын жаксарту жолындагы курес болды.Ол барлык кезде де енбекшшердщ калын букарасын камтидыжэне олардын саяси белсендшгш оята жэне таптык санасез1мн1нecyiHe epic аша отырып, калын букарага тап KypeciHinбастауыш мектеб! ретшде кызмет етедь Экономикалык курестегана таптын ездерш щ мудделер! мен максаттарын тжелейтанып-бшу! журед1, онын уйымынын нысаны калыптаса бастайды,таптык ынтымактастык, намыс, ар-ождан жэне жауапкершш к ce3iMflepi жетшедь Алайда, KypecTin бул нысаны кексегенбостандыкка кол жетгазбецщ, ейткеш бул, шын мэншде,каналушы букаранын экономикалык жагдайларын iminapaжаксарту жолындагы гана курес болып табылады. Сондыктанол канауды тугызатын жагдайлардын езш жоюга кол жетюзеалмайды.Курестщ баскаша 6ip нысаны саяси курес болып табылады.Ол н еп зж ен белш бей, 6 ip майданда 6 ip ir in куресетгнжумысшы табына тен курес. Сондыктан да ол анагурлым таптыкжогары уйымдасуымен ерекшеленед!. Осы уйымдасуы барысындажумысшы табы сана-сез!мшщ жене онын уйымшылдыгынынe c y iH e карай жумысш ылардын тунгыш таптык6ipAecTiKTepi — K ecinTiK одактар калыптасады, ал онын ен жогарытаптык уйымы саяси партия болып табылады. Саяси таптардынэкономикалык талаптарынын ерекш елт мынада: оларканау непздерш щ езш е —менппк пен саяси бшйк меселесшекатысты болады. Жумысшы табынын партиясы езш щ тапKypeci багдарламасын, стратегиясы мен тактикасын жасайды.Идеологиялык курес тап KypeciHiH экономикалык жене саясинысандармен катар eMip суредк Онын максаты —жумысшытабынын caHa-ce3iMiH буржуазиялык идеологиядан азатerin, социалиста идеологияга буру.K,a3ip когамнын таптык курылымы мен таптык катынастарынаеткен гасырдын деректерше суйент жасалган марксист! кталдау Q'nai канагаттандыра алмайды.Экономикалык жуйелер мен байланыстардын курдел!ленеTycyi ер турл! елеуметт!к таптар мен жжтердщ сипатына, курамынажене карым-катынастарына сезс!з есер етед!, ал бул, езкезепнде, когамнын саяси eMipiHeH KepiHic таппай тура алмай-88

ды. Эр алуан елеуметпк куштерд^ олардын ic-кимыл урйстерш,ерекет кисындарын, олардын калаулары мен мудделершнактылы зерттеудщ к аж етгт nicin xerijuii, алайда, бул социалистокойдын. 6ipiH iui кезекте, марксизм теориясынын жетсспктершTinTi де жокка шыгармайды.Бурынгы социалиста елдерде устем болган таптык курылымнынмаркспк теориясына балама ретшде eлeyмeттiк курылымнынбаска да теориялары бар. Мысалы. батыс елеуметгануындаHeri3iHeH влеуметтш жттелу (стратификация) теорияларыжасалынды. Бул теорияларга сейкес, когам топтар менстраталарга (жжтерге) белшед!. Бул орайда елеуметтанушынынмш деп мынадай: когамнын аталган жжтерге белуш —когамнын жштелуш жене адамдардын жнстер жене соладамдар арасындагы козгалыстарды —eлeyмeттiк араласулардызерттеу. Э р 1Щрлз ж iктepдiн бш пну| кандай шарттарганепзделед1? Бул женшде кес!мд! 6ip niKip жок. Ал еадйрюкурал-жабдыктарына кезкарас когамнын тапка белш уш щ бастыбелгш! болып табылады дегенге 6epi 6ip ауыздан карсы. Оларэкономикалык кpитepийдi де усынады, бул жагдайда белу саласын(К1р1сгердш мелшерш), саяси кезкарастарды жене т.б.алады. Бул жерде олар dip влшемдш ж1ктеуд1 белш карайды:мунда топ кандай болса да 6ip гана белп ам ен , кеп элшемд1ж1ктеуде белплердщ жиынтыгымен аныкталады. Мысалы,М.Вебер экономикалык, элеуметпк жене саяси саланы когамeMipiHin ер TYpлi дербес «елшемдерЬ> дей отырып, элеуметтжбeлiнyдi осы елшемдердщ ер кайсысы тургысынан жеке карастыругаболады деп санайды. Осындай жолмен онда фрнешеж ттелу нысаны пайда болады: экономикалык елшемде адамдартаптарга белшед1, элеуметпк те — мертебелердщ жуйес1калыптасады, саяси да — партияларга белiну пайда болады.Элеуметпк жжтелу теориясы елеуметпк араласу тужырымдамаларыментыгыз байланысты, бул кезкарас бойынша, адамдардынарасында теназдж ce3ci3 болмай коймайды жене адамдардынбелгш 6ip дережеде epKiH алмасуы олардын жекекабтеттерш е жене куш-ж1гер жумсауларына сейкес елеу-MeTTiK жуйенщ турактылыгын камтамасыз етед! жене бул тапKypeciH «артык нерсеге* айналдырады.Кдз1рп замангы батыс когамында орта тап барган сайынелеул1 манызга ие болуда дейтш теория кен тарады. Бул теориякызметаллердщ, интеллигенциянын, менеджерлердщ осужэне усак буржуазиянын едеу!р б е л т н щ сакталу фактюше89

непзделедк Бэрше ортак., 6ipbiнгай орта тап бар дегешу устанадыбул козкарасты жактаушылар, олар орта тапка жататынхалык топтарынын ем ip cypyi мен таптык жагдайынын экономикалыкнепздеп принцип айырмашылыгын жокка шыгарады.Орта таптын курамы Kipic, бЫ м, ©Mip салты, когамдыкмэртебеа, адамдардын езш щ осы тапка жататындыгына бага6epyi сиякты бел ri л epi бойынша аныкталады. Осы непзде «ортатап революциясынын» шабуылы жарияланады, бул орта таппролетариатгьщ да, буржуазиянын да кепш ш к б е л т н 03iHecinipefli, н0тижeciндe тапсыз котам пайда болады.Орта тап теориясынын тагы 6ip Typi Реннер усынган жэнеДарендорф дамыткан кызметип табы деп аталатын теория,кызметил — билеуиллер мен билжт1 орындаушылар арасындагыорта буын; оган катысу дэреж еа мен нысанына карамастанбилжт! жузеге асыруга катысушылардын бэр! жатады.К,ызметиллер табы Ka3ipri когамда барган сайын елеул1 рольаткаруда жэне ол индустриялык жэне одан кейшп когамдардаHeri3ri тап болады.XX гасырдын ортасында технократиялык теория пайда болды.Технократгар дэстурл! баскару курылымдарына сайлаусызену кукыгына ие жэне оларда жетекил орын алатын езшджжана тап болып табылады. F ылыми-техникалык революция(FTP) ыкпалымен калыптаскан жана тап идеясы экономикадагыозгерютерд! к эаби курылымдардагы езгерютермён жэнекогам дамуындагы жалпы саяси, элеуметпк жэне мэдени багыттарменбайланыстыру жолындагы эрекет ретжде дуниегекелдк Батыстын кеп ш ш к галымдары жаца тапты табатынтабысы алган бш мдерш колдана б1луше, кэаби шеберлншежэне !здежс кабшеттерше байланысты болатын, жеке мешшпжок, жогары бшмд1 мамандар деп тусщедк Жана тап немесежана элеуметпк кауымдастык идеясы, сондай-ак кап и тали сткогам курылымындагы интеллигенциянын ролш зерделеу озшекептеген элеуметтанушылардьщ назарын аударды. K,a3ip орыналып отырган жеке менилктен баскарудын окшаулануы элеуметтанудажана тап ретшдеп менеджерлер туралы тусшжтщпайда болуына TypTKi болды, менеджерлер — когамды баскарудынбуюл накты бил]к тармактарын ез колдарына шогырландырганжэне бул id e капиталиста табын толыктай ыгыстырыпшыгарган жана таптык куралым. Кейб1р элеуметтанушыларменеджерлерд1 когамнын н еп зп революциялык куил90

деп керсетп жене K a 3 ip ri дву ip —менеджерлер революциясыныкA d y ip i деп жариялады.60-жылдарда постиндустриалдык когам тужырымдамасыменеджердщ орнына алдынгы катарга галымды шыгарды. Беллбул топты жана постиндустриалдык когамдагы жана тап болубагытындагы жана элеуметпк кауымдастык ретшде керсетп.Интеллигенцияны жана тап ретшде карайтын осы замангытужырымдамалар ею багытта —жана консервативпк жене радикалдыкбагытгарда дамуда. Жана консерваторлардын алгашкыларынын6ipi Д.Мойнихен жана тап идеясын одан epi дамытгы,ол интеллигенцияны жана тап ретшде белудщ негшндеолардын сана-сез1мжщ, идеологиялык устанымдарынын женекундылыктар жуйесш in ортактыгында жатыр деп санайды.Гоулднер интеллигенцияны тап репнде айкындау ушгн косымшаeKi жана керсетюыМ: медени кундылыкты жене сыни ойайту мэдениетш бойга cinipy кабшетш енпздд. Сонымен катаржана таптын аса манызды сипатты белпа онын медени устанымыболып табылады. Дж. Киркпатрик атап керсеткендей,жана тап елеуметпк-экономикалык жагдайынын каншалыктыортактыгымен емес, медениетке деген кандай кезкарастаболуымен сипатталады. Белл жана тапка елеуметпк курылыстургысынан карауга болмайды, онын таптык сипаты когамнынбелгш 6ip бел1гшщ мэдени кезкарасы аркылы кершедд депсанайды.Элеуметтанушылар интеллигенцияны устанган багыт-багдарынакарай: гылыми-техникалык жене гуманитарлык немесеинтеллектуал дар деп 6ip-6ipiHeH езгеше eKi топка беледк Бултоптар кызмет саласы бойынша гана емес, елеуметпк-психологиялыкустанымдары, эр турл! элеуметт1к максаттарга багдарустауы бойынша да езара ерекшеленедк Гылыми-техникалыкинтеллигенциянын кызмеп Heri3iHeH экономика саласынакатысты, ол бурынгы капиталистер табымен тыгыз байланыстыжэне статус-квонын (калыптаскан жагдайдын) сакталуынкездейдк Гуманитарлык интеллигенция бойында киратугабей!м туратын куш басым. Элеуметтанушылардыншюрлер! бойынша, Ka3ipri медениетке тен сипат —когамдыккуралым атаулыга карсыльгк, бар жуйеш мулде мойындамау.Непзшен мэдениет саласында енбек ететш интеллектуалдарeMip cypin турган элеуметпк жуЙемен терен кайшылыкта болады.Бул кайшылык олардын когам емаршде болып жатканжагдайларды катал сынауы аркылы кершедк91

Когамнын элеуметпк курылымындагы басты жэне Heri3riкурылым болып табылатын елеуметпк-таптык курылымды,сондай-ак элеумегпк-демографиялык топтар толыктырады, буларадамдардын жасы, жынысы жэне баска да демографиялыкбелплер1 бойынша сараланатын бел1ктер1мен байланысты.Демография —халыкты жэне онын ест-жет1лу зандылыктарынзерттейтш когамдык гылымдардын 6ipi. Демографиядахалыктын кебекмн, онын санынын, курамынын езгеруш жэнетабиги козгалыс ыкпалымен (туылуы, елуО орналасуын, халыктынкеишп-конуы мен алмасуын зерттеу басты орын алады.Халык белrijii 6ip аумакта туратын (мемлекет, облыс, аудан,кала, ауыл жэне т.б.) езш щ ем1рл1к кызметш накты элеуметпккауымдастыктар шенбержде жузеге асыратын адамдардынжиынтыгы болып табылады. Халык —когам eMipiHiH кептегенжактарымен экономикалык, саяси, элеуметпк, демографиялык,экологиялык жэне баска салаларымен езара тыгыз байланыстыобъект.Маркске дейшп халык саны жешндеп теория биологизаторлыккезкарастан арыла алмады, ягни демографиялыкnpouecTi элеуметт1 к-экономикалык жэне саяси жагдайларгатэуелаз табиги-биологиялык кубылыс репнде карауга умтылысбасым болды. Солардын ituiHeH Мальтустщ халык санытеориясы аса ерекшеленедк Ол халык санынын мэнгш к жэнетабиги есу занын барлык когамдык экономикалык формациягаортак зан ретшде керсетуге тырысты. Бул зан бойынша халыксаны эр 25 жылда eKi еселенш, геометриялык прогреспен есед1,ал TipiuLniK етуге кажетп материалдык игшктер арифметикалыкпрогреспен кебейдк Кунарлы топырактын жойылу теориясыез бастауын осы заннан алды, кунарлы топырактын жойылуыньщсалдары—аштык, кайыршылык, ал олар, ез кезепнде,жумыссыздык пен согысты тугызады, демек, Мальтустщ пайымдауынша,согыс мэнгш к, TinTi кажетп кубылыс. Бул колайсызсалдарлардын ce6 en m ici —адамньщ e3i, онын еселей есугекабм етп лт. Мальтустщ жасаган тужырымдарын онын >лiMiHколдаушылар согысты кажетп кубылыс ретшде актауга пайдаланды.Жалпы ал ганда, олардын niKipiHiue, гндет, аштык,кайыршылык атаулынын 6 ep i «игиикп ic» болып табылады,ягни булар жердщ e3i асырай алмайтын онын тургындарынынсанын кыскартады.Белгш 6ip элеуметпк жуйеде жэне ен алдымен eHaipicTiKкатынастар непзшде калыптаскан халыктын саны, онын есу92

каркыны, тыгыздыгы жэне елдш аумагы бойынша орналасуыкогамдык ещирютщ аукымы мен даму каркынына, улттык табыстынкелем ш е жене аумактарды игеруге у л к е н ыкпал етедкСонымен катар халыктын саны, осу каркыны мен тыгыздыгыe n a ip icTiH даму денгешне, ецбектщ белшу д е р е ж е а мен онын© ж мдш пне байланысты болады. Осы кубылыстардын 6epiсаясатпен трелей байланысты.Дуние жуз1 халы к санынын ахуалы мен ©су каркынына жасалынганталдау егер ол сол когамнын когамдык катынастарынынбуккл жуйеамен тыгыз байланысты журпз^лгенде ганаж ем гсп болады. Мысалы, Маркс «Капиталдын» 6ipiHmi томындакапиталист! к когамдагы халы к санынын проблемасын, капиталдын жинакталуына жене оны н эр турл-i таптар менелеуметпк топтарга ыкпалына талдау жасау н е п з ш д е ка рас -тыра отырып, кез келген «тарихи калыптаскан ерекше ©щи picэдю ш щ , шын м енш де ©зше тен тарихи сипаттагы ерекше халыксанынын зандары болады» деп корытынды жасады. Булкорытындынын, К.Маркст1н кезкарасы тургысынан Караганда,халык саны зандарын тану у ц л н елеул1 методологиялыкманызы бар: Будан ep6ip когамдык-экономикалыкформациягатек кана сол еш йрк едю не тен © зш щ ерекше халык санынынзандары сейкес келед1 деген корытынды шыгады.Демек, халык санынын осу барысы мен каркыны когам©MipiHin барлык жактарына не он, немесе Tepic эсер етедк Демографиялыккерсетюштер гана (халыктын саны мен курамы,демографиялык e 3repicrep багыты жене т.б.) туптеп келгенде,©щцрютщ келемш, курылымын жене каркынын, елеуметпксаланы каржыландырудын аукымын аныктайды. Дуниеж узш кдемографиялык проблеманы шешу тубегейл! елеуметпк-экономикалык жене медени ©згер1стерд1 жузеге асыруды, елдердщкедейш шпн жоюды, жанталаса карулануды токтатуды женеескери шыгындарды даму максаттарына пайдалануды квздейдд.Корыта келгенде, мынаны атап айтуымыз керек: ep6ip нактыкогамда саяси кызметтщ субъекплер1 алуан T ypni, ал когамнынелеуметпк курылымы саясат субъекплершщ Heri3i болыптабылады. Элеуметпк курылымды курайтын онын топтары.Олар ездершщ елеуметпк непзшде де, елеуметпк-демографиялык,елеуметпк-этникалык жене баска ©згешелжтер! бойыншада пайда болады жене когамнын елеуметпк-саяси уйымынынсубъективен кезкарасы, онын субъекплершщ жуйеЫретшде кершедг Ал объект!ге келетш болсак, ол субъектшщ93

белсендд саяси кызметшщ кездеген нысаналы багыты, субъект!максаттарын жузеге асырудын куралы мен заты болып табылады.Бул орайда, саяси кызметтщ ен ортак объекта когамжэне онын букш процестершщ жиынтыгы болып табылады.5-т а к ы р ы пЭЛЕУМЕТТ1К-ЭТНИКАЛЫК, КАУЫМДАСТЫКТАРЖ ЭНЕ УЛТТЫК, САЯСАТАдамдар ежелден-ак белгш 6ip накты кауымдастыктар камтуындаGMip cypin, енбек eTin келед1, ал осы кауымдастыктарданадамзат когамы калыптасады. Ал адамзат баласынын тарихымейлшше бай, ce6e6i бул адамдардын эр алуан epi 6ip-6ipiMeH езара катынастагы турл1 тарихи кауымдастыктарынынтарихы. Адамдардын улыстар, этникалык топтар, улттар сияктыэр турл1 кауымдастыктары шенбершде когамнын даму зандарыёзшдак сипатта KepiHin, ерекет етед1. Сондыктан адамдаркауымдастыктары тарихи нысандарына катынасты проблеманын63iHiH, Олардын когам eMipiHAeri орны мен ролйнщ дамусипаттарынын, олардын арасындагы катынастардын, ягниултгык катынастардын саяси процесп тусшу уилн елеул1 манызыбар.Казакстан Республикасынын Президент! Н.НазарбаевКазакстан халыктары Ассамблеясынын 6ipinmi сессиясындасейлеген сезшде былай деп кврсетп: «Ултаралык катынастарб!здщ бупнп тандагы зертгеулер!м!здщ езекп проблемаларыболады жэне болуга тигс те. Когам бул сапада тек Казакстандагана емес, бумл дуние жузшде eTin жаткан процестердщ айкында дэл сипатын 6uiyre мейлжше зеру болып отыр... Адамзатбаласынын еркениет1 —бул халыктар мен мемлекеттер пайдаболып, керкеш п, сосын тарих сахнасынан к е т т жататынузд!кс1з epicri кубылыс. Бул процесс кебше гапамдык сипатта.болады».Улттык катынастарды жене олармен байланысты улттык'"‘--мвееленщ ер екш ел т бул катынастардын су бъ екта елеуметтж-этникалыккауымдастыктар: этникалык жене улттыктоптар, улттар мен улыстар болып табылатындыгынан кершед1.Егер жер шарында усак тайпалардан бастап, сан миллиондыкулттарга деш нп 2000-нан астам ер турл1 халык бар екетн ,улттар мен улыстардын 90 процент! кеп ултты мемлекеттердщ(планетада 200-ге жуык мемлекет бар) курамына 327 халык пен94

улыс кана саны жагынан кеп емешн (олар планетада туратын 5миллиард халыктын 1 миллиардтан астамы) есепке алар болсак,улт мэселесшщ ен курдел1 мэселелердщ 6ipi екенш Tyciболады.гарыда жер бетшде 2000-нан астам улттык-этникалык»1мдастык ом ip сурд1 дедж , осы фактшщ ©з!-ак олардынарасында белгш 6ip катынастар болатынын керсетед^ булулттык (ултаралык) катынастар болып табылады. Улттык катынастарпроблемаларын карастыру к е зт д е 6i3 кебш е улттыксаяса1гты гана талдаумен шектелдж, ал элеуметпк-этникалыкпроцестерщ саралау назардан тыс калып жатты.Сонгы кезде гана элеуметпк фактор ретшде этноска кеш лбел i не бастады.•Этникалык кауымдастык дегешм1з бел m i 6ip аумакта тарихижагынан,калыптаскан тупю Teri 6ip адамдардын турактыжиынтыгы, олар осы сиякты курылымдардан ортак белплерменгана емес, б1ршама туракты мэдени (тмд1 коса алганда)езгешелiктермен, сондай-ак ездержщ Ty6iHin б1рлтн таныпб1луменде ерекшеленедк Этникалык кауымдастыктын e3iтугелдей немесе онын едэу1р б е л т элеуметпк организм, ягнисаяси курылым дейтшге KipreH жагдайларда (тайпа —алгашкыкауымдык курылыста, мемлекет —таптык когамда) ерекше«коспа» куралым пайда болады. Мундай куралымды антиэлеуметпкорганизм деп атау усынылган. Этникалык кауымдастыктаргаонын Heri3ri этникалык шагын бел1ктер!мен катарсубэтностар (этностын езшдж белш) жэне б1рнеше халыктыкамтитын метаэтникалык кауымластыктар да жатады.Этнос —кене термин. Ол белгш 6ip дэрежеде улттык дегенсезге сэйкес келед1, ягни улт кай аумакта туратындыгына карамастан6ip ултка жататын адамдардын жиынтыгы болып табылады.Сосын «улт» пен «улттык» деген угымдарды ажыратыпалган жен. Улттык —этникалык категория, ол этникалык жагынанултгы бишред1, 6ipaK улттын тек езш гана бмдгрмейдкУлттык касиеп жок улт болмайды, бола да алмайды. Ултгыктынe3i 6ip аттас ултка жатады дегешн б1лд1рмейд1. Этностын6iрлiri сол этноска тэн мэдени еттщ, caHa-ce3iMHin, езшджерекшелжтщ ортактыгымен тыгыз байланысты.Этностын езгн этникалык тургыда толык тануы «бis» —«олар» деген угымдарды мшдетп турде ажырата бмуденкоржед!. Батые эдебиетшде «этнос» угымы адамдардын шагынгана тобына колданылса, ал б1здш гылымымызда «этнос»95

у рымы саны аз халыктарды гана емес, сандаган миллиондыккауымдастыктарды да: орыстарды, казактарды, татарлардыжене т.б. биодредЦШашырай орналаскан кейб1р этникалык. кауымдастыктарды(еврейлер, гректер, уйгырлар жене т.б.) кебше «аз улттар»деп атайды. Сондай-ак Heri3ri белш баска елдерде, ездершщэтникалык аумагында туратын халыктардын б е л т осылай аталады,олар ез халыктары тургысынан да, ездер1 туратын елдерхалыктарынын тургысынан да «аз улттар» болып табылады.Алайда, «аз улттар» термишн кейде улттык тенс1зд1к угымынасаяды. Сондыктан угымда айкындык болу ушш улттык немесеэтникалыктоптартерминдер1 колданылады. Республикалардынэтноулттык курамынын езгеру багыты бурынгы КСРО аймагынынбэршде б1рдей денгейде дамыган жок. Мысалы, Кдзакстандаказак емес халыктардын улес салмагыныи артуы байкалды. Этностардын 6ip б е л т улттык болып куралуга, аумактыбелуге умтылады. Бул жерде этнос улттык нысанга онда саяси,медени, экономикалык жене психологиялык жагынан езш-63i билеуге удайы каж еттш к туган жагдайда гана ие болатынынатап айту керек.¥ л т —саяси, мемлекет болып уйымдаскан халык, онын межосында. Демек мемлекеттеншршген этнос улт болып табылады.Ултка аныктама берудеп мундай кезкарас жекелеген халыктармен елдерд1н улттык ем1р1нде журпт жаткан процестергекайшы келедк Этникалык проблемаларды терен зерттегенбелпл!' галым J1.H.Гумилев елеуметпк-этникалык кауымдастыккогамдык дамудын кажетп нысаны ретшде 6ipK aTapсатылардан: рулык-тайпалык кауымнан —улысгулыстан —халык,халыктан — б!ртутас адамзат ретшде калыптасу кезендер1ненетед1 деп санайды. K,a3ipri жагдайда элеуметт1к-этникалыккауымдастыктын ен жогары дамыган сатысы —улт.К,ауымдастыктын адамга тен тунгыш нысаны алгашкыкауымдык сатынын орнына келген, когам дамуында зор рольаткарган рулык уйым болып табылады. Ру —кандас туыс болыпкелет1н, ягни 6ip атадан тараган адамдардын б1ршама шагынтобы. Рулык курылыстын сонгы сатысында рулардынодагы —тайпа пайда болады.Тайпа енш толыктай дербес куралымга айналды. Оныннепзшде тайпалардьщ одагы пайда болады. Рулык-тайпалыккурылыстын ыдырауы, когамнын байлар мен кедейлергебелшуше екеп соктырган кауымдастар арасында мул1кт1к96

тенЫзджтщ пайда болып, онын барган сайын epicTeyi салдарынанкандас туыстык байланыс 03iHiK бурынгы манызынжогалтты. Онын орнын таптар арасындагы катынас басты.Адамга ешй бел m i 6ip ру немесе тайпа ретшде емес, ен алдыменкандай да 6ip тап ретшде карайтын болды. Бурынгы рулык-тайпалыкалауыздык таптар куресше орын бердк0зара таптык мудделер! бойынша белiHген, 6ipaK ew xipicriKпроцестщ ортактыгы, елдщ , аумактын, мэдениет ерекшел1ктершщ,салт-дэстурлершщ ортактыгы непзшде езара байланыстыканаушылар мен каналушылар адамдардын жана,анагурлым KYPДeлi жэне саны жагынан кеп кауымдастыгы —улысты тарих сахнасына шыгарды.Улыстык кауымга непзделген елге тен белп —жекелегеншаруашылык аймактарынын экономикалык жагынан бытыранкыболуы. 0нд!рпш куштердщ одан epi дамуы бул бытыранкылыктыжоюды жэне елдщ шаруашылыгын б!ртутас курылымретшде 6ipiKTipy/ibi талап erri. Адамдардын анагурлымжогары тарихи кауымдастыгы —улттын объективе Heri3i осылайкаланды.М арксек эдебиетте ултка аныктама беруде Ka3ipre дешнстал ищи к тужырымнын салмагы басым, сондыктан «улт»термит eKi мэнде колданылады:мемлекет азаматтарынын жиынтыгы, т ш мен мэдениет!орта к адамдардын кауымын курайтын, мемлекетпк уйымдарга6ipiKKeH жогары мэдени децрейге кол жееазген халык;елш щ , аумагынын, экономикалык емгршщ жэне мэдениетшщортак болуына байланысты калыптасатын психикалыкдагдысынын ортактыгы непзш де пайда болган адамдардын тарихикалыптаскан орныкты кауымдастыгы.Улт аныктамасынын 6 ipiH m i мен! батыс эдебиетшде,eK iH m ici отандык эдебиетте колданылады. Улт T in T i олар улттыкмемл екетпriнем айырылган кезде де ем1р суре алады. Улттыкмемлекеттерге тэн улпде курылатын кеп ултты мемлекеттерде бар. Мысалы, AKLLI-та ултты мемлекетпен тенест!ред! жэнемунда «улт» термит мемлекете де, онын адамдарынын жиынтыгында бтлдгредь КСРО-да бурынгы елдщ барлык азаматтарынакатысты, олардын орыстар, украиндар, казактар жэне т.б.екенше карамастан, «кенес халкы» деп аталды.Кеп жагдайда ipi этникалык кауымдастыктарды Mi идететурде ултка жаткызу калыптаскан. Мундай кезкарасты асадурыс деуге болмайды. ©йткен! Ka3ipri eMip cypin жаткан7-460 97

улттардын Keniuuiiri езш щ аукымы жагынан елеул1 екешбелгш , соган карамастан дуниеде саны небары 6ip-eKi жузмыннан аспайтын, кейде б1рнеше ондаган мын немесе Timiб1рнеше мыц адамнан туратын шагын этностар бар, 6ipaKкейб1р KepceTKimTepi жагынан олардын ipi улттык кауымдастыктардан еш айырмашылыгы жок.»¥лт пен улыс саясаттын субъект1лер1 болып табылады, олардынмудделер1, медениет1 мен тш ж н дамуы саяси ем1рде зорроль аткарады. Улттын саяси манызы мынаган непзделген:1) бул тарихи-мэдени муранын иеа болып табылатын отеорныкты, сан гасырлык тарихы бар кауымдастык;2) ол жеке адамда маган ткп берген, туган жермен байланыстыеткен, урпактардын тарихи сабактастыгынан ез орнымдытапкызган улкен кауымдастыктын жамигатымын деген аскаксез1мд1 калыптастырады;3) кауымдастык мушелер1 арасында ынтымактастык жзнебаскалардан окшаулану ниетш тугызады.О сылардын 6epi ултты жаппай козгалыстардын женепермецщ идеологиялардын бастау кезше, козгаушы купинеайналдырады.Баска да жолдар бар ма? Ие, бар. Бул орайда О.Бауэрдщкезкарасында зердел1 ой бар, ол «улт —тагдыр ортактыгы байланыстырганортак сипатты адамдардын буюл жиынтыгы. Осытагдыр ортактыгы непзшде пайда болган белп улттык медениетортактыгынинтернационалдыкортактыктардан: кес!би,таптык,мемлекетп курайтын халыктык — 6ip сезбен айтканда,тагдыр ортактыгы емес, туп непзш 6ip тектш к курайтын осындайбарлык ортактыктардан бел in турады... Улттык сипат —солулт тарихынын танбасы, одан баска ештене де емес». Улттыксактаусаясаты консервативт1, ce6e6i онын максаты —ол мэшжагынан кандай болса да, улттык ерекшел1кп сактау. Ол «оныустем жене мул1к Heci таптар, eMip cypin турган когамдыкTepTinTin сакталуына мудцел1лердщ 6epi барлык кезде коргайтындыктан»да консервативп деп санайды.Улттын менше катысты мундай кезкарастарды Н.А.Бердяевте айткан болатын. Ол улттык болмысты т!л де, д1н де, аумакта, мемлекетпк егемендж те, бул белплердщ де улттык болмысyiuiH елеул1 манызы болса да, толык айкындай алмайды.Юм ултка тарихи тагдырдын б1рл i ri ретшде аныктама берсе,сонын кезкарасы мейлшше дурыс. Осы б1рлштщ санасы улттыксана да болып табылады. К,ан жангырыгы, нес1лд1к туйа'к98

улттардын тарихи тагдырында жойылмай, сакталып кдлады депжазды.Егёмендж мемлекетке гана тэн жэне солай болуга тжс те,соган карамастан жекелеген ултгык-мемлекетпк жэне аумактыккуралымдар ездерш егеменд1 деп жариялайды. Улттыкегемендгктщ езиийк ерекшелш бар жэне ол, атап айту керек,мемлекет емес, улттын саяси-кукыктык ерекше белгкя болыптабылады, сондай-ак дербес куралымдардын турл1 нысандарытургнде кершёд!.Улт (тарихи кауымдастык ретшде) капитал измнщ пайдаболуына байланысты калыптаса бастады. Француз революциясыжариялаган

Егер улттардын езш -ез1 билеу кагидаты (принцип!) Ka3ipriкезде К,ытай, Индия, Нигерия сиякты мемлекеттердщ конституциясындакезделшген болса, этникалык сепаратизмнщ салдарынанертен-ак ол мемлекеттердщ ем|р суруще K ayin тенеред1. Мэселе мынада: улттын 03iH-e3i билеу жолындагы козгалысыулттар арасынан тумайды жэне улттык мемлекетп куратынолардын ездер1 емес. K epiciH iue, улт идеясы егеменд! азаматтыккауымдастыктар курудын саяси багдарламасы ретшдехалыктардын арасында пайда болады. Сонан сон барып мемлекеттерулттарды, ягни улттар мемлекеттерш калыптастырады.Сонгысы, ез кезепнде, улттык мемлекеттерден курала алмайды,ал олардын азаматтары улттарга белшед1. Мундай мемлекеттер,ерине, куштеу мен диктатурага суйенбесе, жалпы OMipсуре де алмайды, мундай жагдай Кенес мемлекетщде болды.КСРО-нын орнына улттык мемлекеттер емес, 15 саяси тэртш(мемлекетпк курылыс) пайда болды, олар халкынын курамыкеп этносты улттар-мемлекеттерше айнала алады.Ултаралык жанжалдардын курт epiuyi олардын себептер1туралы сурактарды алга тартады. Жанжалдар неден шыгады?Оларды шешуге немесе болдырмауга бола ма? Ултаралык катынастардагыдау-жанжалдын денгеШ улттын наразылыгын тугызатынсебептер мен жагдайлардын жиынтыгымен аныкталады.Ол улт наразылыгын кандай да 6ip нысанда бщщретш жэнеKa3ipri курылысты езгертуге умтылатын элеуметт1к-саясикуштердщ болуын кажет етед1. 0 з халкынын немесе баска халыктын,не баскалардын элеуметпк жагдайларын салыстырунэтижесшде улттын саналы наразылыгы пайда болады. Аталгансалыстырудан эрб1р улт е к ш ез халкынын каншалыктызардап uuerin отырганын керед!, бул жанжалдын шыгуына жагдайэбден nicin жетшгенш бшдгредь Нэтижес1нде ол ем1рдщбук1л сипатынын езшен ез халкына деген кемсггушшк кезкарасты,онын кукыгына кысым жасалып отырганын жете TyciHin,сезшедй Стихиялы турде пайда болган (немесе эдей1 ойластырылган)наразылык белгш 6ip саяси куштердщ (партиялардын,козгалыстардын) куш-жНер жумсауымен езшщ багыт-багдарынайкындап, ic-кимыл багдарламасына ие болады. Елдеп экономикалыкжагдайдын нашарлауы да турл1 улт ек1лдер1 арасындашиелешсп жагдайлардын калыптасуына себепыи болады.Улт саясатын жузеге асыруда ж1бер!лген кателйсгер, орталыкбаскару бил1пшн жагдайды турактандыруга каб1летс1зд1пде жанжалга туртю болатын себептердщ катарына жатады.100

Жалпы халыктын санасында калыптаскан ыкпалды кещл-куйэсерлершщ, наным-сежмдердщ, cinicTi болган дагдылардынрол1 ерекш е зор. Адамдардын кеп ш Ы п н де кайсы 6ip ултеюлдерше деген жек керуш ш к ce3iMi болады. Бул ep6ip адамдатурмыстык кары м-каты нас тэж 1ри беа нeгiзiндe ж енеенд[рюте калыптасады. Bip улттын © кйш | ултка деген Tepicкезкарасынынтуп неш ш де кебще ежелден келе жаткан улттыкдагдылы туаш к тер жатады жэне оган баска халыктардынмэдениет! мен салт-дэстурлерш жете бм м еу ыкпал етед1,мундай Tepic кезкарас ултаралык дау-жанжалдардын (шилешстердщ)шыгуына TypTKi болады. Сейтш олар белгш 6ip дэрежедекунделжт1 ултаралык карым-катынастардын сипатынаэсер етедьK,a3ipri кезде ултгык муддеш жузеге асыруга букара халыкбарган сайын кептеп ат салысуда, оларга езде pi гана ултмуддесж коргаушы ретшде KepiHrici келетш жене баска халыктардынмудделерше онша мэн бермейтш жана улттык-демократиялыккозгалыстар (майдандар) мен партиялар басшылыкетуде. Мундай козгалыстарга халыктын шын камын ойлауданаулак, б1раконын кез келген наразылыгын е зд ер ш т жекемудделерше пайдалануды кездейтш куштер де косылады. K,a3ipэкологиялык проблемалардын жш этноулттык сипатка ие болыпжататыны тектен-тек емес. Улттык интеллигенциянын,9cipece онын кэаби жагынан котам eMipi, мэдениет жэне енерпроблемаларымен айналысатын б е л т н щ ултаралык катынастарсаласындагы окигалардын дурыс багытта epicTeyi жолындагырол1 де, эрине, жауапкерш ш п де айтарлыктай артты.Жанжалдардын шыгуы барлык кезде проблемаларды, кайшылыктардыулттык мудделерд1 жете TyciH in, сезшуге байланыстыболады. Бул тусшу кандай да 6 ip теориялык тужырымдамашенбершде кдлыптасып, санада орныгады, баскаша айтканда,ултаралык жанжалдардын езш дж идеологиясы болады.Б упнп танда улттар арасындагы кактыгыска экеп соктыратынулттык шиелешсп ушыктырушы, кез келген едгспен, куш колданужолымен де, ездерш ш максаттарына жетуд1 кездейтшултшылдык, сепаратизм, неофашизм сиякты куранды теориялармейлшше K ayinTi. Олардын ыкпалымен жанжалдар асадушпандык сипатка ие болып, мэм!леге келу жолдарын \зяеуд\мейлшше киындатады. Bi3 зорлык-зомбылык жасау багытынустанатын ултшылдыктын уакытша салтанат курып турганкезшде ©Mip c y p in отырганымызды да умытпауымыз керек.101

Жанжалдардын кентараган Typi саяси-кукыктык сипаттагыж анж ая. М ундай ж анж алдар, адетте, республикалардынездерш щ егем ендтн орнату жолындагы курес барысында туындайды.¥лттык,-аумактыкк,уралымдардынтолыкдербест1ккеие болуга умтылысы республикалар ш ш деп аз этностардынкарсы эрекетш тугызады. Мундай жанжалдар елеул1 окигаларгаэкеп соктыруы мумкш.Саяси-кукыктык жанжалдардын ецщ 6ip турше этноаумактыкжанжалдар жатады. Саяси-эюмпплж шекаралар этникалыккауымдастыктар орналаскан шекаралармен унем1 сэйкескеле бермейдк Тарихи жагынан бул шекаралар талай рет озгерген,сондыктан Ka3ipri кездеп кейб1р айтыс-тартыстардын шыгусебептер1 тым теренде жатыр. Алайда, мундай шекарага катыстыдаулар кебше улттык-аумактык, куралымдар шекараларынорталыктын эю м ш Ы к билеп-тестеу жолымен кайта-кайтабелплеушен туды. Бугшп танда мына нэрсе айкын болып отыр:шекаралар сиямен жазылганымен барлык кезде канмен кайтажазылады екен.К,азак.стан Республикасынын П резидент Н.Э.Назарбаев«Уакыт жэне кайгылы окигалардын тэж1рибеа кал айда 6йзд1кеп ш ш к елдерге тэн эр турл1 этностардын катар QMip cypyiжагдайында мемлекетпк шекараларды этностардын орналасканшептерше сэйкес белплеуге эрекет жасау жас мемлекеттердщ03iHin eMip cypyiHe Kayin тещйретшш TyciHyre мэжбурe r ri.Адал ниеттен туган тэуелйз мемлекеттер шекараларынынколсугылмайтындыгы мен аумактык, тутастыгы — бурыннанкалыптаскан шекараны сактау, онын барлык кемшшктершекарамастан, канды кыркыстан ти!мд]рек дейтш сындарлы ойданбастау алган тэуелаз мемлекеттер шекараларынын колсугылмауынжэне аумактыктутастыгын кездейтш кезкарас 6ipTe-6ipTe перменщ бола тусуде. Сондыктан да егеменшктщ сабактастыкустанымы, ягни шекараларды мызгымайтын касиетлнэрсе ретшде кабылдауга жэне оларды куш колдану жолыменкайта белплеуден бас тартуга баламалар жок», —деп дурыс ойтуйедкУлттык катынастар — улттык-этностык даму субъект1лер1— улттар, улыстар, улттык топтар жане олардын мемлекетпккуралымдары арасындагы катынастар. Бул катынастар тенкукыкты, устемд1к ету мен багыну, баска субъекплерд! жоюдыкоздейтш Катынастар болып уш турге белшедк102

Элеуметпк катынастардын буюл жиынтыгы улттык катынастарданKepiH ic табады.Элеуметпк ©Mip саласында eKi багыт айкын KepiHin отыр.Олар — даму ж эне интеграция багыттары. 0 p 6 ip улттынэлеуметпк курылымын жeтiлдipy мемлекетпк денгейлердеулттык улпдеп курылым кдлыптастыру дегенш бидоредь Булжерде мынаны ескеру керек: улттыкка Караганда таптык айырмашмлыктарэлдекайда тез жойылады. Тшсшше таптык айырмашылыктардынжойылуына байланысты адамдардын ©Mipсалты мен рухани дуниесшдеп ортак белплердщ одан epi дамуындатаптык емес айырмашылыктар, сонын тпинде улттыктшик айырмашылыктар барган сайын айкын кершедк BipaKбул, ерине, элеуMeTTiк-таптык факторлар этноулттык проиестеруш ш ©3iHiH маны зы н ж оя салады дегенд! TinTi деб!лд1рмейдьОларга экономикалык жене саяси фактор елеул1 ыкпалетедг Ocipece саяси меселелер непзп жене шешу mi болып табылады.Бул ен алдымен улттын, ултты к ж эн е тапты к-элеуметпк проблемалардын irnKi байланыстарынын калыптасуымен дамуынын манызды факторы ретшдеп м е м л ек е тпманызына байланысты. Ултгардын ©3iH-©3i билеу», улттык женеинтернационалды к мудделерд! уйлест1ру, улттарды н тенкукыктылыгы, улттык *плдер мен улттык мэдениеттердщ epKiHдамуы ушш жагдайлар тугызу, улттык кадрларды даярлау менолардын билис жуйелер1нде екщ о||ик eTyi жэне баскалар сияктыулттык катынастардын меселелер! тнселей саясат саласынажатады. Сонымен катар саяси устанымдардын, саяси icкимылдын,саяси мэдениетпн калыптасуына улттар мен улыстардынтарихи ж агы нан калы птаскан салт-дестурлер!,эл еу M eiri к ce3iMflepi мен кеж л-куш , геофафиялык жене мэдени-турмыстыкжагдайлары елеул1 эсер етедьАлайда, бул жерде улттык катынастар улттык жэне саясимеселелердщ 6iTe кайнаскан бейне 6 ip 6epiK балкымасы екеншудайы есте устаган жен. Улттык каты наста рдагы басты меселелер—бул тен кукыктылык немесе багыныс мэселес!; булэкономикалык жене улттык даму денгейжш теназдгп туралымеселе; бул улттык непзде улттар арасындагы туатын дурдараздыктар,зорлык-зомбылыктар, ешпешшпк пен KYдiктeнyлepтуралы меселе.Улт мэселесш карастырган кезде eKi жагдайды: жалпы тарихижене накты тарихи жагдайларды айыра 61лу кажет. Мар-103

ксизм кезкарасы тургысынан Караганда, улт маселеа —булэтностыктан repi элеумегпк-саяси проблема, улт мэселесш еналдымен ез шенбер1нде улттар мен улыстар тарихи жагынанпайда болып, дамыган когамнын экономикалык, элеуметпксаясижене идеологиялык жагдайлар тугызады. 1917 жылгыОктябрь революциясына деген Tepic кезкарастар болуына карамастан,ол Ресей империясындагы кептеген езект1 ултмэселелерш шешуге жагдай тугызганын мойындауымыз керек.BipaK КСРО-да улт мэселеа толыктай шеиилд1 деп 60-жылдардажасалган корытынды, сезаз, Heri3ci3 ед1. K,a3ipri жагдайдаГерманиянын 6ipiryiH де германдык улт мэселесЫ нтубегейл1 шеш!лу1 делшш жур. Тепнде, мундай пайымдау жалпытарихи кезкарас тургысынан н еп заз, ce6e6i онын мэшмынада: улт езш-ез1 билеуге кол жетюзю кана коймай, ол езшкурайтын барлык элеуметпк кауымдастыктардын тен женеepKiH дамуына муммншк тугыза да 6Lnyi керек.Барлык кезде нак осы мумкшдж тургысында улт мэселеатуындайды, ce6 e 6 i, диалектикалык тургыда, улт меселеЫ барлыксалалары мен елеуметпк елшемдер1 бойынша толык жэнетубе гей л i lueuuLnyi мумкш емес. О. Бауэр улттын TeHfliri ментен кукыктыгы туралы мэселеш араластыруга болмайды:абсолютп тенд1К болмайды, тенпдктщ айырмашылыгын мойындаусол тенциктщ Heri3i болып табылады, ал улттын тенкукыктыгын журпзшетш улт саясаты камтамасыз етуге тиюдеп дурыс ой туйедкУлтшылдык —сан кырлы жэне алуан турль Онын дурысжактары да, Tepic жактары да бар. Дурыс жактары:: улттын езш-03i тануы, улттык мактаныш, 63iH-e3i тазартуга жол ашатынулттык абырой, улттын езш-ез1 дамытуга, тен кукыктылыккакол жетюзуге умтылысы. Tepic жактары: улттык астамшылыккабой уру, ез ултын баска улттарга карсы кою, баска халыктардынмудделер! есебшен ез ултынын артыкшылыкка иеболуын камтамасыз етуге умтылыс, улттык нигилизм, ем1рдепкиындыктар мен сэйкесаздктерден («боскындардан», «жидмасондардан»,

ce6e6i ap6ip улттык ез аумагында «езшщ» мемлекеттнчн орнаугати1с дейтЛн идеялар ондаган жылдар боны айтылып, халыктынсанасына ciHicTi болган едь Ултшылдык белгщ 6ipсан салалы ic-кимылдарды жузеге асырудан, саяси идеялардыуйлестгруден, когамдык козгалыстан ту рады. Ултшылдык патриотизммен ез улты уш1н курбандыкка барудан бастап, шектеншыккан экстремизм жэне ашык жауласуга дейшп эр турл1нысанда кершед!. Ултшылдыктын Heri3ri идеялары — асакастерл1 кундылык ретжде ез ултынын дара касиеттер1 менерекшёлйстерш мойындау,ез ултынын артыкшылыктарын белекерсету жэне оган тарихи ммдега (тандаулы улт болу) жуктеу.Соган карамастан ултшылдык козгалыстар сонгы гасырдар тарихындааса макызды роль аткарды. Ултшылдык саяси устанымретшде кептеген улттык мемлекеттерде империянынкуйреуше жэне метрополиялардан колониялардын бёшнушежагдай тугызды. Бул кагидат (принцип) тым оншыл да, аса солшылда багыттардагы (нэс1линлд!кпен щйеелей ынтымактасаотырып) кез келген букаралык козгалыстардын накты саясатынынHeri3i бола алады. В.С.Соловьевой niKipi бойынша,ултшылдык идеологиясы «Халыктын женЫз аксауларынынтуы* болып табылады, бул каз1рде де элем дк кауымдастыктынем1рл1к кубылыстарынын 6ipi болып калып отыр.Ал Ka3ipri курдел1 жагдайларда улт саясатын жасап, жузегеасырудын гылыми-непзделген кагидаттары кандай?EipiHtiii кагидат —бул б1здщ елдеп жэне шетелдердеп ултсаясатын жузеге асырудын тэжцжбесше гылыми талдау жасаужэне оны жасампаздыкпен зерделеу. Улт саясатыныннепзп тушцш кагидалары —халыктардынтен кукыктыгы, езаратй!мд1 ынтымактастык, барлык халыктардын мудделер1 менкундылыктарын езара курметтеу, ултшылдыкка ымырасызболу, баска халыктардын мудделерше нуксан келпру есебшенез халкына колайлы жагдай жасауды кездейтш адамдарды,элеуметтж топтарды саяси жэне моральдык тургыдан айыптау.Осы замангы улт саясатын калыптастырудынекшлп ка гидатыулттык-мемлекетпк куралымдардын аумактык шекараларынынтурактылыгы.ОкЫ шке орай, онсыз да ширыгып турганKa3ipri ешрде аумактык топтар барган сайын аса Kayinri факторгаайналып отыр.Жанарган улт саясатынын yuiiHuii кагидаты —экономика,саясат, рухани жэне улт мэселеЫ салаларында жузеге асыры-105

латын реформалардын езара байланыстылыгы мен езараэрекеттестшн есепке алу. Улттык катынастар когамдагы экономикалык,элеуметпк-мэдени жэне саяси жагдайларга, халыктынэлеум етпк хал-ахуалына байланысты болады. Улттыккатынастардын Heri3i калыпты жумыс icTen турган экономикамен тутыну нарыты, акша айналымы, тендеспрш ен республикааралыкалмасу болып табылады. ТМД мемлекеттер! арасындагыенбек белшкпшн Tepemuri соншалык, олардын б1рде-6ipi мемлекетаралык тауар тасымалынсыз мемлекет iiuiHUeriтутыну кажетш канататтандыра алмайды. Бурынгы одактас республикалардынкеп ш ш п ушш енд1ру мен тутыну мелшершекатысты тасымал улес! 24-тен 29 пайызта дейш курайды. Булулес Ресей, Украина сиякты ipi мемлекеттерде 14 пен 18 пайызаралытында. Егер каз1р дуниежузш к багамен мемлекетаралыктауар алмасуын журпзсе, онда бул бурынгы одактас 1Г республикаушж (дуниежузшк нарыкта багасы б1ршама жогарымунай, газ, кара жэне тусп металдар корларын пелен in отырганРесейдй Украинаны, Бедоруссияны, Эз1рбайжанды коспаганда)аса iMci3 болар елкЕгемеш икке кол ж етю зген ТМ Д мемлекеттерш щ булкагидатты каперге алмауы аталган елдер экономикасынынэбден туралауына, элеуметпк шиелешстщ пайда болуына алыпк е л д |,Тертшцй кагидат —бул улт саясатынын б1ртутастыгы, онынбарлык салаларынын езара байланыстылыгын есепке алу. Жанарганулттык катынастардын стратегиясы нарыктык катынастардындамуы, шаруашылыкты ж урпзу мен енбекке акытелеудеп, кадрсаясатындагы, рухани eMipaeri, букаралыкакпараткуралдарынын жумысындаты езгерютер 9p6ip адамнын арожданымен кад1р-касиетш курметтеуге, буктл когам элеуеишнбарынша толык ашылуына багытгалуын езше максат етуге т т с .B ecinuii кагидат — саны аз халыктар экономикасынын,мэдениетшщ дамуына, eMip cypin жаткан ортасынын сакталуынакемек керсету.Алтыншы кагидат —ултаралык катынастар этикасын калыптастыру,ултаралык катынастардан эдшетс1зд!к пен зорлыкзомбылыкгынбарлык нысандарын толыктай жою.Улт саясаты тугелдей улттык жене ултаралык катынастардыретгеуге багытталуга THic. Бул орайда елдеп' барлык улттардынмудделерш айкындап, уйлесгпру мшдеп жуктелген саясижуйе институттары белсенд) жумыстар журпзу! керек. Мунынелеул1 практикалык манызы бар. Халкынын саны аз немесеI106

елдщ аты бермгён халыкка жатпайтын улттык топтардынмэртебесш айкындайтын арнайы конституциялык тужырымдамакажет (сонын iuiiHae олардын зан шыгарушы жане аткарушыоргаидардагы еюлд1ктер1, олардын ана тш нде 61л lm ал укукыгы, улт мэдениепн дамыту жане т.б. туралы). Эр rypniулттар е к iлдiктерщац тен кукыктылыгын баянды етуге,кукыктык кеп.шдгктерд| камтамасыз етуге жэне кез келгенулттык жанжалдардын жолын кесуге багытталган конституциялыкережелерд1 жэне соган сэйкес зан актитерш эз!рлеудщулт мэселесш онтайлы шешуде елеул1 манызы бар.Президент Н.Э.Назарбаев когамнын белсенд1 саяси, топтастырушыкучи болуды максат ететш Казакстан халыктарынынАссамблеясын куру идеясын усынды. Бупнп танда ол курылдыжэне барлык мшдеттерд1 шешуге, улт саясатын, соныншлнде мемлекетпк баскару мен реттеу денгейшде, одан apiжет|лд1руге барынша пэрменш ат салысуга тшс. Осыган байланыстыассамблеяга Президент жанындагы, ал онын облыстыкбаммшелерше акшшицк басшылары жанындагы ужымдыкорган мартебес! берищг.Будан былай когамдык проблемалардын, acipece улт саясатынынбарлы к салалары бойынш а жузеге асырылатынмемлекетпк шаралар ассамблеянын niKipi ескерше отырыпжэне онын пкелей катысуымен кабылдануга тшс.Аталган шаралардын эр кайсысы елдеп барлык халыктардынмудделер! ескерте отырып, сараптаудан етуге керек.Улттык саясат —бул улттык мудделерд! жузеге асыруга,улттык катынастар саласындагы кайшылыктарды шешуге багытталгангылыми непзделген шаралар жуйесьЭтносаясат накты саяси таж1рибеде Kepinic табуга тшс.Когамдык институттардын (экономика, кукык, отбасы) дагдарысыжагдайында этнос езш жеке адам (индивид) ушшмейлшше сешмд! топ ретГнде керсетедк «Байыргы улт», «орыстиим халыктар» деген сездер азаматтардын арасына тек канаЖ1К салады. Оларды тусйдару мумкш де емес. Сонда азаматтардыншыккан TeriH унем! керсенп отыру керек пе? Б|здщше,бул дурыс емес. Адамдардын накты сана-сез!мш жэне олардытэрбиелеудщ объективп жагдайларын есепке алатын улттыаныктау тежфй'бёи анагурлым демократияшыл болуга ic.Тепнде, сауалнамаларда улт туралы баганнын болуы T in T i демшдетн емес сиякты. Кандай жагдайда да, унем1 демесе де, T in T iбугшде аталган баган керсём^ген кужаттардын бэршде б1рдей107

ултты керсету езж ештенемен де ак,тап журген жок.. Мумкж,азаматтардын шыккан тепн керсетуден бас тартып, тек «Казакстаназаматы» деп керсетш телку жат беру керек шыгар, ейткешбупнп танда еэ1м13 де солай болып отырмыз гой.Кез келген улттын, Tim i халкынын саны аз улттык кауымдастыктардында, улттык даму мумкшдктерш шектеуге болмайды,ейткеш бул интернационализмшн буюл жуйесш бузады.Адамдар арасындагы карым-катынаста да кандай да 6ipултты ез калауынша Kecin-nimin, кайта жасауга тырыспай, олкандай болса, сондай калпында кабылдау керек.Интернационализмнгн, ен кулкш KepiHici —бугал халыкбарлык жагынан 6ip халыкка уксас болуы керек дейтж TyciHiK.Ултаралык катынастар саласындагы шиелешс ep6ip азаматез санасында ултка жене улттык кундылыкка курметпен караукозкарасын калыптастырганда, баска халыктардын мун-муктажынезЫ кшдей сезшуд1 уйренген кезде гана жойылады. Атамекенжен тыс аймакта ©Mip сурет1н халыктардын байыргы халыкпенб1рдей кукы кка ие болып кана коймай, онынмэдениетже, турмысына, тарихи кундылыктарына курметпенкарауга да, мемлекеттшктщ нышаны болып табылатын халыктынтш н мойындауга да мждетп екенш есте устау керек.Аталган принциптерд1 ескере отырып жасалган улт саясатыгана улттар мен улыстарды топтастыруга, пайда болган кактыгыстармен егестердщ жолын кесуге кабЫетп бола алады.6-т а к ы р ы пЖЕКЕ АДАМ САЯСАТТЫН, СУБЪЕКТ1С1 РЕТШДЕЭркениетп когамда саясат адам ушш жасалып, адам аркылыжузеге асырылады. Элеуметпк топтар, букаралык когамдыккозгалыстар, саяси партиялар, когамдык козгалыстар, саясипартиялар, кандай елеул1 роль аткарса да, туптеп келгенде,онын басты субъекпа жеке адам болып табылады, ce6e6i солтоптардын, козгалыстардын, партиялар мен баска да уйымдардын03i накты жеке адамдардан турады жэне олардын езараб1рлескен ю-эрекет1 мен ер1к-ж1гер1 аркылы гана саясипроцестщ, когамнын буюл саяси ©MipiHiu мазмуны мен багытыайкындалады.Саясаттын субъекпЫ ретшдеп адамнын аса зор рол1 туралыидея ежелден-ак танымал болган.108

Дельфахтагы Аполлон храмынын Kipep манлайшасына«031 нш езщ таны» деп ойып жазылган. Бул ежелден келе жаткан«©3iHHiH адами болмысынды жене когаммен байланысындыбит* дейтш кагида бупнде де аса езекткАдам — б i ре гей кубылыс, ол когам OMip сурген жагдайдаFaHa езш таныта алады. Ж еке адамнын тулга ретшде жет1лу1жэне ез мум ю ндтн толыктай ашуы онын когамдык катынастардынер турл* саласына катысуына карай жузеге асады. СондыктанАристотельдщ «адам саяси т | ) 1 У к иес1 болып табылады,онын пешенесше когамда ©Mip суру жазылган» дегенданалык тужырымы сан гасырдан 6epi езгнщ езектш пн жоймайкеледкФилософияда жеке адам, едетте, адами жеке тулга (индивид),карым-катынас пен танымнын жем1Ы peтiндe, когам©MipiHiH, накты-тарихи жагдайлары калыптастырган елеумегпксапаларды бойында сактаушы ретшде карастырылады. Сондыктанжеке адамга когамдык катынастардын дара болмысы депте аныктама беруге болады. Мундай кезкдрас жеке адамга катыстыб^рдей TyciHiKTeH ту рады, ягни ол елеуметпк нерсе (елеу-MeTTiK катынастар болмысы) ретвде жене даралык нерсе (олардындаралык болмысы) ретжде шршедьЖ еке адамда когамдык катынастар болмысы адамнынкогамдык манызы бар кундылыктарды иелену1 аркылы, калыптасканнормалар мен дагдыларды бойына cinipyi аркылы калыптасады.Сонымен катар ep6ip жеке адамнын кджетпктер! менic-кимыл кисындарынан сол адам ест-жетш етж жене ерекетететж медениеттщ когамдык-тарихи багыт-багдары Kepi Hie табады.Ж еке адамнын даралык болмысы адамнын !ШК1 рухани устанымы,тулгалык мендшктер ж уй естщ калыптасуы аркылыкалыптасады, осынын непзшде адам ©3iHiH дуниетанымын,езш щ идеологиясын курады. Адамнын устанган идеологиясымен зерделенген дуниетанымы онын саналы тулга ретшдежетьпгендтн бьлхйред!. Бфденеж айтып, баска 6ip нерсе Hi ойлайтын,уш1нш[ HepceHi ютейтш адам турлаусыз адам болыптабылады (бул термина! Ресейде Ф . Достоевский енпздО. АдамнынKicuiIK бейнес! жакындары, ужым, ел, адамзат душар болганкиындыктарга yHeMi жаны ауырып киналудан, жеке адамгакойылатын талаптар тургысынан «Мен KiMMiH?» дегенсуракка жауапты ©3iHeH [здеуден кержедь Адамнын белсешиeлeyмeттiк устанымы болганда гана тулгага айналады.109

Саяси ойда жеке адамнын саясаттагы ролш, демек, тарихипроцестеп ролш туе inni руде eKi кезкарас, ею багыт пайда болды.Солардын 6ipiHLLiici сонау гасырлар'койнауынан 6i3re жеткен,мейлшше дамыган кезкарас жэне оны элитаризм теориясыдеп атауга болар ед1, ол жеке адамнын саяси процестердепролш тым кушейте, ягни когамнын тарихын лидердш, кесемнщ,билеушгнщ тарихына сайып, бул рольда асыра дэрштепкерсетедь Кезшде Паскаль егер Клеопатранын мурны сэлтанкы немесе сушрлеу болса, адамзат баласынынтарихы мулдебаскаша кершер ед1 деп бул багытты эжуа еткен болатын.ЁкшОй мысал — Ватерлоо тубшдеп урыстын нагыз кызганшагында сагат сайын кайталаган кагынды дерттен Наполеонес1нен тана 6epinri, осы жагдай Европа тарихын туб1ршенезгергп-Mic дейдь Бул кезкарастарды жактаушылар саясат yuiiHтарихты кесемдердщ, батырлардын, колбасшылардын, императорлардынжэне т.б. ic-epeKerrepi тургысынан керсетугетырысты, кеп жагдайда оларга киел1лер ретшде табынып, icкарекеттер1киял-гажайыпка айналдырылды. Бул адамдардыносыншалык бшк марапатка ие болуларынын непзшде олардынезгелерге уксамайтын, ездерше тен ерекше кабшет-кайратыжаткан едк Олар ездершщ калаулары бойынша тарихтыкайта жасай а лады делшдь Бул жерде Михайлов баскарганхалыкшылдарга ойша оралуымызга болады, олар «сыни ойлайтынтулгалар, батырлар жэне тобырлар» туралы кагиданы усынганболатын.Екшпй багыт, KepiciHme, жеке адамнын саясаттагы, тарихтагыролш темендетед!. Бул багытты колдаушылар арасындаер турл1 агымдар бар. Мысалы, функциялык саяси психологиялардеп аталатын агым жеке адам саяси жуйенщ, уйымнынкептеген элементтершщ 6ipi гана, сондыктан ешкандай артыкмэш жок деп санайды. Осы кезкарас непзшде технократтыксаяси ой дуниеге келд1.Енд| тоталитаризм мен авторитаризмд1 жактаушылардынжеке адамнын ролше катысты кезкарасын карастырайык: оларадамга ездершщ саяси мансабы мен жобалары ушш кажет материалретшде, тарих табаны астындагы «адами тозан» ретшдекарайды. Бул багыттан Сталиннщтеориясы, «юшкентай бурандалар»теориясы толыктай керппс тапкан, мунда адам курдел1тарих TeTiriHiH «юшкентай бурандасы», одан баска тук те емесдеп туаншршедкпо■

Ж еке адамнын тарихындагы ролш анархистер де темендетедцолар лидерлердщ беделш гана емес, кез келген уйымдаскансаяси кызметп де, жеке адамнын саясаттагы саналыкызметшщ менш де жокка шыгарады. Анархистердщ пiк iрiбойынша, туйсжтер революциялык процестщ козгаушы куцлболып табылады. М унын Фрейдпн жэне онын 1збасарларынынкезкарастарымен кандай да 6ip байланысы жок емес пе екен?Эрине, Фрейд кеп жагдайда дурыс epi акылман, соган карамастан6i3 бул жерден белгш 6ip идеяларды тым карадурсшденшршж(бергенш айкын Kepin отырмыз.Марксизм жеке адамнын саясаттагы орнын темендетпейде, асыра дэрштемей де диалектикалык тургыдан карастырады.Бул орайда Ф .Э н г е л ь с т щ енбектерш е ж у п н с е к теж еткш кл, бул енбектердщ мазмунын Г.В.Плеханов, атап айтканда,«Жеке адамнын тарихтагы рол1 туралы» атты кггапшасындатамаша ашып берген болатын. Марксизм аса кернект1тулгалардын тарихи процестеп жене сонын iminae окигалардагыаса кернект1 ролш мойындайды, ягни жеке адамдар тарихипроиестер мен окигаларды не тездете, немесе тежей алады,6ipaK оларды токтата алмайды, олар тарихтын объектива барысынакедерп жасай алмайды жене, едетте, аса кернект1 тарихитулгалар кебшесе тарих дамуынын бетбурыс кезендершдепайда болып, калыптасады.Саясаттын ез зандылыктары бар, оны дереказ кеп ш ш кемес, ездершщ максаттарымен, талап-т1лектер1мен, ойларыжэне сез1мдер1мен белсенш турде саяси процестерге катысатынадамдар жасайды.Сейтш, саясаттын субъект!а ретшдеп жеке адам туралы кайтургыда айта аламыз? Адам когамнын саяси eMipiHe белсенд1катысуы барысында элеуметпк жагынан жет1лед1, есед1 женесаясаттын субъеюпсше айналады. Саясаттын cy6beKTici болыптабылатын жеке адам угымы адамнын элеуметтш п туралы* тезисп нактылаумен тыгыз байланысты: адам езш щ табигатындакогамдык кана емес, саяси да н р ш ш к иеЫ, ce6e6i котам©3iHiH дамуынын барлык кезендершде дерлйс саяси куралымболып табылады. «Саясаттын су б ъ е к та » термин! саясаттыжасайтын, езш щ кызметш баянды да шынайы нетижелергебагыттай отырып, котам eMipiHe саналы жене максатты турдебелсенш ат салысатын адамта катысты. Ж еке адам саясаттынерекше с у б ъ е к т ^ болып табылады, ce6e6i ол саясаттынcy6beKTici peTiHfle улкен саяси топтармен, саяси уйымдарменill

немесе олардын жекелеген органдарымен алыстырганда баскашамэртебеге ие болады.0p6ip жеке адам ж1кке, елеуметпк тапка, топка, ултка, мемлекеткежатады жене онын белгш 6ip объектив топка жататындыгынынe3i сол адамнын eMip cypyi мен ic-ерекетшежагдай тугызады, оны саясаттын «бейсаясат» саласына да тартаотырып, саяси ыкпал жасаудын объеклсше айналдырады.Ж еке адам топтын, таптын жене т.б. е к ш ретшде саясаттынжанама суб ъ е кл а болады, 6ipaK сонымен катар белгш 6ipерекеттер жасайды жене олардын себептерш тусшд1ред1 немесесол ерекеттерщ баска жеке адамдардын ic-epeKerrepiMeHуйлест4ред1, немесе 6ipiKTipefli, сейтш саясаттын т1келейсубъектю1 ретшде де ерекет етед1. Егер жеке адам елеуметпктшек-талаптар мен мудделер кандай екенш, олардын арасындакайшылыктар неден туатынын, бул кайшылыктарды ic жузшдешешудш жене жоюдын кандай мумкшд1ктер1 бар екенш жене,6ip жагынан, онын тшектершщ, мудделершщ жене умтылыстарынынжене, екшыш жагынан, елеуметпк ллек-талаптардынахуалы мен мумкшджтер! арасында кандай байланыс барекенш б1лсе, саясаттын субъекткпне айналады. EipaK булж е тк ш ка з.Ж еке адам саясаттын субъекла ретшде когамдагы саяси«ойыннын» ережелер1 мен эдютерше багдар жасауга, бул ойындакандай орынга ие болгысы келетшш жэне ие бола алатынынбшуге тшс.Осы жагдайларда гана жеке адам саясаттын толык кукыктысуб ъекта болады.Ж еке адамнын саяси субъектш гшш объектива к факторларыоган колайлы да (онын саяси белсендшпн калыптастыраотырып), колайсыз да (оны саяси eMipre куштеп коса отырып)есер етедк Ж еке адам белгш 6ip уакытта саясаттан тысeMip суре алады, 6ipaK мундай окшаулану жасанды сипатта болады.Накты саясаттын нэтижелер! сол адамга катысты топтынмуддесше гана емес, онын езш щ жеке муддесше де Kayinтешнрген кезде, жеке адам (турлаусыз емес) мшдетп турде саясикызметке косылады.Ж еке адамнын саяси кызметке нак катысуына ею факторыкпал етедг1) Козгаушы себеп. Мундагы ен бастылары жеке адамныKa6LneTi мен амбициясы;112

2) элеуметпк жагдайлардын болуы, мунда аталган кабшетпен амбиция жузеге асырылады.Кандай да 6ip накты жагдайларда кабшеп мен сипаттамасыагымдагы саяси талаптарга сэйкес келетш жеке адам гана саясиeMipre ыкпал ете алады. Жалпы алганда, «катардагы* азаматтынсаяси ыкпалы темендеп жалпы элеуметтж сипаттагыфакторларга байланысты болады:жеке адамнын элеуметпк мэртебеЫ (белгш 6ip тапка жататындыгы,K8ci6i, кэаби жэне элеуметпк есу сатысындагыорны, eMipmk есею денгеШ);онын жеке мудделершщ кандай да 6ip элеумёпж кайшылыктарменж эне егестермен байланысы, орындалатынэлеуметпк рольдердщ, дережелердщ келем1 мен элеуметпк маныздылыгыжэне аталган рольдерге койылатын талаптардыжузеге асырудын тщмдшщ;саяси кызметп журпзудёш езмйн кажыр-кайраты мен тындырымдылыгы;жеке адам белсендшпне кедерп келтгретан элеуметпк тоскауылдармен шектеулердщ куш! (топтык артыкшылыктар; эртурл! шектеулер —мулшик, бшмге катысты, улттык, дши, салтдэстурлерталабы жэне т.б.);жеке адамнын саяси сана-сез1М1 мен мэдениеп, онын устангансаяси багыт-багдарлары, дши кундылыктар жуйесйЖеке адамнын саяси субъектш пн (белсендшгш) дамытуiciaae когамдагы кукык жуйесшш зор манызы бар. Ол саясибелсендшктщ meri мен тш сп нормаларын айкындайды. Буларресми жарияланган (6 ip iH ix ii кезекте Конституцияда) азаматтыккукьисгар мен мшдеттерде жэне олардын кетдщктер (ресмиде, материалдык та) жуйесшде KepiHic табады.Когамнын демократиялык курылысы азаматтардын Gipiry,дши сешм жэне езшщ кезкарастарын бйццру; олардын ашыкманифестацияга шыгу кукыгын, сайлау жэне сайлану кукыгын,депутаттарды шакырып алу кукыгын жэне т.б. жариялайды.Бул кукыктарга бершетш ресми кепишктер зан жэне сотпрактикасы, Heri3ri материалдык кетлд1ктер —кукык тэрибшкадагалайтын саяси жэне когамдык уйымдар болып табылады.Азаматтардын саяси кызмен элеуметик турмыс кагидаттарыменжэне улттык-мемлекетпк мудделермен (к аутЫ зд к ,аумактык тутастык, мемлекетт1к егемеящк) шектелген, ягни олсаяси жуйемен жанжалдаспайтындай мемлекетпк курылыстыннепэше каущ тенд1ргамейз1ндей етшщ* рётгелш отырады.8-460 113

Ж еке адамнын саясаттагы ролшэд артуына темендепдейжуйе кызмет етед1, ол:1) KOfaMra саналы турде кызмет етуге ниет еткен жеке адамдардынездержж юкерлж мумкжджтерж жузеге асыруына енколайлы жагдайлар тугызады;2) индивидтж (жеке адамнын) саясатта езж е ынгайлымждеттерд1 аткаруын камтамасыз етед!;3) когамнын тжмд! саяси тэрбие беру жуйесжж аса онтайлысипаты мен денгейж айкындайды (оку орындары, букаралыкакпарат куралдары, мэдени жэне бшм беру б1рлестжтер1,когамдык жэне саяси уйымдар);4) когамдык проблемалар, кабылданатын саяси шеинмдердщалгы шарттары мен жагдайлары жэне жузеге асырылатын icэрекеттерджэлеуметпк салдарлары жонжде кажетжше жарияакпараттын болуын камтамасыз етедк Бул когамдыкпш рд ж кабылданатын шеиймдер мен билж кызметже эсеретуже жагдай жасайды.Ж еке адамнын саясаттагы ю-эрекет1 мен ролiне бага берууш ж онын саясатка тартылуын жэне сонда кызмет етуж камтамасызететж ic-шаралардын сипатын тусжу керек. Бул процесссаяси элеуметтещцру деген атауга ие болды. Саясиэлеуметтенд1ру — бул адамнын саяси санасы мен саяси icэрекетжжкалыптасып, желлу процесь Саяси элеуметтеншрутуралы Ka3ip ri тусЫ кке жана заман ойшылдарынын идеяларыкуштГ ыкпал eiri. Жалпы алганда, бул — адамнын когамнынсаяси катынастары барысында ecyi, оны eKi улпге (модельге)жаткызуга болады.«Багындыру» деп аталатын 6ipiHmi улп Т.Гоббстж теориясындадамытылган. Ол адам табигатынын ен 6ipiHiui сипаттамасыш еказ бил1кке кол жетюзу, бул онын мэнгш к армантшеп болып табылады, ал жеке адам акылсыз, ез1м1шл, 03ininкуштарлыктарын ыркына кеншре алмайды, сондыктан онымонополиялы бшпкке багындыру анархиянын, «бэржж баржекарсы согысыньж» б1рден-б1р баламасы болып табылады.«Муддеге» катысты екжпл улп А. Смиттж, Г. Спенсердж,У. Годвиннж еамдер!мен байланысты. Бул улгжж мэш мынада:мудде — саясатты козгалыска келтсретж элеуметпк-саяситет1к. Бул жерде адам е зж ж муддесж не деп б1лсе, тек соныгана icTefifli. Сондыктан сан алуан жекё мудделерд!-уйлеспрунэтижесжде гана элеуметпк жэне саяси тэртш пайда болуымумк1н. К,огамнын дамуы басып-жаншу куш ж ж комепмен114

мес, индивидтердщ ортак мудделерден езкне келетж пайдаардыакылмен жете TyciHyi аркылы журед1.K,a3ipri кезде багындыру идеясы ic жуз1нде туб1рл1 еэгершкешыраган жок, онын уэж1 гана езгердь Д.Белльде, У.Мурда,'.Липсетте — бул баскарудын к а ж е т т ш п , Д ж . Роулсте,[..Дженксте — улкен тен кукыктылыккз кол жетюзу, Р.Даль-,е, У.Корнхаузерде —демократиянын баяндылыгы. Булардын>ртак ойларынын туп TepKiHi — саяси реттеущ жеке адамды1емлекетке, уйымга немесе элитага багындыру ретшдеyciaaipy. Бул улп эм1ршшк-эк1мшшк социализмде анагурымбатыл жузеге асырылды. K,a3ipri замангы екжил улпшерттеуиплер адамнын мудделер1 оны саясаттын белсеншy6beKTici ете отырып, саяси процесп алга козгайды дегенщiemre алады. Бул жерде эр турл1 билж TeTiKTepi адамнын босандыгынатенген кауш ретжде карастырылады. Сондыктан1иберал, жана консервативл жэне солшыл-радикал саясатшыiapужымшылдыктын, билжтщ орталыктануынын кез келген(ысанына жэне оган адамнын багынуын мулде TepicKe шыга->ады. Мемлекеттж курылысты, TeprinTi, билжт^ бостандыкты>лар даралык (индивидуализм) тургысынан карастырады. Осы:езкарас тургысында элитаризм мен технократизм сынала-1ы да.Б1ркатар зерттеуиллер саяси елеуметтенд1руш «саяси колщу»,он багыттарды калыптастыру, азаматтардын 0M ip c y p in•урган саяси жуйенщ саяси максаттары мен кундылыктарынipiicri турде кдбылдауы ретжде карастырады. Мысалы, Д.Ис-"он, Дж. Деннис саяси элеуметтеншру — бул даму n p o u e c i,лунда жеке адам езж щ саяси багыт-багдарларын айкындайдыle n санайды. Саяси элеуметтеншру езж щ меш жагынан eM ip:y p in турган саяси курылыс курылымдарынын, оган тэн когам-1ык-саяси катынастардын, олардын одан dp i даму багыттарышц кайта жангыруы, сондай-ак бул катынастар субъектиle p ia a e — ic жузжде осы кдтынастарды кайта жасайтын, кол-1айтын жэне жузеге асыратын жеке адамдарда ездержщ ем ip:уру процесжде езждж жана сапалардын пайда болуы болыпгабылады. Элеуметтендцру еткенш «болашакпен» байланыстыэатынденекер ролш аткарады, саяси салада тарихи сабактасгыктыуйымдастыру eftici болып табылады.взже тэн MiHAerri жузеге асыру —дестурл! когамдык катыяастардысактау тургысында — элеуметтеншру бул жагынан1дамды оган дешн калыптаскан саяси катынастар жуйесже115

жэне онын THicTi кызмет нысандарына «epiicci3» тарту туршдекершед1, сейтш онын элеуметпк мэн1 бар вм1рл1к ic-карекетшсаяси кызметт1н осы дайын нысандары мен турлерше гана катысуыаркылы ic жузшде «шектеуге» жагдай жасайды. BipaK булэлеуметтенд1рудж 6ip гана жагы, онын ез!не тэн сипаты —консервативлк багытты устануы.0 леуметтенд1рудщ катынастардын 1лrepi дамуына козгаусалатын, ap6ip адамнын жан дуниесшде мэцп маздап жатканзулымдык пен белсендшк «шогын» еипрмейтш екншл жагыда бар.K,a3ipri кезде орынсыз умытыла бастаган К.Маркстщ кагидасынeciMi3re Tycip e fliK . Ол былай дейдк «Элеуметтендору —индивидкееш ойланбастан дайын элеуметпк калыпты типзе салуемес. 0леуметтенд1рудщ объекте! ретвде эрекет ететш индивидсонымен катар когамдык белсендшктж субъекпс!, когамдыкнысандарды жасаушы да болып табылады». Сонымен 6ipreК.М аркс атап керсеткешндей: «енд1рют1н аркасында жана сапаларгакол жетюзе, езш-ез1 жет1лд1ре жэне езгерте отырып,жана куштер мен жана туашктерд1, жана карым-катынасэд1стерш, жана кажетпктер мен жана т!лд1 жасай отырып,еншруцилердщ ездер1 де езгеред!».Баскаша айтканда, мына жагдайды естен шыгаруга болмайды:осындай т1ршшк иесш когам гана жасамайды, адам да«когамды жасайды», «езш-ез1 жэне айналадагыларды жасайды».Бул белевши жеке тулганы, онын саяси «менш» жасауnpoueci, ягни жеке адамнын саясатка араласуы саяси жуйеиндивидп ез аясына тартып, езш ж жактастарын топтастырганкезден, сондай-ак оларды карапайым саяси мшдеттерд1 орындаугауйретт, жай саяси кызмет дагдысын калыптастырганкезден басталады. Саясат пен жеке адамнын бул езараэрекеттесттжн накты тарихи сипаты бар. 0p6ip саяси жуйесаяси элеуметтещйрудщ езшдж тетжтерш жасайды. Ал бултетж таптык когамнын дамуымен гана байланысты, ягни кулиеленуии когамнан бастап пайда болады. Алайда онын дамыганнысандары таптык куштердщ орналасуы жеке адамдардынсаяси рольдерж, мудцелер1 мен кундылыктарын елеул1 турдеайкындайтын жерде, капитализмнен бастап, пайда болады.Саяси элеуметтеншру TeTiKTepi б1рнеше денгейде жумыс1стейд1.I. Олеуметпк денгейде (Жалпы когам денгейжде). Саясаткатартудын аса манызды колайсыз TeTiKTepi: жумыссыздык,сатып алу, зорлык-зомбылык, террор.П6

Буп нп танда жалпы журтшылыкты саясаттандыру уш жпланетанын галамдык проблемалары — ядролык согыстынKayni, экологиялык Kayin, демография жэне азык-тул1к проблемасыжене т.б. аса тшмдГ.2. Элеуметпк-психологиялык денгейде. Таптык сана менэлеуметпк кауымдастык денгейшде гана емес, шагын топденгеШнде де ыкпал жасау. Жеке адамдар арасындагы ыкпалжасау сананы уландыру, сендару, б1рдейлест1ру, уйрету, ел!ктеуаркылы жузеге асырылады.3. Жеке адамнын ез денгейшде, ягни кажетп ктердК уежкисындарды,кунды багыт-багдарлар мен максаттарды есепкеалу.Эр денгейде аткарылатын ic-шаралардын 6epi жеке адамдысаясатка тарту ушш жасалынады, ерине, бул б|рден жузеге асырыласалмайды. Жекелеген адамдармен, жеке тулгаларменолардын даралык накты ерекшел1ктерш есепке ала отырып,максатты жумыстар журпзшед!.Жеке адамнын саяси институтгармен езара ic-кимылы нэтижесшдесол индивидтщ саяси санасы мен ic-эрекет дагдысы,ягни жеке адамнын белгш 6ip мураты, азаматтык табандылыгы,саясатка деген кызыгушылыгы мен белсендшп, онын саясисанасы мен б^рдейлестнт, ягни саяси партияларга, топтарга,уйымдарга жататындыгы калыптасады.Осы замангы когамдарда саяси элеуметтеншрудщ ею Heri3riпроблемасы улкен манызга ие болып отыр:1. Жалпы алганда халыкка саяси тэрбие беру (ел1кпру) калайжузеге асырылады?Шартты турде муны саяси элеуметтещйруд'щ макроденгёШдеп атаймыз.2. Жекелеген тулганы накты саяси жагдайларга тарту; онынрол) мен ic-epeKeTiHin сипаты. Бул микроденгей.Ягни 6i3 саяси элеуметтенщру деп жеке адамнын саяси санасымен ic-эрекетшщ кдлыптасу процестёрйщ буюл жиынтыгын,саяси мшдеттерд! кабылдауы мен орындауын, саясибёлсендшщщн KepiHyiH тусшем1з. Бул угым саяси тэрбие беруугымына Караганда кешрек.Егер саяси элеуметтенщру адамнын саяси санасы мен icэрекетшщдаму npoueci болып табылса, онда бул процестщб)рнеше кезендерден туратыны белгш. Жеке адамнын азаматтыкжэне саяси калыптасу npoueci тым жас кезден басталып,©Mip бойына жалгасады. Индивид баскы кезенде белгш 6ip117

уюметке деген кезкарастардан да кершедк Саяси багдар белгшдэрежеде саяси ic-эрекетпн сипатын айкындайды, ейткеш оладами кажетпктерд1 жузеге асыру жолдарын белплеудщ баск,ыматериалы болып табылады.Ж еке адамнын саяси элеуметгану ироцесше кандай факторларыкпал етед1?BipmuiineH, тутастай алганда когамнын имандылык жэнеидеялык-саяси ыкпалы (саяси жуйе, элеуметпк-таптык курылым,саяси мэдениет, букаралык акпарат куралдары, мэдениетпен енер).Екшшщен, индивидтщ (жеке адамнын) биопсихологиялыкерекшел1ктер! (кызу кандылыгы, ой-epici, epiK-acirepi):Уш ш ш щ ен, жеке адамнын элеуметпк тэж1рибеЫ: элеуметт!ктэж1рибеа мол болган сайын, езгерш жаткан елеуметпксаясижагдайда саяси багдарды кайта езгерту анагурлым к у рдел iepi карама-кайшылыкты жагдайда етед1, ал кейб1р жагдайлардасаяси багдарда TinTi де e3repic болмайды.Тертшшщен, жеке адамнын элеуметпк мэртебеа.Егер он сипатты мэртебе узак уакыт езгерюке ушырамаса,онда жеке адамнын саяси санасында орныгу журед1, тандалгансаяси ic-кимыл багытынын дурыстыгына ceHiMi кушейедкЕгер саяси багдар элеуметпк мэртебемен кайшылыккатуссе, бул жагдайда саяси сана мен ic-эрекет ныгая Tycyi де,саяси багдар Ty6ipiHeH кайта e3repyi де мумкш.Саяси элеуметтеншрудщ алгашкы кезеншде саяси багдардьщe3repyi анагурлым тшмд1, ce6e6i бул кезде саяси бш мжиынтыгы мен кезкарастар ani толыктай 6epiK сешмге айналмайды.Сондыктан да когамды реформалауга жастар ганабелсенд! epi пермецщ турде катыса алады, непзп yMiT лайыктытурде соларга артылады.Ж еке адамнын саяси катынастар процесше косылуы, онынсаясаттагы дуние танымынын, сана-сез1мшщ, ic-эрекетМнкалыптасуы элеуметпк саланын ыкпалымен журедк Бул жердеэлеуметпк саланын саяси да, саяси емес те факторларынынелеул1 манызы бар.Саяси емес факторларга отбасын, мектептс, замандастар тобын,жумысшы ортасын, мешггп, мэдениетп, енерд1, эдебиетп,букаралык акпарат куралдарын жаткызу керек. Буган бшкмедениет, сондай-ак eMip салты, улттык дэстурлер сияктыдэстурл1 емес салаларды да коскан жен.120

Элеуметтеншрудщ саяси факторлары: мемлекетпк курылыстынсипаты мен Typi, саяси те р тт, саяси институттар, партиялар,уйымдар, козгалыстар. Олар индивидтщ саяси катынастаргатартылу npoueciнде зор роль аткарады.Накты емгрде саяси жене саяси емес факторлар мейл 1н шеб1те кайнаскдн, олардын жеке адамга ететш ecepi курдел! келедкЕнбектщ сипаты, жеке адамнын табигатка деген кезкарасыжене т.б. сиякты факторлардын да елеул1 манызы бар.Ж еке адамнын саяси курылымы осы замангы элеуметпкпсихологияда жеке адамнын уш Kiuii курылымына, уш денгейжебелшед1, олар — биологиялык, психологиялык, элеуметпк.1. Ж еке адамнын биологиялык денгейкЖ еке адамнын биологиялык сипаттамасы онын саяси icврекет!мен санасына калай эсер етед1? Ол ушш жеке адамнынтукым куалаушылыгы мен кажыр-кайраты, жынысы, жасы,денсаулык жагдайы сиякты керсетюш терше талдау жасаукажет. Бул фактор жеке адамнын саяси белсендшпн айкындайды.Ж ас. Тарихи бетбурыстар жасалатын дэу1рлерге — революцияга,дагдарыстарга — анагурлым лайыктысы жастар. Мысалы,Наполен, Робеспьер, Сен-Жюст, Ф.Кастро. Ж астын психологиялыкерекшелжтер! бар, бул адамнын ой дуниеЫне,мшез-кулкына, ecKi эдеттерге адалдыгына, кезкарасына, дагдысынаез i3iH калдырады. Жастарга айналадагы шындыктытез кабылдау, ©TKip ойлылык, батыл эрекет ету тен.К,ызу кандылык, бул нерв жуйесше тэн касиет, ол белгш6ip адамнын саяси ic-кимылына езгеше даралык сипат бередьК,ызу кандылык саяси м|ндетг1 езйндж орындау эдюшщ курамынакгредьДенсаулык, тез1мдшк, куш-кайрат, ширактык, жумыскакабшетгшк — тени сапалар. Булар кейде тукым куалауданкал ад ы, кебжесе жаттыгу аркылы келед». Мысалы, А.Суворов.Ж1гер KymiHin улкен мэж бар. Мысалы, Рузвельт сал болыпкалган-ды, Кеннеди бала кезщен д1мкэс ед1, ал А.Линкольнкуш-кайраттын иест болатын.2. Ж еке адамнын психологиялык дедгейше сез!м эсерлер1,ерж-ж1гер, жады, кдбшётплгк, ойлау, тутастай алганда мшезкулыксиякты элементгер юредгСаясаттагы сез!м эсерлерк урей, куаныш , тент1 болу,жеккерушш к, кызганыш — ©те куигп себепин факторлар, олардынжаксы да, жаман да ecepi болуы мумкж.121

EpiK-xirep — жеке адамнын аса саналы психологиялыкэлемент!. Ер1к-ж1герс1з адамнын кез келген кызмет саласында,ecipece саясатга максатка кол жетюзу! мумкш емес. Саясатгагыерис-Ж1гер бул кездеген максатка жету ушш алган беттенкайтпау гана емес, бойдагы ж1герд1 акыл таразысына салыпэрекет ету де. Саяси ерж-ж^ер улкен максаттарга жетуушш олардын усак, жеке, топтык максаттардан жогары туруынкездейдк Онсыз адамнын эдетке айналган, тште де пайдасызTyciHiKTep мен дагдылардан, ой енжарлыгынан арылуыонайга туспейд1.3. Саяси ой, жеке адамнын аса манызды элеуметпк элемент!болып табылады, ол адамнын ой-epic, бшм, бойга сщгеншеберл1к денгежнен, онын ой ербиу ерекшелтнен, сондайаксаясат саласындагы езшщ тэж1рибес1 мен теориялыккызметшде устанатын категорияларынын мазмунынан (булменталитет деп аталады) турады. Саяси бшмдердщ болуы,хабардарлык —жеке адамнын саяси зерделЫпнщ аса маныздыKepceTKimi.Жеке адамнын саяси ойынын мазмунын онын максаттары,багыт-багдары, кундылыктары, дуние танымы айкындайды.Осылардын 6epi косыла к е л т, жеке тулганын элеуметпкденгейш жасайды. Демократиянын азаматтардын когамнынсаяси e M ip iH e катысуы, бейбгг катар eM ip суру, элеуметпкэдшеттшк пен тещик сиякты кундылыктары e3iHin багытыбойынша дарашылдык, кулкынкумарлык, гегемонизм, шовинизмжэне ултшылдык принциптерше мулде карама-карсы.Ж еке адамнын элеуметпк курылымынын ен бшк белес1дуние таным болып табылады. Бул жеке адамнын калыптасуындаб1ршама кешшрек KepiHeTiH сапа. Тулганын дуние танымыкалыптасу ушш (егер онын мумкш эволюцияларын ескерерболсак, ол eMip бойына жалгаса беред1) адам га сырткыэлеуметтенд!ру факторларынын эсер eTyi ж еткш каз, соныменкатар оган сол адамнын ез кулшыныстары, epiK^irepiмен енбеп кажет.«Дуние танымы» угымынын кептеген аныктамасы бар. Жекеадам курылымы тургысынан алганда, дуние таным онын дамуынынманызды денгеШ екенш атап айтуымыз керек.Ол жеке тулганын биологиялык жэне психологиялык денгейлершщбукш кер1шмдерш (мшез-кулыктын, кызу кандылыктынKepiHyi) e3iHe cinipe отырып, адамнын буюл кызметшбагындырады. Мазмун тургысында —жеке адамнын дуние та-122

нымы жуйел1 багыт-багдар, бшмдер, катынастар, сез1мдер менic-эрекеттер болып табылады. Бул орайда олардын 6ip-6ipiHeбайланысты, жуйелц езара теуелд1 болатынын атап керсеткенманызды. Онын устше эр жеке адамдагы мундай жуйенщ езбедерц ез ой кисыны болады.Ягни саяси кайраткерлер б»рдей кезкарасты устана отырып,жалпы саяси кызметке езш щ ерекшелж улесш косады. Ж екеадамнын саяси тэж1рибеге араласу жагдайы, оган катысуаукымы (ecipece бил1кт! жузеге асыруда), аткаратын саясимшдеттершщ KenTiri мен м эн д ш п онын саяси белсендш ккарымынын сырттай KepiHyi болып табылады. Ежелп философтаруш кундылыкты — акикатты, щйщкт1, сулулыкты бел inкерсетп, адам белсендш пшн жузеге асуы осы кундылыктарганепзделедк Акикат — бул танымдык 1з п # к — тэж1рибел1к,сулулык — керкем-шыгармашылык кьшметтщ нетижеа. Демек,6ip жагынан, когамда саяси белсендш к пен тандаугамумкшднстер мол болган сайын, емнцл жагынан, жеке тулганынез саналылыгы мен белсендш п жогары болган сайын,онын когамнын саяси ем i pi н деп poлi де (бул жерде онынтулгалыккаб1леттер1 мен тындырымдылыгы есепке алынуы керек)соншалыкты зор болады.Саяси белсендшктщ темен болуы когамдык белсендшктщтеменодпн бшцрмейтш дтн де атап айту керек. Ал егер когамдыкбелсендш ктщ багалау критерийше жалпы саяси белсендшкл алу керек болса, онда адамдарды 4 турге белуге болады:1. 0 м1рдщ барлык саласында, сонын iminae саяси саладада, белсеши адамдар. Олар аса кайратты келед!, ездершщмумюнджтерше толык сешмд* болады, езж щ атак-абыройынаKip келпрмеиш, максатты умтылысынан yHeMi тегеу*ршдшкKepiHin ту рады.2. Саяси емес салаларда белсенд1,6ipaK саясатта енжар жандар.Буган мынандай себептер жагдай тугызады: а) адам езшдесаяси кызметке каж е гп сапалыктар ж о к деп санайды;б) кызметпн. баска тYpлepiмeн (спортпен, енермен, гылыммен)айналысуы бук!Л непзп уакытын жутып кояды; в) адам eMipcypin турган саяси жуйеш колдамайды, 6ipaK оны жойгысы дакелмейдц.3. Белсендшп саяси емес салаларда темен, саясат салаларындажогары адамдар. Мундай жагдайда онын непзп уакытысаясатка арналады, мундай адамдарды саясаткерлер деп атайды.123

4. 0Mipflin барлык. саласында енжар журетш жандар. Эдеттемундай адамдар табансыз, езше сен1мс1з жене куртек келед1,63iHiH каб!лет1 мен ой-epiciH жетиццруге не кажет екешнсезшбейдьДемек, жеке адамнын саяси елеуметгену1 онын когамдыккатынастардын сан кырлы саласына, ер турл1 практикалыккызметтерге ат салысуы аркылы журедкСаяси кызметке катысты да адамдарды темендепдей турлергебелуге болады::1. Белсенш. Ол езшщ саясатка катысуын он багалайды, саясатсаласынан анагурлым толыгырак хабардар болуга умтылады,TeniperiHe 63iHin пшрлестерш топтастырады.2. Б1л1кт1 кадагалаушы. 03iHiH саясатка катынасуына бейтарапкарайды, 6 ip aK оган барынша кызыгады, саясаттан жаксыхабардар болады.3. Б ш к п сыншы. 03iHin саясатка катысуын колдамайды,6ipaK оган мейлшоде кызыгады, саясаттан жаксы хабардаркелед), бил1к екищерш сынаганды калайды.4. Енжар азамат. Саясатка катысуга бейтарап кезкарастыустанады немесе оны TepicKe шыгарады, саясатка тым кызыкпайды,хабардарлыгы да темен болады.5. Бейсаясатшы адам. Саясатка катысуга карсы, оган кызыкпайды,саяси акпаратты imiHapa гана бшедкАдам саяси кызметке езшщ тулгалык ерекшелктерше байланыстыда, бил1кп жузеге асыруда езшщ мумюцщктерш нактыбагалай отырып та катыспайды. Алайда каз1рп ем1рдщ eaiадамнын мшез-кулкын тез саясаттандырады, кейде оны epiKci3 Jсаяси кызметке араластырады. Кызмет саласы каншалыктыаукымды болган сайын, саяси елеуметтешцру де соншалыкты Jтез жене ттмд| журедг, адам езш когамда согурлым сен!мд1рексезшедйЖеке адамнын елеуметпк курылымынын манызды курамдасбел1ктер1 болып табылатын мудделердщ, кажегпктер мен |кисындардын менж ашпай турып, онын саяси кызметше таялау жасау толык жене ж еткшки болмас ш .Себептшк проблемасы. Бул субъективт!к детерминация,1штей кулшыныс, саяси гс-эрекетп козгалыска келлруцн, жеке Jадамнын кызмет1, алга койган максаттарга жету. Бул жердесебептер i3 rm KTi, бш к адамгерцилжт1, альтруистж те(эд1л е ттЫ к , азаматтык жене саяси бостандык жолында,кедейнплнс пен кайыршылыкка карсы курес), сондай-ак124

адамгершшкке карсы,эгоиспк, куякынкумарлык туржде де(бшйк, байлык, атаккумарлык пен данкумарлык) болады.Себептердж психологиялык, мГндеттер! арасынан козгаусалатын, бакылау жасайтын, корганыштык жэне мэндшкке иеететж мждёттерд1 бел in айткан жен. Мысалы, а) бейбш ййкжэне жан сактау жолындагы куреске козгау салатын себепядролык жэне экологиялык апаттар женшдёп урей болып табылады;б) кэстодактар козгалысына каты с у га корганыштыксипаттагы экономикалык, саяси жэне елеуметпк себептеритермелейд1. Ж угеназ озбырлык пен зансыздыктан (Spgre&in,ужымдасып кана коргануга болады; в) мэндшкке ие етёйисебептшк кызме-Ti мынадан керщед1: мунда саяси кызметкебелгш 6ip тулгалык мен бёрйлёд!. Мысалы, Америка президент!Л .Джонсон езжщ АКД1-та eneyjii лауазымда отырып, бшнктжрахатын Kepyai ансайтын атаккумар адам емес екерн айтканболатын. «Мен барлык кезде, — дешц ол, — ез!м icTereH кезкелген icri —мен уццн елеул! ic деп санадым. Ал Джон Кеннедибул жежнде мулде баскаша шюрде, ягни «президентпкмждет маган гана лайыкты, бул рощр менен артык ешгам деорындай алмас ед1», — Дёйдй Будан 6ip факторга, ягнипрезидентпк кызмётш аткаруга катысты 6ip-6ipiHe керагар eKiniKipAi, ею субъекгивтгк кисынды ойды айкын Kepin отырмыз.Демек, жеке адамнын кабшет! мен мансабы онын саясаттабелгип 6ip рольл! аткаруы ушж кажетп шарт кана болып табылады,сондай-ак кабшет пен мансап жузеге асырылатынэлеуметпк катынастар мен накты жагдайлардын жай-кушжеткЗлжт1 шарт болады, ягни накты жагдайда кабшет! мен адамисипаты агымдагы элеуметпк талаптарга сай келетж тулгагана саяси eMipre ыкпал ете алады. Туптеп келгенде, муныксаяси eMipAi уйымдастырудын барлык денгей!не катысы бар.Адамнын саясаттын субъекпс! ретжде ж сп л у ж ж TynKiнэтижес! жеке тулгада белгш 6ip саяси мэдениеттж калыптасуыболып табылады, бул —онын ешр cypin турган саяси катынастаргаёз!ндак жолмен бёшщелуше кол жетюзген сапалыкбелпа.Сонымен 6ipre елеуметтешнру процес! онын барлык багыттарымен турлержде журе отырып, адамнын езж ж де, жалпыкогамнын да саяси мэдениетже тжелей ыкпал етедг, будан саясикатынастардын жэне eM ip cypin турган билж пен баскаруинституттарынын сапалык денгей1 кержедк Саяси элеуметгеширушeKi жакты процесс ретжде карастыру керек, 6ip125

жагынан, бул процесс индивидп саяси акпаратпен жане саясибшммен ка рул а нды рады, оны eMip cypin турган саяси кундылыктарга,багдарларга тартады, когамдык катынастар калыптастырганжуйеге ену аркылы ол элеуметпк тэж1рибеш,нормаларды, рольдерд1 жэне дагдыларды бойына ciHipefli жэнешеберлМн шындайды, екшил жагынан, бул процесс жеке адамнын6ip куйде удайы кайталануы емес, eMip cypin турган когамдыккатынастар жуйесшщ оны одан epi дамытып, жеплд1ру4де болып табылады. Ж е ке адамды саяси элеуметтеншрупроцесшде когам шешетш мшдеттер! темендепдей турде болуымумкш: а) индивидтер когамдык мшдеттерд1 орындауыушш олардын кажетп каб1леттер1 мен касиеттерш калыптастыру;б) индивидп жеке тулга езш-ез1 таныта алатын когамдык-саясижуйеге енпзу; в) елеуметпк-саяси катынастаржуйесшде жеке адамдардын элеуметпк мшдеттерд1 (кезкарасы)орындауы; г) eMip cypin турган когамдык, ец алдымен саясикатынастарды дамытып, женлд!ру.Саяси нормалар мен кундылыктарды бойга ciHipy жэнебелгш 6ip элеуметпк-саяси мшдеттерд) жузеге асыру жолындаадамда калыптаскан нысаналы багыттар, дагдылы ic-эрекеттерсол адамнын бойында саясат саласындагы ic-кимылдынб1рщама туракты улплерш жасайды. Бул процеске тэн белп —алынган нэтижеж, енжар ганатуйсшу емес, оны белсенш турдекабылдау, оны езгерту, ягни eMip cypin турган саяси катынастардындамуы, олардын жана кезенге eTyi туршде езшдж кайтарымжасау. Демек, егер когам саясат саласындагы алеуметтенщрупроцесшде адамды азамат ретшде «жасаса», ал элеуметтенгениндивид eMip cypin турган саяси курылымдар менкатынастардын дамуына жасампаздыкпен ыкпал ете отырып,когамнын езш езгертедк

Ш-тарауСАЯСИ БИЛ1К ПЕН КОГАМ НЫ Н САЯСИ ЖУЙЕС17-т а к ы р ы пСАЯСИ БИЛ1К.БИЛ1К TYCIHin, Ж А Л П Ы С И П А ТТА М А С Ы М Е Н М ЭН1Саяси бйл1К саясаттын. аса манызды проблемасы болып табылады.Бшйк — адамзат кауымдастыгынын, адамдар емГршщнепзп бастауларынын 6ipi. Когам бар жерде бшпкпн де болатындыгыдэлелсдз шындык. Буган баска тургыда кез салсак —бшйк журпзу ушш сол бшйкке мойын усынатын когам кажет.Алгашкы бйл|к нысандары сонау гасырлар койнауынанкыландап кершю беред1 де, ез тамырын отбасындагы, ру ментайпадагы езара карым-катынастардан алады жэне де олOHaipicTtH дамуына да байланысты болады.Енбек болшсь Бшйктщ отбасылык-рулык Typi кешпелг халыктарарасында б1зд!н дэу1р1м1зд1н алгашкы гасырларындаKepiHic бере бастады. Отырыкшылыктын дамуына байланысты6ipre-6ipTe гайпалык бшйк калыптасты. Солардын арасынаннегурлым ку и тл е р ц акылдылары, айлакерлер) менвдбшетплер! дараланып кезгетусе бастады. КогамдыкeHaipicTiбелу мен жеке менийктшктщ пайда болуына байланысты аймактыкбилйс калыптасты. Сейпп рулык-тайпалык байланыстынкуйреуше орай жария бшйк орныга бастады. Уакыт озакеле баскарудагы ез кукыгын жариялаган жэне епнинлер менмалшыларды ёзше кушпен багындырган жария бшйк когамнанipreciH аулак сала белшдк Бул мемлекетаз когамнынмемлекетпк когамга етуже непз калады да, ёЩ| бшйк саясимэнге ие болды.Бшйк когамдык K e p i H ic ретшде калыптасады да накты табиги-тарихидамудын нэтижеа ретшде пайда болады. С ей ттсаясат e p i c i бйлис пен соган катысты барлык жуйелер аркылыаныкталады. Бшйк мшдетп турде саясатты жузеге асырудынкуралына айналады.127

Бшикке таласу, оган ие болу ушш куресу (бейбгг жагдайда—сайлау еткйу, тагайындау, немесе жаулап алу яки басып алу),оны колда устап туруга умтылу — когамнын саяси eMipimuнепзп кырларынын 6ipi. Саясат бшикке жетудш ce6e6i болса,ал бшпк —саясаттын себебше айналады.Сондыктан саясат пен бшикп элдеб1р себептерге орай 6ip-6ipiHe тэуелд1 турде шенберлене байланысып жаткан кергшсретшде карастырган дурыс секщщ. Бил!к журпзбейтш жэнекуш жумсамайтын адамзат кауымдастыгы болды дегенд16i3 ал1кунге дейш тарихтан кездёспре койган жокпыз. Билж когамнынтутастыгын, баскаруга икемдшп мен бешмдшпн сактайды,уйымшылдык пен тэртшп орныктырады, ягни когамнынем1ршендтн камтамасыз етедкБилжтщ нэтижесшде когамдык катынастар максатты турдеалдагы нысанага карай багытгалады, баскару мен бакылау байланыстарынындурыс сипатын калыптастырады, ал адамдардынб1рлесе eMip cypyi аса уйымшыл жэне TepTinTi болады.Бшпк угымы аркылы саяси институттарды, саяси козгалыстарды,саясаттын езш ой елепнен eTKi3in, мэнш бшуге мумкшджтуады. Бшпк элеуметпк катынастарды ретке келнруд1 эртурл!:сенд1ру, ынталандыру, ырыксыз квндру мен куш керсетусек1лд1 куралдары аркылы жузеге асырады.Сонымен, билж деген1м1з бул —когамнын беделшщ, epiKжп’ёрйнщ,куш корсетушш кемепмен 6ip адамдардын баскаб1реулердщ устанган багыт-багдарына немесе кызметшешешунп дэрежеде ыкпал eTyi.Бшпк —баска адамдарга жасалатын ыкпал аркылы белгш6ip максатка жету; белгш 6ip тэсшдердг, атап айтканда, кушкврсетуд1 колдану мумкшдш; Баскарушы мен Баскарылушынынжэне ic-эрекетке катысушы ерекше тулгалардын арасындаезгеше 6ip уллдел катынастар аркылы сипатталады. Буларбаска адамдардын ic-эрекеттерш взгерту мумкшдшне, белг!лi6ip тэалдерд! — куш корсету твсш н колдану мумкждтненепзделедьSip адамдардын екшил 6ip тулгаларга багынуынын маныздыэлеуметпк ce6e6i мынада —бул ретте билж кезшшею жаккаб1рдей тен болшбегендш б1рден байкалып турады.Кен магынасында алганда жеке тулганын немесе адамдартобынын баскаларга ыкпал eTyi ушш пайдаланылатын амал-128

шаргылардын барлыгы бшйк ресурсы деген ту а ж к п б!лд1редкАл тар аукымда бул — ез максатына жету! ушш субъект пайдаланатынамал-шаргылардын тутастай жиынтыгы.Билш кез! объект) yuiiH манызды кундылыктар (акша, тутынузаттары) болуы немесе адамнын жеке тужырымдары аркылыiuiici элемге ыкпал ететш куралдар (теледидар, баспасез жэнебаскалар) болуы, немесе адамды кандай да болмасын элдеб1ркундылыктардан —емгршен айыруга cenTiriH тилзетш куралдар(аспаптар — кару, тутастай алганда жазалау органдары)болуы мумкш.Бшйк кездер1 бшиктщ аса манызды непздершщ 6ipi болыптабылады. Олар ынталандыру, жазалау немесе ceaaipin иландыруушш пайдаланылуы мумкш. Билж кездерк экономикалык,элеуметпк, саяси-куш керсетущшк, мэдени-акпараттыкжэне демографиялык болып 6ipHeme турге бёлшедьЭкономикалык —бул когамдык eHflipic пен тутынуга кажетпматериалдык кундылыктар (акша, enaipic курал-жабдыктары,кунарлы жерлер, пайлалы казбапар, азык-тулж ежмдер! жэне т.т.).Элеуметпк — б и л т барлар пайдаланатын эр ту.рл! артыкшылыктар:кадр саясаты, медициналык кызмет керсету, бшмберу, элеуметпк камтамасыз ету жэне баскалар, ягни буларэлеуметпк жагдайлардын, дэрежелердщ (ранплердщ) ролшарттырады немесе темендетедкСаяси куш керсетушшк —бул кушпен ырыксыз кендарудщкуралы мен аппараты, осы максат ушш арнайы дайындалганадамдар. Мемлекетте олардын непзш эскер, сот, прокуратура,каушс13Д1к кызмет! курайды. Бил!кт!н осы TypiH эдетте бйзнкжурпзудщ ете тиш ® кез! деп есептейд!, ейткен! оны пайдалануадамды аса жогары кундылыктардан —ёмфшён, бостандыгымен дуние-мулкшен айыруга ыкпал ётед}.1 Мэдени-акпараттык — бш м мен акпарат, сонымен 6ipreакпараттарды тарату куралдары —букаралык акпарат куралда-.ры, гылым мен бшм институттары.Демографиялык ресурстар — адамнын 03i билйгацболып табылады. Адамдар — бул баска да кезл'кеп салалы ресурстар. Адам тутастай алг^'кез! гана емес, сонымен 6ipre онын суГ 4Билж кездер!н пайдалану билж .>>./Э >вРмеХанизмдер)нщ нэтижес!нде онын буюл% «СУ*.Ьали-9-460 129

Билжке таласу, оган ие болу ушш куресу (бейб1т жагдайда—сайлау еткйу, тагайындау, немесе жаулап алу яки басып алу),оны колда устап туруга умтылу — когамнын саяси eMipiHinнепзп кырларынын 6ipi. Саясат билжке жетудш ce6e6i болса,ал билж —саясаттын себебше айналады.Сондыктан саясат пен билжт1 элдеб1р себептерге орай 6ip-6ipiHe тэуелд1 турде шенберлене байланысып жаткан KepiHicретшде карастырган дурыс секши. Бил1к журпзбейтш жэнекуш жумсамайтын адамзат кауымдастыгы болды де ген д16i3 эл1кунге дейш тарихтан кездесп-ре койган жокпыз. Билж когамнынтутастыгын, баскаруга икемдшп мен бешмдшпн сактайды,уйымшылдык пен тэртигп орныктырады, ягни когамнынем1ршенднш камтамасыз етедкБилжтщ нэтижесшде когамдык катынастар максатты турдеалдагы нысанага карай багытталады, баскару мен бакылау байланыстарынындурыс сипатын калыптастырады, ал адамдардынб1рлесе eMip cypyi аса уйымшыл жэне тэрттт1 болады.Билж угымы аркылы саяси институтгарды, саяси козгалыстарды,саясаттын езш ой елепнен erm in, мэнш бшуге мумюнджтуады. Билж элеуметпк катынастарды ретке келпрущ эр турлксешйру, ынталандыру, ырыксыз кеширу мен куш керсетусек1лд1 куралдары аркылы жузеге асырады.Сонымен, бшйк деген1м1з бул —когамнын беделшщ, epiKжиершщ,куш керсету1н1н кемепмен 6ip адамдардын баскаб1реулердщ устанган багыт-багдарына немесе кызметшешешуш} дэрежеде ыкпал eTyi.Билж —баска адамдарга жасалатын ыкпал аркылы белгш6ip максатка жету; белгш 6ip тэсшдерд}, атап айтканда, кушкерсетуд1 колдану мумкшдш; Баскарушы мен Баскарылушынынжэне ic-эрекетке катысушы ерекше тулгалардын арасындаезгеше 6ip улгшеп катынастар аркылы сипатталады. Буларбаска адамдардын ic-эрекеттерш езгерту мумкшдтне, белг1лi6ip теЫлдерд1 — куш керсету тэсшн колдану мумкшдшненепзделедьBip адамдардын екшин 6ip тулгаларга багынуынын маныздыэлеуметтж ce6e6i мынада —бул ретте билж кезшщ ею жаккаб1рдей тен белшбегендт б1рден байкалып турады.Кен магынасында алганда жеке тулганын немесе адамдартобынын баскаларга ыкпал eTyi ушш пайдаланылатын амал-128

шаргылардын барлыгы бшпк ресурсы деген ту а ж к п б1лд1ред1.Ал тар аукымда бул —ез максатына жету! ушш субъект пайдаланатынамал-шаргылардын тутастай жиынтыгы.Бшйк кез! объект! уцпн манызды кундылыктар (акша, тутынузаттары) болуы немесе адамнын жеке тужырымдары аркылыiuiici элемге ыкпал ететш куралдар (теледидар, баспасоз жэнебаскалар) болуы, немесе адамды кандай да болмасын элдеб!ркундылыктардан —ем!ршен айыруга сеп ттн типзеин куралдар(аспаптар — кару, тутастай алганда жазалау органдары)болуы мумкш.Бшпк кездер! бил1ктщ аса манызды непздёршщ 6ipi болыптабылады. Олар ынталандыру, жазалау немесе еендгрш иландырууйпн пайдаланылуы мумкш. Бшйк кездёр!: экономикалык,элеуметпк, саяси-куш корсетушшк, мэдени-акпараттыкжэне демографиялык болып бфнёыхе турге белшедьЭкономикалык —бул когамдык e n a i p i c пен тутынуга кажетпматериалдык кундылыктар (акша, © H flip ic курал-жабдыктары,кунарлы жерлер, пайдалы казбалар, азык-тул1к етмдер! жэне т.т.).Элеуметпк — бил in барлар пайдаланатын эр турл1 артыкшылыктар:кадр саясаты, медициналык кызмет корсету, бшмберу, элеуметтж камтамасыз ету жэне баскалар, ягни буларэлеуметпк жагдайлардын, дэрежелердщ (ранплердщ) ролшарттырады немесе темендетедкСаяси куш корсетушшк —бул кушпен ырыксыз кенд1рудщкуралы мен аппараты, осы максат ушш арнайы дайындалганадамдар. Мемлекетте олардын непзш эскер, сот, прокуратура,Kayinci3fliK кызмеп курайды. Бшпкпн осы турш эдетте бшйкжурпзУдш ете ттмд! ke3i деп есептейди ёйткёш оны пайдалануадамды аса жогары кундылыктардан —©м!ршен, бостандыгымен дуние-мулкшен айыруга ыкпал етедгМэдени-акпараттык — бшм мен акпарат, сонымен 6ipreакпараттарды тарату куралдары —букаралык акпарат куралдары,гылым мен бшм институттары.Демографиялык ресурстар —адамнын ез! билктщ озпиик кез1болып табылады. Адамдар — бул баска да к©здер1 тудыратынкеп салалы ресурстар. Адам тутастай алганда — тек бшпкпнK03i гана емес, сонымен 6ipre онын субъекпа жэне объекта.Бшйк кездердн пайдалану билж ж урп зу эдгстёрд менмеханизмдершш нэтижесжде онын буюл компоненттерш коз-9—460 129

галыска келт1редк Билж журпзудщ эдютерг. демократиялык,авторитарлык, тоталитарлык, конституциялык (зан. шенбершдебаскару), деспоттык (зорлык-зомбылык, пен басынушылыккасуйену), либералды (жеке адамды курметтеу) жэне баска даболуы мумкш.Энпме тутастай алганда котам жайында болса, онда бил1кмеханизмшщ ролш мемлекетпк органдар, кукык пен саясижуйе аткарады.Билж непзге алынатын ресурстарды саралайтын болсак —билж экономикалык, элеуметпк, рухани-акпараттык, куштепкощйру жэне саяси салаларга белшед1.Экономикалык бшйк —бул дегешм1з экономикалык ресурстаргабакылау орнату. Эртурл1 материалдык кундылыктаргадеген жеке меншжтшк.Элеуметпк билж. Егер экономикалык билж материалдыкиплжтерд1 белуд1 ез и е л тн е алса, элеуметпк билж —элеуметпк курылымдардагы адамдардын жагдайын, статустарын,лауазымдарын, жещлджтер1 мен артыкшылыктарын реттепбелуд1 карастырады.Рухани-акпараттык бшйк —бул гылыми бшм мен акпараттынкемеп аркылы жузеге асырылатын адамдарга билж журпзутэсии. Бшмге суйенбей билж тшмд1 бола алмайды. Biлiммемлекетпк шеш1мдерд1 дайындау, адамдардын санасына веерету (БАК,, мектептер мен баска да бшм беру ассоциациялары)ушш пайдаланылады.Куштеп кеаднру билш —куш кездерше суйенед1 жене кушколдан? аркылы адамдарга бакылау жасауды бимиредк■' Субъект1лерге байланысты бил!к мемлекетпк, партиялык,армиялык, отбасылык жене баскалар болып белшедкСаяси билж бшиктщ езшдж 6ip улrici болып табылады. Алмемлекетпк бшйк саяси бшиктщ уйымдаскан турлершщ 6ipiболып саналады. Саяи билж —белгш 6ip таптыц, жеке адамнынсаясатта, саяси жэне кукыктык нормаларда Kopinic тапкаиозжщ epiKTijiirin жузеге асырудагы накты каб1лет1. Саяси билжмемлекетпк аппаратты пайдалануга байланысты жузеге асырылады.Уйымдаскан турде куштеп кеширу механизмш пайдаланаотырып, белгш 6ip адамдардын билж екметтшгшмемлекетпк аппаратка жататын баска адамдарга тапсыруы(6epyi) да ем1рде жш кездеседь Саяси билж мемлекетпенузджаз байланыста болады. Тарихи тургыдан алганда, ол eKeyi130

кабаттаса 6ipre калыптасады. Таптардын саяси б и л т мемлекетаркылы жузеге асырылады. Саяси бшшс кез келген уакытгамемлекетпк сипатка ие бола бермейдкДамыган кукыктык жуйе калыпты жумыс хтейтш азаматтыккогам жагдайында идеологиялык жэне саяси плюрализм,жеке адамды еркщ дамытуга арналган белщй 6ip алгышарттаржасалынады. Саяси бшйк мемлекетпк-саяси жэне когамдыксаясибшйк турвдде жузеге асырылады.Мемлекетпк-саяси бшйк мемлекетпк аймактын шенбершдебарлык жерде бйрдей жургашед1 жэне елдщ барша халкы онынобъектю болады. Biafleri сек!лд1 демократиялык мемлекеттердебшйктщ ара-жпн болу зан, аткару жэне сот б и л т аркылыаныкталады.Осы аталгандардын барлыгынын эркилы жеке-дара бшйкемес екендтн, бар болганы 6ip гана жогаргы бшйктщ «бутакшалары»екендтн атап еткен жен.К.огамдык-саяси билютщ ерекшелии мынада — ол нактысаяси уйымнын (козгалыстын) мушелерше гана катысы боладыжэне сол уйымнын мушелер1 шенбершде жузеге асырылады.Бул накты саяси уйымдардын (саяси партиялардын) б и л т.Бшйк курылымыБшйк курылымы дегешм1з онын курамы мен козгаушы куил:6 и л 1к т щ субъекла, объекла, куралдары (ресурстары) менбелпленген максатка жету ушш осынын барлыгын козгалыскакеШруин урд1стер.Элеуметпк немесе улттык кауымдастыкта таптар, жеке адамнемесе топтар, мемлекет, уюмёт жэне баскалар саяси бшйктщсубъекла болып табылады.Билжтщ объекттер| —жеке адамдар, олардын б!рлеслктер1,топтар мен кауымдастыктар, таптар, когам, ягни жогарыдатурган саяси субъектшщ ic-epekeri багытталатын адамдар меноргандар.БилГк катынасынын мэш мынада — субъект нускау беред!де о б ъ е кте билжл орындауды мшдеттешй, ягни багынудыталап етедкСаяси билпске тэн сипат — ол егеменщкке ие болу. Ол эртурл1 саяси багыт устанган субъекллер арасында бёлшске Tycyiмумкш емес. Егер елде кеп партиялык парламент пен коали-131

циялык (ykim6t) жумыс жасайтын болса, онда билж кел1с1м,ымыраласу непзшде жузеге асырылады. Алайда олар бул ретте6ip гана багыт устануы керек. Екшил 6ip сипаты — онынзанга сэйкестш (зандылыгы) болуы шарт. Адамнын ниет-пигылынынзанга ауып туратындыгы аркасында баскарылатындарбилкке ceH yi кажет. Бил1к жариялы жэне занга сэйкесболуы керек —сонда бул тугыры 6epiK бшйк бола алады; бил!кжариялы болганымен, 6ipaK занга сэйкес келмесе —онда булсолкылдак бшпк болганы. Занда бил!к эд1л бшйк болып сипатталады.Халык колданылып отырган тэртшке сенед1. Жариябцл!ктщдагдарыска ушырайтын кездер1 де кездесеШ, алайдаол элеуметпк жуйе ауыскан кезде пайда болады. вткенжузжылдыктын 80—90-жылдарында КСРО мен Европанынб1ркатар елдершдеп ыкпалды топтар ездершщ уюметтершесешмыздш б1лд1рд1 жэне оны колдаудан бас тартты. Осыелдердщ саяси режимдер1 занды, мемлекетпк баскаруды езгертуге,экономиканы кайта куруга дэрменаз екендктерш байкатты.Ком м ун ист саяси режимдер куйредкТары 6 ip ерекшелш — билнске ерж-ж1гер мен куштепкефиру s f lic i тэн. Жогарыда айтылган сипаттар саяси бил1кт!T H ic r i механизмдер1 бар куатты жэне эрекетилл кушке айналдыраалады. Бшпк журпзу y p a ic i билiK T iH арнайы механизмшщ— уйымдастыру жуйесшщ, олардын курылым нормалары меню-эрекетжщ нэтижесжде тэртшке келт1р1лед1 жэне реттеледьБул ретте: устемдж, баскару, басшылык, уйымдастыру мен бакылауманызды рел аткарады.Устемдж — когамды баскарушылар мен баскарылатындаргабелуге непзделген.Баскару — бул аткарушы еюмет органдарынын шеипмдерталкылап жасауы мен оларды кабылдауы жэне оны eMipreенпзуд1 уйымдастыру.Басшылык —бул эюмшшк аппараты мен еюметтж органдарыаркылы жузеге асырылады.Уйымдастыру —бул жекелеген адамдардын, топтардын, таптардын,уйымдар мен мекемелердж езара байланысын келюу,реттеу, камтамасыз ету.Бакылау — бул когамдагы адамдардын, топтардын кызметережелерж камтамасыз ету, сактау.Саяси бшпк кестеде былайша бейнеленедк132

1-кестеМемлекетпк бил|ктщ накты ез! жешнде эркилы теорияларайтылып жур, алайда оган 6ip магыналы жауап ani табыла койганжок.Элеуметпк-биологиялык теорияны жактаушылар куилч,кабшетп адамдар билцсп женш алады деп есептейдьПсихологиялык теориянын ек|лдер1 болса, бшпют психологиялыксапага ие болгандар —ернс-щгердщ куш тш п, уйымдастырумен езш-ез1 уйымдастыруга кабшетплер женш аладыдеген тужырым жасайды.Тандаулылар теориясынын авторлары, бЫмдарлар —билмсптек тандаулылар, кэаби шеберл1кпн nerepi гана жузеге асыраалады деп есептейдьМарксиста теория м ем лекетк бишктщ мэнш эле'уметпкэкономикалыкфакторлар мен когамнын элеуметпк курылымыаркылы тус1ншред1.Либералды-демократиялык теориялар бйлктГЦ кайнар Ke3i—халык деген тужырымдама жасайды.133

Шын мэншде, мемлекетпк бил1к дегешм1з осы мемлекетпкбилж юмнщ колында болса жене ол юмнщ муддесш коргаса(монарх, хунта, демократиялык жолмен сайланган органдар)жэне билж кандай эдютер мен тэсищер аркылы жузеге асырылса,м1не, онын непзп мэш де осында. Мемлекетпк билжтштурактылыгы 6 ил1кт1 демократиялык улпде жэне осындайэд1спен журпзгенде гана камтамасыз епледкКазакстанда мемлекетпк билжтщ орныгуы мен ныгаюыКазакстан тэуелаздж алганнан сон социалист мемлекетпкбилжтен кейшп калыптасу кезещ басталды. Бул ypflic ете ауыржурдй карама-кайшылыктар болды, аса зор шыгындарга душареттКНе когамды, не мемлекетп кайта жангыртудын гылыминепзделген багдарламасы болмады.Бурынгы жэне жанадан курылып жаткан мемлекеттЫктщарасында тарихи мурагерлжтщ нышандары сакталмады,еткендегшщ барлыгы да толык мансук ет1лд1. Жана жуйе асааукымды ед1, онын буындары жана байланыстармен нашарбектлд !, мемлекетпк органдар ж ергш кп езш-ез1 баскаруоргандарымен ж еткш каз турде, езара сен1мс1з эрекет erri.Мемлекетпк аппаратгы курудын гылыми тургыда непзделгенкадр саясаты болмады. Билж басына ем1рд1 бшМейтш кептегенжалган демократтар келд1 жене де олар нагыз кумэнд1тэж1рибелерд1 юке асырудан да кашкактамайтын едкБудан кейшп енеркэсш пен ауыл шаруашылык eHHipiciHiHкирай кулдырауы, халыктын турмыс дэрежесшщ темендеу1Казакстан eKiMeTiHin экономикалык жэне элеуметпк непзшелеул1 дэрежеде куйретп, мемлекетп баскаруды босансытты.Казакстанда мемлекетпк 6ЙЛЖТ1 ныгайту кезек кутпрмейтшжэне аса кажетп мшдетке айналды. Буган когам да, барлыкпартиялар да, козгалыстар да, когамдык уйымдар мен билжбасындагылар да муддел1 болды. Тек куатты мемлекетте ганаадамдар ез мудделершщ жузеге асатындыгына, елдщ экономикалыкдагдарыстан шыгатындыгына сешм арта алады. Онсызнарыктык экономика болмайды, казакстандык гылым,мэдениет кайта жангырып тулеменш, едшдж пен парасаттылыкта орныкпайды.134

Тек куатты мемлекетпк билж кана кылмыспен ымырасызкурес ж ур п зт, Казакстан азаматтарынын к а у т а з д т мен тыныштыгынсактай алады. Сонгы жылдары ел1м!зде, тутастайалганда когам да ipi езгерктер болды. Атап айтканда,мемлекетпк билж жетйщрщщ.Ka3ip Казакстан Республикасы жана мемлекет болып саналады.Ол 2001 жылгы желтоксанда Казакстан Республикасынынтэуелсаздшнщ 10 жылдыгын атап erri.Республика Президент! Н.Э.Назарбаев Казакстан Республикасытэуелазд тн щ он жылдыгына арналган салтанаттыжиналыста сойлеген сошнде былай деген едг «Белпленген 6aFдарламалардыдэйект! жузеге асыру экономикамызды теренкурылымдык реформаларга бастады...Экономика мен мемлекет ретке келе бастады. Адамдар ауыруйкыдан оянгандай, еткеннен бойын аршып, жана eMipreыкылас коя бастады...Bi3 ез1м1здщ Ka3ipri тарихымызда тунгыш рет турлаулы,калыпты ертенп TipuiuiiriMi3 турасында, 6ip кездегщей булынгырмаксатымыз бен келешепм1з рет1нде емес, icK e аскан мурат,ущт1М13Д1 актаган уакыт рёйнде ауызга ала бастадык.Б5з 6yriHri танда мактан тутатын: бостандык, ашыктык,ырыкты саясат пен экономика сынды дуниелерге жуздегенжэне ондаган жылдардын енбойында демократия дегенд)бйшегён, бркщ ой-пайым атаулы аяусыз басып-жанышталыпкелген елде кол ж етт отыр».1Ka3ipri Казакстаннын накты мещнщсаяси сипаттамасы менбилж ерекшелжтер1 Казакстан Республикасынын Конституциясындаодан epi тужырымдалган efli. Казакстан РеспубликасыКонституциясынын 3-бабында осы жайлы былай делшедг.«1.Мемлекетпк билжтщ 6ipfleH-6ip бастауы —халык.2. Халык билжт1 республикалык референдум жэне еркшсайлау аркылы жузеге асырады, сондай-ак ез билiпн жузегеасыруды мйилёкеттж органдарга бередк3.Казакстан Республикасында билжт1 ешюм де иемденшкете алмайды. Б и л и т иемденш кетуш ш к зан бойынша кудаланады».Аталган жагдайларга сейкес билжтщ эр турл1 тармактарынынжумыс icTeyiH ашып керсететш баска да зандар белплёнедкКазакстан Республикасындагы мемлекетпк бадпкгён,1Егемен Казакстан. 2001, 17 желтоксан.135

нысандары туралы Казахстан Республикасы Конституциясынын2-бабында б1здщ ел!м!здеп баскарудын президенгпк баскарунысаны жоншде былай делшген едк «Казакстан Республикасы—президентпк баскару нысанындагы б1ртутас мемлекет».Конституциянын 3-бабыньщ 4-тармагында бул былайшатужырымдалады: «Республикада мемлекетпк бил1К б1ртутас, олконституция мен зандар непзшде зад шыгарушы, аткарушыжэне сот тармактарына белшу, олардын тежемелк api тепетенд!кжуйесш пайдалану аркылы, езара ic-кимыл жасаупринцитне сэйкес жузеге асырылады»1.Казакстан Республикасы Конституциясынын 111-V I11бел1мдершде К Р Президент! (40-48 баптар) туралы, К Р YKiMeTi(64—70-баптар) туралы, Конституциялык Кенес (71-74 баптар)туралы, сот билiri (75—84-баптар) туралы жэне жергш клмемлекетпк баскару жэне езш-ез1 баскару (85-89 баптар) туралыайтылады.Казакстан Республикасынын Президент! — мемлекеттщбасшысы, мемлекеттщ iiuKi жэне сырткы саясатынын Heri3riбагытгарын айкындайтын, ел iuiiHee жэне халыкаралык катынастардаКазакстаннын атынан еюлд!к етет1н ен жогары лауазымneci. Ол халык пен мемлекетпк билж Шрлдащц, Конституциянынмызгымастыгынын, адам жэне азамат кукыктары менбостандыктарынын нышаны эр! кепш; мемлекетпк билжтщбарлык тармагынын кел!с!п жумыс icTeyiH жэне еюмет органдарынынхалык алдындагы жауапкерш!л!г!н камтамасыз етедкКазакстан Республикасынын Президент! Республикапарламент!н!н кезект! жэне кезектен тыс сайлауын тагайындайды;Парламенттщ 6ipiHi±ii сессиясын шакырады жэне онындепутаттарыньщ Казакстан халкына берет!н антын кабылдайды;Парламенттщ кел!с!м1мен Республиканын Премьер-Министр!н кызметке тагайындайды, оны кызмегген босатады.Премьер-Министрд!н усынуымен Республика У^метЫнкурылымынбелплейд!, онын мушелерж кызметке тагайындайдыжэне кызметтен босатады, сондай-ак Ук|'мет курамынаюрмейтж Республиканын орталык аткарушы органдарын ку рады,таратады жэне кайта курады; ...Парламентт!н кел!с!м!менКазакстан Республикасы Улттык Банкжж Торагасын кызмет-1Казакстан Республикасынын Конституциясы. — Алматы: Ж еп жяргы, 2000.136

ке тагайындайды, оны кызметтен босатады; Парламент Сенатынынкел1сш!мен Республиканын Бас Прокурорын женеУлттык KayinciafliK комитетшщ Торагасын кызметке тагайындайды,оларды кызметтен босатады; Республикалыкбюджетащаткарылуын бакылау женщдеп Есеп комитетщщ терагасынжене eKi мушесш бес жыл мерзшге кызметке тагайындайды;республикалык референдум етюзу женшде щецдм кабылдайды;келюсёздер журпзед1 жене Республиканын халыкаралыкшарттарына кол кояды; бекпу грамоталарына кол кояды; РеспубликаКарулы KYiuTepiHiH Жогаргы Бас Колбасшысы болыптабылады; Конституция мен зандар непзшде жэне олардыорындау ушш Республиканын буюл аумагында мшдетп Kyiuiбар жарлыктар мен еюмдер шы га рады.Казакстан Республикасынын Парламент! зан шыгаруКызметш жузеге асыратын Республиканын ен жогары екишорганы болып саналады. Парламенттщ вклад мерз1м1 — тертжыл... Парламент туракты жумыс [егеЩ н eKi Палатадан: Сенаттанжэне М эжш стен турады. Сенат эр облыстан, республикалыкманызы бар каладан жэне Казакстан Республикасынынастанасынан ею адамнан, тшощше облыстын, республикалыкманызы бар каланын жэне Республика астанасынынбарлык екЬщер! органдары депутзттарынын б1рлескен отырысындасайланатын депутаттардан куралады. Сенаттын жетадепутатын Сенат eKuierriri мерз1мше Республика Президенттагайындайды.М эжш с ж еттс жетд депутатган турады. Алпыс жетс депутатРеспубликанын эюмшшк-аумактык ёелйад ескер!ле отырыпкурылатын жене шамамен сайлаушылардын саны тен 6ipмандатты аумактык сайлау OKpyrrepi бойынша сайланады. Ондепутат бара-бар екклдж жуйеа бойынша жэне б1ртутас жалпыулттыксайлау OKpyriHiH аумагы бойынша партиялыкТ131мдер непзшде сайланады.... Парламент, Палаталардын б}рлескен отырысында КазакстанРеспубликасы Президентшщ усынысы бойынша Конституииягаезгертулер мен толыктырулар енпзсди конституциялыкзандар кабылдайды; оларга езгертулер мен толыктыруларенНзеда; республикалык бюджета жэне УкШ ет пен Республикалыкбюджеттщ аткарылуын бакылау ж еш ндеп Есепкомитетшщ бюджеттщ аткарылуы туралы есептерш бейтед1,бюджетке езгертулер мен толыктырулар ёнизеда;... Премьер-137

Министрдщ Уюмет багдарламасы туралы баяндамасын тындап,багдарламаны макулдайды немесе кабылдамай тастайды.... Согыс жэне 6iTiM маселелерш шешедкСенаттын ерекше карауына мыналар жатады: КазакстанРеспубликасы Президентшщ усынуымен Республиканын ЖоrapfыСотынын Терагасын, Жогаргы Сот Алкаларынын терагаларынжэне судьяларын сайлау жэне кызметтен босату, олардынантгарын кабылдау;Республика Президентшщ Республиканын Бас Прокурорынжэне Улттык каушаздж комитет!Hiн Терагасын тагайындауынакел1с!М беру;Республиканын Бас Прокурорын, Жогары Сотынын Терагасымен судьяларын оларга ешюмнщ THicneyi жвншдепкукыгынан айыру...М эжш стщ ерекше карауына мыналар жатады: зандардынжобаларын карауга кабылдау жэне карау;Республика Парламент'1 кабылдаган зандарга КазакстанРеспубликасы Президентшщ карсылыктары бойынша усыныстарэз1рлеу;... Республика Президентшщ кезект! сайлауын хабарлаужэне онын кезектен тыс сайлауларын тагайындау...... Уюмет Казакстан Республикасынын аткарушы билтнжузеге асырады, аткарушы органдардын жуйесш баскарадыжэне олардын кызметше басшылык жасайды.... Казакстан Республикасынын Уюмет!: мемлекеттщ елеуметпк-экономикалыксаясатынын, онын корганыс кабшетМщ,ка утазд тн щ , когамдык тэртшт1 камтамасыз етудщ neri3riбагыггарын эз1рлейд1 жэне олардын жузеге асырылуын уйымдастырады;Парламентке республикалык бюджета жэне онын аткарылуытуралы ecenTi усынады, бюджеттщ аткарылуын камтамасызетед1;М эжш ске зан жобаларын енпзед1 жэне зандардын орындалуынкамтамасыз етедцМемлекетпк менш1КТ1 баскарулы уйымдастырады;Республиканын сырткы саясатын журпзу женшде шараларез1рлейд1;Министрлжтердщ, мемлекетпк комитеттердщ, езге де орталыкжэне жергйикга аткарушы органдардын кызметше басшылыкжасайды...138

Казакстан Республикасынын Премьер-Министр!: Уйм еткызметш уйымдастырып, оган басшылык жасайды жэне онынжумысы ушш дербес жауап бередкКазакстан Республикасында сот терелтн тек сот кана жузегеасы рады.Сот бия!П сотта ic журпзудщ азаматтык, кылмыстык жэнезанмен белпленген езге де нысандары аркылы жузеге асырылады.Занмен курылган Республиканын Жогаргы Соты жэне Республиканынжергшкт! соттары Республиканын соттары болыптабылады.Сонымен, Казакстанда накты демократиялык институттаржумыс гстейтщ когам курылды.Казакстанда мемлекетпк курылым мемлекетпк бшиктщб1ртутастыгы мен оньщ зан шыгарушы, аткарушы, сот тармактарынабелшушщ демократиялык принципше непзделед1. БаскарудынПрезидентпк нысаны бектлд1 жэне жумыс ютеуде.Елдщ BipiHiui Президент! — Казакстаннын барлык халкыСирауыздан сайлаган Н.Э.Назарбаев.8-т а к ы р ы пКО ГАМ Н Ы Н ; САЯСИ ЖУЙЕС1 МЕН САЯСИ 0 M IP IKa3ipri тандагы саясаттануда «Саяси жуйе» тусш ш маныздыорын алады, ейткеш ол сан кырлы саяси байланыстардызерттейд!, когам да калыптаскан катынастарды, билж кагидаттарымен эр турл! институттарды карастырады. Саяси жуйекогамнын саяси тыныс-лршшпндеп бшйк журпзу HerisiHуйымдастырудын кайнар кез! болып табылады.Саяси жуйе —саясатпен айналысатын субъеючлердщ езараэрекет eTyiHiH накты тарихи нысаны. Ол субъекплер арасындасаяси катынастарды белгш дэрежеде жинактап уйымдастырады,саяси кызметт! ез устемдт аркылы тэрт'тке келт1ред!, олардынара-жтн аныктап, шекараларын белплейдьСаяси жуйе —саяси бшйк аркылы орталыктан баскарылатынкогамнын TbiHbic-TipiuLniriH камтамасыз етет!н, б!ртутасорганизм ретшдеп курдел! курылым.Отандык жэне шетелдж саяси эдебиеттерде саяси жуйеT y c iH ir iH e байланысты эр турл! кезкарастар айтылып жур.139

К,огамнын саяси жуйеа женшде де б!ркатар теориялар бар.Олардын катарына американдык галым Д.Истонды, американдыксаясаттанушы Г.Алмондты, Т.Парсонстын теориясын,К.Доичтынтеориясын (кибернетикалык теория), Ресейл1к саясаттанушыларМ.Г.Анохиннын, Ф.М.Бурлацкийдщ, Р.А.Матвеевтынжене баскалардын теорияларын жаткызуга болады.Американдык галым Д.Истон саяси жуйе теориясынын непзшкалаушы болып есептеледь Ол саяси жуйеш ресурстар менкундылыктарды бел in беретгн когамдык бшйкт1 калыптастырушыжене жумыс ютететш механизм деп карастырады. Тагы6ip американдык саясаттанушы Г.Алмонд саяси жуйеш 6ipжагынан, турактылыкты колдау кезшде когамдагы жангыртудыжузеге асыруга керсетшетш кабшеттшк, ал екшии жагынан,элементтердщ езара байланысынын жиынтыгы деп сипаттайды.Бул ретте ep6ip элемент буюл жуйеге кажетп маныздыКБ13меттерд1 аткарады (мемлекет, партия).Ресейлж саясаттанушылар когамнын саяси жуйесш зерттеудеертурл1 тэЫлдерщ колданады.К.Доичтын теориясы (кибернетикалык теория) саясаттыадамдардын алга койган максатына жету жолындагы кайратжнерлершбаскару мен уйлеслру урдЫ ретшде тусжд1ред1,ягни саяси жуйеш кибернетикалык курылым ретшде карастырады.Американдык алеуметтанушы Толкотт Парсонс когамдыкурдел1 жуйе ретшде карастырган едк Онын niKipiHiue саясижуйе интеграцияны, ортак максатты талкылап жасау мен таратудыкамтамасыз eTyi тшс екен.^Алайда б1здщ заманЫмызда елем курделене туст1, ал кутпегендагдарыстар мен алапат апаттардын кез келген уакытта пайдаболатындыгы аки катка айналды. Когамды дамытуурдютершщ курдел1 екендтн тусшу шиелене TycTi, олардыреттеуд1 камтамасыз етудш каж егплт туды. Саяси устанымдардын6ipi —тутастыкты, б1рлiKTi камтамасыз ету болгандыктан,саяси жуйе елеуметпк интеграциянын куралы болуы керек.Ол когамдык организмшн курамдас бел1ктершш кызметicreyiHe елеуметпк еркилылыктын Tepic ерекет eTyi не тоскауылкоюы THic.«Саяси жуйенщ» тужырымдамасы Ресей мен Казакстанкогамтанушыларынын куинмен таяуда гана жасалынды.140

«Саяси жуйе* термин! уш гылыми туЫшкт! Щадредк олар—«жуйе*, «саясат*, «котам».BipiHiiiici — жуйелж сипаты бар, бел m i 6ip тутастыктыкезде ген когамдык Kepimoce кещл аударуды максат тутады.Онын курамындагы элементтер езара байланысты, 6ip-6ipiMeHезара ерекеттеседь Жуйе тусМ й ш н e3i коршаган ортаменузд1КС!3 б4рл*кте болудын кажетш ипн, олардын арасындагыезара тэуелдшкл бэдщредд.«Саяси* деген сез зерттелт отырган жуйенщ сипатынкерсетедь Сонымен саяси жуйе дегешьиз когамдык ешрдщсаяси жуйеамен онын тыгыз байланыста болатындытынбкшредь «Котам» т у с ж т саяси жуйенщ денгейт керсетедьСаяси жуйе —бул елеуметпк топтардын кажетт1л!ктер1 менмудделерж аныктайтын институционалдык б ш м тн жиынтыккешеш, ол тшсп аймакта жария бшикл жузеге асыру жежндепезара ic-ерекетп калыптастырады жене уйымдастырады.Саяси жуйе —аса кажетп механизм. Тек сонынтжелей эсерeTyi аркылы гана толык билж пен халыктын егемендгп жузегеасырылып, камтамасыз етмед!.Баскаша айтсак, саяси жуйе — адамдар карым-катынасынынтуракты Typi. Тжелей сонын катысуы аркылы сол 6ip когамушш беделд^-билжтж шеш-iM кабылданады жене жузеге асырылады.Саясат, саяси карым-катынастар, саяси бшйк атаулынынбарлыгы осы айтылгандардын Heri3i етш п алынады. Саясатсаяси жуйенщ eMip cypyi мен кызмет етугнщ непзп куралыболып саналады.Саяси жуйе котам мен мемлекет арасындагы катынастыуйымдастырады, саяси урдютерд1, саяси кызметтщ жагдайларын,саяси шгершёу мен умтылыстарды сипаттайды. Саясикы зметтщ 6ip Typi болып саналатын саяси жуйе саясатсубъекплержщ езара ic-кимылы нетижесшде пайда болатынжагдайлардын мен-мазмунын уйымдастырушы ролж аткарады.Саяси жуйе саяси ypAicrepAi реттеудщ калай журш жатканын,саяси билжтщ курылуы мен кызмет icTey жагдайынкерсетедь enaipic пен мемлекетпк бшикт] пайдалану непзждеелеуметпк катынастар арасында игшктерд! беледк_^|Когамнын саяси жуйеа бйркатар курылымдык элементгерденнемесе непзп жуйешелерден турады.Когамнын саяси жуйесгнщ непзп элементтер!' мыналар:саяси карым-катынас; саяси принциптер мен кукыктык нор-141

малар; саяси институтгар; саяси сана; саяси мэдениет пен огансаяси тургыда катысу.Саяси карым-катынас — бул саяси жэне мемлекетпк билжтчкалыптастырып куру мен онын кызмет етуш реттеу жешндепсаяси ем1рдеп субъекллер арасындагы карым-катынастар.Саяси принциптер мен кукыктык нормалар — колданылыпотырган саяси жуйе шенбершде саяси карым-катынастардытэртшке келаре отырып, оларды реттейдк Саяси институттар— саяси мекемелер болып саналады, ягни буюл саяси жуйенщматериалдык непзш курайды.Саяси сана — бул саяси карым-катынастар мен мудделердщKepiHici, белгш 6ip TyciHiKTep, идеялар, кезкарастар, теориялартуршде бага беру: ол элеуметпк акикатты сипаттайды;окигаларды ce3iHin кабылдайды, когамдагы элеуметпк женесаяси езгерютердщ болашактагы мумкшджтерш саралайды.Саяси медениет — саяси танымнын, нускаулар мен аса кундыбагыт-багдарлардын, дэстурлер мен саяси ic -эрекеттеррэм1здершщ когамга арналган негурлым карапайым улплершщб1ртутас жиынтыгы. Ол сонымен катар саяси жуйенщ турактылыкфакторы сек1лд1 рольд1 де аткарады.Саяси тургыда катысу — саяси жуйеж колдаудын белгш6ip дэрежеан немесе азаматтар тарапынан оган оппозиция болудыкерсетедьК,ызмет турлершщ жиынтыгы — саяси жуйенщ аса маныздытугыры болып саналады. К,ызмет турлершщ жиынтыгыдегежм1з, жуйенщ турактылыгы мен ем1ршендтн колдаугабагытталган кез келген ю-эрекетк Саяси жуйенщ аткаратынкызмет1 когамга саяси басшылык жасау мшдеттерш шешедкШындыгында да когамды дамытудын максаттары мен багдарламалары,жекеадамдар мен топтардын мудделерш аныктау менк ел icy, олардын талап-т1лектерш б1лд|ру м1ндеттер]‘ — саясиденгейде талкыланып жасалады жене айкындалады.Адамдарды элеуметпк-саяси кызметке тарта отырып жэнеоларды устем мураттар мен кундылыктарга багыттау аркылысаяси жуйе когамдык катынастарды кайта жасаудын куралынаайналады, элеуметпк-кайта жангыру мшдеттерш орындайды.Шындыгында да, билж пен саяси тургыда катысудьщ кемепменecKipreH нысандар мен устанган багыттар жойылады да, оньщорнына когамды алга бастыруга арналган колайлы жагдайларжасалынады.Саяси жуйенщ аткаратын кызметтер1 2-кестеде келари! ген.142

2-к е с т еС а я с и ж у й е н ш а тк а р а ты н кы зм еттер 1Когамнын саяси жуйесшде мемлекетке жетекиц орынбepiлeдi.Тарихи тургыдан карастырсак, мемлекетп алгашкы саясиуйым деп есептеуге болады. Мемлекет езшщ барлык азаматтарынынe K ifie rri тулгасы болуы, олардын арасындагы езаракарым-катынасты peTreyi керек. Бул ретте ол куш колданудынзанды кукыктарын пай дал а на алады. Мемлекеттщ шеиимдер1ектемдж сипатка ие болады жене ол барлык адамдар ушшм!ндетт1 болып саналады.Мемлекет — бул колында бедаш 6ip курылымы, саясибилжтщ уйымдаскан жуйес? мен белил? 6ip аймакка элеуметпкурд1стерд! баскаратын куш-куаты бар саяси кауымдастык.Мемлекет бйл£к пен ресурстарды ез кол астына шогырландырадыда, солар аркылы элеуметпк езгеркггерге ыкпал етедь143

Когамнын саяси жуйесшде саяси партиялар да елеул! рольаткарады. Партия дегежлш бул ез идеологиясы, багдарламасымен жаргысы бар, саяси билжке ие болу жене оны пайдалануушш куресет1н когамдык уйым.Саяси партиялар жекелеген таптардын, елеуметтк топтармен букаранын мудделер1 мен еркш б1лд1ред1 жене оны жузегеасырады. Bip жагынан, осы аталган элементтердй екжийжактан, мемлекетп байланыстыратын буын ретшде ерекетжасайды.Аткаратын кызметтершщ сипаттары бойынша толык саясикозгалыс деп танылмаганымен, 6ipaK оларды да когамнын саясижуйесшщ элементтершщ тобына жаткызуга болатын баскада кептеген уйымдар бар. Меселен, кестодактар, жастар,кооперативтж жэне баска да уйымдар. Оларда экономикалык,элеуметпк, мэдени жэне баска мшдеттерд1 шешуге ат салысады.Алайда, олар кандай да болмасын ейтеугр 6ip нысандамемлекетпк жене когамдык кызметтерге катысады. Сондыктанда олар когамнын саяси жуйеа курылымынын элементтер1болып саналады.Элемде осы заманга лайык аса кеп жене эркилы саяси жуйелерeMip суруде. Нактырак айтар болсак, елемде eKi жузденастам саяси жуйелер бар. Сондыктан Ka3ipri тандагы саясижуйелердщ типологияландырылуын карастырган жен секций.Типологияландыру еркилы непздер: когамдык курылыстын,когамнын саяси билiri мен саяси режим! бойынша аныкталады.Типологияландырудын меш мынада: ол саяси жуйелер ушшкажетп жагдайдын каншалыкты жетш ийи дережеде жасалынгандыгын,саяси билжтс олардын камтамасыз ете алатындыгынжэне ездершщ саяси ролш орындаудагы мумкшджтерш аныктаугакемектеседкАмерикандык галымдар саяси жуйелердщ барлыгын куаттыжене элаз деп бел in келген едк Олар егер зандылык, уйымшылдыкпен туракгылык б!ртутас болса, онда сол жерде саясижуйе де куатты болады, ал бул жок жерде — ол куатынан айрылып,элЫрейщ дегенш алгатартады. Ал енш баска 6ip галымдарсонын Heri3i eTin оларда eMip cypin турган когамдык курылысты,капиталиста, социалистж жене дамушы елдердщкогамдык курылымын алуга тырысады. Саяси жуйенщ типологиясыб и л i к сипаты мен когамнын саяси eMipiH уйымдастырукагидаты бойынша аса кен тараганы рас. Будан баска тота-144

п и тар л ы к, авто р и та р л ы к ж эн е д е м о к р а ти ял ы к с а яс и ж уй е л ерае е зш ш е ер екш елен ед кТоталитарлык саяси жуйелер былайша сипатталады: баскарукатан орталыктандырылады жэне б1рынгай бил]к ортапыгынынбакылауында болады;— саяси icrepre катысуы, демократиялык ю-эрекеттер1 (процедуралары)кебшесе формальды си латка ие болады;— билж курылымдарынын механизм! жеке-дара баскарагынжетекилс! (лидер) бар 6ip партиялык непзде курылады;— бил!к курылымдары бияеущ ] партияга ж эне онынлидер!не багынады;— элеуметпк-мэдени жуйеде таптык, улттык немесе аймактыкKYи ды л ы ктарга ие болады;— экономикалык емхр бгртутас орталыктан реттелед1;— плюрализмнщ, оппозициянын, барлык нысандарынынжойылуы азаматтардын жеке ем i pi не араласуы;— б1ртутас ресми идеологияны куштеп тыкпалайды, жатпшрдеплер мен сынга кысым жасалады;Авторитарлык саяси жуйенщ непзп сипаттары мыналар:— барлык саяси билисп бйрынгай орталыкка шогырландыру;— азаматтардын саяси бостандыгын шектеу, оппозицияныбасып-жаншу;— аткарушы еюметпн кузырын мейлшше кенейту;— басшы кадрларды жогары билгктщ калауы бойынша орналастырумен олардын халык алдында есеп бермейт1ндш;— екшетп органдардын сайланымдылыгын жою жэне баскалар.Демократиялык саяси жуйеге тэн сипаттар:— когамды кепш ш ктщ баскаруы, азаматтарды саясаткакептеп тарту;— укм етп сынау мен оган оппозициянын болу бостандыгы;— халыктын саясатка катысуынын бэсекелес Typi жэне баскарудынкеп партиялык нысандары;— баскарудын парламентпк нысаны;.— зан шыгарушы органдардын теменнен жогары карай сайлануымен есеп беруш ш п;— демократиялык саяси мэдениет.Саяси жуйелердш типологиясы осы аталган уш тур аркылышектелш калмайды. Уюметп саяси партиялар аркылы к¥РУ^абайланысты каз!рп тандагы саяси жуйелердщ типологиясы дакен турде белгш бола бастады. Осындай белплер бойынша10—460 145

когамнын 6ip партиялык, кос партиялык жэне кеп партиялыксаяси жуйелер1 болады.Белгш 6ip элеумегпк-экономикалык жэне саяси курылыстанeKiHmiciHe еткен кезде пайда болатын ауыспалы саяси жуйетуралы да сез етуге болады. Оган Казакстан, Ресей Федерациясымен бурын КСРО-нын республикалары болган баска дамемлекеттер мысал бола алады.Осы айтылгандарды тужырымдай келш, когамнын саясижуйеа курылымынын темендеп улпсш усынуга болады.3-кесте146

Казакстаннын саяси жуйесшщ ерекшелжтер!1991 жылы басталган Кецеспк саяси жуйеш кайта курыпжаналаудьщ нетижесшде Казакстан Республикасынын саясижуйеа пайда болды/ Жана Конституция, сайлау жуйеа кабылданды.Президент пен парламент сайлаулары етю з! лд!;ИСабылданганзан актишргне сэйкес демократиялык саяси жуйе жумыс!стей бастады.^Саяси жуйе аса ауыр жагдайларда калыптасты.Реформалау жагдайында азаматтык когамды кайта жацгыртубастапкы кезде “ жогарыдан» басталды да, непзшен алгандамемлекетпк курылымдар аркылы жузеге асырылды.бЗсы жагдайдамемлекетпк аппарат аса кисынсыз мелшерде улгайтылды,онын бюрократиялыгы кушейе тусть Экономикалык проблемаларрет-рет1мен жуйел! турде жузеге асырылмады, акырсонында мемлекетаздещиру мен жекешеленд[ру урдютершщсынар жакты журук, халыктын табыссыз калган б е л т н щкебекм, ©леуметпк топтар мен когамдык таптын табыстарынынара ж т н щ алшактауы осындай ауыртпалыктарга урындырдыкогамнын саяси курылымдылыгы ж еткш ю ч денгейде жузегеасырылмады, саяси партиялар эл1 де элЫз ед1 жэне олардыннакты ©леуметпк нысаналары болмады, когамдык-саясиуйымдардын катары тым аз едк Сонымен 6ipre халыктын саясимедениет! де жеткииют дэрежеге котерше коймады.Алайда сонгы жылдары демократиялык саяси жуйеш калыптастырудаРеспубликада бел pi л i дережеде дурыс ахуал калыптасабастады. Казакстан Республикасынын Президент! Н .Э.Н а­зарбаев Казакстан Республикасы тэуелЫ здтнщ 10 жылдыгынаарналган салтанатты жиналыста былай деген едг «... Казакстандемократияландыру жолымен одан эр\ ijirepi басады...Накты демократиянын да б1рнеше карапайым устамдары бар.Булар: дамыган орта таптын, заннамалык базанын, накты азаматтыккогамнын болуы, халыктын саяси медениел, тарихидэстурлер мен THicTi геосаяси орта... Ел1м1здщ зандары когамдыккатынастарды толыгымен езгертп. Ел халкы мен саясиэлита талай морте сайлау KOpiriHeH шындалып отп». 1Казакстан Республикасы Конституциясынын 1-бабында:«Республика кызметшШтубегейл i принциптерг... букш халыктыни гш гш коздейтш экономикалык даму; ... мемлекет1Егемен Казакстан. 2001, 17желтоксан.147

148SMipiHiK аса макызды маселелерш демократиялык, эдютермен,онын imiHfle республикалык референдумда немесе Парламенттедауыс беру аркылы шешу » делшсе, 3-бапта: «Мемлекетпкбшйктщ 6ipfleH-6ip бастауы — халык. Халык бил1кт! те л ейреспубликалык референдум жане ерюн сайлау аркылы жузегеасырады, сондай-ак ез билiгщ жузеге асыруды мемлекетпкоргандарга бередк.. Республикада мемлекетпк бил1к б1ртутас,ол Конституция мен зандар непзшде зан шыгарушы, аткарушыжэне сот тармактарына болшу, олардын тежемелк api тепетенд!кжуйесш пайдалану аркылы, езара ic-кимыл жасаупринцитне сэйкес жузеге асырылады»1деп тужырымдалады.Ra3ip Казакстаннын саяси жуйеЫ 6ipTe-6ipTe алемд1к саясикатынастар жуйесще интеграциялануда. Б¥¥-нын, ТМДныншенбершдеп Республика белсендшпшц артуы, арнайыхалыкаралык уйымдармен жэне органдармен (Ю Н ЕС КО ),Шанхай 6ecTiri жэне баскалармен халыкаралык достастыгыосынын айгагы бола алады]Жогарыда айтылгандардын барлыгын корытындылайтынболсак,'Казакстаннын саяси жуйеа когамды дамытудын етпел1кезещщн мшдеттерш жузеге асыру мен оны аяктау жежндепэркилы саяси субъекплердж кызметтерж уедш'ею журпзуде,6ip-6ipiMeH байланыстыруды жэне уйлеструщ камтамасыз етудедеп айтуга толык непз бар. Ол когамдык катынастардын тепетендЫнорнатуга мумкждш беред!, Казакстан халкынынэлеуметпк проблемаларын шешуге, турмыс дэрежелерж жаксартугабагытталган жолдарды карастыруда. Ел Президент!Н.Э.Назарбаев Республиканын когамдык дамуы жолындагыортак Heri3ri максаттарды онды шешуге барлык куштерд1жумылдыруда.,К огам н ы н саяси OMipiКогамнын саяси eMipi деген TyciHiK баскару мен саясаттыжузеге асырудын нысандары мен турлерж, когамда болып жатканозгерютердж барлыгын камтиды.Саясат пен саяси бшпк саяси жуйенж барлык элементтержкозгалыска келт1ред1, саяси байланыстар мен катынастардыорныктырады жэне барлык саясат субъектшерЫц кызметжпэрмен/й етедд.1Казакстан Республикасынын Конституциясы. - Алматы: Жет1 жаргы,2000. 6-бет.

Саяси eMip саяси билшпен "пкелей байланысты жене де олсаяси емщцщ нактылы материалдык непзш курайтын саясибайланыстар мен карым-катынастар аркылы квршед!.Саяси eMipre кашан да болмасын аса кеп мелшерде адамдартартылады. Саяси окигалардын нэтижел! болуы кебшесеосы адамдардын белсендшп аркылы аныкталады. Когамнынсаяси OMipiHiH дарежеа кепшшк жагдайда жеке адамдар менэлёуметтж топтардын саяси сана-сез1м1 мен саяси мэдениетшеде байланысты болады. Мемлекет пен жеке адамнын арасындагыжан-жакты езара байланыс саяси BMipAiH Tiperi болыпсаналады.Когамнын саяси eMipiHe сырткы фактор ретшде табиги орта(аумак, ресурстар, ауа райы), когамда устемдк етуий экономикалыккатынастар, идеология, букаралык акпарат куралдары,дш, нэалдж-улттык карым-катынастардын жагдайы жэнебаскалар ыкпал етедг Сонымен, когамнын саяси eMipi мыналардан:когамнын саяси eMipiHin, онын барлык институттарынынжумыс icTeyiHeH; азаматтарды саяси институттармен байланыстыратынсаяси демократиядан; азаматтардын eaflepiH iHсаяси кукыктары мен бостандыктарын коргап, колдана алуынан,сонымен катар саяси режимнен жэне саяси куштердщ6ip-6ipiHe Карсы турып куресушен кё^шедг.Дуние жузшш галымдары когамнын саяси eMipiHiH туп-тамырыоган кандай саяси куштердщ катысатындыгында, солсаяси куштердщ ту сыртында кандай элеуметпк куштердщтургандыгында, саяси жэне элеуметпк куштердщ кандай экономикалыккатынастар калыптастыратынында деп есептейдьCe6e6i экономикалык катынас когамнын экономикалыкipreTacbiH калайды.Когамнын саяси ёЩрще демократия улкен роль аткарады.Демократия мемлекеттж билж уйымдастырудын нысаныжэне де адамдарды когамнын саяси eMipiHe жаппай тартудынaflici ретшде эрекет етедк Б|з демократияга мен бере сез козгаганкезде, ен алдымен демократиянын жеке адамга катыстыкубылыстарына — адам мен азамат^ыи кукыктары мен бостандыгынаерекше кежл аударамыз.BipiK K eH Ултгар Уйымынын Жалпыга б1рдей адам кукыктарыжежндеп Декларациясында (1948) кукык пен бостандыктынтерт топка белжгеншп айтылган едеBipiHLui топ —кукык пен бостандыктын карапайым деп аталатынTypi. Буган жататындар:: eMip суруге деген кукык, бос-149

тандык пен адамнын жеке басына кол сукпау (3-бап), азаптаумен MeftipiMci3fliKKe, адамга ракымсыздык жасау мен жазалаугатыйым салу (5-бап), барлык адамдардын зан алдында тен д тмен зан аркылы б1рдей коргалуы (7-бап) жэне баскалар.EKiHiui топ азаматтык кукыктар. Булар баспана табугакукыгы (14-бап), азаматтыкка кукыгы (15-бап), некеге отырумен отбасын куруга кукыгы (16-бап), дуние-мул1кке ие болукукыгы (17-бап) жэне баскалар.Саяси кукыктары — ой, ар-ождан мен дш ерю ндт ( 18-бап),бейбгг жиналыстар мен ассоциациялар еркш д т (20-бап) жэнебаскалар. Будан баска 22—28-баптарда экономикалйлс,элеуметпк жэне мэдени кукыктар мен енбек етуге, жумыстыepkiH тандап алуга, бш м алуга деген кукыктар келт1р1ледк 1Демократия аркылы адамдардын мемлекетпк icrepre кат ы-суы жузеге асырылады, азаматтыкка тэрбиеленед1, букаралык;сана-сез1м1 мен саяси мэдениет1 калыптасады, адамнын руханиeMipi баии туседь Кадр саясатын жузеге асыру юшде де демократияаса зор мэнге ие болады. Демократиянын Heri3riпринциптерш накты жузеге асыра отырып, когамнын алдындатурган мшдеттерд1 табысты шешуге болады.Д емократиянын принциптер1 мыналар: халыктын оныбилжтщ туп дереп жэне жузеге асырушысы деп мойындауы;зан мен сот алдында барлык адамдардын тен д т; азаматтардынресми турде мойындалган,кетлд1 кен келемд1 кукыктары менбостандыгынын болуы; мэселеш дауыс беру аркылы кепилл1ктщuieiuyi мен азшылыктын оппозицияга кукылы екендт;барлык азаматтар уш ш саяси eMipre катысуга тен мумкшджтердщбер1лу!; билкт! зан шыгарушы, аткарушы жэне соттармактарына белу; мемлекетпк бшйк органдарынын сайланбалылыгы,есеп беруш ш п, ауыстырмалылыгы; мемлекетпкоргандардын кызметше тжелей демократия улrici аркылы халыктарапынан бакылау жасау кукыгы.Казакстан Республикасы Конституциясынын 1-бабынын1-тармагында: «Казакстан езш демократиялык, зайырлы,кукыктык жэне элеуметпк мемлекет ретшде орныктырады;онын ен кым бат казынасы — адам ж эне адамнын eMipi,кукыктары мен бостандыктары » деп жазылган болатын. Ал осыАта занньщ 3-бабынын 1жэне 2-тармактарында: «Мемлекетпкбилжтш б1рден-б1р бастауы — халык. Халык бил1кт1 тжелей1Всеобщая Декларация прав человека. — М ., 1995.150

республикалык референдум жэне ерюн сайлау аркылы жузегеасырады, сондай-ак ез б и л тн жузеге асыруды мемлекетпкоргандарга береда делiHген едкАдамдардын тендж принцип! K33ipri тандагы демократиянынаса зор кундылыгы болып саналады. Алайда, бул адамдардынб!рдейл1пн б1лд!рмейдк Адамдар нэсьпге, ултка, тапкаб©Л1нйД1, алайда олардын барлыгынын да саналы турде ойлаукаб1лет! болады.Демократия адамдардынталанттары мен Ka6iлerrepiHiH арасындааиырмашыл ыктардын болатынын мойындайды. Сондыктанда каб!летп адамдардын одан opi жетш п дамуы ушш барлыккажеттшктермен камтылуын талап етедкСайлау жуйесшщ ж ай-кут, ягни азаматтардын сайлауурдютерше катыса алу мумкшдктер! кез келген когамда демократияныдамытудын дэрежеЫ мен жай-куйшщ б1рден-б1рKopceTKimi бола алады. Казакстан Республикасынын Конституциясыхалык би л тн б!лд!рудщ ен жогары нысандарынын6ipi — сайлау деп есептейд^ Республика Конституциясынын33-бабынын 2-тармаг’ында: «Республика азаматтарынынмемлекетпк органдар мен жершикл 63iH-03i баскару органдарынсайлауга жэне оларга сайлануга, сондай-ак республикалыкреферендумга катысуга кукыгы бар» делшген ед!.Казакстанда сайлау аркылы Казакстан Республикасынынзан шыгарушы органдары, ж ер гш кп ©3iH-©3i б ас кар уды немлетп органдары курылады, Казакстан РеспубликасынынПрезидент! мен занда карастырылган лауазымды адамдар сайланады.Азаматтардын сайлауга катысуы мен сайлануга кукыктылыгы— олардын Конституциялык кукыгы, когамнын саясиeMipiHe олардын катысуынын манызды кукыктарынын 6ipi.Когамнын саяси вш р1нде саяси оппозиция белг!л! роль аткарады.Кез келген демократиялык когамда саяси оппозициязанды KepiHic болып табылады. Ол когамнын дурыс eMip cypyiмен дамуына ыкпал етедк Саяси оппозициянын болуы эртурл!саяси партиялардын, козгалыстар мен когамдык у#ымдардынкызметтерше тыйым салынбаган алуан турл! элеуметт!к-саяси0м!рд!н болуына мумюнджтер тудырады| Когамда кажетт!тежемел!к пен тепе-тенд!к жуйеа курылады, 6ip-6ipiMeH бэсекелеспартиялар арасында тепе-теншкке кол ЯсетйзййШ^ Бултутасгай алганда ёлеумётйк професке ыкпал етедк151

Саяси оппозициялардын. пайда болуынын, ce6enTepi аз емес.Бул непзшен алганда алеуметпк эдшетплж принциптерш мойындамаужэне халык, пен билж иелер1 арасындагы дагдарысгынсалдарынан пайда болады.Сонымен саяси оппозиция дегешм1з не? Галым В.Д.Переваловтынаныктамасы бойынша оппозиция — бул ic-кимылустшдеп мемлекетпк билжке карсы эрекет ету, карсыласу, оныоппозициялык саяси уйымдарды канагаттандыратын баскабилж тур1мен алмастыру максатында жузеге асырылып жатканстратегиялык багытка карсы туру (б!з муны мемлекетпнiajianeri саяси оппозиция женшде айтып отырмыз). Саяси оппозициямемлекетпк билжпен кандай дэрежеде карым-катынасорнатса, соган сэйкес ол да бэсец де байыпты эрекет ететшболады. Бэсен эрекет етуцнлер — шын мэншде, булар сындарлы-сыникезкарасты устанушылар, олар мемлекетпен ымыраласаэрекет етедь Ал батыл эрекет ететшдер ic-кимыл устшдесаяси багытты ездер! устанган багыт бойынша езгертуге ашыктурде кезкарастарын б1лд1ред1.Оппозиция жария жэне жасырын турлерге белшедк Жарияоппозиция Конституция мен баска да зандар шецбершдеашык эрекет етед1. Ал жасырын (астыртын) саяси оппозициякупия турде эрекет етед1 де, кейде еркениетп когамда колданылмайтынэд1стерд1 де пайдаланады.Саяси оппозиция когам етпел1 кезеннщ жагдайында турганда,бую л елеум еттж -экон ом и калы к курылымда теренезгергстер ж у р т жаткан кезде манызды роль аткарады. Осындайжагдайда саяси максатгарга жету ушш куш керсетущ пайдалануKayinTuiiri де арта тусед1.Ka3ipri танда Казакстанда аса куатты оппозиция жок. Онынce6e6i мынада: оппозициянын жан-жакты жасалган, ic жузгндеколдануга болатын ез багдарламасы болуы шарт жэне де оларэлеуметпк дамуды алдын-ала болжап 61лyi керек.Когамнын саяси OMipinaeri лоббизм туралы. Лоббизм когамнынсаяси eMipiHe кажетп элемент болып табылады.Лоббизм — бул м ем лекетп к би лж органдарындагыапдеюмдердщ саяси жэне элеуметтж мудцелершщ KepiHici.Бул — протекционизм. Лоббизмшц пайда болуы ушш мынандайжагдайлар кажет:а) когамнын элеуметтж белжу1 мен жжтелушщ салдарынанпайда болатын когамдагы мудцелердщ мейлшше эр алуанболуы;152

6) саяси плюрализм мен кеп партиялык жуйенщ непзшдбшикке жетуге мол мумкшджтщ болуы.Лоббизмнщ барып турган Tepic эрекет1 «протекционизмге»,«езше тартуга», элдекгмдердщ пайдакунем пигылдары ушшкогамдык муддеге зиян келтхре отырып, «дауысты пара 6epinсатып алуга» жакын болады.Онын. будан баска да жолдарыбар. Мвселен, билнс eкiлдepiнe зансыз кысым жасау, пара алу,сыбайлас ж емкорлык кем еп м ен ж екелеген топтардынмудделерше свйкес келетш шеилмдер кабылдау.Лоббизмнщсонымен катар 6ip катар жаксы жактары да бар.Атап айтканда, баскаруга катысты кабылданатын шеилмдердщсапасына ыкпал етедi; азшылык м-уддесш камтамасыз етугемумкждж жасалынады жэне де лоббизмд1 еюлетп бшпк пенаткарушы билiктiн езара эрекет ету ini н куралы ретшде карастыругаболады.Лоббистер саяси емйрдщ аса eTKip проблемаларына когамнынназарын Ke6ipeK аударады.Лоббизм эр турл1 мудделердщ ымыраласуына, баскаругакатысты шеилмдер кабылдаган кезде пэтуаластыкка колжетмзу Kbi3MeTTepiH аткарады.Солай дегенмен де лоббизмшн 6ipKaTap кeмшiлiктepi де бар:ол ведомстволык, ж ергш кп, ултшыл жэне баска да мудделергекызмет аткаруы MyMKiH, ол халыктык билiктiн бастауларын«жария етуге», демократиялык институттарды жекелеген бшйккурылымдарынын, шенеушктердщ куралына айналдыруга,мемлекетпк бшиктщ кызмет icreyiHe кедерплер келт1руге жэнебаска да эрекеттер жасауга кабигетп.Сондыктан лоббизмнщ пайда келт1ру1 y m iH экономикалыкжэне саяси турактылык, букаралык акпарат куралдарынынбостандыгы мен накты бел плен ген, зандастырылган нормаларкажет.Когамнын саяси eMipiaaeri букаралык акпарат куралдарынынролй туралыБукаралык акпарат куралдары когамнын саяси ем1ршде асаманызды элемент болып саналады. Б А К эрб!р когамнын руханикундылыктарын ныгайту максаттарында халык арасындасаяси акпараттарды узбей таратып отырады, халыкка идеологиялык,мэдени жэне саяси ыкпал етедк Булар — мерз1мд1 басылымдар,радио, теледидар, дыбыс жазбалары, бейне жазба-153

154лар, интернет жуйеа, акпараттарды ондеу, тарату жэне кабылдапалу мен баска да тесшдер.Букаралык аппарат куралдары б1ркатар кызметтерд1 аткарады:1) элемд1 бакылауга алу (акпараттарды жинау мен тарату);2) редакциялау (окигаларды ipiKTey мен оларга тусМ кберу); 3) когамдык пшрд1 калыптастыру; 4) оппозициялык саясикызметтщ макызды белпа болып табылады; 5) когамнынтурактылыгынын немесе тураксыздыгынын кайнар K03iкызметш аткарады; 6) халыктын калын букарасыньщ саясисауатын ашады.БАК, вздершщ репортаждары мен тусшд1рме-талдауларындасаяси бшпктщ аса макызды тустарына ерекше назар аударады,сейтт бил1кт1шектеу мен жацгырту, сауыктыру iciHfle маныздыроль аткарады. Сонымен БАК, когамды накты саяси акпараттарменжэне ер турл1 саяси максаггагы акпараттармен камтамасызетедк Heri3ri Б А К , эдетте мемлекеттщ бакылауындаболады. Солай дегенмен де Б А К кызметжщ сипаттары менбагыт-багдары коп жагдайда когам мен icTi зандардын сипатынада байланысты болады.Букаралык акпарат куралдарынын кызмеп туралы зандардынманызы да ете зор. Олар БАК-на иел1к етудщ ережесш,олардьщ жумыс icTeyiH белплейд1 жэне когамдагы акпараттартаскынынын мазмунына бакылау кояды.Казакстан Республикасы Президентшщ 1995 жылгы 14казанда «Баспасез жэне баска да букаралык акпарат куралдарытуралы» Занга косымшалар енпзу туралы», сондай-ак 1996жылгы «Авторлык кукык пен аралас кукыктар туралы» ЖарлыктарыКазакстандагы Б А К кызметшщ занды Heri3i болыптабылады. K,a3ipri жагдайда БА К арасында теледидар жетекимроль аткарады. Теледидар экраны акпараттарды б1лудщ жэнекоршаган ортаны танудын непзп козше айналды. 0м1рд1 солозшщ каз калпында керу мен керсету, болып жаткан окигаларженшде негурлым толык акпараттар беру — тележаналыктардыктанымал болуына зор мумкшдктер ашты. ^¥дайы бер1летш, кебшесе саяси"Такырыптардагы сонгыжаналыктар коп ретте халыктын THicTi саяси кезкарастарын,багамдарын, багыт-багдарлары мен ем1рл1к кундылыктарынкалыптастырады. Сайлау науканы кезшдеп теледидардын каншалыктыроль аткаратыны айтпаса да белгш. *Тутастай алганда, оз ойларын теледидар мен баска да БА Каркылы б1лд!ру мумкшдтне ие бола алмаса, 6ipfle-6ip саясикогамдыктоп (институт) саясатта да табыска жете алмайды.

Когамныц саяси OMipiimeri саяси элитанык рол! ту рал ы. «Элита*т»ркес1 француз тшнен аударганда — тандаулы, гржтелген,екшеул-i угымын 61лд1ред1.Саяси элита — бул халыктын дербес киялы тобы, олар ерекшеидеологиялык, элеуметпк, саяси сапаларга ие бола отырып,мемлекетпк бйл1кт{ жузеге асыруга тжелей катысады. Ictih,меж мынада: когамда адамдар арасында табиги жене элеуметпкайырмашылык болады жене де бул адамдардын, баскару жэнесаяси ешрге катысуынын эр турл-i мумкшдйктер! болуынанквршедк Элита адамзат кызметш щ кез келген жуйеанде, онын1ипнде саясатта да кездеседг. Ж е келеген азаматтар менэлеуметпк топтар эдетте когамнын саяси eMipiHe кун сайынт!келей катыса бермейдк Мунымен саяси элита айналысады.Саяси элитанык eMipiuei-uiiriHiH себептер1 мы нал ар: адамдардынпсихологиялык жэне элеуметтж тенс1здт, олардынбгрдей кабметте болмауы, саясатка катысуга м у м к ш д т меныкыласыны н. б о л уы ; б а ск ар уш ы л ы к кы зметп ен кэсгбишеберлж тургысында айналысуды талап ететш енбек белМciHiHзаны; баскару кызметш щ аса жогары когамдык маныздылыгымен соган сэйкес ынталандырылуы; эркилы элеуметпкжежлджтер мен артыкшылыкка ие болу уш ш баскару кызметшпайдаланудын кен мумюшиктерьСаяси элита когамды дамытудын максаттары мен болашагынкалы птастырад ы . С оны м ен 6 ip re ол стр ате ги ял ы к,ком м уникативт!к, уйымдастыру мен интегративт1к секмд1б1ркатар кызметтерщ де аткарады. Оган коса кадрлар аппаратын, баскару органдарын тагайындайды жэне саяси лидерлерд1усынады. Онын уйымдык кызмел ерекше мэнге ие болады.Талданып жасалган багытты, саяси ше1шмдерд1 тек сол тана icжузше асыра алады.Элитанын аса кеп турлер1 болады. Оган непзш ен ал гандамыналар жатады: саяси, экономикалык, эскери, гылыми-техникалыкжэне рухани-мэдени.Гылыми эдебиеттерде элитаны дэстурл! жэне Ka3ipri замангыдеп eKire беледь Дэстурл1 элита бш п к ретшде эдеттедэстурге, дш мен байлыкка суйенедкfcn ip ri замангы саяси элитага шенеушктер тобы, бшмд1саяси лидерлер, бизнесмендер, гылыми ортанын вюдцерь технократтар:ягни саяси бшнкке тжелей болмаса жанама турдекатыскандар, немесе мемлекетпк шецнмдердщ кабылдануына155

ыкпал ете алатындар жатады. Ал зан шыгарушы, аткарушыжене сот органындагылар жогары элита болып есептелшедк«Э м м ш ш к элитасына» келетш болсак, олар министрл i ктерде,департаменттерде жене баска да баскзру органдарында жогарылауазымдарды иелешп отырган мемлекетпк кызметинлердщжогары топ ектдершен куралады. Булар жогары 61л1МД1 женетеж1рибел1 мамандар.Сонымен саяси элита — бул билж журпзу куралына ие болганадамдар тобы. Бил1к журпзу дережеа аркылы элитанынн елзл турлерш аныктауга болады. Сонымен 6ipre еюметкежене оньщ uieiuiM кабылдауына ыкпал ететш бил1ктж элитадеген TyciHiK те калыптаскан.Кдзакстаннын саяси элитасына сипаттама беретш болсак,Ka3ip басшылык курамында кайта куру жылдарында бил1К басынакелгендер жур. Элитанын 6ip бел iri бизнесте, мемлекетпкинститутгарда, Президент пен Уюметпнек1мшЫк аппаратындаотыр.Элитаны жасактап куру ypflicimH меселеЫ Президент пеноньщ еюмш'шпжн, колына шогырландырылган. Бупнп тандабил1к институттарынын кызметш тек солар гана бакылайды.Bi3fliк ел1м1зде элитанын болуы объектив кажеттш к женеде олар когамнын накты ем1ржде Кдзакстаннын дамуы барысынааса зор ыкпал етедк9-т а к ы р ы пС А ЯС И Р Е Ж И М Д Е РK,a3ipri саясаттанудагы саяси ж уй ен щ кызмет icTeyтесшдерш ашып корсететщ Heri3ri категориялардын 6ipi —саясирежим (латыннын Regimen — баскару деген сезшен алынган).Ол осы режимнщ ем1рде накты калай колданылатынынашып керсететш бшнктщ oniueyiiui болып саналады. Ол жалпыкелемде саяси бил1кт1 жузеге асырудын eflicTepi ментеалдершщ жиынтыгын, жеке адамдардын демократиялыккукыктары мен бостандыктарынын мелшерш, когамнын саясиOMipiHin бук1л 6iTiм болмысын камтып керсетедкСаяси режимTyciHiri ел1 кунге дейш теориялыктургыдадаудамайлардынезеп болып келе жатыр. Кептеген галымдар саясирежим деген1м13 саяси бил1кт1 жузеге асырудын eflicTepi ментесщдершщ жиынтыгы деген теорияны ал fa тартады. Мундайаныктау шектеул1 болып табылады, ейткеш едютер мен тесищер156

саяси куштердщ езара ю-эрекетшщ аракатынасына байланыты болады. Олар демократиялык кукыктар мен бостандыктардыжузеге асырудын мелшер1 мен механизмш аныктайдыСондыктан да кез келген когамдагы саяси режим ©згерюксушыраган жагдайда когамнын барлык и±ш жене сырткы саясатынында тез езгеретшдтн ескерген жен. Саяси режиодйкарастырган кезде «Саяси режимдЬ «Мемлекеттж режим»T y c iH ir i H e H айыра бшу керек. Мемлекетпк режим мемлекетпкбйлжт! жузеге асырудын едю терт сипаттайды, ал саяси режимболса, биджтгн, сипатын, когамнын саяси ©м|рщщ, ягнимемлекеттен баска да эр турл! саяси партиялардын, козгалыстардын,когамдык б»рлестжтер мен уйымдардын жагдайларынашып керсетедьСаяси режим мыналарды камтамасыз етед!: саяси билжтщтурактылыгын; азаматтардын баскарылуын; саяси максатка колжетккзуд! жэне билак басындаш элитанын мудделерш жузегеасыруды камтамасыз етед!; билж журпзушьсубъектмер саясирежим аркылы тутастай халыкка жэне жеке дара ep6ip адамгатйселей ыкпал етедьСонымен 6ipre саяси режим кандай да 6ip елдеп оньщ тарихидамуынын накты кезещнде калыптаскан саяси ахуалды сипаттайды.Сонымен, саяси режим —елдеп саяси ем1рдщ сипаттамасыианыктайтын, саяси ервдгщппвд дэрежеа мен бил!к органдарыныцкызметшдеп кукыктык непздер дэрежесш корсетш беретжкогамнын саяси жуйесшщ кызмет аткару твсш болып табылады.[Саяси режим —белгш 6ip мемлекет турЬке тан каты наста р-дыц жиынтыгы. Бул билж басыцдагылардыц колданатын эд1стер!мен тас!лдер1, мемлекетпк билвк пен когамнын калыптасканкатынастары, устем идеологияныц нысандары, элеуметпк женетаптык езара карым-катынастар, саяси медениет пен санасез1мнщахуалы.Саяси режим мыналарды: билж журпзу механй*щдерш1 нкандай екендшм, мемлекетпк органдардын кызМ^т аткарутэалдерш; эр турл1 элеуметпк куштер арасындагы билжтщнакты калай б е л ш ге н д тн ж эне саяси уйымдардын ©змудделерш кдлайша бш цретш дтн; саяси §и#8ш жузеге асырудыKiMHiH жэне калай бакылайтындьнын; бшйкп зан шыгарушы,аткарушы жэне сот тармактарына болу п рш-щиптерйрШжузеге асырылуын; саяси билштс жузеге асыру эдютерщщжуйелер1 кандай екендтн; халыктын саяси icrepre катысуы-157

158ныц жагдайын: белсещц немесе енжар турде катысуын; когамдагыкукы к пен бостандык ахуалынын кандай екендггш;элеумегпк жэне саяси жанжалдарды реттеу тэрпбшщ кандайекендтн; когамда кандай саяси партиялардын бар екещцпн;олардык мемлекетпен взара карым-катынастары принцип-TepiH; оппозициянын калай кызмет ететшдтн, онын мемлекетпкбилжпен езара карым-катынасын; когамдагы армиянынсаяси-зандык мэртебес1 мен ролш; букаралык акпарат куралдарынынсаяси жене зандык мэртебесш, цензураньщ бар немесежок екендтн; когамдагы жариялылыктын, денгешн аныктайды.Саяси режим когамнын саяси ем1рденгейшщб1ркатар epicTiKenicTiKTepiH камтиды. Осы аркылы эртурл1 критерийлер бойыншасаяси режимдерщн сурыпталу мумкшджтерш тусшд1ругеболады.Мемлекет пен азаматтык когамнын озара ю-эрекетшщерекшелжтерш, мемлекетпк бил1ктщ элеуметпк ем1рдщ баскада салаларына жэне азаматтардьщ жеке ем1рлерше енуденгешн ескере отырып, саяси режимдердщ типологиясынжалпы нуска ретжде карастыруга болады.Осы критерийлерщ басшылыкка ала отырып, режимдердщуш TypiH: демократиялык, авторитарлык жэне тоталитарлыктурлерш ерекше атап керсетуге болады. К,аз1рп тандагы саясирежимдердщ арасынан демократиялык саяси режимдер аса кен,келемде тарап отыр. Демократиялык саяси режим — бул oiuiiK i iuбастау K03i ре пнде халык мойындаган, олардыц мемлекетпкжэне когамдык icrep/xi шешуге ка гысуына кукык берепн жэнеазаматтарды кец келемде, ж еткш кт! дэрежеде кукык пен бостандыккузырымен камтамасыз ететш саяси жуйенщ кызметicTeyi мен когамдык ©Mipfli уйымдастыру тэсщцерк Демократиялыксаяси режим саяси режимнщ ен жогаргы Typi болыптабылады. Онын аса манызды ерекшелт — халык б и лтн щжеке адамдардын бостандыгымен накты сэйкес келуьДемократиялык саяси режимд1 калыптастырып куру менонын жумыс icTeyiH камтамасыз ету уилн саяси, экономикалык,элеуметпк, мэдени, сырткы саяси жэне джи сеюлд1б1ркатар жагдайлар кажет.Саяси:Азаматтык когамды дамыту. Саяси бшик-Tin турактылыгы. Саяси партиялар менкозгалыстардын eMip cypyi мен кызметicTeyi.

Экономикалык:Элеуметпк:Мэдени:Сырткы саяси:Дши:Тутастай ал ганда индустриалды жанеэкономикалык, дамудын жогары денгейдеболуы. Урбанизациянын жогары дэрежедежуру1. Экономиканын нарыктыкбэсекелесип. Жекеменш1к нысандарынынплюрализм!.Азаматтардын эл-аукатынык бйршамажогары денгейде болуы. Элеуметпктенс1зд1кпн TiriciH жаткызу. К,огамда эркилы элеуметпк и г ш к п б е л т беру.Саны кеп жэне ыкпалды орта таптын,кэсшкерлердщ болуы.Халыктын сауаттылыгы — тутастай алгандаонын бЫ м д Ы п. Азаматтык саясимэдениет. Демократиялык дэстурлер."Пкелей эскери, саяси, экономикалык,мэдени-акпараттык ыкпал ету. Баскамемлекеттермен туракты достык карымкатынасорнату, эскери кауш тш ктщболмауы.Жеке адамнын бостандыгына, тенд!кке,енбек с у й п и т к к е непзделген дш,ишркеулж астамшылдыкка жол бермеу(протестантизмге).Демократиялык режимдерге тэн сипаттамалар мыналар:Бшнкп зан шыгарушы, аткарушы жэне сот органдарынабелу принциптершщ жузеге асырылуы;Heri3ri бшик органдары мен лауазымды адамдардын сайланбалылыгы,олардын сайлаушыларга есеп 6epyuiLniri;тагайындау жолымен курылатын мемлекетпк органдардьщбакылауда болуы мен сайлаушы мекемелер алдындагыжауапкершшп;мемлекетпк бшпк кызмепнде саяси емес ед1стерге (кушкерсетш, террор жасау) жол берглмеШн, мунда ымырага келуэдил басым болады.Heri3ri демократиялык кукыктар мен бостандыктарды жариялау:барлык азаматтардын зак алдында тендт;кеп партиялылык; занды оппозициялардын болуы;БАК, цензурадан азат болады жэне зан непзжде yKiMerriсынай алады, алайда куш керсету аркылы бшйкт! кулатугашакыруга хакысы жок;159

куш курылымдары iu iK i жэне сырткы каушазд1юп камтамасызетедй олардын кызметч закмен тужырымдалады. Оларсаясаттан тыскары болады.Когамда пайда болган жанжалдар занда белпленген механизмаркылы шешкледк Идеологиялык плюрализм, элде кандайресми идеология болмайды деген сез.Алайда Ka3ipri тандагы демократиялык режимдер мураттардантым алые. Элде кандай «тетенше» жагдайлар кезшде билжжурпзудщ авторитарлык эдютерш пайдалану мумюндап дежокка шыгарылмайды. Кез келген демократиялык мемлекеттекуш керсетш багындыру жэне билеп-куштеу аппараты сакталады,олар мемлекетке карсы букаралык ереу1лдерд1 басыпжаншу ym iH колданылуы мумкш. Алайда, дамыган демократияжагдайында мундай бшйк эрекеттер1 ете сирек колданылады.Тутастай алганда осы айтылган демократиялык-саясирежимдердщ накты сипатгары авторитарлык жэне тоталитарлыкрежимдерге мулде уксамайды.Жогарыда айтылган белгшерд1 бшу саяси билйси жузегеасырудын eflicTepi, тэалдер1 мен куралдары жуйелерж саралаудадэл тандау жасауга кемектесед!.Авторитарлык режимдер — бул саяси бшйк накты 6ip адамаркылы, оган халык негурлым аз катыскан жагдайда жузегеасырылатын саяси билистщ баскару жуйеа болып табылады.Мунда жогаргы мемлекетпк билж элитага немесе диктатор менонын тещрепнделлерге тиесЫ болады. Билж катан куш керсе-^ту эд1стер1 аркылы|жузеге асырылады. Авторитарлык режимазаматтардын нелзп кукыктарымен жэне бостандыктарыменсанаса бермейд}, саяси оппозицияны басып жаншиды, оппозициялыкпартиялардын кызметше тыйым салады.Авторитарлык саяси режимшн Heri3ri сипаттамалары мыналар:ол орталык пен жергшкт1 жерлерде 6ip адамнын немесежекелеген топтардьщ колына шогырланады;— билжт1 белудщ зан шыгарушылык, аткарушылык жэнесот б и л т принциптер1 жокка шыгарылады;— «Куш керсету» курылымдары когамнын бакылауынаалынбайды жэне олар тек кана саяси максаттарга пайдаланылады;— жеке адам бил1кпен езара катынаста Kayinci3fliKкепшцгшен айырылады;160

— азаматтар мен когамдык-саяси уйымдардын саясикукыктары катан бакылауга алынады;— мемлекетпк баскару жуйеа кесемнщ немесе хунтанынжеке бшйгше багындырылады да баскарушы авторитарлыпартиянын аппараты тешрепне шогырландырылады.Бияеуцл авторитарлык партиянын лидер1 ем ip бойы мемлекетпен ук1меттщ басшысы болып кала беред1. С в й т ткесемиллдж ресми мемлекетпк принципке айналады. Барлыкмемлекетпк жэне когамдык баскару институтгары адамдардытек сайлаусыз толыктыру жолымен тагайындау аркылы баскарылады.Бшйк ен алдымен ездершщ каушЫ здт, корганысымен сырткы саясаты мэселелер1мен гана айналысады.вшйрюке, бшмге, мэдениетке вюмет тарапынан бакылау жойылады.Тоталитарлык режимдер —sp 6 ip адам мен тутастай алгандакогам GMipiHiH. барлык жагына абсолюта (тотальды) бакылауорнатуга тырысатын саяси режим. Ол саяси режимнщ Typiретшде X X гасырда панда болды. «Тоталитаризм» тусш ш алгашрет 1920 жылы итальяндык зерттеуш1лер Дж.Амендол менП.Габбетти итальян фашизмшщ лидер1 Б.Муссолинидщ диктатурасынасипаттама беру щ щ колданды. Осы уакыттан бастапИталияда, будан сон КСРО-да (сталинизм жылдарында)жэне гьгглврйк Германияда (1933 жылдан бастап) тоталитарлыккурылым калыптаса бастады.Осы режим кезшде мемлекет адамдардын саяси бил1к пенустем идеологияга толык багынуы аркылы когамдык вшрдщбарлык саласында накты бакылау орнатуды жузеге асырады.Бшйкп жабык турде 6ip адам немесе билеучл элита арасынаншыккан адамдар тобы жасактайды.Тоталитарлык саяси режимнщ сипаттамалары мыналар:' —бшйкт! жалгыз букаралык партия е^-иелтне алады. Оныdip гана адам—диктатор баскарады, ол мемлекетпк органдаргаустемдж етед!;— мейлекеттж идеология (ресми) когамдык вшрдщ барлыксаласына енеш;— удайы немесе мезпл-мезпл кайталанылып туратын кугынсурпнitnki саясаттын куралы рШнде пайдаланылады;—букаралык акпарат куралдарына технологиялык бакылауорнатылады;— экономикага орталыктандырылган бюрократиялык басшылыкжасалынады, мемлекетпк емес менаикпн барлык нысандарыдерлж жойылады;М—460 161

- карулы курес жолдарына толык устемдк орнатады, оппозициянынкарсылыктары жойылады жэне Tinri онын 03i OMipсуруден калады.Тоталитарлык, режим кезшде онын саяси партиясы ерекшероль аткарады. Тек 6 i p гана партия баскарушы партия болыптабылады. Билж партиялык-мемлекетпк болып калыптасадыжэне 6 i p адамнын (косемнщ ) басшылыгында болады жэнеонын тещрепнде жеке адамfa табыну T a p T i 6 i калыптасады.Мэселен, фашист!к Италияны Муссолини, ултшыл ГерманияныГитлер баскарса, Сталин КСРО-нын басшысы болды. Тоталитарлыкрежимге тэн сипат — уйымдаскан террор ^олыптабылады. К,упия полиция мен каушаздж кызметшщ аппаратыкуш корсету aflici аркылы когамды унем1 уреймен OMip суругемэжбур етедй Мундай мемлекеттерде констутициялыккешлджтер мулде болмайды немесе олар бузылады, сонын салдарынанадамдарды жасырын турде камауга алуга, ешкандайкш э тагылмастан оларды камауда устауга мумюнджтер туады.Гитлердщ, Сталиннщ заманында адамдар жаппай кыргынгаушырады.Саяси режимдердщ даму барысын карастыра отырып, демократиялыкрежимдердщ, атап айтканда парламентпк жэнепрезидентпк режимдердщ кобекмн атап корсетуге болады. Булретте демократиялык саяси режимнщ манызды принциптершщ6ipi, азаматтардын Heri3i саяси жэне элеуметпк-экономикалыккукыктары мен бостандыктары — OMip суруге кукыгы, саясикызметтерге катысу кукыгы конституциялык жолмен жэнебаска да зандылыктар аркылы бектлгеш болып табылады. Булретте олардын енбек етуге жэне б ш м алуга, сез, баспасоз,жиналыс, ар-ождан (дш) бостандыгына кукыктары болады.Накты ом1рде елеул1 турде кемш ш ктердщ кездесетш дтжасырын емес. Осы аталган кукыктар мен бостандыктардыем1рде жузеге асыру icinae эл1 де болса шеипмш таппаган жагдайлароте коп. Енбек етуге конституция бойынша бершгенкукы к жумыссыздыктан сактаудын к е т л д т бола алмайды. Сезнемесе баспасоз бостандыгын пайдалану уишн эфирл1к уакытканемесе баспасозде макала жариялауга кажегп каражат болуыкерек.Демократиялык саяси режимнщ жумыс iCTeyiHe кешлдшберу кажет. Ал онын жумыс icT eyiH in кешлд1ктер1 мыналар:— азаматтык котам тарапынан мемлекетпк органдар мен аппараттардьщкызметше бакылау жасау ж уйеа;162

— билжке не болуга орай артыкшылыктарды пайдаланужуйесш жою;— K33ipri тандагы азаматтардын саяси акпараттармен толы ккамтылуы;— шалетп билж органдарында болу мерз1мдерж шектеужэне депутаттарды кайта шакырып алу мен шенеунжтерд1ауыстыру xapri6iH жешлдету.К,ыскаша айтканда, егер елде саяси турактылык, прогресспен когамнын еркендеу1 сек1лд1 он кврЫстер бар болса, ондадемократиялык режимшн жумыс icTereHi. Кдзакстандагы саяситурактылыктын, элеуметпк-экономикалык жагдайдын жак,-саруы нэтижесшде Кдзакстанда саяси демократиялык. режимiciHUe он езгерхтер пайда бола бастады.10-т акырыпМ Е М Л ЕК ЕТ КО ГА М Н ЬЩ САЯСИ Ж У Й ЕС Ш Д ЕМемлекет енбегсп когамдык бвлудщ, жекемёщшктЗад пайдаболуынын жэне таптардын курылуынын нэтижесщде eMipreкелд|.Мемлекет саяси жуйешн аса манызды институты болып табылады.Ол билж пен ресурстарды ез колына шогырландырады,бул оган когамдагы элеуметпк 03repicTepre ттмд1 ыкпалетуге мумк-шдис бередкМемлекет —белгш 6ip курылымы бар, саяси билжт! женебелгш 6ip аймактагы элеуметпк урдютерге басшылык жасаудыуйымдастыратын саяси кдуымдастык болып табылады. Аныгыракайтсак, ол тутастай ал ганда когамнын eMip TipuiuiiriHуйымдастыру жэне жетекил таптын, баска да элеуметпк топтармен халыктын белгш 6ip тобынын саясаттарын ic жузщёасыру ушш курылады.Тарихи тургыдан алганда мемлекетп 6ipiHiui орында тургансаяси уйым деп есептеуге болады.Эр турл1 халыктарда мемлекет эр килы жолдармен, эр турл1даму дэрежелершде, уакыттын эр килы тарихи аралыктарындапайда болды.Мемлекет пайда болган куннен бастап онын эр килысебептерь эр турл1 теориялары да айтыла бастады. Атап айтканда,теологиялык теория — мемлекет деreHiMi3 кудайдынэмф!мен пайда болатын ешм, сондыктан мемлекетпк билж163

мэнп баки дши уйымдар мен солардын кызметже тэуелд1 OMipсуред1 деп есептед1;Кел1с1мд1 теория —мемлекет кел1амнж нэтижесжде пайдаболады, буган дейж «табиги» алгашкы кауымдык жагдайда OMipсурген адамдар ёнд! сонын курамына Kipefli;Органикалык —мемлекет биологиялык фактордын натижесждепайда болады, ягни курес пен согыс (табиги сурыптау)урдюжде элеуметпк организмде накты мемлекет калыптасады,ук1мет пайда болады, баскару курылымы жеплд1р1лед1;М атериалист — мемлекеттж пайда болуын элеуметтжэкономикалыксебептермен туацщред!;Куш корсету теориясы —ескери-саяси факторлармен, кушкорсетумен, 6ip тайпанын екжип тайпаны кулдыкка салуыментусжд1ршед1.Гылымньж баска вкшдер1 мемлекеттж курылуына: этникалык,демографиялык, географиялык жэне баска да факторларыкпал етед1 деп санайды.MiHe, осыдан сон мемлекетпк пайда болуьш накты аныктапберет1н элде 6ip нэрсеш ен бастысы деп корсету ею талай.Алайда, екбект1 болу, нарыктык катынастардьж пайда болуымен элеуметпк топтардын, таптардык калыптасуы кезждепдуние- мулжтж тенс1здж, адамдардын жалпы жэне топтыкмудделерд1 жете TyciHyi Heri3ri фактор болып кала бередь Олайдейтж болсак, мемлекет элеуметтж-экономикалык ем1рджкурделену1 нэтижесжде когамнын, таптын жэне жеке адамдардыкмудделерж б1рлесе отырып канагаттандыруды реткекелт1ретж курал ретжде пайда болады жэне дамиды.Мемлекет когамнын Heri3ri саяси институты ретжде мынандайбелплер аркылы сипатталады, осы бел ri л ер аркылы оныбаска когамдык уйымдардан ажыратуга болады.Халыкты аумактык белу.Мемлекетпк зандары мен екшеттжтер1 белгш 6ip аумактатуратын адамдарга багытталып жузеге асырылады.Этникалык кауымдастык —мемлекет туыстык белплер, джибагыттар бойынша курылмайды, ол аумактык, этникалык немесесаяси кауымдастыктар непзжде пайда болады.Кукык —халыктан салык пен алымдар жинау.Ашык билж —ашык билжп елдщ халкына сэйкес келмейтжкогамнан бел in тастау (баскару аппараты, булар шенеунжтер,армия, полиция, турме).164

Мемлекетпк Myiueci болу мнш еттш п.Адам в31 туган сэттен бастап мемлекетпн. азаматгыгын алады.Занды турде куш керсетуге, сол аркылы ыктиярсызкенд1руге иелдк ету. Егеменшк, ез аумагында басым болу менхалыкаралык катынастардагы теуелсиздж.Бйл1к ар турде: партиялык, отбасылык, джи жене т.б.турлерде ем ip cypyi мумкш. Алайда, шеш1мдер1 барлык аза-| маттар, уйымдар, мекемелер ушж м1ндетт! болып табылатынжогары 6ил1Г1 тек кана мемлекетпн колында болады.Егемендш дегешм1з аумактын тутастыгы мен белшбейТ1НД1Г1,шекаранын мызгымауы, ш ш ютерге араласпау.Мемлекет дегешм1з таптарга, этникалык, мэдени жэнеквС1би топтарга белшген когамды тэртлпке келт1ретш,Йршщреин йзшщк орган, тетж.Мемлекетпк егеменджтщ экономикалык, саяси женекукыктык непздер! болады.Мемлекетпк егеменджтщ экономикалык Heri3i аумакка,белгш6ip менипкке, мэдени игшктерге жэне баскаларга иел1кету болып табылады.Егеменджтж саяси Heri3i —туракты мемлекетпн, 6M ip cypyi,саяси бишктщ болуы.К,укыктык Heri3i — Конституция, зандар, декларация, халыкаралыккукык принциптер1 (жалпыга б1рдей).Meмлeкeттi баска саяси институттардан ерекшелеп туратынонын аткаратын б1ркатар мждеттер1 болады.Мемлекет функииясы —езшж алдында турган мждеттерд1жузеге асыру женшдеп мемлекет кызметжж непзп багыттары.Мемлекетпн, турлерже байланысты мемлекет ез функцияларынэр турл1 жолдар аркылы аткарады. Бас кару мен басшылыкжасау функциялары непзп функциялар болып саналады.1 Баскд функциялар iuiKi жэне сырткы турлерге белшедйСырткы функция —осы замангы кен аукымды проблемалардышешуге катысу; ултгык Kayinci3fliicri камтамасыз ету;баскд елдермен езара тшмд1 достастыкты дамыту, халыкаралыкштерде мемлекет мудделерж коргау.1шк1 функцияларга экономикалык, элеуметпк, кукыктык,мэдени-тербие беру, саяси, бшм беру жэне экологиялыкфункцияларжатады.Экологиялык функциялар дегешмйз, мунда мемлекет табигаттыTtiiMfli пайдаланудын кукыктык, режимдерж орныктыра-I6S

ды, салауатты eMip суретш дурыс ортаны камтамасыз етуженанде азаматтар алдында мшдеттенедгЭкономикалык функция дегежм1з салыктын жэне несие саясатынын,экономикалык дамуды ынталандыру жолдарынкурудьщ кемеп аркылы экономикалык урд1стерд1 уйымдастыру,уйлеспру жэне реттеу болып саналады.Элеуметпк функция дегешм!3 адамдарды жумыспен, тургынуймен камтамасыз ету, олардьщ денсаулыгын сактау, карттаргамугедектерге, жумыссыздарга, жастарга элеуметпк кепшикберу.К укы кты к функция кукы к коргауды камтамасыз етуд!,кукыктык нормаларды орныктыруды камтиды.Осы аталгандаркогамдык катынастар мен азаматтардын ic-epeKeirepiH реттенш,когамдык курылысты коргауды жузеге асырады.Мэдени-тэрбие беру функциясы халыктын мэдени кажеттЫ к т е р ш канагаттандыру, оларды элемд1к мэдениеттщжепспктерше уйрету максаттарын кездещй жэне соларды курабшуге багытталады.Саяси функция —бул саяси турактылыкты камтамасыз ету,билж екшеттаЛшн жузеге асыру, халыктын талабына жауапберетш саяси багытты белплеу.Сонымен, мемлекет когамнын саяси ем!р1ндеп ез функциясынжузеге асыра отырып, ерекше курал ролж аткарады. Осынынкемепмен ол саяси билжп жузеге асырады, жалпы icTepreкамкорлык жасауды ез кузырына алады. Аппараттын нкелейкатысуы аркылы езш щ ерж-ж1герш жузеге асырады,саясижуйенщ тутастыгын сактайды, осылар аркылы езара ic-эрекетете отырып, когамдагы тэртштщ дурыс болуын камтамасызетедьМемлекет iiinci уйымдастыру ерекшелжтер1 бойынша 6ip-6ipineH взгешеленедг Бул «мемлекет нысаны» TyciHiri аркылыKepiHic бередкМемлекет нысаны —бул баскарудын нысанын, мемлекетпккурылым мен саяси режимдер нысанын камтитын саяси билжн¥йымдастырудын aaici. Мемлекеттщ нысаны дегешм!з когамдаKiM жэне калай баскарады дегенд1 б1лд1ред1. Ондагымемлекетпк билж курылымдары калай орналаскан жэне калайжумыс icTeftfli, сол аумактагы хапык калай 6ipiKKeH, ол мемлекетпенжэне билжпен калай байланыскан, бул ретте кандайэдютер мен тесищер колданылган деген мэселелер камтылады.166

Когамдагы саяси ем1рдщ 03i белгш 6ip дэрежеде мемлекетпкнысанга байланысты болады.Мемлекеттщ нысаны — бул онын куралымы, оган элеуметтж-экономикалыкфакторлар сиякты табиги, климаттыкжагдайлар. улттык., джи ерекшелжтер, когамнын мэдени дамуденгеш де ыкпал етедьМемлекетпк нысанынын элементтергае мыналар жатады:баскару нысаны, мемлёкеттж курылым нысаны жэне саяси(мемлекетпк) режим.Баскарудын мемлекетпк нысаны дегешм1з мемлекеттж баскарудынжогары органдарынын курылымын, оларды куру менсолардын арасындагы кузырларды белу тёрибж немесе жогарымемлекетпк органдардын кдлай курылатындыгын, олардынкурылымынын кандай екендтн 6umipe,ai; жогары жэне баскада мемлектпк органдардын арасындагы езара карым-катынастардыннепзше кандай прйнцштгёрдж, алынганын аныктайды;жогары мемлекеттж билж пен елдж халкы арасындагы карымкатынастынкалай калыптаскандыгын жэне азаматтардынкукыктары мен бостандыкгарын жогары билж органдарынынкалай камтамасыз етёт1нд'(г| аныкталады.Жогары мемлекеттж билж мемлекетпк басшысы (монархнемесе призидент), зан шыгарушы орган, уммет болып табылады.Мемлекет басшысынын жагдайына байланыстымемлекетпк баскарудын басты нысандары монархиялык жэнереспубликалык болып бел!нёд|.Монархия —мунда мемлекеттж билж 6ip адамга —корольге,императорга, султанга, eM ip re , шахка жэне баскаларга(эдеттегшей мурагерлжке) тиесип болады. Монарх — мемлекетбасшысы болып саналады.Онын белплер! — жогары бйлйс (монархтын б'шп-п)мурагерлж бойынша бершедьMep3iMi шектелмей жузеге асырылады.Сайлаушылардын калауына байланысты болмайды.Егер билж шектеул1 болмаса —онда бул шеказ монархияболып табылады.Егер ол шектеул! парламент болса, онда конституциялыкмонархия деп ёсептелшедкАбсолют монархия —Сауд Аравиясында, Оманда, Брунейдебар. Бул елдерде монархтар 6ip мезплде мемлекет басшысы,Поемьео-министо. К,арулы Куштердж Колбасшысы жэне167

Жогаргы сот болып есептедшедь Укшет король отбасынынмушелерщен куралады.Конституциялык монархия - Европа елдерщде: Англияда,Бельгияда, Данияда, Испанияда, Лихтенштейнде, Монакода,Лкжсембургте, Нидерландыда, Норвегияда, Швецияда бар; алАзияда олар —Бахрейн, Иордания, Кувейт, Малайзия, Непал,Тайланд, Жапония; Африкада —Лесото, Марокко; Америкада— Канада; Океанияда — Австралия, Тонго жане де баска елдер.Конституциялык монархиянын ерекшелт сонда, олардамемлекет басшысы (монарх) парламентпен жане уюметпенезара карым-катынаста болады. Зан кабылдау парламенттщ iciболып саналады. Ал Y ммет парламент аркылы курылады жэнеKepi шакырылып алынады.Басцарудыц республикалык, нысаны. Ол элемнщ жузден астамелдерщде 0Mip суруде. YKiMeiTi KiM курады, ол юмнщ алдындаесеп беред1 жэне юмнщ бакылауында болады, MiHe, осыганбайланысты баскарудын республикалык нысаны президент,парламента к жэне аралас болып бапшедкПрезидентт 'т республикада —Президент сайланады. Ол сонымен6ipre мемлекеттщ жэне yKiMerriH басшысы болып табылады.Буган тэн сипат — Президент парламентке карамастансайланады жэне уюмегп e3i курады.YKiMeT президент алдында жауапты болады.Ол парламент таратып ж1беруге кукылы.KeuiipiM жасайды.Тетенше жагдайларды енпзуге кукылы.Елдщ Карулы Куштершщ Бас колбасшысы болып табылады.Парламентпк республикада ен жогаргы рел парламенткетиесш болады.Ук1мет парламент аркылы курылады жэне сонын алдындажауап бередь Парламент сайлайтын Президент мемлекеттщресми басшысы болып есептелшедк Президенттщ мщдеттер!экшеттшк функциялар аркылы шектеледй Оган Германия,Финляндия, Италия, Австрия жэне баска елдер жатады.Казакстан бурынгы Казак ССР аумагында курылтан жацамемлекет болып саналады. Казакстан Республикасы Конституциясыньщ2-бабыньщ 1-тармагында «Казакстан Республикасы—Президентпк баскару нысанындагы б1ртутас мемлекет»деп керсетмген болатын.168

1991 жылгы 1желтоксанда алгаш рет Казакстан РеспубликасыПрезидеитщщ жалпы халыктык сайлауы ©тк1з1лд1. Сайлаугакатысушылардын 98,78%-Ti Н.Э.Назарбаевка дауыс бердь1999 жылгы 10 кантарда Казахстан Республикасында Президентпнеюнш! сайлауы втшзмдо де, онда Н.Э.Назарбаевтаяудагыжет! жылга сайланды. Казакстан РеспубликасынынПpeзидeнтi Н.Э.Назарбаев колданысгагы конституция бойыншахалык пен мемлекетпк бшик б1рлтнщ, Конституциянынмызгымастыгынын, адам жэне азамат кукыктары мен бостандыктарыныннышаны dpi кепш болып саналады.K,a3ip Казакстан Республикасын тэуелс1з мемлекет ретждеэлемнщ 120-дан астам елдер1 мойындады.Казакстан Республикасы Конституциясынын 40-бабында:«Казакстан Республикасынын Президент! — мемлекеттщ басшысы,мемлекеттщ iiuK i жэне сырткы саясатынын H e ri3 ri багыттарынайкындайтын, ел шлнде жэне халыкдралык катынастардаКазакстаннын атынан еюлднс ететш ен жогары лауазымдытулга» дел1нген болатын.Мемлекетпк курылымнын нысаны — бул мемлекеттщкурамдас белжтершщ арасындагы езара карым-катынастынсипатын, орталык жэне жергшкт1 органдардын, мемлекетпкбшшст1н арасындагы карым-катынасты айкындайтын эюмшшк-аумактыкмемлекетпк курылым. Ол мынандай мэселелергежауап бере алады: мемлекетпк im K i курылым кандайбшйктерден турады; осы балисгердщ кукыктык жагдайлары менолардын органдарынын езара карым-катынастары кандай;мемлекеттщ аумагында турып жаткан эрб!р улттын мудделер!кандай мемлекетпк нысанда бiлдipiлeдi; орталык жэнежергш кт1 мемлекетп баскару органдарынын арасындагыкарым-катынастар калай курылады. Мемлекетпк курылымныннысандары бойынша ек| непзп нысандар ерекшелешп кезгетусед!. Олар —б1ртутас жэне федеративткБ1ртутас мемлекет — бул мемлекеттщ аумагы эюмшшкаумактыкб’грлгктерге (облыстар, аудандар) белшетш мемлекетгжкурылымнын нысаны. Онда 6ip улпдеп Конституция,кукыктын жалпы жуйеа, бьртутас сот жуйеса мен б1ртутас азаматтыкжуйе жумыс ютейдкСонымен 6ipre мемлекетпк баскару мен билж органдарынынбтрынгай жуйес£ де жумыс гстейдк Олар — Греция, Пор-169

тугалия, Финляндия, Франция, К,азакстан Республикасы (Конституцияньщ2-бабы), Озбекстан Республикасы, К,ыргыз Республикасы,Эстония, Латвия, Литва, Болгария, Румыния, Швеция,Дания, Ирландия, Нидерланд жэне баскалары.Осыларга тэн сипаттамалар мыналар:THicTi жергшкт! органдар аркылы жогары басшылыктыжузеге асыратын жогары еюлетп, аткарушы жэне сот органдарыбуки! ел уимн б1рдей жэне ортак;—оларда 6ip конституция, зан шыгарудын б!рынгай жуйеа,б1рынгай акша жуйеЫ, 6ip азаматтык, ортак салык жэне несиесаясаты эрекет етед1;—мемлекетпн курамдас белжтер1 (облыстар, аудандар, калалар)мемлекетпк егеменджке ие емес, оларда жергшюи заншыгарушы органдар, эскери болшшелер болмайды;— мемлекетаралык барлык сырткы катынастарды орталыкоргандар жузеге асы рады;— б1рынгай карулы куштер1 болады.Федеративн мемлекет —бул ез курамында мемлекетпк куралымдары(Республикалары, штаттары, провинциялары,жерлерО бар мемлекет. Мемлекетпк куралымдардын ездержетиесш эюмшшк-аумактык белжютер! мен зандары болады.Федерацияда билжтщ eKi денгет болады, олар —федералдыкжэне республикалык. Федерациянын eKi кукыктык жуйеЫжэне eKi парламент! болады. Осы палаталардын 6ipi федерациясубъект1сжж муддесж коргаса, ал eKiHmici жалпы улттыкмуддеж коргайды.Федеративл мемлекеттерге: PeceRai, АК,Ш-ты, Австрияны,Бразилияны, Австралияны, Канаданы, Мексиканы, Аргентинаны,Индияны, Пэюстанды, Нигерияны жэне баскалардыжаткызуга болады.Саяси (мемлекетпк) режимдер де мемлекет нысанынынэлемент) болып табылады. Бул — мемлекетпк билжл жузегеасырудын a flic T e p i, тэЫлдер1 мен куралдарынын жуйеа. Демократиялыкжэне антидемократиялык саяси (мемлекетпк)режимдер 6ip-6ipiH eH ерекшеленедьСонымен, мемлекет кез келген елдж саяси жене когамды кeMipiHne орын алады, ейткеш ол ерекше куралдын, механизмнжролж аткарады. Осылар аркылы ол 63iHiH саяси билтн жузегеасырады. Билжке ие болу —мемлекет ушж ен елеул1 нерсе.Муны келеа кестелерден керуге болады.170

1714-к е с т е

1725-к е с т е

6-к е с те

11-т а к ы р ы nКО ГЛМ Н Ы Ц САЯСИ Ж УЙ ЕСШ Д ЕП САЯСИПАРТИЯЛАР М ЕН КОГАМДЬЩ САЯСИ КОЗГАЛЫСТАРK,a3ipri тандагы когамнын саяси OMipi — аса курдел1, ер килыepi карама-кайшылыктарга да толы. Оган катысушылардын(саясат субъектшержщ) саны орасан кеп, олардын iuiiHae енкернеюч орын саяси партияларга тиесш. Бастапкы кезде«партия» (бул — латыннын partus (белж) сезжен шыккан)ездержщ устанымдарын коргайтын жария топтарды б1лд1ретж.Партия феодалдык когамнын буржуазияга ету кезенжде, ягниX V II гасырдын соны мен X V III гасырдын басында калыптасабастаган едк Феодалдык мемлекетке карсы apeKerreri буржуазиялык,жана таптык когамнын eMipre келу1 сек1лд1 факторларосы урдютердж тез1рек калыптасуына ыкпал erri.X IX гасырда накты пайда бола бастаган когамдыкдамудынтенденциялары саяси партиялардын калыптасуына елеул1ыкпал erri.К,огамдык дамудын эр турл1 багытгарына тужырымдар жасаганкалыптаскан идеологиянын накты турде KepiHic 6epyi(либерализм, социализм, анархизм) осы icre зор манызга иеболды. Ал осы идеологияны калын букарага жетмзетж жэнесол мудцеш б1лд1ретж 6ipaeH-6ip козгалыс саяси партиялар едкШындыгьжда да, демократиянын ережелер1 солардьж идеологияларындаKepiHic тапты. Олар мынандай багыттар устанды:адамдардын келюймшсй еииюм де оларды баскаруга THicTi емес;ездержщ мудделерш коргау yrniH азаматтар бшйк курылымдарынаездершщ еюлдерш Ж1бере алады; ездершщ саяси уйымдарынкуруга кукылы. Будан баска да 6ipKaTap демократиялыккагидаттар керсетшген болатын. Осы аса менд1 демократиялыкпринциптерщ eMipre енпзу енд1 партиялардын кажеттшптуралы мэселеш кун тэрт1бше койды.Парламентпк, конституциялык, буржуазиялык мемлекеттердщдамуына орай 6ipTe-6ipTe партиялар ездершщ саяси женекукыктык мертебелерж ныгайта бастады, когамнын саясиeMipiHin аса кажегп элемент! екендктерж танытты.Алгашкы партиялар езшдж клубтар туршде курылган едьОлар парламент фракциянын немесе елде 6ip баспасез органынын,саясаткердщ тещрегше топтасты.

X IX гасырдын eiciHuii жартысы букаралык. партпялардынкдлыптасуымен сипатталады (нёпзднен алганда, социалиетж,христиан-демократиялык, ал XX гасырдын 20—30-жылдары —фашист! к).Партпялардын курылу eflicTepi де эр килы. Непзшен партиялардынкурылуынын уш жолы: «жогарыдан», «теменнен»,«6ipiry aflici* туралы айтуга болады.«Жогарыдан» —бул эр турл1 парламент топтардын, саясиэлитанык, кысым жасау топтарынын непзшде курылганпартиялар.«Теменнен* — бул когамдык козгалыстар непзшде(кэсшодак, кооператив) курылган, ягни этникалык кауымдастыктардынэлеуметпк топтарынын мудделерш коргау максатындауйымдастырылган партиялар. Мундай партиялардынмынандай кагидаттары болады: 1) олардын мушелершщтартхптшщ; 2) ез кагидаттары мен ез мураттарына мейлшшеидеялык адалдык.«Bipiry aflici* —бул элиталык адам дар мен катардагы азаматтардынкуш 6ipiKTipyi нэтижеанде ортактасуы (мэселен,элде 6ip кандидатты немесе саяси лидерд! ко л да у жешнделпарла-ментпк топтардын азаматтармен 6ipiryi). Ресейде партияларX IX гасырдын ортасы мен X X гасырдын басында куры л абастады. Ресейдеп алгашкы букаралык партия —бул РСДРП(1898 ж.) едь Ресейл1К социал-демократиялыкжумысшы партиясы,будан сон 1901-1902 жылдардагы социалист-революционерлерпартиясы осынын Heri3i болды. 1906 жылы оларды мынандайтурлерге белуге болатын ед1: 1) каражуздактер; 2) октябристер;3) кадеттер; 4) енбекшглдер; 5) социал-демократтар.Осы партиялардын эркайсысынын езшщк элеуметт1кнепздер1 болды, олар ез табынын элеуметпк тобынынй^дделерщ бшцруге умтылды.Саяси партияларды зерттеумен айналысатын гылым кдзйрпганда партология деп аталады. Онын кешбасында Дж.Брайс,М. Я. Острогорский жэне Р.Михельс турды. Саяси партиялараынжалпы теориясынын ЙеШда француз галымы М.Дювержекалады.Осы замангы саяси партия дегеншй не?Саяси партия —бул белгш 6ip когамдык топтар мен таптардынсаяси мудделер! жэне кажетпктерш бшдфетщ’;мемлекетпк бшикп женш алу жолымен ез максаттарын жузе-175

ге асыруды кездсйтш жэне сол билжп жузеге асыруга умтылатынмуддел1 адамдардьщ уйымдаскан тобы.Саяси партия — элеуметпк топтын немесе таптын негурлымбелсенд1 жэне уйымдаскан б о л т. Олар саяси билжке колжетюзу ушш куреседк Партиялар уйымдаскан таптар менолеумёттж топтардын кажетп лiKTepiн, мудделер1 мен максаттарынбьлд1ред1. Саяси билжтщ тетжтершш жумыс icTeyiHeбелсенд1 турде катысады немесе оган белгш 6ip дэрежеде ыкпалетедьПартиянын аткаратын кызметшщ тужырымды мзш мынада:ол халыкка идеологиялык эсер етед1, саяси сананы калыптастырудаайтарлыктай роль аткарады. Саяси партиялар халыктыуюметпен, азаматтык когамды саяси когаммен, мемлекетпенбайланыстыратын тетж болып табылады. Саяси партиялардынбаска уйымдардан, козгалыстар мен клубтардан Heri3riерекшелжтер1 мыналар — олар саяси билжке, билж тетщме1катысуга таласады.Партия саясаттын манызды курылымы болып саналады.K,a3ipri танда коз алдына ен болмаганда 6ip партиясы жокмемлекетп елестету мумкш емес.Халык партия аркылы ©здершщ топтык талаптарын билжкемэл1м етед1, басшылыкты сынайды, саяси багыттын жэнебилжтш езшщ озгеруше кол жетазедкПартия топтардын билжтж мэш бар мудделерш, олардынэркилы максаттары мен кажеттшктерш рэамдеп, оларды жогарымемлекетпк институттарга жолдайды.Сонымен катар билж курылымдары ездершщ алдындатурган мшдеттерд1 шешу барысында колдауга ие болу максатындапартияларды халыкка ундеу жолдау ушш де пайдал?.нады.Сонымен партиянын непзп максаттары саяси жуйелердебилжт1 жузеге асыруга багытталады. Осы максаттарды непзгеала отырып партиянын багдарламасы жасалынады.Партияны айкындау кезшде оган коса тагы да мынандайжагдайлар басшылыкка алынады. Олар: уйымдардын узакуакыт eMip cypyi, ягни саяси ем1рдщ узактыгы; туракты,жерплжт1 уйымдардын болуы; партия жетекиилершщ назарынбилж жолындагы KypecTi уйымдастыруга аудару, оганэлдеб1р жуйе аркылы ыкпал ету; сайлау немесе баска давдютердш кемепмен халык тарапынан керсе'плетш колдауды[здршру. Партияны баска уйымдардан озгешелейтш непзп176

белплер —бул олардыц мемлекетпк бил ж жолындагы курескеашык шыгуга багат устану ы, мемлекетпк саясатты калыптастыружэне мемлекетпк 6ил1кт! жуйсге асы рута катысукукыктары.Саяси партиялардын аса манызды мэш оларлынкандай таптардыц, кандай элеуметпк саяси куштердщмудделерш коргайтындыгынан жэне солардын атынан ic-эрекететет{н1нен, ол кандай максатка жумыс 1стейтш1нен кер1нед$.Партиянын орнын, рол! мен максатын толыгырак TyciHyушш саяси партиянын кызмет1 женшдеп мэсслеш терен зерттепбиту кажет. Мше, сондыктан да партиянын кызметтер1 олардынаткаратын ic-кимылдарына, когамнын саяси курылымына,онын кандай орын алатындыгына жэне турше байланыстыболады. Мэселен, билeyшi партиянын уюметп куру сияктыфункциялары болады, ал оппозициялык партиянын мундайфункциясы жок.Саяси партиянын непзп функциялары на мыналар жатады:1. Бшпк уиин куресу, оны пайдалану немесе соган бакылаужасау;2. Тшсп элеуметпк топтардын мудделерш аныктау, олардыкдлыптастыру жэне непздеу;3. Ipi элеуметпк топтарды белсендшеширу жэне интеграциялау;4. Партиялык идеологияны жасау, насихат журпзу менкогамдык шкфД! калыптастыру:5. Тутастай алганда когамды немесе онын белгш 6ip бел!пнсаяси тэрбиелеу;6. Кадрларды даярлау партия, мемлекетпк курылымдаржене эр турл! когамдык уйымдар ушан даярлап, усыну.Осы аталган функциялардан мынандай корытынды шыгаругаболады: партия —бул когамнын аса 6ip саясатгандырылганбо лт, саяси урдхстердщ ец непзп субъектшергнщ 6ipi.Партиянын кемепмен жеке саяси мудделер 1р1ктелшт алынадыжэне олар жалпы муддеге айналдырылады, осыныц непзшдесаяси багыт калыптастырылып. жузеге асырылады. Партия асаманызды мемлекетпк шеилмдерд1 талкылап жасауга жэнежузеге асыруга ыкпал етедкЖогарыда айтылган мгндеттерд] жузеге асырудын ен Hcri3riт е с т сайлауда партиялардын оз кандидаттарын мемлекетпкзан шыгарушы органдарга усынулары жэне олардын сайлануыушш курес жургЬулер! болып табылады.12-460 177

Саяси партиялардын 6 ip -6 ip iH e уксас мшдеттер1 жэне белгш6 ip ортак сипаттары болады. Осыган орай саяси партиялардыэр турл1 белплер1 бойынша — шыгу теп, орны мен саясижуйедеп рол1, iiuKi курылымы мен кызмет тэалдер1, элеуметпкH eri3i мен идеологиясы бойынша сурыптауга болады.Партия курылымдары былайша ж1ктеледк 1) партиялыкаппарат; 2) партиялык актив; 3) катардагы мушелер1 (партиялыккепшш к); 4) партиянын жактастары.Партия элеуметпк Heri3i бойынша былайша ж1ктеледкжумысшылар, шаруалар, кэсшкерлер жэне баскалар. взш щкурылымы мен iuiici уйымдастырушылык жумысы бойыншапартия кадрлыкжэне букаралык болып белшедь Саяси бшпккекатысуы бойынша: жетекил, уюметпк, жариялы, оппозициялык,жасырын болып белшсе, элеуметпк жанаруга катыстысипаты бойынша: революциялык, реформашыл, радикалды, 6ipкалыпты, nporpecTi жэне реакцияшы; идеологиялык платформасыбойынша: социал демократиялык, коммунист^, либералды,консервативт1, ултшыл, монархиста, фашиспк жэне неофашист^ деп ж1ктеледк Партиянын аса кен тараган типологиясы:кадрлык-букаралыкболып саналады. Кадрлыктур1 кэабисаясаткерлерге, партияны материалдыкжагынан колдауды камтамасызетуге ыкпал жасайтын финанстык элитага суйенедьПартиянын кадр кызмет1 ен алдымен сайлауга белсещЦ топты6ipiKTipyre багытталады. Букаралык партиялар ез катарынынKenTiri жэне мушелержж туракты болуы (коммунист^, социал-демократиялык)аркылы сипатталады.Елдеп жумыс icTen журген партиялардын саны мен сапасына(турже) байланысты олардын езара тэуелдЫп, езаракарым-катынасы, партия жуйеЫ женжде де накты тужырымжасауга болады. Сондыктан олардын курылымы мен байланыстарынынжиынтыгы «партия жуйеЫ» деп аталады. ПартияжуйеЫ когамдагы партиялык жуйенщ манызды курылымдарынын6ipi ретжде эрекет етедйПартия жуйес1 —бул билж жолындагы куреске катысушыжэне оны жузеге асыратын партиялардын б1ртутас жиынтыгы(билеуиш жэне оппозициялык).Кез келген елдж партия жуйесжщ ерекшел1ктер1 кептегенфакторларга байланысты болады: ол —когамнын саяси сауаттылыгынынкемелдиппнщ денгеж, онын саяси саналылыгымен мэдениеп, тарихи дэстурлер1, ултгык курамы, джи жагдайы,апеуметпк-таптык куштердж арасалмагы.178

Партия жуйесш е колданыстагы зандар, конституция менсайлау зандары ыкпал етед1. Партия жуйелер1 партиялардынсанына карай кеп партиялы, кос партиялы жэне жеке партияжуйелерже белжедкЕгер саяси аренада уш немесе одан да кеп партиялар ерекетететш болса, олардын эр кайсысы сайлауларда елеу/н мелшердедауыстарга ие болады. Мундай жуйе кеп партиялы деп саналады.Бул курылым Kaiip элемнж отыздан астам мемлекеттершдежумыс 1'стейд1.Кеп партиялы жуйенж сипаттамасы мынада: мунда ep6ipпартия сайлауда кещМлйс колдауына ие болу уинн сол партиянынидеялык-саяси багытын букарага б1лд1руге тырысады.Осылайша халыкты ездерже ceaaipy аркылы баскд партиялардынкисындарын жокка шыгарады. Осыган тан баскд 6ip сипаттамасыазаматтардын саяси колдауына ие болугд умтылгансаяси субъекталердЩ негурлым кеп болуы. Бул плюралистждемократиянын Нейшн жасайды. Саяси мэселелер баспасездежан-жакты жары к кередьКос партиялык жуйеде мушелержж саны кеп eKi пдртияем1р суредк Олардын эркайсысынын зан шыгарушы жиналыстакеп орын алуга, сайлауда женш шыгуга немесе аткарушыуюметте кепшшк дауыс алуга б1рдей мумюнджтер1 болады.Оппозициялык партиялардын eMip сурулер1 бюрократизмд1йзындейдк YKiMerri тшмд1 жумыс icTeyre мэжбур етед1 Булретте басшылык жасаудын, билжт1 бас пайдасына пайдаланудындиктаторлыкэд1стер1катан турде шектеледк Партия шждетэртш пен жауапкершшк калыптасады. Осылардын барлыгыбэсекелестерд1 жезнщ шыгуга кажетп курал болып табылады.Кеп партиялы жуйе кезжде мемлекетпк билжи тек 6ip партиягана колына алады. Алайда, оппозициянын болмауы билж басындагыпартияны токырауга, бюрократизмге ушыратады.Саяси партиялардын кызмет сипатына букаралык акпаратк у рал дары елеуй! ыкпал етедг Олар кептеген саяси институттарменжэне эр турл1 когамдык таптармен туракты байланыстарорнатуга ыкпал етед1, сейтт когамдык сана мен когамнынбагыт-багдарын калыптастыруга эсерж типзед1.Казакстаннын саяси жуйесжде демократиялык жуйенжэлементтеря болып табылатын, саяси партиялар аса маныздыроль аткарып келедк Казакстаннын кеп партиялы жуйесжкалыптастырудын каз1рп кезежне тэн сипат —экономикадагыкеп салалыкты жэне epKiH тауарлы нарыкты дамыту. Казак-179

стандагы кеп партиялык жуйенщ калыптасуына «ресми емескозгалыстардын», уШрмелер мен клуб турждеп козгалыстардынкурылуы непз болды.Бастапкы кезде клубтык курылымдар кезеж (1986—1989ж.ж.) — жастардын саяси клубтарын, «ресми емес б1рлест1ктердЬ>,«жасыл майданды» жэне баска да экологиялык топтардыкуру аркылы басталган едк Осыдан сон жалпы улттыккозгалыстар (1989—1990 ж.ж.) —«Невада —Семей козгалысы»,«Мемориал», «Эд1лет», «Желтоксан», «Казак тш », Тэуелазкэсшодактьщ «Б1рлесу» когамдары курылды. Ал 1990—1991жылдардан бастап партиялык курылымдарды курып калыптастырукезен! басталды; Социал-демократиялык партиясы,«Алаш», «Желтоксан» партиялары, «Азат» азаматтык козгалысыкурылды. «Казак ССР-деп когамдык б1рлеспктер туралы»заннын (1991 жыл) кабылдануы, Казакстан Коммуниста партиясынынсаяси аренадан кету1 (1991 жыл), будан сон КСРОнынкуйреу1 Казакстандагы кёп партиялык жуйенщ калыптасуурдюж тездетп. 1991 жылгы 21 казанда алгашкы партиялар:Казакстан Халык Конгресс Казакстан Социалиста партиясы,Казакстан Республикалык партиясы, (К К П ) КазакстанКоммуниста партиясы, 1993 жылы Казакстан Демократиялыкnporpeci (КД П П) партиясы курылып т1ркелдк1999 жылы Казакстаннын азаматтык партиясы (К А П ),Казакстаннын Республикалык Халык партиясы (КРХП ), «Азамат»демократиялык партиясы, Казакстан аграрлык партиясы(КА П ), Республикалык «Отан» саяси партиясы курылды.Терт уйым — Демократиялык партия мен «КазакстаннынХалык б1рлш», «Казакстан — 2030 козгалысы» мен Либералдыккозгалыстын «Отан» республикалык партиясына 6ipiryAiуйгарды (01.03.1999ж.)Каз1р республикада ресми турде т1ркелген 26 партия жумысютейдк Алдагы уакытта олардын катары тагы да кебейе Tycyiмумкж. Казакстан куатты жэне дербес партиялардын болуынамудделк ©йткеш кептеген партиялар халыктын кен келемд1колдауына суйене алмайды. Олардын кызмет1 формалды сипаткаие болуда, кепшшгжщ багдарламалары 6ip-6ipiHe уксасжэне жекелеген партиялардын саясаты олардын жетекиплержщустанган багыттарымен аныкталды. Жекелеген партияжетекнплержщ мемлекетпк кызметгерге ауысуына байланыстыолардын кызметтер1 токтап калды. Кундел1кт1 кызметтержкамтамасыз ету уишн каржы жэне материалдык жабдыктар180

келспейдг Партия курылысынын каркыны тым темен, сон-1ыктан да бул белгш 6ip дэрежеде когамнын кайта жанарудошсш тежейд1. Осы максатта «Отан» партиясынын курылуы1артиялык жуйет реформалау барысындагы аса макыздыкдцам болды.«Отан* партиясынын курылуына баламалы Президент сайпауындаН.Э.Назарбаевтын кандидатурасын колдау жешндереспубликалык штат кызмет1 аса зор эсер етп. Елде реформаныжузеге асыруга мудцелй аса зор элеуметпк топ калыптасгы.Съезд делегаттарынын курамында 300 адам болды. Булар —мемлекетпк кызметчмлер, бизнесмендер, мугал1мдер, дэр1герлер,енеркэст, аграрлык жэне баска да экономика салаларынынOKiflflepi едь Олардын барлыгы элеуметпк экономикалыкжакгыруга, демократияландыруга жэне ултаралык кел1с1мгеарналган багытты колдады.Съезге катысушылар Н.Назарбаевты 6ip ауыздан партиятерагасы eTin сайлады. Алайда, Конституция бойынша Президентэлдеб1р партияга муше бола алмайтындыктан Н.Назарбаев«Отан* партиясындагы эЙйЩ мушелтн токтатты.«Отан» партиясы кэсшкерл1кп, шагын жэне орта бизнеепдамыту максатында жумыс icren келедц Азаматтык партия,«Поколение* уйымы, «Мугедек —авиаторлар одагы» секиш 6ipкатар партиялармен, козгалыстармен карым-катынас орнатты,олар бфлесе отырып жака жагдайдагы концепция мен идеологиялыккызметп талдап жасауда. «Отандыктар» парламенттеппартиялык фракциянык жумысын жаксартуга кол жетюзуде.Ал бул фракциянын курамында елеул! куш —27 мэжшс Mymeciмен 11 сенатор бар. Казакстан Халык Кон грееi партиясы 1991жылгы казан айында курылтай съез1нде курылган болатын. Ол«Невада —Семей» козгалысы непзшде курылып жетшген едк1999 жылгы куздеп мэжшс сайлауында олар сайлаушылардын7 пайыз даусына ие бола алмады, оган сайлаушылардын2,83 пайызы гана дауыс бердкАл «Алаш* улттык партиясы 2,76 пайыз дауыс алды. 1999жылгы кантарда Казакстаннын Афарлык партиясы курылды.Аграрлык партияга сайлаушылардын 12,63 пайызы (уш депутат)дауыс бердк 1991 жылгы кузде 17,75 пайыз дауыс алганКазакстан Коммуниста партиясы курылды. Онын уш M ym eciдепутат болып сайланды. 1998 жылгы карашада КазакстаннынАзаматтык партиясы (КА П ) курылды. Оган сайлаушылардын11,23 пайызы дауыс бердь Уш депутат сайланды.181

Сонымен кеп партиялы жуйе калыптасты. Алайда, ол ел!де болса калыптасу устшде. Ел1м1зде туракты турде тамыр жаякоймаган кептеген партиялар элеуметпк топтардын нактымудделерш толык коргай алмагандыктан, келешек саяси аренаданкету жагдайында тур. Мундагы ен Heri3ri кемшшк сол:кептеген саяси партиялар парламентке мушелер сайлау науканыныншенберженасаалмады жэне Казакстаннын бшйк курылымдарынынкызмет сипатына елеул1 ыкпал ете алмады.BipKatap партиялардын жумысшылар мен фермерлер арасындагыэлеуметпк базасы тым мардымсыз. Интеллигенция,ecipece техникалык кызметкерлер саясаттан тыс болуды калайды.Казакстаннын жана саяси партиялары саяси бэсекелестжжагдайында накты тэж1рибе жинай алмай келедг ПартиямушелерЫн саны ani де болса аз. Жергшкт1 аймактарда партиялармулде жок немесе олардын саны болмашы гана.Казакстандык кеп партиялылык «Партиялык демократияда»ен непзН жуйе болып табылады, 6ipaK ол когам мен бшйкарасындагы байланыстырушы ролш аткара алмай келедьСаяси партиялар мен олардын жетекпллершщ «саясат саясатушш eMip сурмейдЬ> деген кагиданыц мэнш, ягни жанасаяси мэдениеттщ кажет екецдшн толык TyciHe б1лмейдь Саясикызмегп саяси ем1рдш ен Heri3ri орталыгы ретжде,кепшш Кпн мудделер1 мен жауапкершшпне непзделген демократиялыкжэне плюралиста уйым ретшде дамыта отырып,басты назарды демократияга, жеке адамнын кукыгы мен бостандыгынааудару непзшде журпзу кажет. Партияны жанаKecin иелер1 мен жастар ушш тартымды етудщ де манызы зор.Халыктьщ мудделер1 мен кажеттшктерш жаксы тусшетш,Ka3ipri тавдагы саясаттын багытын устана б]летш, THicTiшеилмдер кабылдай алатын кадрлар даярлау мен олардыжет1лд1рудщде манызы айрыкша. Казакстаннын саяси жуйесштуракты, тшмд1 турде калыптастыру — болашактын маселeci.Партияны дамыту багыты —саяси партияны ныгайтуга жэнепрогресивт1 багдарламасы, езшш дэстурлер1 мен кундылыктарыбар ыкпалды партияларды калыптастыруга деген сежмд1арттыра туседг.Саяси урдютерде когамдык-саяси козгалыстар улкен рольаткарады. Когамдык-саяси козгалыстардын осылайша пайдаболу себебш Казакстанда когамдык eMipai кайта куруга байланыстысаяси, экономикалык жене идеологиялык жагдай-182

шрдын, курт езгерютерге ушырауы аркылы Tyciaaipyre бола-1ы. Сонымен катар когамдык-саяси козгалыстардын пайда бо-

элеуметтещйру; жеке адамнын азамат ретшде калыптасуы;нускау беруии органдардын саяси шеинмдерд1 кабылдауы менжузеге асыру эрекеттерже журтшылыктын карсылыгы, когамдыкем1рде накты жеке адам мен эр турл1 элеуметпк топтардынмудделерш жузеге асыру; саяси шеилмдерд1 жасаудаcepiKTec болу.Казакстанда квптеген когамдык саяси козгалыстардынiiu ia a e жастар козгалыстары мен б1рлест1ктершщ рол1 ерекше.Эйткеж жастар кауымдастыгы iuiK i дагдарыстарды бастанетюзуде. Бурынгы КСРО-ньщ комсомол курылымдары менжастар уйымдарынын комитеттер1 таратылды, ал жастар уйымдарынынжана нысандары ездершщ калыптасу жолдарынгздеетгру кезешнде тур. Казакстаннын жастар одагынын катарыэш де аз.Казакстан Республикасынын Президент! Н.Э.Назарбаев2003 жылга арналган Казакстан халкына жолдауында саясипартиялыккурылысты одан api жет1лд1ру уцлн тын резервтерге,ен алдымен онын зандылык непздерше назар аударганедк Ол: «партиянын кызметшде саяси экстремизмге жолбермейтш кукыктык нормаларды енпзу, партиялык курылыстаэтникалык немесе конфессионалдык принциптерд1 жою,олардын кызметшде каржылык айкындыкты камтамасыз етусиякты мэселелерд1 шешетш мезпл жетп», —дедь Сонымен6ipre ол партиялык занды езгертудщ кажеттшп женшде езкезкарасын бшд1рд1.12-т а к ы р ы п1ШК1 САЯСАТ Ж Э Н Е ХАЛЬЩ АРАЛЬЩ КАТЫНАСТАРЭлемдж арена саясаттын ез1нд1к 6ip езгеше жуйеа болыптабылады. Саяси урдю Ka3ipri тандагы элемшн барлык жактарын,бумл элемд1к кауымдастыкты камтиды. Сырткы саясикатынастарда халыктар, мемлекеттер, когамдык-саяси куштер,козгалыстар мен уйымдар ic-эрекет успндеп субъект!лер болыптабылады. Алайда, мемлекет сырткы саясатты айкындайтынинститут болып табылады. ©йткеш ол халыкаралык аренадабелгш 6ip аумак шенбершде уйымдаскан ез халкынынсаяси мэртебесж б1лд1ред1.Ka3ipri танда элемд1к кауымдастык елеул] езгерютерд] бастанеткеруде. Халыкаралык саясат пен халыкаралык катынас-184

тарда ipi езгерютер xypin жатыр. Геосаяси кезкарас тургысынанкелеек, Казакстан аса тишд] жагдайда тур. Елдщ аумагы,онын экономикалык жэне интеллектуалдык элеует1, географиялыкжагдайы, шиюзат пен ресурстар турлершщ аса кепмелшерде болуы Казакстанды элемдеп тугырлы мемлекеткеайналдырды. Ел)м1зд1н сырткы саясаты улттык муддеш 6Laaipinотыр. Улттык муддеш жузеге асыра отырып, мемлекет сырткысаяси кызмет)н epi онтайлы, epi пайдалы журпзе алады.Сырткы саясат —мемлекетпн баска мемлекеттермен жэнехалыктармен карым-катынасты реттейтш халыкаралык аренадагыкызмет1. Мемлекеттер мен халыктардын езара ic-эрекететуi барысында эркилы: демократиялык, экономикалык,элеуметпк, мэдени жэне акпараттык карым-катынастар калыптасады.Бул ретте халык, мемлекет, мемлекетаралык б1рлест1ктер,бук1л элемд!к, аймактык, саяси, уМметик жэне умметпк емесуйымдар секций непзп субъекплер езара эрекет жасайды.Халыкаралык катынастар аркылы аныкталатын сырткы саясим1ндеттерд1 жузеге асыру мен iaiK i саяси багытка арналганколайлы сырткы саяси жагдайларды камтамасыз ету максатындакем дегенде eKi жактын, ягни eKi елдщ езара карым-катынасорнатуы сырткы саясатка тэн сипат болып саналады.вйткеш каз!р элемде eKi жузден астам тэуелаз ел бар. Сондыктанкогамдык-саяси гылымдарда «сырткы саясат» туантменкоса «халыкаралык саясат», «элемщк T 9 p rin » T ipK ecTepiпайдаланылады.Сырткы саясат: мемлекеттер арасындагы дипломатиялыккарым-катынастардын орнауы (немесе олардын мулде уз1лугедешн темендеуО;мемлекеттщ халыкаралык уйымдар жанындагы еюлдж-TepiHiH ашылуы немесе соларга муше болуы;белгш 6ip денгейлерде мемлекеттердщ ек!лджтер1мен,партиялармен ауык-ауык немесе туракты турде байланые орнатуаркылы жузеге асырылады.^Сырткы саясаттын калыптасуыэлдебгр мемлекетпн сырткы элеммен белгш! тургьша 6ipезара кдрым-катынас орнатуга деген накты кажеттшпнщ nicinжетЬпу!нэтижешнде жузеге асырылады.Казакстаннын сырткы саясат концепциясынын неri3riкагидаттары мыналар: онын улттык мудделерш, елдщ аумактыктутастыгынсактауды, ез азаматтарын сырткы каут-катерденкоргауды, материалдык, саяси, эскери, интеллектуалдык13-460 185

жэне елдщ рухани элеуметпк, халыкаралык, катынастардагыонын мэртебесш арттыруды камтамасыз ету. Казакстан РеспубликасыКонституциясы 2-бабынын 2-тармагында:«Республиканын егемендт онын букш аумагын камтиды.Мемлекет ез аумагынын тутастыгын, кол сугылмауын жэнебелшбеуш камтамасыз етедк» делшген болатын жэне одан apiкарай 8-бабында бул былайша тужырымдалады: «КазакстанРеспубликасы халыкаралык кукыктын принциптер! мен нормаларынкурметтейд1, мемлекеттер арасында ынтымактастыкпен тату кершшк карым-катынас жасау, олардын тендт мен6ip-6ipiHin iuJKi iciHe араласпау, халыкаралык дауларды бейб1Тжолмен шешу саясатын журпзед1, карулы куиит 6ipiHLui болыпколданудан бас тартады».Непзп, макызды ултгык мудделер мыналар:—халыктын басым кепшшгшщ мудделерш орындау максатындадемократиялык реформаларды жузеге асыру,кукыктыкжэне элеуметпк мемлекет куру;—когамнын лайыкты турмыс-тсршшпн камтамасыз ететшулттык, бэсекелесе алатын экономикасын тшмш дамыту уипнкажетп жагдайлар жасау;—елдщ тэуелаздшн, егемендт мен аумактык тутастыгынсактау;— реформаны журпзу ушш елдщ ултгык суранысына сайкелетш колайлы халыкаралык ахуалды камтамасыз ету;— халыкаралык катынастардын осы замангы жуйесш жасаугабелсене катысу.Ал iu jK i мудделер1 мыналар: саяси турактылыкты ныгайту;туракты экономикалык ecyfli камтамасыз ету.Республика Президентшщ Казакстан халкына 2002 жыл гаарналган жолдауында мынандай мшдеттерд1 жузеге асыру талапет1лд]: «Сырткы саясат пен елдщ кауш издтн нагайтужуйесшде 6i3re мынандай непзп проблемаларды шешу кажет:—одан dpi интеграциялауды, Казакстаннын элемдк кауымдастыктагырелш кушейтудц камтамасыз ету;— аумактык корганыстын ти}адщ жуйесш кур у га белсенд1турде катысу;— эскери реформалауды аяктау мен осы замангы КарулыКуштерд1 куруды одан api жалгастыру;—шекара жене iuiKi оскерлерд: ныгайту;—барлык елшемдер бойынша шекараны делимитизациялауypAicTepiH аяктау жэне баска да трансшекаралык проблемалардышешуге тшмд1 шаралар колдану;186

—елд! экономикалык-акпараттык камтамасыз ету женшдепжумысты кушейту».Одан epi былай делшген болатын: «... Щз Kayinci3fliKжуйесше аса зор кешл белетш боламыз... жагдайдын S3repyiмен елдщ сураныстары мынандай багыттарга аса зор кеьилбелущ талап етедк—аймакты к рыноктарды, ец алдымен Еуразиялык жэне Оргалык-Азиялыкэкономикалык кауымдастыкты куруды тездету;"—ынтымактастык Шанхай уйымы шенберщде достыкты кенейту;— Каспий аймагында проблемаларды бейбп1жолмен шешужеййдёЙ дипломатиялык куш-ж1герд1 белсенденщру».Калыптасып отырган жагдай ужымдык Kayinci3AiK, ынтымактастыкШанхай уйымы туралы КёлШмдф секиад халыкаралыкинституттарга суйене отырып, аймактык Kayinci3fliKTiHти1мд1 жуйесщ куру га ерекше назар аударуды талап етедг Сонымен6ipre 6i3 СВМДА-га да аса зор маныз берем1з.Осы замангы Кдрулы Куштерд1 куру женшдеп куш-кайраттыкушейту керек. Ойткеш мемлекеттш сырткы саясаты iiuKiсешлдй сырткы факторлардын да ыкдалы аркылы калыптасады.Тутастай алганда iuiKi когамдык жэне халыкаралык катынастардынезара тыгыз байланысы мен езара ыкпал ету1 сек1лд1жагдай калыптасуы кажет.Халыкаралык катынастар халыктардын, мемлекеттер менмемлекеттер жуйесшщ арасындагы байланыстар мен езара байланыстардынжиынтыгы аркылы сипатталады. Халыкаралыккатынастар — бул саяси, экономикалык, дипломатиялык,кукыктык, эскери жэне гуманитарлык байланыстардын жиынтыгымен элемдш кауымдастыктын непзп субъект!лер1 арасындагыкарым-катынастары.Халыкаралык саяси катынастар — бул мемлекетаралык,ултаралык катынастардын epici.Халыкаралык катынастарга: элемд1к экономикалык жагдай;эскери-стратегиялык жагдай, жекелеген мемлекеттердщэсерлер! мен табиги ортанын жэне шиюзат пен табиги ресурстараынжай-куй! ыкпал етед1.Элемд1к саясат деreHiMi3 бул халыкаралык катынастаржуйесшщ 6ip белт, халыкаралык катынастар жуйеанде пайдаболатын проблемаларды шешу кезшде мемлекеттердщ езмудделерш бшнк жолымен камтамасыз ету жешндеп кызметК187

Элемдж саясаттын мазмуны улттык, муддеге — жалпыкаушазджке, коршаган ортаны коргауга, артта калушылык пенкайыршылыкты жоюга, согыс пен бейбншшк мэселелершеталдау жасау аркылы ашылады.Халыкаралык катынастар езшщ турлер1 бойынша саяси,элеуметпк-экономикалык, идеологиялык, медени, гылымитехникалык,корганыстык-курылыстык болып бвлшед1. K,a3ipriтанда халыкаралык катынастардын шшде эскери одактаргакосылмау жэне мемлекеттер арасындагы бейбн достастыкулкен роль аткарады.Халыкаралык жанжалдар мен дау-дамайларды бейб!т жолменшешу, халыктардын тек кукыктылыгы мен езш 63i билеу!,мемлекеттердщ егемендж тендш, мемлекеттердщ эр турл1когамдык курылыстарга бейбн кезкарастары халыкаралыккатынастардын непзп кагидатгары болып табылады.Мемлекеттер, халыкаралык жэне мемлекетаралык б1рлес-TiKTep, когамдык-саяси козгалыстар халыкаралык катынастардынсубъектитер! болып табылады.^Халыкаралык катынастардын непзп epi негурлым букаралыксубъектга — мемлекет. Мемлекет — аса куатты субъект,ейткет халыкаралык ахуалга ыкпал етудщ непзп куралдарысолардын колында шогырланган. Халыктар мен улттар элемджаренадагы ездершщ мудделерш мемлекет аркылы б1лд1ре алады.K,a3ipri танда элемде 230-дан астам мемлекет бар. Солардынишнде экономикасы дамыган жэне куатты эскери элеует1бар ipi елдер баскаларга ез ыкпалын журпзе алады. Олардынкатарына: АКШ-ты, Peceftai, К,ытайды, Индияны, Бразилияны,Жапонияны жаткызуга болады. Элемдеп жагдай, елемджпроблемаларды шешу, ынтымактастык пен достастыкты уйымдастырумен дамыту жолындагы аса зор жауапкершшк осыларгажуктеледгХалыкаралык катынастын будан кейшп аса ipi субъекпаболып аймактык жэне элемдж денгейдеп мемлекетаралыкб1рлестжтер саналады.Оларды курудын H eri3iH e соган катысушы-мемлекеттердщмудделершщсэйкес келу!, осы мудделерд! камтамасыз ету ушшб1рлесудщ жинакталган кушш пайдалануга умтылу сиякты талаптаралынады. Солтустж-Атлантика одагы (НАТО), Арабмемлекеттершщ лигасы (AM J1), Онтустж-Ш ыгыс Азиямeмлeкeттepiнiн ассоциациясы (ОШ АМ А), Америка мемлекеттершщуйымы (A M Y), Африка Б1рлестшнщ уйымы болыпсаналады.188

Европалык экономикалык кауымдастык (ЕЭК,), 1990 жылгадейшг1 Экономикалык 0зара Кемек кенеа (Э 0 К К ), Мунайдысырт ка шыгарушы елдер ¥йымы (М СЩЕУ) жэне баскдпарда елеул1 турде ыкпал етедьХалыкаралык саяси уйымдар элемд1К саясаттын ipiсубъект1лер1 болып табылады. Олардын умметтж, уюметтжемес, буюл элемдж болуы мумкш. Олардын арасында Б¥¥,Европадагы каушизшк пен ынтымакгастык женшдеп кенес(ЕК Ы К ), Тэуелаз мемлекеттер достастыгы (ТМД), Дуниежузшк денсаулык сактау уйымы (ДД¥), Халыкаралык Енбек¥йымы (ХЕ¥), Халыкаралык валюта коры (Х В К) бар. K,a3ipriтанда халыкаралык катынастарга катысушылар санынын ecyiсиякты объективп урдгстер K epiH ic бере бастады. Тек мемлекеткана емес, сонымен 6ipre жеке адам да халыкаралык катынастардынic-эрекет уепндеп тулгасы бола алады.Элемдж проблемаларды шешуде Б1ржкен улттар уйымы асазор роль аткарады. Бул мемлекеттер арасындагы бейбтишкпколдау мен ныгайту, ынтымактастыкты дамыту максатындакурылган мемлекеттердщ халыкаралык уйымы. Б¥¥-нын 1945жылгы 24 сэу1рде кабылданган Жаргысында бейбпчшлжт! сактаужежндеп механизмшн калай жумыс icrefrriHi карастырылган.Бас Ассамблея, КаушЫздж Keneci, камкорлыкка алужежндеп кенес, халыкаралык сот пен Секретариат Б¥¥-нынбасты органдары болып табылады.Бас Ассамблея — Б¥¥-нын кенесчн органы. Бас Ассамблеядабар болганы карарлар, ягни кукыктык тургыдан алгандаМ1ндетт1 емес карарлар гана кабылданады.Каушаздж Keneci — бул Б¥¥-нын бейбпгшшкн камтамасызету женшдеп катысушы-мемлекеттерге арналган мшдетпшеилмдер кабылдай алатын б1рден-б1р органы.Б¥У-нын жуйесше кукыктык, уйымдастыру жэне каржысаласындагы тэуелаз, мамандандырылган уюметаралык 16мекеме KipeAi. Булар Б¥¥-нын 6LniM беру, гылым мен мэдениетмэселелер1 женiHдеп уйымы (ЮНЕСКО), Дуниежузшк денсаулыксактау уйымы (ДД¥), Халыкаралык валюта коры(ХВК), BipiKKeH ултгардын азык-тулж жэне ауылшаруашылыгыуйымы (Б¥АА¥), Коршаган ортаны коргау (Ю НЕП),Атом энергиясын пайдалануга бакылау жасау (МАГАТЭ).Б¥¥-нын Жаргысы мен баска да кептеген кужаттарындабаска мемлекетгердш iiuKi iciepiHe араласпау непзшде даужанжалдардыболдырмауды жэне эр турл! ынтымактастыктар-189

ды орныктыруды карастыратын халыкаралык катынастардынпринциптерк халыктардын тек кукыктыльны мен езш-ез1билеу1; мемлекеттердщ егеменд1к тендт мен аумактык тутастыгы;куш керсетпеу мен куш жумсау аркылы кауш-катертенд1рмеу керсет1лген.Осылардын нег!зшде келюсездер журпзшедь эр турл1 байланыстаржузеге асырылады, кел1С1мдер мен шарттар жасалынады.Курамында 30 ОООкызметкер1 бар B Y Y -нын Секретариатыбаска органдар кабылдаган багдарламаларды кызмет керсетугеэз1рлеумен жэне оларды жузеге асыру iciMeH айналысады.1996 жылдан бастап оны Кофи Аннан баскарады.Бейбп-катар eMip суру непзшде мемлекеттер арасындагыкен турдеп ынтымактастык кеп жагдайда элемд1к революциялыкурщспнтуракты болуына ыкпал erri. Атап айтканда «кыргикабак» согыстын, токталуына алып келд1, ядролык согыс пенжалпы согыстын. алдын алуда.B Y Y Бас Ассамблеясынын 1992 жылгы 2 наурыздагы 46-сессиясында Казакстан Республикасы б1рауыздан B Y Y -намушелкке кабылданды. Осынын 03i халыкаралык кауымдастыктыцКазакстанды тэуелс1з мемлекет (булардыц саны 189)ретшде таныганын б1лд1ред1.B Y Y -нын курамында жумыс 1стей отырып, Казакстан езшщегемендт мен халыкаралык беделш ныгайту жолында эрекететуде. Сонау 1992 жылдын озшде ел1м1зд1н Президент! Н.Э.НазарбаевB Y Y мшбесшен сейлеген сезшде B Y Y -нын рухына,аймактык, Kayinci3fliKTi ныгайтуга багытталган накты ic-кимылболып табылатын Азиядагы езара кимыл мен сешм шараларыженшдеп кенест1 (А 0 С Ш К ) шакыру туралы бастама кетергенедь Казакстан B Y Y -нын даму багдарламасыньщ, Халыкаралыкенбек уйымынын, ЮНЕСКО-нын, Дуние жузшк денсаулыксактаууйымынын, BY Y -нын Балалар корынын, B Y Y -нын Коршаган орта женшдеп багдарламасыньщ эртурл1 жобаларынжузеге асыруга ерекше мэн бередкКазакстан Дуниеж узш к сауда уйымымен, Дуние ж узш к интеллектуалдыкменгшк уйымымен белсенд1 турде ынтымацтасады. КазакстаннынB Y Y -нын шенбершдеп аса манызды жумыстарынын багыттарымыналар: Казакстан аумагындагы экологиялык апаттаргабайланысты проблемаларды, ен алдымен бурынгы Семейполигонындагы ядролык сынак зардаптарын жоюга элемкауымдастыгы тарапынан бершетш кемекл тарту болып табылады.190

1997, 1998 жэне 2000 жылдардагы Казахстан делегациясынынбастамасы бойынша B Y Y -нын Бас Ассамблеясы «КазакстаннынСемей полигонындагы халыкты жэне экологияны сауыктыружэне экономикалык дамыту максатындагы халыкаралыкынтымактастык пен ic-кимылды уйлеспру» женшдекарар кабылдаган болатын. Онын непзшде денсаулык сактау,экология, экономика, гуманитарлык кемек пен акпараттарменкамтамасыз ету салаларында кептеген жуйеш жобалардан туратынic-кимыл багдарламасы жасалынды. Аймакты сауыктыруга2002 жылга арналган кдржынын жалпы сомасы 26 млн долларболды.Америкадагы кайгы-каарет (2001 жылгы 11 кыркуйек)K a 3 ip ri замангы элемдж тэртттщ 1цш кайшылыктарын елеул1турде Щ « е л е н 1с т щ е туст1, халыкаралык терроризмнщ асаK a y im in ir iH ашып 6 e p a i, B Y Y -нын куш-жНерщ мейлшше толыкпайдалану кажетттн K e p c e r r i. Казакстан АК,Ш-пен жэнехалыкаралык терроризмге карсы коалицияга катысушыларменынтымактасуга муддел1, ол осы акпЛерш уйымдастырушылардытабу ж е н Ш д е п B Y Y K a y i n c i 3 f l i K кенеЫ кабылдаганшеипмдерд! кодцайды. Казакстан K a 3 ip ri танда B Y Y -да езшщлайыкты орнына ие болды. Буган ел!м1здщ геосаяси артыкшылыктарындурыс пайдалану, барлык муддел! мемлекеттерменынтымактастыкты дамытуга багыт устау нэтижесшде кол жетп.2001 жылгы 21 желтоксанда Вашингтонда Казакстан РеспубликасынынПрезидент! Н.Э.Назарбаев пен А КШ Президент!Джордж Буштын арасында ею жакты ынтымактастыктыннепзп багыттары аныкталган «Жана езара туаж стж»б1рлескен мел1мдемес1 кабылданды. Кужатта eKi елдщ узакмерШШи жэне стратегиялык cepiKTecTiKTi ныгайтуга денкоюшылыгы атап керсенлген болатын. Демократиялык, саяси,нарыктык катынастар да, сондай-ак терроризммен куресженждеп езара кимылды кушейтуге келкмм жасалды. Сонымен6ipre тагы да 6ip жана багытка — энергетикалык ресурстардыб1рлесе отырып дамытуга кол жетк1з1лд1. Жасалганкел!С1м-шарттарга сэйкес, А КШ компаниялары таяудагы 10жылда Казакстан экономикасына 200 млрд долларга дейш салады.Соган карамастан буган дейшп 10 жылдагы инвестиция14,5 млрд доллар болган ед1. Ka3ip А КШ пен Казакстаннынтауар айналымы 0,5 млрд доллардан асып Tycri. Мэл1мдемедемынандай аса манызды жолдар бар: Казакстан мен А КШ ОрталыкАзияда каушаздш пен турактылыкты камтамасыз ету191

жешнде эрттеспк рухында б1рлесе жумыс icTeyAi кушейтуд1кездейдк1992 жылгы 19 кантарда Казакстан мен Улыбритания арасындадипломатиялык катынас орнатылган болатын. Британиялыккомпаниялар 61зд1н ел1м1здщ экономикасына 1.5 миллиардтанастам фунт стерлинг салган едк «Бритиш газ», «БритишПетролеум», «Би-эй-п Системе», «Шелл» сеюдщ компанияларнепзшде каз1р Казакстанда 90-нан астам казакстан-британб1рлескен кэсторындары жумыс 1стейд1. Европалык одакмушелер! арасында Улыбритания Казакстаннын жетекип саудаэрштестершщ 6ipi болып отыр. Мунай мен газ еншру, энергетика,тау-кен енд1ру енеркэс1б1, кел1к жэне коммуникация,денсаулык сактау салаларында ынтымактастык орныкты.Казакстан мен Кытай арасында дипломатиялык байланысорнаган сэттен бастап eKi елдщ карым-катынасы жедел дамибастады. Егер 1992 жылы ек1 елдш арасындагы тауар айналымынебары 370 млн долларды кураса, 2000 жылы ол 1,550 млндолларга ecTi. Мунай еншру инвестициялык ынтымактастыктыцаса еркецщ жуйес1 болып саналады. 2000 жылы «Актебемунайгаз»акционерлк когамында мунай ецщру 2 млн 590 мынтоннага жеткен едь 2001 жылгы 15 маусымда «Шанхай6 e cT iriH in » непзшде «Шанхай ынтымактастык уйымы» (Казакстан,Кыргызстан, Тэж1кстан, Ресей мен Кытай) курылды.БУ У шецбершде эскери саладагы сешм мен езара ic-кимылшаралары талданып жасалды. Сауда-экономикалык салада,гуманитарлык жуйеде, терроризм мен экстремизм кате pi не карсыэрекет ету женшдеп ынтымактастыкты дамыту белплендьКытайдыц каз1р жедел дамып келе жаткан ел екендгп де белг1л i.Казакстанды Ресеймен Евроазиялык экономикалык кауымдастык,Ужымдык каушшзд1к туралы Келимм, Шанхай ынтымактастыкуйымы жэне ен алдымен мэнгшк достык пен одактастыктуралы Кел1ам байланыстыра туседк Тутастай алгандаКазакстаннын ТМД елдер1мен журпзетш саясаты — бул еналдымен езара пайдалы, тшмд1 жэне жан-жакты карым-катынасорнату, бул аймактагы саяси турактылык пен тату кершшкахуалды, б1ртутас экономикалык жэне эскери-стратегиялыккен1ст1кт1 орныктыруды колдау. Ал будан былайгы уакыттаелемнщ барлык дамушы елдер1мен езара тшмд1 катынастардыдамытуга да кен.ш белшетш болады. Президенттер Ж.Желевпен Н.Назарбаев Казакстаннын Болгариямен достык жэне192

ынтымактастык туралы кетйшнё 1993 жылгы 30 иилдеде колкойган едк 2001 жылы Болгария-Казакстан арасындагы тауарайналымы 8 миллионнан астам АК,Ш долларын курады. Ею еларасындагы сауданы 18 фирма жузеге асыруда. 2002 жылгы 28акпанда Алматыда орталыказиялык торт республиканын —Казакстаннын, Кыргызстаннын, Тэжкстан мен взбекстаннынПрезиденттер1 «Орталык-Азиялык ынтымактастык» уйымынКУРУ жешндеп кел1с1мге кол койды^Оны курудын езтндлс ce6e6i де бар еда. Терроризмге карсы(2001 жылгы II кыркуйектеп окигага орай) коалиция куру,экстремизммен куресу кисындарынын взгеру! аймакта турактылыкпен тыныштыкты сактауды талап етп. Байланыс аукымынегурлым кенейген сайын ерюн сауда, жумыс куш1н1н еркшкозгалуы жэне отандык eHaipicri дамытуга арналган щрдел!каржы да калыптасуга тиш.Жана кауымдастык экономика, саясат, гуманитарлык кемекжэне баска да жуйелерде ынтымактастык уш'н зор муммнд1ктерашады.К,аз1р элемдЬс кауымдастык елеул1 езгерютерге ушырауда.Халыкаралык саясатта, мемлекетаралык карым-кдтынастардынкурылымдары мен мазмунында ipi езгерютер болып жатыр.Элемд1к KeHicTiKTeri эр турл! аймактардагы мемлекеттердщб1ркелм дамымай келе жаткандыгы жасырын емес. Олардагыинтеграциялык урдютердщ бузылуы анык байкала бастады.Ягни бул жагдай б1ркатар елдердщ демократиялык денгейшеде эсер етуде.Демократияландыру жолын устануга бет бурган халыктармен мемлекеттердщ козгалыстары одан epi белсенденш piлдйжэне ол жана сатыга кэтервдь Кептеген халыктар осы замангалайык дамыган азаматтык котам мен кукыктык мемлекеткуруга кол жетмздк Бул накты саяси плюрализмдй, бшпкт1бвлуда, халыктын эл-аукатын жогары децгейде жаксартуды,экономиканы, элеуметпк жэне жеке бостандыкты камтамасызетед1.Казакстаннын Ka3ipri элемдеп жагдайын ойдагыдай деугеэбден болады. Ол улттык мудделерд1 камтамасыз етуге багыттапган.Улттык MYJU^ep —бул ен алдымен саяси турактылыккакол жетк|зу (бул бйзде бар), елдщ б1рл(п мен тутастыгын сактау,туракты экономикалык врлеу, куатты элеуметпккукыктыкмемлекет куру.193

Осы аталган мшдеттерд1 шешу сезаз iuiici саясатты дамытугажэне баска да ЕНркатар факторларга сонын ш ш десубъективт1 факторларга да байланысты болады.Сырткы саясат пен халыкаралык катынастар —бул мудцелержолындагы курес. Казакстаннын да алые жэне жакыншетелдерде осы багыттагы езшщ белгш 6ip мудделер1 бар.Ел1м1здщ Президент! Н.Э.Назарбаевтын акылман саясаты аркасындаб1здщ буган кол жетюзе алатындыгымызга eiu6ipкумэн жок.2002 жылгы 8-9 сэу1рде Алматыда «Тураксыздык кезещндетурактылыктын артуын камтамасыз ету» деген такырыпта Евразиялыкэкономикалык 2002 — саммит! етшзицо. Саммиткеорталыказиялык мемлекеттердщ, Закавказьенщ, Ресейдщ мемлекетжэне уюмет басшылары, халыкаралык каржы институтыньщ,сонын iuiiHfle Дуние ж узш к банктщ, Европалык жэнеИслам даму банктершщ басшылары, Батые Европа мен АКДИтынаса ipi халыкаралык компанияларыньщ ек!лдер1 катысты.2001 жылгы II кыркуйекте АКД1-та болган окигадан сонелем орталыказиялык аймакка баскаша карайтын болды жэнеде тек Ауганстанга гана кен>л аударып коймаудын кажет екеншбшц. Бул аймак ресурстарга бай, 6ipaKинфракурылымдары нашардамыган, демек ол кедейшшкпен куресте де, улттык экономичныныгайтуда да кептеген жетютжтерге жетуге тию.Казакстан Республикасынын Президент! Н.Э.НазарбаевЕвразиялык экономикалык саммита ашкан кезде сейлегенсезшде:«Америка курама Штаттары бастаган халыкаралык антитеррорлыккоалициянын барлык катысушыларына Ауганстандабейбгг eMipfli калпына келлрт, Орталык Азиядагы ахуалдысауыктырган операцияларды cerri жузеге асырганы ушш ризалыкб1лд!руге тш етз. Мунын e3i нагыз манызды кадам болыпшыкты. BipaK бул алгашкы кадам едШлай болатыны эскериакциялардын артынша осынау соры арылмаган елдщ экономикалыкжагдайын дурыстауга багытталган накты ic-эрекеттерколга алынуга ic. Азиянын K iim iri мудцелер кактыгысынынмайданына айналып кетпеу! ушш, fiiздi11 слдс|йм1здщ халыктарыгеосаяси ойындардын кешлге алынган адамдар кейпшеTycin калмауы уийн б!зге айрыкша жауапкершшк жуктслсдк«... Орталык Азияда, тутастай Азия курлы гында Kayinс1зд!КТЩтжмдн жуйесш ж асау ж енш де куш-Ж1гер жумсаудыжалгастыра беру керек...194

... Шетелд1к эрштестер1м1збен карым-катынастарымыздаустанар кагидамыз булжымайды: кол койылган шарттардынезгермейтшдш api турактылыгы, эр жактык экономикалыкмудделершщ 6epiK тепе-тендт.... Саяси лидерлердщ алдында турган аса манызды мшдетжаЬандык жэне аймактык ядролык Kayinci3AiKTi ныгайтумэселелер!мен байланысты.... Тек кауымдаса, куш 6ipiKtipe отырып, ощ езара пайдалыэрттеспктщ тшмд! тепктерш жасап, барлык тап болатынкедерплерд1 енсере аламыз» 1деген efli.1Егемен Казакстан. 2002ж., 9 cayip.

С А ЯС А ТТА Н УД ЬЩ ВДЫСКАША С03Д1ПАбсентеизм —халыктын саяси ©Mipre немкурайды, сел кос карауы,азаматтык мждеттерд1 орындаудан бас тартуы. Ол ecipece сайлаушылардынеюметтщ ек1лд1к бел1мдерж сайлауга катыскысыкелмеушен байкалады. Оны эрюм эркалай багалайды. Б1реулер адамне icTece де: сайлауга катысып дауыс берсе де, бермесе де ез epKi депсанайды. Кейб1реулер оны сайлаушылардын саяси шеиимдерш немесесайланушы умтсерд1 кабы лдамаган д ыктан деп тусжедь Алжалпы кепшшк журт саяси eMipre осылайша селкостык танытса,бшик саласынын зандылыгына кумэн туады.Абсолютизм — шекЫз монархия, мемлекетпк баскару нысанымунда саяси бшик тутастай 6ip адамнык — монархтын колына шогырланады.Мемлекеттщ тым орталыктануымен ерекшеленедьАвтаркия — елдщ экономикасын баска елдщ экономикасынанокшаулауга багытталган улттык максат. Бул шет елдщ тауарларын,капиталын жэне т.б. ез елшщ enaipiciH FaHa дамытуга немесе баскасаяси максатка да пайдалану ушж жасалады.Автократия —6ip адамга жогары ек1мет билiпн шексгз беру аркылыбаскаруды немесе осындай баскару жуйеа орнаган мемлекегпайтады.Автономия — 6ip мемлекеттщ шенбержде езш-ез! баскаругакукык берьпген саяси-улттык курылым.Авторитаризм —жеке адамнын бил i пне непзделген, баскарудакушке суйенетш мемлекетпк-саяси тэрт1п. Мунда аткарушы бшпкустемд1к етед1. Парламент болганымен ол кецесип орынга айналады.Тоталитарлык тэртшпен салыстырганда мунда кепшшк партия,б1рынгай идеология болмайды жэне экономика бакылауга алынбайды.Тоталитарлык тертштщ баска белплер! непзшен сакталады. Олкеб1несе саяси жагдайга белсене араласатын эскери кушке суйенедьМемлекетпк сайлау жуйеЫ шектеледкАдам кукыгы —жеке адамнын азаматтык бостандыгынын экономикалык,элеуметпк, саяси кукыгын камтамасыз ету.196

Альтернатив басылым — езгеше пшрдеп когамдык басылым,булардын козкарастары саяси квзкараспен сэйкес келмейд!.Альтернативен сайлаулар — 6ip адамды кайсыбйр орган га 6ip-6ipiMCH бэсекелес eKi немесе одан кеп ум*ткерлер йшнен сайлау.Альтернативтш козгалыстар —дестурл1 емес когамдык-саяси козгалыстардыктур!, ол ерекеттершщ eflicTepi бойынша ем!р cypinотырган уйымдардан айырмашылыгы болады жене олар жат идеяларгаупттейд».Анархизм - жеке адамды кез келген мемлекетпк бшиктен —экономикалык,саяси,идеологиялык — куткаруга багытталган елеу-MeTTiк-саяси ш м мурат. Оны жактаушылар куштеу аркылы epiKci3кендгретш органдарды азаматтардын 03iH-e3i баскару кауымдарыменалмастыруды кездейдк Онын алгашкы идеялары Платонныненбектершде кездеседкАнархия — 1) мемлекеттш билжаз эр турл! кауымдастыктар, 6ipлеспктер,одактар аркылы езш-взд баскаратын когам куруга тырысушылык;2) уйренилкп ем!рде тэрттсяздисп, женс1зд1кт1, заксыздыкты,басшылыктын жок екенш бищредьАнархо-синдикализм — жумысшы козгалыстарынын саяси агымы.Бул енбекиплерд! кэсгби б1р1кт1,руд1 (синдикаттар) мойындайдыенбекш1яерд1 уйымдастырудын 6ipAeH-6ip Typi, когамнын ен алгашкыуясы.Аномия — козгалыстын немесе онын б е л тн щ калыпты куй!,Viунда кабылданган когамдык жене адамгершшк устанымдары орындалмайды.Аристократия — 1) пурсатты, бай, ерекше кукыктар мен жешл-Д1ктерге ие аксуйектер тобы; 2) аксуйектер еулеп, бшйк журпзетшмемлекетпк баскарудын Typi. Мысалы, мундай мемлекетпк билжЕжелп Гректерде болган.Азамат — жеке адам, онын мемлекетке тш стш п занмен 6 e K i-тшген. Ол оны ездеп шет ел азаматтарынан айырмашылыгы болатынкукыктармен, ёркшдкктермен камтамасыз етед1 жене мждеттержуктейд!.Элеуметпк саясат — когамнын ен жаксы дамуын камтамасызетуге, елеуметпк мудделер мен кажетпл!ктерд! канагаттандыруга,лайыкты ©wip салтын орнатуга багытталган саяси шеилмдер мен icерекетгержиынтыгы. Оган ен алдымен халыктын турмыс жагдайынжаксарту, жалакыны квтеру, денсаулык сактау, бш м ш кетеру,тургын уймен камтамасыз ету жене т.б. жатады.Билж — I) адамдардын ic-арекетше, кызметгне, тагдырына белгий6ip адамдардын (бедел, ж1гер, кукык, зорлыктын) квмепмен есер етумумкшшийп; 2) адамдарга саяси бшйк журпзу; 3) мемлекетпк органдардынжуйеа; 4) мемлекетпк жене ешмшмпк ©кшеттшп бар кызметадамдары.197

Билж тармактары —демократиялык, саяси жуйе ойдагыдай кызметаткару ушш жене билж, субъектшерше карай мемлекетпк билжзан шыгарушы, аткарушы жэне сот б и л т болып уш тармаккаболшедг.Биосаясат —кезкарас, бул саясаттануда биология угымдары менэдютерш пайдалану мумкшдтне жол бередьБихевиоризм — жеке адамдар мен топтардын ic-эрекеттерш талдауганепзделген X X гасырдын 20—30 жылдарында пайда болтантеориялык эдютемелж багыт. Бул эд|гст1 жактаушылар саясикызметпн барлык турлерш адамдардын ic-эрекеттерш талдау аркылыT y c iH in бшуге болады дейд1.Блок партиялар — 6ipirin эрекеттер icTey ушш жэне ортак максаткажету ymiH саяси партиялардын 6ipiryi.Бойкот —1) ©3iHiH экономикалык немесе саяси талаптарын орындатумаксатында жеке адаммен, уйыммен, мемлекетпен толык немесеimiHapa катынастарды токтату; 2) сол максатпен мшдеттершорындаудан бас тарту; 3) вюлетп орындарды сайлаудан бас тарту;4) наразылык ретшде б!реумен карым-катынасты узу. Бул сездщшыгуы Ч.Б.Бойкот деген агылшын атына байланысты. 1880 жылыол баскарган имениеш жалга алган ирландыктар курестщ бул туршб!рнеше рет соган карсы пайдаланган болатын.Бонапартизм — 1) эскер мен бюрократиялык курылыска суйенгендиктаторлык тэр тттщ Typi; 2) бил1к ушгн талас кезшдеэлеуметпк топтар арасында солкылдак саясат журпзу. Бул термин1799 жылы Францияда эскери диктатура орнаткан Наполеон БонапарттынeciMiMeH байланысты пайда болды.Бюрократия — 1) элеуметпк уйымдардын озшдж нысаны, онышенеунжтердщ жешлджтерге ие белш icKe асырады, олар ортаккооперативт1к мудде бойынша б1ржкен; 2) накты баскару иерархиясынатэн уйымдастыру Typi, мунда ю-эрекеттердщ катан ережелер1мен стандарттары белпленед1, озшдж енбек белшЮ1 болады.Верификация —тексеру, бакылау, дэлелдеу.Волюнтаризм — саяси лидерлердщ когамдык OMip жагдайларыменсанаспай, оз беттер1мен куштеу эдютерше суйенш журпзгенсаясаты.Геосаясат — географиялык факторларга (аумагына, ауа-райына,казба байлыктарына т.б.) байланысты журпзшетГн сырткы саясат.Бул теориянын непзш калаушылар Ф.Ратцель, Х.Маккиндер т.б.когамнын экономикалык, саяси, элеуметпк жагдайы мен даму барысыгеографиялык ортага байланысты дейдьГеноцид —адамдарды шыгу тепне, 6ip улттын, дшнщ екш болуынабайланысты эдеж кыру немесе кудалау. Мысалы, eKiHmi дуниежузш к согысы кезшде фашист1к Германия еврейлер мен цыгандаргакарсы осындай саясат журпзген.198

Геронтократия — аксакалдардын бшпк журпзу принцип!. Баскарудынбул тур! алгашкы кауымдык курылыска тан. Мунда билжаксакалдардын колында болады.Дендеология — идеологиянын e c e p iH c i3 , таза гылымды жасауга,когамдык n p o u e c T i идеологиядан аластатушылыкка тырысушылык.Онын Heri3iH бгздщ гасырымыздын 50—60-жылдарында Р.Арон,Д.Белл, Т.Парсонс сиякты Батыстын ip i елеуметтанушылары салды.Демографиялык саясат — мемлекеттж немесе жерплжт1 саясат,бул халык санынын ecyiH немесе тежелуш реттейдиДемократия —халыктын билтн, зандылыкты мойындап, азаматтардынте-ндтн, кукыктары мен бостандыктарын курметтеугенепзделген, мемлекеттж органдардын сайланып койылуын жэнеолардын жумысы халык бакылауында болуын, сайлау кукыгы бершетек болуын, адамдардын экономикалык жэне саяси коргалуын,шешгм кабылдаганда азшылыктын кепшшжке багынуын, соныменкатар азшылыктын да niKipi ескерЬяуш жэне т.б. кездейтш когамнынсаяси жэне экономикалык курылыс Typi. Бул тарихи угым. Адамзаттарихынын даму кезендерше сай онын принциптер! езгерт, байыпотырады.Деспотизм — 1) билжтщ толык жугенс1зд1пне, кол астындагыазаматтардын кукыксыздыгына непзделген мемлекетпк курылыстын.жуйесЦ 2) жеке адамнын бостандыгын Me#ipiMci3, катал басыпжаншут е с т .Диверсификация — меселенщ эр турл1, жан-жакты каралуы, дамуы,саяси кызметтщ кеп турлшп.Диктатор — шексЬ билжке ие, мемлекетп куш колдану жолымендара баскаратын билеуыи.Диктатура —карулы кушке суйенетш, занмен шектелмеген шекЫзмемлекеттж билж. Ол кебшесе елеуметтж-экономикалык дагдарыс,саяси KypecTin шилешскен шагында, етпел1 кезендерде, ею мет басынакушпен келгенде жене т.с.с. пайда болады.Дискриминация — несшие, ултына*, д1шне немесе саяси кезкарасынажене т.т. байланысты адамдарды кукыгынан айыру немесешектеу. Мысалы, сайлау кукыгынан айыру, азаматтык бермеу, жумыскакабылдамау не шыгару т.т. «Егемевдж — мемлекеттщ, халыктын, улттын, адамнын саяситеуелЫздт. Мемлекеттж егемендж деп шет елдщ араласуына жолбермейтш мемлекеттщ iund жене сырткы icTepi мен катынастарындагысаяси теуелсхздшн жене елд! баскарудагы, шеиим кабылдаудагы,жогары билж журпзудеп еркшдтн айтады. Егеменджтщ саяси,экономикалык, кукыктык жактары болады.Идеялык — саяси, гылыми, керкем шыгармалардыц, кепш ш калдында сейлеген сездод жене т.б. мазмундвк ерекшешг!199

Идеология —белгш! 6ip элеуметпк топтардын, таптар мен партиялардынжэне т.б. максаттары мен мудделерш бициретш, устемдгкeTin отырган когамдык катынастарды орныктыруга немесе олардыезгертуге кызмет ететш тужырымдамалардын, пшрлердщ, идеялардынжуйеЫ. Жуйеленген турде ол партия багдарламасында, декларация,манифест, жаргыларында, сондай-ак эртурл1 насихаттыккужаттарда калыптасады. Ол кепшшктщ саяси санасын калыптастыруга,саяси ем1рде багыт-багдар, рухани байлыктар жуйесш аныктауга,саяси ic-эрекеттер жолдарын белллеу жэне т.с.с. кызметтерд1аткарады, когам дамуында зор роль аткарады.Иерархиялык жуйе —теменп кызметтеп шенеужктердщ жогаргыорындарга багыну TepTi6iH in жуйескИнновация — жаналык енлзу, жанарту.Институализациялау — саяси козгалыс немесе кубылыстынтерттке келт1рген, уйымдаскан мекемеге айналуы.Интернационализм — 1) улттан жогары мудделердщ кауымдасуконцепциясы; 2) мемлекеттердщ, улттардын, халыктар мен таптардын,елеуметпк ж1ктер мен топтардын 6 ip iryiH e суйенетш саясат.Коалиция —б1рлестж, одак, ортак саяси, экономикалык, эскеримаксаттарга жету ушш мемлекеттердщ, партиялардын, кесшодактардынжэне баска да уйымдардын кел^мьКоммунизм —доктрина, бул тапсыз жэне мемлекетЫз когам курудыжариялайды, ол enaipic куралдарына ортак менилкке, элеуметпк-экономикалыктеншк пен жеке адамдардын еркш дамуынасуйенед1.Компромисс — 1) бiр-бiрiне жол беру аркылы шк'флердщэртурлшгш ретгеу; 2) карсы жактардын кел1с1мге келу жолыменсаяси жанжалдарды шешу eflici; даудын ce6e6iH накты аныктап алу,ымырага келу шелн сезшу, кол жеткен компромисс нэтижелершрэамдеу аркылы юке асырылады.Конвергенция —гылыми-техникалык революциянын шарыктапдаму нэтижес1нде капиталиста жэне социалиста жуйелер тубшдекосылады деп непздеуцй тужырымдама. Онын Heri3iH осы гасырдын50—60-жылдарында Батыстын Р. Арон, Дж. Гелбрейт, У. Ролтоусиякты белгш элеуметтанушылары салды.Консенсус (пэтуаластык) — epiKTi кел5амге келу, езара тещйкнелзшде тараптардын niKipiH кабылдау аркылы шецпм шыгару; багыттардынортактыгы мен эрекеттердщ б1рлтнен, кезкарастарб!рлшнен кершедь Дауды меселелер бойынша ортак кел1с1мге келу.Консерватизм — 1) тарихи калыптаскан саяси жене когамдык0м1рд1 e3 rep icci3 сактауга тырыскан элеуметпк-саяси кезкарастар,теориялар жуйеЫ; 2) консервативт1к партиялардын устаган багдарламапыкбагыты.200

Конфедерация — ездергнщ кейбгр амал ерекеттерш уйлеспрт,белгш 6ip максатгарды (ескери, сырткы саясаттагы т.с.с.) жузегеасыру ушш б1рлескен егемещи елдер одагы. Онда жалпы одактыказаматтык немесе ол одакха KipreH мушелердш баргне мшдегп закшыгарушы бил!к болмайды. Онын алган шепимдер] оган енгенелдердщ беютушен ету] керек. Ол ем!рде сирек кездеседк Мысалы,ол 1848 жылга дейш Швейцарияда, 1778—1787 жылдары солтуст1кАмерика штаттарында болды. Кдзхр соган уксас курылымды Европалык Одак курмак ойы бар.Конформизм —гштей келюпесе де кепшипктщ ой-niKipiHe, кезкарастарынаикемделу, ecipece бшйк басындагы адамдардын ыгынажыгыльш бешмделу.Корпоративизм —партиядан жогары турган жуйе, ол енбекп капиталмен ушметп камтитын жуйе курады.Корпоративтш — цехтык, топтык.Коррупция — I) мемлекетпк жене саяси кайраткерлерд1, министрлерод,парламент мушелерш, шенеушктерд1 жене т. б. парага сатып алу;2) лауазымды адамдардын жеке басын байыту максатында ез кызметшкылмыстык жолмен пайдалануы, паракорлыгы, сатылгыштыгы.Космополитизм — идеология, бул жалпы адамзаттык жене жалпыазаматтык кундылыктарды мойындаумен улттык, саяси, экономикалык,Д1ни, адамгершшк мудделерден жогары турган «дуниежузинк мемлекет* куру мен «дуние ж узш к азаматтык» куруга дейшпмудделер1мен байланыстыратын идеология.Кеппартиялылык — мемлекеттщ бшйк ушж курес барысындабфнеше саяси партиялардын ертурл] мудделер мен niKip алалыгынпайдалана отырып баскару Typi. Онын жагымды жене жагымсызжактары бар. Жагымды жактарында саяси меселелер жан-жактыкаралады, билпсп тишД жумыс icrreyre межбур етед'|, бюрократиянынopideyiHe тежеу салады. Бесекелес партияны жену ушш партиянынiiiiiHae кажет Teprin орнатылады. Саяси куресте кездейсок емесшын межнде талантты адамдар шыгып, баскарушы орындарга усынылады.Жагымсыз жагы — ем1рдеп кеп меселелерге ез партиясынынтургысынан гана карауы.Когамдык nikip — кепшшк санасынын белсенд1 турге айналганкаппы, бул онын айналасындагы шиележскен когамдык-саяси, медени,экономикалык жагдайларынан калыптасады, осы жагдайларгаадамдардын улкен тобынын катынасын бищредь Ол елеуметпк icерекеттердщде, мемлекетпн, партиялардын, кепшшк акпарат куралдарынында нысаналы жумысынын есершен пайда болады.Кепш ш к санасы — адамдардын улкен тобынын санасы, булкунделжт! ем!р жагдайларымен байланысты болады, езше идеялар,рухани, багалаулар, иллюзиялар, стереотиптер елеуметпк сезгмдерд!камтиды. Ол кеншшктщ елеуметпк-саяси терт1бш реттеуш* болыптабылады.14-460 201

1\огамдык-саяси козгалыстар — ез мудцелершщ жакындыгы менортактыгын сезшген адамдардын улкен тобы, олар эр турл1 саясимаксаттарына жету уиин саяси эрекеттер жасайды; ол жалпыкепшшк сипатымен, epiкт! катысушылыкпен, накты мушелжтщ ]болмауымен, жетекцплердщ катан принциптер1мен ерекшеленедкКогамдык-саяси уйым —алдына койган ортак саяси максатка жетууишн езшдж курылымы бар, кызметтер1 айкындалган жэне жуйеленгенадамдардын б1рлестт. Онын ерекшелт —жеке немесе ужымдыкмушелер1 болады. Саяси уйымнын непзп турпатына саяси партияжатады.Кукыктык мемлекет — мемлекеттщ Typi, мунда жеке адамнын,уйымнын, б1рлестжтердщ азаматтык кукыктын барлык субъект1-лершщ мудделер1 мен кукыктары саяси-зандылык непзшде жанжактыкоргалады. Кукыктык мемлекетте кукык жэне оны булжытпайорындау устемдж етедьЛегитимдж —халыктын устемдж eTin отырган саяси билжп мойындауы,онын зандылыгы мен шеиимдерш растауы. Демократиялыкжагдайда мемлекеттж билж легитимд1 болуы y m iH ол халыктынкалауы бойынша калыптасуы жэне кепшшктщ еркше сай орындалуыкерек. Ягни, мемлекеттж билжтщ иесш тура немесе жанаматурде белгш 6ip мерз1мге халык сайлайды жэне онын жумысын бакылапотыруга мумкшдж болуы кажет.Либерализм — 1) жеке адамнын толык еркшдж принципшенепзделетш, мемлекеттщ экономикара араласуын шектеуге тырысатынкезкарас, саяси багыт; 2) 6ipкатар елдерде орта таптьщмуддесш коргайтын либералдык партиялар. Олар нарыктык экономиканы,ерк1н бэсекелестж, халыктын элеуметпк камтамасызет1луш, халыкаралык каушазджт! жэне т.б. жактайды.Лидерлж — жеке адамнын топты, партияны, козгалысты,мемлекетп баскару, жактастарын тшмд1 уйымдастырып, ортак максаткажету жолында ic-эрекет ету каб^еткЛоббизм — жекелеген партиялардын, корпорациялардын, козгалыстардын,уйымдардын, жеке адамдардын муддесш кездейтшбелгш 6ip зан жобаларын, шеиимдерд1 кабылдауга ыкпал ету мак- \сатында эрекет ететш ерекше саяси уйым. Ол кысым керсететш топтын6ip TypiH e жатады. Саясат, когам кайраткерлер1мен жаксы катынастарорнатып, солар аркылы ек1меттщ пайдалы тапсырмаларыналуга зан жобаларына ездерше керект1 езгерютер жасауга жэне т.с.с.куш салады. Бул максатта сан эдю-тэадщ пайдаланады.Мажоритарлык жуйе — сайлау нэтижесжде ум!ткердщ аймакбойынша кепшшк дауыс алуы.Маргиналдар — белгш 6ip себептерге байланысты когамныннепзп элеуметпк тобына мрмей калган арапык жагдайдагы адамдар.202

Мысалы, ауылдан жумыс (здеп кал а га келген жастар. Олар 6ipжагынан ауыл ом1ршен кол узген, eKiHLui жагынан каланын ©Mipсалтын, медениетж игерш, сщбеген. Осылайша еред1к жайга душарболады. Олардын квбшщ туракты орны жок, жумыс орны да аныкталмаган.Сондыктан олар кылмыс, не арандатушылык эрекеттергеонай араласып кетедь Маргиналдарга этносаралык, несьларалыкнекеге тускендер де жатады.Мемлекет — саяси жуйенщ басты институты, бул когамды баскарумен,белгш 6ip аумакта бил1к журлзуд} icKe асыратын мекемелермен институттар жиынтыгы жэне экономикалык, саяси жэнебаска катынастардын экономикалык, зан шыгару мен нормативнепздерш аныктайды.Менталитет — 1) ойдын багыты, жуйеа, ой болмысы, курылымы;2) адамнын, топтын, таптын, халыктын дуниетанымы, QMipre, саясатка,билжке катынасы; рухани ем(рдщ ерекшелт.Меритократия — баскару нысаны, ол билеуил элиталарм ушел epi нщ жеке cinipreH енбепне суйенедкМилитаризм —жаппай карулану, согыска эз1рлену, сырткы женеiuiKi мэселелерд1 карулы кушпен шешуге тырысатын саясат.Модернизация —Ka3ipri, жана жагдайга байланысты жанару, езгеру,икемделу. Саясатта саяси жуйенщ, эдю-тэс1лдердщ, багдарлама,тужырымдамалардын езгеру]. Заман тал абы на сай жанару когамнынжедел дамуына мумкждж 6epin, турактылыгын камтамасызетед1.Монархия — баскару нысаны, мунда жогары мемлекетпк бшйкжеке билеуш1Н1к колында болып, ол екеден балага мура рет1нде кдлады.Оны хан, патша, император, король, султан, шах жене т.б. депатауы мумкш.Мониторинг — 1) жагдайды бакылау, болдырмау жене болжау;2) осындай баскару тур! бар мемлекет.Объективтшк —дуние танымдык козкарас, бул накгы шындыктыбагалауларга байланысты болады.Олигархия — саяси жене экономикалык бил!к азгантай топтынколында болатын баскдру нысаны немесе сол устем топтын 63i. Ондайбил(к каржы саласында да болуы мумкш. Сондыктан каржыолигархиясы деп атайды.Оппозиция — 1) 6ip саясатка, саяси ic-ерекетке, кзйраткерге кдрсылыкету, кедерп жасау; 2) партиянын немесе онын 6ip бел1пн1нбилеуил элитага, устемд1к етуш1 niKipre карсы туруы. Демократиялыкелдерде парламентпк оппозицияны, едеттеп, калыпты жагдайдеп санайды. Олар билеушьперге карсы тежемел1к, тепе-тенд1к кызметаткарады.Охлократия — когамдык OMip жагдайына канагаттанбай мемлекетг1кмекемелерд1 басып алып, ойран салатын, демократияны тер1скешыгаратын тобырлар, демогогтар тобы.203

Паблик Рилейшиз — уйымдар арасындагы достык карым-катынасорнатуды, олардын езара тусшюттн камтамасыз ететш уйымнынкызметк Ол акпараттар усыну, келюсездер журпзу жене баскаекшетп ерекеттер журпзу аркылы icKe асырылады.Парламент —Бшиктщ жогары екшетп жене зан шыгарушы органы.Эр елде еркалай аталады. Мысалы, АКДЛ-та, Латын Америкасынынкептеген елдершде оны Конгресс, Польша мен Финляндияда—Сейм, Иран мен Туркияда —Межшс, Германияда —Федералдыкжиналыс, Израильде — Кнессет, Норвегияда —Сторинг, ¥лыбританияда— Парламент, Швецияда — Рейхстаг, Францияда —Улттык жиналыс дейдьПатернализм — 1) кесш иелершщ жумысшыларга екелж камкорлыгынаншыгатын кезкарас; 2) мемлекетпк басымдыктар жуйес!;3) халыктын белгш6ip тобына, ewijpic саласына, тутынуга т.б. ерекшеколайлы жагдай жасайтын саясат.Пауперизм — 6ipa3 халыктын кайыршылануы, жаппай жарлыжакыбайлык.Пацифизм —согыстын кез келген турше (максатына, сипатынакарамастан) карсы турып, бейб1тшшкп жактайтын агым, козгалыс.Ол X IX гасырдын eKiHiui жартысында пайда болган.Плебисцит —когам немесе мемлекет ушш ерекше манызды меселетуралы барлык халыктын niKipiH сурау, аныктау.Плутократия — 1) мемлекетпк курылыс, мунда бшйк шагын байтоптардын колында болады; 2) байлардын билш, акшанын устемдт.Популизм —саясаткерлердщ немесе когамдык институттардынсаяси кызмет аткару тесш. Олар мынандай ережелермен сипатталады:квпшiлiктiн тап казгр карапайым талаптарын желеу етш,куптау; ез атын шыгару ушш адамдардын улкен тобынын сыншылдыксезгмге берьлген жагдайларын пайдалану; кепшшкке жалпактап,жагымпаздану, тобыр тшндеп сездерд], т1ркеетерд1 колдану,асыра сштеп уеде беру, халыктын сауаты аз белiпне шагыну женет.с.с.Приватизация — мемлекетпк байлыкты жеке меншжке беру.Путч — мемлекетпк TeHKepic жасау ушш уйымдаскан адамдардынкылмысты ерекет1.Реакция — 1) белгш 6ip ic-ерекетке жауап ретшде карсы icкимыл;2) когамдык прогреске карсы багытталган, куш еткен TepTinTiорнаткысы келетш саясат. Ол, едетте жаппай зорлык-зомбылык, кушжумсаудан, экономикалык, саяси езпнщ кушеюшен, еркш ой-niKipaiкудалаудан кершед!.Радикализм —саяси ой мен ic-кимыл Typi, бул непзп саяси институттардыжене саяси жуйеш туб1р1мен езгертуш максат етед1,жене осыган жету ушш максаттарга жетудщ шектен шыккан каталедютер1 мен куралдарын пай дал а налы.204

Революция — когамнын барлык элеуметпк, экономикалык-саясикурылымдагы тубегейл! сапалы т©нкер!с. Онын бХртшдеп, акырындамитын эволюциядан жэне iuiinapa езгерктер жасайтын реформаданайырмасы зор. Ол кепшш к куштерд1 козгалыска келпрш, революциялы к жагдайды тудыратын объективт^к езгерютер нэтижесшдепайда болады. Онын козгаушы кушше устемдж етщ отырганкогамдык курылысты кулатып, одан жогары прогреет! орнаткысыкелген таптар, элеуметпк топтар жатады. Революциялык козгалыстынсубъектю i не жене онын ал га койган максатына байланыстыреволюцияны буржуазиялык, буржуазиялык-демократиялык, азаттыкжене т.с.с. е т т бэледь Революция когам дамуын мейлшшежеделдетедкРейтинг — уйымнын, мекеменщ, жеке адамнын ic-эрекеттерш,кызметш багалаганда онын кандай дэрежеде екендтн бшд1;рет1нсандык керсеткш, Ол сайлау, сурак-жауап жэне т.б. керсетк1штернепзшде жасалады.Республика — мемлекетпк баскару нысаны, мунда мемлекетпкбшиктщ барлык жогары органдары белгш 6ip уакытка сайланадынемесе екшетп мекемелер парламент аркылы калыптасады. Азаматтардынбилж ку рыл ы м дары на катысты эр турл1 болуы мумкш. Билгкоргандары сайланбалы болып, азаматгардын ресми турде болса дабшйк етуге кукыгы болса, ондай мемлекет республикага жатады.Республика президентпк, парламентпк, «аралас» (президентпкжэне парламентпк белплерд! камтитын) немесе теократиялык (Иран)болуы мумкш.Ресми емес уйым — адамдардын кездейсок, калай болса солайуйымдаса салган тобы, булардын максаты ресми институтгардан тысболады.Референдум — манызды зан шыгарушы немесе iiUKi жэне сырткымэселеш жалпы халыктык дауыс беру жолымен шешу. Мысалы,онда конституцияны (немесе оган тузету енпзу), мемлекетпк курылыстынемесе билж тур!н езгерту. EcKi заннын кушш жою немесежанасын кабылдау, елдщ халыкаралык уйымга Kipy, мемлекетаралыккел1с1мге косылу жэне т.с.с. мэселелер каралады. Булмэселелерд! конституция не зан ережелерше сэйкес парламент немесемемлекет басшысы кояды. Мысалы, шздш республикамызда1995 жылгы 29 сэу1рде президент екщетплщн узарту жвншде букшхалыктык референдум болды.Реформа - когамдык курылысты жэне онын институттарынжет!лд1ру уш1н билж жуйесше, саяси кьшметтщ турл1 жактарынаэзгертулер енпзу. Ол когамнын саяси жуйесш тугел немесе онынб1рнеше саласын камтуы Мумкш.Саясат —элеуметпк топтар, саяси партиялар, ултгар мен мемлекеттерарасындагы кдтынас саласындагы, саяси мемлекетпк билмспженгп алуга, сактау мен уйымдастыруга байланысты кызмет.205

Саяси элеуметтещиру — адамдардын саяси кызметке катысуыymiH кажет саяси кундылыктарды, идеяны, нормаларды, дагдылармен бшшдшкт] интериоризациялау npoueci.Саяси багдарлама — кужат, ол партиянын, когамдык-саяси козгалыстардын,халык майдандарынын непзп максаттарын, сонымен6ipre осы максаттарга жету жолдарын сипаттайды.Саяси бостаидык —азаматтардын саяси процеске демократиялыкжолмен, жан-жакты жэне пэрмевди катысуын камтамасыз ететшзанмен бектлген кукыгы.Саяси даму — эр турл1 саяси куштердщ аракатынасы, муныннэтижесжде саяси ic-кимыл, саяси мэдениет жэне саяси ем1рдщ 03iезгередкСаяси жуйе — 1)(мемлекеттеп саяси партиялардын жиынтыгы;2) саяси партиялардын мемлекет баскаруга катысынын ерекшел1ктер1;3) саяси партиялардын ю-эрекеттершщ регламентациясы,олардын ашык, жасырын немесе жартылай жасырын жагдайьГСайлау жуйес1 — сайлау кезшдеп бишк органдарын дауыс беружолымен калыптастыру npoueciH реттейтш ережелер мен эдютержиынтыгы.Саяси институт —курылысы жагынан уйымдаскан, 6ip орталыккабагынатын, ерекше екЫетпктерге ие, аткарушы аппараттары баруйым, мекеме, азаматтардын б1рлестт тур1ндеп саяси мекеме.Саяси интеграция —саяси курылымдарды тутас 6 ip кешрек саясикауымдастыкка 6 ip iK T ip y , бул курылым аралык байланысты сапалыкжагынан жаксартады.Саяси коммуникациялар —саяси эрекет субъект1лер1нщ арасындагыакпараттык байланыс, бул шеипмдерд1 талкылауды, олардыкабылдау мен орындауды, олардын орындалуын тексеруд1 камтамасызетедь Саяси жуйенщ тутастыгына жетуге кызмет етедкСаяси жанжал —карама-карсы куштердщ, партиялардын, кезкарастардын,максат-мудделердщ 6ip-6ipiHe кайшы келу1. Ол ушыкканкезде арты шеиллмес дау-жанжалга, ал саяси шиележс саясидагдарыска экелу1 мумкж.Саяси дагдарыс — саяси жуйенщ калыпты жагдайдьщ бузылуыжагдайындагы Kyfti, саяси жанжалдын ерши Tycyi. Жанжалдармэм1ле жолымен шешьпмеген жагдайда, саяси курылымдар дэрменЫзжагдайлар да болады.Саяси кундылык —саяси кызметге багдар eTin устайтын идеялар,кэзкарастар, угымдар. Мысалы, оларга еркждгк, тении к, эд1лд1К,элеуметпк коргалу, тез1мдЫк жэне т.с.с. кундылыктар жатады.Саяси мэдениет —бшйк пен азаматтардын езара катынастарынабайланысты тарихи калыптаскан саяси бшмдердщ, кундылыктардьщ,улгшердщ, нормалардын, ic-кимылдын, т.б. жиынтыгы мен сипаты.Ол когамдагы саяси ем1рдщ барлык салаларын камтиды. Оган206

ен алдымен саяси сананын мэдениет1, адамдардын, топтардын,улттардын ic-кимылы, осы жуйе шенбершде жумыс ютейтш саясимекемелердщ медениет! юредьСаяси мудделер —жеке адамнын, топ, тап, партия, когамдык; козгалыс,мемлекетпк аппараттардын багдарлау жуйес!, бул билжт!женш алуга немесе устап туру fa деген кезкарасты бишредьСаяси OMip — когамдык ем1рдщ 6ip Typi, саяси ерекеттердщ жиынтыгы,бул адамдар арасындагы саяси байланыстар орнатады женебшпкп женш алуга жене устап туруга багытталады.Саяси партия — мемлекетпк билшл жешп алуга немесе билхкжурпзуге катынасуга багытталган, ортак мудде непзшде куралганадамдардын epiKTi одагы.Саяси плюрализм —уйымдаскдн мудделер мен куштердщ занменбектлген кептурлшп, булардын тепе-тендт билнсгщ — зан шыгарушы,аткарушы жене сот — уш тармагына бел1ну1н, парламентаризмд1,демократияны, азаматтардын кукыктары мен бостандыктарынтуптеп келгенде билшке ешб1р монополиянын болмауын камтамасызетедг.Саяси процесс — 1) когамнын саяси жуйесшщ, кубылыстарынынуакыт пен кен»ст1кте даму барысы, e3repici; 2) накты 6ip нетижегежеткен белгш] 6ip денгейдеп процесс.Саяси субъект1лер — саяси кызметке катысушы жеке адамдар,топ, партия, козгалыстар, мемлекет, баска да саяси кубылыстар^/^Саяси тэрбие —халыктын сана-сез'|мше есер ету (жеке адам, топ,тап, халык) саяси медениетп саяси элитанын мудаелерше сай калыптастыру.Саяси терроризм — саяси себептермен жеке адамды, келиллнспкоркыту, жазалау максатындагы кылмыстык ерекет. Ол жеке адамдарга,уйымдарга, когамдык институттарга немесе онын екьлдершекарсы багытталуы мумкш.Саяси технологиялар — 1) саяси кызметтщ тжмдшпн камтамасызететш ejucrep, куралдар мен нысандар; 2) саяси кызметтщ куралдарыжешндеп бшмдер жиынтыгы.Саяси турактылык —ер турл» iuiKi жене сырткы езгерютер жагдайындасаяси жуйенщ ез курылымын сактап, тшмд! емгр суругемумкшдис беретш орныктылык.Саяси режим — карастырылып отырган мемлекетке тен бишкт1»ске асы руды к, устемд1к журпзщ отырган идеология, елеуметпккатынастар жуйеа, сонымен 6ipre саяси медениеттщ хал-ахуалы.Сепаратизм —белектену, окшаулануга тырысушылык. Коп улттымемлекеттердеп аз улттын екшдер1 езже мемлекет болып шыгуганемесе белек автономия алуга умтылуы. ¥лт азаттык козгалыстынерекшелш — онын жалпы хапыктык, букаралык сипаты болмайды,ол улттын 6ip белшжк муддесш кездейдь207

Сез бостандыгы — когам eM ipim u Heri3ri масел ел epiH кепшшкалдында талкылау, саяси бостандыктын KepiHy ед!С1.Стагнация — алга жылжымау, экономикадагы, саясаттагы,медениеттеп дагдарыс.Сырткы саясат — мемлекетаралык, жене халыкаралык катынастардыхалыкаралык кукык, келюсездер мен келю1мдер непзшдереттейтш саясат.Таптар — занда белпленген енд[р1с куралдарына катынасы,енбект1 когамдык уйымдастырудагы рол1, когамдык байлыктын езжеулесшщ мелшер1 жене оны алу едю1 бойынша айырмашылыгы болатынадамдардын улкен тобы.Теократия —дши билж те, азаматтар б шип де 6ip адамнын колындаболатын мемлекеттж баскару нысаны.Технократия — 1) инженерлерге, менеджерлерге, техника гылымдарынасуйенетш саяси тертш; 2) билеуцп элитага KipeTiH enaipicпен баскарудын жогаргы жт жене оларды дерштейтш кезкарас.Толеранттык —баскалардын niKipiHe, ceHiMiHe, TepTi6iHe шыдамдылыккерсету, саясатта алуан пiкipлiктi, оппозициянын кен аукымдыжумыс icTeyiHe мумкшдж беруд1, олардын ой-пшрлерше ортаккезкараспен карауды бйдшредьТоталитаризм —ep6ip азаматтык, когам eMipiHin барлык саласымемлекет тарапынан толык бакылауга алынатын мемлекеттж саясикурылыстын нысаны. Онда 6ip партия, 6ip идеология устемдж етедьМундай тертште enaipic, экономика, букаралык акпарат куралдары,бшм, медениет, адамдардын жеке eMipi т.б. T eric бакылауда.Азаматтардын, конституциялык уйымдардын жумысына тиым салынады,жазалау, кугын-сурпн кушейедц террорлык-полициялыкбакылау орнайды.Унитаризм —мемлекеттж курылыс принцип!, мунда билж тутасорталык баскару органдарына шогырланады, ал жерплжт! бел1мдертек кенесу кукыгы мен жеке еюлеттжтермен гана шектеледкУлтаралык катыиастар —ер турл1 саяси-этникалык б1рлжтерд!незара байланысы мен езара эрекеттестш, осыдан ер турл1 улт ек1лдер1арасындагы катынастар реттеледкУлттык маселе — улттар арасындагы жанжалдардын ce6e6iженшдеп меселе, ал осыны тату кершшк жагдайында олардышешудщ вдштер! мен турлер1 туралы меселе.Улттык мудделер — улттык кауымдастыктын немесе этникалыктоптын мудцес1, ол осы кауымдастыктын немесе топтын тарихыменжене модениет1 мен байланысты болады.Улттык сана —белгш 6ip улттык этникалык кауымдастыкка тен,онын рухани даму ерекшелшн бидаретш саяси елеуметтж, экономикалык,философиялык, адамгершшк, дгни жене т.б. идеялар,пшрлер, кезкарастар жиынтыгы.208

¥лтшылдык ~ ултты ерекшеленшрумен, окшаулау идеяларынантуатын идеологиялык саясат, елеуметпк техирибе, саяси кезкарас.Ултшылдык X V III гасырдын аягында отаршылдык канау менэлеуметпк теншзшкке карсы наразылык ретщде пайда болган. Оныналдын алмаса, кейж халыктар арасындагы ешпендшкке айналыпKeryi мумкш.•Фашизм —реакциялык, агрессияшыл куштердщ террорлык диктатурасы.Онын ерекшелгктерк 6ip нэЫдш екжшюжен артык кою,мемлекетке барлык басшылыкты беру, демократиялык кукыктар менбостандыктарды басып-жаншудын шектен тыс едю-тесшдерш пайдалану,когамдык жэне жеке eMipai жаппай бакылауга алу жэне т.с.с.EKiHiui дуние жузшк согыс фашизмге куйрете соккы берд!. BipaKкейбф елдерде каз1р жанарган фашизм бой керсетуде.Федерация — 1) тэуелЫз б1рнеше мемлекетпн 6ipirin, одактасжана мемлекетп куруы. Федерация мен оган юретж субъект!лермждеттержщ арасындагы айырмашылыктар жалпы мемлекетпкконституциямен реттелед1. 9p6ip субъект!Hiн езжщ жогары бил1К(зан шыгарушы, аткарушы, сот) органдары болады, б!рак олар орталыкинститутгарга багынады. Мысалы, Австралия, Австрия, АКД1,Бельгия, Бразилия, Германия, Канада, Малайзия, Мексика, Норвегия,Ресей жэне т.т.; 2) 6ipHeme уйымдардын, когамдардын, козгалыстардын6ipnecyi.Халык майданы — жалпы кепшшктщ саяси козгалысы, бул халыктынкалын кешшлтн, саяси партияларды букаралык уйымдардыкамтиды, олардын максаты накты саяси нэтижелерге ие болу.Харизма —езшщ ерекше акылдыгымен, ерлшмен немесе баскада улгин касиеттер»мен кезге тускен адамнын билж жургйу!. Халыктек сол кесемге бершп, соган гана сенед1. Мысалы, Мухаммедпайгамбар, М.Ганди, аятолла Хомейни жэне т.б.Харизматикальщ лидер — когамдык-саяси кайраткер, ол езкызмепнде сокыр сежмге суйенед!.Централизм —уйымдастыру мен баскару принцип!, мунда саяси|| жуйен!н курамдас белгктершщ туракты байланыстын орнауын женеоны реттеп отыратын б!рынгай орталыктын болуын кездейд!.Шовинизм —улттык ерекшелерд! держтейтж, 6 ip ултты н муддесжбаска халыкгардын муддесше карсы коятын, ултаралык ешпендиикпкоздыратын ултшылдыктын ерескел T ypi.loud саясат — мемлекетпн ез шждег! елеуметт!к саяси курылыстысактау немесе езгерту максатында журпзетж саясаты.Эгалитаризм —жалпыга б1рдей тенд!к тужырымдамасы, буржуазиялыкреволюциялар тусында пайда болган жене Kasipri замандаек! нускада мумкжджтер тенддп мен нетижелер тенд!п жежндепидеялар тур!нде Kepi нуде.209

Экспансионизм — 6ip мемлекеттщ баска мемлекеттерге, хальжтарга,аймактарга ыкпалын кушейтш, билж журпзу ушш экономикалык,ескери, дипломатиялык ед1стермен журпзген саясаты.Экстремизм — 1) саяси жэне баска максаттарга жету ушш зансызкуш колдану тесшдерш пайдаланатын ерекет. Ол ултаралыкараздыкты коздырады, демократиялык кагидатгарды шектейд1, елд!тураксыздандырады, саяси шиелешстерд1 бейбгг жолмен шешугемумюндж берменщ; 2) шектен шыккан кезкарастарды устану.Электорат —сайлау кукыгы, кандай да 6ip партияга дауыс беругекукыгы бар адамдар тобы.Элита — саясатта, экономикада, рухани вм1рде фздершщбшмдшпмен, юкерлтмен, аса бшктш пмен ерекше жагдайга иеболган адамдар тобы. Бул теорияньщ непзж салган итальяндыкГ.Моска мен В.Парето. Олардын ойынша, саясат, экономика жэнеойшылдык саласында тамаша табыска жеткен тандаулылар когамдыбилейд1, гылыми-техникалык, елеуметтж процестщ козгаушыкупи осы тандаулы адамдар.Этатизм — елдщ экономикалык жене саяси ©MipiHe, когамнынбаска саласына мемлекеттщ белсенд! араласуын кездейтш тужырымдама.

ЭДЕБИЕТТЕР1. Аристотель. Политика. Афинская политика. — М ., 1997.2. Кунанбаев А бай (ИбраИим). Ею томдык шыгармалары. — Алматы,1994.3. Белов Г.А. Политология. Учеб. пособие. — М ., 1994.4. Борисов В.К. Теория политической системы. — М ., 199J.5. Назарбаев Н. Гасырлар тогысында. — Алматы, 1996.6. Назарбаев Н. Алдагы асулар ад да. Елдеп жагдай ж эне 2002жылгы iiUKi жене сырткы сасаттын непзп багыттары туралы. РеспубликаПрезидент!Hiн Казакстан халкына жолдауы // Казахстанскаяправда. 2001. 15 кыркуйек.7. Назарбаев Н. Ж уз жылга татитын он жыл. Кдзакстан РеспубликасыТеуелазд тш н он жылдыгына арналган салтанатты жиналыстасейлеген сез1 // Казахстанская правда. 2001. 17 желтоксан.8. Назарбаев Н. ТеуелЫздтм1здщ он жылы: б е й б ти ш к , прогрессжэне когамдык келкам. Казакстан халыктары Ассамблеясынын V IIIсессиясындасейлеген сез1 // Егемен Казакстан. 2001. 25 казан.9. Уэлиханов Ш . Тандамалы. — Алматы, 1995.10. Политология (под ред. Н.Н.Матузова и А.В.М алько). — М .,1999.11. Кадыржанов Р.К., Д ж уну сова Ж .К . и др. Политическое лидерствов современном Казахстане. — Алматы, 1998.12. Арон Р. Этапы развития социологической мысли. — М ., 1993.13. Бердяев Н А . Истоки и мысли русского коммунизма. — М ., 1990.14. Бурлацкий Ф.М ., Галкин А.А. Современный Левиафан. Очеркиполитической социологии капитализма. — М ., 1985.15. Вебер М. Избранные произведения. — М., 1990.16. Вятр Е. Социология политических отношений. — М ., 1979.17. Декларация о государственном суверенитете Казахской СоветскойСоциалистической Республики // Казахстанская правда. —1990. 16 сентября.18. Денисов А. Политическая культура // Международная жизнь. —1990, N° 10.211

19. За мир и согласие в нашем общем доме. Доклад ПрезидентаН.А.Назарбаева на первой сессии Ассамблеи народов Казахстана,состоявшейся в Алматы 24 марта 1995 года // Казахстанская правда.1995. 25 марта.20. Ильин И .А . О монархии и республике // Вопросы философии.-1991. №4,5.21. Ильин М.В., Коваль Б.И. Две стороны одной медали: гражданскоеобщество и государство // Полис. 1992. № 1—2.22. Грацианский П.С., Зорькин BJJ., Мамут Л.С. и др. История политическихи правовых учений. —М., 1983.23. Конституция Республики Казахстан. —Алматы, 1993.24. Краснов Ю.К. Политика: теория и практика. Основы сравнительнойполитологии. —М., 1993.25. Ленин В.И. Государство и революция. ПСС. Т. 33.26. Манхейм К. Диагноз нашего времени. —М., 1994.27. Маркс К., Энгельс Ф. Из ранних произведений. —М., 1956.28. Матц У. Идеология как эстерминанта политики в эпоху модерна// Полис. —1992. № 1—2.29. Михельс Р. Необходимость организации. Глава 4 из книги “Социологияполитических партий в условиях демократий» // Диалог.1990. № 3.30. Модернизация: мировой опыт и современный Казахстан. Докладыи тезисы выступлений на республиканской научно-практическойконференции 20—21 апреля 1995 г. —Алматы. 1995.31. Мурадян А.А. Двуликий Янус. Введение в политологию. —М.,1994.32. Назарбаев Н.А. Стратегия становления и развития Казахстанакак суверенного государства. —Алматы, 1992.33. Назарбаев Н.А. Идейная консолидация общества как условиепрогресса. —Алматы, 1993.34. Обращение участников Всемирного Курултая казахов к казахскомународу // Советы Казахстана. 1992. 10 октября.35. Основы политической науки: Учеб. пособие / Под ред. В.П.Пугачева.—М., 1993.36. Политические системы СССР и стран Восточной Европы. 20—60-е годы. —М., 1991.37. Политология: Курс лекций / Под ред. Мустафина Т.Т. —Алматы,1993.38. Политология. Энциклопедический словарь. —М., 1993.39. Пономарев В.А. Общественные организации в Казахстане иКиргизстане (справочник). —Алма-Ата, 1991.40. Современная буржуазная политическая наука! проблемы государстваи демократии. —М., 1982.41. Сорокин П.А. Человек. Цивилизация. Общество. —М., 1992.212

42. Фарукшин М.Х. Политическая система общества // С о ц и а л ь­но-политические науки. — 1991. № 5.43. Фромм Э. Бегство от свободы. — М ., 1990.44. Фукуяма Ф. Коней истории?// Вопросы ф илософ ии. — 1990.Щ45. Хайек Ф А . Дорога к рабству // Вопросы философ ии. — 1990.р 12.46. Шестопал Е.Б. Личность и политика. — М ., 1988.47. Шмачкова ТВ. Из основ политологии Запада // П о лис. — 1991.№2.48. Мигранян А.М. Переосмысливая консерватизм // В о п р о с ыфилософии. — 1990. N9 11.49. Политология: Курс лекций / Под ред. М .Н .М а р че н ко . — М .,1993.50. Шумпетер Й. Капитализм, социализм и демократия. — М ., 1995.51. Основы политологии: Курс лекции / Под ред проф. Н .К . К а -песова - Алматы, 1995.

МАЗМ¥НЫАлгы сез ........................ ........... ............................................... .л.......................... .......3I т а р а уСАЯСИ ГЫЛЫМНЬЩ ТЕОРИЯЛЬЩ-МЕТОДОЛОГИЯЛЬЩ НЕПЗДЕР11 -тацырыпСаясат когамдык кубылыс ретжде.Саяси гылымнын пеж, oflici мен M inaeri....................J....................... j.....................52-тацырыпСаяси инмдердж пайда болуы мен дамуы: Батые дэстур1................ ....................26XX гасырдагы шетедщк саясатгану............................. ........................ 1...................43К,азакстандагы саяси ой*...............v...................'....................... —...........4 -........ .......50ПтарауСАЯСАТТЬЩ ЭЛЕУМЕТПК НЕПЗДЕР1 Ж ЭНЕ САЯСИКДТЫНАСТАРДЬЩ СУБЪЕКТ1ЛЕР13-пищырыпСаясаттагы когамдык мудделер. Жанжалдар мен пвтуаластык (консенсус).Саяси субъектш к............... ......... ......................................*.................... .................. 534-такррыпЭлеуметпк топтар, элиталар.мен таптар саяси кызметпн объектшер1 менсубъекплер! ретш де................................................i ....... .......................1.................745-так,ырыпЭлеуметпк-этникалык кауымдастыктар жэне улттык саясат.............................946-такыр ыпЖеке адам саясатгын субъекпа perinae................................................................|08И I-т а р а уСАЯСИ БИЛЖ ПЕН КОГАМНЬЩ САЯСИ ЖУЙЕС17-так,ырып \ ^ 'Саяси билж. Бнш ктусш т, жалпы сипаттамасы мен м эн г\........................-АЦ22,Билж курылымы.......................................................................................:............... 131Кдзаксташш мемлекетпк билжтжорныгуы мен ныгаюы................................. 1348-такырыпКогамнын саяси жуйеа мен саяси OMipi ......................»............. .......... 139»' Казакстаннын саяси жуйеа Hi яСерекшелжтер]..................................................... 147

Когамнын саяси OMipi...............................-...........................*............ 148Когамнын саяси eMipiiiaeri букаралыкакларат куралдарынынршн туралы .. 1539~тащ/щ>ыпСаяси реж имдер...........................................................................................................156/О-ямщырыпМемлекет когамнын саяси жуйеанде................... ................................. 163] I-тсщырыпКогамнын саяси жуйеандеп саяси партиялар мен когамдык саяси ^козгалыстар.......... —..... —..................... .........................-.......- &12-тацырыпluiKi саясат жене халыкаралык катынастар.— .......................................................184Саясагганудын кыскаша сезш п ......................................- .......................................196ЭДЕБИЕТТЕР..................... ................... ..............- ................ ................. .................. 211

О к у кур а л ыНурмухан КапесовСАЯСАТТАНУЛекциялардыц к,ыск,аша курсыРедакторы Р. А сан байТехникалык редакторы И. ТарапунецБеттеуии Ж . КурмангапиеваИБ №571Теруге 13.11.03 эюберщщ. Басуга 05.05.03 кол койылды. riiiuiMi 84xl08’/ 32. Кагазыофсеттж. Kapin T ypi “Таймс”. Офсеттж басылыс. Шартты баспа табагы11,3.Шартты бояулы бетганбасы 11,7. Есегтпк баспатабагы 12,2. Таралымы 2000дана.Тапсырыс №460"Жет! жарты" жабы к акционерл1 к когамы 480013. Алматы каласы, Абай дангылы,10-уй.Тапсырыс беруишпц дайын диапозитивжен басыллы.ЖШС «Жедел басу баспаханасы».480016. Алматы каласы, Д. Конаев Keuieci, 15/1.

ОС-Ю! ftrrviuibtf£&(%Jcc& /5".#94оMyfOtfS'VtpM' Ц«*М