ÐºÑÐ»Ð½Ð´ÑÐº, Ð¼ÐµÑÑÑÑ-Ð¶ÑÑÑ

кулндык, мешьур-жуст 

w 

И г 

K0PKEM СеЗДЩ КУД1РЕП 

(Мектепте кдзак, эдебиетш, т1лш оклту) 

ПАВЛОДАР 

Павлодар университет!, 2000 ж.

ББК 83.3 Каз 

M34 

“Алтын mm" багдарламасы бойынша 

М34 

МэшЬур-Жусш Куандык, Пазылулы. 

Керкем сездщ куд1рет1, - “ЭКО” F0O, Павлодар, 

2000 ж., 288 б. 

ISBN 9965-449-89-9 

KiTairra бутан дейш кдзак, эдебиетш, тшн окьггуда ескершмей 

келген ете 6ip манызды мэселе кетершген. Ол - керкем шыгарманы 

жалан мазмундаудан да, басты таланты ескермей, косалкы усак-туйек 

жайптерда куалаумен шектелуден де мулде болек тын батытты, 

шыгарма керкемдшн танытуцы басты нысана еткен киын да жауапты 

мшдетп колта алу. Енбектщ 6ipuuui белшшде мектепте елен 

окытудын кыры мен сыры сез болса, еюнин бел1м эпостык шыгарманы 

окытуга арналган. Жумыстын ушшиш6emMi керкем шыгарма 

тшн сараптаута батындырылган. Ецбек мектепте казак эдебиетш, 

тшн жацаша окыткысы келген маман устаздарга, керкем шыгарма 

табигатын жете дэйектепс! келген кдльщ кепшшиске арналган. 

Рецензенттер: 

КР YFA корреспондент-мушей, филология гылымдарынын 

докторы, Л.Н.Гумилев атындагы Еуразия университет! профессоры 

СА.Кдскабасов; 

Л.Н.Гумилев атындагы Еуразия университет! профессоры, 

филология гылымдарынын докторы -А.К,ошкари. 

, 4602020400 

М 00(05)-00 

ББК 83.3 Каз 

ISBN 9965-449-89-9 © МешЪур-Жуст К, П., 2000 

I < & Ш 2 >

К1Р1СПЕ 

Крзак эдебиетш мектепте окыту сапасын жетиццру дегенде, 

турл1 эд1с-амалдарды эйтеу1р кебейте берудщ унем1 

пайдалы бола бермейтшш ескертк!м1з келедь Кез - келген 

эдю-амал, 6ip Караганда, каншама утымды колайлы болып 

кершсе де, шыгарма керкемдиш таныту шарттарына багындырылмаса, 

нэтиже солгындауына экелмей крймайды. Сез 

жок, казак эдебиетш мектепте окытуга арнап макала, кггап 

жазып жургендер ецбегш сараптау кажет. Ол - арнайы 

зерттеугц тосып турган мэщй мшдеттщ 6ipi. Bi3 бул ретте бутан 

дейш жарияланган итаптардыц шпнде мугал1мдер арасына 

кеч тараган 6ipa3 улгшерд1 атап етк1м1з келедь Олар: 

А.Кеппмбаев. Кдзак эдебиетш окыту методикасы, А., Мектеп, 

1969 ж; Т.Акдгалаков. Керкем шыгарманьщ эстетикалык 

табигатын таныту, А., Мектеп, 1975 ж., Т.Акшолаков. 

Шыгарманьщ кэркем айшыктарын таныту. А., Рауан, 1994 

ж.; Э.Кдсымбеков. Кдзак тип мен эдебиетш окытуды жетщщру 

жолдары, А., Рауан, 1991 ж.; Б.Сманов. Кешпкер бейнесш 

талдау, А., Рауан, 1990 ж.; К,.Бтбаева . Эдебиет пэнш окытудьщ 

ти1мд1 жолдары. А., Рауан, 1990 ж.; Т.Жабагин. С. Торайгыров 

шыгармаларын мектепте окыту. А., Рауан, 1991 ж. 

т.б. ютаптар. 

Бул енбектердш бэршде казак эдебиетш окытудьщ алуан 

9flicrepi жинакгалганын, атап айтканда, акын-жазушы OMipiHe, 

шыгармашылыгына катысты мэл1меттерд1 салыстыруда 

б1ршама шгершеулер бар екенш, турл1 кернега куралдарды 

пайдалану т.б. 1здешстерш куптай отырып, зерттелмеген, жете 

камтылмаган саланьщ аз емест1пн де атап етюм1з келедь 

Соньщ 6ipi жэне бастысы мектепте керкем эдебиеттщ 

керкемд1к сипатын жетюзу болса, бул арнадагы 

кемштисгер1м1з жетерлис. Осы орайда нелисген бул сала аксанкырады 

десек, 6i3 байкаган eid агаттык назар аудартады. Оныц 

6ipi б1зде opi эдебиет теориясын, opi мектеп окушылары 6uiiMi 

epiciH, жас ерекшелтн, психологиясын кабат менгерген 

бшкй мамандар аздыгы болса, eiciHuiici- колдан жасалган, 

"Окушылар тусшбейдГ деген кисынсыз кагиданы бетке 

5

устап, 1здену атаулыга сен1мс1зджпен карау. Б1здщше, алгашкысы 

казак эдебиеп, тип мамандарын эз1рлеуд1 басты нысана 

endci келмеген бурынгы эшрппддык, отаршылдык жуйе 

кесапаты болса, eidHmici opi сол Tepic саясатгыц салдарынан 

да, epi ез енжарлыгымыздан epic алган 1зденбеушшйсге, тогышарлыкта, 

жалкаулыкты елеуш кемшшЬс санамайтын кате 

TyciHiicre жатыр. Шынында мектепте математика, химия тер1здд 

пэндерд1 оку кезшде киын да курдет есептерда игерген окушылар 

едебиет сабатына келгенде, ен кзрапайым деген теориялык 

угымдардын езш менгере алмайды деген пйарлер тым 

кисынсыз. Бул орайда " Аш кулактан тыныш кулак", "Бурын 

да осылай окытып келдж кой",- деген жайбаракаттыкпен катар 

белгш 6ip угым, жаналыкгы колданбай жатьт, "тырнак астынан 

ыр 1здеп" уркушшк те мушкш жагдайды шегендей тусуде. 

Ал, ен басты, озекп кемшппк сол туа бастаган, баспа бетшде 

жарияланган аз жаналыктьщ езш кормеу, Koprici келмеу, "маган 

не ауданнан, не облыстан нускау, буйрык келген жок" 

деген сьщай танытып, 1зденбей журе беру дер едок. Эрине, 

бурынгы отаршылдык жуйе ыкпалымен кордаланган жокшылыкгы, 

ауыртпалыкты бгрден жою онай да емес. Эйтсе де, 

бастамай жатып, токтап калудын кеппршмес агаттык екешне 

кецш белпзе отырып, сол кемишпктерд1 жоюга epic берерлгк 

деп тапкан ойларымызды жинактап жариялаганды жен кердок. 

Бул орайда осы ктгапта айтьшган ойлардыц деш бутан дешн 

Казакстан Республикасы Бшм министрлт жанынан шыгатын 

арнайы едютемелйс журналда, бурын: "Казакстан Meicre6i", 

кешн "Казак Tuii мен едебиетх" аталымымен содан белшш, 

жеке шацырак кетерген журналда басылып келгенш, кеп жерде 

6ipa3 мугалгмдердщ осы жаца утымды эдюпен сабак 6epin, 

окушылар ризашылыгына беленш жургенш де атап eTKiMi3 

Келеда: Осы аз колданыстыц езш кецшге медеу санап, бул 

ойларды калыц кепшшкке кайталап, жинактап, жетидарт 

усынуды жен кердис. Осы орайда ютапка топтастырьштан макалаларда 

теориялык ойлардьщ дамытьшып бершуомен 6ipre 

жекелеген уйымдастыру улгшерш беруде кайталау орын алуыныц 

ce6e6iH тус!цд1рпм1з келеда. Bis бул арада мектеп 

мугал1мдершщ 6epi б1рдей ютапты басынан бас ran жуйел! оки 

6

бермейтшш, б1ркдтары кггаптыц не орта тусындагы, не аяк, 

шеншдеп белгш 6ip такырыпты бел in алып, пайдалануы 

мумкшдцчн ескердис. Сонда ютапты басынан бастап окымаганга 

тусшпсаздж тумау ушш ортак, делшген жекелеген уйымдастыру 

жумыстарын кдйталап беру бул йтапты эр уакытга, 

эр дэрежеде пайдалангысы келушшер ymiH утымды болар деп 

санадык. 

7

Б1Р1НШ1 Б0Л1М 

МЕКТЕПТЕ 0ЛЕЦ OKJJTY 

5-6 СЫНЫПТАРДА 0ЛЕЦ ОКДОТУ 

Мектепте эдебиет пэнш окыту мэселелерше арналган макалаларды 

эр кез газет-журнал, кггап беттершен аз 

кездеотрмейшз. Bip макдлаларда мектептеп казак эдебиеп 

окулыктары жай-куй1, окулык шыгарудагы кемшшпс сез болады. 

Екшпи сала туындыларда мектепте эдебиет пэнш окыту 

жайы, окытуга койылар жалпы талаптар аталады. YuiiHuii 6ip 

енбектерде мектеп мугал1мдершщ жеке 6ip такырьптты ету 

тэж1рибелерш корытып, жинактау талабы бар. Эдебиетп 

окыту эдютемесше арналган арнайы кггаптар да жарык Kepin 

жатады. BipaK макала мен ютаптардыц Ti36eci, карамы кез 

тундыруы мумкш де, мектептеп эдебиет мугал1м1 ушгн белгш 

6ip шыгарманьщ керкемдж сипатын таныту женшде накты 

кенестер тапшы болуы да ыктимал гой. Жасыратыны жок, 

6ipa3 кйгаптардьщ шекесше эдютеме деген айдар тагылады 

да, KiTan басталымында эдютеме м эт, ерекшелт жешнде 

6ipa3 галымдар ппарлер1 келпршедь Содан кейш эдктеме 

жайына калады да, жалпы эдебиет туралы айтылган ofrreyip 

6ip тужырымдар пзбеп бершедь Ещи 6ipa3 енбектерде проблемалык 

окудьщ мэш аталып етед1. Кдзак Tuii эд1стемесшщ 

6uiiKTi маманы Д.Эл1мжановтыц мына 6ip niicipi tui гана емес, 

эдебиет эдастемеа ушш де кунды: 

"Окушыларга сапалы бшм беру мен ол женшдеп окушылардын 

журпзетш жумыстарыньщ ти1мдшгш арттыруга ерекше 

кенш аударгандыктан, проблемалап окыту колга алынып 

отыр. Соган орай каз1рп кезде мектептеп мугагимдер проблемалап 

окытуга ерекше гылыми-практикалык мэн бередь 

Проблемалап окыту сабакгьщ барлык турлерше де, тш материалдарынан 

барлык такырыптарды еткенде де колданылып 

отырады. 

Проблемалап окьггудьщ максатгары мен мшдеттер1, не-

месе оныц мазмунымен журпзудщ жолдары окушылардьщ 

гылыми-творчестволык бипм алуына неизделедь Соган 

непздей отырып, бшм алудыц тшмд1 жолдарын уйретед1, 

ездишен 1зденш гылым зандылыктарын тануга акыл-ой 

кабшеттшгш жетищред1, материадды талдап бшуге дагдыландырады, 

эр жакты талдау шеберлнше теселд1ред1".' 

Керкем шыгарма табигатын танытуда мазмун мен форманы 

6ip-6ipiHeH белш караудыц зиянды екенше галым Т.Акшолаков 

назар аударады: 

"Шыгармадагы мазмунды, форманы таныту жолдары 

алуан турль Ол шыгарманыц жанрлык ерекшелжтерше, 

композициялык, сюжетпк курылымына, тшдпс ерекшелжтерше 

карай турленш отырады. Ал соныц бэршде есте 

устайтын нэрсе шыгармадагы ой мен ернек тутастыгын 

естен шыгармау. Ойын, идеясын 6ip белек, формасын 6ip 

белек таныту керкем эдебиеттщ табиги ерекшелшне жат 

та, кцянат."2 

Эдебиет пэншщ мугал1м1 Раушан Сулейменованыц мына 

6ip niidpi де ой саларлык: 

"Эдебиеттщ e3i де - адам сез1мше эсер ететш поэтикалык 

шеберлжпен жасалган керкем енер. Оныц эстетикалык 

кугш де осында. Белинский былай дейд!: "Поэзия балалардыц 

акылына емес, туп-тура журегше эсер етерлж 

музыка болып кершсш, содан соц оныц акылга кажет1 

болады". Бул niicipfli улы акын Абай да костаган. Ол: "Акылмен 

ойлап бшген сезден repi, журекпен толгай бшген сез 

бойга кеб1рек сщедГ,-дейд1. Олай болса, алдымен сездщ 

езш, сез енерш таныту керек. 

Мектептерде эдебиетт1 окыту сапасын кетеруде 

мугал1мдер1м1здщ Ka3ipri колданып журген эдю-тэсшдершщ 

езш бипмдис, тэрбиелйс максаттар ушш пайдалану ютершде 

б1рыцгай методикалык багЫт, жуйе жок. Сондыктан да op6ip 

мектеп, ep6ip мугал1м ез туйсшне (интуициясына), ез 

1Элшжанов Д. Проблемалап окыту туралы .// ’’К^зак филологиясы” жина- 

1ы ньщ 4-кггабы йнщце. Кдзак ССР Оку м инистрлт, Алматы, 1977, 88 бет. 

2 Акщолаков Т. Керкем шыгарманьщ эстетикалык табигатын таныту. Мектеп, 

1975, 38 бет. 

9

мумкшдапне карай окытады. Соньщ салдарынан окушылардын 

бшм дэрежелер! де эр алуан болып шыгады."1 

Демек бул птарлерге жупнсек, мектепте керкем шыгарманьщ 

мазмунын танытумен шекгелу, окушылардын ездерш 

ойлантып, 1зденд1рмеу т.б. олкылыктарды жоймай турып, 

проблемалык окуды icKe асыру мумкш емеспгше ден коямыз. 

Б1здщше, эдебиеттен сабак беруде ен кэп тараган жэне ен 

басты кемшшпске баса назар аударган жен. Ол кандай 

кемшшйс Ол: керкем шыгарма мазмунын мугагпмнщ ауызша 

баяндап 6epyi, кейшнен окушылардын да сол туындыны 

негурлым толык мазмундауын талап eTyi. Мэселен, мугагпм 

Г.Жансупровтщ "Кектемде" елецш 5-сыныпта етп дейж 

©лецнщ кандай жагдайда жазылганын мугашм шешен тшмен 

жан-жакты ашып бердь Оленнщ идеялык-такырыптык непзш 

де жетюздь Оленде ушыраскан тусшжаз дашнген сездерге 

де тусшжгеме, аныктамалар бершдь Окушылар енжар тартпасын 

деп, 6ip-eK eyiH (кейде T im i жетьсейзш| тургызып, 

елещн окытты. влещй мэнерлеп оки биту KepeKTiri де 

ескертщц1 4-5 окушы еленнщ мазмунын баяндап бердь "Он" 

бага алган окушынын жауабы былай боп шыкты: 

"1.Жансупровтын "Кектемде" елещнде кектемнщ калай 

келгеш айтылады. Кектемде жауын жауады, жасыл жаркылдайды. 

Бул кезде су тасиды, каз келеда; Кун ашык болады, 

айран шыгады, жан-жануар-бэр1 мез болады дейдо. Бул-кейшп 

жанарган ауылдын жана кектеш Bi3 де жылдьщ осы 6ip 

мезгшш суйем1з т.б." 

Сабак етп. "4", "5" алган окушылар мэз, мугалш де риза. 

BipaK бул сабак су шыкдаса да кудык казганы ушш акща алган 

су маманыньщ; ац атып экелмесе де , канша сагат ад 

1здегет, мылтыгынын ок шыгарганы ушш жалакы талап еткен 

"ацшынын" нетижеаз енбегше уксамай ма екен 

—Айтатын баска не калды 

—Ен Heri3rici калды. 

—Heri3rici не 

1Сулейменова Р. Талгам, тэрбие, талап.// “Кдзак. едебиетГ’ газетг, 13 апрель, 

1968, 3-бет. 

10

—Heri3rici сол: Эдеби шыгарманьщ мазмунын жалац 

тэптштеп кете бермеу керек. Hemrici сол: керкем туындыныц 

керкемдж нэрш жетызу лазым. Сол аркылы окушыларды 

эдемшйсп суюге, эсемдисп кере бшуге тэрбиелеу, олардыц 

эдебиетке деген суйюпеншшптн арттыру мшдеттер1 тур. 

Ол ушш керкем шыгарма табигатын мугал1мнщ ез1 де кец 

тусш in, окушыларды да 1зденте бшсш. Меселен, елещц талдамас 

бурын мугал1м ce3i: 

- Балалар, мен елещц окцмын. Ал, сендер кектем 

белгшерш кай сезден, кай суреттен байкагандарыцды айтасыццар. 

MyraniM еленд1 менерлеп окдды. Олец метшш толык 

келтарейис 

Жауыны жауып, жасылы 

Жаркьшдайды, -жаз кепп. 

©Kipefli езен тасуы , 

Канкылдайды,-каз кепп. 

Ширады шымайт, шац шыкты, 

Кургады кумайт, саз кепи. 

Тещрек ашык, туман жок, 

Кектен нурын кун c e m i. 

Тогайда, келде той кьшып, 

Каптады кустар жер-кекй. 

Ауылдьщ малы б ал ал ап, 

Айран шыкты аз-кепп. 

Манаурап мал, жан жадырып, 

Жан-жануар мез бопты. 

Сабак барысында болуга тшс сурак-жауаптар (жауаптардын 

ен кажет, ыктимал деген варианты алынады): 

—Ал балалар, KiM жауап беред1 Кектем келгенш кай 

керш1стен кардшдер 

—Жауын жауганын байкадык (егер балалар дурыс жауап 

бере алмаса, мугал1м ез1 кемектеседО. 

—Жасылдын жаркылдауынан кердйс. 

—Тек сол гана ма 

—Озеннщ тасуынан. 

—Каздьщ канкылдауынан да бшшедь 

11

—Балалар, тек кектем суреттерш гана елестетпк пе Акынньщ 

сол кектем келуше деген куанышы байкала ма 

Жауаптар: 

—Байкалмайды. 

—Жок, байкалады. 

Мугалш ce3i: 

—Кене, кай сездерден Мэселен, акынньщ кектем 

келгенше куандым деген ce3i бар ма 

—Жок. 

—Ендеше куанышын кдйдан байкадык Балалар , акын ез 

ойын тиселей баян emeyi мумкш. Меселен: "Усен соткар, 

сондыктан оны унатпаймын",-десек, ол жай энпмелегешм1з. 

Ал: "Усен куректей алаканымен Сэуленщ уылжыган бетш 

шатыр етюздГ ,-десек, Усеннщ соткар екеш таныла ма 

—Танылады. 

—Неге 

—Усеннщ кол жумсаганын кердж, демек ол соткар- 

—Ал, соткарды унатпауымызды кай сезбен бейнелед1к 

—Бшмедйс. 

MyraniM тусшжгемес!: 

—Меселен, куректей дегесш-ак сол алаканнын кдрулы 

ёкещн андаймыз гой. Сондай Tereypinai ал аканта карама-кэрсы 

"уылжыган" ce3i тур. Уылжыганын KepreciH барып ондай 

бетт1 уруга киямыз ба Ал, Усен "шатыр етюздГ. Bis Сеулеш 

аяймыз, демек Усендг жакгырмаймыз. Будан шыгатын корытынды 

не Керкем едебиетте акын, жазушы ез айтпагын бейне, 

образ аркылы жетгазеда. Меселен, гылымда желдщ жылдамдыгы 

секундына 15-20 метр деп делелденсе, ал жазушы: 

"Асанньщ кулакшынын жел жулып ала женелдГ,- деп-ак, 

желдщ соншалык жылдамдыгын керсетед1. Бул -жазушынын 

желд1 бейне, образ аркылы бейнелеуь Демек бул еленде де 

акын езЬйн кектемда суйепнш жай хабарлай салмаган, бейне 

аркылы ернектеген. Кене, мына пркестерге назар аударайык: 

"Жаз Kenri", "Кдз кеггп". Мунда кектем келгенш тек мел1мдеп 

ете ме Жок, акын тандануы, кызыктауы, куануы байкала ма 

—Байкалады. 

12

Мугатйм туацщредк 

—Ол гана емес. "Жаркылдайды", "кднкылдайды" сездершде 

де табигатга не езгерю болганын жай хабарламай, кызыкты, 

есерл1 бейнелеп тур гой. Балалар, езеннщ суы мол, агыны 

куши екецщпн кдй сезден керем1з 

—'"ОюредГ деген сезден. 

—Балалар, мынаган да назар аударайык Акын "жаркылдаган" 

жасылды,"ек1рген" езен агысын белш алады. Демек 

акын аз жанбырды, аз суды Mice тутпайды. Ол ерекше кубылыстарды 

кызыктайды. Агысы бэсец, суы шагын езен емес, 

еюрген дыбыска ие болган, агыны катгы, суы мол екен. Демек, 

акын ушш табигат ерен езгерю екелу1мен кымбат. Балалар, 

"Кектен нурын кун cerrri" деген таркеске назар аударайык 

"Кун нур cerni" деу орнына, нур шашыратты, нур себездед1 

десек калай болар ед1 Жок, онда кун нуры бесецсш калар 

едь Кектемнщ артыкшылыгы сонда, кун ез нурын жай себездеп 

турган жок, кеп кып жолдап тур: c e y in тур. Мше, акын 

кун нурыньщ да мол куйылуын калайды екен. Балалар, тагы 

6 ip сурак "Кустардьщ кеп екенш кай сезден кердщдер" 

—"Каптады" деген сезден. 

—Неге 

—Тогайда да, келде де,- ягни бар жерде каптаса, онда 

кустьщ сонша кеп болганы гой. 

—Балалар, кэш салыстырайык "кус кеп" деген таркес жене 

"кус каптады" деген пркес. Кайсысында кустардыц кеп екеш 

кез алдымызга келе калады 

—"Кус каптады" дегенде. 

MyraniM корытады: 

— Мше, бул, акынныц еурет салу шеберлт, елестет 

6uieTiHi. Балалар , енд1 осы талдауымызды корытамыз. Сараптайыкшы, 

елец не ушш керек Кектемнщ калай келгенш 

баяндап етуге ме Оны 6i3 елецс1з де бшмейм1з бе T inT i, оны 

таныстыруга "табигат тану" окулыгы да бар емес пе Сонда 

елец не ушш керек Щз еркайсымыз кектемде кун жылитынын, 

кар еритшш, езен таситынын, кустар келетшш 6uieM i3. 

влец тек соны паш eT in коймайды. Олецде тек табигат 

K epiHicTepi емес, акын ce3iM i болады. Мэселен, мына елец- 

13

нен 6i3 акыннын нёш жаксы керетшш, н ет кастерлейтшш 

байкддык. Акын ацдаганы, куанышы б!зд1 де желтнтп. 

Кектемде 6i3 де K epinni3. BipaK акын 6i3 назар аудармай келген 

езгеше 6 ip эдемшктерд1 жаркыратып таныта бшщтг. Баска 

6 ip акыннын "кектем" туралы туындысын окысак, баска 

сезгмдерге тап боламыз. Демек ер акын кектемд1 езшше жырлап, 

езшше мерейлентед! екен. Демек елен осынысымен 

кымбат. Б1з ацгармаган едемииктердщ басын косып, эсерл1 

жетызу1мен багалы. Кектем туралы он акын жазса, он тури 

eTin ернектейдь Bi3 он рет турш шаттык серпшстерге тап 

боламыз. Бдз он 6ipiH iuiciH , жиырмасыншысын да т.б. тамашалай 

берпм1з келедг. ©йткеш ер акыннын езшдж кайталанбас 

ce3iMi б!зд1 жалыктырмайды, ынтыктыра тусед1.1лияс 

бул елещнде жанару, сшюнуге баса кецщ беледь Кектемезгер1ст1н 

басы. Кектем-ем1рдщ басы. Кектем нышандарын 

еспеттеуде жаца заманньщ соны жеттслктерше мецзеушшк бар. 

Казф кай салада болмасын, алга басу ушш, сапага кецш 

белу керек деп жатырмыз. Б1здщше, сапа мвселес1 тагы да 

сез жузшде калып коймас ушш, белгшi 6ip шыгарманы мектепке 

калай етуге болады, соны накты керсету керек. Bi3 осы 

орайда С.Сейфуллиннщ "Аксак ктк" елецш 5-сыныпта 

окытуга байланысты ойларымызды ортага салмакцыз. 

Мугал1м елецде етер алдында окушьшарга мына сауалдарды 

жаздырады: 

1. Кипе эдемиигш танытатын сездер мен сез йркестерш 

Keujipin жазып, оныц тебесше 1 (6ip) цифрын койып 

белгшендер. 

2. Киисгщ есем ерекетш бщщретш сездерд1.. Ескерту: осы 

орайда жэне будан кешн де тапсырма Typi керсетшед1 де, 

эркэйсысыныц тусына кажет санды коюды кайталап айта 

бермей, кеп нукте жэне сурак белпеш коюмен шектелем1з. 

Мэселен, бул суракка жауапты "2" цифрымен белгшеп, ал 

келесшерде де сол керсетшген сауал ретш койып отыру керек. 

3. Кшктщ 6ip кезде кеп болганын.. 

4. Табигат кцындыгын, онда ешр суру ауыртпалыгын.. 

5. Кипел кеп атуды.. 

6. Кшк киналуын: канныц кеп агуын.. 

14

7. Кшк азапталуыныц баскд да турлерш.. 

8. Лирикалык каЬарманньщ, сол аркылы акынньщ кшк 

киналысына, едамше аяныш бщщруш.. 

Осы сауалдарга окушылар жауаптарын эз1рлеу ушш белгип 

6 ip уакыт белгшеген мугал1м шыгарманьщ бастапкы белшшен 

узщсй окытып, талдау улпсш керсетедь Мэселен, еленнщ 

алгашкы уш шумагы окылган кезде мугал1м муньщ 6 a p i 

тортшш1 суракжауабы екенш, ягни мунда Бетпакшелде OMip 

суру киындыкгары баяндалганын айтады. Одан o p i окытушы 

окушылардан "Эр ойдан топ-топ болып жусап ерген" тармагынан 

не байкалатынын сурайды. Сонда окушылардьщ 6 ip i 

болмаса, 6 ip i бул узшдще кшк кептйл кершетшш, c e 6 e 6 i Бетпак 

даланьщ шагын ал кап еместшн, ендеше соншалык алкаптагы 

"Эр ойдан топ-топ болып "кшк ерсе, оньщ саны мол 

екеш дэлелденгенш айтады. Осы орайда мугалш окушы ынтасын, 

жауапкершштн арттыру ушш, дурыс жауап айткандарга 

- "он", ал кдтелескендерге "Tepic" белгшерд1 койып отыратынын 

ескертед1. B ip "он", 6ip "Tepic" алса, 6 ip iH -6 ip i жойып 

отыратынын, ал ен кем1 уш "он" бели алса, "бестпс", 

K epiciH ine уш томен "терю" белгхсш алса, "екипк" бага алатынын 

бшген окушьшардьщ "он" нэтиже кобейтуге куштарлана 

KipiceTiHi анык Бул туста сонымен катар узшдшерд1 ауызша 

талдаумен кете берсе, ец белсецщ деген 5-6 окушымен 

гана шекгелш, калгандарын енжарлыкка урындыру Kayni туатынын 

мугал1м ерте ескеру керек. Шэюрттердщ бэрш катыстырып, 

эримнщ озшше ойлануына мумганд1к тудыру ушш, 

окытушы жауап белпсш тек жазбаша кою эдюш енпзед1. 

Соньщ нэтижесшде ец сылбыр, ен енжар деген окушыньщ 

Озщщйк n iid p 6 m flip in , ез белпсш коюына мумгандис жасалады. 

Мэселен: "...Мергендер дамыл алмай Kniicri аткан,//Ауылды 

кан сасытып топырлаткан",-деген жолдары окылганнан 

кейш, мугал!м окушылардьщ "топырлаткан" сезш жазып, оньщ 

тебесше "5" цифрын койганын, демек Kniicri кеп атуды ашатын 

сезд1 дэл тапканын, ал енд1 б1разыныц эла белп коймаганын, 

немесе "Tepic" жауап бергенш байкайды. Адцын ала 

дайындалган , демек балалардьщ отыру ретше карай жасалып, 

устауга ьщгайлы катты кагаз бетшдеп окушы фамилия- 

15

ларына кажет белгшерд1 койып шыккан мугатйм api карай 

неге "5" цифры койылганын талдатуга Kipicefli. Тагы да окушылардыц 

6ipi болмаса, 6ipi кол кетерш, немесе мугатл еске 

салып, мына icneiTi жауап эз1рленедо: "Ац бесеу, не алтау 

болса, "топырлатып" дей алмаймыз. Топырлаганына караганда, 

ауылды Teric басьш, камтып, уйшш калган кеп кшкп 

елестетем1з. Демек 6ip гана "топырлаткан" ce3i кийсгщ каншалык 

кеп ауланганын дэлелдеп керсете алады. Сондай-ак: 

"Тацы-аппак, ею кез1 мелд1р кара",-тармагына кецш белгенде, 

"аппак", "мелд1р кара" сездерш белш, оныц тебесше "1" 

цифрын коюшыларды макулдау устшде мугал1м жануардыц 

соншалык эсемдйш керу кейш соны окка, ел1мге кимау 

ce3iMiH дайындауга кызмет етш турганын дэйектейдь Осылай 

белп койып, оныц себебш тусщщрш, дэлелдеп айта бшген 

окушылар ёр1 карай шыгарманы ез бепмен талдауга юргседь 

Мэселен: "Бекенда атып мерген елпргенде,// Жазасыз жан 

олда деп ойлай ма екен", немесе "Бекеннен сулу анды мен 

кермед1м,// Озге ацга жануарды тец кермедш",-оган коса: 

"Аяныш ce3iMi жок 6ip казак-ау,// Дэл кездеп журегше аткан 

мерген", - тармактары, - 6epi де "8" цифрымен белгшенш, 

акынныц KHiicri аяу ce3iMi айнасы екеш ашылады. Сонымен 

катар "кап-кара ею кей мелд1реген" тармагы эсемдйс салтанаты 

екеш дэлелденед1: Демек бул-1-сурак жауаптары. 

Мугал1м 9cipece "медщреген" сезшщ кийс кезшщ рещн, кунэсыздыгын 

ашып, ез алдындагы "кап-кара" сезш де ажарландыра 

тускенш сараптайды. Мундай эдемшйсгщ "эдем1 ею танау 

желб1реген" тармагьгаа да тэн екеш сез болады. Ал, "елецдеп 

жас балаша жалтандайды" тармагы кийсгщ эсем эрекетш 

ернектеп турганы анык (демек 2-сурак жауабы). Мугайм 

шеберлМ, 9cipece ок тиген аксак кийсгщ азап шегуш талдау 

кезшде кершед1. Мэселен, "Тамады кара жерге аккан каны",- 

жолынан кан агуын , демек азап шегуш (6-сурак жауабын) 

байкасак, "Боялып ак денеа кызьш канга",-тармагында кан 

агуыныц дамытьшып бершгенш керешз Осы орайда мугашм 

эйтеугр 6ip дене емес, кёрщаз дене емес, кайта эсем улгшщ, 

"ак" дененщ, канга боялуы аянышты екенше уцштедь 

16

Эншешнде есемдйс символы болып журген, мэселен , "кызыл 

гул" т1ркесшде керкемдж дэлел1 ретшде бершетш "кызыл" 

сезшщ тап осы колданыста зейнеттшжке кызмет етш турмаганына 

MyraniM назар аудартады. Кдйта бул тармактарда 

"кызыл" еез! елшге, кас1ретке бастайтын "кан" сез1мен пркесу 

аркылы, сол канды ажарлау нэтижесшде эсемдисп емес, 

аянышты бшктетуге ыкдал ететшш багымдаган жен. Осы 

icnerri niicip "Моншактап жерге тамган кызыл канга" йркесше 

де катысты екещ ашылады. КиЬс азабын бейнелегенде, автор 

кан агуын кестелеумен шектелмейдь Суреткер кийсг1ц калай 

киналганын, TipuimiK yuiiH калай арпалысканын накты 

ернектейВД. Ол: "Сандалып кангырактап басын шп", "Пана 

1здей шыбын жанга суйретш1п", "Кдналып emirefli, шыбын 

жаны", "Bip токтап, анда-санда елш жиып" т.б. жолдарында 

эсёрщ керсетшген. Расында, "суйретшш" сезшщ ез!-ак кийске 

ок тигешн, журе алмай каншалык азап шегуш, eMip ушш арпалысын 

накты кескшдеп тур. "Ент1гед1" ce3i де де жануардьщ 

дем алуы каншалык киындай бастаганын танытады. Мше, 

осындай талдаулардан кейгн мугагам окушыларга мына сауалды 

кояды: "Сонымен еленде акын не айткысы келген Акын 

неден жирентш, неге угптейд1" Жауап: "Кижп сактауга 

узг1ттейдГ'1 Сурак: "Тек Kniicri атпандар деген оймен шектелуге 

бола ма" Окушылар жауап бере алмаса да, ойланады, ал 

MyraniM e3i Kipicin мынадай корытынды жасайды: "Шыгарма 

идеясы кшк атпаудан елдекайда кен- Тек киисй емес, табигатгы 

сактандар. Эдемипки кере бшндер, есемджп аяландар 

Г) денщ;. ByriH эсемдйсг1 сактауга уйренсек, ертец i3ruiiK ушш 

куресуге дайын боламыз. Адам да-табигаттыц 6ip белшеп. 

Демек табигатты сактауга уйрену-адамды сактауга бастайтын 

алтын баспалдак" 

6 сыныпта бул угымдар epi карай терендетше туседц. Ж.Жабаевтьщ 

"Алатау" еленш етуге 6ip сагат бершген. MyraniM елещц 

окымас бурын мьша сауалдарды не корней куралга жазып шедц, 

не окушыларга жаздыртады: 

1. Таудьщ кеп екенд1гш кай сезден керем1з 

2. Судьщ мол екенш кай сезден 

З .Судыч тез агатынын танытатын сез 

17

4. Таудын бшк екешн кай сез тсркестершен байкдймыз 

5. Ад мен балык сипатын, кимыл ерекшелтн танытатын 

сез, пркес бар ма 

6. Епн шыгымдылыгын танытатын сез, пркес 

7. GciMfliK дуниесш елестётерлж cyperrepfli табайык 

MyrariiM елещц окып бередй 

ТЫлген таулары бар Жетгсудын, 

1шшде орман, тогай бшсен нудьщ. 

Дариядай тулап аккан сол таулардан, 

KepeciH тамашасын аккдн судын. 

Ecenci3 тау cypeTi кез жетпейтш, 

Жырлауга казынасы кеп тш жетпейтш. 

©piK, алма, алмурт, жиде жемютер кеп, 

Bip татсан аузыннан дем кетпейпн. 

Карлы тау басы бшк мунар кетпес, 

Сырласып булттарменен болган кептес. 

Турл1 андар мекен етш, eHin-ecin, 

Журеда 6ip-6ipiMeH боп ти1ектес. 

Арыстан, аю, каскыр, тульа, борсык, 

CuieyciH, жолбарыстар тунде жортып,- 

Тулаган , аккан булак таскынында, 

Асаудай ойнак салар балык шолпып. 

Етеп сол таулардыц мидай тепе, 

Teric жер гулш жарган миуалы eric, 

Елше мекен етш ецбек кылган 

Жепзер аямастан турл1 жемю. 

Алатау Жепсумен кушактаскан, 

Елше казыналы койнын ашкан. 

Бауырында Казакстан астанам бар, 

Bip бауыр орыс-казак араласкан. 

Жайлау бар, бул тауларда uie6i шалгын, 

Кек майса ойы, кыры 6epi балгын. 

Кызыгын сол жайлаудын керем десен,- 

Шебше бауырын тесеп жатып алгын. 

18

Эр сурак ретше сай сандарды койып керсетсек, жауаптар 

былай 6epmyi керек: 1. '"Пзшген", 2."Дариядай". 3. "Тулап". 4. 

"Мунар кетпес", "Сырласып булттарменен...". 5. "Жортып", 

"Ойнак салар... шолпып". 6. "Гулш жарган миуалы". 7. "Шалгын", 

"Кек майса... балгын". 

9pi карай сурак-жауаптар барысы: 

—Су тек тулап ага ма Агыстыц тагы кандай турлер1 бар 

—Шымырлау, саркырау, сарылдау т.б. 

—Ал, мунда акын су агысыныц кеп туршщ йшнен 6ip 

турш, "тулап" агуын, белш алады. Бул нет керсетед1 Акын 

бар агыс турлерш тае бермейд1, оньщ тау езеш ерекшелтн 

ашатын 6ip турш гана алады. Бул гана емес, "тулап аккан... 

су" пзшген таулармен, ну орманмен, жорткан андар, шолпып 

ойнак салган балыктармен эдем! ундесйкте алынады. 

Bepi селбесе, иыктаса келе 6ip идеяга жугшедь Bepi де Алатаудыц 

ой мен кыры байлыкка толы екенш танытатын басты 

идеяга кызмет етед1. BipaK акын Алатаудьщ бар бтмш, бар 

байлыгын сарка сипаттауды максат еткен бе Жок, ол 6ip 

елен тугш, онына да сыймас едь Акын ipiKTey эдюш колданган. 

Алатау ерекшелйш, байлыгын танытатын, e3i тени болган 

кершютерд1 екшеп жаркыратып кескшдей алган. MiHe, 

елен сонысымен де кунды. 

Керкем шыгарманьщ керкемдйс сипатын таныта алмау усак 

кемпшшс емес, елеуш мш. Бугш керкем туындыныц мазмунын 

жалац баяндаганга мэз боп, окушыларын ыгыр еткенш 

байкамаган устаз ертецге кандай дайындыкден бармак Кун 

тэрйбшде ец ipreni, ец касиетп 6ip белес тур-ол-керкем 

вдебиеттщ керкемдйс сыр-сипатьш таныта бшу мэселес1, 

окушыны 1здентш окыту мэселесь 

19

7-8 СЫНЫПТАРДА 0ЛЕЦ ОКЫТУ. 

(К- Аманжоловтыц "03iM туралы", С. Денентаевтыц 

"Бозторгай", М. Дулатовтьщ "Ел1м-ай", I. Жансупровтыц 

"Жетюу cypeTTepi" елендер1 бойынша) 

Мектепте елен окыту мэселелер1 аз сез болып жур ген жок. 

Жет1ст1ктер1м1з болса, оны ешюм тартып алмас. 

KeMiuuiiKTepiMi3 бар ма, ол неде десек, айтпауга болмайтын 

елеул1 олкылыктарга назар аударткымыз келедь Эл1 де болса 

кеп макалаларда, TinTi ютаптарда елен табигатын, туынды 

керкемдшн ашуга жете алмай, кеп болса, шешендж улпсш 

керсетш, сырты жылтыр, imi бос сездерд1 aftTeyip сапыра берумен, 

кыскзсы шыгарманы жалан мазмундаумен шектелуд1 

Kepin журмгз Блз де 6yriHri усынбак пайымдауларды бар 

окушы Шрден менгере калады деуден аулакпыз. BipaK, 

6ipiHiiiiaeH, жекелеген енжарлар уга коймайды екен деп, 

ынталыларды неге тежеу^Щз керек Екшшщен, 6ip кунде игермесе 

де, ертен MeHrepyi ушш де бугшп талаптануы кажет 

болса, неге одан бас тартамыз "Алтын енщру киын, сондыктан 

оны пайдалануды токтатайык",-деген к и п т п 

кёргендерпцз бар ма "Кермейм1з",-деп кур даурыгушылар 

болмаса, 1зденем деген адам ушш непзп едеби теориялык 

угымдардын (эпитет, тенеу, метафора, портрет, сюжет т.б. ) 

8-сыныпка дейш-ак окулыктардын езшде бершш келгеш аян. 

Онын устшде 8 сынып окулыгы басталымында бершген 

"Керкем сездщ куаты" такырыбындагы материалда жинактау 

мен даралау, керкем едебиетгщ бейнелшп туралы бдэшама 

мелшеттер бар екеш мэлгм. Ендеше шыгарма керкемдшн 

таныту ушш окушьшарды ойландырарлык сауалдар 6epin, оган 

шеюрттердщ 6ipi болмаса, екшипсшщ жауап кайтаруын 

уйымдастырып, ен сонында MyraniM e3i корытып тусщщрсе, 

сабак барысьшда шыгарма керкемдггш бгршама таньггуга болады. 

Осы орайда К-Аманжоловтыц 7 сыныпта етшетш "03iM туралы" 

елецш окытуга байланысты ойларымызды алдымен сарапка 

салмакпыз. Мугалгм окушыларга алдын-ала мьшадай сауалдар 

усынады да, соган жауап езфлеуд1 тапсырады: 

20

1."Журепм, жалын аткан сез дайында",- деген елецнщ 

eKiHmi тармагында (Бул жолы да, эр* карай да узшд1 

келт!ргенде, 7- сыныпка арналган эдебиет окулыгындагы — 

Алматы, "Рауан" баспасы, 1993 ж.-шыгарманьщ орналасу калпына 

сэйкес шумак, тармак ретш керсетш отырамыз.-К,.Ж.) 

акын поэзиядагы шарттылыкты калай пайдаланган 

2. "Теренде тунып жаткан дауыл куйщ// Тербетш, тулатып 

6ip козгайын да",- жолдарындагы (6ipiH iiii шумактын уийшш, 

тертшхш тармактары) акынньщ дерекслз угымды заттандыру 

шеберлт 

3. "Шарлаган жолым жатыр жер бетшде",- деп басталатын 

ушший шумактан кершетш акынньщ туспалдау, жинактау 

шеберлш 

4. "Дуние, жалт-жулт еткен кец мекенш",- деген тармакты 

алга салган бесшш1 шумакта акынньщ жинактау, ишарат, 

мецзеущ каншалык утымды пайдаланганы 

5. "Жацгыртып жер сарайын сен келгенде,// Керпемщ мен 

жатармын кырда кымтап",- (жеТшшшщ сонгылары) жолдарынан 

не ацгардык 

6. "Eici квз-eici жулдыз манаайдагы",-жолын мандайша еткен 

оныншы шумакгыц тугае алганда эсерл1 еетшу ce6e6i неде 

7. "Гуршдеп жалын аткан кеудем-керж",-деген тармакты 

бетке устаган он ушшпй шумактагы акынньщ метафораны 

пайдалану ерекшелт 

8. "CepiHin семёерщцей сертке таккан// 0леннщ отирш 

6ip алшы менен",- (он тортшшшнщ соцгы жолдары) тармактарына 

бага берешк. 

9. "Ежелден ерке булан Касым ед1м",-деп жол ашкэн он 

6eciHmi шумак какында не дэйектер едж 

10. "0м1рдщ алтын сарай аспанында //Кдялым какты канат 

ерте менщ" (он алтыншыныц сонгы жолдары), -тармактарындагы 

акынньщ метафораны, метафоралык TipKecTi колдану 

ynrici. 

11. "Сый керд1 не 6 ip саран мол Касымнан",-(он 

сепзшийнщ eiciHniici) жолындагы "мол" сезшщ ерекше эсерл1 

еетшу ce6 e6i 

21

12. "Кднатын кагып жылдам келер жылдар",-тармагы 

(жиырмасыншыныц ymiHinipi) жайында пиар бщщреййс. 

13. Алгашкы тармагы: "Bip куш от eMipiM калса ошш",- 

деп алынган жиырма 6ipiH ini шумак тещрегщдеп тужырымдарды 

елекке салайык. 

14. "Тыншыр ма актык рет 6ip талпынып,// Мерт болган 

балапанньщ канатындай" (жиырма уишиш шумактагы) сез 

колданыстарына кенш белейж. 

15. "TycipreH ой сэулесш шартарапка",-деп басталатын 

жиырма тертший шумакта орын алган сез кестелерш кш талдайды 

Ыктимал жауаптар ("ыктимал" деген угамга 6ip окушыньщ 

бастауы, екшшшщ дамытуы, мугалшнщ жетекпп сауал 

бере отырып, жинактауы 6epi йредд.- К,Ж.): 

1.) Эр сурак жауабы келтаршгенде, жогарыдагы сауал 

бершмще сай ретик саны гана керсетшш отырады. Меселен, 

бул жолы "1" саны жогарыдагы 1-сурак жауабы дегецпд 

бодцред1-К^Ж.) Алдымен акыннын поэзиядагы шарттылыкты 

колдану шеберличне назар аударамыз. Ce6e6i сезбе-сез 

тусшсек, жеке журектщ дербес ой иесше, адамга , айналып 

сез дайындауы мумкш емес. Демек осы ойды прозада кдра 

сезге айналдырып окырманга жетизсек, ешимд1 иландыра, 

демек есерлещйре алмас едж. Ал поэзияда уйкас, ыргак 

элемше кемкершгенде, журектщ сез дайындауы сещйрерлис 

болып шыгып, сол аркылы лирикалык каЬарманнын колдан 

келмесп юке асырарлык куд1ретш танытуга кызмет етш тур. 

Осы шарттылык, эарелеу колмен сипап, кезбен керуге болмайтын 

дерекс1з угым "сезд1" жанатындай, немесе жалын 

шыгаратындай eTin заттандыруга да ыкдал еткен. Соныц 

нетижесшде дерекслз угым "сез" заттаньш, ерекше кызулы 

("жалын аткдн") от иесше айналып, тагы да лирикалык Kahapманньщ 

ерекше куатын аша тусш, оган тенп етуге багытталган. 

2. "Куй" де, дыбыс кез! ретшде алсак, кулакден гана 

естарлис, колмен устауга келмейтш бгршама дерекиз угым. 

"Куй" угымын дыбыс кез1 емес, "кдлып, жагдай" угымында 

кдбылдасак та, 6epi6ip белгш 6ip дерекс1з угым тещрепнде 

кдлатынымыз анык Сейткен куйда, "теренде тунып жаткдн" 

22

куйд! тербету, TinTi тулату api дерекспздщ каншалык, заттанып, 

жанданганын (жан ьармесе, аяктары жок болса, тулай 

ала ма), api оны сонша козгалыска келйрген лирикалыккаЬарман 

мыкгылыгын дэлелдеуге септшн тиизген. Бул дереказд1 

заттандыру, жандандыру да ез алдына белек eMip суретш 

жалац максат еместтн, кайта соныц 6epi акынньщ лирикалык 

каЬарманды, оныц кесек эрекетш ашу максатына багындырылганын 

керсетедь 

3. Осы орайда белгш 6ip акьш сез колданысын окщау карастыруга 

болмайтынына, оны ecipece ©3iHe дейшп шайырлар 

туындыларындагы сез кестелер1мен тыгыз байланыста алу 

керект1пне назар аударткымыз келедь Мэселен, алыска бармай-ак 

Абайдьщ "Сепз аяк" елещндеп: "Кеш деп кайтар жол 

емес,// Жол азыгым мол емес",-тармакгарын тусшд1рмей 

турып, бул шыгармадагы "жол" мэнш салмакгау да мумюн 

емес. Абайда да, Кдсымда да даладагы жол емес, ем!р жолы 

айтылып турганы анык Меселен, Абайда: "Кеш болып калган 

екен, енщ ана ауылга жете алмаспыз, Kepi кайтайык",- 

деп, даладагы жолда жолаушьшардьщ кайта оралу мумгандт 

болса, eMip жолында, айталык, елу, алпыс жаска келген адамньщ: 

"Картая бастаганым ба, кой, кырык жасыма кайта оралайын",-Дей 

алмайтыны мецзелген. Кдсым да даладагыны 

емес, eMip жолын жинактап беру кезшде оныц кептпш, узактыгын, 

демек арпалыс, курес танымсыздыгын epi "шарлаган" 

ce3i аркылы (шарласа, кеп жургеш емес пе) аццатып, api жол 

келецкесшщ ез келбетшен KepiHyiH (сезбе-сез угынсак, жолда 

келецке бола ма, epi ол адам ецшен керше ме) шартты турде 

колданып, киындык, таукымет салмагын аз сезбен эсерл1 

сездаре алган. 

4. Мунда биж арманыныц Ke6iH акынньщ кере алмай 

KeTeTiHi айтылган. Ka3ipri 6i3 жеткен тэуелаздос дейм1з бе, 

сез бостандыгы 6epuiyi, немесе 6i3 ani жете коймаган нагыз 

эдшдгк салтанат куруы дейм13 бе, эйтеу!р болашакта орындалуга 

тиас асыл арманныц кебше акынньщ жете алмаганы анык 

"Жалт-жулт еткен" эпитет! акын арманы эсемдйгш, демек багалылыгын 

б1ршама ацгартса, "арпалыс ала куйын" заманалардыц 

"арбасып" турып алуы курестщ узакка созылганын 

23

дэйектейдь Сезбе-сез тусшдфсек, дерексв угым "замана" олай 

эрекет ете алмайды, не адам , не жылан т.б. eirreyip жан иелер1 

гана арбасады. Ал, шын арпалыс neci адамдарды алмай, кайта 

арбасуга тщсп емес дерёкехз угым замананы осындай тайталаска 

K em ipy сол кездеп партия кысымы т.б. нэтижесшде 

шындыкты анык керсете алмау, тек ишарат аркылы мензеу 

мумкйщгшен туган. 

5. Мундагы "жер сарайын'пркеа мен "кврпемда" сезДер! 

ауыспалы магынада алынып, метафоралык пркес, метафора 

ретшде колданылган. "Жангыртып" сез! тфшшк артыкшыльпын 

эспеттесе (тгршер гана жангьфтып келе алады), кврпе 

кымтап жату эрекетс1зджп, демек пршерге шесе алмауды 

айгактайды. Демек "жер сарайын" "жангьфтып" келу мен 

кырда керпе кымтап жату аркылы бадырайып кершген прлйс 

пен ел1м карама-карсылыгы акыннын асыл да аянышты тагдырын 

козге урады. 

6. BftTeyip 6ip коз емес, "мандайдагы", "ею жулдыз" болтан 

кездш, "кай-кайдагы", "кубылысты" керш келген еш кездш 

ceHyi ыктималдыгы, сенгенде де, жай еше салмай, "кап-кара 

тунек болып" калатыны ерекше аянышты. Мундагы метафора 

"жулдыз" ce3i коз жарыктыгын, ягни OMip артывдпылыгын 

айкындай тусуге бастаса, "сену" сезшщ накты тура мэншде 

алынбай (мэселен, от ceH yi), кем ceH yi ретшде альшуы (сезбесез 

тусшсек, сенсе, кез емес, от кана седёдО, ягни сез магынасыньщ 

бфшама кецекл,-бэр1 елшящ eM ipre канша керегар 

екенш дейектеуге бастайды. Сонгы жолдаты "тунек" метафорасы 

сол келюазджп бфШама дамыгса, онын алдындаты 

"кап-кара" эпитеп де туцекй одан Opi жоталанта тусед1. 

7. BipiHini тармакта "кеудем" сезшен басканын 6epi ауыспалы 

магынада колданылып, метафоранын улгайган турше 

айн ал тан. Демек акын кеудесш "гуршдеп жальш аткан" кержке 

балайды. Ендеше жай 6ip керж те емес, "гуршдеп жалын аткан" 

кержте сёздг, ягни кезбен керш, колмен устауга болмайтын 

дерекс!з угымды, заттандырып согу (согу жай уру емес, 

оган кеп куш керек екеш де белгш), онымен коймай, суарып, 

шыныктыру-бэр1 акыннын сез eHepi ушш каншалык 

24

куш-жпер жумсаганын кезге кершерлж кесек эрекет ретшде 

бейнелеп, есерлецщрш тур. 

8. влец де-кезбен керш, крлмен сипауга кенбейтш дереказ 

угым. Акын елецге "сершщ семсершдей сертке таккан" тецеуш 

TipKecTipin, сезбе-сез угынсак, оны белил| 6ip затты т.б. 

кесерМк заткд, етк1р семсерге айналдырган. Сонын 

нетижесшде жай 6ip елец емес, айтпагын жерше жетьазетш, 

ауыр сынга ушыратарлык мумкщщй бар семсер тэр^зд! етк!р 

еленд! калауы лирикальщ каЬарманныц айрыкща сипатын, 

курескерлжи акынньщ ту еткешн, шыгармага каншалык азаматтык 

жук артканын ейгшей тусед1. 

9. Bipimni тармактагы "Касым" сез1 алдында турган "ерке 

булан" эпитет! аркылы бершген эсерд1 одан кейшп тасу т.б. 

сездер! салмактандыра тусед!. Сезбе-сез угынсак, "тасу" езен 

твр1зд1 жойкын суга байланысты айтылады. Ал, акынньщ 

лирикалык каЬарманы тасуы, тасыганда "булкына" тасып, оган 

коса "басып" ерекет eTyi ("Булкына тасып ед1м, басып ед1м"), 

бутан да шектелмей, жуз} —" жаз", кецш "кец пейшдГ кектем 

болуы, "жаксыныц журегше гашык" екеш —6epi де лирикалык 

каЬарманныц ерекше ic, кимьш, курес neci екенш делелдеуге 

багындырылган. 

10. "0м1рдщ алтын сарай" аспаны -Кдсымныц ез! сомдаган, 

езшдж метафоралык TipKeci. Б1з бшетш, ез1м1з туратын 

кещстж аспаны емес, "eMip" аспаны деп алу да —сезд1 ауыспалы 

магынада колдану yn rici. Соныц салдарынан дерекс1з 

угым eM ip белгш 6 ip кещстжке айналган да, оган аспан 

TipKecKeH. Аспанга ушу кус емес, адамга оцай еместМн зерделесек, 

оган киялмен ерте канат кату жене жай аспан емес, 

"алтын сарай" аспанга бижтеу де-ерекше мыктылык белгйл. 

11. Жеке алганда "мол" сезшде пелендей езгешелж, оныц 

устше айтулы сез маржаны дepлiк жетютж жок тер1зд1. Эйтсе 

де туындыны тутас окып, Кдсымныц лирикалык каЬарманыныц 

кесек ютерш тамашалап келе жатканда, жай айтыла салган 

"мол" сезшщ ез1 "сый керда не 6ip сарац" сездер1 мен 

"Касымнан" сез1 аралыгында орын тепкещцктен де, жай 6ip 

адамга емес, айрыкща каЬарманга гана лайык жомарттык, 

кендж ynrici ретшде кабылданады. 

25

12. "Жыл" сёз!нщ де уакыт мелшерш бщщретш дерёкш 

угым екегй белгш. Сейткен жылдьщ (жылдардьщ) канаты 

болуы жэне онын шапшан жетуше уйыту-тагы да акыннын сез 

магынасын турленту, кулпырту шеберлтнщ, метафоралык 

TipKecii (жыл кднатын) орынды пайдалануынын айнасы. 

13. "©м1р"-дерекс1з десек, "от" сезше TipKecyi тусында ("от 

OMipiM") онын "euiin" калуы мумкгндю де занды. Эйтсе де 

6ipi (акыннын лирикалык каЬарманы) коз жумса да, 

екшшшерДщ (акын елшщ) кэшпей калатынына сену, сейтш 

6 ip i ел1, 6 ip i Tipi куйшде туган жерде б1рлйсге калатынын зерделеу, 

ел1мге деген екшшггёй rep i, о дуниеге отсе де, era турган 

жерде калатынына насаттануга карай кеб1рек бетмдейдь 

Соныц нэтижеанде егам дэлел1, кайтыс болган адам жаткан 

орны KepiHici: "Жатармын ез жерьмде 6 ip темпешйс" -opi кайгы 

(ёл!м кашан да жаксы емес), e p i шуюршшк (6 9 p i6 ip ез елшде, 

жepiндe калды) катар ep 6 y iH непздейдь Сейтш "тап-таза" 6 ip 

сез1м емес, не б1рьщгай кайгы, не б1рынгай куаныш та емес, 

eKeyiH аралас еру нэтижесшде акын курйёлдлрсг! шынайылыкпен 

уштастыра бшген. 

14. "Журегш енд! канша согар тынбай",-деп келш, "Мерт 

болган балапаннын канатындай", "актык рет 6ip талпынып", 

"тьшшыр ма",-деп сауал коюда езщдш шеберлж бар. Акыннын 

ёшрде суйеташ жалан баяндала сатмайды. Улкен кус та 

емес, балапан канатыньщ мерт болуы , аса екшшгп екенш 

зерделесек, соньщ "акгык рет" 6ip талпынуына журектщ сонгы 

согысын тенеу де кейшп эрекет аяныштылыгын белш керсетуге, 

демек, е т р р кимаушылык сезшщ аялауга кызмет етуде. 

15. Акьш оты да-Касым енизген метафоралык пркес. 

ДерёкЫз угым "акыл" ce3i деросп “от" сезшен иык суйескеннен 

кейш, жай акьш емес, кызуканды, яотерга| Kyurri акьшга 

айналганы анык Оньщ устше акылдын жай 6ip оты емес, 

сондай 6ip багалы оты —"алтын оты " ceHyi, соньщ алдында 

гана "ой сэулесш шартарапка", "туарген" оты euiyi,-6opi ерекше 

eceprci. Соган шесе бершген жай 6ip ун емес, "санкыддаган 

сункар" уннщ табигатка "судай сщш" Keryi ыкгималдыгы —6opi 

eMip еткшшшпне даярлаумен 6ipre Ke3i жумьшганша сонша 

аянбаган лирикалык каЬарман жiгepiнe, ерлтне бас илзедь 

26

Мугал1м корытындысы: Муныц 6api неш ацгартады 

Шыгарманыц езекп идеясына , кдЬарман ерекшелтн танытуга 

елендей эр сездщ багындырылганын дэлелдейдь Керкем 

шыгарманы, оньщ шпнде шагын елещц ой елейнен етюзбей, 

кур сьщыртып оки беруден ештене шыкпайтынына осы елещц 

талдау барысында да кез жетюзуге болады. 0лец талдау онай 

емес. Эйтсе де угайыншы, бшейший деген адамга баспа 

бетшде жарияланып жаткдн шырлер аз емес. Мэселе соньщ 

берше назар аудара бшуде, 1здену, талаптануда, ершбеуде 

жатыр дер едж. 

7-сыныпта 9cipece окигалы елендерд! талдау тусында дамыту 

(градация) угымын бере бшу керек. Мэселен, Сэбит 

Денентаевтыц "Бозторгай" елецшде бозторгайдыц кысым 

KepyiH, зорлык иес! юмдер екенш танып бшуш керсету аркылы 

акын элеуметпк тецс1здиспц тамыры мен мэнш ашкан. 

Назар аударарлык жэйт: акын ерб1ту эдюш сэтт1 колданган. 

Алдымен бозторгайдыц турымтайдан зорлык Kepyi гана аталып 

етед!. Ол кандай зорлык екенш накты кермеймДз. Келес! 

шумактарда кыргидыц беденеге жасаган киянаты бершед1. 

BipaK мунда жай кысым керд! деп ете шыкпай, оны накты 

бейнелейд1. Бедененщ кыргидан коркып бугып жатканы 

керсетшедЛ. Бедененщ 6ip жолдасын кырги устап жегеш баяндалады. 

Кур зорлык кылды дегеннен repi булай ернектеу 

накты да эсерщ екеш белгш. Ал, келер елец жолдарында 

каршыганыц уйректерге жасаган залалы одан да мол, коркынышты: 

"Келдей кеп уйректщ арасынан// Шулаган каршыгалап 

зар шыгады://...Тыцдаса бул дауысты жакын келш,// 

Эр жерде 6ip шурегей жатыр елш". 

КейанР! шумактарда ернектелген лашынныц казга жасаган 

ектемдай будан бурынгылардыц бэршщ юшен асып туседа: 

Тубвде 6ip теректщ бекзадасы 

Жеп отыр каздыц етш кеирек керш. 

Мше, осы ерютеулер болмай, б!рден лашынныц каздыц 

етш калай жегеш бершсе, елец eeepi KeMip ед1. Олец идеясы 

негурлым эсерла, пэрменд! болу ушш акын керкем дамытуды 

шебер пайдалана биту керек. 

Сейзшпп сыньшта оган дешнй едебиет сабагьшда камтыл- 

27

ган угымдарды api карай дамытуга болады. Мэселен, М.Дулатулынын 

"Елш-ай” еле Hi де —мугал1м 1здешсш талап ететш 

керкем туынды. Алдымен окушыларга ар нал ган окытушы 

сауалдарын усынайык: 

1."Дерт” ce3i кандай магынада жумсалган 

2. Акын "кайгы" сезш калай заттандырган 

3. Суреткердщ eMip кубылыстарын жинакгап бейнелеу 

шеберлшн "тырп етпейсщ",-aipK eci аркылы кере аламыз ба 

4. "Сагым", "мунар" сездер1 аркылы автор неш жинакгап 

туспалдаган 

5. Улттык ернек тургысынан карап, "Кызылшылсьщ кызарганга 

тым кумар'-тармагы туралы не айтар ед1к 

6. "Жемге шапкэн, кармак курса",-TipKeciHeH не байкадык 

7. "Мугедек боп кос канатьщ майрылып",-жолында кандай 

шеберлйс бар 

8. Автордьщ ез ойын тйселей айтуы менш еленнен KiMтауып 

дэлелдейда 

9. Bipece тщелей баяндау, 6ipece туспалдай жинактау не 

ушш керек болган 

10. "Дэурен" сезше байланысты кандай шеберЛ1К байкадык 

11. Шыгарманьщ езекп идеясы неде 

Ыктимал жауаптар: 

1."Дерт" сез1 едетте ауырган адамга байланысты кодцанылады. 

Демек сау болу жаксы да, дергп болу жаман екендт 

белгш. Оньщ ycTiHe eMi табылмаган наукастын мушкш жагдайда 

екеш мэлхм: Сондай сыркаттын 6ip адамга емес, букш 

халыкка тан екенш жетюзу аркылы автор отарлау кыспагына 

тускен елдщ мушкш халш жинакгап, кезге елестетерлпсгей 

накты керсете бшген. Мунда кеп адам куйш 6 ip адамга топтастыру, 

халыкга бостандык жогын, ел уайымын 6 ip гана 

"дерт” сезше сыйгызып туспадцау жузеге аскан. 

2. "Кдйгы" c e 3 i дерекс1з угым екеш белгМ, c e 6 e 6 i оны 

кезбен керш, колмен устауга болмайды. Акын "кайгы" сезшен 

кейш "езетш ертеген" TipKeciH колданып , дерекйз, кезге 

кершбейтш кайганы басканы ертерлгк отка, затка айналдырган. 

Соньщ йэтйжесшде ертенудщ жаксы eMecTiriH зерде- 

28

леген адам кайгы epieyi тусында, онын каншалыкты апат 

белпа екенш салмактай алады. 

3. "Тырп етпейсщ",- айтылганда, онын 6 ip гана адамга арналганы 

белгш!. Ал, мунда 6 ip адам емес, тугае 6 ip халыктыц 

ерекетаздш, куреске шыкдауы туспалданып жинакталганын 

зерделейм1з. Демек букш 6 ip халык KOH6icTiriH айкь1ндау ушш 

6 ip гана адамньщ керпеден тырп етцеуш елестету- етек алган 

керенаулыкты кезге накгы керсетш, эсерл1 жетюзуге кызмет 

етш тур. 

4. "Сагым", "мунар" сездер1 6ip-6ipiHe карама-карсы алынган. 

Алгашкыда халык еткеш, бостандыкгагы OMipi "сагым" 

тэр1зда алыста калганы мензелсе, кейшгще болашактьщ белпаз 

булдыр екеш жинакталган. 

5. Бурит тэр1зД1 кьфан кустардыц алдымен кызьш туске 

умтылатынын багамдасак та, кус салган казак угымына 

"кызьшшьшеьщ" co3i негурлым жакын екенш дэйектейм1з. 

"К^ызьш" корсету кыранды т.б. ацга тусуге кызыктыруга колданылатынын 

ескерсек, бул нркестщ сырт кершюке алданушы 

адамдар агаттыгын ашуга багыттайтынын ацгарамыз. 

6. Жемге кызыгып, кармана тускен балыктьщ мушкш 

халш зерделесек, сол тэр1зд1 аз сыбагага малданып, кешн 

опынуы мумюн адамдардыц аянышты жагдайы козге урады. 

7. Bip канаты сынса да, кустьщ уша алмай сорлап калатыны 

анык Ал, мунда букш 6ip халыкты кос канаты майрьшган 

(6ip канаты да емес) куска балау да —зобалан такйретш 

кезге елестетерлйсгей накты керсету ynrici. 

8. 0леннш алгашкы уш шумагы, непзшен алганда, халыктьщ 

жай-куйш туспалдап жинактауга курьшеа, кейшп жолдарда 

тйселей yriT айту басым. Bcipece "Тузелесщ кашан, 

журтым, оналып"-жолында лирикалык каЬарманныц, сол 

аркылы акьшныц ез ултына тЬселей ун катып, насихат журизр 

бершген. Сейтш акын ез ойын белгш1 6ip бейнелшйс аркылы 

берумен шектелмей, тжелей yriT айтуды да пайдаланган. 

9. Автор алдымен копшшйсп 6ip Kicire айналдырып, айтарын 

соган арнап жетюзу тусында жинактап туспалдау эдюш 

колданган. Мэселен, кептщ 6ip Kici тэр1зд1 керпеден тырп 

emeyi, "кармак курса" жемге асыгуы. Сондай-ак "шапса" ce3i 

29

кемепмен epi атша шабуды ернектеу улттык угымга жакын, 

epi сол кездеп ен тез козгалу мумкшдтн бшпредд. Осынын 

6epi септесе келе халыктын каншалык, калай алдануын жайып 

салады. Осы мушкицпкп накты керсеткесш барып, соган 

суйенгендактен де, акын у г т жалан уагыз болып кзлмай, негурлым 

есерл1 есттедь 

10. Акын бул жолы да кезбен керуге болмайтын дереказ 

угым "деурендГ заттандырып, жандандыра б in ген. Сонын 

нэтижесшде дэуреннщ "жылы жузбен" (демек жуз1, 6eTi бар) 

мойын (демек адам, мал, ац тэрдзд! мойыны бар) буруы бостандыкты 

ансауды есерл! бейнелеуге кемектесш тур. 

11. Енжарлыктан, адасу, алданудан арылып, бостандык, 

бакыт жолындагы куреске шакыру, мше, елецнщ езекп идеясы 

осында жатырг^ 

Окушылардын жалпы эсемдгкп багалап, сакгау сез1мш 

калыптастыруда шыгармадагы табигат зейнеттиппн ашып, 

дэлелдей бшудщ мэш зор. Мэселен, ГЖансупровтщ "Жетюу 

cypeTTepi" елендер шогырын 8-сыныпта етуде де 1зденетш 

жайтгар барпгылык. Окытушыньщ тапсырма-сауалдары: 

1.Tay бшкплн танытатын сез бен сез TipKecrepiH Tepin, 

дэптерге жазып келу. 

2. Су KenTiriH, су екпшш межелейтш сездерд1 аныкгау. 

3. Су тазалыгын жэне су агысы сипатын бщщретшдерш 

ажырату. 

4. 0с1мщк ©суш накты керсеткен сез колданыстарына назар 

аудару. 

5. Дыбыс сипатын беру улгшерь 

6. Кус KenTiriH б ей н ел еген д ер ь 

7. Щпин (форма) сипатын беру мысалдары. 

8. Эпитет C0здepдi пайдалану ерекш елт. 

9. Тенеу. 

10. Метафора. 

11. Кейттеу. 

12. Улттык накыш улгшерш беру мэш. 

13. Кдрабайыр соад пайдалану ерекшел1ктер1. 

Ыктимал жауаптар. 

зо

Bipimui сауалга байланысты мысалдар жэне оны талдау 

улплерк 

1. Боленген бултка мэщч мещреу куз (43-бет). 

(Бул туста да, кейш де мысалдарды 8-сыныпка арналган 

эдебиет окулыгы хрестоматиясыньщ Алматы, Рауан, 1993 ж., 

нускасы бойынша 6epin, opi карай бетш гана керсетш отырамыз.-К,.Ж.) 

2. Жетюу-кеуден-аскдр, аягьщ-кол. 

К,он;ьщ-кум, мыкынында бар сексеуш (43 б.) 

3. Айкара ала аскарлар жатыр шегш, 

Жер жаншып, кектщ колбеп тесш емш. (43 б.) 

4. Талгар тау таргыл ала шокы бшк, 

Аскакгайд емшеп, ерш кокке rain (45 б.) 

5. Текестщ кекке ерлеген тж киясы, 

Сымпиып сол мацайдьщ тересшдей (45 б.) 

Булттьщ белгш 6ip бшкпкке орналасканын багамдасак, 

соган белену (алгашкы мысалда) opi тау зацгарлыгын ашады, 

opi Kemneni казак ем1ршде жи1 колданылган "6eciK" аркылы 

халык угымына жакын улттык накыш ynrici жасалган. Сондай-ак 

(екшшще) таудьщ басы гана емес, оньщ кеудесшщ e3i 

"аскар" болуы да тау бийсгшн елестетуге бастайды. Ушшшще 

аскдрлардьщ кекгщ TeciH eMyi де-ерекшел1к дэлел1. Кектщ 

тым алые екенш дэйектесек, оньщ TeciH емуге аузы жету ушш 

ерекше зангарлык керек екеш белгш. Тертшшще де таудьщ 

той кекке тисе, оньщ соншалык ецсел1 екеш танылады. Сонгы 

мысалдагы "кекке ерлеген" TipKeci де тау турпатын накты 

керсетап тур. 

EidHuii сауалга байланысты уз1нд1пер жэне оны талдау барысы: 

1. Аскардан актарыла аркыраган 

Жекеннщ KiMансамас балдай суын (43). 

2. Аркырап аскарынан кулаган су, 

Бауырын балбыраткан елше иш. (45). 

3. Шу, эне, тауды тарпып шыккан шулап, 

Ойнактап, ырги, жосып таудан тулап (47). 

4. Аркырап асау Шелек орыпты тас, 

Бурадай булкынады кек ала бас ... (48). 

31

5. Тау жуып, тасты кутан содыр суы 

Анкылдайд арнасында меруерт астау (48). 

Алгашкыдагы "актарыла" сезшщ (аз суды актарылды 

демейшз) езшен су кеггпп байкалса, "аркыраган" ce3 i су ашсы 

тездопн, демек оньщ екпшш де танытады. Еюншще судын 

аркырып кана коймай, кулауы агыстьщ тгк киядан темен 

куйылу сипатын, екпшш коса камтиды. Уппшшдей "Тауды 

тарпып" TipKeciHeH e p i улттык epH eicri, e p i ат тарпуы тер13Д1 

судын екпш кушш де дейектейшз. "Шулап" сещ дыбыс сипатын 

ашумен катар "ойнактап, ырги.жосып... тулап" агуы 

тусында су K enT iriH де, eK niH iH де кабат айкындайды. 

Тертшшще Шелек e3eHi екшш каттылыгы сондай-оньщ тас 

органы (егш орумен салыстырсак та, тасты кесу, ору онай 

ма) бейнеленедь Бул екпшда осы узвдщеп "булкынады" c e3 i 

де e p i дамытып тур. Не зат, не 6 ip кшм т.б. емес, бесшшще, 

сонша келемда таудьщ езш жуу да, онымен де тынбай, ежелден 

ауырлык белпа ретшде багаланьш келген тасты итерш тез 

козгаганы сондай, оны кууы да-бер1 су екпшш кезге урып тур. 

YuiiHini сауалга байланысты мысал келпрш ninip айту: 

1. Шымырлап 1ле кайнап кумды кезген...(48). 

2. Ыстыккел жер айнасы мелтщдещй (47). 

Алгашкыдагы "шымырлап" сезшен езен суыньщ агу сипатын 

байкасак, "мелтшдейщ" су тазалыгьш б1ршама ашып тур. 

TepTiHoii сурак жауаптары: 

1. Кектемде кумнан есем жер болсын ба, 

Жайкалып жауказыны , ран гулдер... (43). 

2. ...Балкашты камыс камап желкщцейда (47). 

3. Шалкиды шалгын келдщ камысындай... (50). 

4. Селтендеп сепсе курай сырга кддап... (50). 

5. Жуалар шайкандаган ол 6ip кербез... (50). 

Bipiinui узшдще акын жауказынньщ жайкалып ecyiH накты 

ернектесе, еюншще "камап" c e 3 i аркылы камыс кептйтн 

(букш кеЩ1 коршап, камау оцай ма), "желюлдеЩц" дегенде, 

онын каншалык бийсгеп ескенш (тырбиьш жатса, желюлдеп 

керше алар ма еда) кестелеген. Ушшшщеп "Шалкиды" c e 3 i 

де шалгыннын каншалык бойлап ескенш байкатса, 

тертшшодей курайдьщ селтендеу1 де сол есшддагщ KepiHy 

32

сипатын ашуга кызмет етуде. Сол тэр1зд1 "шайкандаган" 

(бесшшщеп) c©3i де жуанъщ езшдйс козгалысын айкындайды. 

Бесщнн сауалга жауаптар: 

1. Шуыдцап жуйткш, жаткдн Шудьщ уш: 

"К,олыц бер, кут, береке,-дейцц -тумак," (48). 

2. ...Шуылдайд шиебер1 уй артынан (49). 

3. Солармен судырласып ойнайды жел, 

Дурмектщ кокпар тарткан шабысындай (50). 

Жогарыда келпршген "шуылдап", "шуылдайд", "судырласып" 

создер1 белгш 6ip ун сипатын накыштау нотижеанде 

де йршшк салтанатын кызыктатады. 

Алтыншы жауаптары: 

Шымшыктьщ сан-сапалак атаулысы- 

Айтарга сай-салада жур льщсып, 

Тас жырып, балак бшсен шьщга шыксан, 

Куй тартар той кылгандай торгай сыцсып. 

Бул узшдщеп "лыксып" c©3i кустын соншалык KonririH, 

ягни сай-саланы кус толтыруын ойгшесе, "сьщсып" торгай 

унш накгы ашады. 

Жетшипге байланысты ойлар: 

1. Тарбиган Тарбагатай —жердщ куты... (44). 

2. Мын жылкы мыжырая жантайыскан, 

03reci жупшскен торешщей. (45). 

Бастапкьщагы "тарбиган", кейшгщеп "мыжырая жантайыскан" 

создер1 таудьщ пйшн, колемш ( формасын) кескшдеуге 

пайдал анылган. 

Ceri3iHniire катысты птрлео: 

1. Кулпыртар кумда соккан коныр самал 

MociMHiH масатысын жел1 желпш (44). 

2. Кдрасан кокбулактан кумю карга 

0рнеп шербешстщ билетшдей (45). 

3. Айдынды айдаЬардай кумю кол бар, 

Алыскан таумен, таспен алып болмас (48). 

4. Кыз емшек кызыл сушр шокылары 

Томсартып туман суйш обетшдей. 

Мещреу молд1р кара булт коршайды, 

Сулуга жупар буркш себетшдей (46).

5. Кегйрген Кексу кел бар, басы бастау ... (48). 

6. Оранган ак кебенек аруакгы Алтай, 

Teruiin 6i3re таман жатыр мурты (44). 

Алгашкы мысалда "коцыр" эпитета "самал" сезш ажарлауга 

кемектессе, екшпп, ушшшщеп "KyMic" айшыгы "кар", "кел" 

сездерш ешекейлеуге кодцанылган. Тертшшще "шокылары" 

сезш-"кызыл сушр", ал, бултты "мещреу мелд1р кара" 

KepiKTeyimTepi ажарлауда. Бесшшще кел сипатын "кегарген" 

аныктаса, алтыншьща "Алтай" сезш айкындай тускен "Оранган 

ак кебенек аруакгы" курдел1 эпитета орын алган. 

Тогызыншыга байланысты сараптаулар: 

1. Шокысын Бурктнщ Ушбуйенге 

Койыпты сеукеледей жарастырып (44). 

2. Жыландай ирен каккдн Шрсу да 

Бщщрмей тау ipreciH сегетшдей. 

Лабасы терде жатыр тес табандап, 

Шонкиып малды ауылдьщ тебетандей (45). 

3. Кересщ алдындагы дастаркандай 

Жерлерщ Теркжей, Сырт, Терщ деген (47). 

4. Меруерттей жалтылдайды кунгей Музарт, 

Кез тугш, ущлесщ кещлменен (47). 

BipiHiiii уз1ндще "сеукеледей" Teneyi-epi улттык ернек 

жемш (сеукеле-кдзактьщ улттык KniMi), epi таудьщ жогары 

белепн безещцруге колданылып тур. Екшидцеп "жыландай" 

TeHeyi "Шрсу" емес, онын алдындагы "ирен каккзн" эпитета 

алдында келш, соны айкындай тускендоктен де, 6ip балама 

угымына сыймай, epi тенеу, epi эпитет, демек тенеулпс эпитет 

болып тур. Бул едем1 суретта еамшеден болган тенеу 

"сегетшдей" epi жалгастьфып, дамыта тускен. Осы узшдшщ 

соцындагы "тебетандей" тенеуш жеке алмай, "тес табандап 

шонкиып" жаткан "малды ауылдьщ тебетандей", -деп алсак, 

тецеудщ курд ел i TypiH кезпспрем1з. Ушшшщеп "дастаркандай” 

Teneyi белгш кещстак, жер 6eflepi сипатьш салыстырумен 

катар, улттык ернек, казак угымына жакын угым ретшде 

де багалы. Ал сонгы "меруерттей" Teneyi жеке калмай, "жалтылдайды" 

сезшдеп суретпен уштасу аркылы да ажарлана 

тускен. 

34

Оныншыга катысты дэйектеулер: 

L ...Емес пе кек ала бас ак буралар, 

Оралган шудалары макпалданып (43). 

(Таулар туралы айтылып отыр.-К,.Ж.) 

2. Тегерез -тецкершген тегеш, шажа 

Шамкой шал кдбак жаба тунергендей (44). 

3. Кекжамбас, кел Kenipni таудьщ керш, 

Жаткан муз Шатыртастыц кекше 6epiti (45). 

4. Асы-астау, отырган ел- epeni курт, 

Курт жайып кодырайган Бакай бийс (45). 

5. Тумсыгы Торайгырдыц-тугел орман, 

Сол таудьщ тыныс тартар ецецпндей (46). 

6. Томпиып томагадай Сарытау тур, 

Кдрасай-ер капталы атка салсан (46). 

7. ...Па, пдркш! Болады екен тау да сулу, 

Муз кейлек кек мунармен белш буу (47). 

Тауларды бураларга уксату (6ipiH ini мысалда)-казак eMipiHe 

жакын ултгык накьпшы сети пайдалану жемкл. Сонымен 6ipre 

оны метафоранын улгайган Typi дейм1з. C e 6 e 6 i таулар o m e y ip 

6ip бураларга емес, шудалары макпалданып оралган кек ала 

бас ак бураларга баланган. Екшшще таудьщ 6ip i "тенкершген" 

тегеш ретшде алынуы, ушшшще музды боржке тецесйру деулттык 

угымга жакын баламаны сотта пайдалану улпсь 

Терт1ншще "Асыны" астаумен салыстырса, оныц касында 

отырган ел ередеп куртка уксатылады. Бесшшщеп Торайгырдьщ 

тумсыгын-метафоралык таркес дейм1з, c e 6 e 6 i адам, 

ан, мал тер1зд1 тауда мурын болмайтыны белгш. Алтыншьща 

"Кдрасайды" аткд салатын ер капталына балау да жогарыдагы: 

"ак буралар", "берЬс", "epeni курт" тер!зд1 улттык ернект1 

шебер пайдалану жемас! Жетшшщег1 тау музын кейлекке 

айналдыру да окырман угымына жакын, накгы еурет жасау 

нетижесь Муньщ 6 o p i акынньщ эпитет, тецеу, метафораны 

сото пайдалана бшгенш деледцесе, сез магынасын кецейту, 

кулпьфтуларды будан кейшп мысалдардан да керем1з. 

Он 6iphniii сауалды талдау ynrici: 

1. Талактай талаураган Баян-журек, 

Тунжьфап тукьфып тур "Tipi елгендей". 

35

Мурыны Музбалактыц кекте мулгш, 

Актасты аспанга эдей прелгендей (44). 

2. Тушрл1 буршак несер ушыктайды... (44). 

3. Оскырып Tepic айналган туптщ суы, 

Сырт 6epin кос аяктан тебетшдей. (45). 

4. Шыгыска беттей mere жаткдн таулар 

Кушысып, cyiiicin тур кепменен (47). 

5. Аттанган алты езет Жетюудыц 

Балкашка бауырымдап ендшдейдг (47). 

6. (0зен туралы) Ол баста куншыгыска шыга 

шауып, 

Жалт 6epin етекке енсей сапты кулаш (48). 

7. Жалбасы, Шатан, Буты мулгщй оган, 

Шалдуар шалдай калгып шала мастау (48). 

8. Кдлакай кара таргыл ол айтканым, 

Суйед1 суйкенгенд1 шымшып, бурап (50). 

MiHe, осы узшдшердеп "тунжырап, тукырып", "мулгш" 

(6ipiHiiiiae): "ушыктайды" (екшшще), "оскырып" (ушшшще); 

"кушысып, суйюш тур" (тертшшще); "бауырымдап енкищейдГ 

(бесшшще); "шыга шауып", "жалт 6epin" (алтыншыда); 

"мулгидх" (жетшшще); "суйеда ...шымшьш, бурап" (сепзшшще), 

-6epi де | жансыз тау, несер, езен, ес1мджке-жандыга тен 

ерекет дарыту, ягни оларды жандандыру yjiruiepi. 

Он еюнштш жауаптары: 

1. Шепскен шогыр аскар катпарланып... (43). 

2. Курдел1 коныс кайда Куренбелдей, 

Кур жатпас кора музбен жугенделмей (44). 

3. Кзркара жарасымды жазык жайлау, 

Уи-кулше, журттьщ жайган ересшдей (45). 

4. Бота жун, бозгылт-курен шалгын 6inceH, 

Жайлау жок Кектебенщ тебес1ндей (45). 

5. Ешкщей уркш шыккан Шеладыр тур, 

Кдскырдан 6ip тыкырды керетшдей (46). 

6. Кдртадай кдтпар-катпар каптал жатыр, 

Тазы eprin, Ky3ri карда шьщсац куспен (46). 

7. OpiKTi-ол боз биедей желщцеген... 47). 

36

8. Аркырап айкай салган Кексу алып, 

Жазыкка шыга келсе уркш агып (48). 

Улттык накыш мысалдарын 6i3 бутан дешнп талдауларда 

да 6ipa3 кездеспрш, niicip айтып етйк. Бул топтамада тауларды 

шеккен туйемен (б1ршшще) салыстыру ежелден туйе багып 

ескен казак угымына етене жакын болгандыкган да, оны 

улттык накышка жаткызамыз. Сол тер1зд1 (екшшщеп) "жугенделмей" 

де ат мшш кун кешкен казак угымына ен жакын 

сез. Сондай-ак уйд1 кулшеге балауды алсак, кулше -epi метафора, 

epi казактын улттык татамы атауы. Муны шалтынньщ 

"бота жун" болуы, Шеладырдьщ "ypKin шыккан" ешкщей 

KepiHyi туралы да айта аламыз. Bepi де кешпел1 мал шаруашылыгымен 

айналыскан адамдар ем1ршде жш кездесетш 

угымдар айнасы болуымен ерекшеленедь Сонымен 6ipre капталдьщ 

"катпар-катпар" картадай, Орйсгшщ желшдеген боз 

биедей болуы, Кексудыц уркш агуы да-улттык накыштар, 

акынныц казак угымына жакын баламаларды шебер пайдалануы 

нетижелерь 

Он yiiiimiiiHi талдау: 

1. Жарбиып осы еренге ыктырмалап, 

Коныркай кулык судьщ бегеиндей (45). 

2. Жайлаудьщ ортасында Тузкел жатыр, 

Жаркырап тебел таздьщ тебес1ндей. 

3. Айналсок ала аскарда сасык мунар, 

TiMicicin тес туртпесе елетщцей (46). 

4. Баладай былдыраган сакау самал, 

Койнына ожесшщ енетшдей (46). 

5. Аса алмас алгыр кыран ала аскардан, 

Оцкщцеп езен калай тегшмеген (47). 

6. К0ЖЬ1Р тас копарыла кумта айналып, 

Жарпымен кешш жатыр боп жым-жылас (48). 

7. Косылып ею ерке су, eici сулу 

Балкдштан кальщ кумта кетед лагып (48). 

Поэзияда халыкгын сейлеу тшшен дайын куй1нде алынып, 

осемдйс символына айналып кеткен сездер аз емес. Айталык, 

кез келген ата-ана баласына:"кунш, айым, жулдызым, 

гул1м, булбулым"- деген сездердщ 6ipiH айтып ем1ренсе, осы 

37

кодцаныстардьщ метафора деп саналатынын бшмеее де, жаксы 

угым, коркем айшык екенш байкдмайды емес. Эрине, акындардын 

03ip баламаларды сол калпында ала салмайтыны, оз 

ерекшелшне сай оны кулпыртып, дамытып окетепш де белгш. 

Бйдщ айтпагымыз: одеби тш дамуы ушш соз айшыктарын 

турлентш колдану да керек, 6ipaK тек едем1 дегендермен шектелуге 

де болмайды. Оган долел-Абайдьщ соз колданысы. Осы 

орайда казак одеби тш тарихын ашуда жещсш енбек етш, 

кош басы бола бшген белгш галым Рабига Сыздыкованьщ 

мына 6ip niitipiH еске салгымыз келедг "Абайда жалпы суретгеме 

(окушынын коз алдына белгш 6ip суретп елестету) 

Tocuii куши бершген. Мунын ©3i де-казак поэзиясында тын 

норсе. Осы одю олен тшше кунделйсп турмыс-салтка байланысты 

лексика тобын окедгй. Мысалы, "Куз" деген елещнде 

келпршген: жыртык кшм, шуда жш, кемйс суйек, сорпа-су, 

жамау, ыс-деген создер бурынгыдай ауыспалы магынада емес, 

тура оз магыналарында еурет уппн пайдаланылган.1 

Рас, карабайыр сездерд1 колданудын да шеп, аясы бар. 

Кдрабайыр создерда орынсыз колдану, дербес максаткд айналдыру, 

керекс1з жершде тыкдалау 6ipa3 ретте натурализмге, 

карадурсшдшйасе, орс1зщкке апарып соктыруы да мумкш. 

Алыска бармай-ак 03iMi3 келирш отырган мысалдар шогырындагы 

"сасьпс, мунар" (ушйшп узшдщеп) иркесше назар 

аударайык- Осы сез колданые Жетасу зейнеттшггн ашу ушш 

6ipfleH -6ip кажет улп, немесе окырманга жагымды осер тудыратын 

таркес дей алмайтынымыз анык. Эйтсе де осы Topiami 

жекелеген агаттыктарга бола карабайыр сездерда енпзу аркылы 

отау таккен озшдйс жетаелктер монш де темендетпеуш1з 

керек. Моселен, "жарбиып" (бдршшще), "кожьф" (бесшшще) 

сездер1 niiniH (форма), бедер ерекшелшн накгы ернектеу ушш 

алынып, еурет шынайылыгын арттыруга cerrririH типзуде. Ал, 

"баладай былдыраган сакау самал" сез колданысы (ушшшще), 

сондай-ак "TiMicicin" (екшпцце), "ецкшдеп" (тертшшще), "лагып” 

(алтыншыда) етютж сездер! белгш 6 ip ун, ерекет, козгалыс 

сипатын танытумен 6 ip re лирикалык каЪарманнын ту- 

1Кдзак эдеби тишин тарихы //Алматы, Ана тш , 1993, 284 б. 

38

ган жер езгешелйсгерше деген ез1мсшш, еркелеп, куакылана 

бага беру айнасы ретшде де багалы. Сырт Караганда, жайлау 

ортасындагы Тузкелдщ "тебел таздьщ тебесшдей", "жаркырап" 

кер1нушде еш жарасымдылык жок, кайта онда ускынсыздык 

басым Topi3fli. Эйтсе де елецщ тек efrreyip 6ip сурет 

KomipMeci емес, лирикалык каЬарман ce3iMi шарпуына беленген, 

сонысымен де еш кайталанбайтын дербес бояуга ие болган, 

ягни езщщк шынайылыкка непзделген улп деп карасак, 

сол нысанага кызмет еткен жекелеген карабайыр сездер менш 

кемс1туге де хакымыз жок Расында, "тебел таздьщ тебесшдей" 

TipKeci зейнеттшцсп танытатын есем KepiHic айнасы болмаса 

да, лирикалык каЬарман табигатын шынайы ашуга багытталгандыкган 

да, жалпы керкем KepiHic аясында окшауланбай, 

соган жарасып, Kipirin кеткен. Муны тэтшй толык сезшу ушш 

6ip мезет ащыны татып керумен, немесе ак тусп аша тусуге 

оньщ арасына кара туей затты енпзу секщщ карама-карсы 

кою, алма-кезекгесулер терпбше уксатуга болады. Сонда карабайыр 

сездер мен катар орын алган есем KepiHicTi бщщрерлж 

баламалар м ет де арта тусетшш ангару киын емес. 

К,орыта айтканда, мектепте елен окыту, елен табигатын 

таныту оцай емес. Ол ушш ер акынныц сезколданыс 

ерекшел1пн, стил1н, шыгарманьщ идеялык-такырыптык 

непзше ондагы ер сезд1 багындыра бшуш зерделесек кана 

керкемдйс койнауына теревдеп ене аламыз. Сонымен катар 

елен ыргагы, уйкасына беленген ер сез магынасы кенейе, 

ажарлана тусетшш, ер сездщ баска epinrecTepi ecepiH кабылдап, 

e3i де езгелерге ыкдал ететшш дейектеу де сез маржанын 

туеше, багалай бшуге бастайтын юлт депм1з келед1. 

39

V 

9-11 СЫНЫПТАРДА 0ЛЕЦ о к ы т у . 

Мектепте казак, эдебиетш окытушы устазга койылар талаптар 

сан алуан. Солардыц ец Heri3rici не Сабакга кернею. 

куралдарды пайдалану, салыстыру эдка т.б. керек-ак, Эйтсе 

де алдымен шыгарманьщ керкемдпс нэрш дурыс, жете танытып 

журм13 бе Таныткднда, epi окушы 1здешсш, кызыгуын 

арттырып, epi туынды табигатын ашу жузеге асса гой! Бул 

еьанщ 6ipiHin колынан кеде бермесе керек. Оган дэлел: республикалык 

баспасез, баспа бетшде шыккдн материалдардын 

кебшде шыгарма сырын тап басып, терендеп ашу орнына 

жалпылама айтушылык, ycTipT баяндау, желсездшк, уак-туйек 

фактшер тен1репнен шыга алмау т.б. таргзд1 кемшипктер 

ушырасып жургеш. 1лгер1ректе жазган 6ip макаламызда 

(Кдзакстан мектеб1, 8, 1983) 5-8 сыныптарда лирикалык туындыны 

окытуга байланысты 6ipa3 ойлар кетерген едис. Бул 

жолы сол дэстурд1 жалгастырып, 9-11 сыныптарда елец окыту 

меселелерш сез етпектз. 9 сыныпта казак ауыз эдебиет1 

улгшерх, оньщ шпнде "турмыс-салт жырлары" бершген. "Шопан 

атага" елецш етерде мугал1м окушыга мынадай сурактапсырма 

бередк 

1.Терт тулж малдьщ 6ipi: койды накты елестетерлж 

сездерд1 тауып, дэптерге жазып, талдандар. 

Балалардьщ ыктимал жауаптары: 

-Мушзшщ "шакдактай" екеш. 

-Шуйдесшщ токдактай болуы. 

-Суй аппак,. 

-"Шагаладай курты бар",-дейд1. 

2. -К,ойдыц кеп болуын тшеу бар ма Оны кай сез ашып 

тур 

-"Крйлар бассын." Крйдыц кыруарлыгы сондай: адамдарга 

турарлык жер кдлмай, койлар басып кетердей эсер кдлдырады. 

"Жылкышы атага” елещн сараптау кезшдеп сауалдар: 

1. Жылкыньщ мол болуын кдлау бар ма Оны кдй сезде 

квресщцер 

-Yftip-yftip. Bipep жылкы болса, "yftip-yftip" деп айтпас едак. 

40

-"Бассын". Тагы да жер басып турарга орын калмагандай 

эсер туады. 

2. Жылкы ерекшелпш танытатын сез 

-"Шуркыратып", ce6e6i шуркырау тек жылкыга тен екеш 

белгш. 

3. Жылкыньщ жал-куйрыгы узын болуын кайдан кердпс 

-"Шубалган"-дегенде, куйрыктын Teruiyi, узындыгы бейнеленген. 

4. -Бие суттшгш табайык 

—"Кенекке суй сыймасын." Демек белгш 6ip ьщыска cyri 

сыймаса, cyrriH едэу1р сауылганы. 

"Зецп бабага" елещн талдау кезшдеп сауалдар: 

1. Сиырдьщ сан мелшерш ecipyai кай сез аркалап тур 

-Шубыртып. 

MyraniM ce3i: 

—Рас, 6ipep сиыр ушш "шубыру" ce3i колданылмайды. 

Шубыруда шепй таптамас ушш, малдьщ да 6ip 1збен журейн 

жаксы дагдысын керем1з. Демек бул табигатты сактау MOHi 

туралы адамдарга ой салуы керек. 

2. Буканьщ ipi, ерекше екеш байкала ма 

—Аяктарыньщ йреудей болуы олардьщ соншалык келемщ 

ёкенш танытады. 

3. Сиыр езгешшп тагы кай жерде бар 

—Сиырдьщ MOHKyi, мушзшщ жылтылдак, буыныньщ сыртылдак 

болуы. 

4. Сиыр cyrruiiriH кайдан ангардык 

—Ол "желш! бар казандай" жолында тур. К,азан келем1 

белгш1, ал сиыр желпп сол мелшерде болса, ол тегш емес. 

Окытушы "Сексен атага", "Ойсьш карага" елендерш де осы 

машыкден саралатады да, мынадай туйш жасайды: 

—Балалар, халык ауыз едебиетшде eftT eyip кой, сиырым, 

туйем болсын делше салмай, ер жануардьщ ерекшелшн ашарлык 

керш1стермен кызыктыру басым екен. Накты кергесш 

де, 6i3 оны багалай бшуге уйренед1 екенб1з. Мше, бунын 6 e p i 

керкем шыгармада кездесейн ор суретт1н белгш 6 ip идеяга 

багынатынын делелдейд1. Демек ер жануарга тен сипатты 

41

(бтм езгешшп арекет Typi т.б.) накгы арнектеу сол малды 

аялау сезшш дамытуга кызмет етедь 

Мше, осы Topi3fli талдаулар аркылы мугал1м 9-сыныпта 

шыгарманын керкемдйгше б!ршама уцште алады. 

10 сыныпта Абайдын "Жаз" елёщн окытарда мугал1м 

окушыларга мынадай сауалдар жаздырады: 

1. Шептщ бипс болып ескен1 кай сезде, не сез Т1ркесшде 

накгы ернектелген 

2. Озенде су мол екенш кай сез айкындап тур 

3. Кулын-тай тынымсыздыгы, кел1стх орекета кай сез аркылы 

ашылган 

4. Уйрек, кзз ушуында не ерекшелпс бар 

5. К^ыз-келшшектердщ осем журюш ш тауып дэлелдейдх 

Сол кимыл-ерекетген олардын котершю кендл-кушн байкауга 

бола ма 

6. Жарасымды кулшт кайдан кердпс 

7. Жылкышылар орекетшдеп езгешелйсгерщ гам талдайды 

8. Су жагасында журген бозбаланьщ кещл-кушн б1лд1ретщ 

сезд1 гам дойектейщ 

9. Кок кусыньщ казды мол туаруш кай сез танытып тур 

Осы сауалдар бершгеннен кейш окушылар алдарындагы 

хрестоматияга карап отырып, мына улгще жауап 6epyi керек: 

(Bi3 бул туста да, кейш де окушылар жауабыньщ ен ыкгимал 

вариантын аламыз. Жауап баскаша болса, керсетшген ymim 

басшылыкка алып, мугал1м езх жетелей 6Lrryi керек. Эр жауап 

алдындагы сандык танба шюрдщ неншпш суракка орай 

бершгенш танытады.-К-Ж.)- 

l.-Шеп бижпгш алдымен ушшын тармакгагы (тармак ретш 

хрестоматия материалы бойынша керсетемю.-К, Ж ) "узарып 

e c in толганда" таркесшен байкадык, (Бул 6ip окушыньщ жауабы 

болса, егашш окушы толыктыруы мумгандшн ескерш, ор 

ыкгимал жауапты жеке диалог туршде берем1з.-К,Ж.). 

-Сонымен катар шалгынньщ бойлап ескенш алтыншы, 

жетшшГ тармакгарда жылкыньщ "шалгыннан жоны кылтылдап" 

кер1ну1нен де андаймыз. Жылкы келем1 бйге мелш, 

соньщ оз1 бгрде кезге шалынып, б1рде шалынбастай болып, 

42

шалгын арасында кылтылдаса, шептщ де соншалык, узарып 

толыса ескен1 ашылады. 

2."Курк1реп" ce3i езенде су мол екенш эйгшейдь Егер су 

жепмаз болса, арнасына толып, екп1ндеп акдаса, соншалык 

ун шыгара алмас едь 

3.'Ъултылдап" сезшде epi жарасты кимыл, epi ат, айгыр 

биелерге Караганда, кулын-тай ерекшелш, негурлым тынымсыздыгы 

жинакталган. 

4."Сымпылдап" сезшде уйрек-каз тынымсыздыгы, келшп 

ерекей тушнделген. 

5."Бурала басып бьшкылдап"-кыз-келшшектердщ журу 

сипатын, жадыранкы кецш-кушн коса камтиды. 

6 Сьщкыдцап". 

7."Асау MiHin тенселген" жолында асауды алдымен жылкышылар 

уйретепш де, олардьщ ширактыгы да б1ршама шан 

бередь 

8."Кутындап". 

9."Сыпырса" сезшде кек кусыньщ казды жагалай, сыпыргандай 

болып, топырлатып TycipreH i накты кестеленген. 

MyraniM ce3i: 

—Балалар, сейтш, б1ршшщен, акынньщ аз сезбен сурет 

сала бшу шеберлтн кердйс. 0зен суы мол деп айта салса, 

солгын естшер ед1. Timi, гьшым тшшен "минутына, не секундына 

пелен текшеметр су агады" десе де, 6i3 еш есерленбес 

едж. Ал, "курюреп" ce3i езеннщ суга толы екенш негурлым 

ecepni накыштап тур. Муны белгий 6ip кубьшысты, 

ерекет, кимыдцы бултартпай дел бейнелеген:"шуркырап", 

"аяцшылы жылпылдап", "самауырыны буркылдап" "канкылдап", 

"каркылдап" т.б. сездер!, не сез йркестер! туралы да 

айтуга болады. Bepi де кезбен керш, кулакден естюендей етш 

дел кесюндеу ynrmepi. Енд1, балалар акын шеберлшнщ шартты 

турде белш алгандагы екшип кырына, белгий 6ip кубылыс, 

ерекеттщ кеп саласы шпнен ен езекп 6ip турш гана 

екшеп усынуына назар аударайык Меселен, адамньщ xypyi 

турлер1 сан алуан екенш 6i3 бшем1з. Кене, еске тус1решк: 

журудщ кандай турлер1 бар 

Окушылар жауабы: 

43

-Кэздандау, дедектеу, мац-мац басу, ецкендеу, ордандау, 

арбацдау, балпандау, мамырлау т.б. 

Мугалш C03i: 

-Неге акын соньщ бэрш келпре бермещц Бэрш кдмтыса, 

орынсыз кепсездшжке урынары ез алдына, акын сонын 

oiiTeyip 6ip турш де талгамай ала салмайды. Онда да белгш 

6ip зандылыкка багынады. Суреткер акын бул туындысында 

киг13 уй Tirin жаткан жастарда ен жш ушырасады деген журу 

турш белш алган. Бул тегш емес. Акын кеп кубылыстыц 

ойтеу1р турш ала салмайды. Соньщ ен жш кездесетшш, ягни 

негурлым ш щ мэйда эрекеттерд1 келтсредь Сонда эйтеу1р 

6ip кубылыс емес, соньщ ен жш орын алатьшы, ен кызыктысы 

жузеге асады. Бул суреткердщ аз сезге шал кар шындык 

сыйгызу шеберлшн дэлелдейдь Кулкшщ кандай турлерш 

бшупй едж 

-Мыскыддау, кецюлдеу, сынгырлау, сакьщдау, сыкылыктау 

т.б. 

Мугалш тусйадрмеа: 

-Неге сонын 6ip гана турш алган Мунда да жинактау зандыльпына 

суйенген. Ягни сондай шакта ен жш естшетш кулю 

TypiH екшеп пайдаланган. Муны осы елендеп баска суреттер 

туралы да айтуга болады. Енд1 акын шеберлтнщ ушшпп 

кырына, нен1 жазса да, бэрш 6ip гана лирикалык каЬарманньщ 

талгамына, кезкарасына, ce3iMiHe багындыруына кецш 

белеййс. Жаз кезшдеп казак eMipiH, уй тйулерш т.б. 6i3 осы 

елецаз- ак бшмейшз бе Оньщ бэрш тарихи, гылыми эдебиеттерден 

де окып алуга болады гой. Демек "елец-халык ем1ршщ 

айнасы" деп кдна тую жёткшгкси екен. Ce6e6i акьшньщ мщдеп 

халык TipmLniriH, турмысын таныстырумен шекгелу емес. Оны 

гылыми енбек аркылы да жетюзуге болады гой. Белгш 6ip кубылыс, 

айталык, жаз туралы 6ip мезетте жуз акьш жазса, не керер 

едж Егер сонын жуз1 де сэтп ернекгед1 десек, 6i3 онда 6ip- 

6ipiHe уксау, кайталауларды кездеспрер ме едж Жок, кайта 

жуз акынньщ жазды алуан турл1 бейнелеушщ куэсы болар 

едж. Бул ненщ аркасы Эр акын HeHi кестелесе де, бэрш 6ip 

гана ез сез!мше лайык езгеше, езшше бедерлейдь Сондыктан 

да олар 6ip-6ipiHe уксамайды. ©зшдж ернек салулары- 

44

I/ 

мен де талантты акындар шыгармалары негурлым эсерл1

II - сыныпта М.Жумабаевтыц "Баткан кун, аткан танньщ 

жыры", С. Сейфуллиннщ "Далада”, ГЖансупровтщ "Гималай" 

елендерш ету де тьщ 1здешстерщ талап етедЬ "Мектепте жиырма, 

не отыз жыл 1стедцс"-дегецщ юм желпшш колданбайды 

дейаз! Эйтсе де соншама жыл шйнде 6ip акынньщ 6ip 

елещн болсын, жерше жетгазе талдай алдык па деп юм дейектеп 

керда екен Б1здщше, едеби шыгарма сараптаудаш ен 

басты кемшшйс-туынды керкемдшн таныта алмау. Bi3 осы 

орайда он 6ipiHiiii сыныпта багдарлама бойынша ёталетш уш 

акыннын жогарыда аталган уш елещн белш алып, шыгарма 

керкемдггше 1зерлеу улпсш керсетуд1 максат тугтык М.Жумабаевтьщ 

"Баткан кун, аткан танньщ жыры" елецш саралауга 

юрюерде мутажм окушыларга алдымен мына сауалдарды усынып, 

оны жаздырады: 

1. Элецщ кун батуын бейнелеумен бастау не ушш керек 

болган 

2. Осы туындыдагы "алтын" кёрикгеушп (эпитет) кай жерде, 

не ушш колданылган 

3. Алгашкы шумактагы "куйшрт" ce3i менше кецш белешк. 

4. Шыгармадагы "еледГ, "елда" сездер1 кандай жук кетерш 

тур 

5. Кунд1 кему не ушш алынган 

6. Жердщ кара жамылуы туралы не айтар едцс 

7. "Кдрацгылык каптады" тармагынан не байкадык 

8. "Тан" сез! нет мецзейщ 

9. Шыгарма басындагы кун батуы мен оньщ сонындагы 

кун шыгуы арасындагы айырмашылык, ундестисп гам табады 

10. Кыздыц кесте токуына баса кецш белу не ушш керек 

болган 

11. Кыздыц сулулыгын кай детальцар, калай ашып тур 

12. Кыздыц, лирикалык каЬарманды багалауын, кимауын 

кайдан керем1з 

13. Лирикалык каЬарманныц кызды унатуы кай детальдарда 

калай бейнеленген 

14. Лирикалык каЬарманнан кершген уш сезшнщ (кызды 

унатуы, ешрда cyioi, куресп калауы) кайсысы жетекшшкке 

ие болган 

46

15. Лирикалык каЬарманныц куресп калап ала отырып, 

киналганын кайдан корем1з 

16. блецдеп озекп идеяны ашу риш кун, кыз бейнелер1 

кандай роль аткарып тур 

17. Шыгарма идеясын осерл1 жетк1зудеп "ак", "кь1зыл" 

KopiicreyiinTepi рол1 

18. Сонымен олеццей жетекий, басты идея не, им жинактап, 

корытып айтады 

Ыктимал жауаптар: ("ыктимал" дегенде, бурынгы 

ецбектер1м!зде айтылып келгендей, мугал1мнщ жетектеуии 

сауал койып, окушыларды ойландыруы нотижесщ, 6ip окушы 

raudpiH екшшка дамытуын, соцында турлг уйгарымды окытушы 

корытуын,-борш жинактап беру деп кабылдаган жон. 

Бутан коса ескертер1м1з:жауаптарды сауал ретгне карай орналастырамыз. 

Сонда алдымен келпршген "1" цифры 6ipiHmi 

сурактыц жауабы дегещц бищред1 де, келер сандар келес1 

жауаптарды корсетедi. - К,.Ж.) 

1. Мунда кун батуы белгш1 6ip ютщ, озгерютщ соцын, 

моселен, кыздыц кесте тиущ аяктауын межелеуге бастап тур. 

Соныц нотижесшде, ягни белгш 6ip icTin тамамдалуы салдарынан, 

сол туртш болган екшпп 6ip озгерюке, лирикалык 

каЬарманныц жаца шеипм кабылдауына жол ашылатынын 

ескерещз. Сонымен 6ipre кун батуы, шыгуы уакыттыц 6ip 

орында турмайтынына, не 6ip озгерюке ыкпал ете алатынына 

мецзейдь 

2. Алгашкы жолда "алтын" Kopiicreyinii 6ipeee уакыт, 6ipece 

бостандык символы кызметш аткарган куннщ багаеын арттыра 

туссе (расында, алтынныц ерекше кунды металл екеш 

долелдеугц кажет етнейд! гой), ушгнщ! шумактагы осы 

корйсгеу1ш сойткен кымбаттыц озшен айрылу оцай еместггш 

салмакгауга бастайды. 

3. "Куйд1рш" C03i куннщ басты ерекшелнш, соншалык 

кызулы (куйд1ргесш-ак ол осал емес) екенш болш бедерлеп, 

соншалык ыстык кунге назар аударткызып, басты шеш1мнщ 

оцай емест1гш жинактап, туспалдау кызметше ие болган. 

4. Оныншы тармактагы "олед1" co3i куннщ батумен шектелмей, 

кайта келместей мудде жогалганына мойын бургыз- 

47

са, он 6 ip iH iiiw eri "елдГ ce3i езшен кейш шесе бершген "кек 

кущрендГ TipKeci шарпуын кабылдау барысында бул жок болудьщ 

онай еместагше унште туседа. 

5. Адам елгесш кайта оралмайтынын, керден шыга алмайтынын 

багымдасак, бул кему де куннен айырылуды, онымен 

б1ржола коштасуды шегелей туседа 

6. Улттык дэстур тургысынан келгенде, казак халкы ушш 

кара жамылу кдйгынын ец 6ip бшк шыны екен! белгип.Демек 

кайгыны солай накты керсету ауыртпалык сипатын эсерл1 

жетазуге сепйпн типзген. 

7. "Кдптады" ce3iHiH жеке езьак карангьшыктын соншалык 

кальщ екенш керсете алады. Мэселен, 5-10 Kici келсе, 

"каптады" дсмсш miMii' одан анагурлым кеп болса гана, сол 

сез колданылатыны белгш. Ал, мунда колмен устауга 

келмейтш, тек жарык жоктыгын ащартатын "карангьшык" 

ce3i "каптады" кемепмен заттаньш та, жанданып та, магынасын 

кеп кенейткен. Соньщ нэтижесшде карангьшык кзльщдыгы 

барынша айкындалып; жарыкка, бостандык, жаксылыкка 

карама-карсы белпс1здж, ауыртпалык нышаны жоталана 

тускен. 

8. Эдетте "кун" бостандык, "тун'-ерющцкжоктыгы символы 

болса, "тан" сол азатгыкты экелуип нышан ретщде кызмет 

eTeTiHi мэлгм. Демек он 6eciHmi шумакгагы:"Агарган анау 

таны ма" -он жетшшщеп: "Аттанамын танменен" тармагышыгарма 

сонындагы кун шыгуы KepiHiciHe уласып, ауыртпалык 

нышаны тунмен катар, оган керегар жарык салтанатытан 

барьш еске салады. 

9. Шыгарма басындагы "алтын кун"-батуымен, "кектщ 

жиегш" куйщрумен жэне елугмен, ешмше жерд! кдйгыртуымен 

кенш белпзсе, туынды сонындагы "алтын кун"-"кекгщ 

жиегш" кущцрмей, тек "алтындап" эшекейлеу1м:ен кезге туседа. 

Кдскасы, мунда "Kyftflipin" аркьшы бершген ауыртпалык 

(куйдару онай ма) орнына "алтындап" кемепмен кымбат затпен 

кемкеру, оньщ багасын, кундьшыгын, эсемдтн арттыра 

тусу алга шыккан, Соньщ нэтижесшде бостандыктан айырылу 

KacipeTi сонынан шанырак кетерщ, ишаратталган ериндис 

48

KepiHiciH лирикалык каЬарманныц каншалык аялайтыны 

есёрл! жетюзшген. 

10. О ленд i шартты турде жшктесек, уш сюжет желю1 бар. 

Оньщ 6ipiHinici кун батуы, кдрацгылык коюлануы, тагы да 

тац 6uiiHyi тур1нде отау TiKce, eiciHmici-сонымен байланысты 

op6ireH кыздьщ кесте Tiryi. Yшiншici-лиpикaлык каЬарманньщ 

кызды уната турып, ол нускаган курес жолын калап алуы. 

Кун батуы мен кыздьщ кесте TiryiHiH алма-кезектесш eprnyi 

opi сонша узак уакыт еткенш, epi сол мезетте лирикалык 

каЬарман ce3iMi де даму устшде болганын ерлей тусуге ыкдал 

еткен. Кыз кестесше баса назар аудару, онда ернектелген 

кыз uieuiiMi оцай болмаганына жене сонша киындыкден 

келген туйшнщ лирикалык каЬарманга шешуип ыкпал 

еткенше уцштугй непздеген. Муньщ 6ep i шыгармадагы 

жетегаш идеянын сол кестеде бейнеленгент, демек лирикалык 

каЬарманньщ да, кыздьщ да кестеге шукдшюы тегш 

емест1пн жайып салады. 

11. Алдымен "куралай" Kepiicreyiini кыз кез1 едемшгш бейнелесе, 

кыз саусактарынын "суда ойнаган шабактай" 

суйрендеуг кимылдын epi тездшн, epi есемдйгш накыштаган. 

Ал, тогызыншы шумактагы кыздьщ "буран бел" екеш, он 

тертшшщеп кыз саусагынын "суйржтей" болып алынуы,-бэр1 

осы келютшкп ер1стете тускен. 

12. Бастапкыда лирикалык каЬарманга онша мойын 

бурмай, ез iciMeH, кесте т1гумен гана, айналыскан болса да, 

он алтыншы шумактагы кыздыц кестеге карап KypciHyi кеп 

жайтты ацгартады. Демек ец кажетт! угым-курес ушш сезгмш 

буркеген куйде алынса да, ажырасар сет таянганда, лирикалык 

каЬарманды кимай KypciHyi-6epi кыз муцыныц осал 

емест1гш байкатады. 

13. Бастапкыда, 6eciHmi шумакта, лирикалык каЬарман 

кесте Tirin отырган кызга "6ip карашы, ацсадым",-деп, тйселей 

ез кумартуын сезд1рсе, i3mme жота керсеткен "у толды гой 

журекке" тармагы KacipeT калындыгын кезге урады. "У” сезшщ 

осы орайда кайгы-шер нышаны, белпс1 ретшде алынганын 

дейектеп, адам елу1 ушш тамшы удыц да жеткипкп екенш 

даттееек, журекте орын алган удыц, молдыгы сондай, толып 

49

KeTyi-KacipeT келемш аша тускен. Жеташщ шумактагы:"Нец 

кетед1 еркетай,// ©лтарсец атып кезбенен!"-деген тшекге epi 

куштарлык децгеш, epi езшсшш наздану коса ернектелген. 

Ал, тогызыншы шумактагы: "Бота кезд1, буран бел// Ж1берип 

жакын касына"-жолдары ынтызарлыктьщ тагы да ерши 

TycKeHiH ейгшейдь Он тертшшщеп лирикалык каЬарманныц 

кыздьщ саусагын багалап:"Мен садага кетейщ"-деу1 де 

щкарланудын биж децгейш, TOHTi болуды долелдещй. 

14. Лирикалык каЬарман кызга канша узджсе де, сол аркылы 

осемджта, oMipfli канша жогары багаласа да, содан алыстататын 

курес жолын кал ап алады. Бул оныц азаматтыгын, 

eni ушш 0Л1мге бас Tire бшгенш ойгшещц. 

15. "Ел ymiH ел, ер болсац"! - деген кестедеп кыз нускауын 

кайталап айта отырып; "Олесщ журек, дурсшде!"-деу1 лирикалык 

каЬарманныц кызды да, eMipai де кимауын байкатады. 

Бул курес сапарынан Tipi кайтпасын сезш, коштасып; 

"MeHi есще алгайсыц" (он ceri3iHmi шумакта)-деу1, сонымен 

6ipre: "Ецщ ботес бетане //Иманды бол"-деп жазгайсыц",- 

етаншп -6epi лирикалык каЬарманныц кызды, сол аркылы 

OMipfli кимауын делелдейдь Ягни каЬарманныц курестен, 

ел1мнен кашпауы eMipfli суймегенджтен емес, кайта куштар 

бола отырып, соныц уысымен шектелмеудг керсетедь 

16. Алдымен кун eniMiH 6ipa3 уайымдагасын барып, соншальжсулу 

кыз кестесшдеп: "Ел ушш ел, ер болсацГ-шепймш 

кабылдауга; кызды, eMipfli сонша суйе отырып, ел!мге беттеген 

лирикалык кзЬарманды кимауга дайындаламыз. Кун 

ол1мше кайгыру, лирикалык каЬарманныц кызга деген 

сушспеншипгш тамашалау,- олгмге куйше отырып суюдщ, 

OMipfli багалау салтанатыныц берх-лирикалык каЬарман 

KacipeTiH тулгалантуга бастайтын баспалдактар. 

17.Кестеге арналган ботес тусшщ "ак" болуы (екшии шумакта) 

курескер icimH актыгын, оц екенш, ал, кесте ж1бшщ 

"кызьш" болуы жетастжтщ кызыл туста кан Teruiyi аркылы 

гана келетанш мецзеуге арналган. "Ак", "кызыл" TycTepi 6ip- 

6ipiHeH мулде белек рец болып, алма-кезекгеер нотижесшде 

eMip мен ел1мнщ тайталас екеш де туспалданады. Меселен, 

курес максатыныц орындылыгын кетерген тудыц ак екецщп 

50

(сол жетшшще) эйгшесе, "Ак, бэтес-ак жалауым,// Кестеленген 

кднменен"-сол ип ниетгщ онай келмейтшш шегелеуге 

арналган. 

18. бленде б!рнеше идея бар. Б1ршцпсьтабигатгагы жарык 

пен карацгыньщ алма-кезектесуш ишаратгау аркылы курес токтаусыздыгын 

ашу. Екшшнп-кыз сымбаттылыгын, оган деген 

ынтызарлыкты еспетгеу нэтижесшде эсемдЬс пен оны багалай 

бшуд1 марапатгау. Ушшписьсейткен зейнетгшпсп, ынтыктыкты 

да кейш ысырып, одан да мэщц сез1мд1, кепшшк камы ушш 

курбандыкка бара бшущ, дэрштеу. Б1здщше, жетекш1 идея-сол 

yuiiHniici, кыз кестесшде жазылган: "Ел ушш ел, ер болсац" 

шеипмш, лирикалык кдЬарманньщ калап алуы. Алгашкы ею 

идеяга келеек, олар ез алдына окшау калмай, иык суйесе келе 

сол ушшшш1 эз1рлеп жоталантуга кызмет етш тур. 

К,орытынды. Акын шеберлпч неде Шыгарма идеясын 

жалац айта салмай, шартты турде саралаганда, уш сюжегпк 

желш1: кун батуы мен шыгуын; кыз ажарлылыгы мен оган 

лирикалык каЬарман уй1ршуш; кыз усынган курес жолын, 

ауыр сынды, лирикалык каЬарманньщ калап алуын-жарыстырып, 

эрб1те отырып, соньщ бэрш акын езекй идеяны тулгаланта 

тусуге багындыра бшгещ/ 

MyraniM окушыларга С.Сейфулллиннщ "Далада" елецше 

катысты мына сауалдарды кояды: 

1. Ат асаулыгын кай сез, не сез TipKeci ашып тур 

2. Аттьщ шабу екпшш, жалпы мыкгылыгын танытатын 

сездерд1 юм табады 

3. Асау жуйрйсг1г1н кайдан кердйс 

4. Асаудьщ б тм ерекшелтнен не байкадык 

5. Асау yHi зор екенш юм дэлелдейд1 

6. Жалпы асау ерекшелтнщ бэр1 С.Сейфуллин стиш айнасы 

екенш дэйектеййс. 

7. Дала бейнесшен С.Сейфуллин стил! калай кершген 

Мэселен, далага белгип 6ip екпш эсерш бщщретш бейнелеулерда 

юм тадцайды 

8. Даланыц дыбыс ыкпалын кабылдауынан не ацгардык 

9. Даланы жандандыруда, ягни кейштеуд1 колдануда да 

С.Сейфуллин етши салтанат курганын зерделеййс. 

51

10. Дала кендщ не ушш керек болган 

11. Лирикалык кдЬарман ерекшелт де Сэкен стши KepiHici 

екенш багымдауга KemeMi3. Мэселен, лирикалык кдЬарман 

мыктылыгын, errruiiriH KiMаныктайды 

12. Лирикалык каЬарманныц езшдж куаньидын, желпшуш 

сараптайьпс,- 

13. Лирикалык каЬарман уш ерекшелшне кецш белейж. 

14. Дерекс1з угымды заттандырудын утымдылыгына 

уцшейж. 

15. Улттык ернек (национальный колорит) орны. 

16. KepiKTeyiui (эпитет) -Секен стшп делель 

17. Тецеу колданудагы ерекшелж 

18. Ауыстыру (метафора), немесе метафоралыкиркес меш. 

19. Алмастыру (метонимия) жуп. 

20. Жекелеген карабайыр сезд1 пайдалану сыры. 

21. Сез мэнерлшш (экспрессивтшп) рот* 

22. Инверсияныц да С. Сейфуллин стилше кызмет eTyi. 

23. влец тармагындагы буын саныньщ алдыцгыга Караганда 

шугьш кыскаруы ce6e6i. 

24. 0лен жолындагы буын саныныц алдыцгыга Караганда 

кшт узаруы меш. 

25. Ак елен улпс1 калай колданылган Оныц кезец стижн 

аныктаудагы кызмет1 

26. Олец идеясы неде 


1. Олец басталымындагы: "Жуген-курык тимеген// Жасынан 

нокта кимеген//Алты жасар",-сез орамдарыныц e3i 

мшшмек жылкыныц элi уйретшмеген ерекше асау екенш 

бфшама танытып тур. Сонымен катар осы шыгарманыц 

жётМий тармагы басындагы: "тулады, оргыды" бейнелеулер1 

т.т. ат асаулыгын аша тусед!. 

2. Олецнщ жетшш!, оныншы жолындагы :"оргыды", он 

жейншщеп "алысып", он сепзшшщеп: "Орге карай оргыса", 

жиырмасыншыдагы: "Желге карай оргыса"-сез колданыстарыныц 

6epi септесе келе, мшген жылкыныц асаулыгымен 

катар, шабу eicniHiH, кдйраттылыгын керсетедь 

3. "Жал-куйрыгы желмен ыскырып" (он ушшшщеп) тар-

магыныц жеке ез1-ак асау жуйр1кт1пн жайып салады. Ce6e6i 

жал-куйрык ыскыруы тек айрыкдаа тез козгалыс кезшде туады. 

Сондыктан: "жуйтюп, зымырап" (он тертшшщеп), "ушыртып" 

(жиырма еюншщеп),-бэр1 жуйр1ктпс салтанаты. Олай 

деййшм1з: жай козгалысты "жуйтюп". "зымырап" деп атамаймыз, 

бул сездер-аса шапшац жылдамдыкайнасы. Ал, "ушыртып" 

C03i тусында ат жуйрйсгт соншалык-канат байлап ушкан 

Topi3fli эсер пайда болады. 

4. "Танаулары шелектей" (он бесшшщеп), "Кездер1 оттай, 

ерйктей" (он жетш1шдеп)-салыстырулары асаудыц 6iTiM 

ерекшелиш б1ршама таныта алады. Сезбе-сэз угынсак, танауы 

"шелектей", "кездер1 оттай, ергкгей" жьшкыны елестете 

аламыз. 

5. "Акырды" C03i (бесшшщеп) асау уншщ аса жогары, катты 

екенш сэтп ашып тур. Ce6e6i жылкы малы эдетте акырмайды, 

бар болганы юсшейд1, аркырайды. Ал, акыру-арыстан, 

аю тэр1зд1 yHi айрыкша зор андарга гана тэн дыбыстау 

улпс1. MiHe, осы аса кдтан унд1 аю, арыстан, емес, жьшкы 

малына тэн ету аркылы Сэкен лирикалык каЬарман мшген 

асауды сонша айрыкшаланта, кушейте тускен. Сонымен 6ipre 

"оскырды" (он еюншщеп) бейнелеу! де-асау yHi ерекшели,1 

белись 

6. Жиырмасыншы жылдары елец жазган: М.Жумабаев, 

С.Сейфуллин, Б.Майлин, 1.Жансуг1ров стилш зерделесек, 6ip 

кезенде жазгандыкган, бул акындарда opi ортак сарын, кезец 

стиш; 9pi 6ip-6ipiHe уксамаушьшык, дербес стиль отау TiioceHi 

байкалады. Мэселен, 1917 жылгы акпан революциясы эсершен 

туган осы "Далада" еленшде С.Сейфуллин лирикалык Kahapманньщ 

бежш 6ip эрекетке, нактылай туссек, бостандык уиин 

куреске, умтылысын бейнелейд1. Мундай сез1м, есю тэртш, 

тецйздж Tiperi патша б шип кулауына насаттанып , ерюндйс 

ацсау ce3iMi, Б.Майлиннщ "Ьцырда" елецшде де бар. Бул-кезен 

стилшщ айнасы, ею акын туындысындагы идея терюндестш 

деймаз. Ал, ею акынньщ лирикалык каЬармандарыныц бостандыкты 

ацсау, эрекетке юру турлииелйч эр суреткердщ 

стильдйс бшмш аныктайды. Мэселен, С.Сейфуллинде лирикалык 

каЬарман эдеттеп ат емес, ерекше асауды MiHin, жай 

53

журмей, айрыкща екпшмен окщауланса, Б.Майлинде езгеше 

емес, катардагы ат кдна алынып, лирикалык каЬарманныц 

бар орекей карапайым кептщ 6ipiHe тан болуымен 

ерекшеленедк Мундай айырмашылык 6ipiHin айрыкща атаулыга 

(Сэкендеп ерекше ат, сонша тез жыдцамдык, лирикалык 

каЬарманньщ езгеше кесек эрекей) бешмдипй, екшшгнщ 

алабетен озык емес, катардагы кептщ 6ipiHe тен калыпты 

орекетпен (Бей1мбетте лирикалык кдЬарманньщ аккула уздак 

емес, эдеттей атты MiHyi, агындамай-ак, жай журу1 т.т.)- 

шектелу1, 6api-ap акынныц стиль ерекшелггш непздеген. Демек 

манадан 6epi сез болган асаудыц езшдис орекеттерт тагылыгы, 

мыктылыгы, eicniHi, жуйржйй, 6iTiM сипаты-6opi 

С.Сейфуллиннщ катардагы емес, озыкты гана марапаттау 

дагдысына, кыскасы, езщдйк дербес стилше, жазу монерше 

багындырылган. 

7. Асау гана емес, дала да езгеше тынысымен алынып, 

Секен стил1Н толыктыра туседк Моселен, асау канша 

Tereypiim i, жуйрхк болса, соган сай далада да ундесйк, 

ерекшелж бар. "Дуб1рлеп" сезшде (сейзшицдей) асаудыц шабу 

екшш пэрмещц болгандыктан да, даланыц соган бешмделш 

кушй ун 6epyi орын алган. Мундай екпщщ озгеше куйде 

кабылдау "дуб1рледГ (он б1ршшщеп) ce3i кемеймен де icKe 

аскан. 

8. "Жацгырды дала" (алтыншьщагы)сез колданысы асау уш 

кзттылыгын айкындаумен 6ipre даланыц да тетенше сипатын, 

езгерюке елецдегендей, дыбыс ocepiH езшше ecipin 

кабылдауын байкатады. Сонымен 6ipre сондай кеп сипатты 

даланы тамашалауы тусында лирикалык каЬарман да тулгалана 

туседь 

9. Эдеттепш емес, алабетенд1 болт алу Сокен стши белйа 

десек, ол-шыгармада кешптеущ пайдалануынан да шац бередг 

Моселен, "Кущренд1 дала" (сейзшшщей) TipKeci жансыз табигатка 

жан neci ерекетш, кущренуД1, дарытумен 6ipre 

Секеннщ окшау атаулыны кастерлеуш коса ашып тур. Соныц 

нотижесшде ерен сипатты дала да, оны сол озык куйде аспандатып 

кабылдаушы лирикалык каЬарман да жоталана тусш, 

Секен стйлщ, сол аркылы шыгарма есерлшМн непздеген. 

54

Муны:" Кец даланы кущрентш" (жиырма тертшшщеп) тармагы 

туралы да айтуга болады. Сондай-ак кец даланыц лирикалык 

каЬарман енше косылуы (жиырма екшшщеп)-жансыз 

табигатты жандандырудьщ да Сэкен стилше жумылдырылуыньщ 

нэтижесь 

10. Дала кендшн эспеттеу де табигаттагы езгешелйс атаулыны 

эйтеу!р марапаттау ушш емес, алдымен Сэкен стилше 

сай алынган коршаган ортадагы шалкарлыкты калаган лирикалык 

каЬарман талгамын межелеуге арналган. Мэселен, 

"Кдырсыз дала" (тогызыншыдагы) сез колданысы шыгармада 

б1рнеше рет кайталанган "кец" кержтеупшмен сети 

ундесед1. Сондай-ак "кел" ce3i алдында келтаршген (отызыншьщагы) 

"шалкар" ce3i де аккулалыкты ту еткен акын стилше 

сай бершген. 

11. Ец 6ipiHini алты жасар асауды далада устап мшушщ 

ез1-лирикалык каЬарманньщ мыктылыгын, emuiiriH делелдей 

алады. Содан кешнп асаудыц тулап, оргуы, алысуы, 

жуйткш зымырауы, ерге карай оргуы тусында сонша тарпан 

жылкыдан тусш калмай, кайта езш ерюн сезшш ен салуы,- 

6epi лирикалык каЬарман ширактыгын, кдйраттылыгын аша 

тусед1. Сейтш, катардагы кептщ 6ipiH емес, уздйстщ шыгандаган 

сез1м1н екшеп оспеттеу Секен стилш курайды. 

12. Лирикалык каЬарманньщ сонша асау жылкыны устап 

MiHyi оньщ икемдш1гш, мыктьшыгын гана емес, бостандык 

таяу екенш сезшш, сонымен канаттанып желпшуш де ацгартады. 

Сонша тегеургнд1 асаудан кулап калмай, езш ерюн сезшу1 

де тек ептшктен емес, сол маркаю, шаттанудьщ да ecepi екеш 

анык Сонымен 6ipre асау журюше тамсангандай: "0р не 

кылмак асауга", "Жел не кылмак асауга"-шалкулары да лирикалык 

каЬарманньщ езшдйс сезм н бщщредь Одан epi лирикалык 

каЬарманныц ен салуын тек тура магынада тусшбей, 

поэзиядагы шарттьшык жемю1 деп есептесек, одан да еуелеген 

куаныш салтанатын тамашалаймыз. 

13. Лирикалык каЬарман уш зорлыгы сондай: "Кец даланы 

кущрентш" он салады. Ол еннщ "дынылдап" кетух, "кец 

даланы" жацгыртуы осал емес. Сондай-ак жай 6ip дала емес, 

"кец даланыц", шагын кел емес, "аккулы -казды шалкар" 

55

келдщ, эншейш 6ip езен емес, "кдмысты-куракты кек езеннщ" 

энше Kocbmybi,-6epi лирикалык каЬарман уш катгылыгын, 

карымдылыгын жайып салады. 

14. Лирикалык кдЬармандагы белгш 6ip сезш молдыгын 

жетюзу уипн дереказ угымды заггандыра отырып, сез магынасын 

кецейту жузеге аскан. Меселен: 

Оргытып, ушыртып журш, 

KeKipeicri кернеп, 

Кеч даланы кушрентш, 

Катты айкайлап эн салдым,-дегенде, 

6ip гана "кернеп" сезшщ ез1 дереказ, кезге кершбес сез1мн1ч 

заттанып молайганы сондай, адам кеюрепне сыймайтын 

белгш 6ip зат келемш межелегендей эсер калдырады. 

15. Эдетте ей жасар тай кезшде жылкы малын уйрету icKe 

асатынын багамдасак, шыгарма басталымындагы "Жугенкурык 

тимеген... алты жасар асауды" устау киындыгы мал 

багып ескен казак угымына аса жакын, тусшйсп болуымен 

де улттык ернек (национальный колорит) кызметш аткдрады. 

Сонымен 6ipre "тулады", "оргыды", -сездер1 де (жетшшщеп) 

жылкы багумен айналыскдн халык ушш ец жш ушырасатын 

ерекет ретщде таньшып, улттьщ ернек белпа ретщде кецш 

белпзед1. Муны асаудьщ оскыруы (он екшшщеп), жал-куйрыгы 

желмен ыскыруы (он ушшпддеп) т.т. туралы да айтуга болады. 

16. бленде керкем эдебиеттщ ажарлау куралдары да Сэкен 

стилше, шыгарма идеясына сай сап тузеген. Мэселен, 

шыгарма басындагы асау мэнш айкындайтын:"Жуген-курык 

тимеген,//Жасынан нокга кимеген,//алты жасар..." сез орамын 

тутас алып, кержтеушггщ (эпитетг1ч) улгайган Typi деп 

санауга болады. Сонда жай 6 ip асау емес, "жуген-курык тимеген..." 

acay-TipKecTepi лирикалык каЬарман мшген жылкыньщ 

шыркау 6ip сипатын белш керсетуге ыкдал етед1. Сонымен 

6ipre "киырсыз" сез1 (тогызыншьщагы) одан кейш ершген 

"дала" сезш1ч K ep iK T eyim i болса, "кеч" сез1 (жиырма 

жетшшщеп) кейш коные тепкен "даланы" сезш1ч ажарлаушысы 

кызметш аткарып тур. Ал, кел сипатын айкындарлык 

"аккулы-кдзды шалкар" (отызыншьщагы), езенд! безенд1рген 

"камысты куракты кек" (отыз б1ршшщеп) сез ернектерь 

56

курдел1 KepiKTeyiui улгтерь ©лец аякталымында (кырык 

6ipiHiui тармактагы) "жастар" ce3i алдында отау пккен: 

Дуниенщ кулдык шынжырын киратып, 

Эдшдис, теццж 1здеген, 

Турмыстьщ таршылык зынданын бузып, 

Еркщдж, кендис Аздеген, 

KeicipeKTepi жанып бакыт Аздеген...- 

сез орамдарыньщ fepi-жастардьщ кандай екенш айкындап, 

ерлеп турган курдел1 KepiKTeyiui. 

Шыгармадагы кесемше туршде шеп курган KepiKTeyiiuTep 

белгш 6ip келютшисп тамашалауга екеледк Меселен, "алысып" 

(он екшшщеп), "жуйткш, зымырап" (он тертшшщеп), 

"кернеп" (жиырма ушшшщеп), "кущрентш" (жиырма 

тертшшщеп), "дыцылдап" (жиырма алтыншыдагы), "шуласып" 

(отыз екшшщеп), "шаттанып" (отыз ушшшщеп) 

сездершщ 6epi кесемше туршде жасалган, белгш 6ip кимылерекет, 

кубылыстыц уздис белпсш ажарлап ошекейлеуге арналган 

керпсгеуиптер. Баска да сез ернектер1 Tepi3fli бул 

кержтеуштгер де С.Сейфуллиннщ отаршьшдык пен азаттык 

шайкасы кезщщей лирикалык каЬарманньщ езщщк ер рухын 

ашу мшдепне, демек, акын стилше, шыгарма идеясына багындырьшган. 

17. Шыгармадагы тецеулер туралы да осы юпетй ойларды 

айтуга болады. Асау танауьшьщ шелектей болуы (он бесшицце), 

ат демшщ "ырсылдап...керйсгей" KepiHic 6epyi (он алтыншьща), 

оньщ кездершщ "оттай, ерисгей" (он жетшшще)болуы-айрыкшаны 

еспетгеген акын стишне сай келедь 

18. Жогарьща аталып еткен курдел1 керйсгеуйп шпнде жекелеген 

ауыстырулар (метафоралык пркестер) ушырасады. 

Дуниенщ кулдык шынжырын (отыз жетшшще), "турмыстьщ 

таршылык зынданын" (отыз тогызыншыда) сез орамдарыакьш 

зерлеген ауыстыру (метафора) улгшерь Олай дейтш1м1з: 

сезбе-сез тусшсек, "дуние" co3i дерексхз угымды бщщред1, 

демек онда шынжыр болуы мумкш емес. Сейткен кен угым 

"дуние" сезше кулдык шынжырын Tip кеп, дуние шынжыры 

ретшде багамдасак, бостандыкты тумшалаушы куштщ канша 

устем болганын кец пайымдай аламыз. Муны турмыстыц 

57

зынданы туршде кереге жайган метафоралык таркес туралы 

да айтар едис "Турмыс" co3i дерекйз, кец угым, ал, соньщ 

зынданы болуы-тагы да ершйздцс аумагын шегелей туседь 

19. Шыгармадагы бфен-саран алмастыру (метонимия) да 

Сокен стилше, туынды идеясына сай ершен. Моселен, "алты 

жасар асау атты"-десек-ол ез магынасында колданылган сездер 

болганымен, сонгы "ат", не "атты" co3i тусш кдлып, жеке "асау", 

не "асауды" айтылса, кейшп сездщ ауыспалы магынада 

екендгн анык Ce6e6i сезбе-сез угынсак, 6i3 "асау" деген сездщ 

жеке езше MiHyai емес, "асау" ce3i таркеекен жылкыга отыруды 

елестетем1з. Сондыктан: "...Алты жасар асауды//¥стап 

м1нд1м далада" (уишшп, TepTiHuii жолдардагы)-дегендеп "асауды" 

ce3i ауыспалы угымда колданылып тур. Эдетте сездщ 

ауыспалы магынасы белгш 6ip уксастыкка непзделсе, ауыстыру 

(метафора) делшепш; ал, уксастык емес, жалгастыккд, 

белгш 6ip байланыскз, иек артса, алмастьфу (метонимия) 

саналатыны мол1м. MiHe, осы талап шартымен безбендесек, 

"асауды" ce3i ауыспалы магынада отау тжкен алмастыру (метонимия) 

болып шыгады. Сонымен 6ipre осы шыгармада сан 

кайталанып бершген "асау" сезшщ 6opi - алмастару ynrici. 

20. Шыгармада С.Сейфуллиннщ поэзияга, осемдгкке лайык 

деп саналарлык ажарлы, айшыкты ернектерд1 гана емес, сырт 

кезге кдрапайым, Timi огаш кершерлйс жекелеген карабайыр 

сездерд1 колданып, оны туындыныц'керкемдж 6iTiMiHe 

бейамдеп Kipiicripy улгюш де кездестфем1з. Меселен, асау 

эрекетш ашарлык "ырсылдап" (он алтыншы тармак басындагы) 

сез! жеке алганда шырайлы KepiHic бола алмайтыны 

анык Эйтсе де "ырсылдап” ce3i одагайланбай, кзйта белЁШ 

6ip шынайылыкты таныту нотижесшде курес, кимыл шарпуына 

беленген осы шыгармага куп жарасып, зейнеттшкке 

науандык устегендей есер калдырады. 

21.Б1здщше, есем делшген создерд! гана топырлатып пзе 

беру, кантка кант косактай бергендйсген де, шай демш бузу 

тор1зд1, окьфманды мез1 eTyi, жалыкгыруы да мумкш. Керкем 

KepiHic пен кдрабайырды кдтар epin, шындыкты алуан бояумен 

накыштау шеберлт Абайдан басталатыны белшй. Мэ- 

58

селен, "Куз" елещндеп:"кэйыршы шал-кемп1рдей" Teneyi, "сапсиды" 

ce3i (Bipey малма сапсиды, салып шн"), немесе жас 

катындардьщ "жыртылган" ушн жамауы, кемшр-шалдыц 

куржац кдгуы т.т. -6api жеке алганда, сиыксыз KepiHicTep. 

Эйтсе де алынган детальдардьщ 6epi Абайдьщ ©Mipfli шынайы 

бейнелеу талабынан туып, баска да айкын суреттермен 

тогысып жарасуын сараптасак, булардьщ бояу турлппелк'ш, 

сол аркылы шыгарма эсерлшйгш непздейтшш дэйектейм1з. 

Мше, осы таразымен елшесек, алдында назар аударылган 

"ырсылдап" кдна емес, "киратып" (отыз жетшшщеп), "бузып" 

(отыз тогызыншьщагы) сездер1 де алдымен карабайырлыгымен 

мойын бургызады. Б1ршпцден, зейнетй кершгс каеына 

6ipTypni ьщгайсыз, турпайы саналарлык сез ynrici орын Te6yi 

карама-карсы рен тудырумен де бгршдеп жокты екшпшл толыкгыруына 

экелед1. Екшшщен, бостандыкгьщ, есемдЬсгщ 

онайлыкден келмейтшш пайымдау ушш де сол шырайлылыкка 

карама-карсы сездер суранып турганын акын ескерген. 

Сейтш, жеке алганда, мэнерл! (экспрессивп) немесе карабайыр 

делшерлж бул сездер акынньщ шындыкты турл1 бояумен 

жан-жакты ернектеу талабынан туып, шыгарма 

керкемдтн арттыра тускен- 

22. "Асан келдГ десек, бастауышы 6ipiHiiii турып, баянда 

уышы екшш1 орынды иеленгеш, ал, муньщ калыпты сез колданысы 

саналатыны белгМ. Керкем едебиетте, онын шпнде, 

ecipece, поэзияда бул тертш сакгала бермейд1. Кдйта акын 

стилше, шыгарма идеясына сай булардьщ орын алмасуы да 

ушырасады. Соньщ 6ip айгагы -С.Сейфуллиннщ "Далада" 

елецшдеп инверсия, ягни бастауыш пен баяндауыш орны 

алмасуы улгшер1. Мэселен:" Акырды асау //Жангырды дала"- 

тармакгарында алдымен баяндауыштар:"акырды", "жангырды" 

бершген де, соцынан "асау", "дала" бастауыштары орналаскан. 

Соньщ нэтижесшде: "акырды", "жангырды"-ездершен 

кейш коныс тепкен "асау", "дала" сездерше ерекше мэн 

берпзуд1 жузеге асырган. Мундай эсерлшйсп алгашкы сездерден 

кейш Kipipie туып, сонгыларына назар аударылуы, 

кейшгшер1 тусында ун жогарлауы косьша ербггкен. Бул icneni 

niKipfli шыгармадагы:"Тулады, оргыды асау//Дуб1рлеп, 

59

кушревдй дала",-жолдарына да арнаута болады. Сондай-ак, 

"Оргыды асау айнала,//Дуб1рлед1 айдала",-тармакгарында да 

бастапкы:"оргыды", "дуб1рледГ-етют1ктер1 ездершен кейш 

шанырак кетерген:"асау", "айдала" сездерше ден койгызуга, 

аялдатуга кызмет етш тур. Сонымен 6ipre "Эшм дынылдап 

кеттГ, -орнына:"Эшм Kerri дынылдап" (жиырма алтыншыдагы),"Кен 

даланы жангыртып",-демей, "Жангыртып кец даланы 

(27), "Кен дала эшме косылды", -алынбай, "Эн1ме 

косылды кец дала" (29)-туршдеп кестелердщ 6api тармак сонында 

ipre тепкен:"дынылдап", "даланы", "дала" терхздо свздерге 

ушлте тусеДЁ Муныц бэра кимыл тездшне, эрекет 

пермендшгше суйенген С.Сейфуллин стилше де, туынды 

идеясына да толык сай келеда. 

23. Сездердщ орын Tepri6i езгеру1, алмасуы гана емес, елен 

тармактарындагы буын саныньщ 6ipa3 ретте шугыл кыскаруы 

да сол шунтиган жолдагы ойга баса назар аударуга бастайды. 

Моселен,"Устап мщщм далада" (тертшшщеп)-деген 

жей буынды тармактан кейш коныс тепкен:"Акырды асау", 

терт буынды жолы езше айрыкдга мен беризедЁ Ce6e6i жеп 

буындылар тусында ерютеген ыргак, макам терт буындыга 

уласканда, шугыл кайырылып, белгш 6ip екпш ершуше тап 

болады. Осы твр13Д1 буьш кыскдруы : тогызыншы, он бесшпп, 

жиырма уппнпп, отыз eidmni, отыз тертшии т.т. жолдарда да 

юке асьш, езше арнайы кецш белпзеда. Бул да Секен стшпмен, 

езгерю атаульпгы шапшац орнатуга асыгуымен, бар накыштыц 

шыгарма идеясына жумыдцырылуымен ерекшеленед1. 

24. Олец тармактарындагы буын саныньщ шугыл кыскаруы 

гана емес, окыс узаруы да сол жолдагы айтылган ойга 

шукшиып ден койгызуга апарады. Моселен, бес буындыдан 

жетпе узарган жет1нш1 тармакта ("тулады, оргыды асау"), 

жетшшщен тогызга сеирген ceri3iHiniae ("Дуб1рлеп, кущрецда 

дала"), бестен жетке ауыскан оныншьща ("Оргьщы асау айнала"), 

сепзден тогызга аяк баскан он уипншще ("Жалкуйрыгы 

желмен ыскырды"), i3umie он 6ipre шарыктаган он 

тертшшще ("Жуйткш, зымырап, кулашын керщ асау") т.т. 

жоддардьщ бершде белгш 6ip сезшге, ойга арнайы иерлету 

жузеге аскан. Бул да С. Сейфуллиннщ алабетен сипаттагы 

60

лирикалык, каЬарман мусшдеу талабына, стигаше орайласуымен 

кезге туседь 

25. Шыгарма соцындагы: 

Сендерге, карындастар, 

Сендерге, шшер, 

Сендерге арналды бул эндер! 

Дуниенщ кулдык шынжырын киратып, 

Эдщдйс, тендпс Аздеген, 

Турмыстыц таршылык зынданын бузып, 

ЕрШЦЩК, кещцк 1здеген, 

KeKipeicrepi жанып, бакыт 1здеген жастар, 

Сендерге арналды бул эндер!-жолдарыныц бэрш 

ак елец улпсше жаткызамыз. Ce6e6i мунда уйкас кана емес, 

буын саны ерк1цщп-бэр1 узшдип белгю 6ip тармак, бунак, 

буын саны туракты калыпты елец шумагы, ернеп деуге 

мумкщщк бермейдь Бул тармак турлпнелйт, уйкас ерюндт 

де жацгыру, сииашске куштар лирикалык каЬарман 6tiiMiHe, 

Сэкен стилше кызмет етш тур. 

26. 0лец идеясы неде десек, 6ip-aK сэзбен тушндеуге болады. 

Ол-курес идеясы: айкас жолын кдлап алган лирикалык 

КаЬарман кдйраттылыгына ден койгызып, азаттыкка асыгушыны 

дерштеу идеясы. . 

I. Жансупровтщ "Гималай" елещне кмсерде мугал1м К 

окушыларга мына сауалдарды усынады: 

1.Tay басындагы кар молдыгын бщщретш сезд1 тауып, 

оныц монше токгалайык 

2. Тауда ылгал мол екенш, сол аркылы тау ерекшелшн 

танытарлык бейнелеу улгшерш км табады 

3. Алгашкы шумактагы , не туйдектеп "алтын" Kepiicreyimi 

(эпитета) менше KiM уцшед1 

4. Гималайдыц ерекше кдмкорлыккз беленуш екенш кдйдан 

кердис 

5. Осы елеццей ер шумак неше тармактан туратынын юм 

делелдейцй 

6. Олец уйкасын им аныктайды 

7. Олеццеп дыбыс ундестагшщ, моселен, аллитерацияныц, 

дауыссыз дыбыс кайталануыныц, монш им сараптайды 

61

8. Екшип шумактагы бояу турл1шел1гшщ сырын, алмакезектесш, 

6ip-6ipiHe карама-карсы койылуы ролш юм 

дэйектещй 

9. Озеннщ агыс екпйй ерекше катты екенш бейнелеген 

сез т1ркестерш тауып, оньщ елен идеясын ерютетудеп орнын 

к1м ашады 

10. Соншалык тегеурпад езеннщ "иыкта жштей курмелт" 

бегелу1 HeHi ацгартады 

11. Табигаттагы дыбыс ерекшелт калай бершген 

12. Гималайдагы еамдцс ерекшелт калай суреттелген 

13. Таудагы жалпы TipuimiK салтанатьш им тауьш, дэлелдеп 

айтып беред1 

14. Гималайда 6ip киналыс, азап барын айтканда, акын 

нен1 туспалдап отыр 

15. Сол Kaciperri акын калай, кдншалык ербтп эсёрл1 

ернектей бшген 

16. Шыгармадагы керхктеуш сездерд1 тауып, онын 

кызметш им аныктайды 

17. Тенеулер сырын безбендешк. 

18. Ауыстыру (метафора) улгшерш саралау. 

19. Keftirrrey, табигатты жандандыру, ecepi 

20. Астарлау (символ)жуг1 

21. Дереказ угымды затгандыру салмагы 

22. Улттык ернек ыкпалы 


1. Тау басындагы кар кеггпгш алгашкы тармактагы: "Акша 

лап басын кар кемш", -деген суреттемедеп "кемш" сезшен 

керешз Ce6e6i "кему" сез1 белгш 6ip затты, не денет жука 

буркей салуга емес, терендеп казып, жасыруга байланысты 

колданылады. "Кему" сез1 кебшесе жасырылган елйсй ац 

казып алып жемес уш1н т.т. оньщ бетше топыракгы мол уюге 

байланысты пайдаланьшатынын ескерсек, мунда сол аркылы 

кар KenTiriH, демек сонша карды басына жинаган тау 

бижт1гш аныктай аламыз. Ал, Гималай зангарлыгына етпеттету 

шыгарманын басты идеясына, езщуша кепшшйс 6ipirin, 

каЬарланса, сол тау тэр13Д1 ецсет болып, кулдыктан кугылуы 

мумкшдшн ишараттауга, экелед1. 

62

2. Сезбе-сез угынсак, "Аспанньщ тесш арда емш" тармага 

6ip жылмен шектелмей, б1рнеше жыл катарынан кек тесш 

емущ, демек ылгалды аса кеп пайдалануды байкатады. Бул 

озыктыкты "Сел ж1берш 6ip жуып", -жолы одан epi кушейте 

туседь Ce6e6i 6ip жуынганыньщ езше сонша келемщ су, сел, 

арналса, тауда ылгал мол екеш айкындала тусед!. Бул да Гималай 

уздктшн, алыптыгын, сол тау аркылы мецзелген халык 

мумкшдш. мол екенш туспалдауды жузеге асырган. 

3. "Алтын" сезщ щ жеке ез1-ак багалылык, кундылык 

елшем1 бола алатынын байыптасак, сол керштеушггщ жерге 

жарык беру», Tipniuihc кез! куннщ езш ажарлап, ешекейлеу1 

кешнгшщ гана кад1рш арттырып коймай, соньщ камкорына 

беленген тау бедеящ еаредь Бул да шыгармадагы жетекзш 

идеяны ерютете тусуге багытталган. 

4. "Анасындай алтын" куннщ:"Сел ж!берш 6ip жуып,// Жел 

жлберш 6ip желпш,// Ауьщ-ауык К¥шактап,//8лсш-елсш нур 

сеуш",-Гималайга айрыкша камкор болганын кергесш барып, 

тау алапаттыгы, куд1реттшп арта туседд. Бул да, тау ецселшпне 

тент1 ету де, елендеп басты идеяны осерл1 жетизуге арналган. 

5. Шумактагы тармак санын, шумак 6iTiMiH аныктау ушш 

белг1л1 галым З.Ахметов пйарше жугшем1з:"Шумакгыц тутастык-б1рл1пн 

кушейтш, жекеленш белшуше себш типзетшдер: 

айтылган ойдьщ белгш! дорежеде тиянакгалуы; сейлемдер 

синтаксисйк курылысы жагынан алганда толык аякталып, 

дауыс толкыныньщ тынуы. Сонымен 6ipre шумакты тугызатын 

елеул1 шарттыц 6ipi ондагы тармак саныньщ турактылыгы".1Осы 

талап кезщен багаласак, шыгармадагы бастапкы 

шумак-11, екшшю1-9 жолдан, ал калган он шумагыньщ 6epi 

10 жолдан туратынын есептейм1з де, непзшен алганда, елецнщ 

ер шумагы он тармактан куралады деп межелейм1з. 

6. Туындьща катар турып та, жол тастап та уйкасу орын 

алганын безбендеп, тутастай алганда, бул елен аралас уйкаска 

непзделген деп туйш туюге болады. 

7. Шыгарманьщ екшпп шумагыньщ алгашкы бес тармагындагы 

алты сездщ "б", упйншшщ алтыншы жолындагы терт 

1влец сездщ теориясы. Алматы, Мектеп, 1973, 142 б. 

63

сездщ бхрдёй "с", сепзшшшщ тертшшклндеп уш сездщ "ж" 

дыбысымен басталуы т.т.-акынныц дыбыс ундесппне мен 

беру улгшерь Бул да-1.Жансупров стии KepiHici, дыбыс 

эуендипп аркылы езщдгк эсер тудыру ерекшелт. Тек бул 

шыгарма емес, акынныц баска туындыларында да осылай 

дыбыс куу, дыбыс эуездшшн ту ету орын алатыны белгшi. 

8. Шартты турде жЪпктесек, екшпп шумакта бояу 

турйШ ёлщй: б1рде кысымды, б1рде жумсаруды алма- 

К езектестфШ пайдалануды KepeMi3. Атап айтканда, 

б1ресе:"Булттанып, бурсанып,// Булттанып, курсанып,// 

...Б1рде ашулы томсарып", -KepiHic берсе, ара-тура: "Bipfle 

жылы, нурланып,//...Bipfle торгын жумсарып" ыкдал етедь 

Булай жарыстьфу да б1ркалыптылык езгермеущ емес, тынымсыздык, 

ауысу, 03repic атаулыны еспеттеуге багытталган. 

9. YuiiHiiii шумактагы алгашкы жет! жолдыц алтауы езен 

агысына, оныц агын екпшше жоне суы молдыгына арналган:'Ъ1ргалып, 

тулап, тербелш,// Тербетсе аскар KyHipemn,// 

Жазыкта аттай жарысып,//...Тауды бузып, тасты айдап,// 

Сылдыр-сьшдыр сез сейлеп,//©зендер салган неге айкай” 

Осы узшдщеп езеннщ ыргалып, тулаумен шектелмей, аскарды 

куц1ренте тербетр орасан екпш кушп ацгартады. Ce6e6i 

жай 6ip калканы емес, аскар тауды козгау, оны тербетш, 

куц1ренткен ун nibirapy-6opi алапат Tereypinai: су молдыгын 

жоне агыс eraiiHi каттылыгын долелдейд1. Бул мыктылыкты 

су агысы тездаг1 сондай, жазыкта аттай жарысуы, жай 6ip 

бегетп емес, таудыц езш бузуы, ауыр тасты ез аягымен журетш 

мал Tepi3fli жецш кетерш айдап жылжытуы-бор1 дамыта туекец. 

Туйш айтканда, су ектш не TOHTi етудщ 6epi, соншалык 

тегеурщщ озеш бар Гималайдыц алыптыгын, демек сол Tepi3fli 

халыктыц да бipлece алса, мумкщцт, куш -куаты мол екешн 

ацгартуга арналган. 

10. Соншалык тегеурщщ езеннщ: "Иыкта жштей курмелр'де 

тау аумактылыгьш, зацгарлыгын аша тусещ. Тау келемдд, орныкты 

болмаса, сонша екпш1мен келе жаткан езендг жштей 

курмеп бегей алмас едь Демек жштей курмелу де тау алыптыгына, 

сол аркылы халык мумкщщгше бас ипзуге бастайды. 

64

11. Жогарыда келт1ршген:"Сылдыр-сылдыр сез сейлеп,// 

0зендер салган неге айкай"-агыс екпшш гана емес, дыбыс 

каттылыгын да жайып салган. Сонымен 6ipre 6eciHini 

шумактагы:"кущренед" ce3i де Гималайдагы дыбыс сипатын 

аша туседь Дыбыс езгешелпч де шыгармадагы езекп идеяны, 

б1рлескец халык мумк1нд1гш мецзеуге итермелейд1. 

12. "Жемкп жерде мэуелеп",// Teperi кекке тэуелеп",-жолдарында 

жемютщ толысуы, теректщ биисгеп ecyi де Гималайдагы 

eciMfliK элемшде де кемелдшйс бар екенш аныктап, 

непзп идеяга ундес алынуымен кезге тусед1. 

13. "Тагысы таста ойнаса,// Кдяда кыран эуелеп,//Андыздап 

ара бал сорып,// Шешегш шымшып кебелек,// Кундагыну 

карагай"-тармактарыньщ бэрш Гималайдагы жалпы 

TipmmiK салтанатыньщ белгшер1 деп топтастырамыз. Ce6e6i 

онда йршгак бэсен болса, тагысы таста ойнап, "кияда кыран 

еуелеп" уша алмас ед1. Сонымен 6ipre араньщ "андыздап" бал 

соруы да, кебелектщ шешегш шымшуы да, тау кундагыньщ 

"ну карагай" болуы да-бэр1 де Гималайдагы т1ршш1ктщ бийс 

денгейш делелдейд1. Бул улгшер де-туынды идеясына ез1ндж 

улес косуымен багалы. 

14. Шыркау да окшау Гималайдын ез1нде 6ip киналыс барын 

дабыралау нэтижесшде ГЖансупров уйымдасса, осы тау 

тэр1зд1 алапат мумкшдт бар халыктьщ Ka3ipri мушкш халше, 

езгще, бугауда екенше уцштуге жетелейШ. 

15. Гималай киналысын акын сез арасында айга салмайды, 

эр шумакга соган кайта оралып, алгашкыдагы ойды 

кейшгще уштай , етюрлей келш, езект1 идеяны тулгаланта 

тусуд1 жузеге асырган. Мэселен, бастапкыда Гималай сорлауы:"Сол 

куннен нур ала алмай,//Басы мунар, бауыры тар// 

...Гималай аскар неге олай" -деп бершсе, екшш1 шумак со- 

Нында:"Сол анадан сут алмай,// Ke3i сокыр, кецш тас,// 

Гималай аскар неге олай-деп ершген. Бул кдорети ушшшшщ 

аягындагы:"Сол сеулетке оранбай,// Борбайы борша, арша 

арка,// Гималай аскар неге олай" -жолдары удете тусед1 де, 

бесшш1 шумак тутасымен сол азапка курылган: 

Булт тамшылып, камшылып, 

Буркакгатып кун шыгад. 

65

Сол буркактьщ астында 

Кдналган 6ip ун шыгад. 

Кдналад да, кущренед, 

Аскар элде туншыгад, 

Баскан оны кай кудай 

Tycri ме екен найзагай 

Жатыр ма екен жау жайлап 

Гималай аскар неге олай1 

Шыгарманьщ алгашкы "Сурау" бел1м1ндеп шумактардын 

бэр! "Гималай аскар неге олай" сауалымен 6iTin, соган баса 

назар аударуга кызмет етсе, туындыныц "жауап" бел1мшде 

бул зобаланга деген куйзелю жоталана тускен. Кешнп сауалдарга 

ден кою барысында "Жауап" бол1мшдеп ор KepiKTeyiui 

(эпитет), ор тецеу, ор ауыстыру (метафора), эр кейштеу, эр 

астарлау (символ), эр дереказ угымды заттандыру т.т. иык 

суйесе келе Гималай азабын жан-жакты ашуга кызмет еткенш 

кейшп жауаптарда да дэлелдемекшз. MiHe, муньщ 6epi, Гималай 

куйшн суреткердщ каншалык ерерш орнектей алганын 

деледдейдь 

16. Алгашкы шумактагы:"Анасындай алтын кун”-тарма 

гындагы-"алтын"; "Есейген аскар Гималай" жолындагы -"аскар"; 

екшшщеп:"Б1рде жылы нурланып" шйндеп -"жылы", - 

6opi де езекп идеяны, Гималай артыкшылыгын эспеттеуге 

арналган KepiKTeyiui (эпитет) улгшерь Сонымен 6ipre туындыда 

кесемше, eciMiue KeMeriMeH жасалган керисгеушггердщ 

улгайган турлер1 отау тиосен. Моселен, "Буырканып, бурсанып",-деп 

басталатын екгнзш шумактын алгашкы бес жолы:- 

"Ыргалып, тулап, тербелш", -тармагын мандай еткен 

ушшипнщ бастапкы ал ты тармагы; бесшппнщ:"Булт тамшылап, 

кдмшылып",-куйшде ершген 6ipiHmi жолы;"Тауды, тасты 

кашатып", -жолымен ерютеген оньшшынын алты тармагы 

-6opi кесемшеге иек артып, туйдектелш, Ti3Uiin кеп, 

KopiicreyiinTiH (эпитеттщ)езшдж курдел1 турш уйыстыруымен 

кецш белпзед1. Ал, жетшхш шумактагы: 

Кунш кемш, батырган, 

взенш тас катырган, 

Кузын, музын шенгедцеп, 

66

TereypiHiH батырган, 

Апшысын аяз куырып, 

Кдкдлса кан какырган,- 

Бар 6ip баскдн тумандай-жолдарына зер салайык,- 

(Бхраз ретте ютаптарда бурын орын алып келген кате 

белгшерд1 тузеп, нуктелерд1 уйрмен ауыстырып, сол аркылы 

сездердщ уйысу, киысу, матасу тэрпбш шынайы калыпка 

келг1руд1 жон кердйс. Соньщ нэтижесшде бастапкы жолдарда 

айтылганныц 6opi кейшп туман сипатын ашарлык курдел1 

аныкгауышка ягни курдел! керпсгеуппке айналды-К,.Ж.). Зерделесек, 

бастапкы жолдардьщ эр екшшюше нукте коюга болмайды. 

Ce6e6i онда айтылгандардыц бэр! окшау калмай, 

Канаттасып барып, кейшп туман сипатын ашуга cenTiriH 

типзуде. Мше, осы таразымен олшесек, 6i3 келпрген узшдщеп 

соцгы жолга дейшгшщ 6epi курделД аныктауыш, ягни курдеш 

Kopiicreyiin (аныктауыштьщ 6opi керисгеуиц бола бермейтшш 

ескерсек те -К,.Ж.) ynruiepi. Ce6e6i Гималайды баскан жай 

6ip туман емес, "Кунш кемш батырган,// взенш тас катырган" 

т.т. туман деп есептесек кана, акынныц сез колдану, сез 

еру шеберлагш тани да, таныта да аламыз. Сезбе-сез угынсак, 

кущи кемш батыру да, езенд! тас катыру да ерен алапат 

куши, эсерд1 танытады. Сонымен 6ipre шыгармадагы бар елен 

шумактарын катар алып карастырсак, бэршде де бастапкы 

жолдардагы ойлардын т1збектеле келе соцгы сауалга мандай 

прейтшш, бул б1рлмсй, ундестжй есептемей, шыгарманы толык 

тус1ну мумкш eMecTiriH багамдай аламыз. Рас, бул 

KepiKTeyiurrepfli курделентпей, жшпсгеп, ягни оныц шпнде 

жеке KepiKTeyiin, тецеу, символдык белп, метафора барын 

т.т. ажыратуга болады. Эйтсе де шыгарма идеясын кабылдау 

ушш одагайланган, окщау турган метафорадан т.т. repi уйыскан, 

курделенген кержтеуци ynrwepi пэрмещцрек кызмет етсе, 

6i3 оны ecKepyiMi3 керек. 

17. Шыгармадагы курд ел i деп тапкан кер1ктеушггерд1 жек 

алып та, белек калдырмай, одан кейш шацырак кетерген тецеуге 

6ipiicripin, курдел1 тецеу деп, берш соган багындыруга 

да болады. 

Мэселен: 

67

Буыркднып, бурсанып, 

Булттанып, курсанып. 

Б1рде жылы нурланып, 

Б1рде ашулы томсарып, 

Б1рде торгын жумсарып, 

Кек ушршген анадай,-жолдарын алып, онын бастапкы бес 

жолыи кесемшеге иек арткан Kepiicreyim деп те, жок, 6opi 

жуптаса келе сонгы жолдагы тенеу inline йргевдштен де, осы 

алты жолдагынын 6opi курдеш тенеу yiirici десек те, еш 

кателеспейшз. Бул да акын шеберлт, керщгеупи пен тенеуд1 

канаттастыра opin, ез ойын ocepni жетюзу шеберлш дер едж. 

Ал, алтыншы сонындагы: 

Ол-кулагын куландай, 

KyuiireH, коркзу, кумайдай, 

Жемтшне жабыскан,- 

Гималай сорлы, сор мандай - дегенде де (yrip, сызыкдганы 

б!з езгертш койдык-К-Ж.), бастапкы уш жолдагы 

ой Гималаи сипатын ашарлык ажарлау ynrici ме, жок еркайсысы 

ез алдына турып, ез мёшне e3i гана жауап бере ме,- 

осыны бажайлау керек. Б1здщшё, сонгы тармакты белш алмай, 

бутан дещнп жэне кещнп шумактардагы дэстурмен, ягни 

о мне дей1нгшермен 6ipniKre алсаккана, шыгарма керкемдшн, 

акьтннын сез колдану шеберлтн кец пайымдай аламыз. Сонда 

бастапкы "кулаган куландай" Teneyi езалдына отау TiKKeHiMeH, 

;ай 1нп;',купнген, коркау, кумайдай" Teneyi мен "жемттне 

жабыскан" KepiKTeyiiui imiHe Kipin, жалпы KepiKTeyiiirri тулгаяантуга 

кызмет ету1мен ерекшеленеде. Мше, бул да шыгармалагы 

ажарлау, туспалдау куралдары арасында "кытай корганы" 

жокгыгын, 6ipiniH щпндё екщшкя отау Tire беретшш, 

тек кдйсысы уетемдж етуше карап, оны ажарлау, туспатдаудын 

т.т. белгип 6ip TypiHe жаткызуымыз icKe асатынын 

дэлелдейдь Сол межемен елшесек: 

Жерш жайлап, у кылган, 

Ерш канап кул кылган, 

Елш талап, енбегш 

Жалмап, жеуш, жун кылган, 

Кулдыц жанын кум кылган, 

68

Кулдыц канын кылгыган,- 

Бар 6ip зори жыландай... 

Сол жыланнан жылжымай, 

Кдбагы жабьщ, каны арык 

Гималай сорлы, сор мандай - 

туйдегшдеп бастапкы алты жол аягы еамшемен туйыкталган 

аныкгауыш, ягни керЬсгеуш® ynrmepi бола турып,-бэр1 жуптасып, 

Гималайды иеленген, киналткан жылан сипатын ашуга 

багындырылгандыктан да, бастапкы жел жолды тутас алып, 

тецеудщ улгайган Typi десек жен болады. Ce6e6i Гималайды 

анау-мынау жьшан емес, "жерш жайлап, у кылган" т.т. жылан 

жайлаганын дггтесек, ауыртпалык салмагын кец камтып 

межелей аламыз да, оныц елец идеясын ашудагы ролш аныктау 

мумкшдтне ие боламыз. 

18. Екший шумакгагы:"Сол анадан сут алмай", "Кезьсо- 

Кыр, кеций -тас", ушшшщеп: "Кдбагы -куз, мурны-муз"; алтынш 

ыдагы:"Гималай-кектщ кш д ш , Гималай-жердщ 

туцщп" .тармактарындагы: "сут", "кез1", "кабагы", "мурны", 

"кшдш", "тундт" - сездершщ 6epi ауыспалы магынада колданылып, 

ауыстыру (метафора)кызметш аткарып турганы 

анык Бул ауыстырулар да Гималайды кушейту куралдары 

ретшде есерл1. 

19. Бастапкы шумактагы:"Аспанныц тесш арда емш", "Жел 

ж1берш 6ip желпш", "Элсш -елсш нур ceyin",-екшшщеп:"Б1рде 

ашулы томсарып", ушшшщеп:"Ыргалып, тулап, тербелш,// 

Тербетсе, аскар куц1ренш,//Жазыкта аттай жарысып,//...Тауды 

бузып, тасты айдап,//Сылдыр-сылдыр сез сейлеп,//0зендер 

салган неге айкай", бесшшщеп:"Булт тамшылып, камшылап"-тармактарына 

уцшейж. Алгашкыда таудьщ жан neci 

тер1зд1 аспан тесш арда ему!, 1змиие Куннщ жанданып, тауды 

желпр, нур ce6yi; ауа райыныц адам сиякты томсаруы, 

ymiHmi шумакта езенге жан бггкещ сондай, ыргалуы, тулауы, 

аскардыц езш тербету1; аскдрга да Tin 6iTin, оныц куц1рену1, 

езен суыныц аягы бар жуйрйс мал га айналып, аттай жарысуы; 

ецщ Шрде сол езеннщ колы бардай, тауды бузуы, бакташы 

секлдщ таска аяк 6iTipin айдауы, соцынан езенге ауыз 

6iTin, оныц сылдыр-сыддыр сез сейлеп, айкай салуы, кейшнен 

69

Куннш бултты камшылауы т.т. бэрьжансыз табигатка жан 

салу, кейштеу нэтижесшде Гималайды аскактату ултшерь 

20. Шыгармада астарлауга (символга), рэмДздгк (символ 

дык) белпге кеп жук артылган. Атап айткднда, алгашкы шумакгыц:"Басы 

мунар, бауыры тар", -тармагындагы "мунар" ce3i 

белпаздж нышаны екеш мэлш. Сондай-ак екшшшщ:“Кез1- 

сокыр, кении-тас", -дегендеп "кезГ', "кёцип" сездерх ауыспалы 

магынадагы ауыстыру (метафора) (Дэл1реп-метафоралык 

т1ркес-"Тау кезГ, "Тау кенш" ретшде -К..Ж.) болса, 

оган 1ргелес:"сокыр", "тас" (расында мунда таудын тасы 

туралы энпме болып тур ма) сездер1 де ауыспалы магынага 

жуык болса, оны астарлау, рэмхздщ (символ) белпа 

деп алуымызга болады. Сонда "сокыр" сез1^бшшаздцсгщ; 

"тас" ce3i езгермеудщ дайын нышаны, астарлау белпа болып 

шыгады. Сонымен 6ipre жетшшщеп:"Кунш кемш 

батырган"-жолындагы "Кун" ce3i бостандык нышаны болса, 

"Апшысын аяз куырып",-тармагындагы "аяз" ce3i тумшалаушы 

мыктыньщ астарлау белпс! екеш анык- Ал, 

сепзшшщеп:"Жерш жайлап у кылган",-дегендеп "у" ce3i 

зулымдык, кастандыктыц туракты нышаны кызметш аткарса, 

тогызыншыдагы: "туман эдет" тркесщцеп "туман" ce3i 

жай KepiKTeyim емес, астарлаушы керпсгеушже (символдык 

эпитетке) айналган. Сол тэр1зд1 тап осы шумактагы:"- 

Сол 6ip дертке ем конбай", -дегендеп "дерт" ce3i белгш 

6ip зиянды эдеттщ, ауырпалыктын астарлау белпа ретшде 

бершген. Сонымен 6ipre он б1ршшшеп: "К,ол алдында 6ip 

ту бар",-дегендеп-"ту", "Кул аузында 6ip шу бар",-дегендеп 

-"шу", "Дерт жыланнан, туманнан" тармагындагы уш бгрдей 

сез:"дерт", "жылан", "туман"-бэр1 де астарлау улшлер!. Атап 

айтканда, "ту",-курес, максатгын, "шу"-кепшшис уйымдасуынын, 

"дерт" -зиянды эдеттщ, "жьшан"-каскунемд1ктщ, "туман"- 

белпс1здцстщ дайын нышандары. Муны он екшпццеи -"от", 

"улы ок"-сездер1 туралы да айтуга болады. Ежйсгесек, бул 

сездер бостандык ушш болмак шайкастын аяспауга 

непзделгенш шегелеу мшдетш аткаруда. Муньщ бэр!-азаттык 

ymiH айрыкдиа айкас кажет екенш дэлелдеу ушш 

келпршген ернектер. Ендеше ершген накыштардын 6epi 

70

шыгарманыц езегсп идеясын уштай тусуге багытталган деуге 

непз толык,. 

21. Дереказ угымды заттандыруды да акын шебер пайдаланган. 

Мэселен, сег1зшшщеп:"Кулдыц жанын кум кылган" 

жолын зерделешк. Жанныц колга устауга келмейшй, демек 

б1ршама дерекш екеш, соньщ кумга айналу нетижесшде козге 

Tycyi, дереказдйсген дерекпге айналганы айкындалады. Сондай-ак 

тогызыншыдагы:"Дертке дене толгандай",-жолына 

кдарсек те, осы юпетп 1зденют1 кездеспрем1з. Дерттщ де козге 

кершбес угым екенш салмактасак, белгш 6ip ьщыска толгандай 

KepiHic 6epyi дереказдЬсген заттылыкка Komyi екенш 

багамдаймыз. 

22. Шыгармада улттык ернек (национальный колорит)бедерлер1 

мол пайдаланылган. Алгашкы шумактагы:"Аспанныц 

тесш арда емш" тармагы KyHKepici малмен байланысты 

казак угымына аса жакын, тусшйсп болуымен козге тусед1. 

Енесш алгашкы жылы гана емес, турл1 себеппен еюнпп жыл 

eMyi мумкш жабагыны, тайыншаны керш ескен адамдар ушш 

"арда емш" мош тез кабылданатыны анык. Сондай-ак 

ушшшщеп "тербетсе" сезшщ жеке езьбаласын бесгкке белеп 

уйыктататын казак ушш тым таныс KepiHic. Немесе сол шумактагы 

"тасты айдап" TipKeciH белш алсак, ол да мал багып 

TipnimiK ететшдерге аса жакын сурет екеш мол1м. Сонымен 

6ipre алтыншьщагы тауды-тундirace, туырлыкка, ягни кешпел1 

шаруашылыкта жш ушырасатын буйымдарга балау да сол 

халыкка жакын угымды кодеге жарату шеберлтнщ айнасы. 

Муны сепзшшщеп:"жерш жайлап" TipKeci туралы да айтуга 

болады. Кеп елдердщ кешпел1 шаруашылыкден айналыспайтынын, 

6ip жерге турактап коныс теуш отыратынын, оларда 

кыстау, жайлау угымдары болмайтынын дейектесек, "жайлап" 

c©3i де кешпел1 казак таршшгше таныс сез рейнде есерл1 

естшедь, Кьюкасы, акын ез ойларын жетюзу ушш баска да 

сез накыштарымен катар улттык ернек улгшерш де шебер 

пайдалана бшген. 

Кррытынды: 

I.Жансупров "Гималай" елещнде Гималай бш кпгш , 

ерекжелшн шебер накыштау нетижесшде тау тер1зд1 зацгар- 

71

лыккд ие боларлык куш1 бар халык. м\мк1НД1гш туспалдауды, 

сейтш бостандык ушш айкасу кажегппн ишаратпен угындыруды 

жузеге асырган. Муньщ 6api, acipece, мекгептщ сонгы 

он 6ipiHiiii сыныбында шыгарманы жалац мазмундау пайдасыздыгын, 

туынды коркемдитн ашу нэтижесщце барып, шыгарма 

нэрш окушыга дойекп жеткгзуге болатынын дэлелдещц. 

"1зденгенге ic коп, 1зденбеуцпге жумыс аз",-деп ойымызды 

туйгндепдш келедг 

72

М.ЖУМАБАЕВ 0ЛЕНДЕР1Н МЕКТЕПТЕ ОК,ЫТУ 

0М1ршщщк жуйе кьюпагы кецш, акын акталганнан (1988) 

кейш, М.Жумабаев елендер1 мектеп окулыктарына да енген1 

белгш. Сез жок, аз жылда (гылым ущрн одан 6epi еткен 12 

жыл кеп те емес) акын eMipi, шыгармашылыгы жайында 6ipa3 

енбектер жарияланды. Бул 6ipaK, Магжан шыгармаларын саралауда 

жетпеген асуларымыз таусылды, не шемещц деген де сез 

емес. Б1здщше, казак едебиетшщ 6ip алып зангары Абай болса, 

еюнпп белес Магжанды тек казак емес, елемге таньггу алдагы 

жузжылдыктыц абыройлы мш детш щ 6ipi. Бул аукымды 

мйадетгер мунарасымен багдарласак, Магжан шыгармаларын 

мектепте окытуда да бурынгы таптаурын есюрген едю-амалдарга 

тусш кетпеу мшдет! туады. Атап айткднда, сан алуан техникалык, 

кернега куралдар, турш шетелдис атаулар, мандайшалар, 

сабак емес, цирк ойынына, кез бояуга уксас койылымдарды 

енпздЬс деп даурыгулар тасасында басты мшдет, акын шыгармаларыныц 

керкемдйс децгешн таныту, кдгыс кэлмауы керек. 

Мше, осы талапты ескерш, "0лец сырын ашу" (Кдзакстан 

мектеб1, 8, 1983) - деген макэламыздан бастау алган, еппамге 

елжтемей, тек едебиетгщ керкемдйс нэрш окушыга жетк!зуд1 

ту еткен ойларымыздыц, жаца 6ip тобегш усынамыз. 

М.Жумабаевтын "Сагындым" елецш II сыныпта етерде \ 

мугашм окушыларга мына сауалдарды усынып, жауап эз1рлеуд1 J 

уйымдастырады: 

1. Шыгармадагы алапат кцындык - Магжан стшп айнасы. 

Атап айткднда: 

1а. Жалпы такс1рет, таршылык KepiHici. 

1э. Кдттылык, бер1кт1к сипаты. 

16. Жалпы жагымсыздык- 

1в. Жагымсыз рецк. 

1г. Тамак нэрсхзДМ. 

1д. Уакыт em eyi. 

2. Лирикалык каЬарман ce3iMi даралыгы- стиль KepiHici: 

2а. Лирикалык каЬарман жудеу1. 

2э. Лирикалык каЬарман сагынышы. 

26. Лирикалык кдЬарман куйзелуь 

73

2в. Лирикалык, каЬарман курескерлй! 

3. Табигат, коршаган орта сипатыныц акын идеясын 

непздеудеп, ерютетудеп рол1: 

За.Табигат бейтараптыгы. 

Зэ.Тыныштык устемдт. 

36. Багалылык, кундылык белпсь 

Зв. Tipuiuibc салтанаты. 

Зг. Эдемшк сипаты. 

Зд. Белгш 6ip KepiHicTi накгы кескшдеу. 

Зе. Кептйс угымы. 

4. Сез накыштарыныц да акын стилше багындырылуы: 

4а. Kepiicreyim (эпитет) 

4э. Тенеу. 

46. Ауыстыру (метафора). 

4в. Метафоралык таркес. 

4г. Кейштеу.. 

4д. Дерекс1з угым заттануы. 

4е. Дерекс1з угым жандануы. 

4ж. Рэм1здйс (символдык) белп. 

4з. Улттык орнек. 

4и. Сез мэнерлшЫ 

5.Тура айтудьщ эсерлшЫ ce6e6i. 

Мугал1м TyciH/lipMeci: 

-Балалар, Абайдан кейцщ 6ip топ казак акындары стилш 

кыскаша сараптаймын. С.Сейфуллин, Б.Майлин 6ip кезенде 

oMip сурсе де. ортак, уксас такырыптын езш турлйпе жырлады. 

Моселен, 1917 жылы акпан айында гасырлар бойы халыктарды 

жаншыган, отарлаган патша билш жойылды дегенде, 

С.Сейфуллин де, Б.Майлин де ерющцктщ таяу екенш 

сезш1п, елен аркылы ез куаныштарын бшд1реда. Осы орайда 

такырып ортак болса да, эр акыннын турлйпе жырлаганына 

кенш белу керек. Моселен, Сэкеннщ "Асыгып тез аттандык" 

елещнде боетандыкты карсы алу ушш жай адеттеп ат емес, 

тулпарларды табуы, катардагы аттын журю1-куйгьпуы емес, 

"оргытып, кекке кулаш" cepMeyi (Тулпарларды оргытып,// 

Кекке кулаш сермед1к") 6epLnyi-6opi акыннын айрыкша уздакп 

кеб1рек ecnerreyi, ягни еЗшдак ер>екшелт, стасщ KepiHici. Ал, 

74

Б.Майлин "К,ырда" елещнде сол сезйщ|, азаттык, жакындауын 

насихатгауды, езшше кестелеген. Аталган туындьща тулпар 

емес, эдеттеп ат, ерекше окдгау орекет, толганыс емес, калыпты 

байсалды сез1м, отау пккен. С.Сейфуллин, Б.Майлин 

осылай масайраса, Магжан Жумабаев кецшшктщ еткшип 

екенш тез ангаргандыктан да, жайраццаудан repi торыгу, 

камыгуга бей1м туруымен ерекшеленедь Мше, соньщ 6ip 

Kepimci-акыннын "Сагындым" елещ. Б1з шыгармада 6ip гана 

каЬарманньщ сотйк куйзелюш дгггей отырып, сол кезендеп 

халык KacipeTiH кен салмактай аламыз. 

Ыктимал жауаптар: ("Ыктимал" дегенде" шэюрттердщ 6ip 

тобы ескермеген1н еюншшер1 камтуы, мугал1м жетектеу!, 

туйшдеу1,-бор1 к!ред1.-К.Ж.) 

- "Абактьща айдан, куннен жанылдым,//Саргайдым гой, 

cap даламды сагындым", деген бастапкы жолдарды зерделесек, 

алгашкысы лирикалык каЬарман куйзелу1 (26) кейшпс1 

лирикалык, каЬарман сагынышы (2о) деп межелеуге болады. 

- "Жаткан уй1м-кабыргасы кара тас,// Жарык соуле, жылы 

кунге жаны кас", -дегендеп, "кара" c©3i-opi Kopiicreyim (4а), 

opi жагымсыз ренк 6enrici (1в.) Ce6e6i лирикалык каЬарман 

камалган уйдщ кабыргасыньщ жай тас емес, кара тас болуы 

аркылы да курескер мен бостандык арасын колегейлеп орнаган 

белгш!, тасты, одан opi берптрек етш кушейте туске идей 

осер тугызгандыктан да, "кара" c©3i жагымсыз монде кабылданады. 

Ал, ол тастыц (созбе-соз тусщсек) жаны болуы 

кемепмен метафоралык таркес (тастьщ жаны-4в) жасалган 

да, "кас" |e3 i кемег1мен дерекс1з угым жаннын жандануы 

(дерект1 угым, адам гана кдс бола алады. -4е.) жузеге аскдн. 

Ал, "жарык", "жылы" сездер1 KepiKTeyiui (4а) болса, "соуле", 

"кунге" создерьеркщщктщ рем1здж (символдык) 6елгю1 (4ж). 

-«Тапал, салкын, тым карангы унпр тар,//Естнде мыкты 

кара кулып бар", -узшд1сшдег1 алгашкы тармакга жалпы кесапат, 

таршылык, жота керсетсе (1а), сонгыдагы "мыкты", 

"кулып" создер1 бержтйс (1е) керсеткшй. Ал, "кара" ce3i жогарыда 

айтылган себептермен тагы да 6ip турл1 жагымсыз ренкке 

(1в) ие болган. 

-"Алтын кунд1, кара жерд1 сагындым, //"Жан жолдасым- 

75

жуйрпс жщщ сагындым",-мысалындагы "алтын", "кара" сездер1 

KepiKTeyim (4а)."Алтын" сезьсонымен 6ipre багалылык (36) 

айгагы. Алтынньщ кымбат, кунды екеш Ал, "жуйрйс" 

C03i -api KepiKTeyim (4а), api TipuiuiiK салтанаты (Зв). 

- "Элдекайда кун шыгады, батады, / / Сорлы туткын 

KyHipeHin жатады", ернепндеп алгашкы жолда табигат бейтараптыгы, 

коршаган ортанын адамга тэуёдда емеетщ (За), 

демек онда ерющцк устемдйс куруы бедерленсе, кешнгще лирикалык 

каЬарман куйзелу1 (26) ipre тепкен. 

- "Ас бола ма сасык сорпа, кара нан //Алма бетте калмады 

гой тамшы кан", -кершюшдеп алгашкы жолда тамак 

нэрс1здш (1г), демек Магжан стилше сай, ол тарткан азап, 

молдыгы (I) шан берсе, "алма" ce3i-api зейнетгшк дэлел1 (Зг), 

api KepiKTeyim (4а). Ал, сейткен керкем бетте тамшы кан калмауы 

лирикалык кдЬарманньщ каншалык жудегенш (2а) 

ашады. 

- "Крнырау кагып оятады акырьш, //Тым болмаса ci6epлеп 

те атпай тан",- суреттемесшдеп "акырып" ce3i-ce3 

мэнерлши (4и). Ce6e6i 6ip FaHa "акырып" ce3i абактыда 

камалгандарга деген ектемдисг1 шегелей тускен. Ал, танньщ 

"С1берлеп" атуын тоспауды дотеу кезшде белплА 6ip табигат 

кубылысыньщ, таннын, накты 6ip KepiHici, аберлеу (Зд) жэне 

TipmuiiK салтанаты (Зв) бой кетерген. 

-"Абактыньщ айга бага куш узак,//Жанды жейтш жылга 

бага TyHi узак",-дегендеп алгашкы тармакта камауда жаткандар 

уш1н уакыт emeyi (1д) эйгшенсе, екшшюшде "жейтш" 

ce3i кемеггмен "тун" сезшщ жандануы, кейштеу (4г) жасалган. 

Сонымен 6ipre бул екшпп жолда да уакыт errieyi (1д) 

ерблшген. 

-"EcKi мола дан дыбыс жок, тым-тырыс,//Тык-тык басып 

кузетгш жур жалгыз-ак",- кершгсшде тыныштык сипаты (За) 

бар. Егер лирикалык каЬарманнын камауда отырганын, азаттыкгы 

кексеуш багамдасак, бул тыныштык та жайлылык емес, 

кайта курескер аркалаган зобаланнын ауыр екенш, демек 

алабетен кушпен айкдсуды машык кылган каЬарман сипатын, 

Магжан стилш, саралауга бастайды. 

-"Кдра жылан-кальщ ойлар таптады,//Шыбын жаным ба- 

76

pap жерд* таппады"-дегенде "кара" ce3i каске шик нышаны 

"жылан" алдында келгещйктен де, жагымсыз рецке (I в) шарпылса, 

"жылан" сезш -ауыстыру (46), немесе метафоралык 

эпитет (4а) деп еанауга болады. Ce6e6i бул сез турган орыны 

бойынша айкындауга, магынасы жагынан туспалдауга жатады. 

Ал, "кдптады" еозьойдыц соншалык кепт1гш (аз болса, 

каптай ала ма — Зе) бедерлеген. Бул узшдщеп екшпи тармак 

та лирикалык каЬарман куйзелюш (2 6) танытады. 

-"Уга толды жас журепм, жабыктым",-жолындагы "у" cesi 

кдскунемд1ктщ ром1здйс (символдык) белгнл (4 ж) болса, "толды" 

ce3i у молдыгын (аз болса, тола ма —3 е) жайып салады. 

Соньщ нэтижесщце бул жолда лирикалык каЬарман наласы 

(26) айкындала туседь 

-"Баска шапшып мазаны алды ыстыккан", -дегендеп "шапшып''-epi 

кдн кеппгш (Зе), opi лирикалык каЬарман шеккен 

ауыртпалыкты (1) кезге урады. 

-"Айрыларда куншыгыстан агарып,//Ак жлбектей шапак 

танды сагындым",-еске алуындагы "агарып" -opi керйсгеуйд 

(4а), opi эсемдйс KepiHici (Зг), opi таршдак салтанаты (Зв). 

"Ак" сез! де opi керштерш (4а), opi науандык 6enrici (Зг). 

"Ж1бектей"-тенеуше (4о) "шапак" Kepiicreyimi (4а) септелш, 

алдьщгы KepiHicTep ocepiH ширата келе, лирикалык каЬарман 

еагынышын (2о) жоталантуга бастап тур. 

- "Не керсем де, алаш урин кергешм,//Маган атак ултым 

ymiH елгеном// Мен елеем де, алаш елмес, керкейер,/Детей 

береш колдарынан келгенш!" -шумагы opi тура айту (5), opi 

лирикалык каЬарман курескерлш айнасы (2в). Бул жолдардыц 

есерж еетшу ee6e6i бутан дейш каЬарман кетерген зулматтардьщ 

накты керсетшушде жатыр. 

-"Балдай булак, мелдар KyMic кебисп,// Аркадагы айдын 

колд! сагындым",-узшдаещцей "балдай", -тецеу (4э), "медщр"- 

кержтеупп (4а), сонымен 6ipre су тазалыгы, багалылыгы белпа 

(36). Ал, "KyMic" ce3i де opi кержтеуии (4а), opi TipinuiiK салтанаты 

(Зв). Мше, осылайша елендеп басты-басты детальдарды 

накгы талдаганнан кейш калган жолдардагы сез накыштарын 

Tepin, долелдеугц мугашм окушылардьщ оз 

1здешсше, келее! сабак улесше кадцыруына болады. 

77

М.Жумабаевтын еюнип 6ip туындысы "Оцад-лауы1иаленш 

етерде мугал1м мына сурактар бойынша жауап еЗфлеущ 

усынады: 

1. Табигат есемдцтн, байлыгын, ерекшелнтн накыштаган сез 

бен сез "пркестершщ елен идеясын ашуга багындырылуы: 

1а. Барлык, байлык белпс1. 

1э. Агаш KenTiri. 

16. Ан кеппл. 

1в. Рен едемзлш 

1г. Тау бйжтш: 

2. М.Жумабаевтын езшдж ерекшелшн, стилш танытатын 

бейнелеу куралдары: 

2а. Шарттылык. 

2е. Улттык ернек. 

26. Кержтеупп (эпитет). 

2в. Ауыстыру (метафора). 

2г. Алмастыру (метонимия). 

2д. Кейштеу. 

2е. Рем1здж (символдык) белгь 

2ж. Сез монерлшг1. 

2з. Туракты сез Tipkeci. 

2и. Тжелей, тура айту. 

3. Магжан елей,шщ жанрлык табигатын кайдан керешз 

За. Бар кубылыска 6ip гана адам, лирикалык кдЬарман, 

кезшсен карау. Зе. Буюл халык кзйретшщ 6ip гана лирикалык 

каЬарман кайгысы рейнде 6epirryi. 

36. Лирикалык каЬарманныц 6ip гана сипатьшен алынуыкурескерлш. 


-"Таласкан аспанменен кекпенбек тас, //К,арасач, 

Te6eciHe айналар бас",-деген алгашкы тармактардагы "таласкан 

аспанменен" TipKeciHeH тау бигкии (1г) кершеда. Ce6e6i 

аспан соншалык жогары болса, сонымен таласу тау шыркдулыгын 

кезге урады. Осы узщдщеп "кекпецбек''-epi рен 

едеммт (1в), epi KepiKTeyiui (26). Ал, келпршген мысалдагы 

сонгы тармак-"Кдрасан, тебесше айналар бас",-тутасымен 

78

тау ецселш п (1г) делель Ce6e6i тау соншалык, зацгар болмаса, 

оньщ тобес1не Караганда, бас айналмас едь 

-"Шыгарган сол тауынан алтын, длмас",-жолын барлык 

б елйа (1а) рейнде кабылдаймыз. Алтын, алмастьщ кунды - 

лыгы, багалы екеш мол1м. 

-"Жш-жш, шытырманды турл! агаш,//Турганы мунарланып 

ocin жалгас",-мысалынан агаш кепйгш (1о), ягни табигат 

байлыгын ангарамыз. Ce6e6i "жш-жш шытырманды" 

болуы оньщ кыруарлыгын ейгшесе, "мунарланып" туруы дасол 

молдык нотижес1. 

-"1шшде аю, каскыр, турл! ан толган"-тармагындагы 6ip 

гана "толган" сезькептж (16) долель Ce6e6i шектеуги орын 

емес, буюл 6ip алаптагы, Орал тауларындагы, анньщ кисапсыздыгы 

сондай, толып, кернегендей осер калдырады. 

-"Bip кунде сен1ц иец турж ед1,//Орын гып кешш-конып 

журш ед1.//К,орыкдайтын таудан, тастан батыр турж//К,ойньща 

жайыменен Kipin едГ,-шумагы -алдымен ишара, кестелеуге 

суйенбей, тура айту ynrici. (2и). Жеке сездердо белш карастырсак 

"турж" -алмастыру (2г). Ce6e6i "турж халыктары", не 

"турж адамдары" дегендей "халыктары", немесе "адамдары" 

co3i Tycin колданылгандыктан, жалгастыкка суйешп, 6ip o3i 

кен магына аркалап тур. "Кошт-конып"-мал шаруашылыгымен 

айналыскан, кешпел1 тсрлжй таныткдндыкган да, улттык 

ернек (2е), "Крйньща" сезш тау койыны деп кабылдасак, онын 

метафоралык йркестщ (2в) 6ip сыцары екенш дейектейм1з. 

-"Турганда бакыт кусы бастарында,//1ргеа жел кун тимей 

6epiK ед1",-дегендей "бакыт кусы"-рем1здж (символдык) белп 

(2е). "Ipreci... берж" орамы-туракгы сез й ркеа (2з). "Жел кун" 

сездерш ром1здж (символдык) белйге (2е) жаткызуга болады. 

-"Тураксыз бул жалганда опа бар ма //Сактан, алдар, бой 

салып жакын барма!// ByriHri кун жан досыц болып журш,// 

Кулатып кетер ертец ceHi жарга"-шумагы, тутас алганда, алдымен 

бар кубылыска 6ip гана адамньщ, лирикалык, 

каЬарманньщ кез1мен карау ynrici. Демек акын елещнщ жанрлык, 

сипатын аша тусед1. Сонымен 6ipre бул жолдардан да 

шыгарма идеясын, жершен айырылган халык KaciperiH багамдаймыз. 

Сезбе-сез туешеек те, бул жалганньщ опасы жок, 

79

тураксыз екенш шегелеу жерше ие бола алмаган халык тагдырын 

бейнелеуге тжелей кдтысты екенш андаймыз. "Сактан" 

деген соз де жеке адамдардьщ гана карым-катьшасы аясына 

сыймайтын кец угымга жетелеицц. Жалгыз жан емес, буюл 

улттьщ сакталуы негайбыл болган кезендерд1 ескерсек, "сактан" 

моншщ кещрек екенш салмактауга келем1з. Шумак сонындагы 

"жарга" сезш ром1здж белп (2е), немесе ауыстыру 

(2в) деуге болады. 

I "Алтай, Орал бойында турган турж",- деп келш, 

олар туралы:"Жогалган элдекдйда ipin- цпрш",-дегендеп "ipinniipin"-opi 

сез мэнерлшп (2ж), opi бар кубылыска 6ip гана 

лирикалык каЬарман (За) кез1мен карап, бага берш, куйзелу 

KepiHici. 

-"Анамыз б!зд1 ecipreH, кдйран Орал,//Мойньщ бур, тунгышьща, 

бермен орал!" -дегендеп "анамыз"-ауыстыру (2в): Оралды 

анага уксатып тур. "Орал" сезшщ екшпй сынары-"тауы"- 

тусш калып, uiiicrecTiKKe байланысты кей1нп утымды коса 

кетергенд1ктен де, ол алмастьфу (2г)."Мойньщ" дегенд1 Орал 

тауыньщ мойны ретанде багамдасак, ол сездщ ауыстьфу (2в) 

екенше кез жетюзем1з. Сонгы "орал" етюттнде жандыга тон 

орекет, оральш келу, ернектелгенджтен де, жансыз угым тауга 

жандыга лайык талап койылуына байланысты бул сез 

кеи1птеуге (2д) жатады. 

-”К,осылып батьф турж балалары,//Таптатпа, жолын Kecin, 

•пзпнге орал",-деген сонгы тармактар - алдымен лирикалык, 

каЬарман курескерлш (36) айнасы. Ал, "жольш" ce3i "жаулардьщ 

жолын" угымьшьщ сощы жартысы болгандыктан да, метафоралык 

TipKec (2в) .Сонымен 6ipre "жольш Kecin"-туракгы 

сез TipKeci (2з). "Т1згшге" -opi мал батуды непзп косш еткен ел 

орекетш бедерлеген ултгык, ернек (2е), opi ауыстыру (2в). 

М.Жумабаевтыц "Откен кун" елещн сараптау алдында 

бершер сауалдар: 

1.Табигат жарасымлылмгы-елен идеясына неНз: 

1а. Жалпы TipuiuiiK салтанаты. 

1о. Рен эдемшп. 

16. Су тазалыгы. 

1в. Yh KenicTuiiri. 

80

1г. Кел келемдшп, су молдыгы. 

1д. Жалпы кептис белпсй 

2. Адамдардын 6ip кездеп бостанлыкта болу белплерЫн елен 

идеясын epicTeTvi: 

2а. Ерюндйс, кенд1к белпа. 

2э. Сыйласкан eMip улпсь 

26. Тез, ен1мд1 ютеу нэтижес1. 

2в. Шшш (форма) сипаты. 

3. Ажарлау. кубылтулардын шыгарма идеясын. акын стилш 

ерб1тудеп ролк 

За. Керйсгеуйи. 

Зе. Тецеу. 


Зв. Алмастыру (метонимия). 

Зг. Кейштеу. 

Зд. Дереказ угымды жандандыру. 

Зе. Дерекс1зд1 заттандыру. 

Зж. Рэмаздж (символдык) белп. 

Зз. Туракты сез TipKeci. 

Зи. Улттык, ернек. 


- "Конысы ж1бек, ну тогай,// Айдын шалкар кел едГ, - 

узшдющдеи ’шбек" керйсгеуйи (За), оныц йишде метафоралык 

эпитет. Ce6e6i бул сез "тогай" мэшн айкындау, ажарлау 

кызметш аткарумен катар, ауыспалы мэнге де ие болган: тогайдыц 

шбек мата eMecTiri, тек соган уксастыгы аян. "Айдын" 

-epi керйсгеуш (За,) epi жалпы TipmuiiK салтанаты (la), 

epi су тазалыгын (16) айкындаушы. "Шалкар"-ер1 Kepiicreyim 

(За), epi кел келемдшт, су молдыгы айнасы (1г). 

- "Ею енеге тел ед1".-кун Kepici непзшен мал багуга байланысты 

казак угымьшан тугандыктан да, улттык ернекке (Зи) 

жэне езшен кешн туруга лайык "тел" ce3i тусш калуына орай 

ею угымды 6ipucripin аркалаган алмастыруга (Зв) да иек артады. 

- "Жылы жузд! бэйбйие //Керсендей улкен аякпен //¥ с- 

тата саумал бередГ’,-жолдары 6ip кездеп казакгыц бостандыкта 

eMip сурген шагындагы сыйластык улг1с1 (2э). Сонымен 6ipre 

"керсендей" сезьутымды тецеу (Зэ). 

81

I "Кдсымньщ каска билiri,//Еслмнщ есю 6wiiri //Алдында 

сайрап жаткан сон"-, жолдарындагы "сайрап жаткан” TipKeci 

дереказ угым билжтщ заттануын (Зе), сол аркылы эсерлшж 

оршуш айгактайды. 

- "Kerrri корген коне би// Кара жолмен желедГ. -тармактарындагы 

"кара жолмен" создерш ауыстыру (36), немесе 

рэм1здж белп (Зж) деп санауга болады. Ce6e6i бул табигаттагы 

оз магынасындагы жол емес, ауыспалы угымда достур 

жолы есебвде колданылып тур. "ЖеледГ C03i де ауыспалы 

монде келпршген. Ce6e6i мунда табигат жолында тез журу, 

желу емес , белгш 6ip icri шапшац шешу (26) орын тепкен. 

- "Туралык, шындык -екеуш //каз-катар гып жегедГ,- 

дегендеп "жегедГ c©3i дерекс!з угым туралык, шындыктын 

opi заттанып (Зе), opi жандануын (Зд) непздеп, шыгарма идеясын 

негурлым пормещц кестелеуге ыкдал еткен. 

- "Еркш шауып, ойнакгап"-кеншшис, бакыттьшык дэлел1 

(2а). Bip гана "ойнактап" c©3i 6ip кездеп азаттыкты, булалыкты 

оуелетап, елен идеясын тулгалантуга бастап тур. 

- "Шщдеде самал ескенде"-жалпы тхршшйк салтанаты (1а). 

- "Ат-айгырга мшгест,//Кь13-бозбала жарасып,//Гереннен 

озшдескенде", - деталы да-сыйласты ©Mip ynrici (2о), ягни 6ip 

кездеп тэуелс1здж артыкшылыгы айнасы. 

I "Tici меруерт тазитген",// Бел1 кыпша узшген",- KopiHici 

де 6ip кездеп азат oMipfli еске Tycipy тургысынан бершгенджтен 

де, сол алацсыздыкты еске алу, аялау /2/ салдары ретшде 

ерекше ocepni. Жшжтей туссек, "меруерт" - ауыстыру (36), 

"пзшген" -коптж (1д), Tic KonTiri айгагы. "Кьшша узшген"- 

niuiiH (форма) жарасымдылыгын (2в) ашумен катар осем ажарлауды, 

KOpiKTeyinrri (За) тудырып, олец идеясын, бостандьжты 

ансауды орютете тусуге багындырылган. 

-"Сылдырап аккан озенге //Уй Tirin дереу конысып",-деген 

жолдар да алдымен улттьж, орнек (Зи). Ce6e6i казак халкыньщ 

мал шаруашылыгымен айналысып, кеш!п-конып 

жургеш мол1м. Сондай-ак бул орекет 6ip кездеп бостандьж 

артыкшылыгын жаркырата тусуге жумылдырылган. Сонымен 

6ipre бул узшдще- "сылдырап"-ун жагымдылыгы (1в) да орын 

алган. 

82

-"Ойга терец бойласам"- дегендеп "бойласам" дереказ угым 

ой сезше кдтысты алынгандыктан да, дереказд1 заттандыруга 

(Зе) cemiriH типзген. 

- "Кунщ кеткен баяулап,// Журсщ, атсыз жаяулап" ,- 

дегендеп соцгы тармак, улттык ернекке (Зи) лайык Ce6e6i 

мал багумен айналысып, кец атырапта eMip сурген казак адамы 

атсыз куннщ кдншалык мушкищгш тез дэйектейд1. 

- "Ит надаццык желкенде / / Шабайын деп андып тур,// 

Кдылышын устап таяулап",-дегендеп "шабайын" деп анду, 

"кылышын устап" таяу келу-б epi дереказ угым надандыкты 

epi заттандыру (Зе), epi жандандыру (Зд) жемкл. 

- "Ак найзаныц ушымен,//Ак бшектщ куш1мен//Душпанга 

кысым керсеткен", -узшдхс! де -6 ip кездеп азаттык (2) салтанаты. 

Сонымен 6 ip r e алгашкы ею тармакты канатты сез, 

туракты сез TipKeci (Зз), рем1здж бели (Зж) улгшершщ септескен 

Typi деуге болады. 

-"Жеткен екен бул тунщ",-дегендеп "тунщ"-рэм1зд1к (символдык) 

белп (Зж).Себеб1 мунда табигаттагы тун емес, халык 

басына отарлау кыспагы тускенш жинактап мецзеу, тун тер1зд1 

кдрацгылыкка тусуге куйзелу жузеге аскдн. 

Мугал1м epi карай кдрастырылмаган сез айшыкгарын тугендеуд1, 

кец кэмтуды уй тапсырмасы еншюше калдырады 

да, акынныц тагы да 6ip менд! шыгармасы "ЖансезГ елецш 

талдауга арналган сурактарды жаздырады: 

1. Лирикалык каЬарман курескерлиш ашарлык-сез бен сез 

TipKecTepi. 

la. Лирикалык каЬарман шеккен кцындык сипаты. 

1е. Лирикалык каЬарман киналысы. 

16. Лирикалык каЬарман орекеть 

2. Акын стшпн ашарлык суреттеу амал-куралдары: 

2а. Тжелей баяндау, тура айту. 

2е. Туспалдау. 

26. Шарттылык 

2в. Белши 6ip угымды дамытып кушейту. 

2г. Кдрама-карсы сез1мд1 катар алып, жарыстыру. 

3. Керкем едебиет тшшщ ажарлау, кубылту куралдарын 

угымды игеру ynruiepi: 

83

За. KepiKTeyiui (эпитет). 

Зе. Тенеу. 


Зв. Алмастыру (метонимия). 

Зг. Кейштеу. 

Зд. Дереказ угымды жандандыру. 

Зе. Дереказд1 заттандыру. 

Зж. Рэшздж (символдык) белп. 


- "0Mip-TeHi3: жок, оньщ Ty6i, шеп,//Сылк-сылк кулген 

сикырлы толкын 6eTi",-деген туындыньщ алгашкы тармактарындагы 

"eMip" сезшен баска сез Ti36eriHiH 6opi ауыстырудьщ 

(36) курдела улгайган Typi. Сонымен 6ipre мунда тура айту 

емес, емгрд!, киындыкты астарлап накыштау (2о) жузеге аскан. 

I "Ес 6uireni алысам ем1рменен",-дегендеп "алысам" сезшде 

opi лирикалык каЬарман орекеп, курескерлш (16) бедерленсе, 

epi шарттылык (26) бар. Ce6e6i адам езшен баска 61реумен 

алысса да, кезбен керш, колмен устауга келмейтш дереказ 

угым ©MipMeH белдесе алмайтыны белгш. 

- "Ее бштел! алыстым журекпенен,//Ырк бермед^ кайшрды, 

ол не тапты-дегенде де, алдымен шарттылык (26) отау 

тйскен. Расында, адамньщ баска бфеумен емес, ез журепмен 

куш сынасуы мумкш емес. Сонымен катар журектщ жай алысуымен 

шектелмей, ырк 6epMeyi, сол аркьшы куштшшн авдатуы, 

дербес жан иесше айналгандай, кайгыруы, 6epi 

шарттылыкгын езш ерютете ширату ynnci: Демек мунда бeлгiлi 

6ip угымды ерш тл, кушейту де (2в) шан берген. 

- "Ecci3 журек тулады, 6ермед1 ырык// Акыл сорлы ере 

алмай, калды турып",-дегенде де, алдымен белгш 6ip угымньщ 

ербш тулгалана Tycyi (2в), epi шарттылык (26) коныс 

тепкен. Сезбе-сез кабыдцасак, мшген ат тулагандай журектщ 

ceidpin, ырк 6epMeyi де, акылдьщ дербес жан иесше айналып, 

ере алмай турып калуы да мумкш емес. 

- 'Тцшш отыз тур гой, арты-кырык",-дегендеп "отыз", 

"кырык'-алмастыру (Зв). Ce6e6i мунда "отыз", "кырык"-жеке 

сандык Monai гана емес, ездерше пркесуге лайык "жас", не- 

84

месе "жастагы адам", ягни "отыз жастагы адам" угымын коса 

аркалап, уксастыкка емес, шкгестжке непзделген астарлау 

жупн котерш тур. 

-”Ес1мде отка-суга урынганым",-дегендеп "отка-суга" 

сездер! де ауыспалы магынада колданылып, ром1здж (символдык) 

белпге (Зж) айналган. Ce6e6i каЬарман Gipece отка, 

6ipece суга тусш, азап шеккен екен деп, созбе-сез угына да, 

утындыра да алмаймыз. 

-"0TTi жылдар, жапанда жалгыз каппын,//0м1р1мд1 осынша 

улап не кылганым -жолдары, тутасымен алганда.-туспалдау 

(2о). Ce6e6i акын мунда лирикалык каЬарман 

курескерлтн колдаушьшар аздыгын, тарткан такс1ретшщ ен 

ауыр угым ол1мге /уланса, олмегенде Heci калды/жуык екенш 

ишаралаган. 

-"Жел боя"-дедщ, жел болып еспед1м бе //Уакыт талгап, 

ерте я кеш дед1м бе// Желдей жынды, есалан екпщщ боп,// 

Заулап турган отка оз1м туспедш бе!"-шумагы, тутасымен 

алганда,-алдымен шарттылык (26) KopiHici. Расында лирикалык 

каЬарманныц желге айналып, жел болып ecin, "заулап" 

турган отка" 0 3 i барып TycnereHi, 6 i p a K сол тор1зд1 куй кешкеш 

анык- Сондыктан да бул жел болып, отка тусу лирикалык 

каЬарман урынган ауыртпалыкты (1а), киналыс-куйзелуд1 (1о) 

белгш1 6ip сез!мд1 тура айту емес, туспалдауды(2о) кабагат 

аркалаган. 

-"От бол "-дедщ, от болып жанбадым ба// Куйд1рмей, 

cipo, норсе талгадым ба / / Кущи де алдым кушакка, гулд1 де 

алдым,//Мынау "гул", мынау "кул" деп тандадым ба",-шумагы 

да opi шарттылык (26), opi сол шарттылыктыц, ягни 

6enruii 6ip угымныц, жоталануы (2в) айгагы. Дойектесек, лирикалык 

каЬарманныц от болумен де тынбай, талгамай куйflipyi, 

"кудщ де", "гулд! де" кушакка алуы,-бор1 шарттылыкпен 

6ipre астарлауды (2о), лирикалык, каЬарман орекетш, ягни 

тынымсыздыгын жинактауды (16) камтыган. 

MyraniM TyciHflipMeci: 

- "Су бол!"-дедщ сылдырап акдадым ба//Жыландай жуз 

буралып жатпадым 6a//Epiiai-epiKci3 суымнан татар жанды// 

85

Сикырлап сыддырменен, таппадым ба,"-шумагын езшен 

бурынгылармен салыстырсак, ол зобалац емес, б1ршама бейбйг 

сурет айнасы тор1зд1. Эйтсе де алгашкы арпалыска толы шумактар 

бул сырт Караганда тыныш, бейкуно сиякты калыпка 

да ез шарпуын типзбей коймайды. Соньщ салдарынан лирикалык 

каЬарманньщ ешюммен айкайласпай-ак, жай су болуы, 

агуы, Timi, "жыландай жуз буралып" всем kopimc 6epyi 

енжар калдырмайды. Ce6e6i шыгарманы окьш келе жатканда, 

бурын баураган шайкас салкыны осы мамыржай сот болып 

корщген бояуларга да ыклал етедх. Содан барып осем 

тенеу- "жыландай" (Зэ), корпстеуш-жуз буралып (За), ун 

келгстгап- "сылдырменен",-септесе келе б1рдецеге аландау, 

елегзуд1, ягни шайкас сызын коса авдатады. 


-Бул icnerri ойларды: "Кун бол" дедщ, мен кундей кулмедш 

бе", "Ай бол"-дедщ, ай болып жузбеддм бе", "Сен суй 

дедщ, талайды суймед!м бе", "Жыла" дедщ, талай жас токпед1м 

бе" - тармактарымен басталган келеа шумактар какында да 

айтуга болады. Боршде де шарттылык (26), белгш 6ip угымды 

жетщдгру (2в) бар. 

-Сондай-ак: "Ата-ананнан без!"-дедщ, безбед^м бе"; "Елщ 

тастап кет!"-дедщ, кетпед1м бе"; "Доулеттен каш!-дедщ сен, 

кашпадым ба"; "Жокты 1здеп тап!" дедщ, таппадым ба"-жолдарын 

мандай еткен шумактарда да сол шарттылыктын (26) 

толыса тусущ (2в) корем1з. 

-"Актамадьщ, алдадьщ, енд! бшем,//Енд1 6ip ай-жиырма 

жен жаска кел ем",-дегенде де шарттылык (26) жок емес. Расында, 

созбе-соз тусщщрш, не дерекс1з угым "©Mip", не шартты 

угым "журек" лирикальпс, каЬарман умйш актамаган екен 

дей алмаймыз. Эйтсе де осы узшдще лирикалык каЬарманнын 

жас молшерщ ескертш турып, шагынуы-шарттылык, 

туспадцау емес, тура айту (2а). 

- "Акылга кеш айналдым, кэран кушм, //Б ip куш кушагына 

алар ол1м",-дегенде, жасарын жасап, ажал жет>а мумкшдшн 

емес, мезгшс1з Kici колынан каза болуы ыктималдыгьш мензеп 

(2о) турганы анык вленнщ букш сарыны, рухы да осыган 

жетелёйд! Ал, соган жалгаса шанырак котерген: "Кара 

86

жерд1 кушактап мен жатармын,//Сол кезде не деп м е т сынар 

ел1м",-жолдарындагы "кушакгап'-ауыспалы магынадага 

кейттеу (Зг) болса (Tipi адам емес, елжтщ кушактауы - 

кейттеу, жансызга жандыньщ эрекетш беру гой), соцгы жоластарлау 

емес, тура айту (2а). 

- "Сушп-кулш, кушп-кез жасын тегш,//Жынды журек елд1 

де тынды!"-дерсщ"-тармактары кдрама-кдрсы сез1мдерд1 катар 

алып, жарыстыру (2г) нэтижесшде толганыс курделшгш 

непздеген. Ce6e6i 6ip мезетге "суйт-култ" отырып, "кушпкоз 

жасын" тегу ыктимал емес дерлж карама-карсы сез1м 

KepiHici. Б1здщше, сез1мдерд1 булай еру акынныц лирика жанры 

аясында кдЬарман сез1мше 63iHnie терендеуше мумюндж 

берген де, лириканыц жанрлык толысуына ce6enuii болган. 

Мугал1м корытындысы: 

-Муньщ 6epi М.Жумабаевтын кдтардагы кеп акынньщ 6ipi 

емес, ipi суреткер екенш, стилш, баскага уксамайтын ерекшелггш 

дэлелдейд1. Акын бейнелеудщ алуан амал-тэсщдерш: 

туспалдау, шарттылык, эарелеу, тура айтып эйгшеущ т. б. 

жарыстырып пайдаланып, лириканыц жанрлык мумюндж- 

TepiH кецейту урдюш керсетп. Суреткер шеберлнш, 

шыгарманыц керкемдйс табигатын таныту оп-оцай ic емес 

екеш белгш. BipaK сел киын екен деп, бастамай жатып токтап 

калуга бола ма Мектепте математика, химия т. б. пэндер1 

бойынша негурлым курдел! ecemepfli шешш журген окушы - 

ларга едебиет сабагында ец карапайым теориялык угымдарды 

жетюзе алмасак, 6i3 юм болганымыз! "Окушьшар укпайды",- 

деген кисынсыз кьщыр дакпырт таратып, сол алдау мен алдануга 

малданып журе бергендерд1 бугшп урпак андамаса да, 

ертецгшер байкар-ау! Сол кезде уялып еюнш калмайык, агайын! 

Одан да 6ipey б1рдеце усынса, юргспей жатып, мурын 

шушрмей, соны колданып керсек кайтед!! Сонда ец болмады 

келер урпак каргысына емес, алгысына беленер едж! 

87

\У 

С.СЕЙФУЛЛИН 0ЛЕНДЕР1Н ОКЫТУ 

"Б1зде кеп айтылып, аз ютелшш журген не",-сауалын 

койсак, "Казак эдебиенн окыту",-дер ед1к. Неге Казак тшн, 

не эдебиетш окытуга арналган арнайы конференция, кецестерге 

барсак, еститшш1з:"Орыс мектебшде оку-эдютемелж 

кур ал кеп те, б1зде аз". Сондай кездесудщ б1ршде откен жылы 

Павлодар каласында мына 6ip niicip айтылып едд: "Сол аздыц 

езш уксатып журм1з бе”. Сол сауалды ецш республика 

мугал1мдер1 аддына койгымыз келш отыр. Рас, Шзде оз iciH 

суйетш бшшда де, icKep, шебер мугалщцер бар. BipaK олар 

ете аз да, 1зденбейтшдер мулде коп. Моселен, соцгы он-он 

бес жыл бойы Семей, Павлодар облыстык мугал1мдер бщмщ 

жетигдару институтында сабак 6epin жургешм1зде кеп 

мугал1мдердщ макала тугш, мактаныш етер ец бшк алыбымыз 

М.Эуезовтш "Абай жолы" дэу1рнамасын окымаганын, 

шей окыса да, ерте кезде узш жулып кез жупртш, каз1р оны 

мулде умытып калганын жш байкап, кеп ескергпк те. Казак 

эдебиетшщ MyraniMi болса да, "II сыныпта сабак бёрмейэшз” 

дегецщ желеу етш, баска тупл "Абай жолын" кемесю бшетш 

мугагймдерге кынжылмауга бола Mai Ал, поэзиялык шыгармага 

келеек, мугашмдердщ б1разы тек шыгарманы жалац мазмундап, 

кеп болса, 6ipep техникалык, кернею курал пайдаланып, 

кез алдаганга мез болып жур. Оны 6i3 университетке 

окуга тусуге келген абитуриенттердщ жэне к&ста етш журген 

иэндак байкау-жарыстарга келген эр ауданныц "уздж" окыды 

деген окушыларыныц жауаптарын тыцдаганда да керш журмгз. 

Муныц ce6e6i неде Рас, эмфшщгцк жуйе кезшде жогаргы 

оку орындарында кадр дайындаудагы олактык аз болмады. 

Суййеп делшген коммуниста партия басшылары жогарш оку 

орны мен мектептерде орыс тшн окыту сапасын кадагалап, 

тексеру журпзш отырганымен, казак тшше келгенде , ете 6ip 

em i "кецшшЬс" танытты. "Казак тшн сапалы окытпасац, eerie 

жок",-деп журе бёрдце. Ал, каз1р ше Ka3ip 6ipa3 шгершеу 

жок демейм1з. Эйтсе де кеп мугал1мдер aid де бурынгы эдеттен, 

кез бояп, эдем! сабак журпзген болып, ic жуз1нде шыгарма 

коркемднтне жолай алмай, жалац мазмундаудан аса 

88

алмай жур. Элде оларга уйп берерлйс, тым болмаса ой саларлык 

ецбектер жок, па! Казак эдебиетшен сабак беруд1 жаксартуга 

арналган кггаптар мен макалаларды санамалап шыгудьщ 

езше 6ip к!тап арнаута болар едь Б1з бул жолы сол шыккан 

ецбектердщ бэрш камтымаса да (ол мумкш де бола 

бермейтшш ескерш отырмыз-К-Ж.), тандап, тер т дегендей, 

аз белегш окымайтын устаздарга назар аударткымыз келедь 

Олардыц карсы айтатын 6ip дэлелй "Ютап, макала окуга уакыт 

бар ма!" Ау, сонда, мектепте 8-10 сагат журш, бос сейлеп, 

Н8тижес1 солгын шаруага уакь1т бар да, аздап болсын бийм 

кенейтш, мэнд! сез айтуга уакыт жогы калай Екшгш 6ip карсы 

дэлел: "'С1здщ ецбегщ1здеи ой тым курдел1 кершед1. Оны 

окушы укпайды". Б1здщ айтпагымыз:"Ci3 сол едкл! колданып 

сабак журпзш кердщ1з бе Окымай, игермей жатып, безш 

шыгуыныз жалкаулыкты буркемелеу емес пе!" Рас, 6i3 усынып 

журген эдютемеш еш дайындыксыз кез келген сыныпка 

койып калуга болмас. Егер окушы 5-сыныптан бастап естш, 

бшуге THicri угымдарды, мэселен, эпитет, тенеу, метафора т.б. 

дегендерд1 есйп, бшмесе, естюе де, мецгермесе, онда б1здщ 

эдютемемгз колма-кол жетшйкке жетк!збейд1. Оган 61зд1н 

эдастеме кшалы ма, жок, оны пайдаланар алдында окушыларды 

жете эз1рлемеген мугал!м ез1 айыпты ма Ойласайыкшы, 

агайын, егер бупнп киындыктарды: уакыт жогын, окушы 

6uriMi темендшн т.б. келденен тартып, eripiK сылтаумен журе 

берсек, шыккан макалаларга эдеш зер салмасак, шэюрттер 

алдында езш1з жазыкты болып шыклаймыз ба! Ертецп ескелен 

урпак бугшп кез бояуларымызды кеш ангарса, шындап 

айыптаган кезде екшгенше, бугш камданганымыз жен. Мектепте 

окушыга 6ip тапсырма берсек те, 6ip сез айтсакта, дэмд1, 

нэрл1 дэрежеге жетюзш айта бшейж. Ол ушш, эрине, бурынгы 

эм1ршшд1К жуйе кезшде алган сапасы темен 6uiiMre малданбай, 

эр кун сайын 6Мм1м1зд1 де, бш1ктш1пм1зд1 де 

жетшдарш отыруымыз керек. Енд1 осы айтылган сындарымызды 

тушндей келш, окушыныц шын 6uiiM алуын кдлайтын, 

шыгарма мазмунын жалан баяндамай, оньщ керкемдйс 

бояуын ашуды, ашкызуды шындап максат еткен ецбеккор, 

89

ад ал мугаймдерге арналган жаца ойларымызды ортага салмакпыз. 

Мэселен, И-сыныпта С.Сейфуллиннщ "Асыгыс тез 

аттандык" елещн эту кез1ндеп мугал1м сауалдары: 

1. Кдьшдыктьщ туспал белгшерш тауып, соны накыштаган 

соз бен сез TipKecTepiHiH устше "I" деген санды койып, 

себеб1н долелдеу1м1з керек. Ескерту: opi карай сурак ыкшамдалынып 

бершед1 де, не icTey KepeKTiri кайталанбайды. 

Окушылар сауал ретше карай 1рЬсгелген сездер успне лайык 

деген сандарды ернектеп, соньщ себеб1н долелдеп беруге 

ез1рленеДр-К,.Ж. 

2. KeH6icTiKTi таныткдн сездер... 

3.Туспал ерекет... 

4. Баяу ерекет... 

5. Ерекше ерекет- лирикалык каЪарман мыктылыгынын, 

ягни Секен стилшщ айнасы. 

6. Лирикалык каЬарман асыгуы. 

7. Лирикалык каЬарманныц бостандыкты ерекше 

кастерлеут 

8. Тау 6HiKTiri. 

9. Тау келемдшш. 

10. Жол киындыгы. 

11. Кергктеушг (эпитет) 

12. Ауыстыру KepiKrevimi (метафоралык эпитет). 

13. Кесемшеден жасалган эпитет. 

14. Ес1мшеден жасалган эпитет. 

15. Рец едемшй. 

16. Алмастыру (метонимия). 

17. Рем1здж (символдык) белп. 

18. Сеуле кептт. 

19. Тулпар жуйрйсгт. 

20. Тулпар мыкгылыгы. 

21. Улттык ернек. 

22. Кейштеу. 

23. Дерекс1з угымды заттандыру. 

24. Дыбыс ерекшелш. 

25. Туспалсыз тура айту, баяндау. 

90

Ыктимал жауаптар: "ыктимал" дегенде, 6ip окушы жауап 

бере алмаса, мугал^м багыттауымен eramnici айтуы, ушшпшй 

дамытуы, окытушы корытуы,-бер1 жинакталып бершед1.-К,.Ж. 

"Басып жатты тэтп уйкы // Сарыаркэньщ даласын",-деген 

жолдардагы "басып жатты" TipKeciHe 23 санын крйдым. Ce6e6i 

мунда козбен керш, крлмен устауга келмейтш уйкыньщ белгш 

6ip салмакка ие болып басып жатуы, ягни дереказ угымньщ 

заттануы жузеге аскдн. "Terri" сезше 23 санын коямыз. Ce6e6i 

кант, бал Tepi3fli уйкыны да тэтп дей алмаймыз, ce6e6i ол 

жал ап жейтшдей накты тагам емес. Сонымен 6ipre бул сезге 

12 санын кондырамыз, ейткеш ол "уйкы" сезш ажарлап турган 

эпитет. Бул орайда жай эпитет (II) емес, метафоралык эпитет 

(12) дегешшз, онда ажарлау мен туспалдау катар коныс тепкен. 

Ежжтеп айтсак, "уйкы" алдынан келу аркылы "тэтп" сез1 

уйкыны одан epi ажарлаумен 6ipre езшщ ауыспалы магынасын, 

ягни кант тер1зд1 вместили коса танытып тур. 

-"Кул гып жатты кара тун// К,альщ казак баласын",- 

дегендеп "кул гып жатты" TipKeciH 25 санымен белгшеудщ 

ce6e6i онда туспалсыз тура айту, баяндау басым. Ал, "кара" 

сезше epi II, epi I санын арнадык. И дейпшм1з-эпитет, I 

дегешмгз-киындыкты туспалдау белпс1. Жай тун емес, кара 

туннщ кул гып жатуы, туннщ кою eKeHiH, демек ауыртпалыктьщ 

да молдыгын авдатуга бастайды. "Тун" сезше 17 

санын, символдык белпн1 тхркедж. Ce6e6i мунда табигаттагы 

ез магынасындагы тун емес, халыкты езуш1 отарлаушыньщ 

жиынтык туспал белпс1, ягни символдык белп отау 

пккен. 

-"Тан таяуын сездйс те,//Ояндык 6i3 кыбырлап", -дегендеп 

"тан" -символдык белп. Ce6e6i онда да табигаттагы тан емес, 

елге келетш бостандык нышаны сез болып отыр. "Ьцыбырлап" 

сез|герл кездег1 адамдар кезкарасында орын алган 

шектеулшж салдарынан туган баяу ерекет (4) KepiHici. Муны 

еленнщ сепзииш тармагындагы "коркып сыбырлап" сездер! 

туралы да айтуга болады. 

-"Танды карсы алмакка//Тулпарларды таптык 6i3",- 

дегендеп лирикалык каЬарманньщ тулпарларды табуын да 

91

сезбе-сез угынбау керек. Бул лирикалык каЬарманньщ бостандыкка 

тез жетюа келуш (ен жуйрж ат-тулпар шапшан 

жётщзедд гой) (6) делелдейш. 

-"Айдарына кызыл шок//Укшеп сузш такгык б1з",-жолдары 

лирикалык каЬарманньщ бостандыкгы ерекше кастерлеуш 

(7) шегелейщ. Азаттыкты еспеттегесш де, оган жетюзерлж 

тулпарды Сэкен ерекше безещцрген. Сонымен 6ipre "кызыл" 

сезшде рен эдемшп (15), эпитет (II), ал "уюлеп, сузш" дегенде 

улттык ернек (21) ягни кун Kepici мал ба гумен байланысты 

казак емхршде жш кездесетш белп орын алган. 

Сэкеннщ еркшдйсп айрыкша багалайтыны: "Кызыл шашак 

ока устап,// ЖШек жабу жаптык 6i3.// KyMic ермен ерлесш,/ 

/Ж аратып, байлап бактык б1з",-жолдарында одан opi 

ерютетшш бершген. Сондай-ак бул тармактарда: рен эдемшп 

(15)-"кызыл"; керйсгеуш (Н)-"ж1бек", "кумю"; улттык ернек 

(21)-"жаратыпп... бактык" сап тузеген. 

-"Куншыгысты каптаган// Bip зенгер тау бар едд",-дегендеп 

"каптаган" сезшен тау кeлeмдiлiгiн (келемд1 болмаса, буюл 

куншыгысты каптай ала ма-9) тамашаласак, "зецгер" ce3i - 

epi эпитет (II), epi тау бш кпп (8) белпа 

-"Сол зенгерге баратын//Жол катерл], тар едГ, дегендег1 

"зенгерге"-алмастыру (16) , ce6e6i мунда екшпп туруга лайык 

"тау" ce3i Tycin калгандыктан да, уксастыкка емес, жалгастыкка, 

шисгестЬске непзделш, сез магынасьш жетщщру жузеге 

аскан. Ал, соган баратын жолдын "катерл^ тар" болуы киындыктын 

туспал белпа (I) болып саналады. 

-"Тулпарларды оргытып,//Кекке кулаш сермедщ,'^ 

дегендеп оргыту да, кекке кулаш сермеу де лирикалык каЬарман 

мыкгылыгын, ерекше орекетш, демек Секен стилш танытушы 

(5) деталь. Сонымен 6ipre тулпар жуйриспп (19) де 

ернектелген. 

-"Шьщ басына кеп шыктык,//Кек аспанмен тщцескен"- 

тармактарында тау бщкхш (8-бшк болмаса, кек аспанмен 

тщцесе ала ма)де, лирикалык каЬарман тынымсыздыгы да, 

демек озыктык, ерекшел1кт1 ту еткен Секен стиш де (5) каба- 

FaT ашылган. 

-"Жер мен кекке нур шашып,//Kepinai тан жалтырап",- 

92

дегендеп "кекке" сезьметонимия (16), ce6e6i "кек аспан" 

пркесшдей "аспан" тусш калгандыктан да, бар жуки ауыспалы 

менде "кек" ce3i аркалап тур. "Шашып" сез! -сеуле копий 

(18), аз болса, шаша алмайтыны белгш. "Жалтырап" -лирикалык, 

каЬарманныц тоуелаздЬсп айрыкдха унатуы (7) дэлел1 

Ce6e6i баска адамга тан онша жалтырап KepiH6eyi де мумюн. 

Ал, Сокенге танньщ жалтырып KepiHyi -лирикалык каЬарманньщ 

сол кубылысты алаботен кабылдауы нотижесь Сонымен 

катар "жалтырап" сезш кесемшеден болган эпитет (13) 

ретшде де багалаймыз. 

-"Шаттык тасып лупшдеп,// Сокты журек калтырап", - 

дегендеп "тасып" созше 23 санын койдык. Ce6e6i "шаттык" - 

кезбен Kepin, колмен сипауга келмейтш дереказ угым. Ал, 

сол дереказдш заттанганы сондай: ол дерекп су Topi3fli тасыса, 

тек заттану аркылы гана юке асып отыр. "Лупшдеп", "калтырап" 

создерьлирикалык каЬарманныц бостандыкты озгеше 

багалауын, езшдЬс насаттануын (7) аша туседь Муны кызыл 

куннш "жаркырып" шыга келу1 де ерютетед1 Сокен сонша 

шал кып шаттангасын барып, кызьш кун "жаркырап" кершген. 

-"Тунерген зулмат аспанда / / Бултты куды рахман кун",- 

дегенде, алдымен символдык белпн1 (17) корем1з. Мундагы 

"булт" та, "кун" де тек ауыспалы магынада алынган. Оны келер 

узшдщей "Сарыаркага карасак,//Мунарткан oni тун",- 

суреттемес1 де ширата, nicipe тускен. 

К,орытынды сауал: 

-Олен идеясы неде 

-Бостандыкты енжар калыпта тоспау керек. Сол ушш кесек 

орекетке асыккан жен. Сокеннш лирикалык каЬарманы 

бигк тауга тулпарды оргыткдны тор1зд1 айрыкша ic кажет. Тушп 

айтсак, елен идеясы-куреске, тоуелс1здйс ушш алапат айкаска 

етпеттеуд! дорштеу. 

С.Сейфуллиннш "Асыгып тез аттандык" елещн сараптаганда, 

мугал1м акынныц суреткерлЬс шеберлшн гана танытуды 

(ол да аз шаруа емес) кездесе, каламгердщ екпшп 6ip туындысы 

"Тулпарым" олецЙ1 талдаганда, максат аукымын кецейте 

тусед1. Бул туста суреттеу тосш дерш щ акын 

ерекшелпшш айнасы екендт басты нысанага айналады да, 

93

окушылардын бейнелшк пен катар стиль туралы угым-тусшт 

калыптасуына нёиз каланады. Мугалш алдымен эр акында 

9pi оны баска оз замандас каламгерлер1мен ундеспретш ортак 

сипаттармен 6ipre шындыкты бейнелеуде, каЬарман 

муандеуде, сэз колдануда т.б. эзшдЬс колтанба, озгешелжтер 

болатынын тусшдареда. Мэселен, Б.Майлин кэбшесе карапайым 

адамды калыпты жагдайда кэрсетш отырады. С.Сейфуллин 

"Асыгып тез аттандык" элецшде бостандыкты карсы 

алуга эдеттеп ат емес, тек тулпар мшит, тым шапшан ушыртып 

барса, Б.Майлин "Кырда" олещнде азаттыкка канша мерейленсе 

де , катардагы адам мумкшдцтн пайдаланудан аспауымен 

назар аудартады: 

Кеш едь Сол арада кун де батты, 

Шык тусш, жердщ жуз! акдаыл тартты. 

Ауылга -ез аульша бет тузед1м, 

Камшьшап астымдагы шнЁён атты. 

Мше, мунда Сэкендеп алаботен алып-ушу жок, кайта сабырлылык, 

катардагы пенде эрекетш, мумкшдйтн канагат туту 

басым. Bip гана "камшылап" созшде аккула емес, эдеттеп 

аттьщ журкй гана эрнектелген. Осы TyciHiicri окушыларга дарытканнан 

кейш мугал1м Сэкеннщ "Тулпарым" туындысын 

отерде мына сауалдарды усынып, жауап эз1рлеуаи тапсырады: 

1. Сэкен стшйн, озшдйс ерекшелшн, ашарлык сез бен сез 

пркестерш тауып, саралау. Атап айтканда: 

1а. Лирикалык каЬарманнын бостандыкты етпеттей 

кастерлеуш кайдан кэрем13 

1э. Сэкеннщ лирикалык каЬарманы тап болган киындыктыц 

осал емеспгш им дэлелдещй 

16. Сэкен асыккан тау бшкгш. 

1в. Сэкен мшген ат жуйрйспп. 

1г. Сэкен тшеген дыбыс окшаулыгы. 

1д. Сэкен кощл бэлген пшын (форма) сипаты. 

1е. Лирикалык каЬарман тынымсыздыгы. 

2. Сэкен стилш дамытуга багындырьшган суреттеу куралдары, 

орнек ynrmepi: 

2а. Шарттылык 

94

2e. Эарелеу. 

26. Улттык, ернек. 

2в. KenTiK угымы. 

2г. Дереказд1 заттандыру. 

З.Сэкен стшйнщ шарпуына беленген керкем сез нак,ыштары: 

За. Kepixreyim (эпитет). 

Зе. Тецеу. 

36. Алмастыру (метонимия). 


-"TeMip торлы тас уйде// KeidperiM толды шерменен", - 

деген бастапкы жолдардагы "тем1р торлы тас" сездер1 epi "уйде" 

сезш айкындаушы KepiKTeyiui (эпитет), ягни (За) белпсше 

лайык, epi бул орам лирикалык, каЬарман ушыраган ауыртпалыктьщ 

кесек екенднш (1е) ашады. Ce6e6i "TeMip торлы 

тас" болгандыктан да, ондай турмеш бузып шыгудьщ аса 

киындыгы, демек, лирикалык каЬарман аркалаган жук жоталылыгы 

ангарылады. Ал, eiciHuii тармактагы "толды" ce3i аркылы 

epi дерекйз угым "шер" сезш заттандыру (2г) (заттанбаса, 

тола ма), epi кегпж угымы (2в) (кеп болгасын да кернещц 

гой) жузеге аскан. 

-"Кднатты, тагы тулпарым / / Аркырап келип кермеден",- 

деген жолдардагы "канатты" ce3 i ep i ес1релеу (2е), ep i 

KepiKTeyiui (За). Мундагы ес!релеу де, керпегеумж те em eyip 

алына салмаган, Секен стилше сай келиршген. Б. Майлин 

поэзиясынан бул icneiri сезд1 Ke3flecTipMeyiMi3, не тым сирек 

ушырастыруымыз тепн емес. Осы арада поэзиядагы шарттылык 

(2а), ыктимал емест1 жузеге асырып, шыгармадагы ыргак, 

еуез, ойнакылык, уйкас шарпуына кемкеру нэтижес1нде ат 

канаты болуына cenaipy де жузеге аскан. Расында, кара сезбен 

жетьазсек, Секен каЬарманы канаты бар ат MiHrici кел1п отыр 

десек, ешк1мд1 иландыра да, есерленд1ре де алмас едйс. Ал, 

мунда елецнщ букш тынысына сай ат канаты болуын т.б. тез 

уйып кабылдаймыз. Келт1ршген узшдщеп "аркырап" ce3i де - 

Секен стил1 айнасы. Сезбе-сез зерделесек, Секен кдЬарманын 

куткаруга келген ат карулы кузетшшерге шалынбас ушш, 

негурлым yHci3, байкалмай келуге тию ед1. Ал, мунда Сэкеннщ 

95

лирикалык кзЬарманыньщ еёыщк ер сипатына сай, куткарута 

жетпек ат дыбыс жагынан да окдаауланып козге тускен. 

Сэкеннщ лирикалык каЬарманы турмеде отырса да, ез аскактыгын 

жогалтпай, куткарушы аттьщ дыбыссыз келмей, досты 

суйсштш, душпанды кушнтш, "аркырап" жетуш, ерекше 

ун беруш (1г) калап тур. 

-"Тумарлап баптап айдарын,// Куйрыгын сузш ерлеген",- 

тармактарында улттык ернек, мал ocipyfli непзп кэсш еткен 

казак ем1ршде жш колданылган одет-гурып (26) орын алган. 

Бостандыкты ерекше оспеттегесш (1а) барып, лирикалык 

каЬарманньщ еркщдшсе апарады деген атты сонша мэпелеу1 

эсерлг. 

-"Куткаршы меш камаудан// Шынжырлап epiK бермеген",- 

узшдюшдеп алгащкы жолда лирикалык кдЬарманньщ азаттыкты 

ансауы (1а) кершсе, екшзш тармак азаматты тумшалаган 

кесапат сипатын (1э) салмактауга жетелейдь "Шынжырлап" 

сез1 де не колы, не аягы бугауланган жанньщ киналган 

куйш кезге урады. 

-"MiHin ап "шу!" деп кетейin,// Жарысып соккан желменен",-мысалындагы 

алгашкы тармакта лирикалык каЬарманньщ 

керщшпкке умсынуы (1а) ернектелсе,-екшшще курескер 

м1нген ат жуйршгш (1в) сондай, желменен жарысканы накышталган. 

Бул бояулар да Сэкен стилше багындырылган. 

Сэкен каЬарманы тагы да карапайым ат емес, желмен жарысарлык 

ерен жуйрйске ие болуымен езгешеленедь 

-Ke6iriH шыксын кумштей //Шомылып аккан терменен”, 

-дегендеп "кум1стей" тенеу (Зэ) болса, "шомылып" ат тершщ 

кептш (2в) сондай, шомылдырып, жуындыргандай эсер калдырган. 

Бул да-ерен эрекегп тандаган Сэкен стши KepiHici. 

-"Аймакты жарып дуб1рщ,// Жацгырсын таулар жерменен",-накышындагы 

"жарып" сез1 opi шарттылык (2а) , opi 

ocipeaiey (2о), opi дереказ угым заттануын (2г) аркалап тур. 

Сез-сез угынсак, ат ^y6ipiHiH, ягни шабу екпшшен туган 

дыбыстын агаш жаргандай, агашты екаге белгендей, букш 6ip 

аймакты тшу1 мумкш емес. Эйтсе де поэзиядагы шарттылык 

нотижесшде соган елтггЬн окырман тагы да Сокен стилш, 

окшау эрекеги ту етуш кызыктайды. 

96

к 

-"Сыпыра шауып кырымды,//Амандасып келменен", - 

ернегшдеп KepiHicTep де лирикалык, каЬарман тынымсыздыгыньщ 

(1е), демек Сэкен стилшщ нетижеск 

-"Буралган езен орманмен,//Зенгер таумен, белменен", - 

суретшдеп "буралган"-тшш (форма) сипатын (1д), ягни Сэкен 

талгамын зерделеуге бастаса, "зенгер"-тау бшктшн (16), 

демек тагы да Сэкеннщ аскак тшегш ербгге тусуге экеледь 

Мугалш тусшд!рмеск 

-Муньщ бэр! шыгармадагы эр сэз колданысыньщ езалдына 

алына салмай, канаттаса келе кдламгер стилгн, шыгарма 

идеясын ашуга жумылдырылганын дэлелдейщ. 0лен идеясы 

еркшдЬс ушш куресуд1 дэрштеу болса, стиль сол идеяны 

негурлым пэрмецщ жетюзуге кызмет eTin тур. 

Сэкеннщ "Сагындым" елещн еткенде де, алдымен оньщ 

суреткерлгк шеберлшне уншем1з. 

Сауалдар: 

1. Еркшдйс салтанаты. 

2. Барлык, байлык белйск 

3. Рен едемшгк 

4. Бижтйс. 

5. Келемдшк. 

6. Узындык сипаты. 

7. КоптЬс угымы. 

8. Шшш-форма сипаты. 

9. Шарттылык. 

10. 0cipeлey. 


12. KepiKTeyim (эпитет). 

13. Тецеу. 


15. Алмастыру (метонимия) 

16. Дереказ угымды заттандыру. 

17. Дереказ угымды жандандыру. 


-"Тугалы капас кермеген" жолынан еркщдпс салтанатын 

(1); "Кегарекй кектер кернеген’-дегендеп "кернеген" созшен 

кептж угымды (7) (кеп болмаса, керней ме) жэне дереказ 

97

угым "кек" сезш заттандыруды (16) (заттанбаса, сыймагандай 

Tiperan тура ма) керем1з. 

-"Талпынып кулаш сермеген,//Айтайын iunti сырымды",- 

узщдющцей алгашкы тармакта дереказ угым аркдлаган "сыр" 

сезшщ заттанып, жанданганы (16,17) соншалык, кол-аягы 

бардай талпынуы, тщш кулаш cepMeyi кестеленген. 

-"Сарыаркд сары бел бар,// GpicTi шалкдр кел1 бар",-мысалындагы 

"сары" рен эсемдшн (3) жэне KepiicreyimTi (12); 

"шалкзр"-белгш 6ip келемдшисп (5) жэне керисгеушт (12) 

камтуымен кецш белпзедь 

-"Озедщ, келд1 жайлаган,//Кермеге тулпар байлаган",- 

узшдйп де - кенщшк (2) белись 

-"Ж1бектей шашы оралган"-дегендеп "ж1бектей" -тенеу 

(13)де, "оралган"-узындык (6) сипаты (кыскз болса, орала ала 

ма). "БОылша 6eni кыналган", -ернегшдеп "кыпша", "кыналган" 

сездер1 -niiniH кетстшщ (8). "EpKeci кыздын буралган"- 

жолындагы соцгы сез де пиши кел1стшп (беш жщшпсе емес, 

жуан ебедейыз болса, бурала алмас едО. "Сагындым мен 

сэулемд1’,-дегендеп сонгы сез ауыстыру (14). Ce6e6i лирикалык 

каЬарман ез суйжпсш сэулеге уксаткан. 

-"Мал багып, шауып ойнаган,//Уйреткен асау бонйазван"; 

-тармакгары тугасымен ерйндж (I) жем4сь Сонымен 6ipre 

мундагы "асау" сезьалмастыру (15). "Кек жасьш щей жайнаган",-тармагындагы 

"uie6i" еезщ е й жактап коршаган 

ернектердщ 6epi opi рен есщщп (3), 9pi эпитет (12). 

-"Тулпары тарпан канатты"-дегендеп "канатты" -epi 

эcipeлey (10), 9pi шарттылык (9). 

-'Таулары бшк киялы", накышында бийсгйсп (4) багалау 

жузеге асса, "Орманы шалгын миялы,//Жылкы, кой, сиыр, 

туйелГ.-дегенде, барлык, байлыкбелгкл (2) ipre тепкен. Ce6e6i 

орманы "шалгын миялы" болса, онда жылкы, кой, сиыр, туйе 

орын алса, 6epi байлык, барлык устемдшн жайып салады. 

MyraniM тусщщрмеа: 

-Осы орайда С.Сейфуллин елендерш тек бейнелшк пен 

стиль аукымдастыгы тургыСынан таразылаумен шектелмей, 

оны лириканын жанрлык сипаты жагынан карастыруга болады 

деп шешгпк. Мэселен, "Сагындым" туьшдысында лирика- 

98

лык; кэЬарманньщ белгш 6ip аймакты, кырды, ауылын, соулесш, 

анасын, даласын, елш сагынганы тазбектелш бершген. Осы 

жагынан Сэкеннщ бул шыгармасы болмысты негурлым жанжакты 

камтитын эпос жанрына украп кеткен жок па деген кауш 

тудыруы да занды. Ал, шын моншде олай емес. 

BipiHinifleH, лирикалы к каЬарманны н cyftiKTici 

("соулемщ"), анасы енпзшу1 оленде б1рнеше кейшкер болуына 

окелмейдх. Ce6e6i суйген адамы да, ана да дербес бейне 

ретшде алынбай, лирикалык каЬарман сез1мш кецейтш ашуга 

гана кызмет етш тур. Сондыктан шыгармада 6ip-aK тулга, 

лирикалык каЬарман- "мен" гана бар да, ал калгандары сол 

"мендГ ерютетуге жумьшдырылган деп туйем1з. Ал, эпоста, 

Timi онын шагын жанры онпмеде, моселен, Ы. Алтынсариннщ 

"Бай мен жарлы баласы" энпмесшде кем1 ею кейшкер: 

Асан мен Усен бар екеш белгш, Жоне онда 6ipiH мусшдеу 

ушш eKiHiuici жутьшып кетпей, кайта eKeyi де дербестМн 

сактаганы мол1м. Еюншщен, жаца аталган шагын оцг1меде, 

ягни эпос жанрында, кдЬарман ©MipiHin лирикадагьщай 6ip 

coTi гана алынбай, б!рнеше coTi, ею баланьщ коштен калганынан 

бастап, жолга шыгуы, тамак табу оркеттер1, тунде от 

жагып отыруы, ертеншде барып ауылдарына жету1 камтылган. 

Ал, аталган оленде лирикалык каЬарманнын 6ip correri 

гана толганысы екшелш, одан кейш ертецшде не болары айтьшмайды. 

Ушшшщен, оленде тартыс, орекет, окига жок та, 

келтаршген онпмеде турл1 окига 6ipiHeH сон 6ipi оршген. 

Тортшшщен, оленде лирикалык кдЬарман тек 6ip кырымен, 

сагынышымен оспеттелсе, оцг1меде Усен б1рнеше кырымен 

бейнеленген. Алдымен коштен калып койганда, Асан жьшай 

бастаганда: "Жылаганмен ешнорсе онбес, Кошкен ауылды 

1здеп табалык",-деушен сабырльшыгы байкалса, ауьш орнынан 

ине, пышак сыныгын, 6ip-eici уыс кьш алуынан тапкырлыгы, 

укыптылыгы ангарылады. Сурлеу ею айырьшганда, 

мадцьщ жас тезепне карал, жол тандауынан 3epeKTiri шац 

берсе, уйрекке тузак курып устап алуы кезшде errrlniri жота 

корсетедь Шакдак таспен от тугатуынан Усеннщ юкерлгг! 

таньшса, жумыртканы nicipyi, талдан icTiK жасап, уйрект1 

кактауынан онерлшп коршед1. Тунде от жагып уйыктамай 

99

отыруы кезшде Усеннщ сактыгы, тезшдшт., ал, ертешнде 

6ip кездеп эке акылын еске Tycipin, ауылды iawen табуы тусында 

зерделипп ашылады. Муньщ 6epi эпостын, оньщ шннде 

шагын жанр энпменщ езшде кешпкердщ 6ipHeme кырымен 

мусшделу мумкшдшн ейплейщ. Бесшшщен, энпмеде, ягни 

эпостын 6ip тур1нде, прозалык шыгармада макам, уйкас т.б. 

орын алмаса, еленде ыргак, эуез, кщрй т.б. ыкпалымен сез 

мэш, эсерлшш ширай тускен. Алтыншьщан, эпоста, мэселен, 

сез болып отырган энпмеде шарттылык байкалмайды. 

Bapi де ем1рдё болатындай калыпты жагдайда epicTen отырады. 

Ал, еленде шарттылык аз емес. Мэселен, лирикалык 

каИарманнын шш сырыньщ, ягаи дерекиз угым сырдьщ заттанып, 

жанданганы сондай: талпынып, кулаш сермеу1-шарттылык 

нэтижеск Сонымен 6ipre тулпардьщ канатгы болуы 

да-алдымен шарттылык KepiHici. Ал, мундай шарттылыкты 

жогарьща айтылган энпмеде кермейм1з. Муньщ 6epi эпос 

пен лириканын жанрлык сипатын, ерекшелшгерш дэлелдейд1 

деп туйш туюге болады. 

С. Сейфуллиннщ "БЬдщ жакта" елецш талдаганда да, 

ондагы бейнелшЬс, суреткерлпс шеберл1п езалдына алынбай, 

акын стил1 керсетюйп ретшде дейектелу1 керек. Сонымен 

катар мунда да лириканын жанрлык табигаты жайындагы 

окушы тусшйгш кенейте тусуге куш саламыз. Мше, осы тургыдан 

койылатын сауалдар: 

1. Лирикалык каИарманньщ уздйсп гана калауы- Сэкен 

стил1 белпс1. Атап айтканда: 

1а. Ерекше эрекет. 

1э. Ёркшдпс салтанаты. 

16. Барлык, байлык сипаты. 

1в. Эарелеу. 

1г. Улттык ернек. 

1д. Рен едемшш. 

1е. Ун денгеш. 

1ж. Шшш (форма) кел1стш1П 

1з. Келемдшк. 

1и. Кеппк KepiHici. 

100

2. Сэкен стилше багындырылган керкем эдебиет тш нщ 

айкындау, кубылту куралдары. 

2а. Kepiicreyim. 

2е. Тенеу. 

26. Ауыстыру. (метафора) 

2в. Алмастыру. 

2г. Дереказ угымды заттандыру. 

3. Шыгармадагы бар кубылыс-б1р гана адам ce3iMi айнасы. 

4. бленде окига жоктыгы. Окиганьщ жеке узЬсгер1 болса, 

оньщ лирикалык каЬарман толганысымен комкершгеш. 

5. КдЬарман OMipiHin 6ip гана coTi (эпостагыдай 6ipHeine 

coTi емес) екшелуь 

6. КдЬарманньщ 6ip гана кырымен танылуы. 

7. Эуез, ыргактьщ т.б. сез магынасы кецеюше, осерлшгк 

артуына осер ететйй. 


-"Шалкыган б1здщ жактын келдер1 бар", -тармагыньщ 

езщце 6ip гана кдЬарман ce3iMi ернектелген. Сондай колдердщ 

барына 6ip гана Kici (eici, не одан коп адам емес), жалгыз 

каЬарман толганып тур. "Шалкыган" созш болш алып уцшсек, 

онда opi байлык, барлык (16), opi кeлeмдiлiк (1 з), opi 

Kepiicreyim (2а) катарласа сап тузеген. Сонымен 6ipre бул тармак 

та Сокен CTnniHiH, айрыкща озыкты дорштеушщ (1) 

айгагы. 

-"Агашты, бшк таулы жерлер1 бар",-opi лирикалык каЬарман 

толганысыныц 6ip con екшелу1 (5) , opi барлык, байлык 

белгкй (16) 

-"0зен, су, келдер жайлап, тау кыстайтын// Меймандос 

берекел! едцер1 бар",-дегенде де !/елдер1 бар" сездершщ алдындагы 

накыиггар жиынтыгы барлык, байлык устемдйгш (16) 

жайып салады. 

-"Думанды, шалкар келдер-ай", -дегенде, буын саны кшт 

кыскаруы нотижесшде ыргак, екпшге тусер салмак артып, 

сез осерлшт кушейе тускен (7). Сонымен 6ipre "думанды" - 

ун денгей1н айкындаса, шалкар-opi KepiKTeyim (2а), opi 

колемдшк 6елпс1 (1з).

-"Кдздай катар мьщгырып,//Т1зшп кешкен елдер-ай",- 

жолдары api жат жерде журген курескер сез1мшщ 6ip гана 

кырын, сагынышын (6), накыштау yrcrici, api сез магынасы 

устелт, эcepлiлiгi кушеюшщ (7) KepiHici. Ce6e6i жай кеигп 

емес, "каздай катар мынгырып, Ti3uiin" кешкен елдерд1 сагыну, 

airreyip хабарлана салган сагыныштан анагурлым асерлг 

Бул есёрдо "каздай" TeHeyi (2э), "т1зшш"-кептис белгкл (1и), 

"кешкен'-улттыкернеп (1г) де ep6iTe тусёД!: 

-А-ай, Сарыарка,// Елщ алыс,//Кдлды шалые,//Жат жерде 

талай елмен болдык таныс",-шумагында тармактагы буын 

саны кшт кыскаруы, уйкде езгерук кара елен уйкасы емес, 

аеее турщде келген шубыртпалы уйкас эсершен де - сез 

магыналары едеу1р кенейген (7). Меселен, осы узщдщеи 

"алые" ce3i тармак сонында турып, екпш, Kinipicii 6ip e3i аркалап, 

езше ерекше назар аудартып, магынасын, "алые" ушмы 

менш улгайтып (7), лирикалык каЬарман сагынышы дещейш 

тулгаланта тускен. Сонымен 6ipre бул узшдщеп Te6ipeHic те 

6ip гана адам ce3iMi (3) салдары екещщ, толык окига жоктыгы 

(4), каЬарман ем1ршщ 6ip гана шагы (5) кестеленген1, 

тек 6ip кырымен, сагынышымен гана бершгеш (6) т.б. лириканын 

жанрлык сипатьгаа сай келеда. 

-"Жасынан жуйрж M iH in ескен булан,//Жау журек, ер 

кещпД! жшттер1",-дегенде де жеке адам ce3iMi гана (3) 6epuiyi, 

окига жоктыгы (4) каЬарман eMipiHiH 6ip гана кез1 ipteeiryi 

(5), курескерд1н тек 6ip кырымен, сагынышымен (6) даралануы, 

эуез, ыргакка малынып, сез есерлипп артуы (7)-6api 

кабагат жузеге аскан. Сонымен 6ipre бул жолдар да Секен 

стилшщ, ерекше жандарды ecn eT T eyiH iH (I) айнасы. Меселен, 

жуйрж MiHyi, "жау журек, ер кеншдГ болуы осыны 

делелдейщ. 

-"Сщтеупй ек кулаш тулпардай"-дегенде, 6ipey емес, 

бщреШе адам катар йрпзитген болып кершее де, сонын ез! 

6ip гана лирикалык каЬарман толганысына беленш, дара ce3iM 

xeMici (3) ретшде жузеге аскан. Сондай-ак мунда лирикалык 

каЬарманнын едеттеп пендеге уксамайтын кесек ерекета, 

тулпардай кулаш cuiTeyi ,-6epi алабетен мыктылыкты ту еткен 

Секен стилше (1) сай бершген. 

102

-Осы icnerri пшрда "Жазушы ек кднат сункдрдай"- тармагына 

да арнаута болады. 

-Асауменен алысып,//Кдшаганды куткармай",-узшдюшдеи 

эр тармактын бастахщы создерьалмастыру (2в). Ce6e6i "асау 

ат" орнына асау, "кашаган жылкы"орнына "кашаган" гана 

каддырылып, жалгастыккд непзделген алмастыру ipre тепкен. 

Ал, узшдщеп эр жолдыц екмиш сездер1 лирикалык кдЬарманньщ 

окшау эрекетшщ (1), демек Сэкен стилшщ белпсь 

Ce6e6i асаумен алысу да, кашаганды куткармау да кез келген 

пенденщ колынан келе бермейдь 

-Кыздары б1здщ жактьщ кара кдсты,//Тюше уксатарсьщ 

меруерттасты",-мысалындагы "кара" -рен шырайлылыгы (1д) 

да, "уксатарсьщ меруерт тасты"-тецеу (2э). Сондай-ак мунда 

сол кыздардьщ бэрше 6ip гана адам ce3iMi тургысынан (3) 

бага беру, 6ip мезеттеп толганысты аялау (5) каЬарманнын 

тек 6ip сипатымен, сагынышымен (6) козге Tycyi дэйектелген. 

-"Сымбатты, керкем бойлы тал шыбыктай", -деп, кыздарды 

суреттеген тармактагы "тал шыбыктай",- opi тенеу (2э), 

9pi niuiiH келютшш (тал шыбыктай десе, соншалык жшдшке, 

солкылдак болганы да -1ж). Сонымен 6ipre осы ппнш сипаты 

да Сэкеннщ лирикалык кдЬарманы талгамын, ягни стилш 

таньггады. Мунда да 6ip козбен багалау (3), шектеули мерз1мдеп 

толганыс (5), лирикалык каЬарманньщ 6ip гана кыры, сулулыкты 

аскактатуы (6) коса жузеге аскан. 

-"Аузьщнан шыккан лебщ шекер балдай",-дегендеп "шекер" 

-opi KopiKTeyiui (2а), opi козге коршбес лепи, дерекс1з 

угымды, заттандыру (заттанбаса устауга келмейтш леп шекер 

Topi3fli тэта бола ма-2г)."Балдай" co3i opi тенеу (2э), opi 

дерекЫз угым лепи заттандыру (2г). Бул тармак та 9pi Сэкен 

стилше (I), api лириканын жанрлык табигатына (3,4,5,6,7) 

сай оршген. 

-"Кыздары б1здщ жактьщ кара козд1,//Сырнайдай дауыстары, 

тэта сезд1,//Кызыл гул албыраган ершдер1,//Шырайлы, 

ашыккощл, бал мшездГ',-шумагы да Сэкеннщ суреткерлпс 

шеберлишщ кемелденш толысуы жемнй. Мэселен, "сырнайдай"-тенеу 

(2э) де, "T 9 T T i"-9 p i K o p iK T ey iu i (2а), 9 p i дерекс!з 

ю з

угымды GumipeTiH "сез" сезщ заттандыру (заттанбаса, Torri 

бола ма-2г). "Кызыл" -opi ажар coni (1 д), opi Kepiicreyim (2а). 

Гул-opi ауыстыру (26) да, opi ' албыраган"-ерщц1 айкындап 

турган, оньщ жумсак екенше уншткен Kepiicreyim (2а). "Бал"- 

opi Kepiicreyim (2а), opi дереказ угым "мшез" сезш заттандырушы 

(2г). Мунда да Сэкен схиш (1), лириканын жанрлык 

сипаты бeлгiлepi толыга тускен. 

Мугашм TyciHiri: 

-Муньщ 6opi оленде ор создщ onreyip колданыла салмайтынын, 

шыгарма идеясына, акын стилше, лириканьщ жанрлык 

табигатына багындырылып отыратынын долелдещй. 

Б1здщ корытындымыз: 

-Мектепте бершмек сауал, айтылар TyciHiK сол курделене 

бастаса-ак шошынуды, "балалар уклайды" деген желеумен оз 

жалкзулыгымызды келегейлеущ кояйык. Ол макала авторына 

емес, оскелен, бшмщ, зердещ урпакты торбиелеу iciHe 

киянат. Ертен бугшнен басталады. Ендеше Kipicneft, колданбай 

жатып, урку, уркпуден ада болайык. TinTi, 5-6 сыныптьщ 

езшде математикадан негурлым курдел1 угымдарга 

кездесш, "киын" деген есептерд1 шешуге дагдыланган окушыга 

одебиет сабагында ен карапайым TyciHiicri: бейнелгак, стиль, 

жанр угымын жетизе алмасак, 6i3 им болганымыз! Эдебиет 

сабагын шыгарма мазмунын жалац баяндауга айналдырып, 

содан шыга алмай жургенде, 6i3re бага бершмес, б1здо "кекмылжын" 

деп, кейшп урпак жазгармас дейщз бе Шыгарманы 

булай ету тек сез жузгнде айтыла бастады деп угынган адам 

кателеседь Коп мектептерде 6ipa3 мугалгмдер^щ каз1рдщ 

езшде сабакты жацаша етудщ тшмдшгше кез жетизш, огамд1 

енбек етш жургенш керш журм1з. 0зш1здщ шагын 6uiiMiMi3fli 

зор санап, басканын битн кор санап, кашанга дешн журтшылыкты 

алдай аламыз! Алга баспауымыздын 6ip KepiHici-Ka3ipri 

жастар поэзия кггаптарын мулде устамайтын, елен окымайтын 

керенау болып кета. Соньщ саддарынан жалпы ютап 

окымайтындар, соткдрлар, ершшектер, маскунемдер кун-кун 

санап азаю орнына кебейш жаткднын кермеймш бе! Ендеше 

кере турып 1зденбеу, iздeнгeндi елемеу жай 6ip агаггык 

емес, улкен куно дер едйс. 

104

ЕК1Н Ш 1 Б0 Л 1М 

МЕКТЕПТЕ ЭПОСТЫК, ШЫЕАРМАНЫ ОК.ЫТУ 

ОК.УШЫНЫ 13ДЕНТУ М8СЕЛЕЛЕР1 

("Керкула атты Кендебай", "Аяз би" ертеплер! бойынша) 

Тэуелаздис алгалы баска да мацызды ic-шаралар тэр1зд1 

казак мекгептершде эдебиет пенш окытуга баса кецш белше 

бастауы-занды кубылыс. Осы орайда шыгып жаткан едютемелж 

макалалар мен кггаптардыц санын пзбелеп, сан кептшне тамсанып, 

сонымен шектелу зияндылыгана назар аударткымыз 

келед! Ce6e6i, 1здену дегеннен ropi "жетюпкке ие болдык" дегендей, 

кур даурыгып, шыгарманыц керкемдпс табигатына бара 

алмай, айналсокгай 6epyiMi3 де аз емес. Оныц есесше корней 

зат, кино, сурет тэрзд§ кемекш1 куралдарды мадакгаудыц жеш 

осы екен деп, шыгарма керкемдйгш танытудан аулакгап KeryiMi3 

Tirni молайып бара жатыр. "Ay, 6epi де дурыс, тек непзпш умьггпайык!" 

дейм!з келед1. Непзп деп HeHi айтамыз десек, окушыларды 

1зденте отырып, шыгарма керкемдхпн таньггу, шеюртгерд1 

пшр айтуга, шыгарма талдауга уйрету, олардыц тш байлыгын 

калыптастыру дер едЬс. Муны долелдеу ушш 6ip туындыны бешп 

алып, меселен, 5 сьшыпта "Керкула атты Кендебай" ертепсш 

калай етизуге болатынын керсетсек дейм1з. Сез жок, белгш 

6ip туындьгаы, оныц шпнде epreriHi де окушьшар алдын ала 

окып келсе, мугал1мнщ шыгарма мазмунын таныстыруга уакьгг 

кепрмей, б1рден шеюрттерщ 1зденуге багьптауга мумюнди! ecefli. 

Timi окушылардыц не 6ipa3bi, не деш туындыны окымаган жагдайда 

да 1зден1мпаз устаз сабак устшде шыгарма мазмунын баяндаумен 

шектелш, бар уакытын сонымен кепрмейд1. Ce6e6i, 

кез келген туындыны жалац мазмундау оныц ecepiH солгындататыны 

белгш1. Ецщ осы такырыпты ету барысындагы 

мугагйм сауалдарын, оган кайтарган окушьшардыц ыкгимал 

жауаптарын беруге кешеййс. 

Ескерту:"ыкгимал" дегенде, 6ip окушы бастап, eicimuuiepi 

тузетш, ал ец соцында окьггушы корытуы -6epi к!ред1. 

105

Bipimiii сурак: 

-Жана туган бала бтмшен не ерекшелж ангардык 

-Онын шекес! торсыкгай екенш кердж. 

-Торсыкка неше литр кымыз сыяды деп шамалаймыз 

-3-4 литр. 

-Демек , бала шекеа сондай келемщ келсе, кол-аягы да 

балгадай ipi деуге бола ма 

-Болады. 

-Ендеше болашак батырдьщ жана туганда да ерекше тулгалы 

болуы эдеттеп адамга тэн емес, тек ертей кеййжерше 

лайык езгешещки дэлелдещц. Ертеп каЬарманы айрыкша 

мыкты, алып десек, сонын алгышарты баланьщ туган сэтгеп 

кескш-бшмшен де байкалады екен. 

Екшип сурак: 

-Баланьщ осушен не ерекшелж аужайладьщ Оздерщшц 

im-кдрындастарын неше айльнында журугш ед1 

-10-12 айда. 

-Демек, мунда бала eici-ак айда журсе, эдеттеп баладан 5- 

6 есе тез есейед1 екен. Бул да ертеп кешпкершщ эдетте 6i3 

корш журген катардагы адамга мулде уксамайтынын, айрыкша 

сипатты адам екенш эйгшей туседц. 

YniiHmi сурак: 

-Шыцыраудагы атанды жалгыз iisi тартып шыгаруына 

карап, балага кандай бага берем1з 

Балалардын 6ipi бастап, еюншшер1 косып, 6epyi мумюн 

жауаптары: 

-Батыр, куши, enri т.б. 


-Балалар, "батыр" сез! эл! ерте, ол элг жаумен белдескен 

жок Ал, "Kyuni”, "кдрулы" сездер1 дурыс. Ce6e6i, шынырау 

деп аталгасын, онын терендит кем1 4-5 метр, ал атаннын ен 

аз дегенде 400 килограмм салмакка ие болатыны белгш. Ендеше, 

сонша тереннен сондай ауырды жалгыз 03i тартып 

шыгарса, баланьщ ерекше кдрулы екеш ашылады. 

TopTimui сурак: 

-"Аркзр мен KHiKTi, кулан мен марадды мая-мая ушп тастапты" 

дегенге карап, не айтамыз 

106


-Кушт1, мерген, ецбеккер, контерл!, табанды, жанкепт, 

em i, icKep, тынымсыз т.б. 

Мугал1м: 

-"Анды кеп аулады" десек, 6i3re онша эсерл1 болмас едь 

Ал " мая-мая уйш тастапты" дегенде, 6i3 б т к т т 2-3 метрлйс, 

он бала кол устаса пркессе гана орап аларлык колемд1 де 

бшк уйшдшерд1 елестетем1з де, анды сонша коп аулаган екен, 

демек Кендебайдын мергендт, enTmiri, тынымсыздыгы танылады 

деп тужырамыз. 

Бесйшй сурак; 

-Кокжал каскырды куйрыгынан устап алып, булгап-булгап 

лактырып ж1беру1 тусында Кендебай кандай сипатымен танылады 

Балалар жауаптары: 

-KyniTi, карулы, батыр, батыл, ожет, ж1герл1 т.б. 

Осы орайда устаз "купт", "карулы" создершщ орайлылыгына 

коз жетшзедь 

Алтыншы сурак: 

-Оздерщ корген жылкыга Караганда, Керкула осушде 

ерекшелж бар ма Неше есе тез осед1 екен 

-8-10 есе. Себебй биылгы кулын, келер жылы -жабагы, eici 

жылда-тай, ymmmi жылы-кунан, тортшшще-донен, бесшшще 

не кемелше келген айгыр, не кел!ст1 ат болады. Ал, мунда 

одеттегщей 4-5 жылда емес, алты-акайда "алты кез ат болып" 

шыгады. 


-Ендеше, одеттеп атка Караганда, 8-10 есе тез эссе, 

ертегщеп адам гана емес, ат та ерте жетшш, айрыкша сипатымен 

козге тусед1 екен. Мундай тез кемелденген ат кана 

кейш аскан жуйрж т.б. сипаттарымен окырманын сенд1ред1. 

MyraniM C03i: 

-Ан аулап жургенде, Кендебайдын 6ip жьшап жур ген балага 

кезгккенше назар аударайык. Баланын не айтканын, Кендебайдын 

не дегенш 6ipeyiH окып бершдерпд! (Окушы окып 

бередО. 

107

MyraniM сауалы: 

-"Мен эке-шешещц 1здеп, тауып берешн",- деу1 тусында 

Кендебай кандай кырымен езгешеленген 


-Ер, тапкыр, ежет, б1рбеткей, мешр1мд1, камкор, 

адамгершшш мол. 

Мугал1м: 

-"Ер" деу ерте: ол жаумен шайкаскан жок- Ал "б1рбеткей" 

-мулде келмейда: ол б1реумен таласып, алган бетшен кайтпайтын 

жагдай тумаганы белгий. "вжет" екеш де мунда 

кершбейш гой. Менщше, "меШршдГ, "кдмкор" сездерш тацдау 

орынды. Ce6e6i, ол бейтаныс балага жаны ашып, баска 

жумыстарын койып, соньщ окесгн тауып экелмек болып тур 

гой. Ал "адамгершиип мол" сездер1 де жалпылама, ce6e6i, 

адамгершшкке тек камкорлык, мешр1мдшк емес, он сипаттардьщ 

6opi, атап айтканда:жомарттык, кшппейшдшнс, 

сез1мталдык т.б. -6opi де к!ред1. Сондыктан, жалпылама айтпай, 

сол адамгершшжтщ накты кай Typi коршетшш дел тауып, 

соган лайык сезд1 ipiicren, кэдеге жарата бшейЬс. 

Сепзший сурак: 

-Жылкы малыныц, оньщ йшшде аттыц сейлегенш 

керд1ндер ме 

-Кермедйс. 

Мугагпм тусйдаредк 

-Ал, мунда Керкула тек тш катумен шектелмейШ, каЬарманды 

алда не кутш турганын да айтып бередо. Сейлеу бар 

адамга тон десек те, алдагыны болжау жуз мьщнан 6ip 

сэуегейдщ гана колынан келетшгн ескерсек, атгьщ акылды 

да болжагыш екенше кез жетгазем1з. Муньщ 6epi ертегщеп 

аттьщ тек тез ecin, тым жуйрпс болумен шектелмей, акылдылык, 

болжампаздык жагынан адамдардьщ езшен де асып, 

айрыкша сипатка ие болуын паш етед1. Келт1ршген 

керй-йстердщ кене деуардеп халык танымыныц айнасы екенш 

дейектесек, ертегщен халык тарихын, еткенш айкындауга 

болатынын ангарамыз. 

MyrajiiM ecKepmeci: 

108

-Балалар , манадан 6epi мен сурак койып, сендер жапырлап 

niicip айтып жатырсындар. Ецщ 6ip окушылар сабаккд 

белсене кдтысып, ещц б!реулер енжар кзлмас ушш, тапсырма 

TypiH езгертемш. Борщ де ауызша ун шыгармай, жауапты 

кыска турде дэптерге жазасындар. Мен тексерем де, юмде 

дурыс болса "он"; ймде "Tepic", не тым кешйу байкдлса, оларга 

"Tepic" белп койып шыгамын. Сабак соцына дейш ей, не 

уш рет "оц" белпсш алгандарга 6ecTiK койылады да, ею, не 

уш рет "Tepic" белп алгандарга еюлйс койылады. Ал, 6ip Tepic, 

6ip он белп алсандар, олар 6ipiH-6ipi жойып отырады. Мэселен, 

"оц" белп алып, кейш "Tepic" белп алган окушы кдйтадан 

басынан бастап "оц" белгшерд1 кобейтуге умтылуына болады. 

Тогызыншы сурак: 

-Хан тапсырмасын ecTin, кара бие кулындауын узак кутуше 

карап, Кендебайга кандай бага берем1з 

Дэптерлерге жазылган ыкгимал жауаптар: журекп, сырбаз, 

кожеМ, укыпты, табанды, сабырлы, шьщамды, кентерл1 т.б. 

MyrarciM пайымдауы: 

-"ЖуректГ co3i артык, бул арада коркатын жагдай туып, 

оныц журекта , журексгз екендш шеиплгел1 турган жок. 

"КошелГ деп жон бшетш акылды адамды айтады. Ал, мунда 

тацга дейш уйыкгамай тоскан Кендебайдыц шьщамдылыгы, 

контерлшш кершш турганы акикат. 

Мугалкшщ келеы тусщщрмеа: 

-Жей басты доумен сайысканда, Кендебай оныц жеп басына 

б!рдей шокдар сттемецщ гой. Олай 6ip шауып OTin, 

былай 6ip кетш, бастарды б1р-б1рлеп Tycipefli емес пе Ендеше 

оныншы сурак: "Сол айкдста Кендебай кандай сипаттарымен 

коршед1 Б1з молшерлеген 4 сипаттыц eKeyiH дол тапкандарга 

"оц" белп койылатынын ескертемш. 

Ыкгимал жауаптар: 

-Батыл, алгыр, шапшац, батыр, emi, жггерл1, тапкыр, акылды, 

ушкыр, карулы т.б. 

MyraniM корьггындысы: 

-Осы шюрлер шннде, Кеццебайдыц алгаш танылатын 6ip 

сипаты деп, "тапкыр, акылды", - создерш болш алайык Ce6e6i, 

109

ол бфден жет1 басты сокдак болса, деущ жене алмас ед1 Кендебай 

ор шауып откенде, б1р-б1рлеп доу бастарын ушыра бердь 

Бул-онын акыддылык, тапкырлыгынын жешс1. Екшшщен, 

батыл, журекп болмаса, катерл1 юке онын Kipice алмайтыны 

да анык. Ушшшщен, кур тапкыр, батыл болса да, шауып отш 

бара жатып, шапшан кимылдап улпрмесе, доу менщ басымды 

кашан кагасын дегендей тосып турмайды гой. Демек, "шапшан, 

ушкыр, жылдам, enTi", -создерш Кендебайдын тап осы 

айкаста коршген ушший сипаты рет1нде топтастыруга болады. 

Тортшшщен, шокдар сиггегенде, куш! кем болса, дау басын 

ушырып ж1берердей cepniH тугыза алмайтыны да белгш. 

Сондыктан, куигп, олд!, карулы тэрдздо магыналас создерда 

осы орайда колданган жон. 

Он 6ipiHmi сурак; 

-Арыстанмен жекпе-жек кезшде Кендебай кандай сипатымен 

ерекшеленед1 

Ыктимал niicip: 

-Арыстаннын ересен куштшш сондай: "Кендебайды тартып 

ала жонелед1". Сойткен арыстаннын апандай аузьша "алты 

кулаш алмас кылышын колденен" устай коюынан онын тагы 

да тапкырлыгын, батылдыгын,куштш1пн танимыз. 

Он eKimiri сауал: 

-Хан тапсырмаларын орындап, сый алу мумкшдш туганда, 

баска ештене сурамай (моселен, алтын, кумю, сыйлык 

т.б.), тек Мергенбайды азат етущ етшушен Кендебайдын кандай 

сипаты аныкталады 


-Жомарт, морт, батыл, мешр1мд1, i3ri, уодесше берйс т.б. 

Мугашм бул туста да турш тужырымдарды саралай келе 

"уэдеегне 6epiK" жауабы негурлым лайык екешне, ce6e6i, Кендебайдын 

6ip кезде Мергенбай баласына берген сертш орындаганына 

конш болпзещ. Осы туста мугашм уоде бузудын 

улкен кателис, агаттык екенше окушылардын назарын аудартса, 

сабактьщ торбиелж MOHi арта тусетшш есте устаган жон. 

"Керкула атты Кендебай" туындысын 5 сыныпта осылай 

талдаткан мугалш 9 сыныпкд келгенде, халыкауыз эдебиетш, 

п о

оньщ пншде ертегшерд1 откенде, тагы осы шыгармага кецш 

белпзщ, бурын окушылар тусшшне кдын деп кдддырган 

ойларын енд! epicTeTin айтуына болады. 

Мугал1м С0з | 

-Балалар, "Кендебай куит",- деп жайта айта салу мен 

ертегщеп: "Шьщырау кудыкка кулаган атандарды жалгыз ез1 

тартып шыгара 6epinTi",- деген суреттемеш салыстырайык- 

Кдйсысында Кендебайдыц куши екендт козге елестетерлжтей 

накты коршед1 

Жауап: 

-Екппшсшде. Ce6e6i, сонша терец шьщыраудан ерекше 

ауыр салмакты атанды жалгыз шыгаруын байыптаганда барып, 

оньщ каншалыкты кдрулы екеш накты ашылып тур. 

Ал, "Кендебай кушп" деп жай хабарлай салган алгашкы 

т1ркесте сурет те, дол ел де жок. 

Екшип сауал: 

-"Керкула жуйр1к",-деп баяндай салумен ертегщеп: "айлыкжерщ 

алты-акаттайды",-деген суреттемен1 салыстырайык. 

-Алгашкыда ат жуйрйсгш айтылса да, еш долелаз калыпта 

бершгенд1ктен де, еш эсер етпещц. Ал, кейшп "айшылык 

жер" дегенде, алдымен атпен кушне орта есеппен 50-60 шакырым 

жер журуд! есепке аламыз. Ce6e6i, 6ip кунде жуз шакырым 

журсе, екшш1 кун атгьщ болдыра бастауын, -бор!н 

ескермей болмайды. Ендеше 6ip айда салт атты 1500-1800 шакырым 

жер журд1 десек, сол кдшыктыкты алты-ак аттаган 

Керкуланьщ эр адымыньщ кемгнде 250-300 шакырымга созылатыны 

аныкталады. Муньщ 6opi Керкуланьщ каншалык 

ересен жуйр!к екещцпн кез алдымызга экеле алады. 

Ушшш! сауал: 

-Кендебай куштшш жай айтыла салмай, белгш1 6ip образ, 

ягни деталь, сездеп сурет аркылы тагы кай жерде 

ернектелген 

-Моселен, сиырларды езеннен етю.зу кезшдеп эрекетгн 

алайык- Сиыр салмагы б1ршама екенш, езен жагасы мен арал 

арасында белгш 6ip кэшыктык бар екенш зерделесек, соларды 

езен ортасындагы аралга томпылдатып Tycipin жатуы тагы 

да Кендебай елуеттшшн дамытып беруге кызмет етед1. 

i n

TepTiHiiii сауал: 

-Кендебай мыкгылыгын керсету ушш, ол шайкэсатын кдрсыластьщ 

осал еместтн де накгы бейнелей алган ба Юм 

дэлелдеп айтады 

-Моселен, жеп басты дэу ертепде былай суретгеледк"Эуел1 

алдынан 6ip улкен тау коршедь Тау тецселш, козгалып, оган 

карай жакындап келед!. Бул-жета басты дэу екен." "Тау" деген 

атауга сай келу ушш онын каншалык колем мен бшктнске ие 

болуы керектт 6i3re майм. Демек, сонша алып болса, дэудщ 

осал еместн! тагы да козге елестетерлжтей накгы да эсерл1 

бейнеленген. 

Мугал1м ce3i: 

-Коркем шыгармада белгш 6ip адам, жануар ерекшелт, 

сипаты жай айтыла салмайды. Ол утымды 6ip сурет аркылы 

бершп, белгш 6ip эрекет т.б. нэтижесшде дамытылып 

корсетшед1 де, окырман сез1мше эсер етедк Жай айта салудан 

накгы кесюндеу 9cepi мол болуы септесе келе керкем 

эдебиеттщ окырманга пэрменщ ыкдалын непздейдт Сабак 

сонында (6eciHmi сыныпта да, тогызыншы сыныпта да) 

мугагпм ею немесе уш рет "он" белпсш алгандарга бестак, ал 

ею, немесе уш рет "Tepic" белп алгандарга екшк койылганын 

ескертед1. 

Окушыны 1зденту дегенде, 6 ip шыгарма аркылы бар жокxiTiriMi3 

тугенделмейт1ш де белгш!. Осы орайда 6 сыныпта 

"Аяз би" ертепсш етуге байланысты ойларымызды ортага салайык 

Окулыкта ертеп соцында окушьшарды ойландырарлыкбграз 

суракгар бершген. Б1здщше, кеп шыгармадан кейш 

отау тгккен тапсырмалар ппшде тап осы туынды тусындагылары-окушыларды 

ойландырарлык негурлым утымды сауалдар. 

Эйтсе де бупнп езгерген заман, ескелен уакыг мунарасымен 

сараптаганда, бул шогыр ипщце де б1ржакгы кету: 

окушьшарды тек успрт салыстырулар жасаумен шектеу жене 

ханды устем, канаушы тап e K in i ретшде гана карап, оньщ он 

сипатгарын онша елемеу орын алган. T in T i кустын, шептщ 

жаманын дэл Жаман тэр!зд1 сонша бшк дэрежеде ажыратпаса 

да, уез1рлердщ жэне Мадан ханньщ сол тужырымдарында 

еш ден жок деп, оларды б1ржола шемейту дурыс па Уэз1рлер 

112

де, хан да 6ipa31зденген, б!рак, кдрапайым халык, екш Жаманга 

жете алмаган десе, 6ip capi. BipiHiiii орын алган жещмпазды 

марапаттаймыз деп, екшхш, TinTi 6eciHnii дэрежедегаш шунайту 

орынсыз емес пе TinTi, хан мен уэз!рлер жаппай акымак, 

болса, юлец акылсыздан гана озган Жаман артыкшылыгы да 

онша болмай шыгады гой. Алыска бармай-ак, казак батырлар 

жырын еске алайык. Кай акын, не жыршы казак батырын 

дорштеу ушш, онымен белдесуцй жаудын езш сум1рейтш 

ед1 Кдйта карсы жактагы да ерекше мыкты ед1, ойтсе де казак 

батыры оны узак арпалысып барып жене алды деп накыштаганда 

гана, сонша кушташ жецген батыр ерлш шынайы да 

осерл1 кершбеуип ме ед1! Ендеше салыстырганньщ жеш осы 

екен деп, 6ipiH мактау ушш екшшюш кулдырату коп ретте 

сол дорштелушшщ жеткен бишн аласартуга гана кызмет 

ететшше назар аударткымыз келед!. Демек ертегще Жаман 

кшец акылсыздардан емес, кайта б1ршама акьшдьшардан озган 

озык ойлы жан десек, оньщ KaflipiH арттыра тусем1з. 

C e6e6i, алдымен уоз!рлёрше шоптщ, кустьщ, адамньщ жаманын 

тауып келуд1 тапсыруынан да Мадан ханньщ битрлпсй 

жогары багалауы байкалады. Еюншщен, ез уйгарымын TepicKe 

шыгарушыньщ niicipi шындыкка негурлым жакьш екенш 

TyciHe алуы, ез шепймшен кайта 6uiyi де Маданньщ санылаусыз 

емес, кайта б!ршама зердел! екешн гана шегелей тусед1. 

Одан opi Жаманныц хан тулпары мен rayhap тасына берген 

багаларына ден коюы тусында да Маданньщ одищп мен 6ipre 

парасаттьшыгы, ойлы адам екеш айкындалады. Ол аз десещз, 

абыройына дак тусепндей шындыктьщ, озшщ нагыз хан 

урпагы eMecTiriH айгактайтын жойттердщ , долелденуше жол 

6epyi кезшде де Маданньщ одшдЬс суйгшггйггмен катар i3iiniri, 

тапкырлыкты жогары багалауыньщ бастамасы да жатыр. Олай 

дейтш1м1з: Жаманньщ утымды долелдерше TOHTi болган Мадан 

оган оз билЫн, тагын усынуга дейш барып кошемет 

керсетед1 гой. Данышпандыкты булай жогары багалай бшуге 

жетудщ e3i кемецгерлж емес пе Ka3ip канша естж, 

кемелдендйс десек те, кай ел баскарушы езшен б1реудщ 

бшйктшш артык екенш багалап, соган ез ыктиярымен ез орнын 

кдя кояр екен! 

113

Рас, ертегще Мадан ханныц уакытша к,ателесу1, ез 

бшгшен калай темендегеш де шынайы бершген. Демек, акылсыздьщ, 

немесе б1рщгай караниетп адамнын гана емес, 

6 ip m a M a 6 u i r ip , болды , толды дегеннщ де тая басу зандылыгы 

ашылуы-шыгармадагы реализм едкшщ, болмыстын 

негурлым бояусыз шынайы бейнелеушщ салтанаты. Меселен, 

уез1рлер1 азгыруына epin, Жаманньщ аскан сулу ейел1 

Мещцге кызыгып, Мадан хан Жаманга кастык ойлауга дейш 

барады, оны "барса келмеске" жумсайды. Эйтсе де Мадан ез 

кцянатын, шалыстыгын тез ацгарып, одан езшдис сабак алады 

гой. Осы арада мугашм окушыларды [зденту, ойланту ушш Мадан 

хан бейнесш ашуга арналган мынадай сурактар беред1: 

1. Маданнын ез агаттыгын калай, каншалык тусшгенш юм 

делелдеп айтады 

2. Маданнын акылдылыгы, б1лпрл1кп жогары багалауы 

онын кай ic-эрекеттершен кершед1 

3 Мадан эдш дтн кдйдан таныдык 


1. Жаман "барса келместен" оралган болып, ханды арыстанга 

бал ап, жумбактап сын айткднда, Мадан туспал мэнш 

дереу пайымдап, ез 1сшщ бурыстыгына K em ip iM сурайды. 

Онымен де шектелмей, "...б1рнеше туйеге жасау, асыл зат 

арттырып, Жаманды Акша ханныц елше кешрш" салуы да 

Маданныц Жаманга деген езвдис камкорлыгын айгактайды. 

2. Ад аулап жургенде, кездескен карияга берген ишарат 

сауалдарынан жэне оныц жумбактап кайтарган жауаптарын 

дэйектеу1нен Мадан ханныц кемел ойлылыгы, кемецгерл1п 

жария болады. 

3. Мадан едшд1п ертепнщ ен бойында дамытылып 

бершген. Шыгарма басында Жаманныц утыкты тужырымдарын 

куптауы тусында, кей1н ecipece езщщ хан тукымынан 

еместш айкындалганда, Жаманды эспетгеп, оган ез орнын 

усьшуы кезшде ханныц эдшетшщщп жаркырап кезге туседа 

Одан epi Акша хан елшен оралган Жаманды сый-курметпен 

карсы алуы да, Жаманньщ уэз1рлерщ сонша мазактап, кинауына 

жол 6epyi де Маданныц едщщк суйгштгш аспандатады. 

114

Ал, ец соцында Жаманды ез тагына отыргызуынан Маданныц 

эдшдисп кдншалыкты ту еткеш толык ашылады. 

MyraniM осы туста тагын берерде Маданныц не деп айтканын 

6ip окушыга окытып, соган кец кецш белпзсе, олардыц 

санасында: "Ел баскаруга тек парасаттьшарды, данышпандарды 

сайлаган жен",-деген угым кдлыптасып, сабактыц 

тэрбиелж мен1 арта тусер ед1. 

Мадан хан бейнесш окушьшарга жан-жакты талдатканнан 

кейш, окытушы Жаманды танытарлык сауалдарды алга 

тартады: 

1. Шептщ, кустыц жаманын айыруы тусында Жаман кандай 

сипатымен ейгшенед1 

2. Хан тулпары мен rayhap тасына берген багаларына карап 

Жаман туралы не айтамыз 

3. Маданныц хан тукымы еместйгш ажыратуы кез1нде Жаман 

калай керш®! 

4. Менд1кыз жумбагын шешуше орай Жаманга бага берешк. 

5. Мецщкыз руксатына дейш Жаманныц сыр ашпауы HeHi 

ацгартады 

6. "Барса келмес" тапсырмасынан оралганнан кешн ханга 

айткан туспал сездерше байланысты Жаманга кандай бага 

берген жен 

7. Ац аулап жургенде кездескец карияга ханныц берген 

туспал сауалдарын жене кайтарылган жауаптарды пайымдап 

шеше бшу1 тусында Жаман кай кырымен танылады 

8. Уез1рлерд1 жазалауына карап кандай ой туйем1з 

9. Жаманныц едш хан болуына не себеп болды 

Ыкгимал жауаптар: (алдымен сурак peTi, соцынан окушылар 

жауаптары ыишдег1 ец жш кездесетш1 жене тишдшер1 

1р1кгелш бершед!. -К,.Ж.) 

1. KenTi керген, теж1рибел1, тапкыр, бшпр, дейектегшх т.б. 

2. Байкампаз, зердел1, зерек, кереген, талантты т.б. 

3. Ацгарымпаз, суцгыла, батьш, ежет, шыншьш, кор1пкел, 

сеуегей, т.б. 

4. ЗеШцщ, пайымды, сез1мтал, акылды, кабшетт1 т.б. 

5. Адал, сертке 6epiK, турлаулы, кайсар, б1рбеткей, 

жанкеигп, кентерж, журеюп, махаббатка бершген , жЬтерл! т.б. 

115

6. Шешен, тапкыр, парасатты т.б. 

7. Кемел, бш к п , данышпан. 

8.Турашыл, куакы, тагайынды, тьщгылыкгы, кешхрШда; 

шаЬбаз т.б. 

9. Бурын акылды, i3ri, керегендйтмен танылган адам гана 

колына б шик тигенде дандайсымайды екен. Жаман тагдыры, 

ем ip жолы аркылы 6i3 соган кез жетюздж. 

Мугал1м корытуы: 

-Окушылар доптерлершде жазылган негурлым дурыс жауаптарды 

екшей келе ескертер1м1з бар. Моселен, ушшдй 

суракка бершген жауаптар шпнде:"кершкел", "соуегей" 

сездерш колдану артык. Ce6e6i, Жаман алда не боларын болжап 

турган жок, кой, ез тож!рибесше суйенш, еткенге жоне 

K33iprire бага 6epin тур емес nei Осы ушшгш сауал жауаптары 

шпнде доптерлерше: "батыл", "ожет",-деген сездердо жазган 

окушыларга "он" белгшер коямын. Ce6e6i, батыл, ожет 

болмаса, ханга ти1мс1з шындыкгы жайып салуга бармас едь 

Сондай-ак бесшгш суракка кайтарылган жауаптар шпнен "сертке 

берж" деп белгшеп, opi соны долелдей бшгендерге "он" белп 

арналады. Осы сауалга байланысты "турлаулы, кайсар" сездер1 

де Жаман бейнесш ашуга суранып турганы анык, "Махаббаткз 

бершген" деу де-сотп багалау жемюь Ce6e6i, MeuaiHi суймесе, 

сонша кауш-катерге тезш, дарга асканга дешн сыр сактай алмас 

еда Алтыншы сурак жауаптары шпнде "шешен" сезш белш 

атап етюм келеда. Расыцда осы туста Жаман тапкырлыкка коса 

шешещипмен де ханды уялтады гой. Жетшипнщ жауаптары 

шинде "даньиштан" сезш колданушы "озык" белпсш женш алды. 

Расында, бул арада оны жай акылды, 6LniKTi деу жеткшжс1з, ал, 

"данышпан" ce3i негурлым деп келедь Сепзщппге келеек, 

уоз1рлерда озшдис жазалауында каталдык, кекшщщк жоктыгы, 

кайта ожуа, мыс-кыл, кеииру басымдыгы айкьш. 

Б1здщше, мугагймнщ шыгарма мазмунын жалан баяндауга 

салынбай, осындай сауалдар 6epin, окушылардын niidp-таласын 

тудыруы ете мацызды. Б1ршшщен, окушылардын езшше 

ойланып, 1зденуше мумкшдак ашылады. Екшшщен, бул олардын 

ой-epiciH дамытумен 6ipre сабакка деген кызыгуын да 

артгырады. Ал, ушшидцен, белгш 6ip орекет, белгш 6ip кубы- 

116

лыскд дэл бага беруге умтылуы тусында окушылардьщ сездйс 

коры, тш байлыгы молая туседь Олар кай сезд1 кай орынга 

колдана бшуге жаттыгады. Шр сабактын озшде окушылардьщ 

сабакка кызыгуын, езшиге ойлануын, тш байлыгын мецгере 

бастауын т.б. тудыра алсак, бул аз жетютж пе Ендеше 

пэлен пйард! колдансам, ол пэленшекен ушш кызмет еткешм 

деген пендешшкке салынбай, "кайтсем халкыма пэрменд1 

кызмет керсетемш"- дегенд1 басшылыкка алсак кана 6i3 саналы, 

бш1мд1, зердел! урпак даярлай аламыз. 

117

М.МАКДТАЕВТЫН, "АККУЛАР УЙЫК,ТАЕАНДА" 

ДАСТАНЫН OKJblTY 

К еш »ш жылдары мекте-птега эдебиет окулыктары 

жетшйрше туста десек, соныц шпнде 8 сынып окулык-хрестоматиясы 

ерекше орын алады. (Алматы. Рауан, 1993 ж. 

Курастырушылар: Н.Рабдуллин, С.Макдыров, Г.Курманбаева). 

Штапта окушыларды ^здещцрерлщ, керкемдж сапасы 

жогары шыгармалар сетта ipiiaunin бершген. Сез жок, 

жеке 6ip туындыны белш алып, онын керкемдйс табигатын 

калай таныту керек дегенде, алдымен мектеп 

мугагнмдершщ елен мен поэманы окытуда кеб1рек киналатынын 

еске алмай болмайды. Эрине, 1зден1мпаз окытушы 

прозалык шыгарманы еткенде де, ондагы каЬармандардын 

калай, каншалык мусшделгенш ашу, ашкызумен 

6ipre ол туындынын керкемдак сипатын, жазушынын 

кержтеу, айшыктау куралдарын каншалык утымды пайдаланганын 

т.б. аныктауды коса журпзедг Эйтсе де прозага 

Караганда, поэзияда ттдщ ажарлау, елемштеу куралдары 

ерекше орын алатыны, демек бул ешекейлерд1 айкындаудын 

елен, поэмада айрыкша менге ие болатыны,-бер1 ол 

саладагыны етудеп эдастеме ерекшелшне есер етпей коймайды. 

Осы орайда проза, поэзия болсын, керкем шыгарманы 

мадактау емес, кайта окушыларды 1зденд1рерл1к накты 

ерстеме KepeKTiri кел in шыгады. Шыгарма керкемдшн 

таныту дегенде, эдебиет теориясы бойынша бершмек бастапкы 

угымдардыц: эпитет, тецеу, метафора, портрет, сюжет 

т.б 8 сыныпка дейш де мектеп багдарламасы, окулыктарында 

бгрщкма камтылып келгенш; ецщ соларды жогары 

сыныптарда opi карай терецдете , дамыта тусу керектагш 

ескерген жен. Сондай шгерлеушинкта талап ететш керкем 

туындыныц 6ipi-8 сыныптагы М.Макатаевтыц "Аккулар 

уйыктаганда" поэмасы. Дастандагы басты идея: табигат 

эсемднш ryciHe, багалай, коргай бшу десек, ондагы эр сез 

колданысынын сол езектйп ашута багындырылганын дэлелдеуден 

барып шыгарма керкемдпчн айкындау непз1 кала- 

118

нады. Сондыктан да окытушы алдымен аккудьщ рец 

эсем дтн, кимыл-эрекет, ун келютипгш танытарлык сауалдарды 

усынып, соншама зейнеттшк иесщ ел!мге кимау 

ce3iMiHin туып epicTeyiHe жагдай жасайды.: 

1. Аккулардыц рец эсемдпш айкындарлык создер мен сез 

т1ркестерш KiM тауып беред! (Ескерту: окушылардыц берш 

1здеигу ушш, жауапты ауызша айткыза бермей, кебшесе дептерге 

жазбаша терш жазуды мшдеттеудщ тшмд1 екенш 6i3 

бурынгы макаламызда айткамыз. Сонда 6ipep окушы гана 

жауап берш, калгандары бейтарап калмайды. Жауап жазуга 

6ep i катысып, 6ipiHe "оц", ал ецщ 6ipiHe , ягни негурлым енжарларына, 

"Tepic" бели койылып шыгады. "Оц" белгшердщ 

кеб1рек болуы тшмдшгш битетш окушылар "Tepic" белит 

негурлым аз алуга тырысады. Сабак соцында "оц" 

KepceTKHcrepi молдарга "4" не "5", ал "Tepic" белгшермен гана 

калгандар "2" багаларын алуы мумк!нд1г1 окушы 

жауапкершшгш, ынтасын арттыра тусед!. 

(Кдрацыз: "Аксак киж'' пен 'Аккудыц айырылуы". Казак 

Tuii мен едебиен, 6, 1995 ж. , 58-69 6.-К..Ж.)1. 

2. Аккудыц MyciH келютшшн кескандеген сездерд1 юм 

делелдейд1 

3. Аккудыц жарасты, едем1 эрекеттерш юм деп басып айтады 

4. Акку ушнщ ерекшел1гш бейнелеген сездерге назар аударайык 

5. Ок тиген аккудыц мушкш халш ернектеген детальдардыц 

поэма идеясын ашудагы poлi 

Ыктимал жауаптар: (Ескерту: Бершген сауал ретше орай 

койылган реттгк сан кай сурактыц жауабы екенш аныктайды. 

"Ыктимал" дегенде, окушылардыц 6ipi айта алмаганын, 

eKiHinuiepi тауып, ymiHinici толыктырып, ал ец соцында макалада 

айтылган кецес бойынша мугал1мн1ц e3i Kipicin 

TyciHflipyi,-6epi иредьК-Ж )- 

1. "Сондайтугын аккулар сондайтугын, 

Ак MyciH айдынга кеп орнайтугын. 

Элдилеп ак тесшде бермей тыным, 

119

Ак айдын ак мусшш тербейтугын,- 

деген узшдще "ак" сезшщ 4 рет кайталануы тегш емес. Боршде 

"ак" айкындаулары рен одемшгш бейнелеп тур. 

Мугаймнщ тусщщрмеа: 

-Bopi дурыс. Тек сездщ жеке тургандагы магынасын 

берумен шектелсек, шыгармадагы сездер уйлеешш, олардын 

6ip-6ipiHe эсер етущ ацгармай каламыз. Мэселен, келтаршген 

узшдщеп "ак" сездер1 жеке алгандагы рен эсемдггш берумен 

шектелмещц. Жок, 6ipiHiiiiaeH, "ак" сездер! 6ip-6ipiHe осер 

етш, 6ipiHfleri зейнетгшкп eidHiiiici дамытып куп жарасып 

тур. Алгашкысы "мусш" сезш ажарласа, еюнпйй "тес1нде", 

yuiiHuxici -"айдын", TepTiHuiici тагы да "мус1н” сезш 

кергктендфумен 6ipre 6ipiHinici екппшсше дайындык, екшипа 

алгашкыны жалгастырушы ретщде де жарасым тапкан. 

Екшшщен, "ак" KopiKTeyiiiiTepi узшдщеп баска сездерд1 ажарлай 

тусуге кызмет етумен кабат ездер1 де iprcnec сездер шарпуына 

беленш, соньщ ыкдалымен де одемшене тускеч. Алгашкы 

"ак" эпитей езшен кейшп "мусш" ce3i осерш кабылдаумен 

6ipre "орнайтугын" сезшен тармак аякталуы тусында 

уйлескен келют1 сурет жасауга катысады. Соньщ аясында жай 

6ip мусш емес, ак мусшнщ орнауыньщ e3i ерекшелж, артыкшылык 

салтанаты ретшде кабылданады. Сондай-ак "ак 

тесщце" TipKeci алдында "олдилеп" ce3i келу1, оган коса "олдилеп" 

тыным бермеу, ол аз болса, Tep6ey,-6api - септесе келе 

"ак" TycTi аялаушылыкты, "ак" peniHe, ягни белгш 6ip 

зейнетгшйже сай уйлесудц де жайып с ал ад ы. 

Тагы 6ip мысал келт1рейж: 

Аскар белден кун нуры шашырады, 

Шашырап, ол да келге бас урады. 

Кус аппак, айдын аппак, нур да аппак, 

Аппак нур-аппак нурга косылады. 

Окушылар жауабы: 

-Мунда "аппак" сездер! 5 рет кайталанады. Боршде осем 

рендо KopiHic беред!. 

-Тагы да сез бен сездщ ара салмагына, олардын 6ip-6ipiHe 

эсер етуше кещл белешк. Моселен, "аппак" еездер! бершмес 

бурын кун нурыньщ жай 6ip белден емес, "аскар" белден ша- 

120

шырауы да сол "аппак" сездерш кабылдауга ез1рлйс емес пе 

Аскар белден шашыраган кун нурын, оньщ да келге бас уруын 

кызыктап, сонымен есерленгесш барып, кустыц аппак 

екенш, оган коса айдынньщ "аппак" болуын, сонымен 6ipre 

нур да "аппак" туске беленш, осы тустердщ косылуын тамашалау 

тусында 6ip-6ipiHe куп жараскан, б1ршдеи зейнеттишей 

eiciHiiimepi еркештецпдре тускен сулулык улгюше тени боламыз. 

Сез бен сездщ yitneciMi, олардьщ 6ip-6ipiHe ecepi дегенде, 

олардьщ кара сез шпнде емес, еленмен бершш, ыргак, 

макам, уйкас осершен де канаттана, ешекейлене тусейш -ез 

алдына 6ip ецйме. Моселен, осы шумактагыны кара сезбен 

айтып керейпаш: "Кун нуры аскар белден шашырап тусш, 

келге бас урды. Кус айдын, Hyp-6epi аппак болып, 6ip-6ipiHe 

косылып тур." Осы суреттемедеп есемдпс оньщ алдындагы 

шумактагы зейнеттшктен кеп солгын тартканын байкау киын 

емес. Балалар, сездщ жеке тургандагы магынасы бар да, елен 

пшнде, езше куп жараскан сездер аралыгында, ыргак, уйкас, 

макам шарпуына беленгенде, беретш магынасы бар. Алгашкысы 

жай 6ip угымды гана берсе, кейшгш езшдис 6ip есемдйс 

биш ретшде кабылданады. Демек кез келген сез елен Ашшде 

кездескенде, магынасын кеп кецейтш, кулпыра тусетшш есте 

устайык 

2. Аккулар ару мойын, сумбе канат, 

Алацсыз тарануда кунге карап,- 

-узшдюшде акку мойынын, канатын ажарлаган "ару", 

"сумбе" эпитеттер1 кустьщ келюй MyciHiH б1ршама елестете 

алады. Ал, олардьщ баска 6ip елеус1з затка емес "кунге" (куннщ 

ерекшелж, 6niicriK символы екен1 белгий) карап алансыз тарануы 

да сол KenicTmiicri жоталанта тускен. 

З.Аккудьщ кел1ст! ерекеттер1 мына уз1ндшерде бейнеленген: 

1. Жетт1 аккулар тугендеп "жет1м келш", 

Жагалауда ушып жур шыр айналып. 

2. Тарак етш тумсыгын тарайды кеп, 

Тарайды кеп, тарайды кауырсынын, 

Кум турса да 6ip тушр ауырсынып. 

3. Ак канатын сабалап, асыр салып, 

121

Бщце суга сунгида басын малып. 

3. Ал, аккулар, аккулар тарануда, 

Сусып тусш су моншак аркасынан. 

Алгашкы мысалда аккулардьщ алансыз empi бейнеленген. 

Кейшнен колден аккулардьщ безш кеткенш еске алып, 

сол мунарамен байыптасак, осы 6ip алансыз "шыр айналып" 

ушып журудщ 03i каскунемдж жоктыгыньщ, демек тыныштыктын 

дэлега ретшде эсер етёда. Екшнп узщдще 6ip кум турса 

да "ауырсынып", тумсыгын "тарак етш" кауырсыньш тараган 

акку эрекетшен де Тфшгшк салтанатын тамашалаймыз. Ушшшще 

эйтеугр канатын емес, "ак кзнатын", демек эсем рёцщ канатын, 

сабалауы, онымен коймай асыр салуы жэне "басын малып" суга 

суцгуьбэр1 жарастылык айнасы. Аккулардьщ аркасынан су моншактын 

сусьт тусуше назар аударту (тортшподе) да-бейбгг 

ешрдщ эр KopiHiciH, эр сэтш багалай бшу жемю!. 

MyraniM корытындысы: 

-Балалар, кур "аккуды атпандар!"-деп, жай айта салса, 

мунша эсёрл1 болар ма еда! Эсерлшк к и т неде Акын сурет 

сала бшеда, акку opeKerrepi йищен opi ен жш кездесетшш, 

Opi лайыктысын ipiicren, аз сезбен корсете бшеда. Сондыктан 

да аккудын шырайлылыгын, мусш кел1стш1пн, кимьш жарасымьт 

кьоыкгаганнан KeftiH, оны сакгауга кумартамыз. 

4. Тек эсем рен, эрекет емес, акку унш накгы бейнелеу де 

сондай кусты сактау керектшне багыттайды. 

Моселен: 

Сан айналып, сункылдап ушты-дагы, 

Сапар жолга мезгшаз туста-дагы, 

...Тау жангыртып, тамаша кустьщ э т , 

К,ош айтысып колменен ушты бэрь 

MiHe, ок атылганнан кешн аккулардын келден безе 

жонелгенш зерделеу тусында жеке 6ip "сункыдцап" созшен 

кер1нген акку уншщ жагымды ерекшел1пнщ оз! opi кусты 

кимауга, эрд оны атушыны айыптауга бастайды. Ал, сол кету 

KopiHici uuiHaeri "тау жангыртып" таркесшен айкындалган opi 

урйасен кустар yHi каттьшыгы, эр1 онын сонгы ун салуы екеш 

конш болпзт, тагы да кусты кадарлеу ce3iMiH тулгаланта туседа. 

122

5. Ок тигеннен кейшп жаралы аккудын, жанталасуы а 

сезбен накты керсетшген: 

...Кея бетшде келбендеп жаралы акку, 

Уша алмайды, ушпак боп куш кылады... 

Сьщар канат сынык кус байлауда тур, 

Тагы 6ipi айдында жайрап жатыр. 

Кан аралас калкыган мамыгымен 

"Же келдщ" толкыны ойнап жатыр. 

"Жаралы" кустыц "келбендеп" уша алмауы, оньщ 6ip 

канатыньщ жайрап жатуы, ал оган карама-карсы толкынньщ 

бейби Kepinici: "кан аралас калкыган" (демек жецш) мамыкпен 

ештеце болмагандай алансыз ойнап жаткан калыпта алынуы 

-6opi аккуга деген аяныш сезшш балалатады. 

MyraniM корытындысы: 

-Балалар "жайрап" сезшщ алдында "айдында" ce3i коныс 

Te6yi де тепн емес. Кез келген орында емес, жеке 03i 

зейнеттшк белгкц ретщде кабылданатын "айдында" жайраудыц 

©3i аса аянышты емес пе Кебшесе шел жэне жартылай 

шелейт далада eMip сурген Казак халкыньщ суды ерекше 

кастерлейтшш еске алайык. Алыска бармай-ак "Козы-Керпеш 

Баян сулу" жырында К^рабайдын кальщ жылкысы шелге урынып, 

кырылу Kayni туганда, Кодар кездесш куткаруы кесек 

эрекет жемкл ретщде багаланганы белгш1. Демек "айдын" казак 

ушш ерекше кымбат белп, су барлыгыньщ дэлел1 десек, сол 

айдында жайраудьщ e3i зейнеттшж аясындагы оган карамакарсы 

унамсыздык дэлел1 ретшде кдбылданады. Ендеше жудеу, 

сыйыксыз мекенде емес, кымбат, KepiKTi орында елудщ, сол 

осемдпс кызыгын кере алмаудьщ айрыкша аянышты екенше 

кецш белпшз келед1. 

Аккуга байланысты сауалдар шогырына жауап бердйс. Тек 

акку осемдт емес, жалпы табигат зейнетгшп де шыгармадагы 

езекп идеяны дамьггуга езщцЬс улес косьш турганын ескерген 

жен. Демек табигат одемшшн ашарлык сауалдар шогырына да 

1зденш жауап берешк. Шартты турде муны екшии сауалдар 

тобы, табигатка арналган сурактар деп те атаймыз: 

1. Табигаттагы туе, рец ерекшелшн бщц1ретш сездер ме 

сез т1ркестер1н кш табады 

123

2. Су тазалыгын ашатын деталь, KepiHicTep бар ма 

3. Табигатгагы тыныпггык, салтанатын тагы кай Kopimcтерден 

байкаймыз 


1."Тан мен куннщ арасы таянганда,//Таудыц басы алаумен 

боялганда'-жолдарыналайык- АлаудьщотTypiекеш, ягни 

Кызыл туске жакындыгы белгш, демек "таудын басы алаумен" 

боялса, оньщ от тэр1зд! кызыл ажарлы туске енгенш де 

аныктаймыз. 

2. Шыгарма басталымында мынадай KepiHic бар: 

...Таста тунган жацбырдьщ тамшысындай, 

Кдлай бггкец мына кол тау басына! 

Меддарейдо, карайды карга, шыцга, 

Жалгыздыктан жамандык бар ма, еще! 

Осы узшдщеп "мелд1рейдГ сезшщ жеке езьак кел суыньщ 

тазалыгын (таза болмаса, модщрей ме) жайып салады. 

3. "Туш мынау-тамыздьщ маужыраган,//Тауын анау-шымылдык 

салбыраган", -жолдарындагы "маужыраган" сезьтыныштыктын 

KepiHici. 

Мугапом: 

-Балалар, тагы да жеке 6ip сезд1 белш алумен шектелмей, 

сез бен сездщ ундесуше, куп жарасуына назар аударайык 

Егер акын бас жок, кез жок, б!рден "маужыраган" тущй керсетсе, 

мундай есер тумас едь Автор алдында гана вдшй халшде 

жаткан HopecTeHi, киналган ата-ананы керсеткеннен кешн 

барып, маужыраган тунге назар аудартады. Сонда бала киналуына 

TyHHiH маужырауы карама-карсы алынып, есемдж 

аясындагы жепмаздж орынсыздыгы ашыла туседь Сонымен 

6ipre "маужыраган" ce3i аркылы бершген тыныштык салтанатын 

таулардьщ "салбыраган" "шымылдык" болуы одан epi 

тулгалантады. Шымылдыктьщ уй шцндеп белгш 6ip коршау, 

келегейлеуд! ангартатынын дейектесек, таулардын шымылдык 

болуы да соншалык тутастыкты, тумшалауды ернектеуге 

арналганы анык. Бул сез-сонымен катар улттык ернек белпа 

(шымылдык -казак турмысына тен езщцж зат). "Салбыраган" 

ce3i кемепмен шымылдык узындыгы, сол аркылы тау 

бшктш кескшдёлед1 де, 6opi иыктаса келе тыныштыкты сон- 

124

шалык, келемд1 болып келш аялауды паш етедь Балалар, поэмадагы 

езекп идеяны сомдауда ерекше орын алатын аккута, 

оны коршаган табигаткд байланысты осемдйк улгшерщ талдадык. 

Енда басты идеяны ерютетуде м е т зор баска да сез 

крдцану жеберлшн накгы карастыру керек деп санаймыз. 

Мына сауалдарга жауап ез1рлешк: 

1. Поэмадагы жинактау мен даралаудьщ уйлеамше кш 

мысаддар кедпред! Немесе аз созге кеп мен сыйгызган детальдарды 

тауып бершдер. 

2. Акынньщ KepiKTeyini сездерд1 (эпитетп) колдану 

шеберлщ. 

3. Метафора, немесе метафоралык TipKecn пайдаланудагы 

ерекшел1ктерд1 юм аныкгайды 

4. Сез колданудагы шарттылык, ес!релеу улгшерш ажыратайык- 

5. Акынныц "карабайыр" делшген сездерд! колдану 

шеберл1п. 

6. Дереказ утымды заттандыру мысалдарын дейектешк. 

7. Дереказ утымды заттандыра отырып жандандыру мысалдары. 

8. Кейштеуд! сети колдану ynrmepi. 

Сез жок, мундагы 6ipa3 сауалдарга кеп окушылар жауап 

бере алмайды. Эйтсе де жауап бермесе де, ойлану, 1здену, 

назар аудару алдымен журш, мугал1м тусщщрмеашц кешн 

6epuiyi де сол пшрлердщ окушылар есшде жаксы сакталуын 

камтамасыз етедь Меселен, алташкы сауал койылып, 

окушылар ойланганнан кешн, 6ipa3 киын деген моселелерд1 

белш алып, мугал1мнщ e3i TyciHiK беруше болады: 

-Балалар, алыска бармай-ак, окулыкгыц ец басталымында 

бершген "Керкем сездщ куаты" такырыбында айтылгандарды 

еске алайык- Соган коса делелдемек ойларымыз баршылык. 

F.MycipenoBHH "Кдзак солдаты" романындагы Кдйроштыц 

тек 6ip адам KemipMeci емес, кептеген батырлардыц 

жиынтык бейнеа екешне назар аударайык- Демек романповестердеп 

кез келген кешпкерд1 мус1ндеуге жалгыз каЬарманныц 

eMipi жеткшшлз болгандыкган да, каламгер сол тектес 

жандардыц ортак сипаттарын 6ip адамга жинакгап бередь 

125

Мэселен, Улы Отан согысында батырларша согыскан мын 

кдзак жауынгер1 болса, олардын оркайсысына роман жазу 

мумкш де емес, кажет те емес. Суреткер батырлардын 

кебше тон ортак сипаттарды opi 6ip гана каЬарманга жинактап 

бередц, opi оньщ жеке ерекшелтн K0pceтeдi. Ce6e6i 

мын батырдын iшiндe сабырлылар да, кызукандылар, сезуарлар, 

туйык жандар да т.б. кездесе 6epyi мумкш. Роман 

каЬарманы 6ip тарауда туйык, екшшще сезшен, уШшйщё 

кызба болса, жасандылыкка урындырар еда; Демек суреткер 

коп адам сипаттарын 6ip кёйшкерге ofrreyip топтап уйе 

бермейд1, тек соньщ ерекшелише сай келетш етш, 6ip 

кдЬарман ici ретшде ©pin шыгарады. MiHe, осы тургыдан 

келеек, поэмадагы мына жолдар жинактау мен даралаудьщ 

шынайы унде'су[ жемкл: 

Бала жатыр тосекте албыраган, 

Эке жатыр еденде калжыраган. 

Тун кузетш ана отыр, кос жанары, 

Шарасыздан шаршаган, жаудыраган. 

Байымдасак, мунда аз сезге коп мен сыйгызу yJmci де 

бар. Бала ауырганда, Ke6iHece температурасы, ыстыгы 

кетершуден кез жумуы мумкан десек, сол негурлым жиi 

кездесепннщ 6opi 6ip гана "албыраган" сезше сыйып кеткен. 

Осы сез аркылы баладагы кызудьщ жогары екенш Шрдён елестете 

аламыз. Экенщ еденде жатуы да-баласы катты сыркатгангандар 

ешрщде асш кездесетш шындык айнасы. Байкзсак,, 

©KeciHiH ез тесепне баруга да муршасы жок, баланын 

касында жерде жатыр. Ал, ана болса, канша шаршаса да, 

жыгылмай, куламай шыдап отыр. Ана титыктауы, онын колаягы, 

денесшщ кандай куйде болуы (моселен, бeлi уюы, 

табаны солкылдауы T.6.)6opi жинакталып, тек кос жанардын 

шарасыздан шаршап жаудырауы аркылы бершген. р з 

сол шарасыз коз аркылы ананын букш денесшдеп кажыгандыкты 

ce3iHe аламыз. Бул да аз сезге кеп мен уялату, 

жш кездесётшд1 6ip гана сотке топтау шеберлдп. E ^ i осы 

багыттауга суйенш, баска да шеберлж улгшер1н им тауып 

берер екен 

Ыктимал жауап: 

126

1. Саркытындай ел1мнщ калган карга, 

Екеу болса, дуние-ай, арман бар ма 

Аракдак назарын аударады, 

Терт буктелш еденде калган жарга. 

Бул жолдарда еденде жаткан бала екесше кайталап назар 

аударылып, онын терт буктелу1 керсетшедь Сол аркылы еке 

кдйгысы накты бейнеленген. (Ескерту:окулыкга "саркытындай" 

сез! орнына "сыркатындай" деп кате басылган). 

2. Беу, дуние-ай, аккулар оралганда, 

Айдын келдщ иеа жол алганда, 

Жетгсш 6ip "Жет1м кел" калушы едь-ау, 

Тынушы едьау тенселген кара орман да. 

Келпршген узшдще "кара" керЬсгеуйш орманньщ ажарын, 

ондагы коюлык-KenriKTi танытса, "тенселген" ернеп сол агаштардьщ 

белгш 6ip есем козгалыс жагдайында екенш айкындап, 

сонд1 уйлес1мщ непздеген. Ал, ок атылганнан кейшп аккулар 

ыгысуына уцшткен мына жолдар да кенш белерлйс: 

...Аскар-аскар таулардан асып epi, 

Шьщ-куздардыц ун калды кабатында. 

Акку еш естшмей калатын ба 

Алатаудан узштш Кдратауга, 

Жангырыгып жартастар таратуда. 

Осы жолдардагы "аскар-аскар" эпитет1 аккулар уншщ кдншалыкты 

алыска узаганын ейгшеумен катар, сейткен кальщ 

да куиш унд1 кимау (аккулар кайта оралмастай кетш бара 

жатыр) сезшш де тулгалантады. Акку унш ажарлауды "узштш", 

"жангырыгып" Tepi3fli кесемше туршдеп эпитеттер де кушейте 

тусуде. 

3. 1. Кднатынан узшш ен-самала, 

Кдншама акку Kerri екен-ансаган ен 

2. Мерген отыр жагада 

Ей, акща булт, 

Жаулышнмен оларды жасыр барып. 

3. Кезд1н алды кек тупн,акьш жарым 

Бшмей отыр жанагы тыныштыкгын 

Сут уйыган тегецпн сапырганын... 

Алгашкы мысалдагыны он-самала канаты деп алсак, ол- 

127

метафоралык Tipicec. Ce6e6i кус канаты десек, ол ез магынасы: 

куста канат болатыны белгш. Ал, енде канат жоктыгы, 

эннщ ушатын кус еместт аян. Зерделесек, жай 6ip ен емес, 

канатты ен бола турып, онын ен 6ip кимасынан, ягни канатынан 

айырылганын жариялау да аккудагы, табигатгагы 

мушкшцкп оеерш жепазш отыр. Екшнп узшдщеп акта 

булттын жаулыгы да-метафоралык TipKec. Себебн жаулык; ауыспалы 

мэнде колданылган (бултта жаулык болмайтыны белгш). 

YmiHuiifleri тыныштыкгыц тегёй! де-метафоралык таркес. 

Автор тыныштыкгыц eirreyip 6ip TeremiH емес, ”сут уйыган" 

тегешш сапыруды бейнелеу нетижесшце аккуга ок атылганнан 

кейшп калыпты улттык угымга (сут уюы да, оны сапыру 

да казак ем1ршде ясна кездеседа) жакын баламалар кемепмен 

жетюзу улпсш керсеткен. 

4. 1. Кдйсы -6ip киын-кыстау ай, кундерде, 

Шойрылтьш, туссе-дагы кайгым белге. 

Алансыз аккуымды атпасын деп, 

Жатка да дастарканды жайдым торге. 

2. Ию-кию кол маны астан-кестен, 

Жер айналып, тау кулап, аспан кешкен. 

3. Кустардын зоре-кутьш шыркыраткан, 

Не кылган каныпезер кулкы каткан! 

Жогарыдагы елен жолдарында сез колданудагы шарттылык, 

ес1релеу, тын тосын TipKecTi пайдалану кен орын 

алган. Моселен, кайгынын "шойрылтып” белге тусу1-шарттылык 

жемка. ДерекЫз кайгынын заттанганы, ауырлаганы 

сондай: белге тусш шойрылтуы, -6ep i М.Макатаевтьщ сез 

магынасын кецейтш, ез1ндж тосын таркес тауып, кедеге 

жарату ш ёберлт. Ал, ок атылганнан кейшп eKiHiui мысалдагы 

жер айналуы, тау кулауы, аспан Keiuyi-6opi ем1рде 

болатын накты езгерю емес, лирикалык кейшкер кабылдауына 

сай есхрелецген, шартты KepiHicTep. YiuiHiuire келеек, 

казак тш ндеп байыргы угымда "зере-куты кзлмады” 

TipKeci бар екеш мел1м. Ал, зере-кутгыц шыркырауы-Мукдгали 

екелген жацалык, автордын сез магынасын кецейтш, 

эсерлшКт; жоталантуы нотижесг 

128

5. 1. (Аккулар туралы) 

Крмагай кеккутандар секшдешп, 

Жалп 6epin, жагага кеп конбайтугын. 

2. Бас багады шыршаныц калкасынан, 

Кдруынан колында кдн сасыган. 

Келйршген узшдшердеп "комагай" сезш, "жалп 6epin", 

"кан сасыган" йркестерш поэзияга тен есемдж, аскдктык, 

ерекшелпсй танытарлык ажарлы сездер дей алмайтынымыз 

анык. Кдйта мундай сездер шыгарма есерлшгш кемггед1, 

поэзияныц прозадан айырмашылыгыньщ 6ipi сол карабайыр 

сездерд1 негурлым аз к1рют1рушде деген шюрде де жан бар. 

Эйтсе де б1ршшщен, аз колдану оны мулде пайдаланбау да 

емес. Екшшщен, Абай нейзша салган карабайыр сездерщ аратура 

орынды енпзу улпсш Мукагали да ширата туссе, ол да 

езшдж 1здоще жем1с1, шыгарма есерлш тн арттыра тускен 

жаналык айгагы деп кабылдаган жен. Ce6e6i "комагай", "жалп 

6epin" конатын кеккутанга мулде уксамауымен де акку артыкшылыгы 

ашыла туссе, сонымен 6ipre карудьщ "кан сасыган" 

болуы да кус кунесыздыгына карсы алынып, катыгездйс 

сипатын айкындауга кь1змет етед1. 

6. "Сондай 6ip достур бар-ды жарык шашкан, //B ip урпак 

6ip урпакка алып кашкан",-жолдарындагы дестурдщ дерекс1з 

угым екеш, ендеше оньщ жарык шаша алмайтыны мэл1м. 

Эйтсе де сол дереказдщ дерект1ге айналып, жарык шашуы, 

жене аталган дестурд16ip урпактын екшшйге алып кдшуы 

- заттандыру жемкп. Не бойжеткен кызды, не салмагы, Typi- 

Tyci бар затты жасырын окету сез болганда гана "алып кашу" 

айтьшатыны белгш. 

7. 1. Кднатынан аккудьщ балапандап, 

Эн ушатын сымпылдап тан атарда. 

2. TipineTiH таудагы бар йршшк, 

Кднатынан аккудьщ оянган ба 

3. Бала жатыр тесекте куйш-жанып, 

Баласынын ана отыр куйш багып. 

Кдйдагы 6ip катыгез, суркай ойлар, 

Миын карып барады, миын карып. 

129

4. Ана отыр 

Озбыр ойлар кзмалауда, 

Кдмалауда, олдеим табалауда. 


-"0н” co3i айтылганда, козбен керш, колмен сипарлык зат 

емес, кулакка естшерлж ун угымы бершетпп аян. Ал, сол 

дыбыс, сазга непзделген оннщ жаны бар кус тэр|зд1 ушуы 

кейштеуге де, б1ршама дерекс1зд1 жандандыруга да жатады. 

Сонымен 6ipre оннщ акку канатьшан балапандауы-шартгылык 

жемкл (шынында акку канатынан он балапандамайтыны 

аян гой). Осы шарттылыкты бшктетш турган тагы 6ip орнек 

бар. Ол -"сымпылдап" co3i. Расында, 6ip гана "сымпылдап" 

co3i ушудын соншалык тез екенш ашып, оннщ, ягни уннщ 

бшк сапасын жайып сад ад ы. Екшии мысалдагы дереказ угым 

TipmlniKTiH Tipirryi де, оган "канатынан аккудын оянган ба",- 

деген сауал 6epuiyi де-шартгылык жем1с1. Созбе-соз тусшсек, 

акку канатынан TipmuiiK оянбайтыны белгип. Упнншщей "багып" 

сезше назар аударайык. Эдетте "багу" малга байланысты 

(мал багу) колданылатыны мэл!м. Ал, мунда ауру куйш багу - 

шарттылык- Сонымен 6ipre осындагы "катыгез, суркай" ойлардьщ, 

демек дереказ угымныц, миды каруы, ягни соншалык 

ыстык кезше айналуы -6opi сезбе-сез угындыруга 

келмейпн поэзияга тон еркшдж, шартгьшык, TinTi оарелеу 

долел!. Сондай -ак тертшшщеп дереказ угым ойлардьщ жан 

иесше айналганы сондай, лирикалык кешпкерда "камалауда" 

eK em ,-6opi -дерекс1зд4 заттандыра отырып жандандыру 

улгшерь 

8. 1. ...CyftiHmi бер дегендей 6ip толыксып, 

Сыбырлайтын "Жепм кел" Алатауга. 

2. Кел-кекке, 

кек келге кеп асьшады, 

Уйкьгсы аккулардын ашылады. 

3. Мелд1реген "Жейм кел" кекке карап, 

Мелтщцеген кез жасын тыя алмай жур. 

Жогарыдагы мысалдардын 6opi автордьщ кейштеуд1 де 

орынды пайдалана бшгенш керсетеда. Моселен, жансыз келдщ 

130

сыбырлауы (6ipiHnrifle); келдщ колы бар адамдай кекке асылуы 

(екшшще); келдщ "кекке кзрап" "мелд1реген" калыпта 

алынып, "мелтщцеген кез жасын" тыя алмауы (ушшшще),- 

6opi жансызга жан б т р е отырып ажарлау накыштары. 

Мугалш: 

-Балалар , 6i3 езекп идеяны дойектеуге багытталган акку 

мен, коршаган орта керкемдшн айкындарлык сез колданыстарын 

6ipa3 тамашаладык. Енд1 ананьщ сулулыкты тусше отырып, 

аккуга киянат жасауга калай барганын сараптау мшдетше 

тарелш отырмыз. Мше, осыган байланысты торгаши де, сонгы 

сауалдар шогырын усынамын: 

11Ана неге аккуды атпак болды Бул шеппмге келу анага 

оцайга TycTi ме 

2. Tepic ниетпен колге барган ана толганысы калай 

epicTefli 

3. Аккуды ату кезшдеп ана эрекетше бага берешк. 

4. Кусты кулатканнан кейшп ана екшйыше уцшеййс. 

5. Бала ешмш керген кездеп ана KacipeTi калай корсетшген 


-Сурактар курдел1 болгандыктан да, багыт нускарлыктусшйс 

берейш. Кез келген ананьщ урпагына жаны ашуы, бала ушш 

отка тусуге де 03ip болуы занды. Сондыктан да сыркатты караган 

тоуштщ:"аккумен баланы аластандар",-деген сезше сенген 

ананьщ жалгызы уипн аккуга кол KOTepyi TyciHiKri. Осы орайда 

акку атылганнан кейш кез болтан жылкь1шынын:"Тоуштщ айтканыньщ 

6opi OTipiK",-деген сезш ана бурынырак естюе, баскаша 

шеппмге ойысар ма ед1 деп те пайымдауга болады. Сонымен 

катар аккуды атса да, соны алуга бара алмай 6erenyi, i3imue 

улын ел!мге кимаумен 6ipre анада аккуды аяу ce3iMi epicrereHi 

ой саларлык, гибрат берерлж жойтгер дер ед1м. 


1. Баласы ауырып олш халшде жатканда, ойел куйеуш 

былай дейд1: 

-Турсацшы, таяу калды тан атуга, 

Неткен жансьщ санасыз жаратьшган! 

Манагы Toyin шалдьщ айткан co3i 

Умытылып кетп ме санатьщнан 

131

...Айналайын аккудьщ кднатынан, 

Кайтем1з, ол да адамга бола туган. 

MiHe, шарасыздык, жалгызын ел1мге кимау, тэуш сезше 

сенш, сощы сьщар аяк умггке жармасу,-бер1 ананы осы катан 

шеш1мге жетелейш. Одан epi шыгармада аккуды атудан Kyiieyi 

бас тартуы тусында анада катыгезддк ce3iMi бас кетергеш керщедо: 

Жалгыз улдан артык па, жалган 6epi! 

Балам елее, бакыттьщ Keperi не! 

Топан су басып кетеш калгандарын! 

Перзент сурап, несше армандадын! 

Курысын онсыз сенщ жанган багыц! 

Сонгы ек! тармакта айтылганды эйелдщ шын сыры десек 

те, "топан су" туралыны туша ойы деуге болмайды. Оган делел 

-аккуды жайратканнан кейшп ейел толганысы, екшулерь 

Демек ейелдщ:"Топан су басып кетеш калгавдарьш", -деу1 уакьпгша 

туган елоэдт, сетпк пендешшп деп дейектеу керек. 

2. Кел жагасындага ананьщ аккуды кимау сез1адцер1 шы 

найы накышталган: 

1. Каска тан. 

Булбул уш. 

Кел бетшде 

Аккулар уйыктап жатыр тербет1ле. 

Бас багып жагада отыр жалгыз ана, 

Танданып текаппар кус келбетше. 

2. ...Аласурып, кан ойнап тамырында, 

Ана журек тыпыршып, кабынуда, 

Не кыларын бше алмай, жабыгуда. 

3. Сулулыкка сукганып, кашып эш, 

Ана-журек солк етш, басылады. 

Кызганып, кызгыш байгус шыр айналды, 

Абыржып Ана-кецш мьщ ойланды. 

4. Кдрайды ана шыршаньщ калкасынан. 

...Ошак касы, от басы, кермеппш гой, 

Дуние-ау, сен осындай керемет пе ен! 

Келпршген узщдшер кейшнен туган тавдану, жабыгу, 

абыржу т.б. сез1мдер1 иыктаса келе ейелдщ сулулыкты туешш, 

аккуды каншалык кимаганын туешуге кемектеседа. 

132

3. Ill отымай шолжац ескен батырларьщ, 

Ана отырган шыршага жакындады. 

Ke3i тунган бейбагьщ топ аккуга 

Бшмей кдлды мылтыктыц атылганын. 

Бул жолдардагы "бшмей калды" таркесшщ сешмд1 естшу 

ce6e6i бутан дейшп жоне будан кейшп ана толганыстарында 

жатыр деп ееептеуге болады. 

4. Ок атылсымен, аккулардьщ жаппай ушып кету1, жар 

лы акку жанталасуы,-бэр1 анага эсер еткеш анык: 

...Кдсиетке ок атып, жойган пакыр, 

Кдлай алып кетерш бше алмастан. 

Суле-сопа, жагада ойлауда кур. 

Одан opi мылтык унш ecTin, жеткен жылкышыньщ:"Аккуды 

неге атасьщ, арьщ бар ма1"-деген айыптауын естю1мен, 

онсыз да oiciHimKe камала бастаган ананьщ желшу1, азаптануы 

осе туседа 

Байгус ойел ун-тус1з жылап турды, 

Кдрттыц уш мен-зен гып кулакка урды. 

Крлындагы мылтыгын кулаштап кеп, 

Богелмей , "Жетам колге" лактырды. 

Шыгармада содан кейш ауру бала ineuieci муц-шершщ 

тулгалана Tycyi табши оршген: 

Бай умыт, олаз жаткдн бала да умыт, 

Кдйткан кустай алыстап барады умгг. 

Коцгамен коштаскан акку yHi 

Кулагына келед1 аракщк. 

Tirrri ез шанырагына таянганда да, уй манында коп Kici 

болуы тепн eMecTiriH, оньщ 6opi ауру бала олгеншщ белис1 

екенш пайымдауга ойелдщ шамасы келмеу1 де K a cip eT аукым- 

) дылыгын ангартады: 

...Абыр-сабыр , уй маны дурбелец-д1, 

Алгаш ана абыржып, бшмеген-дь 

Ат устшен тусе алмай катып калды, 

Мелшшп, бшмей тш мен ун дегещц, 

Бшмейд1, кайда кедщ, юмге кедщ. 

Оц бе, туе пе, oifcreyip таласуда, 

0Л1 менен таршщ арасында. 

133

Отыргандай "Жетш кел" жагасында, 

Акку жатыр кезшщ шарасында. 

5. Улыньщ кез жумганын кергеннен кейш де ананьщ акку 

есер1нен айыга алмай шерлену1 накты ернектелген: 

Аунап туе in атынан, уйшё ендЦ 

EciHe алып ерш де, баласын да. 

0лш жаткан улына карасын да, 

Кдлсын ана "Жётш кел" жагасында, 

0л1 менен пршщ арасында. 

...Аппак нурмен шомылтып айналаны, 

Ак сэулемен айдыннын ойнаганы, 

Кез алдында... 

Кулактан кетер емес, 

Тавда булбул тамылжып сайраганы, 

Кез алдында-аккудыц жайраганы. 

Мугал1м Tyciitnipyi: 

Бул узшдще ecipece "шомылтып" ce3i cerri келпршген. 

Эдетте сумен шомылу гана жузеге асатынын дэйектесек, сумен 

емес, нурмен, нур болганда, "аппак" нурмен жуындыру 

эсерл!. Сезбе-сез туешеек, кол-аягы жок айдынньщ жаны жок 

сэулемен ойнауы (бала ойнаганы тертздО мумкш емес. Ал, 

жогарьщагы узшдще акын айналаны "аппак нурмен" шомылдыруга 

сещцргеннен кейш, айдыннын ак сэулемен (жай сэулемен 

де емес) ойнауын кызыктатады. Мунын 6opi кара сезбен 

айтылса, ешимд1 сещйрмес еда, ал поэзияда ыргак, макам, 

уйкас аясында шартты бейненщ сещцрерлйс, эсер ету куып 

арта тусетшш кайталап ескертем1з. Ал, одан кейшп булбудцын 

тамылжып сайрауы api алдындагы эсемдакпен куп жарасып, 

соны дамытуга кызмет етсе, 9pi езшен кейшп аккудын жайрауына 

карама-карсы койылып, зейнетгшк аясындагы курбандык 

орьшсыздыгын ейгшей тусед1. 

Окушылардын ыктимал жауаптары: 

-Шыгармада одан epi жаралы акку мен кайтыс болтан 

перзентпн шеше санасында астасуы накышталган. 

Ак тесек -аппак айдын, акку -бала, 

Жаралы акку сеилд1 жаттьщ ба, ана... 

134

"Мына жаткан "Жетш кел", мына аккуды, 

0 з колыммен елпрдш, атгым жаца..." 

Поэма аякталымында opi аккуды мерт еткенше опынган, 

epi жалгызынан айрылган ойелдщ eci ауыскандай куйге 

Tycyi, бал асы елмегендей, оны емдеуге ела де умгг бардай езшe3i 

алдаусыратып дaлбacaлayы,-бэpi ана кдаретш кец тусшуге 

бастайды: 

"K^3ip ботам... 

Мшеки, тац атады... 

K^3ip ботам, аккумен ушыктаймын... 

Жазыласыц кулыным... балапаным!.." 

Одан opi кайгы иесшщ eci дурыстыгы , сетсж алданудыц 

бос елее екенш ацгарып, ез тагдырына назаланып, 

ацырауы да шынайы ернектелген: 

Кдсиет! 

О, кдеиет! 

Осындай ма ец! 

Сорымныц кзлыццыгы шашымдай ма ец!.. 

Сез жок, "сор" ce3i де дереказ, оны заттандырып, сордыц 

калындыгын дерекй шашпен уксату да шеше бакытсыздыгын 

аша туседь 

MiHe, алдынала бершген сурактар бойынша шыгарманы 

окушылармен б1рлесе отырып осылай талдаган мугал^м сабак 

соцында тагы да поэмадагы езекп идеяга кецш болпзедг 

0зект1 идея - есемдпсп туеше, сактай 61л! Сулулыкты, i3rwiicri 

курбандыкка шалып, бакытты бола алмайсыц! 

Жасыратыны жок, тек окулыктарда кадап айтылып, 

керсетштен тустарда гана едебиет теориясы бойьшша бастапкы 

мел1меттер берумен шектелш, соны ер сабакта дамытып 

отыруды кажет деп санамайтын мугал1мдер б1зде аз емес. Bipa3 

ретте олар: "Окушылар туеше ме"-деген сауал 6epin, соны 

TeKcepin оуре болудан да кашкактап кун кешуде. Bi3 айтар 

едйс:"Сонда кол кусырып журе берем1з бе Окушылар баска 

пендерде бершетщ киын ережелерщ мецгергенде, едебиетке 

келгенде, езгере кала ма Окушылар туешбей ме, тусщщруге 

ез1м1з Kipicneft журм1з бе, шындыгына кешешк, агайын!". 

135

М.ЖУМАБАЕВТЫЦ "БАТЫР БАЯН" 

ДАСТАНЫН ОКЫТУ 

М. Жумабаевтын. "Батыр Баян" дастаныньщ тек кейшп 

жылдары мектеп багдарламасына енгеш белгш. Ал, осы шыгарманыц 

мектепте окылуына катысты азьш-аулак макалаларда 

туынды окигаларын тарихи фактшермен салыстырумен 

шектелу, онын керкемдж сипатын аша алмау т.б. 

кемшшктер орын алып келдь Б1з осы орайда дастаннын 

керкемдйс табигатын танытуга арналган ез ойларымызды ортага 

салмакпыз. Мугал1м бутан дейш окушылардьщ шыгарма 

метш1мен танысып, оны сабаккд ала келуш уйымдастырады 

да, мына сауалдарды усынады: 

1.Tyc, рен ажарлылыгын бейнелеген сез бен сез таркесш 

тауып, "I" деген санмен белгшеп, оны ауызша долелдеу. (Ескерту: 

opi карай сауал peTi койылуына орай, мотшдеп суракка 

лайык сездер мен сез пркестерш сол санмен белгшеп шыгу 

керек.-К-Ж. 

2. niuiiH (форма) ерекшелш. 

3. Тау бийстш. 

4. Дыбыс сипаты. 


6. Жумсактык, майдалык сипаты. 

7. Кдмыл-орекет денгеш. 

8. Кеггпк угьш KepiHici. 

9. Керисгеу1ш (эпитет) 


11. Ауыстыру (метафора) 


13. Кейштеу . 

14. Дереказ утымды заттандыру. 

15. Дерекс1з утымды жандандыру. 

16. Нышан белп (символдык белп). 

17. Шарттылык. 

18. Улттык, ернек (национальный колорит). 

19. Iunci жан толганысы белг!с1. 

20. Сейлеу Typi. 

136

Сауал бершгесш, мугал1м алдымен Кекшетау сулулыгын 

негурлым накты бейнелеген мына жолдарга кецш белпзедк 

Аркада жер жетпейда Бурабайга, 

Беленген буйра сыпсыц карагайга. 

Булт кушкан, мэцп мец-зец Кекшетауга 

Белектеу:"Ой, бауырым!"-дер анадайда. 

Окжетпес найза кия -кыранга уя, 

Кдрасац жанныц rnepi таркамай ма 

Солардыц ортасында Бурабай кел, 

Меп-мелд1р, деп-денгелек уксайды Айга. (29 б). 

Ескерту: Бул жолы жэне будан кейш жакдха шйнде тек 

беп керсетшш, узщдшердщ 6epi М.Жумабаев. Шыгармалары, 

2-3 -том, Алматы, "Бшм" баспасы, 1996 ж. бойынша 

бершп отырады.-К,.Ж. 


Ескерту:"Ыкгимал" дегенде, 6ip окушы бастап, екшшшер1 

дамытып, олар кдарсе, мугал1м e3i Kipicin, толыктыруы -6epi 

жинакталып бершед1-К,.Ж. 

-Алдымен келиршген узшдшщ екшпп тармагындагы 

"беленген" сезше epi 8, epi 13, epi 9 сандарын коямыз. Ce6e6i 

букш 6ip тау карагаймен кымталгандай оралып, беленсе, онда 

кдрагайдыц соншалык KenTiri, ягни 8 белпсше сай екен1 аныкталады. 

Сондай-ак бул сезд1 баланы бесЬосе белеу угымымен 

байланыстырсак, ягни жансыз тауга жан иесше, жандыга 

лайык ерекет дарытуды айкындап, оны кейштеуге, ягни 13 

белпсше жаткызамыз. Сондай-ак кергктеуйдтщ еймшеден де 

жасалатынын ескерсек, бул сездщ ажарлау мэншде де колданьшып 

турганын ацгарамыз. Аталган ернекке 1ргелес коныс 

тепкен "буйра сыпсыц" сездер1 де-керисгеуш1 (9). Ушшш1 жол 

басында "Булт кушкан" таркемше epi тау бийстш (3), api 

кейштеу (13) белгшерш кабат кондырамыз. Ce6e6i жерден 

сонша алые бултты каусыру тау бщктйгш, сол децгейге дейш 

жеткенш межелетумен 6ipre жансыз таудьщ адамга лайык 

кушуга ие болуы кейштеуд1 дэлeлдeйдi. Бесшны тармактагы 

"найза" -api Kepiicreyim (9), epi ппшн ерекшелт (2), ягни 

Окжетпес шьщыныц сонша TiK, найза T9pi3fli калыпта eKeHi 

ернектелген. Соцгы жоддагы "мел-мелд1р" - epi Kepiicreyim 

137

(9), epi су тазалыгы (5), epi рец едемиип (1) айнасы. 1ргелес 

орналаскан "деп-децгелек"-кер1ктеуш1 (9), сонымен 6ipre 

ninriH (форма) ерекшелш (2)белис1. "Украйды Айга"-тецеу (10). 

Мугалш одан epi мына жолдарга назар аудартады: 

Бауырында Бурабайдыц кальгц агаш, 

Кешишщ жалыменен 6iTKeH жалгас. 

Арудыц акден ерген бурымындай 

Карагай , кызыл кайыц, талы аралас (30 б.) 


-Екшый жолдагы "жалыменен" ауыстыруга (метафорага - 

11) жатады. Олай дейптм1з: тау басындагы, дейектей туссек, 

желкеандеп агаштар шогыры жылкы жалына уксастырылган. 

Осы орайда бул yrbiM-Tipuiuiiri малмен, жылкымен тыгыз 

байланысты казак халкына етене жакын болуымен де 

улттык орнек (18) айгагы. Ал, упшлш жол тутасымен курд ел i 

тецеуда бйцйред1 (10). 

Одан epi дастанныц осы узшдшерден баска белегшен кажет 

мысалдар теру, ipiicrey, жуйелеу, талдауга ез1рлену уй тапсырмасы 

ретщде бершед1 де, мугал1м Ноян бейнесше уцшедА. 

Bcipece дастандагы елеуш окигага езек болган жас жггтщ 

колга тускен калмак кызына деген сушспеншшгше козгау 

салган ару сулулыгына ден койгызады: 

Торгын ет, шапактай бет, Tici - меруерт, 

Сездерг су сылдырлап куйылгандай. 

Bip улап кезкарасы, 6ip айныткан 

Жулдыздай еркелеген сенбей-жанбай, 

Леб1з1-ж1бек, леб1- жумак жел1 

Кеусардай таткан адам калар канбай (36.). 


-Бастапкы "торгын" сезше epi керпсгеузш (9), epi жумсактык, 

майдалык (6) белпсш катар коямыз. "Шапактай''-epi тенеу 

(10), epi рец едемшт (I), "меруерт" -ауыстыру (11). Егер "меруерт 

Tic" десек, "меруерт" кершгеуйп болар ед1, ал бул арада 

"меруерт" TicTi ажарлауга емес, уксатуга колданылып тур. 

ЕкшгМ жолдагы "су сылдырлап куйылгандай"-курдел! тецеу 

(10). Сонымен 6ipre "сылдырлап" еезщйе дыбыс ерекшелш 

(4) бар. Тертшип тармак тутасымен курд ел i тецеуге жатады. 

138

Бесшшщеп "ж1бек"-эр1 KepiKTeyim (9), ep i майдалык, (6) 

астасуы. 

Одан epi окытушы Ноянньщ гашыкгык сез1мшщ шынайы 

даму устшде бершгенше мойын бургызады: 

Келгенде-ак сулудьщ 6ip карауынан 

Ноянньщ журегшде ушкын туган. 

Сол ушкын ертке айналып жап-жас Ноян, 

Алысып журегчмен, аласурган (336). 

Ноян да сол сулуга теги балдай, 

Мелд1реп караушы ед1 коз! тал май. 

Мае болып, дене тугш, жаны елж1реп, 

Жуткандай сол соулеш демш алмай (34 б.) 

Ыкгимал жауап: 

-EKiHini жолдагы "ушкын" мен ушшшщеп "ертке" сездерш 

ауыстыру (11) санаймыз. Еж1ктесек, адам ce3iMi алдымен 

ушкынга, кейш содан ерютеген ертке баланып, шартты уксастыкка 

иек артып тур. Шартты (17) болу ce6e6i - созбе - сез 

туенщрт, адам сезшшде шынында ушкын, ерт пайда болды 

деп те айта алмаймыз. Ал, тертшшщеп "алысып" сезшде алдымен 

шарттылык (17) орын алган. Шынында мунда баска 

адаммен куш сынаскандай жулкысу мумюн емес, соган парапар 

етшш кетермелеу бар. Сонымен 6ipre бул накыш сол тармактагы 

"аласурган" сез!мен иык суйесе келе адамныц imici 

толганысын (19) ашады. "ToTTi" -epi шарттьшык (17), ягни 

демн4н, тшмен жалаудьщ нетижеа емес, epi к0piктeyiш (9). 

"Балдай" -epi тенеу (10), epi теттшйсп ep6iTin кестелеуд1 жузеге 

асырушы. "Молд1реп"-ор1 ынтыга караудьщ накгы 6ip KopiHici, 

epi Ноянньщ балауса пок ce3iMiH ангартуга да сеуле ceбeздeйдi. 

"Жан"-кезге KepiHyre емес, угынуга гана непзделген дерекс1з 

угым. Демек "елж1реп" сезшде сол дереказдщ заттана отырып, 

жандыга да тон ерекета камтуы жузеге аскан. Сонгы 

"Жуткандай сол сеулеш демш алмай" жолы-epi ес5мшеге арка 

суйеген тенеу (10), opi шарттылык (17) жемкп. Шынында 

белгЫ 6ip суйыкты ciMipyre болар, ал сеулеш "демш алмай" 

уздйсаз жуту мумюн емес. Бул шарттылык жшт уздггуш негурлым 

эсерл! жетюзуге багытталган. 

MynuiiM ею жас ушырасуын, табысуын дейекгемес бурьщ 

139

олар тушскен орынньщ эсемдтне унштед i:"Сикырлы гулге 

оранган ж1бек майда,//Сылдырлап сылк-сылк кулген терец 

сайда" (34)."Гулге оранган" TipKeMi аркылы гулдщ соншалык 

алапты комкерген жюлй, аукымдылыгы, Kerrriri кезге урса, 

"ж1бек" epHeri "майда" сез1мен TipKecy нэтижесшде майда (6) 

угымын ep6tie тусумен 6ipre бфхури зейнеттшис шарпуын 

коса аркалап тур. Муньщ бэрькыз бен ж тг махаббатына дем 

берген кержтипк, науандык улплерь "Сылдырлап"-ун 

к е л к т л т (4)де, "сылк-сылк кулген"-дыбыс сипатымен (4) 

6ipre кейштеуд1 (13) коса камтиды. Мше, осы кершктерден 

кейш ертгенджтен де, Ноян махаббаты ершуш накыштаган 

мына жолдар ерекше эсерлк 

Жас Ноян кызды Kopin от боп Kerri, 

Кездерд кызыл жалын шок боп кегп. 

Жер мен кек, ай, жулдызды туман басып, 

Bip кыздан баска нэрсе жок боп Kerri. (34-35 б). 

Мугалгм ce3i: 

-Жас ж тттщ кызга деген махаббатыныц шынайы, таза 

екенше кез жетюздж. BipaK гашык болдым екен деп, осы 

кезде казаклен жауласып, согысып журген жат ел еюлшщ 

шартына, атап айтканда, жерш, елш тастап, шайкасушы жактыц 

азаматы болуга келюуге бола ма Эрине, болмайды. Сез 

жок, туыс, жораларымен кецессе, TinTi 6ip кун бегелсе, Ноян 

райынан кайтар ед1 деп шамалауга да болады. Эйтсе де калмак 

кызы тапкырлыгьш, кулыгын (сол ymiH оны айыптамаймыз, 

ce6e6i эр адам алдымен ез ел! ушш Kypecyi керек. -К, Ж:) 

колданып, жас жiгiттiц бегелу, ойлануына мурша бермейд1. 

Оны кеш те болса, Баянныц ацгарганын керем13 "Сешрш 

суда ойнаган шабагымды//Сум сулу, кармагыца ищщ неге" 

(406.). Осы орайда жат елге бару мэшсш кыз толык жетюзбей 

алдады ма, ягни ic акырын жйлт толык багамдай алмай калды 

ма туйткш туары анык. Жок, кыз ойын тура жепазда: "Каны 

6ip ел ед1 гой казак, калмак //О да 6ip саган туган журт болмай 

ма! (366.). Ендеше мундай шартка кену, канша узшгеш 

турса да, махаббат ушш елшен безу- Отанын сатудыц, саткындыкгыц, 

жексурындыкгыц нак e3i. Сондыктан да iHiciH 

елт^ргеннен кеш н, езш канша жазгырып, екш се 

140

де, Баянды актарлык, себеп те орын алган: "Кул болса 6ip кыз 

ушш балдырганы//Алашка будан да ауыр шер бола ма" (40 

б.)-деген батыр Te6ipeHici -оньщ iciHin он екендшнщ айгагы. 

Бул туста саткындьщ келпршмейщ деген идея орыс жазушысы 

Н.В.Гогольдьщ 1839-1841 жылдары жазылган "Тарас Бульба" 

повесше аркду болганын еске саламыз. Шыгармада Тарастьщ 

ею улы болганы, улкеш Остаптыц ел1 ушш арпалысып, 

колга Tycin, азаппен олпршерде де намысын сактай 

бш гет, сол ушш оке сушспеншшгше беденгеш, ал Kiniici 

Андрийдщ KepiciHiiie болып шыкканы белгш. Шыгармада 

жау жактьщ кызыньщ азгыруына epin, ез адамдарына карсы 

кол кетерген Андрищй устап алганда, екесшщ:"Осынша 

азып сатыла ма екен Именбедщ, даннен бездщ. Елжуртьщнан 

бездщ! Енд1 есеп берер кезщ келген шыгар... 

Токта, туе аттан!"-дегеш, артынша:"Тур, тыпыр етпе! 0з1м 

тугыздым, енд1 ез колыммен елпремш!" (Н.В.Гоголь, Тарас 

Бульва. Алматы, Жалын, 1982, 105-106 б. Ауд. Т.Нуртазин)-деп 

, атып елт1рген1 мел1м. Онын уетше ем1рде калмак 

кызы yriTiHe epin кашатын Баян iHici емес, оньщ шеберелес 

агасы Сары батырдьщ баласы Кыстаубай болганын, 

eKeci елйруге буйырса да, Баянньщ оны жасырып, Tipi 

калдырганын еске саламыз. Кейш аман калган "улын Kepin, 

Сары батыр ж!будщ орнына Баянга катты ренж1пт1 десед1"- 

деген EpiK Аскаров (Батыр Баян туралы 6ipep дерек// 

"Жулдыз" журналы, 8, 1989, 125 б.) мел1метше назар аударсак, 

саткынды келпрмеу идеясыньщ сол кезде устем болганына 

коз жетьазем1з. Муньщ 6epi опасызды кешхрмеу идеясынын 

орынды екенш делелдейд1. Осы орайда Баянньщ 

актык шайкаска умтылуы ini осалдыгына, казасына шыдамау 

деп б1ржакты, ycTipT TyciHyre болмайтынына кенш 

белем1з. Б1здщше, Ноян TaKcipeTi Баянды ширыктырып, 

оньщ окшау да ерен сурапылга умсынуын тездетуш1 гана 

деп кабылдаган жон. Ал, ен бастысы не десек,ол-орталык 

каЬарманньщ саткынды кеш1рмеуге де, Отан ушш ез жанын 

киюга да дайын екендш. 

Шыгармага арналган 6ipimni сагат осьшай етсе, келесще 

MyraniM алгашкы сабакта талданган уз1ндшерден баска метш 

141

бойынша окушылар ез1рлеп келген жауаптарды саралап, жуйелеп, 

багалауга, корытындылауга Kipicefli. 


1. (Ягни туе, рец ажарлылыгына байланысты 6ipiHUii сауалга 

арналган жауап. Qpi карай тек сан ретш келйр'ётз де, эркайсысыньщ 

тусына соган лайыкталган жауаптарды 6epin 

отырамыз. К,.Ж.) Ноянньщ ынтык сезш тындаганда, сыр бермеуге 

тырысса да, кдлмак кызы ощндеп аз озгерютщ езщце 

коп мон бар:"Сонда да кейб1р кезде ак бетше// Bip норсе 

жупрупп еЦ ыстык кандай" (34 б.). К^ыздьщ сырт сабыр сактаса 

да, енжар емест1пн таныткан деталь шйндеп "ак" 

KopiKTeyimi сулу шырайын арттыра тускен. Елшен безген туысын 

орынды жазаласа да, агасыньщ оны кимай, кайгыруы 

да занды: "№скейд1 енд1 зарлап аппак тесш" (40.). Кетпршген 

узшдщеп "аппак" KopiKTeyimi - зейнетшпк салтанаты. 

Ескерту:Ара-арасындагы 6ipa3 сурактар жауабын 

MYгaлiмдepдiн ез 1здёнулёрш е калдырамыз да, ен езекп, 

курдеш деген б1разына гана токталамыз.-К,Ж. 

7. "Жас Баян жауды талай кермеп пе ед1, 

Соргалап сункардайын тенбеп пе ед1! (32б.)-узшд1сшдеп 

"соргалап" ce3i кустын ушу екпшш елестетап, батырдьщ окшау 

тегеуршд1 кимылын дейектеуд1 непздеген. "Майданда жолбарыстай 

жалгыз ойнап" (32б.)-дегенде де озыктык, батылдык, 

мыктылык жота керсеткен. "Байланган белде сала садагына//Кдлшылдап 

калды салып колды Баян (37б.),-жолдарындагы 

"калшылдап"-сез1-батырдын innd сурапыл сез1мш 

сырт кимыл-орекет комепмен андату шеберлш айнасы.Кейш 

кеп жау коршауындагы Баян ерекетш:"Он-солга алдаспанды 

сштегенде, //Булактай калмак канын буркыраткан",- 

дегендеп "сштегенде" MOHiciH жау канын "булактай" буркырату 

ер1стете тускен. 

8. Б1з одетте кеппк угымын беру ушш мьщ, миллион т.б. 

сан мелшер1мен белгшеуге eyecni3. Ал, акын-жазушылар 

керкем шыгармада сан мелшерщ хабарлай салмай, cypeTTi 

сез, бейне кемегшен орнектеп отьфады. Сонда сан мелшерш 

гана аныкгарлык жалан деректен repi, сол угымга деген адамдар 

катысы, ал, ен бастысы сез1мге есер етерлйс жанды сурет 

142

жузеге асады. Мэселен:"Кдын кун туган алаш баласына,// 

Шубырып жапанньщ cap даласында", -деталындагы 6ip гана 

"шубырып" сезше 9pi мындаган адамдардыц мекеншен 6e3in 

журу реп, epi соган деген аяныш, куйзелю коса ершген. Сондай-ак"Кекшеде 

куш кеше койдай ерген//Турл1 ац: 6epi, буты, 

маралы да",-тармактарындагы "койдай ерген" пркесш ен ан 

KenTiriH (аз, сирек болса, койша ере ала ма) керем1з. К еппк 

угым орын TepTi6i, житие сипаты аркылы да жасалады: "Ертеде 

жел етпейтш кызыл агаш//Дарига, бул кундерде жапжаланаш" 

(306.) Мше, осындагы агаштардан жел eTneyi олардьщ 

сонш алы к тыгыз, уйыса орналасуынан, демек, аса 

кепппнен екеш белгш. Сонымен 6ipre:"Byxap мен Тепкара 

жырлаганда//Толкынды тунгиыкбоп тегшер жыр" (31б.)-жолдарында 

дерекйз угым жырдьщ заттанып, суйыккд айналып, 

тегшуш кестелеу кемепмен opi кеппк угым, opi соган суйсшу 

коса жузеге аскан. Немесе: "Кеудецщ касиети соуле кернеп" 

(34)-ернегшдеп "кернеп" ce3i inuti сез1мнщ заттанып, молайып, 

толганы соншалык, сыймагандай есер каддырып, KenriKri 

ацгартумен катар соны багалауды кабагат накыштаган. Ал, 

"Шалкыган махаббат от аспанга ерлеп" (34б.)-кестеандеп от 

келемш ашарлык "шалкыган", "ерлеп" сездер1 белгшi 6ip кубылыстын 

аумагын межелетш, оньщ молдыгын да, оны кызыктауды 

да камтыган. Казак батырларыньщ жиналып, жауга 

аттанганын зерлеген мына KepiHicKe шукшисак:"Жецкшin 

кузд! KyHri кешкен булттай//, Кап-кара, ортасы ой боп, кол 

козгалды" (446.). Осындагы "жецкшш" c©3i жорыкка шыгушылардьщ 

журу peTiH, сонш алы к молдыгын (аз болса, 

"женкшш" дей алмас едйс)жене соган деген ризашылыкты 

кестелесе, "кешкен булттай" Teneyi мен "кап-кара" Kepiicreyinii 

сол кептпс угымын тулгаланта тускен. Ал, шагын топты жау 

коршауын бедерлеген: "Б1разы eciH жиып бер1ккен ел//Кару 

ап, кара курттай кужынасты" (47б.),-узшдю4ндеп "кужынасты" 

ce3i жау KenTiriH козге урады. Муньщ 6epi акынньщ аз 

сезбен накты сурет сала 6uiyiH жене сол кубылыска деген 

лирикалык кейшкер ce3iMiH шынайы да есерл1 бейнелеу 

шеберлшн делелдейд1. 

9. Дастандагы KepiKreyinrrep (эпитеттер) де белгш 6ip кубы- 

143

лысты эрленте тусш, езеки идеяга, ел коргауга, кызмет етумен 

ерекшеленедь Шыгарма басталымындагы:"Сум 0Mip абакты 

гой саналыга",-тармагындагы "сум" Kepiicreyiiiii тэуелаздщ 

жок елдщ ауыр тагдырына лирикалык кейшкердщ куйзелуш 

ашуга багытталган. Осы накышка 1ргелес коныс тепкен:"Кызыл 

тш, колым емес, кюендеулГ', -орамындагы "кызыл" 

Kepiicreyiiiii езшен кейш табан TipereH "юсендеулГ ыкпалымен 

де сэулелене тусш, байлауга Кедёщ дерлж кол емес, тщдщ 

езшщ исенге ушырауын шегелеп, сол кубылыска деген лирикалык 

кейшкер наразылыгын эсерл1 жетюзген. Сонымен 

катар: "Айырылып асау, ерке андарынан//Кекшенщ тас журеп 

жаралы да" (29б.).-уз1ндюшдеп "тас"-ауыстыру Kepiicreyiiiii 

(метафоралык эпитеп). Дэйектесек, журек -жан иесл адамда 

болады, ал, жансыз табигаттьщ журеп болуы-шарттылык 

жемкл. Ал, сейткен "Кекшенщ ... журеп"-ауыстыру TipKeci 

(метафоралык TipKeci) жеке калмай, "тас" керисгеушине иек 

арту нэтижесшде шартгы журёкщщ ehiH кеп катайтып (таскатгылык 

белгкп), сол мыктыныц езщЩ жан иесшдёй жаралы 

екенше кенш белпзёдь Демек мундагы "тас" Kepiicreyiiiiiepi 

бердктгкке уйыту, opi мыктыныц езшщ "жаралы" екенш 

дггтеу кемег1мен оган деген аяушылыкты ep6iTy KepiHici. Кдлмак 

кызыныц ез елш кимайтынын (онысы дурыс та) таныткан:"Баркьптай 

белес-белес белгм жатыр" (35б.),-дегендеп "белес-белес" 

кержгеуйш туган жер бедерш кестелесе, epi соны 

эспеттеуй коса ацгартып, езше шескен "баркыттай" тецеуше 

суйенш, толыса тусш, кыздыц жерше, елше деген кимастык 

ce3iMiH шынайы да эcepлi накыштауды непздеген. Жогарьща 

айтканымыздай, Баяннын iHiciH жазалауын макулдау алмагайып 

замандагы жастар кез жумуына деген аяныш ce3iMiH 

елемеуге де апармауга тию. Сондыктан да жастардыц жер койнына 

енушен кешн ершген: "Кумю тан жерге KyMic сэуле 

шашты",-кершюшдеп ей рет кайталанган "KyMic" Kepiicreyiiiii 

еМрйщ тек кайгыдан куралмайтыньш безещцруге арналган. 

Баян бастаган шагын топтын керер кезге елшге атганары 

алдындагы табигат науандыгы да eMip салтанатыныц дэлелЕ 

"Алтын кун алыстагы арайынан//Жаркырап шыгып жерге 

сэлем бердГ (466.). Бул суретгеп "алтын" Kepiicreyiiiii езшен 

144

кейш орныгып, мацайына соуле себездеген "жаркырап" 

ecepiMeH де кулпыра Tycin, эсемдпсп, ягни eMip артыкщылыгын 

аялауды icKe аеырган. Бул эсем кершгстер шептесе келе 

табигат зейнеттшгш, сол аркылы ©Mip салтанатын гана емес, 

сол эсемдйсй коргауга дайын болуга, ягни дастанньщ непзп 

идеясына epic ашады. 

10. Шыгармада игершген утымды тенеулер де ондагы езе 

идеяга багындырылган. "Ашуы жауган кардай, шеккен нардай// 

К,арт кыран К,анжыгалы:карт Бегенбай" (306.), - 

кестесшдеи "жауган кардай" тецеу1 дерекйз угым ашуды заттандырып, 

ерлещцре тускен. Сонымен 6ipre "Шеккен нардай"- 

турпаты ipi жануарга балау, сол аркьшы KyHKepici мал багуга 

байланысты казак угымына жакын улттык ернекп кедеге асыpy,-6opi 

батырдьщ ерен 6iTiMiH, соган сай кесек ашуын еспеттеуге 

жумсалган. К,олга тускен кал мак кызы дегенше 

беМмделгп, оган epiK берсе де, Баян ce3iMi тыншымаганын 

мына жолдар андатады:"Алайда ар алыскдн журепмен//Тендзде 

алыскдндай Kynrri сенмен" (336.). Келтаршген мысалда дереказ 

угым ардьщ заттанып, дербес жан иесше айналганы соншалык, 

ол кол-аягы бардай, журекпен куш сынаскандай есер 

кдлдырады. Сонымен 6ipre ардьщ бул жулкысуыньщ кунде 

Kepin журген езен-келдеп де емес, тещздщ езшдеп кушта 

сенмен жагаласумен пара-пар етш epuiyi,-6epi кезге шалынбас 

imid алапат ce3iMfli заттандырып, ipuienrin сомдау Yлгiлepi. 

Жат елге бет алган eKi жасты кергендеп Баян керленуш сипаттаган:"Алыстан 

eKi кара керд1 Баян,//К1легей кара булттай 

тенд1 Баян" (37б.)-суреттемес1нде кеп мен бар. Эйтеу1р 6ip 

булт емес, "кшегей" кара" бултка балау, ол аз болса, етпеттеп 

тенуд! коса жетектеу,-бор1 батыр каЬарын салмактандыра 

тускен. Шамырканулы ага мен ез катесш сезшбегендйсген 

де, момакан, жаймашуак калыпта калган ini сез1мш салыстырган:"Дурысы-кумк 

кулген кунд1збенен//Тунерген кара 

булттай кара тундГ (386.) тармактарына мойын бурамыз. Бул 

жолы да жай емес, "тунерген кара" булт ернектелуше коса 

онын ез алдындагы жаркын рен делел1 "кумю кулген" 

KepiicreyimiHe карама-карсы койылуы, онымен де коймай, 

"булттай" тецеугне "кара тундц" нышаны ycTenyi,-6epi -ею дай 

145

KepiHicTi шегелей тусу ynruiepi. Кешн Баяндардьщ шагын да 

болса, жауга ершелене бетгеуш:"Ектш жауга тиген ертгей 

ойнап” (47б.)-курдел1 тецеу1 corri ашып берген. К,ургак, кауды 

шарпыган ерттщ сэтте epiuin, улгайып сала беретшш багымдайтын 

казак; окырманы жауга етпеттеген батырлар 

тегеуршш оцай межелещц. 

11. Ауыстыруды (метафораны) тутынуда да езщщк 1здешс, 

шеберлис айшыкгары аз емес. "Сарыаркд-сары дария киыры 

жок,//Коз болсын кандай кыран талады да" (29б.)-жодцарында 

"Сарыарка" сезшен басканьщ 6opi уксастыкка суйенгендисген 

де, ауыстырудыц улгайган турше жатады. Жшктеп салмакгасак, 

Сарыарка жай 6ip дария емес, кандай да болсын кыран 

ушса, талатындай кец кесшген алап. "Артында-ор, алдында - 

кор, жан-жагы жау//Дагдарган алаш енд1 кдйда бармак" 

(ЗОб.)-тармактарындагы "ор", "кор" сездер1 уксастыкка 

непзделгенд1ктен де, ауыстыруга айналып, ойды негурлым 

эсерл1 жетюзуге мурындык болган. "Наркескен, ертгей ескен, 

кайтпас болат//Баянсыз канатымды калай жаям!" (316.)- 

деген Абылай созщцеп ауыстыру пркесшщ, ягни менщ канатымды 

угымындагы метафоралык пркестщ, жугш таразылайык 

Жай адамныц емес, ханныц езшщ канатына б алану 

нэтижеанде Баян шоктыгы аспандаганы анык Сондай-ак 

алдыцгы тармактагы:"наркескен", "орттей ескен", "кайтпас болат" 

KepiKTeyiurrepi де ездершен соц сез болган Баян сипаттарын 

сеулеленд1ре тускен. 

12. Алмастыру (метонимия) колдануда да М.Жумабаев 

шеберл1п танылады. "Осындай ецшец кекжал жиылыста// 

KynipeHin жолбарыстай: "Жау кайда"-деп ” (31б.)-ернегшдеп 

"кекжал" сезш алмастыруга жаткызамыз. Ce6e6i бул балама 

ауыстырудагыдай (метафорадагыдай) уксастыкка емес, жалгастык, 

шктестпске непзделген. Атап айтканда, "кекжал" 

сезшен кейш орын алуга лайык "батырлар", не "адамдар" ce3i 

тусш калып, олардыц магынасын жалгастык тврпбшен бастапкы 

сез жеке аркалагандыктан да, алмастыру жузеге аскан. 

Сонымен катар казак батырлары жорыкка шыкканда, ушыраскан:"Балкаш 

кой-бул айдыны сылдыр каккан,//Балкаштьщ 

бетш мецп меруерт жапкан" (44б.)-суретгемесшдеп кейш 

146

орналасуга тик "тас", не т.б. сез тусш калып, жалгастыкка 

иек арткан деп угынсак, "меруерт" эшекейш алмастыруга, 

немесе уксастыкка мандай тареген ауыстыруга жаткызуга да 

болады. 

13. Дастанда кейштеу пайдаланудьщ да не 6ip озык, ynrinepi 

бар. Kj>i3 бен жш.т токайласып, угысар шактагы табигат 

осемдш. кейш туар курбандык алдындагы таршипк артыкщылыгын 

мегзеуге арналган: "Ерке езен жанын ертеп, жармен 

ойнап,//Суйпзген акбетшен кумю Айга" (34б.)-тармактарындагы 

"ойнап" , "суйпзген" сездершщ кешптеу екеш анык. 

Жансыз табигаттьщ, ягни езен мен айдьщ жан иесше лайык 

ерекетке кешш, ойнауы, суйпзу1, суюшщ ocepni болу себебш 

дотесек, жарасты кылык, шырай устеген:"ерке", "ак", "кумю" 

керйсгеуыштер!, "жанын ертеп" шартты сез колданысы ыкдалын 

коса есептеуДмгз керек. Ал, Н оян ел й рш гесш 

бершген:" Кушакгап ак селеуд1 жылады жел//0зш щ KacipeT 

жырын конырлатып" (38б.)-дегендеп "кушактап", "жылады" 

кейштеулершщ есерлш т себеб1н ежжтееек, тагы да "ак" 

Kepiicreyimi шапагатына тап боламыз. Кдзак ерлершщ жорыкка, 

Баяндардын актык айкаска аттануы алдындагы 

кершюке уншейж:"Тун erri. Жер шетшде алтын танды//Жоргалап, 

жуз буралып, жел карсы алды" (436.). Осы узшдщеп 

"жоргалап", "жуз буралып" кейштеулершщ кимыл жарастылыгын 

жайып салумен 6ipre ез алдындагы "алтын" Kepiicreyimi 

ecepiH коса кабылдап турганы аян. 

14. Ocipece поэзияда каламгерлер ез ойын негурлым есерл1 

жетйзу ушш кезбен Kepin, колмен устауга келмейтш дерекс1з 

угымдарды затгандыруга жи1 барады десек, соньщ 6ip KepiHiciосы 

шыгарма. "Сондыктан жаным куйш, жанады да" (296.)- 

жолында кезге кершбейтш жанньщ пйшн, калыпка ие болганы 

соншалык, оньщ куйш, жануы-дереказд1 заттандыра 

отырып, ecepni кестелеу айнасы. "Мен де ойды агытамын 

каламыма" (29б.)-дегенд1 сезбе-сез тусшдерсек, мал телш 

агытуга болатыны, ал, ойдьщ дерекс1з угым екеш, демек оны 

байлаудан босатып жАберу тек шартты угымга жататыны, ягни 

заттандыру нотижесшде гана жузеге асатыны анык. Сонымен 

6ipre сезд1 осылай кубылту KyHKopici малмен байланыс- 

147

ты казак ушш етене жакын тел агытуга, ягни улттык ернекке 

сай келущен де деталь мэнш кенейте тускен. 

15. Дереказд1 заттандыру гана емес, сонын кемепмен жандандыру 

да шыгарма есерлшшн кушейтетшше осы туынды 

айгак бола алады. "Акылга алгыр кустай ашу тещ а' (366.) 

сейлемщдеп "тендд" сезш сараптасак, ашудьщ дереказ угым 

екенш ecKepin, онын заттана отырып жанданганына, ягни 

тенгенше кез жетыземАз. Одан epi: "Акырда ашу ерд1 билеп 

кетщ,//Жалп етш сенген шамдай акыл елдГ (376.)- дегенде, 

акылдьщ заттанып жанданганы соншалык, елу! нэтижесшде 

накыш acepi жоталана тускен. Сондай-ак:"Тандырган MeHi 

eciMHeH гашыктык кой,//B ip тынбай сур жыландай жаным 

жеген" (40б.)-уз1ндкпндеп гашыкгыктын жан иесше айналып, 

"сур жыландай" жанды же>а де дереказда заттандыра отырып, 

жандандырып, магына устеу KepiHici. 

16. Мугалш тусндармесг 

-Bi3 эдетте кущц-бостандык, бтмдипкгщ; тущи карангылык, 

бугаудьщ; айды-эсемджтщ; желд}-езгер1стщ; сункардыершщдйс, 

тегеур1ндшктщ т.б. дайын, туракты символы ретщде 

алып келд1к. Осы шыгармадагы:"Эдем1 еткенд1 ойлап айнымасам,//Сум 

eMip Kyurri уын аяды ма (29б.)-жолдарындагы 

"уьпг" сезш камтыган "eMip ... уын" рркемш ауыстыру TipKeci 

деп алуга да болады. Сонымен 6ipre бул ернектщ ауыстыру 

аясына сьшмайтын кед угым екенш бажайласак, оны символдык 

бедп, каскунемд1кт!н туракты нышаны, ретшде 

TyciHflipyre болатынына кез жепазем1з. Сондай-ак;"Акын да 

6ip бала гой айга умтылган,//Еримен езьак отка барады да" 

(29).-байымдауындагы айга умтылу туракты TipKec,немесе дагдылы 

ауыстыру TipKeci деп алсак та, "от" сезш де ауыстыру 

дей алмаймыз. Ce6e6i "от" угымы, оган коса акыннын отка 

баруы ауыстыру шецберше сыймайды, кайта одан анагурлым 

кен TyciHiiace непзделген. Осы орайда МешЪур-Жусш Кепейулынын 

1907 жылы Кдзан каласында басылып, казак даласында 

кен тараган Щрлгкге кеп жасагандыктан, керген 6ip 

тамашамыз" итабындагы: "Тубше сол арманньщ жетемш деп, 

/ / Перуэна ерлер шамга жангандагы"-байламындагы шамга, 

ягни отка жангандар угымына назар аударамыз. "Пэруана"- 

148

парсы C03i, "тун кебелегГ магынасын беретшш туптесек, эдетте 

кебелекгщ тунде от атаулыга умтылып, куйш жататынын зерделеп, 

ел камы ушш бастап курескец ерлер тагдыры да соган 

уксас екенш пайымдаймыз. Демек МэшЬур-Жусштеп от, 

курескерлерд! азаптайтын орын, туракты символдык белп 

десек, оньщ Мапкандагы "ерюмен оз1-ак отка" баруга да толык 

сай келетшш, ендеше аталган сездщ символдык белп 

екенш аныктаймыз. 

20. Осы орайда мугал1м окушыларга:"Сойлеудщ кандай 

TypiH бшесшдер"-деп сауал кояды да, мынадай ыктимал жауаптар 

ез1рлейда: - Свйлеу турлер1 кеп. Моселен: баяндау, 

желтей свйлеу, киыстыру, бажайлау, бипаздау, жаймалап айту, 

такылдау, сапыдцау, ecin сейлеу, еюлену, сампылдау, баркылдау, 

бажалактау, з!рюлдеу, шаптыга сейлеу, кагыту, келекелеу, 

айбаттау, даттау, кекеу, мшеу, шенеу, айыптау, кыжырту, 

сегу, жазгыру, туйрей свйлеу, сыкдырту, зеку, бажылдай 

свйлеу, дшмарсу, бесу, кеку, оспактау,астарлау, зукиту, кейту, 

ыскырта свйлеу, кынкылдау, какылдау, Kecin айту т.б. 

MyraniM ce3i: 

-Tin байлыгы дегенде, 6ip шыгармада осыньщ берш тугендеп, 

тепе камту мшдетт1 емес. Эр туындыда белгт1 6ip угымньщ, 

онын шшде, айталык, сейлеудщ 6ipep TypiH накты берсе 

де, белшек аркылы бул щи елестетш, казак Trni байлыгына 

коз жетизуге болады. Ецщ тап осы дастанга сейлеудщ 6ipep 

Typi енпзтее, соган кен т белеййс. 


-"Кестелеп, сезбен сипап айтты Канай" (32б.)-дегенде, батырлар 

мен хан арасында Tycimcney тумау ушш, Абьтайдан 

есигенш Канайдьщ дунк етизе салмай, еппен ешекейлеп 

жетк!зу1 накты ернектелген. Ал, Ноян мен калмак кызыньщ 

кашып кеткенш еспртуш! аксакал меймецкес1з хабарлайды: 

Ауылдын аксакалы сезд1 екелген 

Деп бастап:"Баян-айым, 6ip маскара ic. 

Откен тун болып капты... -деп шубыртып, 

Жаудырды ею жаска нелет-каргыс. 

Алайда жас Ноянды актай сейлеп, 

Дей берда:"К£1лды-ау 6i3re калмак кар кыз" (366.) 

149

Мугалш туешдермеа: 

-Зерделесек, кдтуланган аксакалдьщ тез сейлеуш-"шубыртып", 

6ез1нуш-"жаудырды ... кдргыс”, ал Ноянга ептеп ара 

тусуш "актай сейлеп" деп сипатгау кемепмен акын 6ip узшдще 

сейлеудщ 6ipneuie турш пайдаланып отыр. Бул сейлеу Typnepi 

аксакалдьщ клмге калай карайтынын, кандай irrnd сез1мд! аркалап 

келш турганын, -бэрш накгы накыштауды непздеген. 

Ал, кутан агасы мен кашкан ипсшщ ушырасуын бейнелеген - 

де, долданган батырдын бауырынын актала сёйлёуше 

мумюндж бермегеш де накгы ернектелген: "Жас Ноян "Жан 

коке!"-деп сез катканша".Мундагы "сез катканша" TipKeci ауыз 

ашып, niKip саралауга улпрмеуд!, ягни сейлеудщ каншалык 

кшт узшш, келте кайрылганын дел белгшеп тур. Ал, mi кез 

жумуынан кейш агасындагы акыл кешендеп те, бесен лебй 

бищруге гана жеткен:"Ашудан бугып калган коркак акыл// 

КубфЛей бастады енд1:"Муньщ не - деп" (396.). Мше, осындагы 

сейлеудщ "куб1рлеп" Typi акылдьщ ашу алдында ел1 де 

ектем eMecTiriH айгакгауга кызмет еткен. Ал, одан кейш калмак 

кызын ушыратып, алып келгенш, оган кумартуын, Ноян 

кашканын естггенде, ашуга epiK бергенш, -берш екте еске 

алган Баян толганысынын соны бьшай кестеленген: 

Зарланды, кун!ренд1 батыр Баян, 

Мезгщде кунпрт тарткан кешке таман: 

"Кен акыл, отты кайрат, сырттаным",-деп, 

Ер едш еркелеткен Алаш тамам..." (396.). 

Келпршгён узщц]деп : "зарланды, кущренд1" сездер1 тек 

ун 6epin жылау гана емес, еткенд1 еске алып тш кату, ягни 

ещрей отырып сейлеу Typi eKeHi анык. Бутан кез жетюзу ушш 

epi ершген:"...Алашым, аттанамын, жауында елем!"//-Деп 

зарлап, кущрещй жаралы ер" (41б.)-тармакгарындагы "деп 

зарлап", "кун1ренд1" сез колданыстарынын да жылай отырып, 

катты унмен сейлеу Typi екендйш салмакгаймыз. Шыгарма 

сонына карай жауга шабуыдды догару, не жалгастыру туралы 

ер1стеген Абьшай мен Баян жауаптасуы тамамдалган туста 

соган деген кегпишк багасы былай туйшделед1:"Кдлын топ 

хан ашуын байкаган сон,//-Агытты, орине,-деп,- сездщ безш" 

(456.). Мше, осы узшдщеп "агытты" сезшщ ягни "сездщ безш" 

150

г 

агытудыц сейлеу Typi, сездщ кесщщ сипат алган Typi, екеш 

анык;. Одан epi 6ip топ адам niicipiH жинактаган Канайдьщ 

калай сейлегеш былай накышталган:"Санкылдап суырылып 

сейлей бердГ (466.). MiHe, мундагы "санкылдап суырылып" 

ернеп, ез туймйнщ кеп уйгарымымен ундес туганын 

сезтгенджген де, канаттанып, Ж1герлегаш сейлеу yjirici екеш 

белгш. 

Bpi карай окушыларга 6ipiHmi, екший сабакта камтылмаган 

сез кестелерш тауып, кагазга Tycipy, жуйелеу, содан кейш 

жинактап, туйш жасауга дайын болу тапсырылады. 

Осы сабак бойынша MyraniM корытындысы: 

-Шыгармадагы ер сез, ер накыш-epi керкемдшмен, epi 

ешкайсысы шашау шыкдай жымдасып, ерше келе басты 

туй1нге, ягни ел мен жерд! коргау идеясына, кызмет етуге 

багындырылуымен назар аудартады, Кррыта айткэнда, "Батыр 

Баян"- Магжан Жумабаевтьщ гана емес, жалпы казак 

поэзиясынын шоктыгы бийс сом алтын ynrici. 

151

С. СЕЙФУЛЛИННЩ "КвКШЕТАУ" 

ПОЭМАСЫН ОЩ»ГГУ 

Бугш 6i3 мектептеп эдебиет сабагына кеп кецш белсек, 

ол да дамыган, кемелденген когамныц озык талабына сай 

ecin отыру мшдетшен туады. Куш кеше белгш 6ip шыгарманьщ 

идеясы мен такырыбын ашып, мазмуньш жалан баяндаумен 

шекгелсек, бупн ол шенберде турып калмауымыз керекпп 

де белгш!. 

Б1з бул ецбепм1зде С.Сейфуллиннщ "Кекшетау" поэмасын 

окыту женшдеп ез ойларымызды ортага салмакдыз. Алдымен 

поэманыц идеялык-такырыптык непзш шскаша гана 

айтып, акьшньщ образ жасау, сезбен жумыс ютеу шеберлнше 

баса кецш белу керек деп табамыз. Мэселен, MyraniM хрестоматияны 

(поэманыц толык нускасын алса, титл жаксы) колга 

алып, мына тармакты:"Ыргалган кекке бойлап карагайы (II) 

- (Ескерту. Мысалдар С.Сейфуллин шыгармалары, 2 том, 

КМКЭБ, 1960 жылгы басылымы бойынша бершед1 де, жакша 

шпнде тек бем керсетшш отырады. -К,Ж) окиды да, 

окушьшарга сауал бередг 

-Кдрагайдыц бшк екенш кай сез, немесе сез TipKeci ашып 

тур деп санайсыцдар 

Егер окуШылар дел таба алмай киналып, Ki6ipTiicrece, бастапкы 

сауалдарына мугалгм e3i жауап беруше болады. Окушы 

шешпеген сэтте де ойланту ушш осындай сауал берш 1зденту 

пайдалы. Окушылар сол аркылы келес1 негурлым курдел! 

мэселелерд1 игеруге уйренед!. 

- "Кекке бойлап" TipKeci. (Bi3 будан былай да окушы 

жауабын бергенде, ец ыктимал , дурыс деген вариантын 

аламыз.-К-Ж). 

-Дурыс. Кектщ, аспанныц бшк екеш белгш, ал соган карай 

бойлап ессе, соншалык eцceлi болтаны гой. Егер биология 

мамандары агаш бшктшн аныктау ушш пэлен метр деп дэлелдесе, 

акын узындык елшемш ала жупрмейщ, 6ipep сурет, 

образ аркылы накты керсетеда. 

-"Ыргалган" сезшен не байкадык 

-Эдем! козгалыс бар, сонымен катар агаштыц сидиып кал- 

152

маганын, жапырагы мол болып, толыса ocyiH де байкаймыз. 

Одан opi мугал1м "Кдсында кек желекп аппак кайьщ" тармагына 

назар аудартады: 

-Кдрагайдыц толыса, бшк ескенш кердис. Ал, кдйыцныц 

бш кш ш танытатын сез бар ма 

-Жок;. 

-Оньщ есесше не керш турмыз 

-Кайьщньщ "кек желектГ, "аппак" екенш. 

-Демек акын карагайды бейнелегенде, оныц nimiHiH 

керсетсе, кдйьщга келгенде, тек рец, туе едемшгш ашумен 

шектелед1 екен. BipaK поэманы окып отырганда, кайьщ да 

бойлап ескен тер1зд1 боп керщедь Неге Ce6e6i керкем шыгармадагы 

ер бейне, ер сурет тек езш танытумен шектелмещй, 

1ргелес KepiHicTepre де ыкдал етедь Моселен, карагайдьщ 

соншалык бшк екенш тамашалагасын, оньщ касында туруга 

жараган кайьщ да сондай тш ш нен кур алакан калмастай 

сезшедь Оньщ ycTiHe "кек желект1" болуыньщ e3i оньщ толыса 

есушщ нотижес1 екен1 байкалады. Бул ер сез, ер cyperri 

жеке-жеке карастырумен шектелмей, олардьщ байланысына: 

селбесш, ундесуше, всем тогысып, жарасуына назар аудара 

бшу керек деген соз. Акын Кекшетаудыц агашын бейнелеп 

кана коймайды, ол кебшесе тау эсем дтне, ерекше 6iTiMiHe 

ден кояды. Мен поэманьщ "Ок жетпес" тарауынан узшд1 

окимын, ал сендер таудьщ зеул1м екенш танытатын сездер 

мен сез пркестерш табуларыц керек: 

Cyn-cyftip бейне найза шьщ, куз бийс, 

Te6eci кейде турар бултка тиш. 

Карасац етегшен шьщ басына, 

Такиян жерге тусер турган киш. 

Tin-Tbc шьщ кекке карай кеткен бойлап, 

Тургандай таусылмайтын 6ip ой ойлап.(16) 

-Таудьщ бшк екенш Te6eci бултка тиюшен жене кекке 

Карай бойлап кетушен корем1з. 

-Ал, тис екенш кайдан байкадык 

-"Суп-сушр бейне найза"... йркесшен жене шьщ басына 

Караганда, такияньщ жерге тусушен. 

-Тауды кесюндеу бул айтылгандармен шектелмейд1: 

153

Шьщ, куз, тау,-бултты кдпкан бшк ерен, 

Tin-TiK шьщ, ангар жартас мылкау-керен, 

Сункиш, мгнбелесш, катып калган, 

Temcin кел тубше тупаз терен.(ЗО). 

-Кене, тау зангарлыгын кай туста кердйс 

-"Бултты капкан" таркесшен керем1з. 

-"Бултты капкан" -бул,-мулде тосын т1ркес. Тау, шьщньщ 

бултка емш-ерюн жеткеш сондай, жай тиюмен шектелмей, 

Tirrri кауып (-пстеп) айырылмай жанасып тургандай веер калдырады. 

Мше, бул суреттен кейш тау ерекшелггше, алыптыгына 

сенбеу мумюн емес. Балалар, акын Кекше аймагындагы 

агаш пен таудьщ ерекшелшн танытумен катар ондагы 

су байлыгын, су TipminiK, эдемшк ЩЙ екенш ашады. Меселен 

, мына узшдще су молдыгын кай сез, немесе кай сез 

TipKecTepi танытып тур Ойланайык; 

Сылцырлап жасыл езен аккдн келбеп, 

Кумю су, маржан кумды шал кар кел боп. 

0зенге курюреп кеп езен куйып, 

Шымырлап, кек yftipiM кеткен сел боп. 

-Сылцырлап. 

-Дурыс, су аз болса, сылцырлап ага алмас |щ гой, тагы 

кандай создерден 

-Шал кар. 

-Демек келемд!, кен жайылган су екен. Тагы не айтамыз 

-03eHHiH курюреп куюы жоне сел боп кетуь 

-Абайдын "Жаз" елещнде де "курюреп" ce3i колданылган 

гой. Онда да "курюреп"- езенде су молдыгын анык керсетш 

тур. Коса айтарымыз: "Келбеп" |е|щ ен езеннщ узын боп созылып 

агып жатканын керем!з. Ага бастап, тез жок болса, 

келбеп жата алмас pig гой. "Кумю" ce3i судыц рен-ажарын 

жайып салады. Аз сезбен кеп сурет бере бшу, табигатты науан 

калпында жайнатып ернектеу, - мше, бул шумактан 

дейектейпн1м1з. Су байлыгы, зейнеттшт поэманын ен бойында 

унем! KepiHic 6epin отыратынына назар аударгымыз 

кeлeдi. Мына 6ip жодцарга мон береййс: 

0р таудан езен аткып, тулай гурлеп, 

154

Тастарды домалаткдн кумын сыра,(66)- 

Мже, мунда су елшеуазд1п сондай, езеннщ жай, баяу 

акдай, аткуы, тулай гурлеу1, тастарды домалатуы бершген. 

Сондай-ак: 

"Кузынан Кекшетаудын" емес жырак 

Саркырап "Бурабайга" куйган булак 

Тау T ecin, салдыр-гугццр, ылды-кулдыр, 

Сумандап орман кезш еткен бурак (81)- 

жыр жолдарындагы саркырап агу да, тау тесу де, салдыр-гущцр 

дыбыс шыгару да, сумандап кезу де -6epi суга кецелгендйсгщ, 

ырыстылыктьщ айнасы. 

Агаштьщ, таудьщ, судьщ ажарын кердпс. Кекше бойыньщ 

сен-салтанаты мунымен де бггпейдь Акын Кекшеш 

мекендейтш кустар imiHeH каршыга, бур ют, аккуды белш 

алады. Кустар да айырыкша сипаттарымен: шыркау бшкке 

канат кага алуымен, кёщ

-Сонымен , б1ршш1ден, акын табигат кубылысын бейнелегенде, 

не кергенш казбалап еж1ктей бермейд1 екен. Кекше 

сулулыгын, ерекшелтн ашатындай белгшерщ екшеп, жаркыратып 

ернекгей бшеда екен. Еюншщен, ондагы керйпстердщ 

эркайсысы жеке-жеке бытырап калып коймайды. Сурет 

eirreyip сурет салу ушш алынбайды. Бар сурет: тау, агаш, су, 

кус, т.б. -6api иыксуйесе келш, б1ршдеп эсемднсп eKimuuiepi 

шш экетш, дамытып, тулгаланта туседь Ушшшщен, бул тулгалантулар 

жымдасып, ерше келе,-бэр16ip ортак идеяга жупнедЬ 

Ол туган жер табигатын тамашалай, кастерлей бшуге уйрету. 

Тертшшщен, Секен Сейфуллин табигаттагы сымбаттылык, 

кер1мдйспн жеке езгн еспеттеумен шектеле ме Жок, соган 

суйене отырып, сондай табигат аясындагы адамдар еМрше, 

ел тарихына уцше ме Баксак, табигат зейнеттшйше tbh ti 

ету акынга адамдар тарихына соны, бигк кезбен каратуга керек 

болтаны ашылады. Зерделесек, ездергнщ тен кер1ктш1пмен 

де,жан сулулыгымен де шырайга шырай устеп, есемдйс багын 

жайната тускен адамдар бар екен. 

Мугалш одан epi поэмадагы кейшкерлерд1 талдау кезшде 

унамды каЬармандар шннен Калмак кызы мен Адак мергенд1 

бел in алады. Калмак кызын карастырганда, окытушы алдымен 

сулу кескшше, акынньщ портрет жасау шеберлггше назар 

аудару керек. 

-Акын кызды тек аскан Kepiicri еда деп, сырттай тамсанып, 

кургак баяндай бермейд!, 6ipep деталь, аз суретпен онын 

келбет, рещн жаркыратып ашады: 

Сол кыздын он жет1ге келген жасы, 

Оралган аш белше колан шашы. 

Кап-кара карлыгаштьщ канатындай 

Ишген ак мандайда ею касы. 

Аш бел! кек шыбыктай солкыдцайды, 

Колан шаш бейне ж1бек толкындайды... 

...Туткын кыз жауларына жаутандайды, 

Кшктщ лагындай колга тускен, (20-21)-деген 

жолдарга зер салайык Балалар , мына сауалга жауап ез1рлешк: 

"Кыз шашыньщ узындыгын кай сезден, не сез тркес1нен 

керем1з" 

1S6

-"Оралган am белше". 

-TyciHflipin, тадцап айтайык,- 

-Егер бастагы шаш белге жетш, онымен коймай, оралып 

жатса, соншама узын болгандыгы. 

-Кыз шашыньщ узындыгы 95 сантиметр десе, узындыгы 

бшшер ме ед1 

-Бшгнер efli. 

-Б1ршде кыз шашынын узындыгын елшеп дэлелдеу бар 

да, енд1 б1рде метр, сантиметрщ ала жупрмей-ак бейнелеу 

бар. Айырма неде Кыз шашынын узындыгын кур дэлелдеуде 

эдемш к бар ма Элде "Оралган аш белше" эсем бе 

-"Оралган аш белше" эсем. 

-Мше, образдьщ кухш. Акын тек кубылыстьщ картинасын 

Keuiipyiui емес,соны лирикалык каЬарман сез1мше, талгамына 

сай ернектеуий. Сол себептен де керкем эдебиеттеп 

эр сэтп деталь, образ эсерл! болады да, 6i3 оны кызыга окимыз. 

Ал, кыздыц касын калай бейнелеп тур 

-К^п-кара карлыгаштыц кднатына тецейд!. 

-Осы айтканымыз жеткшйсп ме 

-Акын эйтеутр тенеумен шектелмейд!, карлыгаш канатындай 

болып кеп ишуш керсетед1. 

-BipiHini тармактагы "кап-кара" сез1мен екшшщеп "ак" 

айшыгыньщ 6ip-6ipiHe ыкпалы, ecepi бар ма 

-Бар. 

-Калай Мен ез!м жауап берейш. Алдымен акын "капкараны" 

керсетш алды да, содан кейш оньщ ак мандайга (баска 

TycTire емес) орнауына назар аударды. Сондай- ак мацдайда 

кара кас болуы, немесе кара кастьщ айналасы ак болуы,-бэр1 

б1ршдеп эсемдйсп eKiHruinepi аялап, эшекейлей тусш 

турган жок па "Аш бел1 кек шыбыктай солкылдайды" деген 

жолдан не кердцс 

-Кыз белшщ жщшкелшн жене жарасты кимыл, козгалыс 

устшдеп калпын тамашаладык 

-"Колан шаш бейне ж1бек толкындайды" жолына уншсек 

ше 

-Кь13 шашы сондай жумсак, epi кальщ. 

-Тек жумсак, кальщ деп хабарлай сап тур ма 

157

-Жок, оньщ жлбектей жумсак боп толкындауын кулпырта 

накыштап тур. 

-"Жаутандайды" созшен не туйдж 

-Кыздьщ opi коркып, opi умггтене карауын аужайладык. 

Сонымен катар онда сондай 6ip медшрлж, зейнеттшк шарпуы 

бар. 

-Мундай кызды оз суймегенше зорлап косуга киясындар 

ма 

-Кнмаймыз. 

-Мше, акын шеберлт. Кдйталап айтамыз: Секен Сейфуллин 

amreyip кыз едемшшн жайьш салуды гана максат тутпаган. 

Сол аркылы эсемдж, тазалык атаулыны сактай бшуге ундеген. 

Мше, керкем шыгармадагы ер бейне, ер еурет ондагы непзп 

идеята осылай кызмет етед1 BopiMi3 салыстьфайык, есемдйсп 

сакта деп, он, TinTi жуз рет жалан акыл айту утымды ма, жок, 

осындай 6ipep есем еурет накыштау тшмд1 ме 

-Bipep еурет ееерл1. 

-MiHe, енер Kyfliperi: адам сез1мше есер ету купи молдыгы, 

ондагы образ мэш. 

Одан opi MyraniM кыздьщ жумбак айтуынан акылдылыгы 

танылатынын айткызады. Сол жумбактьщ езшде кыздьщ сертке 

6epiicriri, батылдыгы, тазалыгы, тапкырлыгы кершетшше 

назар аудартады. Адак мерген портретш талдау ушш мына 

узшдйй окдды: 

Кдра сур, узын бойлы, емес талпак, 

Денем кек курыштай, ердеш-шалкдк, 

Кьф мурын, карагер кез, кара муртгы, 

Кдкпактай кобы жаурын, -топшы жалпак. 

Солкыддак кек курыштай, быкен Tin-TiK, 

Жараган аш берщей 6eni жштпс. 

Ынгайлы, сулу сида, сунгак дене, 

Жараган бейп кердей ыкшам, сыптык 

Бшенген шиыр дене, бейне шойын, 

Жуп-жумыр сом боп 6iTKeH жггер мойын. 

Денес1 булшык erri, терткен кушп, 

Бейп атша ширатады тула бойын, (45)- 

1:58

-Адактыц куши екенш сырт келбетшен -ак. андауга бола 

ма KiM айтады Кдй сездерден н е т керем1з 

Окушылардын 6ipi бастап, екшшшер1 костап, олардыц доп 

баспаганын мугал1м еске салып дегендей, мынадай жауаптар 

6epuiyi керек:-"Кек курыштай" деушен оньщ денесшщ nicin, 

каткдны сондай, соншалык тыгыз, кдтты екеш бшнедо. Ол 

суретп "бейне шойын" TipKeci дамыта туседь Tirrri, саусакден 

туртсец, крлмен шукысан, еш батпайтындай осер кдлдырады. 

-Акын осы юпеттес cypeTTi кейш "Балуан шолак" бейнесш 

беру кезшде де кодданады. Моселен: "Жаланаш денесше Tic 

батпайды",-деген суреттеме бар. 

Мугал1м туйшк 

-Кокше бойында ерекше кушп адамдар болган десек, оньщ 

ертедепсш уйыктап жаткан "Жеке батыр" жене Адак, 

6epTiHriciH Балуан Шолак, Кджымукэн аркылы коред1 екенб1з. 

Тагы да коркем табигат пен ерекше бтмд1, осем адамдар,- 

б1ршщ ажарын 6ipi асырып, куп жарасып турады екен. 


-"К^аклактай кобы жаурын"-оньщ толык бптмш, сол аркылы 

кайраты мол екенш ангартады. К^акдак колем1, оныц 

улкен болатыны белгий. 

Мугалш тусщщрмеа: 

- Сепзшзш класта отпк кой: ауыз эдебиетшде "Зенп б 

бага" оленшде сиыр туралы "желий бар кззандай" cyperreMeci 

колданылады. Демек казан, какпак угымы ол кезде 

колемдшисп таныту ушш алынган екен. 

-"Солкылдак" созшде дененщ осем кимылы бар. 

-"Бшенген шиыр" TipKeci де булшык етгщ толыса кдтайып 

6iTyiH, тыгыздыгын, тш ш ш коз алдымызга 0кeлeдi. 

-Балалар, поэманьщ "Бурит пен акку, мерген" бол1мшде 

акын Адак 6iTiMiHe тагы назар аудартады. Моселен: "Бултиган 

булшык erri курыш бшек,// Жиырылып ыргатылды кушш 

бшеп",-жыр жолдарындагы "бултиган", "курыш", жиырылып", 

"ыргатылды" создерше уцше 6uryiMi3 керек. Бэр1нде пшгш 

кел1стшш, кимыл одемшш жарасып, ундесш тур емес nei 

Борще сурак: бшктеп орамалды атып Tycipyi кез!нде Адак 

кай сипаттарымен танылады 

159

-Мергендш жэне куш тш т. Мерген болмаса, дэл типзе 

алмас еда К,арулы болмаса, садак огын сонша алыска 

ж етйзе алмас едь 

-Ал, жумбак шешушен ше 

-Акылдылыгы, данышпандыгы танылады. 

-0зшщ уйлену мумкщцш бола тура кызды азат етущ eTiHyi 

кезхнде Адак кандай сипатымен ерекшеленеда 

- Мешрщцш iriMeH. 

-Тагы да кайталап тужырамыз: Шыгармада коп турл1 

эсемшктер осылай толыса, ерше келе жалпы сулулык , пэктж 

атаульшы аялай бшу, сол уийн куресе бшу идеясына жетелейдо. 

Поэманьщ непзп тушш де осьшда жатыр. Такырып 6ip олкедеп 

табигат пен адамдар бойындагы сан турл1 сулулык, тазальпкты 

жайып салу да, идея сол асылдарды коргай бшуге шакыру екен. 

MiHe, образ талдауда да мугал1м жалац дэр1с емес, 

кеб1несе сурак-жауап эд1сш: окушыларга сурак бере ойлантып, 

оларды 1зйешу тэсшн колданады. 

"Кекшетау" поэмасы -С.Сейфуллиннщ тш байлыгын 

таныткдн шыгарманьщ 6ipi. Коркем эдебиет тш мэселелер1 

женшде б1зде арнайы енбектер аз емес. Эйтсе де мектепте 

белгшi 6ip шыгарманы еткенде, онын тш туралы не айту керек 

М1не, сол туралы накты кенестер жок. Алдымен 

суреткердав; тш байлыгын таныту мэceлeci туатыны анык 

Мэселен, "М.Эуезовтын "Абай жолы" романыныц жишк 

сездш" шыкты, онда кдламгердщ эпопеяда 16983 сез колданганы 

дэлелдендА. Бул аса орынды, дурыс эд1стщ 6ipi fleriMi3 

келедй BipaK мектепте, бфшшщен, эр шыгармада колданылган 

сез саньш санау мумкшдш жок Еиншщен, кур санын 

белгшеу окушы угымына ыкпал еткёншен, онын танымсез1мше 

соншалык эсерш бола 6epMeyi мумкш. Санау бар да, 

керсету бар. Бeлгiлi жазушы Сэкен Жушсов романынын тш 

бай екенш дэлелдеу упшн гьшыми кызметкер Бэкизат Кдйымова 

"0нер алды-кызьш тш" (Жулдыз,8, 1974) макаласында 

бьшай деп жазады: 

"Кун Kepic Tipmifiiri мал K9ci6iMeH, андпылык-саяпсерлйшен 

тыгыз байланыста еткен казак халкы осы салада кыруар сез 

тудырып, тш байлыгымыздьщ кзйнар булагынын 6ip кёз1 

160

icnerrec болганы анык,. Автордьщ ерекше кецш аударып, 

ершбей-жалыкдай жиып-терген сездершщ б1разы осы саламен 

байланысты. ©згеш былай койганда, 6ip гана жылкы 

малыньщ журюгн бшдаретш муншама сезд1 каламгер тегш 

келйрш отырган жок лекггу, шиыршык ату, косшу, буктетшу, 

басып озу, шокыракгау, булкшдету, тасырлатып шабу, куйгыту, 

ман-ман басу, сары жедщру, салдырту, буландату, шаткаякгау". 

Б1здщше, мектепте 6i3 алдымен осындай талдау турлерш 

жш колдануымыз керек. Айталык, "Кокшетауды" откенде, 6ip 

топ окушы кус ушуы турлерш бщдоретш сез, соз TipKecTepi 

бар мысалдарды; екшпп 6ip тобы дыбыс байлыгын танытатындарын, 

yiidnniijiepi коптак угымды бщщретш сездерд1 Tepin, 

поэманьщ тш байлыгына кез жетшзед1. Эрине, окушьшар 

дурыс Tepyi ушш MyraniM алдымен багыт бере 6uiyi керек. 

Мугал1м сез1: 

-Кус ушуын да акын жан-жакты бейнелещц. Кур бурит, 

акку ушты деп хабарлай салмайды, оркайсынын езше тон 

канат кдгу ерекшелшн, сол аркылы кимьш осемд1гш накгы 

бейнелещц. Мына 6ip уз1ндщеп: 

БиЬсге тау бурйттер калыкгайды, 

Санкьшдап кекте ойнап, шарыкгайды. 

Жаркылдап, шьщнан жерге, жерден кокке 

Куйкьшжып, топшылары талыкпайды (45),-деген 

жолдардан ушудьщ кандай турлерш керем1з 

- Бурюттщ калыкгауы, шарыкгай ушуы, куйкылжуы,-бэр 

накты кестеленген. 

-Осы 6ip суреттеменщ кыз жумбагын Адак шешер алдында 

бершуше назар аударгым келед1. Шыгармацан керетш1м1з: 

адамдар арасында 6ipiH-6ipi бугаулау бар. Kj>i3 жумбагында 

бейнеленген карапайым адамдардыц зорлыкщылдан керген 

3o6ipiH еске алайык Демек 6ip адамдар баскаларды тукыртуга 

куш салса, еюншшер1 бостандык ушш алысуда. Ал, табигат 

cyperrepi н ет ангартады Табигатта азаттык басым екен. 

Кустар калмак кьпы сиякты ешшмге туткын емес: кдйда барам, 

калай ушам десе де epiicri. Кустардын осем кимьшopeKerrepi, 

ушулары да бугау атаулыньщ келкс1здитн аша тусуге 

кызмет етед1. Мше, тагы да эр суреттщ тек кубылыс 

161

iceinipMeci еместш., сол аркылы непзп идеяны дамыта тусуге 

себш типзенш айкындалады. 

Осындай жаттыгудан кешн мугал1м жогарыда аталган мэселелер 

бойынша мысал жазып келуд1 окушыларга тапсырады. 

Келеа. сабакта окушылар Tepin келш, калып койгандарын 

мугал1м еске салып, жинактай келе мына мысалдар талданады. 

(Будан былай керек сездердщ астын сызумен 

шектелем1з-К,Ж.) 

I. Ушу турлерш танытатын мысалдар: 

П.Калыктап кара бурит Keicri шарлап. 

Шарыктап айналады тауды барлап. 

Шацкылдап куздан кулап кок каршыга, 

Туйшер аткэн октай томен зарлап. (27) 

2).Ыскырып, KOKTi жарып, садактай боп, 

Лактырган жасыл тем1р кдлактай боп, 

Кектен кеп, коз ашканша жарк-журк erri: 

Кдракус жатты кепкен талактай боп. 

...Кок канат лашын екен келген шуйш, 

Суылдап жарк-журк етш еткен тушп. (33). 

II. Дыбыс байлыгын танытатын мысалдар: 

1) Кдз бенен акку, бурит кднкылдайды... 

Шарыктап, бала бурит шацкылдайды. 

Кубылган кустардьщ эн, куйлер1мен, 

Жангырып тау мен орман санкылдайды. (26). 

2.Сызылтып эдем1 энш сьщкылдатып, 

Ертед1 балапанын колде ей акку (30). 

3.Сарнады сулу турып, даусын кырнап, 

Толгады эцпмеш энмен ыргап. 

Сынкылдап, акку кустай эдем1 унмен, 

Нэп-нэзж, калтыратып шертп жырлап: (31) 

4. Сол кезде аждаЪадай кокте ыскырган, 

Б1рдеме жогарьщан суылдайды.(ЗЗ) 

5.Оркестр топты керней куй тартады, 

Жартастьщ шегш жаткан жал тасында. 

Ерте-кеш сынхылдайды топты керней 

Тау iuirn, кел -орманды куймен тербей. (80-81) 

Myi'aniM осы туста акынньщ "сынкылдап" сезш уш жерде: 

162

ец алдымен акку унше уйытуга, "кейш кыз дауысына емштуге, 

сонында оркестр унш оспеттеуге колданганына кецш беледь 

Акку, кыз, оркестр уш осылайша 6ip-6ipiMeH ундестЬсге алынады. 

III. Кептж угымды бейнелейтш сездер мен сез TipKecTe 

алынган мысалдар: 

1.Шубырып ханныц колы журш Kerri. (18) 

2.Ат койды кальщ аскер андагайлап. (18) 

3.Тубектей айнала тау-берпс корган, 

Кдптаган тау мен тасты кап-кара орман. 

Бурабай жагасында Окжетпес шыц: 

Жагалай сол жерге кеп оскер конган.(21) 

4.Батырлар турегелд! "алдиярлап", 

Тюшп туткын кызга болды бармак (22). 

5.Батырлар козгалысып шапырласты, 

Ентелеп хан мен кызды орап алып. (23) 

6.К^лыц кол гушдейд1 анталаскдн, 

Босеке 6ip кыз ушин тайталаскэн. (24) 

7.Батырлар mipeHicin тобектелт, 

Тартысты садактарын "Абылайлап". (24). 

8.Сыцсыган калыц тогай, томарлы кол, 

Сол нудыц кустары кеп арасында.(31). 

9.Адакгы камап жатыр кугтыктасып, 

Жабырлап, кезек-кезек утыктасып.(51) 

Ю.Ещй кол жапырылды кузга карай;,(52) 

П.Жаткандай кара жер1 майга шылкып, 

Кдп-кара сем1з кыртыс, бореи былкып, 

Астыкка кзрк болад, 6ipi жуз боп... (67) 

12.Жолына отарбаныц жумылды журт, 

Жалкдулык, надандыклен аулак кдшып. 

Агылтты, тиеп жукп, тиеп журтты 

Жуйткщ терт тарапкд тынбай тасып.(84) 

13. Анталап, 6ipin-6ipi итермелеп, 

Жапырлап алып жатьф кейлек-кеншек. (87) 


-Мше, кепт1к угымды бищру ушш акын "кеп" ce3iH колдана 

салмайды, соны накты елестетш бейне, сез 1здейд1: Мэ- 

163

селен: жорыкка шыккан хан acKepi кеп демещи, не пэлен 

мьщ деп санын санамайды, керкем эдебиет ушш ол кажет те 

емес. Онын есесше акын кез алдымызга б1рден сол KepiHicTi 

накгы елестететщцей сезд! алады. Bi3 шубырып бара жаткан, 

6ipiHiH сонынан 6ipi epin созылган колды кердж. Бул жай 

кеп деп айта салганнан анагурлым айкын да эсерл1, енд1 6i3 

игубырган адамдар KepiHiciH умыта алмаймыз. Немесе агаш 

саны пэлен мьщ деп санап айту мен " каптаган" сезш салыстырайык 

"Тау мен тасты" тепе каптаса, агаштын каншалык 

кеп екендт кез алдымызга келш тур емес пе Сырт Караганда 

"жагалай" ce3i адам к егтп н бщщрмейтш тэр1зд1. Ал, унше 

туссек, белгш 6ip алкапты жагалай толтыра орналасса, ол аз 

болганы ма Муны андагайлау, т1зигу, жапырласу, ентелеу, 

орап алу, анталасу, пзбектелу, сьщсу, камап жату, жабырлау, 

жапырылу, шылку, кзрк болу, жапырлау сезДерг туралы да 

айтуга болады. Бар сезде де адамдардыц, бeлгiлi 6ip кубылыстьщ, 

байлыктын каншалык кеп екеш накгы, дэл, утымды 

бейнеленш тур. Немесе, "жумылды" сезше карайык Жумысты 

екеу-ушеу, не торт-бес адам гана icrece, "жумылды журт" 

деп берер ме Щ Демек, "жумылды” сез1нде енбекке кеп журт 

катысуы да, олардьщ берЬс топтасып, уйымдасып, ынтамен 

Kipicyi де,-бэр1 жинакталган. 

Сейтш сабакта мугашм поэманьщ идеялык-такырыптык 

Heri3iH, ондагы образдарды ycTipT баяндай салмайды. Ол 

окушылардьщ ездерш ойлантып, 1здентуге баса кецш беледь 

Qcipece поэмадан кершетш акыннын образ жасау шебершгше, 

сез колданысы, сез сырьша, кударетше окушылардьщ ездершщ 

кездер! жетет1ндей жагдай тудырады. Керкем шыгарма мэн! 

хакында окылган жалпылама , успрт он лекциядан да кезбен 

корш, колмен устаткандай эсер берген осындай 6ipep накгы 

талдаудар эсерл1 де пайдалы. Белгш 6ip мэцщ, курдел1 niicipre 

жету жолындагы йдейй окушылардьщ сабакка кызыгуын да 

арттырады жэне мэцп есшде калады. Кыскасы, мундай проблемалап 

(окушыларды 1здентш)окыту озык заманнын бшк 

талабына сай, ен ипмда эдас депм1з келеда. 

164

С.СЕЙФУЛЛИННЩ "АККУДЬЩ АЙЫРЫЛУЫ" 

ДАСТАНЫН ОКЫТУ 

Жогарыда сез етшгендей, мугалшнщ он 6ipiHiui сыныпка 

келгенде, окушыларга бершер тапсырмаларды курделенте Tycyi 

де занды. Сабак ж емкт OTyi ушдн, мугал1м С.Сейфуллиннщ 

"Аккудын айырылуы" дастаныныц мына тустарын окушылардын 

Komipin жазып келуш уйымдастыруы керек. Моселен, 

дастан басталымындапл алты шумакты, сондай-ак "Кен айнадан 

оз1н корт",-деп басталатын 13-шумак пен 16-шумак 

аралыгын, сонымен 6ipre "Сынкылдатып, жарып келд1",-тармагына 

шескен: 23-29, "Дел кездед1 сурша мерген" тармагын 

мандай еткен: 45-49, "Сур мергещц шырк айналып"-б1-66, 

Кекке кдрай кднат кдгып",-71-73 (сощы) шумактарды окушылар 

алдынала оз!рлеп окелсе, мугал1мнщ сабакгы сапалы 

отюзу1не непз каланады. MiHe, осындай дайындыкпен келген 

окушыларга мугалш сабак басталганда, темендей сауалдарды 

жаздырып, сол суракгар бойынша шыгармадагы кажет 

сездерд1 тауып, астын сызып, оньщ тебесше кажет цифрларды, 

демек, суракгьщ кайсысына лайыкжауап екенш белгшеген 

рет санын, коюды тапсырады. Сауалдар: 

1. Рен осемдйчн бщцретш создер мен сез йркестерш тауып, 

оны "I" (6ip) цифрымен белгшеу. (Ескерту: opi карай тек 

сурак ретш, сауалдарды гана керсетумен шектелем1з.-К, Ж ) 

2. Су тазалыгын.. 

3. П ш н келютшшн.. 

4. всем козгалысты.. 

5. Жайсыз козгалысты.. 

6. Дыбыс ерекшелшн:келют1 ущц.. 

7. Жагымсыз дыбыс, немесе аянышты ущй. 

8. Кус ушуын.. 

9. Ушудан баска кус эрекеттерш. 

10. Куска адам орекетш беруд1.. 

11. Куноаздйс, поктж белпсш.. 

12. Жалпы киналу, опат болуды.. 

13. Кан агуын.. 

165

14. Эпитет сездерд1. 

15. Тенеущ.. 

16. Метафораны.. 

Сурактар жаздырылганнан кешн, окушылардыц ойлануына, 

тапсырма орындауына белгип 6ip уакыт бёршеда де, 

мугал1м шыгармадан узнщ окып (не окытып), кай окушы - 

ныц кандай жауап эз1рлегенш аныктауга ю.р1сед1 Осы орайда 

алгашкы суралган окушы кате белп койса, окытушы: "Кэне, 

ьамде баскаша niKip бар",-деп кластагылардьщ тепе 6ip сауал 

тещрегшде ойлануын уйымдастырады. Мэселен. "Маржан 

кумы, KyMic суы//Кел ед1 кец айнадай", -дегенде , алгашкы 

окушы "маржан" сезш эпитетке (демек 14 цифрьш койып), 

ал eiciHmici nimiH келютшшне (3) жаткызуы мумкш. Мугалш 

осы пшрдщ eKeyi де "дурыс" екешн мэл1мдейщ. Сондай-ак 

"кумю" co3i тусында да, 6ipeyi "эпитет" , eiciHmici "су тазалыгы" 

(2), yniiHniici рец эдемшш. (I) десе, окытушы "кумю" 

сезшщ осы уш багага да лайык екенш айтып, окушы жауаптарын 

туйшдеп бага береда. Одан opi "9fleMi efli медщреген// 

Айна келдщ корнеп",-дегенде, "мелд1реген" co3i туралы TYpлi 

niKip айтылуы ыкгимал. MyraniM сол пиардердщ шпнен су 

тазалыга (2), эпитет (14) деп белгшегендерге дурыс белши 

кояды. "Meлдipeгeн" сезшщ eciMiue аркылы жасалган эпитет 

улгкл eKeHi керсетшедо. "Айна" ce3i тусында мугал1м оньщ 

эпитет екенш колдай отырып, сол сездщ ауыспалы магынада 

турганына, метафорага да катысты екенше кедш белед1. Демек 

турган орнына байланысты белша 6ip айкындау кызметш 

аткарып, эпитет болуымен катар, метафорага да, ауыспалы 

мэнге де, тэн болгандыктан , ол сезш жай "эпитет" деумен 

шектелмей, "метафоралык эпитет" деп атаган жен. Сонымен 

катар "айна" сезшен келдщ тазалыгы, рец эсемдт кершеда 

деген шкгрлерде дэн бар екеш айтылады. Кдз'{р казак 

мектептершде сез магынасын бше коймайтындар орыс 

мектебшен ауысушьшар есебшен кебейгенш ескерт, мугалш 

6ipa3 сездердщ магынасын алдын ала esi туешдергеш жен. 

Мэселен: "Су бепнде елб1реген //Ак шашакгар ернеп",-жолдары 

окылганда, окытушы "елб1реген" ce3i магынасына арнайы 

токталуы керек. Атап айткднда, дэл осы тармактардын 

166

"Кдзак, тш нщ тусшдерме сездЫ" кггабыныц 3-томында 

(Рылым, 1978, 309 б.) кел'пршш, "елб1реу" сезшщ калт-култ 

ету, елбендеу, д1рщцеу" магынасында сарапталганын еске салады. 

Демек "елб1реген" сезшщ эсем крзгалысты (4) бщдаретий 

ашылады. Сабакга одан opi:"Кен айнадан езш кврш,//Кустар 

билеп ойнайды",-тармакгары да арнайы талданады. Билеудщ 

адамга тон екеш, демек бул туста куска адам эрекетш беру 

жузеге аскдны дэлелденш, "билеп, ойнайды" создер1 тусына 

10 цифры койылганы дурыс деп табылады. 

Окушылардьщ II сыныпта окитыны ескершп, мугалш осы 

орайда сез бен сез арасында болатын езара ыкдалга, белгш 

6ip сездщ оз кызметш аткарумен 6ipre баска сез магынасын 

ажарландыра тусуге эсер ететшше коцш беледь Мэселен: 

"Уыздай актестен етш,//Колд1 сызып ок Kerri",-дегенде, "уыздай" 

созшщ тецеу, ал "ак" ернегшщ opi эпитет, opi рец 

эсемд1пн (I-сурак жауабы) ашарлык сез екенш айту 

жеткшказ. "Уыздай" -эйтеу1р 6ip тецеу емес, "эпитета тецеу" 

екенш, ce6e6i жеке алганда тецеу болганымен "ак" эпитета 

алдында келгенд1ктен, сол "ак" сезш де ажарлай тусуге ыкдал 

жасайтынын багымдау керек. Сонда "уыздай" соз1ндеп балгындык, 

жумсакгык, демек жастык салтанаты "ак" c©3iH де 

аялап, oteeyip ак емес, "уыздай ак" теста аямаган, содан да 

еткен ок кесапаттыгын эшкерелеуд1 дайындайды. Немесе 

:"Айна колге жылап акгы//Аппак тестен кызыл кан",-дегенде 

де OHTeyip 6ip тестен емес, аппак тестен кан агуы да, оныц 

устше кан TyciHiH кызыл екецщп KepceTLnin, "аппак" пен 

"кь1зыл" создер16ip-6ipiHe карама-карсы алынуы да кан агуына 

деген аянышты ocipyre ыкпал етед1. Сонымен 6ipre "аппак 

тестен" шыккан "кызыл" канныц эйтеу1р 6ip суга емес, соншалык 

есем "айна келге " жылап агуы да зейнеттшк аясындагы 

зулымдык epciniriH аша тусед!. Шартты турде бел in, 

адам адамша, акку аккуша кайгырады десек, "Сур мергенд1 

шырк айналып,//Жылап акку калмады", -дегендеп "шырк 

айналып" таркеешде opi кус эрекета (8,9), 9pi езшдйс киналысы, 

демек озшдгк муц-наласы бейнеленгенше уцшту керек. 

Осы ретпен шыгарманы 6ipa3 талдаганнан кейш, мугал1м 

окушыларга уй тапсырмасын беред1. Атап айтканда, шыгар- 

167

ма уз1ндшерш сурак бойынша топтап, жуйелеп жазып, талдау 

тапсырылады. Келеа сабакта 6ip окушынъщ езщдщ niicip 

айтуы, eiciHmuiepi толыктыруы, окытушы туйшдеуа бар, мына 

icnerri жауаптар дайындалады: 

1. Поэмада рен едемшп б!рнеше туста накты керсетшп отырган. 

Моселен: 1) "Кок кестел! айнала" тармагындагы (8-жол) 

"кок" co3i рен осемдагш танытады. 2) "Жасыл кдмыс дестесГ',- 

дегендеп "жасыл" соз1 де-рен одемшш айнасы. 3)"Айна келдщ 

корнеп",- дегендеп "айна" да (14-тармактагы ( кол ажарьш арттыра 

тускен. 4)"Ак" ce3i ("Ак шашактар ернегГ-16 тармак). 

5)"KyMic" ("Кумю суды жумсаксызып"-97). 6) "Аппак" ("Келдеп 

аппак шашакты узш"-107) ернекщн де туе ажарлылыгы KopiHici. 

Осы туста тцселей 6ipiHuii сауалга катысты емес болып коршее 

де, турган орны, аткдрган кызметше карай рен осемдйтн ашарлык, 

баекд да создер бар екенше мугалш 03i назар аудартуы 

керек. Моселен, шагала туралы айтылтан: "Жаркылдайды жагалап",-т1ркесшдеп 

(64-тармак) "жаркылдайды" co3i шагаланьщ 

кершу сипатын, рещн ажарлап турганы анык 

2. Дастанда су тазалыгын б1лд!руге арналган сездер онша 

кеп болмаса да, шыгарма идеясын ашуга езнщк улес косып 

тур. 1)"МелщрегЬн" сез1 ("Эдем1 ед1 мелд1реген//Айна келдщ 

кернеп"-13,14 -тармак). 2)"Кумю" ("Куше суды жумсак сызып",-97 

т.). 3)"Мелд1р" ("Ак шашакты талдап тугш"// Шашты 

мелдхр айнага",-112т.)Егер су таза болмаса, "мелдар", 

"молдгреген" сездер] колданьшмас еда. "Кумю" ce3i де су туеш 

жвне тазалыгын бшд^руге пайдаланылган. Демек су тазалыгын 

керген сайын, сондай зейнетжш канмен былгау келюс1здт 

айкындала туседа, 

3. Шшш келютш1гш керсететш сез ете аз: "Маржан" сез! 

("Маржан кумы"-5 тармак).Эйтсе де сол аздын |з | эсемдакке 

кел1сти11к салтанатын устеп, сонымен санаспау орынсыздыгын 

долелдеуге кызмет етеда. 

4. Эсем козгалысты танытатын создер мен сез TipKecTepi 

баршылык: 1)"Елб1реген" сез1 ("Су бетшде елб1реген// Ак шашактар 

ернеп"-15,16 тармакгар).2)Билеу, ойнау ("Кустар билеп, 

ойнайды"-50т) т.б. 

5. Жайсыз козгалыс белгшерк 1) "Селк етп" ("Селк етп 

168

акку, мурша келмей,//Басып калды ак тесш", 179,180т.) 

2) Кднатты Gip-ак серпу ("Жубайына "ырза бол" деп, //Eipак 

cepinTi канатты"-292). 

6. Келюй унд! бвдйретш сездер б1ршама :1)Сыцкылдау 

("Сьщкылдатып жарып келдГ-89 тармак).2)Сылдырлау("Сылдырлатып 

моншак йзш", -99). 3)Шацкылдау. ("Келден келге 

тецкершш.//Шацкылдайды шагала"-62). Бул создер:"сыцкылдатып","сылдырлатып","шанкылдайды",-не 

кус унш,не кус 

эрекеп салдарын ернектеген,бейбгг тыныштык,калыпты 'прлйс 

салтанаты ретшде эсерлк Сондыктан да осыншалык бейбп- 

KepiHicTi бузган ок уншщ шацк етш ecTuiyi ("Ак тутшмен ок 

камыстан// Бурк атылды, шацк етп" -1б7,168)соншалык 

аяусыздык,катыгездж белпа ретшде кабылданады. 

7. Аянышты унд! бщщретш сездерге кецш аудару да кусты 

атудыц орынсыздыгын дейектеуге багытталган: 

1 .)Куц1рену,гуршдеу ("Куц1рецщ кел каргыс шашып,// Шулады 

кел гуршдеп",-189, 190. 2.)Сыцсу. ("Сыцсып акку суды 

шашып",-221) 3.)Ыцкылдау ("Жер бауырлап ьщкылдап",- 254). 

4)Суцкылдау ("Bipece ушып жедщ сабап,// Назаланды суцкылдап"-256). 

8. Кус ушуын накты кестелеген сездер: 1.) Кдлыктау 

"Таукущрет калыктайды",-(57). 2) Тецкершу ("Келден келге 

тецкершп,// Шанкылдайды шагала",-61,62) 3.) Шырк айнала 

ушу ("Сур мергецщ шырк айналып",//Жылап акку калмады",-241-242). 

4) Шыркдп ушу ("Bipece акку шыркап бшк",- 

249). 5) Жер бауырлай ушу ("Жер бауырлап ьщкылдап",-254). 

6)Кднат кагу ("Кекке карай канат кагып",-281). 7) Темен агу 

("Bip мезгщце темен агып,//Тецкерищ судырап",-283,284) .т.б. 

Бул ушу турлершщ алгашкы екеу1нде бейбп1кершю,кус 

таршшкшщ калыпты yiirici орын алса, соцгыларында сыцарыньщ 

окка ушканын керген екшпй аккудьщ кдйгыруы: алдымен 

мергенге "MeHi де атГ-дегецщ 6Lrmipin, жалынып,соцынан 

оньщ атпасын байкагасын, шарыктап ушып барып 

кулауы,мерт болуы бейнеленедь Демек,ecipece,сонгы мысалдардагы 

ушуды ернектеген сездердщ 6epi тек акку ушуын гана 

емес,оньщ езгнше, аккуша, аза тутуын ашарлык детальдар. 

9. Кустын ушуынан баска ерекеттерш бщщретш сездер де 

169

кэнаттылардыц бейбгг GMipiH, демек оларга тшспеу керекттн 

ангарткан сурет ynrinepi ретшде ерекшеленед1: 1)"Кейде 

аккулар жасьшынад.//Шымылдыкка судырап".-19-20. 2)"Су 

тубшен маржан терш./ / Сунгш терен бойлайлы".-51.52. 

ЗУ'Канатымен жерд! сызгь1ш.//Тенкершш сабалап",-55,56. 

4)"Кумю суды жумсак сызып.//Ек1 сулу сыланды".-97.98. 

5)"Bipece кеп жерге тиш.//Кезден жасы парлады,"-251,252. 

10. Куска адам эрекетш 6epyai epi поэзияга тэн шарттылык 

жемкл; epi кус пен адамды белмей,б1рлйсте алу;табигаттьщ 

эр TypiH,KepiHiciH эспеттей б шуге дайындык деп угыну 

кджет. 1)"Таукущрет, калыктайдыУ/Каксап. жьгрлап. зарлайды",-58. 

2)"Жубайьша акку келд1,//Алыс жерден сагынып",-92. 

3) "Сыпайы ойнап, сынкылдасып,// Тэтп айкасып сушсп",-96. 

4)Екз сулу энш тузеп, //Жуынды да таранды”, -104. 5) Bipece 

акку шыркап бигк.//Кекке жылап зарлады".-250.6) "Meдцipeгeн 

кёздш жасын //Моншактатты. тыймайды". -260. 

11. KyH9ci3fliK, пэктж белпсш бщцретШ сез 6ipey гана 

болса да, оньщ да поэма идеясын дамытуга озшдйс yueci бар: 

"Ею суду мелд{ресш.//Неге бупн мунайды",-133. Осындагы 

6ip "модщресш" сезшщ e3i акку кунэс1зд1пн ашумен 6ipre 

кейш оган ок атушыньщ мей1рж е1здшн айыптауга багытталган. 

12. Жалпы киналу, опат болуды бшдаретан сездер де окырман 

аянышын, сол аркылы табигатты коргау идеясын 

непздейдь Ок тигеннен кешшт акку эрекетш акын былай 

ернектенда. l)"TeciH басып 6ip умтылды,//Жатгы жайып кушагын",-181, 

182. 2) "Акку жатты тесш басьш, //Агып каны, 

д1ршдеп", - 191, 192. 3)"Хош жаным!"-деп канат какгы-// 

Узшд1 тез шыбын жан", - 196. Мше, осындагы тесш басып 

6ip умтылу да, сонгы канат кагу да акку киналысын, азап 

uieryiH бейнелеген утымды детальдар. Ал, поэма сонындагы:"Сур 

мергеннщ как алдында//Жыгылды акку жаншьшып!" 

(288)-жолдарындагы "жаншылып” ce3i аркылы би1ктен кулаган 

аккудьщ каншалык мерт болганы ернектелген. 

13. Кдн агуын бейнелеген сездерге уншсек те, ел!м алдындагы 

киналысты накгы корсету улпсше тап боламыз.: 1) 

"Акку жатты тесш басып,//Агып каны дipiлдeп",- 192.2) "Айна 

170

келге жылап акты//Ал пак тестен кызыл кан",- 193, 194. 3) 

"Куйпсй жар кулап елд1,//Ак тесшен кан акты",-290. 

14. Эпитеттер акынньщ созд! ажарлау шеберлтн таны 

ды: 1) "Аркада 6ip жер бар ед1.//Ж1бек самал саясы", -2 тармак. 

2) "Мунарыткдн торгын буы//Кек кестел1 айнала",-7, 8. 

3) "Кдлыц топ-топ, алшак-сирек//Жасыл камыс дестесГ, - 

10. 4) "Кдльщ бггкен ту курак".- 18. 5) "Кумю суды жумсак 

сызып", - 96. 6) Ак шашакты талдап, тугш// Шашты мелд1р 

айнага'"- 111, 112. 7) "Мелд1реген коздщжасын",-259. 8) "Томен 

агып кадалды да, //Найзадай боп шаншылып".-286. 

MiHe, бул узшдшердеп:"кок", "жасыл", "ак" создер1 рен 

осемдшн коржтещцре тускен айкындау улгшер1 болса, "модщр" 

co3i де су тазалыгын ажарлаган эпитет екеш аны к Бул 

узшдшерде сонымен катар турган орнына карай айкындау 

белгкл (эпитет) боларлык, магынасына карай ауыспалы монге 

ие болып, метафора саналарлык сездер де бар. Оларды 

"метафоралык эпитет" дейм1з. "Метафоралык" деу аркылы 

создщ ауыспалы магынада бершгенш багаласак, "эпитет" аталымын 

косарлау нотижесшде сол создщ айкындау, ажарлау 

ушш де кызмет eTin турганын дэйектейм1з. Моселен, "ж!бек 

мата" TipKeci айтылганда, багалы да жумсак мата елестесе, ол 

тура , непзп магынада колданылуы болады да, "ж1бек самал" 

дегенде, "ж1бек" c©3i ауыспалы монге кошш турганы анык 

Ce6e6i жел мата тор1зд1 сипатка ие болып., зат ретшде колданыла 

алмайды. Муны "торгын буы" дегендеп "торгын" co3i 

туралы да айтамыз. Сондай-ак "кумю" касык дегенде, касыктьщ 

неден жасалганын аныктап, "кумю" созш тура магынада 

колданамыз. Ал, "кумю суы" дегенде, суда кумю жоктыгы, 

тек кумю penfli болып кершетий белгш!. Сол тор1зд! "ту бие" 

таркейндей "ту" co3i тура магынада болса, ал "ту курак" 

дегендей "ту" co3i ауыспалы магынада тургандыгы да мэл1м. 

Ендеше бул узшдшердей :"ж1бек", "торгын", "кумю", "ту" 

создер1 opi ауыспалы магынада колданьшып, метафорага жуыктаса, 

opi белгш 6ip кубьшысты , затты корнсгещйре тусуге 

де ыкпал етш, эпитет кызметш аткарып тур. Сондыктан да 

бул создерд1 "Метафоралык эпитет" деп атаганымыз жон. 

Сондай-ак бул мысалдарда eciMiue аркылы жасалган 

171

"медщреген" , кесемше туршде келген "шаншылып" сездерш 

де айкындау, ажарлау ynruiepi, эпитет, деп кабылдаймыз. 

15. Тецеущ бищретш сездер де бейнелишсп, суреттшкп 

непздеу1мен кунды: 1) "Кел ед1 кенайнадай". -6.2) "0зеп ерттей 

куйш-жанып", -243, 3) "Найзадай боп жаншылып", -286. 

16. Метафораны пайдалануда да акынньщ сез колдану 

шеберлпл танылады: 1) "Саяда 6ip кел бар едй//Сырлы кесе 

аясы,"-3,4. 2) "Бейне колмен салган ирек//Келдщ жасыл 

кестесГ. - 12. 3) "Пай нгымыллык-жасыл курак", 1 17. 4) "Айна 

келдщ суы-кумю".-25. 5) "Ак, шашакты тадцап тутш,//Шашты 

мелд1р айнага".- 112 т.б. 

Осы орайда алдында гана "кумю суды" TipKeci шпндеп 

"кум1с" сезш эпитетке, оньщ шйнде метафоралык эпитетке 

жаткызып, ал-осындагы (4-мысалдагы) "кумю" сезш неге 

метафора деп санайтынымызды делелдеу керек. "KyMic суды" 

т1ркесщце "суды" ce3i алдында кел in, оньщ белгш! 6ip сипатын 

керкейте тускещцктен де,эпитетке жаткызылган "кумю" 

сез! сонгы мысалда ештенеш ажарламай, кайта суды кумюке 

балау ретшде келпршп тур. Сонгыда суды айкындау емес, 

кайта оны кум1ске уксату жузеге асып, "кумю" ce3i б1ржола 

ауыспалы магьшага ие болып, жеке отаутшкен. Сейлем Mymeci 

тургысынан талдасак та, алгашкысы ("KyMic суды" йркесщцеп 

"кумю" ce3i) аныктауыш та, соцгысы (“суы-кумю" дегендеп 

"KyMic" ce3i) баяндауышкэ жатуы да тегш емес. Кдйткенде де 

сез магынасы ymiH онын жеке иемденген магынасымен катар 

турган орныньщ да рол1 зор екенше осы мысал аркылы кез 

жетизуге болады. Бул icnerri пшрд! сонгы мысалдагы "айнага" 

сез! туралы да айтар ед1к. Меселен, осы дастанда 

бершген: "Эдем! еда медщреген //Айна келдщ кернеп"- 14) 

жолдарындагы "келдщ" ce3iH ажарлап тургандыктан да, "айна" 

ернегшщ эпитет, онын шйнде метафоралык эпитет eKeHi анык. 

Ал. сонгы мысалдагы "айнага" ce3i еш KepiHicri ажарламай, 

бар угымды езше жинактап, ауыспалы магынада колданылып 

турганы белгш1. Осы "айнага" накышын оньщ eiciHmi 

сьщары "кел" ce3i Tycin калуына байланысты метонимияга, 

немесе аталган угым тек келге байланьш калган жок деп, 

метафорага жаткызуга да болады. Муньщ 6epi балама TypiH 

172

аныктауда сез магынасымен катар олардын турган орнына 

да назар аудару кджегпгш дэлелдейдь 

Поэманьщ керкемдпс сипаты бул айтылгандармен де 

шектелмейд1 MyraniM окушылар жауаптарын саралай келе, 

алгашкы сабакгагы узшдшерге юрмей калган елец жолдарына 

кайталап уцштуше болады. Моселен, баска кустардыц осем 

ерекеттерш канша кызыкгаса да, аккуды 1здеу1 лирикалык 

каИарманньщ соны ерекше багалайтынын дэлелдейдь Осы 

дастандагы акынньщ эр сез колданысы сулулык, i3ruiiicri касте 

р л еу мен аясыздыклен ештесу идеясын ашу мщцетше багындырылган. 

Мэселен, аккудыц 6ip сьщарын мерген атканнан 

кейшп лирикалык каЬарманныц e3i Kipicin айткан ойлары 

кеп жэйтп аныкгайды: 

К1м буйтп екен келд1 жарып, 

Суык журек, mipiciH-afti 

Айна келд1 окпен карып, 

Соккдндай гып коктен жай! 

Осындагы "жарып" созгне конш белейгк. Bi3 одетте мал 

сою кезшде оньщ карнын жару, немесе агаш жару угымында, 

ягни "еюге белу, тшу" угымында "жару" сезш колданамыз. 

Ал, 6ip окпен келд1 жару, сезбе-сез тусшсек, оны ейге 

болу мумкш бе Б1здщше, керкем шыгармада, онын шш-ще 

поэзияда мундай шартты колданым соз магынасы кецею1н, 

автордьщ айтпак ойын негурлым эсерл1 жетюзуш непздейдь 

Демек "келд1 жарып" yperoii cypeTiH кабылдагасын, соган уйыгасын 

барып, акКУДЫ олпрген октын кесапаттыгын багымдай 

аламыз. Сондай-ак жай 6ip келд1 емес, сонша эсем 

"айна келдГ окден кару да аяусыздык салмагын арттыра 

тусед1. Отка салганда, жан тезбейпн азап туарын салмактасак, 

"айна келд1" окпен каруда каншалык катыгездж жатканын 

безбендей аламыз. 

Поэма идеясы неде Мугал1м осы орайда теменп сыныпта 

етшген "Аксак киж" елещ мен осы поэма арасында идея 

терьандестш бар екендшне, табигатты коргау идеясы ею 

шыгармага да озек болганына назар аудартады. Ендеше 6ip 

шыгармасында -Kniicri , екшшюшде аккуды атушыны oncip 

сынга алган акын eid туындысында да 6ip ортак идеяны ту 

173

еткен. Ол табигатты аялау, сиреп кеткен кипе пен аккуды гана 

к о р г а у и деясы м ен шектелмейдь Осы туста мугал!м 

1.Ж ансупровтщ "Кулагер" поэмасына кецш белш • онда озып 

келе жаткдн жуйр1к атка кдс кьшушыньщ сынга алынганын 

еске салады. "1.Жансупров-поэзия кулагерГ,-деп журкйз. 

М уны 1лиястыц Кулагер тэр1зда жуйрк болып танылып, алга 

шыгуы туралы гана емес, сол уздпстей Kici колынан мерт болуы 

жвншде де айтылган деуге болады. Демек Сэкен осы 

поэманы жазганда, кешшрек 1лияс Кулагерд1 жырлаганда да, 

кеш еп мергеннщ, немесе Батыраштьщ кдншерлшн кайталамандар 

деп турган жок па Ендеше бул шыгармалар идеясы 

тек юшс, акку, жуйрк атты сакгаумен шектелмейд1. Шыгарма 

идеясы кещ: Ол-эсемдк, озыктык улгшерше кдстык жасамау. 

Расында Сэкен де, 1лияс та - табигаттын озыкперзенп: 

э сем д ж символы - аккуы, жуйржтк символы-Кулаге^. 

Кезшде тусшбегендктен, катыгез мерген аккуды, суык кол 

кдс куне м Кулагерд1 курбан етсе, соны сынаушылардын ездер1 

де K ici колынан мерт бодцы. Ендеше бупнп окушылар сулулы 

к, озыктык символдары: кик, акку, жуйрк атты сактауга 

гана емес, i3rm iK, сулулык ушш белсенд1 куреске эз1рленсе, 

мектептей одебиет мугал1мдер1 6ip ип icTi тандыра бшгеш. 

Асылы, сулулык пен i3ruik тэрбиеа белшбейтш, 6ip-6ipiH 

толыктырып отыратын ец асыл тэрбие екенш тусшсек кана, 

эдебиет мугалгш деген атка лайык боламыз. 

174

I. ЖАНСУПРОВТЩ "КУЛАГЕР" ДАСТАНЫН ОЩ>1ТУ 

Орта мектептщ II сыныбында соцгы 40 жыл бойы 

I.Жансупровтщ "Кулагер" дастаны арнайы талданып, бул туынды 

бойынша шыгарма жазу да жоспарланып келгеш мол1м. 

Эйтсе де осы дастанды окытуга арналган улкещц-кпдйп 

(ютабы, макдласы бар) ецбектердщ бэршде шыгарманыц идеялык-такырыптык 

непзш мазмундаумен, баска улгшермен салыстырумен 

т.б. шектелш, туынды коркемдшне уцште алмай 

келген1м1з де рас. Б13 осы мэселеш шешуд1, шыгарма куд1ретше 

ден коюга окушыларды багыттауды максат еттйс. Алдымен 

поэмада оспеттелер идеяга тугыр icneTri табигат KopiHiciH, 

орталык каЬарман Акан мекен еткен, онын онерше, ©MipiHe 

шабыт берген Кокшетауды негурлым керкем накыштаган 

мына 6ip уз!йдш1 окушылардьщ сабакка дейш жазып келуш 

уйымдастырган жен: 

Кек орман, керкем тогай маужыраган. 

Сулудьщ кез1ндей кел жаудыраган. 

Малта тас, маржан, акык, меруерт тас 

Тешпп кел жиекке саудыраган. 

Кек кшем, балаусасы балбыраган, 

Кек ж1бек жапырагы жалбыраган. 

Ак кант аспандагы сонда жауып, 

Бал булак таудан, тастан оргылаган. 

Окжетпес окшырайып орлеп кеткен, 

Кеудесщ керш кекке сермеп кеткен. 

Кия куз, жакдар сарай, бура тастар 

TopTinneH келд1 айнала сондеп шеккен. 

Кекшетау кеп жердщ 6ip керкем жер1, 

Кыз орман, Бурабайдьщ мелд1рлер1. 

Жамылып жасыл баркыт, асыл кундыз 

Турленген тоты кустай тау керкем1. 

(Жансугхров I. Шыг., 2 том, Жазушы, 1987, 256-257 б. Ескерту: 

opi карай дастан узшдшер! осы басылым бойынша 

бершед1 де тек бей керсетшш отырады. К-Ж.). 

175

Мэтш дайын болганнан кейш мугал1м мына сауалдарды 

жаздырады, немесе оньщ улкейтшген дайын улпсш Lnin кояды: 

1.Жалпы Т1рнил1к салтанатын бщщретш сез бен сез 

TipiceciHiH астын сызып, устгне "I" деген сан керсеткпцш кою. 

(Ескерту: epi карай алдымен ретпк сан, 1зщше сурак 

керсетшсе, ер сауалга орай кажет сездер, не сез TipicecTepi 

устше сол сан койылып, мугалш сураганда, оньщ себебш 

ауызша дэлелдеу тапсырылады.) 

2. Тыныштык, белпсь 

3. Пэкпк, кунес1здйс нышаны. 

4. Жумсактык денгеш. 

5. Рен едемшп. 


7. Су ектга жэне молдыгы. 

8. Тау бийсгш. 

9. Kepiicreyim (эпитет) 




13. Кейштеу. 


15. Кептйс белпс1. 

16. Кэрабайыр сез. 

17. Тэттшк сипаты.- 

18. Дерекс1з угымды затгандыру. 

19. Дерекиз угымды жандандыру. 

20. Шарттылык 

Осы орайда ауызша "им айтады" деп сауал койып, кол 

кетерушщен сураумен шектелу сыныптагы орташа, нашар 

улгеретшдердщ 1зденбеу1н непздейпнш еске саламыз. MiHe, 

соны ескергендйсген де, мугал1м бар окушынын ез алдындагы 

узшдпе езшдцс белплерш, демек ез уйгарымдарын койып 

шыгуын кадагалайды. Алдымен нашар улгеретщщ тургызып 

йёлйш 6ip сезге, не сез TipKeciHe кандай белп койылганын 

сурау, кейщ оньщ жауабын баскалардьщ толыктыруына, 

демек еримнщ ез эриггесшен кдншалык кальщ койга- 

176

нын багамдауына мумкщщк беред1. Мэселен, алгашкы тармакташ 

"кек орман" орамындагы "кек" деген сезге 6ip окушылардыц 

дурыс, ал екшшшершщ не терю, не Tirrri белп коймауын 

аныкгап, мугал1м ез журналына не "он", не "терю" 

белгшерш койып шыгады. Не болмаса e3i тексерген 2-3 балага 

белп кою мен шектелш, opi карай баска окушыларга да 

кезек жететшш ацгартады. Осы орайда 6ip сабакта уш рет тек 

"Tepic" белгшерш алса, екийк койылатыны, керюшше уш рет 

"оц" багалауына жетсе, "бестйсгГ иеленетдп, ал "он" мен "терю" 

алма-кезектессе, 6ipiH-6ipi жойып отыратыны ескертшедь Осы 

дайындыкган кейш аталган сезге opi "5", "opi "9" санын кондырган 

окушынын 6ipeyiH тургазып , сол сандарды келнру 

ce6e6i суралады. Ол окушы толык долелдей алмаса, "юм тол 

ы к гы р а д ы ",-д е п , баскалардан сурап, акыры мына туйшге 

токгайды: 

-Ce6e6i мунда алдымен рен эдемшш козге тусед1 (ол "5" 

санымен белгшенген), opi оньщ "орман" сезш ажарлап турганына 

("9" санымен керсетшген) назар аударамыз. 

Мугйл1м сез!: 

-Енд1 осы тармак сонындагы "маужыраган" сезше 2, 9, 

13- сандарын кдбагат койган окушы тусщщрмесш тындайык. 


-"2" белпсш койганым-ол алдымен тыныштыкгы танытып 

тур. "9"-осы сездщ eciMUie тур1ндеп "кер1ктеуйн" екенш 

межелесе, 13-кейштеущ, ягни жансыз тогайдын жан иесше 

лайык орекетке ие болуын айгактайды. 

-"Сулудьщ кезшдей" (2-тармактагы) баламасына неге 10 

санын койдык 

-Ce6e6i ол-тенеу. 

-Eicbmii тармак аягындагы "жаудыраган" созше 3, 13 сандары 

белгшену1 монюш им тус!нд1ред1 

-Мунда поктЬс, куноаздйс белгю1 ("3"), кейштеу ("13") катар 

отау тжкен. 

-"Малта, маржан, акык, меруерт" сездерше "9" саны орнауын 

дейекгеу керек. 

-Бул сездердщ 6opi керЬстеу1шке жатады. * 

177

-"Termin'' сезше "15" саны Kejrripijiyi ce6e6i 

-Кебшесе су, немесе белгш 6ip суйык тегшетшш бшем!з. 

Ал, бул арада непзп емес, б1ршама ауыспалы магына аркалап, 

асыл тастардын молдыгы сондай, "тегшт" KepiHic 6epyi 

кемепмен белгш! 6ip кептйс угымын oceprci жетгазу бар. 

-"Юлем" сезше неге II койылган 

-Мунда жерд1 кемкерген ес1мдйсгщ зейнетгшт соншалык, 

ол ажарлы буйым кшемге уксастырылып, ауыстыру (метафора) 

кызметш аткарып тур. 

-Ал, осы "кшем" баламасына 1ргелес "балаусасы" сезш неге 

ауыстыру демей, алмастыру ("12" саны) деп атадык 

-Ce6e6i ол "юлем" тор13д1 уксастыкка непзделмей, езше 

1ргелес турарлык "шеп", "агаш” Topi3fli создердщ тусш калуы 

нотижесшде сол жанасуга лайык кейшгшермен жалгастык, 

LriiKTecTiK мгвдетщ гана аткарады. 

-Осы тармак сонындагы "балбыраган" сезш 4,9- сандары 

иеленуш сараптайык. 

-Мунда кыссан, езипп кетердей жумсакгык (4) та, белгш 

6ip кубылысты безендаре тускен керйсгеуйи (9) те катар ершген. 

-Алтыншы тармактагы "жгбек" сезш ауыстыру емес, 

Kopiicreyim (9) дегенге токталайьщ. 

-"Шбек" белгш1 6ip угымга балама болудан repi "жапырагы" 

сезш укшеуге Ko6ipeK ойыскандыктан да, керйсгеуйи, 

ауыспалы мондеп керйсгеуйи (метафоралык эпитет) болып 

саналады. 

-Осы тармактагы "жапырагы" ce3i тусш кдлып, "кек ж1беп 

жалбыраган" туршде алынса ше 

-Онда "ж!беп" ce3i озшен кейш коныс тебуге суранган 

угыммен жалгастыккэ иек арткдндыктан да, алмастыруга (метонимияга) 

айналар едь. 

Будан opi окушылардын 6ipi бастап, екшш1лер1 op6iTyi, 

мугал1м жетектеу1, туйшдеушщ, борш ыктимал жауап есебшде 

жинактап усынамыз: 

-"Жалбыраган" сезщце осемдйсген repi карадурсшдшк 

басым болгандыктан, оны "кдрабайыр сез" (16) деп табамыз. 

(Осы орайда Абайдын "Жаз" елецшде керкем кершютер: 

178

"бултылдап", былкылдап", "сынкылдап" т.б. арасында "ьщкылдап", 

"шыбындап", "жалпылдап", "каркылдап" тэр1зд1 ажары 

кемсш сездер орын алуы тегш емеспгш, кдйта 6ip жаркын мен 

солгын алма-кезектесушен де езщщк 6ip табигилык, жарасымдылык 

ергстейтш! туралы баспа бетшде бурын жариялаганымызды 

кайталап еске саламыз. К,Ж.). "Кднт" ce3i ауыспалы 

магынада (расында, аспаннан кант жаумайтыны белгий) колданылып, 

ауыстыру (II) мшдетш аткарса, "жауып”-кант келппн 

(15- аз болса, "жауып" деп айтпас едйс) дэлелдейщ. Сепзйпш 

тармак сонындагы "оргылаган" ce3i су екпшш, молдыгын (7) да 

бедерлеген. Аз су болса, оньщ жерщ ойып, оргылап ага алмайтыны 

мэлш. "Окщырайтып"-таудьщ баскалардан белек бтмш, 

демек бтк ттн (8) паш етсе, "ерлеп кеткен" (8) сол кершкл! 

ерб1те туседь "Кеудесш" дегевдд тау кеудес1 есебщце кабылдап, 

ауыспалы магынада (расында, кеуде тауда емес, адамда, маддажан 

иес!нде гана болады гой) алынганын ескерш , ауыстыруга 

(II) жаткызамыз. "Сермеп кеткен" -жан иесше тон кимыл Typi 

есебщце кейштеу (13), "кия", "жакпар", "бура" сездер1 (он 6ipiHmi 

жолдагы)-KepiKTeyim (9), "кедц1 айнала" сез TipKeMi -тас 

кептшнщ (15) (аз болса, белгий 6ip кен аумакгы камтитын келд1 

айнала алмас едО делел1. Он eiciHuii тармактагы "шеккен" ce3iулттык 

ернек (14) жемкп. Ce6e6i шегу тек туйе малына, ягни 

KyHKepici малга байланысты казак угымына негурлым жакын 

туруымен ерекшеленещ. "Кдыз орман" TipKecinaeri "кыз" ce3i 

Kepbcreyim те, ал "мелд1рлер1" -epi су тазалыгын (6), epi алмастыруды 

(12) бщц1ред1 (ce6e6i "медщр су" немесе "мeлдip кел" 

делшбей, сонгы сез тусш калуы нетижесшде, кейшпге уксау 

емес, тек шктеспк жузеге асып тур). Он бесшпп тармак басындагы 

"жамылып" ce3i жансыз тауга жан neci орекетш дарыткдндыктан 

да, кеШптеу (13) де, соган шесе орнаган "жасыл''-epi 

KopiKTeyim (9), epi рец есемдш (5) айнасы. Ал, сонын 

iprecinneri "баркыт", "кундыз" накыштары ездер1мен жалгас 

орын тебуге лайык "мата", "терГ тер1зд1 сездердщ тусш калуына, 

демек кыскартылган кейгнгшермен miKrecTirace табан 

прегендйсген де, алмастыруга (12) жатады. 

MiHe, осындай 1зерлеп накты талдай бшулерден кешн 

179

барып, окушылар табигат эсемдтне, акынныц сез крлдану 

шеберлтне ден койып, шыгармадагы непзп туйшд1, 

зейнеттттпсп, озыктыкгы сактау идеясын кдбылдауга дайындалады. 

Окытушы будан кейш api табигат сулулыгын, api 

акын бейнесш танытарлык узшдшерге кецш белпзед1: 

Сулулык жерден внш, кектен жауган, 

Тапкдн ол тыныштыкгы таза таудан. 

Шомылып модщр квлге, орманда уйыкгап, 

Жаксы жер жумбак жанын аялаган. 

Кдратай, кдйьщ, таддар-калыц орман, 

Тау мен тас жеке жанга болтан корган. 

Кдкулап елец айтып, куйлер тартып, 

Cepi ушш кус, кебелек кылган думай. 

Таза тас сиякганган кумю кесек, 

Жапырак секищенген таза тесек. 

Журегш жуыктаса жаралаган: 

Kip 0Mip, тгкен турмыс, уды есек. 

(Бу да сонда, 262-6.). 

Жасынан туып, вещ мекен кылган 

Жершен патша кутан, кдла отырган. 

Ел iHiH суга алдырган суырдай боп, 

Жойкын жуг-сурапыдца малый кыртан. 

Арманды ел ак патшага арыз кылган, 

Арыздан борыш басып, кдрыз кутан. 

Жер муцын, елдщ шерш елец кылып, 

Акдн да жанныц 6ipi жаны ауырган. 

Жэне де жакынынан жарды суйген, 

Сол ушш ауыл-аймак, безген уйден. 

"Алам" деп Акмаркдны алас урып, 

Ала алмай акырында жаны куйген. (263-6.) 

Серййц суйген жары —Акмаркзсы, 

Келшдей Кекшетаудын жан кдлкдсы. 

Сол ма екен едцен айдап эн салдырган, 

Журегш кунде шауып кыз балтасы. (264-6.) 

180

Бакырмай домбыраны кекке бул ran, 

Аккудай есем дауыс-ун сьщгырлап. 

К^нпуын жаньщыздьщ майда касып, 

Тербетер жан кецшйн биязы ыргак. 

Кекшеден куйылгандай 6ip бал булак, 

Toni энге халык канды, ел сусындап. 

Соккандай жаздьщ жел1 Арка жакта, 

Елж1реи журек энге , жусап кулак. (277-6.) 

Бул узщцшщ эр окушы алдында кепйршген Typi бар 

екендшне коз жетказген сон, мугатм opi осыньщ алдында 

бершген сауалдар бойынша, opi косылган суракгарга байланысты 

жауаптарды кабагат оз1рлеуд1 тапсырады. (Ескерту : 

белгшеу кезшде алдыцгьшармен шатастыру болмас ушш сан 

peTi opi карай жалгастырьшып, "21" санымен басталады. - К,. Ж.) 

Сауалдар: 

21. Аканньщ табигатка арка суйеп , одан суйешш табатынын 

бейнелеген соз, не сез йркестерш тауып белгшеу. 

22. Аканньщ жершен айырылу KacipeTiH ашарлык сездер 

23. Аканньщ суййстюшен ажырау мунын танытарлык 

улгшер 

24. Акан yHi, OHi кeлicтiлiгi б елп а 

25. Жалпы Акан курескерлш. 

26. Акан киналысы. 


-Алгашкы тармактагы "oHin" сезшен opi йршшк салтанатын 

(I) opi дереказ "сулулык" угымынын заттанганы (18) 

сондай, ocyiH керем1з. Ал, сол тармак аякталымындагы "жауган" 

c©3i api кептЬеп (15) (аз болса, жауа ала ма), opi дереказд1 

заттандыруды (18// дереючге айналмаса, жауганы кершбеШп 

гой) ойгшейдь Сонымен 6ipre бастапкь1 ею тармакты косып 

багамдасак, Аканньщ табигат науандыгынан, тазалыгынан 

бгршама суйешш табуын (21) андаймыз. Бул ocepfli "шомылып", 

"уйыктап" (yuriHmi тармактагы), "аялаган" (тортшиццеп) 

сездер1 одан opi ерютете туседь Ал, "мелд1р " сезшен 

(ушшшщеп) рен одемиппн (5), су тазалыгын (6), KopiKTeyiiirri 

(9) кабагат кезйсггрем1з. Алтыншы тармак сонындагы "кор- 

181

ган" сезгнде epi ауыстыру (II), epi Акдннын табигатка иек 

артуы (21) бар. Жетшпп, сегшцпп жолдагы "cepi уипн", | 

кикулап елец айтып, куйлер тартьш" кус —кебелектщ думай 

кылуы-жалпы TipmuiiK салтанаты (1) болумен 6ipre акынныц 

табигаткд арка суйеуше (21) де жарык туаредь Тогызыншы , 

оныншы тармактарда тасты кумюке, жапыракгы таза тесекке 

балау тецеуге (10) жатады. Он бфшппдед "жаралаган" ce3i 

жэне соган шесе бершген: ”Kip", "таен", "улы" —Kepiicreyiurrepi 

кемепмен Акан азаптануы (26) жоталана береда. Сонымен 

6ipre осы аталган керйстеушггер "eMip", "турмыс", "есек", - 

деген дерекиз угымдарды заттандырып (18), оныц эсерлшщн 

арттырган. Он тертшшщеп "патша кутан ". TipKeci жерден — 

ажырау (22) кушпн салмактауга бастаса, келен "щш суга алдырган 

суьфдай" тецеу1 (10), "жойкын жут —сурапылда малый 

кьфган" cyperreMeci—бэр1 сол зобалавды (22) ширата 

туседа. Он сепзшшщеп "басып" ericTiri дерекс1з угым "борыш" 

сезше белгш 6ip салмак коскандай (салмаксыз баса ала ма) 

заттандырумен (18) 6ipre соншалык жук аркалаган ел 

таукымеи кеггппне (15) деген Акан наласын (26) коса ернектеген. 

Сол тармактагы "кутан" ce3i де дерекиз угым карызды 

заттандырып (18), жандандырып (19) (заттанбаса, жанданбаса, 

оны куу мумкш бе), кордаланган ел такс1ретше деген Акан 

желшуше ("елен кылып" , "жаны ауырган ") (26) уласады. 

Алтыншы шумактагы: "безген " (уйден безу онай ма), 

"алас урып", "жаны куйген "сездер1 Аканныц суййсгюшен 

айырылуына байланысты KacipeTiH (23) ашады. Сонымен 6ipre 

"келгндей Кекшетаудыц " тецеу1 (10), "елден айдап " сез орамы 

(23) (мал сиякгы айдалу оцай ма), кыз балтасыныц (11) 

журегш кунде шабуы, ягни шарттылык (20) (расында, шауып, 

кескендт емес, сол тэрида екендит) кемепмен кдн агызгандай 

ауьф азап бейнеленш, Акан шер1 (23) эсерш накыштадган. 

Отызыншы тармактагы "сыцгырлап" ceei Акан yHi 

келктшитн (24) бедерлейда. "Тербетер" свз1 (отыз бфшшщеп)- 

epi дерекс1з угым ыргакты (ыргакгы есйсендз де, ол тербетердей 

зат емес) заттандыру (18) жем1с1. Сонымен катар еюшш 

6ip дерекс13 угым кецщщ тербетш, оны да заттандыру (18) 

182

аркылы Акан уш эсерлшш (24) арта туседь Бул жарастылыкты 

"Кекшеден куйылгандай 6ip бал булак" тецеу! (10) де, тек 

ecTuiyi мумюн енд! сусын тэр1зд1 ш пазш , ягни заттандырып 

(18) (халыкгьщ сусындап кднуы) тулгаланта бередь Осы гажап 

уйлеамге коса "соккандай жаздьщ жел1" тецеу1 (10), шартгылык 

(20) нэтижесшде журектщ дербес жан иесше айналып 

еляареу1, кулакгыц дербес жан ней мал тэр1зд1 жусауы (мунда 

улттык орнек (14) те 6ap)-6 opi Акдн эш куд1ретш жайып салады. 

Бул келютшктердщ де дастаннын озекта идеясына, 

узд1кп, тамашаны коргай бшуд1 насихаттауга багындырылганына 

мугал1м кдйталап назар аудартады. 

Мугешм будан кешн ат жарысы алдында айткдн Аканнын 

мына сездерше кецш белизш, одан акынныц кдй сипаты 

KepiHeTiHiH ер окушыныц езшше айкындап, дептерге жазып 

KepceTyi KepeicririH ескертедг 

-Естием бурын дацкын Кок неменщ, 

"Алтайдыц жуйрш онан жок "-дегенш 

Жолыкдай иесше журген болса, 

Осы жол Кок шолакгы боктеремш! (279-6.) 


-Намыскер, ожет, турашыл, б1рбеткей, мактаншак, ор, 

аскдк т.б. 

Мугал4м жауаптарды жинакгап, корыта келе, айтылган 

уйгарымдар пшнде Аканда epi намыскорлык, epi аздап 

мактансуйгштк те орын алганын атап керсетедг Одан epi 

окытушы Батыраштыц доцайбат бишрушен кейш есе 

ж1бермей кдйтарган Акдн жауабына уцйггед1: 

-Эцгудж, еюрец кдккдн, албыт созд1, 

...Кек ешкшщ жыртык кездь 

Алтайдыц, кер жынындай бакылдаган, 

Кок сакдл , азбансынган, бул юм ©3i 


-0TKip Tumi, мыскылшыл, шакпа Tumi, турашыл, кдйсар, 

аскдк, намыскор т.б. 

Мугал1м бул байламдар арасынан: "намыскор, шакпа тшдГ 

туйшдерше жугшу KepeicririH мел1мдеп, келеа узщщге байланысты 

niicip сурайды: 

183

Ат бтсен Кулагердей Акднына, 

Ол дайын Keicri жерге такауына. 

Бэйгеден басы -козш су кып озбай, 

Ат сенщ карай ма екен сакальща! 

Би болсан, би шыгарсьщ Алтайьща, 

Тшмд! терезем тек, тартайын ба! 

KeriHfli бектермесем, атым сенш, 

Шапса да экен MiHin байталына! 

Бул жолы да турги жауаптар шпнен мугалш Аканньщ шакда 

тицц, намыскор екенше унштедь Одан opi ат жарысы басталар 

туста Кулагерге мшген балага айткан Акан создерш болт 

алып, оган бага беру тапсырылады: 

Бул айдау-кыргын жорык, баикдп отыр, 

Барганша булан куйрык, шайкап отыр; 

Жел жакта шан каптырма, урма, калкам, 

Тек кдна йзгш кагып жайка да отыр. 

Кдйтарда Т1згшщд1 тежеп отыр, 

Такымды камшы салмай безеп отыр. 

Бол да отыр бфдщ соны, ызан озба, 

Тек кана 6ip молшерд1 козде де отыр. 

Кордщ бе сонау жаткан кок озект1 

Откенде сол озектен салшы те то; 

Кря бер басын сонда, каргатайым, 

03i алар онан кешн калган бетп. 

Ыктимал жауаптар арасында "Аканнын бапкерлш 

коршеда",-деген байламньщ онтайлылыгы долелдену! керек. 

Ал, атты бойгеге ж1берер алдында Аканнын:"Ажырап мен сендерден 

калдым жалгыз,//Алла озщ аман келтгр ей ермектГ,- 

дегеншен Аллага сенейш айкындалатыны да назардан тыс 

калмауга тию. Мугашм одан opi соккы rain, олш бара жаткан 

Кулагер касындагы Акан кайгысына коцш болпзедк 

Кулагер коркырайды каныменен, 

Акан да шыркырайды жаныменен... 

Eruiin, тогшедг Акан cepi, 

Зарлаган1Сулагердщ отменен: 

"Не бодды-ай, бай-бай, саган Kyлaгepiм! 

184

Суалдьщ, сорлы иецнщ булагы едщ... 

Tiperi кециймнщ, бейтерепм, 

Бул жерге кдлайынша кулап едщ!" 

Осы узшдйге байланысты мугал1м сауалдары: 

1. Акдн куйзелюш ecipece кай сез калай ашып тур 

2. Мундагы ауыстыруларды ш табады Ауыстырулардьщ 

есерл1 естшу ce6e6i неде 

3. Кейштеу бар ма Ол каншалык жук кетерген 


1.Bcipece "шыркырайды", "егшш" сездершде Аканньщ 

катты ун шыгаруы, шерлещй накты ернектелген. 

2. "Сорлы иецнщ булагы", "Tiperi кецшмшц"-ауыстырма 

т1ркестер (метафоралык тгркестер)болса, "бэйтерепм"-ауыстыру. 

Ce6e6i бул сездер шартты уксастыкка непзделген, ауыспалы 

магынада алынган баламалар. Ал, бул ауыстырулардьщ 

ерекше эсерл1 естшу ce6e6i: сейткен булактьщ суалуы, соншалык 

суйенш агаштыц кулауы,-бер1 орны толмас апатты 

жайып салады. 

MyraniM одан epi мына уз!ндшерге мойын бургызады: 

Кулагер, жаз жайладым, кыс жайладым, 

Артына кызды ауьшдын кеп байладым. 

Жерще камшы тимес, пышак тиш, 

Кушактап ку басынды ойбайладым... 

Кулагер , айналайын жудце алганым, 

Басындай Аркарлыньщ кун шалганым! 

Барганда акьфетке пырагым бол, 

Кызыгын кере алмадым бул жалганньщ. 

К,улагер, кулыныннан маган 6iTTiH, 

Терт белш тун уйкзымды баптап кутпм; 

Жылкьшы кыл куйрыкты елде Keprip! 

Кдндай жан шекесшен кагып еттщ (307-308 -б) 

...Кулагер , жас кунщнен кунаным-ай, 

Суйегщ , eTi таза буланым-ай! 

Касыцнан белек жерге жатпаушы едом, 

Айрылып Акан сенен, куардым-ай! (311-6) 

185

Кезщнен айналайын тостагандай, 

Кдяр ем ceHi не гып тастаганга-ай; 

Басынды итке неге шскетешн, 

Ерте-кеш кушакгамай жас баламдай! (316-6.) 

Мугалш сурактары: 

1. Шендеспру бар ма Онын мош 

2. Ауыстыруды им тауып , таддайды 

3. Акан бапкерлт кайдан кершед1 

4. Тенеу не кызмет аткарып тур 

5. Аканнын атка деген ерен суШспенштитн кайдан кердйс 


1. "Жерще камшы тимес, пышак тиш"-нагыз шендеспру 

ynrici. К


-"Аузы урадай опырылган"-Акднныц кейш epi картаюын, 

epi соншалык, жудегенш ашса, "урты шукырайган" орамы 

сол KepiHicTi накгылай тусед1. "Боз" KepiKTeyinii онын; шашын 

каншалык, ак басканын елестетсе, "таска uierin" куш 

кайткандыкгы шегелейдь TinTi отырган агашынын да "мыкырайган" 

калыпта болуы Акднныц куша TipuiiriHe сеуле 

туаредь 

Мугал1м Батыраш бейнесш талдатарда да алдымен дастаннан 

узшдшер келтарш, окушылардьщ езшдж уйгарымдарын 

бшд1рулерше epic тудыруы керек: 

EciTin Батыраш боп булан-талкдн, 

Кекжалды кысып кета ашу, сайтан. 

TenciHin ак отауга келд1 Kipin, 

Жиган жок аягын да жаткан Акдн. 

Кдылган жок коркдуьщнан Kayin, кдйкдн, 

Дауысы Батыраштын шыкгы кдтан. 

Кдмшысын буктеп, шарта жугшт шал, 

Акднга ce3i мынау сондагы айткдн: 

-Кднгырып Кдрауылдан аскд кепсщ, 

"Осы аста абиырым баскд"-депсщ. 

0з1не ез аузьщмен бейге enepin, 

"Атынды езгелерщ коспа!"-депсщ. 

Атан аз Алтайымнан кдлай кепсщ 

Алдымнан бейгемдо алып керген жоксьщ. 

Сорпасы Сагынайдьщ бу бодцы ма, 

"Алтайдан озамын!"-деп, ... жепсщ. 

Алтайда мен акиык ушкан конбай, 

Кдрамды кере алмайтын сендей торгай. 

"Бектерем Батыраштын Кек атын!-деп, 

Оттапсьщ ауызьща ие болмай. 

Кдрауыл, кдйрат кашан 6iTri мундай 

Басуым кецшщд1 TinTi онай! 

187

Теренщ атын ертгеп ескен ел ец, 

0зще ат 6iTiirri-ay, байгусым-ай! (279-280-6.) 

Мэтшмен таныстырылганнан кейш мугал1м окушылардьщ 

Батыраш туралы жазган байламдарын саралай келе, былай 

корытады: 

-"Ашушан", "катыгез" дегендерде дэлд1к жетюпейдь 

"0ркек1рек" уйгарымында 6ipa3 жакындау бар. "Ожар, долы, 

кикар, сьщарезу, кекбет, куйгелек", т.б.,-деген тужырымдармен 

келюе отырып, оньщ бэрш мына туйшге багындырайык. 

Ол-астамшылык. 

Одан opi Батыраштын Кулагерге бага 6epyi кестеленген 

мына узнш келпршед1 де, бага беру тагы окушы еншюше 

каддырылады: 

Жануар, 6iTiciH де ерек екен, 

Суйегщ алка-салка белек екен, 

Кергем жок керш журш мундай атты, 

Жуг1рсе шаба ма екен, желе ме екен 

Бул Kenip жылкы ма екен, не мене екен 

Осы аста алдымен-ак кеде ме екен 

Алдына ат салмаган Кектуйгынга 

Bip поле Кекшетаудан келген екен! 

Жылкыдай селт етпейд1, не мшез1 

Жай, салан, мшез1 ме-бой куйез! 

Ecrynii ем сумырайдьщ сырттан дадкын, 

Жайлы емес, не кылса да келген кезь 

Отты екен жануардьщ ею кез1, 

Першщ пырагы ма муньщ e3i (286 б.) 

Мугалш TyciHiri: 

-Ие, дурыс белгшепсщцер, будан 6i3 сырт туркына карап, 

ат сипатын Батыраштын жете таныганын, бапкерл1гш, 

битрлтн байкаймыз. Тек осы бакылаудан кейш бершген: 

"TyTirin, кап-кара боп турды Батыраш// Жалгыз-ак "Кдп-кап! 

болып айткан сезГ'.-суреттемесшен Батыраштын ез1мшш, 

uniTap екенш де андаймыз. 

Мугалш сауалы: 

188

-Кулагерге кастандык жасалганнан кейш, соны мойындау 

орнына кдрсы дау салган Батыраштын мына сездерше 

карап, кандай бага береаздер: 

"Е, Керей! Азган Аргын, Уак, Найман! 

Сендерде ненщ буы кокырайган 

0лд1 деп Карауылдын 6ip жылкысы, 

Урыны канды мойын таптьщ кайдан 

Аулак тарт, атыц басын Алтайымнан, 

Келмейтш Керей-серей бакайымнан. 

Жала кып, барымтага 6эйгемд1 устап, 

Жер1нд1 Kepin турмын бата айырган! 

Мойныма ат ел!мш болсан койган, 

Bip жьипдым Карауыддан тартып сойган! 

Kecin ал кушщ болса кулагымды, 

Эйтпесе болганьщ не сонша ойран 

Куиинд! керем бэйге бермей койган, 

Тартылар ез табагын астан, тойдан. 

Шьщап кер конысында тыныш отырып, 

Есемд! ел шапсам да алмай койман!" (315-6.) 


-Пелекор , суайт, ашушан, кдскунем, аяр, томырык, дунк, 

шадыр, кекшш, ожар, думше, бопсашыл, зорлыкшыл, киямпурыс, 

адуын, т.б. Окытушы осы байламдар шшен: "адуын, 

полекор, бопсашыл", -деген шеппмдерд! бел1п алады. 

Осылайша дастандагы Акан, Батыраш бейнелер1н саралап 

тамамдаган сон, шыгарма идеясын кен ашу уш1н 

жуйрйспктщ, озыктыктын символдык белпсше айналган Кулагер 

бейнесш де арнайы талдатуына болады. Мунда да алдымен 

узйщ усынылып, 1з1нше окушы жауабы тал ап етшедь 

Моселен, атакгы ат 6Ljiripi, 6anKepi Курецбай сыншы Кулагерге 

былай бага беред!: 

Келюкен кескш мынау, омыраудын 

03i айтар: каратам,-деп,-казак каумын. 

Сом аяк, быртык бакай, болат туяк, 

Тасындай шубар ала Кокшетаудын. (272-6.) 

189


-Будан аттын мыктылыгын, тез1мдшгш 6ipa3 байкаймыз. 

Ал, мына узшда ше: 

Шуйдел1, шоктыгы ергек, шщерлш, 

Серке сан, желмаядай тшерсеп, 

Тау желш тартса жуткдн талые танау, 

Тынысты кенде жатыр кещрдеп. 

Журсе де жаздай куры болмайды ток, 

Кез жарым кесер баста KeciM ет жок- 

Кдклан бел, калбагайлы, уцйр сагак, 

Шапса жел, мшее жайсац, турса селсок- (273-6.) 


-"KeciM ет жок",-дегеннен аттьщ бойгеге жеткшкп жаратылганын 

кореек, "Тау желш тартса жуткан талые танау",- 

жолынан узакка шапса талмайтынын аныктаймыз. 

MyraniM co3i: 

-Акдн еске TycipyiMeH бершген мына узнадге ундлешк: 

Кулагер шапсад бауырьщ жазылатын, 

Жерошак туягыцмен казылатын. 

Кушактап ку дал ад а калдым жылап, 

Жазым боп жау колынан жалгыз атым! (311 б.) 


-Кулагер туягынан жерошак кдзылуы аттьщ шабу екпшш, 

жуйр1кт1пн долелдейд!. 

MyraniM co3i: 

-Ал, мына узшдщеп Кулагер ол1мше аса аяныш тудыратын 

жекелеген сездер мошеш им дойектейД!: 

К,оркырап Кулагер ат жатыр кулап, 

Шумектеп шекесшен кан буркырап. 

UlipeHin терт аякты, танау кдгып, 

Ынкылдап елш барад ат кыркырап. (307-6.) 


-"Крркырап" сезшен кан агудан шыккан дыбыс накты 

естйщц де, киналган атка аяныш ce3iMi туады. Ал. "шумектеп", 

"буркырап" сездершде каннын тез агуы да дол 

ернектелш, Кулагерд1 едхмге кимауга жетектейд1. Соны- 

190

мен 6ipre "терт аяк,ты inipeH in", "танау кагып", "ыцкылдап", 

"кыркырап" ерекет етушщ 6 e p i аттын eM ip ушш жанталасуын 

накты накыштап, оган деген куйзелкл! жоталантуга 

кызмет етш тур. 

MyraniM одан opi окушыларга уй тапсырмасына усыныл- 

FaH uibiFapMa тш бойынша 6ipep улпш 03i тадцап керсетед1. 

Мэселен, "Алапка бетегедей кшз тосеп,// Оранган орманды 

тау агашына" (257-6.) - деген жолдардагы "оранган" созгнщ 

астын сызып, оны агаш кеггпгшщ белпа ретшде алады. Ce6e6i 

агаш аз болса, белгш 6ip келемд1 аумакка ие болган тау онымен 

орана алмас еда. Демек 6i3 "Кептж угымды бщдаретш 

сездер",-деп, тапсырсак, онда белгш 6ip санды белгшеген, 

немесе "кеп" , "мол" деп жалпылама айтыла салган сездерд! 

термейс1здер. Кдйта осы угымды негурлым накты ашкан, жеке 

езшде сурет, KepiHic жаткандай есер кдлдыратын, бейнел1 

сездер мен сез т1ркесулерш тауып белгшеу кажет. Мына дейектелген 

мысал сол yjirire жатады. Бул талап 6i3 усынган баска 

да такырыптарга тон. 

Ал, eKiHiiii сабакта окушылардьщ 6ipi corri, 6ipi сэтс1з дегендей, 

жазып келгендерш сараптап, жуйелей келгенде, мынадай 

ыктимал жауаптар 6eiciTuiyi керек: 

1. KoiiTiK угымды б1лд1рет1н сездер: 

1. Таскында. тау суындай кецш жыры. (254-6.) 

2. Желшдей куаныштын жеделдей сок, 

0лецнщ езен! 6ip сапыоылсын. (254-6.) 

3. Каптасты кумырскадай кырга казак. (266-6.) 

4. Жетюу осында кеп куйып жатыр. 

Аркага аунап uieicri Кдратауьг. (266-6.) 

5. Аркага аударылды ас дегенге 

.Лакылдап Б ал каш , Арал тещздерь (267-6.) 

6. Kicire шыпылдады ак ордалар, 

К^шын ат ер-турманы етш жалт-жулт. (267-6.) 

7. Кел аска кыр казагы кустай каптап. 

Топырлап конып жатыр уйге тарап. (268-6.) 

8. Жан-жактан топ-тобымен тегшген мал. (269-6.) 

9. Ac Teric адцы, артына калды уймелеп. 

191

Керуге Кекшетаудьщ Кер пырагын. (271-6.) 

10. Ак. отау топырлады Акдн тускен, 

Кдльщ журт Kerri Kepin сырттан, шгген. (276-6.) 

11. Шан басып котарылган жер мен кекн, 

Аркднын ел1 Teric ат ерттетп. (28i-6.) 

12. Кдра жер кдйыскдндай кдльщ жиын, 

Кыбырлап кумырскддай журд1 каулап. (282-6.) 

13. Жиын журт жуйрхктерд! тамашалап, 

Аттардьщ алды-артына кетп толып. 

Эр жактыц сацлактарын сурап Kepin, 

Дуршдеп умтылып жур соцына epin. (285-6.) 

14. Бейгеде бэсекемен бак сынаскдн 

Кдльщ ат тселд! айнала кетп кайнап. (288-6.) 

15. Аткд epin ел Terinin алые Kerri, 

"Кдйт!", "Кдйттап” елге ецпрлеп шабар жетп. 

Керуге ат кэйтканша езге ойынды. 

Тешз топ толкып , кдлкып, бурды беги. (288-6.) 

16. Кужынап кумырскадай сала-сала... (288-6.) 

17. Уксаган жазды кунп жаукдзынга, 

ТЪиип ел Ерейменнщ алкдсына. (288-6.) 

18. Керей жак берпзбестен Kerri кернеп: 

"Итжыгыс! Мынанын да жыккдны аз ба" (295-6.) 

19. Туршй, анталап журт, ел кулагы, 

Ортага терт баланы алды-дагы. (312-6.) 

20. Осындай сездермен ел киш кетп. 

Кдльщ журт кддала айтып керш Teicri. (313-6.) 

21. Кеулесш Керей, Аргын-сендей cypic, 

Болуга айналып тур улкен урыс. (314-6.) 

2. Ат ж урю н б1лд1рет1н сездер, не сез TipKecTepi: 

1. Лакдбы -елде еулие, елде nepi, 

Аркдныц атактысы Акан cepi. 

Кекшеде сулу суйш, елец айткан, 

Буланлап такымында Kynarepi. (261-6.) 

2. Кайырып кыстай баптап Кулагерда, 

Осы астыц дакпыртына Акдн келдг 

MiHri3in бейте бала, жайтандатып. 

192

Аулына ас бергеннщ такау келдо. (270-6.) 

3. Мен дагы мундай кезде жылмац каккам, 

Мшгемш не санлакка суман каккан. (298-6.) 

4. Кек аты Батыраштын келд1 заулап. (303-6.) 

5. Ызгытып ат келе жатты кел айнала, 

Ат кугкен кембедеп керд1 кара. (304-6.) 

6. Тебелеп баска, кезге Туйгын келед, 

Шайкалып. шарк аяктап. TycTi жарга. (305-6.) 

7. Bopini берЬс астынан бшмей калды, 

Ойнактап ете 6ерд1 жау алдынан. (306-6.) 

3. Y h, дыбыс байлыгын танытарлык накыштар: 

1. Сездердщ асыл, керкем тасын кала, 

Уйкасы елещмнщ сынгырасын. (255-6.) 

2. Астанам Алатаудан санкылласам. 

Жетпей ме жер жузше жангырыгым (255-6.) 

3. EcKi кун -елдщ жылап еткен куш, 

EcKi эн, куй сондыктан калган боздап. (255-6.) 

4. Аспанда акиыгы шанкыллаган 

Куздардьщ куламалы астында еспм. (256-6.) 

5. Жарлыга, жалгызга да дес берд1 ме, 

Жыландай ыскырынган зэЬар заман. (259-6.) 

6. Жангыртып Сырымбеттщ кулл1 алабын, 

CepiHi3 cepnin кекке эн шьюкасын. (265-6.) 

7. Bip уйде кобыз даусы шымыраган, 

Kyi-iipeHin кейде, б1рде ынылдаган. 

Bip кезде бебеу кагып, куш1ктей боп, 

К-Ынсылап. сынсыгандай куй жылаган. 

Bip уйде домбыра да ыныранган. 

К,ыр Kytti кулдыраган, булдыраган; 

К,ос шек "К,осбасарды" сылкьишатып. 

Журект1 жулып жеуге куй жынданган. (268-6.) 

8. Коленке уй, курпшде^п саба шскен, (276-6.) 

Ас кандай онпмешш кымыз шпсен. 

9.Вакырмай домбыраны кекке булгап, 

Аккудай осем дауыс-ун сынгырлап. (277-6.) 

Ю.Жаршылар осылайша Kerri сарнап. 

193

Бейгенщ болар жерш журтка жарлап. (282-6.) 

11."Тез шыгар балуанынды!-деген дауыс 

Атойлап, кыр керсетш, жамырасты. (289-6.) 

12. Сиякты 6ipi жуан, 6ipi жука, 

Qidpin сузюш жур eid бука. (294 6.) 

13. Сонымен балуанньщ 6eftreci етп, 

Оташы мертгккенД1 бебеулетп. (297 б.) 

14. Шаны - булт, екшш-жел, аттар-канбак; 

Балалар уран салып, беэда зарлап. (299-6.) 

15. Кутрентп ойды, кырды еншен кулйс, 

Арканы дуб1рлетт1 дуб1р кылып. (299-6.) 

16. Коркырап Кулагер ат жатыр кулап... (307-6.) 

17. Кулагер коркьгоайды каныменен, 

Акан да шыркыпайды жаныменен... (307-6.) 

18. "Алые жер, апарма!"-деп каксап еш: 

Кдрармын енд1 калай ел бетше..." (312 б.) 

19. "...Осыган уры б1зд1 кыласьщ!" - деп, 

Куш айтып, Керейлерге згркш салды. (313-6.) 

20. Кьшмыска, киянатка мундай айкын, 

Кушрешп ел Аканынды танымайтын. (313-6.) 

21. ТНыркырап Акан отыр ат басында, 

Шыгарып шерл! дауеын кулындагы. (316-6.) 

4. Кртмыл турл1шелтн аныктайтын мысалдар: 

1. Шалкэр келдщ шортаны 

Сен соккандай сшкп-М. (292-6.) 

2. Алысты арс-урс eTin ей арыстан 

Таласты, 6ipiH-6ipi алып, жулып. (293-6.) 

3. Туспед1 ол лопша каргып. мысыкша ыргып. 

Дегендей "Кушщ болса алып кара!" (293-6.) 

4. Бултылдап жыккан жерде жатпайтугын, 

Баскага баетырмайтын балык бала. (293-6.) 

5. Булкынды шайнастырган бурадайын, 

Жулкынлы жутпакшы боп суда жайын. (293-6.) 

6. Жата ма , серке сары, Kerri шоршып. 

Жёрда шац, езщ кан кып, етш жырта. (294-6.) 

7. Денгелек айналдырып, серендетш. 

194

Жерге алып нокгалыны урып калды. (294-6.) 

8.Аударып жэне Жакып, жэне басты, 

Допша атып 6ipiH-6ipi ломаласты. (294-6.) 

9.Караны кайыстырып бураганла. 

Курт етп, 6ip гэп болды жшгше... (296-6.) 

5.Дерекс1з угымды заттандыру улплерк 

1. Бак туын турганда устап бугш казак, 

Кецш судай тасып. оттай маздап. (255-6.) 

2. Сапырган сырлы сезд1 cap кымыздай, 

Заманныц отыргам жок салтын бузбай. 

Асылын арамынан аршып алдым, 

Кашаннан казынага халкымыз бай. (256-6.) 

3. Жаралап ер журегш жау канжары, 

Ыскырып жылан ем!р жанын шаккан. (260-6.) 

6. Метафоралык т1ркестер: 

1. Шарыкга шар тарапка киял кусы.... 

Кецшдщ кеп турганда кущц алгысы, (254-6.) 

2. Актарып асыл созлш алтын, жезш. 

Салатын лукен1ме бар MiHe3iM. (255-6.) 

3. Кызыктын айлынына кулаш урып, 

Армансыз каздай калкып, кудай жузген. (262 6.) 

4. Tiperi кенш1м1пн. бвйтерепм... (308-6.) 

5.Кулазып кузд1 кунп Кекшетаудай, 

Кызыктын кешт кеткен -cap жайлауы. (320-6.) 

7. Кей1птеулер: 

1.Жан-жакган агытылды сабаны артып, 

Tycipin , дуршдеп жур табак тартып. (267-6.) 

2.Лек-лек топ, агытылды адам ацдап, 

Тещздей толкын жанга тодцы жан-жак. (282-6.) 

3.Кунрентт, кец даланы дуб1рлетт, 

Тегшд1 ат Ерейменнщ саласына. (287-6.) 

"Кулагер" дастаныныц керкемдгк ерекшелпсгер1, Tuii талданып 

болган соц мугал1м окушыларга корытынды сурак 

ко яды: 

-Ещц дастанныц езект1 идеясын гам ашып дэйектейд1 

Окушылардыц ceiri, ceTci3i аралас турл1 тужырымдарын 

тыццап болганнан кейш, окытушы мына туй1нге жупнтедк 

195

-0зект1 идея: "Жуйрйсп кундеме, оган кастык, кылма!"-дегенге 

саяды, Батыраш шберген адам бэйгеде алга шыгады 

деген К^лагерге айбалта сиггед1. Одан эр! Кратер шекесшен 

"шумектеп", "буркырап" шыккдн кан аркылы ат киналысына 

деген аяныш тудырьш, -бэр асыдды кимастык сезшш ербтп 

тур. K#3ipri ескелец заман бшлмен багамдасак, куншшдйс, 

каскунемдж ол кезде Акан мшген Кулагерд1 мерт етсе, кешн 

соны 1936 жылы накыштап, аяушылык биэдрш: "Озыкка 

тшспе!"-деп дабьш каккан 1лиястын езш арада ею жыл етервтпесте 

курбан кылды. Кулагер-ат уздш болса, оны эспеггеген 

1лияс-акын жуйрш ед1. Ею дэу1рде ею тулпар да кастыктан 

опат бодды. Тек 1лияс емес, баска да акын-жазушылар, 

мэселен, Сэкен Сейфуллин тент келе жаткан жазалауды алдын-ала 

сезш, оган дешн:"Халкым, ез асылынды сактай бш!" 

-идеясын кэтерд!. Атап айткднда, С.Сейфуллин "Аксак кик" 

влецщце табигат аруы кипел, "Аккудьщ айырылуы" дастанында-аккуды 

сактау мэселесш ту erri. Сэкеннщ де, 1лиястын да 

эсем дж , уздштгк символын аялауы мэшн тек еткендеп 

так.с1реттермен байланыстырумен шектелмейм1з. Ол болашакта 

да бар халыктар ушш де сабак бола берещ деп пайымдаган жен. 

Я гни Кулагер аркылы мензелген Сэкен, 1лияс т.б. трагедиясы 

кзйталанбас уппн адамдар санасы кемедденушщ мэш зор. 

196

Y IIIIH IIII Б0Л1М 

М ЕКТЕПТЕ K 0PK E M Ш Ы Р А Р М А Т Ш Ш О К Д Т У 

МЕКТЕПТЕ "АБАЙ ЖОЛЫ " TUIIH ОК,ЫТУ 

Назардан кагажу кдлып келе жаткдн манызды мэселенщ 

6ipi-MeicrenTe керкем эдебиет тшн окыту. Мектепке арналган 

едебиет окулыктарына кзрасак, керкем эдебиет Tuii дегенде, 

эпитет, тецеу, метафора, кешптеу Topi3fli тшдщ ажарлау, 

кубылту куралдарына арнап, б1рен-саран мысалдар берумен 

шектелу басым. Сонымен катар шыгармадагы тусшЬсаз, кенерген, 

немесе сирек колданылатын сездердщ магынасын ашу, 

арнайы созд1кке Ti3y жумыстарын колдай тура, онымен туйыкталу 

да тш байлыгыньщ бар кдйнарын ашуга емес, жекелеген 

табыстарды гана куалауга апаратынын ескертюм1з кел еда. Алдымен 

еш суреткер ушш эпитет, метафора т.б. айшыкты сездер 

6ipaeH-6ip, непзп табыс больш санала бермейтшш, кеп 1здешстщ 

6ip кыры гана екенш умытпайык 

Жазушы ушш ен бастысы кубылысты накты, дел берерлж 

сездер i3fley, оны шыгарма идеясы, рухына сай жымдастырып 

ере бшу екеш белгш. MiHe, 6i3 де басты назарды 

суреткердщ ен кажет сезд1 орнын тауып пайдалана бшу 

шеберлтне аударуымыз кажет. 

Мупипм C03i: 

-Балалар, тш байлыгын менгерген, "Tini бай" адам деп юмш 

айтамыз Немесе :"тш кедей" деп к1мд1 багалаймыз Моселен, 

далада кар жатыр екен. Tuii жутан адам: "Тыста кар 

бар",-деп кана жауап берер едй Ал, тш байльнына колы 

жеткен адам олай жай мел1мдей салмайды, кар болганда, 

кандай кар, соны дел беруге тырысады. Жана жауган кар 

болса, "сонар кар", "кебж кар", "улпа кар" т.б. нркестерш 

колданады. TyciH e, рещне карап "акша кар" деп те 

бейнелейдк Орман арасында жана жауган, кальщ тускен, 

жел, аязга урынбаган карда тек шангымен гана журуге болады. 

Bi3 оны "купсек кар" дейм1з. Б1раз кун аяздан кешн 

оньщ кандай карга айналатынын бшеандер ме "KypTiK

кар" дейдг C e6e6i аяз каруы, басылып, сыгылысуы бар,- 

б!ршама ныгыз беюген карга айналады. Кар api мол, opi 

шегенделген болса, оны "cipey кар" деуге болады. Эбден 

тапталып, KipiKce, "касат карга" айналады. Б1рде кун жылып, 

аз босаса, "x in c iK кар" дейм1з де, кейш кайта катса, 

"кекмуздак кар” немесе "шыны кар" деп те атаймыз. Коктем 

жакындаган сайын жшсу, йрлеу acepiMeH кекшшдене берсе, 

оны "коксокга кар" деу жен. Муньщ 6epi тек кар тыгыздыгына, 

рещне байланысты колданылар сездер. Кардьщ 

колемше байланысты сездер ез алдына 6ip тебе. Меселен, 

кар 6ip жерге тусш, екйши тусы ашыкжатса, оны "ала канат 

кар" дейм13. Кар калындыгы пышак кырындай гана жука 

болса, оны "кырбык кар", "Kip6iK кар" деп суреттеуге болады. 

Кар кальщ болса, "омбы кар", "оппа кар" т.б. TipKecTepi 

суранып тур. 

Кар жаууы да куннщ суык, жылылыгына, желдщ кдтты, баяулыгына, 

ылгал келемше карай турльтурл1 болады. Меселен, 

кар тушрлер! ете Kimi, epi тым сирек болса, онда "кар ушкындады" 

деген утымды. Кар туйфлер1 каншалык толысып, 

жишеуше сай: "кьшаулады", "кыламыктады", "киыршыкгады”, 

"киырлады", "жапалакгады", т.б. сездершщ 6ipiH тандаймыз. 

Кун онша суымаган жагдайда тусе сала epin жаткан карды 

кердщцер ме Оны "жылбыска кар", "сылбы кар" дейм1з. Кар 

тушрлер1 ете баяу тусш жатса, сылбырап жауганы да, агындап 

куйылса, сабалап, немесе тепеп жауганы. Жел удеп, кар 

туйфлер1 тура туспей, ушрше сокса, "буркакгап жауды" деп те 

айтамыз. MiHe,6ip гана кар турлершщ KenTiriHiH e3i казак тш 

байлыгын делелдей ме 

-Делелдейд1. 

-Bi3 мунда кар турлершщ берш кдмтьщык па Жок, ол 6ip 

сабакта мумюн де емес. Шз тек ез байкауларымызды, тапкандарымызды 

гана ортага салдык Ещ адам, TinTi еш жазушы 

да: "Мен бар сезд1 бшем",- деп тужыра алмайды. Бул да 

тш байлыгы шекйздшн, оны менгеру 6ipep ай тугш, сан жылда 

да бипейтшш делелдесе керек. Кдзф 6i3 Мухтар Эуезовтщ 

"Абай жолы" эпопеясынан карды бейнелеген 6ipa3 

сейлемдерда жазамыз:Сыртынан аяз сыкырласын, кар сапа- 

198

лактасын. дауыл eicipciH, сонда да кдльщ сауыр, алып жон 

жудемейда, мызгымайды (5, 134).' 

1. Сондай 6ip шактарда, акданныц басында, буркеп жауып 

турган карлы боран imiHeH, 6ip белпаз жан келд1 (5, 71). 

2. Торжорганьщ екпшшен жапалак кар енд1 жел соккандай 

келбеп ушып, бетке, козге ери жабысады (6, 192). 

3. Крла желкесшдеи осем таудьщ да карагай атаулысын 

купсек кар баскан. (104). 

4. Эл[ де кыстай соккан ак боран ак даланы жумырткадай, 

кальщ cipey карга толтырган (6, 412). 

5. Сар-кщ1р болган кардан (Абайдын eTiri -К,.Ж.) тайганай 

беред1(104). 

6. Аяшньщ астында шыиыланган кдткыл кар сыкыр-сыкыр 

етед1 (104). 

7. Биыл ерте кете бастаган кар Аягозден Семейге шейш 

коксокта боп, аксак ойылып , журпншшерд1 катты бейнетке 

ушыратты (6, 213). 

Bi3 эпопеядагы карды бейнелейтш мысалдардын 03iH толык 

келйргем1з жок, 6ip тобын гана алдык. Соньщ оз1нде 

суреткердш, кубылысты каншалык анык, дол орнектей бшгенш 

кердцк. Тек, М'.Эуезов табигатты тамаша бейнелейд1 десек, 

б1ржакгылык болар едг Bi3 opi салыстыру ушш, opi казак тип 

байлыгын дэлелдей тусу ушш карга байланысты баска да 

жазушылардан алынган мысаддарды коса келпрем1з: 

1. Ак мамыктай yn6ipen, сылбырап жауып турган акша 

кар//Майлин Б. (1,328). 

Ескерту:Будан o p i: авторы, мысал алынган ютап реп, ютап 

6eTi гана корсетшеш де, авторы (кайталама турде), ютап аталымы, 

кай баспадан шыкканы, кай жылы жарияланганы ушшпй 

6oniM сонындагы "пайдаланылган одебиеттер" пз1мшде сол ютап 

алгаш келпршген мысал реп бойынша бертед1 -К,Ж. 

1Бул макдлада “Абай жолынын” 6ipiHini, еюшш ютабынан алынган мысалдар 

1961 жылы шыккдн эпопеяньщ 6ipinmi томы бойынша Алматы, 

К,МКЭБ, 1961 бершсд1 де, жакша iiuiitue т!келей б ел гана керсетшш отырады. 

Ал, эпопеяныц тертшил ьатабы - Шыгармалары // Алматы, 

Жазушы, 1980 ж., бойынша бсршедь Мэселен, мундагы 5, 134 белпс! 5- 

томнын 134 -бетшен екенш танытады. 

199

2. Жел саябырлап, кар ещц кал банда май, б1ркелю мамырлап 

тусш жатты.// Муртазаев Ш. (2, 92). 

3. Кдр б1рде жапалактайды, бфде киырлайды, бфде кылаулайды.//Жансупров 

I. (3,136) 

4. Кртыршык кар эл1 кыламыкгап тур// Нурпешсов Э. (4,52). 

5.... Узамай кар капалактай бастады. //MycipenoB F. (5,8). 

6. Тулей боран буркырап, аппак карды тугетш, екпшдеп уйтки 

согып, жерд1 баскан бурынгы кальщ кармен тагы да сабалап 

жауып турган карды, жын мен жынды кугандай, 6ipiHe-6ipiH 

косып элемет кылып жатьф екен.//Сейфуллин С. (6,137). 

7.1ле-шала кар кыламыкгап, жер бетш жецш K ip o iK басты... 

//Нурпей1сов Э (4, 257). 

8. Жана жыл алдында буркдктап калын кар жауган// 

Жумадшов К, (7,300). 

9. Кейб1р кысан жерлерде кептелген касат кар жатьф.// 

Жумадшов К,. (7, 288). 

10. Кеше жиег1ндеп куресш карлар майлык орамалдай 

юрлеп кексокталанып жатыр. //Жумадшов (7, 357). 

Эрине, тш байлыгын тек кар турлерш Т1зумен дэлелдешк 

деп тургамыз жок Мэселен, казак тш1нде аяздьщ турлер1 де 

аз емес. Он бес градус суьщ пен еду бес градусты 6ip емес 

десек, аяздьщ децгейще карай, сездер де кеп. Тагы да эйтеу1р 

аяз деп ете шыкпай, сонын эр калыбына лайык сез таба 

бшуден барып тш байлыгы кершед1 дейм1з. Б1з бшет1н аяз 

турлер1: шыткыл аяз (сэл гана суык, шытымыр женш аяз. 

Будан 9pi аяздьщ женшдеушен ен какаганына дей1нпс1н суу 

репмен 6ipTe-6ipTe жогарьшатып беруге тырысамыз); шыцылтыр 

аяз, шытымьф аяз, тымырсык аяз, шытынаган аяз, кытымыр 

аяз, кызьш шунак аяз, ycicipiK аяз, шаныткан аяз, шымшыма 

аяз, шытьфлаган аяз, сакылдаган аяз, какаган аяз, акырган 

аяз, т.б. 

М.Эуезовт1н аяз турлерш де накты керсетш отьфганын 

делелдеуге мына мысалдарды келт1рем1з: 

1.03ip дене тоназытар, бет шымшьф аяз да жок Тек eMic 

кана шыткыл бар. (635). 

2. Кдла шпнде желс1з шьщылтар аяз бшнед1 (117). 

3. Бугш де сондай шытьфлаган катты аяз (6, 378). 

200

4. Сондай жел аралас аяз жайы: "YcidpiK аяз", "eKipin турган 

аяз", "акырган аяз", "колканды кауып турган аяз" деп неше 

турл1 катал турде халык, аузына алынады (6, 378). 

Тац атуы 6ipa3 уакытты камтыса, соньщ бастапкы caTi 

мен кейшп шаш арасында алуан суреттер бар. Tin байлыгын 

долелдей тусу ушш тан атуына байланысты мысалдарды тоешк: 

1. Жазгы тан сары кабактан жана саз 6epin келе жаткан // 

Нурпейюов Э. (4, 217). 

2. Bip мезгш тан рауандады//Тайшыков К, (8, 188). 

3. Тагы 6ip шакта сол тун мунары коршап турган карабаркын, 

6ipaK айкын белдщ ар жагынан Ыберлеп ак шапак 

бшшед1Ж0уезов М., 6, 407). 

4. Кансонар болгандыктан Амантай аща тац бшне шыгып, 

астындаш аты босацси бастаган ед1.//Муканов С. (9, 92). 

5. 31л кара туцщ жапсарынан core тац сызаттап келед1 // 

Мустафин F. (10, 3). 

6. Тац бозалацдап атып келед1//8бшев Д. (11, 65). 

7. Бул тацныц жаца гана бозамыктана бастаган кез! //Муканов 

С. (12, 175). 

8. Ka3ip, MiHe, тац жаца гана кь!ландап аткан ед1.//8уезов 

М., Абай жолы, I, 1961, 615). 

9. Аздап алакеуеццеп барып тац атады//Жансуг1ров I, 

(13, 79). 

10. Сазарып сары тац атты//Жансуг1ров I, (3, 127). 

11. Тац ак тацлак, болып саргайып, талауранып атып калган 

екен//Сейфуллин С. (6, 149). 

12. Разиза шыккан уакытта тац жаца белдеуленш атып келе 

жатыр ед1.//0уезов М. (14, 186). 

13. Тац кылаццап келе жатканнан жугш арта бастаган ауыл 

жаздыц кун1 жакын белден жаца кызарып шыгып келе жаткднда 

есй журтынан женелген. //Оуезов М. (14, 263). 

14. Бегелген сайын тац шапактап атып, айнала айкын 

KepiHin келед1.//8уезов М., 234. 

Тщщ жете мецгерген адамныц:"ат желд1", "ат шапты," деп, 

жай дабыралай салмайтыны белгш. Ат журюшщ, желюшщ, 

шабысыныц Typi де сан килы. Bi3 соныц йишен М.Эуезовтщ 

"Абай жолы" эпопеясынан гана мысадцар окимыз: 

201

1. Алыс-жакыннан келген калын топтардыц 6ap-6api де 

эз1рше ссылай бэйгшерш жутындырып, келбек кактырып келш 

жатыр. (269). 

2. Аздан сон ауылдан шыга бергенде, сары ат топ алдына 

тусш, ойкастап кайта-кайта жер сузш, кебшше кырымен 

булкектеп отырды (5, 154). 

3.Тайпалган катты жорга езге журпншшщ 6opiH cap 

желд1рш келед1 (135). 

4. Крлдьщ алды Кунанбайлар катты журш, сау желт келед1 

(90). 

5. Мше, Ka3ip Майканньщ Ташкент аллейше карай 0лi де 

катты тайпалтып, соктырып келе жаткан торжоргасыныц осындай 

ейфбаяны бар-ды. (6, 193). 

6. Артында калып, майырга ерген лаушыдай кашангы 

теиректейлпз (12). 

7. Жеркылан мшген кыланнан киген ею xiriT кешю салкынмен 

ecin журт кеткенде, кер бетеге, боз коденщ арасынан 

зорга кор1нгендей. (279). 

8. Он шакгы жоргалардьщ ец алдынты тобында кояндай 

аппак боз жоргамен "узенп кагысып" торжорга да безищёпп 

келеда екен (6, 203). 

9. Байтаста ун жок, оз бепмен зымгап барады. (9). 

10. Кунанбай жакын мандагы рулардан баска, К^щыр мен 

Шунай, Догалан сиякгы тауларды мекен еткен Тогалак, Энет, 

Бокенд1 де шакыртып, кос-кос атпен шапкыншылар ушырткзн. 

(213). 

11. Узак кунп журхстен талмаган ею жарау баран ат шокыта 

шабады. (6,7). 

12. Дэрмен ещц атына камшы басып, куйыхтыра женелд!. 

(5,16). 

Мугалш будан кейш:"Балалар, бул айтылгандардан баска 

тагы кандай ат жур1с1нщ турлерш бшесщдер"-деп сауал 

кояды. Бал ал ар жапырлап айтуы, мугал1м толыктыруы бар, 

акырында мынадай жауап бёршёд!. Аттын жай журюшен шабуына 

дeйiнгi турлерш санасак, ете мол , моселен: шби басу, 

торт тагандау, мимырттау, сау аяндау, шерте аяндау, леюте 

аяндау, жоргалау, жайкактау, букен журю, кестендеу, булан

журю, буландау, булан куйрык журю, жорту, кесше жорту, 

булюлдеу, булк-булк желу, лыпыл кагу, желе-жорту, салдырту, 

борт-борт желу, тапырык желю, кесше желу, жосу, желешокыту, 

секектеу, текектеу, сьщырту, ызгу, зырлау, безу, арындай 

желу, шокактау, шокырактау, шокыту, тырандау, ура 

жонелу, удере сштеу, ыргу, анырату, жуйтку, тасырлата шабу, 

косите шабу, кдрыштау, лейте шабу, топей шабу, кудия шабу, 

куйындату, куйгыту т.б. 

М.Эуезов тек табигатты гана сан кырымен накгы да эсем 

кестелеп коймайды, ол адамдар кдрым-кдтынасын бергенде 

де, сан сырлы соз маржандарын тауып колданады. Мэселен, 

одетте б1здер адам ренжцц, ашуланды деген создермен шектелсек, 

суреткер бар адам б1рдей катуланбайтынын, эр адамньщ 

эз м1нез1не, жагдайга байланысты турлпне назаланатынын 

дол беруге кецш беледи Мысалдармен дэлелдешк (тагы 

да ашудыц негурлым жай, бастапкы туршен даму, бшктеу 

рет1мен алуга тарысамыз): 

1. Keiiici, гарбещ кеп, юнесы мен MiHi кеп ем1рд1н куцпрт 

жузд1 куз1 жето (613). 

2. Оразбай оган кдбак, тыржитып, колын сшкш, Tepic кзрады 

(5, 367). 

3. Шубар жакгырмай, тыжырынып куле туст1:-Сенщ аузыцдагы 

сезшд1 айткэм жок (5, 13). 

4. Ол кыцыр мшезше басып, киястана сейлед1... (5, 61). 

5. Енд1 Текежан да шйнен кыжылданып 6ip кияска Minai 

(5, 127). 

6. Соны жактырмаган Кунанбай кырыстанып: 

-Мейшдерщ! Маган десе, аягына бас ур. Байдалы мен Байсалдыц!-дед1 

де, шыгып Kerri (259). 

7. Бул айтканы кептен йпш кернеп, уытганып журген улкен 

туйМ Tepi3fli (5, 333). 

8. Эбд1 гана кдтуланган ашуынан айыга алмай турган бойында 

аса 6ip ауыр арман тастады (5, 23). 

9. -Кез ашылар бар ма, cipe, бул дертген!-деп, кдйнай 

сейлегенде, кесек жузше flipin Kipin, кездер1 де намыскер 

ызадан жасаурап K eiri (5, 19). 

203

10. Сагынып келген елде аз топ тудырган мол жауыздыкка 

ызаланып, ширьщкдн жайы бар (5, 206). 

11. Абайдьщ улкен ушне KipciMeH Шубарды керген жерде 

Тэкежан жиырылып кырыс карап калды (5, 127). 

12. Bcipece, Бежейдац узенп жолдастары: Байдалы, Байсал, 

Кдратай, Tycin, Суйшдцсгер ерекше сызданып алган. (209). 

13. Азгантай уакыт пгугыл ойланып, Ерболга октай кадалып 

KipniK какпайтуйипп отырды да, 6ip сэтте атып турды (300). 

14. Кезге кершсе, коп туйшмен каз1р 03i куреске Tycicici 

келгендей, ызаланып кыстыгып та кетед1 (5, 250). 

15. Тэкежан булыгып куШп сейлед1... (5, 128). 

16. -Сезд1 догар, босат жылкыны!-деп, шетшен сызданып, 

сурланып ап тепсшм тур. (5,270). 

17. -BipaK, тек эш жетсе алып керсш!-деп, Бэжей 6ip-aK 

томырылды (181). 

18. Ею кдшкынды айтты да, Оразбайдьщ булшш жаткднын 

жетюзд1 6, 96). 

19. Ал, Павлов туп кетпеген юсщей, жанагы cipecin, шытырлап 

турган жандарм тересше, Timi 6ip елеус1з, болымсыз 

жандай карады (5, 356). 

20. Сол айтыпты:"Менщ ангаруымша ояз бен одан аргы 

улыктардьщ да Абайга кэрлёнуК мыгым кершед1 (5, 369). 

21. Оразбай Эз1мбайдан есип ашуланбаса, тулай 6epciH 

(6, 226). 

22. Мунша тасырлап неден булЬвдщз-дей 6epin еда; Дайыр 

сойдакпстерш акситып, арс еткендей 9Mip айтгы (6, 112). 

23. Осы жайды Жумаш пен Сейш 6ipece Typuiirin, 6ipece 

ызамен куле отырып айтысып берген еда (6, 185). 

Эпопеяда адамдар кулюсш бергенде де, суреткер эйтеу!р 

6ip кулуд! емес, эр адамнын шыккан тегше, ой-epiciHe, мшез 

ерекшелшне, жас мелшерше, кещл-куйше сай "езшдйс" кулюс! 

болуын кадагалайды. Мэселен: 

1. -Ал мен ол жерге мынау шешен тЬскен тобыкты тымагымен 

барам ба, жок элде енд1 кдртайганда дуанадай болып 

басыма сэлде орап барам ба-деп ез жайын мыскылдап кулш 

алды (6, 65). 

204

2. Ол катарынан уш балуанды келкгпре сокты да, тушншек 

ышндей бэйге акшасын колына алган, аксия кулш Абайга 

келд1 (5, 393). 

3. Bipece кец ашылатын улкец шугылалы сургылт кездер1, 

6ip сэт кып-кызыл epiHflepi, немесе сыщырлап кулген сылдыраган 

yHi мен б1рл1-жарым тш каткан сездер1 кулагына келгендей 

болады (5, 200). 

4. Кайтадан сылдыраган эсерл1, осем кулюа оянып, кеншд1 

жуз1 жоне де езшщ ак-кызыл ажарымен эсемдене тусед1 

(6, 379). 

5. Абай катгы сылкылдап кулгенде, Жуман оянып кетш, 

басын кетерген (5, 37). 

6. Абай кугпеген сепе, баягыдагы 6ip ер мшезше басып, 

eciciciH еске Tycipin, сылк-сылк кулд1 (6, 172). 

7. Абай бар деней селкшдеп сык^шык^ай кулш капты 

(5, 399). 

8. Оразбай мен Есентайга осы жайдын шей молш болса 

да, мына туста айыздары канып, кенкищеп куле 6epicTi (6, 

259). 

9. Коютай олардын кулюсш 6ipa3 еркшдетш xi6epin, ею 

кез1 кул1мдеп 63i де леюте кулд1 де, енд1 жауаптасып, дауга 

KipicTi (5,9). 

10. Э б м пен Магаш унйр ш ш жангыртып сакылдап 

кулед1 (5, 208). 

11. Осы жайдын берш Базаралы неше алуан унге салып, 

аса шебер ойнакы артисше баяндай келгенде, тындаулы 

журттын Ke6i шек-cuieci катып, тынымсыз каркылдап кулед1. 

(5, 400). 

12. Сол 6ip олак сезд1, ecipece, капы даурыгып айтып, 

елден бурын ез1 таркыдцап кулген-д1. (5, 373). 

13. Ауыз уйде кэзанаспа жанында самауыр койып жаткдн 

узын мойын, ала кез ж1пт Жумаш та ырсылдап кулш жатыр 

(6, 10). т.б. 

Мугатпм одан opi: "Бал ал ар , кулюнщ тагы кандай rypi бар 

Юм айтады"-деп сурак койып, акырында олардын сездйс 

дептерлерше мына сездерд1 , сез йркестерш жаздыруы ке- 

205

рек: жымию, жымындау, жымын-жымьщ ету, купим кагу, 

кулмен кдгу, кулмендеу, езу тарту, ыржию, ырсия кулу, оскырына 

кулу, жылмия кулу, шалыктау, мырс-мырс кулу, мырсылдау, 

сыныкси кулу, мардымси кулу, каская кулу, сыцк 

ету, сыцкылдау, кецк-кецк кулу, жырк ету, жыркылдау, жыртактау 

(орынсыз кули), ыржандау, ыржактау, сык-сык кулу, 

шик-шик кулу, ырк-ырк кулу, дар-дар кулу, т.б. 

Эпопеяда Абай жэне оны жактаушылар 0Mipi ез1мгшл, 

тоцмойын куштермен тартыска, айтыска толы боп еткеш 

мэл1м. Суреткер айтыс-тартысты да кен сипаттап, сан кырымен 

керсетуд1 максат еткен: 

1.Жамандасып пшнен боктаскандай, устасып кеткен 

KeTic (5, 84). 

2. Жагаласып жаргылассац, сондай соргалаган сансыз коп 

ушш аранда (5, 79). 

3. BipaK, суйте отырып, аз эндменщ тусында Базаралымен 

ыргасып Keiri (349). 

4. Буньщ , ауыздыгын тктеп алгандай, бетгмен кететшш 

бийп, Абай балалары мен шешелер козшше енд1 ыргасыпкдржаскысы 

келген жок (704). 

5. Жацагы моллалармен шарпыскдн-деп, Эбдй кулд1 де, - 

Соз1щзге Караганда, сондайлык соз улг1сшщ орны бар екен 

дед1м. (6, 143). 

6. Кунанбай Базаралымен кеп салгыласуды ещц ез бойына 

MiH кере бастап, тусш суыкка салды (350). 

7. Эуел1 сезге саран, онан соц айтса, не кьшса б!рвудд 6ipeyre 

соктыра, enriicripe, киян-кесй киталастыра сейлемесе inii 

кебетшдей болатын (6, 95). 

8. Сонымен , Tirni патшалыктын езшен де алые ка шыгып, 

сорлаган кедей крестьян атаулы жыл сайын, ай сайын алысып, 

кыркысып жатады екен гой (5, 95). 

9. Вежей елген сон, жаздан 6epi eKi жак сыртпен кактыгыспаса 

да штен барды салып, ел тартысып, cundcin келе 

жаткан (209). 

10. Аянбай жулысу гана калды. Мен K33ip сол егеске 

бекйдам! (6, 118) т.б... 

206

Мугал^м будан кейш осы ретпен окушылардыц уйден 

мысал терш келуш мшдеттегеш жен. Айталык, суреткердщ 

табигатты бейнелеу шеберлтн таныту ушш: жанбыр, кун 

батуы, жел, дауыл, боран, ес1мдж, т.б. турлерше; адам 

портренн кесюндеу енерш еспеттеу ушш: кез, шаш, бел, бет, 

т.б. турлерше; адам кзрым-кзтысын жан-жакты ашуын делелдеуге: 

мактану, жагымсу, менменсу, кундеу, куднсгену, коркыту, 

т.б. турлерше; мал багу, ац аулауга байланысты KecirrriK 

сез т.б. атауларга мысалдар теру, сирек колданылатын сездерд1 

жазып, тусшжтеме беру жумыстарын тапсыруга болар едк 

Эрине, муньщ 6epi жеке окушыга ауыр тимес ушш, оны 

белш, 6ipiHe, моселен, жанбыр турлерше, екшипсше мактану 

турлерше дегендей, мысал теруш тапсыру керек. Сонымен 

катар окушылардьщ ещц 6ip тобына эпопеянын эр тарауын 

белш тапсырып, ондагы синонимдердк кеп магыналы 

сездердк эпитет, тецеу, метафора, кейштеу т.б. сез айшыктары 

турлерше мысалдар Tepin жазуды тапсырган жен болар 

едь Сонда ер окушы казак тшш in де баска тшдер тэр1зд1 соншалык 

бай еке1-йне кез1 жетш, оны курметтеу1 есе тусер ед1. 

Бул гана емес. Ана тип байлыгына кез1 жеткен , онымен ерюн 

сусындаган окушы ол бшкке opeci жетпеген opinTecine Караганда, 

ем1рдеп сан кырлы едемш1кт1 тусшуде, адамгерш1п1кт1 

ту eTin устауда кеп inrepi кетер ед1. Ендеше соншалык асьшдан, 

кезкараска тиянак, сез1мге канат беретш казынадан 

окушьшарды макрум етуге хакымыз бар ма Жасыратыны 

жок, кур: "Казак. Tuii бай",-деп ете шыгып, онын байлыгын 

долелдеу ушш тер текккй келмейтш мугал!мдер б1зде аз емес. 

Олардын б1разыньщ айтары:"Бэрш етуге уакыт бар ма" Bi3 

айтар ед1к:"уакыт жетпейдш!" желеу eTin, 6ip жазушыньщ он 

шыгармасын сьшыртып, желд1ртш атап еткенше, 6ip туындысын 

болсын, 1зерлеп талдау артык Меселен, 6ip жазушы 

шыгармашылыгына 10-12 сагат бершсе, ол бар енбекп 

б1рдей тек дережеде камти беру керек дегенд1к емес. Шыгарма 

жаздыратын такырыпты негурлым терендеп ету, жекелеген 

туындыларды шукшия талдау багдарламада, эд1стеме 

гылымында елдекашаннан бар кагида. Ендеше он жыл 

207

окытып, б1рде-б1р шыгарма тшн жан-жакты талдамауымыз 

тэр1зд1 KeMinijiiKTeH арылатын уакыт жеш демектз. Эрине, 

керкем шыгарма тшн окытудыц бар жок-жтп осы айтылгандармен 

тугелдещи деуден аулакдыз. Тш 6iniMi мамандары 

осы салага арнайы назар аударар, сейтш аса манызды, 

кекейкест1 ic, мектепте керкем шыгарма ffpg окыту мэселеа 

ескерус1з кдлмас деп сенем1з.

"кеп" у г ы м ы н д а мешс кеп 

Керкем шыгарма тише койылар талаптар адыр-адыр. 

Б1здщше, соныц ец Heri3rici, 03eicrici (осыньщ алдывда да 

сан кдйталап долелдемек болганымыздай)-нактылык, додщк. 

MiHe, осы орайда кубылысты негурлым дол, шынайы бейнелеу 

керек тустарда да жалпылама айтып оте шыгушылык 

Topi3fli кемишпкке кецш белпм1з келед1. Алдымен, жас акын 

Болат Тем1ровтын "коп" сезш пайдаланганына карайык 

("Жыр-бесж" жинагы пншде, Жалын, 1983): 

Журепм асау согады, 

Туймде сый кеп керд1м. (177-бет.) 

...Аякка баспа арынды- 

Асатын алда жол сан кеп. (178.) 

Мен жырласам 6ip езщщ акын боп,- 

Маган сенщ казынандай жакын коп. (179.) 

Кеп керек емес ренжпу ушш адамды, 

Куанту ушш жаксылык керек азгантай. (184.) 

Аспанда кершетш кеп нокаттай 

Узаган кустар уш туншыгады. (184.) 

Жылдардын дидарласып кеп танымен, 

К,олма-кол талай icTi аткарып ем. (191.) 

Танымал акын Эд1бай Табылдиев олендерш окыгавда да, 

"кеп" сезш кайталай беруге тап болдык ("Жырлайды журек" 

жинагы шгшде. Жазушы, 1985): 

Кушмщ кез ашканда сенен керд1м, 

Гул1нд1 кеп аралап, кенен терд1м. (9.) 

Купы болып Оташа кеп icTepiM, 

Жемютерш молайтып 6epin жатыр. (12.) 

Ойпыр-ау, неге зерттеп бшмегенмш 

Ойсырау... шашымнан кеп мш дегенщ. (20.) 

Солем саган, жас умгг жаца жылым 

Жана жырьщ кеп шыгар, жана сырыц! (22.) 

Жылкыны алды жау Kymi кеп, 

Жулкынды кос бие Kicinen. 

...Шапкылап солдаттар кеп теп,- 

Аткылап дурлпсп,-жетпед1. 

209

Дал ада калды жау, уш жылкы 

Андыздап мекенге беттеда. (28-29.) 

Жаны сау жаска кеп к,ой бак,- 

Жаным-ау, кеше-кектайгак 

...Дагдырга кшдер шек коймак, 

Максатым-жасау кеп тойлап. (36.) 

Бейнетщ кеп жастыгым, ете бердщ, 

Зейнетщ кеп, хош кушм, жетеледщ (40.) 

Турган жок Клочков мез болып, 

Курбандык кеп болып, тарынды. (46.) 

Сез жок, осы келпршген мысалдардыц езшде ей акынньщ 

"кеп" сезш лайыкгы пайдалану улгшерш де 6ipa3 ушырастыруга 

болады. BipaK аталган акындар белгш 6ip кубылысты, 

не сез1мд1 накты, есерл1 ернектеу орнына, уст1рт баяндау, 

жалпылама айта салу жетегшде кетш турган жок па деген 

сауал туады. Мэселен, Болат Тетровтен кёлтаршгей алгашкы 

уш мысалда "кеп” ce3i epi кеп угымын беруге, epi уйкас yuiiH 

алынып тур делж. Ал, 6eciHuii мысалдагы "кеп нокаттай" 

тфкесщде кетгггк угымы кемесй тартып турганы анык Он 

кусты да, жиырманы да, елуд1 де жалпы "кеп" дейм1з. BipaK 

"кеп" дегенде, оньщ каншалык мол екенш елестете аламыз 

ба ЭдАбай Табылдиевтен келпршген 6ipiHuii мысалдагы "кеп 

аралап" TipKeci гудщ узак аралауды, шарлауды беру ушш алыньш 

турганы анык "Узак" сезш "кеппен" ауыстыру аркьшы 

акын утты ма, утылды ма Ешшш мысалдагы "кеп” ce3i де 

сез арасында эншешн айтыла салумен де эсераз, солгын 

ecTUiin турган жок па Бесшшщеп жьшкыны алган жауды 

куш1 "кеп" деп таныстыру, солдаттарды "кеп теп" деп баяндай 

салу акыннын айтпак ойын негурлым есерл1 жетьазуше 

бегет тудырмай ма Мше, осы icneTec сауалдарга жауап беру 

ушш, "кеп" сезш ауыстырарлык сездер сан алуан екенш, олардын 

колданылар орнын, мэнш дэлелдеу угщн тагы 6ip топ 

мысалды ортага саламыз: 

1. Гул шашактар жапырлап, 

Кьггыкгайды мойнымды.//Сейфуллин С. (15, 188.) 

2. Тацга жакын-аспан булттан айыгып, сыксиып жулдыз 

самсады.//Майлин Б. 16,250.) 

210

З.Жыбырлап келдщ бет1 шагаламен, 

Даусы бар акку, кдздьщ элдекайда!//Майлин Б. 

(17, 11.) 

4. 8cipece, балалар жагы нандарын лезде жеп алып, ецщ 

казан-аяк манынан кете алмай шутрлеп жур. //Жумадшов К, 

(18,371.) 

5. Тютте тартып кешесш 

Kepiicri уйлер согыпты: 

Жыпырлап жулдыз кешкюш 

Ауылды нурга тогытты.//Орманов F. (19, 373.) 

6. Сыцсып турган шынарлар саясынын 

Мал-жанга кандай ед1 жагымдары! //Торайгыров С. 

(20,73.) 

7. Кдрагайьщ сыцысып, 

Кдльщ малый каптаган.//Жансупров I. (21, 179.) 

8. Кдздай катар мьщгырып, 

Ti3uiin кешкен елдер-ай.//Сейфуллин С. (15, 118.) 

8. Кдра кенпрдщ кек балауса, жасыл шалгынды аргы жагасында, 

сонау ойпаттагы кдмысты келге дейш быжынаган ел 

керщед1.//Есенберлин I. (22, 217.) 

9. вздерш коршаган кдра неп1рден Абай аулыньщ тек 

тебелер1 гана ашык сиякгы. //Оразалин К. (23, 4) 

10. Кедейменен алымды б1рдей тартар, 

Азсынып, быкдоп жаткдм сонша малын.//Торайгыров 

С. (20, 296) 

11. Кулазыган, кднсыган, 

Шацыркдган, шац баскам, 

Кдра курты кужынап, 

Ордалы жылан арбаскдн.//Аманжолов К, (24, 340.) 

Бул келт1ршген мысалдарда кубылыс , адам, жан-жануарлардьщ 

сан мелшер1 жалпылама, уст1рт баяндала салмай, 

кднша жене кандай жагдайда екен1 коса ашылган. Моселен, 

6ipiHiui мысалда гул шашактарынын сан мелшер1мен 6ipre 

орналасу тортабш де коса байкдймыз. Екшшще жулдыздардьщ 

кыруарлыгымен 6ipre аспан ашык болгандыкган, соншалык 

айкын KepiHeTiHi де кдбат алынып тур. Уш1ншше кел 

бетандеп шагалалардыц соншалык тыгыздыгы жэне ез1нд1к 

211

козгалыс устшде екеш де 6ip гана "жыбырлап" сезше сыйьт 

кеткен. Тертшшще де балалардын opi едэу1р екеш, api езшдж 

эрекет1 сабактаса ершген. Бесший, алтыншы, жетшшще 

жулдыз, шынар, карагайдын соншалык жш орналасуы дел 

бейнеленсе, сепзшшщен кейшп мысалдардыц 6api кеп болганда 

да, ересен молдыкты жайып салуга арналган. Мше, осы 

11 мысалдагы кубылыс, адам, жан-жануар санын тек "кеп" 

сезшен белгшей салсак не болар ед1 Онда олардьщ канша 

екеш де, кэндай жагдайда, кандай орекет устшде болуы да 

жете ашылмай кунпрт тартар еда. Бул суреттер тек сан мелшер1 

туралы угым тугызып коймайды, соны накты елестету, жагдай, 

орекетш коса камту аркылы белгш 6ip сезш тууьша, 

дамуына да ыкпал етедь Шейгш белгш 6ip угымды танытумен 

6ipre сез1мге де негурлым пэрменд1рек осер етумен де 

сез м от кенейш, кетерер жуг1 салмактана тускен. 

"Кеп" сезш орынсыз колдану улгшер1 аталган ей акында 

гана емес, баска да жолдастарда жи1 ушырасатынына кез 

жетюзу ymiH, жап-жаксы жырларымен окырманды куантып 

журген Иранбек Оразбаевтыц 1980 жылы шыккан "Сулулыкпен 

сырласу" жинагына уцшешк: 

©з перзентш езегше теппейд1, 

KepreHi кеп, 

Kepepi кеп бул гасыр... (11-бет.) 

Журепме кимастык толады кеп. 

Мен талай асу-асу жолдан erriM. (14.) 

Акыны кеп Алатау кырын кзрап, 

Сыр екпелеп журмесш жыршы улына! (15.) 

Мына адам сэлем1мда кеп кереда, 

Болим , маган миятсыз екпелед1. (24.) 

Bip Сокырды 6ip Аксак жетелеп жур... кеп болды, 

Ажыратуга оларды бар айламды теккем-да; (28.) 

Ойран сап журсем ортанда, 

Тудырсам кейде кеп талас- 

Ол мецдак кана колтанба, 

Жан емен жырга бакталас. (31.) 

Кеп бодды жыр тумады расьшда да, 

Тагар айып- 

212

Улгайган жасывда ма! (40-41.) 

Аяулы арманым ен кеп ацсаган, 

Сенбе дейсщ! 

Сенемш! 

Сенем саган!.. (48.) 

Кушм, 

Кеп болды козщпд булт баскднына, 

А к кайын келецкесшен жуптаскднына 

Сызды салкыннын баураганына, 

Жасып, жукдрып жаураганына. 

...Кушм, 

Кеп болды телефондаспаганына, 

Торыккдныма-тотыга бастаганыма. (57.) 

Кекем кайтып кектемде елге келгем, 

Кеп жиналып кдстерлеп жерге берген. (73.) 

©здерщ бауыр баскдн ауылды осы, 

Баскдрып турды кеп жыл дурщцетш... (74.) 

KipreH Kepi кдшкыннын кеп бешттен, 

Жырак турган елеуслз тас молашык (76.) 

Уайымдап кейш кеп журд1, 

Юрпще калган куйрыгын. (83.) 

Куд1рет1ме жер канык, 

Халык та мез, 

Жактаган кеп, 

И й ютен жалыккан аз. (99-100.) 

Осы icneirec кайталауларды белгш акын Сешткул Оспа 

новтын 1981 жылы жарык керген "Кун кетершген шак' жи 

нагынан да кезнспрем1з: 

Мен бердш бе ем1рдщ кеп занына, 

Балалык шак ..- 

Сактадым неш еймде (9.) 

Кеюрег1мде кеп арман, 

Антал айды, 

Самсайды. (21.) 

Аш кдскырша анталайды ойлар кеп, 

Сагынышьщ достарыца жалган деп. (22.) 

Кездерщ кеп:

Ызаланган, 

Кектенген, 

0зщ щ-езщ жерлеп, 

тергеп, 

жек керген. (29.) 

Кдншама кеп, 

Кдншама аз угынганым, 

Кешпейш деп басымнан муныц берш 

Телм1ремш ак канат арманыма, 

YMirrepiM лупшдеп-гумырларым. (35.) 

Кдлай гана ой-туйсисаз боламын, 

Мундай тандар ауылдагы кеп пе еда (35.) 

Бше-бшсем талабыма жаусын кас, 

Сеншргенсщ ... кеп yMirri узгенсщ. (38.) 

Алып кашкан арманы кеп жандарды, 

Тулпарлар ма деп кдламын жолдарды. (39.) 

Багынбадык кеп занга, 

Бше турьш таластык (40.) 

Жолдар неткен кеп ед1, 

Алые кашкан алдымнан. 

Жандар неткен кеп еда, 

Актшегш жаудырган. (41.) 

Шалгай жактан шакырган, 

Достар да кеп ак арман. (42.) 

0кпелейсщ сен маган, 

Кезшгщ деп кеп кызбен. (46.) 

Сез жок, 6i3 бул туста да "кеп" сезш мулде колданбау керек 

демейшз. Тагы да акындардын 6ipa3 ретте белшп 6ip сеэда 

дурыс кэдеге жаратканын куптай тура, сол угымды негурлым 

дел, анык бейнелейтш баска каншама сездер сураньш турганын 

делевдепмй келедо. "Кеп" сезш келпрмей, адамдардын, 

не белгш 6ip кубылыстын каншалык мол екенш 6ipep сезбен 

жаркыратып бере алган 6ip топ мысалды жайып салайык 

1. Комсомол мен пионер! 

Келешек казык суйенер, 

9p6in келет топ-топ-топ! //Майлин Б. (17,399) 

214

2. Алгашкы келген эскер устемеленш, саны кун сайын 

кебешп жатыр.//Мукднов С. (25,36) 

3. Уйде де мшбелеп турган шаруа жок, //Эуезов М. (26, 33). 

4. Кок майкара жусан мен кызыл изен дендеп осетш. // 

Нурпейюов Э. (4, 184.) 

5. Bip боз уй желкесше жата кетпм, 

Уй екен коп доулетке 6ip молыккдн.//Ешниязов Кете 

Жусш. (27, 199.) 

6. Снарядтар ендо жуйдормелетш ycTi-ycTiHe жауып Kerri.// 

Нурпейшов 0. (4, 732.) 

7. Турмыс, маган от шашып, 

Бар дуниеш лау кылшы! 

Туйдектеп уйш кайгынды, 

Абылай аспас тау кылшы! //Торайгыров С. (20, 91-92.) 

8. Келед1 олен еселеп, 

Улгере жазып жатамын: 

Bip ондетш, 6ip сойлеп, 

Мол ракатка батамын.//Аманжолов К,. (24, 395.) 

9. Ак ауыл маны коп топыр, 

Андыздай ерген мал кдйнап. 

Кэра уйлер кзсы бос жатыр, 

Баспаган туяк манайлап.//Орманов F. (19, 17) 

10. К^сиетш бойыньщ //Бекер Torin шашканга//Кунанбаев 

А. (28, 114). 

11. "Имамдарга мын мортебе алгыс пен шуюршшк"-деген 

хабарлар медреселерде, Memirre тугел каулады.//0уезов М. 

(29, 86.) 

12. KypKipen, KyuipeHin уласып аспан, 

CipKipen , булт тумшалап, жанбыр жауар. 

Дуршреп жауказындар жарар гулш, 

Yn6ipen веер шептер, кулпырар кыр.//Жансупров I. 

(21, 67.) 

13. Бос уакытта жумыстан 

Жиналып тепе окьщы, 

Оку, бшм , онерд1 

Тепеп енд1 токыды. //Сейфуллин С. (15, 293.) 

215

14. Жиырмадан шыккан сон отыз бардык, 

Сол кунде кэбындады урлык-карлык. // Жумабайулы Тока- 

(30, 240). 

15. Bip кудай тшепмд1 кабыл етш, 

Жаксылык нур жаугызсын, журтым, с1зге. // Торайгыров С. 

(20,51.) 

MiHe, бул мысалдардагы: орбу, устемелену, мшбелеу, дендеу, 

молыгу, жуйд1рмелету, туйдектеу, еселеу, кайнау, тепп 

шашу, каулау, дурюреу, тепеу, кабындау, жаугыз сездершде 

белгш 6ip адамдардьщ, кубылыстьщ осу, дамуы бершушен 

катар олардын сан молшер1 де коса ашылып турганы анык 

Эрине, бул мысалдардын бэршде б1рдей белш алынган сездер 

Heri3ri магынасында турган жок Меселен, "кайнау" сезшщ 

непзп магынасы "Кдзак тшшщ тусйщрме сездшнде" (5 том) 

"кдтты кызудьщ эсершен буркылдау, саркылдау" деп орынды 

керсетшген. Ал, 6i3 мунда "кайнау" сезшщ ауыспалы магынасында 

колданылуын алып отырмыз. Сезд1кте "кайнау" 

ce3iHin 6ip ауыспалы магынасы "eicniHi удеп, кушейе, кыза 

тусу” болса, тагы 6ip Typi "каптап кету, кужынап жату" екеш 

де аньпсгалган. Сездердщ непзп гана емес, ауыспалы магынада 

да колданылу улгшер1 тш байлыгыньщ 6ip кайнар кез1 екеш 

бурыннан мэл1м ка гида. Ауыспалы магьшадагы сездерда колдану 

ез алдына дара максатка айналуга тшс еместш, эр сез ез 

орнын тауьш, белгш 6ip кубылысты негурлым дел, эсерл1 бейнелеуге 

багындырьшса гана тшсп жемгс 6epepi де белгш1. 

"Кеп" угымын беру жолдары сан алуан. Соньщ 6ipi белгш1 

6ip суйык агуын, жайылуьш бейнелеуге арналган сездердщ 

магынасы кенекй барысында жузеге асады. 

1.Жетелсе зенб1ректщ огын бур Kin, 

Ок сащып, устше от кусатындай.//Жансупров I. (21, 399) 

2. Кек толкын кеннщ Typi тотыяйын, 

Агылып тем1р жолмен жатыр дэйш: 

Алдынан тосып алган зэул1м завод 

Корытып , тасытады мыстынсайын. //Орманов F. (19, 148.) 

3. Кдспийден Кавказ бойлап май агызыл, 

Бакуд1 Батум емген ауык-ауык-//Жансупров I. (21, 372.) 

4. Оздершдей хандарды 

216

Кдбыргасын сегйггш, 

Крбыргадан аккан кан 

Ат бауырына тепл Tin, 

"0дш" жаннан туцштш, 

Ат кетше ецгерднс.//Отемгсов М. (31, 71.) 

...Оскердщ алды бегедщ, 

Кардан ойга теплдь 

Ханньщ тобы уш атты.//Бу да сонда. (26-бет.) 

5. Уйсш, Найман сацлагы, 

0степкеге жиыдцьщ. 

Алматыга куйылдьщ. //Жабаев Ж. (32,56.) 

6.Сенде тур жылкы мен к.ой, сиыр, туйе. 

Булактай саулап турган сутп бие.//Копеев МешЬур-Жусш. 

(33,24.) 

Сонымен танертецп шайды 0бен уйшщ жасырын конактары 

iuiin бола бергенде, жаулар саулап келген. //Оуезов М. 

(29, 115.) 

7.Сонымен коктем куншщ туске жакындаган шагында , 

ею кабат уйдщ барлык астынгы, ycTinri бeлмeлepiнeн калын 

журт актарылып шыга бастады. //0уезов М. (26, 390.) 

8.Жалындаган жалынды ертке 

Кртарылдык кара селдей, 

Келш жаумен бетпе-бетке, 

Араласып кетпк сендей.//Аманжолов К, (24, 299.) 

9. Айтканьщ уйде отырып жел болады, 

Коз жасы кеп жылаумен сел болады.//Квпеев МошИур- 

Жусш. (34,7.) 

Осы келнршген мысалдардын алгашкысындагы "бурку" 

сез1нщ бастапкы, непзп магынасы су бурюлуше, демек 

Ko6ipeK шашырауына байланысты екеш анык. Сез uie6epi 

1.Жансупров "буркудГ зенб1рек огыньщ житгш, сол аркылы 

мелшерш таныту ушш угымды пайдаланган. Онын орнына 

"зенб1рек огы кеп атьищы" деп бершсе, ок молдьпъш оншейш 

немкетп хабарлай салу боп шыгары сезиз. Bi3 келпрген мысалда 

акын зенб1рек огы жийтйтн енжар баяндап турган жок, 

лирикалыккаЬарманньщ соган деген сез1мш, сактануын, катулануын 

коса ернектеген. B pi кубылысты дал бейнелеу, epi 

217

оган деген адам сезийн кабат ашу-мше, бул керкем шыгарма 

типне артылар жуктщ сан тарам екенш танытады. Кубылысты 

дэл, накты бейнелеу де жеке e3i жемкгп бола бермейпш, ор 

создщ шыгарманьщ непзп идеясына, саз-сарынына ундес алынуы 

керектй! де осы орайда еске туседа. Моселен, осы топтаманьщ 

екшпл мысалындагы "тасу" сезше кецш белешк. Еали 

Орманов мунда тек корытылган мыс мелшерш хабарлаумен 

тынбайды, сол сезщ орынды колдану аркылы лирикалык каЬарманньщ 

кен байлыгьша деген насатгану, желпшу сезгмш де коса 

ереда Осы сыкылды nbcipfli бул шогырдагы баскд мысалдар туралы 

да айтуга болады. 

Белгш 6ip кенютйс аумагын аныктау комепмен "кеп" 

угымын таныту мысалдары: 

1. Эй, хан, мен айтпасам бшмейсщ, 

Айткдныма кенбейс1н, 

Жайылып жаткдн халкын бар, 

Аймагын коздеп кормейсщ.// Асан Кдйгы. (35, 65.) 

2. Жаз кеншш жаркыра. 

Телегей жыр тегш де 

Шабытпенен шарк ура, 

Шыктым мен де епнге. //Аманжолов К, (24, 407.) 

3. Кенес1м улы дария шалкып жаткдн, 

Лоззат, максут табардай MeHiH таткдн.//Наушабаев 

Нуржан. (30, 260.) 

Белгш1 6ip затты, кубьшысты, кецютшп жабу, орау, кдмту 

угымын бейнелеу аркылы "коп" угымын коса кестелеу де жш 

ушырасады: 

1. Келге жауып жылкыларды суарып, 

Жел1 кагып, шалгынга бие байласар. // 

Сейфуллин С. (15, 43.) 

2. Жапырак гулге оранып, 

Агашкд керйс -сон ирдц.//Бу да сонда. (78-бет.) 

3. Жан-жагынды белеген, 

Балауса мен епске. //Орманов F. (19, 76.) 

4. Кердщ бе тан шапагын, 

Жердей гулд1ц тчзбегш. 

218

Малынган бау-бакщада, 

Ж етстщ жер сузгенш.//Жабаев Ж. (32, 185.) 

5. Кекорай шоп кедпд айнала комкерт, 

Мае кылады, кунгп жас т с анкиды.//Мухамедиярулы 

Акмолла. (36, 139) 

6. Кдптап ел1 колбаса, 

Жайылган малы болмаса, 

Кек орай шыккан бал каш ы, 

Жеуаз турып сорласа, 

Ел конбаган жер жетчм. //Кушаманулы Кдшаган. //Бу да 

сонда, 269.) 

Алматынын бупнп аспаны да еркеш-вркеш ауыр сур 

булттармен кдпталгак. //Эуезов М. (29, 194.) 

Келдщ 6ipa3 KenicTiKTi алып жататыны белгш , демек 

мундагы 6ipimiii мысалда соншама аумакты Teric жапкан 

жылкылардын б1рсыпыра екеж пакты бейнеленген. 

Екшшще жапырак гулдщ агашты тутас орап алуы аркылы 

сан мелшер! аныкталса, упйншще манайлын 6opin белеп 

жабуды ернектеумен сол угым негурлым эсерл1 де дел 

бершедь Белгш 6ip затты суга батырсак, су онын жан-жагын 

тугел камтитынын б1лем!3. Зат толык enin, буркелу1 

уш т де, ол салынган су анагурлым колемд! болатыны анык. 

Ал, бау-бакша жемгске малынса ше Демек жемютщ белгш 

6ip аумакты кемкергеш, сопшалык мол болганы гой Осы 

Tepi3fli ойларды кейшп мысалдар жешнде де келтаруге болады. 

Казак едебиетшде тыгыздык сипатын айкындау усладе 

"кеп" угымын жайып салу улгшер1 де аз емес: 

1. Кдра гай, кайын ершген, 

Суйсше керем керюцщ: 

Шашагы самси тегшген 

Куздарын кшем секщщ.//Орманов F. (19, 351.) 

2. Койшынын орта-шаркы yfti сыгылыскан журттан 

капырык болып кеткендпетен, ipreciH турт тастаган едь// 

Эл1мкулов Т. (37, 182.) 

3. Асхана, обоз, артиллерия арасында офицерлердщ дуние 

219

-мулюн тиеген арбалар да сыкырлап кеп, тар Kenip алдында 

кептелт турып алады.//Нурпешсов Э. (4, 627.) 

4. блендер туйш кецшге, 

Оралдым кеше Кэройдан: 

©Hipi былкып егшге, 

0HiMi калай молайган//Орманов F. (19, 312.) 

5. Какалып кальщ б1ткен бидайык пен кек еркек кел 

бетлндеп буйра толкындай ертелькеш децбекшйда де жатады. 

//Кеюлбаев Э. (38, 153.) 

6. Сарысудын бойына бытыса бггкен терекп, кайынщы, 

емен, уйенкт кальщ тогайдьщ аржагындагы кулгш кек жазыктьщ 

киыр шетшен тенкершген казандай кып-кызыл кун 

шыкканда, Ораз-Мухаммед ат басын келенке бетке бурды.// 

Магауин М. (39, 71.) 

7. Балык кез сайын кур емес, с1релеп 6erin капты.// 

Нурпешсов 8. (4, 179.) 

8. Ka3ip сол далалыкта кек егш какалып шыгыпты. Тунып 

тур-ау!..Тунып тур! //Бу да сонда. (162 б.) 

9. Жылан деген жыл келш, 

Тутаскдн кдлын халкымньщ 

Суырылды шегес1.// К,уттыбайулы Ергебек. (27, 

133.) 

Жогарыда келт1ршген бастапкы мысалдагы "epuiin" ce3i 

карагай, кайыцнын жишш сондай, 6ipirin, айкасып ecyiH 

накыштау аркылы сан мелшерш коса ангартады. Кшз уй шпне 

бфталай адам сыятынын бшемхз Егер сыгылыса орналасса 

(екппш мысалдагьщай), олардын едеуф екещ де анык Сондай-ак 

Kenip алдындагы "кептелу" де, enipfliH егшге "былкуы" 

да, шептщ "какалып", агаштардьщ "бытыса" 6iTyi де epi олардын 

туру, орналасу калыптарын, epi соншалык жиш1гш, 

каншалык кептйгш, оган коса автор катысын коса елестетедь 

Bejnini 6ip кещстшке адамньщ , заттьщ т.б. толу, сыймауын 

айкындау барысында олардын сан мелшерш аныктау 

улгшер1: 

1. Т1релген дуние жасауга, 

Бейшешектей турленш, 

Орданьщ inii жайнаган.//0тем1сов Базар. (36, 294.) 

220

2. Толыпты талай ещрге 

Топырак кауып жендеттер.//Орманов F. (19, 202,) 

3. Ж етш ареп жалгыз дэн, 

Кдра жерде кдлмасын, 

Толтыр сыкдп алтын га 

Колхоздардын камбасын!//Аманжолов К, (24,313- 

ЭМ.) 

4. Шецбер1 шерткен бай кырман, 

Ортаяр емес толы астык.//Орманов F. (19, 313.) 

5. 9cipece, Экпар мен Эбшгазыга акысы кеткендер алга 

таман ентелесш, мал корасыньщ алдын керш барады. // 

Жумадшов К, (18, 262.) 

6. Осы орындардыц борш толтыра кернеген журт тагы да 

Teric ermin, ещреп жьшауда. //Эуезов М. (29. 442.) 

7. Ен коныс, токты коздап, тай кулындап, 

Bipi мын боп, ел лыкып кысы-жазы.//Жарьшгасулы 

Шернияз. (36, 24.) 

8. Елщ бар СуШцщктей шалкып жаткан, 

Кемдш жок мал менен бас, бггкен бактан. 

Лык^>1лдап кемершен асып жатыр 

Есш, Нура секшд1 тасып аккан.//Моукеулы Сакау. 

(30, 60). 

9. Баку, Емб1 фонтанынан, 

Мунай атып лакылдады, 

Домналарда, мартендерде 

Болат кайнап сакылдады.//Аманжолов К, (24, 33-34.) 

Жогарыда алынган алгашкы мысадцагы "т1релген" сезш 

алып тастап, тагы да "коп" сезш коя салсак, дуние молдыгын 

жай хабарлау, накты елестете алмау боп шыгар ед1. 

Ал, мунда дуниенщ т1реле жиналуын кескшдеу аркылы сан 

мелшер1Н гана емес, уй жиЬазынын орналасу TopTi6iH де 

айкындап тур. Сондай-ак ym in u ii мысалдагы ym iH m i тармакты 

"толтыр коп кып алтынга" деп буын санын сактапак 

озгерт1п керел1к. Онда "сыкап” сезш деп нактылыкка 

коса лирикалык каЬарманнын бай астыкты мактаныш етуш, 

соган байланысты туган жауапкершш1к сез1мш де коса 

жогалтар ед1к. Демек бул мысалдар да кубылысты дол, ай- 

221

кын бере алмау тек KepiHic еразднтн, булдырлыгын тудырып 

кана коймайтынын, сол аркылы лирикалык каЬарман 

сез1м1н де каусатып жудететшш делелдейдЬ Сол тэр1зд1 

тертшшодеп "шерткен" сез! де жетастжи гана емес, лирикалык 

каЬарманнын соган токмешлсуш коса жштеепредь 

Бесшшщеп "керш" ce3i сан мелшерш аныктап коймай, 

адамдардьщ ттек, ниет1 дамуына да ез шарпуын типзуде. 

Алтыншыдагы "кернеген" ce3i Kici тыгыздыгын айкындаумен 

шектелмей, олардын кайгысы жоталануына да жарык 

шашып турганы анык. Сейтш epi адамдардын калай каптал 

кeлгeнiн, epi соншалык niepni екенш киыстыруда 6ip 

"кернеген" сезшщ алатын орны ерекше. 

Пшгш (форма) eciHKLTiiri, келема аркылы да кептак сипатын 

ашуга бола ма десек, мына мысалдар андыздайды: 

1. Тырсиып талай рет тойган каптар 

Кэрайды шем1ршектей карны сыздап.//Орманов F. 

(19, 214.) 

2. Курен аттьщ ею жагында кдмпиган коржын бар.// 

Эуезов М. (40, 363.) 

3. Bip KyHi анга шыкты э дета мен, 

"Алам,-деп,-не керсем де, алдыма уйт".//Ешниязов 

Кете Жусш. (27, 194) 

Мундагы алгашкы ею мысалда каптын, коржынньщ щхш 

ашпай-ак, сырт пшйнше: тырсиюына, кдмпиюына карал, зат 

молдыгын андата алу улшй бар. Ушшшще де ан санын санамай-ак 

кел ем i аркылы таныткан. 

Сез зергерлер1 енбектерше шукшисак, адамдар уйымдасуын, 

6ipriecin ерекет етуш бейнелеу барысында да "кеп" угымын 

берудщ не 6ip есем турлерш тамашалаймыз: 

1. Сол жерде апыр-топыр атка MiHin, 

Женелдис 6i3 екеум!з умак-шумак//(41, 329). 

2. Бутан елгшдей ел жумылып аткаратындай ep&ni юке бастайтын 

ерел1 азамат табылса, еретугын журт табылатындай 

кершед1 де турады //Кекшбаев Э. (42, 100.) 

3. Ел жабылып сураса, 

Bip тшегтн бермедщ, 

222

Этеке, емес бшгенщ.//Шыршыгулулы Нурым. 

(36, 151.) 

4. Менщ карам KepiHce, 

Келуип етжамырап, 

Эркдйсысы езшше, 

Жатушы ед1 жалбырап.// Орманов F. (19, 112.) 

5. Шубарткди атттылар тобы аласа шалгыны бар, эдем! 

жасыл тобелер мен сызатты сайлар бойында ацдыздап, 6ip 

жерлерде шашырап, кей жерлерде уйшп, сыгылысып, калын 

неп1р-топыр жасап, жарысып барады. //Эуезов М. (40, 146.) 

6. Журпншшер ойга, жазац жерге келш тускенде, баганадан 

буларга корпип, оздерше карай асыгып, тырагайлап шауып 

келе жаткан аттылардын алдьщгы екеу-yuieyi уйме-жуйме 

катар жетп. (Бу да сонда, 146-бет) 

7. Булардан сон кыска жал, сиыр куйрык, тепе кула кер 

кулан атаулы да бозгыл бауырларын жаза сштеп, дурюрей 

женелед1. //Магауин М. (39, 118) 

8. Тумшалап тастаган eciicrepfli ашайын десе, еыртта ошарылган 

журт жолын ашкан еудай залга лык етш куйылып 

кетксл! тур.//Муканов С. (25, 490.) 

9. Жол бойы оз К031ммен корд1м: Epreirri, Жарсу, Бориекей, 

0 б1сшде отырган ауылдар да туп крпарыла кош in жатыр.// 

Жумадшов К,. (18, 447.) 

10. Батырлар козгалыеып шапырласты, 

Ентелеп хан мен кызды орап алып.//Сейфуллин С. (43, 23.) 

11. Басына бостандык жок, дамыл алмай, 

Сапырылып ертенд!-кеш журген талмай.//Копеев МошИур- 

Жуст. (34, 10.) 

12. Алты мын бас буйрыксыз-ак бурылып, Аккоз кдмшысыныц 

тобылгы сабы нускаган жакка жапырыла бурыллы. // 

Муртазаев III. (44, 375.) 

13. Сарыаркзнды жапырлап кал мак кдптап, 

Казак улын быж-тыж гып езш ед1.//Майлин Б. (17, 180.) 

Kepin отырганымыздай, "умак-шумак" Tipiceci (6ipiHm i 

мысалдагы) тек шагын адам орекетш, журу TopTi6iH беруге 

арналса, "жамырап" c©3i (торт1ншщеп) icici саны мол екенш 

жоне карым-катынас сипатын ашуга кызмет етуде. Ce6e6i

6ipep адам жамырай алмайды: "жамырау" жеке алынганда да 

жан-жактан авдыздау, кдптау угымын бидаред1. Ал, 6i3 

келт1рген "жамырауда" api кдрсы алушылар б1рталай екенш, 

api олардыц белгш 6ip ыкыласын, жылы кабылдауын, 

кошеметш андату да бар. Мундай сез магынасы кецекн баска 

да сездерге тэн. Мэселен, "копарылу" ce3i жеке алганда, жер 

кыртысын аудару, астын устше шыгару унымын паш ететш! 

анык,- Ал, "копарылуды" (тогызыншыда) жаппай кешкен ел 

эрекетш бейнелеуге пайдаланганда, кдламгер 6ip сезге api 

адамдар кецш-кушн: белгш 6ip шепимге, кайтпауга, нык, 

беюнгенш; api сонымен байланысты дурк кетерше коныс 

аударуын,-бэр4н сыйгызып берген. Суды, немесе кымызды 

сапырганда, ыдыс шпндеп суйыктьщ ерсш-карсылы шайкдлатыны, 

асты устше шыгып, кесек козгалыс устшде болатыны 

бeлгiлi. Ал, осы сез (он 6ipiHiuiae) адамдар эрекетш, журюш 

бейнелеуге колданылганда, олардьщ санын гана емес, бейберекет 

козгалысын, магынасыз бос сенделуш утымды 

жетказген. 

Адамнын, не жан-жануар, зат, кубылыстыц 6ip-6ipiHe 

TipKecy тэрибш бейнелеу устшде "кеп" угымы 6epuiyi де тщ 

байлыгын, керкем сез KyflipeiiH дэлелдей тусед!: 

1. Тунерген аспан булты бозгыл тарткан, 

Иркесш тунжырауы шектен арткдн.//Майлин Б. (17, 141.) 

2. Ак балык, алабуга Ti3in алып, 

Су басы толган бала кармак салып.//Бу да сонда. (89-бет.) 

3. Жангыртып жер дуниеш "жау кайдалап", 

Лек-лек боп зор майданга 6i3 де барсак.//Сейфуллин С. 

(15, 174.) 

4. К^>1мызын , басын косып, ортага алган, 

Жагалай конып алып судын бойын.//Кепеев МэшЬур- 

Жусш. (34,14) 

5. Осыдан 6ip жарым ай еткен сон, куз такап жайлаудын 

eлi Шыцгыстан кайта асып, бауырга карай узднс-создык 

кештер созылды.//0уезов М. (29,442.) 

Сырт Караганда, "TipKecin" ce3iH (6ipiHini мысалдагы) "кеп" 

угымын беру улпс1 деп алу орынсыз тэр!зд1. Ce6e6i онша кеп 

емес ею-уш затка да "Tipkecy" ce3i колданылатыны белгш ; 

224

Бул мысалда (баска мысалдарда да кездеспремЬ) "кеп" угымын 

жалгыз "TipKecin" ce3i аркалап турган жок. TipKecymi саны 

екеу, не ушеу гана болса, онда букш аспан булты тунерш, 

тунжырауы шектен артар ма ед1 Демек тунерш, тунжыраган 

булттьщ TipKecyi деп алганда FaHa олардын каншалык екеш 

анык кершед! Сондай-ак тертший мысалдагы "жагалай" 

созшде "кеп" угымы куцпрт емес пе деуге болатын тэр1зд1. 

Б1здщше, адамдар белгш 6ip судын бойын жагалай конса, 

олардын аз eMecTiri де коса ашылган. "Созылды" (бесшшщеп) 

co3i ше Егер мата, жш созылды десек, орине, еш сан 

молшерш биццрмес едь Ал, кештер созылса-онда олардын 

б1рсыпыра болганы. Демек бул TipKec opi адамдардын журу 

TopTi6iH, opi efloyip екенш коса камтуга алынган. 

Крзгалу, журу уш к азд т аркылы "кеп" угымын беру мысалдары 

да жетерлж: 

1. Колш сабырлап убап-шубап кошкен ауылдардын алды 

кыс бойы кулазып жаткан кен жайлаудын шетше mire бергенде, 

жацбыр жayды.//Hypпeйicoв Э. (4, 802.) 

2. Кал ада аздап калган адам 

Агытылды соган карай.//Орманов F. (19, 193.) 

3. Сонынан журген ерд1н 6opiH шуба, 

Бурынгы арсыздыкден ермесен де.//Квпеев МэшЬур- 

Жусш. (33, 114.) 

4. Улы соске котерше жан-жактан кос ат жеккен коныраулы 

поуескелер Тайтобенщ беткей1не карай агылып кел1п жатты.//Акышев 

3. (45, 395.) 

5. Арттагыиын 6opi де созыла шубатылып, epiKci3 катты 

жел1ске TycTi. //Эуезов М. (40, 363.) 

6. Sip таралып, 6ip косылып, 

Bip уйлыгып, 6ip жосылып. 

Адам кирап, кырылган жан, 

Жан шынгырып, соргалап кан.//Жансупров I. (21, 396.) 

7. Жер сшкште жецк!лген 6i3ain ескер...// Аманжолов К, 

(24, 237.) 

8.Далада кулан домбай шубырса, 

О дагы 6ip егеул1 окка жолыгар.//Тшенш1улы Шалки1з. 

(35, 78.)

Айнала коршау, кдмауды бейнелеу аркылы сан молшерш 

андатуга да зер салайык: 

1. Кдспийд1 кдмап турган мунаралар, 

Мунайдыц мол тещз1 бул аралар.//Жансупров I. (21,372.) 

2. Ал дегенде аларга, 

Алып жерге саларга, 

Алкдланган ауыр колдар токгарга, 

Арыстанбекулы Султан бар. //Естерекулы Ер Шобан. 

(35, 90.) 

3.Жтттщ арманы жок ci3fli кушкан, 

Кдмалап турсадагы кальщ душпан.//Шакшаков Сепз Cepi. 

(30, 130.) 

4. Ат койды кальщ ескер андагайлап, 

Дурс1л1 жер козгалтып "Абылайлап". //Сейфуллин С. 

(43, 18.) 

5. Каумалап халык басы куралганда, 

К,озушы ед делебес1 аркамыздын //Кабылулы Будабай. (36, 

117.) 

6. Телечпт тус-тусымнан анталады, 

Кднышер бет-бетшен балталады.//Тобылбайулы Арыстанбай. 

(36, 54.) 

Жогарьща келтчршген "камау", "алкалау", "камалау", "андагайлау", 

"каумалау", "анталау", - сездер1 тек 6ip, немесе 6ipep 

адамга , не затка тэн eMecTiri, 6ipep адам, не зат айнала каптай, 

не коршай алмайтындыгы белгш. Мунда да opi адамдар, 

не зат каптауы , opi лирикалык каЬарманныц соларга деген 

катысы коса ершген. 

Жиналу, топталу сипатын аньщгау барысында ашылган 

"коп" угымдары: 

1. Бийс кок какданьщ аргы жагында жшттер mpLnin тур.// 

Нурпейюов Э. (4,578.) 

2. Топтанып кустар жиылып, 

'Пзбектелш, туйшп, 

BipTe -6ipre суйылып, 

Крштасып кайтып барады.//Сейфуллин С. (15,195.) 

3. В^ызгалдак, пен саргалдак 

Араласып уйысты. 

226

Желекп жас кедшдей 

Уялып баеын тсп.//Бу да сонда. (189 б.) 

4. Жауын жауып, кел толса, 

Колге ойнайды курбака. 

Кел суалып ортайса, 

Шогырланып куанар, 

Аспаннан жауын 6ip тамса.//Курж1манулы Кдшаган. 

(36,264.) 

5. Кейшп жактан Крстанай полю Kopiuai. Алдындагы ак 

боз атты командирдщ ыркынан шыга алмай шан астында 

шогырланып туйдек-туйдек боп теюректеп келед1 екен.// 

Нупейкюв Э. (4,740.) 

6. Мынау турган момын ел не кыларды бшмей уйлыгып 

турганын Kopecin бе//Эуезов М. (29,316.) 

7. Кдйырымсыз, MettipiMci3 6ip ку болсан, 

Уймелеп не юылады мунша кедей.//Жанатаев Кокбай. 

(30, 286.) 

8. Ойталда yfliplnin жата берсек, мына жешсп 6i3re им 

берет1н ед1//Муртазаев Ш. (44, 401.) 

9. Кун! боны топырлатып торга кдмап койган ак. сазандардай 

кенсе-кенседе жтаз байланып отырган коп балтыр кошеге 

атып -атып шыгады.//Кек1лбаев Э. (38,175.) 

10. Елде журген егейлер, 

Кдпада кур уй!ЛДЩ.//Жабаев Ж. (32,56.) 

"Коп" угымын беретш сездер мен сез TipKecTepiHiH тагы 

6 ip тобына уншей1к: 

1. Бакырауык бектердщ, 

Салтанатын торк кып, 

Олжага едщ к д р ы к к ы п , 

Шалкуйрыгын дуб1рлетш, 

Ерлер1м айдап барады.//Курж1манулы Кдшаган. (36,274.) 

2. вленД! ол жазушы ед буркыратып, 

Кднжарды да тутушы ед, мылтык атып, 

KopiKTi де басушы ед кумпшдетш, 

Балганы да согушы ед тасты уатып.//Аманжолов К- 

(24,20-21.)

3. Баратын жагы Бакты, Шэуешек,"Дуние деген су тегш. 

Жэмиик боп барганнын ®3i олжага карык, боп, куреп кдйтады",-деп, 

тагы да мынау Кдсеннщ касапка шакырганындай, 

KicwepiH журпзш, жар салады , шырга тастайды.//Эуезов М. 

(29, 186-187.) 

4. Уа, вдщрл1 Мэмбепм, 

Ауылында алты кун, 

Дамыл алмай эндетпм, 

8н мен куйщ тогылтып, 

Айналанды сэнщ етш.//Жабаев Ж. (32,33.) 

5. Жыпыр-жыпыр epmin, 

К,озы бактым кектемде.//Орманов F. (19,7.) 

6. Кырык жеп кызга берсе шал алады, 

Кдсапсыз коп мал 6epin бопп еткен.// Найманбаев Эсет. 

(27, 142.) 

7. Аркада Жаманбайга елен айпым, 

Алганым толып жатыр, ыргап кдйттым.//Кдржаубайулы 

Шоже. (36, 43.) 

8. Соныра елше ырза кьш, ыргап-жыргап женелтем.// 

Нурпейюов Э. (4,288.) 

9. Сол себеип барлык журпшш кайткан тырнадай узак 

салкар кештей боп, ылги шубалып. йзше журш отырды.// 

Эуезов М. (26, 135.) 

10. Кртеапсыз мол байлыктан мен сол 1здегешмд1 таппадым.//Жумадшов 

К, (7, 269.) 

11. Ал, бугш Борсыкгьщ кай жыклылында да быкып жаткан 

отар. Tm-аузым таска, ьщып KeTimri-ay, ьщып кетитп. // 

Кекшбаев Э. (42, 373.) 

12. Агыл да тепл алкабы, 

Аймакты шола караты: 

BKerri кернеп Арканы 

А с ты к ты н алтын арнасы!..//Орманов F. (19,316.) 

13. Кужынай кузда жылжиды 

Kemi мен малы ыбырсып.//Бу да сонда. (19 б.) 

14. Жегший тшек тшещз, 

Желюлдеген ту келш. 

Жер кдйыскдн кол келш, 

228

Сонан сасып турмаска.//Кдлкзманулы Букдр. (35,112.) 

Сез жок, ез ойымызды железу ушш 6ip ецбекте 6ipep угымдарды 

беруге байланысты мысалдарды топтастырсак, ол сол 

салада гана 1здену керек деген тар тусшис тугызбаса керек. 

Bipep угымды ернектеудеп осыншама табыстар баска да магына 

турлерш бейнелеудеп мумкшдис шeкciздiгiн, 1здешс аясы 

кендггш, т1л байлыгын коса долелдейпш анык- Демек, белгш 

6ip KopiHicTi, угымды корсетуде адцымен еске тускен, ауызга 

6ipinmi оралган дайын созд1 ала бермей, оны негурлым накты 

да осерл1 накыштайтын созд1, соз TipKecin таба бшген 

жон. Нактылык оншейш 6ip дара максат емесплн, сол аркылы 

да шыгарма шынайылыгы, эсерлшш арта тусетшш умытуга 

болмайды. 

229

сез МАРЖАНЫ 

Кейшп кезде Tin байлыгына жаппай кецш беле бастасак, 

ол да мэдениет1м1з бен енерш!здщ, гылымымыздыц 

ескендитнщ, есейгенддгшщ нэтижеа. Кез - келген зиялы адамньщ 

бшжтшт, мэдениеттшп ез мамандыгын жете игерушен 

гана емес, енер-бш1мге кдншалыкты кумар болуынан да коса 

танылатыны белгш. Сол енер-бшмге барар жол тш байлыгын 

менгеруден басталады. Мэселен, ыдыс буйымдарын сататын 

дукенге юрген адам тек тарелка алгысы келсе, eici турл1 

айтуы мумин: 1. "Маган тарелка берйцз". 2. "Маган ыдыс 

берйнз". 

BipiHiniae келупп не алмагын тура айтады. Тарелканын 

ьщыс турше жататыны белгш. Екшнй мысалда келуш1 оныц 

жалпы атауын гана пайдаланып, накты кдй rypi екенш керсетпей 

тур. Эрине, дукенде соцгы етшйи айтылганда, сатушы 

ьщыстын кай турш берерш бшмей, карсы сурак коюы, сол 

аркылы 6uiyi ыктимал. Келунй ен болмаганда кажет сез ойына 

туспесе, тарелка койган сереге карай кол созып ымдап 

TycinaipyiHe де болады. Щздщ назар аудармагымыз:"тарелка" 

ce3i eciMi3re туспей, "ыдыс" деп атай салуымыз %рйд1 сез 

колдануларымыз, белпл1 6ip угымды накты бере бшмеуш1з , 

ешрДе аз кездеспейд1. СшйЙз дэлелд1 болу ушш 6ip гана 

"куану" угамьш берудеп 1здешстер тарихын арнайы карастыргымыз 

келеда. 1983 жылы "Жазушы" баспасьшан шыккан "Жанымнын 

жарыгы" итабында Ибрагим Исаев ез куануларын 

былай баяндайды: 

1. Шумпищейщ шырын - 

шаттык езен1м, 

Куанганда дуниенщ 6epi эсем. (25-бет) 

2.Сол кунэаз он еюнщ 6ipi боп 

Кетш калмай, 

Жургешме Tipi боп 

Куанам да,.. 

Кейде катгы кысылам. (27.) 

3. Жумысым жок, ержкен 

Bipey ме деп ойлама, 

230

Бугш аздап куанып, 

Жолга карап журген ем. (47.) 

4....Кейде одан сон туганыма куансам, 

Кейде бурын тумаганыма екшем. (62.) 

5.Бастагы бар сетаздЬсп лактырып 

Ж1берд1м де, 

Куанганнан жыладым, 

YpeftiMfli намысым кеп жатты урып. (66.) 

6.К^налганым - 

Дауысымнан уялдым, 

Куанганым - 

Адцым ceHi Kepiui ran . (70.) 

Жас акын Бакгыбай Айнабековтын 1985 жылы "Жалын" 

баспасынан шыккан "Eraiii" жинаганда да эр кездеп адам 

куанышын ашуга 6ip га на сез пайдаланылады: 

1. Сол шаттыкты корем де, 

Куанамын, 

B ipaK байыз таппай жур, cipo, жаным. 

...Кеше тутш тутеткен кос босагам, 

Куанта алса жарайды енш халкын... 

Шакырып ем сол уш1н - 

Бата алгалы, 

Kopi коцш куанбай жата алмады. 

...Бэрш белд1, 

Домене калдырмады. 

Содан кейш... 

Куанып... 

Тан кылганы: 

SopiMi3Ai суйд! де: 

-Жаксы!-деп, ол 

Жатып кдлды 

Орнына барды-дагы... 

...Ертещне... 

Б1з турар десек... 

Мэнп 

Сол куанган калпында коз uiirrri. (9-11.) 

2. CeHi узатып турмыз 6i3 - 

231

Жарасымды 

Жезде таптым, куанам, aFa-сынды. (13.) 

3.Бала боп мен-дагы 6ip ауык, 

Кыр астым шаттанып, 

куанып. (18.) 

4. Сол сырларды тындадык, кулак тур in, 

Куанады 6i3 барсак булак кулш. (29.) 

1984 жылы "Жазушы" баспасынан шыккан "Кутемш ceHi" 

жинагында Садыкбек Хангелдин де осындай кайталауларга 

жш барады: 

1. Лайым солай болсын, 

Куп аламын, 

Мен оган мунда журш куанамын. (10.) 

2. Тыныштыгы дэу1рдщ буйыргасын, 

Журектерге куаныш куйылгасын, 

Куанайык бейбгг кун аясында, 

Мэнд1 кули ешкдшан тыйылмасын. (23.) 

3. Асыгасын сосын кеп тагы кайтып коргенше, 

Куанасьщ баладай кушак жайып ол келсе. (37.) 

4. Сондыктан да, 

Дой1м достай сырласып, 

Bip куанып, 

Кейде 6ipre мундасып, 

KenuiiniKTiH демеушен 

Куламай, 

Келем 

Талай саликдлы сынды асьш. (39-40) 

5. Ел куанса encepin 6ip алысын, 

Мен де табам коцщцщ жубанышын. 

Ел ceHiMi демеу боп жургендисген, 

Ойдан шыгып, куантып турар iciM. (40.) 

6. Куанамын эр сапынан кеп колдьщ 

Bepin калса кейбхршщ аты елее. (49.) 

7. Сен соксан 

Кецщценш шымыр далам, 

Куанып, 

Усынатын гулш маган. (72.) 

232

8. Мен куансамбшесщ 

назарымнан. 

Тек сулулык коресщ ажарымнаи. 

...Мен куансам - 

Мешрщ шын кзндырып, 

Эн тегед1 журепм ыргалдырып. 

Мен куансам - 

Жадырап салады умгг. 

Сан жумбагын элемнщ калам угып. 

Тани кояр жанымнын купиясын 

кала 6Lnin, 

Куанып, 

Дала кулш. 

... Турса дауыл- 

Ол M cnin куанганым, 

Жауса жауын - 

Ол менщ мунайганым. (74-75.) 

9. Куансам да, мукалсам да, 

Доска кеп, 

Сырымды айтып -талкь1сына бас ургам. (78.) 

10. Куанта алсам озшд1 - 

Менде ботен арман жок. (93.) 

11. Не болса содан жанарып, 

Не болса соган куанам. (108.) 

Соз жок, бул мысалдарлыц оз1нде "куану" созш орынды 

Колданган жекелеген жетнлчктер ушырасады. BipaK аталган 

акындардын 6opi де белгий 6ip куанышты пакты, дол, шынайы 

бейнелеу орнына кебшесе ycTipiriK, жалпылама дайын 

атауды колдана салады. Сонын салдарынан лирикалык Kahapман 

ce3iMi жете дараланбай кал ад ы. Ал, мундай салгырттык, 

ycTipiriK керкем туындыда белгш1 6ip сез1мд1 пакты, эсерл1 

бейнелеуд1 киындатады. Осы туста ескерте кетейЬс:жекелеген 

кемшшгктерше карап, аталган акындарга урке карау идеясын 

да усынгалы отырганымыз жок. Кдйта бул аркылы тш байлыгын 

менгерудщ 6ipep кун, 6ipep жылда 6iTe калмайтынын, 

жай коптщ 6ipi тугш, к1тап шыгарушы, керкем шыгарманы 

усынушы кдламгерлерде де бейне жутандьпы байкалатынын 

233

дэлелдепшз келедь Сан адам ce3iMi б1ркелю. бола алмайтынына, 

эр адамнын езщщк жагдай, мшез ерекшелшне, кендлкушне 

байланысты тек "езшдж накты куануы" болатынына 

коз жетюзу ушш, сонын турлер1не байланысты жинастырып 

келген мысалдарымыздьщ 6ip тобын усынып керешк: 

1. Тунерген кара кабак жадырасын, 

8н салып, куй куйлейтш домбырага.//Сейфуллин 

С. (15,128.) 

2. Жай болып жан-жануар жайнандады, 

Элдилеп ана алгандай алдына улын.//1зтшеуов 

Турмагамбет. (27,29.) 

3. "Ага" деп 6ip екш кеп колымды алды, 

Кермеген бол сам -дагы корынбады; 

Жайрандап кулген кезбен, сынык сезбен 

Касымнан отыруга орын алды.//Жансупров I. (21, 

403.) 

4. Онында сан курбьщнан озып шыгып, 

Он б1рде жайтандайсыц турымтайдай.//К,орамсаулы 

Акан cepi. (36, 324.) 

5. Жан-жануар жадырасып, кек шыгып, 

Kyjuii элем масайрасып болды мэз.//Мухамедиярулы 

Акмолла. (36,138.) 

6. Eici табак ет жесен enipecin, 

Жерден алтын тапкзндай масаттанып.// 

Тэндрбергенов 0pin. (27, 74.) 

7. Кооператив дукеш, 

Берш жатыр карызды. 

Насаттанып Мыркымбай 

Аркдга кдкты жалгызды: ... //М айлин Б. (17, 313.) 

7. Bip кун1 Мюлгаузен келд1. Эшейшдеп эдетхмен арсаландап 

келд1:-Еламанушка, ну, халын калай//Нурпейюов Э. 

(4,385.) 

8. "Кеп олжа болды гой,-деп, -енд1 маган!” 

Шаттанып ез-езшен судай тасты.// Кепеев 

МошЬур-Жусш. (46, 164.) 

9. Жэне де кедш шат болды, 

Кетерш алып суйгенге, 

234

Апыл-тапыл алдында, 

Аяк басып жургенге.//Курж1манулы Кдшаган. (36, 

267.) 

10. Крканньщ бейбас 6eicrepi, 

Жобек бидщ уйшде, 

Кд>шызга тойып балкып ап, 

Казы мен карта жеп, 

Отырган сотте шалкып-ак, 

"Аскднга-тоскан" осы деп, 

Бектершн басып кескенб13, 

Шаригаттыц шарты унап .//Жусшкржаулы Модел1. 

(36, 68.) 

MiHe, мунда келпршген 10 мысалда 10 турл1 куаныш бар 

екенш, олардын 6ipinin орнына eKiHuiiciH колдана салуга 

келмейтшш окырман 03i де байкдган болар. Моселен, "жадырау" 

сез1 кобшесе api сабырлы адамга тон байсалды куаныш 

ретщце, opi сол семмнщ алгашкы, женшдеу сатысы болып 

алынса, "жайнакдау", "жайрандау”, "жайтандау" ернектершен 

"жадыраудагы" бесевдеу улгш щ дам ы п, тулгалана rycyi 

коршедь "Масайрау"-сол толыскдн куаныштын езш жаца 6ip 

би1кке K0Tepin, оган iurreft ракаттану, кенелу сезш ш косуымен 

ерекшеленедь "Масаттану", "насаттануда" бул кенелудш, 

сырт сабырлылыклен астасуы басым бсшса, "шаттану", "шат болу” 

сеэдерн-ще аталган сезш нщ дами, жоталана Tycyi бар. "Шалку" 

накышы да куаныиггы одан opi тасыта тусуге кьпмст coin тур. 

MiHe, 6i3 алдымен дау-дамайы жок., б1рын.гай куану 

турлерш бейнелейтш мысалдарды пайдаландык. Сонымен 

катар куаныш жеке алынбай, баска сез1мдер арасында коса 

KopiHic 6epeTiHiHe, сойтш белгий 6ip угымды коп кы рымен 

кен алып бейнелеуге кызмет ететш ш е конш белген жон: 

1. в ск ещ ц п - ел сайлап. 

Топка барсын десйгп. 

Отыр топта маркдйып, 

"Комбайнда журмш" деп 

Кдлыпты аузым анкайып.// Жансупров I. (21, 

408.) 

2. Шарап бойга шапканда.

Шалкдяды сорлы шал. 

Аркасынан кдккднга 

Маркдяды сорлы шал.//Аманжолов К, (24, 451.) 

3. ©зшщ туйгыны мен бидайыгыныц 6ip де рет капы сокпай, 

нык шген айрыкша алгырлыгын жаца гана уккэндай 

болтан султан кецш ecin, мейлшше маркайган. //Магауин М. 

(39,208.) 

4. Жаздьщ кек мия, жасыл гулдершщ, балбырап шацкщан 

кь1згалдактарынын, жасыл жапырактарынын жупар шсшекрштанып 

жан-жануар шаттануда ед1. //Сейфуллин С. (47, 54.) 

5.-... Ал, Кэитайдиа дурыс болса кайтесщ-дегенде, жанагы 

желшнш келген аттылардьщ барлыгы да анырап кдлды.// 

Эуезов М. (40, 10.) 

6. Cepriai жас журепм дерт1 баскан, 

Кешеп кара куннщ кеткен езш.//Майлин Б. (17, 

16.) 

7. Алганым Эли аганьщ кызы ед1, 

Кдс арудын o3i ед1. 

Мандайы кунге тимеген, 

Желке шашын ормеген, 

Серптп адам бетш кормеген, 

Кдлай куна кешгп екен! //Доспамбет. (35, 86.) 

8. Абайдьщ пш ала кызып, б1ртурл1 куана сертлш, тез-тез 

кулаш cepMerici келгендей.// Эуезов М. (26, 121.) 

9. Сонан сон кымыз шип сусындадык, 

Терем серт сейлед1 деп, кутывдадык-//Ах,сауыт. 

(41, 326.) 

10. Оралым, сенщ койнында, 

Ойнактап еткен жылдарым, 

Жаркылдап Жайык бойында, 

Достармен сайран кургамьш.//Аманжолов К, (24,227.) 

11. Лашынды былгап батпакпен 

Балапанды шошытпак. 

Ж1бермеуге аралдан 

Легарген кещшн жасытпак.//Сейфуллин С. (15, 369.) 

Сез жок, келт1ршген бул мысалдардагы белш керсетшген 

236

ернектердщ жеке-жеке алынганда "куану" сезше толык синоним 

бола алмайтыны да белгш. Ce6e6i, ондагы:"маркаю", 

"желпшу", "сергу", "серпиту" т.б. сездершщ эркайсысынын 

непзп магынасы, ез ерекшелш бар. Б1здщ бел in керсетюм1з 

келгеш: жеке тур ганда куану угымын ашуга арналмаган Tepisfli 

сездер мен сез TipKecTepiHiH езше зергерлердщ соны жук 

арта бшгеш. Сейтш, бул сездер непзп болмаса да, косалкы, 

ауыспалы магыналарында турып-ак, куаныштын белгш 6ip 

TypiH ашуга кызмет етуде. 

"Кдзактшнщ тусщщрме сездшнде" (7 том, Рылым, 1983, 

134) "маркдй" сезшщ eici магынасы гана бершген. Ол: "1.Есею, 

есу, улкею. 2. Ocin-даму, алга басу" магыналары. Ал, 6i3 

келлрген алгашкы уш мысалдагы "маркай" ce3i магыналары 

ол ею аныктамага сай келмейдг Б1здщше, "маркай" co3iHin 

yinimiri ауыспалы магынасы да бар. Ол: белгш 6ip табыска 

жетш, кенш-куй1 жаксаруына байланысты туган ез1ндйс байсалды 

куанышты бейнелейтм. Анда-санда кездесетш аныктама 

жет1мазд1гше кдрап, сездж авторларынын аздаган жылдардагы 

кыруар ецбегш жокка шыгарудан аулакпыз. Айтпагымыз: 

тш байлыгы ш еказдт сонша, оны 6ip топ галымнын 

он-он бес жылдыкенбеп де тугел камтып 6epyi мумкш емес. 

Бул ешкашан тугелдешп бтгейтш шетс1з де шеказ, мол казына 

, улы байлык. 

"Маркаюдагы" кецш-куй кетерщкшгшс ундес алынган 

"коштану" сезше (4-мысалдагы) iurreft ракаттану, тыншу ce3iMi 

косылган. "ЖелniHy"-куаныштын тек шектеут сез1м болып 

калмай, орекетке кеше бастагандыкты коса танытады. Сондай-ак 

"сергу" ширау, бой жазу, кещл кетеруд1 ашуга колданылса, 

"серпшу" кецш-куйд1н негурлым темендеу сатысынан 

жогарыга карай ершуш кестелеуге жумсалган. "Кутындау", 

"жаркылдауда" есе тускен куаныш ce3iMiHiH сырт сергеючк, 

ойнакылыклен есем астасуына тап боламыз. "Летруде" тек 

Kyncinin, 6ecin сейлеу, немесе есерсоктанып кугыру, ел!ру 

емес (туащйрме сезд1кте айтылгандай), сонымен катар 

куанышты тежемей, таскындата бшу, шеюмз куштарлык шарпуы 

бар. 

237

Ал, куаныштьщ сырт кубылыс, кимыл аркылы жаркырап, 

ерен куштарлыкты баураган Typnepi ез алдына 6ip тебе: 

1. Жай тауып жан дуниеа жайрац кдгып, 

Журеп тагы... тага жарар ма екен//Майлин Б. (17, 261.) 

2. Келгенде оральща ойнактап кал, 

Келмейцц кайта айналып бул жиырма бес.//К,орамсаулы 

Акан cepi, (36, 317.) 

3. Егер кецщщ варбщ ой баспаса, бугш Эбпы атка MiHin 

ап, агындап шапкылар едг Тынымсыз ойнак салып, ерюндеп 

кесшп, ыстык кызык, белпаз булдыр 6ip тун туманьш куалар 

ма еда! //Эуезов М. (40, 249.) 

4. Кейде жоктан езгеге кеншденш жайнактап келсе, кейде 

шншен су кетш, кажып оралады. / / Кеюлбаев Э. (38, 83.) 

5. Ар жак белмеден шашын так койып кырыкгырган каршыгадай 

онтайлы Шайбай езше тэн ширак жур1спен шыга 

кеп: 

-Махмут!-деп, кушактап, арсандап карсы алды.'(Эбшев Д. 

(И, 75-76.) 

6. Осы терелер Кексенпрге келе бере Оразбай аулында 

жатып кулын-тай сойгызып, тырандап ырза болысып, тыныгып 

алады.//Эуезов М. (29, 253.) 

7. Акмактар сонымен де шалкактайды, 

Жауырынына кагып койсан жарайды деп. //Наушабаев 

Нуржан. (30, 259.) 

Куану турлер1 бул келт1ршгендермен еш шектелмейд1. Tin 

байлыгын, угым кейппн дэлелдей тусу ушш куану турлерш 

ашуга катысы бар сез бен сез TipKeciHiH тагы 6ip тобын мысалсыз 

атап етем1з: албырау (кеншдену, жайдарылану магынасында), 

тушыну (ынтыгу, айызы кану, куануга байланысты), 

жайылып тусу (кещлденш, жадырап коя беру угамында), 

жайнан кагу, жайтац кдгу, жалбандасу (мэз болып кещл 

KeTepicy), жспсу (мэз болу, куану, ракзтгану), мазатсу (масаттану, 

шаттану), мерейлену, сшкшу (сергу, кецш кетершу), 

далбактау (калбалактап мэз болу), десерлеу (шаттану, масаттану, 

кецш шалку), таркылдау (карк болу, мэз болу), тасу 

(KeHWi тасуы) мэре-сэре болу (кдтгы куану, мэз болу) т.б. 

Мше, мунын 6epi 6ip гана куану турлерш бщщруге арнал- 

238

ган сездер модцыгын долелдеп кана коймайды, баска да угымдарды 

танытуда орасан тэжрибе болуы MYMкiндiгiнe ден крйгызады. 

Демек тш кунарлылыгы, -шекйз де улы казына: окырманнын 

да, суреткердщ де ершбеуш, 1зденуш тосып турган 

байлык, Сол мухиткд терендеу жолындагы эр кдцам, эр аттанысты 

байкдй да, куптай 6LnyiMi3 керек. 

Керкем одебиет Twi, коркемд1к мэн1, тш KyaipeTi кдкында 

канша айтсак та артык емес. Керкем эдебиет тин байлыгын 

аныктаудын алуан жолдары бар. Белгш 6 ip туындыдагы жалпы 

пайдаланылган сез санын есептеу; суреткердщ сирек колданылып 

келген сездерд1 игеруше назар аудару, сез магынасын 

кенейт1п колдану жeтicтiктepiн, синонимдерд1 каншалык 

камти алганын т.б. ашу жумыстары керек-ак, B ipaK муньщ 

6op i тш байлыгын танытуда тек осы эд^стермен туйыкталу 

керек деген б1ржакты, тар тусипкке де экелмеуге TiiicTi. Бел m i 

6ip кубылысты жалпылама таныстырып, хабарлай салу бар 

да, кезбен Kepin, колмен устагандай eTin дол, шынайы, эсерл1 

бейнелеу бар. Эрине, бар жерде б1рдей нактылык, тэппштеу 

талап етшмейтнн, баяндау, таныстыру, хабарлаудын да керек 

жер1 кеп екеш мо;йм. Б1зд1н назар аударгымыз келгегй: кубылысты 

накты, дол орнектеу кажет тустарда да жалпылама баяндай 

салу, уейртпк зия!щылыгы. Mine, соны жете ашу yrniH 

жогарыда келиршген "куану" угымына байлапысты мысалдармен 

токталмай, "мактау, мактану" угымдарын бсрудсп 

1здешстер тарихына да шолу жасамакпыз. Алдымен, салыстыра 

кдрау yrnin кейшп жылдары шыккан торт акыннын терт 

жинагын алайык. 

Эк1мханов MiHyap, Ш ал кия, Жалын, 1981: 

1. Армысын, тутам ауыл, ак босагам, 

Шаттанам езшд1 6ip мактаса адам. (3-бет.) 

2. Деме дос тау мен кырды мактай берд1, 

Мен турмын катал кыстан таппай белп. (8.) 

3. Керкейген ауылымды кергендерге, 

Мен сешн атынды айтып мактана алам. (13.) 

Мусаханов Эли, Ак тшек, Жазушы, 1983: 

1. Epci ме 

Енбекпен, 

239

Куиймен 

Мактанса Советтщ адамы (6.) 

2. Алабуртып, жыр ацсап атганады, 

Заманга мактанады, шаттанады. (15.) 

3. Айтпаушы ед1м, достым, сыр, 

Уялып, жырым жайында. 

Мактама оны боскз кур. 

Не айпагымды пайымда. (54.) 

4. Мактанып кетсек кейде, 

ойламаймыз, 

"Лайык болдык па,-деп кез1м1зге" (60.) 

Жанаев Нурхан, Сыбдырлайды жапырак, Жазушы, 1980: 

1. Жапырак бшсен куб1рлеп, 

Мактап жатыр кектемдь (45.) 

2. Кдккднда шабыт-сункдр ак кднатын, 

Кез1м бар шалкып-тасып мактанатын. (50.) 

3. Алгаш рет мактанып, 

Мектепке де барган жер. (74.) 

4. К^зылга кырмандагы шатганасьщ, 

0ард1м колыммен деп мактанасьщ. (91.) 

5. Мактаган езш-ез1 ел1м денш, 

Суйреткен ол да пакыр кенш дейдь 

Мактама езщщ-езш, 

Тек жаксы жаз, 

Жаксы зат жаманга еш телшбещц. 

Bepi6ip, 

Мактаткднмен кек жасыгьщ, 

Орнына журе алмайды коргасынньщ. 

...Сондыктан, 

Мактанбайык кеуде кагып, 

Бул халык ал ад бэрш демде танып. (102.) 

Зшбаев Еслэм, Алтын сагым, Жазушы, 1985: 

1. Б1здер кедщк- 

Нур жауды ак кар болып, 

Муны бугш айтамыз мактан керш. (19.) 

2. Бастыктын талай журм1з гой Kepin сынайын, 

Демеймш 6ipiH мактайын, яки сынайын. (56.) 

240

3. Бшу керек 6ip туган бауырьщ да, 

Кешке дейш мадактап, мактамасын. (63.) 

4. Жургем жок оны, эрине, мактан кылып, 

Десе 6ipey: 

-Бул кдндай жаткан бул1к (66.) 

5. Шалкып турган шагым мынау, 

Мактанды дей кормендер, 

Кдозыгы мол дуниеге булн тугандай. (69.) 

6. Бшмеймш, 03iMe-o3iM уйлесем бе, 

Мактанды, мактануды суймесем де, 

Арнама бугш, мше, сыймай кетш, 

Шалкыдым, 

Кунде мундай куй кешем бе. 

...Деп ед^м, 

Туды бшем аппак айым, 

Озып кедщ, 

Мен де 6ip мактанайын. 

...Бшмеймш 031ме ©3iM уйлесем бе, 

Деуип ед!м: 

-Мактануды суйме сен де! 

Бугш м1не мактандым, 

Kemip, балам, 

Кунде мундай галамат куй кешем бе! (74-75). 

7. Мактасам ерд1, 

Тассын деп нуры макгадым, 

Калдырып т е ш и , 

Bipcyfli бетке какпадым. (94.) 

Жогарьща "куану" угымына байланысты айтканымыздай, 

мунда да "мактау", "мактану" создерш акындар yHeMi орынсыз 

колданган деуден аулаклыз. "Мактану", "мактау" создерш 

мулде колданбау керек, yHeMi онын кай Typi екенш ашып 

керсеткен жен дeгeлi де отыргамыз жок. Айтайык дeгeнiмiз: 

бар адам мактануын yHeMi "мактану" сез1мен беруге келе 

бермейтш1; меселен, он адам мактанса, 6epi б1ркелю шалки 

алмайтыны; коршаган ортага, м4нез-кезкдрасына, ce3iMiHe, 

жас epeкшeлiгiнe т.б. сай тек езшше KepiHe алатыны. Ce3iMi3 

долелд1 болу ушш казак акын, жазушылары шыгармалары 

241

нан жинастырып келген мысалдарымыздьщ "мактау", "мактану" 

турлерше байланысты 6ip тобын ортага салмакпыз. Алдымен 

"мактау" турлерше назар аударайык: 

1. Ендеше тобын топтап, шогырын ныктап отер ел кэдеа 

кай дэрштеуге де, кай колпаштауга да сияр.//Сматаев С. (48, 

161.) 

2. Отегещи мадактап, 

Жырга косып тербетем.//Жабаев Ж. (32, 162.) 

3. Журтпен кызыл кещрдек боп таласып, ceHi эбден марапаттап 

бггед1.//Кектбаев Э. (42, 101.) 

4. Ел боска айтады екен дэрш кылып, 

Келш ем кайтарар деп карык кылып.// Кдржаубайулы 

Шоже. (36, 43.) 

5. К.ЫЗ кандай, ж т т кдндай тенш тапкан, 

Дэрштеп кдлыц елге кылган мактан.//Торайгыров С. (20, 228.) 

6. -Мьшау ма Ой, кудай шебер-ай, Kici деп крмпитканга 

каладан 6ipey epin келген екен десем.. .//Нурпешсов Э. (4, 326.) 

7. "Бул 6ip ел камын ойлап хальщ кажетш табатын азамат 

болды" деп б1здщ мына каланьщ кызыл ауыз жемтйсгестер1 

куштш кетермелеп кеткен ед1.//Бегалин С. (49, 252.) 

8. Ата конысын тастап кошт, кор1пшшк хал бастарына 

тусш отырган шсшердщ кецшш делбепс1 кедщ ме, кдйтт1, 

келеи жолы карт балыкшы тещз жагасыньщ тГрпшстн Tinri 

тасырта мактап, кунделйст1 казандык балыгы мен шабындыгын, 

отынын, суын кейто. //Нурпешсов Э. (4, 264.) 

Бул болш корсетшген сездердщ мактау турлер! |кеш , онын 

эркайсысыньщ колдану орны, аясы бар екеш, демек 6ipiHiH 

орнына еюшшсш коя салуга келмейпш дау тудырмаса керек 

Мэселен, колпаштау, мадактаудан ropi дэрштеуде мактау epici 

осе тускенш байкау киын емес. Ал, "тасырту"- мактау аясын 

кенейтш, зорайта тусш, ец 6ip бшгше жетазгендисп танытуга 

арналган. 

Енщ "мактану" турлерше арналган мысалдарды магынасына 

карай жжгеп карастырамыз. 

I. ОНША АСПАЙ, Б1РШАМА КА^ЬШПЫ MAKJAHY ТУРЛЕР1: 

1. Аркасынан сипаган бала мысыктай болып, коз1мд1 

242

жумып алып, imiMHeH мардамсып мен жатырмын. / / 

MycipenoB F. (50, 29.) 

2. Ага султан балаша куанды... Ещц ис! казакты, казак 

болганда да бар аткдмшер, шонжарларды e3i бастап баратынына 

1штей мардымсып, дала генерал-губернаторынын муны 

елегенш теин емес деп туйген. //Жушсов С. (51, 222.) 

3. Отыргандар дшмерсып та, долданып та шарпысканда, 

сезге крнакберген контерл1 адамнын сынайын танытып, уназ 

тындаган Сулеймен 6ip кезде айлага басып, узак сонар мен 

сикырлыккд салды. (Бу да сонда, 78-79.) 

4. Тере де Оразбайга 03i жаккан сайын еркештене бердг// 

Эуезов М. (29, 259.) 

5. Э, босе, Мориямжан не гып таныстырмады деп ем-ау. 

Таныстырмаса, Мориямга окпелермш деп едш, -Кдйдар куле 

жайрандай, осы кенсеге тап оз1 кожа болганнан жаман даркдмси 

барып, тор аддындагы жумсак диван га отырды.//Майлин 

Б. (1, 28.) 

6. Бименде ек! кдтынына кдрап: 

-0лп 110-шш “ак куйрык” шайдан салындар! Онан сон 

шайга куятын каймактарыц ipin KeTin журмесш!.. Ана сепаратордын 

Ka3ipri rycipin жаткан жас каймагынан куйындар!- 

деп шуленс1д!.//Сейфуллин С. (6, 42.) 

0рине, муныц 6 o p in 6i3 баска мысалдарга Караганда салыстырмалы 

турде гана б1ршама калыпты мактану турлер1 

ретп-ще алдык- Осы уз1нд1перд1н алгашкы eKeyi аздап мыктысынуга, 

ym inm ici шсшенсуге, TopTinmici мерей! устем болуга, 

6eciHiuici epKincy, куануга, алтыншысы жомартсынуга байланысты 

мактану турлерь Будан Kettin де мактану турлер1Н осу, 

даму релмен келт1рем!з. 

II. ТЫМ АСЫП, ШАЛКД>1П МАК.ТАНУ TYPJIEPI: 

1. Тамагы токта Kyninin, 

Сейлейд1 журтка дес бермей. /Орманов F. (19, 28.) 

2. Казактын каз1рп купщдеп сойлеп Kyncin журген коп жаксысы 

6ip кезде сойтш жылт еткен б1рдецес1мен ел назарына 

iiririn, кейш ештене тындырмай-ак абырой-атакка онай ие 

болып жургендер.//Кекшбаев 0. (42, 101.) 

243

3. Майбасар бул туста кайтадан ныгызсып, дардия тусш: 

-Е-е, соны айтсаншы! Душпан атаулынын аузына кум 

куймай ма бул меш1т..-дед1.//Эуезов М. (26, 124.) 

4. Менщ малымнан журтка шулен таратып, жаксы атанбаксыц 

гой Осындагы кусирактар "Турар, Турар!" дегенге 

тым далия берме.//Муртазаев Ш. (44, 480.) 

5. Кей мырзалар cepnin жур, 

Кэрны шыгып, шертш жур. 

Сен солайсьщ дегенге, 

Тырс-тырс етш тертш жур.//Денентаев Сабит. 

(52,235.) 

6. Олжалы кайткан куш Судыр Ахмет езш тежемей летрт, 

шалкып отырады...//Нурпешсов Э. (4, 315.) 

1П. БЕЛПЛ1 Б1Р ТАБЫСКД МАСТАНУГА 

БАЙЛАНЫСТЫ МАК.ТАНУЛАР: 

1. Нуртайдйа Нуртай-ау, мына кеппрше шейш дандайсуын 

кердщ бе, отауды кыныржактап, Кулэштщ журетш жолын 

андиды. //Майлин Б. (53, 247.) 

2. Мал-мулйосе масыкца 

Кедейлер адам еместей./Дзтшеуов Турмагамбет. (27, 286.) 

3. Алтайдын аскактаган мырзалары, 

Алдында тшге келмей койдай ыкты. //Мэукеулы Сакду. 

(30,57.) 

4. Терен сай шеккешмен бел болмайды, 

Бул акын тым ecipin бара жатыр, 

Б1раз согып алмасам, ем болмайды.//Сармуратулы Култума. 

(36,233.) 

5. Keft6ipey ез ойымен тасып та жур, 

Кеншмен катарынан асып та жур. //Наушабаев Нуржан. 

(30,254.) 

Сырт Караганда, мундагы 6ipa3 мысалдарда мактану жок 

боп KepiHyi де мумкш. Бул орайда кез келген сез1м-эрекет 

тэр1зд1 мактану да окшау epic ала бермейтшш, кайта баска 

сез^мдермен тогысып, Kipirin келу мумкшдагш еске алган жен. 

Мэселен, 6ipiHmi узшдще белгш1 6ip табыска мастану, асып- 

244

тасу гана бар тэр1зд1. Ал, шын мэшнде сол мастанумен канаттанган 

макгану ce3iMi коса epuiin тур. Муны осы топтамада 

келт1р1пген баска мысалдар туралы да айтуга болады. Демек 

осы Topi3fli 1здешстер акын-жазушылардьщ 6ip созге негурлым 

коп мен сыйгыза бшуш, сан сез1мд1 сабактастыра алуын 

деделдейдь 

IV. МЕНМЕНСУГЕ БАЙЛАНЫСТЫ МАК.ТАНУЛАР: 

1.Маетанып, арткандыктан токаппарлык, 

Журе алмай бара жатыр мынау есек.//Копеев МошЬур- 

Жусш. (46, 189.) 

2. Жушстщ баласы келптп Текеден. "Улкен ок1м болады" 

деп кумпи!п отыр Кдцес.//Есенжанов X. (54, 186.) 

3. Сезйш 6ip-eici ауыз мшдет eTin, 

Компиме кон CTiKTin уртындай-ак.//Шораяков Омар. (27, 

250.) 

4. Асыгып жан-жагына карап мерген, 

Мактанып бауыздайды к,оразданып.//К.орамсаулы Акдн 

cepi. (36, 328.) 

5. Оз уйше сия алмай icyncin жаткдн кдтынды б1ржола 

купшдетш кет сойтш!..//MycipenoB F. (5,163.) 

6. Осылай зиярат кып журттын 6opi, 

Аузынпап шыккдн созщ болып дор1, 

"Мырзеке, ие солай!" деп, бас изесе, 

TeiUTHTin танауынды онан opi.//Tорайгыров С. 

(20, 77.) 

7.-Куйеу екен гой, б1зден неге кашты,-деп Маржанбике 

куле сойлед!. Кулзипа тел1мсш 

женгейнщ кулагына сыбырлап, сынкылдап 

кулйл! //Майлин Б. (55, 15.) 

8.Алган сон токаппарлык сатып менен, 

Дурдиер оз уйше 03i сыймай.//Кепеев Mouihyp- 

Жуст. (46,190.) 

9.MeKipeiiin кур m ipenin тасса дагы, 

Сонымен KicuiiKKe мрмей де жур.//Наушабаев 

Нуржан. (30, 254.) 

245

Ю.Тук жасыратыны жок, кекем интернатка келген 

кундер1 жалым куд1решп, кркиланып кзлатынмын. 

//Найманбаев К,. (56, 69.) 

11. Бас тау айтты:"Кекшиме, Самар суы, 

Оншама кекшиетш ненщ буы." //Торайгыров С. 

(20,82.) 

12. Сойган кой, берген кымыз курметше 

Байлар да кердендейд! алшан басып. (Бу да сонда, 

99.) 

13. Сондыктан Алтай-Кдрпыктьщ нэндер1 Шэкенге 

келш отыр. Кднша нэнагешмен жана заман 

жел1 кагып, epiHflepi тобарсыган, кешеп каЬарлы 

кундердщ шет жагасын керш, журектер1 6ipa3 

шайлыккан кез. //Мустафин F. (57, 203.) 

14. Пэлсшш, KiciMCiHin кеюрейгенде - 

0згелер кереге де, ол -6ip шацыракУ/Жэцпрулы 

Шэдь (27, 68.) 

15. -BipiHmici, шырагым, бугшнен бастап 

ш1ренбей, cipecneii, кэдомп карапайым журткд 

уксап жургш. //Нуршайыков Э. (58, 116.) 

Сез жок, бул мысалдардагы белш керсетшген сездер алдымен 

менменсу, пацсыну магыналарын береда. Ал, кеюрек 

керу, тэкаппарлану атаулы мактанумен байланыссыз деп, Kecin 

айта аламыз ба Менменсу, мактану -бул eKeyi 6ipiH-6ipi 

непздейтш, 6ipiHeH eiciHmici ербитш, тубфлес, езектес угымдар 

емес пе Менменсу-6ipa3 ретте мактанудьщ все тусш, 

тулгаланган Typi десек, тая басканымыз ба Эрине, бул арада 

Kecin, тужыра корытынды жасаудан аулакпыз. Оган арнайы 

тш мамандары жауап бере жатар. Эйтсе де осы мысалдарда 

epi менменсу, epi мактану сез1мдер1 катар дамыган десек, 

каламгерлердщ сез магынасын кенейту улгшерш ескергендйс 

боп шыгары сезс1з. Бутан карап керекс1з жерде кеп магына 

1здеп, сезда кекпарга салу керек деген сынаржак TyciHiK тумауга 

тшс. 

246

V. КОП С0ЙЛЕУ, GCIPE АЙТУГА БАЙЛАНЫСТЫЛАРЫ: 

1. Купищеп, уйде отырып, кужшдейщ, 

Ж г т щ коразданган кей 6ip паны.// Кепеев Mauihyp- 

Жусш. (34,9.) 

2. Элеумет келд! жиналып, 

Хикаят сейле, Кете Жусш! 

Такаппарлык, ете жаман, 

Кетерме кецшщЦ Keyin-icin.//Ешниязов Кете Ж уст. 

(27,182.) 

3. Гулед! 6ipaK кос мерген, 

Коздатып килы эцпме; 

Bipine-6ipi туе келген 

Ty6i жок суайт, орине.//Орманов F. (19, 233.) 

4. Кдйдагы -жайдагыны айтып, Бакен де кеюп женелдГ// 

Майлин Б. (55, 356.) 

5. Жаман сейлер лешрш, 

Орамалын желпшш, 

Созатусш оцешт1.//Султанкожаулы Майлыкржа. (36, 176.) 

Сез жок, мактау, мактану турлерш толык камтыдык деп 

б!з де айта алмаймыз. /Bip енбекте ол мумюн де емес./ Сол 

угымдардык тагы 6ip тобын мысалсыз атап етей^к: 

1. Мактау турлерк достерлеу (мадактау, котермелеу угымьшда), 

котермелеу (сезбен крлпаштау, мактау), шелиту (кетермелеу, 

дандайсыту), шелпрейту (мадактау, крлпаштау) т.б. 

2. Мактану турлерг. бшпрсу, ныгызеу, желдену (ауыспалы 

магынасында -жел1гу, бертшу угымын 6epyi), дэсерсу (дандайсу, 

аекдктау), ерюнсу, KenciHy, кебендеу (ез-езшен icinin 

кебпгу, мактану), дырдию (iciHin-Ke6iHy, KeiciperiH катеру), 

кумпшдеу, кубшу, куптену, дацгойлану, дурсу, кеШту, борпну, 

есу, Kenipy т.б. 

Mine, мунда келт1ршген сеэдердщ б^разы непзп, б1разы 

ауыспалы магынасында мактану сипатын белгшеуге кызмет 

ете алады. Сонымен катар мактаншак адам туралы айтылатын: 

купшдек, уркеппе, дангой, беспе т.б. сездер ез алдына 

6ip тебе. Бул келпршген мысалдар шогыры тагы да казак Tuii 

байлыгын далелдей тусед! деп санаймыз. 

247

сез -кдзынл 

Tin байлыгы менш аша тусу ушш oipep угымга байланысты 

мысалдармен шекгелмей, баска да турлерш карастыру 

жен деп санаймыз. "Карау" ce3i де -тшш1зде жш ауызга тусетш 

сездердщ 6ipi. Осы сезд1, угымды пайдаланудагы тэж!рибем1зд1 

жинактасак та, керкем сездщ не 6ip асылын уксату, уксата 

алмау улгшерше тап боламыз. Алдымен, 6ip гатаптагы, 1983 

жылы "Жазушы" баспасынан шыккдн "Рауан" жинагындагы, 

eici жас акынньщ "карау" сезш каншалык, кдлай кодданганын 

салыстыра карастырайык: 

1. Гулзакира Эб1лдаева: 

1. Кдрлы шыцга кддала кдрайсьщ ба, 

Кершер деп бул кызым 6ip бшктен (49-бет.) 

2. Моп-момакдн медщрей карай кдлшы, 

Анкытып крлындагы гул шсш. (51.) 

3. Keycap сез1мдерще 

Кул)мс1реп караймын... (52.) 

4. Суык,, epi сустылау кабагыцмен, 

Тунжырадьщ, тацыркдп кдрадым мен. (53.) 

5. Ущпе кай кез кдрасам, 

Ынгайсыз хэдце каласын. (55.) 

6. Жубаныш тшеп жаныма, 

Табынбай тагдыр задына, 

Тэкаппар кезбен кдрайын. 

Тольщси аткан тацыма. (59.) 

2. Батык Межитулы: 

1. Сэулем, мен жулдыздарга тенеп ceHi, 

Жулдыздыц арасынан карайтынмын. (63.) 

2. Мен келер деп кара жолга кдрадьщ ба 

Сарыла сагаттарды санадьщ ба (64.) 

3. Тауга шыгып карагайга карадым, 

Келш турган сен екен деп каламын. (65.) 

4. Айналаны орап жатты алуан турл1 гул гана, 

Кдрай берйм, алау жузщ балбул жанды нурлана. 

(65-66.) 

5. Кдрасац барлыгын да кез кереда, 

248

Эрюмнщ op турл1 гой коздегеш, (88.) 

6. Кокейщщ Tecin тур пайда гана, 

Кдуштешп кдрайсыц айналана. (72.) 

7. Ат басын тежеп акем токтады да, 

Кррады туган жердщ соклагына. 

EciHe туей ме екен бабаларым, 

EneciH балалыктын жоктады ма, 

Кррады ол туган жердщ соклагына. (73.) 

8. Канат бердщ талмайтын, карап туршы, 

Шарыктайын, озайын, ойланайын. (79.) 

9. Кумартып данктарга берген халы к, 

Кррадым жарыктарга мен сенбеген. (79.) 

10. кДптырап барып кдрайды кунде карт оган, 

Бейнеш сол 6ip аймалай беру шарт оган, 

Азаптын уы кешрдепне кептелш, 

Шшдеде аяз буред1 келш аркадан. (80.) 

MiHe, мунда Gip ютаптын imine юрген ею акыннын 6ip 

гана "карау" созш пайдалануда да улкен айырмашылыгы барын 

байкаймыз. Гулзакира Эбшдаева кобшесе ofrreyip караулы 

емес, сонын пакты Gip KopiHiciii ала битедь Моселен, алгашкм 

мысалда лирикалык каИарман кадала караса, екшшще 

молд1рей, одан кейшгшерде 6ip ece кушмарей, не таныркай, 

немесе уцше, сонгысында токаппар козбен карайды. Сол аркылы 

акын лирикалык каЬарманнын ofrreyip караганын емес, 

кандай жагдайда калай коз салганын пакты орнектейш. С ойтт 

каЬарман белгин 6ip o6beKTire, не адамга коз тастау тусында 

да кайталанбас оз ерекшел1пмен таныла туст, окырманды 

баурап алады. Ал, екшпп акыннан, Батык Можитулынан, 6i3 

кобшесе лирикалык каЬарманньщ кандай жагдайла калай коз 

салганын емес, ottTeyip немкурайды карай салганын гана 

Ke3iKTipeMi3. Моселен, екший, уишшп мысалда каЬарманнын 

суйпспсш 4здеп, тосып карауы туралы айтылады. Суйцспсш 

куткен адам белгий Gip жакка жай карай сала ма, жок, ce3iM, 

сагынышынын ocepiMeH "озшше" коз Tire ме Сагынган адам 

мен сагынбаганньщ коз cy3yi б1рдей болмайтыны; мшез, ce3iMi 

сан алуан болгандыктан, сагынгандардын да cyfliicriciH тосу 

кезшде сол коршедьау деген жакка турлш е кадалатыны 

249

белгш. Алыска бармай-ак, белгш акын, сез 3eprepi Рали 

Ормановтьщ уш елещнде каЬарманды мшез, ce3iM, жагдай 

ерекшел1пне сай уш турл1 кдраткднын алайык: 

1. Байыптай езщ карашы, 

Байыган мынау алкапка, (19, 100.) 

2. Есицзде ме, Рахим, 

Екеум1з сонда елмзде, 

Hlerin сапар узак тым, 

Елевдей карап мен ci3re. (Бу да сонда, 250.) 

3. YMinue сэуле теккен кара кез1, 

К^райды жалт erin 6ip калай ез1. (Бу да сонда, 

378.) 

BipiHuii мысалда лирикалык каЬарманнын аспай-саспай, 

акылга сала караулы калаганын керсек, екшицце байсалдылык 

байкалмайды, оньщ ececiHe мазасыздану, аландау, умц 

арту басым. Уш1ншще караудьщ 6ip гана сэтш, езгеше 6ip 

куштарлыкден шарпылган TypiH, екшеп бейнелеу бар. Мше, 

бул уш турл1 карау тек каЬарман кез жаберуш уст1рт, селкос 

хабарлай салмай, оньщ жан-дуниесш, сезlm ерекшелхгш коса 

танытады. Сондай-ак Батык Мэжитулынын (6i3 келпрген 

жеййШ мысалда) 1уган жер сокдагына экенщ калай кез салганын 

да тек "карады" сезшён 6epyi есерси болып тур. Экес1 

туган жерше жай эншейгн карай сала ма Туган жер1н жаксы 

Kepyi, езщдш Te6ipemci, -6epi оньщ соган "ез1нд1к" карауын 

тугызбай ма Тагы да салыстыру, ойлану ушш белгш 6ip 

KepiHicKe назар аудара карауды бейнелеген 6ipa3 мысалдарды 

топтап келт1реййс: 

1.Неткен сулу ekip ен, 

Кдрай берем уципп. 

Ражайып 6ip мей1рмен 

Келешегщ тур кулш. (Аманжолов К, (24, 289.) 

2. Ескертюигке KipniK какпай кддаламын, караймын, 

Ескерткшпн улы акынньщ дел езше балаймын. 

(Бу да сонда, 23-бет.) 

3.Терезеден тесше кдраган, 

Дестелеп шашын тараган, 

Кудаган ескен арулар 

250

Кшдерден жылай кдлмаган. 

Тшешшулы Шалкшз. (35, 80.) 

4. Дауыс шыкхдн жакка шаншыла кдрады. 

(Кеюлбаев Э. (42, 121.) 

5. Телм1рш ею кез1 кара суда, 

Ертеден тыныш алмай сулуымыз. 

(Майлин Б. (17, 30.) 

6. Кершген ез1м емес, кур сулдер1м, 

Кез сузе телн емес курсшгешм. 

(Орманов F. (19, 38.) 

7. Сол буюл алкапты албастыдай айкара басып жатып алган 

тылсым тыныштыкты купрлете уатып, оз-озшен Tic кайрап, 

айбат шеккен KypriK карды курт-курт омырып, о кыранга 

да, бу кыранга да кетершп, жан-жакгы шолып узак турады. 

Ко йне ештене ийкпейди (Кекшбаев 8. (38, 142.) 

MiHe, мундагы 6ipinmi мысалда зер салып, банкам карау 

алынса, еюншщегщен кез тнудщ одан opi отюрлене, уштала 

тускенш коремйз. Ал, ушмшп, тортшшще бул шуйшудщ 

одан opi орктей тускещ аны к Бесишп, алтыншыда opi 

кадала, opi домелене ущлудщ уштаскан Typi келт1ршсе, 

жетншн белгш1 6ip кещстпсп негурлым кен камтуга арналган. 

С ойтт бул мысалдарда ор каИарман белгип 6ip correri 

жагдайына, коршаган орта ocepine, оз MiHe3iHe, куштарлыгына 

т.б. сай тек "езшше" карайды. Сол аркылы ол 

ознадк ерекшелтмен шынайы, пакты коршедк "Кдрау" 

турлерш пакты накыштай алмау тор1зд1 олкылыктын тек 

6ip акынга тон eMecTiriHe кез жетюзу ушш тагы 6ipa3 мысалдар 

келт1рем1з. Ton-Toyip олендер1мен кезге тусш журген, талантты 

жас акмндарымызлын 6ipi Байбота Серйсбаевтын 1981 

жылы "Жалын" баспасынан шыкхан "Жулдызым жогары" 

жннагына уншеШк: 

1.Баланыц аты бала гой, бала 

Узамай менен 6ip адым, 

Жуз1ме Gip сот кдрап ойлана, 

Кряды маган сурагын. (3.) 

2. Oripiicri айтып бол мае балага, 

Узак карал турып каллы м дал а га. (5.) 

231

3. Жауапсыз калган кейтме кдрап, 

Назыркап, 

Курсшш алып, 

Ж упрт шыкгы ол белмеден. (7.) 

4. Юшкене ипм кдрап тур ani, 

Не деп жауап айтамын оган (8.) 

5. Кдраймын суксыр жолыкканда да, 

Кергендей алгаш муны мен... (18.) 

6. К,органдар... 

Уйлер... 

Таныс ернеп, 

Кдоаймыз б1здер кайран кап кептен, 

Шынгыстьщ сарбаз канйперлер1 

Отырарымды ойрандап кеткен... (24.) 

7. 1щр кеп конды далага, мше, 

Таркатып кара бурымын. 

Урланып жулдыз кдраганымен, 

Керсетш алды шылымын. (32.) 

8. ...Несше карай беремш урланып саган 

Акымак басым табигат рен бермеген (34.) 

9. Тунеген шагым OHnii бактарга, 

Оралдьщ ойга несше 

Ак нурын шашып шамшырактар да 

Туратын карап тесше. (42.) 

10. 03i де солай! 

Бшемш. Мше, 

Сонгы рет маган кдрадыц. (45.) 

11. Ойнады калткым... Кдрмакты кдпты-ау 6ip 

балык, 

Кумарлык жещп, кдраймын суга урланып. (53.) 

12. ...Мен-дагы жаман жазбаймын жырды, 

карашы, 

-Мактанып турсын - демешз 6ipaK, улы 

Абай!.. (55.) 

13. ...Кдра жердац мелт еткен жасы ма деп 

Кдоаймын мен: 

барады булак агып!.. (60.)

14. Кдраймын айналама алабуртып, 

Кеудеме шатгык, элде мун юре ме! (70.) 

15. —Афуи! Багытымыз 03repinTi. 

Карашы, 

кам кылатын кез келпи! 

Дед1м мен оган карап, 

жанушыра, 

(айткам жок тиетш сез намысына). 

... Кара йм ын Рарышнама картасына, 

Кателж емес пе деп кондыргыдан. (71-72.) 

16. ...Адамнын кател1кпен етп eMipi, 

Карап тур жер бетшщ кекке куш! (78.) 

17. ...Карагез еккен жерлес балдырларды , 

Карасак, 

Жугып жатыр 6ip макулык! (80.) 

18. Жаутандап кеп карайды ол бугш маган - 

Козшен кунн!Н алтын нуры сщген! (83.) 

Осы icneirec ycTiprriK, б1ркелкшпсп Ом1рзак Кржамуратовтын 

сол баспадан сол жылы шыккан "Жол аякталмайды" 

жинагынан да кез1кт1рем1з: 

1. Жо...жок, айналам ел каумалаган, 

Кдмастыкпеи карайды тау да маган. (15.) 

2. Жалбарынам, жаным-ау, караймын да, 

Акку кона бермейд1 бар айдынга! (24.) 

3. Сен акдгаца карадьщ, 

Кеншнде бар алан. 

Мен бакшага карадым, 

Гул шогынан нер ал гам. (26.) 

4. Кеншдер гажап гудцед1, 

Караушы ек журтка би1ктен. (27.) 

5. Шалкиды Keriruip от алдымды орап, 

Ой, кектем! Кездерще кдлдым карап. (36.) 

6. Коюрепне куй дарыган 

Карайды акын кайрылып. (37.) 

7. Карашы Анга айдай болып, аппагым. 

Карык боле ын дуние, 

Жарык болсын алдымыз! (53.) 

253

Арада терт жыл еткеннен кешн Бактыбай Айнабеков 

“Енш1“ жинагында бул кзйталауларды epi жалгастырады: 

1. Дед1 де анам, 

Kwipfli, 

Кэрап мацта. 

Шуюршипк жасап тур жараткднга. (10.) 

2. Мелдфеп турган аспаным, 

Кез алмай карар аскарым. (12.) 

3. Анан да epin куаньпи жетепне, 

Суршш жур, 

кярашы, етегше. (15.) 

4. Кектем келд1, 

Кектем келд1, кдрашы. 

Жарасыпты жер мен кектщ арасы. (19.) 

5. Кдрау уийн мшдетше алган ол 

Мынау б т к nicin турган егйщ. (22.) 

6. B epi, 6epi 6i3re ецвд бшщй анык, 

Жечгейлер-ку, 

Кдрайды кушм кагып. (29.) 

7. Бултты кундей кдрадьщ мына маган, 

CeHi Kepin, 

Кысылдым, 

Cipe, 

Жаман. /31./ 

8. Сары гулге кдрашы, 

Сагыныш кой, 

Сагыныш, 

Сагындырсац сагындыр, 

Умытпашы тек мет! /33./ 

9. Сен кзндай суйимд1 едщ жаным, балам, 

Жузще ка pan турмын дамылдаган. /36./ 

Сез жок, бул акындарда да ара-тура “карау “ сезш орынды 

колдану, сонын накгы 6ip KepiHiciH тал басу тэрщда жеттспкгер 

жок емес. Дегенмен бул сэтгшктер ара-тура гана. Ал, кебшесе 

ушеушде де эр жагдайда эр адамньщ турлишё кез салуы болатыны 

ескершмей, 6ip гана жалпылама rypi пзше берген. 

254

Кдзак, Tuii байлыгын: акын-жазушылардын "карау" угымдарын 

каншалыкты кен турлецщрш бейнелеп келгенш; карау 

турлер! коптйтн темендеп мысалдар да 6ipaa долелдей алады: 

I. Кддалып, тесше кдрауга арналган мысалдар: 

1) Кдлын шашак карагайга, 

Кдраганмси уцшп: 

Жан жогына ол мацайда 

Кслт1рген жок; ол кудж. //Орманов F. (19,22.) 

2) Eici еркек, 6ip ойел кысылып жаткан адамныц ecKi 

тесепне ентелеп, наукаска ущле кдрасып отьф.//Эуезов М. 

(29.161.) 

3) Сонда Доулеткелд1 шешесше еиирейе карай кдлып, олен 

шыгара коя беред1. //Бу да сонда (348.) 

4) Алдауыш коп достардан кудер y3in, 

Отырсам тошрекке кез!м сузт: 

Сулуым, ерке соулем касыма кеп 

Жанымды жадыратты рух к!рпзт.//Сейфуллин С. 

(15, 85.) 

5) Бал килы тула бойы перизаттын 

СузЫп кдрады да,енш кудш.//Рашык-наме. (59, 

159.) 

6) Криды мен казак кызы бакладым ба, 

Ангармай арайлы тан атканын да, 

СузЫп кдраушы ед!м ауыр оймсн 

Ас панда алтын жулдыз акканын да.// Аманжолов К, 

(24, 359.) 

7) Есеней кыздын Kopin6ecin Kopin, тште кдрап отыр.// 

MycipcnoB F. (5, 39.) 

8) Абай Акылбайдын жузше тесьле кдрап, ыза да бола алмады. 

Озше жоне кайран да калды. //Эусзов М. (29, 214.) 

9) Амантай "Эликсолем" деген жок, Куднсп козбен Tecipefie 

каралы. //Муканов С. (9, 241.) 

10) Кемтр шаншыла бф кдралы да, шокпыт корпемен 

боксесш шапшан кымтап ала койцы ... //НурпешсовЭ. (4,270.) 

11) Айсулудын аузында дамыл жок. шайга отырганнан 6epi 

255

аузын жапкдн емес, 6ipece Кдсымбекке куле карал сейлейд1, 

6ipece кезш алартып, томсырайып тене кдлады да, не айтасьщ 

дегендей шукр1Ияды.//Акышев 3. (60, 117.) 

12) Теле би шайкзлынкырап, жан-жагына кез жупргп де, 

кос капталында отырган Кдзыбек пен Эйтеке биге кезек-кезек 

шукдшып етп. //Сматаев С. (61, 311.) 

13) Ат шаны кершгеннен тэртшиплердщ бастауымен ат 

сересше жол аша, ею жарыла, бэйп тебенщ етеггне уйлыта 

каптай тура кдлган халык Жырым арнасынан ете бере суырыла 

аныраткан алдьщгы атка шушле карауда болды. //Бегалин 

С. (49, 179-180.) 

П. Акылга сала, ойлана кдрауга непзделгендерг. 

1) К^раганга байымдап, 

Саусакта жузйс бос капты. (Жансупров I. (21, 77.) 

2) Тагы 6ip адым шепне тусш, Абайдьщ бас-аягын 

барлап, сузе карап етп. (Эуезов М. (40, 379.) 

Ш. YiviiT арта караул ар: 

1) Кдрайсын кезщ сузш, мойнын бурып, 

Бшмеймш не кылганда косылуым.// Бекеев Щёцгерей. 

(27, 33) 

2) Сетке, жума, ай, жылда- 6ip жауап жок, 

Сузигпп жургенменен ею кез1н.//Кепеев МэпЛур-Жусш. 

(34, 4) 

3) Телм1рш, эр eciioce тенлреуден 

Жалытып, eMip бойы, тоймадын ба// Кепеев МэшЬур- 

Жусш. (33,17.) 

4) YmIt узбей келер деп, 

Тыкыршисын елендеп, 

Ауылга карап телм1рш, 

Кезщнен уйкы кашканда.//Сейфуллин С. (15, 68.) 

5) Барлык жас атаулы енд1 кымызды жигызып, rapine жакындасып, 

кызык мэслихат кутш, Абайдын жузше телм1ре 

кдрасты.//Эуезов М. (40, 35.) 

6) Теншше тосын болса кез, 

TenMipin етпес им буган//Орманов F. (19, 135.) 

256

7) Бел1 буюрейген, аппак сакалды шал куаныштылардын 

сонынан молиш кдрады да отырды. Омы и Амантайы кашан 

шыгар екен//Доулетбаев М. (62, 88) 

IV. Кдылымси, наздана караулы танытатынлары: 

1) Басындагы шипон жаулыгын ерекше 6ip кырмен тузетш 

кдйта тартты да, куйеуше сыныкси кдрады.//Жумадиюв К 

(18, 156.) 

2) Кара козш тецкере Караганда, 

KipniriHeH кулпырып нур тамгандай.//Аманжолов К, (24, 

119.) 

3)”Крй, epi!” деп, ордац етсе, болмады, 

“Крйшы, ойбай!” деп, жымын етсе, онганы. 

Буран eTin, 6ip кдраса кылмиып, 

Бойыц epip, гашыктыксол крнганы...”//Майлин Б. (17, 41.) 

4) Орамалын журш бара жатып, асыгыс жондеген куш 

улкен уялы коздщ отты карашыгы жарк етш, Еламанга одет 

узын Kipnirin д1ршдет1п, сайкылапа кдрады да, шыгып K erri. 

//H ypnefticoB Э. (4, 46.) 

V. Унатпай, ашулана караулы бейнелейтсндерк 

1) Абай бутан ажырая кдрады. Озшс белгш Сомем сумдыктарын, 

зорлыкгарын, ескс алып, ыза боп кетп.//Эуезов М. 

(29, 285.) 

2) Озге терелердщ салты: не борте одырая кдрап, ун-туназ 

eTin кету болатын еда де, не вддекдлай себеп тауып, теменшектенген 

кдлыптарын одан epi темендете тусетш б1рдемелерд1 

айтушы ед1.//Мукднов С. (63, 86.) 

3) "Дон айбат жасап сескентем" деген Оразбай мына 

жйтпч коркыта алмай, ширыкгыра тускенш кердй де, ун кдтпай, 

сузе кдрап кдла берд1.//Эуезов М. (29, 128.) 

4) Жошбек oлeмнiн осынау 6ip гажайып суретше сустана 

кдрап сел Kiaipai де, ак орданын ecirin ашты. //Есенберлин I. 

(22, 252.) 

5) Кемтр оган туйе успнен туй1ле кдрады. //Hypnefticoe 8. 

(4, 250.) 

6) Тунжыраган калым кдбактын дол астынан Kici ецше 

257

б1ртурл1 сазарып карайтын улкен ала кездщ алдын элден усак 

эжш торлаган. //Бу да сонда. (400.) 

7) Арын уш тар болганмен пейш кец, ер жшт. Кдтыны 

кдбагын шытьщкырап, тыржьщкырап ед1, оган туксие карады, 

уйге KipepiH де, юрмесш де бшмей, босагада бегелш калган 

ек1 адамга тер жактан орын босатты. //Акышев 3. (60,30.) 

8) Бутан да кейцц Кдйролда. Бул жолы шатынап карады.// 

Майлин Б. (1, 275.) 

VI. Не icTepiH бшмей кдрау : 

1) Жабыла маган караган 

Жалтандай кеттш далага.//Орманов F. (19, 14.) 

2) Кдрайсыц калпыма кур жалтац-жалтац, 

Бше алмай не дер1мд1 турмын, калкдм.//Бу да сонда. (393.) 

3) Хатын болып 6ip айна, 

Кдрай калдым ацырап.//Торайгыров С. (20, 128.) 

4) "Мына Kici шын айтып отыр ма” дегендей Естай оньщ 

бетше ацтарыла карады.//Жумадшов К, (18, 412.) 

5) -...Ештенеш кермей, Kicire мен«решп карай береаз,-дед1. 

//Жумадшов К, (7, 112.) 

VII. Белгш 6ip вдемшк таныта кез салу улплерк 

1) Аз гана кшмш жиыстырып алды да, казан жанында 6ip 

турл1 кямастыкпен кездер1 жаудырап турган балаларга бурылды. 

//Нурпейюов Э. (4,390.) 

2) Мелдфеп караган, 

Айналдым кезщнен.//Сейфуллин С. (15, 76.) 

3) Жумган аузын ашпастан, мелд1реп 6ip караган.// 

Кекшбаев 0. (38, 44.) 

4) ...Жания...Айсулу... б!р1-аласалау бойлы, децгелек 

аккубалау, секпш беттеу, кырыккдн жалбыр толкын шаш, 

еркекке "мен эйелмш" ... деп монтия карайтын Жания.//Сейфуллин 

С. (47, 219.) 

258

VIII. Белгш flip кубылысты кец кдмтн алмай, жартылай кез 

тастауга байланыстылары: 

1) Онан opicKe айдайтын мал камымен ерте турып, бурсендеп 

журген сауыншы ейел, жалшы жнггтерге кез крыгын 

салып келе жатып та, кайын атасы ойынан шыклады.// 

Нурпейюов 8. (4, 285.) 

2) -Кдщрбаев пен Мориям кдз1р келт жетер, менщ шанамда 

едь.. Жорганын аты жорга гой, кдтты журге щи кетермей 

босацсып калды бшем,-дед1 Ракым кугймспреп, Толкынайга 

Ke3iiiiH киыгымсн карап. //Майлин Б. (1, 86.) 

3) Жумылган кез1н акырын гана аша тусш, Абайга ел! де 

кырьпщай карап отырып, Есентайдын бар айткдны: 

-Ен оуел1 максуг еткетм, ceniu не дейптщп бшу!//Эуезов 

М. (29, 96.) 

IX. Кец кдмтып, шолып кдраулар: 

1) Сонымсп жацагы созше шестфс, алдында отырган жуандардын 

боршщ жузш жагалай барлап шыкты да, тагы 6ip 

сезш окаткандай, айтып калды. //Эусзов М. (40, 142.) 

2) Bip бала кырдьщ басында, 

Жайылган койы касында, 

Ауылы кьфдын астында, 

Тещреккс бойлап карады .//Сейфуллин С. (15, 196.) 

X. Кдраудыц баска да турлерй 

1) Ангал сорлы алактап, 

Бос ка шауып далактап, 

Жсксурын болып халыкка 

Кднжшк болып терлейд1.//Жабаев Ж. (32, 266.) 

2) Жаутаццап кайта-кайта карай бердщ, 

Кезщнен Kerri ме олде жасыц ыршып//Орманов F. (19. 

191.) 

3) -Ештенс жазбай кол кусырып карап отыруым керек пе- 

дед1 Естайга жапактай карап. //Жумадитов К, (18, 413.) 

4) Бала 6ip зор ой ойлады, 

Ой тубше бойлады. 

259

Тещрекке карап коймады, 

Кырга козш салады.//Сейфуллин С. (15, 196.) 

5) Суйшдпс Абай сурагына аз TkciHin, кдлта кдрап, ойланып 

кдп ед1.//Эуезов М. (26, 151.) 

6) Осыдан кейш, неге екеш белгклз Мэриям да Азаматка 

кдрагыштады. //Майлин Б. (1, 49.) 

7) "Жок, булардыц жагдайы жаман емес екен",-деп ойлап, 

генерал Чернов та коцщцене бастады. Осыган дейшп жабыркау 

жаны жадырап енсесш тжтеп, Колчакка карай райлана 

кдрады.//Нурпешсов Э. (4, 623.) 

8) Сэулесш соньщ шалыпты 

Сарыла кдрап инженер.//Орманов F. (19, 323.) 

9) Кейде сумандаган сук кездерда байкдмаган болады. // 

Муртазаев Ш. (2, 126.) 

10) Суктанып гашык болтан аспаннан ай, 

Bip турар дэурен болса тым сайма-сай. 

KipmiKci3 жас журепн елжзретш, 

Б1нтык боп 6ip жагынан жур Ыбырай.//Майлин Б. (17, 

120.) 

11) Салкын кел in тон-торыс, 

Сыртка сыздап кдрайсьщ.//Жабаев Ж. (32, 39.) 

12)Ол Абай мен Ербол екеуше сьщсия кдрап, жымия бурылды.//Эуезов 

М.(40, 360.) 

13) Алыстагы агайыннан не алды екен деп 

Журмесш жетепме журт телмевдеп.//Жабаев Ж., (32, 77.) 

14) Магыштын ей бетше ыстык кан ойнап, улкен коздер1 

жалт етш, тоцкерьле кдрады .//Эуезов М., (40, 311.) 

15) Наташага бурылып, 6ipiHiiii рет тустеп кдрады. // 

Жумадшов К,. (7,380.) 

16) Дэмежан жаудыр коз1 жалт етш, Мухаметжанга TiKciHe 

кдрай кдлды.//Эуезов М.(29, 12.) 

17) Еркек боп енсе кетергенда бшмейда. Тукырайып томен 

кдрап журед1 де кояды. //Кдзыбаев К, (64, 33.) 

18) Суйюмд1 кыздын анасы, 

Аккуба жуй нурланып, 

Мыскылдап, элде жаны ашып, 

Кдрайды кезбен урланып... (Орманов F. (19, 268.) 

260

Сойпп шагын макаламызда караудын едэу1р турш кдмтыган 

мысалдар келт1рд1к. Ара-тура караудын жекелеген 

турлерше 6ip немесе 6ipep мысал берумен де тынбай, салыстыру, 

кез жетюзе тусу ушш б1ркатар улплерд1 жарыстыра алдык, 

Эрине, куану, мактану турлер! тэр1зд1 карау турлер1 де 

бул тошгендермен тамамдалмайды. Бул айтылгандардан баска 

да кдрау турлер1 мол екеншпне назар аударту ymiH жеке 

сез, сез тхркестсршщ тагы 6ip тобын мысал келтермей-акатап 

етем1з: акию, акилану, кез айырмау, кез аларту, коз ЖYгipтy, 

коз жiбepy, коз тастау, коз токтату, коз T iry, кыдыра карау, 

тЬселене карау, т1ктеле карау т.б. 

MiHe, казак тин байлыгын кен игере бшеййс десек, 6i3 

келт1рген мысалдар Ti36eri де бутан айкын жауап бере алады. 

Мунын 6opi шыгарманы шабытпен буркыратып 6ip жазып 

шыгып, редакциялауга: жана создер юрпзуге, сез матынасын 

кецейтт, турлентуге-кыскасы, кубылысты негурлым дол, 

шыиайы, ocepлi бейнелеуге умтылмайтын, артык тер текюЫ 

келмейтш самаркау каламгерлерге ой салады деп санаймыз. 

Тек каламгер емес, оз ойын негурлым айкын, осерл1 жетк1 jyai 

ойламайтын, тгл байлыгынан хабарсыз, сулесок, енжар кей 

мугал1м де аландауы, 1здену1 керек.

КДЗАК, Т1Л1НЩ БАСКД Т1ДЦЕРМЕН БАЙЛАНЫСЫ 

Ka3ipri казак tui бипмшдеп жэне тщщ окыту эдштемесшдеп 

кешеццеп колга алына бастаган мацызды мэселенщ 6ipi-K33aK 

тип тарихын томага туйык алмай, оны баска тщцермен: орыс, 

Еуропа, араб, парсы, жапон, монгол т.б. тщцермен байланыстыра 

сараптау. Осы орайда кешеп эм1ршщцйс жуйе кезшде 

"халыктар достыгы" деген сездд жш кдйталау дагдыга айналганымен, 

оны шын мэншде жузеге асыру болмаганын орыс 

тшшдеп Tyn-TopKiHi туркийк Ьездерд1 елемей келу де 

дэлелдейтшше назар аударткымыз келеда Кдз1р орыс тшшдеп 

туп-теркш1 туркшес сездер саны он мындап саналады десек, 

катардагы окырман тугих, мектепте казак тшшен сабакберетш 

мамандардыц кебшщ сол салада он сез бшмейтшше кынжылмауга 

бола ма Бул он мьщцаган сезге кецш белгенде, 

нен1 басшылыкка аламыз десек, тек казак емес, улты немк, 

орыс, армян т.б. галымдарыньщ XIX, XX гасырда шыккан 

басты-басты енбектершщ езш атап ету жетюл1кт1. Мэселен: 

1. JI.3.Будагов. Сравнительный словарь турецко-татарских 

наречий. 1,2 т. Санкт-Петербургь, 1869, 1871 г. 

2. В.В.Радлов. Опыт словаря тюркских наречий. 1-4 т., 

Санктпетербургь, 1893.-1910. 

3. Древнетюркский словарь. Изд., "Наука", Ленинград.отд. 

Ленинград, 1969. Т ю р к е * ***> 

4.Э.В.Севортян. Этимологический словарь'ярммй^язык»^1,2,3 

ютап, Москва, изд-во "Наука", 1974, 1978, 1980. а 

5. М.Фасмер. Этимологический словарьр,йЦмапаш языкЫгТ 

1-4 т., Москва, Изд. "Прогресс", 1986, 1987. 

6. Н.А.Баскаков. Русские фамилии тюркского происхождения. 

Москва, изд. "Наука", Глав. Ред. Вост. Лит., 1979. 

Моселен, мектеп мугал1мдершщ Ke6i казак тшшдеп 

"карындаш" сезш орыс тшшдеп "карандаш" сезшен шыккан 

дейдх де, онын М.Фасмер сездггшде орынды атап 

керсетшгеншдей: "кара" (черный) жэне "тас" (камень) 

сездершщ 6ipiryiHeH жасалганын, карындаштын сыртгкы агаш 

капсырмасын алып тастасак, шпнде расында узын кара тас 

жатканын ескермейд1. Ал, кунделист1 колга устайтын "калам" 

262

ce3iniu Еуропа халыктары модениетшщ кдйнар коз! саналатын 

Латын тшнде (6 -8 гасырда) "каламус" туршде орын алганына 

да мен бермейдь Сондай-ак, М.Фасмер сездтнде дэлслденген 

"деньги" сез! туркшк "тенге" сезшен шыкканын 

(ал онын ар жагында туркшердщ 6ip кезде акдха орнына тиш 

TepiciH колданганын, кейш Tepi орнына "тиынга —тэнгэ, тенге" 

деп аталган айналымдык белплер, монеталар шыгарып, 

содан казак, тшнде тиын-(копейка)-сакталганын) ескеру керек. 

Осы орайда алдымен орыс, сонынан турю сезш келт1рш, 

пзсек: алый-алкызыл, бакалея-баккал (ваккал-кекошс сатушы); 

барабан-дарабан, башлык-башлык (баска киетш кшм); 

башмак-баспак (казакта "ш" орнына "с”" крлданылса, казактан 

баска татар, башкурт, шубас, озербайжан, озбек, уйгыр 

т.б. тщдершщ nerai 6ip болса да, оркайсысынын жекелеген 

дыбы с озгешел^п болатынын да есте устайык, - К,Ж.), буранборан, 

бугай-бука, ералаш-аралас, жемчуг-шжу, изюм-жунм, 

кабан -кдбан, караул-карауыл (карап турушы), кобза-кобыз, 

ковер-кшз (кибиз), колбаса-кулбасты (от шогына, кулше 

кактау) т.б. скенше кажет айгактарды М.Фасмер ютабыпан 

алуга болады. 

Ал, IV-V гасырда б1здщ бабаларымыздын, Рундардын- 

Еуропага коныс аударганын, алдымен Баламир (375 ж.) бастап 

Дунайга мандай Tipece, кейш Едш (Атилла) бастап (434- 

452 ж.) Римге, Францияга жеткенш, онын Еуропа дамуына 

кеп ыклал еткенш ескермеуге бола ма! Мосслен, Еуропага 

тем ip балкытуды, Kipniurri куйщрш пайдалануды, сабын колдануды, 

жетщщршген жазуды, Tirrri христиан дшш ала барган 

гундар екенш карапайым окырманнын бшмеут мумюн, 

ал мектеп мугагпмдер! еспмесе, ол ынгайсыз жайт. Mine, сол 

жорыктар Еуропада кулдык жойылуын, дш, жазу, гылым дамуын 

непздегешн бупп калу шындыкка киянат скеш анык. 

1994 жылы "Рауан" баспасынан белгии галым Эбшбек 

Нурмагамбетовтщ "Бес жуз бес сез" ютабы он мын данамен 

шыкты. Кеп адамга соныц e 3i жете коймауы мумюн, ейтсе 

де Э. Нурмагамбетовтщ оган дейш де "Ана ттГ газет! бетгер1нде 

/25.10.1990, 17.09.1992, 1.10.1992, 2.12.1994 ж. T.6./6ipa3 макала 

жариялаганын ескерсек, бул моселелерд1 мугальмдер ара 

263

сында еи н щ 6 ipi болмаса да, онньщ 6 ipi байкдйтын кез жегп 

(ал биде соны жуздщ 6 ipi гана андады ма деп те коркамыз- 

К,.Ж.) Мэселен, "Ана тшшдегГ (25.10.1990) макаласында 

Э.Нурмагамбетов казак тш н-монгол тш мен, екшшще 

(17.09.1992, 1.10.1992)-жапон тш1мен, уийншще (2.12.1994)латын 

тш м ен салыстырган. 

Э.Нурмагамбетовке суйенш, алдымен баска тищепш, кейгн 

казак сез1н келйру ретшен берсек, казак тш мен Латын тип 

теркгндестш, ягни тури тш нщ латынга да кеп ыкдал еткеш 

кершедк уссы-ыстык, айт-айту, алте-алыс, анео-кэр1 айел 

(ана), анте-анда, аптус-аптау ("алтынмен аптап"), атавус-ата, 

аула-аула, балло-билеу, касте-кас ("кас суду" мэншде), кавус-куыс, 

корда-карта ("казы-карта" мэншде), корс-кора, 

купа-куб1, дене-Tic, еректе-ерлгк, форо-бурау, газа-казына, 

ыраскор-ызакор, локуакс-лагу, макто-мактау, малингнусмалгун, 

нокса-нуксан, орариум-орамал, орнасио-ернек, палус-балшык, 

сане-сана, собрие —сабырлы, сууор-су, суурасирак, 

суурус-сырык, талеа-тал, теба-тебе, тергум-тер1, тестуу-тостаган, 

тотус-тугае, тупЬон-топан (топан су), улуло-улу 

(итгщ улуы), ууро-ертеу т.б. 

Белгш акын О.Сулейменовтщ "Аз и я" (1975 ж.), "Хат 

Tuii" (1998 ж.) ютаптарында да сез тарихы туралы кунды 

мэл1меттер мол. Б1з осы орайда жогарыда аталган галымдар 

дэлелдерше суйене отырып, эр кезде тури тищершен орыс 

тшне енген он мьщдаган сездер йшнен 6ipa3 сезд1 гана ipiicren 

усынуды жен кердпе (бу жолы алдымен казакщасын берем1з- 

К,.Ж.): жарык-яркий, казына-казна, кышкыл-кислый, кыркрай, 

акыру-крик, копару-копать,кара-карий, тасы-таскать, 

толы-толстый, тиыш-тише, араздык-разлука, шойын-чугун, 

бургы-бурильный, устау, устаган-стакан, сур-серый, ур (урып 

таста)-ура, сугу-совать, туман-туман, шубар-чубарий, тщкен 

(т1ккан)-ткань, nic (пеш)-печь, Kip пеш (пешке к!ру)-кирпич, 

ipeT, рет-ряд, сшекей-слюна, п ш (гашу-кроить)-писать,ошак 

(уш аяк)-очаг, оттык-утюг, кубк (кумыра)-кувшин, буир-бугор, 

аулау-облава, бай жар-боярин, лашык (алачук)-лачуга, 

таптау (табанга салу)-топтать, кесек-кусок, себу-сев, бол-был, 

сору-сосать, бос-пустой, бу сор-мусор, болат-булат, топас- 

264

тупой, сом-сумма, т.б. Осы орайда "кззактар жуынуды орыстан, 

немее Еуропадан уйрендГ,- деген п ш р д щ жансак 

екендш н дэлелдепм1з келсе, V гасырда Еуропага гундар 

юргеиге дейш онда сабын колданылмаганын, сабыпмын араб 

co3i екенш, оный латын тшшде "сапони" болып кабылданганын, 

HeMic тш не "сапэ", французга-совон, испан, грузин, 

тшдерше "сапони" туршде, армянга "сапени", агылшынга 

"соуп" кдлпында енгенш айтсакта жеткшйсп. Ал орыс тшшдеп 

"игла" созшш, туркщен алынганын аныктау ушш, онын озбекте-игна, 

уйгырда-жинно, татарда-ино, казакта-ине, -деп аталып 

келгенш еске саламыз. Сонымен катар Ресей галымы 

Мурат Аджидщ "Полынь половецкого поля" ютабында (Москва, 

1994) Киев каласын V гасырда гундар (туркшер) салганын, 

оны "куйеу" (зять) деп атаганын, сонымен 6ipre Тула 

каласы аталымы "толы" деген созден шыкканын, Брянск - 

бириичи-бшнцй, Орел-ор иол-орге барар жол магынасын 

бергешн долелдегсшне коз жумып карау да орынсыз. Сонымен 

6ipre б1здщ "Азов тещзГ деп жургешм1здщ туп-TopKiHine 

уцшсск, "азов" деге1Йм1з "азау" co3i екенш, шынында бул 

тещзВщ колсм1 баскалардан шагын, аз болгандыгына байланысты 

осы аталым колданылганын неге умытамыз! Tirrri, 

онын касындагы тубсктщ "кырым" деп аталуына кыр-шет 

угымы непз болганын, оган 1ргелес елдщ Украина аталуы да 

"У края" деген лркеспен, ягни кыр шелнде, кыр манында 

магынасымен байланысты екенш ескермеуге бола ма Демек 

ор кезде баска тшдерге ауыскан туркийк создерд1 сараламай 

турып, халкымыздыц коне доуйрде жоне орта гасырларда да 

гылымы, модениет! жагынан алдынгы катарда болганын зерделей 

алмас ед1к. Сез сонында айтарымыз: tu i тарихы-ел тарихы. 

Муны елемеу сол тищ гана емес, t u i neci халыкты да 

сыйламауга апарады.

K0PKEM ЭДЕБИЕТ TIJIIHEH МЫСАЛ ТЕРУГЕ 

БАСШЫЛЫК, 

Осы ютаптын ушпшп белшшдей "Абай жолы" тш н 

окыту",-деген алгашкы макаламызда атап керсеткешм1здей, 

мугал1м белгш 6 ip шыгарманы етерде окушылардын эркайсысына 

темендеп мысалдарды-окушы санына карай — 

не б1р-екщен, не ею-уштен белш 6 e p y i керек. Сонда эр 

окушы белгш 6 i p керкем туындыны оку кезшДе езше 

тиесш тапсырма T y p i бойынша кджет мысалдарды белгтлеп 

отырады да, кейш солардьщ ен мэнщ дегендерш арнайы 

картотекаларга T y c ip in шыгады. Эр картотека мандайшасына 

оньщ кай мысал T y p i екенш /мэселен, не "1. Адам 

портрет^ бел сипаты", немесе "4.Адамнын он сипаттары", 

немесе "8 .жакындасу сипаты”, немесе "14.Кулу турлерГ'- 

деп/ белгшеп отырады. Одан o p i кажет мысал T y p i бар 

сейлем толык бершед1 де, картотека аягында ол узшдшщ 

кай автордьщ кай к^абынан, кай баспадан кай жылы шыккандыгы, 

шыгарма 6 e T i корсетшед1. Келт1ршген сейлем 

im iH fle ri мысал турш аныктайтын сез бен сез T ip K e c i баска 

туст1 сиямен жазылып, белектенш кезге тускен1 де жен. 

Мэселен, окушыга бершген тапсырма: "43. Кар, кар жаууы 

жэне аяз турлерГ болып келсе, бершген мысал узшда 

гшшдеГ"Купсёк, куртис, сылбы, касат, кексокта кар т.б. 

немесе кар ушкындауы, кылаулауы, кыламыктау, жапалактау 

т.б. , сондай-ак "шыткыл, шьщьштыр аяз, какаган, тугеген 

аяз, кызыл шунак" аяз т.б. тэр1зд1 сездер мен сез 

T ip K e c T e p i белш керсетшсе, казак T u ii байлыгын кернекшк 

ЭД1С1 кемег!мен де эспеттеу жузеге асады. Тапсырма 

бершгеннен кейш келшщщ уакыт откенде, окушылардын 

6 ip i "ашулану”, енд1 6 ip i "унату" турлер1н, тагы 6 ip i "эдем1" 

угымын беретш сез бен сез T ip K e c re p iH ортага салып, казак 

тшшщ каншалык бай тш екенше кез жетизумен 6 ipre оны 

менгере туседа. 

Осы орайда 6 i3 мысал турлершщ орналасу тэрпбшде де 

белгин 6 ip жуйе бар екенш ескерткййз келедь Айталык, 

266

"унату турлерГ бершгенде, 6i3 алдымен сол унатудын ен 

бастапкы карапайым туршен, айталык, "он назарын салу", 

"бейшдену" т.б. тор1здшершен бастадык. Одан op i теменде 

6 i3 т1зген баск,а да угымдар тор13д1 бул угым да даму усладе, 

негурлым кдтардагыдан узд!кке карай орбу рет1мен усынылады. 

Бул туста "унату турлерГ мысалдары соцына карай 

сонын ен бшк турлерг орналаскан: моселен, "TOHTi болу", 

"ынтыгу" т.б. Булай беру унатудын белгип 6ip T ypin, кез 

келген екшийсшщ орнына колдануга келе бермейтшш, 

оркдйсысы белгш 6ip угымга ие болып турганын салыстыра 

карап, зерделеу ушш колайлы деп таптык. Б1здшше, кеп 

i3ri сипаттар пнище адамдардын 6ip -6ip iH сыйлауы, жактыруы 

ен монд1 сипаттар болса, шойрттердщ жай сыйластыктын 

да, унату бш п махаббатка жетудщ де езш дж 

ерекшел1ктер1 мол екешн 6Lnyi op i 4згшкке, opi Tumi кен 

менгеруге бастайтын ип кадам депм 1з кел ель 

Мысал терпзгенде, тек 9, 10 , 11 сынып окушылары 

емес, одан теменп 5, 6 , 7, 8 сынып окушыларын катыстырса, 

нур устше нур болар едг Буган 6i3 ез1м1зден о кып 

б трген 6ipa3 inoKiprrepiMi3fliH алгашкы uri кадамдары аркылы 

да кез жетю зш отырмыз. Осы орайла мысал 

терпзгенде, одебиет, тш noHi мупипмдер1 icTepi арасында 

ундеспк болуы мошне де кенш болпм1з келедг Айталык, 

улы максат-тш байлыгын менгерту жолында 6ipirin ic аткдру 

орнына (зденпш opinTecinen кате йздепш, Kepi тарткыш 

мугал1мдер бар мектепте бул icTiH киындай тусетпп 

анык- Онын орнына: "Казак тин 6opiMisre керек емес пе! 

Кур кол кусырып журе бергеннен тапканымыз белгш ед1 

гой! Одан да жас урпакты торбиелеу сапасын арттыратын 

осы 6ip шарага ат салысу ор казактын борышы!"-деген 

кагиданы ту еткен жерде бгз усынган ойлардыц багы жанары 

анык. Мшс, осындай c o r n , калыпты жаглайла 6ipiH- 

6ipi кайталамас ушш 0Р мугал1м белгш 6ip сыныптан 

кслесне ауыскан окушы ушш мысал турш взгертш отырганы 

дурыс. Моселен, 6eciHiui сыныпта "А" деген окушы 

"мактану" TypiHe мысал те рее, алтыншыда- сол окушы "сый- 

267

лау” турше, жетшшще--,куану", сепзшшще -"жауын" турше, 

тогызыншыда-"сейлеу", оныншыда-"аз, азаю", он б1ршшще 

—"тшш" (форма) турше"-деген тор1зд1 мысал турш озгертш, 

дамытып отырса, окушы толысуына бул да ип ыкдал етер 

едь Осы орайда казак эдебисп гана емес, казак тип сабактарында 

да тш байлыгын менгерту басты нысана болу 

K e p eK T iri дэлелдеуд!- кажет етпейдь Мэселен, мугал1м 

тортшпй сыныпта "сын eciM " такырыбын откенде, туе, рен 

сипатын ашарлык он созд1: ак, кара, кок, жасыл, кызыл, 

сары, сур, коныр, боз, шубар-жаздырады да, уй тапсырмасы 

ретшде туе, рен сипаты турлершщ тагы он, не он бесш 

жазып келуд1 усынады. Сонда бул суракка жауап 1здеген 

окушы ата-анасына сондай сауал бередг де, сол куш буюл 

ауыл, не коше адамдары 6 ip -6 ip iH e хабарласып, 6 ip iH -6 ip i 

толыктыру устшде баласымен 6 ip r e ездер1 де казак тшш 

мецгере тусер ед1. Ал, ен сонында муталш окушылар T e p in 

келген мысалдарды саралап, мына создерд1 окушылар 

дэптерлерше жаздыртар ед1: жирен, торы, куба, таргыл, 

когшд1р, сепкш, шикш сары, кара кошкыл, кара баркын, 

тенбш, кырмызы, баран, кьшац т.б. Осы туста "баран", 

"кылан" сездерще дау тумас ушщ, Акан CepiHin o f tr u ii 

"К,улагер" эЙ1ШЦ мына 6 i p ж олдарын еске алу 

жеткипкп:"Алдынгы ат баран болмай, кылац болды// Жыгылмаса 

Кулагер кайда деймш!" Сондай-ак "Етюэтк" такырыбын 

откенде, "ceK ip y " c o 3 i синонимдерш терпзее, 

’Тстеу" такырыбы кезшде мезгшге байланысты создер шогырын 

жинатса, "Ел1ктеупп создер" такырыбын откенде, 

айталык , дыбыска байланысты ел1ктеу создерш 1здетсе, 

мундай кадам мэнш юм томендете алар ед1! 

Мунын бэр1-казак TiniH шындап суйген, щденем деген 

маманга арналган усыныстар. Ал, 1здение1 келмейтш 

керенау топтьщ карсы дау шыгарып, уакыт OTKi3in, усыные 

авторын мукатам деп журш, балгын шэюрттерд1 казак 

Tiaii байлыгынан макрум калдырып, ертенп оскелен урпак 

каргысына калуы мумюнд1г1н де еске салгымыз келедг. 

268

Мысал турлерк 

1. Адам портрет!: 

а) Бел сипатын ашарлык сез бен сез TipKecrepi: буран, 

бел, кыпша бел, кынай бел, аш бел1, тал шыбыктай бел т.б. 

Ескерту: осы орайда, моселен, адам бет сипатына катысты 

мысал терген шоюрт тек осында корсетшген 5 мысалмен 

шектелмеуге тшс. Бел сипатын ашарлык создер, сондай-ак 

будан кейш п баска мысал турлер1 де жуздеп, TinTi 

мындап саналуы м ум ии. Сонын 6opiH б ip адамнын 6ip 

шагын ецбспндс камту мумкш болмагандыктан да, 6i3 

одан аргы сы н ж уздеген, м ы цдаган м угал 1мдер мен 

ш опрттердщ 1зденуше калдырып, тек жол сштеумен 

шектелш отырмыз.-К,.Ж. 

о) Б1лек-балтыр си паты: жумыр бшек, бултиган бшек, 

балтырдыц торсиюы, тасыраюы т.б. 

б) Турпат турлерк талдырмаш, тортбак, домалану, дембелше, 

макар, талпак, имиген, букшиген, толыксыган, 

суйекл, ацсагай, капсагай, сойдауыт, шомбал, сунгак, сораю, 

сидию, соктадай, енгезердей т.б. 

2. Адам портрет!: 

а) Ауызга катмстм сездер, немесе сез т1ркестер1: анкдю, 

шопшендеу, болпылдау, опыраю, талые уртты, урты салбырау, 

жука epiH, каймак epiH, кентек epiH, lypiK epin. кайкиган 

epiH, салпы epiH т.б. 

о) Кдо-кабак: жарлауыт кабак, жау кабак, кабагы туе у. 

кабагын тую, сызып койган кас. калам кас, имек ка с т.б. 

б) Мурын: тэмпек мурын, танкы мурын, жалпак танау, 

кыр мурын, icTiK мурын, конкак мурын т.б. 

в) Шаш: жалбыр шаш, урпек шаш, шаштын yflipeioi, 

шаштын сояулануы, шаштын сербикн, шаш жалбырауы, 

сумбш шаш, колан шаш, шаш толкындануы, шаш TerLiyi, 

шаш дудырауы т.б. 

3. Бет (лицо) бедерЫ, рец!н ашарльщ сездер мен сез 

т(ркеетер(: 

а) Бет рецп албырау (бет албырауы), тотыгу, долыру, 

269

кдн TenciHy, нарттану, улбгреу (бет yn6 ipeyi), сазару, бозару 

(тек бет бозаруы болса гана), кукыл тарту, сурлану, кабару, 

Tyriry, сартаптану т.б. 

о) Бет бедерк сызат, ож1м, кыжыр бет, кожыр бет, шалбар 

бет, бетте катпар болуы т.б. 

б) Беттег1 козгалыс: бет тыржиюы, тыржындау, 6eTi 

шукыраюы т.б. 

в) Бет келемЬ niuiiHi: сопак. бет, буйрек бет, томпак бет, 

бытык бет т.б, 

г) Бет синонимдерк жуз, дидар, шырай, рай, сурец, келбет, 

кейш т.б. 

4.Адамныц оц сипаттары: 

а) Тынымсыз, тарлан, тоселген, жосакты, турашыл, майда, 

инабатты, суйк!мд1, шаЬбаз, даркдн, сырбаз, кешел1, 

кемел, жугымды, ушрсек, мешрбан, ракымды, емен-жаркын, 

эзш кеш , куакы, ак кейлек, укыпты, icKep, майталман, 

пайымды, туракты, тиянакгы, салмакты, орныкты, 

устамды, тагайынды, табанды, мацгаз, ж анкент, кентерл1, 

koh6ic, б1ртога, уяц т.б. 

5.Адамньщ Tepic сипаттары: 

а) Жалкду: тшазар, шалагай, ершшек, жатыпйпер, кеж1р, 

енжар, керенау, кэдкау, бойкуйез, масыл, шоркак, сылкым 

т.б. 

э) Ерке: була ( ”була” сезшщ жак,сы жаты да бар, а 

мунда еркелж ке байланысты TypiH гана теру керек), ш алдуар, 

бейбас, шалжак, ерке-тойтпс т.б. 

б) Ашушац: кызба, морт, томырык, дунк, шамшыл, шадыр, 

тырыскак,, долы т.б. 

в) Катыбас: вдытымыр, тасбауыр, ракымсыз, кайырымсыз, 

каскунем, кдныпезер, катыгез, канкуйлы т.б. 

6.Адамнын Tepic сипаттары: 

а) Ку-сум: монтаны, ыскаяк, такыс, экю, сырдан, ты 

мырсык, жылпылдак,, с ум акай, жылпос, жылман, суганак, 

жулымыр, сыркынды, жымыскы, мекер, залым, зымиян, 

суркия, аяр т.б. 

270

э) Крсык; кыиыр, тоц мойын, 6 ip урт, кырыс, 6 ip езу, 

кегар, кертакыс, кекбезер т.б. 

б) Тураксыз: еюушты, кылпыц, турлаусыз, сидан, тайкак, 

ботуасыз. байлаусыз, долду т.б. 

( '7 ЛМактану турлер!: Кдрацыз: Жогарыдагы "Сез маржаньт'^макаласы, 

немесе "Казак тип мен одебиетГ N 5-6, 1991 ж. 

а) М акта шпак сипаты: боспе, тантык, желкабыз, 

купищек т.б. 

о) Мактану сипаты, мактану турлерк есу, дурсу, даркансу, 

мардымсу, кораздану, дардию, дангойлану, кабару 

("Мактану" угымында), ccip y, бертжу, кутлдеу, купсу, 

кумпию, KyniHy, Konipy, бесу, шалку, оулекшену, кеку т.б^ 

8. Адамдар кдрым-катынасы: жакындасу сипаты: icTcc 

болу, жылы тарту, жылы шырай беру, кырындау, жандамайлау, 

жагалау, жанау, жуысу, жугысу, жампандау, yftip 

болу, уШру, иектеу, eMiny, уйрешсу, жарасу, жабысу, окейукей 

болу, омпейлесу, етене болу, бауырласу, отасу т.б. 

9. Ксздесу-кел!с1м турлер!: 

а) Кеэдесу: ушырасу, кез болу, тап болу, орайласу, жолыгу, 

тогысу, токайласу, тушсу, жуздесу, беттесу, душарласу, 

табысу, кауышу т.б. 

о) Кел1с1м: икемге келу, ризаласу, 6iT iM re келу, бггуана 

жасау, байлау (сез байласу), момшеге келу, жыгылу, унгару, 

ботуаласу, аукымдасу, туйшу, ымыраласу, coiai nicipy т.б. 

^5) Комок, кемектесу, колдау турлер!: колганат болу, жордем 

ету, кайыр жасау, шапагаты тию, шарапаты тию, ссп 

болу, ол беру, демеу, медет болу, карайласу, карасу, жебсу, 

селбесу, дем беру, болысу, суйеу, делбесу, жарылкау, макулдау, 

арка га кагу, жактау, костау, куптау т.б. 

11. Сыйлау-курметтеу турлер!: одеп сактау, i3eT корсету, 

иба туту, штипат 6uiaipy, инабат корсету, бешл беру, Ж1Кжапар 

болу, жалпылдау, шлу, елп1лдеу, слбецдеу, далактау, 

жаны кдлмау, баптау, кошаметтеу. кад1рлеу, бойек болу, 

оспеттеу, кастерлеу, аялау, мопелеу, олпештеу, оз туту. 

12. Унату турлерi: он назарын салу, жан тарту, емексу, 

271

бейшдену, жарату, калау, жакгыру, ауалану, кумарту, ынтык, 

болу, куштарлану, суйс1ну, туппркену, мешрлену, кызыгу, 

ешрену, кулау ("Кулай жаксы кору" угымында), елж1реу, 

елб1реу, уздйу, ympmy, тэнта болу, бершу, емшу, елту, еру, 

жалындау, узшу, щкарлану, ынтыгу т.б. 

13. Куану турлерк 

Кдрацыз:"Сез маржаны" макаласы, немесе "Казак Tini мен 

эдебиетГ 5-6, 1991 ж. Желтну, албырау, сшюну, жадырау, 

жаркын жузд1 болу, мазатсу, жаркылдау, коштану, жайнандау, 

шатгану, масаттану, жайрандау, жайтандау, легару, тасу, 

насаттану, масайрау т.б. 

14. Кулу турлер1: 

Карацыз: Жогарыдагы "Абай жолы" тшш окыту", немесе 

"Казакстан мектебГ, 1, 1986, 44 б. 

15. Ыкпал-тэрбие турлер1: Дес1 журу, ажары ету, айдыны 

бар, жетекке еру, дурмекке еру, иел1к ету, туртюлеу, 

итермелеу, дару, жугу, баулу, иек арту, иек суйеу, жану, 

баурау, демдеу, денгелету, иыктау, тэл1м беру, тагылым 

беру, жел беру, желшт1ру, уагыздау, ciHipe айту, итеру, азгыру, 

арбау, эуей кылу, айныту, бузу, булд1ру, багыттау, 

жол керсету, гибрат беру, айналдыру, уйлеу, уйрету, егу, 

yftipy т.б. 

16. Адамдар кдрым-кдтынасы: 

Алпыстау, суысу турлерк дурдараз (б!рде тату, б1рде араз) 

болу, сыргактау, сырттау, тосыркау, сырт беру, жат болу, жатсыну, 

салкывдау, курен кабак болу, суу, жершу, жирену, 

безшу, юрарзу, ештесу, юржию, тонырайысу, тон-торыс болу, 

керлену, кырыс карау, жаратпау, ала кездеу, дыктану, дурдию, 

муздаю т.б. 

17. Айтыс-тартыс турлер1: Карацыз: Жогарыдагы "Абай 

жолы" тшш окыту", "Казакстан мектебГ, 1, 1986, 45 б. 

18. Ашулаяу турлерк 

Карацыз: Жогарьщагы "Абай жолы" тшш окыту" немесе 

"Казакстан мектебГ, 1, 1986, 43-44 б. 

19. Аддау-жасыру турлерй момакансу, жылтырау, жымпию, 

тымпию, мулэМмсу, булацдау, жылмию, жылмацдау, 

272

жылымсу, келпрсу, жэд1гейсу, аярлану, зымияндану, 

кулбштелеу, жымыскылау, булдырату, жабу, буркеу, бугу, 

быксыту, букету, жакаурату, бурмалау, алдаркату, шырга 

тастау, булан куйрыкка салу, арбау, булталактау, жалтару, 

тайку, айну, таю т.б. 

20* Кощл-куй темендшн бщшретш сездер: енжарлану, 

б&йжай болу, жабынкы, жадау кабак., сулесок, жабыркау, 

жабыгу, Keftic, жалгызсырау, томсару, сынык кошл, сулык, 

жет!мйреу, курысу, жасу, солбырау, салбырау, жабы болу, 

унжыргасы тусу, тунжырау, жунжу т.б. 

21. Кдйгыру турлерн уайымдау, кабагы тусу, каяу тусу, 

куйзсу кабак, муцаю, камыгу, тунжырау, капалану, налу, 

кусалану, жуйеа босау, куйшу, KacipeT шегу, шерлену, тул 

болу, егшу, езшу, зарлау, ацырау, аза кылу, кушрену т.б. 

2 2 . К^ындык турлерк 

а) К^ындык-бегет с и паты: 

Етсг1нсн тарту, оралгы болу, кссел болу, кесе-келденсн 

туру, курмсу, тусау, шырмау, тсжсу, ipKy, богеуит, богет, 

зобалан, катер т.б. 

о) К,иындык, ocepi: 

Эурелену, ауыртпалык шегу, мушкш куйге тусу, ауыртпалыктарту, 

киындыкт.б. иыктауы, кысылу, тарыгу, камалу, 

итшшеу, жудеп-жадау, кантарылу т.б. 

23. Ойлау сипаты, ойлау турлерп акылга салу, елестету, 

багымдау, зерделеу, безбендеу, есептеу, толгау, елскке салу, 

бажайлау, салмактау, байыптау, екшеу, ой opicreyi, казып 

ойлау, долбарлау, болжау, жору, жорамалдау, алабурту, 

дудамалдану, дагдару, байлау, туйшдеу, уйгару т.б. 

24. Байкду турлер!: емеурш тану, долбарлау, байкастау, 

барлау, багу, бакылау, ангару, андау, аужайын тую, аужайлау, 

аныстау, абай болу, абайлау т.б. 

25. Б1лу сипаты: шыжымдап биту, хабардар болу, шырамыту, 

зейш кою, сезу, ангару, тану, кану, жету, аныктау, 

ажырату, айыру, айкындау, деректеу, дэйектеу, пайымдау, 

топтштеу, еж1ктеу, xiicrey, зерттсу, жадына тую, уйрену, 

ден кою, угу, току, тую, менгеру, байыбына бару т.б. 

273

(261 Белгш —белпс1зд1к турлерп 

а) Белгш: Танымал, жузтаныс, мел1м, ашылган, айкындалган, 

ашык, кернеу,дабыра болу, жария болу, аян, 

жаркырап козге тусу, бадыраю, эйгпн, эшкере, дурщцеу, 

елеул1 т.б. 

э) Белпс13Д1к: Негайбш, еиталай, дудамал, думбше 

булдыр, буркеме, долбарлы, тылсым, жасырын, жабулы, 

гайып, беймэлш, дерексгз, бытысу т.б. 

Свйлеу турлерк баян ету, баяндау, сипаттау, байымдау, 

мелшдеу, жариялау, кылкылдау (сурай, етше свйлеу), 

желшеу, киыстыра свйлеу, бажайлай свйлеу, такактау, бипаздай 

свйлеу, жаймалап свйлеу, сез квсарлау, жэумештеу, 

Kecin айту, жебей свйлеу, бастырмалата свйлеу, такылдау, 

сапылдау, туйдектете свйлеу, ecin свйлеу, екшену, 

даурыгу, езулеу, внештеу, зарлау, эцпрлеу, кужшдеу, сарнау, 

сампылдау, санкылдау, баркылдай свйлеу, кышкыру, 

бажалактау, дурсе коя беру, з1ркшдеу, шаптыгу, кагыту, келекелеу, 

айбаттау, даттау, кекеу, сыкактау, MiHey, шенеу, 

айыптау, кыжырту, свгу, шагу (шагып свйлеу), жеиру, 

жазгыру, жерлей свйлеу, туйреу (туйрей свйлеу), ipey, сыкпырту, 

зеку, тшдеу, бажылдау, киыстыру, дшмарсу, есу, 

бесу, кеку, оспактау, астарлау, зукиту, квйту, тасырту, сыпсындау, 

ыскырту, мщгфлёу, кынкылдау, какылдау т.б. 

28. Кдоау турлерп 

Карацыз: Жогарыдагы "Сез казына” макаласына, немесе 

Казакстан мектеб^ 3, 1987 ж. 76-80 б. 

29. Журу турлерг тэй-тэй басу, каз-каз басу, апыл-тапыл 

журу, шбу, Ki6ipTiKTey, бежектеу, кыбырлау, шау аяндау, 

омбылай журу, малтыгу, мац-ман басу, мамырлау, байпандау, 

балпандау, маймандау, кврбандау, сумевдеу, талтандау, 

тьфпылдау, томпандау, дщ-дж басу, секендеу, дедектеу,енкелектеу, 

имендеу, ецкецдеу, емпендеу, тенселе 

басу, бурала басу, сыландау, булгактай басу, шайкактау, 

жайкандау, ордавдау, квйкавдау, шалкдктау, кердевдеу, 

кисаландау, сылту, шойнандау т.б. 

30. Крмыл турлерп копакгау, буралу, изевдеу, бултак- 

274

тау, колбац ету, булкыну, аласуру, жыпылдау, сумандау, 

сыпылдау, зырылдау, тырбандау, србендеу, шап беру, 

жулмалау, сштеу, жулку, серпу, yttipy, сшку, ату (лактыру 

угымында), кдргу, ытку, ыргу, шоршу, ыршу, оргу, ортку, 

шапшу т.б. 

31.Туру, жату турлерк 

а) Туру: Суйешп туру, кырындап туру, т е ю , сшею, кдлкию. 

тоштию, кдздию, ербию, селтию, сексию, кдлшию, какшию, 

саклю т.б. 

о) Жату: Жантаю, колбеу, кесшу, uiipeny, кылжию, шалжию, 

тыраю, сулык жату, уйелеу, денбекшу, бауырлау, бук 

тусу, шекелсу т.б. 

32. 0дем1, едемшеу турлер!: 

а) 0дем1: Penai, ажарлы, кел!сп, сымбатты, келбетп, шырайлы, 

ещй, Kopiicri, зейиетп, KcpiM, науан, перизат т.б. 

о) 0дем1леу: Оймыштау, ошекейлеу, орнсктеу, кестелсу, 

оюлау, монерлеу, накыштау, укшеу, сондеу, безенд1ру, кулпырту, 

турленту, жайнату, жанаттану, сыламу т.б. 

33.О ц угымын берет!н сездер: жен, дурыс, орынды, клсыиды, 

лазым, лайык, абзал, Toyip, толымды, татырлык, кызыкты, 

аяулы, ез, байлаулы, турлаулы, тияпакты, баянды, орныкты 

т.б. 

34.Tepic угымын берет(н сездер: татымау, кыцыр, залалды, 

кесапат, кырсык, орынсыз, ретс1з, клсынсыз, epci, огаш, лайыксыэ, 

женс1з, татымсыз, берекес1з, жугымсыз, жарамсыз, 

бекер, бурые, шалые, кырыс, обес, орескел, агат, соракы, 

нукран, кеселд1 т.б. 

35. "Кеп" угымын берет

б) Азаю: ыкшамдау, шагындау,кайту, бесевдеу, элареу, 

токырау, олкылану, кему, сейшу, сиреу, селд!реу, суйылу, 

кожырау, солгындау, кулдырау, енсеру, ойсырау, сему т.б. 

в) Кемуд! танытарлык колем K iiuipeioi: ортаю, мужшу, жымыраю, 

мыжыраю, сум1рею, омсыраю, тайпию, каужию 

(шогу, эбден кшпрею), кеуектену (унпрлеу), аласару, шогу 

т.б. 

37. Уакытты бшд|ретш сездер: ок,та-текте, сол мезетте, 

екщщ олетшде, о баста, оуел баста, шак, кана, калт еткенде, 

6ip эреджге т.б. 

38. Тез угымын берерл1к сездер: 

а) Тез: дереу, табанда, жалма-жан, шапшан, заматта 

демде, шезде, б1рден, капел1мде, урдю, ше, i3iHiue, ше-шала, 

жепелдемеде, дурк кетершу, шугьш, жедел, суыт, тыгыз т.б. 

э) Тездету: жебелеу, жедекабылдату, усп-устше, жишету 

жщйрмелету, сыдырту, сып беру, зыр ету т.б. 

39. IliiiiiH (форма) турлерп жумыр, имек, Hip, догал, 

тер ти л , сыптай, тжню, дода, бума, шиыршык, шок,, 

тушртпек, текше, катпар, сидню, сойдию, сопак, соялану, 

арбию, кылдырыктай, кылдай, сида, таспадай, тиарею, 

кылтию, шоштию, шокню, Kyflip, кужарею, кекжию, жарбию, 

селтию, ербию, сексию,калкаю, кокым, кикьш, 

шеюм, киыршык, тушр, тутам, каукию, кдздию, дункию, 

канкаю, eflipero, серею, какыраю, абажадай, алпауыт, тырбык, 

мукыл, шунтию, тайпак,, мыкыр, жатаган, кемпию, 

тырсию, бултию, кдмпаю, томпию, кокаю, кикию, салактау, 

дайрею, майрылу т.б. 

40. Ауа райын (аяз, жауын, желден баска) танытатын 

сездер: шагырмак, жаймашуак, тамылжу, шаныркау, жылымык, 

желкемдену, буркеу, туман, ызгар, шаныту, жаяу 

борасын, ycKipy, буркактау, буркылдау, тутеу, алаканшыктаул-капас, 

шыжу, капырык, кущцру т.б. 

41.: Жауын турлерк cin6iftey3 cipicipey, бурку, себелеу, 

cln6ipeH, сылбыр жауын, сабалау, сауылдау, тепеу, шумектеу, 

боз жанбыр, боз кылау жанбыр, несер, сытырлау, сатырлау 

т.б. 

276

42. Жел турлерг леп, елкек, желкем, есксктеу, уру, улеу, 

ушдеу, ызгар, ызындау, анкылдау, суйретшу, сумандау, кеулеу, 

суылдау, ycKipy, азынау, ызгыру, анырау, уйытку, кумыктыру 

т.б. 

43. К^р, кэр жаууы жене аяз турлерг. Кдрацыз: Жогарыдагы 

6ipiHuii макала, не Кдзакстан мектебг 1, 1986, 40-42 б. 

44. Тан, атуы npouecin бейнелеу мысалдары: 

Кдоацыз: Жогарыдагы 6 ipinmi макала, не Казакстан 

мектеШ, 1, 1986, 42 б. 

45.Жарык сипаты: елеуареу (ен ел аз жары к белпсО, 

преукелену, ушкындау, сыгыраю, жылтырау, жылтылдау, 

жалтылдау, нур себездеу, нур кую, нур тегу, жаркырау, шапактау, 

шакыраю т.б. 

ЛГИ) Орын терт1бк уялау, орпыгу, шашырау, алакаудану, 

жагалай орналасу, катарласу, т1збектелу, Т1зшу, алкалау, денгейлеу, 

желке (моселен, уй желкеа т.б.), меже, кобе, Ty6i, 

шектес, шендес, iprenec, капталдас, канаттас, жапсар, камалау, 

курсаулау, кусыру ("Клубты кусыра орналаскдн унлер",- 

десе), таяу, жуык, жырак, кашык, шал га и, кныр, шыган. 

тупк1р, кырым т.б. 

47. Дала бедерш, дала колем in танытар сездер: 

а) Дала бсдер1н танытатындары: тастак. жыра, келтабан 

такыр, жайдак жер, жьшмагай жазык, окдп, сай, тау аясы, 

даланкай, калтарыс, тыгырык, enic, кулаберк, шуканак, 

шукыр, шунгыл, сайдын табаны, сайдмн кабагы т.б. 

о) Дала келемш танытатындары: жайпак, кости jo, кершу, 

созылу, жазира, шалкдр, шалку, кулазу, далию, иен, уланбайтак, 

жайкын, атырап, ал кап, euip, аймак, мац, кайкан, 

жазык, жон, тескей т.б. 

Тау-тебе турлерш, тау бедерш танытар сездер: 

а) Тау-тебе турлерг кыркд, тебе, кыр, жон, кырат, буйрат 

адыр, шокы, жермешел тау, мыкыр тау, кеудел1 бшк тау, уз1к 

тау, сецпр таулар т.б. 

о) Тау курылысын, бедерш танытатындары: тау белдеук 

сшем!, тау капталы, езек, тебе тумсыгы , жыкпьш-жыкпьш, 

2 7 7

тау етеп, ылди, бектер, баурай, беткей, кулама, кия, иык, 

куз, кузар, ушар басы т.б. 

б) Тау аралыгын танытатындары: колтык, койнау, шат 

кал, кузар шат (терец шаткал), сай т.б. 

49. Оимдж турлерш, курылысын, ecyiH ашарлык сездер: 

а) бсшдцс турлер»: кеде, жусан, караган, тобылгы, ши т.б. 

э) ЭЫмдйс куры лысы: буртйс, туйнек, тушн, езек, шашак, 

туп т.б. 

б) ОЫмднстщ есу npoueci: буазу, балауса, еркен, тепсец, 

майса, кылтию, кылтанактау, кулактану, ену, кектеу, 

кетершу, тебшдеу, таласа есу, култелену, кекбертелену, 

кабындап кетершу, шашакталу, щуйг-ш, тарбию, кек 

суйржтену, бурдшстену, мэуелеу, камыр болу, суттену т.б. 

50. Су рецш, келемш, агу сипатын ашарлык сездер мен 

сез TipKecTepi: 

а) Су Kepinici: мелд1реу, туну, ipiciHfli су, туцгиык, кам 

су, шылану, шылку, келкшдеу т. б. 

о) Судыц жайылу келем1: кемерлеу, кернеу, сел, жайкын, 

телегей. 

б) Ыдыска толуы аркылы байкалган келем1: ернектеу, 

лыкылдау, кипалдеу, ищдеу, шупшдеу, емтктеу, шыпылдау 

т.б. 

в) К,уйылу сипаты: жылауыктау, жосу, шумектеу, 

д1рдектеу, ытку, соргалау, лакылдау, агыл-тегш . 

г) Агу сипаты: жылап агу, жылуандап агу, жылымдау, 

жылымшылау, самаркауланып агу, шымырлау, булацдау, 

сылдырау, сырылдау, саулау, сауылдау, кулау, арындау, 

сарылдау, саркырау, куршдеу, аркырау т.б. 

51. Дыбыс сипатын танытатындары: ун, эуез, саз, сарын, 

зуыл, шуыл, дурсш, гурш, дабыр, азынау, сарнау, шанкылдау, 

дацгырау, кангырлау, салдырлау, сатырлау, тарсылдау, 

каршылдау, шакылдау, шатырлау, дыцылдау, дынгырлау, 

сыцгырлау, тыцкылдау, ызындау, тызылдау, шылдырлау, 

шыкылдау, тыкылдау, шыкырлау , бытырлау, кытырлау, 

сырылдау, бортыдцау, судырлау, кумб1рлеу, дункщцеу, 

куркшдеу, кут!рлеу, дурщцеу, арылдау т.б. 

278

52.От жануы жене тупи: 

а) От жануы: ушкын, шалу, шарпу, тамызу, тутану, сыздыктау, 

лап ету, коздану, сытырлау, маздау, жалпылдау, 

шалку, лаулау, лапылдау, алаулау, шогырмактану, шоктану, 

жайнау т.б. 

о) Тупи сипаты: кещрсу, быксу, уйтку, шалку, шаншылу, 

жслкшдеу, шудалану, шуйкелену, оуелсу т.б. 

53. Ат журю турлерк 

Кдрацыз: Жогарыдагы 6ipiHmi макала, немесе Кдзакстан 

мсктсб1, 1, 1986, 42-43 беттср. 

Mine, муньщ 6 epi керкем шыгарма типи менгертуге 

койылар талаптын жан-жакты екенш долелдссе керек. 

Тш байлыгы ушан-тещз, тек онын белгш! 6 ip саласыи, 

6 ip бслссш игергенге токмейшс«мей, унем1 алга баса 

берген1м1з жон. Жалпы керкем одебиет тш н мектепте 

окыту туралы соз козгаганда, 1здежстщ коп кырлылыгына: 

белгш 6 ip кен долелдещй деген угым, теориялардын 

оз1н унсм1 кецейтш, дамытып, керек болса озгертш 

отыру K ep cK T irin c баса назар аударгымыз келедк 

279

TYCIHIKTEMEJ1EP 

1."5-6 сыныптарда елец окыту" макдласыныц бастапкы 

непзп бол1м1 бурын б1ршама кыскарган турде республикалык 

"Казакстан мектебГ журналыньщ 1983 жылгы 8 санында 

"0лец сырын ашу" деген атпен жарияланды. Ал, макаладагы 

екший шагын материал-"С.Сейфуллиннщ "Аксак 

кшк" олещн окыту"- будан бурын республикапык "Казак 

T u ri мен эдебиетГ журналыньщ 1995 жылгы 6 -санында 

"Аксак кшк" пен "Аккудын айырылуы" деген макаламыздын 

шпнде басылган. Б1з бул жолы осы ею материалды 

6ipiKTipin, аздаган саралаумен 6ip енбек ретшде усынып 

отырмыз. 

2. "7-8 сыныптарда ©лен окыту" 1996 жылы эз1рленш басуга 

бершсе де, республика мандайына б1ткен жалгыз арнайы 

эд1стемел1к журналга бурын-сонды усынылган баска 

да ез макалаларымыздыц шыгу рет1мен, кезек Kyrin, жарияланып 

улгермегещиктен, тунгыш жарык K0pin отыр. 

3. "9-11 сыныптарда ©лен окыту" шпндегт "Турмыс-салт 

жырларын окыту" тунгыш усынылса, Абайдын "Жаз" олещн 

окыту "Кдзакстан мектебГ' журналыньщ 1989 жылгы 11 санында 

жарияланган "Окушы 1зденсщ десещз",-деген макаламызда 

орын алганын еске саламыз. Ал, М.Жумабаевтьщ 

"Баткан кун, аткан танньщ жыры" олен1н окыту "Кдзак 

TLui мен эдебиет1" журналынын 1999 жылгы 4 санында "0лен 

окыту мэселес1",-деген атпен басылса, I.Жанеупровтщ "Гималай" 

оленш окыту аталган журналдьщ 1999 жылгы 12 

саны мен 2000 жылдьщ 1 санында "ГЖансупровтын "Гималай" 

олен1'\-деген атпен жарык корд1. Ал, 

С Сейфуллиннщ "Далада" рлевдн окь1ту да кезек кутш, 

кщ1ргенд1ктен, тунгыш бершп отыр. Б1з бул жолы осы 

олендерд1 сынып ретше карай топтастырып усынып отырмыз. 

4. "М.Жумабаев олёндерш окыту"-осы жинактагы материалдардьщ 

ен сонында жазылгандыктан (15.07.2000), 

тунгыш берщщ. 

280

5. "С.Сейфуллин елецдерш окыту" —алгаш Павлодар облыстык. 

"Сарыаркд самалы" газетшщ 2000 жылгы 20,22, 29 

маусымдагы сандарында (N 72, 73, 76) басылып, республика 

окырманына тунгыш усынылады. 

6 ."Окушыны 1зденту моселелерГ-тап осы атпен "Казак, 

тш мен едебиетГ журналынын 1996 жылгы 5,6 —санында 

жарияланып, еш 03rcpicci3 осы жинакка енпзиш. 

7."М.Макатаевтын "Аккулар уйыктаганда" дастанын 

окыту"-24.02.1996 ж. эз1рленш, "Дастан окыту моселесГ такырыбымен 

"Казак т1лi мен одебиетГ журналынын 1998 

жылгы 1,2 санында жарияланды. Сол нуска еш e 3repicci3 

бериш. 

8 . "М.Жумабаевтын "Батыр Баян" дастанын окыту"- 

23.10.1999 ж. оз1рленщ, алдымен Павлодар облыстык "Сарыаркд 

самалы" газетшщ 1999 жылгы 23 кдраша, 2,7,9 желтоксан 

(N 136, 140, 142, 143) сандарында, кейшнен "Казак 

TUii мен одебиетГ журналынын 2000 жылгы 5,6,7 сандарында 

жарияланды. 

9."С.Сейфуллиннщ "Кокшетау" дастанын окыту"— 

"С.Сейфуллиннщ "Кокшетау" поэмасын окыту моселелерГ 

деген такырыппен "Кэзакстан мектебГ журналынын 1984 

жылгы 10 санында (42-46 бет) басылган калпында усынылып 

отыр. 

10. "С. Сейфуллиннщ "Аккудын айырылуы" дастанын 

окыту"-"Кдзак TUii мен одебиетГ журналынын 1995 жылгы 

6 санында "Аксак кшк" пен "Аккудын айырылуы" деген 

макала inline енген. Соны esrepiccis кайталап берд1к. 

1 1. "1.Жансупровтщ "Кулагер" дастанын окыту"- 

13.07.1999 ж. жазылып, айына 6ip рет шыга бастаган Павлодар 

облыстык "EpTic дидары" газетшщ 1999 жылгы 30 

желтоксанындагы санынан бастап, 2 0 0 0 жылгы тамыз айына 

дейшп сандарында жарияланды. Республика окырманына 

тунгыш усынылады. 

12. "Абай жолы” т1лён окыту"-алдымен Семей облыстык 

"Семей таны" газетшщ 1984 жылгы 7 дскабрьдеп санында 

"Абай жолы" тш н окыту моселелерГ деген атпен сэл кыс- 

281

кдрып жарияланса, кейш соныц толык нускдсы "Абай жолыныц" 

тшн окыту" деген такырыппен "Кдзак,стан мектебГ 

журнальшьщ 1986 жылгы 1 санында басылды. Bi3 сол журналдык 

нускдны осы гатапка енпзгенде, эр мысалдыц кайдан 

алынганын бурынгыдай эр мысал тусында емес, кггап 

сонындагы "Пайдаланылган эдебиеттер" белшше сштеме 

жасаумен ауыстыруды жен деп таптык. Бул эдю будан кейшп 

ецбекгердщ бэрше колданылады. 

13. "Кеп" угымында мэшс кеп-"Кеп" деген сезде кеп мен 

бар",-деген атпен республикалык “Жулдыз” журналыныц 1986 

жылгы 10 санында жарык кердь 

14. "Сез маржаны"-"Сез сыры сан алуан" такырыбында 

"Кдзактш мен едебиетГ журналынын 1991 жылгы 6 санында 

басылып, сол калпында берщщ. 

15. "Сез казына" - "Керкем сездщ кущретГ' деген атпен 

"Кдзакстан мектебГ журналынын 1987 жылгы 3 санында жарияланды. 

16. "Кдзак тшшщ баска тщцермен байланысы"- тап осы 

атпен Павлодар облысы бипм департамент! мен С.Торайгыров 

атындагы Павлодар мемлекетпк университет! б1рлесш 

шыгарган "K^3ipri кезенде тщдердо уйрету мэселелерГ... жинагында 

жэне Павлодар облыстык, "Сарыарка самалы" 

газетшщ 1999 жылгы 1 маусымдагы санында жарык кердь 

Бул жолы аздаган езгертумен усынылып отыр. 

282

Пайдаланылган эдебиеттер: 

1. Майлин Б. Шыгармалары. 5 -том//Ал маты, КМКЭБ 

(Кдзактыц мемлекетпк коркем одебиет баспасы-opi карай 6i3 

муны "КМКЭБ"-деп берем1з.-К-Ж), 1963 жыл. 

2. Муртазаев Ш. Кызыл жебе, 1-к1тап//Алматы, Жазушы, 

1978. 

3. Жансупров I. Шыг., 4 том//Алматы, КМКЭБ, 1963. 

4. Нурпейюов 9. Кэн мен тер//Алматы, Жазушы, 1977. 

5. MycipenoB F. Улпан//Алматы, Жазушы, 1975. 

6. Сейфуллин С. Шыг. 4-том //Алматы, КМКЭБ, 1962. 

7. Жумадитов К, Сонгы кош, 1-кггап //Алматы, Жазушы, 

1974. 

8. Тайшыков К, Октябрь ушкыны//Алматы, КМ КЭБ, 1962. 

9. Муканов С. Ботагоз//Алматы, Жазушы, 1967. 

10. Мустафин F. Кез керген//Алматы, 1963. 

11. Эбшев Д. Баянауыл баурайында//Алматы, Жазушы, 197S. 

12. Муканов С. Менщ ммстептер1м, 2, //Алматы, 19SS. 

13. Жансупров I. Шыг., 5 том//Алматы, КМКЭБ, 1964. 

14. Эуезов М. Шыг., 1-том//Алматы, Жазушы, 1979. 

15. Сейфуллин С. Шыг., 1-том//Алматы, КМКЭБ, 1960. 

16. Майлин Б. Шыг., 4-том//Алматы, КМКЭБ, 1962. 

17. Майлин Б. Шыг., 1-том//Алматы, КМКЭБ, 1960. 

18. Жумадшов К, Сонгы кеш, 2-ютап//Алматы, Жазушы, 

1981. 

19. Орманов F-Тандамалы олендср//Алматы, Жазушы, 1967. 

20. Торыайгыров С Шыг., 1 -том//Алматы, Жазушы, 1967. 

21. Жансуг1ров I. Шыг., 1-том//Алматы, КМКЭБ, 1960. 

22. Есенберлин I. Алмас кылыш//Алматы, Жазушы, 1971. 

23. Оразалин К. Абайдан соц//Алматы, Жазушы, 1972. 

24. Аманжолов К, Шыг., 1-том//Алматы, Жазушы, 1977. 

283

25. Муканов С. Медщр махаббат//Алматы, КМКЭБ, 1961. 

26. Эуезов М. Абай жолы, 1 -ютап//Алматы, КМКЭБ, 1961. 

27. Ешниязов Кете Жусш жене баска да акындар елендер1 

“Бес гасыр жырлайды”, 3-томы бойынша//Алматы, Жазушы, 

1985. 

28. Кунанбаев А. Шыг., 1-том, Алматы, Рылым, 1977. 

29. Эуезов М. Шыг., 6-том// Алматы, Жазушы, 1980. 

30. Жумабайулы Тока жэне кейш бершер баска акындар “XIX 

гасырдагы казак, поэзиясы” жинагы бойынша бершеда//Алматы, 

Рылым, 1985. 

31. Этемюов М. 0лендер1//Алматы, КМКЭБ, 1958. 

32. Жабаев Ж. Шыг., 1-том//Алматы, Жазушы, 1982. 

33. Кепеев МэшЬур-Жусш. Сарыаркдныц юмдиа екендМ / / 

Казан, 1907. 

34. Копеев МешЛур-Жусш. Т1рл1кте кеп жасагандыктан 

керген 6ip тамашамыз//Кдзан, 1907. 

35. Асан Кдйгы жэне будан кейш бершмек баска да акындар 

“ХУ-ХУШ гасырлардагы казак поэзиясы” ютабы бойынша 

бершеда//Алматы, Рылым, 1982. 

36. Мухамедиярулы Акмолла жэне будан кейш бершмек баска 

да акындар “Бес гасыр жырлайды” 2-томы бойынша 

бершедц//Алматы, Жазушы, 1984. 

37. Эл1Мкулов Т. Сырлы наз//Алматы, Жазушы, 1977. 

38. Кекшбаев 0 . Куе канаты//Алматы, Жазушы, 1978. 

39. Магауин М. Аласапыран, 1-кггап//Алматы, Жалын, 1981. 

40. ©уезов М. Шыг., 5-том//Алматы, Жазушы, 1980. 

41. Аксауыт /жинак/ 2-том//Алматы, Жазушы, 1977. 

42. Кекшбаев 0. Уркер//Алматы, Жазушы, 1981. 

43. Сейфуллин С. Шыг., 2-том//Алматы, КМК0Б, 1960. 

44. Муртазаев Ш. Кызыл жебе, 2-итап//Алматы, Жазушы, 

1980. 

45. Акышев 3. Жаяу Муса//Алматы, Жалын, 1978. 

284

МАЗМУНЫ 

К1Р1СПЕ...............................................................................5 

1 - Б0Л1М. 

, у МЕКТЕПТЕ 0ЛЕЦ ОКД»1ТУ............................................. 8 

у / 5-6 сыныптарда елец окыту.............................. ...... 8 

7-8 сыныптарда елец окыту..................................... 20 

У - 11 сыныптарда елец окыту........................... ....... 40 

*М.Жумабаев елендерш мектепте окыту.......... .......73 

^С.Сейфуллин елендерш окыту.......................... 88 

2 - Б0Л1М. 

МЕКТЕПТЕ ЭПОСТЫК, IIIblFAJPMAHbl ОКЫТУ.. 105 

^Окушыны 1зденту меселелер1................................... 105 

М.Макатаевтьщ “Аккулар уйыкгаганда” 

дастанын окыту..................................................... ...... 118 

М.Жумабаевтьщ “Батыр Баян” дастанын окыту... 136 

vC -Сейфуллиннщ “Кекшетау” поэмасын окыту... 152 

У'С.Сейфуллиннщ “Аккудын айырылуы” 

дастаньш окыту.................................................................165 

V I.Жансупровтын “КулагеР” дастанын окыту...........175 

3 -Б0Л1М. 

^ МЕКТЕПТЕ K0PKEM mbIFAPMA TUIIH ОКЫТУ...........197 

Мектепте “Абай жолы” тшн окыту........................ 197 

“Коп” угымында мэшс к е п ......................................209 

Сез маржаны ...............................................................230 

Сез -казына .................................................................248 

Кдзак TuiiHiH баскэ тшдермен байланысы................262 

Керкем эдебиет тшшен мысал теруге басшылык. ...266 

Тусшйстемелер................ ................... ........................ .. 280 

Пайдаланылган эдебиеттер.............................................. 283 

286

МошИур-Жусш Куандык Пазылулы. 

Керкем созд!ц куд|рет1 

У 

“ ЭКО" РОФ-ке теруге 24.11.2000 ж. берици. 

13.12.2000 ж. басуга кол койылды 

Колем! 60x84 '/,(■ Кдрш Typi Times Kaz. 

Офсета к басмлым Шартгы баспа табагы 16,5 

EcetrriK баспа табагы 12,1. 

Таралымы 1000 лака. 

Кдэакгган Рсспублпкасы 

637000, Павлодар ка л а с ы , 

29 Ноябрь Koiueci, 2 

Тея. (3182) 32 16 08

ÐºÑÐ»Ð½Ð´ÑÐº, Ð¼ÐµÑÑÑÑ-Ð¶ÑÑÑ

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?

ÐºÑÐ»Ð½Ð´ÑÐº, Ð¼ÐµÑÑÑÑ-Ð¶ÑÑÑ