Werke. Kritische Gesamtausgabe. [Hrsg. von J.K.F. ... - Maarten Luther

*^v^C*vi»^w'av\>.v\.\-^

2.^ r in r t
AI bi'ii ''lUcbic^k'ii bcv i.'snljvc-J ^')2^, bic bfv lior=
licgctibc SBniib barbictct, Umvcii tny()cv nur bic
(cljtcn fcd)§ iinb ^luar crft in jiiiidffcr -^cit niib
ncirf) einer bnrcf; neuere gn'i^i; fi'f)»-' cntUu'rt liefen
.s^-iaubicfjrift oeröifentlicfjt. 'Jlufjerbcni ift iiOer bie
S^ümbergcr nnb .Sfopcnf)ngener .s^ianbfdjrift burrfj
&. a3udjtüalb nnb äl'iUjedii ^JJieljcr (Speljcr) fefjon
frü[)cr öcridjtet Uunben. ^m übrifieu, nlfo ju
feinem cirbfjten Iljeite cntljolt ber imrliertenbe
58anb I)i§()cr böHifl unkfanntc ücrte nnb bic icdß fdjon frü()er gcbrucftcn
^^rcbigtcn in einer tefferen Überlieferung, ^rf) (jebe bicfc Sfjutfncfjen Ijici; gteid)
eingangs Tjerbor, nicf)t Ineit fie für nnfere ^hiSgatic etUmS äV'fonbercä nnb
'.JluänoljniSlüeifea luäreii, fonbern um foldjen 5J3cric{)tcrftatteru über bic Vntl)cr=
forf^ung ju §i(fe ju lommen, bie offenbar anS eignen 5JHtte(n nid;t ]n ber
2Baf)rne[)mnng gelangen fönnen (fonft uiüfjte id) onne()men, fic öerfdjtie^cn
fid) i()r ans ^Jfanget an gutem älMßeu), baf} bie l'ntbcrauSgabe fo jiemlicf) in
jebem 58anbc (nic^t btof} in beni a(y (frgäniungobanb bejeidjnetcu iöanbelX)
UnbctannteS unb UngebrucfteS mitgetf^ilt f)at.
kleben bic 'Jiijrerfdje 9Hcbcr)d}rift ber !:prebigteu bc§ 3ia()rcS 1528 tritt
nod) eine 5lnrnbergcr .Cianbfdjrift, bic ef)emaiy int iöcfiljc non Jriebrid)
l'h)coniuc- getoefcn ift, unb eine Aiopenljagcner, lueldjc entloeber Don einem
|)örer ber 5prebigten f)crrü[)rt, bic Sutljer 1528,29 gegolten I)at, ober bod) auf
l*

IV
SSovlBoit
bei 5Jnd)icf)viit ciiic§ folc^cit §üvcv-3 6ciiit)t. 3()vc ?ht imb H]x äßeitt) ift ttt
bei teiiilcitimg ju fcuiijeidjiicii l)cviiid)t Uiovbcu, f)ici- fei mii; bavaiif l)iiu
HclDicfen, bau otfenbQV bicfc bcibcii 5iicbcii"djviitcn uiib bcfoiibcvÄ bic S\opin=
l^agcncr ftd) in bcv goim Hon bcm gd)ten (bem Don 2utf)ei- UnrÜid) ©cipvodjc^
nen) jiemtic^ Ircit entfernen, bnfe bie ^liivnbcvgci- §nnbidjiift bnid) ftüv^nng,
bic i^openliogcner burd) ^Uuninbnng unb ßliittnng HicIcS aiic^ Hon bem eckten
Oin^alt anfgegcbcn fjat. Tcunod) fonnte bic iliittl)cilnng !eineä bicjev
bciben Serte iintcrlaücn lueibcn. ®tc 5Uivnbcrgcv §anbid}iift ^ai nuindjc»
gcfUficntlid) iicluo()vt, mao Mimx. offenbar ebenio geftiffcntlid) nidjt nadj=
geid)rieben, id; meine befonbcrö Snt{)cvo Cvrmaf)nungcn am Sdjhiffe ber ^H-c=
bigtcn; bie lUoponljagencr .s^anbfdjrift mag immerliin an einbeulen Stellen
bcn cd^ten 3n()alt treuer betuafjrt I)abcn al-3 jclbft 3iürer, unb jebenfatlä
bef)iilt fic al'3 S^erfud), au§ einer 3Jcil)e i'utljerfdjer 'l'rebtgten eine bollftiinbige
'l^oftiHc burdjS ganje '^al)x ()er3uftellen, eine gctDiffe ::J?ebentung.
Jyür bic leiden ^l^-ebigten beS 3'i')i''-'-^ 1^-^ fommen ,5um erften llialc
bic 3rbfdjriften in iBetrad)t, loeld)e '^(nbreas 5}>oad; bon beu '•^lufjcidjnungen
Üiörcr-j l)crgc|"tellt tjat, beginncnb mit 'il>eil)imd)ten ly-JS. ©ie finb jrüf)er
al» bic 5lufjcid^nungen 'Jiövcr-j burd) ®. ilUidjlualb anfgefunbeu Inorben unb
»uiirben, loenn leidere nnc- nnjugänglid) geblieben loiiren, fic erfchen muffen,
alfo Oüu gvoüem älJcrtlje fein. Surd) bie ^luffinbuug ber i'orlagen aber
ift il)r fritildjer SßertI) fef)r f)erabgefnn!cn, nur an ben fdjlüierigeu StcHen
belun()rcn fic cttua» babon, lueil fic alä ^ilfoniittcl für bie ßntjifferung ber
afbrerfdjen Überlieferniug um bie "Jhtffaffnng cinc-j ^^citgenoffcu barbieten.
2ÖÜ unä jebüdj 9{örerS Überlieferung einmal feljlt, luerben bic *4>oadjid)en lejtc
für bicfc als 6rfa| eintreten muffen unb and; fouft fönneu fic gelegentlich
an fritifdjcr Sebeutuug ctluac- gcluinnen, lucun fid) etUm ,]eigte, hü\i für eine
::i3carbeitnng ber betrcffenbeu '4'rcbigten ^'oad) neben ;Kbver ober gar "^oai)
allein bcnütjt ober neben oubercn .öanbfdjriften nütbenülU märe. Xie 'iliu
mcidjuugcu 'i'oadjä öou 5Rörcr finb borluiegcub formeller 'Jlrt, luir luerben fic
bal)cr nur t)ier in iöb. 27 foloic in iöb. 28 mit einiger iHuofnljvlidjfcit bci=
jeid)nen, um bon il)rcr Scfdjaffcnljcit eine ü'orftclluug .yt geben, fpiiter
föerbcn loir uns auf l'üttljeilung bc-i fadjlid) ober fpradjlid; irgenbloie (5r=
l)eblid}crcn einfdjränfcn bürfeu, fofcni uid)t einer ber beibeu eben gcfennjcidjuctcu
3äUc ein anbeveö SJerfaljren crforbert.
3um erftcn 'JJ{alc tjatten loir eine ilafualrcbc Sutl)erä ^u luingcn, loir
^atjcn fie, ba i'Ci-i Saturn fidjcr feftftel)t, nidjt t)inter bie .Uirdjcnjabrc-prebigtcn
gcftcltt, fonberii an it)rer ieitlid^en Stelle in bicfe eingefügt. ÜBie mit biefer
,|)od;jcit5prebigt (5lr. 77) foU audj in anbcrn glcidjen ^öüt" Perfatjrcu locrbcn.

ajorluott
V
23ci bcr a.!cv]eic^iuing bov 'Ülbüivjungcn, bic ilfövcv gcljvaiirfjt , ift in
btefcm Sanbe eine giöBcve S^oUftänbigfctt als btS^ci- Uom §eiin 5Bcaibcitcv
ongeftrcl't Uiovbeii, inbem er namentlich ?Uifiivjnngen bentid)ov äßüvtcv buvrf)^
Joeg nnb im übrigen lücnigftcny bic meiften öon bcnen gctntdjt t)iit, l'ci bercn
3luf[ijfung ein ätoeifet über bie granimatiid^e gorm mijglid; luar. Sic
$Prcbigten bc§ 3. 1528 ftnb gleicf) beneu ber iiorf)crgcf)cnbcn ^\Cii)xc Hon
r>. ©eorg JBndjltiQlb bearkitet, mit 3(u§nar)me be-3 Sertes \l ber 9h-. 77,
bicfen [)at D. ©. Atoftmanc geliefert, bcr bie betrefjenbc .söanbfdjrift gcrobe
ju §änben l)atte. Sic (Einleitung rü^rt h)ic fonft t)on mir l)er, abge)cl)cn
öon ben $8e)d)reibnngcn unb ^n^alt-Sangabcn ber .söanbfdjrijten , bie jumeift
IX 5Bud)tuiilb, unb ben auf 2. XX f. ftet)enben 23emerfnngen über ben
3nl)alt ber 5iürnbcrger ,

S n () a (
Stite
3>omiDvt
III
^üvfbigten beä 3al)ic5 1528.
'
(finleitiing ^"
Ükvfi(f)t
>;XVII
Xejte 1
Slad^tvüge unb Söcviditigungen
'"'•ll

contra
\
Adveuiat
Über bic QÜcii ^|U-i'bigteiiüevjnt{)iiij'li' AB(; linvb in 'i^b. lü, ßiiilcitiiug jii
ben ^vebigten bcä 3. 1522, jii Ijniibelii fi'iii, uutevbcl fei niif bnö '33b. l'i, ;!iiH
33emevtte
Dcmncfen.
S)ic *4-'i'cbigtcn bc^ Soljvä l''^28 fiiib im« miv in fjanbfii)vifttid)cv Üt)cr=
lieferung erljalten, bie abn mcift eine nu'I;vfad;e ift. ©§ tonimeu folgenbe .Oanb=
fd^viften aU Cncllcn in 'in'tvadjt:
1) R = Ct'fdjv. Bos. o. 17«' bei- UniüevfitätsbiMiotrjet ^n Seiia, luekfje im
einzelnen bereits in Unfcrer ?(n5g. 33b. 25, 407/8 befdjriebeu ift. 6ie eut(;ä(t IKörer^
•JJadjfdjriften ber ^prcbigten Dorn 25. 2)e,}cmbcr 1527 bi« 20. S)e^)eniber 1528
einfd^Iie^tid) ber über 4 'iJtofe gol)flttcnen '•Jindjunttagi-prebigten.
ä>on unferm Sntji'flni'fli' entljält fie Ta\ 1— 7(i. 78-85.
2) R ^ C">Qnbfd)r. Bos. q.24° ber llniDerfitätc-bibliotbet ]n Senn. 210 58t.
Cuart in nttem ßinbonbe. 2)ie erften 9 finb Don moberner ."panb mit ;i bis i be,ieid)net,
bie übrigen bon alter !Qanh mit 1—201 te^iffert. £eer finb SBl. a'' c — i; 197-199.
331. a" ift gotgenbcä (bag I)ier Sefperrte rot xtnterftrid;en) üerjeid;net:
Goncio quam habiiit (jolliao Amio 29 190.
Praefatio Lutlieri in Caiitica Caiit: in fine 192.
Ludus L de loh Cochlaeo (fol. 19) 200''
Theologos honorate Iiiristae ibidem
s Nomencia: psalmorum quos pro concionlb. ox|)li('a' DML 200"
Rythmi gcrmanici loli MaUhesij Caji Esa 5:! lul:
Ex prael'atione in 12. Daniel fragnientu 201.
1. Rik'ionale \ /Deiiin 8auct,ificetur \ /üloria in E.xcel Doo Cloria
'
- - \
'
2. Irascibile ,
' Mundum Reg: i' In terra pax Diuiliae i;,'yj
' t M -\ Hit
10 3. Concupiscibile / X'arnem \Fiat vol: tua / \hominib: bo: voluntas \'oluptasr in/ö.
10 iar iung 20 iar f^ön, 30 iar ftard, 40 iar ttug, 50 ior reid;
Bern: Quid ni dimittatur in pace, (|ui Christum habet in peetore.
3u 3- 1 — 7 fielet am iKanbc: Sola excludit opinionem meriti, non vrjbuni
aul Sacramenta, ut calumniatur. Dilectio et opcra etiam fiilem .so(|iii dclienl,
quae non sie excinduntnr, ne scquantur, sed fidiieia meriti, dilecliüni.s (über (non
verbum)) aut operum in iustillcationu exchiditur

X $!rcbi(ili-it he? 3nI)vc-3 1528
3ttitic£)en 4 iiiib 5 ringefdjricbcu: forma qua uti volebat Lutli in promo: C. G.
2luf 331. b" fteT)t oBcn: Sup]ilicinni non facit inartyrem, sed causa. Tann
folgt ba§ big SSI. b "* reicf)cnbc ;Ucgiftcv über bie ^?vfbigten be§ Jßaiibe?.
33(. 1»— ISO'' cntl^nttcn iRövevs 5tad)fd)nften bcr ^M-i'bigtcn Suttjcr-S Dou
Vigilia Nativilalis 1528 (2-4. XcjcmOcv 1528) bis 311111 4. 9lbüciit 1529.
581. lüO" — IGP fxnbct fiif; untcv bev Übcvfd)rift Semio istc liabitu.^ est
Gottac Anno 29a D. D. Lulh. cum rediret ex Hassia a Colloquio Occol et tling !C.
bie Don Siit^cr am 26. ©eptciiibev 1529 in &oil)a gctjaltciie 'lU-ebigt.
331. 192"— 193'' „3J!ovrcbe 2). 5Jl. oufH 'ODljclicb goto". SBt. 193''-195''
9lii5(cguiig üoii .ipo'^cL 1, 1 — 1,5, bridjt mit beut Sevt Don 1,0 ob. S)ie|e
beiitfd)e (yQÜimg berufjt iiidjt (loic bie 2d\^iq 7,

^pircbigteii be? Snljvo? 1528 XI
Autorilalc apostolica et ecclesiaslica, Deimle imperiali et politica iitiaqiie
divina, altera coelesti, altera terreua voco le vocalumque pronuncio i)roiiiiiitiatiiin
declaro Doctoiein sacrae Tlicologiae in noniiiio Domini liiesu (Ilirisli Aineii.
Haec dicuntur tibi, ut nicnior sis, qiiis, qiialis, quantus sit, qui to vocat,
Deinde contra quos, qiiales, quantos vocaris, ut sis dnx, niincius, legatns dci,
contra adversarios illins, qni te nn'ttit, Sic nt ego niissus sum. ConlVnlare
ergo et robustus csto. Noli timere. DOMINVS teciini. Amen.
$8(. 201" fcringt folgenbe 9tuf3eid;iiuii9:
Ex commenta. in 12. Dani. Düct Mar
28ie ,^iiv Seit CHia bic ficBen taufciit nn Dotcf SfvacL Sc(|iiitur:
$er filetd^en ipxd idj üoii meinem teibddjcn imtcv, ba id) bei) XII ober
XllI javeii war, wie er mir lijümct eiuä flioffcii fjcvvn Icftamciit, bnriu cjclcjeii
Weit, Gl- lODÜ iiid)t aiibcvÄ ftcvbcii, beim allein anff biis leiben O'fjvifti, Te^ idj
mid) bQ,5U mal feer üevtimubevtc, S)enu bcs Zapfte 5JJaufim T;atte mid; bereit über
bie l^etffte gefreffen.
Unb jnüor, ha er fdarübcr: mein Spater/ tob trand U'ar, ber ^farl)crv in
Dcrmnnet, baä er and) ben ^Jlaufim folt fterden, baö ift, fein Seelcgercte (luie
man^ nennet) mad^en nnb ber .fiirdjen nnb '4-'farI)err etluaä bcfdjeiben, lUnttuortct
er, 'ild) lieber 'lifarljerr, .^"»ettc id; ettuoä, fo finb ba mein(e) Heine i^inber, bie e»
hü'i bnrfften ineber bie tirdje'n).
9(lfo mnnberlid; Ijat @ott feine tirdjen erTjalten, 2)a§ foldie ^JiDabiten ben=
noc^ finb felig toorben, Ijinber tniffen unb toillen be§ 33apft§, 53ifd)ot)en, 'iWondjen
fnmpt irent Wanfim. Cb fie gleidj and) beStjolben be« Saeramentä bcranbt ge=
lueft finb, f)at bod) @ott ben glanben fnr Uül gered)ent.'
331. 201'' ift öerjeid)net:
Disticlion continens annum caplivitatis Elcctoris
Saxoniae Elector, dux sanctns et integer aevi
Froditus et captus nobilitatis ope JStol: VV. [=i3oTj. Gtol,) Wlttenbergensis]
Sarauf Ü6erfd)rift: l'un ben ,8eid)eu bcä jnngften tags E. A. (^^-^GraSmnS
Anfang: ©ott I)at 6-nangetinm L^ilberneJ
gegeben, ba§ wir werben frnm
©d^lu^: ®rnmb mad)§ ein mal mit ir ein enb
Unb tafs nnä feljn ben lieben ^iiugfteu tag.
AMEN 13. Novenib. 1551 / in /'. [= fexterniüne] b
Re re re fa la so la fa
3Iuf ber Snnenfeite be§ Ijinteren ßinbanbbectetä:
5)iu faufe tinblein faufe
S)er 2ob fitjt l)inber beut T)aufe
6r l)at ein (angen Sdjtittrn
Diimpt feifer, fonig mitten.
Setit C'cr^og 5JJd; oben branff,
2)Q^ er bem lenffel nid)t entlnnff,
') »gl. T)ict.5U iföftün, l'utl)er - 1, "iliiiii. 2 ju S. 27; M 3(inu. 2 a" ©• 18- — Sie obige
9tufjeid)nmig bejief)t fid^ auf San. 11,39 («gl. ettonget *.ituig. 41 ©.301 ff.).

'
XII q^vcbigtcn bo?- 3n()ve§ 1528
^•»cngt all '^.nipifti'ii I)inboii brau,
Sl'V ^Mipft ift it-Ui-5 bcv futjviiuiii,
Sev 2uvc£ mit fein ^üorvoutev fein,
£ncifer5 gfellen nfl gemein.'
äion nnfevin 3af;vgangc cntTjätt biefc .^»bfdjv. 'Jiv. 80—91.
3) R = .fibfdjr. Ro.s. o. 17"' ber UniüevfitätgbiHiotrjct ju Scna. 72 SSI. in
CftaU in mobevneni (finlrnnbe, mit 79 liö 150 üon attev .f>nnb Iu',5iffevt. Tiefe
.

^pvcbigtoii be-- 3a()rc-i 1.V28 XIII
«8(. 145»— 148^' ^lUcbiöt ,511 ''iJtavtmvg am 5. Cftobcr 15211 .lolMltcii,
iß(. 148» —150" iu-ebigt 311 (htuvt am 11. Cftobcv 1529 fldjalloii.
iM. 150" — 155" 2 5}>vi'bii5ton „Ivk urToyouqxo LiiÜicri", bii' in lliifncv
SdiÄg. 4, 590 — 604 abncbnuft fiiib.
Sie '^U'cbigtcii uoii äBcilniaditcu 1528 Bii ^^.^ftiigftiiuMitciij 1520 fiiib adgcbriictt
in 51. 5}.>oad)i :^anbfd)viftlid)cv Sainmtuiig ungebvmftcv 'lUxbigtcit 1'}. Vutljcrä
Tjevauigegefieu oon &. iJ3iidjtualb 1 1884 (^miüDlIeitbct gcMicbeii).
S)ie .^p^fc^i'. eutfiätt unieve Tiv. 80 — 'Jl.
5) K = ^bfc^v. 9h-. XXXVI bei- iKatljÄfdnitbitiliotrjct ju ^^iiütfau. 3S:5 «(.
in Ciiavt, in einen Umfd)Iag aus '|!cvgameut geljeftet, auf bcm ein £türf einer
^4.Sialtevl)bfd^v. be§ 15. ^Ijä. ö;(f. tj5 — 67) fteljt. 2)ie crftcn 4 in. finb nirfjt, bie
übrigen 3. II;. Don et. :}iDtl)5, 3. 2(;. Don anbcrer alter .fianb mit 1 — ;J79 lie3iffert.
U3on bcn nnbejifferten iH. entljält nnr 1» eine fetjr fur3e ^ntjaltsangabe (Conleiita
in hoc libro), bie ^Kücffeite nnb bie 3 anbern finb leer, and) !iöl. 267". 378''.
379 fmb teer. Ser fel)r bunte Snljalt hei i^onbeS i[t 311 einem 2f;eite ('M. 1
— 144''. 223». 228». 229». 240*' — 250''. 278» — 287--'; 292», .;^. 1 — 3.
310" — 311». 328» — 331") l;iin £t. SfoK) fel&ft gefdjrieben, baö ütirige rüfjrt
Don ücrfdjiebencn A>änbcn I)cr, beren fid) minbeftenc' fed)^ benllid) nnterfdjciben (äffen.
2ie ted)reiber luarcn Sdjütcr ber ;',iLnifauer iScljute: uadj ih-icfcn an £t. ilintlj,
bie bie JHatfjsfdjntbibliotbef in p,>üiifan anfbeuiatjrt, bat ein3elne D. ibndjiunlb
ermittelt 3. 'S. Simon Söilbe unb iBnlttjafav ffiofmar. D. iöndjiualb l)at and) bie
iöereid)e ber ein3ctncn .Glaube fcftgefleltt. Ginc 3tueite ."panb (jat 501. M5» 184»,
eine brüte 184'' — 223». 223'' — 227''. 251» — 253''. 256'' — 278», eine
bierte !8(. 228" — 240» gefdjrieben, ber '^(nt^eil ber übrigen ift geringer. St. itlotlj
I)at bie SUifd^riftcn crgiinit, Wo bie ?lbfd)rciber bie i'orlage nidjt Ijatten tefcn
fijnnen, iniueiten I)at er and) i'crioeifniigcn auf anbre Stellen beö ä^anbe« nn=
gcbrad)t. — Sic 3.ior(agcn rü()rten mcift an-a iluherö Samminngen (jer.
aSJcil an ben beibcn Stellen nnfrer ?lu8gabe, wo biefc ,s>bfd)r. fd)ün für
nnifangreid)ere Stücfe benuljt Uiorben ift Ci'b. 4 nnb l-!), eine i^efd)reibnng berfelbcn
nid)t gegeben luorben, mn^tc ba? iunfäumte l)ier nad)gebott annben, U'o luir it)r
aKcrbingä nur ein üerl)ältni|nuif^ig tteines Stüct entne{)men. SBir bringen I)ier
and) (nur etmai gefür3t, anberfcit'i aber ergön3t) bie nnefnbrlidje ^uljoltsangabe,
bie in ''K. i.'ut^er5 ^liorlcfnngen über bai 33nd) ber 'Uid)tcr, bi'i'ni'Sgegcben non
6. il«nd)ma(b 1884, S. 3 ff. ficf) finbet
S8b. 4, 527ff.
:Öl. 1» — 50'' Pi-aukclio M. Lutcii i. libruni IikIicuui. llnfere Vluog.
3BI. 51" — 51'' Lcgcn

XIV ^lU-chifltctt bc-> ,3(i()rc-? 1528
331. 54'' iücrfc unb £pviid)c iiiiöcii. 3'crf.
33(. SS^» — 59« 3*011 bev fvciiljcitl ciii* (?[)viftcii iiiciild;i'iK., Um-i jpcij-J Bnb
[Untcv
Ilfibinigf), ."-'iccitt unb ftcTjtt bclangctt ein fuv^cr tontcrvidjtt. X. M. l'. —
bicicr Übevfdjriit ücrbirgt fid) bas Stiiii, bo'i fünft u. b. X. „i'oni iövnud) uub
Ü^cfcntnie d)riftlid)cv 5rcit)cit" geht (ugt. Gvl. ()5,
128 ff.), bn§ ober in nnfcvni
3?b. 15, 438ff. aU 2^cil bcr 'l^vcbigt X.'*f'. au ^nnocaüit 1524 nnd)gcuiicfc-n, bn^
in bciitfdjcr i'cavbeititng ncbft 2 anbcrn '4>icbigtcn bc§ i^d^vce 1524 u. b. X. „(^in
ScriiiDn üDU bcr 33cid)t iinb bcm Sacvamcnt, Stent öoni iövnud) iinb 33cfentni'3
d)riftlid)cv (yrciljeit" unb ciufKvbcm n. einem anbevcn 2itcl and) fclbftänbig gcbrucft
Unirbc. 2cx lert ftetjt Unfeve ?(neg. 15, 444-450; bcr Sdjlufj 450, 26-o6
fefilt in bcm ©in^ctbrucfe unb in uiifrer Apbfdjv., bie Ijier üoviicgcnbe 3hifjcid)nung
ift alfo lüo'^l eine 3lbfd^vift jenes Cnnjelbnufeg. '^.i.]
33t. 59'' — 62'' 3'on ^cuieicrld) ergernufÄ, bev leljv bnb ber tiebc ein furtjcr
bnteri-ict)t. ®. m. 8. — Stft ber €d)IuBtI)cil bev ^prcbigt S§. b. 9. Stg. n. 2iin.
152o, toorin er bie „t)errn uffm £d)lo^" angriff. Sev 2ert ift eine öon fHott]
fetbft Ijevrü'^renbe gtiittenbc 3.H'avbcitung bcö in llnferer 3(usg. 12, (i47, 27ff. mit=
gctf)ci(tcn !}{Dt^fci)cn SejtcS. (fead)tid) entfjiitt fie nid;t-3 neue-:-, i^re li'eäavtcn luerbeu
in fpäteren 5Jad)trägen mit^uttjeifeu fein.
581.63» — 112'' £utl^cr§ Stuslcgung bcä (Ead)avia obgebr. Erl. op. excg.
27, 205 ff. bgt. llnfevc SlnSg. 13, XVliXVlI, bie Praefatio abgebr. 13, 6 70 ff.
St. 113»— 131» «§. 9tu§Iegung bc§ ?Jat}nm abgebr. Eil. Op. exeg. 27, 7ff.;
Unfcre 3lu§g. 13, 345 bgt. ff.
13, XVllf.
331. 131 — 134'' •> (Jin tur^e betradjtnng bei bcr angft bnb not bie bcr .ipcrv
(

qgvcDifltcn bc-i 3nt)vci I.V28 XV
ipl. IS-l'' — ISS IHlif). iilu'v bic yiutl)U'ciibi(][cil b. C^niiljüiiiij luni >3il)iilcii
iiiiti bic '-l^evUiciibung bcr jUöftcv ,511 Sri)ul,iUH'ifcn.
iö(. 1S9*— 10(1'' S3v. bcö ;>icfniicr Si'ntlji-ä an b. .Uiiviihjtcii u. ^adjjcii
Soiinabenb 11. ^lifingitcu 15otJ. i>gl. Sabio", ^JJi- '^»etviie '•|Untcamiu (LsTS) S. -^2.
iBl. l!U-' — 20()'' in'virijt 05cuvg 'Jlgvicola-J an bi-ii ;',H)iifaiH'v ;iiatl) iinb
feine Micifcn in Italien, Uit. nnb bcntfd). '-ligl. .s'ieijLig, (UjiDiiit bev Slabt
Swhian (ISo'J) I, £. lO-i.
331. 207» - 215'' «vicf>Dcd)fe[ ,^luifd)en 30!;. Äiuiuö u. 3iü(). Godjlduä 153G.
Dlfigcbv. in ITlittf). be§ iH-vciuö f. ©efdj. b. Stabt ''3Jleifien l (ISSG) S. 48 ff.
3?l. 21(;''— 217" .ipeinv. Stvonicv, Vlr.jt in Veip,iig, an Cölualb .'L'nfan, ben
Süvgcvnu'iftcv üon ^"'idau ü. b. lob bcä th'asnmä 1530.
SI. 217'' — 21S'' ßva§mu§ an ©covg 'Jlgvicofa l'riburgi Bris;gae 15:)4.
9(bgebr. ^tfdjv. f. tirdjt. Süiffenfd). 1S84, ©. 55.
5öt. 2l!)-' — 220» '^v. a. bcn ;liuiifancv lliatl) in £ad)en X.'ctin(). il

XVI ^iSvfbiiitcii bc-> 3n()vi--> 1-V2S
33(. 248 ^ — 249'' Hymiius s. Psalnuis l'asi|uilli ad Canilimi V linp.
il>[. 250»'' 2. QU feineu £dI)U A;-)änäd)cu, 1:c 2Bcttc 4, 41.
Sßl 251^ - 252" Ü. an "l'ietandjtljou, Sc SBctte 4, 02.
5*1.253-"' IH-ief Viitf)er-j nu i1]ctancl)tr)iiu ('uiHioÜft.\ (Tiibcv« 8, 34ff.
«lt. 254"— 255* 2. flu beu JKfltl; 311 ^tincfau (äÖitteubevg 'J. Cft. 1532),
Sc aSeltc 4, 407.
Fraiiciao.
r«uf. 2, 8(51.
5131. 255" — 25G-' Pasijuillus. Ganticuiii Solilatoniin Hi^^llanolunl m.\ regoni
931. 256'' — 259* 53le(anc()tT)t)n au bou .fiönig nou (5uijlanb 1535. t'.oip.
93(. 259'' — 2ii()^ 33virf fluä SBittcn'&cvfl uljut' jebe uätjcve 'Jüignttc.
in. 260" - 261^' i1tetflud)tT]Liu au gpalattu 153H, Corp. Ref. 3, 525.
33t. 201" — 262* :^\\mi i^ricfe liietaudjtfjonö au 3oIj. ;iiinianu 1538, Corp.
Ref. 3, 457. 526.
93t. 262" — 2ti(i Tvei (vbittc bc« Üicttore bev IhuUcvfitnt 9Bitteu6evg gegcu
Simon ^'eniuiu-: (11. nnb 22. 3nut 1538; 0. ®atuut).
93t. 207'' — 284" Cons;iliiiin ]no Moiiachis Ceiuibii S. Micliaclis in l^uiieinirg.
93t. 285--' — 286" 3lubrca§ gvaucE au Csumlb Vafau. Lipsiac V* posl
(.JiKisimoilügun. 1539.
931. 286* — 287* Sol). ÜHuius au 9nilcutiu .^U'vtct ^niit tat. u. bculfd;cn
9?eifcu) ryvcikng, 17 Kai. An. XXXIX.
931.287" — 291" Epislola r>esi)ons. Marcliiouis Rraiidoulj. ad Rcgcui
Poloniae (Oct. 1539), Corp. Ref. 3, 789 ff.
931.
292'-' — 304" (Slumbalvvcbigt gel). Imu '|!aut ;iii't>[)uu 7. Cft. 1539.
931.305" — 31(1* „isd)Vi'rflid)e tjiftmia" ü. eiueui Wann, in beffen 'JJiagou
alteilei lUcffer gcfnnbcu U'ovbcu. 93erid;t b. '^pvcbigcvö 5iif. XHlbvcdjt in 9l'cif)cu--
buvg an bcu !:}3farv^erni 6afp. ?Iiiuita iu (galfelb.
93t. 310" — 311* 2. an Scdjant uub Snuitjcncu ju ^-^cil,? 1540 Sc 3Bctte
5, 280.
931.311" — 313* Gcniianiis, I'asiiuillu.s , hiliMloculurcs. Satire fluf bic
toctlüovrencn ,'3'if'ii"ä>c Scntfdjtanb'i.
931.313" — 322" ArgiiiiitMiUun einer ,yi '^'aris in fraitj. £pradjc aufgcfiil)rtcn
coniocdia, in (jua inira arlu iileratiuc; oiiuiia cogitaUii spcctaiiliuui ix'lin-

«(.U-ebigtfii bcÄ 3nI)te-3 1528 XVII
581.339" — 344'' 6in onnclUid) im 3. 1010 bcv Stobt ^unifaii üovlicruMieä
tüiievlidjcä "Pviöitegiiim, Vlbgebv. ."^loictauev Sageblatt 18ä;i, 5h-. 2G:!.
331. 345»— 345" \!üt. @cbid)t Don ßeovg II)i)iit.
$81.346" — 360" 2)cr Subaiueit i^oif()ciliguiig Hub aiibcv mcf)v C^crcmoiiicii
bevfelben.
bell
5?I. 360"— 361" Sof). ?lgvicü(a an 3ct;. ^cfs öom 23. 3iiui ir.42 (iibcv
lüvfcntvicg).
«I. 361" -^365« !8viefe lUetaiid)tf)üns an e. i'Corp. Ref. .^ 105), («afpav
Cüucigcv (C. R. .j, 105), 2öiigciil)ogeit (G. R. 5, 105) uiib *paii( (vbev t3tfd)v. f.
fivrfjt. aBiilfiiic^. 1884, ©.50).
m. 365" — 367" ^popft ^iniul in an bcn Ofatf) ]n ßoln, 1. ^^ebv. 1543.
»(.367"-36y" 8ä. ed)veibeii an bie aBittenbergev etubcnten, SeSöette .'•.,500.
a3I.369"-370" ebüt bc§ ^KettoiS bev UniUcviität 9Bittcnbevg gegen 9üit)eftbrer.
S8I. 371"-378'' 5iinf i8viefe öon S., 9Jicland)tr)ün, @g. silnjov, .«picicm.
9lDppui unb *pau[ (kbn über bie Don 3ofid)im ©veff gefteKte J>vage: au sacras
liistorias carmine redditas tanquaiu Comoedias Chrisliano populo quovis in loco
sacio vel piopliano audiendas et speclandas liceat propoiiere. S8on SutTjCV ift
ani^ bev Tjier ©corg WaJDV beigelegte iH-icf, feine beiben ^Briefe in biefer Sadje
finb bei Sc SÖette 5, 552ff. 553; bev 93vici gjieland)tf)ünä Corp. Ref. 5, 86 ab=
gcbindt, bie beiben anbevn if)eol. Etnb. n. Ävit. 1886

10
bri.
Lutheri
XVIII qjtebigteit be? Sa{)re-3 1528
tum Friderici 1|
Myconii, Pasloris ac
jj
familiarissi
mi ex Bibliolheca Aurifa
;
Siiperiiilendentis flülhani
'
Sints lU'ben biefcm le^teren (Jiiitvag l"tcl)t
noä): Y. E. Loesclierus D. ex Penn Manuscriptorum Seide- lianonun Boml.
eniit
j
R. 20 gt i)
331. 2»— S*" Segifter bev ^prebigteu in bcr 9iciI)cnfoIge bei iBaube».
©1.4"'' SJcgifter bcv "lU'cbigten iiadj bom .ffivdjcuia'^v geurbnet.
SSI. 5» — 14'' 9l(pfjabcti)c^f^ Saä)= unb "liomciUTgifter über bic "lU-cbigteii.
SI. 15^ 9)er3Ct(^iii§ ber Exhortaciones post concionem.
5B(. 15''-'' ßinigc Exliorlaciones Suf^ev?' iinb S?ugcnI}agcuS.
a?l. 18» — 31'' KATEXII1\MU1' aX)oc[ovc Maitino Lntliero praedicalus.
3ft bie brttte '4!rebigtciuei:^c bei 3. 1528 ii. b. Äated^iimui (SBiic^lnalb , (Jntflel)ung
b. !1. Äat. ©. XI).
Octobris.
ipt. 32* — 34'' y.areyjoaoi Froschelio praedicatus inlirmante D. Marlino.
'^{. (1^) " (rotl)) CONCIÖnES DOMINICE D M L Anno domini 1528 15 die
93(. (l»*)» — 477» folgen biefe 5picbigtcn, bie bi§ jum 11. [yebr. 1532 rei(f)en.
St. 478» — 482'" Galechismus a doniino loanne Pomerano praedicatus
tempore Penleco.stes 1532.
331.482'' — 480» Einleitung in ben üitnebiicf bun bcv *4.nTfon bei litni
l^anbclnb, barauf untev bev Übevfd)vift Argumentmii 3inf)a(tinngabe üon Änp. 1. 2.
581. 483'' eine 33enievtung übev eine '^pfalmcnfteüe.
331. 484» - 48C)" ':pvcbigt 33ugen(jagen5 bom Midjaeliitag 1529.
a^gl. @. Suc^tüfllb in Itjeot. etub. n. i?vit. 1890 S. 339 ff.;
1899,
S. 118ff.
— 53eitvägc juv ;Hcfovmationigeld)id}te. 5cftfrf}vift ju .fiüfttini 70. @e=
buvtätog. 6otI;a lö9G. S. 49 ff.
— 33eitväge juv 3äd;f. ,Uivd)eugefdjirf)te. C)cft
14, 114ff.
?tni iinfevm S'i^^sn'iSf entljiilt biefe .^^bfdjv. 'Itv. 75. 7G. 78 — 91.
7) Iv = .C^nnbfcf)vift fl?. Kgl. Sanil. no 1392 in 4" bev ©vo^en .»?gt.
33ibltott)et in Äopcnljagen. 225 331. in Cmivt in neuem Ginbanb, bon uiübevnev
^lanb be^. mit 1—225.
33(. 1» ift bii nuf ein ^nav fVebev^noben Icev. — 331. \^ entT)ä(t 33emev=
fungen übev bie gturijt bev (.

qjtebiglen bc? 3nf)rc? 1528 XIX
liniere .'paiibjc^iiit .yievft aufgefuiibeii iiiib übet fie in beu 'Oiad)vicf)tou b. 6ci. b.
aBificnfd)aften p ©öttingen 5).n)it.=t)i)"t. Ät. 1895, ^c\[ 4, ©.451-491 qii5=
fü^rlic^ gff)aiibelt. Sein 4>cvbienft ift c? oud) (an bcr iinnb bev üon S^ncfjumlb
üeröffentlid)ten 5poacf;fd)en 9IbiJ)viften unb ber ;}iörevfi,i)en SJarijicfjriftcn teU'ft), ,yiev)t
feftgefteüt 3U fjabcn, bog un§ t)icr *prcbigten bovliegcn, bie S2utf;ev öom 21. lUni
1528 big :31. ^lax] 1529 gel)attcn unb auBcvbem je eine Dom 9. 12. lo. (Etg. n.
Irin. (25. 3uli, 15. 3luguft unb 22. "ilugult) 1529. Sie ::piebigten finb aber
nid^t in ibrer jeitlicben jyolgc gegeben, fonbcrn eä [teilen jucrft (¥1.2" — loO'')
bie ^^.Uebigtcn Born 1. SIbtient (29. ^Jioü.) 1528 bi§ ^Jüttmod) nad) Cftcrn (31. Hlärj)
1529, bann (3?t. ISO»-— 225'') bie *|Ucbigten öon .1piinmelfal)rt (21. Wlai) 1528
bi§ 24. Stg. n. Irin. (22. 5Joü.) 1528 unb in biefe (entere ;)iei()e finb bie 'S üer=
einleiten '^-'rebigten auf U3f. 183''; 190'' unb 195 eingefügt. Cöufig ift bie 'Jiad)=
niittagiprebigt mit ber bei SBormittags jufammengejogen. £en gefaminten Snfjalt
ber Äol)enf)agener ^bfdjr. (in ifjrcr ^eitlii^en 5o(ge nid)t in ber ber ^anbfc^riftj bat
aö. ''3JIel)er a. a. C. S. 462 ff.
genau ucrjeid;net.
9lus unferm Snijrgangc enttjiitt bicfc C'>i>fcf)^'- 3ir. ">7--49; 53. ^O^'Ci.
78—88. 90. 91.
Sind) unter bcr großen j^af}! ber für ben ^prebigtjal^rgang 1528 in 9.^etrad)t
foinmenben 4^anbfd;riften bet)nupten uatürtid) ;}iijrer§ 91ufjeid)uuugcu
im altgcmciueu
immer ben ibrrang. Über Sutf)er§ Ur'[)ebcrfd)aft tann bei feiner ';).*rebigt ein
Btüeifel obroalten, ^Mxix t)ai "4>vebigten Sugen'^ageuö uid)t onfgejeidjnet unb im
größten Ifieite be» ^aljree 1528 auc^ nic^t aufjcidjncn tbnuen, loeil iBugenljagen
toon SBittenberg ferne toar. 3hi(^ crnftlidje 3"'cifet über ben 2ag einer !:prebigt
ergeben fid) ni^t, bie 3fU9"'!i^ ber öerfdjiebenen .fibfc^r. unb bie Serjcidjniffe
ftimmeu überein. Siur 3}örer Ijat fämmtlidje '45«^i9tf" bc5 3. 1528 überliefert,
bie 'riürnbcrger wie bie J?open§agener .panbfdjrift nur einen locun anc^ erf)eb(id)eu
2^ei(. 2öe(die 5).'i'ebigten löir in 2 ober mef^rfadjem Jertc I;abeu, ift au-5 ber
iiberfid^t leicht ju entnerjmen.
merfen
3ur Äennjcid^nung ber einzelnen ^anbfe^rifteu ift folgcnbe-j ^u be=
Sie IRörerfc^en 9Iuf,5eid)nungen, füU'eit fie in Bos. o. 17= (oben 9Jr. 1)
Dorliegen, ,^eigcn im 9Bcfcnttid)en bcnfclben (Üjaratter toie bie ber früljercn Saljre.
.paben wir in bicfen ltiol)t (luenn aud) nid)t burd)meg) unmittelbare lUufjeid)^
nungen ju feigen, fo finb bagegen bie, tneldjc mit Bos. q. 24° (oben ''Ta. 2) an=
fjeben unb fid^ non ben fvü'^crcn idjon äußerlid) baburd; untcrfd^ciben, ba^ fie auf
Cuart=, nic^t mcfjr auf Cttaüblätter gcfd^riebcn finb, nad) I). l^udjlualbä lHnfid)t
feinegfoHS unmittelbare 9iad)fc^riften. Sie finb meniger abgcriffeu, Ijabcn
t)icl lueuiger 9Ibtür',ungen, unb Siirer T)at es bal;er nic^t fo oft für nötbig erad)tet,
fie nadjträglid) burd)juarbeiteu unb burd) ßrgänjnng abgcfürster äöortc unb 'Jiadj^
jic^en Oerbtid^ener Sdjriftjüge lesbarer jn madjen. iUellcidjt tt^at er ba^ U'enig=
ftenä tfjeitroeifc yi Tmlj unb mommcn berer, benen er Einleitung jum (>:ntjiffcrn
feiner Etufjcidjnungen gab (ügl. Ibeol. Stubien u. .ffrititeu 1894 S. 379). —
mHai üiöxix 3n)ifd)en bie .Seiten ober an ben 3ianb gefdjrieben, Ijaben tüir bisfjer
II'

XX qjtebigten be-s ^aijxti 1528
mir bann in bcn 2ert aufgenommen, loenn e§ eine unentbefivtidje (Jrgiinjung
]n bicfem entf)ält, )o luivb e-3 aud) bei ben Cuavtbänbcn ge()alten tuevben muffen,
bagegen legen Stellen wie 475, 7/9 bic (fiiuägiing natie, ob nirf)t bei nian(f)en
Slnbeningcn bes 2ertei üiclnieljr ba§ geftritfjene in unfern Scyt auf,5nnef)men toöre.
Siefe-j ift 475,7,9 fidjcr ßutljevifd); ,5iiieifell)aft fann nur fein, ob baä üon -it.
an bie Stelle gefefete and) öou
£'. l;ervüf)rt ober 9{örerfd)e Wadje ift.
guni erften 9)1016 fonimcn in biefem 3af)vgonge bie ipoadjfdien 31 b=
fc^riften ber 9törerfd)en Stufjeid^nungeu (oben Tir. 4) in Setrad^t. Siefe 6e=
ginnen mit beut 3oT)re 1529, nac^ unferer 9Jed)nung alfo mit 25. 2ej. 1528, bie
ber früf^eren Sntjve fcitSBeiljn. 1522 finb nid)t erl;alten, falls fie überfjanpt bon*poad)
t)ergcfteltt lunrben, toag immert;in 3toeifelf)aft bleibt. 6» ift ia^ fein großer Sdjabe,
ba unl 5K5rer§ eigne ^(ufieidjnungen crtjatten finb, nur f.
1527, wo (entere fef)Ien,
tonnten jene aU Ch-fo^ eintreten. Sic 'Jlbfc^riften finb, mit bem ^Jia^e be§ 10. 31^§.
gemeffeu, treu, mas alfo nidjt auBfdjließt, ba^ gclüiffe Sinbernngen vorgenommen
finb. 93}eift aber betreffen fie nur bie Jorm, nic^t ben ^nt^alt. So bie fprac^=
lidje ober ortljograpl^ifdie ^orm ber beutfdjen 3Börter, ober e§ loerben beutfdje
SSörter burdj lateinifd)e unb tjäufigcr lateinifd)e burd) bcutfdje, römifd)e ^f'^jlf"
bnrd; arabifdjc .^ifforn unb umgefeljrt erfc^t. Scn lat. IHuÄbrud fud;t '|!oad; ju
öerbeffern, er erfc^t 3, 33. ba§ üon Siorer feiner Äürje toegcn gern gebraud)te qui
burd) qnomodo, siium burd) eins u. bergt., bie 9lbtiir.(uugeu Werben ergftn^t, ba^
in ben Tiad)fd)riften natürlid) fo l)äufige !C. loirb nieift befeitigt unb ber Safe oft
ergänjt. 9hid^ fonft merbcn .jnroeilen Söörtcr jugefe^t ober anSgeloffen. ©5 ift
flar, ba^ alle biefe 9Unucid)ungen in 9lbfd)riften, bie jum 2t)eil fii^cr erft nad) ;}{5rer§
2obc f)ergeftellt lourben, einen fritif^en SBertl) nur allenfalls bann befi^en
lüuncn, trenn fie an jweifeltjaften Stellen (?ntfd)cibnng für bie eine Hon nicljreren
DJJögtidjteiten geben, lueldje, weit uon einem ^eitgcnoffen Äbrerö l^errü^renb, bod)
immer 9lnfprud) auf SSeoc^tung madjen barf unb oud) bann einen geioiffen (nega=
tiuen) äßcrtt) be'^iilt, locnn fie fid), gemeffeu an ben .ffenntniffen, U)eld)e bie Surd)=
arbeitung ber ;)iörerfd)en 5iiebcrfd)riften nn§ an bie .^lanb gegeben l)at, aU irrig
crteeift. (Sin dinflufj auf ben 2ert loirb 'ipoad) nur 3Ujngeftel^en fein in jenem
crftcren ?valte, im Übrigen loerben feine 9lbuieid)ungen Hon ^Körer inenigflcnä fo mcit
ju t)cr,5cid)nen fein, al5 fie nic^t rein formell finb, fo weit alfo bie flnberuug,
SÖeglaffung ober ^',nfügung öon SBorten andi ben ^uljalt (menn gleid) nur leife)
änbcrt, ücrminbert ober bereid)ert. Sarauf wirb be§ ^fiitjeren in i>b. 28 bei ben
!:^'rcbigten über 5. ^JJofe eingegangen Werben. 5Bei ben wenigen Pon 5poad} über=
lieferten 1528er *prcbigten Ijaben wir (um bie Vht bev '•|'oaci)fd}en 9tbUH'id)nngen
Don feinen 3>orlagen 3U ueranjdjaulid)en) alle üer^eirijuct, abgefel)en Uon ben ftcti
Wicbcrte!^renbcn in ben beutfd;cn SBbrtern wie nid)t >• nit; geporn gepurt >•
gcborn, geburt; gl)en ' gel)cn; l)l)r ufm. > jr ufw. unb bcnen, bie nad)
5öb. 12, S. X in ber Siegel Pon ber l^er3eid)nung ousgefdjloffen werben.
') S)ic lejte ber !L'utl)crfd)en ^rebigten in ber Tdtrnberger .'pbfd)r.
Cod. Solger 13 (oben 5Jr. G) finb burd) Bearbeitung Don yiad)fd)riften (um 1530?
Dgt. 5iad)träge ju 366, 20) ^u Staube getommen. Saljcr finb 'iicrfeljen unb 3!er=
bcfferungcu feiten; wo fid} @eftricl)cneä finbet, ^eigt fid), bo§ ber Sd)reiber in ^Jhifee
') Sic {)iet folgeiibc SäJiitbigung ber 5iiitiibetger .^ibfdjt. vüt)rl Don D. 65. fioffniniie I)et.

q.>tcbi(ifei! bcä 3nl)re-3 1528 XXI
iindjjiiiiifii (aini. Bo ift j. i'. unten :>ti7, 12 Sud diccs gctili^t, co toinnit orft ;\. 10
lüiebev, ein bciitti($cv 58ctufil, ba^ bev SIbfdjveikv in bcv ;;5eilc fcincv SJovlagc fidi inte
obi'v einen Sotj bcvfctlicn nntevbviirfen tiiolltc, bcn cv bnnn biuf) nufnntjni. Untev=
bvücfte über nur büiftig angcbentcte yiadjltttjc, ©cgcnfiitu', (\ulgevungen, luic fie Sühtv
fo oft bietet, finb fjicr inimcv auägcfüf^rt. iKövcrä „ic." fiidjt nion üergcben-i. Siev
buvdifdinittlir()c Umfang bev ein.^elnen ^^^vcbigtcn "bfeibt I)intcv bcni, li'ci» ^Ifihcv
nadiiufdjveilu'u in: 3tnnbc ift, nicift cvt}ciitid) yiviicf, mnn barf luoljl nnncfjnien,
bnfe Qud} bic iknlnge tnappcr Wax alä es buvd)id)nitllid; JKövers lUuficidjniingen
finb. 2ic (obcrbentfd) gcfiivbte) Übevlicfcrung beutfdjcr SÖovtc ücvvütt) oft eine
^ufammeii.^iefjung in einen Sntj, li'o nad) iKiJvev ^.'ntljev nieTjvcrc gcfprodjen
l)abcn ntuB. 3)ieä fdjlie^t nid)t nu-:, boß Afvaftuun-tc be*; '•|!vcbigcvö Ijier hod)
übevliefcvt ircvben, bie bei "Mxn burd) bac' Votein evfeijt finb. iUeift ift aber
Sutl^erö 9{ebc f($on bind; bie ©ebnnfcnarbcit eiituicbev bcä ^Jind)fd)veibcrö obev
burd^ baä Sttcbcn beä 'ülbfdjveibeV'S ncidi bcffercv Siftion nnb 3(bvuubnng ber
Sötjc ftavf getrübt. (*ä ift in biefev Ü?e,5icl)nng befonbrvS bendjtcnölucvtb, bafe
ipörtlidje iUicvcinftinunungeu .^Unfdicn N unb K (wcnigften-i in bcn *|U-ebigteu Hon
1528) aud) in ben beutfd;en lerttbeilen foft nie begegnen.
Cffenbav legte bei nllcv Äüqe ber llrl)ebcr SBcrtf) baranf, bic gan,ic .i?'au3e(=
tbätigteit ii'uttjers barjnfteKcn. L^rft burd) biefc Cuclle crljaltcn mir ein iöilb
bation, wie ber Sieforniatür in Üjcrtvetung Söugcnljagenö '4-*fnneinbc
fein lein. Seigren unb ^JJIabnungen tiefe er ja für feine äÖittcnbcrger gcnügcnb
in bie 'l-hebigt einflicfjcn; bicfc ihttidjc unb ,(eitgcfcbicl)ttid)c Färbung ber 'ij.'rcbigteu
fpicgclt JKLirer'j 'Jfadjfdjrift getreulidj uncber. 'Jiun crfaljreu iinr bnrd; bic ^Jtüruberger
.jpanbfc^rift, »rie X.'ut^ev feine Äan.^elabfünbignngcn l;iclt. Xas firdjiidje
i'eben mit feinen i^ebürfniffcn nnb "i'fötben, bo.yi il'ittcn, ;)iQtt)cn, TOabncn,
in ber bcntfdjcn '•JJicife und) ber '|»i-'t'bigt
eine „'.J.'arapl)rafiö bes il'aternnfcre" unb eine i'crmatjnuug jur iöcidjtc, am licbften
nod) feftcni Formular, gcforbert, gleidjgiltig ob auf bev ßan3cl ober am Vlttar
(Unfeve VluÄgabc iöb. 10, 05 6). 3)ie „5|.5arapf)rafiÄ" ift ioa()rfd)cinIid} bnrdj eine
i){cil;c Don ?yürbitten erfetit wovbeu, lucldje junädjft tofe aneinauber gercil)t U'arcn,
bic (Scgcnftänbe ber ciujetncu Sitten famen je uad; .S^itlagc unb SÖebürfnifj öor

XXII ^U'chiglcu bcs 3nf)tES 1528
obcv lüuibcn ircflgelajicn. 'Jtod) li'avm c* irnlit lüdjt vcrba loiicepla seu praescripta
(liniere Vhisgabc a3b. l'.t, 97, 4), aber allmal)lid) bilbete fid) eine fefte (Vorm
unb fid)cve 9icit)cnfolgi' bcv ciii.jctncu i^ttcu. Sie finuepoftiKe I)at in bciTiftiiri)-
)d)en ((StI. - o, 55S) luic ;lünerfd)cn (^-aiinna ((5vl. - (i, 448) eine „nciiiciiie rvuvni,
toic ,5nnx iycfd)tn^ bev *|hTbigt bas "Holt .^uni gemeinen Öicbct foll ncvniatjnct
U'evbcn", unb Xoxa über »iclmeljv '4>üad) bemertt mit iKedjt boju „,^ufaniniengr,;ogcu
nii>3 üiclen 'lUcbigtcn Vntbevi". 'Jtue bcn '4>vebigteii 1528 geuiiniieii luiv ctlra
fotgenbcn S)uvd)fdjnitt: Suf^cr evnioljnt ,yiMt ©cbct a) für bic 'i^hxbigev (383, 8;
444, 13; 518, 7; 540, 18), toobei be5 in bcv fvevnc U'ei(eiibcn Stabtpfavvcvs iyugen=
bogen befonbcrö gcbodjt tüivb (402, 19; 411, 25; 444, 14), 1.) gegen bie Setten
unb SiLitten (383, 9; 402, 17), bie i.'ifte bcö €otnn (540, 17), c) oudj gegen bie
beni güangelinm feinbfeligcn dürften (383, lO; 401, 25), iiiubci ei ipnter ja (''ieurg
öon Sad)fen namentlich bejeidjnet t)Qben (uIl, tl) für bic bcni t^tiangclinm "^olben
dürften (411, 25; 540, 18) unb im ^nfammcubange bannt für ben l*anbe*I)errn
(402, 18; 411, 25; 518, 7) nnb um iJ3eftdnbigfcit im Oilauben (401, 27; 464, 27),
u) für ben .ffaifcr, bie ilijnigc unb gürften (444, 15), f) für gamilie, >>auä unb
(S-ratcrunfer fdjlog bann biefes gemeine Sebet, U'etd)c-5 bie G^piflefiS bilbete
(445, 3). Sutl)er mu§ bic einzelnen SSittcu fo gcorbnet unb ftet5 fo gleidjmii&ig
geformt vorgebracht I)aben, ba^ ber Urheber nnfcrer Jpai'tiff^^'il' 1^)"" ''"^ 6efül)l
Ijnttc, eS fei bnmit eine fefte Crbnnng gegeben: more solito nobis (411, 2()).
®ic fiopenI)agencr 'pbfcljr. (oben 'Jir. 7) ift gleidjfallÄ 33eavbeitniig einer
yiacl)fcl)rift. SB. ':1Jfel)cr I)ot a. oben a. C. fid) fo eingcljcnb um bie .fi'eun,ieicl)nnng
biefcr A>inbfd)rift nnb iTjreS i!erf)ältniffc§ ,in ben :)ii.n-erfd)en 5lnfieid)nnngen bcmül)t,
bafi luir T)ier im SSefentUdjeu nid)t-j '-Beffere'a tl)nn tonnen, alg feine (Srgebniffe
bor,iufüt)ren nnb un§ für bie (Einleitung .^u ben 'lUxbigten üon 1529 uov,uibcl)altcn,
an ber .fianb beä bann üollftiinbigen i)ergleid)nngC'matcrial5 auf biefe Singe ,inrürf=
ptommen.
Sie .Uopcnljagcner .'pbfdjr. ftdlt ben iierfud) bar, mi (Sünn= nnb defttag5=
prebigten, bie :^'ntl)er 1528 9 gcljalfcn unb bie ber Jüearbeiter cntmeber felbft nad)=
gcfdjriebcn ober bie i()m in einer Tiadjfdjrift borlngen, eine annäl)crnb bollftiinbige
ISoftillc .iufammenjuftellen, uu-ldje in ber üblid)en Steife mit 1. 9lbbent begönne unb
mit beut letzten Stg. n. Irin, fdjlöffe. .'in biefcm ^'{lüctte Ijat er bic ^|*rebigten
öom l.?lbü. 1528 bii initttuod) nad) Cftern 1529 aU 3Bintertl)cil bor bie *;Ucbigten
pon .f-)immelfal;rt 1528 biä 24. «Stg. n. Zun. 1528 alä (£omnicrtl)cil geftcIU unb
al5 (^rgäujuiig in bicfcu norf) 3 isrebigtcn P. 9. 12. 13. (Stg. n. Irin. 1529 cin=
gefügt. (5o mnfj bal)ingeftcllt bleiben, anä nnldjcm Wrnnbe nnb in Uield)er ^Ibfidjt
er bicä unternat)m: Pielteicbt befricbigtc il)n ber 152 7 erfcbienene Somnuntbeil ber
AHrcI)enpoftitIe nidjt, bcn (£t. 3Jot() I)erauegegeben l)atic. Vntljcr t)at fd)OU in bcm
i'ormort bayi ((vrl. -7, 15) tnnm ein unrtlidjc« 'Jl'ort be-3 >,.'oIh'C' bafüv, unb grabe
nur ben 2ommertt)eit l)at er bodj fpäter burd) .«afpar (n-nciger bearbeiten laffen.
es tonnte alfo fct)r \m\)l fd)on 1528,'9 bie Un,^nfvicbcnl)eit mit ;)iotljö ^(rbcit in
SOäittcnberg öcrbrcitet geluefcn fein unb einem bort ann'cfenbcn .y^örer Viitl)er'3 ben
©ebanten nat)egelcgt l)aben, ein 3al)r lang bic iölumeu ber iTan.iclberebtfamfcit
^ull)cr§ unmittelbar Pou feinem JJluubc 311 „pflücteu" (Senuones (..xccrpli \\'illoii=

51?tcbigtcn bcs 3n'^rc§ 1528 XXI II
berge ex ore Ü. Martini l.iitliei- (nutet ja bcv litcl, unb (4 liegt fein (^huiib üov,
mit 2Ö. M(\)ex cxcerpli a(ö iicvfeljeu für boö ollerbingä geuiüljnlicljcve cxccpti ,511
bctrndjteii) unb fic ]um ©traufje, b. l). ju einer üollftänbigen '^!o)tiUc .^u bereinen.
£0^ wie beut nud) fein nuige, bafe eine 'l^oftillc bcabfiditigt war, fteljt au|er
5rage. ©bcnfo uhiIjI and), beifj es nidjt üplf5tiimlid)e 3lb|id)fen U'Qreu, bie ber
SPeavbeiter uerfülgte, beni irir bie Uinlicgenbeu 2ej;te üerbanfcn. Sic finb grbf^ten
t^eitö (atcinifdj, ftridjiucifc nieberbcutfd; (nur 5h". 53 ift e§ gan,0, öon bcni ih'ijrerfdjen
lQteinifd) = bcut|d)en "JJhifaif ift fnum etUiaö ,yi fpüren: uu'nigftens bon ben und)
1528 gcljörigen '|Ucbigtcu ,icigt nur ''Jir. M' einigcrnuifjcn XH(jnlid;i''5. 3)a Vntl;er
»pcbcr Intcinifd) nodj nieberbentfd; geprebigt Ijat, fo liegt in beiben JJäßen Um=
fc^nng bon Sutf)erö gefprndjcncui SSort in eine anbrc ©).n'fd)C ^ur, unb mir
bürfen fdjon bc5f)aU' im l'lu^

XXIV $tcbiglen bee 3al)vcl 1528
bcutidjcn Inten 'poc^bcut|d)C-3 fiubct,' 2öt'*t)n[t) bic eine '4>icbifl' gn'Vi beutfd)
cvidjeint, anbete ganj latciniid), anbere lateinifd) mit bcntjdjcu Silben, Infet )id)
faum crmittetn. SBirft I)tcr biellcid^t 33evfd)icbenl)eit bev 33ortQgcn für bic ein,5elnen
':piebigtcn nadj? l'ieüeidjt lie^e (id) ber iBeantwovtung bicfcv (Vwgcn nä{)ev
fotnnien, U'enn man bcn 33eavbeitcv fennte. lUu'r biefcn initifen ipir nn-j jcbnd),
U'enigfteiiö uor ber .^lanb, jeber i'ermutl;ung cnttjotten.
3Biv bringen 91 -^?rebigten l'ntljerc' anc- bcnt 3i- 15-iS, ba;n treten bie in
ben i'crj. ABC! gteidifaüs (biö auf 2) mit anfgefüt)vtcu 2o '|'reb igten über 4. lllrie,
bic in biejc» 3afjr fallen i^y3b. 'J-'., 44Sff.). {ycrner fallen Uon ben £onnabenb=
prebigten über ^o^nnce, bic S'utl;er am lo. ^uni 1528 üB Sßertreter 33ugcn^agcns
begann, nodi) 25 (ugt. 58b. 28, 31 ff.) iinb üon bcn am 10. 3uni bcgcmneiicn
liiittniodjprebigten übet illattfjäue »ot)! cbenfo Diele (bie ".Uadjfdjtift ift nne nid)t
erljatten, ögt. 33b. 28, 1) ins '^a\)x 1528, 3nfammcn alfo e. 50. llnb bamit
nod) nicijt genug: 1528 ^at S?. audj 2 mal je 10 unb einmal 11, ^^ufammen
31 '4>vebigtcn über ben ATated)i§muö gcljalteu iDgt. W. 23nd)UiaIb, bie (vntfteljnng
b. Äatedjiömen Vutljcrs 1894, £. X.XI: iinr merben fie in iöb. 20 bringen).
So er'^alten icir al« ©efammt^alöl be-j Satjre« 1528: 'Jl -j- 23 -|- e. 50 -| 31
= 195 '^Jrebigten, b. 1^. mel}r aU ba« boppelte ber unmittelbar üorljergegangcncn
3at)re (1526: 85; 1527: 81-83) unb um
'
geftelttc ;^aT;t 137 (138) i. 3. 1523.
:, mel)r aU bie I)Ln-f)fte bi?f)er feft=
Tiefe 195 ^.ptebigtcn ücrf^citen fid) auf ungcfiit)r 145 läge, inm ben in
unfetni 23anbe mitgetbeitten 91 '|5rebigteu unb ben 23 '^hebigten über 4. l'Uife,
.^ufammen 114, lii^t fid) ja leidjt feftftetten, ha^ fie an 04 lagen geljalten finb,
alfo meift 2 an einem 3:age. üon ben übrigen 81, ben Wnttl)äu5= unb 3oI}anue§=
prcbigten einet-- unb ben .ffated)ismuc-ptebigten auberfeits luerben bagegeu limbl nur
ausnabm-iiueife 2 auf einen lag gefallen fein. Somit biitte X.'utl)er an 49 Ingen
fid)er 2 mal geptebigt. (?>j ftub ba» faft aussnaljmloe ©onn= ober f^efttage, an
benen er frü^ bas gtiangelinm bebanbelte, u prandio, ^Jiadjmittag« ober (nur
bei ^Jir. 2 bic luieber geftrid;enc Stuubenangabc liora 2) entioebct bamit fortfutjr
ober bie 'Jtnslegung uon 4. lllofe fortfeljte. '.'luc-ualjmeu finb 'Dir. 4o — 15,
bic '4.'rebigten an ben 3 '4>fi'i3llfcicvtagen. 'ihn etften 'i'otm. bcl)anbelte et bie
„Gpiftcl" bc^ l.geicttagci 9lpoftetg. 2, 1 ff.,
am 3iad)m. begann et bie i^eljanblung
bcö Goaugcliumä 3ot;. 14, 23 ff., bie et nm liotm. bed 2. geiettagö .ju önbe btadjte.
Slm 'JJoeljm. nal;m et ba^ L^ü. bes "l^finöftniüntags :^oI;. 3, 10 ff.
uot, oljne über
;}, 10 t)inou5,5ufommen, crft am XicnStog iSorm. bcljonbcltc er bicfeö tSuangelinm
„ööttig" (S. 174, 20), am "Jindjm. bn§ be§ 3. ^|ifingftfeiertage5, 3oI). 10, 1 ff.
äi^nlid) beginnt Üulljer an ber iügilie üon DJiariii .V)eimfud)nng baö 6d. bcs
lagcS Sc. l,36ff. au6,}ulegen unb fnljrt batin am läge felbft il'ot= unb '.'iad)--
') 'Jlut^ 3(^rcifaunflcu latcinife^et äööttct lüic ossitaru f.
oscitare; certaiii f.
sertani
349,33; ferner Zwernifri f.
S(eh)wornieri 503,2 lictrntljcii bcn *J!icbcrbeiitfd)cn.

SlütcbiQlcit be-3 3af)vi'ä 1528 XXV
inittng'> Hut ('Jiv. •')4 — 50). — V(m aftcu älU'iljnodjtötoc^c pvobintc Viitljcv
4(oirii. iibcv l'c. 2, 1 ff. bflä go. bev t5()riftmeffe, 'Jiadjiii. übcv X,'c. 2, ITiff. bno Gti.
bcr Iiigmcffc, luomit or am ^lUn-iten Jvoicitagc, '-l'nnn. fovtfiil)v. "Jindjin. iuil)m er
3ot). 1, 1 ff.
bae Gö. bcv ^^voiimcfic Uov unb bvntljtc joine X'dic-lcfluiii^ niii :!. ("^cicv^
tage 311 (Snbc (5U-. 87 — 91).
\'(u^cr an Sonntarjcn, .ft\n-niod)f, Cftcvii, '4'f'"ilf'''". ÄH'iljiiadjtcii liat V. and)
an rinii^Mi .Ociliflontagcn (jepvcbigt, nänüiri) ^JUiviii JHcinigmifl ('Jir. '.'. 10), "lliaiia
Üicvfiinbignng Cjiv. 20 u. ^Jiadjm. ü. 4. Wofc), ;3iil)annc>iüi9ilic i^m. 50) nnb
Sofianncetog {'ih. 51. 52); 5Jlaviä .fifimfudjung i'igilic ('Jir. 54] unb 2ag
(9lr. 55. 56). 6§ finb biefclbcn, bic and) 1526 n. 27 in Süittcnberg nod) gefeiert
tpurbcn. Jffiodientagc-prebigten finb bie liIh'u cnriiljnten "j'rebigten über bas lllattl)änü=
nnb Suljanneäeüangeliuni fdUne über beu .^tatedjiC'nni'J. '^m übrigen finb nnr
nod) bie beibeu i^reitag nnb Sonnabenb öor *4^a(maruni (3. 4. Slpril) in ber
Sd)[Dfefird)e über 2it. 1, 7ff. get)altcneu '|U-ebigten ('•Jlr. 2;j. 21) .(u nennen, bie
in Wcgeniuart be§ ihirfihften gcjdjabcn. ^HLner berid)tet am 7. Vlprit an IHotl)
(iBiidjlnalb, ;l aüiltenb. Stabt= u. Uniüerfitfltögefrfjidjte 1893, S. 30): Doini iam
non agit Ductor iiosler, cum principe ahiil Torgaiii doiiiinica practcrila.
S)aä tuav ber 5. 9(pril, an biefem Sonntage aber t)at Sutt)ev bor ber Slbrcifc nod)
geprebigt nnb lUmr toiebernni in aicc (*Jh'. 25) über '|!tjit. 2, 1 ff.
^i'ncr 2ert
(in. 1, 7ff.) umr frei Qen.'äl)U, biefer fd)(of5 fid) an bie C^piftel beö lages
(*pt)il. 2, 5ff.) au mit einer ßnoeiterung im 23egiunc. (H ift bieg ^ngleid) im 3.
1528 ber einzige ?iaU, baf; i.'ntl)cr bie G-piftel überijanpt berüiffiel)ligt Ijat.
Wan,5 nnabljdngig lum ben fird)lid}en l'efeftüden bes lageö Ijiilt fid) Vntljer in
*)ir. 10. 12. M. 16, ben 'Jiadjmittagöprebigten on Wariii iHeinigung nnb ben Sonu^
tagen Scptimgefiniii biä Cuinquagefimä, in luetdjen er bas ©afraniciit ber Innfe
bebanbelte. 3>it Cv-jugang ,(nr erfteu 1^2. Jyebrnar) beniertt er, er bnbe Ijente uer=
fprodjcu (ober: er Ijabc üeriprocljcn, Ijeute) über bic lanfe (Pi prebigcn. Offenbar
bangen biefe 4 *4-Uebigtcn ,5nfantincn mit bcr Sdjrift „'ÜDn bcr SBibbcrtanfc an
jtocn *4-'fii-'^i.'i'i-'""- '^i(\t berfü^te l'ntljer, üeranlafit babnrd), bafj ber aüiebertiiufer
•Ipnbmeier fid) mit anf iljn bernfen batte bei ii'orfedjtiing feiner Vcbrmeinnng, Vlnfang
1528; in ben erften lagen bee debrnar mirb ber 2)rnd beenbct fein, benn am
5. g-ebruar fenbct er fie an Gpatatin (ßnberS 6,

XXVI qStcbiciten bei 3ni)tr? 1528
gefügt (Oir. 77\ Qi {jntfe na^e gelegen, auf biefem SBegc tpeitevgelicnh bic '^'rcbigtcn
über 5.UQttt)äu5 imb 3oI)aiinee, foirte iilu'r ben i'ihitecfjtsnutö fänimtlid} in iinfere
Übevftd)! aiifiuncljmcn iiiib fp bicfc ,^ii ciiicv iitev bic gefammte 'ipvcbigttljntigfeit
bcö 3. 1528 ,^u gcftalten. ^d) l;abc ec' icbnd) iintcvlafjcn, ireil i'oüftätibigfcit
bod) nidjt tjöttc erleidet luEvbcn {Linnen, ba nne bie ^01)1 nnb bic üSaten bcr
•ii.lcnttliöuspvebigteu nidjt genau befnnnt finb.
Jvüv bic Giuvidjtung bcr Übcvfidjt ift ba-s Ü^b. 11, t. Uli f.
barübcv ('icjagtc
ntaj^gcbcnb gcBlicBcn. 6i ift nur >ucnig l)in,5upfiigcu. 3" ©palte 1 finb bic
i^Iatt.yffern U'ic früTjcr unter SScglaffung bcc- jel^t uicift babciftrljcnbcn lol. in ( )
gefctit. olucifctlofc i*er)cl}en in ben iMatt.iiffcrn finb berichtigt nnb bcr i^cfnub
unter bcm 2crt gegeben. Siefc falfd)cn ü^lattiiiblen füUjic einige Äorretturcn
beftätigcn bie fd)Dn früTjcr begrünbctc Vlnfidjt, bafi iu'r.icidjni^ A nid)t nad) iRbrcrö
.^anbfdjriftcn angefertigt, fonbern ','lb)d)rift cincä fd)ün fertigen SuTjaltsücrjcidjniffeö
ift-
— 3iU Spalte 2 ift ftatt bcr fiutlaufcnben '^ircbigtununner, bic fid) auf biefen it'b.
bejietjt ein Stridj gefegt bei ben '4-'i'ebigtcn, bic an anbcrcr Stelle unfcrcr *.'lusgabc
nütgetf)eilt finb. — 3n ©paltc 3 treten ,^u R = 3{örcr K = JKotl) für 1528
nod) Ijin.pi X = Tiürubergcr .f^aubfriirift; K = Äopcnljagcncr •'i>nnbfd)rift; F =
'^^oad)« 9lbfd)riften. ^nr '.!lnU'cnbung bcr fl!) ufm. tuar feine iicronloffuug. —
3u Sp. 4 tonnten luir un§ mit bcr Eingabe bcr an^jgcrcc^nctcn lageSbatcn begnügen,
bo Uiefcnttid)c l'crfd}icbcnl)eitcn bcr XagcSbc.^cidjUungen j^irifdjcn A nnb r.KNKP
nidjt Porljanbcn finb. — ^u Sp. C ift bic Stelle in nnicrui i'anbc burd) 27, . .
.,
bic in anbern 58öubcn burd; 25 (be3. 28), . . . angegeben.

„
„
„
S5om
üom
I
'
,
5l!üHi
i 2aufc
^prebigten be* ^ofjte* 1528 XXVII
iUicv[iri)t Über tiic ^In-etiii^tcii ^cö ^alircÄ iTi-JS
Luc. 2 die ciicumtil: ckciicuincif: M.L. i^l'Jj 1 K[ l.^amiav A\. 2, Jl
1- 2! R 'üoin.anteKp.|i1itt^. 2, l;iff.
mal: 2. do: post circuiTi: de fuga I()sc|ili I 5.3(1". i'.
in egiplt M. L: (22. 24)
.'tlie
"V^^ epiph: mal. 2: Mih: 5 (26. 29)
"^
i mich:
^ ^ ^
5.
Luc: 2: do: 1: posl epip: XII anno M.L: (ol)
loh: 2: do: 2 de nuptijs (32. 33)
( 3
4
\
I 5
6
\ rn
8iR
I
die purificönis de bap: M L: (36)
\ 9
L^
R
R
5. „ 'n.
1
„ (iVovtf.)
6. „ i«. :intt{;. 2, \\\.
f>. „ 'n.
I
12. „ i.'c. 2, 1 1 ff.
„ (Soitf.)
I
I
I
10. „ i!. 3ol). 2, Iff.
19. „ 'R.
I
„ (^ortf.) !
(11 R 9. „ 33. I^tt^. 20, Ift.
mal: 20; do: Tiiiia de opa: in vinea (39. 41)
i
(12
^l. Satramcut bcv
laufe (1. J^ovtf.)
10 loli: 14 15 feb: credilis in dcü ML: (43) —
Luc. 8 do: Giraa de Semine (44)
de Bapt. a prandio de baptif: M. L: (46)
Luc: 18 do: 5ima nun:
ä pran: de babl: (48 49)
15 mal: 4 do: inuocauil M. L (52)
nu: 14: 1 prcbigt M. L ober bae II. (fap.
bcs 4 bltC^S ^Jiofc a pran: M. L. (54)
2.J^et)r. ü.^'c. 2, 22 it.
',
2. „ ^31. Satvamciit bei
\
Saufe
Soiuiatcnbpvcbigt ii.
'^o\). 14, ßff. in ge--
lcßcutltd)cr
tuiig
33. Üc. S, 4 ff.
*Jl.
il3eitvc=
2Bugenl)agcny
Safvamcnt ber
(2. Jvortf.)
2

xxvin iptebigten be? 3al)re5 I52B
mal: 15 do: remiiiilcerc (55)
a prädio 15 cap: immer: M L: (57)
LiK-: 11 do: oculi (59)
;i piand: 16 cap: 4 üb: iiiofc: M. L:
(öl)
Luc: 1. die conccptionis C'.lirilli
ap: ex 16: niira: M. L: (63. 65)
loh: 8 do: iudica ante & posl pian: M. L:
1^67. 68)
10 Tit. 1 duae contiones in arce
(70. 72)
phil: 2. dorn: palmarii phiiip: 2 M. L:
die ceiiw doniinj de confefsione &
l'acra:
i:. pafsio k prandio Historia iiafs: M L: (78)
ÄQtfreitag pafsio de virtute it vfu
pal-sionis'M L. (80)
vigilia pafcae pafsio M. L: (82.84)
die pafce. M. L: (86. 87)
'
18 R 8. niävi i^.
— R 8. „ ^n.
19 R 15. „ i?.
— R,15. „ 91.
20
i21
'22
23
24
25
26
27
28
I
29
;30
[32
i33
25
fr-,
zj). „ 91.
29. „ 1?.
29. „ 51.
S.Apn'l.qime
erat 6. ante
Palinaruinin
arce
Sabbatho ante
palmarum
quae erat
4. Aprilis [in
aice]
5. 3lpril in
arce
9. IHprit iß.
9. „ 91.
10. „ SS.
10. „ 9}.
11. „ 33.
11. „ 9J.
12. „ 58.
12. „ 91.
9.)ütt).
15, 21 ff.
^;U-cb. ü. 4. 91iofc
i^c.
11, 14 ff.
•iprcb. ü. 4. lUpfe
^'c. 1, 26 ff.
^i^vcb. ü. 4. 9Jlo)c
'Mh 8, 46ff.
(5ortf.)
2it.
^>^i{.
l,7ff.
-^.Iff.
(?^ortl)
|Übcr i8cid)te uiib
5(benhmaf)ll
[X.'cibciiSiicfd)irf)tc
in lectiune
|)assionis
ex 4 Euangeliis
'qiii
utenduui et qiiarc
audiatur isla historia
27, 104,9
(passionis)'
Christi et ahoruin
sancloruin
passio
(9JUtl;. 26,37ff.)
Regnuni Christi spi-
27, 112
ritualc (mti\). 27)
(1) Historia resurrectionis
(2) Usus resurrcctionis
27, 64
25,451
27,68
25, 454
2l, /o
25,458
27, 77
27,81
27, 85
27, 88
27,91
27, 95
27, 99
(9.tat^. 26. )ic.
22)J
consuni|)sit liorani 27, 103
27, 104
27, 108
27, 115
27, 117
3 luce X JS 6 Amiücia: Mari» 4 pj
3. Apil G an pal: [darüber Cap: A.J in arce (70) ||
Sab: an palmarii 5!id^t Bciffig (72) [Dazu
Ex Epta ad 'l'itum r/ />' Dom: palmar in arce phil. 2 (73) B L'o: ralmarii. 3m ©(iöto^-
Ex Philip: 2: Is affcctus jc. (73'') C 12 phil: 2] phil: 12 A vor IS steht ohne ersichil.
Grund nochmals Ex Ep: ad Tit; li W 9lm Dftcrabcnb. Christi et aliorum sanctoriim passio
lelare (G3) B 7 65] 56 .1 10; U
(82'') A prandio Kegnum Christi spiritnale (^'4'') ',' l'J Die Paschae Historia resurrectionis
(86'') A prandio Usus rcsurrectionis (87'') V

«IJtcbiglfii bc« 2(a^tea 1528 XXIX
,34 R
'
R
iin« in ferijs vfus & fructus'or r>
refurrectionis M. L. (89. 91)
13. ?ipvit ü).
91.
loli: 16: vocem iociiiulilat^ ;i praiulio ex nue; ' ''
'-
^'"•
''
(94.95)
|\:i7 HK,21.
5 mar: 10 die artPiif: cloiiii: M. L: (97. 99) jgg p,K -Jl.
Ioh:15.16: do exaudi ä prand: ex Niim:
'"'^ Rki'.4.
nu: 17 M. L. (100. 102)
'— ^ 24-
6 junij, extra fiiiagogis (114)
— R 0.
^JJiai *.
„ y{.
„ Ti.
3iiini
die pentecofles (103.106) actor:2
1« loh: 14
loli: 14: lunae in ferijs loli: 14:
ä pran: loh: 3: M. L: (106. 107)
Ioh:3:10 martis M. L: (109. 112)
loh: 3: do: Trinitat de iiicodemo (115. 117)
(47
15 Luc: 14: do: 1 post trinilat (119)
A prandio Cap: 19 Numeri: M. L:
(121)
Lu: 16: do: 2. de epulone (123)
A prandio Nu: 19 M. L: (125)
io in Vigilia baptista> ante & post
pran: M. L: (126. 128. 131)
do: 3 de oue pdila (133)
A prandio cap: 20 nu: M. L: (153)
Luc: 1 In Vigilia Vi fi talionis iV: ipfa die
25 euangel: luce 1
40
41
42
43
RK
RK
RK
RK
RK
\44
(45 IRK
|46!rK
31.Wai5?.
31. „ 9J.
1. 3uni il

XXX ^rebigten bc? Sn^tc? 1528
A prandio M. L: (13C. 138. 139)
Lue: 0: ilo: 4 eslole mifericordes (141)
'A prandio cap; 21 Nu inert M. L:
(144)
.s Luc 5 do: 5 exi a nie (146)
A prandio Cap: 21 Nu: M. L: (148)
56
>[at. G do: iuHilia pharilaim (149. 151)
Mar: 8: do: 7: 4000 faturati (154)
;i prandio Biieam ex ca)): 22 nu-
10 meri M. L: (156)
mal: 7: do: oela: de pfeudopplielis (159. 161)
Lr: 16: do: 9: de iniquo difpenfatore (164)
ä pran: cap: 22: numeri M. L:
(166)
15 Luc: 19 do: 10 de deuaßati: liierofol: (169)
A prandio Biieam Nun: 22 M. L.
(171)
Luc: 18 do: 11: de jiharifeo vV; puldi: M. L
(173)
20 Luc: 10 do: 13 hoati oculi (175. 177)
25
30
Luc: 17 do: 14 de 10 leprof: (179. 180)
mar: 6 do: 15 nemo pot 2. do: M. L. (183.
185)
Luc: 7. do: 16: de iilio Vidua; (187)
A pran: ex Cap: 23 nume: M L.
(188)
Luc: 14 do: 17 de hydrop: (190)
ii präd. ex cap: 24 nu: M L. (192)
mal: 22: do: 18 de magno mädalo (194)
mal: 9 do: 19 de paraütico (196)
A prand: Numeri. 24 M L: (198)
loli: 4.

—
82
I
85
91
S.flJoö.
l'cljtc
mal: 22. do: 22: de feruo q debeb: 10 000 79
j
(205)
A prandio. cap. 25 iiuraer£. I R
de volis do: 23: de cenfu (208) SU R.NK 15.
5 ä prandio 30 nunieri M. L. (209): — H
i 15.
mal: 9 do: 24 puel. refulcitala M. L. (211): 81 RMC 22.
mal: 21 do: 1 adiienliis 1
(213) RNK 29.
ä prandio cap: 30 Nu: M. L. (215) — H 29.
Luc: 21 do: 2: M. L: (217) S:! 11 .NK
a prandio Cap: 31 nu: (221) — R
|
'
loh: 1 do: 4 M. L. (222)
R.NK
5 liber I
Contiones anni iM. D. XXIX
niofi )
10 mal: 11 do: 3: (219) 84 HAK
^^rcbiijteii be? 3at)rf? 1528 XXXI
RNK I
5J. igjatl). 18, 23 ff.
« 9J. *;!v. ü. 4. ^JJiüic
]
3.«. |*J3Ut]^. 22, 15 ff.
-n. -^x. ü. 4. SDfofc
mtt^. 9, 18 ff.
s. mni). 21, iff.
91. ^i!r. ü. 4. gjlofi-
6. S)ej. ii?c. 21, 25ff.
13. „ 9J. \müi). 11, 2 ff.
13. „ i)t. ^;!r. ü. 4.moie
!
20. „ Sorj. 1,19 ff.
27, 403
25, 50G
27,412
25, 509
27, 420
27, 433
25, 512
27, 445
27,454
25,515
27.465
15 mal: 1 om 6f;riftabent Conceplus ex 1.
feto naius ex niaria Virgino M.L. (Ij
m; P.NKP 24. Tci.
(87 RNKP 25.
RNKP 25.
lue: 1: die natalis IiiRoria i' vfus natiuilatis.
Conlio angeli (^2.4
luce. 2: die Slephanj, El Sit Vobis figiiu si* RNP 2ö
;
20 loh: 1: a pran: in princi[)io erat vm 90 RNKP 26.
(6.8)
die lohan: in ipfo vita erat (9)
'
'
I
iRNKP
i
27,
9J.
'Pinpfaiiflcii
Dom f).
Seift, (ji-büicu 1)011 bet
3iingfiaii
i'iavia'
^Jül). 1, 18 ff. (H.
«c.
1, 20 ff.)
Sc. 2, Iff.
Sc. 2, 15 ff.
9?. ;3oI,. l,lff.
(5uvtf.)
(5ovtf.)
27,471
27, 480
27,497
27, 509
27,518
:7, 528
1 Do: 22 de seriio uoii solvendo ÄLittli: 18 (205) li Do: XXII. Eu: Mattb: IS De
seruo qui iion est solvendo (205*) C 5 fehlt li 6 puel. relul'citataj lilia lairi B
Filia primatis resuscitata C

9(r. 1 |1 3lnnnnv|
1
^^rcbif^t
am ')Uu'\a\)xita^t.
tl. ;inminr 152ö;
Sicfe ^pvebigt ftef)t in Ütöierä 9ia^fd)vijt , '^enMx ^aiibjc^iijt lios. o. 17'
aSt. 19 1- — 22\
Die Circiunci.siouis Luc. 2. Lutlie: vincä.ji
tjcift hodie bei nelD jarftag secundum ooinputationeni Klminanurum,
sed apud uois Cliristiauos est Christi nativitatis dies.
6» i|t ein turtj ©uangeliou de quo non multa praedicari
possimt, sed (piia teinpus dat, tiicenuis. Duo sunt in eo:
1. Circumcisio, 2. quod datur uonieu puello. Circumcisio
est vetus lex sieut audistis iu 1. lib. Mos. quod imposita Ahraliac et toti
semini eius. Et certe magna res apud ludeos f'uit et hodie Ijalttcil fcft.
Et Turcae sunt l)a\b Christiani et Rubelt, servaut etiaui Circuracisionem.
10 8. die puelhnu ciiTumeidiuit. 1. quod dominus fo stuUuni l'cf^cnbüd) ojius
proponit rationi, ncilllicf), ut liomo eircumcidatur an belli Ott, ut peius ahsciudatur.
(S§ ift ein unjud)t unb fd;anb,

2 «Prebigten be? 3af)re« 1528
non eouveuit cum sapieutiii tun. Vocantes no.s carnivoras, quis facit? ratio
seaiulalizatur in mirabilibiis operibus dei. Deiiule coiigenint locos, qiiibus
ornaut. Et sie quicqiiid loquiiutur. ha^ reimet fid^ nt(^t, fdjiöt [idf} nid^t,
iit homo deum vorct: Hue pertinet Christiamim cor (piidem se cecnm faciat
et dicat: Q-^ tuncf ititd} stultiini et neviifc^ fein, sed prudeutior es nie, ego :.
dabo nie in verbum tiiinii. Qni hoc non facit, non manebit in nun articiilo
f'idoi Xec retinebit hunc articuhmi : Piiellus est filiiis virgiuis. Virao non
liabet pneUuui, siciit toto mnudo. Et quod salvator niundi, nihil, qiiia non
convenit. Videbitis niira, omnes gentes i)at§ ailffS aüei" stiiltissimnni ge=
baildjt et ludeos, quod homo sit deus, pater cieator et ita dabit illis fpijjic'^C m
iDOVt. Si euim ratio indicat et vnlt indieare, aniittit omnes articnlos. oportet
ocnli ernantur. Itali rideut nos, quod credimus resun-ectionem. Sic deus
al) initio nobiseum egit, proponons res quas non credere possnmus. Gentes:
deus est instus, rel)nev, sapiens, ergo tarn stultam rem non eommittit. Si
jHirus, non est fo unftettg, ut dct se in )o ein unrein ort. Sic quod deus ir.
hallet, dieit ratio nihil esse et conchidit: si ego facerera sie, esset coram
Omnibus stultitia, ergo et aliis, et deus, quando facit. Sed invertc et die:
Si deo placet, quanquam non appareat hoc dei sapientia, rcinigfeit, iustitia,
tarnen est racra hie JC. Non respiciendum opus, sed iussor. Nonne stnltissima
res, quod sinit se cruci tigere? Nnni esset deus tarn impotens, ut ?o
sineret raori? 1. discondum, quod deus omnes articnlos confirmat, Ut in
solo verbo eius hereamus , non ins]>icianuis opus, toie e§ glcidjfe, fdjein unb
fulc. Si sentio peccatum, debeo ex pcceato I)cranC' h'iedjcn. Sic qni ])atitur,
non debet sentire uf patitur, Sed habeat pro gaudio et re preeiosa (juac
deo placeat. 2.'.
Haec 1. causa. Dcindo dedit huic jiopulo circumcisionem, ut liaberet
siniboluin ])er quod agnosceret se peeuliarem populum ;c. Sieut nos C!hristiaui
habemns 2 sacramenta, quibus segreganuu- ab onmiiius populis . (|ui
non sunt Christiani ut per 3cid[jeu, ubi videntur, bei mng mnn Ingen esse
Christianos, quia inveniuntur domini signa, betfdjir: Sic et illis dedit suum r.o
Signum. Et deus ab initio sie rexit populum suum, ut daret externum Signum,
boS tciplid) et manifeste in corpore esset, ut videretur. Ut circnmcisio
fuit, et noster baptismus est. 2)aö ift TIU ein giUlb ,
(|uod
deus nos
non Icft sine extcrno signo. Et ijod) bon noten, ut bcii Sd)toevnievn geluert
ItJCtb, quia ort habent, quod illud abreiffen, quod deus instituit, et illi insti- 35
tuiint aliud JC. TTbi talia signa non sunt, non est Concors doctrina, fides, vita.
111c aliani sectani, alius aliam crigit, .f^altcii fid) nid)t .jufnmcn. Et cpiaiKlo
zu ö über priuleiiti(>r steht o deus 7 retinebit über huiic 10 viilt] v ]1 ninittit
über (perit) omnes c aus oninis 12 eredimiis über quod 1!> fo iiler est über quod
sleJit deus deus c aus li 10 ratio über nihil IS über tcill(iglcit] siebt ])Mril;is
XU 19 über iussor slj;ht qni iuljet zu 21 über mori steht se oecidcre coufirmat (.ila)
27 agnosceretj ng 28 sacraineuta (p)

'Jir 1 |1 :jaiuiav|
3
pinros erimint sectas, 11011 solmn sunt disoordos, sed etiaiii Utlf^cUiiS, i|iiia
siiiunt cadcro, cjuod dens eerto dat ot erigunt, ((iiod iiioortiiin, iniiu miitatcm
deserueruut, diciint: iinde eniiii dei verbuni externum, sacramentiiiii? ]psi:
oportet alia res sit, tibi Cliristiani. Sod illii' invenitiir riiiisfns, ul)i vcrbiim
5 dei, .sacraiiienta sunt et ifd)t gehalten Jlicrbcil, et per ea vult dare s|»iritimi
sanctum. Sic dedit populo ludaico eircunicisioneni , ut esset sigiiuni esse
])opuhini dei. Ipsi cdifieabaut altaria et dixeruiit: qui liaec jc. Ideo pracvenit
deus nos et mores propouit externos, ijui illi plaeeant. IJbi ergo vere
praedicatur, baptizatur, illic sunt Cliristiani et plures, quia impossibile, ut
10 illa o siut. Si vero dieunt nihil esse liaec tria, ibi nullus ( 'hrisfianus :
gcift
mögen ha fein, sed mali. Ipsi gratias agere debereut, (piod aliquid ]i()siiit,
in (juo certe invenireinus enm, sed ipsi 3C. deus advocat nos: veiii liue k.
Ipsi: in angnluni secedito et expeeta spirituni. Sed ista 3 non venerunt ab
lioniine, sed a deo ordinata et gcftclt. Et liaec causa quare externa jc. ut
ir. certe scirent, ubi inveniendus dens, velis, ut non sint externa tantuni siiubola
per quae aniuinfio cogitationes, sed im§ a\lä) bicncil jU got. Sic Schwermeri,
sed liuiusniodi signuni, (piod deus jUnfdjcn Uli» linb l)()n geftcc!, ut illic eiuu
iiivenianius. De celo einisit, ergo servit ad fideni. l£igo circuincisio tum
valuit, iam cessavit, quae est ticftilllpt usque ad Cliristuin, ist«) venientc
20 cossatura 3C. Vidcanins spiritualitcr beuten, quid significet circuincisio. Nos
corporaliter non circuiucidinius, sed spiritualitcr. Non praecipit dens ut
digitus, OS, lingua circumcideretur, sed membrnm

4
"Jtcbigteii bc? 3at)re? 1528
spii'itiialiter, ut Iiulei corporaliter, sed ut natura imimitetur. Si priiis lioiuo
lial)uit rot tuuieam, uon opus exuat, sed ut ex infideli fiat fidelis 3C. Talern
circiiincisionem requirit Euangelium, nou curat externam larvam openuii, sed
nt cor aliier fiat, ut credat, fiat amicuai, tum et sequetur corpus, ut mortlficetur.
Haec est nostra circumcisio. Et praecepit, ut die 8. fieret, quare s
nou i^ix vel lenget? Dies 8. significat novura testaiueutum vel resurrectioncm
a inortuis. quia in lege vixenmt 7 dies i. e. in nuindano regimine quod
cdusistit iu diebns i.e. nou in icd)t l)cili9fcit, fo finb \mx in 8. die, nou
vivimus in sanctitate quae obnoxia 7 diebns, sed tcmpus. Sed ibi nou )on=
iac\, montog, Sed ut credam plenns castitatc. Sic in geiftlidiem tvtkn fit in m
8. die. Hactenus satis de Circumcisione.
2. (jund Christo datur noiueu. '•jjiit bcni nomcn scribebatur in bcv
fvcnnbidjaff icgiftcr. Per hoc indicatur, quod nos rectum nomeii sortimur,
quaudo baptizauiur, qnia qui non credit et circumcisus spiritualiter nou
aiiiutiisr., i-.'liabet nonien. Ad fatuas: 'Nescio' dicit. Sic fidelis circumciditur 8 die, '''
acquirit nomen in celo et nomeu eius scribitur in libro vitae, ut illi in
vet€re testamento. 5]lit (£^vifto ijüU ein fonbcxiid;-:-, quia natus sine peccatis
prae onmibus aliis hominibus. 5lod; g^et er [)tc nntcr geje^ et fiicit ut alius
in peccato originali natus. Sic sivit se baptizari, et erat siue peccatis ot
Qiai. 4,inos peccatores. Paulus iactat 'obnoxius factus legi', er gc'^ort nic^t l)inunter 20
et snbdit. Nos eximere velinius nos qui pertinemus. Suam sauctitateni
lütrfft er I}erunter et facit peccatuiu, bav ftnb bic lieblidjen prcbigen de quibus
loquitur Paulus: Lex data peccatori, mihi non. Ego vivo et patior a
te quod non debeo, et facit mihi getonlt, bn folt mir ba-l bejoicn, (|uod non
habes ins. Ergo ferts fid) umb, ut lex sibi fdjnlbig: licr gefe^, vos circum- 2;.
(•idistis nie innoxiuni, tu maior es iioinicida, sanguinis etiusor cruccm] X peccatum] p peccato] p
37 uctgxeift] uetg über man »lekt et fert v 3S peccatores] pec peccata] p

9ir. 1 |1. ^^amior) 9it. 2 [5, Ctnnimrl 5
peccato: neminem foltu lllil m()Cf 3U fllllbcvil marfjcil, luiiiinciii tieifjcil. Si
oredo in euni, habeo jc. Sic per pcccatiun suiini Ucitvcibt Cl' mein fuiibi',
ba^ ^etft nieiftevtid) poccatum et legem auffl)cbcit, boä er fidj iiiitev Icfiem,
peccatnra, mortem legt, sinit se uccidere et non eis id)lllbig, ut ^uveift fid)
alfo, non liabent ins iu cum, ideo fompt I)er et bof. Sicnt illi liaee omiiia
mortua, sie et uos. Sie hodie circiimeisioneiii ahrogavit, sul) (jnani dedit
se et nou debiiit illi.
^^rcbißt nm ©oitntng uadj yiciijnljr, 'i^ormittngg.
(5. Soniiot 1628)
Siele ^^.Ucbigt fielet in 9lDver§ 9in(f)fd)iift ,
Jenaer .fiaiibfd)vi|t Ho?, o. 17'
«I. 22"— 24».
Dominica ante Epi. quae erat 5. laiui.
Mattli. 'Apparuit augelus iu soniuo'. Ihi vides, (juomodu vilam Ciiri-Wniiii 2, n
11) stus iueeperit. Vix (i vel 7 liebdoniades uatus veuit in periculuni mortis
et vita eius est gemengt mit fterben vel faf)!" ftcrfacn , ut cogatur cauere
'Media vita\ Andivimns: in G. .septimuua, ubi rediit Nazaretli et mater et
loseph gebencfen ba jubleibcil, nou diu duravit, sed veuit augelus, ut porro
jiroficiscantur et feiner in Aegyptum, scilicet Ubi oniuia conipleta. I^uc. iiiic 2, 39
5 lioc. Hoc ging alfo JU. Hemdes erat peregriuus rex in hoc p()])ulo et infensissimus
ludeis et rexerat 31 annos et tyrauuideni exercuit. Non potuit
nee voluit pati, ut ludei regem aufftuerffen. Ille ergo venicnle rumore, quod
natus rex, nam er bie Ineifen fnr fid) et didicit tempus stellae, cogitabat:
ludei abscondeut matreni et jiuerum. Si modo scio tempus et liorani, iri-
20 veniam eum. Sapiens anjdilng: occulte fbvebuiit eum iu oris ubi natus.
Erat graufam tljran. Ubi mori debebat, timuit gavisuros Tudeos. Ideo
optimos ex Tudeis eoe])it, nt ])ost mortem ipsius esset hictus ludois, e§ toer
in lieb obbcr leib. Sub tanto tyranno naseitur salvator niuudi. Ergo committit
angelus loseph, ut secedat, donec beffer loerb im lonb. Ita Christus
2.'. non habebat bonam vitam a pueritia. Tu peregriiia eivitate naseitur, post G
hebdomades redeunt. Christus 'VuIjK's'. Ille ]>uer non iiabet locum, ubi, ffliotii). », ao
nihil in eo videtur mundani jc. qui eniin non iiabet locum, ubi maneat.
non glorietur. Sic Christus non habet et est in periculo mortis et iterum
secedit in terram longiuquam , usquc iu 7. aniium. Herodes abhiuc vixit ü
1 peccato] p 3 legem] I 7 illi (bj fjeift) t) neben (Post praiidium 2. Lora)
quo M Cordatus obiit r zu 9 über Matth. Appa: angelus steht (Cum praedicamus
0U§ de feste) über Ibi steht losepli sp ro quomodo über vitam 12 Aiuliviiiiiis] A
zu 13 über sed venit steht ap: in soimio sp U piolici/' cumpleta (scilicet) lii Hciodcs r
2a bouaiii vitaml b v

ut
(5
"ISrcbiciti'it bcä 3rtt)i^i'* l'^'-'^
sjniiifi. •-', n
aunis. (ir ftelt fid),

lir. 2 |5. 3omiinl 7
et uxoris. Si u^^sLiit tliio inilia, \(1 ;ul BctlileluMii, iiiaximac occasiinus excusantli.
llji dat excmiiluin oiiiiiil)iis (nii sunt in diviiio odficio, iit siiu' con-
Irailictiune Ihciant ex voluntate, io-i fllnrf) fd)UH'V linb llll(li|"tif\ ift. Si (|iiis
credit, deo gratias agat, ut in statu invenirctuf. Ivihori |o1Umi fvo iDi'vbcu et
5 gratias .agere, qiiod pareiites et doniiiii i'aniiliac (piid cominittiml, i|uia
serviunt deo, non pareiitibu8, non doiiiinis, et opera quae faciiint, dco placent.
Et parentes deo gratias agere debent, quod iiabent regere piioros et corporaliter
et spiritualiter. Qiiod iam inobedientes piieri et familia. in causa
est: uon praedieatuui hoc. Si enim servus sciret sc sanctani vitain ducei'c.
lu Sed opinioueni iiabent : Si hoc opus facio, sunt opera ut vaccae vei alterius
bestiae. Paulus ii. Tinio. ij. 'Parontibus ininiorigcri' Et Ko. 1. inter cetera Ijp^"",''^',,'
dicit inah"s (|uae in extremis dieluis. Haee non pracdicata, sed: iciuna. Ego
non possuni sie ieiunare K. ergo desperat se dauinatuni, dabo grossnni |iro
missa. Si despero in vita mea esse sanctani, actum, diabohis ducat talcm
LS vitam, in qua despero nialam esse. Ergo nemo ahquid finucin, nisi (|uo(!
sciat deo placere. Haec omnia opera sunt a deo ordinata et (|ui f'acinnt ca,
faciunt sancta opera. Alia sunt non saucta, quia elegeriuit ijisi, coacti vocare
sauctos ordines et sie occiduerunt ista opera. Male ojjus, (piod loscpli
secedit in Aegvptum, nou audis cappis. Est siiiiile liuic, ((iiaiido tu sie
2u faceres, quare? propter iussum dei. Et est liomo sanctus jiroptei' opus in
obedientia factum, quod puerum et matreiii ducit, Nou propter 0])us, sed
quia commissum. Sic servus fimum ducit, est stercoreum opus, sed quia
adest dei verbum jc. Turca etiam educat filios, sed iiescit dei o))us et
sauctum. Sic et hodie multae giatiae ageudac deo, qui est in statu, ubi
sü servire potest deo et proximo et fcl) fvo, rpiod habeas ju fftjaffcn mit foWjfit
lüCX'cEctt. Exemplo sit loseph.
2. Causa est propter ludeos, quia Euaiigelistarura scripta et jiraedicatioiies
qi^m ha ^n, ut eis Christum iiiculceiit, ut illuni suscijiiant et
alinm non expectent, quasi dicat: Vos fateiiiini scri]ituram locpii de Messia,
3u lianc nos fiirctl, si creditis scripturae, et nostris verbis cogaiiiini credere.
©0 befteift 5!}lnttl)äu§ , fal fdjrifft ein giitrcffen prae reliquis. Ex Aegypto »um.
•.-.
venit Nazareth, ut im]ileretur 'Nazareus vocabitur'. Occisi pucri, ut Hicremias 3cr. 31, 1:.
imi)leretur. Sic vult ludeos f)cfftcn auff bcii Ktjfiftum, ut l;t)n hielten. Iam
expectant eum, sed ift au§, neglexerunt et expectant frustra, satis enim scrip-
35 tum. f^ec^tcn f)ie bie lerer qui indicant locum Ex Osea 'Ex Aegypto', Numtoj. 11,
Matthaeus ben fpntc^ rcd}t gcflirt f)Q6, et qui non allegat rectc, nihil efficit,
ut Schwermeri. Ad haec dicimus: (S§ mag \vax fein, «piod illc locus in
Osea eigentlid^ nic^t g()e auff (S{)li|"tiim, Sed Euaugclistae morem habent ex
2 Ibi bis dWino unt 5/6" quia nun serviunt "dei); liali K diobus »VÄer extremis
13 grossum] gt 17 vocare c aus vocarent 18 (uobis) isUi 25 liab zu 27 2. r
31 über jutrcffen alehl jufuren zu 31132 Kx Aeg: Naza: Occisi pu: r 32 impleretur] ip!
3l> allegat recte über non (iuste) 38iS,l nic^l bis generali unt Kuangelistainni mos
in citandis scripturae locis r

8 -iUobifilcii bc* 3nl)vci- 1-V2S
generali loco facere particnlaivin Et wontra, ciini vflit liheiiter Christum
»Ol. 3, i:( suscipi, utitiir etiam loeis qiii auff bic gmein gl^cn öt Paulus Gal. 3. 'Christus
factiis maledictuiu, cum scriptum^ k. Yide luuic locum, uon scribit ile
Christo, inquiunt Hieronymns et alii. Ibi Mose scribit de seculari iudicio,
qui plectendi fures JC. Mose in genere scripsit de suspenso in cruce, et >
Christus fnit suspensus, Sed est inuoxius Et tarnen peudet in cruce. Ibi
i")!. n. 1 fürt er ein ipriid}, ber (if)ct aiiff q( k. Sic hie locus. Oseas di.xit, qui
semen Abraham ex Aeg^qjto cductum. Num Christus uon tiiit praecipuum
semcn? Sed dictum de priori tempore? Sed tarnen ex Aegypto ductus,
Ita indueit hunc locum ut geueralem, (jui gl)et ühcx filios Israel in veterc et '"
novo testamento. Sinito ludeos maledicere, quod Christus noster sit malcfactor.
Sepe fit, ut innoccns suspendatur ut alius. Sic Christus quam(|uam
innocens. Non ergo scquitur: est gericflt cum iibeltl)ettcr, ergo est. Sic et
3!om. 1, 17 uos gitjeii ein fprud), qui dicit de uno .sancto, aitff au I)eilti^. 'lustus ex
jcj. 31, i.sfide'. Sic 3i()cn'3 beu fpnid) aildj. Item Hieremias scribit ludeos captos et i^
duclos in Babyloniam, tum erit luctus in omnibus domibus ludeorum, dicit.
Vide, (]uam Matthaeus ein fetner gefel. Hieremias dicit de captivitate Babylonica,
ipse dicit de pucris. Euangclista furt§ rcd)t ein, ipiasi dicat: ^eilt!'^
mal hjor Iieulen in S5et{)Ie[)em , i|t nod) bicl nifjcr. (SigentUii) dictus de
captivitate Babylonica, er jCiit^t oBcr flleic^ iBol ein pucros, Ut locus de -"
sceleratis Christum, biefe ünber foiuen C(leirf) tüol bran et fit ein gemeiner
fprud). Rachel quae non longo a Bethlehem sepulta et regio propter matrem
illam dicitur, sie; matres habitautes in regione Rachel lamentatae. Sic mos
communis loquendi, (piando lameutautur omnes sancti i. e. linittcn, propter
])estem i. e. Umr tein troft mer ba , ut erat cum ludeis. Euangclista [)rae '^s
groffer hift quam ,yi (5f)rifto (jat, non solmn cigeutltd) Iprnd) utitur, ,sed
etiam bie in bic gemein Tioren. Nazareth, bn-i reimt fic§ bod; gnr nidjt. Hoc
gf)et ol lUiS betn geift {)er. Hoc verbum Nazareth et quod Nuzareus vocctur
et fol in Diiijavetl) an. Ubi scriptum? Xou dictmu, Euangclista scriptum
3fj II, Kjuod Nazareus, sed c§ fompt, inquit, ut Nazareth habitaret. Esa. XL scrip- w
tum quod Xezer vocetur. Radix de tribu Icssc et tlos Nezcr ein fetne§
f($on plcnent§ .jluetlcin,

"ült. o [5. Sanuüt] 9
3
^^rcbiflt nm Souutnjj narfj '!)icujn()r, ^JJnrfjmittagS.
(ö.aiamiar 1528)
Sii'fc ^J^vcbigt ftctjt in 'Mxn^ 91ac[}frf)vift ,
Senaev .g)anbfi$vift Bos. o. 17«
m. -'i'' — 26^
Post prandium.
Doctrina (juaiii liodic aiulistis, (jiiod tanta diligentia scriptum bcfctf)
lost'pli factum in somno, i|uid significet et doceat. Item iiie (^tiam iiulieatum
CDUSolntiii f|Uam dat Euangelium, ut videanius, (|ui Cjnaiig unfci' f)Cl' adjtlllU'}
5 auff un§ ()at. In periculo sunt tres, niatcr, filius, lo.sepii, tamen sunt deo
tum propc: antequam pucr maueret incustoditus , eitins angeius descenderc
cogeretur et manifestare. Sed hoc dicitur de nato Christo, sanctis, Maria:
quis seit, an miiii fieret? Fideles custodit dominus, generale dictum. Et
hoc excmplum scriptum non propter puerum, sed proptcr nos in doctrinam
10 et consolationem ,
quod uiji nostra ratio ju tut^ et j)ericulum iniminet, eo
auxiliuni vicinius. Quid potuisset Maria scire consilium secretuni Hcrodis,
quod a magis, nee loseph potuit in cor inspicere. Sic fit et nobis: hahcbant
niaiores et profnndiores spoculationes quam nos, scimus quidom cogitatioues
quod auferre a nobis verbum, sed eins aufc^tcg finb un5 ,^11 ticff,
15 ut utitur apud eos qni et erasse et spiritualiter invadunt, nam antequam
perspicimus, hat eis aulgci'idit
, scimus Euangelivnn non posse pati. ut iam
videmus Euangelium Ijiiu'ciffen rottas quas putavimus om fcftcti ftf)en. Sic
xmä unb {)eim(ic^ anidilcgc non sunt nobis visibiles. Sicut hie mater non
potuit vidcre Herodis, mansissot Nazarcth. Idoo dominus vigilat hie et novit
20 cogitationes Herodis et illud consilium annunciat ])er angclum losep. Sic
dominus semper custodit, si ctiara vab ©atan» non aperit. tamen ut evadamus.
Si C§ bem Satan f)et C\e(linqcu, nihil de Enangclio, nihil de Christo
audiremus. Sic alibi teoit. Sed deus est (jni auxilium fort et indicat in
hoe ftud et ^inbert Satan fein anfd)leg, flrtff. Una doctrina, quod deus
25 curat. Et ob§ mangeln fo(t, muft d)X ein enget de celo venire et tibi dicere.
S5e§ fol h)ir un§ ,yt im ncifcficn et ex cordc gratias agcre.
2. Ubi habuit bcn bcfel oofepf) Sui'gere nocte, vidcre est inaxime timidum
fuisse, quod audivit oc(üdendum jc. ift im ',11 fiiiii liuirbcil nt hono
horaini, non f)at§ gcfpait in 2. 3. diem, Sed eadem nocte, qiiia cogitavit:
30 Augelus tibi aperuit, .S'ievobe» Iwivb fc^on beftett {)a6en in civitate. Et cura
facit peiorem et maiorem causam

'
frangit
10 ^;7l
ex tldiim, iioctf, iioii exi)ect;it diem, Non (jimd Imc nocte veiiorit in Acgvptiim,
adliiic lüol XIIII die.*, praesertim cum uxore et filiolo. Sed cogitat
faciaui (juod ineniii est, non expectabo diem 2. 3. 8ed illa hora: ailff,
WHaxia aiiff, bo? nn miv nirf)t feil, ic^ beforgc, C'3 itievbc ticvratcn bing fein,
ergo lüol lüir im§ auff btc ftraifeu inadjcil, ut qiiaerentes nos non inveniaiit. s
Et liabeut fere 12 dietas peregrinari in ditioiic Herodis: (|iiid si in via
repereris? ijuid tum faeeres".' Ita cogitavit eerte et Unrb flur geeilt [)nbcn
et in timore .«ennier fuit: lam venient, ut homo cdgitaet, in periculo est, Et
sie eouseientiam suara cncbt, facieus quod potuit et deo commisit: qui dixit
mihi, is faeiel. Nemo tarn pei-feetus iu fide, quin semper timeat aliter even- lo
turum K. Non prius euravit quae iu domo sunt, sed exiit vivens in Aeg_v]>tum,
ut mendicus, fuit ein ^imetfliec^t, ouinia de novo eoactus cmere. Sed
oumia deserens seiiuitur ohedientiam. Il)i etiam doeemur. ue tentemus dominum,
fidere et crcdere deo debenuis, non tentare. Potuisset deus providere
puero iu regioue Herodis per multa media. Sed uoluit, nobis in exemplum. li
Et losepli perraisit facere quod potuit, nobis etiam in exemplum, ut utamur
quo possumus et uou tentemus deum, quod est, Quando dicere \elles: deus
promisit se nutriturum nie et non eurandum. lufra fornaeem K. hoc est
deo non fidere, sed tentare. Dixit: labora quod tibi commissum, tum foltu
erncvct fein: mit gutem giiiiit geevBeitet et ftolid) briiBer et ei committe rem. 20
Si poutcm habeo ubev Albim et irem pedibus per alveum: Sie qui se dat
iu pericula (piae subterfugere posset. Si quis vellet equitare in tecto et
jc. (iui habet Iiift ad ])ericulum, perit iu eo. Sol, Quot submersi
in Albi sua eulpa, uteuncpie aqua non alta, tameu Satan nequam. Abraham
seeessit in Aegyptum, uon potuit vitam suam cvrcbtcit, ideo consilium subiit. >:,
i.iBtofcia, i:ißr fdidig bn§ tueifi in bie fdjnnl;, tentans, ob-? Ijclffen Uiolt, et ita k. Ergo
si potes cavere malum, quoeuuque tandem medio tae: uou est, ut caudehmi
ponas in stabuhun plenum jc. Non est, ut edas pisces crudos, vitra, fai'teu,
e.st tentare deum, ne colloccs corpus in pericuh), ubi nulluni, alioqui plus
periculorum, sed vitanda dedit sensns elenienta ad liacc vitanda. Si non :w
])otes utngetjen et facta omni diligentia, perfer et committe deo, ibi eoactus
vincieris: jiatere.
Haec ])ro])ter uos scripta, (piod Christus fugit, quo indieatur,
ut fugianms, si ]iossumns, ideo etiam al)solvinius fugicutes a peste.
;>. de visionibus, somniis et befeit) Ijlin tvaiim. Nuiii illis credeudum".'
quia prophetae iam inrii.iunl, ijni vi hie fueruut, jogcu ficf) faft fcr illlff bic ss
7 cxp 2 cog .i' exj) cu h'^ /»M)i'iis ncm ti.'iitaiuliis ;• iS cog S" /•/ 'l'eiila c
Sit IT Teil r 17 dicerej d :.u 22 über |ieiiciila (jiiae ! fcO(l)nit!i 2'.l peri
33 riigioiites] lug 31 SiMiiiiia
;• r.u 31 iilicr Niun illis shjil tvniimcn •'i'.") prophetae]
pro
') Bcsotuhrs ist auf „Ob nmii Imv bciii floiticii flicljcit miHje" löJT Unsere, Aasy.
23, 323 ff.
zu verweisen. P.

1h. 3 |5. ^\iiimntl 11
tiatmn. 'JJJofe ftvacEü ueipotcit, lU' ad)tiinc5 ()ai)Cii aiijf bic tvmiiii. l'.cinitnis.MuKi.i.iftin
Niiiiier. 3 ter loqiiitiir interne per spiritiiin Siuictnni, 2 pci- xisioncs ut i. i'ioic 12,
|)rü])lietae varias visiones, 3. ut loquatur in tl'iUUU 'iii> ^^^ »'
Babyloniae rex vidit dtio somiiia, et mnlta exeuipla, (piod soninia sunt vera k.
Si ciiilibet credimus, non est boinini, Si nnlli, etiani non honnin. Ecpie ideni
periciiluin quod est cnni externo verbo. (inidani habent rcin verbuni exteruiun,
((nidani non, nnin propter iiios abiiciendi (|ni jmi'e iiai)ent, i(a
-''"-2.1 m.k
1" babent, ha^ fie ber iocf)cn t^ctuif; finb Ro. 12. ba§ ficf)y icljm eum fide, non '""'"•-•
contra fidem sit. Et iteruni Natura fidei est, nt corta. Ali! vohnit ctiani
verbum habere, unde iactaut se liabcrc et superbius, quid iiic faclcnduni?
Sic agenduni ut cum somniis, iii tarn t'ortitcr hcrcnt in irnjinro et falso verbo
ut Uli in somniis falsis Etecontra. 5)htlll^ev dicebat: vos (jiii audistis Euan-
15 gelium, estis Christian! et Spiritus sanctns est in vobis. Hoc verbum est
verum et non, qui corde credit et audit, talis est huiusmodi. Sed si volo
dicere: vos omnes estis, tu, tu, hoc non convenit cum fide et tu ctiani incertus,
quia fides dicit: Non omnes credunt l^Aiangelio et nemo potest scüre
qui credat, qui non. Hoc cum fide convenit. Ubi praedicatur verbiuu, ibi
ä" Ciu'istiani. Sed falsum: quotqnot audiutit, sunt Ciu-istiani. Erat mauiuis
splendor: Vos habetis Euangelium, occidite JC. ergo illa praedicatio non
potuit esse certa nequ(! potuerunt certo credere. Sic et nostri Sclnvermcri
qui negant in sacraniento corpus. Tili non sunt certi de sua causa, (piia
hoc verbum ftedE Ijnn ^m fi'Opff, fie geBett biet bnnuB, «luod haec vcrba non
25 starent in Euangelio. Ergo ibi non loetter j^otest agi. (Jui vere verbum
iiabent, sunt certi. Uli funiien ftc^ luevcn et cortissimi esse, alii non, quia
inentiuntur. Sic de somniis loquimur, (piae si sunt de doctrina, statim intelliges
somnium cum re venire, concludero potcris in corde tuo: lUud dicit
deus, ut losep fuit certissimus, quod dei Bcfel. Quando ergo dous tecum
3i>
locjuitur, brinc^tg ba^ mit, quia quando deus cum quo lo(|uitur, verbum c\i)d
nn fl'udjt nid)t ah,

12 ';Ufbi9ti;ii bcs 3a()Vfs. 1528
venias in liaiic logiilaiii in

9h. 4 [G. Snimnt] 13
Steljt in ;)iöm-§ ^ladjfcfjrift, Bos. o. 17° üil. 26"' — 28^
Die Epiplianiae IjUc 2. Lutli. WMt\
Hoc festum vocatiir in ütcco Epipiiaiiia i. o. apparitio doiiiini, (piia
manifestatus hodie et adsivit liicere novam steilain , (piia (,"liristns. (|iii dcscendit
])auper et elerib, non vohiit occiili , sed gcftifiici IticiS ertaub iüClbcn
:• ab t)bcvmau, ne habeant ludei exou.sationem. Id(H) inanifcstata nativitas per
angeios, pastores, Simeonem, Hanna, ita ut in Iiidaico popnlo testatnni erat
ipsnm naturn, ergo nuUa excnsatio. Et tüivb etfc^olleu fein. Ultra lioc venil
aliud testiinonium. Veniimt peregriui ex siia regione ad Iiuloos et cum
honore quaerunt volentes ei donare doua, ergo sivit praedicari nativitateni
10 et vocavit ex louginqtia regione. Et illa gljct fjcrlid) Jll i^^la inaiiifcstatio.
Sunt ex peregrino et mag! bie geleiten honiines, ex Arabia, '4>i-'vieiilaiib, Non
ita viles ut pastores et Hanna, sed optiini et f)ei;Hc^ inter gentes, (|uolctuni.
2r. Nequaquam, ba ba mcrrfc. 1. quod spiritus sanctus ostendit seniper in saei'a
scriptura. Satan iam haliet im fl)nu f)in \vcd ]n rctffcn verbuiu externuni
et praedicationem subtcr scaninuin ftoffen,

14 ^Srcbigten bcs 3n^rec. 1528
([XOi not aitfc^cn, ut in scriptiiram )xixxh ÖCifnft. (iiuire"? quia si Christum
noa suscipimns in scriptnra, nemo suseipit. l't malus pictor, qiiando vult
pingere vacoam et dopingit eqniim, oportet bniBcv fd)rci6 vacca. Sic deus
fd)retbt 6oB bing. Scribit den,~ se mittere salvatorem, statim imaginattu' equo.«,
a'tatir) s, 20 deus bevberbt bas^ gcinelb et facit pucrnm pauperrimnm Mat. 8. et dcpingit s
mundo eum miserrimurn iufautem qui plus indigeat Inimauo auxilio quam
alius intans. Si hoc facit, oportet biubcr fd^rctb: hie ift ber tjeiyianb, ut
Siic. ?, 11 augelus 'Vobis uatus'. Sic hie. Cum esset tempus. ut Christus nasceretur
ot futurus salvator, fo nuift'S unfer l)crr tue- toort fnffcii, ne offenderentur
q. d. vos habetis eum, sed videte, ne externis oculis videatis vel offendamini, lo
non patiar, ut in regia civitate, in pallatio regio a Regina, sed miserrimam
virginem ex Xazareth , despousatam, unrein et foH in iiBer feit tragen, ut
nemo putet eum. Ideo tootne iä) cud; unb bruöer fi^reib, et qui verho non
capit, numqnam capit. Haee est causa quare uos ^in ein bic fd)Tift treift,
ut luarnet nn§ fnr beni ergerni?. Et si hoc verbo non faceret, statira iDCV i5
\X)ix bcxlovcn. Satan ideo uititur, ut auferat scripturam et inducat honiincs
in speculationes. Sic fit iam. ;,
])ro honore K. 6§ toirb rteitev fomen: Christus non est homo, quia dei
iilius non potest fieri homo, quia illi: maxima ignominia descenderet et in
ventrem mulieris, in sordes. Num dei filins fol fo fd;cnblid) gcljanbelt tocr=
ben? oportet praedicemus, ba§ got cf)l"lic^ ift, ergo non gloria, quod jioitatur.
Sie et gentes pro maxima ignominia habuerunt et stulticiam hanc doctrinam. 30
Sed honor dei, quod ipsi cogitant. Postea sequetnr: non est erucitixus, num
pennitteret enm erucifigi? Hoc agit iam Satan, Si verbum abest. Hoc est
Caput, tum habes ornatum et pennas pulchras, est ignominiosnm. Tum non
credemus, nisi quod ratio metiri potest. Si volo crederc qnod ratio dicit,
tum iiidigoo dei scriptin-a. Sed sinito scripturam ftljCn et vide, quid verba as
dicant. Ipsi coutemnunt verba et volunt iudicare secundum id quod vident.
Tu econtra. Exemplum: vidcs panem in altari, noli iudicare secundum visuni,
vel condemnaberis; sed inspice verba. Si t)Qlt§ bid) brnn, non sequcris
1 9to§] 9 ö pmi|)Pr r f)cl)[anb] ^cl)l 9 olieiid 17

-)h. 4 [(!. 3nniinrl I5
rationem, sed dices: bir i|t§ nid)t ntfo k. Xmi Imiu sapioiis, iil ^chww. ^^\\u\
illi gloriosum. Sie hie, quando puellum vides in niatris «jromio ot indi
pnlmentnm. Si iiidicas, 11t vidcs, es jiorditns. Si vom ba§ tuovt gf)ct: Ilic
ost salvator, tiiin t]Clig)tu bid) an bic luovt et dieis: nuil(^ pinxisti, sed (|iii>d
' am flcmet öcrberbt t)ai"t, ^aftu bcftcr ba« Quic\cftvtd)cii bind) bic fd)vifft. Spiritus
sanetus novit, (piod in dei o])eriI)us non iwssuniiis liei-ere, snnt ,511 Uninbcv=
Üd), ideo dainnanuis, nisi verbnni Clljalt. Si Horiptnrain et verhnin extcriinm
^tn tDCd i)at, tum habet omnia. Verbuni dicit: ^olt fti(, bll toüc t|UV, non
vide, ut appareat, sed ]ai int lüOlt quod dieitni-. Sie Tndeis: fein liai)ebaii(
1" vorbnm et non iiabebant Betldelicni natiini. S)q» ift ein gering ftat. Non
naseetur ut rex. Non suseipiebant verbum, sed imitabantur rationem, ideo perdei)ant
Chrislnm. äBic gtngS un? ? Dens promittit remissionem peeeatonnn.
Si nrget te peeeatum in eonscientia, iudieäs et statim in eonseientia es perditus,
Et tarnen sentis irara et malam conscicntiam. Si seenndnm hoe sentis,
15 actmn est. Si vero luie respicis: Ite, pracdicate remissionem peccatoinim iiuMk -jt.i;
nomine meo. Et eapis verbum remissionis peccatorum, tiun eonsistes eontra
omnia quac mordent couseientiam. Si iiercs in illo, vieisti. Sie (piando
mori deljemus. 'Qui credit', iuquit, 'non morielnr', et tarnen morimur. Si :m'1i. n, i'c
seqiior Iioc quod sentio, snm perditus. Si vero dieis: Egt) eredo in VAm-
20 stum qui est vita, Si lieres in eo verbo, es salvns. Nnm hoe non est
venenatus boilüidjt et dioit: ExteiMiiim verl)um non prodest? Gerte tii>i nun
prodest, Sed in Cinistianitate optimi, (piia ablato verbo nulla sahis, eeontra,
brum uniee tuol Inir toeien, nt uulius spirituum introniittatur. 'Su 23ctt)= motU). 2,6
te^ent': mera spiritualia verba. Vocat primum certnm locum ex quo Chriar,
stus proditunis, qnia illi po|)iiIo promissus, ideo depingi debuit cum omnibus
eirenmstantiis quao ad Jioc pcrtinent, tempus, tribus, locus, lüct'3 unb niilS
bcftinipt. Tempus adfliit, quia regninn Israel habuit pcregrinnni regem.
Hoc veniente fol 6()nftn§ fomcn, ut laeob praedixit.' Ibi Herodes 1. Ko- 1. SMoin'.),
nianns rex. Ergo aderat certe tempus, (|nod 6l)viftu§ fol foilien, et veniebat.
=0 2. tvax geftimpt, quod veniret ex tribu et ftain Saüib, ut sepe audistis.
Et ludei habebant cei-ta regesta, ut possent jeten omnia raerabra, et oxpoctabant
auff tribuin Inda, ut et sperabant non ex tribu sua rege regnante
ecrto veniet Rex. 3. Civitas, locus tüivb kftinipt 33et()(et)ein, bflittnd) be=
ftimpt, qui nascendns, sicnt cinfeltig pexfon et alio loeo, nempe (|iiod vilis,
3r, pau]K'r fol fomcn, hjavnct ludeos, nt bau fic tnol bvaiiff fcf)cn: vidernnt
tempus, ftnin, locum, et tarnen. Ergo nominat proplieta loeum, ut cerlo
.scirent eum natum. Di.xi verbum spiiituaiiter, quia magnus rex et in viii
9 appare 10 1i;i1j Uetli na 11 suscip zu 12 Verbum cxtciimiii r Vi lonilssionis]
r 23124 Set^tel^eml S3et^: 25 depingi] dep 27 reg li.il) 2fi Hein.
28129 Roniannsl Ko 31,32 expectabant] exp 3.?/.?^ Beftimp 3'> ludei .?« proplieta]
p 37 spi
') v(jl. Ell. Ausg. ' 10, 332. Vmere Ausg. 15, 409, 19—23.

1(3 5|5rebigten bcä ^o^rel l.'i2S
ftetlin uascitur, nihil in comparatione ad Bethlehem ßoftoict , 33eiicbtg, sie
^ieriifalein iinb ®ct()lct)cm. Hoc fteft bie verba, ergo claudeudi oculi et
'Jiiiitii. 2, 6 adlierendum loco. Sic suscipiuut locum et nou gloriosum. 'Nequaquam.' S)u
leugft al§ ein grobei lerer, dicis minimara, propheta. Hierusalem est maxinia,
nvim non gloriosior Bethleiiem? ad hoc pertinent spiritiiales oculi, est minima, 5
si vis intueri domos, sed magna et maior Hierusalem, tjuia hie oritur, Hierusalem
occiditur. Ergo ein treffttdjc [tat: nascitur rex mundi. Est ein fletn
fledlctn, sed rex in te nascendus est maior mundo. Ad iioc pertinent oculi
spirituales, quia rex nascitur in pallatio, quia reginae jiartui vicinae adsnnt
plures matronae, sie ratio posset capere. Sed in Betiilehem eitel tiüurenlnerd '«
et miseri homines, quia nou vcunibt fid), ideo scribo, I)qU bid; ber lüort:
quando venit tempus et non liabcti.s regem, fc^auet iiuff S3etl)le^em. Ibi
debebant se mutuo admonere: quia habemus regem alienum, tempus erit, ut«
inspiciamus Bethlehem et inscribamus omnes pueros praesertim de tribu ludae.
Et hoc potuissent faeile facere et parvis impeusis, sed conterapseruut et i^
venieute angelo et pastoribus tamen non credunt. quis excusaret eos".' Locus
adest qui bcftim^Jt omnia. Et ultra pastores, Simeon, magi. Videamiis,
ut maueamus auff ber fdjrifft, vel nuiKiuam Christum capiemus, non maiui,
SHoitii. 2. non cogitationibus nostris et spiritu, Sed er l)üt fid) in» toort >•, gcfüft. 'Dux',
ber fpruc^ ift auf ber moüeu f^on, ber pvopt)ct describit hie euui verum so
deum et iiominem, quia sie laut textus 'Ex te nascetur' jc. Don ber toelt K.
quod ex Bethlehem nascitur, ha^ fdjleuit, quod natm-alis homo ut alius uatus,
tamen sine peccato, tarnen habebat carnem et sanguinem. 2. Sein 'anfangt
ift non öon ®etl)lel)em, sed ab aeterno, a diebus mundi. Hoc nemo potest
esse nisi dei filius, quia omnes moriuntur. Ergo hio rex fuit eternus et fit 2'i
jeitlic^ homo, g^et auß ju Setl)lel)em al-5 ein mcnfc^, g^et ouö beni l)iniel
ut deus, et tarnen Christus idem. Et is erit princeps, fnrft, rcgcnt. In
mi*aft,iEbraeo mosch ' ein t)er, ba§ ift, ba» er fol ein eigen üolcE t}Qben et taiis rex
qui non iiabet hei-edes, sed maneat aeternum, eo mortao per quod est confinnatum,
quod est immer, q. d. hactenus populuS mens non habebat domi- m
num, sed omnes mortui. Sed ilie erit dominus, ut maneat aeternum. Si
hoc verum, conclusuni, ut moriatur et resurgat. Si est immortalis dominus,
oportet vitam immortalem habeat. (^ui fit? tamen in Bethlehem uatus, est
mortalis et immortalis, moritur et resurgit, ut verum sit, quod dominus sit.
Sic onnies loci de Cinisto mengen mit ein, quod debet mori et resurgere, 35
Et hoc indicare Cliristum mortuum et resurrexisse et iuciioasse regnum.
Ideo luarn id} cnd), ut non habeatis verbum dei pro vili. Satan greifft fo
gfd)lüiub l)erein, ut deteriorem papatum erigat, quam prior fuit.
1 lielh 3 suscip 4 Icrcn zu G über «Umios steht teeta Jn pvop veiiiiii
iiher cum 'JH pccc.itn) p Ijalj onf i'.s Elj Bold] toi

3lt. 5 [G. 3(nntiar]
17
o
^rebigt ont (^-^i^l^amcnfcftc 9?ndiiitittag§.
Ste^t in 9{ÖTer§ 9lad)f^vift Bos. o. 17« 331. 29" — 30''.
Post prandium.
D. Luth:
Hodic tractavi locuni prophetae. Xuiic porro de Euaugelio loqueniur.
1. dlcit sie 'Mao-i veneruiit\ Isti niagi dicuntur 3 reges et ideo festuin. aHiniu. s. 1
Nun pugnaiidmu: fae reges, priiicijics braue-. 3 vcl 4, nou refert. Non
:. fiierimt veri reges, quia §erobe» ^clt fic^ ' iücf)t ^oc^, vocat eos et loquitur
cum eis, non dat illis comites et praeeipit, quasi esseut eius subditi. Si
fuissent reges, aliter erga ipsos se gcftclt et aiiter intrassent. Fuerunt tuctfc
leut, bie naturfunbig ftnb gelüefeu, ut is populus studiosus rerum uaturalium,
praesertini solis et steihuuiu. Fuerunt ergo iiomiues in divite Arabia, ut
,(,
nobiscum doctores et Episcopi, qui rexerunt populum. l't quando rex
emittit quosdam Episcopos et doctores. Et pote.st, neben bem ampt etiaiu
seculare gelobt l't et Melciiizedek. Et illo tempore quaelibet Civitas habebat
suum r^em.
Ubi venerunt Hierosolyma, territus Herodes cum tota, ba^ finb niil' «intiii. v, 3
1.1 bie QÜevIiebften fieunb, quod terreutur, quando iilis iraseitur rex. Et talis quem
expectabant, et hoc Ilerodes novit, alioqui non interrogavisset, ubi Christus
nascetur. Et multi tum sperabant Christum adesse, et clamor in populo:
regnum perdidimus, qui et expectabant ut Zacharias, qui orabat semper etüuc. i,is
angehis dixit exauditimi. Sic et Simeou et multi alii, et rumor fuit vulgaris.
20 Sic et certissime dicemus, quod expectabimus singulis horis extremum diem,
ubi sie omnia deficicnt ad errores, ut Christus 'Cum venerit filius' q. d. eritwaitfi. 2:.,3i
merus error posthabito Euaugelio, oportet prius occidantur Euangelistae et
error, tum veniet dies extremus jc. Ex hoc rumore Herodes funb luol
merden, quod iste rex esset Christus. Cogitabat: si ille venerit, finis est
2:. mei regni. Yides stultitiam et cecitatem rationis humanae. Audit verbum
dei ex propheta et habet pro verbo dei. 9lod§ untetft^et ei" \iä), quod velit
hoc verbum bempfcn et regem occidere. Debebat dicere: nou impediam.
Item si dixerim: Dies extremus non veniet, unb iDoIt m\d) iiax lüibber legen
et lueren. Sic is facit. Sed dominus est prudentior Herode. Terretur, sed
1 unt ro D Lutli: rro J tractavi c ro aus tracta il ilivitc(s) VJ li.-iltcbat]
liab J4 mit] Wir Ifi oUetticb 10 cxp ;r spcia IS cxpcct Zach JO uertiy'
26 propheta] prop 27 Uehehat liieere] Ueb il 2H dix
•)
= Pe
S littet! aSerfe. XX VII 2

1,9 «P-rcbifltcu bo? ^dfitc? ir.2S
M.utii 2, :i regem
(juaro Hierusalein'.' i[UM- gauilt're ilobobat iiaiiim salvatdrein. Hi oxpectare
debebant et aiulito qtiod vonerit, f'ngeie volunt et terrentur. Si in
India aiidiissent, foltcH'S auft gctncft fein lliib l)okn istnm regem. Yidetiir,
(juid fiat nato rege, et ipsi jiraecipue debebaut, tjuod promissioues liabebant
de tauto. Sed ecoutra. 5pfui biä), Wld) ein fd^aiiblid) öotd ift ba§, isti r,
finb treuloy, nascitur enim, [)OVeHu et timeut, iit uon suscipiant. Exetisari
possnnt luodicum, quod Herodem timuerant. Sed iiou .sati;^. :^0 annos multos
dceidit, ut vi subiiceret, ut cogitareut: si .susceperimus, toirb ein Blut gelten.
Sed iioii debebaut gead)! ()n6en. Si etiam non velit Herodes et Romaui,
(juid illi sunt erga deum qui prnmisit regem Christum et plus fisi deo ' quam m
deo, sed propter homiues ex timore humano praeferuut homiuem deo et
negliguut ante fores. Tota: ul)i manet Hanna, Zaciiarias, Simeo, num
illi territi? Vult dicere: e§ Unir in bcr [tat nidjt m^ev benn eitel i(i)verfen,
e§ totvb jamcr unb not lOClbcn propter reeens natum, dicit ergo territam
propter Herodis k. Sic eoutiugit Christo: (juo veuit, timeut sibi homiue.s, i.'.
qui follen laffen faren (juod liabcnms et suscipere (piod habemus'-. Est iutolerabilis
rex carui, (|uae lieret in muudi rebus. Sed venit i])se. Non
herete in mundo. Et susoipite fidem, speiu et expeetate vitam (|uam do.
Ideo hodie adhuc terret Christus, (pii earo et sauguis sunt. Et uou frustra
scriptum hoc, quod Herodes et tota, et tanieu eitel fuffc ^)rcbig, (Ällofung a 20
morte. Sed quia uon adfert, ut seutiatur, uon volumus loffcil , iH'v ein anlcfjlag gclucft, ijui k. Sed
er nui§ fein ben gclüifien vab nid)t treffen. Si misisset, (piasi vellet couducere
niagos et praecepisset , ut sinml adducercnt. Sed ei" nin§ in nid;t '(>
falben, ben nnfdjtag. Sed domimis siuit cum ('ogitare: Si iuvenerint, veuieut
et diceut, tum inveuiam, si non dixeiiut, uoscam tempus, et luu' cogitationc
ftidt et uegligit hoc. S)a§ ()eift ein meiftev ftud, quod dncere pcjtest advcrsarias
cogitationes eorum, (jui vult et non aliter. Sic fit cum i>rincipibu.s
unmdi, quaudo cogitant: fo \vixh5 gl)en, invertit. Quaudo Clemens-' electus, :)5
|)utabant euni omnia funditus ^ni'ciffen, scribobant titulum papae: et conculcabit
leonem. Qui successit eorum consilium? ipse conculcatur pedibus,
; ,'/!

9!t. f) {(•>. 3ominrl 19
capitiir a k. Karolo inipcratore elccto eniiit .scciiii, lUllt lueib-J lüevbcii tt
l)in nilö gc^en .sccnudun) nostra eousilia. Sed Icgamus iiiteriin Kiuiiij^eliiiin
et scimus, quod dominus siipra et cimi eis est in fonciliis suis, tv'ol^ , ut
unam cogitationem habeant. Satan sapiens, sed nemo tarn probus qui cados
reut in genua et dicereut: Ijitff, ut consulanuis, fie guiftcil nid)t mit ein
floppen, fingen l)[)m nic[)t bcn Ijaficv fad.' ^dj meint, idj löere nu and) ein
alter IjauflDtvt. Hie ergo ])roponunt eonsilia, ita suceedit: non invocato (Icd
nihil prospere succedit, ininio plus confimdimtur. Scimus dei voiuntatein: ut
sanctificetur uomeu ipsius et vorbum eins dilatetur, ipsi non audaccs, ut
10 orent contra uos, qnia sentiuut Euangclium esse, non contra seipsos audeut
orare. Nos non consultamus (unuino, sed i'ac ut nomen tuuni, ut laudetur
et verbum tunm currat, cousulant, confederentur principum, et dicemus 'C'on- So. », i
silium inite et non fiet', madjtc- tluglid;, (•:• gcfjct ,^u lude, quia dominus
nobiseuui est, si vultis eum nmbftnitjen, qui uobiscum. Hoc indicatur nobis
15 in Herode, nobis JU tioft, ut non babeat cogitationem, sed quae impediunt
et aiiffl)altcn, ne veniat ad puerum. Historia dicit citatum llliomani et
brad}t fd^icr ein ganlj iav jU, ideo nihil potuit expedire, revcrsus occidit
pueros. Sin feci" feiner troft, quod securitatem haue habemus, quod adversai'ii
nostri non sunt potentes cogitationum suarum, taceo gladii, iinguae,
so manns. Ideo dominus dat, ut Sehwermeris scribentibus videat stuitissimus,
quam fc^tafjen nac^ un§. Ita taciuut ut [tueri, qui pereutiunt maciiinis ollas.
Nos videmus bene eorum cogitationes, Caesares non vident, nee nos fcüen
ut Uli. Canis mit !nutel getroffen ciamat. Sic ipsi clamant, ergo signum,
quod sunt
getroffen.
2.',
Postea Euangelista 3*='" scholasticos describit Euaugelii et Cin-isti.
1. sunt scribae, pharisaei, illi sciunt scripturam, docent regem et magos, iii
sunt magistri. Rex accipit ab eis et magi ut disci])uli Et ipsi bleiben ba Don
unb g^en nic^t Ijin. 5pfui ir tjant unb l)ar an. Si scitis natum in Bethlehem,
quare nou estis auff
et fred}t'-, ut possitis illum regem viderc? Sa§ ift
:,o ein l)erbrifUd) Dold. Hi sunt (pii verbum sciunt et praedicant et scribunt
nnb tl)nn fclbS nid)t barnad;, sed manent in veteri ])e]le, avarus k. lila
scientia non solum vult scribi, sed viven^ Si (|uis novit artificiuni, nun
2 (und 10) Euangclium] E l cog luib siip .5 ilieerciitl il 12 i:l et diceiuus
über Cousilium zu 12113 Esa r 14 »mfiftuv lö liab cog IH cog 20 Scliweinieris]
Seh stulti/ 21 mach 25 schol
') flotJpe icol in der Bed. 'Peitsche' zu neJmien (rgl. bie gcifctii floppen NahiimH,2
II. D. Wth. 6, 058) ; mit ein Happen ^russt man durch Knallen. Sinn nho: 'xiC maclilen
nich nicht hemerlclicV und somit reni;imdt dem Siym. der fohlenden Jledensart (Thiele, Ls.
Sprichuörterslg. Nr. .381, bes. S. PAG); ben ()al)CtiQrf zeiyl iwcli deutliclier, dass es sich um
ein rielyesutigenes Lied handelt. P.
'')
trenn nicht rerschr. /. freuest, rieUeidit Sprecliform
mit niedd. e; vgl. mndd. nndd. fiepen Liibben- Walther; 1). ]Vtb. ö, 2201! (2,cj. /Cum
Ausdruck vgl. unten 25, 5. P.
2*

20 'Prebigtfii bc-j ^al)re* 1528
tractiit, iiüu i'wt ilives, si exercet, habet victiim. 8i hoc iu iiiuiKlauis rebus,
iit iiiina ars sit, (juin cxcrceatur, nmlto magis haec ars Eiiangehi oportet
tjctvieben toerbt, gelebt. S» ift ein ^[)riftUd) [)aiiblv)evd, si vis bie aeterDara
naviing ba öon erlangen, oportet iu opus trciBft. Et quamquam scinnt,
nid;t hilfft, ergo sunt inspicieudi et sie iuspiciendi, (pii sciunt se tlehere r.
credere et uou faciunt. Pareutes liabeut liberos, doinini. doininae faiuiliani,
ilii potes exercere opus, si facis, habebis eternain vitani.
2. bic onbern ftnb .:<
misericor^>, das mit liorode.s audit licyinnt und niil 21,24 endet, steht: Nota quod iiid)t brau
ligt quis praedicet verlium, Nostri d[icunt] uomiucMU praedicare dehere, nisi sciatur pius.
Noii permitteiidi praedicare public! peccatores. Si etiaui praedicarcut, tamcu audieudi , et
verbuni verum. Uli audiuiit vt-rliuin ex Ilerode qui ex l'harisaeis accepei"at. Il)i diei
jpotuissef: Non audicmus ex isto ueliuloue verhum, uoii ret'ert, si modo verbum rectum, tuie
njolS ftom iollcil jein. .Si uon citius vis audire E[uai)gelium] quam quod scis inuni credere,
qui praedicat, luiuquam audies, iioli iidere euui credere, sed fidito. Si ita, tum uuuquam
baptisaudurn, Deus uon oClicium praedicaudi gcUout sujier meam fidem , sod Oltff jcill luovt:
praedicate. Non dicit: Ile, credite et praedicate onuii, Suum verbum, Bcfcl ift bcr stimb,
botauff bie tauff ft^et, Nota Inmc locum optinie Ilerodem esse praedicatorem i. e. nebuloucm
püsse praedicare et mauere Ef""'"it;s'''""1 euaugclium, 7,^//J ucvjlBeifcltl »crj 14 vult
(heidemal)] v lö ado UCV^lDcifcttcn] »cv,l devotio] dcvo /.v dicere] d 19 Probi/'
Jii remissionem peccatorum) r p vitam] v volo] v iH haue] li 27 sauctitatem
nos bactenus et et mit sauctitatem dnrrlt iSlrirh rerbiinden

9ir. a [6. "inminrl ".ifv (i 112. :Jrtiiiint| 21
.sacramciitu. His ahlatis ablata tlei gratia. i^ft '''^'CV •\3cvobo-:' mit oniatis
operibus. Et tarnen habet spetiem: occidunt se et alios et Cliristum, ciiiii
ilicaiit se dei gloriani quaerere. Tjjsi iactaiit so gratiain dei quaeroio ut
Herodes. Hoc seinper diimbit, ut Christo uato acquirat Herodcs et Hyiiocritas.
3. siint veri probi discipiili, nenipe niagi, bic t()un mit bcr t()nt bai'jii.
Ubi audiunt natnm regem, auff i^ctlllcf)cm 311, nihil ciirant speciosam Civitatera,
bie füren ir f)anbtuevcf fünft inä Icdcn. Et sunt Christian! (pii veriuim
audiunt et teuont i. 0. bariinrf) tl)un, alii pennittunt per unani aureiii jc.
Uli lihenter audiunt verbuni pi'aedieare et praedieant et ostendunt fideni,
remittunt fratri, nemini irascnnlur. et suaves, teilen mit et fo fort an fniotus
Spiritus. Uli sunt ])robi ])ueri qui Christum vere quaeruut et non {)eucf)Icil,
nihil habent benn ba» licbe toort. Ivex non dat honorem, ut simul niitteret
nuntios, sed ,soli proficiseuntur in itinere. C^ogitant: foU cill fonif^ (\el)in'n
fein in regione, nouue exhibenda letieia? nemo it ad videnduni eiun, mos
stulti ex longinqua regione. Certe territi fuissent, si earnales, sed tamen
habent ein foldien anl)lidf (^cfjabt, ])erruperunt adiierentes verbo quod
audiverunt 'lu Bethlehem', et nun sinimt se irren, quod aliter indieat boS
gefid;t. Sed ge^en in tcnebris et fnren fic^ mit bem luort. Ulis sie Bcftcnbig
nianentibus left er in ben stellam oriri quam viderunt in Oriente JC. Quod
habebant teutatiouem, indieat Euaugelista 'Visa stella gavisi'. T'bi venerunt
Hieru.saleiu, ubi nunc Stella? oogitabant et nulla gclanff, Cl) e§ gf)Ct ftfjcnbig
jn, fuerunt t)e!f)umert, sed in tcntatione confortat cos, (|Uod .stellam indieat.
Disco: (jui non höret verbo, oportet scandalizetur, (ccisset ut supra
secuudum ratiouem, cur ex regione mea K. Sic omuino.
^''rcbigt am 1. Sonntag natf) te^ivljantni?.
(12. Sniumr 1528)
Stellt in 3törcr4 9lQcf|f($rift Bes. o. 17« m. 31» — 32».
Dominica .1.
post Epiphaniae.
Hodiernum Euangelinm est sublime et [)aucos homines betrifft mtrf). In ync. 2, 4i ff.
Cliristiauitate plures fuerunt, qui fid; Bet()Umert, quid lesus lecerit in i)ueritia.
Et über de infautia salvatoris cxtat, aber e§ ftljen gar groffe luciblidjc Ingen
3 dicant] d Ip.si (qr ) iact.int ß (ebenso «. i)J aud Set^tc^Eni] ffletlj (chcnm IT)
speci 7 ffanbm 9 lib Vi Cog 14 (ebenso 15. 24) reg I') l'uisset /« liati
IwiTupermitJ p prnperuut IT aud 20 liab 21 llieni cog 21 jc^cilbig) jd^cnb
2j im« ro 26 sublime sp über (iion altuni) lui: 2" MfjmKxt] Beffiu zu 2>i
Liber de iiifantia Salvatoris sp r
') Abkürzumj des Adj. u. Adr. auf -{\6) beimhrl nieiit dris -l der Endnmi. du dieses
hier feUt, jd^enbig gesäzt, vgl. Liihben- Walther u. D. Wtb. 8,2148. ]'.

22 ^kcbigten bc-i ^a\)xe^ 1")'28
». :i bvinnen. Lucas hrevÜKis verbis satis descripsit. Qui uoii coiitentus, hoc
(jiiaerat, (juia tlicit: iibi redieruut, puer crevit jc. Xori fiiit opus, ut descril)eret
opera puelli. Scitur, (juae openi pueronuü et lusus,.uon opus, ut
scribatur. Sed quod fuit ein fonbcvUc^ finb, sicut jitnam am alter , sie an
,
tociftjcit ut videretur fore ein iuubcf'3li(^ Ünb. Et quod fuerit plenus 5
gratia apud i. e. ein t)o(bicligö, fcinä tiiib getrcft us(|ue in 12. aniium. Non
coajitaudnni, quod semper faucr gefeljcn l'job. Xou ein leid^tfcftig ipil, sed
Sil*. ?, ^linbel•fptl, eurrere in plateis. Zach. 8. Videndum, ne discant fUlC^en, ba§
anbet Ipil est eorum fpil, nou peecatum. Ideo non cooitanduni, quod puer
Jesus sederit ut ein f)ot|pocE, sed fuit ein leutfetig, fvcunblic§, frolid^ unb i"
anfridjtig et ubi puelli mali inobedientes, corripuit, et fuit indieiuui,

^it. 6 [12. Januar] 23
lial)iiit iiiajiiium, .-cd fic fincft iii obflX'Unb bi'r t)cllcil, pcidit luni ci cadii in
tentationeni tniuaiu. iit modjt l'iTjagt et gcftorbni icin ftdücft. Ua cogitarit:
t)ilif i^ot lum l)imcl, .-^i \H'n\o oiim,

24 '4-*rebigtoii bcv jal)n'>i V>2x
(]uaii(.lo est in paiipertatc letior est. Ut Hagnes, sunt laetae in niorU', i|iiani
(juisqiie fngit, illa letificat illas, quasi ireut ad saltiim. Et econtra Christus
terret matrem, ut nou sit amarioi' iufennis (juani Christus puer. Et id ideo,
ut magui homines humiheutur, ahoqui cadereut e celo ut Lucifer. Et fuit
inagis necessaria haec tentatio matri quam cibus et potus. Sic et iiohis 5
tacit, Ut quod duice, fiat auiaruui. Seben mu» auiara fein 3C. Nos niaius
gaudiuiu habennis ex inimicis nostris ([uani ex amicis. Et hoc, ut discanuis
MOS an l)'^n Ratten et quaeranaus iu verbo. In ninndd )tii[ er fein, nn bic
loelt tüil er ftc^ nidjt Ijalten, ergo nou quaerendus in co. Et ideo Maria
ser\avit veri)Uiii, ut alias euni quaereret, non inter k. sed templo. Tum 10
vivimus in mundo et tarnen non niuudaue, sed ^inilifd).
7
^rcbigt nm 2. Sonntnfj und) (5))i))()nuta^.
i 19. Zsannax 1528)
©tcl)t in ;Kürov5 5incl)f(^rtft Bus. o. l?-" 33(. :J2" — 33''.
jof). 2, 1 n. D o m i n i c a .2. I o li a u: 2.
Hoc Euangolium posituni, quia anti(|ui patres credideriuil , er (bot)
10 verijmii c auji pen sw 10 über ;ilias eum rjuaereret sieht alio toinpoii' 3" li de
iiuptiis ru »p r zu 13 über quia slvlil liDi' 10 crotlideiniiit c sp aus cred 14 viiuiin
über et e.\ Iß lolianiics] lolian c ru luis loan loliaiinc.'i .scripsit unt pni über (|ui
19 cog 24 Ideo bis Jü (|iii)d iinl 'Jü Dix Jil Fueiunt bis niatie mit

•-'.'.
non
*Jtr. () [l'-^- 3ni>ii>ii--| -Jiv. 7 |1'J. ^inmini] 25
iiaclii, sauctiores et nioiiacliao, iioii iveriint ;nl iiu|)tias, erno (jxcuecavit cos
Satan. Haee causa, (|uarc propmiat lioc exeinphim: ad coiiflriiiaiuluiii statiim
ijuem deus instituit et .sciaimis dco placere.
Sepe audistis, tpiod lioiuo debet voluutateiii siiaiii vidjtcii, iit in statu
i sit, quem sciat deo placere et institutura a deo, si non, fricd) baÜOll. Dens
viilt, ut faciat cjuod inbot. Cum deus sie ordinavit, nt sit niaritus et
coniunx, ut educeut liberos, ideo deus instituit. Status in sc bonus est.
Sed inveniuntur qui abutuntur, sunt couiuges ^cljben et f'alsi Ciiristiani, sod
gent&s ignorant Ordinationen) dei iumc statum. Quod dei status, tarnen ex
10 corde non credit, (^uod e.x corde credit, est leto aniin« et fert patientiani.
'"'
Si vero non credit, non gibt fid) mit gcbiilt biein nee letus. Sol. 'qui "22*"
iuvenit coniugeni, inveuiet et hauriet luft a doniino'. S)ev flirloi^ et l)urercl)
est aliud bilig (|uani rtictig Icbcil. Qui credunt niatriniouiuni a deo ordinatuni,
illi habent (uft am 1)CIVU, quia noverunt doininuni eilt hlft Ullb frciibc Oll
i.'i
in ijüt. Noverunt, quod deo placet, quod ego liabeo uxoreni. Non est
niaior letitia cordis (|Uain qnod seimns dcuni ridere. Hoc non potest clcricus
facere. Non possunt diecre: Ideo factus niouaclius, ut gerani Cappani, quia
deus ordinavit, ergo non potest gaudiuni et luft Italien in bcn leben an 90t.
Sed difTidit et omuia facit ouff abcnteucv. S^a§ t)eift gcfd)Uicbt jtoifc^en
•'"J
l)l)mel unb erben. Sed non possunt ligaie ulliuu votuni, ut serves vitani
(juae deo displicet. Si quis princei)s diceret: Jto ad S. lacobum, quod
opus est; quod nescis an deo ])laceat, ergo inquani: oraittara, ergo nulluni
votura, jtrang bitf) 'Einbringen, ut ita vivas in quo diffidis deo placere. Sed
vult, te facere id (luml tibi k. Paulus Turro, sed non in incertum, sed i- '^'"- '• 2''
pugno (piasi in aerem', sed ut treff, sie cnrro, non ita curro et ledE
nesciens quo curres, gibt l)l)n ein ftid). Vos iiabetis pscudo|)roplietas qui multa
docent, cum multa dorent, ncscitis, quid est, ut qui currit non ad nietam, est
irritus cui'sus, ex quo fit mubc, sed nihil acquirit. Sic si pngnat in aerem,
facit se mub, sed tf)nt niemnnb Uit)e. Sic ego nou i. e. debeo esse in statu in
:iu (|uo curro certum. Ut si in niatiimonio sum, eertum curro, quia adest verbum.
Ibi fcl)t iä) ntc^t, @r treff Satanam, pcccatum. Monachus gerit cappara, ubi
nietani, ubi verbum, nad) bcm er ftd) richten fol? Regula: Papa tt)ut ntc^t»
benn fc^irmfdllcg. In vetere testamento '^eift aveu mufie. In matrimonio est
luft Don got, S§ ift mul)e Inol, tarnen si etiam mub Inirb, tarnen non berlotn.
:)5 Perit pecus, moritur uxor, dicit credens: c§ g'^et sicut deus vult. Si ipsi
placet, ut mihi mnriatur uxor, et mihi: et sie iucunditatem a doiniuo haurif.
zu 3 Nb r 4 aud vi>luiil;iteml v H vult] v fi lalsi mit '.)
(JuikI durch
litrk/i verb zu Ulla qui iuvenit mulierein r zu 12 über fiirluilj slel^l futloi^ np II frcubc
c »p aus f
zu 16 Cuiict;i quiip focerat valde boii.i erant r 21 ilioi>iet| d 23 in
über ([uo 24 (ebenso 3'>) vult] v zu 24 .1. C'oi-. 9. r 2(1 pseudopropluitas] ps
30 certum (nach curroj c au» certe 31 B;itaM;im, peccatum] Sat p 36 uxor über mihi (2)

2(3 IH-ebinten bei 3n()ve'} 1528
Haec libciilcr inciilro non gratis, (|iiia Satan vult iios fx operihus ((uar dcus
1 cov. s.itiiussit et ftanb et econtra, ba mit ijat ^^alllu§ jut^uil getjobt 1. Cor. 'J. [lue
luiiKiuam cessat offitiuni, oiii.s projiosituni, iit ex verlm für in ein cif(Cii'3.
\'erl)iiin omuis ordo et^t, liahent nou, Satan veiiit, Incift [idj ' lum nllcti ba
fid)
' ßot l)in et ad liiiiic Uieift. Hoc effeoit per Satauam: onines ordiuos
x.iii. ii,:i7 pit'ifct ci praetci-fiuam matriniouiiini. Daniel 'ad nxores' er tuivb bcr cl)ctuciticr
liidjt achten, eum onuiibus sui.s doctrinis et vota faciet, iit mau bcr el)C nid)t
ad)t. föfte trauen rtirb er nidjt Diel gebeu, scd :^urtt unb buben. Dens matrinionio
ita benedixit, nt non sit ita t)Ufcrcl) ut in fornicatione. Jta carnaliter
non adherent man iinb tneib ut scortatores, ba§ rid)t bcr teufet au. 1. [lud,
ut Cln-istianus gerat statum quem noscat deo placere. Potes mauere an cl)C,
scd non opus, ut in eoenobiiun eurras. Sed noli contemuere statum quem
deus ordinavit. Dens creavit viuuni et toxn, vaecas. Si neu vis istis uti,
I. eoi. -, i vinuni non contemuere. Paidus dielt bonum est nudierem K. qui elocat bene,
melius, ba ftnb'5 brauff gangen, voluerunt omnes amplecti melius et exposuerunt
beffer i. c. habet niaius meritum in ceiis quam ein el)cfralV). Nos
snmus onmes equales in Christo, couiunx potest plus placere propter fideni,
quam fürt in operibus, quam Hieronynuis qui est in deserto, non frcgt
barnad}, fol tool ein !tnb fidem geben doctori, non. Keffer, quomodo gingS
,^u unter ben ^ubeu, uxor l)ai Uiel ,5n fd^affen, mn§ ber ünber, man§, gefinbs
nicirtcn, ift ba3 ntd)t beffer, ^at lucnigcr rnl)e unb muffe quam virgo i. e. est
muffiger ftanb (juam el)eftanb. Non bringt aber ha§ mit, ut sit melior coram
deo, nun quod damnatus coniugatorum status, quia et ille funbct, Hieronymi
error, bet)be ftenb gefeit got et confiruiavit scriptura. 8i es Christiauus et
puer obediens parentibus, servus, non flicit te beatum, placet deo, ut foveas
corpus, vestias, vult habere lion bir, sed per hoc non salvaberis. ©c^cib
Uiol Don einanber fidem et vitam. Ipsi: matrimonium est sccularis status
et servit uumdo qui in eo. (^ui vcro in coenobio, est in sancto statu.
Illum dei statum gebcn-J bcm teiiffel et econtra fcrn§ iimb, quia deus hunc
301). a,:i ordinavit et instituit, tu tuum clcgisti. Nou habet. Proponitur exemplum,
iiuid fides sit.
] (ebenso >!>) vult] v ex f/is 2 fioilb nul zu 2 1. Cor. !l r I ü/icr h.-ihciil,
imu xlr/t! nit bcn S.U 4 i!X ; '> Siitiiuainl S 'f ov Uiivb bcv fljfHicilu'V md zy (i
Daniel r .S fvaiteiij fva •-«
•'>'
libcr uict slclit uict ~" '" "'";' mnii ••''/'' mnii
15 volueiuiüj vol /A' quam (nur futt>] quem llieiu
')
= fie

1h. 7 [19. 3onuQtl m. 8 [lU. ^anmx] 27
8
^rcbiflt nm 2. Sonutn^ nnd) G^ji^j^aninc, ".Urttfjinittnfl««.
[V.J. ^(iiimu- l')2si
etet)t in :Körcv§ ^iadjji^vift Bos. o. 17" 391. SS«- — 35
Post pr;indium.
Dixiimis nu]iti;is a den ordinatas. Addciiius 311 untci'vid)t h(X

28 ISrcbiglett bc-s M^xe^ 1528
a'iatif).-Ä, laest, aiit ijuasi deus coudeiunet oniatum. In Euaugelio legi* noii halientcin
vestituni nuptialeni. Quis enim decor, si quis veniret ^^ecllri. 6abf)Utlcin ad
nuptias, quis honor? Tainen non bonuni, ut ornatns sit ]U gro» nuff bcn
I)üPeiten. Ibi principes ordinäre deberent de ornatn rusticorum, artificum.
lani indiscriniinatira incedunt, sine ullo ordine. Et abusus quem mundus =
gcbiut ,511 ftraffen, qiiia bie lanb Ineibcit eevluiift iiiib arm, bie iiberma» gehört
in bie loelt. Xobis quod ederc et ornare ad nuptias ift nidjt unrcd^t, ornatus
te non daiunat, sed si quaeris. ::}. quod canitur, fistulatur, saltus. In .scriptura
cn
5of)^i8,
Yq^ sponsi et spousae bie loirb bon bir genommen, quae vox? Xum cantat? .
Qnando fistulatnr. paucfen, ost illonnii vox. Quando auditnr, fo Ivei? man, i"
i>a§ ein frcub Dcitianbcii ift. Et proi)liotac jcigcn-3 an et utere potes. Si
bene ift gepfiffen itnb gepeutft, tt)nft§ ber ^oo^^eit ein ef)r bran. Sic saltare
in se ipso non ])ecoatum, la§ ber f)o{5l}eit Xj^x X(ä)t geficn. Olim non liabebatur.
ba§ man got bran gefiet, qnando quis cclebrabat nuptias, c§ Wai
'd)icr fo öiel ,
qnando quis dnxit uxorem ac raeret ^ Et nihil praedicabatur '*
quam de prohibendis gaudiis in 3C. Vox sponsi in scriptura est laudata.
5«. 33, 11 lolianues dicit de Christo 'c|ui habet spousam', Audit vocem i.e. bie pauÄcn
3 iiieret 17 loli zu 17
loli. :i / IS KtiaiigeliuriiJ K !'> htiinines l'vur vt)] li zi' 24 ('uUociuiiim Matris cuin
lilio /• J6 quiequid] q: 3H ceiii/ viilt] v ,ui

9Jr. 8 fl9. ,"(flniinvl
20
venienclum ad deum mit glaiiteu uiib ;,iH)Ci)id)t. l|>.-^

30 qjrobigtcii bf? 3nl)tcä 1528
oraudum, ciiraiicliiiu, ut ba bei) Bleiben, iifiniic an bcm veinen Unnl 6!^ftfti.
Itleo ein trefflid) eb(e luort, ein cinlbcv ,;luei, inii cgi-fditur fx oiv eins. Is^tM
eud) an fein iPOlt. l~*iscamiis Ikic ex matn», iit ))()st fulriii iiiaiicanius nn
bev veijneu lere.
9
^rcbijjt nm Xagc 9JJnviii aieiiiigung.
(2. ^•oOviinv 1528)
Stefjt in iKöitvä Tiadjfdjvift Bos. o. 17^- SB(. 35*— :1G^
üuc. 2, aaff P urificat i Ollis Mariae. s
3. fflioje 12,
In lioc Eiiaugelio iiabctis diici \Ulä: 1. (iiiud Cliristiis vi iiialor sine
culpa s
eiirrit ad S. lacobum. Audistis saej)e, sicut scriptum in lege. Necessarissima
doctrina, ut quis ita vivat, ut sciat suum statum. Quod mater non f'uerit
2 f^iilj hac lege, Mose indicavit. Quia mulier suscepto semine masculo immunda
40 dies i. c. cum nemine edebat, bibebat, ubi sedebat, edebat, inuft
inon nid^t Qnvf)Utcn vcl factus fui.sset immundus. Tiucas dicit nlniinque ;in
J tveffücljl trcf 12 iBibbcv) luib unter 2. hU ä2 placcru iint ja rutnis] l'et 21 vultj v 2:i aßcltlid)]
iÜJcü Sl-cUtid) In« 24 placero mit 24 Si (vor veni;] Qiii 20 A\u\ 20>>7 Ncccss;iri/
ili>ct 2S in:isiMil'i| iii.ns

9h-. 8 fl9. Snnimtl "Kt. 9 [2. ffcbtudvl 31
imimimlum, et puonim ei iiuiirciii , Mo-^r taiituiii iiiatrcni, Itlco, ul |iucniiii
mit unter boS gcfclj, ut ita eos i|ni si\b lege enint, iiaiii \nn\v erat illc a
spiritu .sancto. 'iöl'irf)t' noii dicitiu- taiitmii de lioiiiiiiibus, scd oinnibus
bestiis. Si erat bestia, dabatur saoerdotibns, noii opus, iit portaretiir Hie-
;, rusalem. Altera lex, iit darent oblationem. 1. oportebat pueniiu nasocntem
sisti domiiio ut bestia, sed poterat redimere siclo, postea reportavit filiiim,
et tarnen oportuit sisti. Dominus dedit mihi pueruni filiuni et est praodicatuni.
Hie do quartaiu [)arteni auri. J. luatiT lUlift fill" ftd) flcbcil i-l
sua purificationc par turturuni. Mose dicit, (|Uod divites dedorunt agnellniii,
III (jueni aecepit sacerdos et dixit piu'ani, ut possct euui lioiniuibus agere et
oonversari. Paupeies dabant par ,H". ha nam ber pricftei aiid) an. Ergo
indicat Lucas, quod inanserit bei) beit arm opfern, t)a['en c-i nic^t öcrmodjt,
non fueniut divitos Christus cum parentibus, quia sie iioii incipit. Istc mos
mansit nobiseum. (Teutiles non servaul tj liebdoinadas. Sed iinnumditia
IS est auffge^oben, scd ideo servamus, ut ju f rafft tuibber fomcu, ut mögen
fic^
erl^olcn.
De Simeone, rehendat. Et erit luinen quod lucebil stqier
oranes gentcs, Et erit gloria, quia illis promissus et 1. acce|)erunt eun\, nos per
cum. 'S>a'i Ijeift fdjarpff gcfe^en, et dicit cum tbre cjuod non videttn-, nemo
videt praeter istnm Simeonem, (|. d. nihil est lucis (piod hactenus liabueruut
M gentes, nihil honoris quod habuerunt ludei : est ignominia erga illam gloriam.
Et tarnen habebunt magnam gloriam habebuut, Ro. 9. ba§ ^cift fd;arff gcfc^en. mm », 5
Et hoc est quod dixi : quando Christus venit, fo mu» ba§ anbcr barjn fomen,
nempe verbum externum. Oportet ex verbo audiam de eo quod dicitur
mihi, quis sit. Ut si Rcx incederet in vestitu mendici, si scire debeo,
^, oportet, quis dicat eum regem. Et ille oportet habeat fidem mecura, qui dicat
mihi. Et tamen metiendus rex non secundum aspectum, sed verl)um et
fidem. In cruce jiendet: quis videt hie oblationem lieri pro peccatis nostris?
2 eos qui sulj iibei' lege eiant 4 5 Hieiu/
.">
iiasceuteml nius tl |mi'ili
21 spiiit»alll)iis] spi JJ oculis] oc 23 etlentnis) ctf 'Mi compie ir uecep
29 quoll IiIh .lo quod loil 31 liab (beidemal) gejc^cnl flef zu 33 Veiliuni cxtcnuiiu r
3r> dicat] il 37 ciuce] X

32 *ptcbiiiten beS 3al)rc-? 1528
nemo: nioritur iit latro. Sie iiidieaut onines liomiues. Si debeo lioe scire,
oportet verbuii) aiidiam, qiiod dieat milii simplieeni sanguiuein. Hodie
])raedicaut iScliwermeri Sinieon piieruni agnovis. Si] Sic ÜJ t'jicoie quia über jc. JC. (—
odit 2.9 dicturum] d «»2.? bis '13,J ^ä)lc\ä)cx r J-l Snt 2«" spiritiis s.aiielns] s s
') wohl — (iccrcubt (niclit. = gectciitjigt ) /. d. Jini, 'mtl Kren: heiin(/(siiclil', n/l.
Unsere Aiiftf/. i, i9T,:i. P.

'ih. 9 12, ^>l.tiinrl )h. 10 i2. grbviinvl 33
sanctiis gt)ct frei exan-i auff bcii plab. Qiiod sie nun inccdit, ost :i Satana,
nt bic ij Icvc de l)a[)tisiiio et Sacraniento ift cv ein getiodjcii.
Do haptisnio folt iv bar auff ad)tun9 haben, nt i|ui(I(|ni(l Ioi|niinnr,
facinuis, certi sinui.*, qnod dei vei'bum .sit. ideo 1. sccnrandnni cor, iit
5 1. sciat baptisnunn non hoiuinum opus, sed dei opus. Sa tigt bei fnot
gar on, oportet testari te non invenisse baptisinuni nee ullus hoiuo, T't
ecrtissinii simus e eelo venisse. Divina niaiestas ordinavit, est sua bcfel,
gepot unb Iroit, Plures dicnnt: cjuis iioe igiiorat? l'auei noverunt. Paulus
ad Corinthios: Plures sunt in vobis, ion minima ^cieutia
scire deum hoc et illud ordinasse. Si hoc novit, fau n pudjen unb troljcn,
uon solum beu Icuten, sed Satanae. Ergo ubi dicere possuni: hoc dei
verbau), ordiuatio, fo [t()Ct§, si pugnet contra hoc Satan et iuferi, potest
...... .
impugnari quideui, sed manebit. Euangelista indicat, quando Christus dixit
li suis apostolis 'Ite in muudum Universum et bai)tisate in nomine patris\
Ibi verbum dei. Ibi instituit baptismum et iubet baptisari Universum K.
Ibi dieit, Ibi stat verhuni dei. Qui prius fuit deus ludeornni unb ()at fid)
mit tjl)n üei'tuinbcn mit bcm bunb bcv bcjdjneibung, Die Don 'Jielucs Uerbinb
\iä) nou solum cum ludeis in uno angulo, sed cum omnibus gentibus. In
20 illo bunb bin ic^ aud). (inia haec verba stant 'In nomine patris', {)cng fid)
bron Secten, rotten et omnes k. Quid est 'oumes gentes'V non solum
adulti, mares, feminae, Sed in omnem terram ucmiue excepto uec iuvene jc.
3Ben bu bic luovt Ijn ventum luilt fd)lal)en, quasi sutor locutus, audi: ipsa
maiestas locjuitur qui creavit oumia. Sine meritis nostris ex superss
abundauti misericordia fert er crau§ unb tregt ben bunb toti numdo für, ut
baptisent onines gentes. S)a5 ift ein ftutf, quod voce verbum dei, ordinationem,
befctt), bo tüiffen »nir, bo» toir nid)t§ bnr^u getl)an l)aben. Nemo
potest dicere: ego etiam sie feci, Sed gfjct ber bunb e deo, siuc nostro consilio,
fud^en. Quando hoc habes, (|uod potes confidentcr dicere: ego nou
30 adiuvavi et feci baptismum, sed deus jc. tum est dei opus, verbum unb
t^un, tum Satan et liomines uon Irerbens umbftoffen, impugnent quidem in
eum, ipsi conterentur, a Christi ascensioue duravit huc usque. Sed dieo,
quod dei verbum, opus non suscipitur ut dei, etiam ab iis qui iactant.
2. quando uosti deum fecisse, Ponc duplices homincs, contemptores
35 et abusores huius: alii qui suscipiunt et recte utuntur, quia plures qui deum
*;'"'• "'. ''
Wmili. -.»i, l;i
2 (ebenso I. Folg.) bap SacramentoJ Sac zu 3 .1. r zu 5 -- 7 haptismus non
est humanum opus sed divinum r 7 ccrti_/' S dicunt) d i' Cor zu il 1. Cor. 15. /•
13 dicere] d 13 hoc über Satan 14 di.xit] d M Hier in nomine ale/it Matlli ult:
patris] p zu 7.-5 Mar: nit. r 10 Ibi fror instituit^ c aus ~ 17 dicit) die
Qui bis 18 bem unt 20 patris] p 21 est «4er oinnes Quid bis 22 mares unl
22 feminae c aus Icminas 33 bic c aus bid^ zu 34 2. r zu 35 Dei ordiuatio
et dei ordinationis abusus r
Sutfter^ aöettc. X.WIl 3

:^4 ^vcbifltrn br-5 Satire? ir.2S
null (Mirant ot eins pnirropta, et alii (lui siisoipiiiiit et lialicnt in li(.)noro et
liciii' ntimliir. Tnc- ift a,XOi) C^cvcbt. Xeiiio taiii simplex, i|iii ikiii ilisconuu
(lei iinlinatioueiii et dei orflinatiouis ahusiim. Pi-acce])tuin et abiisns et
inohedieiitia praece]>ti 2. Deiis praece])it, ul jhht lionoret patrem et. Pono
'
si filiiis aiit filia aliutatur isto prneeepto et ])eceet contra Imc jiraeeeptiun,
innii pvn])ter illuni aKiisnni illi non siuit parentes"? nuni ideo folgeil l'ol,
(piod non liiinorandi |iarenles".' boS lliuft mir ein fclliaill uub loblidj folgen.
Sic etiani deiis dicit niajiistratii.« lionorandos. Snljditus, famuliis est innbeiliens.
Nnni ideo non est inagistratiis aiit doniinns, qnod servus abutitm' praeeepfo?
bno Uiev foftUd) bing gcprcbigt. Item dens praecejiit diligenduni proxinimn. ki
ossnm andire Iviaiigelinm et non lieri inelior, tanien nianet verbnm
et ntile. i'ossniri ire a

inii
Iiidoiis potest accedorc ;i iiher frig steht acquirat unter liac -itelu acquisita zu 3 über nbnsus steht
ludeus baptismus bis 7 firdinatio mit zu 'J l'utestas r II (ehensn i Puli/.J ICuaiigcliuin]
E JJ aieeretur] il vh 1-1 ,\(liilt: r r.n W .\Ieret: r 19 jctitfjltif)] fcUtf)
'20 l)ibo c aiis bibulu .^h J/ Abusus non t"llil siibstantiani , iiim cinifirniat r re Ihk
2-> Vera unl zu 2H Abusus /;
Substantia r 24 iiher 5)iii6/"voiiif|/ sieht inuliiMl:
iiher loejtn steht xii)i 2.j Dei bis 27 nic()t mit 2(i croatura] crea 27 ilicitnr]
(l zu 27 Abusus Kuangelii )• ::u 2'J über man steht die :12 iVuPtus] { iVuctiis] IV
33 @0t§] ®0t
n*

:>; IHebifltcii bei ^nfireä 1528
)cin. 1. quod dei opus, non qnod fccimiiR. 2. ([iioil iiullii« ahu>;ns jiotcst
uiucdjt madjcii, iniibftoffen.
Nunc veuio ad baptismuru qui est doi praecoptnra, öon l)[]tu DefoIJ)cn,
Dcrovbnct in totum imindum, non pote.-t negari. Si lioe, ergo rcd)t gotltd),
got gebe, credat sive non, (jui baptismum accipit. Si hmic giiinb habe».
'•
statin! sequitur non rebaptizandum. Si est verus et dei verbum, est rec^t,
sive credas sive non. Si esset fc^nldE qni bodie fctfd)It(^ licä ftd) tauffen,
et cras crederet, tarnen verus esset baptisnuis nee bavff iDtbei'gctaufft, quia
baptismus est dei ordinatio. Puer hodie non obedit, cras etiam: praeceptura
dei 'Honnra', sive houores sive non, est dei praeceptura. Si fit puer obe- w
diens, non opus, ut occidam parentcs. Quia puer ijat ftc§ gccnbcrt, non
opus ut parentes gccilbcvt lücrbcil. Sic cum baptismo. Si iiodie, cras non
(iredunt baptizati, tainen verc sunt bai)tizati. Si etiam non adfuit fides, quia
adest verbnni, ordinatio, 6efcl^ et (juidquid iussit. ift ba. llle est abusus
baptisnii K. Si convertit se et credit, est recte baptizatus. Si quis inobe- ir.
diens principi minister, tamen eque manot princeps et notltltic^: si obediens
fit, non opus ut princeps irevb abgcic^, scd inobedientia Uiirb üercnbcvt.
Sie si etiam verum esset, quod pueri non crederent, tamen pneri essent vere
baptizati. Sic qui edit sacramentum, habet verum sacramentum, sive sit
crcdens sive non. Si puer est natus a i)arentibus, pro|)ter abusum non potest 20
nuffgct)obcn locvben dei ordinatio, sed fot ftl^cn bleiben et abolendus abusus.
Hoc loquor 3um ubciftu». Si illi etiam {)cttcn redjt, tamen non beftl^en
(tum suo rebaptismo. Xon credidi, quando baptizatus t'ui, ergo non. Ek[ue
est ac dicerem: Heri fni inobediens patri, ergo oportet alios habeam parentes,
novum magistratum. consideni. 2)qu loer miv ein fein puer: decies inobediens, -,5
decem novos patres, consules. Uno die potest centies Euangeiio non credere,
num semper illi praedicandum novmn Euangclium? Sed quod deus ordinavit,
ift vcd)t et quando factum ift gcfd)ef)en. Si baptismus est über gangen, iftö
rcdjt gangen, cg ift fein tanff nnvedjt geloeft in istis 1528 Qav. 6» mag fein,
«juod plures fiierunt, (pii male acce|)erunf, baS ift ein anbci-J: baptismus, got 30
gebe fic glje über from obber fc^clc!, an Ij^r fetb^ iftä rcd^t et dei ordinatio.
Si quis abusurus Christianis baptizari sineret se, dicere deberet : baptisnuis
est verus, sanctus, divinus, sed ille abntitur. ba fd)(ag bev Satan 3n, ipse
/ jcin i'/>er (ift) 1. hi«
'> liabes iiiil zu
:',
Bap: r zu 4 über gotlicfl sieht
liajitisiiiiis Sil (1 üher veiiis Melil b.np: 7 '\\ä) fihcr tauffcn z" 9 über obedit slc/il
parentil)iis etiam ( ) 10 Ilunora] Ilono /-' IMCvbcn i/ber Sic 13 bapti/.ati.
(si) tnnieii 14 ordliiatin über bcfe(^ über iussit ntclit dous est über abusus
l.j baptisnii !c. crcd l.'ijlli inob /" Uercnbett «im DeicnbCTunQ zu 19 Sac: r
über c
JO .1 parenti)>us bU 22 jum uiil 23 rcl)apli_/' 24 est ac

3ir. 10 [2. ftcbriiot! 37
lüivft luoi (jClDül lücrbcil. Si rjiiiri sumcret .^acrauieiiluin, ui scrvaret K. seil
sumit verum sacramentuiu et propter abusum ipsius noii est falsiim.
Si propter nostruin abusum dei praeceptum, bcfel Qiiff gcfjoben Imivbt,
tum nemo voniret ad inferos. dicorcmus statin»: ^^^ fli"?l ]•"" filCiamcnt,
s ut ein fd^ald, bnimb Iüqi-j iii(^t bie icdjt tauff, fncvamcnt. verbnm dei, tum
non adest peccatum, Et diceremus: Ego peccavi contra principeni, ergo
prineeps non est prineeps. Ille it ad uxoreni alterins. eii'o sum abusns praecepto
dei, ergo non est verum cf)C. Sie damnant dei praeeepta, (piod iiomines
abutuntur. Sed bll C\lcicf) fei-? limb. Et pmpter abusum volunt novum
10 baptismum facere. Summa Summarum: 5icill, fncraillCiit ift vcd)t, sive abuteris.
Ego Itiil bell mifbraudj umbfcwn, ba^ {jeÜifcf) feiicv foltu bnimb empfangen,
quod abusns saeramento liaptisnii. Si non esset verus ba])tismus et non
damuareris. Si verus baptismus. fol tnon? nid)t cnbein, baS ift ir giiinb in
quo ftl^en. Ego non credidi. dum fui pner, ergo: ideo baptismus non est
IS rectus. Si etiam verum esset, iä) nimb eilt 3?iiilüid)t für tiiid), qui onff
bubcre^ 3ur tnuff gel)et, tameu verum baptismum suscepisset, quia baptisnnis
non potest folfd^ gl)Cn, si modo fit, quod Ciwistus eommisit. sive ille sit
nequani. Si liaec iiosti, l)aptismuni seilieet verum, fic fct) gangen, lüic fie
gongen fet), die: fo giU§ nid^t tüibbcitauffen, (piia .licnut 1.'" baptismum
M inutilem. Xuni propter abusniii dei opus, ordinatio damnanda? Noli damnare
l."" baptismum, quasi diabolious fuisset, et novum facere, (piia adest
verbura. Ego baptiso Don gotte» luegen. Ideo {an ic^ bie tauff bem tenffet
nid^t geben, sed deo, tpiod abutitur quis, ideo daumatur, si non esset baptizatus,
ut ipsi dicnnt, non damnaretur. Et cum damnetur, oj^ortet sit verus
25 baptismus. Sie, fo toi finb unfer narren, quod propter maliciam hominum
et abusum dei ordinationem danmeut. bo» iDoIt bcr teufel. Xum dei ordinatio
quae semel dicta et verbum quod abutitur quis. Si fuit liactenus incredulus,
credat.
Baptismus ergo ift gotlic^ unb red)t, fie g()e über iDcii fie löol, noli
30 dieere diabolieum, noli alium facere. Si facis, dicis malum priorem et diabolicum.
Hoc dixi: si etiam meri uebulones baptizati, tamen verus baptismus.
1. fundamentum, ut sciatis concludere, quod nullus rebaptizator ift red)t. Si
etiam haberent red^t, quod puer non crederet, tamen baptismus est rcdjt nnb
gilt fein rebaptismus, ergo non i-ebaptizandum, got gcb e-S fei) gegleuüt obber
35 nid^t. Si non possem dicei-e: Satau fecit baptismum, oportet dicani dei qui per
zu 2 über sumit ste?U sumit ipsius (sac) uoii 3 »utbt über gehoben 4 nemo
(ab) veniret ß diceremus] d T sum (Vier cgo TjS dei über pracccpto dfi praeeepta
über damnant
.'*
ku bis umb unt 10 .Summa liummurum] S S zu 10 über facere
steht (pß) über 9icin steht ff.
12 sac bap l'> eilt über SPÖiloirflt l'J (.ebenso 24)
dicunt] d m 20 über ordinatio steht dei 22 bap darüber steht fo spC?) 23:24 baptizatus]
bap 23 Sie bis 20 teufel unt 26 abusum (quod) dei 30 (ebenso 35) dieere] d

desperatio
:i8 -iitcbigtcii ba So^tc-j \:>2x
iiiiiiistnmi dixit: Ego haptizo in iidiiiiiR' |iatiis, nun Bcel/.ebiil), Satan. Si
Satan \\t>v \ cl malus sacerdos iliwrt't sie, tarnen esset vern- l)a[itisnius. Sciitciilia ;• Soiik'iilia hin M ( lirisliaiiain mil 2'i llid)! rli 1'')' iiei|Ue (rur i»ra«suiiiptiiim?inMV/)er
(iienipi) :.'" mittc((-3) tiiuiii()ci',5irfi'il| Imvili J*' iiracsmnptiu
i
r

."•
Cum
5h. 10 [2. gebruor] -Hx. 1 1 [9. Stbnmt] 39
Deinde experiinur, qui ainbo ftutf Uli§ aiifcd)ten. Si iLit

\
4L) iprcbifltcn bc-j ^sii[)vi'-j Vy2>^
f'e

9ir. 11 i'J. mbtmu' 'liv. 12 [ü. öcbriintl 41
EAJOutra Cliristiis j)raedicat rcgnuni cele.*tc conim esse qui ereiluut, .sive sunt
ludei sivc ü;entes, nieretrices et publicani. Xa fern fie bie Qiigcit iimb unb
feigen fc^ecl. Num tu csses pius doctor? das regnum coeleste meretricibus
et uos cum iiü.^tris opcribus nihil cssemus? cuius culpa? corum. In rogno
5 terreno tocvä ()in flaiiflcn. Sed in ccloruni regno Christus sie non regnat.
Yide in fine Euangelii, (pii rcguet: Qui nou ücvmift fic^ fcincr flu9()cit 3C.
ßegnum tcrrcnuni dat (oii umb ticvbicnft, coclostc giiab liillt) fonft. Qui
ergo opera faciunt ut clei'ici. nou pertineut in illud, vel si iutus sunt, iwu
acquirent. Natura uon vult bonitateni patrisfaniilia.s. fetlt ft(i§ 311 icdjt mit
10 bcr f)ei"ltn, sed nihil aoqnirit. David: Non iutres Jc. Cum ergo volutit rcc^t,
nid^t gunb, dicit iuditium: Cum fueritis 1., eritis uovissimi. Offert utrumciue,
iu.s et gratiam. Qui vero cupit gratiam, erit ex uovi?simo primus. \'ides,
quod discrimeu sit iuter terrenum et coeleste: ba» ift gcjviinb auff§ rcc^t,
alterum ouff gnab. Nemo habet quid, quod nou sit dei, quid ergo acciperet
15 praemii pro eo quod prius est dei? Ergo in regno cclorum fall fein i'cd)t
fein , eS mu» gnab fein. Clerici volunt in regno coelesti etiam mit ins
()nnbeln et sie miscere. Seilet eiirf) für, l)f)e gc(erter ir fctjt, videte, ne fiatis
postremi. Haec est seiitentia luiius Euangelii. In regno terreno quaeritur
merces et merentur homines, in regno coelesti gratia. 'Nihil mihi couseius, ' ^i"'- , „ .. ^ Christi
ms ö csses unt fie c aus fich < Regnum hts 8 onora imt Kesnnm ;^ _. »•
° ' o -^ mumli
terrenum über V: 11 Offert bis IJ gratiam unt tJ cupit über (capit) zu 13 über
ift bis nuff5 steht nee verbum, sacramentum. l(a|)lismus 14 g'io'' '"•* ^^ volunt unl
18 Hneo bis -jn institulns unt 33 Sacramento baptismi) S liap zu 33 De baptisino ro r
33 grunben über grunben 3.>I30 Quamquam 61« 37 alind unt

t\
42 *l.>rebifiti-n be* 3nf)vcS 152S
ttiuff fciii: Oportet adsit haptizaus t't faeiat opus suum. Et si non liahcivt
lidein, taiiiuii l)aptisn!iif; (st vcni Di.nalislac r iT l>iiiuiliir| I) 'JS &\ (il) verija
:i4 Eque bin .ii) iussuni uiil

. beuo
"Jlt. 12 [!». gebrunvl 43
(|ui fkielis est uw .•edlicit 1110. Tiiin possuiii dicorc: ego baptizatus ouff
gots iDOlt, ideo rcctii.s bajitisinu?;. -Sed |)a|)i?-ta to l)aptizavit, "Ificium
(agit) i'.S inipii über pareiites 211 Quod bis o2':i:i diabolicuni. quml mit zu 00
Ko. 8. I :^4 tcuff über (9I)
' :11m Folgenden aß. lirl. -20,205/'. -) Liilher kennt sonst n-eilcr iliix Mud'.
bcv tQiii nudt die rinliiuls/'orm tciiffi', obige'' bcM erkUirt xidi ditrann, dttss zuerst flliauboi
ijesthrieben 11 ai-; tu ist vielleicht nur Schreiblehhr. P.

44 'lirchifltcu bcä 3«l)«--- 15'-*
gcbouet aiiff bev teuffev glolrB, ^ed haptisimmi fet; tc^ aiiff got? luoit. Ideo
non opus robaptizari. si iiiali liaptizatores: si abiituutur, respuiulehunt.
S)QrnQcf; ift ein ncipc vott bic i|t g|et et clui)lex. Quidam diciint non
baptizando? pueros, 2. piitaiit ein leibjcidjcn per quod agnoseuntur Christiani.
2te foren [)cv et dicuDt mm baptizaudos pueros et ineredulum. Et illi voluut,
;•
ut baptisuius fuudetur super fidem, oportet bo? bcr g(au'6 adsit et tarnen
non debet fiuidari super tidem. Si etiam palani fierct, «piod baptizans non
credidisset, tarnen non deberes rebaptizari. ©laut' fol ftc^ grunben üuff got§
iDOVt, non eoontra verbum dei Quff fidem. Non est verbum dei ju cnbcrtl
secuuduui fidem illius vel alterius.^ Couclude ergo: si etiam evftl'citten w
lunbc, quod pueri vel ille non eredereut, tarnen non rebaptizandi. Ipsi enim
non baptizati super fidem, sed verbum dei, 'Ite, baptizate omnes gentes'.
Ergo verus est baptismus, sive credatur sive tion, ergo noli reiterare. Dei
Ordinationen! fol i($ ntcl}t fd^enben et damnare. quod unvct^t fet). Quan(piam
aliquis non credit Euangelio. et tanien ideo Euangeliiun est non uiu'cdjt. is
Quod fundameutum liabes? Ego non oredidi, deinde: ab infideli baptizatus,
ostende fidem tuani et quod baptismus fucrit UtU'ed)t, quia baptisnnis ift
getjoltcti, ut dei praeoeptuni sonat. Num propter abusum tuum dei ordiuatio
uic^t gilt? Exeniplum:

gjr. 12 [9. gebriinr] 9h. 1:^ \\. jvobriiat) 45
qiiia remissionein peccatonim voleliaiii fimilaiL' super iiicain rclii llllb lt'l)b.
Il)i oportet sit perpetua inquietiido, quia noii |tf}ct nuff dei vorlmin.

40 'l-rcbiiitrn bf-> CmiI»'''-^
'•"'-•'^
))sti';i r;ii>it diiihohis i't ccuiciili'nntiir. ,^hnil in \i;i .\ (|Mil)u< vcnit tiiu-tus.
•'•
Dno qciftli(f) i(f)abcn : 1. connilcat k. oxponit aves dial)olus 1. lapit diaholn«
verbmii. Ibi coiiipi'ehensi optinii, sed eben bic rotten unb 2(j^lliCl'mcr liabent
vcrbuni, sunt nobiscum in Ciu'istianitate et Euaugelio, quia facit Satan, anfert
Ulis verum intellectum verbi. indit alias eogitationes et sedueit i. e. verum
intellectum aufert Ut Pelagiani praedicanmt Christum non ideo mortuum, m
ut fnnderet sanguinem, sed ut daret bonam doetrinam, qui uns fugcremus.
Uli ift bov forn I)in tuccf. Sie Papa doeuit per bona njiera et taeuit Cln'istuni.
Hoc est auferre verum intelleetum. Sa-? t[)nt furncnilid) Sntan in
eordibus dans alium intelleetum, ut seeundum eaj)Ut suum doeeat Tum
lioniines (auffcn bvuBcr, ut sunt Seliwermeri, Rottenses. Conculcat p(Mlii)ns, ir.
Watii). -., i discunt.
dant alios artieulos fidei et aliam orbnuni'i faciunt in Christianitate (piae
nun eonvenit oum vera. Tum regnntiu' linmami blincfel, non jter vci-bum
Sie Mattli. 'sa! ubi fuerit ini'atuatus^ k". ^innilC' ,511111 l)auC' i.e.
id)cibct Satan a eonummi t)aiiffcn, ubi hoc, veniunt talsi doctores, lauffeii
bvubcr unb trcttcnc- mit iufjcil. Misera res: non sojum talis amittil veram >»
doctriuam, sed infeetus onmiuo ialso intellectn. (^hristiani nun(|nam C'hristiani
•.'.2im.i,i:!. patiuntur a snnctis praedieatoribns, ipiod a inalis 2. Tinm. 2. iilos sil)i
j. Cor. ii.flonerant. Paulus erat Corinthi: nihil accepi ab eis, duos annos j)raedieavit,
illuni non poterant ferre, ubi veucrimt psenda]iostoli, illis dabant,
vtattb. .jiibi l'tanb Beutet unb facf offen. Sic iTat cum Indeis. Christus non habuit -';
quo ca]>ut, hae mulieres jc. sub ]ia|)atu erat sie ,'C. qnareV quia praedieavit
mendaeia, clerici non potnerunt satnrari, iam plures boni praedieatores non
habent k. Hoc est quod hie dielt textus, laffen fid) mit fuffeii tvcttcn.
Non solum onerant lege, sed etiam nii bev toft. Jllud damnum secpiitur,
ubi mon fett t)On bem rcd)tcu loort, habentnr pseuda|)ostoli et illi graviores so
i'uc. s, s veris , in doetrina unb foft. Hi sunt 1. seholastici. Xon frnstia dixit '(|ui
aures\ Novit horrendam rem adeo hüi in bie Icut llid)t fac;en [afjen: Non
sum scmen in via, non iQfjcn l)()n Sehwermeri et nittae facieil: Nos veri
doctores, Paulus nihil et Petrus. Ideo ita clamat: Si inqilcict totum orbcni
hae voce, non audiret. Imo .sceurissimi et ftciff. @y (cl)t gvo-J lllQdjt
»r,
bian, e§ gilt nic^t gut, gett, non haue vitam sed aeternam.
1' (i .''
gcift: \erh\ /c

•.
videmiK«.
lür. 13 flu. gcbviinrl 47
2. i|ni(l;iiii auilliinl, siciil tovil fcü ilUÜ oiu ftl'ill, iil>i liTra iinn aha.
IUI .-mit i|iii (|iiiili'iii aiKliniii \crliimi et favcu fvifd) bal)CV :1 r 17 (ehiiiio JH. 3'J} l'nicliis] ( IS nio

4S "iUcbigten bc? :,Ant)rcÄ 1528
liabere divitias, sed lt6 jur ilQVimc; ,'C. Sie vitaiii habere, vivere ikui uiucd)t,
quia deiis creavit. Sed qiiod luft iiiib lib brauff )el}cn et imn curare velim
Euangelium , ha-i ift imrcd^t. In Ins r-aro et mmidii? bringt fi"iicf)t, non
Euangelium.
4. qui laudantur hene, ba» aiififlcvot, uld mm bovn ItiQiid) iiiib ein ;.
tieften boben {)at i. e. (jni verbuni faflcn mit ticffcm gvunb unb ift Ijn ein crnft,
et non potest auferri nee sectis uee persequutionibus nee fortiina. Uli 'adferiint
cum patieutia'. Qiiare? quia non possunt Euangelicos fructus produeere
nisi per Christum, vel tyranni, persequutiones vel spiua, unangefochten gliet
suc. R, sfein frudtit q6. Satan ^at l)inbcu unb fovn ju fdjaffen. 'Qui aures audiendi\ lo
Videatur, in quo nuniero sit, an inipediat se liouum, divitiae, non est per
lioe exeusatus. Qui sunt fiiictus Euangelii qui sequi debenf? connnunis
glossa: 30 f)at rann geben bem et)elid)en ftanb, et si ita intelligendnm, niliil,
quia hi Status uou suut fruetus euangelii. Sicnt fuerunt apud eos illi ftcnb,
«ai. r,,22ubl Euangelium non fuit. Fructus euangelii sunt Gal. 5. Ibi invenitur. Si i:.
1. Euangelium quod audis, fateris et praedicator tu doces, Si paterfamilias,
\it doceas familiam, et tu uxor pueros et familiam. 1. fructus Euangelii,
ut verbum dilatetur, ut aguoscant homiues deum et illumiDentur et rationales
fiant, ne maneant in tenebris, et illum 1. fruetum potest quisque paterfamilias
in familia, domo et vicini facere. Si praedicator, oportet non solum unam sn
domum, sed totam civitatem doeeat et se opponat contra Tvraunos et Sectarios,
ut doetrinam erhalt, et custodiat suas, ne inficiatur et pseudapostolis
resistat. Illum fruetum rl)unict PI)riftn5 liic: etlidj 30 JC. i. o. alius doect
pliu-es quam alius, alius maiorem familiam . Paulus plus eotivertit. Sa§
^eift bie pevfon ^eiju bringen et animam gertinnen. Hoc fit, (juaudo Euan- r,
gelium docetur et befcnb Inirb ore. Sehwermeri et rottae non faeiunt talem
fruetum, sed impediunt, quia verbum l)obenS berlorn. 2. etiam non, quia
tnenS ^um treffen fompt, non stant. Sic plus danmi faeiunt 3C. 3. (jui
curant, qui fiant divites, bie tonnen bcr prcbig unb lercno nirfjt luarten, nou
curant, ut alios doeeant, sed geben fid) Quff l)()r lüoUnft: qui enim docerct et so
studeret talis? Illi neminem invant, sed nnnuli in Euangelio. 4. ferunt
fruetum unb tuagen brnn et verbo, studio, coufessione, oratione agunt, ut
ferant fruetum, einer m^er bcn ber anber. Hie est altissimus fructus Euangelii,
ut plures lucrifaciam. postea alii fruetus, ut serviat alii corporaliter.
Qui revocat Euangelium, non potest bona opera tacerc, quia qui incedit in :«
falsa fidc, Si omnia bona opera, nihil est. Ut Rottae multa bona opera
faeiunt, sed actum. Si qui in falsa fide faeiunt bona opera, (jui avarus.
3 caro] c zu 5 i r peise t'nu-tiis r 13 glo
IT familiam] tVi 7« rationales] r.i 'JO l'aniilia] la 2t Tyra 2I;J2 Scot.'uios] Secfa
JJ pseudapnstolisj |is 30 docc.nt .'ll luciira xii :)'> ü/icr revocat s>r/il iicgat

9h. 13 fH'.. fvctirimtl ^it. i4 |l(i Jvfbtiuul 49
niliil boni tacit, sed servit stio mnniniona et scrvit siiao canii. (iui voro
recte credunt, Siciit liomines convcrtunt verbo, sie open' illi.-* .serviniit. et
plus cogitant alii.s

50 ^tebigten be? Satirel 1528
i.ßoi. 15, 13 ()at in OS obtunrt. Sic Paulus: si mortui iiou resurgunt, nee Christus. Sie
liic: si pueri non erednut, nee lohtmnes. Si lohannes credit, ergo et pueri.
Sed est quid fonberltc^» cum lohaune, quis dicit?
2°. quando dicuut': Nullibi inveuiinus, quod scriptutn sit pueros
credere. Osteude textuiu qui dicit Pueros non credere. Xullibi dictum: Itc, s
haptizate \iros, mulieres 3C. Sic dicam: apostoli neu commiserunt baptizare
uisi viros, mulieres 3C. ergo neminem. Xuni non sulBcit, (piando dominus
dicit 'Ite, baptizate omues gentes', quae sunt".' Num pueri non pertinent
unter bie Reiben? Voluit uufci f)ev \]ty\ einen tert ftcUen sicut ipsi cupiunt.
Hoc ideo dico, quod non liabeaut t'undamentum, sed ir bing ftl)et anff ein m
bnnöcl unb ll'a{)n. In Christianitate niliil ageudum, nisi adsit, ubi scriptum.
Die: tu rebaptizator, tu incertus es tuae rei, non iiabes fundamentura, sed
eogitas: puer non loquitur. Sed lohannes non loquitur et tamen JC. Et
apostoHs commissum baptizare omnes gentes. Quod pueri credant, iam
indieal>imus, ut nostram üdem coiifirmemus. 'Ite, docete omnes gentes': is
nota diligenter hoc verbum.- Dens olim fecit punb cum ludeis, ut die 8.
jHierum circumciderent, bei" bunb ftved fid) fo tueit, ut faeeret pneUos dei
i.ajioifw.iopopnlum, non solum corporaliter, sed spiritualiter. den. 17. 'Hoc erit pactum':
die 8. 3C. et erit ein öertvag intcr nie et te k. non in ventum proiicienda
ista verba 'seniinis tui' quod sie circumciditur. audis. quod deus fid) bei" 20
finblein annimmt mit aufgctrudEten tuortcn. Num leve est, quando deus dieit
0. y'Kgo ero tuus deus' i.e. custodiam te an leiö unb Icel, si alicuitis deus est,
nimpt er einen gar an. (iuid dicent Schwermcri ad illura loeum? Textus bnr,
(|Uod deus est puerorum, non episeoporum, tuuicarum, sed corporis et aniniae,
oportet ergo credant. Vos dieitis jiucros non posse credere. (Juid dicit 2.1
deus? Num non tarn firme consisteinus, si fidamus verbo dei (piam humano
buncfet? Oportet fatearis pueros credere et dei gratiam habere, cum sit
illoriim deus. Ibi nullum miraculum, ut dicis tu de Johanne, quia gl)et utier
«i. wo, 37 i aller 3iuben finber iste bnub. In ps. cum parentes increpat ])rop]ieta: Si
erlüurgtcn suos filios et filias et effundebant, et parentes (pii imniolabant ;io
diis K. dicit propheta effudisse sanguiiuMii innoeentem, (piomodo imioeens
est, si non saucti? Ter 6unb Ijclt ftc für got» tiuber unb unfdjulbig. lllud
°^"I,': j'li'Jl
unum exemplum, aliud: puelli quos oecidit Herodes, fueruut sine ratioue et
non potcrant, et tamen innocentes jc. !. exemplum legis Matth. 18. 19. 'obtulerunt
])uellos' k. quid ad hunc textuin dicent V Ip.si exposucrunt : huniiles, sj
ha^ ^eift buBenftud. Textus clarus. Non scriptum: attulerunt humiles.
2« / 1. Cor. 1.5. r 4 dicuiit] d 12 rebap 13 nou über loquitur zu 18
Gen. 17. r 27 aufgct i.> dieitis] .30 efl'uiid iiiiiiiol.n 33 puelli über quos 34 potcr.int] jiot
35 liunc] li dicent] d
'} 2um Folijetulen vgl. Er}. 20,311. ^) tgl. KrI. - 20,315.

.'.
etiamsi
«Ih. 14 [16. gfebriinv! 51
Iteiii 'sinite pueros' 3C. Si 'ipsonim est reoiiuiu coclesU'', oportcl liabeant -i'fnttii is, u
fideoi, sinas dicere Sclnvennerum, quod vclit. Christus dicit 'ipsorunf. Et siiavc. lo, lo
^cr^ct fic itnb tiiffct. Et fuevunt puelli cnii portahantur. Haoc uxcinpla
suut quae Ibrtiter condudunt, quod puelli in vetere testaniento eredideruut,
fuerint siue ratione. Item exenipluni 4. Matth. 1^, ul)i contentio disri- !»i,inii.is,4f.
pnlorum, puerum aecipit, 'qui se luimiliat ut puellus hie' jc. Item 'qui r^usoipit
puellnm. me sus^cipit' 3c. oportet ergo eredat. Christus tcft ftd^ alfo
iiid^t et)reii in infideli uiib imicincm flefd^ir. Item 'mola azinaria' jc. '

52 «Jircbigten bei ^af)xe'i 1528
sed dei verbuui est qiiod loquitur. Oratio est Christi, baptismiis est dei
bunb, nianus quae ijaptizaut, sunt dei manus. Christus ipse adest in baptismo,
fpvid)t ba§ Giiangeltum uBer» ttnb et baptizat. Christianitas adest et offert
pueriuu. Christi praeseutia iion gratis adest. Ubi statim adfuit apud lohannem
et locutus per os matris 3C. Ideni adest in baptismo qui tum fuit s
in matris utero. Et bitvt sine fructu uon venit, sed fecit opus suum. Sic
liic irapossibile. Sicut iinpouit baptismum, atfo gibt man». Si verbum
tuum et baptismus tuus esset, puer maueret imbaptizatus. Sed non ftt)et
SKcuf. 11), 14 nuff unfcr pevjon, sed deo. 3ift fein toovt, orbnuiig. Ideo dicit 'sinitc
puellos venire'. In isto nomine adducinins, est gentiiis, sed bei Buttb g()ct m
u6er aüe I)eibeii. Sic potes respondere Schwermeris, ut uou cousistere possit
pueros non credere. Si pueri in vetere testameuto potueruut credere, et
uostri. Si non, libentius velim esse ludeus. Sed ubique scriptum, quod
:'. (ior. 3. 7 ff novum testamentum melius 2. Cor. 3. Exemphmi potes fuixrt, quod ijaptismus
puerorum ift udjt. Tota Christianitas pUis quam 1000 annos bapti- n
zavit pueros ab orieute us(|ue occidentem. Si papa solus bajitizassct, dubitare
possenuis. Sed fuit bajitisnuis puerorum, ante quam papa factiis Antichristus.
Concludo ergo: Si puerorum baptismus esset unfed^t, non est
baptismus in Christianitate.^ Certe est in terris ecclesia Christiana, ut docet
articulns symboh'. Cum ergo Christianitas non aliter baptizavit (juam pueros, so
oportet sit baptisnuis rectus,

gir. 14 m. JVcbiuntl mx. V^ [23. f^cbruntl Tvl
iiiib Ictpltrf). Si contra illos pu^tias, \o (jiibeii fic iiiiü bic fpviid) aluiclniitfcii
llltb |"tuiU})ff t(ClTiacf)t. Si tlicimus: Paulus vocat baptisminn rogciioratiKUcn), lii.
ad Eph. 'viri, dilii^ite', 'iiuiiidavit', gelOQÜige fpiud), et omnes locos (|uos ^spu >. -iM.
contra oos füren Innen. Dicunt: baptismus dicitur rciicneratioiiis, ipiarc?
5 Ideo tjuod exteriiuni signuni est ])er quod aj^noscuntiu' illi (|U(>d siuit nuiati.
Sic quando Paulus dicit Baptizare Act. iL i.e. er ntmpt extcruum signum «Um
in

54 iSrcbifltfii bcc- jrt()vc;' l-VJ»
scnint eis, ut luorteni patfrciitur voliiiitarii pro ninnibus pec-catis. Sic (|iian(lii
iiitinni iilieuter luorereutiir: pouo tibi mortem pi-o omnibus peceatis tiiis, cum
nihil periculosius possit pracdieari, cjuam ut liomu iu extrema liora sie
seilueatur. guten locos Augustini, sed uiliil est. De quodam cinfibel in
{)ostillis 3C. lege ibidem.' Aliud exerapUmi proponatiu- illis, nempe latroiiis, :,
vfiif -js, 41 sed etiam torseruut iu mortem spontaueam. Sed 'iuste rependemus'. Xon
dicat: hac morte peccata solvam. Sed: iuxta facta fit mihi jc. Oportet alia
i;uc. 17, lu mors unb f)0^er leiben veniat quae auferat peccatum et mortem meam. 'Si
omnia feceritis.' Ego edificabo in mortem quae implet scripturam, quae est
unica nempe Christi. Divide longissime opera, mortem et passioncm a Christi, tu
Instituendus horao, ut suam fiduciam in nihil collocat, Sed in Christum et
dicat: Aufer opera mea bona et pone Christi. Xum nihil facienduni, nioriendum,
patiendura? Sic bona opera facienda, ut deus per ea laudetur et
j)roximus2 jc. Sic facio bona opera ut Christus, uisi f|Uod non fido illis,
sed suis. Sic patior exemplo Christi naci), ut sie patiar, ignominia afficiar is
ut ipse, ut deus inde glorificetur et proximus melioretur, sed non bvauff
2.(io't'ii', i'fbuf^e, oportet tnitöringen bie ma(,5eic^en (S^iifti. Gal. Ego verberor 2. Cor. XI.
Sßer l)offgcftnb loil fein 6:^vi)'tt, ber inu§ fic^ in bie farB fteiben. Divina
l"tcr6cn Christi est nostrum, nostrum est Christi. Sic commutamus, ut ipsiiis
passio fiat mea et mea ipsius. Mihi inde fit salus et mea vergit in gloriam ju
et veritatem ipsius. Sic cum bonis operibus. Sic Latro confcssus suam
iiiic. s:i,

,-. soluni
?h. 15 •2:^ J^cbtuat] 'Jh. m |28. Jvfbninvl 55
ut taiitiiiu aiidiaiiui.s et luijiiaimir. llu^• novit iSataii et .sapieiites liiiius inmuli.
Est facilius bciUl pfluflcn imb QCfern. Quaudo quis liio diniidiuin tant\nii
aiidivit, fit doctor doetonini et potest ein vuinor anvid)teii. (iuaudo novit
ba bon fd^h)a|ci1, sie Satan vieit. Est doetrina (|uac vnlt gcteOet fein, non
in earue, sed spiritu. Ibi circunispieio nie: nulluni vidco scliulasticnui.
Optimi doctores snnt omnium indoetissimi.
Invenitiir quandoque misera ieniina,
plus novit quam doctor. Ft hie latro, boS tt)ue im noc^, tarnen est inagistcr
dücturibus, fc^tpcl^cv iinb plaubcicr Hoc indicat lAicas ter, (piod doetrina
de Christo fo id^lverlid^ ein öt)C, ut (piis iliuc veniat, ut suani vitatn, iwna
10 opera, leiben abiioiat et Christi aniplectatnr et ita, baC' ei§ Umgcn bvauff
vitam, bona et oninia. Martyr quidani eui inulta milia abstulerunt, sed
Christus, omnia in ber far, corpus, loeib, finb, C'inistuni non auferent. Qui
tum potest scientiam ostendere in tali periculo, hunc voco doctoreni. Talis
uullus ex Schwermeris. Sic bene de Fclieitate, (juidain martyr, cum enixa
15 esset 31". : Haec passio est mea, mihi imposita ab tua, cras Christus pro
me patietiir. Hodie patior ut latro 3C. ii sunt ilii qui ( 'liristuin sie in
cor ceperuut. Si ipse implet scripturam, tool lüilö ungcfitHet laffcn.
16
^rebigt am Soitntafj Cuiitqunf^cfiinn ^{nrfiniittngi*.
3)tefe bierte ^prebigt ü6cv bie laufe (bgt. 3U *)iv. lOj fteljt in Ütöverö *Jlac^=
fd^rift Bos. 0. 17« 581. 49'' — 52 \
Post prandiuni.
Audistis ali

5() 'lUfbiiitoii bi'C' Osiiljtcc- 1628
Si eliaiii c^o iiKilr Kaiitizaixiii et almtci-cr ba|itisiiu), iiuiii iilcu caniiiiim
lialuenm"? i|ui .sie (k'i verhiiiii et ordinationfiii Icftcvil, videbunt, i|ni(l f'uturmn.
Si l'apae urdincs ferendi, tue di^criuR'ii iutt'i' dci oixlines et liuiiiiiiis. Sie
doceiit et seribunt, (juod baptismus nihil aliud sit quam exteruuin mcvtjcidjCll,
])er (jUod aguoscitur, qui sit in nuniero Christiaaoruin, qui non. 8ic saera- 5
nientuui altaris vocant mnl,5ctd)eri, sieut ovis siguatur vel tondetur, sie l)Q(tcil
fic baptisrauni et sacramentnm, non dant vim, quod valeat ad tideiu vel
remissionein peccatorura. Plus tribuerunt monaehi suis eappis et k. ii sunt
bc§ eigen Boten utiev nUc anbev. Fundamentuni iiisomm est iioc: Externa
res non potest ntilis esse ad salntem. Hoe posito ftf)Cn ftc bvonff et omnes id
scripturae quae opponuntur illis, bcn geben fic ein glo-J. Ipsi ponunt fundamentum
ex sno captu et postea 3ufin'en nnb gloifivu omnes scripturas. Hoc
est ex eogitationibus nostris jc. Nobis omnino fnit negoeium eum papa, quod
pro suo captu exposuit scripturam. Sic et eigcr Uli facinnt. Si ((uacro:
ubi ostendetis, quod externa res non prosit ad salntern? Nihil dienut, (juam i:,
quod s])iritus faeit , nun a(|ua, non baptismns . bfl§ ift bcv gcift, ben bcv
''3Jlun|er anfing. Induxit rusticos, ut qui legeret in seripturis, rideretur, non
curabant vcrbum, saerameiituni, l)aptismum, omnia niliil, onuiino spiritus
mnft-J tl)nn. Ego tjnbS l)cviiid)t, loeutus cum illis, nemo finib-3 IcnrfVii, donee
l)ombardae. 66cn iile spiritus adhue. Externa res, inafl^en, tuibeil, cffcn, :'u
tlintfcn non [nodest. Hoe fnndamentnm ips/> ohs neg über papa steht pji J4 scrip
et ctflcr über illi (juiioio c b sp aus quaoie 17 seripturis c b sp aus scrip zu I'J
über tjoM Dcrjii^t steht expertus loquor 23 externa über posuit zu 24 über t^ud) steht.
pannu» 26 sunt sj> r adinuenernnt c sji b aus — crt 2li über Pfieit steht
I.C'or. 8. zu 27 über lioininoni bis 2IS tru.slni steht non csl iiiiitilis Wejdjcv ;" 2'.)
Zacli r zu 31 4 |)raeccp: )• zu 32 über et opus steht iiiioil exliilieiiuis

Sic: Dilige i)rü.\iuiiiiu. Qiii.s proxiimi.s? Nniii los spiritiuili.s? :ul (|iii(l servil
pro.xiimis, iiuni salvaris ])er ipsum".' Tmic nuta, an dcus ordinaril vcl
Iionio. Si de! ordiuatio, iioli iacere discrimen, scd die: est iitilis, (|iiia dciis
non est ein linmitit'v locfc^ev, non lo(iuifiir iiuitilia, scd .salutaria ad .saluUMii,
5 iit sii])ra Zacliarias. Si baptisimis est siiiuni, iit ovis signatnr,

58
'4.H-i'i)iflti'ii bei ^(\i)X(i 1-V2><
sigmiin, per dabo (locum i. c.) ©lo'f r sii 17 über dicit steht Cbristu.s 24 bap
lull Mar zu 24 bap: Inaii: r über ^orbnii steht tnilb :m
2'> über baptismus sieht
iiiquit 2ti poeiiileiitiae c aus pen ::u 27 über quod bis buuc steht illoruin ijui liabeut
r[cmissionem| pfeccatorum] 21t man bis contrariHS mit 'il omnium über omnium
33 remissiouem peccatorum] r p (A lenip(ire) lob usijup ad

mx. 16 (2:^. Pithxmx] 59
^OtllCV,

60
^prtbigtcn bei 3nf)te* 1528
Si luic tibi pcrniittitur, liabemus bcit bilpft iit ante et nQ,n, ijiiia l'apa
Mi>n
aiuk'bat tarn giobltc^ tonjuere scripturam. Isti sunt bic lüilbc tl)icv ij ini
I11.3, .-.iani K. Tit. 'per lavachrunr quid est".' i.e. ut novae creaturae tiaut, bas
g'^et ein tocfcntlitf) berenbcning tu bcm, ut veuiaiu a peccatis ad iustitiam,
a niorte jc. non siguuni. Huiusmodi locos et plures lege in netD testameuto,
(»Qi. 3, 27 ubique datur baptismo remissio peccatoruni, ({uod abftcrbung peccato, inductio
Sit. 3, b Christi, 'lavaclimm regenerationis'. Quem lii loci non movent, nihil JC. Sic
potestis eorum bing umbftoffcn et tuani stabilire. 'Qui crediderit et baptij"|'^jii'|'
J4 zatus'. Ipsi: Kes externa. Die: Mentiris. Si homo, bene. Si deus, si
levissima res, ein vaiiid^en am bivn ia\im nee potest levius signum dari.
Abraliae muft fein teib nulj fein et Sarae corpus antiquuni. Sarae loiib im
nuti, ut fides an l)'^m coufirmetur. Et Spiritus sanctus muft felbS !omeu in
speeic columbae. In die Penthecostcs ut ventus 3C. et igneis Unguis. Neniini
rcuiittit peceata, dicit, redemit a niorte, cum non dedisset corporale signuni,
U)
quomodo fem \v\x bovju? Ergo moneo, ut caveatis ab istis nocentibus 15
spiritibus qui dicunt: spiritum sanctum acquirit, si quis sedet in angulo ?c.
I)unbcrttaufeut tcuffcl acqnires. Non veuies ad deum. Et contra ipsc ad
te nisi per externum quod acquiris. Semper deus ijat er Ieiplic^'3 fnvgenomen,
cum quibus egit, ut supra Gedeonis vellus }C. Quando voluit nobiscum
(juid facere, per verbum fecit et res corporales. Ne(|ue exemplum dabis, qui 2u
Christiauus factus et spiritum sanctum accejiisset sine re externa. Unde
ipsi iiabent, quod Christus salvator"? Nonne ex lectione, auditu? Non ex
coelo. Sed ex scriptura et verbo, et volunt aliis Ireveu, ut aliam viam,
modum eligant, quo acquiraut spiritum sanctum. Quare ipsi non desistunt
a scriptione, lectione, doctrina"? Novus irtl)um, (|ui mit getüalt einreift. 25
Dei ordinatio: Semper ergvcifft cttt)a§ Ieiplic^§ quo tecinn agit, est utilis.
Si non, utcunque spiritualis k. Ideo impugnannis Papam, externa. Quid
operetur baptismus et quac ipsius potentia sit, alias dicemus.
2 torquere scripturam über jvolötidt) Isti über toilbc t^ier q»! und a7)t Rmule steht
sub p.ipa fillb loS gclnjicii, i)rius coliiliiti .? Tit. 3. » lavacli r>ß in nelu tcstjtmeiito
iiher ubique datur
6'
remissio bis 7 K. tml remissio peccatoruni] r p 8 cred
Ä/y et Ijapt «6er Ipsi %n. 10 über vaiij(%en steht ut Davidi Jl antiq 12 .spiritns
sanctus] s s 13 Pentli igneis «6er (fervens) ling zu 13 J'f. visibiliter ap: r
14 remittitl r darüber deus peceata] p 16 dicunt] d sanctum] s 17 Icilffcl] teuf
l'J Gedeonis] Ged 21 (ebenso 24) spiritum sanctum] s s :u 22 über liabent steht Seil
23 viam über 24 modum 24 elig 2.) ittf) zu 27 über impugnannis steht qnia
liumana Pap 2i< baptismus «6er operelur »6c»' sit steht ollicacia

9Jr. IG [23. gcbimui ^ir. 17 il. IJiarji
(Jl
n
^^rcbigt am ©onutafl v^ituofttüit.
(I. -mini ^>->>)
eteljt in iKöveve DJcidjfdjvift Fios. ... IT» »(. r.2''— r.4\
Dominica
Iiivocavit.
Valde utile et ttoftltd^, necessarimn inmiibii.s Cliristiaiiis, qui sc ()ntti'ir"'"iiii j,i n
foücil ei'ga tentationes et diaboliim, qiiia oiniiis teiitatio cdusistit in liis ;i.
1. est eui-a ventris, qiiando tentamnr et licriaffcn, btly \id) flot ttclt ,
qnasi
i noü deus noster. Est tentatio in sinistra. Et natura nostra gcncic^t ,511 infidelitatem.
Satan non gcpolbct f)nt in Satanae spotiem, sed aj)|)aruit in
spetie vel angeli vel saucti hominis in deserto, ut s|)eties ba jU l^etffcil, nt
eo citius Christus crederet suis verbis et cogitaret: certe est verum. Si
statim sciremus Satanam, non esset tentatio. Sed spiritus ducit eum, Et
10 deus nou adest, neque augeli et soUis Satan iiiib ftcU fid;. 1. tentat, ne
fidamus deo i. e. ut cogitenuis deum non esse l)olb nobis et obHvisci nostrum,
ut quaeramus alium deum, ut faeinut homines qui (juaerunt divitias, (|uibus
fidant. Hoc facto, ut cor ponat in aliud, Actum est. 2)ritm6 utitur veneiiatissirais
verbis. 'Si dei filins' (|. d. Iviic fein Biftlt dei filius, habet te pi-o n :t
ir> damnato homine, iionne sie? cede. Ibi percutit cor infirmum, ut ])ossit prac
terrore Hqiiescerc et sie cadit in intidelitatem et (piaerit alibi auxiiium ?c.
Sic facit cum omnibus tcntationibus in sinistra (piae not bringen. (Jlu-istns
docet, qui man )ic^ lucren fol. 'Non in solo.' Tu vis nie inducere, utu 4
fiduciam la§ farcn et nihil boni mid) ,511 got t)erfel)e, sed deus eontrarium
» praecipit, ut ei credam. Id indicat locus. Deus est adeo propitius, ut 2'-'"
possit rae fovere. Si anff.jeucfjt pane, tamen potest me sine pane fovcre,
me per verbum sine omni ])ane potest auffinl)n(ten. Sic Christus üä)t ftrf)
auff verbo, quod deus sit niisericors et non deserat, quamquam \id) olfü ftclle.
Ubi Satan hoc videt, quod homo vult non deserere deum: quid mihi
ar. faciendura? oportet pcfjer l)ar, luiltii bü t)in?
'
Suseipit 2. tentationem , de
qua Lucas, et in montcm ducit et dicit liaec jc. Ilii non fielt ftci) ut nequani, ühc, 4,
2 Valde bis 3 -i. mit ro über Valde steht E: sp b ttoft: nece/ .V tentationes
c sp b aus tenta omnis (...) 4 über Derlaffeii steht deserimiir sp b .5 .1. Tentatin
in sinistra )' zu 5 über detis steht sit sp b 7 vel (vor sanctij c sp b aus sed H ciedcrct
c sp b aus ered Si bis 9 tentatio unt ro zu 13 über ponat steht üduciani sj) b 14 dei
filiua über (verbis) Si filins dei es r 16 et sie] sie über 2 (c) iiifidelitatcm über ff
17 Tentationes a sinistris r 18 man über fic^ Tn bis 22 ouffet^allcn unt ro zu 20 über
est adeo steht adeo s« 27 Non in solo pane r '22 Christus über (verbo) x\i)i (ev)
24 (se) non 25 .2. r zu 26 Haec tibi oninia dabo r nt über fi^
') ^Qt ist die Luthersche Sprech/'wm f.
Ijer, die er auch (offenbar beicusst) fjdeyenllich
geschrieben Jiat, vgl. Unsere Ausg. 23,31,26; 1789,18 tind m. Antii. Sinn: was jKfts.«
idi tun'i natürlich isls besser hierher sich zu wenden — oder willst du etwa nach der
andern Seite'f' Zu oportet pEJjer ryl. oportet übet Unsere Ans;/. 28, 325,3. P.

62 l^tebiflltn bi'S 3nl)tcä 1">2S
., (juüd non agnoscat. lani focit se deum et mit jo glifftiqeii, liftigeu
Itiovtcii. T^ucas pulehre 'lu momento'. Vides, qnautus dominus sit Satan,
(|uid faceret in hora? Christus oportet sit deus met, Et responsiini: 'Eist 5
ifiic. 4, G meum' Jc. 'et cni volo'. Xon dicit: Non vides, quod deus sim. ISed vult
Cln-istuni ein syllogisinuni laffen ntad)Cn, ut dient: qui potest totiini lunndmii
ostendere. qtüs est? 3C. S)aS ftnb bie gifftigftcn tentationes, ijuaudo faeit se
deum. Nos intentati Cliristinni neseinuis. quid Satau noverit. In imaginein
se transfert maiestatis diviuae c\ü\ä) K. quid faceret Christus? Et ego, tn, i.r
si veuiret quis, halieret diviuam maiestateni et füret gotliii) Inort et monstraret
orbem , quid faceres? Hoe est, quod Satan vult erigere enltnni tlei
extra verbuiii dei. 'l'um erat, ut nihil adoraretui- nisi Hiercsolymis et versus
Hicrnsalem. Nulla imago. lilc vult Hierusalem edificare in niedio deserti.
«Biiiiui. (, 10 Christus dicit 'adorabis'. Deus f)Qt ein binft beftimpt Hiorosohmis. tu aliuui 1:.
cultum propouis quem deus non piaecepit, ergo nun deus, sed diabohis.
lila tentatio apud nos est magna, quando respicimus nostra bona opera.
Il)i satan est dens, ubi in 1. tantum ein einfiblei" factus. Ibi habes bic luerc.
Vide, an deus praecepit. Si non, noli curare. Ita dooet vineere onuics
tentationes per scripturani, ut nihil velimus scire nisi id (juod deus prae- m
eepit. 1. hie impetit cura, deinde cnltu. Ibi non potest vineere, eogifat:
I)Qir, si e.\])ertus me satan, iterinn dabo operam, ut videas nn' non Satanani.
£eft bie @otf)eit Icibber foien, non usus prioribus formis, est mille artifex,
in una hora foE er Uieict)en centuplnni. @r ftelt§ fid) qI§ ein ftomer enget:
veni, Christe, hactenus te tentavit Satan, ut scias ine non nialnin, vnhnnus »
ire in templum quod 3c. Si vis deum et verbuni dci habere, bn inol Inir
f)in et belobt se, non solum in deum. sed eins verbuni. Non [)lns (idendum
quam deo et eins verbo. Ibi cadnnt mille, ubi alias vix 100 et est casus
»((iiiii. 4, .s Lneiferi. 'Ducit in Sanctam civitatem' i.e. sacram scriptniain. Si es deo
aeeejitus, Iq)§ bid) I)innt), scis iara seripturam. Et contra Satanani pugnasti :io
». G .seriptura. Kgo haue indieo tibi 'Eeee angelis'. Hie veiiis tentator (pii
o])timos anfec^t, qui bnrd;jagt in scriptura, pro])ouit hoc (juod non audco
negare. 'Angclis'. hoc verum. Prius pereussi euni verbo, iani pereutit me
et nimbt JUtVO: si dieo: verum, vietus. Si non, blasphemavi denm. S)a
getjüit ein fdjarf spiritus, (pii videat diligenter, deinde .spiritussanctus. Si -.a
3 B^fjt: zu 4 Vidca bis 7 loffcn unt ro Quantus domimis sit Satan » 7 dlcat] (1
10 faceret hh 14 imago unt ro zu l'J Cultus dei sine verbo dei r II vult] v
15 tu bis 16 proponis über Jlieroso: quem deus 18 i'actus iibi-r cillfibtcv l'J an (sit)
zti 21 .1.//.2. r zu 2'J .3. r dabo operam über ut videas 24 (in una Imra) centuplum
zu 28 eins (s) verbo zu 28^29 C;isus Luciteri
/• 29 civit.iloni iibrr Sanct^un
zu 31 deconi milia a dcxtris tnis. r 32 scrip non andeo über (....) 33 Prins
bin 34 mit§ UHl ro

04 '^>rcbifltfii be* i^at)«* l"i28
]>ul(lii:i cugitatio iucidit, .sUitiiii dicimt spiritiini saiictum. 5lud)'3 1)11C' bud)
C(cfciiEt ', hoc est deimi teiitare. Ibi hahemus, iit sciat umis(juis. (juando impuguant scriptura, vohmt pulclnum dare inteliectum, vidc, an
recte fiiv bic fc^l'ifft, ne ,^uplaljt et dicas: \erum. Sed vide, an verc gcfmt i»
fet) vei'bnm. Summa: oportet nos hereamus in denm et verbnni non iaisatum.
(Im hoc, bene cun-it.
18
^^rebigt am Sonutnjj Oicmiui^ccic.
(8. 9}fäv,i 15'28)
Stellt in 9ibver§ 9}nc^fd)vift Bos. o. 17'^ 33r. 55'' — r,7''.
'•"''n'^'j'j,'-''
Dominica Reminiscere Mattli. XV.
Hoc Enangeliuni jiroponit nobis exemplnm tveftid) r'hristianae fidei
et cjuod altum et pancis liominibns Jtiibbci'fci't. ^C^ t)fllt, quod dominica is
liaec gcftalt ]n ^Jtcbtgcil, quod solitum confiteri, per quod diabohis aily=
gctlicbcn et diflicile fit, ut cxpellatnr. Sed summa iuiius Euangolii est
certe, ut discannis certc fidcrc domino. Si scmel andimus eins verbuni, nc
hoc deseramus, er fcr Uiib Incnb fid; posteu, ut vult. Si dodit vorbnm et
aniuniciavit rcmissioneni, seiet nos tentare et ftelt fid^ toettcrtücnbiid), ut |)ntet -"
nos sie esse, sicnt dixit. Ibi homo debet esse prudens, ut sciat articulum fidei,
ut postea nemini credat, qui contra haec \crba praedicat, ucc ipsi dco. Si
enim deus contra verbum 1. locjuitni-, non meint ei» , sed vult tentare nos.
Sicut jiater cum filio fd)erlit et vult facere, ut filialcm lialical aniorcm, anfert
(jnod, dedit ei vel caedit. Ibi discere debet, (jnod fteil^Jpeil vd ablatio 2S
prioris doni non sit crnft, non quod velit egere puenun, Sed (piod adhuc
patcr paternum cor habeat erga sc, ut |)cr inner fetjen patris bn?- liiib getucne.
1 dicunt] tiiiii| ll;itiiiM V.f iinl ro zu 13 (|iiac erat
8 -Mar: r IJonii Ueminiscere DMl^ r rv 14 tvcflirf)] tief: /" Sod bi.i 'JO si>lef nnl
IH MC über (nc) 20 ftett(ä) iBEttcrrtcnb
') hdsdir. sidi^r = geturft iric L. geuiihnlicli xchreihl. Nehcii ndih kiken, ihm auch
L. hat (z. li. Unsere Aiixg. lö, 212, ].'>) und md. kiickon yiht c< ein mdiirll. kcikßn und
keiik
^-- 'fhicklix-y D. WOi. :,, 702 : 25I

Ilx. 17 [1. mäxil 5Jt. IS (8. ÜJiiuil 65
Sic Euangeliiim exf'iii|>liini est, ut 1. fcftrioltcil, f|iiod audiviimis et
uon curemus, si deus se giculid) lilib ailbcvC' fielt. Siciit promisit .«e fotiiniiii
DOS in corpore et anima et fore deiini hie ot in futiiniin. 'Epi .sinn «lominns
deus'' 3C. in hoc verbo [f^e. Si Icft se nicirfcn, qna.si non velit fovci'c, left
5 im» aiin toeiben, apparet, qua.«i .*it contra hoc verbum, Satan ^ilff» ftcicEcn
et facit deum aversum et non deum nostruni. Christianus hie: non est
serium: quod 1. mihi dixit, scrvabo, ntcnnqne se fiel, non curo, non contra
:-. Woii- jo, 2
scriptiiram lotjuetur et aget. Si sinit nos cadcre in pericuhira corporis, non
alind est quam quod uobiscum ludit auferens pomuin vel grossum vel etiani
10 castigat virga, ut belerüd^er trelD luiv iin§ 3U im t)crfel)eii, ut ilia nniiicrcula
fecit.
lila audivit famam de Christo, quod oranes curet ad se venientes.
Non buvfft auv bcm lonb g^en, erat gentilis. Christus veuit in suam
regionem, faft famam et verbum de Christo, quod propitius esset dominus.
15 Et hoc poterat ostendere multis exemplis, quae audiverat. Vide, qui ])ngnet?
auff bQ§ famam toagt fid^s. Et clamat 'tili David' k. Sq» noc^ tniifen!Bfatiii.ir,,j3
et orationem nunquam dixisset, nisi credidisset famam, quod esset miseri .1. r zu 35 2. r 1:11 2" T.ii. IS. r
2« 31 über panem steht amictum Luc. 11. r Sä \m\)niä)tm\en] Dimer: .W vcro bis
liorrentlius tmt Hü coguntiii- dicere] eng d :'tK Sanctum liomiiienij S li
Sut^etS 3öertc. XXVU 5

i]C, '^tebiflteii bei 3af)rcs 1528
WdttiM.i.sr. :l io\c\t im tnS ()au§ et iirocitlit ;c. 2;n§ f]ei|"t ja niuicf)alteii unb fteiff
5;[);',",J'i'
nii tiuntcii gclialtfii. Ipse d:it ein boiiiidjtag uiib flicifft itd) uod) gvculidjcf
tin. Nota, (jiiod dielt uoii solum: es extra ovile ludaicum, sed es canis, es
damnata, uon pertiues in liiinc acervum, ha gnab ^in gcf)oi't , cjuiccjHid ers"
diois ine Davidis tilinm, bo» 9[)et filios Israel an. Siun proi>ii'ins jc. sed :•
fo fer,

-)(r. 18 [S. 9lidt.ll t;;
pertinet iiiiaia dainiKiliu cI igiii>. Si til)i >]iiiilii.- saiicti j^ratia iioii osi, ut
praedicatur, laft bev tinbcr icd)t faicii, sed tito canis. lesus Christus venit k.
iit remittautiir peccata. Si es peccator, gaiule, (piia iliis promissa roinissid
pcoeatoruui. Ideo impossibik', ut aliquis proptcr peccata dannietur, scd iiis
creduiitatera, quae ju ber funbc fd^lt'd^t, ut uuilier siiiogizat: Canis sum,
ergo oportet habeam micas. Non dieit: \o iDcrb man lltid; belli luolff geben,
non est canis ius, scd pcrtinco jiim tifc^, et Christus inverteral. Hie: 8i es
peccator, gefeit biv rcmissio peccatoruni, quia promissa illis jc. Ulis non
remissio peccatoruni, qui nulunt esse peccatores, uon gct)Ol' in bic fjcEe. IIa
10 dicit fides. lusticiarii vohuit inspici a den, (|uasi essent pulcliri, qui alitjuid
fecerint boni. Ideo omnes iusticiarii gt)en unter, (piod iioc ni'teil uou t'cruut,
quia nou volunt esse cancs. Sed deiis dicit oinncs peccatores. Ideo do
remissionem ])cccatorum peccatoribus, uon probis. Si (juis dicit liabcrc
rcmissionem peccatoruni, ojwrtct pcccatoreni. Ipsi invcrtnut: Hoc f'acicnuis jc.
1'.
ha^ i^nit 6lo§ unb nodt bie bvoiit anf3i()en.' Mulier pordit clanioreni, nad)=
lauficn, «rationcni, et tanicii o])tinia opcra et saiicta, quia orat pro filia, il
in praecepto dei, ninipt fid^ beö finbü not an, non soluni propter oflitinm
niatris, sed bot Hb Ijolben, est niaternuiu, fratcriiuni opus et gt)et itn geljurfam
dei. Et einftltc^ flCt)et et ex fide operatur, nemo potest tabbcl. Melius oniiiiuin
20 papistarum operibus, nod) giltä nid)t et ultra hoc dicitur canis. Nonne
niiruni, quod lionio in fide operatur o[)us fidei et secunduni obcdientiain
dei JC. et tarnen audit se canern vocari i. e. from fein, I)etUg fein et incederc
iu sanctis operibus non valet ad saluteni. Sed quod canes cdunt micas
i. e. quod libenter perdas baec tua optima opera et fidas bonitatc dei, quod
2i tu, Christc, jugcorbnet l)Qft canibus micas, sub mensa, bt-i ved)t§ Inil id)
tnid) nid)t berjc^en i. c. volo libenter esse ante te peccatorem, (|uia (piae feci
opera, bin idj fd)ulbig L\ic. 'Si omnia', 'quia fecistis", quando (juis facit, «m-.
quod debet, solvit tantuni, si hoc, nihil meritus est. Cum sanctissimi fimus,
solvimus tantum dominum et nihil servamus, snmiis luondici, oportet huc
30 veniaraus. "^d) i^ait bCa rec^t§, quod j)eccatoribus permisisti gratiani et
canünis, ut edant micas. Canis si posset loqui, diceret: ego latrabo k. quod
vero edo sub mensa, est gratia et misericordia doniini, et tantum sunm ins.
Sic capit dominum insto iudicio et Christus ftclt fid} fo alber, quasi nou
intelligat. Sic: Tarnen es peccator. ^f- doniine, Si sum, fo llUlftll mir
3.', giittig et tiarmf)eii;ig fein, t|uia opera b(jna muffen et foKcu lieri. sed non
salvant JC. (iui hoc seit, e.st Cin-istianus. Nostri papistae pugnant contra
deum et volunt cum facere mendacein. Tot feci bona opera, res}>iciet haec
5 sillog zu 7 über canis steht ivimmi l> non mit .S ))ecc^itor durch .Strich rcrli
lö Mulier bis 16 opera unt zu 16 über it steht incedit tS gfjet über (it) 20 papistarum]
pap: ztt 20 Oportet bona opera fiant, sed non solvant r 22 vocari über i. c.
2'1 libenter bis 2d jugcorbnet anl zu .9,3 Bona opera r 3T (vidc) rcspiciet
V
'.'//. :ii dieser Hede KarMudfa Unsere Aiisy. 1',, 316,0/1', und .I/o«. ]'.

(38 ^ptebigtcii bc-:- 3al)«-> i'^->^
dominus? Si infidelitas fuisset in umliere, ijiiid dixisset ad verbum Christi
'Tu es eanis'? spuisset in faciem Ciiristo 'uou vides nie liominem' '.' non
potest
fcficnblid^ev' ignominia affiei liomo quam hac appellatione. Sed ipsa dicit ita
esse. Äanftu mid^ ein t)unb tjctffen, fnnftu micas ntdjt ücrfacvti. Si me
peccatorem fc^iltcft, etiain k. quia peccatorihus öevbampteii ijcliovt vita,
iusticia. Sic invertendum iudicium: nosti, quid caui geljort ? non ut famo
pereat, sed cibetur, uon ut ignominia pereat, sed gloriosius JC. Pulehruni
exemplum fidei, qui se fot fc()idfen erga deum in onmilius. Christiana fidos
cousislit, incredulitas et natura nun, sed statini diffidit ,'C. y)oä) (Junnge^
liinn
est.
19
^^rcbigt am Sünntog Ociili.
(15. -miUi 1.V2S,
£te(;t in SJövcre ^ladjjdjvift Bos. o. 17'' IM. 59" — Ol".
a,ic.|].uff.
Dominica Oculi Luc;. XL
Hoc Euangelium tft gcftalt jU Icfeit propter contessionem,

9!t. 18 {X. mn\] -nx. VJ [15. m\x,s] t](\
ivtf)lllU c-oiupiclieiu1itiir, quotquot vivunl in infidclitato, sunt in ipsins rc,
et iTfiit cos huius deus i. e. nieiulaciis, qiiia niorae tenebruo, toi;()et, iniustitia.
U16ei" ba» iu Christianitate invenit nmltos

70 lircbifllcii bci- MW- i^'2^
iit (jiiod laiiilare dehtt et fvo ICtll, ((iiod videt, vi ]d)\U , i|iii>d iiosiniiiin
Salaiiae sit 0|>us. Si possfiit pcioinii

')h. 19 (15. OTöt.jl
71
i^ic si iTgiiimi. Siiiit li( noMs ( H'niiaiiis ; iiciiio ])riiicr'|is ciiiii :\V\o l)iit, iii'ii
(i|)iis, nt 'l'iiroa veiiiat. Katio ergo dicit, (|ii(>(l f'i iVfiinim contra, «niarc tain
caeci, (|Uod i^ontra ratiüiicin l()(iiiimiiii? »Si estis contra ('gi(\

72 'ihcüstm bei Sntjve* lö28
fdjncib ut novacula, sauctitate vitae et ducit scripturaui, uuo sermoue fol ei
ö lüilia f elfum, fold^c leut fjat er an fid), jn-incipes, sapieutes. Tum est
iu pace et in hex inftung, oepit mit iold)cni fc^cin. Dum ita Ijat, habet
requiem et facit, qiiicquid vult, noii excitat rl)umoi' ut iu Papatu, tlouec
alius fortior ille bricht ipsi pacem, ille quoque ariuatus et melius, ille habet 5
secum veritatem, icdjtfc^affcn Inovt nnb tocrcf unb tvit 3U l)m ein, ibi uou
potest esse pax, quid facit'.' Yide, quid faciat, quando cogitur exire? Ut
sjMic. 3,24ii. in Marco. Quia debet exire, venit qui iul)et h)cicf)en. (iuaudo reguuui ging
im fd)lünng -sul) Papa, uemo audebat dicere: ubi diccbaut 'Papa errat', ba
t)e6t§ fid^, ibi movb man unb üevburnet man. Ibi uou iacet fttt. Id videmus 10
ob oculos, quia veuit fortior et aufert arma, meudacium, sauctitateiu et
doctriuam, quod doetriuam 'oexkxt cr§ unb ftracf» mu§ im tncicEicn, peregriuationes,
raissae 2C. fiub nidjt icdjt gelnefcn et uude extrahit, cum quibus
prius seduxit homines, iaui uiliil potest i. e. quos prius cepit, iaui Christus
facit praedicatores et Ucrftcnbige cf}clcut, haec omnia Satauae aBgcfd^Iagcn K. 15
Hac similitudiue vult terrere, ut seiauuis fortioreoi domiuum et nemo viuccre
possit nisi dominus. Sed bleiben eben iu captu suo. Nun rcspoudetur illis
ut K. lara f^jvucfjcn brauet er fte et verbo dci, er batS mit ratioue, eigen
Iriovten geftoffen et pulciu'a similitudiue. lam verbo dei. Quis hoc credit?
8i ])utare deberent se cum Clu-isto damuari, putareut, sed jc. Sic liodie 2u
uunquam credunt se nobiscum esse. Postea bleuet er l)bn. Cb baS )üolt
Ijclffen, ut verbum et signum suscipianf? Nou locfung, uou couvicti, lum
similitudiue, verbis, trauung revocantur, ut iucus. Marcus: sie fiet huic
geucrationi. Veni, ut adiuvem ad meum reguum. Veuiet ut septics JC.
Corda pia suscipiunt et timent sibi. Kouia septies peior reddita post Pai)i- ih
sticum ciTorcm quam erat geutilis. Exemplo sit D. Kraus ' (pii 1. veritateiu
aguüvit, ubi taudem euiu Satan acquisivit, sej)ties.
zu 5 Furtior r rccf)ttd)offi)ii] «Jjtidj: ii im idjluaug 'lin cn-a( >inl ilicfbaiil| d
12 tloctriiiani (nach quoclj dort 16 (lomiiiuiii] d 2'>j2fi raiiisliciini] l'ap 27 cnni
Satan ülier aecjuisivit
') sielte üben S. 6'J.

Ta. VJ llö. liiiiiM] -Hx. -Jü L-''^l'lnv,-,]
73
20
(25, mäxi 1528)
etct)t in Xoxni ^Kacf|fdf)vift Hos. o. 17« $8(. 60"— 65 '\t
Aumiuciat ioiiis IMariae qitac erat 1. post Laotare. i;uc.i,2cf[.
Hoc festuni ijuamqiiain piitefiir iiistitntuiii in lionorein Mariae, .scrvaiiuis
ideo, ut gratias aganiiis |)ro inoxprcs.'^ihili t^ratia, ([iiod clomiinis ipse
vestivit se hodie in carnem et. .sanguinom nostrnm, (]nod est iioster lioiioi'
5 oninium, nou solmn Mariac, per qiiod sit ultra angelos ut 2. Heb. scri|)tiuii, v"i'>> - ''
sed semen Abrahae, ein red)t notuiiid) mcnfdje, aiifgcnoiticii, bn« an fnnbcit
tft jugangen. S)n§ tft '^crlirteit totins humani generis, ba§ toiv untev uiifcvni
gelBIut, qnod habemns doininnm, qni similis in natura, per rpiod gloriari
possimus ultra omnes creatnras. Tn hoc celebramui? festuni, nt niemores
lu simus. Verba parviüa, sed opus eximium, ut natura fid) mii§ bafuv cntfelicn.
Per Adam horrende lapsi et morti obnoxii, necesse fuit, ut deus ostenderet
per Signum, per qnod viderenuis non inimicum nobis, sed propicium. l'cr
hoc habemns spem et consolationein gratiae i|isius. Et statim in inedio
lapsu.s erexit per hoc verbum Adam et Evam 'Semen'. Si hoc non esset,
15 nulla spes. lam labor est, ut corda consorventur in fidncia gratiae ipsius,
cum hoc raisericordiae crga nos cxhibeat: quid futurum fuisset, si hoc non
fecisset? Omnes despcrassemns, nisi hoc mal,^ctd)en deus erexisset, (piod
hominem sumpsit et praesortini in nccessitatc. Et hoc cogitenuis, lücnn bcv
3ag ijCt f^Otncn, nt ex corde dicere possimus: Ego ]ieccavi, sed uon est
20 eiteler btng, jorn, »üeil ba% toexö k. Haec nostra ti'ol^. Alioqui pcrdifi
sumus Omnibus actionibus et cogitationibus nostris, qni perdit, ergo agnoscamus
hoc et gratias agamus pro immenso thesauro, quod snscepit nos.
Percurramns Euangelinm in gloriam dei et in fortificationem nostri.
i- i'ioic :i. is
"Missus.' S)a fefiet ein tt)unberlt3cvc! an, Inie 311 famcn ij gvoife [tue!, hu-yuc 1. 2«
25 mannm cor et iuvenile, nt virginis natura magis fragilis et flciniuutigct
((uam viri, et fidem et plus quam si possem caelum et terram in niarunn
f offen. IMagntnn, quando cor liumanum fol gleiltcn. Annuntiatur ei i'cs
/ nnt ro Dies coiiceptionis Salvat ) ro .'J pni sp h über iiiexpresslljüi ~u. 10
über parvula steht sp b gctingc 11 horremle bis 12 Per unt zu 14 Uo. 5 sp b
lö lam bis 19 ex nnt iru 21 über actionilnis steht opevilnis sj) b
2-'> magis sji b über
fragilis 27 Aimunciatur bis 74, 1 viro vnt
') In dieser Predigt sind sprifn- durch Uih-ers Hand viele abgelcürite Wörter mit
blasse^' Tinte ergänzt, ohne dass dadurch eine andere, als die durch die ursprüngliche
Niederschrift gegebene Lesung geboten icäre. Wir dürfen wohl auf die besondere Anführung
dieser Ergiinzn/ngen, soweit sie für die Textgestallung nichts imslrugen, rer:ichlen,
also soweit wir uiis nicht für eine andere entsdieiden zu müssen glauben.

74 Jitrhiglfii hei ^a\)xti 152S
iiiaiidila, (juixl deliet ficii niater sine viro. Hoc nemo proponit ei iiisi
aiigoliis, iioii ailest tostis in toto niiindo, neuio (jui lioi' aiulil i'I ricilil cum
ca. Ipsa sola autlit et )ol nUcilt tjorcil. Nostra tides alia, iiuod trcdimiis,
patriarchae ci-edidcrnnt et omncs. Magniim aeervum ipsorum liabenuis, r über oeulis .tlebl i>eiills . Ii i>cnlis (os) innlierein 34 nescio
bis T.'i, I (luliilatici inil jonbctlirf)?- ' «/' '' "'"' joilbcttirf)

9Jr. 20 [25. gjiätj' 75
madjcn, an nact) i^cnu'iiiev luci'3. Xiilla duljitatio fiiil in conlp, scd niiffö
toovt (joty fiel) ba I)ill ct. siciil verba sonant, credit. Magna res, (|ii(k1 solo
verliii in cor tani grandia (uipere potuit. Ciuando .scinuis dcMin loeulinn
alii|uid, adhereamus vcrbo et ccrto credamns furc ita.
5 Soö er 3U er trctteu bic I)ei(o)en getfter (jni vcrl)uni cxtcinnin ita contcuiuunt.
Euangelinm lioc omnino est boimciitj^dig auft l){)ieii fopff. fpsi
ex verbo dei facinnt spiritnaleni rem et ext«ruiim illud esse testinionimn
intcrni. Ipsi ncgaiit Enaugelinn), baptismnni et sacramentnni, baö ift ir
spiritnale veibum. Si is vix perdurat in verbo dei (pii simpliciter credit,
lu uhi illc nianebit (|iii abiicit? Inspice propter denni hoc Enangelinni, an
non omnia liic corporalia verba, in (pio lierot niaterV Non liKpiitur hoc
Eiuingeliuni de ticta virgiue. Sed nt Lncas 'Missns', non l)im bcv gciftevel).
Nazareth fuit eivitas quae potiiit videri, loqiiitur de corporali virgin b zu 35 Cain »•

7ß ';itcbigtcn bc5 3d)vc-j 1528
docet ftiam ante verbiim oxtermim. Sic Sdjlncnuev (liipuiit nos, iit uos
öeilaffcn aitff unfev cogitationes, ut papa, bcv c\n\t faßt iniv-5, fic, lutec' fid)
C§ treffe, ut Eva. Quod liic est corpus , uoster Spiritus dicit nobis, quod
baptismus sit ein lltal.^cicfien. Secuiuluni illuin sjiirituni debet regi exteriium
verbum. Xos uihil crediniiis nee suscepinuis quod cor uostrum dieit. Nibil
•'
noceutius corde nostro nobis. Cavere te possum et omue malum, für ittrin
]^er| tan id} nichts. Excogitat libcnter. quod illi placet. Stultus est (jui
confidit iu corde suo i. e. qui fidit eogitationibus quas dieit sibi cor suura.
Aut est iueertus aut ;c. ^lod) tnollcn un§ bic &iibcn l)infiircn, ut fidamus
cordibus uostris. Sic ^Jtuillicr: quando habiiit souiiiiinn, fo JoavS bei" (\etft.
Nos uon possumus nos fjutcn für ben gx'offen fd^alcf ([uem gerimus in corde.
Die quod dicis, cor est falsum et quod est malum. Libentius alios audiam
quam me ipsnm. Pro]ione mihi, o cor, verbum exteruum, ba ttitl td) '^tn Qtl.
ludicant verbum exteruum, secundum hoc quod ipsi audiuut, quod si prolatum
est. tftS QUg. Tum incipit nequam cor: quid iuvaret sodus iste ad •'
sahitem? Cur non campana pulsatur? Oportet iiabeam internum verbum,
ba§ ift bcr groffc fc^ald i. e. cor humanuni qnod verbum sie inspicit. Sed
9ii)m. 1, n; Paulus : Euangeliuni quod praedico, est w. Xon loquitur de interno verbo,
sed de CO euius minister est. illud. inquit, 'est potentia'. In hac voce angeli
est tVagilis et transitoria vox ut mea, et tarnen cum in illa et cum iila est -^
potentia dei, quac inccndit lucem et dat fideni. Noli distinguere vocem et
potentiam dei, ut in aliis vocibus, T't quando sjiiritns sauctus descendit
super Christum. Si cor eonsulo meum, uon est naturalis cohunba. Et sauctus
3i'ii. 1, 3j lohannes 'Vidi spiritum sanclum'. Num tu vidisti spiritum sanctum iu
.specie columbae? es tu sauctus vir? stultus es cum EuangeJista. Sic faciuut 25
Schwermeri: vocem audio, dei potentiam non video. Sed Euaugelium dicit,
quod columba est s])iritus sauctus. Ergo ubi columba est, ibi vere spiritus
sanctus. Tibi verbum dei, vere potentia adest dei. Uuum videtur, alterum
non, auditur. Tarnen coginiur tale facere in terris. Credimus nostros pro-
3JÖII1.

*)h-. 20 [2^. m

78 ^iUcbiflteit bc-J 3(il)tc.5 1.52S
ipsi voliiiit vcd)t Ijabcil et (|Uci(l (licitnr et ddcrtiii-, iliiimiant. Ergn imj)(issi!)ile,
iit lueliores, inio tluriores, toHi'V iiiib toiidjtci. Hoc \i(les liic. Christus
piiiedicavit, fecit miracnla imb iciii iimpt gitug potenter mit bcr tf)at Ullb
lüOVt, sine reprelieusione, et tanien non ereiliint. Idee dicit, (juae causa,
(|ii' 47 luibetis : obduratnm
cor. Quia 'qui ex deo est^ ?r. Verba simpliciter dicta,
sed huic populo ein iiiileiblid) prebigt. Nihil est (piod nos dicimus contra
Episcopos et pseudapostolos in coraparatione horuni (piae Clu'istus (iieit ad !
ludeos. Non potuerunt audire se imjiios, quia tvol? Tudeorum, j2(> dicimus ad eos sp b über luo nuuiftcltä 27 über
flirtll stellt respondent sp l> icfjcintctlicf)] jrficiiifiet: zu 27 Paj): / 2'.l quod non einijesrlioben
sp b non sji b über andicndns dixerimns] dixo: .W Sae: r .j'//.92 spiritns
sanctns] s s (rbeusii imih \\\,\ viid SU} zu .31 f'lnisti codcsia r -'il posil.'i

.-.
euiii
o
Christus instituit utraiiujue spetieui, ne literam deberennis auferre, vos
autcm invertitis
totam institntionem.
Videamus, utra sit ecclesia Ciiristiana: num quae invertit Cln-isti verba,
uiim quae docet iu Universum servanda".' Ergo iialjcmus [igcl Uilb bliff,
quod sumus ecclesia. 'Ne iota unum' k. Ergo vos ex Satana, bic anbcv
in fartcff unb ficgel, ergo ex deo jc. Qui dei verbum audit. ex deo jc. sed
cum obdurato nemo potest agere. Magister summus nihil potuit efficere,
utitur pulcherrimis verbis 'quis arguet' JC. Dieunt: fatemur te iion adul-Soii- f^.jr,
terum 3C. sed es Samaritanns. Uli erant vicini eorum unb f)Qbbciten fic^>'•^s
auc^ mit ber ^eilideit ut olim Graeca et Romana ecclesia. Uli volclwnt
ir. habere cultum dei in monte, alii in Hierusalem, qniqiie volebant red)t l)a6en.
äßenn fie einen ^ocf) fc^cnben loolten, vocabant Samaritanum, ut nos hereticnm.
(Juid est, (juod es sine peeeato? tarnen es falsa sanctitate, Irie ^OC^ tiotjt bu
iin5, bift i^loeitsei benn ein foljact, duplex peecator, bu 6ift ein ici)ciiblid)Cile^er.
2. dicis doctrinam tuam veram: nc litera quidem vcra, quia liabes
20 daemonium. Qui loquitur ex Satana, si etiam veritatem lo

80 5).'vebiciti;n bcö 3nf)roj l.')-2S
cpiuiis ulio? ad coelos. Si ergo .siiccumhit, fo gi'Iiet« I)iii, bii liuift ba'5 Icdcn
laffen [)iligef)Cn, quanquam ipsi ex ])arte .-^iia non debent occasioiieni daie,
Sed lere fol man öevteibigcn, qnia iion tacendum, sed praesertim semel at(|iu!
in 3, luitermn, ubi seruel atqiie bis adinouueiis Tit. Causa: Hacteniis secuti iiionaclios
propter iustitiam ipsoinui, ba§ luar bcv leljbig tciiffcl. Sed Jocict fol 5
mnn füren, ha^ fte anff bo» Inort gcfjcn, quod verbum est doctriua de Cliristi
ojieribus et sauctitate, in haue sanetitatem ducendi homiues, ob mea vita
blasi>liemetur, fol id) nic^t fd)lüeigcn propter doctriuam, sed tarnen semel
atque iterum, quia ibi dicendum propter alios. Non est doctrina Sataiiae,
sed dei, in qua haerere debent houiines. Si adularer. in pericuhnn dam- i"
iiationis ducerem homines. Saä tüort fol man nici)t unter laffen gl)en proi)ti'r
3oi). 8, 4S' tleiim et homines, qui inde aedificautnr. 'Ilonoro patrem.' Qui potest esse
falsa doctrina et a Satana esse? Inspicite, qui doceam. 1. honoro patrcm
2. non meipsum. Certissimum signum veri praedicatoris, qui dei lioiK^-om
30I). ,'., iitpiaerit, non suum. C. 5. supra 'qui invicem accipitis' k. Et qni dei glo- !•
riain ijuaerit, verax est. Satan non tarn probus, ut deo daret iiünoreni, si
etiam quaedain verba furct spcctantia honorem dei et tarnen mmqnam qnuerit.
Et nos docemus omuia nostra nihil esse. Ergo non quaerimus gloriam
nostram, sapientiam, ratiouem, excogitationes nostras nihil esse. ®a§ l)cift
bie lentc ntc^t 9ccf)rct nee seipsum. Sed quic(juid habemus, est lanter gratia 20
et misci'icordia. Et sie gloria dei laiidatur. Sic recepta ferimus oninia bona
nudac misericordiae dei. Omnia quae facio, loquor, non geb id; mir, sed
patri. Non dixit: facite sicut ego facio. Moneo omnes praedieatores, ut
eaveant a vana gloria, non est magis periculosa res quam Keuodoxia, facit
sectus et rottas, nihil absterret magis me a praedieatione, statim factum. Si 2:,
debet quis praedicator esse, oportet sit doctior aliis. Si hoc habet, difficile,
ut non eöeratur, quia Satan circumit. Tu habes tot dona, gibt in bcn falsnm
intellectum scripturae. Et hoc est casus diabolieus, imperitns non ])olest ita
|)ericulo.se cadere. Ideo rogavi, ut omnes praedieatores claves dumiiio fur
bie fu? Ircrffen, ut ipse doceat et })raedicet vel la§ mic^ lintietborrcn. Cei- ao
tissima jiroba, si quis non quaerit suam gloriam, sed dei : non erit praedicator
mendax, non seminabit errores. Schwermeri qui Satanam nondum agunt,
non sie faeiunt: ubi habent j)nlclHam cc»gitafionem, ^lump i't postea noluut
rcvocare. Qui ergo praedieat onmia nihil esse, bene praedicat, nisi dominus
in nobis agat huuc honorem me habere. Ideo dicit Christus: (pii })otest :ir.
tieri, ut ex Satana sim, cum honorem j)atris quaeram? Dico vos cum
sapicntia, iustitia esse damnatos, ut habere cogamini dei 3C. Nostri Schwevz«
3 doctrina (lefcndcnda r zu l Tit. 0. r xu. 7 iihcr ob stellt si lO'll Si
his dnimLationis »»< über adularer steht r)Clid)Icv zu 12 Iioiioru |)atr

^ir. 21 [29 mU\' -nx. 22 [29. ^Jiäv.^l
81
meri dicuiit gloriam dei. Aliud dicerc ost ol crcdeic. Dicuiit gloriani csho
ignominiam dei, remissioneui powaUinnu dare in haj)ti^iiio, in eaciia, cgo
habeo pro niera gratia, niiserifurdia, charitalo. Ncsciinit, (juid dpi luinoii.
e. praedicare ita, sicnt Satan non potcst. 'Est qiii querat.' Vos inhonoratis 3oii a, r.o
5 nie, cum meuni lionoreni non o
sed esse qui JC. Fort sententiaiii super illos, (jui verbuin tlei eoiiteinnimf. Tani
novum incendiuni ineendit. 'Si (piis scrnioneni.' S)ay ift btc l)Ci;lid) prebigt et
20 Enangelium gloriae inagnae }C. In (juo iiiexpressibile ojius jmicdieatur, nempesj. .',i
redemptio a niorte, quod solins dei opus e.st. Ergo illo lüirb boi'iiibbcri^elrflt,
quiequid potest ratio et potenlia liuiiiana. Quid iuvat oiiiniuui Carthusianorum
sauetitas, si nou redimnut a niorte? Gerte nou potest ostcudere, quod
Charthusianoruni vita possit iuvare, nee habent promissioneni, (juare pracdi-s. ju
ih catioues (piae doeeut, qui redinianiur a peeeatis, deuni gloritieant. Hiue dieit
'Ego honoro patreni', (juare attulit patiis vei'biun et: (pii credunt, non videbunt sim- ^, 27
mortem uec gustabunt. Nou dabis sanctuni luiini xidcre cornijitioneni
i. e. corrunipi. Cum auteui uua tantuiii ])rae

82
^'ri'bitlten bc? '^ahtci- l-">28
iliiaerit eilt ^ufot snao dootrinaf, iit lial)eatiii' pro eximio viro. Hinc vult
I)mei" CtllCV UÖer ben onbcrn, quia pugnaiit pro keuodoxia. Si omnia fiunt,
(|iiae doofiit, quid prosunt? non ^ilfft fliv ben tob, nun für bic fuiib. Seijuitur
ergo, quod omnis alia doctrina iiou redimat a peccatis, inerte, scd
«[uaerat siiam gloriaiii. Et niiscra res, quod homiues ducatitur in tanfos s
dolores et mu^e, erbeit et tarnen uihil ad.sequuutur. Fnistra vexautur jc.
Krgo qui huiusmodi docent, quaerunt suam gloriam. Sed audiaraus Christum
qni bis iurat 'Qui' q. d. vos eulpatis doctrinaui meam ut diabolicam. Ego
plus dico: vestra doctriua uihil iuvat öom tob. Non est fi^eilbtic^cr lüort
(^el)ort «juam hoc Christi. Non solum corripit eos propter vitam, sed etiani, m
si probi essent, tarnen doctrina ipsoruni taug gar nichts. Omnia opera et
doctrinae quas docemus, Non habent proniissionem, (juod per hanc acquiratur
remissio peccatorum et vita. Et hoc unico verbo damnantur omnia uostra.
Verbum Christi habet aliud fundamentum, nempe gratiam et raisericordiam,
«juod Christus iiobis donatur, ergo dieit: meuin verbum non est verbum nt ir.
vestrum, quia est de vestris operibus, sed meum est de hoc. quod sum vita,
veritas, praedicat de Christi iustitia, passione, morte: qui hoc servat, nunquam
moritur. Qui servatur"? Quando praedicatur de legibus, !^elt mans mit
toertfcn, bi]"-? tan man jo nic{)t [)alten, quando Christus dat passionem suam
iHiiiii.4,jr. pro nie et sinit mihi praedicari. Ro. 4. Per meam mortem ei'lüiirg id) so
bcinen tob. Natura verbi adfert, quod nou gebort ein tt)un ba 311, sed
loquitur de alio fticere. Non possum manu teuere nee includere in arca,
sed cor fidele servat nee aliud Ijalten vel bcgveiff nisi cordis. Quando audis
cum pro te mortuum et credis, servas et tum iuvat tibi, ut braufj ftcröft.
'Servare', ha§ manS fiiv toax l)alt öon ganzem t^cv^cii et credatur, et tum fit 2.^
TOorc. 16, 16 salvus. Idem 'qui (trcdit et baptizatur'. Sermo Christi est Euangelium,
servare est credere. Non potest mori, quarc? quia adfeii .secum hoc verbum.
mm. 4, Hie Christus mortuus Ro. 4. Si est mortuus pro peccatis, ita mortuus, ut
•-'.'.
non sint peceata, et pro nostris mortuis, non suis, quia uou habuit. Si
mortuus pro peccatis, |inb I)in loctf. 30
Hie habos maximiim diserimen operum Christi et nostroruni. Nostra
sunt etiam sancta, sed uou salvaut. Sauctum opus edueatio jirolis, obedientia
liberorum, sed non salvant. Discerue Ciiristi bona opera a nostris.
Per nostra fol h)tr fioni fein auff erben, sed non per haec auferre peecata.
Sed Christi opera, quod eil'tmdat sanguinein, bte t^un». Tum liabeo 2"'°: a:>
habeo mea, über bie Christi opera, per (jiiae salvor. Bona ojiera facienda,
2 .Si omnia bin (S cvbcit et iml H prosunt c aus prodest 4 quod über ergo T ;uu\
zu 7 Amen r S vos bis 9 plus itnt '.) dico] d JO non solum bin 11 nic^t-j unt
12 fjuas] qua zu lü Verbum Christi r zu 19 Servare verbum Christi r 21 tob sp über
beinen ba aber ju 22 in über arci 25 gontjem] Q zu 25 über T)ctljcii bis tum
sic/it praedicatores oportet etiam servare 26 Sermo bis 27 serv;ire tuit Scrnio Ciiristi ro r
... , ^ nostra
Christi
.!1 llic. bis operum unl opera < ,, . . r
' '
^

*JJr. 22 121». llfätäl
83
niMi tauieii bvauff tiaueil, ot tanion lilasplieinaimir noy, (luoil [»roltibeainiis
boua opera. Si opera bona iuvant ad saliiteiii, qimre Cliristiis moi'tuus est?
Ibi certissimi suut Christum liabere diabolum. Abraham est sanctus et taiiien Sou. s,r.2
mortuus. Sic proplietae, oportet melius habuerint verbum quam tu et tameii
•s mortui. Sequitur tuum verbum ievius esse ipsorum, cum tu levior sis.
ArgumcDtum a maiori. Noii patitur bicfc I)CUbtlciC. Ipsiiuet praeilicaut
Christum pro uobis mortuum et tamen uohuit reiici bona opera. Ncc uos
reiicimus, imo dicimus: utiiiam facerctis nuiita l)ona opera, sed (juod vultis
ea 3U I^orf) fe^en et negare fidem: per fidem (juac est in Chrisliim, salvor,
10 per opera quae iacio, probus fio. Tum incipiunt: l'utas patres iiostros iiiüsse
stultos? Concilia, patres .sie et sie doeent. Sic ad Christum: ex hoc
noscinius, te iiabere Satanam, (juod ]o(jueris contra patres, (juibus te ])raefers.
Nos dicimus ut Christus, Quod patres et concilia fiiib fvcilid) fioiii gclueft
et quod duxcriut bonam vitani et bona o|)era Icceriut, scd nun habuerint
!.> talem fidem, quod per talia opera salvati, (juia licet feccrint bona opera,
tarnen in fine fisi Christo. Nou volunt dis(«rucre opcru Christi et nostra,
immo confundunt et per hoc öcrjngctl fic (L>l)liftli'j opera. Christus respondet:
Si ego quaero gloriam meam, dcclarat, (|uale verbum er lucilic, per quod
mortem effugiamus. Q. d. vos legem accepistis et iion intelligitis, semper
20 loquimini de deo et nihil de eo }C. Et Paulus ad Cor. Rlulti qui deum i. Sor. ir., 34
non uoverunt. Sic hie Clu-istus: ba maiigeUS Clld), putatis vos deum noscere
et uon 3C. qui fit? deus aguoscitur, quando aguoscitur eins voUmtas, cor,
tneinung. Vohmtas dei est, quod humaua sapientia nihil sit. Scd (juod per
Christi sauguinem, opus Christi 3C. redimamur. Haec est vcra cogiiitio. Hanc
2.i Cognitionen! nou liabent omues papistac, ijuibus cognoscere deum est: eum
creas.se celum, terram, filium misisse in terram et spiritum sauetiun. Scd
non venimit huc, ut scireut dei voluntatcm. (Jui iioc agnoseit, se solum
per Christum salv;u'i, fatetur etvidet: oportet nt)n valcrc etiam optima, ergo
agnosco deum. Vera cognitio dei est habere notissinnun discrimen inter
:io opera Christi et nostra. Si hoc aguoscitur, bci foftS l)altc:iu ^ Satan impetit
persecutione corporali uos et Stottcrcj. Idco usus verbo servandi, (piia fldes
maximum opus quo adheremus verbo. Levis res, ut homo fidat verbo quod
ex ore egreditur hominis. Ibi ratio, Sotou ift botuibbci et facit hacsitarc.
zu 3 Abraham murtuiis est !C. r (> Arg s» (i über patitiir slcUl niou 10 incip
15 (li) talia zu IS Si quaero gluriam meam jc. r zu 20 qui liliiiiu iion liabet, ))atrein
non habet. Qui uöu credit in filium jc. r 20 Cognoscere deum r 24 vcva cognitio]
V cog 25 cognitionem] cog zu 29 Noticia dei r est bis 30 opera tmi 29 noti/
31 persecutione bis serrandi unt zu 31 Servare r
') rgl. ba gilt? beim Ijaltciis 84, 1 vielleicht mit der licdenliiiigsrerschie/lenheit, wonach
gelten mehr au/' den wirklichen Wert, füftcn mehr auf dessen Ausdruck im Preise
gellt, also etwa "rfa muss man festhaJtcn Z. 30 und 'da igts denn ivcrt festznliaUcn St, 1.
Die Gen. des Inf. erinnern an die hei Ipicieil (greifen», tictftecfciiv nilo.), hei gelten sitid sie
auch sonst nachgewiesen (I)Wtb. 4, 1, 2, 3084); Gen. bei foffen belegt DWtb. ö, 1871 nur
aus Sdieffds EkUluird (nnfägticftcv 9Küf)fal). P.
6*

84 'iU-cbiiitcii bf-> ,3aI)rf-3 L")2S
Süll. s, .^- Posten venit tyraiinns ali(iiiis, ha gitt-S beim Ijaltfii-J. 'In etei-nuui iioii
gustabit.' Si Satan niliil ciHcit, \onit n parte altera, lütnbt ein färb für fic^,
()ua8i sit verum vorbum, sed fiirt in ein fpi'ucf) I)erein unb ^]unbet im ein
neue l\cd)t an. Ut ^Kottengcift liieit: Si vis salvari, oportet verbiun habeas
(lei, et taiiieu dat verbo aliam sigiiificationeni unb f)eift§ tameu verbum dei. r.
»liiuc. 16, leSiuiiut verbum dei stare 'Comedite', 'hoc' K. sed dant aliara siguificatiouem,
Soo.
brum6 ift§ tüibber not, ut servetur, ne impetatur ab iitraque parte. Sic faciunt
cum verbo 'Qui crediderit' 3C. Sed pseudapostolus aliquis dicit: oportet fidem
liabeas euiii operibns: bene. Sed additio: Opera iuvaut gleidjluol ad salutem.
s, .,1 Sa gefjet bei' Papa ^in bonis operibus suis. Et venient alii beretici. 'Servat^ lo
(jui non sinit se vincere rationem, sapientiam uec quid mali, sed solo fidat
verbo, P]t ut tameu tain cautus sit, (juo possit obviare falsariis scripturae
1 sisftii ;., 8 sacrae. Satau non

9Jt. 22 |29. aKär,5l Üit. 2-\ [:;. 'Jlpril]
85
angelis. Toö meint Pfiiiftii-j ()ic mit 'Non (|iiacro'' jc. Non dicil: Nim
haheo honorem, ?ed iiou (luaero, scd lic« \\d) i(i)cnbcii liiib (cftcin unb gibtä
bcm Hotcv ()cim. Et (Hianiqnain patiebatur, igiioniinia afTiciehatiir Christus,
taiueu per lioc glorificavit Christus deum. Aliud est quaerere et habere
;. gloriain. Sic uobis (aciendum, oportet iios habere gloriam. Si Christiaiiiis
es, es gloriae rex, taiiien non quaerere eam debes. Noli iac-tarc, sed Ia3 mit
fuffcn über bic§ louffeil : pater suo tempore glorificabit tc. Sed pseudapostoli
non possunt oinittei-ej sed quaerunt gloriam. 3l'tf^t mad;t CX fid) ' i^ov lill=
finnig, ut lapides. I)icit: non quacro gloriam, iiabco quidcm et patci- glori- Joi). «. ä"
10 ficabit, quia mein hJcfcn ift gcloefen antequam Abraham. Ibi intdligunt
oniucs ludei, (juod voluit se deum facere. Ideo mnc^cn-S nid)t lm(\(X disputationem
mit Xfym. sed quaerunt lapides, ut lapident ut l)Ias])lienuitorem.a!. w
Sic quando diu praedicatuni et doctum, adsequitur, ut crucifigaut deo filium
suum. Non iudicant. Erat pracce])tum, nt oinnos gotö Icftercv la|iidarentui-.
15 Ibi incedunt in optimo opere, ut lajjideut deo filium. Sic fkciunt |)rincipes
nostri, felfc^lid) leben, Icftcrung dei verbi et occisio Sancti dei. Sic omnes
pseudodoctores sunt viri sauguinolenti et dolosi ut ps. Sic papa non potuit '^ij. .-., ?
quiescere, non contcntns pcrsecutione Enangelii, sed occidit Sanctos. Sunt
homicidae an (ei6 unb feet, doctrina animas occidit, facto corpora. Sic Satan
20 loh. 8. Habetis, quid sit deum vcrc honnrarc, quiquc libercimu- a morte.
2:i
^rcbiflt atu «^rcitflfl tior beut ".{.^alntfonntnfl.
l.;!. 9lptil 1528)
©tet)t tu -Mxexi yiQd)irf)iift, Hos. o. 17° 931. 70''— 72 '. Sie ift gtcid) bcv fic
fottfc^cnbcn ^Iv. 24 unb bcv am i^atnifonntag (ßlx. 25'i tu ber

86
5ptcbiglcn bc* 3nt)tcJ 1528
et toto corpore. 9(lfo aud) qui regnant. Quanto malus regimcn, taiito pliii-a
raembra quae adiuvant, co maior speties, quia adsunt lanb Ullb ftfict, ttjici"
imb ro-5. Sed offitium Episcopale est geftellt in ba§ tuoit, et non indiget
plus quam persona sua ad hoc offitinm. Rlaiui non indiget, nisi ut sacramentum
et hai)tismnni rcid)t. Idcd ein flcving ampt nu 3iiicf}en gegen ben &
anbern. Sed luie flcin c5 ift, fu über alle mnfje est feiig itnb tvefftig inncrlid)
für ffiot, quia lingna fiuet ciu gnnlje§ Innb, imo mundum non secnndum
corpus, sed animam (piae eterna res est. Verl mm qut)d honio dueit, potest
implere animam et aeternam. (iui seipsiuu vocat, venit a Sataiia, oportet
certus sit, (piod vcniat a deo. lo
Ad bonum j>raedicatoreni tria i)ertinent. 1. ut asceudat i. e. vocatus
debet esse et certns, qnod a deo imiiositum, ut sit 9lc|e contra Satanam et
mundum et brubcr (offen paratus sit onuiia. 8i incertus, uon potest consistere.
2. debet praedieare. Episcopi liabent 1. i. e. sedent in ofBtio et
vocati sunt, sed uon possunt secundnm, uou possunt, quia indocti. 3. ut is
.sciat cessare. Sununa iuüus textus, quod ofBtium praedicatoris fol IjoBen
unrngc tmb unfrtb. Quis(|ue videat in suum statum, quem deus ei commisit:
iuveuiet bcibc feufte fol .^n fdjaffcit et jjIus K. ergo (piistiue dicat: ego
suscipiam offitium. bn id) nud) .yt fdjnffen
l)nti. Incipe a primo statu usque
ad infimum. Sujier papa ging rnglid) ,^1: (pus(|ue taciebat, ant statum suum pro seculari. Ille
gebildet in bOv floftcr, alius in aliud, ([uisquo cogitabat de mouaclio, ut irent. as
So ftnnbcn alle cnipter lebig. Nemo cogitabat: ego sum princejis 3C. nemo
cogitabat esse dei oflTitiuin, nemo nnm fid)y mit cvnft an, ging I)in .'C. ba§
rcljmet ^in jum friben unb fctiget Satan, ber r)et jn fd)affen. Papa et
Episcopi quid faciebant? rcuterel) trieben ftd). ' Non praedicabaut, orabant,
ntillum oflitium et tamen quielissimi dies. Et volel)at boc Satan. Nunc :io
cum Euangelium incepit et eins cognitio, (pii sit conditio «(uaeciue jn fnrcn,
inivb ein iWidjev ftanb nnrnglid), e-3 Ipil nid)t in()cr gt)en et iam ein flag,
quod fuit bonmii tempus, iam malum. üßir lUolIenS luol loibbev fo imidjCU,
toen§ rcdjt Iner, et Satan bal)cref pacem. Sed (|uia iii'aedicatores debent
tractare vcrbum et illumiuarc couscicntia.s et bringend ,^n rcd)t, uon potest a''
pati, videt: offitiuni |)raedicatorum tuil loibbev auff fomen, et deus simul
operatur, contra oppouunt ])rincipes, tyranni, non patiuntur, nmlti conibusti K.
et uos in periculo, si lioc cogitant de rcquic sul» papa, impossibile est.
2 quae]

9ir. « i:^.
Mptill
87
2. impetit nos sectis. 'riuii dicitnr: cö \vax ein foftltd) hJcfcil snb |)ap:i,
tyranui non persequebautur, iusiiper dabaut pecuniam iminen.sam,
item iiuliiim
heresis. lam uon est ordo, unfribc, iiniuge, iiiiiii.^inodi nmd^cn öicl iinmi^
suis Unguis. Sic priuceps, si vult fein» aiiipt» loartcii, ein Ü'cinlUev k.
5 si fuisset 44 .... satis ' k- quia Satau non potest pati, ut admiiiistrent
offitium, ministerium. Si est iuridicus, tentat eum florcnis. Sic parentcs, si
debent dare parvatn pecuniam annuatim, non daiit: Diseat |)Otius artificiuin.
Prius dederunt uno anno 40 florenos. lam plus necessarium, ut opcram
darent literis. lam doctiores educari possint uiinoribus impensis et studio.
10 Sic invenies in omnibus oi-dinibus, iani peius ft[)CU quam prius ;c. Erajo si
vLs esse parens et agnoscis divinum statum, scito te iion liabituruiii statum.
Sic qui est in regimine, fol niemonb rerf)t tf)un, ha§ !^eift uBeler cjcftonben
bcn bor. Sed iam ft(}ct» beffer (|uam prius. sed ocuii impii uon vident.
A'olo dicere tantura impensas bie mnn gelegt ^ot an bie Iciit im !(ofter. Si
!'•
fuerunt eloquentes, docti, habuerunt nialani con.scientiam : utiuam essem monachus.
Multi non iiabuerunt hanc conscientiam
,
quod ego servio deo et
deo gratias, quod vocatus in hanc conditionem, in qua aeque servio deo ut
njonachus. Quanquam tarn pauci sunt, qui satisfaciunt suo offitio, tarnen
melius ftet^§. Potius eligam, ut unus Euangelü praedicator sit iu civitate,
20 ut totus mundus sit in imruge, quam quod totus sit in pace et uullus praedicator.
Si alterum eligendum, potius volo, ut dcus adsit uobiscuin verbo
suo im unfrib quam econtra. Invenitur iam mancher feiner «tan it inulier
qui vivunt cum bona conscientia et serviunt deo, qui de hoc antca nihil
scivit, ba^ ^eift, ba§ @. ^aul eim Bifc^off eitel iinvuge auffgfegt. Si nihil
25 aliud imposuisset quam verbum, satis imposuisset, sed videtur uiiiil. Sed
audi, bQ§ er ^olt. Oportet habeat Satanas multos, qui in corde quotidic
eum impugnant.
Postea alios debet admonere, ut maneaut in pura doctrina, bornad^ fot
ben anbern teeren, ©ott legt im fnr bie äugen, quos doceat, alios excitat illi,
3u qui adversantur ipsi. Ergo habet unfribc unb unruge. Si consul vult esse
pius, Satan tnirb im nuc^ auffm t)a(§ f'tl)en. Si dicit alteri rcd)t, fo lebet er ben
anbern !^Quffen auff fic^. Schiebt er bie iaä) öon im, est in pace, sub regimine
Papae. Si priuceps est, mu§ er ^anbeln, ba^ er auff fic^ laben. Si vult agere
in pace, sub Papa, potest. Si vult from fein unb l)in burc^ gct)en, fo rtirt er
35 finben unruge l^aöen, Satan non aberit. Nonne sapientes homines, feine Icut
conqueruntur de inquietudine? Satau induxit Lutheranarn doctrinam in nuuidum,
quod inde oritur, gladio volunt tcuben et extirpare. äl^e^§ nic^t nnbers
gl)en tnil, fo la» id^§ g^cn. Si l)etten ba^ loort loffcn, ba^ belebe, ftifft unb
!loftcr tücrben oBgongen, e§ tnirb alfo g^en.
Sed iste loci» gefiel in nidjt, tvoUrn
5 fuisset unnicher . . . .] f—t— ft 7 Jat S plus über (multo) Ö possit Vi oculi c aus
oculorum 14 Volo dicere] V. d. 15 eloq hab 16 hab 17 gratias] g 30 vult] v
') Z.4JÖ vieUeichl: si ^eifjct gn[ebiget] futft, .satis O. K.

88
*}««i>i9ti-'» i't-J 3nI)vc-3 1528
in taufcnt teufet tjcvab, l)la?plieni;iiit deum et UK'ubcu iinb tcvcu Wott bav
l)tn, bns er fiä) mit gtoalt ftu^, bn§ fic ein fpiel antieticn, et volentes bcmpfjcn
et ipsi erailicentur post anniini. Nos oraimis nnb töercn, ut non lioe fiat.
l. lüciy l;nt linier c\oi gcljcn, ut verbo jc. sed non jilacet illis, fdjnben Inerbcn
fid^ tt)un. 2. foUcn fic bcn Inefl nctimcn, quod indurcntnr. Quare facit deiis s
siic. 12, 49hoc, ut iuipiietndinem ntiridjt verbo suo? Christus 'veni iguem'. Cum ipse
3oi). 14, 27 dicat 'Reliiiquo paeeni', 'non sicut mnndus', dicit, quod totus mundus fol
fic§ über un3 crl]eljen ?c. Non vident, quod certum indicium sit. Euangelici
certi, quod sunt dissidia inter liomincs. Ef^o veni comniitterc pacem in
coelis. Ibi C'hristusmet fatetur prius paccm fnisse in terris. Sed veni, ut non lu
fol mtjer fo gnt fein, sed pater jc. ift bn§ ein friblid^ ontilid? Tum dieunt
impii: ntiuani Euaugcliuni nunquum venisset in mundum Euangelium^. Ego
quoquc fatoor, iDoHcn lüir-? lüibber lioten, possunins efTficere. Sed Christus
dicit, C-3 flinnc nidjt fein. Ei'go del>ei'enins diccre: iam indicium est certissimum,
tjuod dominus vobiscum, in conscicntia habemus divinam pacem, is
prius non. Quare facit dominus? Idco quod ut notam facoret potentiain,
Notas vias Mosi, er Icft prcbifien, fo rid^t bo§ tnort rljumor nn, non habet
hift ]u unfrib. Libentius titit frib riti)tct er? iin§, sed non fit. Nos vcrbum
habemus, ipsi potentiain Et putant nos certissime iiabere. Sed dominus
tüirb fein loort (nifen dlciben et ipsi tticrbcn ,yiften6en, ut ventus pulverem. 2u
2+
^^rcbiflt am Sonitnkitb Dor 'i^^ntitifonittnrt.
f4. ':)lpvil 1528)
Tiefe ^lU-cbiat ftrtt in «övevS 9}adifrf)vift Ros. o. 17», m. 72«— 73''. Sic
tiilbet bic Jvortfctjuiif? \n ?iv. 2-1 (tlori .ludistis 88, 22) inib ift toic jene tu bcr
©djlofjfivdjc flclinlten. 'i^I. Uforbcni. .yi '^Ix. 23.
Sab: ante palmarum qnac erat 1. Ap.
H(M'i audistis de divino offltio quod iioliis deus conunisit in lionorein •
suae mcmiu'iae et nostrae salutis, ncm|H' (piod non jiossit esse sine (Vuctu
qui coram nuuido non a]>|);u'et, fpiia Satan non jiotest jiati , ut regnet deus:
Sit. 1,7 verum deus ]icrrumpit. '-Jfidjt beiffif;.^ Ita solet faccre Paulus, quando 25
ofifitiuMi dcpingit aliquod iiub pffecit bic not nnb anfcd)tnn(l hulus modi oflficiorum.
Ut non sit (irOnöij,;. Nam natui'a snperbit, si liabcs nuiltos qui
applaudunt k. Magna res liomini pracdito ingcntibus donis ut non sujicrliiat.
Hinc videmus rarissime excellentia ingonia non snperl)ire, vel o))ortet, ut
'•^"ff."''Psi fiat ut S. Paulo 2. Cor. XI. Ut Davidi f)ien(i flot ein fntdj frfjnnb an, »>
ut fieret adulter, homicida et blasphcmus 3C. id (piod erat ei praesens remezu
(i Luc r 11 antitid (sc) 13 efficerc(s) / / clelicrcinus iliccre] deb d Ui ut (nä^)
18 Lib 79 certis: 21 nnl ro Ex Epistola .ad Titiim r 28 —ge9 donis SO P.au
') E[uiinof('liiiiii| •.ircimnJ ga^eizl, eine, der in Nachschriflcn Imiifujcii Doppcl-
Hdircibuiuien. F.

1.
"iJt. 2:! i;'l(uil|
89
ilium, ne Düll fiüC) lud ()iclt. riuihis. .Saiiclissiiuiis aposloliis vi duclissiiuus
Matus est mihi' K. 'ne mtcf)' ,'C. Nounc magna plaga, i|UO(l tantinn viium ^^coi. 12, 7
illa tentatio solicitet? Ideo poriculosa res, Si dcnninii.s alicni magna et
mnlta dcderit. Ideo praeceptum, nt omni diligentia nvc\nr pro praedicalorihus.
5 Et Paulus in nniltis E|)istolis lioo cupit, ut lo(|uatHr, ut decet. Qui doeet
alios et ornatus prae ceteris donis jc. Sepe dixi , ut [)racdicatores clavcs
deo ponant ad pedes. Si tu non praedicaiis, ogo K. (iuanto plus dnuorum
habet ijuis, tanto plus periculorum. In Euangelio 'Cui nuiltuni datum\i-'"c- 1-. Js
Huius dicti statim obliviscimur. Si inspiceremus, caudani demittcreuuis.
10 Si dominus dat sanuni corpus, potestatcm, statim sequitur supcrl)ia. Quomodo
nobiscum ageret? Si nihil dat, murmuranuis. Si dat, ingrati sumus et non
lonneria leiben. Ergo caveat praedieator, ut vivat in cliaritatc. Legitur de
patre in Eremo qui eligendus in Episcopum, dixit: aufcram Kcnodoxiam,
Et dabatur illi. Dens potest condonare alia peccata nt Davidi, Sed Saul
15 non potuit remittere superbiac pcccatum. Qui fieri potest, ut me aequem
cum auditoribus, cum sciam mo in centuplo doctiorem? Ihi spiritualis
superbia, quam nemo potest tcilbcn nod) hJeren nisi deus. 'Sciffifl^ vint
Qbermnl bic fofjv, bic bei) feilt ampt ftl)ct. Oportet praedieator arguat alios.
loh. 18 oportet arguat omnia vicia. Hoc habet pericnlum, quod ex correp- 3oi]. n;, s
20 tione faciat ein Beiffen, utitm- potestate 31t feer iinb fit ex coitcpter ein beiffev.
©troffen est, ut peccata et vicia corripiantur, ut emendeutur. Non praccepta
correptio, ut tnon solum ticiffe, sed ut scquatur emendatio. Si vera correptio,
praedicatoris cor ita affectum sit, ut quaerat aliorum profectum. Sed si
futet fein mntlein unb flt|Iet int, quod alius sit impetitns per snam prae-
25 dicationem, nt landetur a vulgo. ^ä) mein, ei" flab t)^tn cin§ nuffin f($t«nn|
et plus indc accenditui-. Hie nulla sequitur utilitas. Si homines essent
pü, non haberct ipse honorem, qui ex immodesta correptione JC. Modus
arguendi est ille, quem Christus instituit Matlh. 18. noii dieit: morde eunij^'j'j'^'; '*'
sed: corripe, et in liunc finem. ut melior reddatiu-, et inter te et ipsum, tum
30 non denigratnr iama ipsius, ibi nullam gloriam acquiris. V(M-um si non
audit, adhibet, tum es salutifer arguitor. Oeculta corre])tio praeeedat, manifesta
sequatur k. Wbn btefe ftraff ift bie quae c^eljct in bic (gemein, de omnibns
statibus. Sic fol fvcl) fein, ibi nulla siugulariter persona iudieatur. Ut
quando dico: Jncnn man 6ii' fd)cncf, danda meusura plena. Si vero iianc
35 communem coiTeptionem sie eifutinnt, ut depingant personas, est quoquc
raordax, quaerit suum tuft itnb tniltluillcn, qm'a prae ceteris cum depingis,
antequam accusatus est. Sunt similes obtrectatoribus. Ut Phariseus in Lucasiiic. 1», 11
damnabat illum et ita, ba§ et ein luft nnb fui^cl ba üon f)at. S§ tone l)l)m
leib gelneft, quod fuisset probns, quia tum non habuisset occasionem gloriandi
to de se. Et vulgus libenter audit \-icia magistratuum. In nniversum cori-ipe
1 (u. 5) P.aulns] P zu 8 Luc r II ilat (...) W dixit) (1 .aufeiani (...)
l'J arg zu 19 über habet steht ff^ct 2(1 utilitas] v'»» S4 dico über (dicitur . . .
)

90 ^Srfbifitctt br-j 3n{)rcs 152«
omnes imlla pciv-^ona cxclusa, (leincle modtiin Cliristi lialies v.i coiTiiH" cum
solum. 2)ic Jlro loet» la§ bleiben et uoli miscere. Si peccatum est occultuni,
adhibenda correptio occulta, si manifestum, mauifeste jc. Si occultum peocatura
manifeste corripis, nihil bouum efficis, sed exaeerba? eum, nt indurelur
et non audiat tuam praedieationem, et alii fiunt inde obtrectatores. Yides, i

5it. 24 [4. 9lpti(l giv. 25 |5. "ilptill
91
bei" ,5Uil)t. Isla (irdinatio est Spiritus saiicti oidinatio, (niac ad hoc servit,
(juod Papistici Episcopi uou sunt Episcopi, ut iani reguut. Et hoc iicccssariuiii,
ut sciat couscieutiam suam libcrani, qnod quicquid coutra mos agunt,
uoii agunt ut Episcopi, sed lupi. Aut Pauhis nientitur vcl iioii suiil ?]pi-
5 scopi, quia non docent quod iM-aecipuuni est offitiuni, tact, llllb nad)t füllcilu
mit ber lere llinö gfjcn. Detur talis unus, ergo vel Paulus k. 'Unius uxoris'.iit. i.c
Hoc etiam imn vidctur vel Paulus est talsus vel ipsi. Ipsi tueveii bci'
le^evel) mit beut irfjiDeib ' et igni. Virtutos istae tettucn fitf) gar md)U mit
ben Episcopatibus, qui iam sunt in mundo. Sunt quideui in oflitio, sed
10 offitiuni non fiircil fte. Ista seicnda sunt. Sic servit haec lectio, ut discrinien
habeatur inter verum et falsum Episcopniu.
25
^jSrcbigt
am 'sjJnlmfonutart.
|5. ülpril V^2>^)
S)icfc tiQd) bcr iUievfi^vift cBmfallg (»gl. i'orbcm. \n 9^r. 23) in bcx @ii)Ui§=
fivrfjc gc'£)Q(tcnc ^^Utbigt fteljt in mxtx'i '•Jlad5fcf)rift Bo?. o. 17" 391. 73" — 75".
Dominica Palmarum In arce. >j;()ii. 2, i ti.
Hanc ort iiabet Paulus in omnibus suis scriptis. quod semper einfiii'ct
bfl§ gtoffe opus cliaritatis, ((uod Ciiristus pro nobis ?c. Et pro oxcmplo
1:. urget t)Ttt naä) 31t fotc^cn, modo vdimus ClnMstiani esse. Iiide dcus nos
vocavit et dedit vcrbum suum, ut iam agnosoamus Ciu'istimi et in cum
credamns, tum non tcriatur Satan. Si videt homin(Mn in fidem (^etl'cttcil,
circumit 1. Pet. 6. quia non potest pati nee iiabct retjuiera 3C. Hoc videnuis i- HJctn 5, s
ex|)erientia et in historiis, ubi videmus, qui sancti patres et |)roplietac fit^
M ^aim mufjcn f(^la£)cn mit hcn rotten. Sic Paulus ubi vcrtit dorsum, ut
quaeratvu- Asiani a se defecisse. Tam malus neqnam est Satan, ut non siuat
verbuni bleiben in simplieitate. Haec est causa, quare Paulus moneat ubique,
ut sinius unius auimi: 'Et solliciti .servare', inquit 'unitatem'. Sr l)Qt isvii. 4,
ein trcfflid^ forteil mit unfer ratione et carne et sanguine, quia ubi (juis
25 habet dona, bruftct er fid^ et nemo vult alteri cederc: vult ille gloriosus esse,
ille i^engt ein ()aufien an fic^, alius alimn, sie fit hodie. Omnia praedicant
contra nos et tarnen iiovum (juiddam incipiunt, TIt de sacraraento et baptismo.
2 Papistici] Pap 6' beni] bcr J2 unt ro l'liil. 2 r oben am Ende der Seile steht
Epistola Philip. 2. Is att'ectus sit in voliis K. Coutra philautiam. 21t 13 über ort stellt naturam
15 urget über l)m natf) (si) modo zu IS 1. Pct. 5. r 21 a se defecisse über Asiain
23 verbum über Bleiben zu 22—25 Causa cur tarn diligentcr moneat nos Paulus, ut
simus concordes r 24 quia b!s 27 nos unt 24l25
quis über lialiet zu 20 Scli: r
') vielleicht ist hex ic()>Bctb zu bcv (c^h)crbfd)lnrf)t su eryünien, vgl. Esther U, 5 (fd)Iii(icu
mit bct fd|.) 11. Erl. 63, 352 auch ein fe^loert groficr icf;lad)t Hes. 21, 14. P.

92 5?tebifltcit bti 3n()tc-J 1V2S
Kt jenicilid) fod}, (inamlo fit inter priiK-ipes iniuuli. Horri'iuliu.s L>t, (|iiainlo
fit inter il(H!ti)ie.s,, tniii est luiiifragiiini fidei. Hie est casus iit Satanai;

3lt. 25 [5. •älprilj 93
filins pius deo acceptior est patre impio. Sic })iMnceps deiicit sc infra
nisticuiu 3C.
2. causa est bic bitiicfcit. Christus, ba nulla esset necessitas et non
iiuligebat et poterat iu suhlimi I)er foieii 3C. Si uou piaeceptuui , tanicu
.•
ileberemus faeere ex exemplo Christi. 'C^ui cum iu foruia dei.' Xou est 'i-ii''- 2. c
mit ttndEen 311 fd^rcibcu, utcuraque viveret in coniibus imstris. Poiu),

94 *4-5rcbtgtcii bc-3 ^al)xei K2>i
bcv 9ottlicf)ett gftalt luib rnuiciiS iinb ftclenö ?c. Sic ipso non fecit, sed
tDQV l)t)iu Qiigcbovn, toav nid)t mucd)t bQ3U fomcn. Voluit indicare Paulus,
quod deo simills esset non auff lcuffUd)fc() Uicifc nt iinpii. ijui pro mpina
liabent.
Status quos deus ordiuavit, saepe audistis, Jjvcbig ampt, öatcr K. liaee b
sunt officia divina, bailjnii gotlic^ sftalt g^et, quia deo soli fur6cl)alten, nt
doccat. Pareutes non liaberent ins, nisi deus praecepisset, ideo oriiat deus
pareutes suo verbo, bn§ fie ftd} geberen, ut dii essent, quia deus induit ipsis
formam qnae sua est, nem))e quae potestas est et divina est et veuit a deo.
Sic potestas se gcpuvt 311 icgiin, quod deus ornavit et ins dedit ju ftraffcn, 10
idjli^en, fribe l^attcii. Ergo parentem esse est, quod deus eos suscipit et
operatur per ipsos. Ipsi sunt instrunientuni per (juod operatur deus. Ipse
oninium est doctor, pater, prinoeps, et tarnen per instrunientuni. Sic praedicator,
si a seipso, est Satan. Si vero vocatur quis, habet otficiuni divinum.
Sumus instrunientuni per liiiguani, per quam deus praedieat. Sic omnia 15
officia in mundo gl)en tu gottlidjcr gcftnit. JVos non sumus deus ut Christus,
sed tantum jiarticulam acquirimus gotlic^ci" gftalt, bo g^ct bie lere on, ut
sua forma fiat servus. Sicut Christus lecit niaxime, cum in forma dei esset,
t'Oir. 2, 4sed nom auff fid) eitel incommoda K. bellt und^ dicit Paulus 'Quisque non
querat sunm commodum, sed aliorum', qui non facit, est raptor et utitur 20
divina forma ut raj)ta. Si consul vult recte faccre, habet offitium quod in
verbum dei est gefnft, videat ut sua potestate sorviat aliis. Princeps si recte
vult vivere, oportet omnium nostruni sit servus. Si non, taulieit linb ftelctl
fie bie potestatem. Si ideo est princeps, ut lionorelur tantum, fu ftilt er
got divinain formam quao ipsi coiumissa. Quod liabetiir pro principe, est 25
ipsius potestas, flot; zu 8 über sctictcil sieht exliibeaut se
12 deus sp b über operatur 13 iihcr uiiniium steht deus sp b 14 (est) habet
l'i deus bis 16 fleftalt unt zu 20 Kapina r 11011 bis 22 sua imt 26 (g) cogitet
27 (tjuis) cuique zu HO über ftonb steht Status sp h S3 ille über (est) zu .3.5
2. Cor. 4. r

.'.
er
Alii
9h. 25 (ö. 9lpvill 9h. 2(1 fü. «Ipritl 95
reddamiui. Hoc noii f'aciuut Sehwermeri qui iihi o])tiine t>niati donis, praedicaiit
iion uisi laiideutur et honorentur. Sic (|ui liubi't divitias, sami,-;, l'ortis:
toil er rccfjt farcn, sciat, quod .sua fortitudo sit serva. Si sanii.s, fdj n feinen
(^cfnnbeii leid l)in an, ut iuvet, non tvo^e mit bcm c\i\t ii6cr bic nrm, Ijcvnntev,
jot bcn divitüs ein i^talt servi an,iil)en, ut scrviat illi.< (lui indigent. Hoc
vult e.vemplum Christi, ((iii ipso ita fecit. Krat saiictus, doctus et dciis et
tarnen sapientia sua sorvit insi])ientil)us, .sua vita inortuis, atlca gf)Ct \}\n
binft ^er, et taudeiu nimpt er fdjanb 311 lo()n. Sic milii tacienduiu, ut
.serviani illa re quam niilii dominus dedit, et mm i|uaci;uu honorem et huidem,
in coinmodum. Christus proposuit hoc exempluui, oportet .^^eciuamiiii. Si (piis
facit, .sat dat illi honoris .'c. Si praedico, fol f^nug t)aBcn, sed tarnen videam,
ut meum offitium sit servitu.s. Hoc niuudns non {'acit nee suscipit, ut suam
formani abiiciat. In Summa est, ut mutuo diligamus: quicquiil habes, est
dei, ba mit btcnc. Qui non faciunt, .-^ed utuntur donis in suum connnodum,
ij dicit eos esse renÖCV. 'Xon rapinam' i[. d. (|uam jjaucissimi sunt qui non-^ijii.
sunt raptores in gotÜC^er gftalt.
.
qui qnaerunt tantuni siia, servant
huiusmodi dona ut raptum. Nou pntant quidem, sed est rapina, (|uia utuntur
huiusmodi donis, non ad hoc ad quod data, sed invertunt omnitio. C^ui
ergo superbiunt et trotten per hoc quod habent siqira alios qui non habent }c.
20 'Et formarn' i.e. omnia quae habuit, potuit, fuit, liictus servus 3C. Sic tu,».?
.«i es pareus, vide, ut liberos regas an (cib iinb feet. Sic si j)aterfamiiias,
ut quisque SB deiiciat. Sic vult totum munduin servitiis: tot pau|)eres, vincti,
indocti, jiauci sunt docti k. ideo ut serviannis inimicis, ut ])er doctos dominus
operctur. Posset sine uobis facere, sed non vult. (Quisque vult ]>raedicator
•ji e.sse, ut habeat lionorem, cum debeat jc. Oportet bcin vt)nni nub e()V left
faren et servias. Hoc de isto find, l't nos.
•26
^rcbiflt
nm ©rünbonncri'tafj.
(9. 3tpti( lö2s;,
©tc^t in aiövcr§ 5larf)fd)rift Bos. o. 17« Sf. T.'i'' — 18".
In Cena Domini.
1. Agno.scat .sc homo peccatorem. Haec est confessio (piam cognovimus
in rectum usnm et nufe. Prias incertus. Prius confessum et absolutum,
zu 1 Seh: sp h r zu 2 dives sp b r 518 qui indigent c aus qnibns indiget
toiidein blx to^n unl 9 illa c aus illo re über quam quam c aus (luod dcdit.
(servam aliam) II illi (potestatis) 13 abiiei.it bis diliganms mit 14 coinmodum
bis 15 rentier unt 15 rap zu 16 Kaptores
»• 17 quidem sp h über ost 18 ad
über quod 20 for: 22 vult] v 25 del) 2« 28 Confes.tio r

9(3 i|>vtbigtcii bec- :jal)tc-;' 1528
sed est ein lierbtnft nostruniin opcnini brailS gcmadjt liunbeii et i'ules et
Euangelium abolitum. Iste abusiis ahlatus, sed luir gcbeiidi'U iiiincr bvoii.
1. Confessio, iit quilibet lionio agnoscat et fateatur coram totd iiiiindo
et ereatura, baä er für got nidjt bcftiiiibc. Nisi quis aguoscit se peccatoreiu
ex animo, nuiiqiiain potcst oraiv pater noster. lila necessaria suiumopere h
et facienda per totain vitani. :!. est eliaiitatis erga proxiinuiii, si eiim offendi,
iit oreni, quo milii condoneiii. Jllaiii etiaui in ])ater noster f)at (X gctuinbctl
wattii. .'„ssnemen feiner bct(^t 'Keiuitte'. 'Si ofl'ers.' Ambae quam brevissime hie
fundatae. 1. est fidei erga denin, altera cliaritatis erga proximuni. 3. confessio
quae fit in occulto gegen einer perfoii, sivc sit (_'iu'istiaua sive pastor, illa lo
uijntii). is.isfluxit ex prima. Apostoli l)ieUen boü regintent CI)rifti 'Si qnis' k. IMattli. 18.
Si manifeste peccarat, manifeste corripiebatur. i^egidjt, lH'viel)eii, befeiuicn,
postea beid)t, fuit manifesta confessio, bvauff fie abjolfirt fiiib Uunben unb
3U gnaben genonien. Satan enini non (inic-tit, sed senq)cr agit, ut siut k.
Si contitetur, habet absohitiouem, ba§ nuin im in ber ßljriftenljeit ein nbjolutiün n
fpridjt. Hinc Huxit ilhi oecnita. Ilurrt'uda res, (juod homo U'irb lo-J ge=
jprod)cn et al) illu dieitur K. JMam coniessionem fed^tcn bie ©djluemier an.
Nos neminem coginms ad eam. Si [laiam, non abiieinnis:
videriut ipsi. Immo consnlinjus ipsis, nt eonfiteantnr, (|uia Ijnlteiic- bilfur, 20
quod ein nu^Itd) bing fei).
Utinam esseut quandoque in spirituaU (entalione Sciiwermeri. Oirunb
confessionis: Seimus eonseicntiam nostram ein ,')art eleub bing ift et hal)et
i.ifjffi. 5, uinimicum Satanam. Et in oceulta coutessione feit ba« (Sotteylüort. 'Consohimini
pusilhmimes', inquit, ne Satan habeat rannt luiiusmodi animas in übriger -'&
betrubni§ JU erffauffen, nt videmns fieri in liis, qui sibi eonsciseunt mortem.
Cum utrumque sit unfcr anligen i>er ©otl» befel, idco snademus trcultdj,
quod conscientia est infirma et indiget niangen ftiuden troft, er hoc quod eonfessns sum,
quando voluit me bcr3ngt mod)cn, quod dixi. ©ennod; ift bic obfolntion m
gcfprod^en ex mandato dei, ergo non Jüirft nutbftoffcn. Proponit: Non tantum
dedisti eleomosynas. Si crederes, plus darcs. äLk'Un bn allein t'oillpft et
SU 3 De confessione r .1. r zu (! .2. r 'm S Jlattli. 5. r Itoniittont
zu 9 .3. r zu lf> Occultji confessio r 18 qui] quis 23 ein iiher iinstniiii Conscientia
r 2.3 pusilla ä« JT piaecepfuni j/ nccessitas nostra r 29 bono opore] b o
7M 31 iiher iiiilicant steld mefiuntnr ::u 34 iiher praeconizanda UelU laudauda zu 37
iiher allein (onilift sieht siiio verbo absobitionc

-}IX. >!> (S). -Ilpvill f)7
vis obviare, uou potes, iä) loil biv meiilCll {}aU gcdcii. Tu insju-xisti piilcliraiu
virgineni. Non credimus tani potentem Sataiiani, bilu madjeil bte t)ciiüicii
SdjtDCVinci'. Im honore habcnda eonfessio, quod il)i aiidiat vei'biim

sauguis iiulicat, quotl melius fuisset. ut tacerctiir. Sed sub Papatii nemo
novit usum, nemo scivit credendnin, sed faciebanins opus nostriun. 5l6ei'
nu ftct§ ein hjenig bcffcr, ijnia iam inveninntui- puelli (jui intelligunt et beue
loqni possnnt de Sacramento. Olim inveuiebantur hie 40 aunorum viri K.
Iam alitcr fit, iam iionmt iofjui, eanere JC. sed uou videtur boniim, malum
'•
-..9))oifM,LM econtra. 'Provocabo^ 'in geutc\ Tollatur impius ne videat gratiam dei. Impins
non agnoscit veros fructus Euaiigelii. sed mahnn tantnm. Quid bonuui ex
Euangelio venit? Hoc iudicium impii cordis, cpiod non videt bonum centuplum.
Optabiie, ut in civitate '6 puelli reperirentur qui uornnt 3C. quam
priuf^ 24 Episcopos qui niliil nonmt. lilud praeteritum mahim non vident. vi
Ita ordinavit deus, ut impius non reete iudieet. Christiauus vcro ita facit:
Videt (|uid boni et landat deuni iiiib bulbct ba-ä bojc. Olim erat ein unorbig
leöcn. Iam iuventus melius educata Et ift bcffei" mit bem Sacrament S Et
iam inveniuiitur qui noimit locos. ( )portet vos landein ut Paulus Corinthios
1. 'iot. i.'.,.',-'Guer Cibeit ift nirf)t umb inn|t\ Si impii non videre voluut, bene, non sunt i.s
r..!i»(iio.i2,L'i digni, ut videant, sed mera offondicula. 'In geute irritabo'. Episcopi oportet
appareant quasi meri nebulones. CJuisque verba diseaut, alii facessant et
intelligaut. Mukus usus. Xon ideo praedicatuin, ut Scliwermeri fierent, sed
ut meliores fiant, si mnlti sunt impii et erronei, melius, ut qiiidam liberetur
ex Papatii et imjiietate. 'Aceipite": ibi ftliet ein tiülj eordis nostii. Quod so
etiam et hie loquitur nobiscum deus, per manus jiastoris bar leidet corpus
suum in remissionein peccatorum. lila verba faffe. Schwermeri ex oculis
removent. Tibi sunt, inquit Christus, corpus, per quod scimus et accipimus
verba. (inando verba rejietuntur, non etfmiditur de novo sanguis, sed ttiil'b
ticiiieuert. .Sint eudf) ein teuer prcbig, ipiando dicit: do tibi corpus meum so
(|iii)d ]iro tc K. et sanguinem. num non et tibi alfo dixerit? Ibi habes etiam
absolutionem et quid fortius absolutione? I't ergo solentur corda et conscientiae
nostrae, apprehendant verba. Tibi cor dicere ])otest: audivi dominum
locutum niecum et remisisse peccata. rnni fides, scilicet hoc verum, uon
facies mendacem iiliim. Si sum iufirmiis, ipse potens, (jui ergo non diffidit, :i«
(tontra hunc Satan nihil potest. Hoc tentat, ut verba (affeft fiiren. Ideo
agit, ut non patiatur haec verba. Sub Papatu omnino removit, (juia scivit
pericnlum sunin iude. Iam Schwermeri, vult te rapere a verbo, bringt er
(jer ein, qui auferunt verba et dicunt esse panem et urgent hoc 'facite in
mei' JC. I^ou serio loquuntur, sed Satan bringt brouff, ut verbum aiiferat. ar.
Fides unb lere sit primum, Inttäen sequatur. Fides dicit: hoc certum est,
/ Pap ij gciitcs videat gnitiam] vid g s« .S' Iniploruin iudicium peivcrsum ;•
/.'<
her Soc :" 7.5 1. f'nr. 1.0. r W ofl'eiidi IT disCHnt mit et durrh ülricli verb :iO .\ecip
'JJ etinni />is deus nnt 'J'i do hU 26 to unt 28 api>reliend 33 Ituii viit btlngt durch
Sirlrli rerlj S.'i lotj: zu 3.'t über bringt slfitt laeite ic. zu 36 sit bis lioc unt
') bot 2oc Hs. im Text liehatidelt uie ber fc^loctb 'Jl, H. Itutessen darf num (wie
durlj nach einer KrgänzuMi faJtnden ,
die das ber rechtfe.rliyl. Am luiclisten liegt wohl
(vgl. c(iii iiorunt locos^ bet Sflctnmcnt levc mlr.r iiuch cinfftjlilig (r

Dir. 211 [9. 3tpvit] 9Jr. 27 [fi. 9Ipriri 99
quod effiidcrit k. ha bringen Jüir am moiltcii l)iii, bar nad) diciimi.s, ut
praedicatnr, baS ift bcnn ein Wxd. C'irdidi k. Viniiin Christus instituit,
ut recordaremur. Nonne dolosus Satan qui ita occulte in opera ducit, ut
pauculi aniniadvertant? 1. doceinus honiinem fidere, deum operari. Non
5 inverte, ut soluni ojicretur vel j)rius oporetur vel sine fuk'. S)a totl biffcv
tcuffel ^in , ut ojms ex Saeraniento t'aeianius. Ut siih l'ajjatu. lam idcni
niachinatur, sed septies deterius 3C. Papa tte§ bleiben leib itnb blut ,'C. lam s»' 11,20
secuni Septem s]iiritus jc. Non quiescit, ev WÜ ein tnevct au§ bcm facvamcnt
unb tauff. Tu prius far ein fidem bvauc-. Xcmpe ex verbis "iloc est' K.
10 ba fan id) nichts ju tf)un, ipse fecit et eondonavit mihi, sola iide capi potest.
Idee fides bic est primuni. CJuando hoc, inquit, facitis. tritt frei) t)CX für
in§ licc^t, et praedica, fo loirb nion biet) ongrciffen. Ipsi iuterpretantur
speculationes in angulo.
Oportet oninia danmes et solum credere in Ciiristum,
ba§ Ipirb ber babft nidjt leiben. 1. Corpus et sanguis, deinde verba, 3. opus,
15 ut deo dicatur gratiarum actio. Si lioc fateris, fateri eogeris non mortuum
pro tna bona vita, quid opus fuisset niori? Si hoc fateri.«, es heretieus.
Vnlt quoque, ut pro meipso non suscipiam Sacramentum, seil ut alii. Apud
Schwermeros Satan non solum usum aufei't Sacramenti, sed totum Sacrameutum,
pomum cum pomis.
27
•i^^rcbiflt am ©rünbonnerftarj, '•Jinffimittuf^?.
v9. aipril lh2^)
©teljt in 9{örcr§ Slodifc^nft Bos. 0. 17« St. 78^ - 80».
V.,
A prandio.
Hodie audistis ein unterri(f|t, qui ju fteHen mI Sacramentum, (|nid
credenduni ibi et accipiatur. Magna res hie agitur, nempe salus no.stra.
Videat quisque, ut intelligat genuinum et fidem habeat.
Passionis historia. a)!ntiii.26,6ff.
ii Haec historia facta duos dies post Palmarum. Apostoli murmurabant
et praesertim Itidas. bcr nant fid^a am tjefftigften an. Ex hoc textu discimus,
e§ lel)t an einem feinen f)crtjen, non an ber gros unb gut operis. Onmis
ratio cogitur dicere inutile opus. Et ludas pulchrum praetextum habet et
fundamentum habet in scriptura, quia quisque cogitur dicere: nihil opus, ut
zu ä hoc facite in mei jc. r 3 record zu li Opus r zu Uiignciiliiiii r 27 einem tiis 2S rlieeie uhI
I-

ll)0 'iirebifltcit bc-J off)«* l-"'"^**
taui pretiosum untrueutiirn ottiiiKlatur. Et gcfc^id^t etil gvoifcv Ulirot et plures
miseri potuisseut iuvari. Totus muiultis iiidieiiiui ludae lum potent damiiare.
Hoc est quod et hodie dixi, quod deus excecet iiupios, ut uesciaut quid
bouum, Et fjuod lualuni iiidicaut, boiiiun sit et econtra. ludas certo alios
discipulos aiigcreiljt, ut Uli asseutireutur, et ego sie fecissem. Sic fit hodie. :.
Et utile exemplum de loco iudicii itupioruni Saactorum. Caveat quisque,
quod impius loquitur lionio et für betncm fiev^ert quc^,

5lt. 27 (9. ?lprill 101
iif aliquis egrotus iam mori deberot, Si vellot aliiis vestein (larc. aliiis diperet:
(juid opus? Si sciretis, quid mihi instet, laudarctis, Et insupcr dicit 'Pau-.;?. it
peres'.
SBeitcr
'g§ toax ahn bei @atana§ gefarcn.' 2a ftljct nkv ein ftucf ba§ gvo-? 'juc 22, :<
5 ift inter cetera Christi passionis,

102
^lU-cbiiitcii beä 3n()ic-5 152S
fttfftcil. Nemo tarn priidens, ut videat, quis nit vita alteriii.s (^cilillcl fcl)
.SL'ciiiidiuu verbiim dei. Ille su[ireuuis apostolns fit proditur, conculcat pcdibus,
a (juo foctus et positus in bo§ iiivncml't anipt .secuudiun iiunulum. Et tarnen
illaiu neqniciaiii fiivt in hac speeie, haS- uenio mcvd neque apostoli. Xnni
tralo hcv tcuffel JC. omnes apo.stoli non possunt eiilpare. lani etiam gloriantnr
•>
Schwermerii, Rebaptisatores dicentes Eiiangelium nostnim non facere fruetum.
Si inspicis gegen bcm Uiovt got», nihil boni. Robaptisatus taufft Oom lücib,
servus a douiino. Jlla re faciunt sibi nomeu, qiiod veliut seeunduio Euaiigeliuni
vivere. S)a§ ^eift bev ^u\)a§ qui in spetie saucta incedit et 3C. Nutn
hoc Euaugelicum dogma deserere uxorem? Si pingere posseni, tria diadeniata w
pingerem Iiidae, ut cavereraus falsam spetieni sanctitatis quam nemo intclligit,
si rationem inspicit. Ego uon possnm eulpare Schwermeros , si secuudum
spetiem et rationem intueor.
Saft Ciic^ ben ^s^^ha?- tiefol^cn fein, qui est exemplum omninm iiypocritarum,
haeretieorum, monachonuii, qui vivit in bona spetie et prodit domiiuun. 15
Uli etiam furcn ein gut leben et produnt sua doctrina Christum, ipiia geben
über verbum extermuu, saeramentum, ut pedibus conculcetur. ITaljet etiam
mnueu, einen feinen, mcd^tigen, I)evlic^en -Kamen i. e. beic[)tiget, lobt, bint got,
nullus apostolornm tam fein nomen. Nos omnes sumus spiritnales ludac
Sie hodie dicuntnr Christiani Pl)viften spiritnaliter. Nos iudicare del)enuis: au
ludas est, sed talsus et bervetterif d)
, obbei Satan habet optimum nomen in
celo et terra: deus, princeps. Noli inspieer(>, Jnie l)0(f) bcr nanicn ift. 3)er
I)ie§ aud) ^i'^fi'?- G^^' ^1"^ 'i^"'^' fi" fd)enb(idf)cn bofen agnomen. Isc^harioth
'merees' dicitur, Ion, ba§ man eint gibt nnib ein cvbeit, ein Ion 3iuba§. S)ev
fd^altf ift ein ^vuba-j, bint got, non iudit'are aliter possnm, quam quod sit l's
sauctus, servit deo. Sed quaei-it, qnae vcntris, nou Christi. Vohmt gloriari,
Ion ßt)riften, ^i'^fn «""> fud)en l)t)ven genie? nnb Ion, ein cigennntüger,
el)i;geil;igcr, qui nun qnaerit salu((>m auimarum. Tta scripta (piae f'aeiunt.
©i I)alten bie Irav^eit gav gering.
8. (|Uod et apostiilus, ba? erfcl)recl nn?. Qnod nos in offitio su])remo w
et pericnh)so. baä gl)et nn§. Quis(|Ue eaveat et uon agat sine eura ut Iscliariotlie.
Non simplex Christiauus fuit, sed a))ostolus. Si Satan in iilo fnit,
nou sumus tuti certe. Si offitinm .aii(|uem crl)elt, certe ijjse k. Tdeo non
sitis seetu'i, ut non fiatis ludae, sed sinitc orari pro vobis, liabet longam
progenicm an fid). :iö
1 Nemo c sp h iinx Noiulniii noinn .? socmikIiiiii liis '<
culpai-o mä (! Koliaii
zu 6 Reba]): )• zu 8 iionieii ludac r 10 (li.ademat.i] dia'* zu II ut his quam unt
14 est his IT fonculcetur »n»/ zu 14 Notfi. 2. r zu 14jlö Iiidas pator oiniiium liypo;
Si'luver: liaere: r zu 17 ludas r zu IS feinen iil)cr tnc[f)tiflril zu l'J über Nos steht
Christiani xp h 20 spi r.u 21 Diaboli iiomcMi o|itinuiin r xu 22 über princeps steht
seculi sp h 23124 Iscli: merce 24 dicitur bis ein Ion unt fiin Ion 3uba§ ro r
25 pos 27 linb bis eigcnnufeifler unl zu HO Apostdns ludas » H2 Nou bis 33 ali-
(|uem unt zu 3') über fic^ ulrhl ludas s}) b

3(t. 27 |!). :;iptill "Jiv. > :10. «prill 103
. . ba-i- bno nlt o|'tcr[niit6. Lilicntoraimtii.!'!.!?
'3ltu elften tn;] bn fiiffcn luut .
))k\df ift
vobiscuin tilisseni, aiitw|u;iui i)at(T(r. Sfiii l)cvl! gl)ct ba ()cr, bnC' n C[tx(ht,
gcftorkn ut Ikhiio, loie cv gcfanb ift, fo gtjcii bie Uiort oiid;. Mco in sinmiliverbis
eitel Unletc fegen, sie liic '(jevlilidj' i.

104 'i'rcbialcii bco S^lli^i-'i' ^'^-^
totam pas.sionem, ut Matliaeiiiu die paliiianim jc. SwI 8ataii gibt ailbcv fpil
brcin, illi priores sequentc!^ illos !• liorat^ praudicaruiit de pa^siono et niliil
de textii. Commoverunt liomiues ad iractiudiain in ludeos vel ad coinpassiouem,
ut optarimus eiiin Tain imilta uon passum. Haec oninino ridiciila
sunt et puerilia.
39
^^^rcbigt am .Karfreitag, 9Jadjinittag

9lt. 28 |10. ^Jlpril] 'J(r. 29 110. ?(pri[l 105
contigit, (jiii siim plenus pe(;catoriim? l^t liotlic audiimt 'Nolite flerc super i-'uc a:i, v«
nie'. Ibi (|uisque optat uon uatum se. Quam liorrenda res sit peccalum,
indicat haec passio. Si recte meditaremur, certe in\-adcret uos niaxiraus
terror, ut in posterum vivercinus non ita securi. Ut lioiuo agnoscat, quam
^
ernft horreudum est, quod iste pro nobis. S)aS tft 1. ftudE usus passionis.
2"i>"*.
ut ex passioue Clnisti tl'oft iiauriatur, ut deo gratias agamus,
quod miserit liunc hominem, qui jiro nobis iram suscepit in sc. Ex hoc fit
ignis, quem totus mundus et celum uon potest öcrjevcil, quia si audio donm
fo feinb pet'cato, ut ftd) Ie[t toftcn 3C. certe sequitur, ut peeoato feinb lüiirbc,
10 deinde maxima luft unb lieb erga deum et Christum, (jui h'w. me redemerit,
ne penam luerem, mediatore Christo iie diffiderem. 2)a gctjovt pvebifj jii, ut
lioc in cor iutret: si intraret, non diu duraret liaec vita. Hie 2. usus
passionis, ut ex toto corde credam iumc locum verum, Christum percu.ssum
propter seelus ijcccati mci. Ibi quietare possem cor Et (piam feinb icf) bei"
15 funb Ipurbe, fo f)oIt 6f)rifto qui me reconciliavit patri.
Haec est consolatione plena praedicatio, quod hoc supremnm opus fit,
(juod peccatum nostrum in ipsum ponitur 2. Cor. 'qui peccatum non fecit' jc.
'^ '^"x. .s, 21
Haec est duleissima praedicatio in terris nee dulcior venict, quod pcccata
mea non auferuntur per opera mea, cappam JC., sed cjuod ponuntur in collum
20 huius hominis. Ibi damnatur omnis praesumptio operum. Nos quotannis
andimus pa.ssioiiem aliquot horis, sed tarnen inanserunt ordines, ja sunt confirmati.
Sed quomodo iiossunt [t[)en bleiben per loctun Esaiae 'Percussi'?3ci.53,
er left fein f (öfter ft^en, all fecten muffen 3U boben gtjen. Si potuissemus
ex peccatis nostris nos criperc, quare ipse moritur? Num stultus, quod sinit
2S se percuti pro peccatis alienis, et ego auferre possum? Tantum est: mea
vita, opera sunt tarn bona ut Christi innocentis passio, (|uid miims tolerabile
potest dici in Christianitate ? qui in peccatis sum conceptus et natus, fol
auä) mea unfletii] opera tam |)rotiosa fd^a|!en ut Cliristi mortem et sanguiuem?
est blasphemia quae non potest edici, quia ascribo opcribus meis, quod ipsius
30 mors et sanguis facit. Inverto locum Esaiae: propter mea peccata l'actus
sum monachus, peregrinatus, tot rosaria JC. Esaias sie non souat. Et quod
deterius, quod ista fecimus non solum pro peccatis nostris, sed vendidimus
confes.sionalia. Ideo loquor, quia oportet, ut istae res im fc^toong gel)alben jc.
Ita diximus: nos suscipimus illum in fratornitatem nostram, ut particeps jc.
ii Uli dicunt: quainquam multa j)e(;cata fecimus, tarnen frf)Ingcu tuil' Un§ pro
nostris peccatis et alienis. Papistae (jaben bic ()Oinci" »uibbcv nuff gefegt et
praedicant passionem suo morc, non (|uare Cliristus fecerit passionem, sed
quid passus, et urgent homiues ad bona opera Et nos, sed non laffen faren
zu 2 peccatum fiuam liorrenda res r zu 6 .2. ;• IS cortle über credam ztc ISjii
percussi eum propter seelus r 2« 19 Dainiiata opera r zti 21 Ordines )• 24 Xum Ins
25 auferre unl 28 aud^(tcn) zu 34 fr.itcrnitates r .fi diruiit] d S(i Papistae) Pap:

10(5 'iircbigtcii bcs ^nf)vcä 1528
capiif : Cliristtis niortnus jn'opter ]KH'

')lx. --'9 |IU. «ptill 107
noiiK'ii Cliri.stiauuui, ergo non F'ranci.sfauus 3C. vt-nit ad celiim, fiiib bcS
Scuffels, siout eunt et staut, qiiia daut honorem suis statihiis, ([uod voliint
salvari. Fa Esaias 'propler peccatum.' 3ci. :.3, s
Hoc dictum 1. de vero usu Christi. 2. usus, ba§ ()cift eilt crcu^il,
5 ti'oft obbcv ftcrrf. Sa fttjmmcn bic anbevn (jeljüg ,511, bic fomcn awd) nlio,
sed 11011 tam l)ciie. Ihi dicimus ctiam bona opcra tiicicuda, scd nihil mcrcmnr.
Item patieii(hiiu.

los T>vfbit(lcn be? Sntjtc? 152«
ona res, si quis bona fouscientia patitiir,
oportet et monachi et alii irapii patiantur, sed mala conscientia. Ipsi praedicant
passionem et agiiut operc coutra eani. 5lu^, btaitd^ iinb uvfad) passionis
Christi in loco Esaiae est. 5lf) quot seductae animao in statnni per monaohos ,
qni homincs miseros in snprenia necessitatc tiClfui't, ut fidcrent sua passione.
Ibi locns ille incnlcandus, bei) Ictb bu folt llic^t ba mit bcjatcn, qiiia meruisti,
sed alius est cjiii percussus est propter peecata tua.
30
^^rcbigt nnt Sottnabeub »or Cftcrn.
(11. 5tptU 152«,
£tct)t in atöms gjadjf^rift Bos. o. 17'^ 331. 82»'— 84 \
Sabbato.
Sejjreganda longe Cliristi passio et alionnn Sauctoruni, niiiil ccrtins m
liabenius prae nobis qnam mortem. Ideo necesse ut aliquid seiamus, (jno
fidamus in morte et peceatis. Nihil est aliud (piani Christus. Aliquot loeos
tractabimus. Passionem Christi dividemus in duas teil. 1. tci(:ilicf), 2. gcift=
Wä). ^a?' gciftltd^ übertrifft ubcrma^ cor|)oralcm. Xon legitis, (juando
])ependerit in cruec, (juod sudaverit sanguincum sudorcm, quando coronatns jc. ts
Nemo posset spiritualem passionem ferre quam in horto Christus passus.
Sfatiii 2e.37 Coepit terreri. De hoc loquemur, sed non satis, quia non intelliginnis.
Haec pa.ssio est ein rang Ullb ta:n)jff eum morte quae repcritur 2"''' etiam,
eorporaliter et spiritualiter. Qni ploijliiig ftcrbcti, totncn Oom leben, lüiffen
nid^t loic. Sie qui rofenb finb, ir-S Icbenä werben fid^' nicf)t gtuar nee 20
mortem sentiunt. Sic nuilti moriuntur, bte be§ tob§ nic^t ghJQt toerben.
Sed verum fterben et suprema passio quam homo habet: vidcre mortem,
iü..-i8 ba§ fterben f)at tein enb. T^t hie Christus 'Tristis\ Ibi fatetur, quod in
morte 1^ab geftedt, moritur in horto, antequam orucifigitur, tob lütt in freffen
unb (inid)en , brubcv
fonipt er in haue angustiam, ut sudet sanguinein ,H'.
3ift nid)t ein ipiglfcdjtcn getücft haec passio, sed ein ernft, quia 3. habuit
.secum: Satan, peccatum et mortem. Satan quanto homo sanctior, tanto
adversatur illi. Christus exeitarat mortem, ideo ftnnb er l)bm nnc^, ut vindiearet.
Ergo credendum. bnC' fic^ ber, brr tcufcl fo on im gerodjen Ijat at§
an feinem, unb feret JU, ut officium eins, ut peecata augeat et mortem terri- 30
bilem et iram dei invincibilem et unenbltd^.
'«
13 tracta zu i:i l'as.sii) Cliristi coiporalis, s))iri: ;•
zu 14 gcifttid) utcttrifft bis
16 spi passus unl zu IS Tristis est nnima r zu :i2 Sii|)iema passin (Jhristi r zu 25
Quos liostes Hiristus in liorto vicerit » 2!) tcufcl !iis 31 Icincm unt zu 30 über tctltcm
ale/ii nicnid^cu «;) b
'1 ^- fif-

•
fuubiget
11.
*1ir. 211 [10. 5lpvil] "Jir. oO 1
'"Uu-ill lOK
3Biv muffen bcn tcrt laffcit ftl)cu Kx Ksaia, >\\um\ liioiil C'hristu.- pcccator,
puccatiuu liabiiit, (|iiia loxtiis 'punii.'^^si' ,'c. C-j ift illl ,^U fljll, ipuLsi i|>.-

110 lUcbifltfii bcv JaliVL'-ä 1528
luol fo (jetligcu gcftorl^t, ut ille est. Xos in magno periculo stanuis. Yiviraus,
quasi viüim a uobis liaberoinus. Thi i-laniandiis dens, ne deseras. Ibi
habes Christum passuiu mortoni in consriontia et anima sua. (^uando haec
inors victa, ift bo» gioftc Icibeii fiinibcr. Ut auilivi de quilnisdani eaptivis,
quod maxiniani ])assit)neni liabneiint. antoi|Uani dederint suam volnntateni. ;.
Si hoc, feret bcv alt fad: bo Ijtn nt in sonuio. Dominus velo fo fmm, ut
neminem deserat, modo credentes sint.
Sfebcil bctrt ftlicf est hie praesumptio l'etri, qui putat se vieisse moi'tem.
i)(ottfi. 26,33 'Si omues/ Putat se eor sunm liabere in manu et se posse facere ilhid
a*. ssquod velit. lusuper 'Si moii' n\ Tutat se potentem vitae et mortis, m
Christus liane magnam ])raesunq>tioneni, eaeeitatem, stnltitiam et superbiam
fert. Consecutio magna, nt videamus, ipiid dominus in nobis ferre possit.
AHos eoutemnit apostolos prae se. Lü" lllCtntS gut et dihgit dominum, stxl
est dilectio earnalis. Et insuper jtutat se voraturum mortem k. Sed setiptum
ii'. 4iin exemplum nobis. Cinistus dicit '( )rate'. Pcti'us non neee.s.se eogitavit. !'<
Sic uos sumus boui socii sine tentationc: (juando vero uos afflat mors, nihil
virium. Sie\it vides in Petnj qui ul)i dominus mannm aufert, ad aneillae
vocem feit l}m bei: nuit ^in, ut eogitet sc mortuum Et sola liacc eogitatio
de morte niOC^t l)l)n fo mat. Qnando mors venit, non est tblium et tani
modieum (piod non tcrrcat, nihil fvoHd)» videt, audit, sentit. Sic fit Petro. so
Ancilla alloquitur eum, ij)se cogitat decem gladics ex ore ipsius cgredi. Ibi
magna desperatio in Christo, in Petro praesum])tio, ut videanuis, (juando
.suuuis despei'ati, ut cogitemus in Christum etecontra. Post casum Petri et
Satan eins conscientiam movit et in gcftlivlit. Credite eerte emu fuisse in
inferis: ift er für nid;t grau iiitb fal gelucft, istis ;> diebus factns. Satan
•-••'.
tüirb im bie fuiib l)n§ §ev^ getrieben :t. nt inqiossibüe fuisset cum evl)altcn
ÜMC. rj, .ij "mexbm , nisi Christus antca dixisset 'Pctrc, pro te oravi, nt tocil bll loibcr
umbtereft'. S5e^ bcn tüorteu lüivb '^.'ctriiv evt)a(teii fein, quibus adiiesit anima
ipsius. Ideo Christus praedixit lioc, ut eum crl)iclt Et ])ost resurrectionem
muft er i)in fd}i(fcu et .Mariam. nt diccret discipnlis et Petro, ubi viderent, an
IDO er loeve. Übi t'nif.' in inl'ei'is. Si non liesisset in hoc verbo, damnatus
fuisset. Enit in eadem pugna in (]ua ludas, qui non habuit verbum, nemo
affuit, qui ©atatl abtrieb, non cessat, si verbum dei Tion adest et Spiritus
sanctus.
Hoc exemplo esto omnibus seouris et praosumptuosis. S)a§ ift ba§ s;
giofte ftllÄ passionis Christi in iiorto, ba Ijat er bcii tob ilbevionnben, quo
zu 3 Mors aiiimac r zu l)t)n c mts im Jl ciiiii über
ipse 'JiS cogitoimis] cog zu 24 über nmvit steht fleturt 24j'jr> l'ptrus in iMl'eri.s r
zu 'J7 Luc 22 ne defici.it fidcs tiia r ;" .7" Kt l'ctro r zu
.'

-)h.m |11. 3Uivi(|
111
;ul consciciitiuin. I;im i^fjct feill (cipltcf) (ctboil all. Qii;iiii(|Ii:imi o.t hoiTonda,
tiinien uon baä IjeubtftltdE iit in horto. Magiui lentatio Cliristo fiiit, quod
omnes discipuli ingernnt al) eo. Sed .«eipsiim coiisulatus |iraedi('ens lioc
fiitunini.
5 'Vos existis': a|)parct imililuiii toxtiiin c( f^cjuat ac si vi'i'ba es.sent illius,
qui libenter vellot über fieri. Sic loquitiir, (iiiasi vclit avortere eos : (|uart'
non cepistis nie in Icniplu, dum crani in nicdio tcnipli? ([. d. (anicu niliil
feci. Exempbnu est, ([nod per onniia nobis siniilis nt baö CV fid) ftcl liilb
geperb ac alicjnis norttrnni. Sic" enim nnnsnnis(|iu' nostrnni dicorot, an possel
'iiniiif). sei:.
10 eos sedare. Sed, in

1]2 'lUcbißteu be-< jnljtcj 1.528
Pof^trcuio oerfhic^t er fid). Non potnit ticffcv fnüeii, nisi se occidisset gladio
et fiiisset iumio sii])r;i. Sic quaiulo lioiiio iiiocpit cadere, non potest cessare.
lani ducetur ad Pilatnni ot indioabitin- al) «xi. Qiiae praecipna pars
est passionis ipsins.
31
•ij^rcbigt am Sounabcnb Dor Dftcru 9iarf)mitta(j^'.
(11. atptil 1528)
gtct)t in ;Kiivev§ ^fncfifc^nft Bos. o. 17'' 331. 84"— 8G-\
A prandio. 5
Hodie incepimns corpuralem pa.ssionem Cliristi qiiae tot ftucE habet,
ut non perficere 3C. 1. accusatur corain Herode, flagellatur, coronatnr. Coraui
Pilato iterum accusatur et coudeuniatur. Hae particulae omues indigereut
1. Jim G, lasingulis contionibus. Paulus ad Tirao. 'Bonaiu coufessiouem corani Pilato'.
Hoc videbimus. 2. qui in Christo egerit poutificem. Hodie audistis, quam in
ignominiose tractaverint eum in domo Caiphae. Ipsi condemnarunt ad
mortem, quia dicebaut eum blasphcmiun, sed (juia .seicliant coiani Pilato
nihil valere, ideo K.
üJiQttij. 27,2ro seditioso et
ego non agam contra Cesarem, siuun regnum gl)et inicl} gor uidjt nn. Ego
habeo aliud quod non pertinet ad Cesarem et rationem Christus dat. 30
z« 1 .2. II .3. r zu 3 Pil: r .5 A prandio unt r 6 unt ro zu i> 1. Timo. 6.
Bonam confessionem JC. r 10 Hodie bie 13 valere unt zu IG Ke.\ lud: r Kuangelii
Titulus r zu 17 Act. 18. )• rji 22 ne damnarentur ;• zu 23 Ks tu KexV r
zu 2H Hegnuiii mcum r 1. 'riiiio. G. Kcgmim Christi non ncund.uiinii r (a. oberen liande)
30 non pfrtinet über quod ad Cliristns über dat

9It. :U 11. «l)iil) 113
Si euini essem rex in tcrris, iioii liic solus starem, sed mihi astiirctit luinistri,
ut non sie ligaror, c^iciffu an bcr lüanb, an rex sim .'C. cogitavit Pilatu.s:
ludaei gl^en mit tligcit umO. Sic non inveniuntui- seditiosi sine tnrba. (^uae
est ergo causa, quod capitur, cum non sit seditiosns? 'In hoc veni ut 3011. is, 37
5 Verität!.' Sa» ift ba§ l)Crttc^ fdjonc bcfcntniS, idco capitur, quod veritatem
dixerit, quam non vult taccrc, sed faterl. S)q§ i[t bic fc^ulb, propter (piain
iiic captus sum. Sic quisque praedicator potcst dicere: Non curo tuum regiuun,
sed quod culpor jc. fit ideo, quod veritatem dico, sed oportet dicam veritatem,
quia ad hoc ordinatus sum. Q,uae erat veritas? ut credercnt in se,
10 quod ipsorum iustitia niliil, quod essent hypocritae, mcndaces, voratores
populi K. S)a l^ubcn fic an et dicebant seditiosum, ipii i-oiitra deiun ageret
et loqueretur. Sic faciunt adversarii Euangelii: cum vincere uou possunt,
dicunt scditiosos. Sic hodie ]iai)a contra praedicatores utriusque spetiei.
Cum ipsi sint seditiosi, (piia greiffett l)iiit gotS gtoalt et regimen iioc quod
i.'i deo juft^ct. 'Qni voritatenr. Hie pertiiiet in rcgnuin nieuni. Rex sum veritatis,
non auri, bracht, ut Khomanorum, sed c3 foft mir bcii i)aU, ba» r^umbt
Paulus, quod lesus liouam confessionem feeerit K. i)at üon bei" tuarljcit i.Tim. g. lü
Tlic^t gelaffen. Quid agit Pihitus? rogat 'Quid'. Potest intelligi,

114 ^prebigten bc§ Sa'^ie? 1528
arguat, Sed uon est verecundia, pudor. Et non ])ossuut ferner fomcit, ji^cn-S
^Itcl) ftiidtcin ficrfiir: dixit ?e dei filium. 2. cjui fecit se regem, coiitradicit.
Ibi liorrendc Pilatus eadit contra siiuni ipsius testimonium. Ideo Christum
f)oben ftc ubcrjeuget uon veritate, sed tiüt bem gefd^rel). Pilatus coactus
timere fieri seditionera eoram ociilis suis. Sic faciuut impii, quando vident
se oonvictos, je mijct man l)n§ btUid^ tur(el)t, l)^c toller. Ibi iudicatur et
dieit Pilatus sententiani super eum, ut crucifigeretur, sed tamen cum testi-
W!att(). 27,vi4monio 'Lavit raanus'. Seutentiam fert contra insontem homiuem suo ipsius
testimonio. ®al toax 311 DtcL Ibi nullani omnino excnsationeni habet. Ibi
fit Pilatus ein 9rculid)cv morbcr nber bctn iinic^nlbiiien btnt. lam habent
l)ren
rtiHen.
lam venit Christus ju feinem recfjten prtefterampt. l'bi diviscruut
am. 2:'., S4 vestimenta et Christus elatus in aeicni. Erat 3. hora. 'Pater rcmittc illis' n'.
Christus ift faft umb XI crucifixus. L'bi pendet inter duos jc. ibi notandus
nobis tcxtus. T'bi pendet in crucc, hoc opus praecipunm, ba§ er fid) in ben
tob gibt inib opfert fid) pro onmibus nobis, Et haec oratio (piam Epistola
ebr. r.. iif ad Ebraeos dicit c. 8. bn nimpt er fid) iinfer aller an et orat )iro nobis.
Hoc ijisius officium sacci'dotalc, de (pio multa pracdicauda, n

-)ft. 31 [11. -Jlpril] 9k. 32 (12. -Äptill 1 1.^
quem iam Satau auferet auinia et corpore,

auo. i4. 4 ipsum uugeremus. S)a t)cbt fi^ crft ein gioS t)eulen, ut Lucas mit: vivuin
non liabemus. iani nee iiKirtiuini. lam angekis dat solatium, secl ift in flav
xoä): aiidiiint quidem verba, sed non creduut. Magna res, quod niiilieres
poterant audire angelos loqueutes, nam custodes 3C.
1. ftuiJ est quod veniunt ad discipulos et annunciant ipsis. Seqnitur de i
joh.io, 13 Magdalena. '2sescio ubi' jc. Ibi via non vacua, sed fuit ein lauter gcleitfft
unb irrig S iam nitro citroque currerunt et diseipiüi et mnlieres, ut fit in conü.
I.') Sternatis honiinibus (jui rem pretiosam auiiserunt K. 'Die, ubi'. Ebrium
Ol. 17 verbum si quiuque tuisseut mnlieres, non potuissent portare. 'Noli'. S)cr tcrt
gibt, (]uod prociderit in faciem et voluerit pedes tangcre, fcer furc^tig, bcr m
le^t Iciuff ad sepulehruni. lain so(|uitur, (|ui Christus obvius iilis factns.
arjavc. M,-.-. 'l'sqne in illuni diem'.
Tantum est de hodierua historia. ^ur| gljcn bic (Suangcliftcn umb mit
ber gefc^idlt, quia plus agunt lioc quod facta est resurrectio et manit'esta.
2. ncmen fie bie Propheten tjer «piasi testes jc. quia Euangelistae noruut, n
quod diviter in prophetis hoc actum quia nullus propheta qni de Christo
,
locutus, qui non de resurrectioue. Xos inspiciemus 1. bic t^üt an l}^r fel&er
et depingemus eam. Audistis de passione Christi, quod ipse ift gctretten in
unfcr perfon et subierit sub mortem nostram, baä gleicf) fo üicl gelt ac ipse
passus f'uissem. Iam etiam de resurrectioue dicemus. 3)a ftf)et, ha-i 6f)riftu§ 2»
unter bem tob crfur !ric(^t unb uberl^ebt fiä) über Satan, i)eceatum et diabolnm
conculcat, ad lioc utitur sola persona sua et cor|)ore, non viribus
(£01. 2, i.ialiorum exercituum. Paulus ad Col. 'per se^ et haec vera persona alioqui
millnni eonsilium, quia omues liomiues peeeato et morti subiceti. Quanto
plus sapientia humana se oppouit morti, tanto fortior fit. Sic cum peccato, 2s
Satana: quanto plus flug{)eit contra ipsum homo für nimpt, il)i nulla pugna,
tinieo victoriam. Sic nullus angelus, creatura possuut ista o vineere. Sed
illa persona potuit, quomodo".' Est naturalis dei filius, item verns homo, ex
his naturis ununi factum i. e. una persona. Sicut dicimus: leib unb fcel sunt
unterjc^ieblid^ natur et tameu nna res vel persona. Peccatum in illnm :i(i
positum et ilhid vult personam lianc damnare, (piasi ii)se iecisset. Ibi
pugna maxima. Cogitandum, quanta res peccatum niundi. Peccatum facile
vicisset Christum, si mera humanitas in co fuisset, sed peccatum g^et bie
got^cit fo tool an al§ humanitatcm, (piac divinitas est cterna iustitia, quam
nemo potest danmare. Xai geiieuft bie nienfdjcit, ba§ fie mit got ein perfon r,
ift. Sunbe, bu ^aft niicf) ongreiffen, tu [jaft fein red^t ju mir. Ita in fidj
et per seipsum vicit peccatum et non erat alius modus vinccudi peccatum.
Sic mors quae sequitur peccatum.
Mors apcrit fiuices, dentes Pilatus, Herodes,
zu 'j ftiidt iilier est 15 i)ex über ))rot)^etcn Ji' iiostram] — 20 dicemus] d
zu -JH Col. 2. r 2'.l dicimus] d Sf> unteijtf): -V/ li.inc] li :i2 Cog
') = Konäern nur ci» ///ows Gelaufe und Hrrnmirrev : iviig =-^ ittimg P. .

Jix. 32 [12. ?lpti[] 5h. :« [12. «ptü
| 117
Cliristiis dicit: Mor.s, uon habos vini in mo. qnia .siim jwr.sona innocen.s.
Uli mors (lamnatur, pfiiditur, tob bit folt toibbcv ftevftcn. Sic Uxiuitiir Paiilu.s
bal'on et prophetae. 'Ero mors tiui, Et ero pestis iiia in infcrnis^ Oseae. i'^'i. is. n
"'
Sic 'captivam duxit' K". mortem captivavit i.e. occidam tc, tit iiiliil am]iliiis*J;,,''4
Ä in nie pos.si.s. Et ego ero tna mors, ego i])se ero bilS filpptciil, C(ifft, bic
bid^, tob, fol crhjurgen, id) ttiil iiicfjtg ba ju nctncn, irf; felb tviUi t()uii. Sic
^\iutif(^ imb 5pV"0)3l)ctt)if;, Ko. ij. Clirislus resurgeus e.x mortuis (j. d. er mom >;. 4
untctftuitb fid^y 311 t)tric^cn iiticr C^^iiftum et iucepit, sed nuift in bcv t)cvfc^aft
crfticfen et muft (5f)iiftiim Inffcit cifur gtjcn, qnia non iiotuit mori ista
I» persona et tamen mortua. Sic mit bei" fllllb, de peceato : damnavit peccatiim,
ba§ peccatuni quod reos fecit omnes liominos et Clu'istum, «piia 'maledictus
in ligno'. Et dicebat: Chri.stus e.st mortuus, qnia .sum fein fcljfci'til. Gtje fiC''-!i"i>if2i,-.i3
ficf) umbfi^et, Bvid^t er erfur unb ftoft bte funb: per meipsum Uiil icf) bid)
ftorljCtt. Sic domininm peccati imm ein cnbc. Sic dominari volcl)at Cin-islu.
i'''
Sed nt in ps. 'sed tauquam crapulatiim a vino', nt de Samnone legis et ps. 5äi.
de Samnone 3C. Ipse egreditur sine clave, auferen.s, portans k. Sic Christnsao. 22, ir.ff.
ftelt ]\ä) ae si mortnus. Sed nun inortiiiis, sed dormit unb ftlir|tft mortem
nt peccatum. Sa^ I)etft libcvtuinbeu peccatum, mortem in fid) felby unb
burc^ ?c. si non fuisset deus, noa potuisset enben. Utrnmqne vernm :
Cln-istns
20 mortnus est et non. Christas tan nljmer tner [tcrten. Foii. 12 et tarnen juim-',»-!
ftirBt, quomodo? E.\ utris(jne uaturis facta una persona, secundnm divinitatem
non est mortnus. Hoc 1. dictum bon ber t^at unb üom lücvc!, luic
bie jugangcn fet) unb propTjeten ba bon gcfc^ricBen, Ut peccatum, mors non
solum cessarent, sed subiecta essent. Qui hoc credit, iiabet fundamentum.
35 Ego credo resurrexisse mortuum. Non solnm a raorte, peccatis redemptus,
sed supra ea positus. De usu dicemus, qni distribuatur nobi.s.
vr, es
33
^rcbigt om crftcn Dftcrfcicrtng Sirtdintittogö.
(12. lapril 1.528)
©te^t in aiörerä 9tad)fd^rift Bos. 0. 17» Sö(. 87" — 89».
A prandio.
Hodie audistis historiam et textum Euangelii et ha bei) boi crftc ftU(f
uempe factum in se, qui factum sit. Ita intelligitis, (piod per resurrectiouem
30 Clu-isti oiaula victa: mors, jieccatnm jc. Nunc tractanda bic anbern ftucfe.
3 Ero luoi-s mit 4 i. e. durch Strich verb zu 3 über pestis bis infeinis sUbt beiu
tobti^ frotlil 2« 5 Ero uiors r zu 6 per seipsiim r fel''(§) *« 7 Ro. 6. r
*f iintev über ftlinb 37 uni ro A praiulio r

1 1 ^ptebigtcii bt? 3jn()ves lf,28
2?Q» anbei' ift, quod rcsurreetio inanifestatiir et tribuitur. :_'>. ut creilatnr.
4. fnictus, 5. bol iiionc' pvoOiv.
Contra haeo omnia fidjt bet tcitfcl auff allen orten, praecipue 1. ijat
er angriffen bie t^at felBer: voluit impeclire, iie fieret resurrectio, quia oimie
(jiiod httmmi et venit a deo, vita. 1. uon potuit ferre, iit Christus viveret, 5
et opus et doctrinaiii. Et resurreetioucm libenter iiupedivisset, greifft'j aud)
an suis artilnis. mit lift unb glimlt. @r !au scriptnram auf bcr maffcn tnol
et fnrt auff falic[)en ncrftanb. Idco novit pi-oeul dubio Clu-istuni \-cuiuruiii
ot ita (|Uod euni eououlcaturus jicdibus. Vidit inini prophetas concionantes
et soribentes. Itaque eertissinic IVfaicM- vcrissinie apud dcuni, veuiet quidani i»
qui uobis destruet reguum, sed minor folgt nict)t. Tdco velit libenter toercn,
ne resiu-gat. 1. gelüolt grcifft er an. Cogitat: ba tigt er, gl^et '^in ad Pilatmn
unb ftelt fmtter unb nimbt bie l)ol)cpriefter nnb regimcnt§ ju .voicrufalcm, ut
sigillent lapides, oogitans, ubi cxiret? ita sapienter omnia agit, sed postea
videt, ba§ mit eim !ot öerfigelt ift. Si aliqnis amovere voluisset lapidem, i'.
uou ausus friisset nisi libertate acquisita a potestate Cesarca. Si etiam stipatus
30 milibus. Et dcinde sacerdotes ftimpten au^ tnit. Cogitabat: ergo
uon exibit. 2. feine !unft. ^ä) loil l)n olfo jn fd)anbcn, si etiam potestate
nihil efBeio, infamabo euni. l't in cruce incipiobaiit et in medio peudebat
latronum, ergo nemo audebat uuittire. Si tpiis dixisset ex morte resurrectu- 20
rum, statim oecnsns, (|Uod dieeret blasphemiain resurreeturum se a mortuis,
ita f)at crS gefaft , ut lu)die nemo posset. Sed quid l)itfft? Dominus permittit
eum uti sua arte et potestate et gtjct ^er burd) uoliis ju ftcrcf, ut
suam potestatem exliibeat uon eurans potestatem Pilati, sacerdotum vt elaluorem
et ignoiniuiam raalam in cruce. Hoc est, quod bte tl)at gefd)et)cn ift, 2:.
quam libenter vellet impedire. Sed (|nia ift f)er nu?, greifft er bie anbcru
ftud
an quae enumerabinuis.
2. mirb resurrectio aufgebrad^t unb fomlJt unc- ]u nnlj. Niliil commodi,
si Clu-istus pro sua ])ersoua conculcasset Satanam et ipso statim potuisset
ex praesepi gT)en leimet faren. idco nobis facta ista resurrectio. T^t mani- 30
festaretur. S)a§ ]^ci§ id) aufteilen, ut non maneat licrporgcn in persona quae
uon iudiget, sed nos qui in peccato fttdcu. Per lioe fd;ut cr feine pcrfou
au§ , fo tocit bie toelt ift, et sinif praedicari se vicisse mortem, peccatum,
uou pro sua persona, sed nol>is. Saä Ijeift bcnil bie resurrectionem Christi
distribuere et mundo oü'crre qui in peccato et morte ftid. SDrumb vides, 35
qui g'^etS post resurrectionem. CvS ift luxib bic aufferftcf)ung ju tliun bie
burd;§ Joort gel)et. MamTcstatio ista ift geftelt u\i luort i. e. Kuangeliuni
et vocatur ista praedicatio quae est de resurrectionc. Hoc vides statim, ul)i
resuirexil. Angelus venit nnb faft§ Iialb in? Hunt Tu signum, (piod ista
.5 vita] V S jirocul dubii) über Cliristiini vciilnnini 10 v.erlij' veiiy zu J'J
über 1. stellt in 17 30(00) Cog 21 blasp 37 Manilestatio illji ista über loott
steht vücalc

yit. 33 112. -Jlpvir
119
resurrcctio fol iii-j luint dcfaft lucibm et manifestari luuiulo. 'Quid vivciitiMii'. *^'iic. -m. s
Mulieres triegenB toeitcv et adferunt ad apostolos. Et liaec est maiiit'estatio
resurrectionis Kt ipse met vcnit diceiis Magdaleiiao, Pctro et aliis. Erji'o
resurrectio est amuinciatio et fage de resurrectioue. Hoc novit et Hatan,
i (piod resurrectio iion potest taceri. ^Jht lucit ei"§ t)criet)Cii Ijot , bau bie i]c=
jd}cf)cn luibbev fein gelimtt iiiib (ift, opponit so ihi (iuo(|iic mit bcv fauft uiib
3Uligc. *iuid tacit, iilii nmlieres veiiiiiiit H\ ba lUOltS dll (\el)ClI, ut diciTcnt
de Christo. Veniunt ad Pilatiini 'dominc' jc. ]*>t dicuiit : iic dicatis. Et dciiide cm.'
"''
securos reddiint, si palani factum. Ita callidc vult cxtiiiguiic laniani: liH'il
10 ei" bie tt)nt iiid)t tan lüeten, luil er iiidjt laifeit ha üon vebeii. Sic fit iiodic,
adhuc accipit hiiiusiuodi, qui fpiaerunt sna, uon C'iu'isti, bic fiilt ev nud)
loibber resurrectionem. ^'ides (iiiod*^ sunt qni accipiunt muiiera, et ])raedicant
quüd Satan vult, et tarnen niera mcndacia, ut liic dicitur in liodiernum dieiii.
Sic orania membra Satanae taciunt ut ncstri Schwcrnieri. S)atnad^ grciffeii
15 fte e§ mit qIüüU an. Sic manelnt usque in tineni. Sed Christus nihil curat,
er gl^et l)in biivd) töic ein i)tU. Ita hahenins, qui resurrectio nianitestata sit.
Et hodie opponuut sc nuilti variis niodis. Christus dividit resurrectionem
per verbuDi, Sacramentuni baptisnii et altaris. Ihi uegotinni est Satanae, ut
bev offentavung Uievc udcraü. Scliwcimcri vcniunt, illc gieifft ©ncrnment,
io ut ne sataii vim resurrectionis laC' foilteit in liominis animum, gU'idj ut riulaei
qui dixeruut non euni resurre.xisse. Postea Enaugeliuui est externa res,
oportet in corde prius scntias, internitas o|)ortet det tibi testinionium. 5ltö
ba ^in getickt, ut manifestatio non in vulu;us spargatur. Deiude vcniunt
tyranni et Sic seniper mit liftcn iiiib fauft. Contra lioc ius|)ice textum.
•ib Sicut historia mansit vera, sie et manifestatio. Interroga apostolos niagnos,
au prius intellexeriut per spiritum an i)er verbum. Ad Magdalenam ' V^udeSoi). ju, u
ad fratres'. Interroga, au spiritualiter, an corporaliter locutus, ita augelus.
Deprehendes esse nebulones. Discipuli: ja lüol geift, vixit nobiscum 40 dies
et locutus. Et tarnen non credidermit, imo habnerunt pro nuganieutis. 8i
30 adfuisset Spiritus ante praedicationcm, non habuisset pro ridiculis, non sunt
nebuloues. Principium uiib ba§ erftc liieret per

120 'i'ttbigteu bi-a SoOre« lö28
es.set, uisi adhesisset huic .speciei. Pajia iactabat se scriuiLun spiritii.s saucti
(et alii adulatores) et haljeret potestateni iuterpretandi scripturam. Papa siuf
scriptura rexit secuiulum suimi spirituiu. Sic iiovi prophetae itlem omuiuo
faciunt. Nemo mihi coutemnat scripturam qua inservitur et fpi'a(^ quam tu
audis ex alio et ]^oIt§ ba für, ba§ bir got brin Inirb fjelffen. Si alius modus, s
Don opus mittere augelum. Potuissct statim dare apostolis spiritum sauctum,
sed vult per exteruuni verbum dare, quod debet esse 1. lapis. Ita 1. resurrectio
facta, opus adest, Christus eonculcavit et sinit nobis anuuutiare, quod
ista \äotoria et oouculcatio sit uostra et pro uobis facta, quando lioc praedicatur,
est praedicatio Euangelii. Sa Hon rf)UTiicn bic propfjetcn plus quam lo
goci 3, 18 Pauhis. In die illa 'moutes flueut lacte' lolicl. Nonne iioc ^eiitd) gcvebt
de externo verbo? 6-3 Ijetft: ba$ fol fc&hiimcn iinb fticficn mit fuffcm f)onig
et lacte q. d. proj)hetae : Iiidaico populo proinissa toira (puie lacte et jc.
proptcr altum opus et fructum oI(m, vini, frumeuti, Inccf) K. propter haue
bonitatcm dicitur lacte et niclle. Hacc terra diviilgabitur, nt tota terra fluat is
melle. S)a§ ift bie fcligc pvebig öon bcr rcsurrectio ('hristi, est spirituale
lac. Norme dulcis res, quod mors victa et (juod mihi donata pcccata, non
gravatnr couscieutia? Satanae sunt l^eilb uub fllv all gcfdjmib, ut uihil potestatis.
Nonne dulce melle, deindc lac pracdicatur, puerilis cibus i. e. qui
creduut quaiuiuam sunt infinui, foll mnil tvagcn tractariquo ut |)ueri. (Sitel äo
praedicatio de gratia Christi et mera charitate, bO'? fot fein al§ iDCtt bie
tuelt uiib bie tropffcii foHeii un§ ba-; (Jiiaiigclium idjcUcii quasi tcstulam
aridani, cum sit dulcis succus. 'i^cvg, llHi t)ailficii filib. Scriptura vocat
moutcm ein tierfamlung, nun sulmn itai|uc intelligo sacerdotes 3C. Hoc Satau
*). 72, 3 intelligit, ideo opponit se cdiitra vcrbnni. Alius tcxtns ])s. 71. 'Suscipicut 25
montes iusticiam'. '5)ic kvgc Uunbcn fvicbc tvngcii." So iuirbs 311 gl)en.
lohcl in paraliiilis I(i(ntn>, hie bllV CV flllv. In Indaca nlcasteri, vineae
crcsccbaut. liü montes Uierbcii tiiigcii fvib iiiib borg gercd)tig!eit. übique
reperientur. IVFagna laus Enangelii Et nianifi'stationis resurrcctinnis Christi,
quia ])raedicat Christum coiiculcasse mortem. Hoc est praedicare pacem et 30
iustitiam et hoc ubiipie jii'acdicatnr de Christo. Hoc est 'omucs montes'.
Si mors ablata K. oportet adsit pax. Et nos vilipendimns Enangelium, qui
quotidie clarissirae audimus Enangelium i)raedicari uub ftclleil, quasi esset
sermo öoil eiiu fdjufter, non cogitamus, quanta res. Prophetae hicveu geru
getoeft illo tempore, «puisi diccrent: quam felix, si ]iosscm esse illo teni|K)re 3'>
quo montes Huerent. Si viderent nos, fie lutxbcn un» aufpcicu. Certo
sequetur plaga, cjuia sequuntur rottac. 2. vidcs resurrectionein factam, nt in
verbum gefaxt locvbe et nobis pro])onci'ctur et quod Satau sc opponat. Tam
sequitur
."5. qnomodo hoc verbum l'üUeil fajjeil. Xd5 ift bcv glaub, de
quo multa. «
zu II loliel r JcV giavatur conscieiiti.i] g at 9 fwtis mich gravat conscientiaiu jiieliieu
lann] 21 j,'ialia]
g zu -J't l's. 71 r 3J c

9Jt. 34 [13. ilpntj 121
34
^rebiflt nm ,^tt)citcn Cftcrfcicrtnfi.
(13. ^Kptil 1528)
©tel;t in ytövcvS 9Jad)fd)rift bos. o. IT'' m. 89^' — yl^
Die luuae iu fe: pa.scha: üuc.si, Lift.
Adbuc tractaviiuu.s diia.s partes: histi)riani ro-surrcctioiii.« Cliri.sli et
postea luanitestationem ipsius per verbum. Voliiit eiiiiii ileus liiuic tlie.saiiriini
aperire mundo, ideo iii^tituit praedicationi.s officiuiii et dedit .spiritiun sanctiiiii.
5 Contra lioc legt ' Sdjlocimev Satan. lam dicenuis de ''>.
Quaudo Christus praedicatur et manifestatur .«ua niorte et resurreetiouc
superasse meuni peccatuni et nuiudo donatuni. Sequitur, ut su.scipiatur iioc
cum gratiariim actione, ue frustra iDerb angeboten ,
quia ift ein t)ai'te ftiaff
brauff gefeljt Deute. 18. Et Mich, ipse ero iudex, qui 'hoc non audierint'ljl^l'j/j'i'^
10 i. e. susceperint. Haec praedicatio et mauifestatio de resurrcctione Christi
est magnum opus eliaritatis : Si proponitur, nni» man annetncn non aliter nisi
corde, quia rcsurrectiouem C'iu-isti ut mihi douafur, non ca))ere possum in
bie toicficn, nulhis alius locus quo includi polest, quam cor, ut ista doetrina
seria regnet in corde. 'Da-S Ijciffen loiv auff bcubid) ein xtä)t (^f)riftlid^
i» gleuben, ncmpe (piod istuil in cur capimus et fidimus eo, non videmu.s K.
sed tantmn verbo proponitur. ®a§ ftncE Itiivb beiuvt in lioc textu, quando
Christus int-repat: Quam 'tardi ad credendum his\ Soy fcfjcitcn unb üogen s;iic. 24, 2.1
luevb ufiCV Uli? at usf|nc in iinem mundi. Utinani ex hae eorrcptione meliores
redderemur et n

122 -IStebigteii bcä ^ofjtcä 1^28
per muudum . sed nou capiunt t'ain . uon credunt illi. Quare? tfxtus dicit
nos stultos et tardiim cm- habere, quia impotisibilc, ut houio per^uadeat sibi,
ijUGd per alienam iustitiam salvetur et per alteriiis vitaiu de morte liberetur,
(ioi. 2, lallt heri ^ Paulus 'in fid) felb»^ i.e. in sua persoua, alioqui nulluni remedium
contra niortoin K. (juando in persoua Christi, ergo uon iu te. Si ergo debeo :
adversari {leecato, oportet vel Christus in nie vcl ego in i|)so sini et unuin
cum eo, ut acjuiram quod Christus habet et ipsc quod ego. Ut dicaiu: Ego
(ipi).4. 4tuus sura et tu mens. Ephe: Ex tota (Jf)xiftcn()eit fit 'uuiim corpus', quicquid
habet s[)onsus, bringt er mit et ecoutra. Sic oportet fiat, ut uuum sim
cum Christd. Xnila alia snperatio mortis quam per Christum, e§ feilt an lo
im nic^t, er ift ein freljer et offert nobis suam 6ulfcf;Qfft, eraittit ]iraedicatores
in totum mundimi et sinit praedicari pro nobis sc dedisse iu muudum.
Ita tcft cv foric^en, \mx braut Ipil Incrbcn. Sa tnangelt-; bron: nolumus
Vüi. 2, ij fieri sponsa. qnacram. (piod uon inter contemptores. 0>e. 'Despousabo te
^üoi.^a',
mihi in fide'. Eriinus unum: (|Uod ego liabeo, fo( bcin fein, ego habeo the- ir.
saurnin: gnab, 6armf)crjigfeit, redemptioncm ab omnibns malis, vitam nieam.
'S)ai' ift mein crbtcil et ita liabeo, ut tibi habeam in bonuni. Quid nos
sumus? unfletige, l)eff(idjc, id)cnb(id)C tränt. Ipse jirior vcnit et offert, qui
suseipit hoc, dicit: Ego s|)oiisa in fidc. Si diccret ita. ut videas, fo gingen
mir '^in an. Xon videmns nc(iue tangimus, brnmti mnficn ttjirv im ^tim m
ftcEen, iä) fre§ ein fivnplen fnd^tein t)in in fidc, quia nondum k. Sic dominus
dat mihi verbuni. feine bricff 3C. Omnibus credimus cpii fallere
possunt : Deo non, qui uon potest jc. quare? quia sumus stultl K. uon intelligimus,
sumus ceci. Vellcmns, quod mors aufen-i posset per nostra opera.
Ipse: veni ad me et vince ista in mc. 'S;a finb luir fo faul, ba§ einer auff
-•&
ein fretnbbe fjin faren et onmia deserere bona, iusticiam nnb fol elenb an=
ncmen Et in solo Christo fidcre (picm uon videt, bac- l)eift au§ aßen feinem
tretten nnb ffiringen in Christum. Summa Summarum: impossibile est credere.
Tardi sumus ad credendum. non. Elige. utrnm velis: duas vias prae
tc habes, unam in Christo, per hniic vincis onmia mala, iusticia tua ipse su
est, vita. 2. quod sapis per rationem. vitam, egregiani iusticiam, fis Carthu-
.sianus jc. clige. Si mancs cum tuis operibus, vido (jui libcreris a peccatis,
1* "^i bid§ 311 tob marterl, actum, (|uia textnm 'oportuit Christum pati' et Col. 'in
.sc' K. si Christus, tu non, nisi si tarn bonus et fortis ut Christus JC. 2 est
certissima via et optima, ut fidas Christi iusticia, quod non tua fortitudiue, m
Christi quac superavit mortem, quae fecit, iä) fol nod^ t^nn, et scri]>tura:
tum fit ein berlubniS et dicis: Ego sum timm peccatum, tua mea iustitia''',
mors vita, fbrtitudo fd)load)l)cit. Sic fit feli.\ mutatio. Sic ornaberis
optimis, auro i. e. omnia jieccata, infirmitas uon iniiiutabuntur. Libentcr
libr. s.i3f|.: Y^,]et, quod ad eum venis fereus peccata, mortem Eb. 2. 4. Has nuptias celebrat to
/(....) tcxtus .5 ,1(1 ari .f tot /« jd^enb: l'.i diceret] d 30 im über f)t\m .9i5 sciip
') vgl. oben S. im, 23. ) vgl. Enders, Brie/w. Bd. 1 S. 39, Söf.

,', liabere,
'nx.u [1:3. ?(ptii] 12;^
scriptura ubique, quac describit o;lono.sani communioncin, cjuain Cliristiaiii
habent in Christo. £;a§ I)eift bte resiirrectio Christi icd)t gcfci|"t, ut iidaiuus
illa, quod nostra sit. 6» feilt niiv an iiity, nou dicis ja, fo ein tvcfflirfjcv
Bul affcrtiir mit treffttd)cn fteinobcu, iusticia, et nocessc est tarn exiinia bona
alioqui cogitas ciiiii ponilns nos niliil curare. Idco .suscepit El). 2. (ibv. x h
quo certi.ssimo signo humauitateni non dcserore. Hacc est consolatio. Utiuam
intelligerenuis et caporenius fide, (|uia aliter non eapimus nisi per ])raedicatioueni.
Salpibbei' ticttc^t ftd) bcv tciiffcl auä) uiib tneiet, ne resurgeret,
ne annunciaretur. Sed qnioquid faeit, g'^ct linfcv 1)01" (levblird). Hie vero
lu fortis-sinie Inert ei", ne opus hoc quod praedicatur, susclpiatur et credatur.
Et hoc faeit niaximmn damnuiu. Ibi scducit nndtas virgincs, ne veniant ad
Cliristum 2. Cor. XI. Habet hoc fovteil, bii» I)ic ba§ ©uangcliuin rurt, (pioda. (i«. u, 3
sumus stulti unb faul ad credcuduni. Xaturae uostrae fides ift lüibber. Et
si etiam quis credit ut illi 2, nt)(i) loil n Tltcf}t Ijernac^, quia contra agnnt k.
15 qui probi sunt et hbenter audiunt de eo, ut cgo et nici simiU's et tainen illi
sunt stulti unb fd^tnev ad credeuduni, ergo I)at er ein gro§ fovtcit. Christus
ftat bell feil nid)t. In nobis invcnit rationeui (|uac sa]K'r(' vult, aliud eligo,
quando talc fovtetl habet, fo gtjet cv l)cr mit ber nc6enlcr, ut Paulus in
Omnibus Epistoh's '^ot JU fd^affcn, oinncs rotta.*^ et sectas indicat. (|uia iilii
20 videt, ba5 ets nirf)t Incvcn !an resurrectionem et praedicatioiieni de ea, ideo
legt cv oll fein fiafft et excitat tot sectas, ut in Papatu hodie adhue videmus
in quo merae sectae. Il)i mera species sanetitatis, iu qua utatur sua arte,
fürt optimani, speciem, looos ex scriptura, alte (ange getPOiir)cit, ut iiodie Papa
et principes unb ftl^cn brauff, ita Inert mit fdjtoerb unb lift unb gtoalt.
S5 Quanto ])lus praedicatur. tanto phis sovit. Nos: Ego sino S. l"'rauciscuin
manere ^•i^u^l Sauctuni. Quarc non suscipis regukim eins? dico: Nullibi invenio
quod Franeiscus iu sc mortem vicit et sivit |>raedicari in mundum. Sic
nee Augustinus uec sua peccata potucrunt delere. Sed Euangclium praedicat
Christum hoc fecisse. Si debco unum irrige fdjelten, potius illos (juam
30 Christum. Sed ijtsi iDellcn?- 6el) onbcr bcfialten Christum mortuum, fo fern
quod patres jc. Eligite vos ipsum. 8i potes jier tua opera vincere mortem,
crede in teipsum. Si invenis Franciscum talem, sequere eins rcgniam et \-itam,
quis impedit? vide vero, an tu lotvft treffen. Sed nos nescimus neminem (pii
morti resLsteret praeter Christum, qui penitus eam extinxit et gefopff. Sa
35 hjol lüir bleiben, föerben tutr bruber fc^er gefc^olten. Si seductores dicimur:
Christus nos seduxit. Libeuter volo, ut Euangelium nie damnet, quando
Augustinus in celum ducal. Si Euangelium mc iacit in inf'eros, non diu
sinet me brinnen. Econtra si Sancti in celum, non. Xon potuit Satan
resurrectioni Christi Ineren, in 1. duobus vult tocren: im nu^ unb braudj. üoi. 2, i.s
5 cog 17 (bj) bcn (Ib) lu 23 op: 2T (u. 32) Frauc 32 tale 37 nou
diu mit 38 celum, non durch Strich rerlt 3'J res vult] v

121 -;itcbiiitcn bc- ^iil)ic* 152P
Eoi. a, lo l'aulus: mortem in sua persona perciissit, viilt et in nostra persona. Seil
nou potest fieri, nisi veniat nohisciini in cadcni l)ona et curpns. Sie viiles
•5 ftllcE, (juod opus rcsurreetioiiiis Christi non potest (%'i[)i nisi per fideni.
Fortissimum argumentum (juo (-oneludere potes mundum. Mors 'c. non est
vieta nisi per ])ersonaMi unicam, Christum. Haec est veritas et in omnibns s
exenii)lis historiae et verijis ostensum. Si ergo eertum lioe ut certissimnni,
ergo se(]uitur, quod non ex operibus nostris fit, ibl etiam ratio coneludit,
(juod Christi mors non sit meum ojius, non mea oratio, ieiuniura. Nosler
tro^,

,'.
ubi
9Jr. 34 [13. S peccatuin] p 11 remissionem peccatorum] re p // '!. n/ifr in
legi] fidci 19 bah 21 quam] cj :JN cog H2 \)aL[>:

126
^«vebtgtcn bc?- JiafirfS 152S
verc, libeuter ipse de ea loqueris, cantabis, audias et alia Papi.l5iHi.3, 2oconversationem, nempe ut in celis K. In terris est supremum: suum quaerere,
nemo curat jc. Hoc non quaerendum. Ubi hoc placet, estis mortui, non
cepistis resurrectionem Christi. Ubi Christus\ in celo, ibi mera fides, lib, ir.
beneficium. Hoc ^eift potentiam resurrectionis Christi in nobis bcloeiicn,
(|uae fit per veram fidem. Olim docebant Christi meditari passionem, sed
est ,5n rod) olicn ^in, oportet e§ fid) ein fende in ha4 flcifd). Ut deus quando
volnit ad nos venire, uon mansit in divinitate, sed fcndt fic^ tn§ fli'ifd), ut
oinnia (piae fiicerent in humanitate, propter nos facere. Ibi non erat otiosa 20
(livinitas, sed efficax in humanitate. Sic vides vera fcret burd) btC ,^ung,
orcn , äugen et per omnia membra corporis tuib loenbet allä ba l)in ,
no
peccet, deo vivat et non Satanae. Ex hoc potes discrimen difficilc untcr=
id)cibcn, qnod Pajiistae iunorant. Praedicavimus fidem solam iustificare 2C.
i'iic. 11,41 Ulis locis utuntur: Christus: 'Date eleemosynam et ccce omnia\ Ipsi: \'os ar.
Xnii. ^.«dicitis fidem nudara, tarnen Christus dicit. Et Dauiel ad Balnloniae regem
Sir. :!, 3.-! 'redimas peccata'. Ecce num tu scripturam falsificabis? Et Eccle. 'Sicnt
ignem extinguit aqua, sie elcemosyna peccatum.' Qui Chi-istum non agnoscunt
et audiunt huiusmodi, seducnntur. Et hnpii psendodoctores taccnt
vel uno verbo vix meminerunt per Christum esse iusticiam, sed urgent in :w
opera. 2)a§ ift fclfdjlid) gcprcbigt, tantum locos de operibns indicare jc.
sintit).2r., 4oItem Christus in extremo die Math. 25. Qui loci sonant, quasi per opera
.salvemur. Hos locos memoro, ut sciatis vos brcin )d)icfen. Hi intelligis
locos, ut son.mt, non est utilis resurrectio Christi, tum Christus f'rustra mortuus,
a)!

9h. 35 [i;?. 9lptil] 127
absolvit a morte. Sed opera quae sequuntur, follti begreifen,

128 'Pvchicitcn bcs 3al)re5 I-V28
fidimus: illa est hypocritica et Satauica, altera oninium Christiaiidrum qui
iusticiam non habeut, nisi (|uae in Christo. Qui ita iiitelligit, ift aud) gut.
Fides facit omuia, postca opcra eitaiigcii oud^ ben natneii d iustificent,
imindent. Hoc non audiunt, quaudo ipsis dicitnr, sed ftetff bleiben fte ft^cn
in svllabis et faeiunt duple.K damuum. Tacent capnt, fideni. ut nuuquani
'>
cognoscant resurrectionern Christi. Deinde seducunt homines in opera. Qui
nobis non accednnt, abeant. Xos illis praedicamus, qui vohint instrui. Sicut
Christus homo est creator coeli et terrae propter diviuitatem, quae in co
est, Sic iiic propter opera damnaberis vel salvaberis, propter fidcni jtrt fie
lüpg. I-., n gar mit ber er quae solins fidei est. Non ipsi locum imnc Act. 15 abroga- '"
söm. 4. 24 1. bunt et Ro. 4. in tine. In Christo duae naturae et unld)icblt(^: deus ab
eterno, homo ic. et tarnen humanitas ornatur onuiibus jivbcii (piae diviuitas.
3oi). s, 58; pj-jr,!- fnit nuam Abraham. 1. Cor. X. Sicut Christum. De petra (luac erat,
l.ßov. U',41 11
_
Xuui erat in petra".' erat,

^}h. 35 [i:i lUptil] 'Jir. ;Ui [17. Wni] 12il
^rcbiflt am Sonntag i^occm ^iicunbitati^^.
(17. ÜJJai 1528)
ete^t in ;Hörer5 '•1}Qrf)fcf)vtft Bos. o. 17» 831. 94" — 95 1'.
Doiuinicu Wicein I ociinditatis.
Saepe nioinii vos ad orationein tractandain diligentissime. Hdc Kiiangeliurn
docet, qiii orandum et luonet, i\t f'aciaimis. Ideo de lioc tractabiinus.
Duo fundamenta liabemus ad oratioiiem 1. dei promissionem, 2. eins pracr.
ceptum. Super haec duo fundanda oratii) vestra. Si ipse noii praecepisset
orandum, nemo tarn audax, (jui iiiciperet orationem, non enim es,set certus.
Ut solemus dicere: Siiiam apostolos et mouachos deprecari, Ego sum
indigniis. Huiusmodi cogitationes ftnb \vcd gcfdjtageti, quia adcst praeeeptiim
dei, quas feeerunt monachi, qui volueruiit esse soli oratores et tarnen ur.seruiit
10 ad llosaria. Cum ergo praeeeptum ouines tltfft, scito te ordiiiatiini in
sacerdotem spiritualem, ut ores uou solum pro te, sed oinnihus. NOli itaque
contemnere praeceptuni. Ita anioves pusillauimitatem luuta.-<
fiat. Ista oranda et proponenda (jnod nos 311 ()eiijeil geljet. Si dixori.s 'Sanctificetur
nomeu', et cor tuum e.st talt ba Jll. Si vero cogitaveris: ])cr hoc nomon
30 sanctificatus , ift bciii jc^ii^ unb tioft et diabolus vic^t all fd;aub uutcv beut
] Uoininica Vocein iucuiiditatis tiiit ro S tractiil« zu 4 Duo tuiidaineiita matioiiis r
10 in über (ad) 11 über spi steht nochmals sacerdotem 15 dicens] d. zu IfJ A. r
zu 17 ,2. r zu 18 .3. r zu 31 quid r 21 Mira: zu 24 Sanctificetiir iiniTKii
tuum r 28129 dix Sanofi/ [so] 29 eng
Sut^etä mnti. X.WII 9

Ideo
]30
i)>rebi(ltfii bc-3 Safjte-j 1-528
namiMi an, tum dolelns, et oratio est efficax et seria. Sine sensu neeossitatis
oras trustra. Qiii sentit necessitatem, ba foil cv beten, si in a([uis pcriclitatni',
si ignomiuia afficitur. ?In not fcilft nid)t. Hi quisque inspiceret suas nioiiientum
modo. Sed insensati, ut mm videannis, donee veniat horula. Spiritns
videt niliil quam jamer. Ergo neeessitas propouatur. Nolite venire in

Dir. 3ö [!" '-ü'n'J ^Jit. :57 121. DJini] l;jl
l)f)e jornigcv liabemu.s coutra nos priiK-ipcm imindi. Si videreimit- ein.'! pote-
.-^Uiteni, iion pos.seimi.s viverc. Et videimi.'^, (juid iiioeperit, eryo oranduiu et
oraiulum. Sic orandnni pro oniuibu.'^ praedicatoribus et niaj;;na peteiula,
(jiiia den.*, magnu.s dcu.s novit, quid dare deboat nobi.s, sod i.sto niedio, dciiide
.' orauduiii pro oniuibus tpii in iifccs.sitatc constitnti sunt, (juo.s obsedit corporaliter
et spiritualiter, etiam pro ininiici.s iiostris, p(>r quos regnat et blaspheniat
noraen dei. Ita a.s.suesceiiduni , deiiidc nitllb fltv rognum sccuiare,
pro Cesare, principe, ut det eis cou-siliarios prudentcs. Neu e.st reginien,
non ordinatio. Multi contra Cesareni. Ibi oranduni abundaiitissiine. Iteni
10 aiunt Turcani in iauuis esse, c§ fi()ct liiid) an, nlö t)a6 im» '^cr bic niten
gcbunbcn unb gebenc! un§ 311 ftraffcii, qula sanguis innocens effusu.s. No.«
docemus verbo expedienda oniuia, nou gladio. Si Turca venerit ^n§ lanb,
omuia ablata et regimen spirituale et seculare 3C. Si sciretis, ix Irirb itol
beten. G-S ff^ct, ba§ nic^t ciger ftf)cn fntib mit ben beleben regimiuibus.
15 2)ü§ getftlidj ift fl^üH Ijin per rottas ,'c. Milites nostri (piid faciant, dictu
horreuduiu et tarnen pro nobis pugnant: quid j)uta8 futurum cum Turcis?
In privato orato pro princi))e et niagislratu tuo, sub quo tu agis. Tu,
domine, da bonuni intellectum princi])i, consuli jc. deinde pro familia, liberi.«,
u.xore 3C. ut sit ein fuff^en unb ein i)ci|lit^ fe'^nen.
37
^^rebifjt
am .

132 ^^.hebigtcii be* ^al)tc-5 1528
1!]
praedicaviniiis de fiele, in fide, bouis operibus et malis, taineti sutis inoiilcavi
iion jiotest. Ego nondum scio, raaneo in scliola, nbi adiiiic discitm'.
«.15 1. Mte.' Isto praecepto tjebt (i^vi|tu§ auff aEe lere unb prebigt »nuie
in toto mundo sunt, tüic groS iinb i)cxliä) fic finb, et daninat, baS torglieit,
uailieit unb unniitj lere fei) getiiejen, Et nou nimbt einen luinifcl nur für i
fii^, iit Mose et prophctae, quia in toto mundo variae doctriuae, fides et
cultus fnerunt. Ihi ftur|(t Cr§ gor ^W bobcn. Et dicit 'Ite in Universum':
nemo est doctus , sed onines inducti, 'Et praedieate' i.e. docete: nesciunt
enini, quid Euangelium, possunt esse docti, sed Euangelium ignorant, nemo
e.xchiditur, sed omnes vult audirc haue ]>raedieatiouen]. P^ateamnr ergo, quod ki
sumus eaecitas et t,enel)rae. Hoc befel ludaei uon ])iituerunt pati neque
Graeci sapientes, er niUy unrcdjt fein et datns a stulto, innno diabolo.
©ruber ^ebt fic^ ber liabbcr, quod iubet praedicari in Universum oibem et
ignorantes doceri. J|)si: oportet non solum Euangelium ])raedieetur, sed patres
et concilia muffen aurf) loa§ fein. Sed uos dicinuis bur er qu§ cum Euange- i.-,
lista 'Ite in universiuu\ Non dicit: ite ad vnlgus, gentiles , laft bte gctft=
licfjcn jufticbe et ludaeos.
Haec est potens i)raedicatio. ba-j (i()rtftU'j einen foldjc befell) [teilen,
per quod indieat omnes stultos et impios. Hoc nou patitur nuuidus. Qui
enim posset, cum piscatores esseut magistri ipsorum? has".' Sic gl]ct'j mit nn». Si diceremus:
opera Papistanim gef)en l)l)ren lucg, sed: (juic(|iiid l'aciuut, est damuatum, ^r,
hoc nou ])ossunt audire. Ergo isto vcrlm nnffbebt, quic(|uid iiomines iiabuenmt,
quo fisi, ut etil gut loefen unb ftanb. Sed ])ro illis doctrinis omnii)us
debet praedicari unica praedicatio, (piae est Euangelium, ijuod fol gl)en nou
solum in muudum Universum, sod creaturam. Nihil dcbet praedicari in ullo
angulo terrae, quo fidat eonscientia (piam Euangelium. Rene praedicatum :io
obedientia erga magistratns et parcntum, sed eonscientia uon quiescit neque
tu salvaberis. Ergo si \oluiit ]iracdicai'c: quiccpiid facis in obedientia magi-
'J non iiher pote.st r.u 3 Al)roir;iliu ohiniiim ilnctrinanini ;• •/ fie iihcr finb
9 possunt] pnt) ]6 in »Vier nniversnni en US iiher viiigns slrlil ]H'(jcKtoiTs i'/ ll.ili
i9/.W in ullo iinjiruln terrae r
j{i perveiiiendi ad salutem, deinde etiam, ipio vineamus ea ipiac impc(nuTit
salutem, jieceata scilicet quae gigmint mortem (juam subsequitiir infernns cl
sathan cum omni sna cohorte. Dicit enim 'Qui crediderit et baptizatus :ii
t'uerit, saivus erit'. iumiens id nihil nisi iinam fidcm, non uostra inerifa, non
zu 33 über deinde «ic/it 2 ru
'>'> t^ui bU 30 erit unt lu

gtt. 37 (21. Woi) I3r?
K] stratus, parentiini, salvat te. Sic Papa. Si iingere penuitteieui, modo sineret
larvam, .sed (juia facit necessarium ad saliitein JC. Hie textuin liahcs, qiiod
iiiliil debet praedicari uisi Euangeliuiii in re salutis, iils flClöiÜcn fol llicfjto
foinen quam Eiiiaugelium. Hie incipit contentio.
j Hoe 1. neinpe bev 6efel^ et praeceptum, qiind nihil debet praedicari
nisi Euaugeliuni per qiiod daninautur omnia .statuta ;c. 2. quid est Euaiigelium?
Hoc 'Qui crediderit et baptizatu-s'. i^iii|er funbe monS eudj nic^t anrc. ic. ib
faffen noc^ geben benit alfo. Ego nondum .satis di.sro, soio haee verba.
Nota hoc verbuui '.salvabitur', luie ein ineirfUd) geling ift§ gefügt. Sed (piid
lu iuipedit nos a salute? Satati est dominus ad mortem et peccatum. Ubi
Salus, oportet absit jieccatum, ubi iioc, et mors et diabohis et potestas eins.
Nonne magna res quod hoc sciat eonsilium et viani , (pii fiat l)Cl" ubcv alle
unglud, tob, peccatum, infemura. Hoc nullus homo satis comprehendere.
Qui norunt, non norunt, qui non, optime sciunt. D ^ev, borrenda res mors,
i-^ omnes homines nihil virium habeut, ergo verum: Quis potest resistere pec-
Ciito? nullus. Quis vult Satauae lücrcn et suis angelis? Et tarnen ibi datwr
cuncta potentia, ut salvemur i. e. liberi fiamus a peccatis, a lege doinini
mortis. Unde hoc venit? qua via? 'Qui crediderit.' Si vis ad hoc venire,
ut liber a peccatis, ut lex te non accuset, ut mors non devoret, Satan domim
uetur, habes vias, ut credas et baptizeris.
Ibi vides opera non salvari. Xou enim dicit Christus: qui currit ad
lacobum, cilieium portat. Nulluni opus nominatur, sed sola fides. quae est
potentia per quam dominemiu- mortis. Et sola fides ista facit ex iudice
deo. Hoc non possum credere nee vos. Utinam JC. Si hoc verum, seqiii-
•-'5
tur, quod homo credens non possit facere peccatum, opus malum, sed econtra,
(piia dicit fidem salvare, quod comprehendit esse sine peccato, malis operibus.
Ergo uou potest peccatum facero vel esse in peccato, qin'a iiabet remissionem
peccatorum. Si etiam peccat vel cadit, tarnen nou imputatiu-, sed statim
condonatur, alioquin textus nou verus. Si fides adest, peccatum nou, tam
30 horreudum nulluni, quod non condonetur. Haec est via recta (|uae praedicari
zu .5 Euaiigcliuiii r ilaiunatur T cicd bap 13 ling peccatum) |i
zu 22 patres institueiuiit lesta JC. / 27f2H leniissinneiii peccatoiuinl r p
K) operji quantumvis splendida et magna praestare. Ita enim inquit 'Qui
crediderit', non: qui haec aut illa operatus fuerit, hoc vel illud vitae genus
sectetur. Porro salvimi esse est esse principem legis, peccati, mortis, triimiphare
super sathanam et omnem eins tyraunidem, adeoque et reguum efiugisse
35 et praeterea letam et bene sibi consciam meutern nihil praeter omnia bona a
deo expectautem habere, Breviter: filium esse dei et coheredem Clu-isti. lani
si herum omnium dominus esse gestes, deo confidas, vide plena fiducia
31 (ti) splendida praestare ro über iiia^iia 31 32 Qui crediderit unl ro 33 salvuin
unt ro

Sic
\M *lUcbi;itni i>(-i 3n()vc§ 152R
1^1 (lebet, per quam a peccatis liberamur. Ipsi: et facit bona npcra. Sj)intiis
.sanctus posset quoque addcre, si vohiisset, Sed buv: fides salvat. Si fides
facit, opera non. Et econtra.
'
fides uou est humamiiii opus, sed divina
potentia et opus Spiritus sancti iu corde, quod possit credere.
Ibi 'f)c'6en flä) ij fvag. Tu dicis fidem siue operibus 3C. tameu addit 5
et baptismuui, nuni ba]itisuiuni uou dices opus? baptisuius uon est opus.
Nou dieit: qui credit et ba))tizat, sed baptizatiu', alius operatur et accipio
opus et leibe quod uiihi coutigit. Tlt si audio, accipio opus. Sic quaudo
iu corde datur spiritus sauctus, non fit, quod nos facinius. Si hoc volumus
dicere opus nostruni quod a deo veuit. Bapfisnuis non est iioniinis opus, lo
sed divinum, quod nos accipimus. Quia puer nou a sacerdote baptizatur,
sed a deo met, qui est baptizator, utinuu' quidem manu et ore, sed ipse
baptizator. 2. fo gfjeti toibbei" nostros Schwermeros qui baptismum äiintd^t
inad)en et dicuut externum sionum iuter Clu'istiauos non pertinens ad reuiissiouem
peccatorum, et fortificet fideni. Inspice textum. @§ mangelt bar Oll, i''
quod sit dei opus, tantuni respiciunt, qui spargat aquam super puerum et
dicit verbuui. Et non vident scri])tuni 'Itc' k. quod deus facit iioc opus.
Si hoc, tum cogerentur dicere, quod deus operatur. S)a§ toirb nid^t liniui^,
la§ fein, quia quicquid operatur lionum est. Hoc non videut, nos per dei
gratiara videmus. %10^ oiuniuui hominum he^ feligfcit ,
quod
ipse baptizat. 2u
2. souat textus, (piod baptisnuun mit bcm glaiilieu 3eiil)t 311V fcligfeit.
f^rgo ex hoc textu habes, (piod non sit tautum extenuuu signum, (piia
Christus fc^licft§ in cinanbev fidere et baptizari. Quare dicis ergo uou servire
ad spirituui sanctum, remissioueni peccatorum, confirmatioucni fidei?
zu 1 Glossa pap: r In iioslnini ii/nr ojiiis zu 13 Aiiali. )• I4J15 (ebenso 24)
remissloncni pec«itonini) r |i IS tum] tu 19 est ühcr lluc; nun über viileiit
2 I
W gratiam über videiims l'.'i \t:\\i et fido liilc dicis] d
K] apud auimum constituas uiiiil iiuii buni a deo tu consccutm um. Xain '(|ui 25
credidei-it, salvus erit\ \ulla liic ii|>eiuui fit mentio.
Sed dieat qui.s: Age quid sequatur 'et baptizatus fiicrit'V Au nou est
opus liajitizari? Verum quidem: Sed nec^ tuum uec uliius liominis, sed dei
in te baptismum operantis ideoque dicit active 'Qui crediderit', sigiiificantor
exprimens tantum opus esse, ut credas, passive vero de baptismo locutus •o
est, ut agnoscas id 0]>us esse divinum, non humanum. Neque cuim ait:
Qui bapti/.averit, sed 'qui ba])lizatus ftierit'. Nam ctsi ecdesiae minister
baptizet te, nihilomiuus tarnen deus per ipsiun taiKpiam per iMstrumcutum
baptizat. lUe addit mamis et liuguam |ier (|uae tau(piam per orgaua deus
operatur. Neque enim minister suum usurpat aut promuitiat verbum et 35
25/2Ö Nam In» crlt imt m -JU nieiitio c ovf: monüio 27 et bin Cuprit unt ro
Hä sed bis fuerlt unt ro

mx. 37 |21. -Binil 135
R] Certc tc^ tüit» t)Qltcn cum verbi.-;. Sine iiostri? o|)eribiis .salvamiir per fidem
et baptismuiu, ibl nullurn opus nostriim. Verum est, quod l)aptismii.s e.st
externum signuni, sed servil ad hoc ut textus , ut salvemiir ]>er iiiiiic, 2. iit
fateamiir ])er liauc fidem nostram, ijiiia natura dei, (jiiod verbiim siiuni det
5 et Signum babcl), ut f'acit princeps: dat fc()iifft linb fiflcl. In sigillo nihil
scriptum, iu scriptura vero scripta bei' Tjanbel, in scriptura vero, ut sit ein
bevfid^erung et dicitur: ju meifjcv fidjcviuig f)akn trir iinicv. Sic liic scriptura
et sigillum. Qui scribit, bvucf biii; figet biauff, fc^iifft, Jiuirt suum,
quod iiobiscum fecit, '(pii orediderit', ,511 bem pvieff brucf er bos figcl btan
II) 'qui baptizatus", i>a foltu boS figcl nid^t ijcxab reiffcn. Nau) sicut apud
horaiues servit ad securitatem fidei, Sic hie. Nesciunt, (juid fides et tentatio.
Si vel dimidiam horuiara in tentationo agerent, gratias agercnt deo, quod
ultra verbum signum daret deus, quod iufirmae conseientiae indigent, ecoutra
illi non ideo abiiciunt et verbum, 'qui erediderit' ift bcr bi'teff et 'baptizatus'
15 flgcl, et tarnen datur soli fidei salus, iiisi quod fides securior sit et quod
9 cred 11 securitatem bis 14 abiiciunt tint 15 et tanieu bis 1S6, 1 uoii unt
K] opus, verum exequitur verbum et opus a deo sibi commissum 'Ite et praedicate
Baptizautes eos in nomine patris et filii et spiritus sancti'. Quare aJimiD. 2s, i»
baptismus non confert salutem, sed conscientiam confirmat et certificat suae
salutis quasi sigillo quodam, ita ut securus et tutus adversus omnes sathanae
2u Impetus siguo baptismatis munitus iu acie eonsistere ijueas, dum tibi ol)
oculos ponit praeterita facinora, Nunc haec nunc illa ideoque te danmationi
obnoxium reddere molitnr ac horrorem mortis adeoque desperationem immittere
tentat. Hie letus dicere potes: Age eoncedas Sathan, abi in malam
rem cum tuis impiis suggestionibus, dum mihi commissa peccata in memoriam
2b redigens desperationem suades, Credo in Christum Ihesum salvatorera raeuin
qui unico sacrifitio omnia omnium scculorum ])eccata in suos huraeros
trauslata abolevit, Cui ])er baptismum sum insitus, ut iam nuUa peccata
quicquam iui'is amplius in nie habeant. Huic confido. Ad huius merita et
opera tanquam ad sacram anchoram confugio certus salutem rae conseontu-
30 nun. Siquidem certum et infallibile huius rei pignus accepi: Siuu baptizatus,
et hoc modo diabolus velit nolit confiisus abire cogitur. Sin tuis
viribus confisus cum sathana congrediaris, fieri ncquit, quin inferior ceitamine
supereris et in captivitatem eius incurras. Quamobrem externum ho(-
signum neutiquam contemni a nobis aut reiici debet, maxime propter
Si infirmas conscientias quae hoc siguo velut baculo nixac adversus diabolum
eonsistere valeant. Babtismus igitur non salvat, sed conscientiam de accepta
per fidem salute certain reddit et eonsolidat, id quod exenq)]o aperieraus.
Rex quispiam bona fide promittit alicui donum se daturum id(|ue literis
25127 Credo bis abolevit unt ro

130 *4.itcbiQtcii bcs ^al)n-i 1528
KJbcfte frefftigcv tnerb, lulditur sigillura. Cur non posset eque siguo salvare
ac verbo? Sicut verbuni et aqua baptismi sunt ij btltg, bie int(^ ni(i)t an=
ge^cn, quia ego non ordiuavi, sed id) miie l}nit 6cl)beS g(cu'6en. Sic (jui
aceipit literas et sigillum, nou .«eribit 3C. sed accipit. Sic ego non facio
verbum, Euangeliiim, sed suscipio utruraque per fidem et salvor. Si ad 5
salutem pertinet ex nostra parte nihil quam fidere, tion gotä liicgen gef)Ol"t
bajlt tliovt unb tauff. Dens tf)llt Jloct) btng baju, verbum et signum, nos
fidem ad liaee, sie salvamur Et sie adliuc verum: Sola fides salvatur. Sic
unico verbo abiicio omnia opera et solam fidem statuo, quod deus in bis
duobus gcfaft 'Qui credit et baptizatur'. lo
Sic respondere potes ad quaesitum, qui liberemur a peccatis ito
in Carthusiam, porta cilicium, ieiima, sed crede bvauff, ut verbum
dei habeas et baptismum, quem semel habuisti, non opus ut tam sepe literas
signem, quam sepe lego. Sic possum semper credere an bie tauff. Haec
est via bcn mcnidjen feiig iuai$cu et non est alia. Sic baptismus servit ad i^
anotc. 16, 16 salutem sicut opus quod deus, non uos facit. 'Qui non.' Ibi stat virtus
be§ leibige» Unglaubens. Nemo excipitur. Xou dicit: qui ex vulgo non
credit gentibus, sed sivc Tudaeus, sapiens. Gin evfdjrecflid) urteil. Nullum
opus tam bouuni. muitum (juod luvet. Sicut sigillum niliil prodest sine
scriptura , ita baptisnuis sine verbo. Ergo concluditur 'qui non credi- 20
derit', utcuutpie sauctus, plenus bouis operibus. Quid liic facient ludaei,
derlei, sapieutes? Non poteruut dicere Papatum esse fidem, Cappam esse
fidem in Ihesum, neque regulam f'rancisei. Ergo quicquid non est fides et
ubi non est, ibi damnatio. Setjuitur, quod omuis bona ordiuatio, ut obedientia
erga magistratus JC. inuno baptismus sine fide non iuvat. Si haec 25
7 (Salvus) Ueus //. /:? ] obere Ecle von Dl. ,'W abiierhsen, man darf teohl
7,. II Non tmd Z. IJ etwa unb tvol; eryünzcn IS lialmisti] li.ili IS cvid^:
Kj datis addito sigillo. Sigillum fpiidom nihil facit ad promissum donum, quia
hoc scriptis continetnr, sed tanicn, ut cei'tior sit de dono, adhibetur sigillum,
tanquam confirmatio quaodam dati scripti. Observabis igitur ad tuam salutem
requiri haec tria, videlicet fidem, verbum et baptisnmm. Tu nihil praeter
fidem ad tuam salutom conferre et praestare potes. Cetera duo bajitisnnim 30
et verbum deus confert. Verbum est 'Qui crediderit et bajitizatus fi^ierit,
salvus erit'. Huic verbo fidem habeas oportet.
'Qui vero non crediderit, condenmabitur.' Vide, quam horrenda res
et modis omnibus detesfanda incredulitas, ut])ote omiiia etiam ]ier se pia,
bona et iusta conspurcet et damuationi subiitiat. Siquideni parentes in a.i
honore habere, proximi necessitati inservire sancta et pia sunt opera a deo
pi-aecepta quae et ab unoquoque fieri exigit, Haec tameu, si sis iucrednlus,
zu 29 über fidem stfbt 1 ro über verbiini siebt 2 ro über baptisnuiiii siebt 'A ro
SIjSJ Qui bix tril intl ro . HS Qiii bis coiiilpmiialiitiir «11/ ro ST (scis) sIs

-Jit. ;37 |21. mal] llx. :W [21. 5)?ntl 1,S7
R] opera iion iiivant quae deus ordiiiavit, si sine fitle fiant, qnomodo? Sic exjiono
'salvatnr', sie 'damnatur', (|Uod eompreliendit in se omne infortunium,
quiequid facit, est peccatuin et damnatiim et si bene fit, tarnen non. Sic
manet in peccatis et uon potest exire. Si in ]>eccato, est in niorte, in
5 potestate diaboli et omninni angelorura, non potest resistere tontationibus et
peccatis neqiie pati quid. Sic infidelitas omnia bona faeit jufdjailbcii. Sicut
econtra fides. S)q§ ift ba§ ^cubtftud, quod praedicamiis, uostrac Christianae
doctrinae. Nemo damnatur propter sua peccata, nemo salvatur propter sna
mala opera, Sed damnaris, quia non credis. Sic nemo per sua bona opera.
10 Hoc bene notandum nobis in tentatioue agentibus.
K] impia sunt et abominatio. Nam etiam ethuiei parentes iionore aflfitiendos
sciunt adeoque sanctc colunt, Faciunt oj)era quae et nostris non raro sunt
praestantiora, sunt tarnen peceata, (piia non fiunt fide. Xulia itaque flagitia
tarn siuit gravia, tam atrotia, denique tam euormia, quae, si credas, te couis
demnare possint. Nulla rursus opera adeo bona et levia, (juae te, si iucredulitate
madeas, salvare queant. Sola fides salvat. Sola item inercdulitas
hominem coudemnat. Xou potest antem non fecunda esse bonis operibus
fides, praeterea uon admittit peccata, et si usu vcuiat, ut delincpias, fides
delicta absorbet et propter fidem non imputantur.
^rebif^t am .^tmntcifa^rtStagc i)!a(^mttta()^^.
(21.5Jiai 1.52>!)
Sicfe 5piebt9t ift in ih'övevä gtad))d)vift Bos. o. 17'^ 331. 9!)»— 100" unb
in bei- .ffopen^QScncv C"'anbfct)rift X. 1302 23L 1321- — 133" crl)attcn.
R] 20 A prandio.
Hodie audistis caput doctrinae Christianae, quod eoiisistat al§ i" fide
quae heret iu verbo et signo, mmc 2. ftlldE tractabimus.
'Discumbentibus XI.' Ista argumentatio facta die Pasehatis vel 8, ubi waxc. i«, u
oranes erant oongregati et tangebant vulnera et edebat cum eis partem assi
35 et ^ontg§ fcilll. Haec uobis scripta in e.xemplum et consolationem. Non
est est ' fides Christiana quae consistat in nostris viribus. (S§ ffüt (£^riftuni
öiel 3eic^cn unb cilueifiint^ fuftct, dunec persuaderet amus «lunia
uosse, sed eg barff ja Inol fo
liiii jeicEicn unb Ocrnianung, ut .... a, videmus \
23 Discumbentibus bis argumentatio mit ro über argumentutiu slelil exprobiatio
24 coiigreg eis über partem 27. 2S ] obere Ecke von lil. 9'J^ abijerissen
28 e§ über batff
'i brattdit nicht DopjieJsdireibuiuj «ms Xersehen zu sein, kann aiidi luichdrückJidic
Doppdsetzioui des Zfir. sein (vgl. Unsere Ausg. 14,70,6) ; der Einwand, diiss dann atidi
nou uietlerlioll .

];^8 ^ivcbigteii bcc- ^atjxti 1-V2S
R] in tentatioiic, (jiiani verum sit. (|iii:i (|iii aiitea dociierunt alio.s, tum succunibunt.
SJ. 17 'Sigua\ '
Prius 'qui credideriot', nou statim addit opera JC. Sed dicit {)ernad^ sequi
sigua. 'Qui credunt^ i. e. iis qui salvi suut i. e. liberi a lege, morte, peccatis,
inferis. Salvi facti spe, uondum relevatum, quod liberi ab iis. Ergo
nou siuimus glossari sie tcxtum. Discriraen quidem inter signa et opera
bona, ()Uod signa aliquid maius sint quam opera. Si sigua sequuntur, se- lo
(juitur et bouum opus. Ista signa olim facta manifeste et externe et uecessc
erat. Tarn non, quia fundata doctrina nostra. Facimus sicut Abraham qui
£iic. 1«, 29 dicit ad divitem virum 'habent Mosen et prophetas', qui sunt confirmati.
Sic iam scinius coufirniata omnia scripta bibliorum. Satan, notanduni, solet
anfechten bic jeic^cn, bie ben gtauben, et potest pati, ut eleemosyna detur, ut 1.=.
ludaei propter bouum 0])us jc. tcjcugcn, hoc non potest pati. Ut baptisnuis
est et haec signa, Eai)tismus in se inutilis et an atifel)en ift§ ciJt Ici(f)t
tnevcf et tarnen plus infensus baptismo quam omnibus siguis et bonis o])eril)u>.
(juia seit signum et opus a deo datnm bcn glauben jU ftcvÄeit et verbum
confirmandum. Sic magna contentio de uuiea specie, quia est signum, (juo 20
verbum betreff tigct luerb et fides befanb. Per hoc fan mnn fjjuvcn, quod
dci sunt signa. Libenter patitur bona opera, quibus fidunt. Sic ista nou
potest ferre quae sequuntur, quia confirmant fidem et Euangeliuni. Nota
aute omuia, quod signa eredentibus sequuntur, quia iam niulti simul opera
cum fide coniunguut.
-^
Iam sequitur de asceusione domini. Hie est textus qui tractandus
2»Mi. 2ffhodie uiib feier. Historiam Lucas. Hie est artieulus huius festi: Credo in
lesuni i|ui resurrexit K. Hie artieulus praedicatur dupliciter: historialitcr,
I! credid il'IO ))(>iia] h über opera // facta (olim) l.'i fltoutcn yiiit 16 1jc=
jcugen durch iStrich verb 23 seq s« 26' Ascensio domini r J7 Ilisto: Luc ait
(ebenso 38)
K] In asceusione Honiini.
OToH 16,19 'Itaijue dominus

Kr. :» 121.Wai] 139
K] et taincn man inii§ fie ()a6en, bn »on f)a6 idf} ntc^t«, l)f)m ifts ein c\xo§
gloria, frciib. Proplietae fc^reiben auff bic onbcr lüci§ Qciftltd) aiii) ha üon.
'Asceudisti' 3C. uon solum tibi prodest, sed iioniiuibus in terris. 'Asccndisti'i'i
non, ut Indus tibi ab angelis exliiberetiir jc. ba§ finb ^lüci ampi bie 6f)riftii§
5 angcnomcn ^at biird) fein f)imclfavt. 1. est 'Captivam' 3C. ubi sodct, captivat
et dat. Si nuaeroris, (|ui(l ()clftu de ascensionc domini? 'Captivitatem' et
'fd^enöt'. Haec duo tacit sine iutermissione. 'Captivitas' quae est? Ipsi dctios, ^
patribus in limbo. 2Ba§ (iclff mic^ ba§, quod patres liberati? 'Captivitas' est,
quod l'actus dominus: ipo cv f)in !ompt, ha tnitffcu bie gefangenen mit. Et
1« 'captivitateni duxit'. Mira loeutio, ascendit in celum unb iuorrfjt bie finb ju
finb, Itirb bec- tcuffel teuffct. Venit ilino, nt doniinn? fieiet oninium creaturarum.
^orftuS, loh, id) h)il biv ein anbcrn tob fc^affen, teuffei, funb,
gefcngnil, est Christus oninium gcfcngni§. Si est oapta, quis tuil un§ t[)un'^
oportet ergo illi liberi sint, quos captivos tenuit Captivitas, est peccatum,
15 mors, diabolus, peccatum tenet nos, papatus, mors, infernus, ista omnia non
possum vineere, fo fett cr ju et captivat peccatum, ba§ ^eift: bab gefengni§
gefangen. Et dieit: audi, peccatnm, bn "^aft omnes gefangen genomcn, gi6
bid^ Iribber gefangen. Sic ad mnrtoni: tu ilios occidisti. '^alt er, ic^ mu'3 .
bic^ Inibber fangen, ben gelualt ncmcn. Sic ad legem: captivo te, non
2« habebis amplius tuam vini, oportet liberos left meos. Ita damnat peccatum
et iudicat ad mortem et tale peccatum non obest. Si satau est adiudicatus
i'. qui nondum peceaveraut, ut iam
;(5 insultare diabolo possit dicens: Cede tu! Hactenus universo generi humano
dominatus es. Dominium tuum porvenit ad summum et cessat. Iam ego
tui dominabor ponamque te subsellium pedum meorum. lacebis victus, omni
potentia spoliatus. Hoc e.st quod Christus lohan. 12. ait 'Princeps innndi " (la, si)

140 'l!tfbi(itcn bcc- ^ulltf-J 1-V2.*
3?j. 68, li^nl iicternam (lamnatioiiom, niliil. Piilclire dictiini 'Captivasti C'aptivitatein\
quod adliuc ^emJ)t^ mit iimb gctjct unb an untcrloc- captivat. In Pctro et
Paulo I)üt cv§ auSgcridjt , sod ideo ascendit in eeluiii, ut seraper, cjuando
horao incepit credere, captivat ista omnia. Sic opus eiu8 sernper descendit
ad uos i. e. liiterat nos ah illis (juae eaptivaverat. Vides quod asceudit 5
non sibi, sed nobis. De istis praedicanda et inculcauda horainilxi.--. ©c^lucrmcv
aliud aguut. Qui faceret ista omuia, si non est liic nobiscuni t)crnibbci"
Ista omuia facit per sanctum suum verbum.
'i-i 6s, 19 2. 'Dona.' Qiiando redemit lioiuinein et captivavit captivitateni eins
unb I)at im ieill fimb in ben [toi gefegt, Tum dat spiritum sanctum: alii m
1 Gor. u>,sfi. uratiam praedicandi 1. Cor. 12. ut benc resero, consolari possit, miracula
faciendi. Et vocat doua, non est ineritum bonum per bona opera, Sed c
celo datum Quod tu bene praedic-is, est dei douum. Ideo adscendit ad
celum, ut daret omne bonuni et redimeret a nialo. Sic scribunt sancti proplietae.
Quibus locis ostendunt utile opus gcric(}t ad nostram salutem, non is
siotc. le, jij inutilem historiam. Et hoc indicavit Marcus: 'gingen qu§' post Penthecosten,
'coufirmavit' i. e. 'captivavit captivitateni et dedit dona\ Hoc semp(>r
facit usque ad extremum dicni. A'ides Christianam dt)etnnam tendere luic,
quod bona opera nihil prosint, et omnes sectas, (piia ipse captivitateni
duxit K. facit ipsius asceusio. Si ipsius reanuni facit, qui ego facere t)on jd
1 Captivasti] C'ap J oninia /«'s eins unl 5/6 Vides bis De mil s Ista
bis verbum uiit zu !' .2. r li \wm;i opera] b o 14 celum bis umiie iiitt
zu 15 68 ps ) 76/27 Peiitlie
Kl
iioi. 13, 1« iiii'i iudicatus est'. Hiic ctiam pertinet (piod 1. ( V)r. ca. 15. ex Osea citat
i.Got.io,oh)p,^^j|^j^ '() mors, cro mors tua'. "Ubi tua, interne, victoria?' Manet tamen
Interim captivitas, id est pcccatum, mors, infernus, sathan, sed cessat eins
virtus et potcntia ]irostrata iacet, nihil potcst in credentem. Qiiicnnque enini
fido arrijiit Christuni, sinml et eins bona in suam jiossessioneni tran.sfert. ut k
et ipse dominus sit pcccati, mortis 3C. Nilii! horum, cjuamvis aliquoties iusultent
et acriter impugncut, (|uicquam ndceat, imo cedat ctiam in maiorem
gloriam et utilitatem.
Alterum quod Christus sua ascensioue nobis contulit, est dare dona,
vidclicct spiritum sanctuni, potentiam propellendi demones, prolligandi morbos, m
euangeliuni pure praodi(;andi, posse unguis loqui, agere frugi pa.storem, Itona
operari, (|uae omnia sunt gratiiita dei dona, (piae in Cln-isto ]ier spiritmn
TOnttti. 10, ssanctum, non nostris meritis (ontert. '(iratis', in(juit, 'accepistis\ Ita fere
ew). •«. 7 tractat hinic Idcum Paulus Capite 4. ad Ephesios 'Unicuiqiie iiostrum data
est gratia iuxta mensuram donatioiiis Christi'. Quapropter dicit 'Cum a.s
ascendisset in altum'
?ii)**4.'n k. Et idem 'Dedit alios (luidem apostolos, alios prophetas'.
Agnoscis dumim esse a])o.stolimi, esse prophetam.

9Jt. 38 (21. «UlaiJ ^iv. 39 [24, 9JkiJ 141
Rl unbcn auff- Sic oniues syllogismi ]nig;nant contra oninia nostra jc. Qiiamlo
dedit ipse, possuimis no.s exhibere talos (^uales dciis erga nos, sfd isla
seqiiuutur donationem.
M)
^^^rciiiflt am Sonntafj (^'^aiibi.
(24. Wai 1528)
Siefe ^iUebigt fiiibet fid) in iRörerS 5fQ($fd)vift Bos. o. 17"= iBf. 100" 102'',
135''.
foroie in bcv .Wopenliagencr .v>anbfcf)nft 'Ji. 13'."2 i^t. 133 *• —
Dominica Exaiidi.
-joii. u, sc if.
r. Quid troftei" ^cifjc, ditVerennis iu dieni Pentlieco.stes. r>ominiis jeigt an
ba^ testimouiuin quod .spiritnm saiictiini daturus. et iio-s siinuis. Audistis scpu.
fpiod ad rcmi.s-iionem pcccatonim pcrtineat fides f(nao facit sine otnnilms operil)us.
Nunc {)Qt§ got fo coiicludcrc, (piod si credamns, ut operibiis exhibeamus
fidem ps. 'Credidi'. 'ic^ gleub, baiitmb rebe' ,'C. Impossibile est, si cor vereitj. nc. lo
10 credat, quod taceat, .si uoa, tacebit Christus. 'Ex abnndantia cordi.s^ ergo iKutm. 12, s*
facile auditur ex hominis loquela, quid in corde habcat. Hoc est quod hie
dicit .spiritu.s .sanctu.s 'et vcs' JC. 'quia ab iuitio^ i. e. omnia niea verba 3oi). i.^ ar
audistis a baptismo nieo (|iuie iiu-cpi praedicarc et ot'ficiiiiii nicniii tvei&eii.
1 syl: 4 u)U ro Duniinica Kxaudi ro r 5,0 Quid 4t» oit uitl ro (i And
zu 7 über facit steht .sanat sp zu '.) Credidi, ideo locutus suiii sp r .'( i>st ((|Uod) si
ll'li IIoc bis vos unl zu V2 Ab initio r
^^
Dominica proxima ab A-sceu-sione.
15 'Cum venerit pai-acletus, ille testi. perlii.' 3

142 $rebintcn iti 3qI)VC5 1528
It) omnia audistis, ideo potestis testari, sed non c{)CV, iiisi spiritns sandns vos
oo^. ir,, 1 intus fortifioet et det testinioniuni. 1. (eft bei' l)crr pvcbigcn ut ipse. 'Hoc
vobis dixi.' Post hoc veuit spiritns sanetns (|ui ineendit verba per verani
tidera. Hoc facto sicut ego per verbnm veni ad agiiitioneni Christi, sie
alios duco ad Cliristnm. Sic lingna tit ndnistra fidei, nt proxinius adsequatnr s
et intelligat qnod ego ipse. Qui non vere credunt, agnoscuutur optinie ex
voce. Si libeuter loqunntur de divitiis, de ©djlucviltcrct , Ibi videtur, an
fidem habeaut. Lupus ex voce cognoscitnr, utcunquu piupura vestitus. 2)a'3
ift ein ftud, c» tnuS geäeugct Ijeiifcn. Nemiiii vult deus dare fidem, nt
taceat. Coufessio ad sahitein (juae confirniat fidem. 2)0 folgt über bo§ bing. m
'Veuit tempns et obsequium." In Luea 'Iguem', oportet Cliristianus iinghicf'
s^i".|'-,.y''4a
unb auffii)ur nnrid)te, quia dicitur hie 'man loirb cud^' ;c. Satan omnia
potest pati praeter unienm testimonium de Christo. Ibi Satan impnguat
l!i. IM, iiisuis sapientibus. 'Credidi.' Ideo 'humiliatus^, si uon taceo, Incrb id) auff'3
maul. Sic brcl) bing g^cn ouff cinanbcr. Si non, uondum adest Christus, i'.
Satan uon vuh hoc, ut credam, multominus ut loquar et praedicem. Cum
ergo adsit, qni credit, locjuitur et percutitur, ideo praemonet cos et jiraedicit
eis, ne oft'emlantur. Ita dicere dcbciem de Christo, nudta hnjui, Cy l'Clbvcilft
-iM-uu, lubie leut unb vidjt ein rl)inmir an in mundo. (v§ l)cift 'Ego hnmihatus sum
nimis'. Christus praedixit lioc. Et verum: Christianus est seditiosus, noti m
in i'egno numdi, sed Satanac, quia siuunt reguare reges nnb gixtfft bcn Sotan
an mit bei jungen, uon armis. Diabolus vult ut sint liomines avari, luxuriös!,
uon ci'edaut, ut maneant in mortc, jicccatis, infcris. Christianus fcljt
> \. bis 3 Vfiiit mit sit i/,? Haec dixi vol)is r l_! ego über quiid zu .S' Lupus
ex voee cogiioscitur r II olwe zu 11 lio. X. r Luc. 12. r zu 14 ps. 116. r
2« iö Credere loqui liuiiüliari r 17 credit neben loquitur r loquitur et percutitur mit
IS ofJ'end dicere) d zu U] Cliristiauus seditiosus r Clu'istiauus est seditiosus sp r
sinuut mit niuudi, fllcifft mit Satiuiae durch Strich rerbunrleu zu 32 über nou steht ftim
22123 luxu/riosiy c sp in luxui dediti
K] fidei, vitionnn vero ])lurimum. Contra, si audias (lucmpiam libentcr liabere
scrmoncm de pudicitia, castitatc, charitate, iudubitatnm habeas cor illius 25
3oiMfi, 1. 2fide estuare. Porro confcssio oris tuetur et servat fidem cordis. 'Haec locutus
sum vobis ne scandiUizemini.' 'Absque .syuagogis.' Addit con.solationem
ad versus oif'endiculnm , Ne, si testantes de verbo affllctiouem patiantur,
scandalizentur. Coufessiouem enim fidei concomitatur crux et persecutio.
il'f. ik;, lold quod et David testatur 'Credidi propter quod locutus sum, ego auteni :iü
humiliatns.' Mnndus ab omni parte invadit confessorcs Chiisti. Hie urget
et preniit sathan, quia nihil minus (luani vcrbi et fidei praedicaüoncm tolerare
potest. Illic instant et pcrse(|uuntur numdi optimales non fcrentcs
26l27 Haec bis syu. nnl ro 27 synagogisl syn. SOjSt .-luterii iiuriiiliatus]
3.0 Im.

gjr. 39 [24. 'iJinil
143
R] fein munb lutber bcn Satanam. Cum ergo seditio in regno ipsins semiiiptm-,
excitetur, insanit. Tales setlitiosi suuiiis, debemiis onini admoncrc imiiips
homines in terris, iit se opponant. Sed eiiciniur c Synagogi.s, et qiiod maiiis,
cum occideriut nos jc. 1. Ijnit &aiiii ttjim, ninn mu-? un§ for diu nf)omeii 3oii. n;,
•-'
5 bie e^v i. e. man inuö bcn 6t)ri)'tlid}cn iiaineu Icftcvn uiib ])ersonaiii danmaiv,
had man§ anici)c aU.-2 cin§ teufelv ftnb unb ler, quod ita, quia i)nii ban
ti)Un. Ita Cln-i.>^tiamis nui§ fein rofiteris, diripiuntur facultates, periclitatur faina, in
discrimen veuit vita, denique liaberis omniuiu mortalium impiissiiaus et
abiectissimus, cui nihil amplius commune sit cum Christiauis, cum deo et
sanctis eius. Reputaris recisum nienibrum. Adversus haue tragcfh'am
Christus munit suos diseipulos praedicens it^a illis obventurum. Alienos,
M inquit, a .sjnagogis vos fatieut q. d. Non mordeat uec sollicitos vos iiabeat
qui me vestrum magistrum et meam doctrinam vultis profiteri, si [)ro itiimicis
dei reputemini. (piasi ]irorsus a deo reieoti et quibus nihil coinmerfii
29 Alienos bis 30 fatiejit mit ro

144 ^itcbigteu be? :JaI)teä 1.V28
llj abix, bü5 einer ücifluc^t fet) bei) @ot et omni miiudo et quiccjuid ei contingit,
recte fit unb gefc^idjt I)m jii tücnig unb (i^iiftum ^at er öerlorn, comnmnionem
Sanctoruui, tjnltienbig 311 fulcn est gravissima tentatio. Pauci cou.sistunt,
multi iam revocarunt, nou quod extcrnam poenaai nou ferre potuerint, sed quod
couscientia dictet illis: quid si verum esset? utitm- locis suis finuissimis, sie i
revocat ille non tarn propter martyrium quam couscientiam iufirmam. Hoc
est ba§ erft ftud, baB man im§ mu§ n'^emcn unfern ß^riftlic^en namen. Et
qui Cliristiauus est, 11011 fol ( 'liristiaims fein, Sed (|ni Cliristianos jiersequitur
ut Papa et sanguiuarii. Nos muffen boH !)unb fein : cjui en citius oeoiditur,
\]i)i beffer ift§. filjc bid) für, «lui potest eum uceidere. baS ber am crften 10
t^ue. Si dominus tauta poteiitia iud)t ufacr l[\hi I)iclt et in circiiitu nostro
augeli 3C. e§ iDurbe uua Satan lüol anber§ 3ufprcd}en. Si potestatem haberet
imo die, nou sineret 110s supervivere. Sed ut reminiseaniini, @r mag bie jeu
pledcn unb ein piflein rurfcn, sed.
2. (juaudo liouor Cliristianus abest, quod sit pessinius, vilissimus sit, i-'
Soll, if,, 2 fot man l)f)m barnad) fein lo()n geben, occidi debet et ita ut 'obsequium'.
i.Kor. 4, isSic Paulus ad Coiiutiiios 'peiipsinui'. Christiani simt tales: quando Cliristiani
occisi, putatur, baä man ein gan^ lanb errebt ^ab. Sold) upffcr fol
ein ß^rift fein, ba§ ift ein fd)>öev(id) fterben. Satan uon eontentus, (piod
uos oceidit, fonbern er toit un« mit brcrf l]inauö luerffcn' unb auffS aller -.'o
fc^enblic^ft, er fol fterben, (juod centios meritns k. Ubi combustus, muä man
J/T Berfluc^t bis [tuet mU aber uimii «

'
.

141) ^Jrcbigteti bp? 3(il)re?- 1528
RJomnia imi-3 ba» Suaiigelium gctt)ait t)tibcii. Et omnia ideo, iit Eiiangolium
blaspheinetur et dicatiir: Utinaiii nun(|uam venissct Eiiaiigclium in niundiiin.
Si non possum impedire, luil tc^S fcf)cnbcn, ut uemo credat illi, ut dicatiir: toag
fompt gilt§ bvQiiS, bau lull icf) t)aben. Cave tibi ab ista doctrina, ita Euaiiirelium
inii-5 tragen quod Satan facit. Prius etiani innndus uialns. i=ed er {)iclt§
l)m ^auni. Ego dixi ,^u äl>ovin§, ubi Enangelinm daranabaut scienter: ®ott
Iwirb \){)n id)irfcn ein anfcdjtung, ba§ ftc lucrbcn muffen baS Guangctium licr=
bauuncn. \'i ('liristus ü/jcr audax I'atrem
.•igimsccre •; /" iejdjl zu 20 über alienaui ute/il lialioat iusti: zu Jt> l!o. ."i. r
damii.ivit nos iibrr (danniatns) alieno 'J3 servavit -über alicn:!
K] Etheologia: Perseqnentm- vos et occident, qnia iniilam neqne patris
neqne niei noticiam habent. Agc qni non cognoscnnt denni, cnm sine (ine 2.%
ore sonent: Credo in demn ereatorcm celi et terrae, Credo in Iliesnm ( Inistimi?
An non est nosse denm credere, qnod sit omnipotens onniinm rerinn
(M'cator? Item Ciiristnm natnm de virgine? Cognoscerent |)rof'eefo, si (piod
ore perstrepnnt, cor vere sentiret at(jne crcderet, Sed dnm non sentit cor,
consentanenm est , (piod germana dei cognitione careant. Nnnc paneis ac- :io
cipe,

9!r. :!9 [24. TOni] 1(7
R] praedicationom diciint nos damnalo? Iiercticos. Xdstnini testimoniiiin et coiifessio
est: Xon per te, sed Christiuu salvaheris. Oportet discenias illos: to et
Christum, nou ex caelo venisti, non ex Maria natus, sed bon bicd gcntadjt,
ergo Christi et tmini tl)un ift anbei'S. Eiiangeliiim ergo dieit: Nemo per se et
5 siium acquirit reinissiononi pcccatorum, sed Christi. 2)o§ ift alionuin (i])iis,
iustitia, büv foiuicii fid)' ind)t leiben. 'Simile regiiinn caeloriini." 'JJfatt). 13. wattii. n, 4.'
'Ubi invenerit margaritam' Taiii alta praedieatio, ut diffieiüs sit ereditn qni «. a
hanc margaritam invenit, fext fliir mit fvcubcn i. o. feit tioii feinem tl)un et
nihil curat et magnificat jc. 8oEen bie ij jnfamcn fomen, oportet bein g,nt
jo gar !^in lucg h)cvfft>3. Si vis ( 'hristum liahere, ücilaä bein tl)nn gav mit
cinanber. lliiiusinodi similitudines phires in Euaimolio, qiKi indicatur iios
salvari per alieiiam iustitiani. Soä Inil man nid;t leiben, bie bellen modjt
man lüol gern nljemen, Sed tjijx gciftlid) ftnnb fol and) etlt)a§ fein unb gelten.
»Sic lo(juittii' de turri cdificaiida. (^iii ergo vult hoc dicere: Ciiristiis sohis jc. ^nr u.ss
i:. ber fol ein !e|cr fein et tamen revera Ciiristiamis et excomnnniicabitur, donec
etiam mit trcd jnr luelt Incrb l)in au§ gctoorffen et occidatur et obsequium
den praestetur. Miruni dictii, (jitod Chrisliaiiiis (|iii praedicat Ciiristiim,
mu§ ftcrben al§ ber ergft ßljvifti feinb. 'Eram', uon erat nccesse, quia non- ^sofi. i.-,, t
dum eratis in manu adversariornni, nonduni praedicabatur. Cum mortuiis
20 fuero, fiet vobis, iam nuiä idju tragen. Tay ift bev tvoft nnb l)odj &ua\u
gelium Christianorum, quod Christian! sentiunf.
6 caelorum] c zu 6 Mattli. 1:!. r T inarg W bie über (bid)) 12 alieiiani
iustitiain c aw« alienum hominem 13 gcift: 7.u 14 de turri aeiliticamla r l-l diciMol ^in über ou§ zu 18 Eram vobiscuin r I'.) adversa
')
= fic
K] aut alio medio contingit iusticia nee dalur [lenelrare ad celum nisi per eiun
qiii sua morte illic mansiones praeparavit. Non projti-ia iusticia aut opera,
sed aliena, nempc Christi iustificant. Nam quemadinodum absque peccatis
25 nostris in damuationem incidimus, sie rursum oitra nostra merita et opera
in gratiam recipimur et sahitcm consequimur, uti fusius haec tractat apostohis
ad Roma. 4. lustitiarii vero quia suis studiis et opusculis contendunt iusti-möm. 4, i,if.
ficari, ignorant dcum id est vohmtatcm dei. Freti sua iusticia ambiunt celorum
regnum, sed frustrantur sua spe. Nam si eo pervenire est aninius et
30 Christi iusticiae participes es-se cupimus, iusticiam nostram abnegare oportet
et prorsus conculcare quemadniodum qni pretiosam margaritam invenit,
gloriari non potest sua industria partam, Verum abit et vendit oninia siia^'^'^'^J- ''•
matiiei 13.
10*

148
'4-'"bi(itfii bc? ^ai)XK 1528
40
••Inebint nm erftcit 'i^fiuflftfcicrtafj.
(Hl. -lU'ni 15'2S)
Siefe *l.h-ebigt fteljt in Mxni "Jiarijfdn-ift Bo«. o. 17'' iöl. 103''— lOr.^
luib in her .rtopcnljagoiifr .«pnnbfdn-iit ^h-. 13it2 ä^l. 135" — 138 b
R] Die Penthocostes qiiac erat u 1 1. Mali.
«vn. a.iff. CuiH ])

9it. 40 |31. Wiitl
1 l;i
K] totiini rcgimi'ii .«ijiritnale et (jorporalc. Ita m. 2, i..
accusantibus'. Et illnd occidit Et loh. \'2. in fine. Postea est alins homo
qui ita adfectiis, ba§ Ijm baB tjtx^ bient unb l)at luft unb li6 ad legem, seit et
15 docet, ille ^at luft ad 10 praecepta, scripturam et unluiUen contra liaec quae
suDt contra 10 praecepta, ift aÜcn ftuctcn feinb hab zu 7 über iiitclloctii
sieht sap 10 tlieu zu 11 Pop: vet: tost: r 11 scripto zu 12 l!o. 2. /
15 scrip
K] Quicquic al) ilUs fiebat, non amore legis, .scd odio et mein penac in-aolabalur.
Et quamquam foris apparerent iusti nt qui ((uod legis esset agereut, intus
tarnen erant vpochritae et uequam plcni omni iniusticia et livore. At(iuc
-.•o ita bona lege dei in liypoclirisim carnis abutebantur. Quemadmodum non
raro usu venit, ut optima arte qiiis pessinie abutatur. Siquidem quis nescit
et apud gentes et Christianos non paruni nuiltos reperiri, etiam insigues
artifices eosdem interim liomines es.se scelerosos et nebuloues pcrpcram artem
per se admirandam e.xcrcendo? Ad eundem modum ludei lege sancta in
25 prophanos usus et simnlatam carnis iusticiam utebantur, Christiani vero
hilari et lubenti animo, non penis adducti ])ropcnsi sunt ad exeqnenda ((uac
deus praecipit. Xon simulant, sed facti« cxprimunt legem dei, Xon ut
ludei in litera lierent, verum in spirituin legis intuentur. Non orc cicpant
nee in fimbriis . ceternm in corde legem gestaut. Vctus lex nulli alii usui
3u fnit ludeis quam ut ipsorum conscientiam in(juietani redderet, accusaret
peccati et transgi-essionis et damnaret. Nam hoc est opus legis proprium
quod cfficit: terret et ])avidas rcddit mcntes. Nova vero lex longe diversum
operatur, cor hominis ita accendit, ita amore legis inflammat, ut sentiat et
experiatur vivuni quendam ardorem et ignem et inflammatus suaptc sponte
35 lege dei acquiescat ac fatiat, quicquic deo placet, et odio habeat, quicquic
19 nequani' iicqiiä (

150
*-|>i:ebigteii bc-3 ^al-jxei 1528
Rj cepta. nie uou solum iactat, loquitiir de praeceptis dei, sed vivit et facit.
Vetus penthecoste dat homines qiii habent legem, sed fein luft ba 3U, ha boil
fic Bc!omen ein ',enciniS conti-a seip.-^os. Novae pcntliccostos sunt homine.s qiii
habent cor inceusinn ad oninia prnecepta dei. Sed uhi tale cor accipitur? Hoc
\-euit e celo et Spiritus sanctus hoc fatnt. Si pater et mater, doctor daret jc. 5
certe Indaei consecuti fuissent, quia liahehant multos doetores, Mo.sen, qui
dedit legeni scriptain, bai^ fie fid) bavnad) lichteten, Et jiareutibus praeceptum,
ut pueris 3C. Satis doctuni, scriptum, aiidituni, sed e§ tnci" nur cvflcv braus,
lani quoque auditis satis verbuni dei et pigri JC. Ideo non satis, ut habeas
vetereni Penthecosteu et praecepta dei, ojwrtet veniat spiritus sanctus qui 10
scribat praecepta dei in cor. Ibi iucenditur cor et fit novus inteliectus.
Scripta lex, quaudo honio audit. scribit, loquitur de lege et habet nouduni
spiritum sanctum, tum scriptura manet scriptum. Tum fit spiritualis, quando
Spiritus sanctus utacf)t bir (uft ad hoc quod deus praecepit. 2^ Penthecoste
dicitur. Vetus dat praecejrta dei l)nn ber tafci, ba§ mnit ba öoit rcbet. i.->
Qui sie habet et servat legem, secundum ludacoruni morem servat. Quando
2 ho: 511 bis 4 tale unt S peiitli zu 4 Pc>|inlus no\T testa: r 6 h.ib:
7 scrip // (ebenso 15) praecep zu 12 .Scripta lex
;• habet über nonduni 13 scrip
(beidemal) 14 luft über bit Penth 7.i die zu 16 Vetus penthecoste et nova r
16 servat über Qnaudo
K] displicet. Hie non soliun in orc habet, non solum docet et iactat dei praecepta,
sed opere et veritate implet. De huiusmodi homine loquitur David
¥i. 119, 3iin ps. 'Viain mandatorum tuorum cucurri, cum dilatasti cor meum'. lUius
cor adficitiu' legi, semiicr intuetur legem et totum in ca heret. Sed quis 20
dabit vobis aut (juis dare tale cor poterit? detur hie vir et laudabinuis eum.
Sed heus solus spiritus sanctus hoc praestare potest, cuius opus et artifitiiim
est, apud hunc studiose est querendum et invenietur. Xulla lectio
quaravis avida et assidua, Xidlus himianus nisus, Xulli labores etiara herculei
tale cor conferrc possimt. Nee est uUius doctoris id in nobis fi;irmare. 25
Natu si doetores, si stiidium ardcns aut vires hinuanae praestare valuissent,
contigisset certe et Mosi discipulis qui frequenter et lectitautes et audientes
legem iugitcr mcditabautiu'. Non defuerunt illis doetores qui erudiebant.
Nihilominns tuinen cor illorum emolliri aut accendi potuit, ut amore legis
raperetiu". Quo crebrior h^gis lectio, quo plus erat in lege cxercitii, eo magis :)o
indiirati sunt, magis magisque odio legis flagrantes. Tantuin abest, ut ad
amandani^ legem f'ueriiit invitati. Quin et nos fre(jucnter et audivimus et
legimus verbnm\l{;i, nihilo tarnen meliores evadiiuus absente spiritu sancto
agente et inflammaiite verbum in cordibus nostris. Non igitur sat est habere
latam legem in t:iliulis ins< riijtam, vcniin ojins est spiritu sancto (pii longe .15

5it. 40 [31.a>ioil 15 [
K] vero Spiritus sauctu.s veuit, faciet cor, bn-:' luft iiiib iib K. Kx luic scis,
quid Spiritus sauctus sit, iiuitl eins officiiin). Hoc, bau cv nette pfingften
mod^t, docet aliter quam pcnna, er tviicf naäj bcr feber nod) t't ubi os et
peuua noD potest in cor dare aliquid, ip?e potest. Peiiua et o.s dicit: dilige
5 deuui, parentes lionora. Ibi cor irascitur, ibi praeceptuin merum venenum.
Sic: neu adidtereris. Si Spiritus sanctus nou adest, veb"ni lioc praeceptuin
neu esset. Tum sequitur: si adultcr es, mortis reus es, ®a t^n(^ bev j^piritiis
sanctus !otnen mib f)clffeii et incendit in corde, dat luft, ba? fein anbein
öot h)ilt Ijaben, bir ift Icljt, quod vel apex aliter sonaret quajii jc. bau
u' Iictft ein ncUi felxicv angoni^en. Germanicf niut, l^cift ein geifl, SSen einer
ein anbei- itiut I)at. Satan ift ein bofer mnt, qui couitat stmper mala.
Spiritus sanctus est bonus tnnt et dat boniini nmt, bn-? ein mcnid) gefiinb
/ täciet c mig facies 2 py. su 3 Spiritus sancti officium r zu 6 coinniittes ap
neieti adul r 9 (aliud) vcl zu 10 über geip steht gcift Spiritus >• II Sat ein (et)
mala über (q cog) Ja bonus] b bonum] b
K] diversa ratioue atquc Moses scribit. Natu spiritn saucto scribente imprimit
legem cordibus nostris et efficit et exuscitat vivum queudani ardorem
i.i quo extimulaniur ad amplexandam et excquendam legem. Renovat cor, ut
lubens velit, quod deus vult. Moses legem chartis illiuit, sed cor interim
friget, neu exosculatur eam. Noii trahitur amorc perfitiendae legis. Duplex
itaque lex est: Literae, scilicet, cimi auditur, docetur et inculcatur verbum
Non praesente sjjiritu sancto. Spiritus, scilicet qnando praedieatur et auditur
M verbum, sinuil adest spiritus sanctus impellcns et cxtimulans cor, ut arripiat
verbum et sedulo fatiat. Proinde haec solemnitas plane nova, quia et spiritus
sancti operantis in cordibus propria. Ubi Moses, os, pemia. atramcntimi nihil
aguut, ibi spiritus sanctus efBcaciter operatm-. Moses praescribit facienda,
sed non suppeditat vires et auimiuii fatiendi ea quae exiguntur. Os hominis
25 loqui potest: Amo dei maiidata. Mox ubi deliqucrit et in aliquod jieccatum
iuciderit, intus flagrat odio legis, maledicit legi. ATallet sublata ])raecepta
aliamque legem et aliuni deum sibi exoptat, ut impinie liceret impietatibus
et desideriis carnis obsequi. At praesente spiritu sancto qui remoto odio
legis infundat amorem, iam es intimo corde et affectu diligit deum, nitro se
30 submittit illius iugo. Non alia praecepta nee aliuni deum expetennis. Hoc
uiniirum est quod linguis igneis apparuisse discipulis act. 2. scribitur. Quo '-'lu«. -', 3
significatum est spiritum sanetum accendere et flagrantem amore dei animum
impellere et provocare hominem, ut svncere diligat praecepta dei. Hinc et
nomen est spiritus, quod in germanica lingua diciraus encm moebt, batumme,
35 bat be l^il. geift enen ntotli gebe, bat t)-S eine Inft nnb Icöe bar t^o einem
33 Hinc unt ru 34 cncm mOTbt unt ru 3ö Spiritus ein iiiotf) ru r

152 ^ISrebigten be^ 3a^rej 1528
K]tft ad hoc ()iiod sanctuin e?t. Ex hoc potes uotare, ubi Spiritus sauctus
habeat 511 fc^affen, ubi non. Praecipue agit apud eos qui seutiiiut se frigidiim
cor habere ad jiraccepta dei, qui adhiu' fticEcil in ludaeoruin penthecoste,
qui eogitaut: ego peccavi. tum veuit nuda eouscieiitia, (piia lex ftecEt t)tn im
!^er^en brinnen. @i lauff t)tn, tuo er l)in looUe, tum adest tremor et timor
mortis, iufcrni. Et talis est in carcere et adversatur legi et deo. Ibi
habet Spiritus sanetus 311 fc^affen, ba ift ein clenbev mut, imo etiara raurnnirat
contra deum, taleni imit ric^t CV auff,
facit letum et seenrum, ut non
timeat mortem, iuferos, sed ut litft liabeat jum gefe^ et non vellet, bah
anbcV'3 tüeve et sie Concors cnin lege dei. Cum illis non potest agere qui
frcd) iinb voc^ finb, flf)eu bal^iti ut trunci et lapides, non sentientes peccata
sua, bic ge^orn in bic fd^iil iudicis et magistratus. Ut Rustici qui volebant
pleni esse spiritu sancto. Verum in hac scliola, qui timent dei iudicium,
peccatum snnm, mortem. Ideo in Euangelio dicitur consolator Spiritus sanetus.
Si hoc modo futet, oportet hie agat, ubi opus consolatione. Si enim debet
solari, oportet hominem in angustia fterfctl. Mirum, qnod adsit Spiritus
zu 1 aber potes steht nochmals notare 1' (l'ji) praecipne apud et>f über agit qui
lu quibus Spiritus sanetus exoroeat suum offitium r ", praccepta] p 7:? \ü1: 14 consolator
r aus oonsolatur Spiritus sauctus consolator r 16 lio:
K] gilben luittcn ti)o bmibc ben toillen gnbev nnbc il)ne gcönbc, bar bc ininfd)c
tf)o boren nod) (nft nocf) Icue tlio f)abbe. I^arnmmc lieffftn ncncn motd efftc
luft, fo gifft bl) be ^it. gcift cnem tnotl), bat bn Oan 'perlen gerne Inißeft
olfe gobt toil. Ex bis iam li(|uet et facile est intelligere, ubi Spiritus sanctu.s 20
operetur, ubi minus, ubi expedita illa ofiicina Exercet suani potentiam et
opera in illo homiue ([ui quam sit frigidus et ])iger in exeipieuda lege,
agnoscit, qui nihil (|nani iram et indignationcm adeoipie eternam damnationem
sentit ac iuditinm. Optaret ciuideni facescere inssa divina. cuperet liberari
a peccato et servirc iustitiae, at non |)otest. Hie demum opcratur spiritus as
sanetus, dat velle et oper.ari, spirilnm illum propter peccata contritinn erigit,
hilarem et securum reddit a peccato, niorte et sathana, iit iam non amplius
extiniescat vel mortem vel sathanam. Oetcrum nilu'l rei est spiritui sancto
cum istis qui indies peccatum peccato scelus sceleri addinit et tarnen ue
sentiunt quideni aut agnoscunt peccatum, Non cupiunt eripi peccato. Hos so
in aliam scliolam traductos alii pracceptori. ncmpe discij>linae magistratus
committendi sunt, legibus et penis cohercendi, quoad desinant peccare et
onere peccatoriun pressi respirent ad spiritns sancti adventinn. Ad haec
nihil cnnnncrtii liabet spiritus sanetus cum iis (jui jiropria operum iusticia,
propria sanctitate nituiitur, lioc est consolationeni lialiciit in scniet ipsis. Xam 33
'20">l In quilms npfiatnr Spiritus sanetus r l'l l'.xorcot bix potoutinni vnl ro

9it. 40 |:51. -Mai]
I53
R) sanctiis, iibi est Satan am iiccfjl'tcn sepiindiiin sensiim nostniin. Ut quaiido
tu f

151 '4>rcbigtcii bcj 3nt)vc-> 1528
Kl Xota hoc in 1. senuone Petri, qui ac(|iiiratur spiritiis sanctus. (juid praocHcet?
quem vos cnicifixistis. Hie ostendit scriptiira, quod sie fit. Haec
fiiit ein nuinblid} prcbig. Cousiirgeus cum uudecim. ut rumpantur 2d)liici=
mei": Ex hoc seruionc vcnit Spiritus sanetus , ut o railia. Ergo spiritus
sanctus Udii veuit per lectiouem. nisi mit f)inctn für St'iuin 6f)vi|tum qui s
.!iP!(.iu,n 44ex mortuis resurrcxit. Sic fecit Act. X. quaudo veuit ad resurrectioneni
Christi, 'eecidit'. Si vis habere spirituui sanctum. vide, ut aiidias Euangelium
et legas, sie tauicn, ut cum gaudin. Si es tristis, lege, ora, recense
aliquot locos de lesu Christo: aliud cor iiiveuies. Sed SatQlt left un§ llid^t
baju foniCII , ut aliqnid leganius. Haue potentiaiu iiahct verhuui dei, (jiiod lu
frustra non potest dici, tractari. legi. luceudit ignem. Ideo dominus vult
gepX'cbigt f)aben. Hoc verhum est canalis, per quem venit spiritus sanctus
ad uos. Cavete a Sclnvermeris, ([ui exterunm verbum taiu vile jc. Ii*3ie
fern ift ©erfon, .^luS er für fomcn prae ceteris in universitatibus. Ita
frustra legi non potest. Et isti nehulones reiiciunt et inquiunt: oportet ex- is
pectes spiritum sanctum, non dicentcs, (|ui acquiratur. Non satis ]iossunius
2« / 1. sermo Potii r ': uiidcii 3 4 StfiUmmcij Sdj zk li Act. X. r
10 verbum dei liber li.-ibet iini.d Kffuacia vtrlii dii / 12 verbum ühci- Hoc 13 Schwermoris]
.Scli vile c (iiit: viUnn -» N Wfvicil f>liv /• l-'t im|uiunt ii/ier nportet
Klinedins luiserias eoniicit, cum consolatur, in sunuiiam afflictiouem et extrcmam
tiistitiam dovenii-e sinit. Deinde nequc tua industria neque tuo Marte paratur
spiritus sanctus, Xon si crebris ieinniis tc uiaccres, si multas prcculas
nuu'mnres n^murnuu'o.squo, Si terccntum cucuUis tc involvas. Ceterum con- 20
fertur ex solo dei verbo svncere ]-)racdicato, Xempc quaudo audis Christum
tibi inculcari, Christum tui et aliorum gratia cruci affixum. mortuum et tertia
die resuscitatnni, Hie s])iritus ille divinus pcctoi-i tuo illabitur. Cuius rci
uobis iuditinm facit divus Petrus qui in contione ad populum iudaicuni nulla
cxigit npcra, Verum nude Christum murtunm, passum, a luortuis resnscitatnm 25
et de.xtcrae i>atris assidenteni proiionit. Cuius contionis tanta virfus cxtifit,
ut adferret audientihus s])iritum sanctum. Cum iam einsdem sermonc adeo
commoti essent. ut rogarent, tpiid esset faticndum. Ttaque non levis inomenti
])racdicatio verbi divini videri debet et in omni contioue seu doctrina Christi
erga nos bcnofitia sunt inculcanda eo quod nihil sit eflRcatius ad assequendum :iu
spiritum sanctum quam ut sacrae literae commendantes nobis Christi erga nos
amoreni et bonitatcm crebro luagnoquc serio et legantur et audiantur. Hie fieri
nequit, quin cor accensum et inflanunatum flagret dilectione dei atque mandatorura
eins et ut non modestissime ferat quaecunque adversa accidunt. Si
quis patitur pcrsecutiones, Si sustinet afflictiones, proponat sibi Christum, x
revera experietur cor erigi et consolationc i)erfundi. Si quis graviter tentatiu-,
snmat in mamis seri])turas sacras, acci|)iet consolationcm et tentationcs

Jir. -40 l-U.aJinil ^ir. 11 [:n. Hini) 155
K] gratias ngere, qiioil extcmiiru vcrbiim dat. Qui Tliesmii Christum jmre pracdicat,
illiiis liugua ift eilt gi'iffcl, quo scribit in conla iiominuiu. iit Petrus
3 niilia. Qui sie non acquirit, iuiiii|uaiii spirituni sanctum acc|uiret. Paulus
sie gloriatur: 'Vos estis litera Christi'. Audi: Paulus iactat, (|uod Corinthii 2- ^Sot. :i, s
* sunt Epistiila sua, (piod per suani ])raodicationcm oris scriptus spiritus
sanctus in eorda ipsoruni i. c ciilCll iieU' lliut geniarfjt. Sic Petrus loquitur
ore, qui)d Christus uiitituus. et tauien sunt ignca verba penetrantia eor et
inceudentia, uf dicant 'Quid faeerc' jc. Sie hoe verbum leetuiii. j)raedieatuni s())a .', 37
est verissime lingna ignea. Ijegis praedicationcMii sequitur glatics, frigus.
•" Sic s])iritus sanetus acquiritur ergo post 10 praeeepta, ut praedieetur de
Ciiristi passioue et resurreetione: per hunc vumcn venit spiritus .sanctus,
quid efficiat, quibuscuin agat.
zti 4 2. Cor. 3. r olicn am Jtaiulc der Seile stellt Extenuim vcrbmn |
(uriutbii
Epistola Pauli sunt c öjft scrlp ss S dicant] d 9 veri/ 10 i)iaecc])
K] profligabit. Haue ob causam \iilt Cluistus soluni verbum suum doeeri et
eo j)opulum instrui ac erudiri. Deinde cxigit etiam, ut in pretio habeamus
IS verbum. Est profecto eximium et singulare dei donuni linguam praedicautis
verbum dei posse corda connuovere, ut vivaciter sentiant verbum et ad
pietatem acceudautur. Hiuc Paulus iactat Coriutliios esse suam epistolam 2- (Suv. :t, 3
in domino, quod ipsi per praedicatioueni ad fidem perveuerint ac s])irituin
sanctum acceperint. Sic et Petrus seripsit in corda audientinm non atra-
20 mento, sed sermonem divinum jiraedieando, ut unica eontione circiter milie
animas
domino lucrifeeerit.
41
^rcbtgt nm crftcu ^.|3ftnflitfcicrta(j ^JJnrf)niittog^.
m.-mai 102.S:
S>tefe 5).h'cbi9t ftc^t in iHbierä ^Jkd^fdjvift Hos. o.
17^' ^4?(. lo.5--lu:.'> uiib,
mit ber fotgenbcii .yifnmmengcjogcn, in bcr ßüpent)ngcnev A'mnbfdjiift '.Ur. lol)2
«8t. 138"- 142 \
E] A prandio.
Hodie audistis hi.storiam bic ftd) aiiff bic|cii tag begeben tjat et (juare >!). 11.23(1.
spiritus sanctus venerit in terras, neintid) ul alliierte ein cor novum et lucem.
35 ®ai loiib uii§ aiic^ faft (ereii ba» ßiiangetium. Id quod Christus dicit:
spiritus sanctus suggeret

15(i ^kcbiglcii bc-: ^Vi()rc-s 1.'>2X
j,üii. H. 23 gcljcn ff mit veniat Spiritus sauotiis. 'iln'i diligit nie' 5)q ftf)cta bur oiiff
beibctl icl)tcn gctcf)(oficii : mca verba nemo servaUit ni.si diligit me. Hodie
audistis de 2"^' verl)o, de co qtiod datuni in Sina, nenijie lege, 2" quod Christus
attnlit et sjiirifus sanetus incendit in cordibus. Haee est praedicatio de
Christo. 1. verbnni lo(piitiu- de facto a nobis faeiendo, alteruui, quod Chri- s
stiis feeit et nos aceipere debemus. Hodie andistis, ((iiod etiam hoc verburii
servare non jwssunms quod an! tcvg ©ilini datuni, nisi cor novum. JlBic
ötct fd)Jricvcr Iniib bnä ttiort ]u I)altcii fein quod Cliristi. Paulus enim
•i. (Soc. 3. 7 2. Cor. o. 'non potnerunt intuori', ba§ CV muft velum faciei, nc patereutur bic
[trat bic tion. Paulus: Si fuit Mose facies splendida, quid ista ad Christi? lo
Ergo bene dieit Chri-stus: Nemo servabit sermonem jc. bn tienicn lüil" ,5Um
zu 1 Qui diligit nie
(liüy H (ebenso li) aud: lege c niis legem ;.« -j iluplex
verbuin, legis et Euaiigelii r -j 1. bis Cliristus unt S paforetur r.ii 9 2. Cor. o. r pul:
K] Alia in die penthecostes Contio.
3oii. 11,23 'Qui diligit nie, sermonem meuui servabit' loh. 14.
Verba hacc manifeste sonant, quod nemo uisi diligat Christum, illiiis
.sermonem servabit. Verba, inquit, mea talia suut, iit uon serventur, nisi ir.
cor flagret amore mei. Notemus hoc itrobe. Nam bis verbis breviter comprehensum
est, qui Christiaui sint, (|ui uou. Nemo est Christianus, quin
sermonem Christi servet. Nemo autem servare potest, nisi «jui prius diligit
deum. Nam et ipse e.xpertus est, (luanli negotii sit et (|uautum permovcatur
coactione et legibu."? po]nilnni ad jiietatem pellero. Etenim ludeos ad ser- i»
vandain legem et ])enis et minis adigobat et cfficiebat (juoque, ut ajiquo
modo foris c.xercerentur et jirobi evadereut. Scd aberat tamcn cor et aiiior
servandi ])raece])ta. Pro])ter nietum penae externae simiilabant legem. Ita
fit ubique, nbi populus non amore, scd coactus suiun offitinm faeit. Ceterum
res se alitei- habet cum sermone Christi. Non servatur nisi corde ])enitus -s
dei amore flagrante ardenfeque ex operatione spiritus sancti. Seruio primiim
in inonte dafus jiraescribit. (|ua rati

5ir. 41 [l^l.fflMi] 157
R] erften Ciau»: Non placent deo coactu servitia, siv

(iui
158 *l.UDbigteit be? 3;flt)ri;? 1528
H] ab (niiiiihus. Ibi uuUmu rtiiiudiiim quam vcrlium , boS bcil 31t feinen
frcfftcit tompt, bac- Gf)viftu§ fein luoit I)eift. Sed nou fit, nisl ("lirlstns diligatur.
Si diligis poteiitiaiii, divitias, fortitudineni jc. Si gern obbev luillig
boa (äuangelion getjolten obbcr iingctjnllcn. Et Christus: Non intelligitis
iain, Sed veniet spiritus sanctus, is iiidicabit, quae iain anditis, sentictis in •
cordf. Male ergo doceiit Clu'i.stuiii nuilta non dixisse quae postea spiritus
sanctus, quo voluut confirmare .suas traditiones. Spiritus saneti offitiuni est
renovare corda, novani pentliecosten erigere. Cliaritas ju ^vljffn ßljrtfto bic
£)clt. ('liristiani sunt divisi lioo: si diligis Christum, es Christianus. Non
dividuntiu- per aliquod cxteruuin opus, UuiS totvb bafiir luerben. 3)a ^endjt "'
(Stjiiftu^' fein bing aU l)in, bnö er iiiiy feinem tniter frennblid) uiod). Miserae
oonseientiae ttiffen, toas ba?' ift. Sie est afteotnm eor pium, (pioil alinm
timorem nou habet (et niagnuni) quam fnr @ott. Nou potest lerri in cor
humanuni, bai fid; ctlDOö gnt-3 ]u Oiutt Uerfetje, bie raud/lofcn putaut sc Ihccrc
(juaecuuque optima, Sed quaudo füllen ftf)Cn. Sentite in bonitate de deo. ^'•
1 (lilc) qtiani ztt. '> iijtrr ;uiitltis ^liht (lixi vi»lils aiulitis (o j^ J) ti f\uv:
!,ii 7 Siiiritiis saneti offieinm r H Clin: Uljtl In /«• ninii) ujit 12 cor ähir pium
lö Sentite /na J0'J,3 iiliuiu nnf
K
I
amore niei flagrat, sermoncm meum servabit. Ceterum et quod est
illud vorbum aut sermo de quo Christus hie loquitur? Est verbtun euangelii
in ii- 20
ferre salutem. Adhaec conftindit omnem nostram sapientiam, jiotentiam et
sanctitatem. Ostendit opera nostra meras esse sordes et immuuditiam Et
prorsus nullius momenti esse. Si (Miius virtutis et pouderis esse debent,
oportet ea appendi operil)us Christi et inseri Christo, etiam si sanete colas
parentcs. Si nou oecidas, Si non eomiuittas furtum, Etiam si sanelissimiun -.t.
vitao institutum secteris, Non poteris tauten tua insticia salutem eonsequi.
Haue enim ex tina morte vi restirrectioue ( 'bristi haitsisse ojtortet. Ideo

Uh. 41 l-fl. 5D!(iil *)h. 42 [1. Suni] 159
R) l'bi oek'brare siiiit siinni inisoneonliam , lumitatpin, nod) a,i]dc- lürfjt ein,
quiii qiii non iiulurati. finb fo fcf)licl)ter iinb Ocrjagt K. aliofnii cjiiur sincret
praedieari tantopcrc suam misericordiani, inio darct filiuui siniii; in iiiortrin".'
Fecit uutem hoc, iit iniiotescerct suam misericordiani. Sic (Jliristiamis: |)at

1(50 5?tti>i8'"' 'f* Sotjtc--- 1528
H] opus quod nou nos fecimus, .seil aeoipimus. Hoc ift jd)toev JU t)alteii, (juia
totus mundus opponit se contra hacc. Satau noii quiescit, doncc auferat lioc
ex corde. Qui erüo adliuc adheiere vult verbo, bcr miif§ I)alteii im glouficn
iinb I)Clhcn. 'Pater.'' Grave dicitur, liunianum cor fidat, ba§ got ftd) ' ilietil
mit tlcUi iiiib lieb, cum tameii adsit pcccatiiiu et apparet eiiiii nobis adver- s
sari. Si vero potes niancre cum verbo, omnia salva. Non est ein öcvloilie
lieb de (niu viilao dicitur: licbcii iinb nid;t gcnieffen. Sed 'veuicuuis' 3c. S)a§
fillb bie ij ftucE: gratia et douuni, gunft, quo deus uobis faveat, diligat,
niisericordia eius tüaitct uber unS. Post lianc gratiaiu et lib, quam deus
crga nos, veuiet, quod vult mansionem. in qua habitet. Ibi veniunt doua. lo
Ibi veuit spiritus sauctus cum omni!)us donis et edificat sanetam mansionem,
tcmj)luni. Donius dei. lUa habitatio est niliil aliud quam quod Homo sit
'•^"•|.'',J1''' corpore et anima donius dei: per quod hoc agnoscemus? Paulus 1. Cor. 3. (>.
Quando houio aecepit Euangelium et servat. tum omnia membra ipsius non
sunt sua, sed patris dei. Ipsius lingua est dei, quae arraata est docere i''
3 vult] V c sp zu vere nuijä (fiel) iiermiigEii) 4 ()crticn U)altcn) liu
.")
trclu
c aus bvclo peccatuinj j) ~ii 7 vulgo dit-ilur über qua licfien zu 6' Grati.a Uouuni
>•
zu i> jjs. 117. f am 27. r 10 vult] v 7.3 domus (sit) zu 13 1. Cor. :l. (!. r
zu l't Lingu.i pii r
1) = fie niimlicli die MciifH-lieit ; an

,', niahini,
-Jit. 42 [1. 3liim] l,;l
If] verbum dei, fideni, opcra bona eonsolari, erigere couscientias inalas Et gan^c
fc^iifft fted biinnen. Sic manus eins est dei nostri manus, qiiia f'acit unifiii(|iie
bonum, sieut omne bonumv enit a deo, vestit niidum jc. Sic pcdes i. c. ad
niilliitn locuin it nisi ubi coimiiodiis sit. Sic oculi hou possuiit videre (|ii(id
sed Qtjtd juc^t, frcunblid)!eit, li6. Sic aures non libenter aiuliimt
obscenas cautiieiias 3C. Sed verbum dei oaiitari, legi. Sic honio fit aliiis. Sic
liomo fit dei templum. lUcvde bcunorf) ba bei) 'Ainid cuiir. Sa» ift üud) ein SdIi. n, sa
flio» ftucfe bei; gnaben, bic iiber un§ löoltet. Nondum est paratu niansio, sed
edificatiir, instniit eam, ba^ fie fot gciuft lein in exfremo die. Non dicit
lu veiiienius ad eiim et invenienuis, sed "faeiemiis'. Haec sunt doiia dei, ba
mit er ,]imevt, ha mit er abJjQuct bie groben fpen 3C. i. e. liabemus lianc
gratiani, quaniquam nonduni parata niansio, et tarnen dicimnr dei niaiisid,
quia indies magis sinit nos dominus doctiores in seriptura fieri, ut verbum
dei abundet jc. Et Tinio. Sic vive, ut (piisque fpnre bein iuventiUein, uti.iim. 4, i^
SM 1 Über malas steht tristes Sj) zu 2 Mamis
)• zu 3 I'edes r zu 4 Ociili r
ö freunb: zti 6 Aures r S gvoS er;/ sp aus g zu 10 Veniemiis ail cum et ni.insiuiiom r
VJ quamqiiüm] q:
K] 15 quando cognita sapientia, potentia et gloria dei sinit solum doum in se
operari et facere pro suo arbitrio et nutu, quiesceus iiiterim ab opusciiiis
suis. Inde fit, ut nulluni membruni habeat in corpore, qnod non idein sit
niembrum dei et Christi. Lingua eins est lingua Ciiristi, potens est in doetrina,
in exhortando, docendo, increpando et consolando proxinuun. Quibus
20 Omnibus et Christus conspieuns et clarus fuit. Manus item dei sunt, ministrant
proximo egenti, paratae sunt a

li'ij 'ij.'iebifltcn bc?- ^Mifjvec- 1.V2S
R]indies niagis aiiris, os purificetnv ad loquencluin et aiulieiidimi verbnni, bü-S
i^eift deiim quotidie jtmertt et baiict in domo. Paulus indies niagis uovuiii
adani expurgat etecontra. 8i hoc cogitamus: certe e§ fol ciii luftig machen
ad diligendum Clu-istum, dat dona sua et parcit nostris defectibus. Hoc
uon praestat lex, regida fVancisci, sed solum Eiiaugelium, et tanien omnes s
sermones tan man leiben praeterquam Euangelii piaedicationem. Hio audis,
3oi). n,j4cuiusinodi sit episcopus ungens et architectu«. Contrarium 'Qui nie uon
diligit\ Potuisset dicere: veniet diabolus et faciet, qui sinit auferrc verbuui
per Rottas 3c. nou diligit nie, pater Irivb l)ni fcinb, nii>erieordia non regnat
super cos et gf)cn unter bem ',oin et rcgcnbogen, ba gcvidjt ift', uon sub nulie. i»
Post irani sequitui- fd)nbcn. Satan venit et faeit aptid eos. Cinii ergo sub
ira sint , orania opera mala, praedieatio, manus, pes, eorpus et omnia mala
neque fidere possnnt de bonitate dei. 2id) '^"'^ ji^icv bvauff fc^lpcven, i|Uod
;« 'J ii/i&r nuvum slelil leimvat
•'>
cog: / (liiistum (qui ultra) zu 7S Qiil
nie iinn ililigit ) II) vcäciitiogfii boflovicfjt ift inni w/i/ zu 10 liis luilies / ;/ l'o^ii
ir.im r niijs P9*
' /".'s iM ii-nhl a» Sl,-Ve>i irie Ffes. 7, i.s'; 0/]>,il>. l.P,: 10, I fii'dtidtt . P.
3oii. 14,
K|t|iiaiii rcperial in corde liominis duritiam aiil iiirrcdulitatem, resecet. Haue
apiid ilciun lial)emus gratiani, ut si nondum facta niansio, niiiilominns deus 15.
sit extrneturui ant obsiunio, deus admovot do]ai)runi et leuigat ac polit linguani, ut
iaiu nihil ob

ih. il il.;\iinii
163
R] imllus Sdjliicvincr oret. Qui est in regno gratiae, facit üiunia bona, si
etiam lualiim, non imimtatui'. Sic codiitra si oliam l)ona fecerint ©djU'cnncv,
tanieii iion, bona opeia facit in pcccatnni, nihil aliud lo(|niiutiir (inain diabolicas
doctrinas, (]iiamquain orncnl. Nihil vi

1(^,4 ^ISvcbigton bi--? 3i(i()rc-? ir,2S
li| omnia verbinn tractaiuliiiii :ic illml in quo et per (|Ui>(l veiiit siiiritus saiictiis.
2(11 bicfev ftcvbtidf) ftlim audistis xcrliiim extornuni. sod bd tiet) imii maneliit.
'Dixi.' Ni)ii tjiiae orilinamla, Spiritus sanctiis l)at cinbcvä ,]ll tt)Ull (|uaMi ut
3dIi. 14. 27 traditiDiies huinaiias statuat ilc vfstil>us, oibis. 'Paoeiu (!.' (5v ^at ficunbüd)
'>
foiinen mit beit 3ju"3fi' vfbeii: '^tit iiirf)t m()cv beim ein gut nncf)t ', nho do
s.'uc 2s, is pa

Hl CO. Doiiec lioc R'coris , es in iH^giio gratiae. Ailaiii vclii>

HJ.'^tmn cilltll)Oim'll regiiuin patris ot ilare spifitum sanctum. S)a-J folt 1)[)V mir
bod) gönnen, 1)q eud) idiS\ bcnn tocnn 1){)V mir c^lcubt i.e. iam nou liabeo
reguum, sed veuiam in niaioritatem patris. Noii loquitiir de suhstaiitia, sed
regno, lf)ie C^i]i id) iit sorvus, postea possimi Satan pedibus eonculcare et
Omnibus crcaturis serxire vobis. Hoe folt l)l)V ntiv l)a Ucrgunncu et vobis
:(of). H, 3u ipsis. 'Non loquar.' @§ ift it^t bcr Ie|t nbcnb, ba id) mit eud) vcbc. '^s^
tnu§ nun f)cr t)a(ten. Omnes homines oecidit et prophetas, er loirb an mid)
aud) fomen. Sed hie inveniet aliuin honiineni quem prins non. (Ja iDtrb
l)tn uliel fltjcn. S)er anber feiner tjat int tf)un qnod ego faciam. (fr lüirb
rcd)t an(nuffen, alii nati et eoncepti in peccato. @r U)trb m\d) angrciffen
ut priores. 6r loirb nn mir baS rcc^t oerlieren, taceo de divinitate mea.
6r trirb fid) an mir mcnfc^cn ocrt'orncii, ba-j ift uns gegeben (jui verbum
meum servabunt, conculcabnnt Satan, a quo [iriiis coiifuloati, (|uia er ift mir
fdjulbig. Faeio auteni lioo ideo, ut agnoscat, unb 5cud;t aber ben uater an,
ut .sciatis, quod pateriia voluntas sit. In Euangelio iioc nierae consolatioues.
4 (ebenso VJ) ^nl '> bcvrtuiiiien r mix ucvguitäeii 6 Non lo(Huir mult;i vuljisciuii /
loquar über töä ift 7 ho: propii: lü peccato c aus ccnicep /.) pattinia] p:
lioc ühcf Kuaiigelii)
Klmeus ad patrem est mea gloria, meum regnum, cedet in niemn et vcstnnn
comraodum. Nou habeo liic reguum uee est temporanemn. (Jnmiljus administro
sub forma abiecti servi, Vado autem paratm-us pci' mortem et
milii et vobis regnum. Proinde si tum vestra tum mea utilitatc taugerej!
.TOinini, disccssus mens gaudio potins ijuam tristiciae esse debebat. 'Veuit
princeps liuius mundi et in nie mm babet (|ui('qnam.' Clam tangit suam
pa.ssionem. Princeps, inqnit, hniiis mundi iialaiit imperiuiii mortis in omnes.
Oecidit ]>atriarelias, propiictas et quos(|ue sanctos viros, veuiet qucnpie ad
nie. At certe alium (|uem[)iani ott'endet, Xam in me niiiii iuris iiabet: Alio.s
coniecit in mortem, (|uia peceaverunt. Invadet et me et iiiterticirl (an(|iiam
maieficum, flagitiosum, sed niliii tale inveniet. Conferet mauum ciini imujcentc
et ab omni |)eccatorum lal)C' iunnuni.
Jl hallet,] ha

^(v. 42 |1. 3mii| ^Jii- l:] |1.3iiiit]
jßy
43
'iprcbiflt mit "l^fiufjftiuüntafl iJintf)mittn(|.
(l.Cumi 1528)
etcl)t Bos. o. 17 <
«I. 107" — 109'> (9Jövei) itiib mit bcv foliienbeit 5l.!vcbif(t
iufniiimcngc,nigcii in bcv .(iLiVcnf)agciicv .vianbydjvift Nr. l'Wl 2?f. 112'' — M7-'.
A praiulio.
l(| 'Sic dfiis dilexit nuincluiii\ (S§ ift faft bcv lioftcii diaiif\elicii diiö in >ii. a, i«
anno. Hodio et iieri dixiimis, qnod Tosns Christus cum onniihus verbis
factis hoc agit, ut .«it mediator inter denn) et iioniines, iit nos rocouoiliet
5 doü et dcuni cum nobis, quia Quff 6ctben feiten ift ')OVii bcv iinciiblid), ([uando
ipse irascitnr, non possninus pati. Displicent oninia (|uae l(i([uilur et f'acit.
Sic econtra. @o fett ber mitlcv jlöifrfjcn ein unb tjcvfunct uns, nt nos fidneiam
optiniani concipiaunis erga euni et ipse bcneficissime nobis l'acit. 'Sie deu.s
dilexit' 3"» tjCl"! fot lltfl't fci)Vett'Cn liaec verba nt oonsolatione plenissinia.
'i tieibcn] ti 7 tili •^'
heiiclic-i/ !' cuiisol pleiii/'
K] 10 Fcl'ia seeuuda i'ent heostes.
'Sic deus dilexit ninuduni, nt unigenituni.' ach. :i, i«
Christus inis(|Uani nou iioe agit, nt patreni nobis dulceni reddat et nos
per se ad patreni deducat et eo oninia Ciiristi tniu dicta tum facta speetant,
ut constituamus denm iios habere piacidiim et benignuni et oninia bona de
15 illo nobis prouiittamus ac nt charissimnm patrem suspitianius, si ([uidem
ipsum extiiuescere ut tyrannum et criidciem exactoreni uiliil uo.strac salnti
coufert, verum ainicum erga ipsum animiim gerere, hoc deraum est ([uod no.s
servat. Nunc dicit Cliristus 'Sic deus dilexit niundum, ut tlliuiii suuni uiiigeuituiii
daret pro mundo'. Deus eonstituit aliqiiod medium ad ipsum i)ei-
20 veuieudi qui est Christus. Neque enim fides in deuiii suflficit citra medium
et iinpensas. Quaenam vero sunt impensae? id cuaugcliinn cxplicat. Nani
Spiritus sauctus jiassim iu sacris litcris perhibet nos jiatrcm citra medium
et nou iiabere nee ferre, ne ad ipsum absque iiicdio pervenire praestiliiamus.
Scholae per nostra opera nos peuetrare ad patreni ablato inedio docent. Hoc
as niinirum est Christum e medio detuiliare et mcdiatoreni iiegare. Linde est
ilhi impiorum vox apud Iliereniiam cap. 11. 'Extirpabinius euiii radicitus.'öct. n. i9
Necesse est habere mcdiatoreni, (|uii nobis sit acces.sus ad [latrem. Hie est
Christus quem unum eonstituit pater viam ad celos perveniendi. Quamobrcm
hoc loco dicit Cliristus 'Sic deus dilexit niundum' K. Suut liacc
10 itnt ro 13 se über (Imc) W (iidii) nostiae

1(58 l^ebigtcii bi'Ä 3nl)ve5 lö2.'<
HJ Sic iiicipit ivcunciliatin iuter deniii vi iio.-. Dens; diligit, iioii iiiuikIus, ba
ttiirb milliiin opus angcjogeii neqne aliud boy bic luclt bQ3u ctlrnc' Jc. Ut
certi siimis, quaudo lomiiimir de raiiitt' doctriiiae Cliristianae, quod nihil
nos faeimiis. Hoc vcrbo daniiiatum, (|uicquid potest muiidiis, et concliisiim,
quod ista rcconciliatio iuter deum et nos neu potest fieri , lucil nllc lüclt Jll
r.
!^Quff t()llt cum Omnibus (piae potest. Nee est bie ineiiuilig, ut veuias ad
haue reconciliatiouem, ut diligamus deum et ipse noljis propicius sit. Sed
'sie deus diligit'. Ilaee aminntio vohis, quod pater diligit. Rocense verba
ordine. Nou dicit. Nou dicit: deus dodit iniuido eelum et terrani, ereavit
ex nibilo, dedit vitaui et corpus, dcfeudit, uutrit, liaee omuia tiu-it et fecit, i»
ba§ ift iiicf)t'5, Ijnt nod) iiil)cv gctlinn, cv iif)ct lucitcr ubn bicfc guter bic
ll6erfd)UiCliglidj gro-i fiub in doua quae sunt aetei'na et spiritualia. Nemini
liic doiiavit reguuni, angelos inisit K. sed aperuit pro])riuin cor, (piia nihil
profundius in corde humano dilectione. Potcs de alicjuo loqni K. sed diligerc
1 recoiiciliatiu] rey :j iknini] il i' celiiiu f\ lerraml c et t" 7i' uticvfc^
KJefficatia viiba et valde const)latoria ipiae cordi iMq)res.-.a non(|uani nnn in n
promptu sunt halienda, sive surgauuis lectu. sive eubituni eauuis. Froponuut
euim nobis insiguem vi inniiensam dei erga gcuus huniaiuun benignitatem,
quod prius dilexerit munduni, quam niundns cum dilexit et ipse mundo, uon
muudus illi dederit. Quid autera dedit? 'l'nigeuitum tilium suum' Ihesum
Christum, (pii perditam salutem rccuperaret. Hie |)rostrata iacent omuia -m
nnindi oj)era, etiani sauctissima et praestantissiuia ut (|uae amissam salutem
repararc neutiquam potueriut nee efifieere valuerinl, nt nos in gratiam patris
restitueremur. Propterea dicit hoc loco Christus miius dei inunensae dilectioni
nostrani salutem et recoueilialionem accepfam ferendam esse. Ipsius inenarrabili
misericordia libertas a ])eccato et dialxiln nobis contigit. Ingens hoc dei w
benefitium, inquit Christus, aninmtin vobis, ideo iiii>i( mc ])ater in mundum.
Hoc est offitiimi mihi a ])atrc iniimctum, ut declarem et notiun vobis fatiam
deum adeo dilexisse mundmn, nt nie tilium suum daret pro mundo. Item
Vit scirotis ex mcra dilectione vcstram salulem pi'oiectam esse, l'orro euiqiie
verbo sniuu inest pondus et vis. ]'roiud

K] est bos qUci" ti'iucft bov ein mcnjd) bcm onbein faii cijcigeii. Si onim liabeo
cor, accjuiram perain, iiKiiuiin. Dilectio est i-apiit et ba§ allei tcuieft, itticvjclj
K] ju peudere et impartiri non dubitat. Certe qiii cor nieiiin habeat, qiiidvis facile
a nie iinpetrabit. lani si diligit nos deus, ut liic Christus ait, Si cor illius
habemus, (piid optamus amplius aut quid reqniremus ultra? An non omnia
illius nostra sunt? Si dedit cor, qui fiat, ut non oninia simul cum corde
nobis donet? Deinde ait 'Mundiiin', Nou angciuni ali(|ueni, non jiatriarcliaui,
2.") uon proplietarn, non sanctos. Nunc intcr se eonfer luunduni et denni ae illius
dilectioneni et expende, quomodo couveniant nunidus et deus, nenipe ut
sanctissinius vir et tlagitiosissimns latro seu perditissinuis iiebnlo, uti lux
et tenebrae, saera et jirophana, aurum et sterciis. Quid (|ueso his commune?
Nihilomimis tamen deus optimus jierdituni iuinc nmnduin dilexit,
30 quod quid aliud sonat at

1 aliud
170 iivcbiiitoii bfS 3o()Vi'-j 1.V2S
K|vita liis teaiporii^us. (^iia w exliibnit lianc dik'ctionein, iiiuii vorl)!^'.' 'Tra-
(lerct filiiim.' SBic cinfcUtg fnii her ©iiangclift vcbcn. '^x l)nt fcincir k.
Caniale cor nou cogitat de \-erbis istis, raiifc()t fitv iibcv. Cor f)at gegeben,
ijiiare nou dicit nos meritos et oi'a>äse, miil)C uiib evtu'it ge()a'6t'? Xon iiidicatnr
ullus gcinttiis, (leprccatin bd fiiv gctl)nu. Scd simpliiMtcr dicit 'Dcdil'. :>
Quod datur, noii ift tierbiiit. ll)i itcrum aiidis nos niiiil bajii gettjtin fjabcii.
Et hoc cxpcrti apud nos Et cgo tcstificor, i|iiod nou oravi bviimb, bnö mtl'u
baju toineii, ut audircm liaec vorba. Sao[)e perlegi liacc \crl>a, scd noii
credidi cum tarn graudia bis vclle. Ego ut silieret placere of'ticiuni nicuin,
])rccationcni ]iro niortuis et vivis. Kgo putabam nie tbre nu>diatorcni intcr lo
dcuni et nie. Vixinius religiosi nos, sie et vos secuti. ^\d) U'il baC'
tcftailteilt Uiadjcn, luuic invocabo Sauctum, ut sit |>ati-onus. Oninia liaec
[iraedieata, ut grati rcddcrcmnr deo. Sie iuspieieljamus dcuui egenteui
vinui), qui cgeret nostris bonis operibus. Ergo cogiuuir t'ateri nos fuisse in
istis tenelu'is. Cum ergo iiabeamus, eredamiis et praetb'eemus. oportet f'atcamur ir^
nobis datum filitun. Xun(|iiani cogitamus, bn§ Ott uufev biilicfeil fönten .'C.
Iji Trad .) rüg H:7 llji lii.i lioc iinl ru U i-ii-il vrllcj v zu
'.) placere
c ro aus placeret /O nior Jl lelig sie ii/icr et IJJJ ti'fta J2 Sauctum er;/
ro aus S patronus e ro aus patrouum I.'> liali 16 cog
(|Uam niera gaudia souaut et Ictieiam niovenf.' Se(piitiu' nunc, i|Mar

'ih. 4.! il. 3iniil 171
K] Dwiiiiui.s muo for licOcil mumliiin tjiii faoit ei aüiä bo\t-i. Sic e.xpurit'iitia
" uostra concordat umu tcxtii. Nos pracdicaviimis: quautuiii (|iiis operatur,
tautiiin liabet ineritoruni in oelo. Quid dcdit? Noti dedit regnuni, coroiiani.
S)n§ ftiib piivtcfcu rpias au? tnivfft in bic latnifcil, n«- dcdit ooc^nitioncm,
5 hinft ift aiidj ein pavtcfcn, ein ftnct bvoty. Xon, er t)at ctluQy groffeia geben,
etiam magna res, Mat. 5. 'Kiliuni.' (h' fiinb ntd)t§ ^ot)ei"§ geben. 2J3ei" ea^miii. r., ir.
verba caperc et crcdcro possct. älUil an man fol» prebigcn, tum vcnict
Spiritus sauctu.s. A'os scitis, (pii.-. tiiiu.-. Ivst vcrus dcus cum patrc et
spiritn saneto, creator coli et terrae, nafus ex virgine. 'Dcdcrit': sivit mori pro
lu nobis, f)at in bic fnnb, tob, icfjniarf) geloinffcn. Sas ift bie gab In Imc (|uim1
nobis daretur. Xota benc: dcilit, uon est tabula, sed dci verba. Si (iiius
nobis datiis, cum lunnibus datns quae babet et pos.sidet. Si filium alicui
daret pater, certe nihil servat, sed gl)ct cum filio {)in toecf quiccjuid bähet.
Si virgo acquirit filium, non sohun habet corpu.s, sed auimani, nuit, eor

•'luiit fuijcii: ift beiii, lial)e< Dinnia, iiKirteiii, re.surroctioiR'iii et ipi-iiiiiiiifl.
2. ect. ;>. i.s Paulus 'pro iuenarrabili douo' JC. Hac re exhibuit dileetioiiein, (juod sc
eft'udit cum filio et oniuia f)nae habet et haec omnia tna. 5)a mag ein
Giiangclium fictffen bonis verbis gcrebt. Qui acquirimus illum datum, tuic
I)nlten iriv in, in quo vaseulo reservatur? 'Ut omnis qui credit.' Sic capitur,
:^
si vis filium capere, cape corde. Ibi arca uihil valet, si tarn magna ut celuni
et terra. Oportet cor tuuni maius sit, oportet claudas eum in corde, fidc,
creda.s i)portet eum traditnm pro te et tibi. Si credis, liabes, sin minus,
non babes. Fides est bie (oben, fc^rcill in (jua servatur tiiesaurus, filius
seilicet datus. Hanc fidem acquirinuis per praedicationem verbi, quod sequitnr lo
Spiritus sanctus et facit, ut non dubitennis. Credimus quideni, sed infirme.
Si non crederenuis, non audiremus, alioqui plus diligeremus cogitatioues
OTotiii. 12, 34 nostras, ut Rottae nostri. 'iZx abuudautia cordis.' Si aliud latet in corde,
de illo loquuutur. Laudemus itaque deum (pii credinuis et praedicamus.
1 l)i)iiisl 1) illimi /

R] ut deus uie diligeref.' et (ilins leeit, aä) id) \in[ nirf)t brait bcncfcn. Si enim
filiiis reconoiliavit, fo tiol bic§, meum opus. Si itn iiispicerent fidem et
iel)cn ben \ä)ak quem cajiit, fo muftcn fie rot toerbcn mit l)V i)raedicationo
Riuiii. 25, de operilnis, imo diffidere. 53iit ben operibiis ito ad proximiim Matli. 25.
Sed quod nc6en bcin gleubett reconciliatiouem acqiiirant, ha bc^ut iiii-J got
für. Il)i cor aliiiin mediatoreiii nescire debeat, uisi filiiim datum, (jnem deii.^
cordi meo incliisit, qui mit bell juiiben , tob umbgel^et et nobis donat. Sic
nppone opera humana et dei iram. Oportet fatearis uiliil esse, opera uostra
sunt uilflnt et effieinnt hoc, ut fias gentilis sab nomine Christiano. Si vis
fundare tuum cor in fundamentum bonum, fundato tantuni in Christum, alioqni
non consistes. Natura vellet quidem, (juod aliquid hal)ere posset, borauff
fie fufict. Hie audis Enangeliuni 'l)l)ir, biiS toort muft bu I)odj acf)tcii. Fides
ift bor umb fo foftltc^, ba§ er bcii }ä)ai} faft. Tum contemues opera tua et
faeies nt pavo qui ubi inspicit suas pedes, deiieit caudani. Bene liis (jui eredunt,
ii sunt Christian!, eö ift ein t)0^cr ftanb djvifttid) leben, oumes alii liomines
ambulant in suis operilnis. Fides Christianorum grunbet fid) ouff (iljriftlliu,
alii anff fic^ felber. Ibi damnatae omnes seetae, ordincs excei)tn statu ipii
dicitur
tides.
44
^^vebigt
am ^^^fiugflbicuv^tng.
(2. Siini 1.528)
etct}t Bos. n. 17'' 5yi. Kit»''— 112" (JRorcv) iiub mit bcv DorlKvgctji-ubon
^.^hcbigt ^uiQnimense.^oflfii in bev .ffopenljngeiu'r .paiibjdjvift Nr. I.i;t2 4M. 112''
bis 147'.
:]. in feriis Pent heeostes.
Nos tractabimns ]

^r. ^ (1. ^imil Tix. 44 [2. rüiiiil ITf)
R] quod terrere uos posset, Nenipe qiiod filius dci noii venit in terras, (|ii(ul
velit doiniiifiri, fiori rex, iit Iiidaeos rcdimerüt, iit i|)si soiiiiiiabaiil, c()r|)()raliter
nee spiritiialiter, iit daimiet ad mortem. Non opus iit veniat iudi('atunis,
(piia iuvenit oinnes indicatos, (|uia omiies in peccalis coiice])ti et iiali.
r. Idco dicit: Xon venit indieatiinis, seil venit ad iiulieatos, ut per eum salvctnr
nnmdns iam indicatns. Xam cum dieit in iioe se veuisse in mundmn,
ut salvetur, signum est, quod damnatus sit. l*(!r mnndnm intelii

17G *l«tebiglen iei- 3af)rc5 1528
Uj fiigiuiit ignoiuiniam propter Euangelium. Huiusmodi opera non fiiciuiit, ego
lofjunr de iis qiii voluut sancti haberi. Quae fiimt eo nomine opera, ut
Salvent perdita, bn gcl^ort ba 311: niissiis in mundnm, nt per enni saivetuv 3C.
Faeilis praedicatio, sed experieris, qnani difficilis, si es in tentatione. Coniniunia
sunt ista verha in tote mundo, sed corda (jui sei-io capinnt, sunt
Soll. 3,15 paufissima. 'Qui credit in eum.' Sa ft()et5. 6-3 barff I)tc fein glo§, ticr=
ncjnpt linb ttjlit gute IcerdE, potuisset eque loipii nt nos, sed simpliciter, (|uia
Cln'istns venit, (piod ranltos invonit facientes l)ona opera et qui in recta
fide ambulant et sancti, et tarnen volunt, ut istam sanctitateni amplecteretur
5iPä. 1». 1 fi. vel nihil esset prior. Cornelius fuit bonus, sanctus lionio, spiritn sancto
plenus, et bona opera fecit et tarnen ntllft CV f)eien praedieationem de Christo
a l'etro. Ita nniitos alios invcnit sanctus sanctiores nostris monachis.
«()ä.i3,4:.(y) Paulus, habentes zeluni. Et tamen hie dieit 'qui credit' 3C. '(jui non credit',
ntcunque orania opera faciat. ba§ ift bornfcfjlag, quod omnia in pulvereni
10
Soi). 3,
redigit, quod est sanctus ordo. Sic üdes nostra )tf)ct ouff betn einigen ftncf : i''
gleuben, si non, nihil est, quod iuvat. Sic habetis in textn hoc, quod fidem
adeo magnificet, ut omnia abiiciat. Mira praedicatio fuit haec apud ludaeos,
ita et nostros. Impossibile est ju gleid) credere et fiderc operibus. Si ullo
opere fidere, negasti fidem. Ipsi vero binben locrcE an bcn gleuben. l'bi
hoc, statim actum. Omnes natura inclinati, ut cadamus auff bic toei'c!, quia 20
e» ift geme-3 unb rel)nit \\ä) cum ratione. '^c^ t)ab öicl leiiten gct)olffen', f(uj
i'.i t)Cngt |ic^ bie ratio l)in an. 'Hoc est iudiciiun.' Indicavit fidem, in qua
con.sistit salus et cum hoc reiicit orania alia, in quae fidunt lioniiiies. (Juando
sie praedicatnr. cavc ab bis honiinibus, (juibus fidas et solo Jesu lide, fo
t)ebt fic^ benn bcr Ijabbev, man taui ntd;t leiben. 3d) bin fo inol. batuibbev .'&
ut alius, si cor meum respicio. 2ßtr finb ha t)in fomen, quod scinius, baS
ba» Xiä)t ift, et incepimus modicum veniendi in fidem eatenus, quatenns progressi
qui legunt Donatum. Sed quando experiri debemus, ift alle tunft 3U
gro§. Alii vero neseiunt et nolunt scire. Magna gratia, quod non contra
pugnamus, sed libcnter vellemus ben einigen tro| quod tatenuu- ore et non au
4l5 Commuiiia] gia iJ iiiib zu 10 Act. X. r 14 ioviifdö 16 hoc] li
2« 16— H3 Cultus novi Testamenti ut non soluin possis dicere sine tenlatiune ista verba, seil
tnin inuximc quando cor e.st maxiine e.xtcrritum. j\i)ostoli doniine adauge !c. Item Crescitc in
cog: r IS gtcidö hü operibus unt 23 quae] qua zu •2:il24 Hoc est iudiciuni quod ro r
27 vcnicnti zu 29 über vero neseiunt steht contra pugnant 2H scirc(nt) gratia] g
K]haec opera Christiana et vera fides struit et edificat et edifitiuni iliius permanet
stabile et firmum. At aliornm fides quae stat iimixa hunianis opusculis
corruit nee idlo modo valet subsistere. Hacc est autcm condemnatio,
33 liavc Ijin condemnatio ?((i/ ro

1h. 44 [2. -^um]
1 77
R] eontrapiignamus, scd c-S h)il tiod) nici^t f)Cinacf) liiif bcv tabt, plena non est
fides. '8tC{^t' ift ipse iloi filins. (jat ficf) Inffcn pvcbigcil et atrciulere in iini-3oii. a. i»
versum imiiiclum Mar. X\'J. Ilie ])rao(licatiir nbiquo. Adversarii contra i'!«« ir., ic
pugnant et per;e(|iuintur. Xo.-^ etiani contra pugnaiiins oarne, spiritn tanien
i diligimus et ani})lectinuir. IJt Paulus: 'in iiobis adliuc caro ultra spirituin'. t«,ii ,5, i?
'Tenebras.' Sa§ i|t ha^ ^cr^en leib, uos sperninni.«, non diligimus tenebras.
Ratio mea adhuc vult sapere et aliquid facci'e Ro. 7. 'Xon ego\ scd caro Köm. 7, 1;
in nie. Xon diliginui.s tenebras, sed patiniur tenebra.s, ut Paulus Ro. 7.
1 ts toil iU/er (65) nod^ 2 tid Teiipl) «lil 7 vnlt] v .S patiiiiur
über
tenebras
K] quia 'lux venit in nnindunr k. Lux Ciiristus est et ipsius cognitio, utooii. :'. 191
10 scilieet talem cognoscanuis Chri.^tuni (pialcm praesens euangelium ipsuni
depingit, et in Christo taniquam lucidissinia lucc conspicis patrem Et quid
sit deus, perdiscis. Haec lux pervenit j)riuium in os apostoloruni per quos
late dispersa toti orbi illuxit, Sicut Roma. I(>. Paulus nicmiiiit 'In omneni giom 10, is
ten-ani exivit sonus eorum' JC. Haue luceni plurimi f'erre nequeunt, imo
IS odiunt pessime tanquam ob mala opera. Indigne ferunt pontitices, episcopi
ceterique in.«titiarii illonuii fucata et sordida opera redargui. Xolunt ea
proferri in luceni. 'Suut onim mala.' Euangelium cnim iudicat omnia nostra
opera esse vitiosa et iuipia munet(|ue in iusticiam Ciu'isti spem iusticiae
repoueudani. Haec lux cum adfertur, niox dictitaiit iustitiarii: Quae haec
20 est facula? An nos frustra toties ieiunavimus? Tot preculas eft'udimus, aliaque
id genus plurima et praestantia opera ])raestitimus? Istaec dii avertanti
Ü pestiferam heresimi O hereticos indignos qui hanc luceni intueantuil
Ell sie insaniunt pro liypocrisi sua defendenda et omnibus niodis cavent,
ne illorura opera in hicem prodeant, cum sint mala. X'orunt enim, si id
25 innotesceret populo puberem illuni missarum, vigiliarum et precum questuni
pessum ire, quando aniniadversa illorum impostura populus interniitteret
offerre et sua in sacrificos profundere. Proinde (juia timent. ue eorum
promptuaria defitiant, quasi noctua lucem verbi dei fugiunt et pessime
oderunt. Euangelium vero vult pectora a pure verbo pendere et in solida
30 veritate herere. Quod nbi fit, facile deteguntur fucata illa opera. Cnpientes
igitnr detegere illorum nialitiam et demoliri parantes hipocriticam illam
phariseorum iusticiam lucem verbi dei adhiberi convenit, ut sie denudata
confundatur subvertaturque. Ac liic rejiugnaut fortiter, omni telorum genere
resistunt, ne manifestentur sacrilega illorum opera, ut salva et illesa maneant,
35 ne quid eorum estimationi decre.seat. Hinc fit, quod odio persequuntur lucem
divini verbi, qua de re hoc loco Christus loquitur: Odiunt lucem, quia mala 3ori. 3, 19
sunt eorum opera. Agunt yitam impurissimani quae tarnen illis est sanctissinia,
omnia studia et conatus sunt peccata. Haec ipsi fvrmani dicunt
Sut{|er§ ajette. X.Wll 12

178 ^iU-fbinfon br-5 Cs'il)«-? 1-V2^
5o,i. 3, ij Dilijrere tenebras est furijcn itnb tvaditcil, nt tenehrae cvTjaltcn Uicrbcn. 'Opom
mala.'' Iiistitia fidei rst iiianifestata. Et nitiudus plii8 adheret teiiduMs ijiiani
livi, bar QU Oerbtenet fidj' ba§ gcrid^t q. d. nullum esset peccatum iu mundo
bie flot inocf)t ftiaficii, nllctn bic peecatimi, qnod viviimis in peecatn iiiohe- •
dientiae, avaritiae vi intidelitatis. Hoc peceatiuu praedieatur sie: Crede et salva- :.
beris, \itciinque peccatum sit graude, a(§ Ucvflcbcn. Ergo niliil in mundo (|Uo dicunt] d %u l'i Nnlumus r. aus Nolunt
') = oder fic fiel)
fic
Kj sanetitatem et iustitiain. Sie spnreissinia pro eleetissimis et pessima \\vo
oi)tiniis reputant. Hoc nimirinn est diiigere tenebras et iias pluris facere
3o(). 3, i9(iuam lucom. Qua de re dieit (üu'istus 'Haec est autem eondenmatio.'
Quasi diceret: Nulhuii prorsus esset peccatum aniplius, propter tpiod deus 211
supplitia suineret et condemnaret, si non reiicerent Incem adamatis tcuebi'is.
Toleraret esse ])eecatores, si saltem tales se agnosccreut et credercnt in
liliuni ))ropter jieccatorum abolitionem datum. Niliil damnaret mimibun,
si non obiatam gratiam ambabus mimibus et pedibus a .se reiiceret. Ira
esset ablata, si non nitro iraiii di\in:im sibi lioinines consciseerent ncque -i^
mallent esse snb ira (|nam sub gralia. (iuod ipiid alind est ipiam oblatum
pharmacum respuere ao reioere velut si egrotus (|nLspiam gravi laboraiis
morbo rennnat reinedia ab alicjno medicinae perito gratis data ad propellenduni
nioi'l)um. Deus oft'ert hominibus per lllinm snnm remissionem peccatorum,
\ult snblatam iram et condeiiHiatiouem a

'Jk. 44 12. 3tmii) 17«,i
R] Ergo Christus t)at ein UU'lig eirat. Scd benc. Etiangeliuni noii arguit bonnin
ojins, sod nialnni. bniiitu'v fic t'lribcu UioUcn, )oüon l)f)n Hcvflctu'ii fein. )lh(x
bei" t)abbei' f)ebt fidj baillOer, »inod ipsi honnm Ncicant, cuo malinn. \on est
bonus, respexit. Mnndns, baö ieiigftu. Sciniu.s nunidiun multd.s lialxTC
;,
nialüs. Sed nos probi. Ergn Enangelinm qnod argnit nostra bona opera,
est diabolicnm. Noluut luceni, teuobra.'i aniante.-; et dicwnt opera sna bona,
cum sint econtra. 'Qui niahnn.' .Sjot ci" beii teuffei fo fein geiuit. ©01)61 -""'H 3, so
hjie C§ eudj l)nn ber lUClt 3U (\el)t: für, adnlter, obtreelatnr vnü caelari, tl)ut
et», er lüilij nid)t gelljon l)abcn. ©s ift gemein fpiid)Uunt : iini malnai.
lu Hinc venit, ne (pn.s indieetur nisi audila ulra(|Ut; parte, aIio(pii qniscpR' tiieat
suani causam, äßie ei in bev Inelt gfjet, fo gtjctä in bem geiftlidjen rcginieiit
auc^: qni malnm fiaeit. ber luil-j nidjt gerljnmet fein, fonbeiii econtrarium.
derlei fuieu ein fdjon fdjeinüevlidj leben, bie ratio noii videt nialieiam (|uae
ftidE in tali specie. Fidneia haee in oi)era e.-^t Satan et ni(ir.~. (lux vult per
i-,
opera saivari, est danmatu.s. Sic venit Iu.\ per I'^nangelinni et apcrit malieiam
in.sticiariorun), (piia credere in le.snni taeit salvo.'^, opei'a vero non, ,sed e.-^t
mors. S)a ijeit fic^§. Causa persecutionis Enangelii: (jui tluit inaluni, odit,
non polest lucem leiben nee. mau fol fic nid)l auffbedeu obbev 3uid)anben
machen. Satan potnit optinic i)ati, bei» fein 3ngin9 mil ben prebigen, bn
20 tnau l)[)u aba ju pah ioil fureu uub l)un an ben lag bringen. Similitndo:
Si quis in lecto iaeens et idii denudaie vellent enni, certe contra niteretnr.
Sic hodie facit Satan: er mag an ba§ ltcd}l nidjt. Sein bo>3 gefell im al-<
3 vocat ;/ (p) causam fo (ift) gcift: 14 vult] v 1.') per Kii.-iii^clium]
p E über A 16 vero] v 20 an i'l'cr ben zu iO Sil r
K] mordicus heretis in operibns malis (jnac vos iudicatis et dicitis Ixnia. I'ror.stis
non convenit inter nos de definitione. Nam (|Uod vos malnm, ego i)0innii
21 dico, (piod vos boiinni, ego a|)pelito mahnii. Qiieritis eiiiin instifieari vestris
openbus, cum nulli contingat saliis nisi per filiiini menin. Estimatis vos
iustos et sauctos et |)roinde ncc opus iiabei-e instieia et sanetitate filii mei.
Atque hoc est, propter ijuod im[)robeiii opera vestra. Secpiitur Ethiologia,
cur non sinant sua opera redargni: (|ina, iii(|uit, omnis 'qni taeit mahmi'. 3oii.
30 I)ii boni quam est hoc verum! Neminem esse etiam Hagitiosissinujm, qni
dignetnr agnoscere sua flagitia. Sunt ([ui phn-ima fatiant iacinora nee tamen
reprciiendi se t'erunt. Nullus est latro, etiam si male sil)i conscius, (pii non
probum dici se velit. Sic mundus (|iiaiuvis ]deinis nialitia et vitiis madens
non fert tarnen, ut eins oj)era redargiiantiw. N'idet spiendida et spetiosa
35 opera esse orare, ieiunare, demereri inopes. At malnm bis adiiinetnm, (niod
iis confidit et eelnm demereri stndet, nentii|iKiin videt. Sunt prnteelo pia
•>\> (vt . . ) cur quia his nialiini mit ro :13 Sic bi» et mit ru
12»

180 ^hebigtfii bf? M^xc? 1528
Hjbnc- gut. \'isi occunil)ent et maneljit (-liristus, Mianel)it, sis attinet. .\t sola Christi opera agnoscunt bona et
iiuic acceptMiii li'nint, >i

^.Ut. 44 L' .Oiiiii] '.liv. 4Ö |2 .Jiiiiil ]81
45
'^Hcbigt rtiii ^^^fiiiijftöicuotnj} 'Jinrijiiiitlaa

IR-J -;;vcMiiti'ii b« ;\nl)if:- 1528
H|bic Wtxd gar luol Icveii. Öcd \[m (jimd duccut, fn tiderc voliinl. Mild c^-sct
ein f(^(ec()tci' fdjcr^, ba§ ii) ^alt Papisticas traditioDes, si modo omitterot in
pericnlum aiiimariim suanini. Item si qiiis ausii temerario praesumpsurit in
iudignationeni omnipotentis dei. Sic volnnt conscientias Binbctl an bic opera.
S)a§ [inb bic evften doctores qui proprias tanb bringen, nt fuernnt nostri
ordiues et opera. Hos voeat fnres et latroue.s. Ergo doctrina ipsorum sunt
nieri laqnei, errores. Et ilios opponit sii)i. Si neu sunt ego, sunt fnres
et latrones. Hi sunt prinii ipii falsa bing prcbigcn et seducunt niiseras
aninias et oves domini. Alii sunt (pii (|uo(iue ]M-aedicant, qui fuven dei
verbum et praecepta, (piod non finxeruut, sed acceperunt ex scriptum. Sed
ivatti) -':(, 2 nt sunt ludaei, ex scriptura accipinnt in Cathedra Mattii. 23. li tinut etiaiu
fures et ita praedicant, quod opera couducaut 3C. 6inben fidem et opera an
etnanber. Hi abducunt a Christo et occidnnt oves. lam venit verus pastor.
-' l'ap 4 euiisCR'iitia.>^] 9
'1
ilnct // ut aber (ex) aocip
K]fides retieeatur. Nani iiam- doeeri fert qujini egerrime et (|uantuni potest
iiiqicih't. Si(|uideni tidcs non in opera. sed in lesum Christum respicit et !.•
in liunc speni eolloc;it oinneni. Tdeoi|U(' nulli pseudodoctores tidcni , sed
tradition(-s luunanas dorciit. Alquc haue inq)iani suam doctrinani x'ohuit
popuh) summe commendatain et iubcnt nt \erbuni dei iH'litus datum aiuplexandani
et divinani (|nan

li] 'Huic uriliarius.' Quainlo beiie utitur sna arte et nun (il hi|iii>, facit, (|iiuil aoji. lo, 3
oustüdiat oves et sie, (jiiod necjiie für, latro, liipus t)tii ein tomcii. Hoc est
eins ofTiciiuii. l'ostea (niando venit |>ast()r, introniittit, luerb bell freinbbcil
et apcrit vero. Hi veri pastores sunt Tolianues et oiniies proplictac (jui dei
.^ praecepta verc praedicant. Ili non sunt fures }c. scd servi i)a.store.-i. Hi
custodiiuit ovile et aporiiuit vero. Paulus ad Galatas 'Conclusi in lege' ad «oi. .t, 23
t'uturtnn C'Iiristum. Qiii 10 praecepta et onuies ieges sie docet, ut popidus getrieben
tniib in eufeiürf) 3nd)tig leben, ille cuncludit ovile, ne excnrraiit.
Xain in lioc datae Ieges, bo» man iuer eim fiedjen leben. Hoc nonsatis. Idco
10 altera pars officii, ut aperiat vero ])a.stori i.e. 10 ])raccepta ita docenda, nt
homines flaut gc^iidjüget eufeiiid) et tanien bereitet ^u beni Ijerrn (Sljriftü.
Hoc fit, cum ita doceo 10 praecepta: servato, cum feceris, scito per haec te
non salvari, quia faci.s tantuui quod fdjnlbifj bift. Sed ultra haue e.\ternaiu V"c. w. m
probitatem agnoseere tli.-^cito te iustuni fleri uon per tua opera, .sed Clhristuni.
15 2)Q§ ^eift bie fc^nff belüarb im [tat et tarnen parare ad Christum pastoreni.
6 P ad Gal .S' eufcr;
K] tercio genere est ostiarius ijui si suo t'ungitur oftitio, bouus est. Fuugilur
autem suo oifitio, ubi ciirani gerit ovium, ne raptae a lupis devorentur. Naiu
hoc recjuirit boni et solliciti cstiarii numus: Ostium servare clausuni et
veuieuti pastori aperiro. IIoc est abarcere stabulis lupos et tures, iiecubi
20 in stabulis perrumpentes dilanient oves et sie occidantur i. e. ne a falsis
doctoribus eircuraventac! seducantur. .Vdvenionte autem pastore ostium
reserare debet et sinere enin ingrcdi, ut visitet et soletur oves. Huius
generis f'uer\int prophetae, Johannes baptista et (|uot(|uot hodie legem et
eiiangelium praedicant. I>egeni vero ideo docent, ut populum per eam ad
2.-) fidem et Christum addueant. Quamobrem haec sunt boni et fidelis contionatoris
praeeipua et propria offitia: Primuin ut oves stalxdo iiidusas
.servet. Stabulum est lex Mosi (pio popidus coherccndus est, ne laxis
habenis praeeeps ad (piacvis vitia jx-rpotranda ruat, ut in Cognitionen! sui
perductus virium snarum iiiibceillitatem eognoscere discat et ita respiret ad
3u pastorera verum (jui est Ciiristus. In haue sententiam locjuitiir Paulus
Gala. o. 'Ante(|uain veniret fides. sub lege eustodiebamnr. cijnehisi in eam ©oi. :i, asf
fidem quae erat revelaiida. Ita(|ue le.x paedagogus noster fuit ad Christum,
ut ex fide iustificaremur.' Kt cum deealogus et opera in huiic finem docentui',
ut homo desperans de suis viribus trahatur ad fidem in Christimi, sane band
3.^ iutempestive et feliciter ineuleantur. Alterum frugi praedieatoris muniis est,
ut venienti pastori aperiat, hoc est, ut ita doceat legem, quo homines i-espirent
ad Cln-istum et anibiant eins insticiam sentientes se lege iiistificari non
posse. Primum proponet legem quam factis exprimere et implere suis viribus
nequientes in Christum fidutiam omnem reiitiant. Exiget opera legis.
io Deinde auditores mittet ad Christum indicans illum esse agnnm qui tollit

]84 'iSrcbiflti'ii bec- onfji't-^ 15'-'?
K|Jta bcloarb ei bie )cf)aff et leitet fict) ' ad pastorein. Sic diviili) upuru a tidc,
fo ijab idyi fein gi'niad)t, quod faeiant bona opera et tarnen illi.s non fidant.
Schaff ftcll i[t ein Oold quod legibus, ''^.hcbigev (jui docet, est istu (jiii inekidit
eos ut tanicn indicat, ne fidant operibus. Sie lucvbt CV bell lüolffen
et fiduciae vanae. < )pcra faeio, quia
'>
scriptum, ut sie faeio. Sed credo in
pastoreni qiii datus ut hodie.

*Jir. 45 [2 3imi] 185
Hlfiok'tur, piopliutut, luol fcibeuid)i'ii. Ergo iste textiis nihil alind est, Mdiiacipi) •

lJ-!l) lU-fbiiitc'ii bfo ^\nl)Voi' l"i2S
Rldoininns vocavit ad officiiiin spiritiuilc in Cliristianitate et ilodit doiia spiritiis
i.isttii '.'.L'i sanol i, scf|iiitnr, iit ('liristmn seis jc. Nmi praca'dant opcra i|iiac
faciunt Cliristiamim. ojKH-tct praeccdaiit fjiiao in lege docontur, ul coliibeantur
,'c. Cliri;?tuö gf)ct ijin, t^ut§ al» gut3 bcil Icutcil et onine maluni [latitur '
:ji>i). 10, 4 propter liomines. 'fVolgctl': dat eis exeni|)lnni: Siout feei, ut ita et vos
faeiatis. Sic optime ordiiiatum: fideni ante opera et opcra post tideni, et
fidcs fi(^ aHotn oii flirten !)nltcu et bic locrä gl)cii ,^u bcn Icutcn. fitui bvci
3oii. 10. 4g(ct{I)nic-: tl)uv[)iitcv .'C. 'Noseunt voceni' i.e. tDiffcn fein ;n l'djeiben, h)oö
bie vecijt (er ift. Quando audimus, ba-j ber glaub gegrunbet iol fein anff
"'
(^[]riftum, hene. Econtra. Aliud est Christnm totuni habere et Cliristvnn
5uii lu, imitari. 'Alienuni.' Veriis Christianus luciö fid) l)n bie (eve ju fdjicEen. Si
.-.
audit praedieatorem qui ducit lioniine.« aiiff bie tucvrf, non audit. Sed ift
'S»!!. 10, 5 fd^loer ,
qnia seijuitm- 'Non'. linier 1er ift nlio gett)an: quando de talihns
))raedicatnr, fo lierftel)et mnnc' nid)t, qnia ratio linl ein gemeng anridjten,
'•
(|Ui)d fides et opera ein bing fei), riim dicitiir: pmliilient bona ()]ici'a. Cum
interrogantui': (juae? Teinninni, oratio, ubi? 4 teuipornin, Catliarinac, ibi
iiulieant suani stultitiani. Nos doeemns ieiunandnni, nt corpus refrenetnr, ut
alter alteri inserviat. Sed prohibes ea ojKTa qiiae nos doccnius, ja jc. Volunt
talia 0|)era habere, bnr anff JU grnnben ift, non (piae proxinio .serviunt. 'i»
2)a§ rurt lohaunes, (piod liaec doetriua occulta est. Nc tidito bis operibiis

9iv. 4"> 12. ^\iiiii| 'Hx. 4, i9
facit, facit et filius et niiiil'. 'Sicut pater vivilicat' ,'c. ut onuies honorent -i

188 '4>tcbigtc!i bc-j ^salmi 1528
Hlliic scTiptmn: ummi nonien est et o persouae et coiivetiiiint tres porsonao,
boS fic aH bici gottcr fillb. Pater certe verus est deii.s, si idein nomen,
()l)ortet sit verus deiis. Si una jiersoiia, iinmeii est icdjtic^aficii, in tribns
ift vcdjt '. Über bci'3 [»raeeepit non l)aj>tizanduin in uomine creaturae, ijnia
1 Goi. I, ufides nostia non credit creaturis, oportet ergo dei sit baptisimis. 'Neminem :>
vestrum, ne quis dicat': nolnit, ut diceretnr: ha{)tizatus sum in nomine Petri,
Pauli, sed in nomine dei. Si igitur baptismus baptizat in nomine trinitatis
unb Iriib eben 511 geben filio et spiritui sancto ut patri. Si pater solus dens,
baptismum pro se tantnm servaret. Ita fides heret tantum deo, neu creaturae,
cum vero crcdo aeque in filinm ac patrcni, ae([ue deus est ut filius. i"
Ginerict) opus touff, glauben, got. Hunc loeum beno capitc vos simplices,
\it ostendatis hunc artieulum vos credere non secundnni rationem, sed quod
creditis, ut scriptum. Xon liabemus tres deos, sed unum. riiuui denni
liabciiuis, sed ber in feiner natnr fo felttam ift unb munberlic^, ut non jiossit
nufgefprodjen. Non possum vobis dare similitudims, sed volo, ut credatis, is
ut vcrba sonaut. Euaugelium dixi difHcilc ]>raesertiin animalibus. Sentcntia,
quod in Christianitate ntn§ otfo jU g()eil, ut vetiis homo moriatur et fiat
3oii. 3, 6 novus. 'Quicquid natuni c.k carne, carti', bn |tt)ct'3 i. c. liomo (pii non haln't
plus quam quod fert secum a nativitate, sit utcunque sanctus jc. dicitur
caro, non potest videre 2. cor. 3^n§ beift ein gelnaltigcr boncrfd)lag, quod ^u
omnis bona mea intentio ift tob. Si tantum hunc hjcuin inspiceret, certe
])apatus non irrepsisset. Quod deus ordinavit naä) bcm cnferlid) luefen, bns
5fii- :i, 1;: la§ bleiben, ut filius obcdiat ])atri JC. uiiiii 'füret g'^cn f)imer, utcuu(|uc (actum
JC. grnnb be§ ift baii: homo ipii est ut natus a matre, ita adfcctus, ut
utatur donis dei in suum conmiodum, non dei. Ibi dividenchi bona et is üs
:i vcdjtjd):
.")
iTca bap (ebenso iß) zu '> 1. Cur. 1. ) 0' dieat] d diitciclur] d
'.> Iieret (se) l.'> aulflcipvoi) III auiiniilil]iis] aili" tfi yiiii'(inid] (,) :>ii dclunlt:
') ancli -H vrcl)ti({)iiffcn :u cryiinicii'^
Kl Kral iiomo ex piiariseis. loh.!!.
3(1^ 3, 1 ff.
•
_
Suuuna iiuius euangdii iiacc est: Tntcr Ciu'istianos vctcrcm iioniiucni
emori o|K)rtet et .succedcre novum homincm. Homo (jui nihil praeter
naturales vires et quod a oarnaii ]>atre et matre agnatum est, liabet, (piantumcun([ue
Ijonus, ])ius, sanctus, iustus, caro est, nee potest regnum dei ingredi.
Et est |)rofecto res valde mira et nova adeocjwe prudentiae rationis
incredibilis onmcs vires homini.s, omncs eonatus, studia et ojicra cadcnKpie
electissima sanctissimaque esse carncm, quac non modo niliil ad iustitiani
conterant, sed ctiain al)onu'natio sunt coram deo. Id adeo hinc est,

•Jiv. 4i; |7. :3mü| 189
R] liomo qui iititiir. Aiiriiiii est honiitn, fjiiia detis freavit. Hcd nemo (\\n
utitur in lionoreiii dci et fobbcnillfl eins regni, sed 311 feiner 6l"ad)t. 5!iiii
e» feilt oti golb iiid}t, sed. Sic ])atrein esse, liberos iialjere el)tel ftottco
creaturae, nemo ntitnr, foitbevil ,511 Ilift fein. Si liai)et pnlehram nxorem,
5 Si liberos non edncat ad lionoreni dei, sed und) feinem hJolflcfillleil. Sie si
est princeps, consnl. non dieit: lac nt sim prini'cps tilii in liunoreni, sed
lücnbet fid) t)ll gutev

19(1 ^lUfbigten bc-i ^tof)tcÄ lö'is
li vedjt, bcv rumovt erft, Surfjt fein cv^v am (Juangetio et agnitione Christi,
ba Inerben teufcl au§ et supei-hiores quam rex, prineeps. ilin ergo venit in
scripturaru corde carnali, toivb gtltctiitic^ obduratns;, si etiam ceutum voeibus
commoueatur. S)a§ ^cift bcv n[t ^^Ibom qui oinnibus de! donis vivit ac
siia esseut, non aguoscit ex deo venisse. 3)a» mnä man ha fiel), löcnii tiinn •
l)^n§ nl^emen loil, fo Joiiten ftc. Vi si prineipi vis auf'crre potostatem,
iiioii 1, xi gloriam, peeuiiiani, ibi milla patientia. K^enio dicit 'Dens dedit, abstiilit\ Qiii
hoc posset dicere: '^\d) l)ab§ got 311 ei)X qiiod liabeo unb 311 feim 11UJ3, finb
.iBioir-j2,i7 bodö nidjt mein gclüeft. TTt Abraliam fecit, eui dederat dominus fiiiiim in
(juo accepit promissionem, ut arenae maris. Aocepit filium nt ingens dununu m
Si Abraam vetus fuisset homo, non obedisset K. sed feit 311, nimb in iclbft
be^m fopff et vult ocoidere. Vetus ergo homo est, (pii felit fid) in umnia
bona ac sua essent i. e. non agnoscit, qnod a deo liabet, non gratias agit nee
3 scrip 5 (und 13) ag .* dicere] A 9 Alj --u II iiher Si sieht ininMi.i
12 vult] V Vi gratias agit] g a
K] mum iuducit suum. Non reputat animo sibi haee divino benifitio contigissc,
ut iis domino serviat laudando et praedicando ineflabilem illius bouitateni. i''
Hie nimirum dicitur vetus ille homo qui quicquid a deo accipit et accepit,
traliit ad suum emolumentuni et ]irivatuni commodum, qui in omnibus sua
querit. Ad iiaec diviuis donis tanqnam sua virtute (juesitis miritice superbit.
Nam quantum accedit donis, tantum accrescit illius insolentia. Id quod vel
inde liquet quod, ubi duus aliquam levem t(>mpestateni inniittit, ita ut bono- 20
rum iacturani patiatur, adeo imjiatiens fit et ad tantam insaniam redigatur,
ut irascatur deo et fremat adversuni deimi indigiiissime ferens bonorum
iaeturam. Hie non potest agnoseere munoris auctorcm et statuere nequit
eum (jui bonis privarit, abiuulanter reddei'u j)

^ir. 4*'! |7. o'il'il
191
R] utitiir in honorem dci. JSi ciiani dicit: gratias ago, utur in lionoroni dri,
noli credere, qnia pote.st haec verba (jiioqne facere. Sed fit deus in de!
donis et qnicquid ioqnatnr, non est verum. Hoc ostendit e.\j)cricntia, qnando
invaditur. Inspice textiim, videlii? pnlchrnm exomplnm. Nicoileniiis movo-
'>
tnr doctriua et exemplis Cln-isti. placet ei. @r feit nidf}t in simplieia dona,
sed spiritualia, laudat doctrinam et rairacula Christi uilb loftS im gefallen,
quod et vetns honio. Si ita potnisset praedicare et miraenla, ()ct CV ein
rottcrcl) ongeiidjt, ficf} gelniiftct. IIoc videt Christus, (piod venit gctvolt in
bei" ölten ^aub. Cogitabat: accedam. Inspiciet, quod sum prineeps k. \ nU
10 Ciiristum habere sotinm, euius opus laudat et vult, iit Cln'istus iteruni
landet. Sie veniuut onines Sehwermeri, landant et volunt landari. lüir lUoUen
3U famcn tragen. Nicodemus bringt Ijciligfcit ]n sanetitatem, icv jii lev, i|uia
venit sanetus vir ad sanetum. doctus ad doctum, putal: Ciu'istus luivb fl"0
iDCrben, ut habcat similem. Sed Christus e.xcipit niale, quautlo laudat eins
/ gratias ago] g a 3 qnicquid] q 4 pulcli Nico (eltenso 12) r.u 4 Niooil r
(> (und 7) mira 7 et über vetus 9 Cog zu, 11 über laudet steht Nico 11 mit
c aus rtil 12 ^t\\: 13 sanetum] s
K]
li placerot, repetere, interim nihil adduhitans potentem esse deinn qui absimipto
filio aliam exuseitaret proleni. Est igitnr vetus Adam qui nbiqne sumn
compendium captat, praesentia bona suae industriae et probitati tribuit. Non
est gratns deo, glorificat deum uec utitur acceptis dotibus ad dei gloriam.
In prouiptu est spetiosum de Xicodemo exemplum. Andierat doctrinam
20 Christi, viderat niiracula qnac edebat in popido, atque haec valde ei probabantur.
Nee parum placebant. Non quod cogitaret Christmn illis operibus
querere gloriam patris, sed iis demereri os et favorcm populi (pio et ipsc
maiorem in modinn delectabatiu'. Et quia erat ex sancto illo phariseonnn
senatu primasque inter ludcos tum vitae sauctimouia, tum »loctriuae ex-
25 cellentia tenens, ])lacuit sibi, jiroinde sperabat suam sanetitatem onniibiis
modis absolntam forc, si a Christo dontmi et virtutem operandi miraenla
impetrare posset. Venit itaque ad Christum \cteri homine comitatus et
captat solum inclitani famam et gloriam motus vitae sanctitate et doctrinae
praestantia, Sic animo reputans: Adibo cum, haud dubie respiciet, quod
M tantus sim vir sanctimonia et doctrina clarus. Accedit igitur ad Christum
et ita infit 'Rabbi. Seimus, (piod a deo venisti, magister'. Hoc magnifieo joi). s, i
encomiü utebatur, ut iniret gratiam cum Cin'isto, Expectaus vicissim magnificam
praedicationcni, sperans Christum ita dicturmn: Profecto, Nicodenie,
es vir insignis, iustus et pius, deui(|ue et egregia doctriua polles, dignus
35 es, qui astra petas. At Christus diversum illius cxpectati(Mie dieit 'Amen
31 Rabbi bis magi.ster ttul ro 3ö Amen unt ro

192 'iWt'bifltoii bo-j SnlivcÄ 1.V28
?oti. 3.3 doetrinain et opus, clicit: uieiitiris. "Xisi (jiiis iriiatiis', biic- laut jdjcublid).
Hoc uou potcst pati. Si dixissct: Tu doftiis, roetc doces, froiu (|uain. Sed
'Xisi'. Si tarnen dixissct : iiisi (|ui.-; doceat et operetur iit tu, non K. Sed
cv gxeifft bas luefcn uiib itatur au, oportet (j. d. Si etiaui melius doceros,
operareris, tarnen nihil cfficeres. Ut si ex Minorita fieret Carthusianus, nod)
"
ift'3 uic^t». Xon quaero. ipiod alius alia vcrba et opera fure, sed oportet
alius fias in bcinev natuv. Xiliil est, quod in ficuni velis jnruni ftedeit, et
diccre pyruni, nihil est. Sic hie, quod aliam vestetu geris et gestis, dou fit
alia natura, oportet in novam eutem et lücft'n !rcu(^ft. Hoc non iutelligit
ratio, ut est Xicodemus. Natura non potest, ut dona dei non gebvauc^eu lo
3U jetnev e^v, ut is ponit fünft uub e()V suum, quasi fcl) fein abtgot. Et
euni audit hoc niiiil valere ad saluteni. Pens vult, ut docti siiuus jc. sed
quod edificcmus biauff, boy ift uid^t^, bn Itiirb uidjt bxaui. Ibi habes
cxemplum, quid vetus honio. Habet suprenia dona, fünft Uub fiouifcit, sed
quia vult laudari, ift» ein alter 5lbam (]ui se ipsuni honorat in sua pmbi- l.^
täte et doctrina. Christus: id) loi§ biv bciuc fünft uub fvomfcit bleiben, sed
/ ii^cilb: zu •> N'isi (jnis ) N dioere] Nico zu 14 über suprenia
steht suiiirna sp lii vult) v /''
from,
K] Amen, dico tibi, Nisi quis renatus fuerit, non potest videre regnum dei\ tjnasi
Soft, s, 3 dioeret Christus : Xicodeme, nisi penitus t'ucris imnuitatus et veterem pellirulani
seposueris praestautioremque doctrinaiii fueris secntus, non poteris esse regni
celestis particeps, Et nisi hominis iusticia hanc tuam superabundaverit , non w
poterit videre regnum dei. Adeo longe abes a regno dei, ut si etiam prarstantiora
prioribus opera feceris. non queas ingredi regnum dei. Oportet ut
innoveris exuto veteri JKtmine et niortificata earne, si regni celestis consortiuni
habere gestis. Ita natura eonparatum est, ut non possit se non amare et sua
querere in donis celitus acceptis. Clarebat Nicodemus sapientia, eruditione at- -.'^
que doctrina, sed tjuia in his suam unius tantunmiodo gloriani et utilitatem
sectabatur, praeter carnem sapit nihil. Vult igitur Christus cum renasci, si alicuius
momenti opera illius futura esse debeant.
Hinc dieit 'nisi quis renatus' jC.
Quasi dicerct: Faeillime patiar te clarescerc sapientia, bonis operibus aJiisque
pracclaris dotibus, haud improbarem tuara sai)ientiam, prudeutiam, sauctitatcm,
nisi iiic tuani hindern tuacjue comnioda captares. Et (jnia his tuam, non
dei gloriam venarLs et niteris teipso, neces.se est, ut meliora, nemj)e fidei opera
praestes, ut reiectis veteris hominis exuviis induas novuin liomineni, qui non
3oii. 3, 4 secunduni caruem, sed .sccundum deuni ambulct. 'Qunmodo potest liomo
3ii
renasci, cum sit senex'? Hie vide, quam non patiatur hiunana natura .sc 3:.
redargui in suis operil)us quae (ij)tima iudicat (]uam(|ue non ferat suae
sapientiae et iusticiae detralii. Hie Christi scrmo plane ridiculns et stultus
il uliest :;,S' nisi ///.< jc. mit ro H4 QuijuhkIm hU .7/ seiicx iiiil ri>

Oh. 46 (7. 3iiiii]
193
U] quia putas te ideo iustiim, ba§ ift 311 öiel, bell \i)a\d imiS iä) QU» vottcii et
(Jico: bie tvexä iDCvbcn iiic^t tl)uii, bu muft fricdjcii in ein nclu notuv unb
toefcn. Aliu? dixis.set: piit;i.s tu stulte te soliiin sapere? es lieretieus, ilaiiinas
bona opera et reiicis doctriiiani boiiaiii. Sic locutiis Caiphas et Amia!^.
s Nicodeimmi tiClbx'Cllft et dioit ?c. (j. d. bu loqueris ut stnlttis. Non, inqiiit,
dico renasceiiduni ex niuliere, ISed de alia nativitate lo(|Uor, 11t nascatur ex
aqua et spiritii. IHn ftat be§ man» ift ber geift, nuilieris aqua, feljt ein ein
geiftlidf} gcpuvt pro natuiali. Sonuit ac si diceret: oportet deiiuo, ex statua
et cemento. Sic Kicodenius: qui potest, ut ex aqua et spiritu? 'Nos' i. c.
10 quod urgere velis, ut indicere non possum. Sed 'quod scimu.s, loquiniur',
Monaeluis posset fiegveiffcn: elige sanctius genus vitae. Si diceret vero: ben
fd^ülcl quem geris in capjia Minoritana, item in Carthusiana, exne, bcv 1)U
beiuer ^Qub ftfjecft, bcv fi(^ fclbcv fudjt in omnibus dei donis, ber fol getobt
unb onbcvS Inevben. Quomodo? haec est nova nativitas, quae tit per aquani
3i'i). ;i, 1
in et spiritnni. Qui fit? Sic: 'quod ex caine. earo est, spiritus, est vx'^oUi.r.
spiritu'. allen» alfo tompt, haä un)n l)cv jufevt unb DevlDiifft bcin fünft,
fvonifcit, ben l'fjuni, (juod inde habes et potes pati et dicis jn. 2^0» Ijcift
ben alten mcnfcfjcn tobten. Sed natura non potest pati. non vull danuiari
sua 3C. Homo nioriturus libeuter sciret, quo anima perrectura. Hoc uon
jo fit, ibi nullus sensus. Ibi anima üctjagt. Ibi nullum fundanieutiun, ancliora,
lapi.s, borouff JU fuffen. Credc in me. nt in fine Euangelii. Sic tacit vetus
3 dix 2« 6 Nisi quis reiiatiis lüeiit r 6' gcifl: 9 Nicod // dicoiet] d
12 i^aii c aus jiijlncf U nativitas) na l,j caro est über spiritus
K] est Nicodemo. Quod si cuipiani alii ex superciliosa pliariseorum turba Chi'istus
haec verba fecisset ac ita ipsius opera et pietatem elevasset, certe indignissime
tulisset et Christum male sanuni, (pii quid loqueretur, nesciret,
25 iudicasset et naso suspendissct adnnco '. Verum Nicodennis coliibet se et
aliquauto mitius respondet diceus 'Quomodo potest homo renasci , cum sit
senex'? Quasi diceret: Omniuo absurda et impossibilia reters atque exigis.
Nam quis accepit uuquam homiuera senio affeetum renatum, quod certe tain
est possibile quam ut quis e dia-a silice nascatur. 'Amen dico vobis uisi J»ii. 3-
30 (juis' 2C. Vult dicere: Non de carnali, sed .spirituali regeneratione loquor.
Non requiro, ut denuo uternm matris subeas, sed ut celitus a spiritu sancto
regenereris. 'Nemo asceudit in celum' JC. Hie in Universum damnat orancm ». is
Nicodemi iusticiam, pietatem K. adeoque oniues nos celo excludit. Nam
certe neque Nicodemus neque nos e celo vcnimus, (|uare uec petere celum
,15 poterimus. Quid igitur restat, quam ad infcros deiitiamur? verum quidem
absque Christo. Et 'sicut Moses exaltavit' k. Hie nunc ostendit, qua viaa. u
29 Amen 61« 30 q^uis mit ru 3'J Nemo bis jc. itnl ro 36 Et bis Jt. ttiit ro
') n/l. Hörn:, Sul. I. li, r>.
xJut^etä aaJctte. XWll 13

194
%>rcbiflti-ii bi'Ä Safirc? LWS
Rjhomo et alitei- nou potest: vult habere aliquid, cni innititnr. Cliristus: iä)
Itiil euä) lt)o( ein gviiiib legen, sed nou suscipitis. Sed eligit tniKlamentiim
et quaerit, eiirrit ab uiio Sancto ad alium, donec inveniat, ubi quiescat. Ibi
idoluui. Non est vetus Adam qui multnni auri liabet, sed qui iis fidit iilib
pod){ bvnuff. @§ (el)t md)t an bev gvolfe bev gtoaÜ, divitiamm, sed am s
fl}tin qui liaec lial)et. Praesentibiis doiiis adest siiperbia, absentibus dospcratio.
8ic est cum doui.s !

*J(r. 4ti [7. 3iiiiil «Ih-. -17
19.j
onines ascendunt, (juia dicif 'quotqtiot credunt' jc. ergo Iciqiiitiir, ikhi (|iiod 3ciIi. 'i. nl
dpspcinro faciat nos, sod iit oiiines ducat, tliticj bic "2 511 |amcil, @[)cil l)iiiiol
fol llUlll [OIIICU, quia veui n( vitam aefeniani lialjeant. Sed non vciiiciH in
celuni i)cr opera, mcrita sua. 'Ego siim via, veritas et vita'. %l§ ge|)vcbigt c\'''i. '."
^ lüibbev ba?' öcxbompt fuvii[)ciiicn i)nn [\ciftnd)cn giitcni. Nam omncs ])nipoiiunt,
per

19ß
"iUebigtfii be-j 3at)tf« 1528
48
^rebigt nm crftcn Sonntag nod) J^rinitati^.
(14. oiiiii 1.V28)
etfl)t in ;1Uhcv5 yiacljfdjrift Res. o. 17'= --öi. 119' — IJl'' iiub in bov
flüpciiljagonfv A>oiibjrt)vift 9h-. 1392 IM. 152" - 155"'.
K| Dominica prima post Trinitatis.
üuc. H, icfi. Hoc Eiuingelinm legitiir liac doraiiiica propter ^cft fvoiien (»rporis'
(|iio(] celchratitm et quod in co (VK'itur de caena. Nos etiam scrvamiis, (piia
Eiiaugeliiim honiim, sivo liodic legitiir sive alias. Siinima Euaiigelii: regiiiim
'-
celoruni est satin amjilum, si saltem invenirentur, qui intraient. Nemo villi
intrare, donec urgeatur, iit plennni fiat. Vt intelligamus hoc, reccnsehimiis
verba. Dicit parabolain i. e. noii loquitiir de ceua corporali (jua saluratur
*. leventer, sed de alia qua aiiima .satiiratiir eterna. Hoc 'fecit homo' i.e. deiis
j)ater vel dominus iioster Christus. Haec coena est sanctum Euangelinm.
ijiiod )iai'atnm et multi ad hoc \-oeati. 'Magnam': (piia magna res iiltlby i»
(yuaiic^cHon. Externe nihil vilius, si iuspicitnr secundiim liteiani, aurcs et
siiiiii. i.ioo(!ulos. Si veio vcrfjeft secümdnm potentiam, tum est potentia dei l\o. 1.
'diviua' .'C. apparet vilo verhimi et tamen adeo potens, nt salvet credentes.
Si hoc, habet potentiam, iit auferaf oinnia jieecata, quia sine remissiouc pec-
7 Dom. bis Ti'iiiitatis unt ro > fron: corporis i l'jUiiiig'eliiiin ljoiiuin| K li
.) celorum e,r

9fr. 4« [14. ;>uiü| 107
R) catoriim nemo t-alvatiir. Si siilvat, oportet fbrtiii.s luortc, .Sataiia et iiniiidci.
Has virtutes omues habet cm fid), priora illa sunt ötel JU ined)tig, Satan,
inferi, habet itaque dominiiini

]9S '4.U-ebi9tcii beö ,;^Qf)tc-:- 1-528
K] Christo pi-aedictuiu et (juod expectaveraut. 'Vuuitc/ (|iiul laciiuit Ixnii
Iiomiaes? Ihi mera exciisatiu. 3 iis oinnino uon excusat. Hoc 8. jcigt
baC' (Siiatigelion an über bic ^ubeii, sed loiv tmiffen anä) brciii jtljcn.
Siic. 14, 17 'Oiiinia': salus ante fore^, spiritiis saiictus enieritus reiiiissidiieiii peccatoruii!.
Dominus: edite i.e. credite. Quid impedit fidem? S)ev 1. ift dlt fivoffev s
l)auy rcflcnt.' ?ldcv i|ui fecit domui imrung. Ule dicit se emis.se et mil§
i'.ist. I)in K.
f{. d. Egd lihenter vcllem venire, sed uecessariam not liaheo K.
2. ift anä) fvont: '•"> boum'. '^a^ ift bcr fjenblcv, mereator: id) imiy meiiia
failff)anbel loarten, cras eun

1h. 48 [14. Suiii] 199
R] bic veutterlctn ', seil 'emi'. Illo.- iiuiic- man and] ijabcw, ol luciüi] tuir nii
acferitierc! mögen leben, fo toenig an fauffman. Tu liabes hntynim jc. egu
pecuniam. Christiisniet eniit, ut tuiierct auff» ofteifeft. Sic patriarfliai'.
Uli duo probi. 3. (|Uoque qiiia scriptum: Parentcs lioiiora. Et ultra hoc
b praeceptiim habet proinissioneui. Si debet pater et mater fein, oportet
inaritus habeat uxoreni. Tum iu\-eniuntiir in saneto statu omiies et gotltc^em
ampt, iu quo simt et bes neeien fie fid). l'uer cdit pauem cum honore,
quando est obediens parenti: geljcrt mir. Sic princeps accipit bona sua:
quia gcBnvt tttir. Quarc tarnen illi non veniunt gf)en t)l)niel? Ibi dno coii-
10 siderauda: 1. est leiplic^, 2. gci[tlid). 1. iiulicatur, (piod ad saiutem nuilus status
satis sit ad saiutem -, utcunque sanetus, nisi accedat fides. Vult, ut liabeas
uxorem, bona, f)antiven unb cvbeit. Si hi status non satis, per (|nos salveris.
Quod servus obcdit, bene, sed non stilvatnr. Yili tanguntur ipii putabant.
Veniens Christus dicit: A'enito luic, vos cstis probi, et sie landarct eoruni
15 statuju. quod eorum sancta vita landaretur. Ubi \ci-o dixi te debere habere
sauotiorem statuni? ha i]Xib \id) ber I)abbev". Sed lue condusum: vel ad lianc
caenam gangen obbcv semper csurire et fame geftorBcn. Sive sis adennan }C.
J^'ii- if. »
1 nios] Uli 3 iieciini.iml pec: J inaeceiJtiim] p S bona] Ij lo leip geift;
11 sit ad saiutem iitounquc Vult] V lialicns| liali 75 putali 7^/ dieit] li lö vita| v
te] se 76 haue] li
') vgl oben in diesem Bande S6, 24, welche Stelle somit aueft noch amlers verstamlen
icerden kmmte als dort angedetitei mrd. P. -) wieder eine der häufigen Dopjtelsetztingen
(ad saiutem)
K] exercei-e. Nani ut agricultura aliisqne laboribns ita ne(|ne negotiatione carere
possiHiius. Alius venales habet nierces, alius possidct divitias et emit.
20 Neque tertium ilhid est improbandum, ducerc seilicet uxorem. Xam in
quarto praecepto exigit deus, ut honore affitiamus parentes. Quod si honorandi
parentes, necesse est ut siut üben. Hos si esse oportet, necessarium
est esse inatrimonium. Qnare onmes, quos recensnimus, saneto et bono
reperiinitur statu et in eo vitac gencre degunt, in (pio salutis snae certi esse
25 queunt. Quid igitur prohibet aut impedit, qnomiuus ad instructam cenam
i. e. euaugelii annuntiati fidem perveniant? Hie prinumi observabis Christum
voluisse significare nullam conditionem aut statnm tam esse piuni aut
sanetum, qui hominem salvare possit, nisi aeeedat status fidei i. e. credere.
Pium est habere in honore jiarentes eam ob causam, quod id praecepit deus,
30 et requirit etiam, ut sint liberis in honore parentes. Sancta jiiaque sunt
opera, non diripere aliena, abstinere cede, Item laborare et victum (]uererc.
Sed haec non sufBtiunt ad saiutem, Non delent peccata neque iustos nos
coustituunt coram deo, imo blaspheinnm et sacrilcgurn est illis tribuere
iusticiam. I.iaboraudum est, parentes sunt honore aflStiendi Et quic

200
'4-'rcbigtcii bcs ^taljtc?- l-'n'S
KJergti omue« Status sunt boni qUds deus uidiiiavit, sed iieuio per hos sulvaUir,
s.'iic. 17, 10 sed dicat, ut alibi dicit 'servi inutiles' k. Hoc tonitru jc^lec^t du ijiiüc^e
lücvcf nibbcv: quaeeunque, iiiquit, feceritis jc. uihil meremini, multominus
regnuiii celoruin. Ipsi vero \olebant per lioe niereri regnum celorum. Nos
suruns meinen Abrahae, ultra hoc sancte vivimus: uoc^ nid)t, oportet aliud s
habeatis quam id quod habetis, oportet habeatis nie et niea opera. Caeua
11011 paratur iiostra vita, operibus, statibiis, sed Christi. Non vult, ut rusticus,
mercator, coniux cdat suani cenani. sed vcniat. Ergo 1. praesumptuosi ex
operibus et meritis hie damnantur. 2. (piod inuiidus taiii malus, (|uod sinat
se impediri nn fotc^Cii ii) ftucfen.

9ir. 4>^ [14 5mii] 2(tl
R] et rem domesticam deseras. Ei^o bona ijuae Aeu^ det, ita uti debes, ut dci
lionor et proximi comiuodum. Ut princeps si alicui nobili boimm ail§t()ut,
ideo, bQ§ bcv princeps feinen bicnft bef)nüen trit, nu^ unb broud^ dat
nobili. Si princeps eum vocaret gf]cn ^off
Et ille dieeret: Xon possum
5 venire, oportet in niesseni ic. Ibi culpa non est boui, quod cxcolitur. In
hoc enim princeps dedit, ut excoleret. Sed JC. Sic deus dat et dedit oninia,
agrum, mercaturani. nxoreui, liberos. Sed si velim dicero: Xon possum fateri
Euangeliuiu, ic^ ntocf)te flutt üevlieien. Ideo dedi tiiii, ut mihi servires et
cogitares: mein Ijer fiat mir§ gcli^en, cum me vooat, oportet id^ ju l^off
10 fome. Ideo dedi, ut in illo bono mihi scrvires, crederes mihi 3C. et tu vis
bono uti contra nieuni honorem. Christus eadem dicit alibi. 'Qui patrem
et matrem', agrnni, 'non est digiuis'. 'Qui snam crucem' 3C. 3)0 ift§ !ur^ 'i"'t.
"
abgejagt. Num haec contraria? Christus dili«endus et pater. Nota bene.
Xon dicit: bu jolt tjatci" unb mutcv feinb fein. Sed .sie: plus me diligere
15 debes quam parentes. Hi amaudi, honoraudi , sed me plns. Quando venit
hora, quod deserendi ])arentes vel Christus, fac discrimen, dicque: ^dj ^'i'
bei) Onter, mutcr nnb finb Bcfcibcn, donec possum. Si enim postulat Euangelium.
Gerte raagiiae quideni causae negandi Euangelii, quae est fragilis
vox erga civitatem, arcam plenam aureis quam possideo. Sed textus: quiünc. ii,j4
20 non fatcntur, non arustabunt. I^ibcuter simul Euanuelium et bona sna scrvarent.
Sicut hodie multi reperiuutur. Permittit deus, ut diligus parentes,
4 dieeret] d 9 cog 17 huiiorcs 12 crncem] X
^'^ Mcibcii c «h.v tcl)altru
18 mag 20 Lib
K] ceterum impietatis est propter terrena bona ut agros, opes posthabere cenani,
ideoqne se excusare 'Xequeo venire'. Omnia opera ea ratione fieri debent,
ut semper dei voluntas respiciatur, ut fiant in gloriam dei, non contra deum.
« Deus opulenter divitias suas nobis impertit, sed Interim tolerare has voces
non potest: Xequeo credere. Xon vacat adherere euangelio. Augenda est
res familiaris et curandum, (pio sit, ([uomihi et meis ])i-os})iciatur, ne, si forte
adlieream euangelio, reruni niearuni iacturam patiar. Haec nisi metnerem,
si non fama periclitaretur et vita in discrimen vcniret, libenter faverem cre-
30 dercmque euangelio, inio dicit dominus: hoc nomine quae habes, maximc
tibi contuli, ut, ubi res postulat, mihi inservias, ut verbum meum etiam
bonorum et vitae dispendio profitearis. Hinc et Mathei 10. ait Christus wniiDii»."
'Qni aniat patrem et matreni plus quam me, non est me dignus'. Xon
prohibet araorem erga parentes, sed plus ipso diligere \etat. Xon iubet
35 deserere coniugem et liberos, verum monet, ne his euangelium postponamus.
Concedit nobis bonorum suorum usum, ut, ubi res exigit, parati simus ipsius
nomine vel ab omnibus facultatibus recedere, velnti cum rex quispiam aliquot
equitibus donat equos, non ideo donat, ut in ipsorum equitum usibus
soluni inserviant, sed ut exigenti regi Servituten] praestent. Tarn si quando

202
"
^Stfbifltcii bei Ciof)te-J 152><
H! magi.straUim, et praeciiiio. Sed volo, baftu lilid; l)Dl)ev Ijalts. Sif vult iiu.s
attralieiv illu iudicio : 'noii giistabit' K. Cousolatur alibi '(|ui iiatrcin', 'ceii-
2.njtx.ii>,i'9t. tuplum accij)iet'. Ita iihitjue allicit ad regnuni celorum, ba fo flioffcr inillU
i|t. Si hoc non movct. 'Noii gustabunt' i. e. penitiis excludiintiir, iion iui'iiuc.
lu, 3u vabuiit opera. "J. ba er 10 fuc- pfcifft
'100', 'et vitam aeternam'. Si domuin s
luea causa desenieris, r^atis domorum, pecuniae acquires et ultra vitam
aeternaui, co mangelt nuv bvoil, quod uou credis verum, alioqui aliter t^ct
tüiv. Vides ista omiiia boua, sed ut paratus quisque. Si Euangelium
postulet, la» fai'Cn. Sic hoc, 'lOO accipict\ 'et vitam aeternam'. Sic agrum
habere pote;; et folft, sie mercaturam et uxoreiii. sed ne excuscs te, ba§ bu lo
auffcn btcibft. 3. loirb gav toi, non rogat. loivb l)ii l)l)in gcnut, quod vitam
matrimonialem qnaesierit. alS fol5 ein txiollllft feilt ailff evbcil, enni econtra K.
ut er liabeat suam, illa suam. (fr fttdjt foiibcrlid) mit Indeos, qui putabant
sc optime facere, (jnando ;i i?ta iiieeret , pvaescrtiiu uxorem duceret. Hoc
i;uc. 14, -ii dictum I\ideis. 'Venit servns' i. e. nolunt Euangelium suscipei'e. Plus i'i
volnut C'iu'i.stnm deserere quam jc. Tbi iraseitur domiinis Et liorrenda ira,
«ed brevibus. Ibi Euangelium alialienatur a Indeis et Ira jH'rveuit ad eos
in fme Et infra 'non gustal)unt\ Ser ',oru über bcii Bulben foin un§ jU
S. jiflUt, mittit tamen priinum 'in piateas' n". lllos diieit in donuun, ergo veniuut.
Uli fueiuut in Indaieo populo, cliari Apo>toli (jni fuernnt elccti ex populo, 20
9J. aaalii manserunf manentquo in ira dei. Ibi ( 'In-istianitas eongregata ex
ludeis. ^'enit servus, sed maxinuis locus. Vix nna mensa re|ileta, et millc.
». :i3(5o 'g'^e {)in an-:- in vias et .sepes' u. 3'i i^c" verliis finb )mv begriffen.
'Yia.s.' Indei erant IH'rfaft lege et liabebant duo regimina, sjjirituale et
corporale. No.s iacuimus ut mendici unter ben ^eunen et erravinuis ut oves 25
non liabentes regimen, doetrinani. lllos duc hnc, cum illi noliut audire. Et gen-
J vult| V :i accip i'egmmi celuruni] t c 'i vitam] v ti^T {und 0) vifam
a

9ir. 48 (1-1. ,Vniil 9it. 4'J |-21. ^iini' '203
R] tiles l)ei|fcu 'Cuinpelle iiUrare\ Qiiia iilji illi audiveruut opera bona uiliil esse,
uihil habuerunt ductriuae, bonorum operuni, ideo facile persuadcri potuerunt
et laeti fuerunt, ut hanc aiidiront praedicationeiii. Xoli iutelligcre camificis
conipulsioneni, Scd diviuani, fjuaiido gratia tangitur, ba» ift fonbcriirf) geiitilib
bus hjibberfaieil, (jiiia uihil potueruut opponerc ut ludei, quia eraut idolatrac.
Ulos uecessitas cogebat, nihil boni inveniebat. Sic onmes coguntur. Alii
(|ui babent hjcg unb ftra», ut Schweriueri, nou coguntur. Tum caeua fit:
audimus verbura, credinui.s, orainus. Aliis dicitur 'Xemo\ Nihil de hac i;iic. h, ii
scient, imo habent pro heresi, veneno, (juia non cogitant, nou gustaut jc.
1" bo? ift bcr 50111 qui uticv ^\i) ' (^^ct. Ciun Euaugelion audire uolint, fo fern
inufjenS ba Don !omcii, ut etiam perscquantur. Sic factum nostris priucipil)U.-;,
quibus satis iudicatum, iam si etiam velint, oportet persequantur. 6§ f)etft
'in die saluti.s adiuvi' n". Euangelium an-ipe et bar u6ev lalfen faren (piic- 1- uui«. 2
quid habemus, et unter (i^rtftum et fideui fe^en.
t .-lu«! J hal) bonorum operuuij b o pol: 3 aud 4 gratiaj g ') iiece/'
boni] b 7 Seb 9 eog // perseq 13J14
quicquid]

Hj etiam liebet EuaDgeliiim (li.seere. Duae persouae de^niiguiitur 311 cr)d)recfcil
iinb ftraffcn nuinclum. Ibi ftf)et bei" dives depictus cum siia vita et cum
iudicio dei, bo-S über l)f)n ganzen ift. Sic Lazarus. Et proponitur uobis
hoc iudicium dei, bo» hjiv lin§ rtd)ten, tit nianeamus cum fjazaro, uon divite.
1. depingitur dives, (juod duo peccata feccrit: 1. quod splendide, 2. quod i
iion dedit Lazaro. SaS fd^cinct l'ov bcr tt)clt gov nirfitS ,
praesertim coram
ludeis et geutilibus. Xam ratio si uon est illuminata fide, non putat, quod
bonis nti debet ad utilitatem proximi. Sed ius Caesaris permittit, quod
quisque uti potest suo et ut nemini oommuuicet. Carnifex Icft JU fvicbcn
qui suis utuntur: qui vero rapiunt. Qui ergo rationales sunt, nihil nio- 10
veutur. i|Uod nihil daut aliis. Sic ludaei putabaut, lucnu fic luol lebten,
fleibtcii fiel) Uiol, bene faeerent, et dicebant tales deiun diligere, Miseros
ecoutra habere denm impropitinm. !^^v Ifve ftuilb (itfo: I>oatnu) dixerunt po-
«i. 144,11 pulum, ba§ ()cift ein ®ottc§ l'olcf. 8ed 'os eorum locutum vaiiitatem et
dextera iiii(|nitatis'. Sic ille dives putavit sc dei i)ucrum. Xon arguitur is
adulter. für. Si fecis.set eiusmodi, iudicaretur per Euaugelium. Ergo sine
dubio habitus ]iro magno et sancto viro, sed tarnen habebat fein gute tage
et nemini servivit. Et fuit ein rechter ^snbifdfjer liciltg, Qui et hcxlie tale
quil)piam somniant. Xos hie- iuspiciamns illi iu cor, nt videamus, luof an»
fe^Ie. (fs mangelt an bcni gtanben unb cvtentnis. Xam ubi sola ratio est 20
et ius Caesaris, si quis habet bona, gebenct't n, C5 fet) fein, ba feilt lueiftjeit
2 (lepiclus -iiler cum zu 5 Ann peccata clivifis. 1. 2. r spien zu 7 quoiiio !.'> iniquitatis| vatj zu lf< über Qui steht ludaei 10 iuspiciaut
vid 211 gt: -.u 2ii (Jnid defuerit diviti )• 21 mciiti
Kjinundus non jieccato aut vitio sibi scribit, imo laudi diicit bene vivcre et
edere friiique cum voliiptate et delitiis bonis (piac possidet uec erumnoso
alicui homiui ferre opem, et persuadet sibi, quiccjuid rcrttm habet, iu nulluni
alinin iisuni dattim esse, c|UMm ut se expleat voluptatibus et gaudiis, ut sibi w
bene sit, non cogitat qiiidcm .ilii iioii liabeuti, nudo, esurienti. variis niorbis
detcnto subvcnire aut aHquautuluni largiri. Eins opinionis crant ludci, ut
(Ulli fnici-entur rebus suis, splendide epularentur, pompatice vestirentur. piitarent
sc esse jiopnlum sauctum, beatuin et acccptura deo et ob singularem
suaiii probitatem et sanctitatcm omnia iiona sibi dari a deo, ut i[)sis utcrcutur 30
])ro aninii sui arbitrio et apjietitu, Xon ut in aliorum, sed siiuin habcrent
iisum. Xon legitnr hie, quod scelere paraverit haec bona aut quod male
partis utatur bonis, (|Uod si ita esset, certe et hie proditum esset momoriac.
Quare liquet et apparet divitem illiim imprimis saactum et religiosum a
ludconmi vulgo esse habitum. Sed quid est

'Jit. 49 [21. i^uiiil 200
R] unb Derftanb quae aliter docet. Quae est, ijuod omuiu doua dei spiritualia
et curporalia data sunt, ut serviatur aliis. Prinecps dat aliis castra JC. iit
sbt servi, non ^äundei", ut paratus sit, quando jc. Sic deus dat onuiia bona,
ut .sinius in eins servitio. Si non sie ntiniur, adest peceatum. Hoc docet
i fides, niinidus non. Serviro deo est obedire eins voluutati, quae dieit, ut
.serviamus proximo et dilijrauius ut nos. Haec cognitio et fides feilt diviti
qui putat se deuni suoruni i)oni'uni, non cognoscit se a deo liahere et aliis
in coniuiodum. Xiliil eurasset deus, si o jnu-puras et auseres induisset et
edisset, Sed quod corde falso adheret illis unb (uft bviltnen fiuft, non (juaeris
10 victum et vestituni, sed douiiuiuin, quod vis deus bvittcv fciu et non auxilium
praebes mundo. Sic ille utitur. Deo non Iel)t am tleib, uisi quaerat
luft unb t'oi^cit biinnen. Solonio fuit bene vestitus ut Matth. G. Oportet aUiUiij. r., i-a
Kex habeat pretiosas vestes, non datae ad supcrbiam et luft contra deunu
.sed jU nottutfft unb Braud^. Si ista eessant, statim adsunt, ut iani tit: non
15 curat baiS ftcib unb fctjuiuctt, sed feltiamfcit, bev man iDol cmpem hiub.
Malicia eins fuit, quod bonis usus sine fide, non bene egit, sed fein tuft
briunen t^cfucfit. Fuit ein bxaä)t getrieft in illis regionibus, ba§ man biel
>Dcia Uuloab getragen I)at, adhuc hodic ber tiacfjt in Tureia. Hinc etiam
Carnielitae et liegulares, ex istis regionibus venit mos iste. 9iobt tragen
20 unb linhjab ift fein fnnb, sed ()üffart bvtnuen treikn unb bcn anbern öer=
feumen, hoc j)eccatuin. Ibi sanctus vir: nulluni [KH'catum eins descriljitiu-,
sed quod utitur bonis jc. Lazarus iacet ante ianuam plcnus ulceribus, nemo
niiseretur illius. 'Caues.^ Dives debuisset dicere, si fuisset pius: affer Barijitonsoremi
jc. da esum, tuuicam, fo t)et l)m fein purpur nid)t§ gcfd;abct, .sed
1 quae] q darüber steht intellectus zu lj-2 Cur data sint dona a deo
/• zu .< .Scrviic
deo r über deo est obedire steht Cliristus Samaritanum 6 cog 7 cog 8110 Nihil bis
sed imt zu 12 Mattli. 6. Salomoii r 1314 et bis Si unt superbiara mit 14 adsunt
durch Strich verb 74 3U (luft) i6 Malicia iis fein unt 17 (ebenso 19) teg i» Car
£u li> Carmalitarum restis »nde r iO;-'/ iinb lin: 61V describitur unt 20 über ttcibeii bis
anbein steht et inopeni (ajfcu not teiben 21 peceatum (beidemal)] p zu 22 Lazarus r
23 deb d 23J24 Barbitou zu 24 Res r
') Barbiton s. -tonsorem erg. wegen des lulschr. sichei'en cuteui curat :i3. Wäre
aurem curat zu lesen möglich, so luitfe laute als das deiitsclie Wort genommen und Barbiton
beibehalten werden müssen. 1'.
K] 25 in inferno? sed certe liaec est causa, (pu)d defuit fides. Nam vcra fides
docet et novit, quod (piicquic accipimus a deo, sive spiritualia .sive temporalia,
in eum dari finem, ut illis ipsis donis serviatur deo et illius voluutati obediatur
quae vult, ut misericoidiam exerecamus in ])roxinio, ut simus illi
auxilio et praesidio nee secus atque nos ipsos diligamus fratrem. Hoc ubi
30 non fit, ibi peccatiir, licet ratio non reputet pro peccato, Ubi exercetur opus
huius divitis, quare et similis pena sequetur. Hoc ipsum e.st quod damnatur
in hoc divite et propter quod detruditur ad inferos, quod absque fide usus
sit bonis a deo datis, dum se tantum et cutem laute curat uec dignatur

206 ^Ptebititrii bf? .^nftrff- 1528
Rjest ctfoffcil in sua piirpura. Non facit miseria salvum. Alioqiii monachi.
'Jipii vj, Boniim et Malntii non nalvat, sed usus boni et niali. Hoiodes lial^iit iiiagnani
molestiani et infinuitateni. Nihil profiiit, qiiia non bene usus. Sic
•.':!
iatro a sinistris. Qnis docet venun u.snni? Inspice ei in cor, sie adfectus:
ilei voluiita? est, qnod sie iilcera liabeo, qiiod famera patior. Hac fide et r.
nsii facit, qnod de pnre et nlceril)ns phis praedicetnr (jnam de omniuni
regnm coionis. Hacc non causa, qnod Inilcera liabebat, sed qnod bene
iisns. Alter habebat nihil niali in corpore et abnsus, ille nihil boni et tarnen
bene usus. Ille bono non potnit bene nti, alter malo. Sic cum aliis est
despectis: dei est volnntas, ut sie patiaris, mihi commisit, ut haec patiar. lo
Tum qnicquid est in corpore qnod molestat, fit dulcissimuni. lam praedicamus
de linguis eanum k. qtiid Reges c)mnes cum suis coronis gegen ben
f(i)toeren'? qnotannis jnu§ mnn bie fcfjtoercn, citev, avtmit üeilunbigeii. Ista
duo Exempla itlO(^t man trol malen, ut inspiceremus utrnmque, Ut divites
hie exempluni, El paujieres hie eonsolationem aniiierent, quo eo melius i^
ferrent suam inoj)iain. Dives , si videret jianperculnm, egrotum, nndnni,
2 Bonmii] ß su :i Usus rei ||
Ifcrodes zu /• 4 quomuilo aillcctiis Laznrus r
5 vül zu 6 über usu xteht mali Ulcer.i La/.aii )• ile iiher oiiiiüum 7 (iiö) non
hab (ehenso SJ tSjW Alter Itis dei tiiil zu it Ita quid prodest Imniiui si totum
munduni r 11 (juicquid] q: dulei/' zu 12 Linguae cannm r 13 quot:
14 Exempla duo r ut (verba) 16 Dives bis egrotum unt
frustiun panis mittere ulceroso I^azaro. lam si Ijazarum induxisset in donmm
K]
snam et medicnm adhibiiissct ad eins vulnera curaudum , sna bona promovissent
ipsum ad salutem, tautum abest, ut damnassent nee quicquam
nocuissct ei splendide epulari et maguifice vestiri. Siquidem facile conccdit 20
tibi deus, nt bene edas et mediocriter te vestias. Nam in hunc usnm dat
dona sua. At non fert ea ipsa bona tantum ad privatum commodum et
usnm rapi. Noc patitur frni tantum ad voluptatem, superbiam et luxum,
vult, ut proximo imjiartias et subvenias omni cgenti, ut eogitemus nos tautum
disjiensatorcs, non dominos. lam videamus et eonditionem aninuinKiue 25
Lazari. Hie iacct ad ianuani iilceril)us pleuus, ieiuuus et nudus. Nemo est

*J!v. 49 [21. Ctimil 207
R] esiirientem, inspiciat sictit bcinant, SafptS K. Nam si l.stc lihcntcr patitur
.suam miseriain ot nos non siicciirrinius ci, fiot nol)is iit diviti, ut lihontor
ei succuri'eremus, seil non fieri potcst. 'rinn tit ut diviti: ul)i sepiiltus in
inferis, lilrnnter dedissct ci purpnrani, innno totaiii siihstantiam, ut iiaboivt
5 oonscientiam se geUitfdjt Ijabeil unum iiulciis. Nds vidomiis, Ictjimiis ista,
Sed nihil raoveniur. Ideo sequitur lioc nos (juod liabchat divos, |o blcilbi't
lin§ bo?' (jetloy gut. S)a§ finb ij ftuc!, nt homines inspiciendi secnndnni
fiiscentia, exeidis ex ciiitu dei. Sed quando eredinuis .semel vernni lioe.
Audi, dieitur nobis. Cogita ergo, qnod si l)ona suseeperimus i. e. ita nsns,
qiiod deo non per haec servieri.s, non in ntilitatem, oommodum 2.' St
liomines non velint dare, patiatnr patienter, non invideat, oret j)ro eis (piod
in tali indicio sint cum divite, ut in bev qnal et tu in Abraliae sinn. Nonne
15 gloriosa res 'In sinn Abraliae'V Propter hune locuni deberemus pati oiuuia.
Quid gloriüsius, ,si unus angelus te portal, qui plus (|uaiii 'l'urea et oniiies
reges? Non solum iuspexerunt Lazarum angeli, sed deseendunt et liuut
eins miui.stri et non abhoniinaiitur eins hulcera, fanieni, non inspieiunt suam
pulcliritudinem, quam liabent coram deo. Quid nos miseri inabcnfarf lii«'
20 dicemus, qni iiii-J lücicn, ne serviamus ctm Sajaro ? (^uid es.set, si Turca
vel rex Frauciac veniens procideret ad genu memn? Certe magna res, et
tarnen nihil ad angeli ministerium. Si nos omnia feceriuuis cum Lazari.s,
dicamus: omnia feeiinus, 'servi imitiles'. \'ide (juid augeii: bu bift nod^ i'uc. 17, u
lang jo jc^on mcf)t al§ ein engcl. Et illi no.s eoni'undunt. Consolatione
2-, pleuuni: Si nemo vult nie lavarc, vestire, liabeo angelos. Sed non video,
sed nee ille vidit. Si vero credis, senties et post mortem pracsertira. Dives
moritur et sepelitur et ad inferos vonit. Roe ideo dieo, ipiia omnino estis
1 (ebenso :!) lih -J suam c aus suas 3 sc Consolatione plenum] Coiiso p 27 ad iiher et
') Diese 2. oß'enhar = 'des ziixiten, des andern.'.
K] quie est hoc infirmitatis, morbi, miditatis et paupertntis. Haec ipsa fidcs
Lazari quod ita se totum subiecerit divinac volimtati et ([uod malis bene
30 potuit uti, cum dives ille bonis nou posset recte uti, id meruit, ut ab ipsis
angelis portaretvu- in sinum Abrahae et ut ei contigcrit, (piod nun(|uaiM
contigit regibus et sapientibus et poteutiljus huius niundi: Xempe quod eins
vulnera et paupertas per totuiu celebrantur miuidum et celebrabuntiu-, dimi
pracdicabitur euangelimn in imi\erso orbe. Qnare hoc euangeliimi del)Pt

;20K '4>rebigtcit bc-i ^iifjrc;- \v2y^
R] pigi'i, non exhibentes charitatem. Prius dedistis mouacliis lautissima in-andia,
Suc. 16, 25 iani nihil cnrautnr egeui in hospitalibus. 'Fili, recepisti.' Xota lianc vocem
et coufer cum proverbiorum loco. 6» Intvb ha ^in !omen, ut patiamnr iu-
®*"',j' ['"dicinui Lazari vel divitis. Si prioris, oportet linlcera eins ac()niras i.e. ftett
bid^, als Inercn fie e§, ••^i vides in alio, cogita tna esse, si vides osm-ientcni, &
cogita te habere liuue defectum: ita fleib 1)1)11, eiba, iit ge|)UVt, Et (|uaiiiquam
non sis Lazarus in persona, tarnen spiritu. Sie David fuit Jjiizarus.
(jonolusum ergo, ut fias Lazarus vel daninaberis. Neminem angeli duoent
ad celos, nisi sit Lazarus. Si es Ijazarus in persona, ut patienter f'eras et
cogites til)i adesse angelos ininistrantes tibi et c^ Xöufcr^.
(23. Suiti 1528)
Stc^t in mm% 9lQcf))d)rift Bos. o. 17'' SB(. 126''— 128^
5,1 In profesto lohannis baptistae.
aiic. i.f.ff. Tvuc. 1. Haee est dimidia legenda, eras alteram ])artem audietis. Cum
hoe festum servemus, haue legendam traetabinius de verbo ad verbum, dum 20
tempus habemus. Legenda tft srtc[)t non Quft 3ioi)aitne§, sed est festum
(loinini, eins describitur praecursor. Audisiis iam, quam res grandis sit
verbum externum. Ideo lolianues adeo laudatur propter eins ofifitium ut
niillus propheta et apostolus sie. Electus enim est ad hoc oflfitiuui, ut inciperet
externum offitiuni praedieandi. llluni Sanctum loliannem fol llinil ss
faffen contra omnes Sehwermeros qui conteinnunt verbum extermuu. Kam
est tonitru contra eos, quia est vocatus ouff» allcvcid)lid)ft, per angelum
annimciatus. Et tarnen niliil in (^o invcnis quam ofifitium praedieandi. Quod
non edit, gerit vestes, est opus pro se 3C. nihil facit miraculorum. Maximum
»(aiii). II, i:iin lohanne est, (juod Chiistus dicit: I>ex et prophetae, quando is venit, m
18 bap: Ji) cras t «;< inm c audietis < sj) mis and 20 legendaiu c sj) Otts leg
Jl S'd -- -\"'' -•' •'^- 1"'' -'' !>cluvenner"s] Soli J:> iiiiia .Max .7" pnpplietafj p

^Jr. i'J |21. :3imi! Tix. M m. Jniiii] 209
cessaiit illa. Yooatir.-;, ut iMacdicaret ba-3 cufev(icf) (ciplid^ tnoit. Qiii tractant
tarn üevcdjtlicf) vcrbiini, vick'ant liic jc. Papa etiam i)'! ein >ic()Uici'iiU'i"
mit, l)nn bciIl quod .«criptura non aliter interpretanda quani spiritiis siiiis
exponit. Sic occultis verbis leuft er Uli» ex Euangelio et fuit Uli» Ijiui fein
;. cjebandfen. Sic Schwernieri , nisi quod tantam speciem non. Et sie onines
aiiuiit contra ofBtiuni lohannis. Dens ordinavit sie, oportet 1. sit verbnm
tnunblid^. Et enni eo fol ber gcift fouicii ut liic 'multos convertet' jc qui
fit hoc? tarnen non dat .«pirituni sanetnm, iiou facit miracnla. Nihil facit
nisi praedicat externum verbnm. Qiiare ergo dicnnt verbuiu externuni non
lu convertere, cum hie 3C. et Papa bringt fein glo? l^cr. Doncc vivo, moneo,
ut caveamus Sclnvermeros qui neglignnt externuni verl)uni. Ego .«epe dixi,
quod Satan omuia facilius patitur quam verbnm externum. Vaide adversatur
huic S. lohannes, donec etiam caput perdat propter meretricem. Ubi verbnm
abest, iiabet regimen. Haec est causa, quare servanuis lioc t'estum. Xon
15 facimu.s euni idohmi, non quod nihil ederit. Sed hoc videmus, propter quod
ip.se laudatur. Quando festum eius celebratur, dies S. Euangelii celebratur
quo verbum exit externum, bo» Bian§ prebig per orbem terrarum. A'elini
nos animo laetos hoc in festo, quod gratiani dedit, ut viverenius et audirenuis
gratiam iuexpressibilem de Euangelio puro. Olim et gavisi sunt homines,
20 sed gaudium puerile. Sed huc ordinatum fol§ feilt getneft, quod dederit
nobis Euangelium unb I)Qt laficn funb ttierbeii. Sed illam gratiam non
agnoscunt Nee Herodes nee ludei, sed (jui eins ministerio indigent. Videraus,
qui gloriosus gef)Qltcn ift coram deo. ut et nos sie cum teneamus
propter eius offitinni. David divisit annuni in 24 partes, ut cnilibet daret
26 offitium jut)er)orgcn 14 tage tog indies tcuc^crt man et qui praeerat oflfitio,
manebat 14 circa templum in doinuncula. Vide Paral. Ablas habebat suum
liouff bie mit Ij'^m fungcn. Fuit pnlchra ordinatio, quod pars cecinit et
postea geräuchert et uos seeuti k. Et ipse Ihit sacerdotalis quis et uxor,
quia tribus non commiscebatur propter bona i.e. unam ex Aaron filiabus diixit.
30 Haec ideo sci-ipta. ut videatur honesta anfunfft lohannis, fuit ein pTnffen=
s.'iic. i. is
1. (Sliiou. 2r.
in
i- Gi)"
linb et mater ein pfafientoc{)ter unb tonb. SBorcn front. Habiiit sanctos i'uc. i,
parentes, non hvpoeritas, sed 'coram deo'. Habiieruiit fein gfcli unb Qfiot. In
bis illi 2 iverunt inculpabiles , ut etiam coram deo irreprehensibiles i. e. ex
corde servarunt praecepta, non ex ursione ut Pharisaei. Non habuit Ijtel
35 from Icut tum. (f^ ift Inol fo uOcl geftanben in populo, ut iam in papatu
erat. Saducaei qui negabant angelos, Satan, resurrectionem mortnorum.
1 U\p: 2 viel .V serip T,H tomen ii» sanctum itnt 8 mir.i .'* dicuiilj d
11 ncgl IJ facilius] l"a' 10 (p) celebratur 17 terrarum] t- 18119 laeto.s bis
Olim im/ 79 inexp: 25 (2) i [darüber Hj lag^e \\ iac^ 26 huh 2" ccci 29 Aarnn] Aa:
SOjSl Haec bis ntii vnt 31 (ebenso 32) llal) sanctos] .s: 33 iiiciilp irre
21« 34 über ursione stellt coactioiie 34;3!i liabuit Hirt frcni fc aus freuny (Zach) (ciit i^aji
36 (ebenso i. Folg.) Sad n\t' mor
£ut:^er§ SBevte. XXVll 14

210 fvcbii-itoii bi-28
scciiro vivebaut, illi halichant feriiie bell '[)ci(i9ftcii nauicn, Sadiicaoi bic
[)Ctligcil, iit nobisciim Carthiisiani, 2?nriiliici'. In papatu vix iinuiu invenias
probum (jui raatriniouiale siiiini offitium triebe. Da Episfopum, ((ni praedicaret
Eiiangeliuni ut debet. Ille iiiter giffttflcn ('ofen boitl vixit nt Ilosa. Pliarisaei
meri l)cud;Iei'. Sadncaoi l)Cl)bcn. Si Papatus divisus in duas sectas J
lias, qiiae facies esset? sie tum. Christus non multuin cum Saducaeis,
communiter cum Pliarisaeis et ipse k. Sie Itcfie ©li^aljetf) lüic luivb fic
muffen i}a-i leiben ab uxoribus Saduoaeorum, Pharisaeorum. 6ö luevbcii fem
fvom leut fein gelpefen. Qni in Episcopi aula fol from fein, bev mu§ ein
fern from menfc^ fein. Non sine magna criice fuerunt isti duo. Ultra hoe lo
dat illis dominus maius damnum et humiliat et fuit niaximum infortunium,
quod ipsi habebant. Et insuper Elizabeth sterilis et senes. Et probus vir
(juod continuit se et ijüt ]\ä) mit feiner @l§ betragen fein leben lang. Potuisset
cognatam ducere, quia sie docebant, scilicet cui dominus non daret
liberos, sanam nxorem, ille deo ingratus esset. Et praesertim Saducaei ita ir.
docebant. ®er 5p()arifeer me|en fuerunt superbae, fertiles, divites, illa abomiiiatur,
orgo satis magnam cruceni habebant. ^ft ba§ fllcid), ba-S got alfo
mit fpilt bcn fromen, hat^ in ignominia finb, nt vix ansa irc in ])ul)lieum.
Ibi vides fidein, (juod potuit hoc got jugut laffcn, Icft fid) in bcr fd)mad)
ftirfen in qua maledicti. Nobiscum l)at§ fein fold;cu aufet)Cil. Non i'rnstra, so
dif^it dominus, probrum. Et angelus: ijuae dicitur sterilis, t)at ein t'ü'?
gfdjrei gtjabt, l'uit opprobriosa onniibus hominibus. Hoc nobis scriptum in
exenqilum: ((uem dominus hnuiiliat et fert hoc, ben foty Inol Ocrgolteil tücr=
bell. Cum ergo tani sanctam et altani proleiri daro volnit illis, idco tani
depiimit profunde. Et je lenger§ got nuidjt, l)C befferS ift, quia signum est,
.^r,
bas ctlöa§ fol brauS Serben, ba non bie loclt fagen. Ergo sunt exemjjlnm
et consolatio omuibus in des]i('ratione agentibus. Ibi discanuis: quem humiliat,
ans bcm >üil er gcUnflid) dWa-i (\X05 madjen. ^i vero sine hnmilitate
(!Xlollit, uiiiii biini sc(|uctur, quia putat tum qiiis so habere ex suis vii'il)Us.
Noniic magna crtix tot annos expeetarc prolciii forme ;{0 vel 40, sed i'ceom- 30
pcnsatio tanta, nt nihil snpra. lam landafur super omnes feminas. Äfaria
est virgo, (juia ii-uctum tulit (piem iniUa nndicr in terris. Sara non, Elizabeth
est suprema, quia filius eins est super omnes. Ista disre ex legtMidis
.Sanctf)rum, (pii dens agat cum suis Sanctis. Expectabat: ,]U l)arren 40 .oO^'-
(|uid? Ambo diffisi de prole, et tarnen ignomioiam feriint cum j)atientia. k
(.'artli pap .< raji 7 (ebenso 8) IMi.a S/y Gä
/n« (eut fein unl 10 cnice] X " '""^ infon 14 (chemo IG) dw 17JH satis
bis f()i[t unt cnieenij X pul»: !* I'"': 20,21 Non bis pial)riura iint 22 oppio:
23 ben c aua ber loolt 21 Cum bis iileo unt voluit über ilaie 27 coiiso 2712'J \\>\
I. 'ßctvi Ai« scquetur unl 28 au§ über btm zu 2S .'., f, 1. Pef. 5. r 30 criix] X 32J33 Kliz
34 Kxpccta

.'.
canerent.
m-. 50 [23. 3miil 211
magni esse, fer eins volimtatem. Sic Patres onines feeenint. Sa fie im Inol
öcvfudjt fiiib, gljet giinb nn uiib cxaltantm- altius (|iiaiii dcpressi. 'dt odores.'siicc. i.a
Hoc fuit oflitinm sacerdotiiiu, qiiia priiis, antL-quaiii David ordinaverat, erat
ein ftum gotS btnft. niliil Icicuti. David voro institiiit, ut loquerentiir et
Ideo eoniiii vcildjcvil erat liii figiir orationis, qiii eiiiin vere orat,
est sacerdos iinb iciic^ei-t für got. Kt Iiidei lialten fo niel, nt in singuiis
civitatibiis facerent templa in (luil)ns; vcud^crtetl. Id nolnernnt priiplietae.
Ut nos in omnibns loeis 7 lioras cccininu^^i. 'Foris.' Popnlnis enim con-s. m
veniehat in templnin. Angehis stetit ad dexterain. S;:cr ftuilb bvnilffen liart
10 am tud), brinncu erat area in teneijris ((nani non vidernnt, pontifex non
erat in ordiuc. lani g^ct bei" tvoft an, qnod sit pater fntnrns, sanctissinia
prolcs. Vide, qui deus hoc ineipiat. Prius erat in ignomiuia, iaiii fit
deterior res. @§ h)irb im iiid)t§ giitu eingefallen, alias non territus. Ego
non snm dignns, qnod ingrediar teinplinn, snni uialedictus. lani venit anis
gelns sunipturiis de nie supplitiuni. Sie dominus facit adiiiturns aliqnem.
Ibi consolatur einn, alias ^ct er nidjt gefunden prae terrore. Cor immannin
nun ]it)test loqni cum spiritu, (|uan(li) ajjparet, nemo consistit coram Satana
nnerjdll'odcn sine vcrbo. Si etiam liahennis, tarnen terremiir. Duo miniera
excellentia dieit 'Tua oratio' et 'uxor'. 1. gratiani et donnni. Noli cogitare, «. la
20 qiiod impropicium halics patrein, qiiod es sterilis. Oravit pro pace, nt visitaret
deus plebem suam, ut sonat eins Cantieum. Hoc est exauditum.
Orarunt: lüte leret man, regiret man, o domine, I)ilff. Sicut et iam oranuis.
Hoc est Enangelium quod Zaeharias audit, ibi dicit ei absolulionem et
remissionem peccatorum. Hoc audit cor, ba§ ntad)t ein frolic^en mut, niliil
25 hie anrum, argentum. 2. deus fd)tdt bir ein fiegel, ein gef^end quam magna
gratia, tarn magnnm donum. Txor.' Sunt ignea verba quae eunt in cor
viro, si credidisset, })rae gaudio mortuus fuisset. Niliil potuisset ei dici
letins ab alio quam hoc: Et filius insuper, lohannes ift perfon, bu lütlft «. u
fein frenb unb hift {)aben. Fa niulti ubi natus, convenient qui tecnm
30 gaudebnnt. Vidcs eum fuisse in mnitis angnstiis, ideo annunciat Uli gaudium,
quare? quia magnus vir erit, ba öicl angelegen loirb fein, nid;t bcr luelt, sed
doniiiKi. Hoc magnum gaudium. filinm habere qui magnus coram doniino
et magna facturus. Hoc donum niaius quam coelum et terra, ideo non
potest credere. Sic facit dominus, quando dat, dat jc. 'Sicera': ovbnnngs. i.j
35 erat Nazaraeornm, ut Samson, cincv öerlobt ftd) nnfcrm I)crvn niliil edere,
bibere ba^ bom Uicinftod fnm, et hoc, quanuliu voluit, non rasit caput et
/"
2 {i)) an 3 Cit. 11) ord 4 luq pioplietae] p: 9 (lex: 11 laiii bis
sancti/" unt 14 iiig malcdiclus] nia" zu 14 iiiüitificat et vivificat r Ui Cor Im
IS tjnerf^; ISlli) Duo bis 19 cogitare tmt 19 über oratio steht 1 über uxor steht 2
24 remissionem peccatorum] r p and 20 arg 27 credid 28 loli 31:32 quia bis
domino (1) unt Erit magiuis coram domino
»• zu 34 über dat K. steht afflueiites
35 Naza 3i} bo§ (»o)
14*

212 '^«vebifltcn bc? ,3nf)vcä ir)'2s
harbani. 3of)annc§ ift an bcn oibcii gclprodjcn, auttvniani nat^l^. Xuutjuam
cilit botrum nee qiiicqiiani de eo. Tbi (liceDilimi; Num peccattim ,sit bibere
vinum"? Tiirca est etiani talis Sanctiis. Christus bibit et institiiit viiuim, et
qiii Christiani, muffen iDCtn tvincfen. Hoc i*leo faetuin, ut spiritualem vitam
duceret hc\) bietcni Holet. Dens non curabat hoc, prius condonniavit liacc
^'/j ! "Esa. 1. Hierc. ut habcrct niai!;num noinen et nnfcficn bct) l)oldt, ideo debebat
taleiu vitam ducere, bcn ba toar ba§ l'oirf bvanff bcfliffen unb lict ein groö
anfel)en, ut ergo eo faoilius veuiret ad offitiuiu. Et uobiscum iid}t man ein
gebicng an, faciebant doctores et o])ortet fieri. Coi-am deo niiiil valet.
^oi)anney utns ein \o\i) geöreng fnven sua spetiosa vita, ut uomen suum
tvag untcv beii Ijanffen. Sir jiaiviites faciunt, mnffcn ficf) fteUcn ai§ doniiui
jiropter pueruiu. ba mit l)at ber ^^^abft bie loelt eingenomen. .Si usu^. fnisset
ponipa liac ut priuoe|)s fein-J tiumebjfcfjlatjen, iie verbiun quideni dixissem.
Hoc ideo dico, ne dicatur loiiauiies vitam aeteruam ])rnpter Sieeram. Sed
])rius est niagnns, post non liiijet, ba§ gctrencf ^ilfft nic()t jnm gro» fein,
8ed boö groa fein gebrandjt be§ Sicera. Papa: Jbi vides textum, quid ei^o
Cutter danuiat? Audi: iDCvb ÖOf ein 3''f)'"l"C'5 ''* "lagnn** coram domiuo.
IHi invertunt : jier iiaco vohint magui fieri.
51
^4^rcbigt
am ^of^rtnuc^tagc.
(24. 3uni 1528)
Stef)t in gfiörfi-a gbrf)fd)rift ]5os. o. 17' S&{. 128'' - 1;30".
In fcriis ipsis loiiannis.
Dixi iieri,

-Hx. öO [23. 3imi] %r. 51 [24. ^miil 21'i
meri accedant qiii fontenimint, vol iit againus siciif l'ai)i.--tac. Scd tit (jiti.'^fjue
1. vorbimi adiiiittat, noii fdiiteinnat et Ijalto ()od) [iropter lioc (jiiod ci
angelus dat. Persona i. e. ita paiatiir iit in utero, (^iiia deliel)at fiori [naedicator,
oportehat enm iiiteliiii'ere i|iiae praedieatiirns, i)leniis s[)iritu sanet"
:> (actus, qnando audivit voeeni nuitris jc. et illic: etiani ex \-ei'l)(i ac(|nisivit
.^pirituni sanetnni. Erit taüs praedieator (pii Idcinetnr non ex \aena olla,
.sed pleno v;>tie. Saviiiid) fo( er i'vaiiS 6iTrf)0ii. 'AFultiis': una viitus prae-is. le
dicationis verbi (piando per t^pirituni sanotuui i\etricbeii loivb, ut Petrus
1. Pet 4. Quod convei-tit, oportet praeeedere verhiim et iiieipere eonversio- i
timi '. n
10 nem i. e. iia^i btc nicn)d^Clt fvom iDCvbcn, ad (piod .sie respondc: Quid
facieudum, ut boni fianiu.s? Veibum dei incipit couver-sioneni et jionit
1. lapidem. lohannes convertet, Israelitae iion .seipsos, oportet lohannes
aperiat es et loquatur, per Iioc convortit. Xon per inanuin convcrtit, uou
dat spiritum sanetum, .sed vides, rpiani virtnteni seriptura det verbo soll
ij exteruo. Non facit ratio, .sajiieutia, sed lohannis verbuni. Et plus est (piod
dicit 'filios IsraeP, qui eraut dei populus, habel)aut legem. Piilelne inegdcbant
ut Saucti eertissinie. Et tarnen dieit eos indigere eonversione. Ibi
daainatuin onuie eonsilinm quo lionio cogitat se eoiivertere. Tu non siuiilis
fies Israel filiis qui legem habebant et tanien non lialiebant, i|uia non ere-
•jo debant resnrrectioneni niortnoruni, angeinni. Quia ratioue volebant nietii'i,
ideo Ho. 1. Et Pharisaei, qui optiini erant, j)utabant se suis o})eribus deo Mdiu. i, u
placere. 9Jtit bcn tltflt ^lOtjonncS 311 tliun,

214 IStcbigtm bcs SafjreJ lö28
iiou Mariaui, sed eins verbuiu i. e. Euaugeliuiu oportet praccudat. t?i in
aDgulum te abscondis, uil efBcies. Nota, quod loliaunes sit praecursor dorniui,
respicimus auff i>a^ ampt , mit bcm mimbtoevcf ift er fein öodauffcr,
non pedibiis, quod lohauni;* praedicatio fol bie erft fein, autequam Christus
sua gratia et spiritu saucto. 1. oportebat Maria praedicaret verbo, autequam s
s I' ipsa quae acquireret. Merae virtutes Euaugelicae praedicationis. 'In spiritu'.
Ibi exponit, quid velit per hoc 'multos convertet'. Alii opponunt so praedicationi
loiiannis, ut et hodie fit per tvranuos et Schwenueros. 5Da getjoft
nun ein mut ^u, ba-J l)eift ein geift nnb nint Eliae. Nullus propheta in
vetere testaniento (|ui habuerit tantum auimnui. Erat sohis ut ipse, alii lo
occisi vel Ueijagt in aagulos, pseudoproplietae regebaut uub fetten innen
totum regnum, nemo homo confitebatur verum verl)ura, Et ipse solus contra
regem, reginam, sacerdotes "^eifur trat, ba§ ift ein gctft i. e. mut. Sic Spiritus
sauctus dicitur Spiritus, quod faciat einem ein mut, quod tarnen sit sanctus
animus, uon impius, ut militum, sed sancta audacia in profitendo verbo. i->
Illam audaciam habebat Johannes et etiani ging cvnat^. Ut quando adest
animus, sequitur effectus. Audaces fortuna iuvat, qui est tun, bcv fuxtftS
()in QU§, cui dominus dat animum, dat ei et bie tfiat. Sic P^lia trot Quff,
neminem respiciebat, nee regem, reginam, 800 fJiopt)ctcn occidit 3C. fnit audax
praedicator. ber t)inbuvcf) bvnng. Sic lolinuiu-s fii( aurf) tf)un 6cl) feiner ))vebtg, 20
fol ein funtjeit fein nnb fol and) burdjbviiigct nnb fortgangcn. Quid fecit?
(Sr t^et feinen p[)avifeer ,^u red^t x. In totu populo erant onuiia gentilia et
tarnen nomine jiopulus dei. Ipse ex deserto dicit: onmcs sacerdotes, praedicatoi-cs
sunt erronei, eorum praedicatio est falsa, ba get)OVt ein mut jU.
Ibi oportet neminem timeat uec reges nee sapientes i. e. si ideni animus 2:.
efBcit, plures tum convertuntur, sed muior ]iars coneitat Satanam cum Omnibus
augelis, divitibus, saiiicntibus, potentibus. Sicut contra lohannem se
op])osuit: daemouium habet. In Actis Alexander. Sed timebant popnhim,
%vn 4, qui lohanni adhercbant. Virtus alia verbi non opponit so contra vilia, sed
«
optima, altissima, contra Satan et omues suos. Haec virtus exterui et oris m
verbi facit hominibus animnm qui audiunt et praedicant. Schwermeri sunt
tid, donec adheret vulgus. Sed verbum facit firmum, ut loipiatur coram
regibus et principibus nnb gl)et fort, bringt find;! uub ift unuberlüinbltd),
ei gt)et bnrd), man tarn nidjt bempfen, lefdjen, sed plus ser[)it, rjnia g()et
in spiritu Eliae. Hae non sunt simplices virtutes verbi externi. Verbum 35
papac non facit corda audacia uub burc^bringt ntdjt. Sed haec talis: habet
oiTensioneni a potestatc Satanae, sapientibus et tauien perruuipit. Hanc
1 iMariani] — er"'"/^?/ 2 all' -'S (ikjii) respicimus 5 gratia] .''
g iiniphetal p;
/O (Hiid Ui) liab // iiseiuliipr.ipliet.'ic] p.s // spiritusj s: I!i (./') non 17 frurcftä
7^* Klia iihcr (loli) V.) Vropfictcil] \>: JJ piia 23 (und pop Jr) (und 'JT) sap
-JM)
2!) loh adlierebaut lulianiii .'W alti/ oxt .'(/ aud

Ih. 51 [24. :;imiil 215
Uubbciftanb nun liabct lUlsa doctrina, bac- l)ci|'t bn» (äiiatigctiuiu rtcpieiiet:
quanto plus opi)ounnt .se illi inipii, tanto lortiiis peiTiimpit. 'Corda'. (iiit i;iu-. i. it
finftev tevt. Nos: conla filiorum ad patruni, iit obcdiant parentibns. l'-ifu
sie siniplifiter: quando lohanues veuit untci'y Üolct, Ijcbt ficf) ein fd^cibon, nt
5 [)areutes liberis fctnb tüCl'ben. Exeuipluni: quando apostuli vcneiunt in populum,
eraut filii ludncoruni. Sic uostri patres Epi^^copi, Piq)a: ab Ulis ciiim
liabenuis scripturani. Uli debereut nos tlocere et coutrariuni (it. Sic fit
seniper: patres sunt ut Kaunas, Cayphas, Apostoli filii. '\'os deberetis
mauere iu doctrina (|iuuu patres et (piain a uobis, nuni vos alle?' Sed:
iii
3of)nniieö fol ftdj ciiio mndjetl, ut desistant a suis tanb et audiant EuaujiCliuMi.
Et econtra, i. e. loiiannes couvertere debet onines in falsa opinione,
sive siut uostri niaifistri sive seliolastici. Si j)ater ruale doeuit, discat a filio.
Si Magister erravit, discat a discipulo. Si episcupi erraveruut, discant a
uobiß, si nos, diseaiuus ab iilis. Sed aeque oiuues crraverunt ,
qui ergo ac-
15 quiruut ex patribus, doccant alios i. e. liberos jrer praedicationeni loliauuis
etecontra. Sie souat textus iu Malachia. Lucas inodicuni invertit i.e. (pii 2>ini g.i
iucreduli sunt sive parentes sive filii siut, sinant se duci ad sapientiani JC.
i.e. Euaugeliuni vult uiagister esse u6cr mcifter, fd^ulcr, junc! iinb alt sine
discrimiue personarum. Fieri potest, ut adolescentos suscipiaiit doctores,
20 uou parentes suscipiaut liberi, uon, etecontra. lohannes debet praedicare, ut
quisque atilaffe itnb nein ein anbcxa ^ev^ uiib nl)cin§ an tjon fon vel filius a
[latre, T't oniues liereant in vcrbo. Tbi itei'um virtus Euangelii: c§ I)c6t
aüei'lel) iltung auff, discordias, rottas in populo et dicit debere oinnes venire
in ununi i. e. in verbuni. Ante vcrbum pater iioc credebat, filius aliud,
•-'5
discipulus, magister, (juisque aliud. Nonne sie factum cinn Euangelio (|U0(l
]>ronunciat omnia inipia, etiam .sanctis.simuin statuni niouachorum et admonet
aniplectendum ab Omnibus Euaugelium de Christa? ?(rt verbi onines discordes
doctrinas abrogare et unaninicm erigere et fljn linb lei" (juam liabont
impii. 'Perfeetam iilebem.' Satan fpcvt ftd), nc ista unanimitas nianeat iu
3u populo. Ideo tarn multos Schweruieros suscitat. Qui convertuntur, lial)ent
unanimitatem , alii contra. Et tales fit populus bene instructus. Dic'itur
iterum contra onnies (jui aliter volunt .sc parare ad ' et loiiannes tantnm
praepararat. Tua devotio, capi)a non, lohanuis jituubiücrcf tl)ut. Si vis
habere gratiaui spiritus sancti: lege, audi verbnin, habebis viam, canalem.
35 Per istani parationcm fit i)opulus gcrilft, ciu tlid)tifl, bn§ fcvtiq fi'l), bc§ bcr
^ev gctirauii^cn fan, Wo ,311 CV \ml, ut securis acuta, lohannes [)cbt auff sectas
1 gc^itci: zu I ut cuiivertat i:orda > zu, 3 über Nos corda stdd ita locj f lud
eiiim] n 7 acrip {> (ebenso 28) doct IT sap 19 (ebenso 20) suscip docto
2 I
23 (ebenso 31. 35) pi)p 28 über fl)n stein .sap 29 Perf 34 giatiain] j: 3Ci jii Wo
') ery. Cliristuui oder deutschlateinisdi = da sich bereiten zu

21 T) ;pastoreni. Alü omuino finb uiigefc^tc^ft, Paulus 'iiutud^tig': quia non laijen
06 a suis, fidnnt suis operibus. Ergo ad uulhun vitae genus tugetn fic. 5
Quia nou possunt dicere: toic mid^ got ^abm tüit, fo tril iä)5 leiben, Verum:
©ot mu-3 tllid^ jum -lltunc^ l)abcn. lam videtis, quare feriemur, nempe quod
habemus verbura dei, quid efficiat. Nonne maguuni donum verbi dei? Ideo
gratias agamus deo, ne K.
^^rebigt nm ^o^annc^toge 9{a(^mittng

?ir. Sl [24 ,3um) 9k. 52 [24. ^uiii] 217
c'ivilitiir. (Jiii habet verlniin. ori't deiim, \it cor ililatet, ut a|iprelieiulat vorbiim
mit giltnb i. e. ut crt'dat öon ^rimb. Hoc uou ])otiiit Zachaiia.s, 1. noii vult
credere, postea foillpt CV bieill. 'Quo'

218 "4.ircbtgtcii bei- ^Ql)vci- lö28
Infidelitas luac^t ftuill. Et hoc est in rebus et seculi scientiis. Qiii de
hello loqui viilt et inexpertus est, quid loqueretur? Sic est iu oiuniious aliis
ftlicfen: qui iiabet iufidelitateui et nou bene intelligit quae iu scriptura, m>n
potest loqui. ä'ßafd^cn unb plaubcrn fonncii fic ttiol nt iusani, sed nihil
ad proposituni. Sic tales praedicatores: quando illi Joquuntur, scribunt, 5
loquuntur ut niuti et loquuutur interim de alia re. P.qiistae fo inon fic
ff^leml^te' et bcftiüirt, et Schwermeri niliil de sacrameutis posseut loqui. Ille
ero'o passus hoc supplitium quod habet infidelitas. Sicut ergo ille nuitus
propter suara infidelitateni, ita oiuues sine fide sunt muti. Nou credidi, ideo
i". (£u'i.'i!'22Uon locutus. Supplicium quod secutum, videlicet signuai, coegit, ut crederet, lu
^"['J'j'quia natura ludaeorum. ut sine siguis 3C. quod signum? 'Eris mutus.' Hoc
Signum sentit et (»gitur, ut fidat. Ubi rursum vides signum facere ad fidem.
Sicut verba confirmaut fidem, sie etiam sigua. Xam si Zacharias nou credidisset
, Johannes nou natus fuisset. lani deiuceps non left fic^ l)l)ri'Cll
senilem etateni. '^n ber ftiaff ijtbt cv an juglauBcn. Qui nou credit, u.
cum illo non operatnr deus. Sictit per cam non loquitur, sie nee ali(]uid
fcfjafft. Cum ergo Zacharias filinm acquirit, fo bc^Cllflt bas \Vixä ,

9ir. 52 1-24. 3um) 21tt
priiis malani conscientiam ])r()i)tor poccata ut eanit Zachariar;. Sic oniiu's
fuiinus in teuebris et pcriciilis. ohnoxii feris i. o. doctoribu.s. Alia.s iaiii
lucente Euangelio scimu.s, iilii reuicdiuin pctendum: nos nihil, Cin-istnni oniiiia.
bcö (icdjty fol man fid) fvclocii. (ini intclligunt haue liicem, certc diligiint
^ Ii)lianneiu ipii ita de Cliristn testatur. Prius uou adniodum diiexi, lain plus
diligo quam ulluni Sauctuni in vetere et novo testameuto. Oiuues apostoli
et Euaugelistae preifeii ben 3o^^i"nC'5 Et Christus.
Mos fuit, quod puelli nomiuati secundum nonicn patris vcl eognati
proximi. 'lohannes': unde habet raater, quia niaritus l'uit nnitus? spiritum anc i. «:<
10 sauctum diount dixisse: e§ mac\ \vax iciii, quia saneta luulier. Scd credo
depiuxisse nonien Zacliariani uxori ut aliis. Ut sine dul)io al) ipso dejtreheuderit:
unde enini seisset se filiuni haljiturum et nonien eins lohanneni?
Forte iuvenculus fuit, (pii ei legerit. '6v "^cift' q. d. C§ tft ftfjOlt t'cf(f)Iülicil,
])rius habet noinen. Dens ita vuit, (piainquani ego nou sie. '3icbt': ubi i'uc. i.m
15 fides pk'ua, g^et bie ipxad] toibbcv an. Ibi vides, qualis vir fuerit, l)t)i- grcifft,
quod fides est diserta. Ex muto faeit fides adeo eloquentem, ut fluant eius
verba. Audi, qui soneiit: ' Benedict iis'. S)0 tft er fo plenus fide, quod sciatüics
iu corde, quid Ciu-istus facturus et praecursor. Et hie maxime geprctfct
verbum externum. Et tu puer, dabis 'cognitionem' quae 'in remissionemS. 77. 79
2« peccatorum'. 'Illuminabis' 3C. lila omnia expediet lohannes qui nihil aliud
faeit quam fürt bo» munblid) trort. S>a§ ()cift bie sungeti lefcn 8. Cantici.
Coram omuibus fatetur regnuni Christi adesse. Hoc est tale quod rcdiniiniur
ab inimicis, ut Uli serviamus jc. sanctitas erigitur quae coram illo,

220 'l'i^ti'iB''-'" ''''-• O'itj'-t--' ^''-S
53
'!|?vctitrtt mit 3. Sünittafl und) Trimtatii'.
(28. .iiiui 1528
£tet)t in Mrai gjadjfd^vift Bos. o. Hi^ 331. VSo^—lSb^ iiiib in bcv Äopciu
I)ü9ciu-v ^anbfdjvift Tiv. 1392 5BI. 156"— U!l\
R] Doiiiiiiica Tei'tiii (juau erat 2'J. lunii.
i;uc. 1.'), I r». IT"«' (jiKjque est iiuiini Euangelium tiuod quisque ^.
.^.'^n biffcm cuaiiflclio Ijefft (5l)ri|"tuy fdjim iiitb ti)ii aiu^etcfciit bc luir^ i:.
gclnuflc her fiinbc iiiib ein Unifcn trol"tiiic\e bcv cngfticicn flOiniJen, i)u unldfrn
tninfcfjcn bc luivflrinnnc bcv fiinbc mevcfc iiiib l)m luclcfrvcn nid)t. Hub bnt
inlUc ()ent 1)0 nngetcfcnt 1)U bificm opetituiven funbeven unb ;it)aviicl)evii iiiib
ffdfjt ein orbel alicv nllc bel)bc. -llentiint Inevt mecv ferbömet cffte Horovbelt
umbe ber fnnbe luillen, luente be funbe fljnt alle npCiclinHen l)n beut nl)en -.ü
teftnnicnte. '^\m inclct'eit Inert nidjt nnbcvci flepvebifict ben luivtieningc ber |nnbe
ollen bc bav ßeloücn, fiinber bit licvbomct nUcine, bat nicn bat nid)t luil anncmcn
unb >üil bev fiinben nidjt ktcnucn, )uä loer e§ aUc flcdjt, barunimc
t)ab fein fnnbev ovfafe tdo UevtlniUclen, tiovtluil'elt fic nl'evit, bat finupt ntf)
fljnen nngcloue nnb bat l)c fidf nidjt luil evteuncn nov einen funber, tuentc r.
in beu fdiuflcn tiierben bc iiinbc lun-flclicn, bat man loUct, bat fe fl)nt tiovt^cticn,
unb bnt nien fict luile ein nvmcn funbcv, iinbe biije iiint, imn loelrteii bat
12jt4 mit ro

'Jir. 53 [28. ;5iiiuJ 1>21
K) noliiiit Inerfgeiiomcn fein. Ccrfc ablafmn ost, quia Ohristiis e.st agnus in
quem sunt lata. IIuu audiiiuis, l(«juimiir, seil noii ciedimus: si ad diias
horas eredimius, statiiii rcdit iiu^redidilas. Qui iioiiint peccata ablata et in
alium posita, ii sunt piihlicani (;t pcccatoros. Iiispicc textiim. 'üt aiidiroiil', yuc is, i
.i in(|uit. S)a mit finb 2'^^'^'" art »occfgejrfjlagen: 1. Uli qui noti credunt peccata
ablata, si etiain
ore loquuntnr, taincn cordc nou credunt, quia re non praestanuis,
nianemns territi et oonscientiani liabemus nialain, tanien solatium est quod
libenter vellemus credcre peccata ablata. Quaniquani illi publicani et ]ieccatores,
nihil refert, quia audiunt. Alii qui frcc^ finb et dicere volnnt: Si
10 peccata ablat^i, vivani, nt placet mihi, illi libcrtatem in occa.sione carni dant.
Non vult POS qui non credunt. Item qni contemnnnt et ex illa libcrtate
pcccant. Ergn fuerunt publicani (pii hlft habebant ad domiiiuni iinb Ijal'Cli
fein tuovt angenomen uiib mit ijcxi^tn glaubt. Idco diligenter addidit Kuangelista
'ut audirent'. Non vcniunt, ((luid est niagiius rex, cjuod edant cum
4 (u. V>) pul) pec zu 4 \'a audirent sp r ö (u. 8. 10) peccata] p
li loci
zu .1. sp r 7 coiiscientiain] .S' li)>
9 Qnamquani] (^ zu 9 2. sp r il diceie] il
10 occa // vult] V eos iiher (jui zu II -14 ps. .S'2 ooram mundo confessio ijuae
tc nocet Je. sp r IJ liali 14 .-nid
15 euangclium fedit, bc fid nolin tl)o bcm tjcvven, bat fc me modjten ^oren.
9Ju jnci'rtc, bat bar fljn ttüljcrtcijc art ber minic{;eii, bcn crc funbe nic^t tior=
geücn lucrbcn iiiib fonctt ocf iiidjt tl)o üi)rgeöl)ngl)c fameii. 2c crftc fl)n, bo
bar nicl)t IneHeu loocn, bah bc fuiibc ii)iit iipgcl)abcii iinb atlc bord) Mjriftiim
locdjgcnameu iiitb tomtctt oct nic^t loöcn, wo trol fc ibt fagl)eit mljt bcm
so mutibe, iDcnte fc f)c66cn mimmer ein fefer nnb froticf getuiffcn unb bat fclUe
fan me nidjt bctcr affmerdcn, bcn wen bc not anftcit. Xc anbcrcn oücrft
fi)n be bor Jüot »neten unb loöcnt od lool, bat be funbe fijnt tiorgcöcn, funbcr
mifbrufen bat futöige t()o ürl)bcit bc§ flifdjco nnb meinen, fc miigcii b()on ol
tue« em bclcüct, unbe bebril'cn nid;te§ bcn aEc bourijc, funbe unb fcanbe unb
25 fprefen: ^ä !an nu noc^ nid^t nt)a beut cuangctio letjen, 3icE tnot nu bcr
IncvÜ noc^ brüten, ^\ä] loil bat euangclium nod) liiol onnemen. Dcffc be
Doradjtcu bat euangclium unb Ijolbcut uor ein ringl)c bind, bat men l)bt
frigen tan, locn mcu loit unb taten tjaren, Inen me h)il, Sunbcr löcn fe ijbt
gerne loolbeu anncmcn, fjo \ß Ijbt tl)o fpabe, fjo tonnen fe Ijbt uid;t anucmen,
M effte fe od iuolben. 3}arnmmc fd;al mcu Ijbt ml)t eruftc angripen, bcloile l)bt
üorl)auben nnb Hör bcr bocr 1)», unbc lopen bar na tl)0 l)orenbc, gctid alfc
beffe apenbare funber boen, mit allen t)ll)tc bax na topen üon groter begier
unb (ecfftc nnb od mi)t eruftc geloben bcm loorbc geben. Sc famcu barnmmc
nid)t tl)o l)oren, bat f)e ein groU) toniud Inas, effte um bat den« Uiillcn,
zu 10 tloljetie^ att bcr (funbe) ml)niii)(^en r sp I, IS ii))(ief)a6en

j
fiiiibcv
222 '^.Uebifltcn be* 3nl)rcS 1028
K] eo, sed 'ut autlireut' : bov lüOVt movet cos, alias nihil quaerunt au 1)1)111. Ideo
Euangelium vult eos peccatores qiii afilaffcn et P^uangelinni non suscijiiunt
pro operculo 2C. qui dicuut: Ego iam uovi Euangelium, sno tempore eogitabo
haec verba. Tales putaut Christiauam fidem cogitationem in cordc. Exerce
cor tuum semper, ut in hora mortis cousistere possis. Si econtra, fiet tibi ut
nou unam ^ tecum liabeas in promptu. Laetentur ergo et gratias agant illi
qui sciunt, quid faciendiim, cum eos peccatum gravat. Nani ibi stat Euangelium
et iudicat nulluni peccatorem perditum iri. Hunc scilicet (pii verbuni
audit et corde arripit. Et bis uecessarium, ut praedicetur hoc Euangelium.
Nam nemo adeo bene sentit peccatum ut illi: qui vero peccata in Ciu'isto i"
agno posita non credunt, non seutiunt. Sic Schwermeri illi carnalcs. Ideo
Euangelium hoc nihil ad illos. Sed publicani vehementissime .sentiunt peccata
et nulli putaut se jieccata ferre quam illi. Ulis tuirb fnucv, nt ])eceata
auferantur ab eis, et Christus in se suscipit, quia ibi adest conscientia mala,
quae dicunt: peccata sunt tua, quia fecisti. Tum adest Satan qui adiuvat is
rem brin fulctl lillb gdüiffcn. In hac angustia opus, ut hoc discamus
et sciamus Euangelium. Ibi discat talis: meum peccatum non est am]ilius
1 aud 2 vult] V pec 5 in iiher liora (I bab gratias agant] g a .'* iiece/'
10 peccatum (ebenso 17)] p peccata] p (ebenso 12113; 13 (2.); lö) 11 Seh 12 lioc über
Kuangelium pul) vebemeuti/' /•/ suscip zu 14 über mala sielit Sat ratio ;
'
) eiy. iiorani
K
bat je fl)iic Icvc iiiod;tcii l)ou'ii mibe Iniu l)Ci1cii aiiiieiueii uiib iiiod)teii
bey olben lelieuS loß Uicvbeu, lueiite bat il)iit be jeUiige iiiib bc vcd)teii, bc bat
euaiigeliiiiu l)ebbeii mögen uub ort eüurbcrt al),)e be bat iiid)t fofcii ein l.iov= -m
becfctid)c evev fiiiibe uub bbil)eit. 'JJieii be be Holen be fiinbe iinb luolbcn bev
jiiluigen ort' iitl) ber inateii gerne lebid; uub lo); loefen uub foiiueu erev nid)t
qin)t lucrbeu, uieueu ort, bat feiu fnuber iip erben )o grotl) fl), alfe fe |l)u
uub um ber fulüigeu loilleu motl) bat luort od gcbrcücu uub gepvcbiget flju,
iip bat )c tvoft uub eutlebl)ugt)e fiigeu, luente bejje feUiige l)eO(ien einen groteu .'.>
femp mit ere cgeu tioviiufft, luitie uub jljunc uub buoel unb l)elle, er egen
geloilj lorogct fe unb fciifft fe bei l)eUeu tl)o, bat fe anbev'i uic^t öoleu uoel)
lueten, bcu bat fc fl)ut alle üovbomet. Tax tiiuipt beii be buoel tl)o nnb gifft
em od 1)U:

9!v. 53 12«. Z\mi\
22R
R] niemn. Si luibco, fo ^ab iä) tcin, si sum diaholi, jo btit tcf) nicf)t bcsi Satan,
nisi liic liabcl Cliristiim, iioii cousistet. Cuius est? illius de quo scriptuin
'fert peccata imindi'. Sic \it tvet a «mscieutia et seusii s^iio ouff
(i!l)i"iftiiin, J^-ii i.v9
f|iii nnn potest inentiri, scd cur incuin et Satan qui vult ])eccata ailff luirf)
r, treiben, bciS ift ialiä). 2Öcvö aber lievicnnieu >oil an icincm leben, beut tuirb
ber !anH)fi jn fd^lücv fein. Cor debet iüi adfectum os.se in teiitatione. Si
den.« met ii)se diccret: Tua i)cc

2-24 *;>rcbi(iteii te-i .^saljvc-J 1528
lilsed edit cum eis, uon habet coutra eos etil lüibbcvtüitlcn. SfnS ift ititier
tvoft, qiiüd ad Christum non vcniunt Suucti, sed publicani. ()[)ortet lioc
credas et appreheudas lioe quod ad Cliristum non acceduut sancti homines,
i|ui offerant sua Kosaria. 8ed oportet ha bei) fc', ut audiant verbum i. e. ut
credant, quam fidem seqnuntur opera. 2. solatium est ilhid. Pliarisaei i
murmuraut. Non acceduut ideo, nou suscipit, non edit, nn bell fall (X iiid)t
6cU)cifcrt exemplum nostrae consohitionis. Si fecisset, esset terribilis historia
(|ui sie in peccatis coustituti ut pubheani , sed iusticiariis consoUitione
plena. Vides eos qiii iiuirmurant. Ibi agnoscis verum et falsum Sanctum.
Verns neminem iudicat, condemnat, contemnit, Sed paratus audire, discere. m
Hi sunt publieaui et peccatores, cor eorum sim})lex, ut suscipiant verbum.
£uc. 1.'., .i Phariseorum natura, ut iudicent et nnirmurent. Audi, quid dieant: 'Iste
suscipit peccatores'. 6C' ift ill leib, quod suscipit. Si esset fvotll, non se
eonf'erret ad peccatores. Yidetis, qualem magistrum habeatis: g[)et cum
peccatoribus itnib, ergo ^at ev hift JU l)I)ll, ergo ex fructibus agnoscitis cum, i,-;
e§ ift ein fd)Qlcf et bub. II

ar
9lr. 53 [28. ^iiiiij 225
UJ einer jun fiinbern tf)ut, nt illi adiiivpiifnr. et baS man mit l)t)n teil f)ati.
Jpsi tantuiii rcspiciiint in bcn cufevlidj fdjcin , nun inspiciunt. (luaiv faciat.
Ita cuncliKliint: Cum cum Ulis convcrsiitnr, corte thfit , qufMl ipsi, vcl coi\-
scntit. Hoc autom prai'cipnnm est Cliristi, ut orisrat pnblioands et nuTotriccs.
;. Ideo reiicitur in Euangelic) vita insticiariornm, Cartliusianonmi, (pii in anwulos:
mundus e.=t malus, ideo iniirodiar cocnobium, ic^ tuil bio lurlt ein
gnt ^ii' finticii laffen. f'liristns et apostoli potnisscnt. Si unns atijuc alter
diu vixit in desertis, tarnen non ideo e.xeraplum. Lotli in Sodom, Abraham
in Canaan, Elias, Hieremias in Israel, David rex, apostoli in medio niuiidi.
Hl L'nuni Episeopnm volo ' qui pracdieavit et ba|)tizavit, quam rtis. Sie enim tantum niiiii vivo estq\u' diaboliea vita.
Unter bie fnnbor gctien, nt inventm-, bene: sed si velim l)£)r btng fterdcn e(
^clffcn a peccatis ad Cin-isfum, iip(irtet sinuts eum maus liominii)ns nnb
füllen, ideo ut l)elffen ber fetben Imfljeit ftcnrcn nnb bie lent from mad)en.
••i
^s^ fol prebigen et dieere verum, ut meliores reddantur, Si non, snm in oonditione
diaboliea. Sic parontes adsunt in medio donnis, ut toeren bev boil)cit
liberornm vt t'ann'liae. Ideo sunt mal! liomiues? ift, (piod volunt Uieven, biicfi'-
bie fronicn nnter fic geben, cum optime taeiat, ut discant ab eo.
3 conversatur c aus convci;/' 4 pul) mere zti 5 Solit.iria vita damiiat.n /• t'aitli
8 Sod 9 Hie Vi a mit 12 iuventui' dnrc/i Strick ncrb lö diceie] d
') erg. liebet -) = i\ä)
K] ber fiinber ialic()ctt Inillen unb befcringt)e tl)o bcn geloöcn, fu§ tuert f)l)r oä
vu t)orlecf)t unb \yi nebbcr tjeflagcn ber carttiufer nnbe monnide (euen, bebe od
lüolben mal fnnberlingcc- fl)n, billiger bcn anbcr Inben unb mcenben, men
funbe mit funbcr nidjt nnimcgl)Qn, too l)l)r od be pt)arifci)er meueben, fnnbev
hjerben bor ein funber Pan. ^d law nid)t flju bl) ben Inbcn l)iUid), bar )l)n
fo Dele funber, barummc Joil td eine foppen antf)un unb lopen tl)o flofter
•j5 l)n unbe tt)il bar ein ^iüid) leOent Ooren: tja leDcr \)a, entlopeftu f)l)r be§
bnöete banben ,
fc^altn ben bubel tnli'cn Pinben, !)•? bnr ein cffte l)C ge=
meft, bem ijbt inol gcgan \ß, bar idjoüe lui) oort neen ercmpel nt() nemen,
bat h)^ lopen l)n be foppen tveä) nt() ben luben tl)o f)olte locrt an. ät>l) lefen
Don ottc groten fiilligen framcn Inben, bat je ftebe il)n gelncft pii beni Poldc
:!o mibben mond bcn quoben fdjeldc unb bouen unb l)ebben bat üold geregert.
^^d iBil noc^ leoer unb laoe od mer bem enen bifc^op .söilarinm, bebe ^efft
mond ben ooldc getncft unb gelert bot inloe üold, luen aller cartlmier unb
monnifer ^illicf)eit, loente fe it)n bcn ootde ncrgent Ijulpelid l)U gelncft. ^JJien
fd^ol mit ben minfc^en ummc gon, nid)t bot men ere funbe fc^ol loOen,
35 funber bot mc be be bar pn funben fpn, barutli Ijelpc, unbe bcnen en gl)elid,
olfc {5f)riftn-:' geban t)efft. Pbriftu? (icfft gebabeu Oabcr nnb mober tf)o eren,
l)efft ooerft nidjt gefec^t: loultu bljncn olbercn eren, fjo lop Dan en. .sje l)efft
ben fncc^te nid)t beoolen, loil be fi)nen l)eren benen, bot f)e frfjol Don em lopen,
£iitt)erS ÜÜcrtc. .\XVI1 lö

226 ^vcbigtcn brS 3fl'()rc-j 1.V2S
R] Hi simt damniiti linniincs qni adt'O vencnati, iit imirmureut. Dat illis
ein liplid) similitiiclinem. Et ftoft fid) ' mit l)t)r ci^eti ratio et indioat, qiiare
cum peccatoribus conversetur: noii qnod veliin malos facere, sed iit (juaerani,
qiii sunt perditi. Eg

*Jlr. 53 (28. ^uiii] 027
1!1 revoeat nisi vox Cliristt. Sul) Paitatii (|iiauto plus pracdiVatiini, croctiini
ordiinim, ftcnb, l)f)C unnt(]ic^CV iiiiiniis in conscientia. Sic ovis plu.s errat,
Sic nos pntabannis, (juando audiebamus errores, et tanien erannis oves
perditae. Sic oiniies suniiis, (juaiidd cadiimis ex verbo. Inspice llottas (|uac
5 a verbo ceciderunt, a gratia, Sacramentis, et tarnen putant se rccta incedore.
Sic fit cum aliis: quanto plus eis cousulitur cum libero arbitrio, nisi vencrit
verus pastor Christus qui sivit vocem suani ire. Hanc audivimus. Ibi
loffcn linr bic ftcnb farcn imb galten uiiB ju bcr einigen ftl)mtn Ptniftt. Ch'
I)at unC' aber muficii nadjUuiffcn. Non ascendimus in celum unb Ijaben l)t)ti
in evabgefjolet. Sed ipse descendit natus. Ibi cuid iiivcnimus et asceudit,
ba§ ev un§ l)tn ailfj Jllf^C. 'Et quando invenerit, imponit' 3ft fvo, bOy er§
tüibbcv Ijat. Vos irascimini, (juoil suscipio iicccatores. Ego gaudeo, (piod
invenio i. e. omnia peccata nostra iacent in liumeiis Cliristi, nou nostris, ut
supra dixi haec fuisse Itpltd) verba. Conscientiae nou pacatae, quod sciat
15 se iu huraeris. Signiticat enim ovis ista nos, quod iacemus cum nostris
peccatis Christo in humcris. Utinani essemus gleid^ huic ovi, (piae non
incedit propriis pedibus, seipsani non fort, nihil t'acit, srd taiituni patitiir
/ Pap zu 2 über ])lus en-at steht ((uae pntalint se beiie ire .3 aiid
'>
ceclil
9 celum] c 11 iu impo J3 pec l.'l (ebenso U')) Im // [ip 15 ('oiiscieiitiae] 9
Significat bis ista unt cum über nostris
K] ftcmiucit bc5 vcci)tcn tjcrbes. 5o fod^tcit iin-j bc paulueci unb be biicoppc ort',
\)o bodj mcn \]o )c mcr iodjtcn, l)o lul) mcer cwcben, leben nnä bl)t nnb bat
20 up, bot ene nod) t)illi9ei- lucnn bat onber. ^JJtcn Ijo je loolben l)iniger mafcn,
1)0 \V)\) flimmer luorben. Cd meinet bat \6.)h\) nid)t, bat pbt crret, funbci:
meuct, l)bt \v>\i tl)ü icd;te lopen. 6d mene unj od, loi) bl)ün, loat i-ed)t l)ö
unb I)illi9c loerde, men rten lül) t()ofeen, f,^o l)§ t)bt red^t unftatt) unb fjo geit
l)bt nn§, loen top Oan ben loorbe OaHen, i,',o f)elpet nod) leer noc^ Hornuincn
25 nodj ein nodj anbcv, loente bat bav tnmpt be ved;te l)evbe (51)viftn'j unbc t)e=
Iteget unfe Ijerte, locn lop f)oren bejfe ftentmeti, bat unö bnrd; jpn Ipbent \\]\\
n.H-d)flenomcn al unfe funbe, fjo lop be-:5 Uafttpten gcloOen, unb l)l)r legge iop
ben nebbcr aE unfe Ijillidjeit, nofbenft unb loerde unb fcen flid^teS np bat
bovbenft (51)nfti. iüolget loiber: unb Icdjt bat fdjäp up fpne fd)nlbcveu nipt
:io fvoube, quasi diceret: bp pparpfeier muvven unb tuvreu, bat icf be funbcv
anneme unb icf bo bat gerne mit groter frcnben. 3^ t^bk bar ein gvott)
lool geluil tt]o unb pd mp od leff, bat id loelde möge Oinbcu, be id möge
auncmcn unb mpn loort f)oren, unb ppr Ijoreftn, bat td gcfcdjt t)ebbc. ^211
bat Ppviftuv f)efft np fpiien naden geledjt nnb up fid genanten. Tat fd)ap
35 geit nid;t np fpnc eigen OÜtcn, men pbt letl) fid bregen nnb geit up bei perben
tjoten, pbt pj ein bind mit bcm fc^ope unbc bem l)erbe. ®or be f^erbe blpfft,
a.'5 e^riftug (roent) 29130 Söotget hh diceret nnl m
IT)*

228 ^lircbigten bei 3ol)to.3 1528
K] beuefitium poi-tatoris. Qiiis portal? Ita diseamiis, iif nii C^f)rifto f)an(^en
unb am I)a(§, Ut dicamus: meuni peccatiim uoii iaeet iiiilii in collo, non std
et eo in pedibus mei«. Hoc c-Jt lioiniüera a se ip^o tvcttcil Ullb ()eng ftd)
an C^fjviftum. C ein fd)lDeve fiiuft: nlä (ei(i)t(icf) ,511 vcbcii ift-j, )o fcf)hiev \]U
X)n ber crfavung. >Si vis ascfMidcrc in celuni, miift bid) an (it)riftiim Ijcncjcn, 5
3oij 2. nüuff ben loagen feiftu t)tn ein, alias g^cn l)eU. 'Nemo ascendit in f-eliim
uisi' jc. Est nÜevttebft figuv i. l)riftnni. Sno niathe lul) ntljt
em gt)an i)n ben t)entmel, mott^en blljlien up fljnc fc^nlbercn, bat l)y np fpnc
loerdfe nnb luiUe lul) bar t)enne gl)an np nnfe uötcn nl)a beut Tietnmel, fjo
gl)a loi) nl)a ber l)ellcn tl)o. il^i) nuitljen bll)iH'n, luor b'l)riftiiv blljfft. il>eute
>(). 3. n'nemant fnmpt i)n bem benimel, fiinber be 1):5 gcftcgcn Pan ben tjetnmcr,
^sefui' (^"()riftuc-. Xc nn luit ort tl)o [)enimel Haren, motl) blpoen np be fdjnls;iic.
1.-.,
rberen (i[)rifti, bar fid nid)t loten afftljien. 'iuilget mibcr '2e cngelen fronlocn
ftcf, tuen ein funber böte beif. 3)l)t \ß nn» ed)ter eine grote troft, bat Inen
IUI) (sl)rilto anl)engen, firf erfronluen olle (eoen l)iUigen nnb engelen, lucn fjo
l)oren , bat nicn bat cnangelinm begeret tl)o I)orcn nnb antonenien unb bat
men böte bept. iBat \yi nn böte bl)on i bat men teiiipe, ftribe, bite firf nnbc
ita ml)t ben fnnben, bat men ber gerne lofj luere, nnb neme an bat enangelimn,
locnte be firf ijo mpt ben ninben bpten , be bbon böte nnb ben fd)al men ort
2S 2!> 2f '"'• bpit mit ro -121:14 3l»nt
/>i.< WCntc mit rn ppuitoiitiani .igore quid /« r

alfc
5h. .W J2H. Sinti] 5it. 54 |I.3iili| 229
Rl 3ft ein fccv lipüi) (yiiatigcltiim pro liis f(iii pcnitont i. o. .itationi.s foiianuir uoii ex isla anfunfft, (|Uod l'npa praecepit,
.sed nos habenui.s ein iinbcvc incl)unng (|uain illi, potuisseum.s in iloini-
10 nicam transferre. Nani testnni lohaiiiii.-; iion idco, ut laudomus eins vitatii,
sed offitiura eins, quod dedit Eiiarigoliiiiu in orbem, cuius et nos participcs
facti. Eadciu causa e.st, loeitv S. lolianucni mit trifft, ba§ tüiv et lioo testnui
feiern. AudistLs in die Tnliannis, ((Uod i)roinissiiin est lüiaiigelinin 5 angelus nuncium tnlit, ba e» über bic I)Clfft ift gcJucft euni Klizabctii. 'Israel.'
Nos gcmianicc: fsnS oberlnnb vel nibertnnb. Ipsi: ouff? flepirgc, qnia Tudea
ift ()o()er gelegen benn (ialilaea, nbi Maria habitabat. '3uc^tig': unb !aui ba
7 im« To lu Vigilia Visitationis r ;/ \wtuif 10 trausfer 13 .\u(l 14 ilcli
lö t'estuiu »Je;- feriamur löjlß ut bis ju imt 15 giatias ajjaiuusj g a a über ^'
17 niliili immensiy 18 inexji zu 18 Turca
/• l'J ilelendat nos über (sit defensatrix)
30 Turcam (pro uobis) 2; coiitemnetur 32124 Luca» 6«« S. tmt 24 über qui utehl
quo modo 2^/3ö ei bis gcWeft >int -n 25 Kliz sirbl übr-r Fsrael 2i! .\i)iit in nmiit r
20127 ludaea bis liali intt

2:^)0 «13ri'bifltra hcä ^a\)xti 1528
uoii, bic iu(^t üljeit ubtx fiuiff fdjiit ein flappev auridjt, ut tacium pigri
servi, servae et niatres. Lucas novit lumc morem bcy tüciöeiHoldE'j. Icleo
noluit iis reliuquere exenipluiii, ut tlirereut: ^Maria tvax aud) f lulnilüli , nou
solum ivit per ])lateam, seil inersona. S)aä tft !nv|5 jugangcu: boS IcBen Ijahm nnb ein
Dolfomen tinb fein. Ibi audis iterum: Maria ein mnnblid; luint |).uid)t E(
salutatio insonuit in auribus Et postea sequitur taleni niut uub spiritus in s.-,
J Lucas] li ;; (lii-oi-cnt| il / pla suil hU .j [)at iiiil -j uicl('j)

9ir. 54 [1. Sulil 231
loliauue et niatrc. Ibi urdiueui vides. quaiido .•^[jiritii.r )ol foilicii. Non (jiiaudo
serpis in aiinuluiu absque lectione verbi. Elizabotli fiierat in .secretis loci^,
si bic etniamtcit l)iUffc, certe k. Sed quia Maria salutat Et ekii biurfj-i
hjovt ita lo(|iiitur et loliannes saliit. Ipsi biaspiicniant verbuin cxteiunni
5 facere scribas. Xos- (|iiO(|Uo extorniun verbuni nihil esse, Sed qnandu dimiinus
per hoc aliqnid facere viilt, \v(X mit l)^m§ hjeien? Seio oladinni neminem
oceidere, sed si earnifex in mnnus snmjiserit et ])erensserit. Sie ipsi vciffcn
Don eilUinbei" ba-S iUOVt et dei ordinationem. ^'e^lHnll est verbnm et manet
verbum, sed vide, si la(|neiis fnnifieis non faeit, tamen carnificis gladius.
10 Sic verbum niliil faeit, sed qnando verl^nn dei et deus loquitnr, sine friictu
nou a6eg^et'3, frustra non l()

2.S2
'^nt'bii^tcii bi'-j ^»(ilitco I'i2'^
Mariae tjuaiii iu iiostris Iiulae, Caypliae. Hoc etiain Cliristiaui laciuiit, (|iiot
fucrunt qui Rosaria orarunt et tarnen corde dixenint : Oetflud^t fciftll, Maria,
et fructiis tili veutris. Qui enini verbum blasphemat et opera fcf)cnbct

5it. 54 [1. ^iilij ^Jit. .V. [2. ^iiltj 233
55
^^rcbt^t nm Tnf\c 'ÜJfariä .s>ciiti)"urf)iinn.
(2. ;3uli 152S)
etd;t in Siövcrö yjacl)f(^iift Bos. o. 17» 58f. I:i8^' — 13!)''. 3it bicfcv
5prcbigt pnb üiclfai^ 32)oite mit bunftcver lintc evgäiijt obov nadjgcjogcii.
Ipso die.
Audistis heri dos teriari leBtnni piopter liot-, iil jiratias aji;'aiiuis pro
tliesauro Eiiaiifreüi, ipiod apertiis, (jiu.in iiiccpit praedicarc Zaeharias et ofBtiuin
eins c^{)ct et durabit ad fiiioiii iiiundi, nt Iioc agnoseanuis et non eoii-
5 temnamus, quia videinus ein gio* f^e|)veiig gctjaltcn toerben a deo. Augclus
praedicit ein.-; nomeu. offitium, ]\Iaria visitat caui et Christii.s. 2S5ctl bcnn
bosi feft l^cngct an

234 ';!vi'biatcii be* ,;jnl)re-5 15'28
vides exemplimi coutra uostros vottciigciftcv qui adeo volunt esse spirituales,
iubentes ex oculis i-emoveri, dicoiites: fides nihil viilt habere quam qiiod
uon videtni-. Yemni, sed uesclmit, qiiod ba§ geiftUd) furtilb lüivb geftcU
in ein leipUli^ bilb .'C Vt hie removent ex oeulis, (umd Maria liabet carnem
et ossa, qiiia externa noii possiint ad fideni. Si anioves, amovobis luatreiu 5
et filiuni. Non indiieit in s|)iritnni dominus nt ipse. Sed deus ftelt un§
fein nnfid}tl)(U- binq fiiv ;,ii glcudcn, sed ftcrftS i)nn ein leljtiUd) et t'aeit, quod
unuin sit. Certissinie jianpertas est res corporalis: videtnr et sentitur, et
tarnen fides dielt ibi : erede
in deuni. Ibi est pleuns et vaeuns loculus.
Carte qiiaudo nioriendum alicui. \idet igneni, carnificem, ibi non here. Vcr- m
bura: sed in morte habebls vltani, ibi isto corporali abscoudlt deus spirituale,
(piod omuiuo abseondit, Verum, quando est solum corporale quod uos erig-imus,
bn !ein i]eiftlt(f) bruntcv tft. l^t dixi de baptismo. Video aquam et
credo unter bem tuafjcv fei) remissioncm peeeatorum. Hoc solum verbo
accipio, deus uullum articulum fidei dat, bev nicfjt gefoft fei) tjn ein Iciplid)
i''
bing. Ipsi vero dicunt corporale rcnioveudum. Sie hoc utrumque abiecisti.
Papa mera externa facicns amovit s]iiritualla. lam econtra volunt in fide
^ei'farcn, (juod verbum et externum nihil sunt. Vide Elizabeth, quae hausit
i'uc. 1, 43 fidem ex voce Marlae et tidentius heret in corporali persona eius. Tnd('
mihi?' dielt de ea quae venit, quae est corporalis persona, Sed quod nuiter 20
est domlni, uon vldet. Sic credo de baptismo, quod aqua sit, sed non
siraplex jianls, sed corpus. Item quod deus creator, (jula vidco coehun et
terram. Sed quod deus creavlt, nemo videt, ratio non, .sed fides faffeft.
Siciesus: vldeo homineni, sed fides ostendlt Invisiliilem rem ?c. Non habeluus
articulum fidei, qui non habeat juni fnipilb ein ciifevlicf) bing. Sed as
distingue de externis quae deus et homo l)nt gefielt. Dominus ftecf ettüOS
r)inbev§ fivob, ba§ ic^ mit bcin Itiovt nnb ginnden faffen mu§. Hoc Ideo, ut
arrlpiamus locos contra Sclnvernieros. l'^ides jiroponit aliquam rem invisibilcni
(piao tarnen est in ro visibili. Quicquid est ])racceptonuu dei, baä tft
gefaft in externam rem. Sic fid(!s heret am l'evDoi'geu et tanien oculis videt .lo
externe. Sic iam Elizabeth non inspieit matrem ut allam. sed aliis oeulis,
qnia agiioseit sc aucillam. Tta iudicat externum corpus secundnm fidem.
Siic. i, «licuiit] d ;:u IT Papa // Scluver: >• zu iJ baj) ; J2 coeluin] c
«I« 33 Cicatcr r Hj-jr, Non bis gcftctt 'in' 2.') (ebenso 33J34) alt 2SI32 Fides
bis (jiiiu mit 'J'.l i|iil

Mh. Tm l2-3>ilii 235
iuvi.-sibilo. Abel viciit igiieiu o)iiHiiiiieiiti.'iii: .S^iiiter bciil fcucr tit-leK vidit
misericordiam dei. Sic in tota scri{)tiira videbis, iit obtureiitiir ora spcrmologis
istis. Si Satau aliciii opus dei et vcrha ', tum vieit. Ibi in 2 parte
Euangelii discis nosccro natiirani fidei.
5 3. ftutf Ciiaritas et (imnes l'nietu.s boui sequentcs tideiii. 1. thietus in
virgine. Dicitiir hoe festuni visitationis. Et Lucas sie vocavit, ut vi.sitaret,
non nt certa tieret in fide, i. e. ire ad infi^nlO!^. Et o])Us niiserieordiac
Matth. 25. Sie Lucas indicavit, ubi audivit Elizabeth ])raegnanteni, fidj" 3U .,['i''
'*'''
6cfiicf)en, ba^ fie ^^r fjiilff, »t tceit. ([uia 3 niensibus, quamquain speciein
10 liabeat. (|Uod Eliza!)etii tiierit dignior, tanien Maria, qnia illa ex regali semiiie.
Et puto non fnisse ditidreni Maria, quia pii saccrdote.s niiiil iiabebant ut iam.
Et sacerdotium fuit imtcrt^QH regno. Ergo etiam secunduni raunduni niaior
est. Ultra hoc fuit mater doniini, baS ift ilBer nöe c()V K. tarnen deniittit
se et uoii exjiectat, ut sibi serviatur, sed ipsa it, ut visitet. ITbi sunt qui
15 sequuntur hoc opus? @§ ift ein fdfjlcdf^t hjercf anjuicfjcu et praeterinius
legentes. Si vero aiiquis in eo statu esset. Fuit ex tribu regia, quaniquaiu
vilis, et inater domini, tarnen servit non pecunia, st^d siio corpore proprio.
Si etiam servio vilissinio homini, nihil est ad coniparationem Mariae. Non
venio ad istam gloriani qua ipsa, et tarnen ipsa demittit se. Si quis cor])ore
20 servit, certe etiam pecimia, paue. (f§ feit lin§ am f\laut)Cll. Diseeiiduin
quod proxinius noster ft^et ut res externa, sed fjtnben ft^et got mit
feinem tüOlt, inspiciendus ut caro inea. Ratio sie non respieit. Et 'diliges ivi'iiio.a^.ifs
l)roximum' 3c. Ibi ft()ct flot unter meim ncljiftcn, qui fol ein Icbcnbiii Ijcilig
feilt et damuare in iuditio. Si credercni meuni proximum, aliter me gerereni.
25 Sicut fides, ita et fruetus. Cum eae personae plenae fide, ideo sequuntur vcri
fructus. Quisque ergo respiciat alterum xcä)t nn iinb bienc ^t)tn. Damus
Cesari suum, oportet demus et deo. @ott Ijot ein tro|, ber Icft gcft^e^cn.
Si neu damus, ipse dat de suo, non indiget ut Caesar, et tarnen niliilominus
exigit. Nobilis est mendicus, accipit a principe qui a Caesare, (jui a deo,
30 ille non accipit ab alio. Is vult. ut ei demus, sed ftcKeu un§, quasi nos
essemus domini bonorum nostrorum. Iam vero ([uisque ftelt, ac Cesar,
Princeps, Noliilis a seipso haberet, Dens tan bi'ii ()Oc()miit ailfftcl)cn et
tarnen exiget, liabet sat. 1. voluit in votere testainenio dari sacerdotibus.
ZK 1 Abel r 2 scrip s(f 5 CARITAS r De cljaiitate üben am Jitinde der
Seile 6 viig zu, 6 virg: eiga in.itronam r S aud zu S l'estmii visitatioiiis r
9 (ebenso 16) quamquam] q zu 10 über diguior steht .secumlum extoniam U puto
bis ditiorein unt zu 11 pii sacerdotes egeni r 75 (cbemo 25j seq 27 (ebenso 23. 24)
prox zu 21 proxinius r zu 22 über insjjiciciidus steht prox: 23 unter über mcim
24 crede: 24j2r> gererem über Sicut 25/3ß Sicut bis altcruui uiä 20 fructus] f
zu 2S über non indiget bis tanien steht oben am Rande der Seile l'ator I, mort: anno :iO
Exaudi mater 31. tere eodem tempore
') erfl. iBcgniinmt ^) = fie

Lueae
23() ^'tcbiijtcii bi'S 3iilirc^ ^'^''^
5V
Terra est niea, ideo dut ceiisus. 2. dat |)aiiperibiitf : ego tsatis liabeu et taiueu
ut nie agnoscatis pro ein 1:)oijm ^ei'in, Colloco iu locum meum pauperes et
sacerdotes. Sicut ergo debcs C'esari, ita pauperi. Princeps bei' tl'Ctfit, nt
illi detur. @ot ift 311 [tol|, cv ift bei: o6ercft lct)ciit)ei'. lusuper proiui.sit se
plus daturum: si dederimus unum obulum, 100. Hoc dico propter opera,
.'.
(juod quisque sibi faeiat conscientiam, ubi videt se posse alteri servire, ut
l'aciat, bcnn @ott 'm'iii^ ijoben an fetncv [tat. Si das Cesari, da et deo.
Nos edimus cum principe nostro, deus sie ordinavit. Hoc docet nos exemplum:
si etiam fecerimus, taiuen uobis erubescendum propter personani: il)i
Christus inet, ^^omeii l)ic 4 persouae bie gvoften: mutci" jlüo unb ,5^ueeu m
föne. Est ergo visitationis festum: proponit mater exeuipluni servieiidi et
iuvandi ])roxinium et debemus, ut per lioc agnoscamus censu omnia ab eo
habere. Alii fructus: Elizabeth fcret econti'n uiib tinrfft [lä) bcf virgini aud)
jU fu§ et adeo quod iudigna sit servire virgini. Ipsa venit nd nie. Sed
;.i,43mea humiiitas fetet k. i.e. non suni digna, ut ad nie venias nee ut tibi i:>
serviain, sed mea felicitas, (jnod nie dignani dueis et invisis nie. Nou soluni
spontauea est ad servienduni, sed ducit sc indignani. Et loco servitutis canit
cantilenaiu. £)a§ nnber ift al§ 311 cjcrint^. Extulit cor usque in eeluni.
•(3. 4.i'Unde mihi' jc. 'et beata\ Hoc exempkim nuiKjuain adsequemur et tamen
sumus rei. Certe earo dei prodest, quia fidcni exerceo et fiivt mic^ caro ad m
Christum, ber bl'Untei" HerpOVgeil. 1. vcrbum laudatur iiie, deinde exenipluni
fidei, cliaritatis. Magna servitus ((uod liodie honoratur ore, sed in duiiiino K.
sequitur 'Magnificat' in (pio videtur fi-uetns fidei. llbcv bellt binft (ylt^al'etl)
effluit Spiritus sanctus et canit.
56
'!|Ji'cJ)i(|t nm ^ngc Woriä A^cimfudjmifl ^JJadimittagiS.
(2. Suli 152S)
©ttljt in yiövevs yiad)fd;vift in bcv .J^cnacv .siaubfdjvift Bus. o. 17" iöt. 139''
bis 141'-, auSevbciii in bcv JTüpciiljngcm-v .»pnitbfdjrift 'ilx. 1392 iöl. IGl»— 164''.
\i] A prandio 'Magni ficat'. k
i'iic.i,46if. Quani(|nam de lioc scri[)tuni et qnisque legere potest. lanien non inimeritu
auditur iu anno, non semel, et diseamns intelligere, u( ita i|iio(|mc
zu Opel"! r :') (J cuiiscieiitiiini] ij HjU iJi'dpttjr /lis juilC imt :.u 10 A. pt'isoiiae
maxiniae r zu IS Eliz: Caritas )• 13 vii-g ]6llT me Noii bis 1oi;ü idiI zu 21
über (leindc exeiniilum stclu natura iiidicatur ztt ^ij^S über soil bis sequitur stellt et quod
visitare dobemiis niiitci et pr.accp])!»!!! 24 Spiritus saiietiis] s s J.j iml ru 27 anno] a
K] Cantieiim M;iriae 'Maguii'icat '
üiic. i.^off.
'Magnificat aninia m(!a dominum.'
J".
Hoc cantico Mariae provocamur et invitamnr ad laudandniii (!t psali,,
Icudum deo, et est uobis depietum sive descripluni :i

9lr. 55 [2. 3u(i] i«v. 56 [2. 3uli] 237
l'i] laudeniiis jc. Jsiilki virgo tani pulchre cecinil ut isla. Kt deo gratias
agaiuus, (jiiod cantioum Iioe aiidirc jxi.ssimus, tacco intcUigero. Si iion esset
adco notiim, (luiscitio (iiperet audirc. 8i soiremus esse Hierosolyniis, tocldfjc
ein tpalfart tDUvbe fidf) l)c6eu, nt audircnms? sed rjuia aiuliimis (|uotidi(',
i vncaimis Magnifieat, liic maiiet plaga maxima, qiiod commnno, utcunque
nobile, vilipenditiir, nos tibialia Inseplii currimns videre ?C. Maria deiicit
se et fatetiir so nihil boni posse facerc deo, ergo bonrft l}f)ni Ullb lobt seqiio
depingit nohis, (|iioni iaiidandiis. Non indiget nostroi eiiniio, divitiis. Ergo
verus dei ciiltus est gratiarura actio et laus, ps. Ego, dens tims, 'Invoca'. $i. .'.o, ü
1« 'Haec via (iiia' 3C. ubev bcii bicnft ift fonft fein ßot« bicnft. Quod scrvimus 'Uf. .m., sj
proximo, ol)edimiis inagistratui, parciitibus, i|t and) ein c^otc- bicnft, sed non
ipsi, tainen in pcrsonis istis servis ii)si. Ibi etiani indiget, nt ei servias,
des tunicam. 'Magnifieat' 1. eonelndit: Dens est talis naturae (jni efflnit
ineris bonis et iniljum accipit, (luod illi datiir. Ergo non erigendi statns,
ir. per fjiios demereri ipsnm volnmws. Tbi statim non datur gloria, 10t fingis
novnm denm (pii nihil est, sed bci' (eibige tcnffcl, non eniin est falls qni
sinit obfcuffen sua dona, sed eftluit abimilautissinie. Aguosce hoc et gratias
age et lauda cum. Qx fagt 'Saerifitiuni landis honorificat nie'. Hoe videbis -IM. m, v:i
ll2 gratias ag.imus] g a 4 quot: .5 niax S Non r aus Xos iil/cr lüvitiis
stelä E.sa vult 9 gratianim actio] g a ;i( 9 Saerifitiuni verum ps. .50. r 10 @ot:
77 prox niagis s» 13 Dens r 17 IS gratias age] g a
K] solationem, et mcrito saliet cor nostrnni prae gaiidio,

238 $tcbigtcii bc?- Motive.? 1528
1> ! in
cantico virginis : uobis in exempluni clepingit tilii verum ilcnni, mm falsiiiii,
sed flicit agnoscere verum deum. 'Magnificat.' Hoc nulluni cor öcrmog Jll
Suc. 1, 47 lagen i.e. qnod fidit sua sanctitatc et (i])cribu.s. Non potent dicere 'in deo',
apfl. 7, 4ised textus dicit; 'Letabuntur in operiljus nianiium' i.e. tja» fie ba§ gctfjQtt
s!itc. is.ii |)Q[icn, ut piiari.saeus: 'gratias ago', non quod tu mihi multa dederis, sed 'quod ^
non sie ut alii' K. laetantur non in deo, sed in sua vita sancta et indicant
alios, fvcub linb luft liabent, quod ipsi sunt from et quod alii niali, plus
gaudii, Et tarnen füren verba, quod deum laudent, sed mentiuntiu-. Cum
enim accedit tentatio, non est letus. (Sin reidjcv hinnft ift ftolid^ propterea
2 ag zu 2 Magiiificat r zu 3l4 cjiKid /

9iv. 5(i (2. ^Vili] 239
R] quod pleinun fi^ Incnluin. X'idi': iinii tidit, ((iiod lllia David, virgo, sed
gaudet in deo salutari, dat (>i iioiiicii verum, t'atetiir auxilium (jiiod aooppit.
Et quod deus osfcnderit se crga cain ut deus. Non ccoutra. Sic 1. versus
daninat onuies idolatrias. ©ot f)at jene! mit Uli» übtx feiner fad) al§ u6ev
5 bei' (S)ottf}eit, Et causam iustain lialiet: nos ecoutra. Tum autem, (juando
tido aliciua n\ bavnnff irf) fdljav, ut fido f^, Ihi facio deum jranmuiu, lt)cnn
bie tjabbcr t[)eten', loir luolten mit bem anbcrn nit funbcu 3C. Nos germauice:
3cf) pvci'3, iä) lob meinen C^ot. El)raice scripsit: Lactor in deo qui ost i. e.
indicat 1. versu, quid deus sit i. e. qui est dominus et salvator et (jui dat
10 abnndantissime omnia, non oratus, et praevenit et l)cift bitten ha]n, si sat
non liabemus, modo lioe agnoscamns et verum esse. Et noli gioriari, quod
zu 1 über Mit stellt Maria (lucid his i' auxilium iinl 4 idnla 7 tfjrt llit ülier
fimbcn S 3d^ Ins (5)ot unt inagnificat aiiinia niea domiimin K. r Kl) ';'< 1' Dens r
iljll 1. bis agnoscamus mit
') bie Jobber tt)ct luhchr. sicher, (iho enticeäcr t()rt Atilctj. r. tf)fteii oder (jnbbcr ).
f)abberel) P.
K| ret'erta. Pauper rursum tri.stis est, qiiia deficit pecunia. N'alde divcrsuin hie
Maria facit. Non fidit neque trii)uit quicquam suis operibus (juac ipsa
fecerit, scd tatitum, uude confitetur Ijcnefitium sibi collatum. Agit gratias
15 et laudibus effert deum. Non facit idolum de operibus suis, scd penitus
destruit quicquam unquam lioni icccrit. Agnoscit tantum, quid receperit.
Potest deus facile couuivere ad omnia alia ]ieccata, si modo non nilaniur
ipsum eiicere soiio suo et nosipsos rursum in solium collocare. Non patitnr
sibi coronam avelli a capite regiam. N'ult, u( sil)i sua permittatur gloria,
20 ut ipsura laudibus dignum, nos vero indignos iudiccmus, sicut Maria facit
dicens 'Magnificat anima niea dominmn'. Sapit autem hebrcam ])brasim
hoc verbum 'maguificat' uec sigiiilicat id quod nos dicimus 'magnum fatio^
sed quod gemianice dicimus: idf laue unbe \)tt)\i gob.
'Ciuia respexit ad humilitatem ancillae suae.' üiic. i.h
2.'. Hoc est: deus talis est qui nihil a nie aceipil: (juid cnim accipiat,
cum nihil habeo? Nimirum digna fuisset hacc pia virgo quac tunc temporis
et inter ludeos in suramo honorc iiaberetur, et iure pi-imas tenuisset et
habitasset Hierosolimis inter ))rimas sacerdotum, scribarum et pontificum
uxores, (piia de regia stirpo oriuuda. Deinde etiani fuit spectatae probitatis
30 et bonis operibus referta. Nihilominus tamen non coniccit oculo.s in liacc
opora, (piasi alicpiid valcrcnt ai)ud deum, sed ut stercora re])utat. Non fiu-it
ut monachi intuuiesccutcs inani sua liypocrisi et falso iH'ligionis cultn, fjuem
etiam siium esse deum satis impie somniant. Non, inquit, respexit nica
opera, meam probitatem, sed iHunilitatcm, Hoc est: id quod nihil est. Nee
r< cnim humilitas hie siguificat bemobidjcit, sed, sicut scriptnra ap])cllat, iiumiles,
7.9 Non fidit unt ro >4 ro
>') nihil bis accipit nid ro -13134 Non bis iipera
aiit ro 34 Immilitatciii llcic est unt ro 30 sed ro über sicut

240 ';^tebi(iten bc? 3nt)re-5 1528
lilcoi'am eo vis mereri. Si vis nicreri , t^uS an beim lic{)ftcil. Er^o nuli aocederc
ad denm nisi mit lob uilb baiiö et agnitione, Tiide lioc ostendat.
üuc. 1, 4^'Qiiia respexil'. Talis est doiis (|iii niliii a me accipit, quid eniin aeciperet?
iiiiiil liabeci. Haec est deiectio: de regia tril)U erat, Et cm proniissiis Christus,
et ulti'a pura virgo, pleua gratia et virtutihus. Neutrum Imc lecenset r.
ut Piiarisaeus et uionaclii, sed: res])f'xit, quod ego niiiil erani. Nou est
virtus bemut, uoH euini gloriata de se. Scriptura voeat ilios (|ui suut be=
1Ji. lui, in mutifl, sed 'respieit oratioiieni bcv uidjtiflCtr, UCiadjt vcl eoiam luundo, vcl iu
suis oeulis. Puto quod nichts joilbcvlidjc fcl) nn(^cicl)ClI (^CtDOvbeil eoram uunidd,
vel si, tanieu iu (loiilis suis i. e. bii« \xd) tciucr iiid)t-j ncf}t obbcr fein, lila in
luimilitas pntest esse iu rege ut iu Davide: liahuit uiilites, usus ])otentia,
anuis, et tanieu dioit scriptura, boS cv fid} fur Inutcv mdjti ()icU, bviimb
)vav CV ciud; ha?^ liebe finb. Ideo uiliil refert vestis viiis k. Kt ecdutra
iiou est altuiii, f|Uod ali(|uis est iu suhlinii statu. Hoc est eoraiu nuiiido,
sed deo aliter, qui nou iudicat seeuudum gvnu tocf llilb (^iilbetl froil, jpoien, ir.
sed au ilie se deieetuni asrnoscat alius suiicr unuui. 'i'uin tit, ut ])avid iu
/ coi-aiii (ilc) (de) mereri (heidcmal) ll'J Krgn äi'.v dsleiulaf tint 2 ag
ZH
"> Quin respoxit
»• zu ö Lue. 18. r li erain c mix erat :n 10 l?cati paiipci'cs
spiritu ) i/ lialmit (stijic) s» IH Daviil r 16j'J'IJ,l Tum /«,< ditisslmiis u»l.
^] viles, abiectos et oonteuiptos coraui iiniudo. Uude est: Deus 'oratioueni
liumilium respieit', teutouice: @obt futf) Qii bat bct() bcv öomtdjtigebcn, bat
i» bcv Ooxtoor^en, öorac^teben, ncigen§ öov gcrcfent Hor bcv Incvlt. Humilitas
non est sita in vestitu, ut mouaclii arbitrautur. Niliil onini retert, qui et 20
quomodo persona vestiatur, sed respioit deus animum personae. Fieri enim
potest. ut nigra et trita tunica tegat animum nnilto superbiorem Ins qui
gerunt pretiosissimas vestes, auruni, argentum, lapides pretiosos. Xee iioo
est esse superbum excellere ceteros sive in magno statu esse. Coram mimdo
exe.eliuut et iu suinmo lionore i'eputantur, non coram deo, qui nou estiuiat s'i
(juenquam c\ rebus externis ut vestitu, An sit egregic an male vestitus,
albam nigramve induat v(»tem. Novi ego monachum uuiltti insolentiorem
in grisea sua cuculla summo ])ontifice. David rex ineedebat oruatu et vestitu
regio. Niliil eorum omittebat ueque desiderabat quae ad regem spectant.
«uc. 1,4 s Habebat sub se ministros, Adoratur et salutatur magnifieis titulis quae tunc 30
decebant regem: intus e(|ue liumilis erat. Ista pomjia utebatur coram mundo,
non deo. Cor semper directum erat apud deum, Nou extollebat se in hoc.
Dicit itaque hie Maria 'Quod respexerit humilitatem', quasi diceret: Deus
hoc amplectitur et cligit quod abiectuni, vile et contemptum est coram mundo,
in hoc defigit ociilos suos. lam reipsa experior et agnosco, cuius naturae :i;.
sit deus, nt (jui impleat vacua et inania et reiitiat plcna. Haec est causa
35 lam Iris et mit ro S/ijSG ciiins hU qui nnl ro

*3it. 56 [2. ::iuli| '241
R] 0(|no alto sit niciKlioiis, nlk-r paiipornmiis ditissimu;;. S;a§ freiib mein ficili.
Tai iiiercf id), \va-i c§ fiiv ein (iJott fei)
iinnui|):
Kl 20 letieiae nicae, hoc excitat gaudiuin nicuni, qiiod acciplam bona ex inüiitu
dei, non ex merito meo. Neque intelligenduni, (piod hnniilitate sna nicrucrii
fieri mater Christi. »Separat enini InnniHtateni snain a respoctii dei, pro|)tci-
(jueni dicit se hiudandam a generationc in generationem, Non propter opera,
njerita aut facta sua, sed propter imniensam et iueffabilem dei gratiani (jna
25 ipsam respexit. Et ita exchidit onineni gioriationem, fiduciam et iactantiani
mcritoruru. Nam qnid gloriaretnr se meruisse, cum fuerit vacua? sicut mendicus
ad edes regis mendicans sibi paneni dari, niliil potest gloriari Tiisi velit
iactare, qnod scutella sit vacua, et de panpertate sua.
'Ecce enim beatam me dicent omnes generationes.' i'uc. i,«
30 Quam magnifiee extollit et oveiiit factum dei .sibi exiiibitum, ut etiarn
l'utnrum praedicet, nedum optet, ut hoc dei factum sit ab onuul)us pracdicaudum
et semper psaliendum et extollendum et celebrandam cmiuenteni
dei misericordiam, sicut etiam factum est et fiet, licet etiam paucissimi extiterint,
qui ex auimo et j)ure cantarint haue cantilenam eximiam. Et sentit
35 so minime parem huic negotio laudandi deum. Quare omnes generationes
siraul laudabunt ad commendationem giatuitae beneficentiae dei. 'Qnia fecit i-'uc i.
22 a // a respectu 25 Et bis gioriationem unl ro 2'J ro 3(>l242,20
Qiiia tecit niilii "/(( »o
eut^et§ aBerte. .\XVI1 16

I
mihi
242 ^iU-i'buitfit bfi onl)«« l-"'2'^
|1. 2 versus finb bic gioftcn. 'R^spexit' baS ift ba-J groft in «'iintico, quod
iniratiir maxime 'rcs))oxit nie' et certo magna fecit, ita ut finbi* finb. Kgi)
plus (M-edo oantico cjnnni iiinnil)us lihris: >na indignitate ift (te Uuvbifl luorboil.
*^[ag^a': qnod uiater dei lilii facta et virgo niansit. Ya prai'cipna nnilier
nltra omnes alias, Uenedicta inter ouuies, plus (juod taleni rilium gestet, s
Non ift bie meiniiiig, ipioil velit se Inimiliare ((uis deiieiendo Ikk- quod deus
dedit vel nun agnoseere. Cei-te prineeps fateri debet se principeni , sed die
cum virgine te indigiuini. ut sis talis, deus dedit tibi propter tuani vilitatem,
imnio suani misericoi'diam. Sie pecuniani (|U:indo liabcs, noli diecre: nihil,
sed. Sic egi> non dicere debeo nie nihil seire in scriptura, adeo hnniilis m
noli esse, dieci: ^i|a, Est donuni meruni. sed non lueritu« . fvflic^t, sed dum
nihil eram, nun habebam et in nioa indignitate dedit mihi. Sie loquere de
einiiibns bonis. Sie noli ni'gare te habere ut ipsa 'Magna'. Omnia faeit,
ergo habet nomeu. Ego uoinen 'nihil', Ipsc '|iotens\ ego cill Iclfffl" t()fttcv,
ego frfjloatf), amcd)tici, ut sujira ba-o Wh iiiio !iid)t ()abberii ii6cv bev t^iotlieit,
'••
alioqui greiff id) ©Ott nad) fcilU millieu et volo diei potens, (|ui ali(inid
possit erga deum. Potest pati , ut sis potens erga proximuni. Praedicator,
doetor est adeo potens, ut exponat, (piod alius ignorat. Vide, ne ad deum
portes, sed sinit'i eiu^ nomeu sauctuiii. Iternni merus azinus fnl iiirfjt
zu, :i fjui.'i l'ei'it mihi iii;igii;i » I Ma'j: r:ii 4 ither niator steJd ut Hli/.;i
i» .1 iihcr alias. Beuedicta sieht satis l'iiissi'l ;' |ii'i'ii /'/ dicere] d 12 (ihriisii II)
liiili liii| :.ii l.'i Kr saiirtiini ii.Miicii riiis r !'•
iimrri)fiiil
mcr^tiii
magna': tta me respexit deus, iil in nie magna contnlerit. (iu.are nihil -'"
sninn praedieat, sed dei mnnificentiam i
licit se meruisse, sed ex pura di'i
grutia i>ronianasse. quod tarn magna sibi t'ecerit et exhibnerit, ut scilieet ipsa
ess('t mater domini nostri lesu Christi et tarnen maneat virgo [)ura, Adhaer
quod benedieta sit jjlusqnam omnes mulieres. lam hoe nequaquam diccndum
est humilitas, ut cpiod habes, puta divitias, abiitias et in desertum vel soll- -
tarium aliquem locum profugias: tantuni da operam, ut agnoscas donuni dei
esse gratuitum qnod habes, et ita mente revolve: Haee mihi dedit domiiuis
ex larga et mera beneficentia sna, cum nihil esseni nequc vel minimo dignus
eram, ego mea industria et labore meo haee non paravi, (iratia dei habeo
id tpioi] habeo. Ego libenter habebo hoe nonien, (piod scilieet nihil snin. :"'
nie vero niagnus et potens, Ego cro instrumentum, sit vero ille parator,
Ego le(rtor, ille vero sit effeetor. Ante omnia autem eautio esse debet, ne
quam nobis tribuanms sanetitatem, sed sinamus euni esse iustuni et sanetum.
Absit iioc, ut eontendamus cum eo de sanetitate. Verum si tantus amor est,
ut velimus e.s.se potentes, sancti et iusti, id (ieri debet erga inCeriora. hoe as
3C> esse || ee

9h. 56 [2.3iilil 24S
li] fli'eiffcil in uoiiK'ii alterius. (jiiod velit esse doetus, priiioeiis. Ey;o gegen
®ot iiiliil suiu. Si modo erga pro.xiniiiin aliquid, tu dedisti. Paulus audet
gloriari se doctoreni pseudoapostolonmi . sed oorani deo 'nihil sum\ (^ni 2. sm ii, n
pntat se aliqnid. cum nihil sit, herunter muffen \mx ein it)um liaben iiii tum
5 potentia et nonien, gegen got non sie. 6§ ift ein fein canticuni. laui l)vid;t
fiel)' ou»: Non soluni mrcnm sie agit, sed cum toto mundo, ("npcrct lauO
Xinb grO'3 seeum laudarc. Ut eternuin donuiii aOluit, Inudibus non jxitest
cessare. 'Mi.serieordia." 'SBenn man fie- nur üov Ijtjm furcf)t': baS ift inüiic.i. so
eoramuni dictum de omni mundo i. c. quod timetur bov feinem verbo, non
10 eontemnitur et eouversatur in timore i. e. modit folrf) ju nidjt. Econtra qui
lüffen fic^ bundcn,

Klci aiid), bie ba biirt)Cii nuff i)l)t flclualt et crigit luimiles. Coi-te vidimus
iniiltu exempla liis 4 " annis, imo in oiiiiiihiis pagis, civitatibiis, i-egionibus,
i|niit sunt prinoipes (|tii fiienmt in liunis ])er 4 genorationcs. .">.
0. csurientos
i.e. rcirtjtumb uiib luoÜiift, locifhcit, i^cvcrf)ti(iffit ,
gelualt uiib cl)V, ba§ ift
bcv Jiiclt liift, bic uiiiiieii Icv locrbcii luib und) bvob ü[l)cn. (Crte talis dives
udu sorvat in -"i guneratiunem. 33el) bell l)l)ii hud)tcn,

•Jit. 5Ü [2. 3iili, mx. öl [b. :JiiltJ
57
^rcbigt am i. Soiiulnrt nnrf) Xriuilnti?.
(5. 3iili \r,2><
©tcljt in JHövers '•J[üd)fd)vift Bos. 17" iöl. Ul''— 144', foiuic in bei Slo])a\=
Tjagciicv .^Qnbfcl)vift '•Jiv. I;i92 IH. 164'^ — 167°.
K) Dominiua Ciiuirta i.e. .">. lulij. Luc (i.
i.'iic.
ü, ;wt1.
NuptT audistis de cuitu dei (|ir'iii faciimi.s i-t dohfinni^ vv^n dciim ipii
est uro et corde gratias agere et lübcil, alia rt; iioii iiidiget. Ilii ultcr ciiltus
dei (|uem (jat ivftclt auff anber pcifoii an l'eincv ftat. 11)1 senimus inoximo,
s Qiiüd est 'Estofe iiiisei-icordes". Xn« (viiaiigclion lüivb miilfcn l)cvl)nlteii
inun'cu iicuttgen unb mnitciii a falsis [«-ophetis: Il)i vidcs nufflctviirftcn
tc^'t 411! docet, (|ii()d per tua opera mereris. Kt vus haeretiei doeetis fidein
solaui l'ucere. Ibi videre 'date' JC. ecrte isniit openi, iiou fides. Et ,sei|iiitiir ^hc. b, .is
luerces et praeniium. 2)Q I)Q6cn ftC C§ tioffcn. Ego nou lego iie((iie iiiveiiii»
lu in hoc Euangelio, (|iu)d aliquid iiicreainur operil)us. Diiigeiiter iii.s[)e\i. Sed
'estote' dicitur. 'Nolite iudicare' et meriti estis, (|Uüd iion iudicainini. Si
luerituui l)in cinbltngt, tum stat in Euangelio, possem et aliud K. Sed hae
sunt merae dei promissioues 1. jmieeeptuni est ludaei.s inoniissum et non k.
1 unt ro J aud .3 gratias agerej g a / l)nt| halt ö niise 'i nuinrtt
7 haere 13 lud [darüber iiolite/ pnimis
KJ 'Estote misericordes, sicut et pater vestcr miserieois est.^ «uc. r>, ^jf.
15 In praecedenti sermone dictum est, quid nos deo potissimun) dare possinius
et (piod obsequium illi oninium gratissimuni et aeeeptissinuun exliibere
j)oterimus, seilicet huidare, eonfiteri et gratias agere. Hie nunc doect alteruin
obsequium externum, quod se extendat ad proximum, seilicet euni aditivando
propter deum facto, auimo et eorde et verbis. Scio in niultis sugestibus
ju hodie misere torqueri hoc euangeliuin et eo trahi, ut ali([uid niereantur opera.
Nam hio obütiuut uobis sie: esse niisericordem, non iudieare, remittere JC.
opera sunt, nou fides, et audis addi nierituni 'Non indieabiniini', It(!ni 'Keniiltetur',
'dabitur vobis'. Ecce sie audent arguere. At eerte revolvi et ego
hunc textum non semel, diligeuter etiain expendi. .\t nihil hie de merito
2.1 scriptum reperio. Nam ita habet textus 'Estote misericordes, sicut pater
vester misericors est\ Non autcni invenio sie: Estote misericordes et misericordiam
exercendo meretis misericortiiatn. Nolite iudieare et non iudieatidn
meniistis, ut non iudicemini. 8i lioc beeret addere, eerte et alia addere, cur
14 iinl ro Jö Est"

•241") 'iht'bititcit bc-j 3ii()Vf-> l-i2.s
Hl^id) bin id)lllbii;(, unia ol prawciilum, ut isla omiiia servem. 'l)ate', si
etiaiu dederu, tanicii ihui |)ossuiii iactare iiieritiiiii, (juia mihi dcus imposuil.
Ut iinimiudi jiorci riiiint in seriptnrani. Qnando fit quod i)rat'cc|)it dens,
nihil mihi debet. Sa-j ift icd)t in omnibns legibus ut moribus. Niiiil nieroiis,
si alicni des 100 ff, nt leddcns ei nifiraris ali(|uid, si «jiiid donat, est eins ;<
bona vohiiita.«. Sie est liic: den.s i'ffliiit bonitali'. llbcv ba-J (|Uod debemus,
Suc.G, araddit i)n)nii!Ssioncm ((nae non fit ox merito, sed ex miserirordia. "9{iii)tct
nidjt', rens iiic. 'Et non" JC. IIa, (juasi iion cssemns rei horuni mandatorum,
piunippen-S f)crctn, tnadjen unl fvom, quasi ista ex abundanti iustitia
fecissemns. Sic ex j)i'aecej)to tiicinut niagnam sauetitateni. Di.scerue haec m
2: pracceptum et prumissiouem, ut praeeeptoruni sinuis rei Et si feeerimus,
nihil habemus inde. Promissiones gefallen voro ex gratia et non merito.
Ita discerne, et promissiones finb ein iiberlciicie gute, quam addit deus non
respiciens nostra opera et nierita. Si illa respiceret, lüurbe ei" \}n ein led^nung
tvetten. Si quid debet, non debet pro meritis et impletis operibns, sed (piod i
proDiisit. Ibi gratias age, quod habes promissionem et novam gratiam quam
non meniisti, quae tibi donata. Sic responde istis Schwermeris: die non
scribi de meritis, sed quod praecipit, reus sum: quod promittit, fit ex mera
3 sd-ip C l>oiial I) viil 10 faciiiiit] 1'h 12 (u. 16) gratia] g- 13 (u. W)
pruniis li6cvl gc 14 respiceret] res 10 gratias age] g a liab
K]noii liceret? Et sunt promissiones divinae scceruendae a praeeciitis. Nam
aliud sunt promissiones et aliud sunt praeeepta. Ubi fecero (piod miiii prar- -i»
ceptum est, id quod facere debui, persolvi. Debeo autem, ut miserioors sim
fratri meo, quod nou iudicem, ut non coudemuem: quando ergo sum misericors,
quando non iudico, id quod eram dcbitus facere execjuor. Nee propterca
statin) mihi gratias agent et cum onmia fecerim, nihil tamen mihi debet deus.
Num (juid scrvo debotur gratiae. cum (juod dominus eins imperat, agit? Ant :•:,
cum debitor solvit creditam ])ecnniam, num idco meretnr sibi gratias agi?
Non opinor. Sed si voluerit dominus illi quippiam darc, ex Hberalitatc et
beueficentia sna, in sno stat arbifi'io. Ita deus tarn largus et benignus est,
ut suis ])raeceptis addat promissiones, ultra et citra debitum nostrnm. Et
hoc discrimen semper diligontissime est observanduin, uljicuiKnie inveniuntur ^
haec duo, praece])ta et promissiones. Praeeeptoruni debitores siniuis et obligati
ad faciendum ea. Suis jiraeceptis aimexae sunt promissiones, illae ex
mera dci misericurdia nianant. Si quid nobis debet, propter verlium sunni
seu jiromissiones snas nobis debet et praetcrea nihil. TIoc i|)smn clarins
liqiiet et apertius intclligi ])otest ex Imc cpiod debcnms ita esse misericordes, 35
'sicut pater est misericors\ lam (|uis patris misericordiaiu mcretur aut quis
ZV '23 Meritiini r m 2Sj2i) Ita /lis iinstriuii mil )vi .-.':,'
pruinissinnes (praeceplc.nirii
ileliitorcs siiiinis) "•/) iiitclligi(tiir) .'.Vi sicnl lii.-i inisoriodrs iinl rn

-nx. 57 (5. :3uiij 247
1\] jiratia. 'Estute iiii.sericoKle.s^: (pii o>t iniM'iicui-.-., i|Ui)iiii>iln r,-i misericors,
i|iiiil iiicretiir siia iiiisuricordia".' i. v. orti'nt uns daninare (2)Q'-' Uic(tlid) fd)lücvb
lUllij rid^tetl, Itwn E])iscopi

2'18 -iUcbiiiteii bc-5 3of)Vf-; l-yl8
l.'linnl itl)i'ii, 3{id)tct niiv l)l)v iiid)t. ".'lliv, i|iiis auti^'in? deus. Si |(niicc|is
iiulicat, 6ol l)^m bcv tciiücl Uiibbi'v Uu'd fiivcn. Sic Index jt. c>5 lypuxi
lli(^t liomiui iiidieaif. daiiinai'c. ftiaffcil. Nun dtbct autt'cTi'i ii.xor, occidero
nemo dcbet , taineii occidit iudex vi deusinet oeeidit raarituin. uxoreni,
biumb (juaiidii iudex iudieat. deiis iiidicat, ut .sit adfectns in oorde: ()|iiirtet s
taeiat. "Jllfo uiuvvnc cv ein Umlt cvlmivi^cii, aU iiiuifvn einen vidjtcn, sc«!
ev muö bic hanb lcit)en unb barljalten i|ui liabet autoritatem iiidieaudi. Ergo
luanet textus elarus. Non i)cbt bciS c^evidjt auff nee Devbnmnii: nee tob.
Sed ne vos iudicetis, Sed Inft ftvaffeii, iid)ten, bcm-3 gepiivt. Vidcat ergo
(jui est in otlfitio in (jiio iudieat, ne ipse indieet, (juia ecminiisit magistnitui, lu
ajfotii) is,n ut gladio iudicet et daniuet, Sic Episcopos Matth. 18. Iiisj>ice locos hos
reete, tum sunt clor.
Nunc tüoUcn lüiv baC' teuangclion fuv uns nemen. Hoc Enangelium
est ]>raecipne dictum contra sn[)ei'l)OS Sanctos, ijuami|uam omues tangat,
iiiik. (., 411 tamen praeeipue. Hoc ex fine Eiiangelii vides: 'Hypocrita', 'non vides'. [bi i:.
audis cum loqui de Ins. Ergo tangit hoc Enangelium ludaeos et omnes
(jui eoH sequuntur, (pii ftt)enben auff Ij^VCV iustitia et ut in lege. Et (jui non
vivebat ut ipsi, erat danmatus. Conferebant se crga geutes ut angeli, l)a
©atiin, fic mnftcn beS tcuffe(-5 fein qui frangebant sabbatum, non lavabant
manus: couvci-sabatur cum pulilicanis, erat lieretieus, seduetor, non a dco, -ao
'J loib: ZK 13 ICuangelium »• /V cju^imiiiianij cj: 1(> liuc] li IT inst
in abtr ut l'J IVaiiyeb salp '2(1 (plia) |ml)
K]ipse iudieat. Nani si iudex sibi usurpet iuditium auf si ip.se indieet, infbrtuniuni
feret nee impunitum manebit. Igitur qui iudicant, ita dcbent iudieare,
ut niliüoniinns deus per ipsos iudicet. Cum magistratus condenniat
uiorti fureni, si puuiat gladio sonles, praevaricatores et iuiustos, uou est
dicendum magistratus, sed dei eondenmatio et iudifiuni. Sunt namquc ipsi is
afüiu. 13, la dcf) ad iioe ordinati l\ou\a. l;j. Et praedieatores debent arguere et repreiiendere
jteccata: Tu hoc impic agis et perperam doces, Hereticus es, et
S((\ti(M8,i7 inobedientes exconnnunieant Matli. 1(). Et debet iudex non minus egrc ali-
(juem condemnare, atque aliquem intcifieere velit, et quod invitus taceret, nisi
deus exigerct. FTacc brevitcr sunt dicta, ne (piis scruj)ulus de iudieando vcl au
eondemnando sit. Et ut illc scrupulus de mcritis eximatur
Praeeipue et maxime dictmn est hoc enangelium in superbos sanctulos,
iiiiic.c, 11 ut ex iiio patet 'lii])oerita, quid vides f'estucam in oculo f'ratris tui?' Quapropter
spetialiter tangit et ])crstringit ludeos et phariseos qui se lanlum
iustos et sanctos atque deo aeceptos repntabant Et gentes non aliter atque 35
canes halmbant et cstimabant. Deinde quo(pie inter sese indieabant condemnantes
illos ipii crebro non lavabant manus, (|ui vei'sarentur, ederent
cum publicanis et peccatoribus. El hie |iroprius est iVucdis hipocriseos,
.?/ iiacli cxiinaliu' ein ]>ritlrl ihr Xci/c liir

5iv. 57 [5. ;julij 249
Kl ba§ l)iit iiatiivlid) an fid) iusticia, sapiouti.a projma, bic !aii'3 nidjt Inficn,
iil 11(111 iiidii'ft, ilaiiiiict, 111)11 sit iiiimiscricor.s, Et ciTti.'^simiis f'ructiis oiiniiuin
Simctoruin ut poimim arlxiris. Natura ikhi ])(>test laffcil, i|iiaiul(i ali(|uiil
criiiit, llllli'5 ollcn ftudcn, i|Imh1 non .sciiuitiir. I«l indicant no.-.trae scttaf: i|iii
5 fiiit iiioiiaclais, rraiici>caniis, l'iiit saiiftior aliis llaccerg'o natura iustitiae. liulaci
crant submcrsi in Iiac iiistitia. Cliristus venit aliaui i)raedicatuiiis (|uac' imn
consistat in ojicribus, scd in fidc et fidfli ('(ji-dc erga deiim. Hoc iion |)(itcsl
videre snpei'bns Sanctus, ideo miif§ er oiilouffcti iinb fi(^ ercieni. Di.sci|)uli
Cliristi frangebant legem et .servabant, iiiiando fid)C-'. lustitia ipsoruui erat
10 fidcs in Christum, alii {|ui uon videre poterant Iiaiic iustitiam, iudicabaiil,
damiiabant eos. Sie iiodie fit. (iuid aliud"? Nds doccnius istam iustitiam,
ut fides sit (piae iustifieat. ^Q5 iftS baS lliau llid)t (cibcil Inil, voriiin damnainur,
ostoli iutrepide et libere ubi
res jiostulabat, sine infiininruiii scaiidalo legem violabant, qiiia nihil externe
S5 iudicabaut, tantum interna intuentes, et eurum iuditiuin non potest uon esse
verum et licitum, utpotc ab omni externa spetie separatum uec nititur rebus

•''
200 ilicbigtcii bfS 3a()rcä 152«
Hlbac- iiiKxl videut ei ic[)eii. Krgu lioc giijct am aller iiicift bic giojj'c ,\un(!ci
an, postua bic afftciebcv, beim fie fiiib and] ftolijc t)eiÜ9c. Ümue.'^ liljnntiiis
lunuiimir du aliurum dcfortii ijiuuii iiostru et nustri ooiili videiit. «luid aliis
ilesit :c. Et lioc otiaiii iiupii, nun solum Christiaui falsi, qiii iiidicaut .^eciiii-
(luin spetiem operiim et propter defeetiiin proxinionim. Ihi liabet etil
afftciebcv smim iuditiuni: 1. est iiiibatmljcvjig, cv ift geiidjt, licrbainpt.

m. 57 ir,_viiil 251
R] Sanctii.« ft afftcivcbcv et ift jdjuii Ucibaillpt nt textiis Vjiia mciisura' 3C. v;uc.b. jr
1. bouiiin o\nia iit (jui.s(|iio cuf^ilct, Inic Cf miscioattir erga priiximiiiii. Neminem
inveuies in terris qui noii iiidigfat ttia misericordia. 'l'iimb fuv bid)
rcgcni, priiicipein . iiaroiites tiios: iiriii('C])s scinper est in pcriciilo, all farf)
5 liegeil l)[)m aiiff bem IjalS, iialnt ein t>(i teufet itmb fid), l'alsos (•,
omptlcut, cousuios, imbet iiiuun lapiit iiiib CV io(y nll facfticiteil. Kt (licn:
Don est niiseriur lionio principe, Et nun niiseriur principe nostro, (iportet
non soliini piignet contra iioiuiiuMn, sed diabolos ([iii excitant sibi mala, et
falsos, malos consiliarios. Insiiper principcs alii adversantur k. Sic si vidcs
10 parentes, '^aft inot fuv fid) ^ jii bitten. (£§ feit l)t)n an Unc\l](it. bcbnc^t, ni
Ui beue regaiit, familiam. Sic .servu.< pins, si Ijcne eogitaret. Sic adleeti
essent: dominus dorinit, magna solicitndine plus invaditnr quam cgo. Si
quid adversi, feraiii, ne videam trabem. Xos qui praodicamus Enangeliiim,
sumus luiserrimi et Satan mit (ei6 unb fei, »nie tüir qljeil K. Sient apparel,
15 sunuis doetissimi et im tieften ftünb, Sed in pessinio statu, (piod muffen
auffl^tiUen oEe anfed)tung, smuiis ein lanbftva§ ])er (piani Satan biiidjieit.
Certe si Episcopus velit fvoilt fein et beue praeesse popiilu, bei toiib Uiot
jufd^offen. Tdeo orandum pro eis, ut maueant in vcrbo. ®ä getjoit ein
gros broufffcl^n, ut qnisque vidcat, quid agendum. Misericordia quae sit,
20 indicat: Non iudicaudum jc. rebe hai beft et sis misericors, haue miseri-
/ nntcv 2 (ebenso II) cog luiser 6' dico] d 7 luise (nach mm) !l t'n
12 suli IT velit] v JV Miser: 20 li;iiLc] h
>\
) = h
K] privatus, sive servus sive ancilla. lam perpendo, (juautum onus sustineat
rex qui tot populos in pace regere debet, ciii etiam a pro]>rio populo non
seiuel imminet ]iericuluni et |)roditio. l'^ilii mente revolvaul, quibus curis
parentes afBtiautiir pro liberorum salutc; ut rectc educentur et instituautur,
ii ut j)rospItiant filiis de vietu et aniictu, ut cum aliquando castigautur a
pareutibus. c(]uo aiiimo fcrant et cogitcnt ipsos uuilto maiori cura disiuugi.
Praecipue vero misericordia moveri debemus erga pastorcs et praedicatores
nostros qui in periculosissimi) sunt statu. Affliguntur foris ab impiis tvrannis
et maus priucipibiis, hostibus verbi. Intus pugna est cum satliana, cogi-
30 tationibus et propria ratione, a quibus .syneerus verbi dei pracdicator sempcr
impngnatur et tentatur. Erga hos niaximc debemus misericoi'dia moveri et
ostenderc etiam ore, ut oremus eoruni lingiiam dirigi a deo, quo doceaut
purum dei verbum et nihil locpiantur divcrsum a sana doctrina et fidc vera.
Deinde etiam debemus misericordiam cxhibere ore erga qnemvis hominem
35 orantes, ut nullius lingua sit quae danniet euangeliuni. quae mala de deo et
.5.5 (Idctiiii.i et II
et li

202 'Ihcbifllcit bei CsntjtfÄ 152«
Klcordiiim t'.\liil)o;il miseric'dnli verbo. lorile. ojicre. ii< Imlieat liiigiuim iiiisericortlem,
tit niliil iiiali tlicat. Sic aiiris uon libeuter audiat mala, Os, iit oret
corain . Ciiii lioc nun facit, est iiamiscrieors. Idco ])leinis est
iiuiiidus immist'rii'urdia, i-crvi, dominii.s, parentes, filiiis. Post magna o]K'ra
iiiis(;i'icoi'diao, (|uao ftljcil im gcift, iit pcfcata fenuitui-, nisi tibi commissum
.">
s.'iic. c, 3- Qiiipt^ tncgcil. Se(|uitur 'ÜuTgieBcir bic bit Icib tfjuu, et (pii indiget. Habetis
I ftllttc bic bell lilCllfd}Cil )ol VoilH'll ad ista facienda. 1. Accopta niisfricordia
ilclict niis allicLTc. Dens non iudicat , danuiat: dat, remittit onuiia, f(>f|)us,
doniiini. Lsta bcnefitia comniuvorc dcbiMit alii|nc'in. nt dicat: si niibi feeit
sie. dabo, i'cmittam ,'C. Sic cnini milii facit. 2. ijuod eins voluntas et bcnc- m
]>iacituni et praeci]iit, ununi sufticeret, nem])c Ijenefitium. nltra imc juaccijtil
el vult. ;!. promittit, vnlt ])]us lliadjcn iiloiiun bunornm, si iacinms. 4. binlvct
i|ni non indicabit, nt dicit ad iiypouritam K. (jncm ista 4 lion mnvcul.
dninm cor dicitur emauaus luic

^>h-. 57 [.V^i'li] ^'iv.58 [l-2.3iilil 253
R] 'Qua mensuni'. Nonne (jiiis Uuiffcit füttc aa^ tDtv ba>3 ^orcn, Cu tötrb un§ bcv tcitffel 6e)rfjoil)eii, omnia mala
obruent nos aliquando, pestis, beilmn ?c.
6 [)ecu 7 .\Iiser // luotbi'n mit vult durch .Strich verit
K] Bemardns Durum, inquit, est cor (piod non niov(;tur vcibis ,
quinl non
15 mulcetur niisericordia , (piod [n-omissioues non allitium ne(|ue minis nllis
terretur. lam si non esset praeceptnm, (amen \el ipsae proniissiones ad
misericordiam exerccudam nos allicere dcbc^bant. Xam tnnc certns est homo,
se habere deum raisericordem ,
propitiuni et sibi faventem. Kt si nee proniissiones
nos movere posscnt, movcant nos vel salteni minae, penae mortis
20 et inferni k.
'i^rebigt am ö. Souiitafl itarf) Ariiiitati'?.
(12. 3uli 1528)
iviljaltcMi in ;KLiver§ !fJnrf))cf)vift Bos. o. 17" S8(. 140=' - 147'", foluic in hov
Äopcn^ngciicv pniibirfjrift ')iv. 1:5',12 i&l. 167" — 169\
R] Dominica ..ü. Lucae. •"). Inlii .12. vuc. r., i ff.
In hoc Euangelio liabemu.s 2 [tud per quac fides nostra conlirmari
debet, nempe quod dominus curat pro aniina et corpore et indicat credentes
23 (leb cicil
K] Dominica Quinta Cum turbe:
'^>
De jjiscatione Pctri Lucae .5. auc.s.iff.
Duo in hoc habemus euangelio quibus fide.s nostra confirmatur ac
.stabilitur, videlicet quod dens prospiciet credentibus cum de victn corporis
24125 ro 27 qiiüil bis 2,'ii, IS anini.ic "(1/ ru

J.")4 ^U-cbifltcii bcj :5nl)veÄ ir.2s
l!]8at liahitiiros in terra, et seeiiri osse debeiit viotns et pustea \itae aetcniae.
1. Jim 4, s Paulus ad Tirao. 'habet proniissioneni \itae prae.seiitis et futurae', et luiiusiiioili
promissioncs plures iu seriptura, [iraesertiin lu ])S. Eltiam 'in teinjxjre
>)>i. ::;, la.
.';.
tauiis\ 'lunior t'ui et seiiui.' Iloe liabetis in hoc Euaugelio mit bcr tljat
Wotti). r,, 33iinb gefd^idjt bcftctigt quod dixit iUie plerophorice. Vide ordiuein. '1. ijuaerite.'
Obruit euin popuhis, iit audirct, ita ut in navicuhnu ic. ha mit Cl"
VQum. Ibi g^et bie xeä)t oibmuig. 1. curat pro anima. Ut videanuis locum
quem dixit, scilicet 'ijuaerite'. Ubi lioe effectuni, sequitur, ut temporaliter
yiic. 5, 4 foveat. Dicit ad Petrum 'duc in altum' 3C. et couchidunt niagiiaui coi>iaui }c.
3?. G 1. videtis iu hoc corporali fturf, quod Petro et suis sociis datur tauta untltitudo
pisciuiu quam suis viril)us, scientia nou jjotuisscut acquirere. Et
ä!. f. 2. tameu uon dat pisces siue 3utl)liil I\'tri. Sinil Petrum laborare. 'Tota
nocte hiboravinuis et uiiiil ea])iebamus.' Disee ial)()i'ein nun(|uam alere hominem.
Nuta: Si hoc, certe ett'ecisset Petrus, iSi mU'.' ©otv bcvnb tl)Uii. Et
hoc vides experieutia. Vides uuiltos seuiper laborare et vix habet pauem.
Toto anno plus deut, (juani habet. Nou feilet an bev avbeit ut Petrus tota
nocte, alius laborat mit ratione itnb feit l)^m ,^li, ut videauuis dei beneficia
1 vitae aeteniae] v ae 4 luiiinr c ous JSeiiiof Imiioi' bU dixit an! ."< '> flcji^:
pleroj) ')' aiiil i>l7 bn er mit vnitm .-;» 7 über locum steht Mattli. i>. .-" über
l'ovcat stellt ajat Ja i'orjj sn; ;/,/.'; imtnisseut liis inmquiim "/(/ J'J (eboisn /.'Jilab
1') oapio 2a 14 Kottv tovnb r 17 liu
K|tum de pastura auiinae. Mnltae sunt in psahnis promissiones, quibns promittit
deus credentibus victnm nou defuturum etiam in media rcrnm onniium
•1J|. :i7, «s caritate, de (juibus praeeipuus est hie locus 'Nunquam vidi iustum derelietuni
uec semeu eius^ 2C. Hoc ipsum quoque hie inuuit Christus oo facto, cum
Petrus tot pisces capit, adeo ut runiperetur rete. Porro non dat ])isces
Christus, priusquani turba audierit verbum et doctriuam cuauf^elii et prius-
(|uam sollicitus sit pro ventre, etiam satagit de n^jus auiniae volens uos hoc
fflintiii. r,, :i:t i|>sum tlocerc quod Matiiei o. docucrat 'Prinnmi (juerite regmuu dei et iusticiam
eins et haec ornnia^ k. Necjue vero dat pisces al)S(|Ue laboi'e l'etri
neque dat propter laborem Petri. Nam ait Petrus sc totam ncicl(>m laborasse
et nihil ccpissc,

9lr. 58 (12. aiili)
o'ir)
K] Ecoiitra tamoii imposuit liomini deiis, iit lal)i)ri't. NDii ilcbct dicciv, quod
suo labore mitriatnr, et tarnen debet laborare, iit lioc vides in Potm. Potuisset
Christus efficerc, nt pisces insilnissout iiaveni sine Petri opera, sed non.
Sed: extendc retlie, bau \vax labor Petri, f|ueni eonfimiat. Si es piseator,
5 fac ut piseator, [al betii IjailblDCrcf 9t)eii. Nee novam artem ei indieat
eapieudi pisces. Utruraque Petrus f'acit: nuiö fifdjcn et tarnen nou iiabere
victuni ex labore. Sed frustranemn esse iaboreni. Priueeps si bui' regit,
niiiil efficit. Sic do(;euduin de ouiuibus artitieibus, ut bcil fpvild) fuicn quem
Petrus 'Tota noete'. \'ide: paler (iMandi((|ue legt ailff beu Sime :iOO ff et
10 ;}i^et 1)1)11 tantu diseipliiia, ut putctur anoehun fore, sed ecDutra ii(i|iiani. Item
saepe uiater diligentia suninia curat, ne (ilia K. el)C ftc fid) limb|'il)Ct, facta
est meretrix. Ibi dieere delnit i)arens: ego laboravi tota noete, bei fil^C, h)ic
C'3 gevabe. Kcimtra saei)e deseritur filiiis vel filia a })arentibus, toiupt liutcv
bic lüClt et edueatur optiuie ut onuiii)Us miruni. Sic est in oiiuübus. ctiani
15 in praedicatione. 'Ego plautavi, Appollo' K. Ego iani Vuittembergae prae- i iiuv.
dicavi 12, imo It) annos, alius a]il)i pracdieat seniel et plus fruetus effioil.
1 (ebenso 12) diceie) d 2 labore (nö) l'otuisset bis 3 iiavem unt 4 lahmbin
es unt 5/ß Ncc bis facit unt 12 laljo 1SI14 Kcf>ii(ra bis Inelt nnl
K] nobis dari propter nostruni laborem, sed quia ipse det proventum, ut efteetus
sequatur laborem. Satis probe dieunt gormaui, cum efteetus non sequitnr
eonatum: l)bt 1)'j ml) iiidjt luot gciabcn. Tain ut iiisus tui bene suceedaut,
so non in tue fauo, sed in alterins manu, (]ui det illum suceessum, est sitiim.
Potuisset Cliristus dare pisces, ut Petrus nihil laborasset et ut pisces in
navieulam iusiliissent, at non vult hoc Christus, sed ait 'laxate retia vestra'.
Hoc est: si es piseator, tpiod est piscatoris, fiicito. Non doeet novam quandam
artem pisces eapieudi, et ita (juisque debet dieere. ut Petrus hie ait:
ä.s Laboro quidem, domine, pro viribus meis ac seio laborem meum esse irritnm,
nihil pcsse praestare, nisi tu aspiraris et suceessum dederis. Similiter fieri
debet in quocunque artifitio et negotio, ut quisque artifex diligenter exereeat
suum artifitium et niiiilominus tarnen dicat: Ego quidem laboravi et nihil
cepi. Non pauci sunt parcntes qui aliquando bonam stibstantiae suae j)artem
:io in filios collocant sperantcs futurum, ut filii in eruditos simul atque in egregios
evadant viros, et filii nihil minus (juam parentuni expeetationi satisfatientes
pessimi interim fiunt nebulones. Kursus non raro eontingit, ut
liberi omni parentum auxilio destituti in viros non minus prol)os et spectatos
(|uam disertos evadant. lain (piae est causa, quod parum respondeant filii
3.'. parentum voto? Gerte parentes culpa vacant, siqnidem id quod in se fuit,
praestiterunt. Sed causa est, quod partim prospere successerit parentibus.
Ita quoquc fit in praedieando. Nani praedicatores siiam exhibent openun,
21 Potuisset itnt ru 22 insiliisseiit unt rn 23 Hoc bis es unt ro 34 panim (par)

ülQiiid in causa? r^aljoraiidiiiu et taincii (licendiiiu : inciit Cl'beit tt)UtC' nic^t,
nisi tu dederi.s. ilomine, ba-S gcbcl)fH, fViistraiieiis erit lalior mens. Ita homo
facit quod siii oftieii, et tarnen tlesperet nil )cilli'm loevct, et det, üt discainiis
iucedere in liumilitate et seiamiis nie non facere, )o cttua? lüol gcicbt. Sed
dieat aliiiuis stiiltiis: Si mens labur mm l'aeit, ergo sinani incedere liberos ,,
iit volnnt. Vide, (|iiid Ikeiat agricula: labcuat .'c. sed fo liicl CV 3inn hn'll
tl^ut, io öicl tijui ein fuvft ,511111 guten icgimcnt. I>al"irari vult domimis.
Sed die: laboravi, sed si quid acqiiiro, non es( iiu'iner er6cit |d)Ulb, sed
beineS bcrab«. (iö {)ci|t gevotcn. Indieat vox, «(iukI (|uideni labm-amus, sed
uon f'acinuis, boy gcvatcil non ft^ft in tna manu, sed labor. Docet textus, u,
ut neu sinas bo» I)anbH3Cvd' liegen, quia Cinistus dieit ad Petruni i.e. treib
lüa§ bii: befolen ift, [latei- eduoet filiuni; ]nincei>s, rege, postea committatis
milii bah gebcl)en iinb geinten. Si rustiens tan) su])erbus esset et diceret:
tam diligcnter coniparavi agrum, ut certo aeeepturns sit tot niodios, Sed
dieere eogitnr: Si dominus k. Sie tn : Ego
])ro edueatione filinium impen- ir,
dam (juod debeo, Sed domimis det K. Sie eum tilia: ^\d) liiil fte jifjen,
all tijel mir got gibt, t)ilfi flot, haä luol gerate. Si oiieram (inmem feeero,
((uia vidi multas tilias f'aetas moi'etriees, lilios nebulones JC. !l)ic bermc)icn=
[)cit non ])otest deus pati. Iloe indieavit, ut Peli'us eogeretnr dieere labore
sno nihil etVeeisse. ^a fXTljliii) (iljrtftuo vult hoe, ut seianuis ipsuin facere, j,,
ut forttmam all co expectcnms. TjaS tft 1. ftuclf: onmia Ixma abiuide vult
nobis dare, in qnacuncjue eonditione tandeni sumus, |o ferne, ut sciannis,
(juod labor iioster non faciat, et tarnen vult jicr lume laborem facere. Posset
regere muudnm sine principilnis et tarnen non vult. Si instructns optimc
esset noster princeps armis, doetis viris et prudentibus, tamen iniam Iioram ..',
non eonservarct pacem in sua ditione, nisi dominus jc. Sic laborans minore
solicitudiue laborat, labor et animus ift (eic^t, omnia facit ut deus praecepit
/ dicendum] i\ 2 fnist: -//S Sed bis Labor iinl .5 dieat] d 7 Jinh v
Hin sed si bis "örrnb? mit lll]3 Ircilj bis gernton uvl 12 cduc ./.j (ebenso 19) dieere] d
>n (ebenso 21. 2:1. 24) vnit] v J." solieit:
K] sed nihil fructus ellitiunt, nisi deus eorum operi aspirarit. Siciut Paulus in
i.ttov. 3, cCorinthiis ait 'Ego plantavi, A])ollo rigavit' K. Proinde ipiisque laborare
debet et suuin artifitium execjui, Deinde aguoscerc laborem sunm nnllum,
vannm et in-itum esse. Non fidat labori ac indiistriae suae, sed onniem
lab(prem, operani et Studium sunm relinqnat illi (jui potest efficere, nt onuiis
labor ex animi sententia prosperetur et conatuni effectus sc(|uatur. Ne quis
sit (jui glorietnr ea quae iiabct, sua industria et sno labore se parass(\.
Aspiee vero agrieolam: l.aliorat sednlo, Araf, cxcolit terraiu, Scminat, noii
tamen propter agrieolae laborem ager fruclmn produeit. Siquidem si deus
non daret piuviani suain in (enqiore, videres, quid efficeret agricola? Dooet

.-.
2)a§
9h. 58 [12. 3uli] 257
K] et expectat bc§ beraten?. Econtra alius magna soliritiuline et si quid aoqnirat,
hal)et taiuen niillmu gaudiuni et moricn.'^ roliiiqnit aliis. Sie est cum odiioatione
puerorum, regimine, (juando diu aii.xie eduoarunt liberos, degenerant,
quia auferunt deo honorem et ipsi jc.
anbei- ftud ift c^eiftlicf). In regimine spirituali gfjetS aud) fo, iiuia.
Hoc signifieat ba§ fi-'ebtganipt. (?§ finb nid faul fifd) brunter. Cliristus
expopuit. 'Eris hominum.' Homines erunt pisces, rctlie Euaugeiium, aqnai.'uc.
mundu.s. Manus quae iniicit retiie, est ba^ prebicjQmpt. Sicut piscator
accipit rethe et in aquam, Sic praedicator verbum luiifft unter bie leut qui
10 sunt aqua. Sicut rethe iactum in aqnam, quauKpiam verum .sit: rethe non
capit pisce.s, nisi deu.s beviltc. Xon cogitent piscatore.s se benedictione 3C.
Sic quando etiam Euangeliura bene praedieatur, non facit fructnm, nisi
dominus gebe ba^ gebeten praedicationi. Quando praedicatore.s cogitant: (Sl)
U)te bur toil id) l)n§ fagen et omnes capiam, ut facinnt recentes praedicatores,
15 sicut et ego. illi niiiil expediunt. Uli jiraosunumt, non invocant deum umb
gebeien unb beraten, ideo fiunt peiores ex praedicatione. Ibi niiiil capitur
iacto etiam K. Et prae.sertim hie indicatur praedicatio legis. In nocte
piscator, prophetae praedicarunt, sed nihil eaptabant, quia aberat praedicatio
luciiB, per opera non capiuntiir homines, ideo l'etrns nihil. Sed quando addit
io verbum siuim an Hec^t, Tum praedicator toirjft bü» Inort ba()in. Sed multum
pertinet, ut praedicator agnoscat praedicationeni suam ntm esse suam
1 exp soli 4 lionorc zu ö .2. r zu 6 Hoc bis finb unt zu 7 Allegoria r
Hier aqua steht mare 8 retlic(r) JO quamquam] q: 11 (u. 13) cog 12 IVuctum]
f 13 praedicationi] p 16 gcb: IS capt ä/ ag
S) itaque hie textus Non esse otiandum et cessandum, sed strennue laborandum.
Ait enim Petro et sotiis eins 'Relaxate retia vestra in capturam'. Hoc est:>.'iK
quisque strennue agat offitiuni suum et in eo quo vocatus est labore se
25 exerceat unusquisque. Secundum in hov. euangelio est, quod sicut in externo
labore fit, ita quoque in usu veniat in labore spirituali seu negotio fidei.
Nam significatur hie quoque ministerium praedicandi. Piscator signifieat
praedicatores, Kete est euaugeiium, Aqua muudus. Sic euim Christus interpretatur
'post hoc homines capies'. Rete est ministerium praedicandi. Nam >b. :
30 sicut piscatfir mittit rete in aquam, sie praedicator spargit verbum dei in
homines. lam sicut rete nihil capit, nisi deus dederit, sie euaugeiium etiam
si syncere et pure praedicetur, nihil fructus adfert, nisi deus dederit incrementum.
Praecipuc vero piscatio in nocte nihil capit i. e. cum praedieatur
lex, quia illic homines non habent lucem euangelii. Nam legis praedicatione
35 nemo probus et iustus coram deo efficitur, sed tantum efficit externe probos
coram mundo. Ita contingit, ut nulli flaut vere probi coram deo. sed cum
2TJ28 Piscator und Rete bis
miindus unt ro
!»2utQeT§ äBetle. XXVll 17

258 *$rebigten bei 3ai)tel 1528
R] Ego libenter vellem rein bii tion fein , ovo
qiiotidie. Sed oerte omues gloriantur
de fructilnis Eiiangelii. ®Q5 l)Ct)t auff l)l)v tDOlt auf gcftnivffcn. Sicut
parentes in domo faciunt, res. in regne, Sic praedicator JC. Non mihi
dicendum: verum erudivi, Sed feci qviod mihi commissum, deus dedit augmentiim.
Ego legi prophetas, quod dehiii. Si quis doctup, deus, quauiqnam h
deus sine interpretatione scripturam non vertit. Sie Petrus facit, tum sequitur,
quod nniltos eapiunt. Et retlic non edit pisces, sed hjirb mit naf§ i. e. tnu§
Dci'feuii^ten unb öei'faulen, et qui id praedicat, persecutionem patitur, quaudoque
si dum capit rethe, muS na§ Itievben 3C. Item jutei^. Ibi exciderunt aliqui
pisces procul dubio. Xostra consolatio: si neu possumns omnes front mod^en, m
fol toir geioencn, quod rethe rumpitur i. e. quod multi sinuiit se capi et
Petrus pntat se habere et quando vult educere, rethe rumpitur. Hi sunt
rottae k. Postea ntac^enö ein loc^ ^in ein et interpretantur seriptiiram ut
vohmt, et adest magnum pericnlum, nisi piscatores curarent, certe sequereutur
aliis. Sic fit: praedicato Euangelio congregantur phirimi, Sed rottae K. Sic 15
non praedieandum solum, sed fechten, ut maneamus. Ergo indicat Christus
brevissimum exeniplum, tuie e§ ,^n C(t)et, quando Euangelium praedicatur.
Si 9^ct§ alfo jn mit bcn qui pvcbigcn anff föottä 6erab ut sancti et pü
]>raedicatores: quid liiit putas cum iis qui diverso nomine? Ergo vides hie,
quod credentes non deserentur. Xemo tam dives ut Christianus (jui quam- >»
quam non tam multum edat ut Caesar, tamen lüirb birC' bcffcr jdjmecfcn unb
gcbeit)cn, (jui ntit got? bcrnb Imniig crbcit, i>his vult ei dare quam ccontra
illi c|ui sine augmento (h'i ,h'. rjuia iiaec non credit, idoo gcfd^id^t lUK- alfo,
/ (juot: 2 fru Icatim geTOorffcn .) ijroj) (|U,nmquani] q (ebenso 20121)

-)h. 58 [12. 3iili] ^Jir. 5i» [19. ^iitil ^'.il
R] iit videimis. Et est jiraodioatio pro freflentil)U!^. Et alii exom]il(> fuit,
Iciplid) iiiib fleiftlid) foücu bic gleubigcn Oerfoiget fein, ba>3 »üort gottcs foUcn
fie i^abcn. ilcimie et victum. Dominus tlot gratiam, ut oredaimis.
2 Ici}) geift
K] qiioque elapsiiros, nisi adsint )tnidente.« et intelligente.« in verbo ilei ])raci
dioatores, qui resarciant istani ruptnraiii.
59
''^>rcbi9t nm G. Sonntag nadj Srinitati^.
(19. 3ult 1528)
Pr^altcn in mxn& 'Jfacf)fd)nft Kos. o. 17» 581. 140«— 151», foluif, mit
bei- folgcnbon äufainmcngeidjlDJfen, in ber Äopcnl^ngenev .^lanbl'diiift 91r. 1392
581. 169»— 174». 3in Dir. 59 finb olle 3nfä^e, bie in ber Mörerfi^en 5iad)}d^rift
am ih'anbe fteT)en, mit blnifcr lintr nn§gffüt)rt , fo ift c? in beii Selnvten nidjt
jebeämnl bcfonbere benievft.
R] Dominica Sexta qiiae erat 19. Inlij. ^Nlattli.
'). Wntt(i.;.,2üff.
Haec est praedicatio quae treibet ad Euangelium ba bur^, qiiod dominus
iu ea declarat legem Mosy itnb mad)t§ jo 'ijet^i, büv nietnanb ba öov
bleiben tau, oportet ut ad Euangelium veniat. Saepe praedicatum de gladio.
10 Christus liic ftreng de vitanda ira, cum mundus non possit. Duplex regnum:
Christi et Caesaris. Cliri.stus non vult pati omnino iram, Sed extemuni
zu 9 Gladius r zu lOjU Kegnum Christi et Caesaris r
K] Dominica Sexta.
'Nisi abundaverit iusticia vestra K. Mathei.
5.' üjinttfi.woff.
Exigit Christus in hoc euangelio perfectiorem et emineutiorem iusticiam
ir, pharisaica iusticia, ([uae tantum consistit in externa simulatione opcrum,
nenipc iusticiam cordis, hoc est: fidem, Atque declarat ipsam legem Mosi
idque adeo clare, ut nemo non cogatur arripere vel saltem soUicitus esse de
arripiendo euangelio. Imprimis autem strennuc vetat et prohibet irasci, cum
tarnen mundus nequeat ab hoc aöectu inimuuis esse et necesse sit apud
•.'0 homines irasci. Discernendum est igitur inter regnum Christi et regnum
mundi. Christi regnum omnino nullam admittit irana. Sed in regno mundi
necesse est aliquando irasci. Siquidem Christus est humilis, mansuetus,
j)acif]cus, necesse est, ut regnum Christi sit regnum pacis, charitatis, nulla
dissidia, nullas turbas, livores et iras penitus novit. Et regnum Chri.sti
12 ro überschrieben iiher Do. 6. /•? ymt ro 24 novit ühi;r (iieecit)
17*

200 •;>rebi(iteii bf.> 3al)«-> IMS
K] regniini Cae.«aris ba§ luil cl)tel ^ovii fein. Ideo Caes^ar fuvt ein fc^locvb.
6I)riltu§ QUfi» aücvianffte, ut eins regnum sit ianffts. Econtra Caosaris.
Hoc bene discerne. Ergo intellige in regno Cliristi non debere esse iram,
([uod consistit iu fide in corde. Non in lci6, gut, f)au§, tjoff, qnae Caesari
Hiatto.
eommisit, ut tücve externis malis mit bcr ftraffc. ('liristus intus in con- t,
scientia medetur. tibi iiiera gratia. Cum Cliristus dicat nou irascenduni,
quare fures suspenduiitur? Dens, die, habet duo regimina, qnibus conimis-
.suni, ut irascantur, bic foEcn Jörnen, et ibi servant dei praeeeptuui. Christiano
praedicatori alius bcfetf) datus, ut sit freunbtid), barinf)er|i3, milb H".
.'., jo Ideo excludimus omnino a nobis regnum Caesaris. Ideo dicit 'Xisi'. 8ini- lo
plicia verba, sed horrenda, non possunt maiores minae fieri, quando non
possitis i. e. faret jnm tcnffet Ijnn bic I)cIIe. Si dixisset: uon bene proveniet
frumentum, non liabebitis lii)eros, sed pestem, sed uiliil altius 'Non intrabitis
iu regnum', bo§ fol biEicf) ei'jc^retfcn ab externa iustitia quae in operibus
consistit. Vocat optimos in pojnilos, pbarisaeos. (|ui uuiltum ieiunabant, u,
zu ä iiber janfft§ shht misericorcliae zu :> Regnum Chiisti r zu 6 über totxt
steht co)ierceat zu 7 Duo regna dpi r !> frcunbt: zu Kl uisi abiuidaverit )•
Vi II Xon intrahitis in iifier regiuim bn? /•> consistit fiher vocat Pharisaei ?•
K] consistit in cordibus et aifectibus, uou externis rebus. Hae cnim idunnissae
ac traditae sunt Cesari qui ad hoc ordinatus et a deo constitutus, ut e medio
tollat, quicquic publicam pacem dirimit et impedit. Huic uou est impro-
Ijandum, si irascatur et seviat in nialos ooherceatijue publicae pacis disturbatores.
Christus vero affectat regnare in curdiijus quae prorsus vult esse -..q
vacua ab omni ira et raucore. Inni si vetat Ciii-istus irasci, cur irascimur?
Hie videndum est duplex esse regninn: .Mterum diximus omuino debere ira
vacare, Aiterinn vacare non potest. Irascautiu- ii (|uibus ])eriuissnin et commissum
e.st, sicut Cesari et omni eminent ioi'i [)otestati, quibus est inandatum
Söm. 13, i sicut Paulus ait Roma. 13. Ii vero (piibus non est cnmniissuni, prorsus o.^
nesciant iraui, siut i)acifici, trautiuilli, cDmcs, aflfabiles se exhibeaut proximo
verbo et ojjere. Sin asciscant sil)i iram, |)ena eoruni non oessat. Prupterca
2B(mii.5,,.'Otf. dicit: 'Nisi abundaverit iusticia vestra K. Audistis quod dictum sit anti(]uis:
Non occides, At ego dico vobis, Quod, (|uis

1(t. .VI ll"J. 3iilt! 2t) 1
R] orabant, dahiiiit eleeniosiuas, atcebaiil (liiram \ itain et It'uoltaiit (lilij;viiter
Moseu et in popiilo tl'icbcil "JJfofril sal)l)atis, fucruiil saiirtidi'o.s noslri.s monarliis.
Uli, iiKjnit. iial)eiit imliciuni hoc, qiioil .siio iciunio JC. nienicriiiit inÜTos.
Sit itatiue Satan Pliarisaeus moo loco. Certo niagnuni opus tlare elceniosvnas,
5 orare, ieiunarc, iucedere in liigubri veste et dura, certo pulcin-ac virtutes,
(|uae nee liodie contennunitur, et tainon ipse damnat. Utinani oniuos lioc
verbum bene iuspicercuuis, praesertini iusticiarii. Dicit eausani, (piarc (am
.sanoti honiines et sancta opcra nil)il valeant. 'Audistis: iion.' Vei'bis statini wiatm. :.. 21
istud intelligiuuis, aiet tt)en§ ,^uin treffen foin|)t, nihil nisi (|nod praclu
.sumptionem ex auditione liaurinni.s. Dominus fnffct l)()il baö g,Cpot bic (\anl}
summam onmium ])raccci)toruni erga proxiTuuni. Nam nbi ira, ihi aii(|nis
qui offendit et qui ofFcnditur. Fn co ([uod offendo proximuni, finb dllc
gcpot flcfaft, quia feilt nittaftcil omnia (|uae p^)ximn^^ habet. Kcontra Sic
consistet gav mitciliaitbei' in iioc praccepto 'Non Occides.' Piiarisaci incedc-
15 baut in hac iustitia, ut hie dicit Christus. Verbum ha^ ift Xiä){, qnod docent,
Et confirmat eorum doctrinam 'Audistis a veteribus.' Sopliistao et luristac
eoutinueruut stricte voces iu sua siguificatione, ut est occidcrc manu, si sie,
zu 1 ^att ftclbcv )• 'J salj'f zu 6 über ipsc sieht C'Iiiistus ::h 7 Katio t-
9 fom()l über treffen zu 10 Non occides » zu 11 Ira ) zu 13 Hypücritaruni natuia r
zu 16 coiifiruiat c aus coiifirmant zu IT Occidere r
K] vi retrahere omnes qui nituutur externa iihi iusticia. Nam de iiiis iiic
loquitur. Nam quod non de publicanis neque peccatoribus loquatur, certum
20 est, sed de phariseis et scribis {|ui etiam muita op(u-a laciobanf, praedicantes,
ctiani docentes popidum per omue sabbatum, nniltum ieiuuabant crant(|uc
etiam nostris nionaohis qui se sanctissimos iactitant sanctiorcs. Fli tamen
omnes tales iiabent iuditium, quod omni sanctitatc sua, utpote ieiuniis crebris,
elemosinis coterisquc operibus meruerint int'ermuii. Quem iiacc iion avoca-
25 reut ab illa pharisaiea iusticia cuius praeniium est infernus? Magnum et
quideni bonum opus est ieiimare, magnum opus est orare. Et niliihiminus
Cliristus dicit ea esse sathanae opera et prorsus esse inutilia. Cuius rei
causam praebet et dicit 'Non occides'. Hoc praece|)to breviter (»mpreiieiidita'iintij. 5, 21
snmmam omnium praeceptorum (piae se extendunt ad ])roximum. Nam uhi
30 ira est, ibi est etiam aliquis qui Icdit et qui Icditur, et in ledcndo, ne vidclicet
ledaraus proximum, onmia alia praeeepta pendent. Pharisci iucedebant
in ea iusticia, de qua hie dicit: 'Audistis quod dictum sit anti(|uis' JC. et sie
(|U0(|Uc populuu) iubebant et docebant facere. Nee vcro improbat eam
doctrinam Christus, sed vult ultra esse pei-geudum. At piiarisei ceteri(|ue

2(32 iptcbigteit be?. 3ial)rfä 1528
R] uoii ijeccasti contra haue legem. i£o ßfjet-j, lüciui man luil bic lüüvt mavtcvii.
Et ^etlo§ Studium est, cjuando quis cogit aliquem textura iu suam sententiam.
Schwermeri quoqne beue didicerunt, per haue doctrinam talem iustitiam
erexeriuit, baS i)ux gangen finb, habentes cor plcuum odio ic. ex quo seeutum
quicquid fecerunt, \it liabeaut gloriam iion ut in dei gloriam et proximi s
commodum , non
adfuit tale cor, sed quaerebant suum honorem, ideo Oon
grunb nemini bene vult 3C. Quäle cor vero quod dei honorem non quaerit?
Hoc scquitur, ut ex istis sanctis fiant su])erbissimi homine? et vermes venenati.
Deo gratia ego lioc t'eei, et interim temere iudicant, detrahiuit Et
ultra hoc fc^tnbten unb fdfiaBen miserum vidgus. Et quando orabant, uou lo
lüoitii. 6, 5 ideo, ut aliquid deo aböctctcn, sed quaerebant gloriam propriam. Ut Math. 6.
Ista onmia peceata non pro j)eccatis iuj^piciebaut Et ftclten \iä) al§ bte fecv
»n ^eiligen leut ut infra. @5 finb fauer fel)cn ^cilig. 'Tu vero cum ieiunas' 3C.
et tameu putant: cum haec fecerimus jc. lüde veuit superbia coelo altior,
Sic et uos adfecti sunuis. Xos saepe praedicavimus dandas eleemosyuas, u.
2 aliquem sj' «'•'£' (in) i" •' iiuid({uiclj q: iu über de! su Ö «6er tale steht puriiin
6/r über Bon grunb steht tale cor zu 9 über temere sieht fre(^ zu 11 über Math. 6.
steht ut videantur ab Iiominibus zu 15 über eleemosyuas xteht iam luceute Euangelio
K]bantur: 'Non occides' est mauu uou occidere: ubi ergo manu neminem
occideris, non teneris hoc praecepto nee fecisti contra hoc praeceptum. Et
ita sibi videbantur summe iusti. Inde ficbat, ut cor plenuni invidia, odio
et ira maueret neque erant comcs et affabiles erga proximum et quanivis
manu uon occidebant, cor tarnen nihilomiuus sitiebat proximi mortem, au
Deinde quoque secutuni est, ut cum dareut elemosinas, venarenttu' publicam
seu vulgi laudcm, non propter beneplacitum dei, cui magis gratuni obsequium
est nulluni quam inservire proximo. Ceteruiu cor quod suam solum
laudem venatur et suum tantuni eompendium captat et sectatur, nemini est
fidele. Non potest querere fratris commodum aut ntilitatem, imo est nocen- as
tissimum, superbissimum adeoque virulentissimum. Et ita sanctissima vita
rcddebat liomines superbissimos et ]K'Stilentissimos. Attamen omnia rcputabant
esse plana, ubi utcunque ieiunassent, inducebant auimum illa ipsa iciunia
ipsos coram deo purgare et absolvere. Ad eundem modum corrodebant
poj)uluin et uu'seram plebeculam expilal)ant et arbitrabantur demu id ipsis ;io
non ira|)utatin'um, si quantulamcunque elemosinam e.xpendissent in pauperum
usus. Et id magis laudis quam indigentis necessitatis causa. Atque in ea
falsa pietatis opinione incedebant, subinde ieiunantes et tetricum ac severum
induentes vultiun. At deus nihilomiuus quam his rebus delectatur et placatur.
Quorsum, inquit, attinet te nudtum orare, iciunarc, elemosinas dare, 3,1
cum ex malo et odio proximi ardente ' haec omm'a proficiscautur? odit et
IS ut bis odio unt ro 2'J corro dedebaiit .Vti ardonte /
') ol> ihr hintfr ardoiitc (a. I.exa.) stehende e.lir'i auf eine beabxichti(/te Ergiimiing
(corde) hinweist f

.".
Sic
?h. 69 |1!». 3tiili!
263
R] seil ci toii nirgent fort. Si falsa doctriua esset k. In pa]>:itii, iii(|uiiint,
sancta res, ieiiiiiaut ut textus habet c. 6. int'ra, sed aiidi hie iudiciuin Christi
super illos. leiunium verum et fauci' fe[)en, cpiando lioiiio adtligitur cruoi.
Sed si quis iuduit tunicaui. est dcsiieratus liypocrita, bem ^eljOlt baä llltcil.
faciunt bie 5t?l)fniteu, tantum c^vaU) tragen fie, ridfjtcn ein faucr icl)en an,
quod non veuit ex corde, sed eligunt. SBcnii bn-? rccljt faui'V fchcii fonipt
et tum potes ]ierferre, laudarem. Ihi ((uistpic tiigit et mos

:>(34 ^ptcbigicii be* Sa^rc? 1528
Hlfo t^uftu?. Ergo (Stjiiftus l)Qt§ fleiffig üevlravt. Nam clicit: Tu wm k.
Si OS tmim, luaiius, cor, volnntas, ?oin])er tu fecisti. ^a ba-S hJOlt tan man
utieifjut-iffcn et 'occides' bf)encn, bas feien mir xed)k juriftcn. Sic feceruut
in ^o^cn feinten. lam sequitur expositio domiui. Si irascori», tuuQi proxinnim
occidis, occidis corde, non raaun. Utinain moreretur, periret tonitru.
Si hoc pateretur, cor tuum dielt: hai ift rc^t. Sicut corde tuo hoc opus
^aft tieilüiÜigct ,
placet tibi. Si debes unfcfjulbtg fein, ita debet esse cor
tiuuu adt'eetuni, ut non faveas ei mortem, sed vitam. Ubi ille? Ubi iuveuinuis?
^a es ma(i)t un§ merere, si essent liberi. parentes, Sed quid dicis
de inimicis tuis? Si dico: est eis rc(^t iactum, Sum occisor, (juia ^ab ein
inoIgetaHcn an bcni rtioit 'Xe occides^ quia sum corde in bem, iu quo est
homicidae mauus. Si iam dixcriraus ad illos qui iam occisi in fuiftcnttJclb^,
sumus oceisores. Ubi vero illi quibus dolet hoc unb ein unluft unb t)ci=
brie§ bron ^aben? Item si quid mali Caesari contingeret, fol mtr§ leib fein.
^ä) fo( mein Ijcr^ tion bev ijotib tf)un quae facit, et rogare, ue faciat. Si sie
inspicis. est totu.s mundus ein ral)idus cauis, bev etjtd sanguineos dentes
habet. Idee dominus immittet millc genera plagarum, bol er fic^ Iribbev
TM 1 \o sp b eini/cf'iii/t 2u r 2 ton über man » uecidis (uon) occidis
" fein «4er ita esse(t) zu 12 futftenWntt i- zu 13 Quid si honio etiam irascatur
proximo ac. et tanieu timet deiini . .ludit verbiim ilci. orat, comniuuicaf, Nnm deus eius non
raiseretur V Non. Si ofl'ers r
') riß. Enders, Luthers Briefwechsel Bd. fl S. Soö.
K] delect«tur fi'atris niorte, si approbas corde necera eius, iam occidisti. Ad
hacc non lieitum est dicere, sed tacere et praeterire oportet. Sed certe non
ita leviter iioc praece]itum est praetereundinn aut transenndnm, sed diligenter 'ju
animadveileudum et trutinandum. Siquidem etsi manu non occidas, corde
tarnen occidis. Nam beucplacitum in eius morte liabes. Cor optat et siti*
eum occidi. liiugua eius famam ]n'oscindis: Aures libenter aiidiunt danma
et male succe.«.«isse proximo. Pedes .sunt veloces, properant ad insidiandum
occulte sanguini ju-oximi. Iam si non es tibi conscius et pro corto habeas te a
non lesisse fratrem ullo opere aut affcctu, si cognoris te iunocentem et
immunem a moi-te ])roximi, fac, ut scmpcr doleas eius vicem, debes contristari
super eius niorte et incommodis, non aliter atque si tibi idem pericuknn
mortis immineret. Si non potneris cum re adiuvarc et liberare, saltem sie
debes esse affectus et volnntas debet esse prompta, ut si (jua ]iosset fieri, so
libentissime eum adiuvarc sis inclinatus. At ubi inveniennis talem? (piis
ostendet eum nobis? Si attendere volnerimus, videmus totum mundum
snntt^. s. 22 latrociiiio et cede esse plenuni. 'Obnoxius erit iuditio.' Tlic iam t'ert sen-
18 necem bis occidisti i(;4( ro 27129 l'ac bis inniiineiut unt ro 32133 .Si bis
iuditio unt ro

«Jlr. 59 [19. 3uli] 205
K] rcc^c an ben "iDioibevii. 6f)n)"tiiv jtt)ct )o ()ni-t nn bnö 'hiC ac illi ba§ lüoitliit
'2obtenn\ Nihil aliud in muudo quam tobtev: liic manu, corde, signo k.
'9eridf|t§\ Ibi apud Chnstianos aiifffle()n"6cn aller ,^orn et illa ira quat> est »(ntti). r, sa
iuter frati-es: magi^itratus est au got» ftat. Ilic iuquit 'qui iras(-itur, iftS
s eBen bc§ gerirf)t5 fc^ulbig', bQ§ ift mit ein le(|am glo». 5JJofe tt)il homieidac
fo biel VQiim Inffen, ue statim a quovis occidatur. Nou dicit: est reus
mortis, sed: prius iudicetur, audiatur, et postea 3C. Sic deus, cum Adam
peccaret, Et de Sodom 'desccndam\ 6r luivb miifien ft()en für mir et mihi i.-jjioHis.ji
respondere, ego audiam, inirb eri iiBerjeuget, fo gct)et§ gertdjt fort. 2. 'SKac^a', m,itii). .-., aa
10 ba§ ift ein euferlid) jeidien irae. ha^ innn cim faiicv fifict, giint t](}m iiid)t
bte oculos, uoH salutatur, ftcÜ fid) mit allen gcbctbeu unfvcunblirf). 11)1 ira
g^et meiter, tutl 311 loerä ju. Ideo dicit: bte ftraff gtjet toeitcr, ift bor mir
uberjeugct, quod irascatur, ideo reu« consilü. 'Morio.' Tlle daninat fratrem.
iudicat et nihili facit, omnia opcra ad tobten, ideo .-^equitur ein urtcit pro-
15 pinquius, nempe 'gehenne'. Sicut ergo fratrem iudicavit et abiecit, sie eum
deus abiicit. Pharisaei hacc \i pro pcccatis uon habebant, sie nee hodierni. ^,"'i'
f,^',"*
Tameu Christus, Paulus et uo.s invicem vocamus stultos, hjer toil un§ l)te
fd^etbcn? Quis hie peccat et non contra hoc peccatum? Manu, ba^ hJtrb
i Su r zu 5 Rons iudicii ; getickt» f^utbig er;/ aus " 9 mortis über (iudicii)
zu 8 GaZ. .18. r s« 9 Reus consilii r Raclia r zu 10 fifiet über ßiint U iinf:
il
über Ibi ira(m) 12 g'^ct Weitet über ftraff 13 reus consilii über Morio zu II
Fatue r 14ll5 propiuquius c aus propinquiore zu 18 Gal. 3. // Luc 24. r
K] tentiam Christus, quod qui irascatur. dignus sit inditio mortis iamque reum
20 esse mortis, tantum ut in iuditium ducatur et iudex sententiam de eo pronuntiet.
Sic quoque in Mo.se ordinatum erat, ut reus non daninaretur, licet
reus, nisi prius in iuditium vocatus et accusatus iudieum sententia daninaretur.
Ita quoque noluit deus condcmnare Adam, nisi prius voeatum ad
se, et accusatum de transgressione. 'Et qui dicit fratri suo racha, obnoxius üJintm. :., aa
ii erit consilio.' 'Racha' est externum signum irae, quo in Omnibus factis et
verbis suis iram erga fratrem indic^at, eum vel totus abit animus, priusquam
verbum loquatur proximo quem corde odit et cui aifectu male vult, et talis
est obnoxius consilio. Tam iudicatiis est, tantum ut consilium indicuni
.statuat et deliberet, quo mortis genere sit iierdendus.
30 'Quisquis autem dixerit: fatue. obnoxius est gchcunae incendio.' Haec aJiatnt. '•, aa
omnia pertinent ad eum ((iii aliiini liniiesto suo nomine depravat, dilacerat
dietis, alicui vitam eonvitiatiu- et criminatur illi. Habet et hie iuditium
suum. quod sit obnoxius gehennae incendio. Porro, quod sepe fit, ut quis
dicat fratri 'fatue', sicut et Paulus dixit Galatas stultos et insensatos, iis«ai. 3, i
19 rascatur inditio mortis unl ro 24135 Et bie consilio itnt ro 28 lain
iudicatns unt ro 30 Quisquis bis incendio unt tu

26(5 gjtcbigteii bei So^teä Vy2S
H]im riibt ftefjeii. G?- (cit aU am fjev^en. Mater dicit ad filiam 'bii [)ui\ et
deteiius ajnjellat,

^(r. 5!» [19. Siilil lUr. *;0 119. 3iiUl 2(i7
R] sunt HerätüCtfcllc bllbcn. Si X'iiilteuiher^a iu iiiliiliim rwlderetur, esset inaximum
gaudiiim. Sic jovn linb 30Vn tlisccrnito. 'S)u nar' dictum de Ins (|ui
damnant fratrein bermoffcn, ut ^()icn liift bian bitifcn unb Jnerc l)n tcib,
ut esseut sancti jc. Mm: fnitfft Ooii i)tü}. ö§ fol fcfjncibcn baC' fdjlncvb,
h ot fot boc^ tiou ianfftem (jevljcn gtjcii'. Eruo domiuns omnino uod vult iraiii.
Et Christiani muffen ^^r nnipt nii join füren, ut nmi sit ira, nisi externe
l)m ampt, ut sit cor Wnd, rein l)cr^ intus, Ciiristianus mit bcn luorteit
j)otestatein gladio, ut fürt albo et suavi corde, (jui \xto iiaec ofiitia nou
habet, semper sit benignus. S)a§ ift ein ftlict Euangeiii de vera iustitia.
10 2. tote einer bcn nnbern uerfunen fol ?c.
60
^tcbigt nm (>. Sonntag nat^ Xrinitrtti^v ^Jfnt^mittag^.
(19. 3uli 1528)
Stct}t iu ;l{ijvfr5 "Ji'ndjfcfjvift Lios. o. 17^- iM. ir,l' -^ 1.3:]'>, foune iu bcv
iJopcnl^agcucv .'pQubfcf)iift (ügt. 'Jlr. 50).
A praudiii.
Hactenus audivinuis priorem partcin Euangelii, uempe, quod Christus hoc
1 öetj: reddoretur c aus reddereiit liustes iKibis zu 3 Fatue r 3;4 bettnadcu
his K. unt zu ö Iiisig jinci r zu (! Clii-istiniii ülicr muffen 6/S uisi bis glactii) iinl
zu 11 daneben steht A prandio ro 12 Hactcims] 11
') «n'e die Randbemerkung lusig pnci = lusignia oder Insignc priucipum oder
principis zeigt, meitU Ltitlier die weisse Farbe }(Hd das Seitwert im Wappenschild des
Landesfiirsten. In der Predigt am li. Stg. nacli Irin. iry22 (Erl. - 16. 3(!2f.) hatte L.
diese Deutung des siidtsischen Wappenschildes genau ausgeführt, auch dort setzt er
weiss = freundlich u. barmlierzig (u. schwarz = ernst w. streng).
K] et itidem zeio ducendi Tudeos in rectani viain, quae e,st via salutis. E diverso
variis convitiis Ciiristum affitiebaut vocantes eum Saniaritanuni, filium
15 loseph et convitiabantur in virtute Beelzebub eiicere euni demonia, et id
aniaridento corde et odio Clu-isti flagrante et nihil siticute praeter mortem
Christi. Tolle, tolle, inquicntes, crucifige eum, nihil etiam morantes, (juo
descenderet ad demones sive ad infernum. Similiter et is cui est iniunctum
et commissum punire malos ac damnarc reos, eo debet esse anirao, nc iudioet
L'u ad SUDS affeetus, sed ita iudieet, ut coram deo possit defenderc suum iuditiuni.
Non dcbet sevire in innocentes nee accipere personam, verum iuste
iudicare in utraraquc partem tarn diviti quam pauperi et cum aliquem condemnat
morte, sie cogitabit: Ego hoc nequacpiam faccrcm, nisi deus vellet
fieri. — Sequitur altera pars huius euangelii.
is 'Cum obtuleris munus tuum ad altare' jc. Hactenus docuit neminem üJJnttb. 5, 23
18 is ülier (iis) A3 Cum his K. uiil ro

2(18
in gratiam rechieere cum (piem lesit. Non satis est te dicere: NuUa iniuria
affitiam proxinnini, Non inferam ei dannium. Faeile ferro queo res eins
bene fbrtunari et bene suc^cederc, sed niiiil mihi conmiertii cum co crit, atque
ita cor tuum non nihil invidiae liabeat advcrsus proxinium, sed euudum est
tibi et tc cum eo reconciliare debes rogareque, ut si (pia in re offenderis, 'm
velit tibi ignoscere, unde est quod dicit 'Cum obtuleris munus tuum ad
altare et ibi recorderis' k. Fuit vero apud ludeos jjraecipuum opus offerre
muncra et jiutabant fere non alterum opus magis gratum deo quam hoc,
non quidem in lege praece])tum, sed a popnlo adinvcntum, quare etiam
semper pluros aras extruebant sacerdotes, ut co |i]uö offerretur, sicut et apud :i->
nos Christianos factum est. Significat autcni Cin-istus milluni 0])us deo
31 ('um hin inuijus nnl ra iniiniis airr ro uiin in.'iiiiiui .Vi rcc.or 36 Significat
autem iml tu

9ir. 60 |19. afiilil 260
K| legen ift, Itiie ev fein gebot ^)Cl|"talI^cu luü l)a6en, Ego, bu »iiiid habcs contni
proximuin, priiis. Sic nobiscnm est. Ante omni.i est cultus siipremus dei,
quautlo cuiii proximo etiiS tiift iiiib Hb iiub frciinbfcljait mit l)f)m Ijnft. Si
es cum ali(iiio uneinC', iiuic(|iiid tlicis, ift nic^t luol gcttjaii. Si quis princops
5 bene giiberuat, ba^ tOit fein Opffer. Si vero liaberct inimipum. i'aroiitiiiu
oblatio est bene educare liberos. si cum aliquo. Si iiraedicator tarn doctus
ut Paulus, Habens inimicum et uou reconciliatur cum eo, niiiil est eins
cultus diviuus. Id dicit 'Reliui]uc\ ludaois dictum. Non reiicit oblationos »itti).
uec dicit malam rem esse. Sic omnia opera (juibus servimus deo, sunt bona,
10 sed prius vult, ut proxinuis sit bejalt. Hoc dictum: bei" beteibigct ^at, qui
noeuit, einem ,5U na^e gegriffen, alteri an fein gnt, et)v, leib, Einb .'c. S)a l)ev
ge^orn bie giobcn bing. Nemo fit)et bronff, h)ie einci ben anbein betcibigct.
Et tarnen nihil adost quam beleibiget. Taceo crassorum, ein löcil ifty fein
geloeft mit adulterio. Audistis niatrimonium dei statiun, ijuod remedium
1;, fornicationis. lam vero habemus bm räum et permissum. Et vdtra hoc
deus dicit, Cv gefeit l)()m tüol. Videtc, nc itcrum rumorem acquiramus.
2)a§ finb bie groben ftudl. Qni novit sc reum istonuu, non putct se Christianum
neque eat ad sacramentuni ,'c. Opus onniiiio, ut huiusmodi praedicatorem.
Sic cum liniiua est ein fevlic^ bing, lucn man cini bie cf)r nimpt,
20 et est Vitium ftai'cf, (piod quisquc de altcro malum loquitur, ba§ l)eift and;
bein ne'^ften beleibigen. Si vis ein gotlid^ loefen anfa^cn, ire ad sacramentuni,
dicet tibi couscientia: Ito ad proximum et rcconciliarc jc. quin Euangclium
bie dicit 'Vade prius' K. Sic cum bonis. ^ä) bforg: si muften toibbev geben niattii.
bona quae uou nostra, pauca servaremus, qui non bene agit cum proximo.
is bei fol ein ft bagcgcn neilicren. In fbro luev ben anbevn ubennmpetn tan.
1 hab 'J est «6er iiubiscum zu 2 Matthaeum l!j vide 2 praeccp .1. simile >' aJinttfj. 22, 39
S fieiinbic^: '> (oft) oblatk» *' lud.ieis dictuin über Non zu 70 (jui laedit r zu IJ
vier bing steht ftiid 14 adult
K] acceptuni sine rcconciliatioue fi-atris. sive ieiunamus, sivc elemosinas damus
sive oramus et quic(juid bonorum operum facimus et onmia prorsus nihil
prosunt, si adhuc quid odii seu amaruleiitiae adversus proximum habemus,
si non sumus unanimes et concordes in niutua charitate. Siquidem prae-
:io cipua et optima oblatio est, vivere cum proximo in pace et charitate. Et
prius oportet absolvere opus necessarium, dciude etiam ea quae non sunt
uecessaria ut oiferre, ieiunare, nisi quatenus fratris utilitas exigit. Quarc
qui alium offendit quoquo modo, rc aut verbo, ante omnia det operam, ut
reconciliet fratrem suum orcttjue sibi iguosci oti'ciisam. Porro non nisi \-ere
35 Christian! hoc fatiunt. Pharisei et iustitiarii co pervenire non possunt, ut
se tantum Iiumilient erga proximum. Habeto benivolentiani cum adversario.
36' Uabeto beiiivoleiitiuin unt ro

270 ^«bigten beS ^^atjxe^ 1528
K]bei t^uft'3: ni.sticu.s civeni, siitor msticiim, laniup uos, rnstieiim, c§ ()cift:
ripe, rap§, f)ic reift einer bcm anbern ab, burt Unbbcv, tum venit tonitru,
pestis vaccaruni, ba-S bctrüdjt bie lt)elt iiicf;t, .^cd tautura coo-itat: rip§, rapa.
Muudii.s est nienis reubeiel). giuften finb reiibcr, civos bieb, loijiiinir iis
«jui Christiaui .sunt. Alii invenient suuiu iudicem, (juod ipsi acquinmt 5
idjmievett ' 3C. tleus vult mensuram, eün l^nbert, vult dare abundc. Si noii,
lt)i( er bcn roft Ijna Ijaui fdjicteii. Putat (juandoque quidam so bonnin
fecisse lucruni, .si aliquem fraudarit. Sed mundus Inil ein rcuberel) fein, jo
mua got Inibbev ein fjenqcr f)nben, ber§ rec^e. Deus mittit sapientiam suam
in muudum: conculcatur pedibus, huius viri dei nemo nii-seretur. Et tameu m
volunt, ut couimisereantur alii eorum miseriis, .si doiuus comburitur. Chri-
.stiani finb am bcften bran: nemiuem laeduiit. Si committuut quid mali,
faciunt secnndum banc legulam. Ideo babent gnab fur got, glucE für ber
liiclt, bie anber Ia§ fielen luic fie InoEen. Ablatis Christianis Uiirb er bie
fdjeun anftecfen. Sed nou auditur, man )t)il§ erforen. Qu! laedit an gut, n
d)X, leib, ba» ber f)in g()e, inspiciat vitam suani, ob er 3U nat)C fei) ]U(i.\iino
suo getoeft. Hoo nemo facit nisi Christiainis, alii finb ju ftol^, Herüdjteiia,
»i.itiii. .^, 2r. oraut pater no.ster. Econtra qui oftensus o.st, buie sie praedicatur 'Esto'
i.e. meifter r)anfen, ber adversarius , qui feeit mahn», si venit ad te, vel si
ip.se non, deus suo nomine, et dicit: Tu foU l)l)m Hergeben nub UnÜiglid^. an
»eijiii li.isff. Si eget cibo, da eibum, potum, vestem, et ilhnn (pii laesit Ko. 12. Et Solosin-,
m, -21 f. in on 'Ciba', boe faciens fei) bu ein nion et viuee nialum bouo, expcniens
(juid carbones i. e. Christianns sit ita adfeetus, ut eins bonitas IVirtior sit
quam totius muudi malicia. Ergo .si aliquis laesit, t'nratur, Cbi'istianus tt)Ut
l)f)m alfo, er ift t)^ni Inilfertig et dat esum. Xum darem esuni c|ui mihi in 2.'.
hortum? ego iguem inferam, sie gentes loqnuntur. Yideat Iudex, (pii ille
SU J 7. ]): r zu 4 über teuScrel) steht btctcicl) 5 Alii(s) 7 toft(^) zu 13
über secunduni haue steJit Cum obtuleiis ic. JT alii über finb 2« 18 laesus
»• hnic
über sie 19 adver.«: zu 21 Ro. 12. r 21132 Sol 26 infer
') erg. bamit bie ^ä)\iij = ran solchem Urwerb huhen Si'e keinen (erhehlidicn) Gewinn,
rgl. Unsere AiLig. 2ö,424,28li); 426,14:5. P.
K|Cum itaque venit ad te qui feeit ininriam postulans sibi ignosei, etiani
ignoscere debes et quidem cito, Non differas in annum, sed mox ubi rogarit
veniam, esto promptus remittcndi. Nee vcro solum ignoseere illatam in-
Slöm. 12, 21 inriara, sed etiani benef'acito illi: 'ne vinearis a malo, imo vinee maluni bono'. ;io
Si malefeeit tibi, tu rursum benefacito illi. Si furatus est tibi tres j)anes,
adde illi et (piartuni. At inqniunt, su])erbi saneti: Dil illum perdant, sathan
reinittat ei et praeterea bonis j)roscquatur enm qui damninn iutulerit. Hoc
adraodum videtur absurdum carnali prudentiac, nihilominus tarnen deus iubet
evr. 25. 211. fieri. Non vult nt raalum malo rcmnneres, sed malum bono. 'Si esurit m
inimicus tuus, ciba illum, Si sitit, da illi potum.' Quis hoe praeeeptum

272 ^itcbigtcn beä 3al)Te§ 1528
iuiüiti). .'i, -25
R] Sic emendas, si dou te tarnen, fo labet er @ot oiiff ftdfi, er linrt-j rciiiytid}
muffen ficjolcn, Inirb muffen ein bctlcr, ftumpter bleiben, luiserere eins potius.
Sßil ber furft bar3U tl)un, beuo, si

^Vt. HO |19. :(iilii -Ji'r. i;i "Ji;. ;\iiii| 127;;
H) njort est: qui rajitivi sunt, bic ftcctcil, bn§ fic biv muficii l)C,^alcil i. c minfliiaiu
ift etil cJotgc fdjulb iiub eUnac ftroff (jui potuisset nos i^vof)cv vciljen
ad benefaciendum iiiituico, (|iii potost ('(invcrti nos feliciores. 2. ininatur iioii
esse mittel, consiliiini esse (latnnatinn, jiraeceptnml pr— '> dico] il V) Im: spiritnm
sanctum] s
s
K] qui non potuerunt ncc hodie possuut scbolac et omnes Aristotelis discipnli
15 qui nibil nisi quod ratio dictat, asseriuuntur. Siqnidem dicunt esse tanlum
consilinni ininiicis benefatiendum , non praeceptnni, Et egregiam (|ui(lem
rem ])raestare ae opus magnificum exbibere, qui possit et velit arripere et
facere hoc consilinni, neminem antem ti'iieri, ut fatiat: Hi uon vident, quod
hie iubeat et velit Christus inimicis benefatiendum nee solum iubet, venini
20 etiain minatur penas fiituras illi qni non fecerit.
16 concilium
^rcliigt om 7. Sountnfl narf) Xriuitoti§.
(26. Suli 1528)
gr'^QÜcn in gförerl 9kci)fc{)rift Hos. o. 17« 331. l-^S" —1,56% fotuic in bcv
Äopenl;Qgcncv ^aiibfdjvift fa. l:i92 331. 174» —176». iRövcrS 9lad)irf)vijt i[t ipätcv,
offenbar aber bon Sörer felbft, mit biintlercr linte buvc^geavbeitet.
R]
Dominica .7. Mar. 8. «inn-. s, ifj.
Hoc valde facile P^uangelium pracsertim iis qui satis habent in loeulis.
Boben, qui non indigent fido, sed veliementer difficile. (pii non iialient ,511
'21 Dominic.1 .7. Mar. 8 unt ro
j^i Dominica septima Marci 8. Wntc. s, 1 ff.
25
'In illo tempore cum turba multa e.sset cum lesu nee baberet' K.
24 ro 25 unt ro
fiut^erä SBJerte. XXVil 18

274 iWebigten bei ^aiixei 152§
K;eifen. Ut hie videtuus de iis quorum raiseretur dominus, ijui tridiio k. Ex
quibus verbis accipimus quod äs tantum est ju troft gefügt, qni uou ju
effen {)Qbeii: (jui liabent, nou intelligimt quid verba ista habent. lam loquimur
de Icipltl^ cffcix. Multi sunt qui non habent ad edeiidum et vivunt in
paupertate, tarnen foUeti fie eineeiet Joevben, @5 g^c fo fc^tocr ,311, tote e» ;c.
-^
Hie tarnen habent fortem proniissioneni fore, ut satiö habeant. Sed dieuut:
6» ift boä gelt jelen ex vacuo loeulo ^ Sic ex vacuo eophino. Vides, quam
difHcile sit hoc credere et quam facile dicere ju t^Ull. Ibi sunt 4 mih'a
iE. 3 virorum, sustinuerunt 3 dies JC. lam non possunt ju xüä, quia dicit 'si
dimisero eos' 3C. et a longe et nihil adest nisi 7 panes. Sa ft^en bie od^fen w
am berg-. Consule rationem: dicet impossibile. Et Christus tentat disci-
[luios, ut teutet, (juid ratio faciat. Sic respoudeut. ut ratio solet: opponunt
7 panes 4 milibus, et (hcuut: quomodo ])s.semus in deserto? (|. d. est impossibile.
Si Ijaft eos Oevtro[tet te cibaturum illos, ^ett» iDoI beffev mögen
13 Ex bis non mit 4 leipt zu S Credenti orania possibilia r 9jlO sustinuerunt
bis ft^eil unl 12 ut (sei) teutet zu, 13 discip: infidel: )•
') ebenso in Ls. Sammlung, Thiele Nr. 174, sonst ist nur die Redensa. gelt .^cleit ou?
leren (lebigeti) tojdjen aus L. nachgeiviesen. P. -) in Ls. Sammlung, Thiele Nr. 417
ILO auch Nachweise a. d. Schriften. P.
K] Sit ia ein Uc^t eiiangcltum, üovnemelifen ben l)ennen be bcn 6ubet is
unb be fiften Oul (jeböen, oüeift gan^ fiucr be iiic^tcu en l)cb6en, de quibus
-i!. ahic mentio fit. 'Misericordia tangor erga turbaui, quia iam triduo raanent
apud me nee habent, quod edant'. Ex quibus verbis colligitur, quod dixerit
hie Ciu'istus ad consokitionem eorum qui nequidem, quod cdaut, domi habent,
verum ad eos nihil attinet quibus promptuaria plena et quibus orania affatim 20
suppetunt domi. Siquidem hi nesciunt prae rerum omnium habundantia,
quid sit paupertas neqiie quid animi sit victu destitutis, qua de re hie
dicemus. li (jui nihil habent, debent pasci, non perire fame, utut .se res
offerat et habeat. Huius rei firmara promissionem in hoc euangelio habemus
ob oculos positam. Dixi autein esse perquam difficile. Est enim difHcile 25
ibi pasci, ubi nihil est, sed deo omnia simt faeilia et possibilia, etiam si
videantur impo.ssibilia,

•
9iv. Ol [2(5.311(11 075
R] öcrfoigen. Ita occulte acensant clominiim stulticiae. Ibi gravis res qiiae credatur,
imrao inij]0.ssibile. Magna res hoiniueiu hoc eredere quod noii adest.
Saepe aiidistis de fide, sed e§ bleibt ein Oerbovgen bing. Yerba loquimur k.
Cum vero aifecti sie, ut in verbo liereat ut textu indicatnr: qui verbiim
5 arripit et credit in Christum, quod est impossibile, mu» possibile fein. Katio
mag ba nic^t f)in ein, bic vuli vovere, ut nihil ob oeulos veuiat, uisi metiri
possit possibile esse. Si non. nou est fides, eonsilium. Sic ratio regit, et
sie dicit, üt in externis nid^t toeitcr fave benn fo feine fie ermefien law.
Si vero vult i-egere spirituales res, oportet habeat prae se impossibilia et
10 tarnen dicat possibilia, ut hie 4 uiilia et 7 panes. Diseipuli dicunt: impossibile,
et tarnen k. Sic naturalis homo g^et umb mit ben fachen quae possibiles.
Christiani oflfitiuni et artificium, ut cum inipossibilibus umb K. quae
tarnen possibilia futura sunt. Qui non discit impossibilia muglid^ ju mQii)en,
non est Christianus. Hie in infimo incipiat, debet eredere, ubi cibus nou
15 est, possibile hominem cibari. Hie damnatur Studium, ratio ipsa uostra.
Hie nihil potest consulere, nisi fo fein C§ muglid) tft. Sic in aliis ftudfen
gef)t fort, t)a% nnex fott in mortis periculo fein, unb ^at mortem ante se,
non videt nisi mortem. Si consulis rationem, dicit: Hie non est eonsilium,
zu 1 über ftetiorgen steht ongieiffeit 5 aud bing über öeviorgen -//ö hercat
bis quod unt 4 tex
6"
oculos über ob res bis se unt zu 12 Cliristianus r
13 sunt über Qui muglidf) bis 14 deb: imt 14 deb: 16117 Sic bis ba§ unt 17 mors r
K] velit. Ideo difficile est homini qui adhuc a rationis prudentia pendet, eredere
M deum etiam in extrema rerum penuria posse abundanter omnia donare. Cum
homines ita sint atfecti, ut libenter audiaut verbnm, adhaerent euangelio,
quidvis citius contingat, quam ut illis desit victus? ut haec turba triduum
sequebatur dominum audiondi verbi gratia, quae etiam non nisi satur a
doniino abibat. Significatum est illis non defiiturum victum qui adlierent
as et credunt verbo dei idque magna quadam aviditate et audiunt et percipiunt
et auditum pro virili factis exprimunt, sed ratio humana hoc oapere
nequit. Non potest ulterius pergere quam ut externa et apparentia capiat
et credat et ideo nihil po.ssibile esse putat nisi quod ipsa possibile esse
videat et deprehendat. Verum Christianus homo puris inipossibilibus niti
HO debet et credet sub iis esse possibilia. Ita fit in rebus omnibus: einen
c^riften minfd^en lüeit ^bel unmogell)!e bindE öorgeftcHet unbe mot^ bod) loüen
bot l)bt mogclid ft). Atque hie confunditui' tota rationis sapieutia, prudentia
et intelligentia omnisque eius captus, siquidem haec assequi nequit, et .sequitur
tantum quae ipsa a.ssequi potest. Ubi ipsa non potest assequi, inducit
35 desperationem. Sic contingit in morte. Ibi ratio nihil aliud sentit, nihil aliud
iudicat, quam penas mortis. Si interroges eam, anne homini consuli possit,
.sitne aliqua spes vitae, rcspoudebit non posse consuli vitae, etiam si omnes
accedant medici et omnia remedia adhibeant. lam si est Christianus, dicet:
18*

276 -iUebigteii be? *)Q'f)ve§ 1528
R] l)Ulff, Hi oiniies luedici. Ibi naturalis liomo gijd jü JüCit, sie moritur K.
Si Cliristiaiuis c^t verc cretlit in Christiuii, dielt: quamquam hie Impossiblle,
nt vivani, tarnen eredo, (juod vivam. Hie reift per impossibilem rem t)in=
blirc^ et dielt miigücf) iDCrben. Sic liomo sentleiis peccatum, ratio dielt: es
damnatus, perditus, feeistl peccatum, quis potest facere peccatum, ut nou
sit peccatum? Ciiristiauus C[i}Qi ferner: ([uarnquam liic peccatum sIt et quam-
(juam nemo possit uuferre, iioc^ lüil iä) t)inburd) reiffeil, quod nou sIt peccatum
In nie, baS ift: Ciu-istlauus ift eilt folcf)er ()clt, rifä maguanimus, qui
cum merl.s Impossibillbu.s facf)CU umBgef)et. Ubi vero sunt jc. Paupere.s
sl etiam Euangclium audlant, tamen nou longius videut, quam ratio metltur.
Ideo non Chrlstiaiii. Sl cssent, dlcei'eut: quamquam nesciam, ubi sIt clbus,
tamen veniet. Hoc docet hoc Euangelium, quid curamus InfidelesV quod
moriuntur, ift recf)t,

1
9U. 61 [26. Siilil J77
R] toir aiid^. Sic Christiauus prgek fid§, ba§ cv mit iinmiigltdji'ii indjcu iimd
gel^C. Nos exporti liis 5. (3 aiinis. 6§ ift itiifcv biiu^ Uu'itcv (lanflcii, i|uaiii
ratio jiutavit. Mera impossibilia Aicrimt, (|iuni tandiu in pai'C iiic viximus.
Habt'iuu.s tot inimicos, ut ssiiit iiiinmuTabilcs, Jiottac, principes. Episcnpi.
5 Si qui.« dixisset Caesari. Rcgibiis ante 6 aniios nos i)iae(licatur

278 '^Ucbigtcii bt-J ^rtfjref- 1528
K] liabeut in fomaee. Sic Noe miift gebcncEen totuiu muudura submersum iri,
et tarnen omnia contraria : sol oriebatur k. nullum hie videtur linius rei
indicium, imo contrarium et tarnen cogitavit: nihil video nisi nieram aquam,
qnamquam terra solida. Sic videt, quod non videt et certissimum. Sie
('hri-stiauus ntu» tt)!!!! mit allen fadjeii: quando occidendus, videt tjcngcr, ^
gladinm, ignem, carnificeni, 9iicf]ti'r, ift gluiä eum fore mortis jc. Sed occidendus
{)at ein biiig, hai man nidjt filjct: In iiac aqua erit paradisus, iu
1. 3oii. i, -i igni f)imeU'cirf). Sic fides illius naturae, quod victuram sc credit in morte,
quia habet verbuin dei, claudit oculos uiib tappet bem Uunt naä). Sic est
iu Omnibus ftutfen quae sunt fidei, ut iä) ba'5 feljc, boo ic^ nidjt fef)e, quare? lo
2. >;i>tvi 1, laquia fido verbo 'in obscuro loco'. Sic Christianus, utcunque pauper, Si
liabet verbum dei. "dJHä) iatneit' K. Si credis. habes lucem quae Jlifagt,
quod habiturus coelum. 3"' 'Dovt a,i)ct§ ha l)ev. ^^j ii^evb cffen itbettomeit.
Si non credis, non habes, vides, quam mira res sit fides, ba§ etnei" fol
Brcdjen bind) ein unmöglich bing. Sic fit, quando peccatum nos mordet, u
So ic^ mxä) rid)t uad; bem quod est in ratione et sensu, coucludo nie esse
l}nn ungnab, et danmatus sum. Hie dicendum: Ego sentio peceatuui,
mortem, Sed verbum dei Icud^t mir 1)1111 bie fuilb ut Mosi in mare. Et fides
dicit remissionem [leccatorum praedicari orbi terrarum. Hoc verbum 'remissio
peccatorum' bringt per mortem et invenit nullum peccatum Et certius sentit -m
.ciebv. 11, 1 remissionem peccatorum, quam ratio sentit peccatum. Saä ^cift etil gcloiffe
juöcrfidöt be# ba§ man ni(^t, nnb rtt^t fid) nad) bem felben, gtiet I)in ein in
mare, quasi acpia uon adsit. Ita in mortem, (piasi non adsit mors, feit
C^I)rifto umb ben ^al», ac si nullum jteccatum adfuisset. 2)a» t)eift beim
zu 1 Noe r :?,5 Imins rei iucliciuni übir nulUini liic 4 quanKiuani] q: certis
T,S in «6er igni .v igni c aus Aqua zu cS Natura liilei // I. lo. .5. r zu i) (ob) oeulq/'
10 ut bh quarc mit zu 11 2. I'et. 1. ) zu 12 über TOidf) iailicvt sieht iiiquit Christus
K So rid)t icf) [stellt über tidjt/ micf) imd) bciii aber qiKid ost /" out Anfnnij der neuen
Seite wiederholt l)iiii ungnab et nie esse ilaniuatuui l'J leinissionein peccatorum] r p
l'JjäO remissio i)ecc;itoruin] r p zu 21 Eb. XI. r 2i> mors] mortem über adsit luors
steht sit mors :.'/ si über ac
K] fidem videbat, (piod liberarcntur a manu l'liarauiiis. Aliud exemplum est sr.
de X(ic H". Sic qui propter cnaugelium eoniitiuntur in a([uaiii aut combunmtur
aut gladio occiduntur, in ipsa aqua vident paradysum, iu igne
celmu, in gladio vitam et hoc certius quam mortem ipsam vident et credunt.
Sentit quidem j)enas corporaliter, sed Interim sentit ctiam certo gaudium et
5oii. 11, siConsolatioiiem. Nam credit huic verbo Christi '(pii credit in nie', uon peribit, m
sed habebit vitam eternam. XiUiiinnie 1)S l)bt ein fellaiii nnb luunbcrlid bind
um cineä d)riftcn geloücn. !ot fd)iil bord) ein iinmogclid bind Bidcn Ijn ein
«cbv. II, 1
mogetid bind nnb 1)» ein tuiffe tbouorfidit be« liennc bat niet)teö 1)0 nnbe od
nid)t cr)d)inet. Ciuod in tcxtu est sejitem pauibus cibasse turbam, declarat

5{t. 61 [26. 3uli] 279
K] per rem impossibilem gebl'od^ctl. Hoc c-ipiit Eiiangelü 7 piinum. N'ides, cur
Christii!^ iusserit nos orarc paiieni iiostriini K. dat lumdreni pani C'liristiis et
iiou auro, argento. Si cousuluissct ratidueni Immauam, jo f)et cv int)CV golt
muffen machen, quia ratio sie cogitat: Si auriim liabco, sat edere habeo.
: Sie totiis mundus Iet)t (itoffev f(ci§ nii ba§ golt quam panem jc. Nemo
lüortet bc§ forn§ iu agro, sed ftljct fiel), sed pro auro coiiservaiido lüol
maä)t fuv ricgel, Et ut ex terra fodiatur. Ideo nimbt ßl^i-iftu^ ^n* 9C^i»flft
et quod non est locvf}afftig, forn ift lDCi()afftig. Ideo tantuni 'quot panes?'
Et fifd^ ift bn§ gcvingft ftcifd), quia scrlptura vocat carnem. Vidos, (|Uod
lu panem quotidianum Imnorat mit etm miraeulo anju^^eigcii , ha^ loii" iliiö
follen loffcn benugen, quod quotidie possit un§ berabcn. Sie piseibus dat
honorem, q. d. noli fo fcfjcilöltdj f^llll umb gut unb gclt. Quid .-ii liabere.«
pleuum teniplum uiigaiifdjcn tioreuis, Si iiou iiabercs j)auem, dare.-^ ouuie.s
pro uno paue. 2. oportet moriaris. Yide, paui.s (|uam res pretio.sa. Poetae
li Ijafien cttt merltn gcfpunen. Rex Midas urat, ut umne quod contiiigeret,
fieret aurum, sede.s, lapis, eautharus, tiuu esurus : fiebat aurum, ideo ()abcil
fie e§ crbtditet ouff bcn gei^, bev toetter gebendt benn auff ha§ tegticf; biob.
?Iud^ bai geringft Bvob fiot cv gcnomen, ut videamu.s, quod non fti)et ijm
unfevm fd^OXlcn, finden, sed in eins beuodictione. lam quisque videat, qui
20 credat. Si non iiabet esum, geBc bem Bl'Ot llid)t bic fd)ulb, sed suac infidelitati.
Nam si credit, habet 311 cffen. Si cares cibo, ora deum, ut det fidem,
ut credas. Vide hie, quid dominus faciat. Videt doniinu.'; inopiam illoruni k.
1 pa: darüber paiies %u 2 ranem iiostrum quotidii r über paiicni bis ilat sle/il
ps uon d/lcity Aumm, sed panis cor hofmhnsj 5 panem über (aurum) zu 7 aurum >|äj. loJ, ir.
durat r 8 ift IBcrl^afft: y scrip caruem iihtr vocat 10 (ebenso 11) quot:
11 quod bis Bereben unl 13 imgarid^'f f£ s« lö Kex Midas r con c in contingoret
darüber stehe at cantha: IS vid zu 18 ordeaceus r 22j280,2 Videt bis lirgo unt
K] Christus, quod iusserit orarc 'panem nostrura (juotidianum da nobis hodie',
quod iilum iionorem exliibuit pani, non auro vel argento. Nostra ratio sie
25 est tum demum nobis suflficere et quidvis nos comparare posse, si modo
habeanuis aurum et argumentum et minima pars eurarum non adhil)ctui- frugibus
conservandis tjuac peeuniae custodiendae impenditui', iüani iucludimus
arcis ferro munitis, Fruges autem ab omni parte expositae sunt periculis,
periturae etiam, nisi deus maiorem habeat euram atque nos iiabemus et ita
3« maioris estimatiouis et curae apud nos pecunia quam panis. Nee animadvertimus,
quod si etiam Cresi divitias habcamus, nihil nol)is protuturas,
si nobis desit panis. Ideoque hoc honoris tribuit pani Christus, ut pane,
non aliis lauticiis cibaret turbam, volcns nos docere, ut simus pane i. e.
mediocri victu eontcnti et ut diseamus illi fidere et omnia nobis futura quizu
23 über quud stellt cur

280 l>rcbifltcu bcs 3nf)tca 1528
li] iKin siuit se onirc. sed: louffcii mir und) proptei- verhuiu urhiiii, gcliincn mir
311, laffen ba fieilU quicquid Imbent. Ergo qiiautoquc (iiUKTUut, coiicjiKnuiitiir,
venit i.e. ,-i creclis unb ^clt» h\ä) an» toort, f)at er gcrct ' hxan gcbai^t,
tnie er bid} crnccrcn tiul. .öebt fiuj an unb föchte bvob. Est optimus pistor.
(ir tan öie[ k. SI ergo vis ju effen l)Qben, crcdo Christo et tiiin eimi habe-
.•*
l)is pistoreni (|ui, aiitequam postulas, dat. Si istis treffli(^ operibus et verbis
iioii credis, leib junger. Si non credis istis, dignus, ut deliiscat tc terra.
Qui vero credunt, habeut esuiii, ttic Irol fpcrlic^.
ül6
liab: l> tvcffi: 7 credis ül/ci- istis ileliiscat c aus ilehiscaiis
') d. i. geret = hd. f,'ereit hier wie. = 'bereits'. Sonst ixt hei L. nur bereit midii/eiriesen.
P.
Kjbiis iudigemus. Qiiare si cui deest victus, uon est, (juod velit eiilpare aut
eausari panis defectum aut eulpani deo ascribei-e, sed adscribat suae incre- i"
diilitati, et ))rinia et praecipua ciira sit, ut oret et postulet adeo veram fideiu
et ut eor sie afBeiat, quo adhereat et delectetur verbo atque certo comperiet
siiittö. 6, 33 oiuuia vitae necessaria sibi adiici. Sicut Christus aii 'Primuin querite reguuiu
dei et oninia adiitientur vobis' k.
62
^^rcbiflt am 8. ©onntng nad^ ^mitatt?.
i-J. ?liigii|t 1528J
Ch-t)Q(ten in SHörcre 'Jiadjfdjvift Bos. o. 17" 931. ISi»-» — 161'', jounc, mit
bcr ^ladjmittageprcbigt be§ 2ogc§ (9lr. 63) 3UJammcnge,^ogen, in bcr fiopenf)agencv
.s>anbfd)rtft mx. 1392 «t. 176''— 18P.
i!)i01tl).7,l.'ift.
U] Dominica .8. Matth. YII. De pseiidoprophetis. ts
Tu hoc Euangelio nihil docetnr, (piid agcnduni vel oiiiittciKnim, sed
ift ein toarne ^rcbig: ])ostqnain finem fecit ]n-aedicatioiiis , niarnet er smuu
popuhim, ut caveat p.scudopro]>hetas, quia conchisum hoc, bad unter ctnanbci"
IS (ebenso i. Folg.) pseudopi-dplietas] ]\l': Imc] li baä iU^er li
Kl
Doniiuica Octava.
OTattt!.7,nf!. 'Atteudite a falsin jji-oplietis qui veuiiuit^ JC. iMa. 7. 20
In lioe euangelio nihil docetur seu praecipitni-, quid sit facicnduni t't
(|iiid oniittendum, sed diligenter omnes in eo adliortanun-, ut nobis caveamus
a ))seudoproplietis seu falsis doctoribu.s, quia semiier sie erit ad finem usque
numdi, ut simul falsos et veros habeamus apostolos seu doctores. Quare
19 ro 20 iint ro

9tt. Gl 120. 3iili] 9iv. (52 12. Sluguftl 281
I!] hJirb lautfcu icd)t imb faljci) U'cvc iiitb picbigcv. Nomo putct ,se semiuT
habero rctitam (lix-trinaiu, e§ tomeil pscudopropliotae. Sn§ ift aild) bct gc=
mavtcvtcu guangcUeit cin-J ut in amid: tmc fol man ',u 5i()cn itnb ])\ac[,(n,
(juia (Hii.S(Hie liic sentit, (Hiod non sit psuiiddproiiheta. In [lapatu lucvbcil
6 l^eut ^ei" faien: Hie vides, p.seudoproplictue incedunt in ovillis, Itjottcii fvom
fein, cuiTunt ex ceuobiis, noii .sunt inohedicntes, leben in f)urcrel). Simplex
conclu.sus. Sclnvermcrii bic bringen t)icl l)Cl-tei- auff nii'j: Uli doccnt ciedcre
in paneni, aquaiu. gy ift tcin rotten, fic Juil rein fein, et nos niuffen ber
trei fein, ber ftind in toto orbe. Sic 9t)Ct§, (inod «jni .sunt psendopn>plict;u-,
10 non sint, et (jni non sunt, bic finb§. ®n fold) trcfflic^ f)od) gciftlid) Euangelinni
ift boS, «piod non potcst ratio compreliendcii' .spiritualcni astnciani,
uequiciaiii Satanao, qnod ii qui boni, muffen 1)0§ 3C. Christus non frustra
'Cavete'. 6» bnrff einer bie nngen im kntel. Non agnoscitur jisoudopropheta
ut ein grato rort tf)udj. Dieit ultra hoc 'In ovilli8\ Non ove.s
15 liabent vestem, ,sed hipi. Ideo est agnitio ad (jnam pertiuet .spiritus et ln,\
dei in corde. Alio(pii nianct, ut jiseiidoproplietae maneant sancti et econtra.
Ideo sepe monui vos, ut oreti.s, ut (luando auditis tales monitioues, ut cogitetis
3l5 rtic bis fotcn unt zu 4 Omnes liaeretici qncreut ex hoc Euaiigelio praecoiiiiiiii
suae sectae r 6 ceuob SjlO mufjen bis Sin unt 10 tret gcift: II sju
ISjlS uou bis Cavete unt zu 13 über bic steht "btiltcii K liali vestem bis 16 cordc tml
In vestitu ovium r 17 cog
K] nemo sit securus, quasi aliquando sint defuturi pseudoapostoli. Neque est,
quod sperent aliquando tenipus iUud fbre, ut omnes doctores sint veritatis
so doctores. Pon-o, certo seito hoc cuangelium in suggestibus hodic miscrrinie
detorqueri et misere distrahi non aliter atque innoeens lesus nunc huc nunc
illuc distractus est. Nam quisque ita vult interpretari, ne ipse sit pseudopropheta.
Omnes qui sunt sub papatu et (pii papae doetrinae adhcreut, in
eani partem iuterpretati sunt, ut nobis impingant nomcn pseudoprophetae,
25 utpote qui se proripiant ex nionasteriis non scrvantes vota monastica, colibatum
scilicet perpetuum, paupertatem et obedientiam, Deinde qui scducant
populnni, ((ui non sint audicntes sancfae ecelesiae et statutis sanctoruni
patruni. Rursuni Zwcrmerii caluinniabuntur nos docere iusticiani acquirendaru
iu paue et vino. Quid niultis? Nos sunnis illi pseudoprophetae. Ipsi vero
,iu soluni recte docent atque ita fit. ut |)seudopi-oplietae habcantur veri proplietac
et veri falsi, adeo latens et ineoniprehensibile venenum et nialuin est ne(|uitia,
.spiritualis hipocrj-sis et, ut Paulus ait, 'doctrina demoniorum', ut non facilei
verum a])ostolum a falso .secernas. Siquidem pseudoapostoli incedunt in
vestitu seu habitu ovis, lani quis potest lupiuii noscere prae ovibus et (juid
35 eo potest esse magis pernitiosius, si lupus inter oves ut ovis congrediatur?
Quare ad dinoscendos veros doctores a falsis opus est spiritu per vcrbuni

282 ^l-irebigtcii bes Sa^re? 1528
R]vos adtuouitos ad orationem. Alioqiii nou niauetis dcl) bcm inort. Et
fructus nemo intelligit. quarnquaiu siut crassi. 6"f)cbrurf) imb ^urevet) gvctfft
man leid^tlid^. Scd iieceata sj)iritiialia nemo intelligit. Paulus 'spiritualis
I. u-pi. 2, ir. iudieat'. So luol toir bcv ticd fein, ijisi saucti prophetae. Sadducaei et
2. liov. 6, 8 Pharisaei itiaicn fioiii , (5l)ii)tu§ ein ücvfuvei;, Paulus: finb iinv 'bic üerfurei s
et tarnen veraee.s'. StuniD muffen ioirS fein, e§ t)ilfft nidjt, si oxcusamus.
Quid aliud facit dominus, cjuaiu (juod sinat pseudopro])hetas tali spetie venire
in eos. Non sunt obedieutes maoistratui, muffen auä) liegen. Yulgus ift
Inerlic^ lunr, e§ fot olfo fein, (y-i gefe^ic^t l)n rec^t, quia man baS Suangc^
(iuni fo bei'ücfjt, ut nou sint excusabiles coram deo et mundo et ftcHen fid) lu
ba Iribbei". Cum ergo Euangelium mutlriHig damuarunt, fo gefd)id;t in redjt,
ba; fic illis verbis capiantur, cuiTunt ex cuenobiis, lt)a§ ift gutö (jcvaucfomcu
? ut ita concludatur: sunt veri pseudoprophetae. Et tüivb l)n allen
alfo gefdjcljen qui ingrati. Xon mirum. si omnino deus Enangelium abstulisset.
Est adhuc abundaus misericordia, quod adhuc lucet, nou ex !-
uieritis, sed ,3U (oft fein» prei». Sed fiet, quod a nobis auferetur, ipsi ])erdideruut
et persecutores et Eottae. Nos liabemus adhne, ablato Euaugelio a
liJ Ex fructibus euium
j- J nemo bis gveifft unt quamquam] q: fjuve 4 •) So
bis Plia U7it 4 prop Sad zu 5 2. Cor. fi. »• .i Plia Ucvf (2) 7 t'ac H magist
Ä/.") Vulgiis his iol unl II K mutloillig K gcjd) 1J coenob ift(5) 14 si über
üiiiuiiio 1(1 quod iibei- a 76/77 über penliderunt steJä amiserunt IT hab
K] dei nos illuminante et aperieute nobis ocnlos atque detegente seu revelante
vefätitum luporum, ut videamus, quinam sint recti, qui rursum sint fucati
doctores. Alioqui est impossibile veros a falsis dinoscere, quin et periculuni w
est, ut mendaces pro vei'acibus exosculemur: et ita mundus veros pro falsis
apostolis suscipit et daumat. Quic(|uid nos docemus, Quicquid Paulus,
Augustinus, Hilarius eeterique egregii doctores docent, niera est impostura
et lieresis, eura tamen doetrina eorum sit pura et verax. Sic et Paulus ait
1'. üoi. 6, 8 'Tanquam mendaces et tarnen veraces'. Et merito illis fit, qui de.stinato et a.s
obfirmato animo resistunt \erl)() dei et data opera impugnant et persequuntur
vei-ain doctrinani, si illis eontingant pseudo|)roplietae et .seductores. Et conliugit
(|U0(]U(' Omnibus ingratis (jui nou cum gratiarum actione accipiunt
verbum, u( lial)eaut doctores iniquitatis et mendatii. Si(|uidem sunt indigui
(jui audiant veritatem. 'Cavcte': Adhortor, in(iuit, et moneo sedulo, ut omni 30
sollicitudinc, cura et diligentia cavcatis psendoproplietas uec sitis unquani
securi, quasi sit illud tempus in quo nou impostores grassentur impia et perversa
doctrina. Nisi cuim (|uis insigniter fuerit in sacris literis eruditus et
peculiariter a deo illuminatus, liaud facilc est sibi eavere ab istis impostoribus.
Sed incjuis: Quid mea refert aut qua via ego prohibere possini huius- 35
modi psendoproplietas? Respondeo: Tnum est orare et implorare Divinum
auxiiium et gratiam dei et diligenter atque ex intimo cordis afl'eetu rogarc

9Jr. t)2 [2. ^tuguft] 283
R]nobis, miUibi erit. \'ld) got gebe luir benn fein from menfc^\ Juir mujicnj
^eiffcn pseudopropbetas, sed non sunt. Econtra illi. Qui pessimi seditiosi,
sunt fvom, econtra nos. Ut et nos Euangelium discanins et im redeten t>n=
ftonb furen, ut oi-enuis. 'Cavcte.' 1. dicit 'cavete', ba Icetf er uns auff unb
5 tDornet un», e§ gilt, quia veniunt ita. Si luuno non est illuminatus, ift er
ungef)alten, audi: ora, in cura et Inimilitate ff^e, ut dicas: {)ilff mir et
Omnibus Christianis, ne in pseudoprupbetas geraten Et non dieam: cui credam?
ille aliter dicit quam ille. 2)05 ^etft secura praesumptio et contemptus
dicitur. Papa, Schwerraerii et nos füren ülud Euangelium. Sed bonus
10 Christianus, dicitur tibi, ut ores cum cura et invoces cum not in via recta
maneas et tum facies, biftu ein ftol^er freier (ifel, fo far !^in. Deus non
toirb btr ein fonberlic^e» machen, bos er btr» ftcl, ut nulla sit secta. Prudentissimi
sie dicunt : man f ol ein eoncilium macfien, ut onuiia sint coiicordia.
Sic Papa fere mille auuos iecit conciba, sed per lioc efieeit, ut tantum sit
15 erronim quot cappae et platten. Certus sis, ca fot nid)t gteic^ giert tocrben.
G§ follen psendopropiietae tomen , traS i)"t§ bcn nn^, c|uod 100 onnciiia?
ßuferli^ magftuä mad)cn ein orbnung. Sed bic prebigftul in tbrmam
bringen, niliil, ba bringftu loibbcr bopft uec Cesar, nisi mortuus sit Satan.
1 Qtie c aus Ictc 2 seditiosi] sed .5 un§ über (e§) r.u 6 über ora sieht verlmm
dicas] d ' dicam] die 9 bonus] b 10 cum über cura 12 fonb 12ll3 l'rudenti/'
13 dicunt] d 13

284 5.'i-t'biat"i bes ialircs 1528
K] Qiiaudo ]irafclico sie et alius alitoi', baC' tl)llt i(f)Qbctl, nun exleiiia ohscrvautos
Ibi ergo conclusuin: ®ot fe|t bid) in fol)r, nt vivas jtoifcfjCll reii)tcn et
jiseiidoproplietas. Quare hnc faoit? 1. iit ii compiautur ijni sunt ingrati.
bie fid) uiutUnHig contra P^uangelinm fetjett, ut öettileub itnb liciftodt lücvben
2 2i)cii.2.ii hJOlff
Ullb foren 511m Seilffel, qnia verbum dei nolunt suseiperc, dial)()li jc. Si
•'
onuies Euangcliiiin .susoipereut, deus sineret tautuni Enangeliuni jiraedicari,
sed quia noii, jitiiS cv unter Pliriften ovcs fcfiiden, unter niaiorciu parteni
, ut 2. Thes. Dil- ergo: (piare homines uou oiuue.s praedieationi P>uaugelii
credunt? Non die: quare noii eommuDiter jtracdicatur Euangeliuui.
2. causa est haec et se(]uitur ex hac, quod deus exhibet siiani potcntiaui 1»
ut muudo palam fiat, (juam veritas diviua sit fortis. 8i Euangelium l)et
ntd)t jufc^affeu cum tbrtibus, )o !unb§ fein trafft nid)t fcetoeifen: qui Euaugcliuni
cognoscit, aguoscit eins potentiani , videt, luic bic Ulit eitel tniberel)
Utnbgefjen qui se opponunt. Euangelio revelato videtur per gratiam dei,
^'""jütt."*''!""*^
sapientissimi fiunt stultissimi, sanetissimi. Tum venit honor verbi t)er i''
für verl»o f|uae sapientia mundi ;c. Sic bem ^ofcpl) c[ab er ein groffen
tam^jf, ut disceret sapientiaui k. mi}iX fuub ([uaiu quicquid est in mundo
1. bie Bofcn buBen niuf§ er ftroffen mit Bliublieit et ostendere vim potentiamque
verbi sui. Ora ergo, ut cum verbo dei maneas. Time et elama ad
3oc. i.sdeum, is promisit. Si prudeutiam oras Tac. 1. iremS mnngtt i.e. (jui noscit 20
J ext- 2 xeä)l: ;.tt 3 (Vier corripiautur s(cA( iudiceiitur .1. ;•
4 nuitroil; Ö suscip
zu fi 2 Tlies. 2. )• .S' hu: zu Kl .2. r Kl exliib 14 gratiam] g dei über g
zu 16 Sap. X. r 16 (und 17) saj) bcni über Sic IT (juict|ui(i] q IS tiliubt) zu 18
über et stebt 2. zu 19 laco. 1. r
K] futuras cjuani ante concilium fuerit unquam atque ita fias nuilto inccrtior
quam doctrinam sequi debeas atque eras ante coucilia. Credemilii: uunquam
futurum est, ut sit nna et eadeni doctrina, quarc voluit uos Christus esse iu
timore et solJicitudiDe (juo non simus ossitantes, sed ferventes et iastantes
orationi et deprecationi, et vult nos semper esse inter veros et falsos doctores 25
seu praedicatores, Eam ob causam, ut dictum est, ut puniautur ac, ut Paulus
2. ji)f(t.2, 11 ait, iudicentiir ingrati et impii, qui erecta ccrvice resistunt verbo dei et contemiiunt
euangelium et (|uia coutrinuunt dv\ verbum, digni sunt, ut liabeant
diaboli verbum et eommenticias fabulas. Altera causa est, ut declaretur et
innotescat mundo verbi potentia et cncrgia (juae nuntjuam magis imiotcscit .lo
(juam cum maxiine impugnatur. Quare permittit deus a pseudo])roplietis et
mundo impugnari, ut ])crspicua fiat nialitia et sapientia niundi. "A pseudo-
]iroplietis.' Insignein titulum et uomcn dat illis, quod scilicct sinf prophctae
dirigentcs et docentcs populuni et hoc ipso nomine plus illis tribuit, quam
si diccret esse reges. Nam niali doctores raulto sunt noceutiores (]uam reges :)r.
iiiali et tiranni. Et vocat eos prophetas, ut palam iiobis faciat morem
32J33 A pseiidiipniplietis unt ro

Jix. 02 [2. -'liiiVift
285
R] vere, JraS verbuiii dei ift, oret. Ibi milö mau utd)t concilia irf;liclfcii, scd
deuni quaere. 'Prophetae' : ben I)ei(icf)cu titel unb ainpt giOt ex Ijljncn. Sunt
raagistri et rectorcs popiili, plus tribuit eis (piam si ditissinii sunt, rex i'"r;uiciac,
Türen: ab optiinis in terris abstinctu: prineipcs, reges finb nidjt |0
5 idjcbltd^ ut praedicator, fuit ba§ ^od)|t ampt, quare? sunt ])roplietae, sed
falsi, quarc? (piia veniinit, fotllCil f)Cf getrolt, nenio vocat, intrudunt sc, pleni
spiritn ut niusto vas. Sic t'aciunt pscudoprophctae: adeo ]iIoni ?c. Si nou
loquerentur. rumperent. Non expectant, donec voeentnr. 1. ununi signuni,
qnando veniunt, dcus nou niisit. Ibi dicendnni de vocatione, debet vel a deo
10 luitti vel ab lioniinibus vooari. Seniel deus spiritum sanctuin niisit. lani
oportet vocentur. Qui intrudunt für gi'offci fuUc spiritns sancti, bos fie
nid^t 3C. Si vero veuirent sie: Nou sum adeo doctus, Sed ((uia video huic
populo mangcl pracdieatore. Si facerent für barml)cr5t9tcit unb luoücn
^elffen, bcr fompt aitd) tuol. 1. Timo. ;{. '

28t i ^iSrebigtcii bc-> ,3nl)i:cä 1528
R] quid possint, (leiL-^ clet mihi gratiani, ne talem autliam. Qui verns }>niedicator,
bell (iift ntc^t 311 prcbigcii, bcnn er fi^et, lUQä für ein niiipt ift. Utcunque
doctis.simus praedicator, tameu videt siiam iguoraiüiani. Olim certe
doetus, tamen adeo doctus, ut nunquam praedicarem , uisi cogerer. Sed
econtra Schwermerii : a istis cave. Boni praedicatores, bte fidj Ijerjii bringen
ex necessitate populi vel vocautur. Uli se ipsos, iiondum noniut recte docere.
Ut mihi fit, taceo: (juisque sentit, ba§ cr JU fc^lvaci) ift. Ndstrum solatinm,
quod ic^ tnu» tt)un. Alii muffen fomen 'in ovium'. Ovo« tneint er 6I)riften,
non loquitur de natiiralibus ovibus. -tsam vestitus quo ornamur, est scrij)-
tura, ba§ füren fie. Hactenus iu papatu Aristotelem praedicarunt et per
eum voiunt sah'ari. lam cum urgentur per nos, ut legant scripturam et
praedicent, lam Aristotelem, Sententiarum laffcn-S bleiben et scripturam praedicant.
Sed nihil faciunt quam ut er 0115 flailben, ut sua confirment et
benen seripturae locos et patres, ut sua confirment: Nos bene füren scripturam,
heretiei Lutherani non. t^uis hie iudex? Christiaua eeclesia. Ubi
inveniam? Ipsi fnren bnS fletb ovium. Imo ipsi habeut, non nos, (]uia
dicimur haeretici, quis ergo me f'acit certum? Non credes concilio? milii?
qui contra couciliura? Oportet bo l)tn !otnpft , ut dicas ad Christum: Tu
dixisti: ^ä) fol cavere pseudoprophetas , tu sis magister solus, fac, ut cum
J/ä Qui verus praedicator iiiil 3 dootis: zu 6 über docere sieht diab W pap
J3 üiiä über flauicn zu 13— 19 Scriptlira fcljcv tnid) r 15 here Luth lSi'J87,l Oportet
bis scribe «»;< ro 18 dicas] d
K] nisi necessitas incumberet, quam se adhiberi huic rei. Nee veniunt aliam 21
ob causam, quam ut doceant, cousoleutur, adiuvent quantum possunt popiilum.
Non queruut sua Et hi quoque intelligunt et sentiunt, quantum onus
sustiueant. 'In vestitu ovium' 3C. Per oves significantur omnes Chrisliani
vcre pii et credentes, quorum vestitus est sacra et divina sciiptura qua confirmant
snam doctrinam et iudicant, (juiuain sint pseudoprophetae. Haue 2:
vostem et illi silii usurpant, ut nitantur probaro uos esse falsos doctores,
nos rursum dicimus ipsos esse scdnctores. Hie iteriun incipit pugua: J])si
conteudunt so habere vestitum ovium, nos vero non habere, (^uis hie litem
conponet? aut utri parti debcmus credere? Hie rursum herenuis. Jlaque res
CO inelinat et cogit nos implorare et suspirare auxilium et divinum gratiam. m
l'raedixisti, o domine, futurum, ut qui .sint veri doctores, habeantur falsi et
econtra et ut oves reputentur esse lupi, litq)i vero oves. Cum igitur non
sit tutum credere omnibus, oramus, ut tu nos doccas, ut tu sis magister
noster illuminans corda nostra, ut veros a falsis possimus discerncre. Cetcrum
nullus est hereticus, nuUus inipostor, (pii non sif luunitus, qiii non :ir
21 (adiinet) adiuvent 23 In bin ic, iml nt oves nal nt (li) onnies
31 (1

*)ir. (52 [2. "Jliiguft)
287
R] Vera syncera doetriiiii luaneam, scribe omuia iu cor. Sic uobi.sciim ilicit
bonus dominus. Nos doceimis, qiiod Christi iustitia, ot bona opera faciendti
et quod postea habeamus fdjanb iiitb id)mad^. Ovimn vcstis e.st sciiptura,
Don hereticus bei' bic Idjltfit nid)t llimbt. lüde proverbiiira venit: scriptura
5 est liber hereticonira et luristaruiu libri fo. Sic sophistae, bau idjd aber
nid^t, sola scriptura mill fein. Satan qiiando videt se scriptiira peti, laufft
er l}nn bic l($rifft iinb tjcbt ein foUf) gerumpel an, ut homines dubitont, quis
liaheat veram iiitellectum. Si ego jure scripturain contra Pajiistas, Scliwermerics,
non credunt, scd ^aben suas glossas. Ergo habemus noinen liqioruui
lö unb füren scripturam fatfd) et tanien ipsi faciunt, sed nota: veniiirit in vestibus
ovinm, fie l)abcn ha-i f(eib, t)aben rcc^t, nos non, brnmb ()etft 'Cavete'.
Si dixissem: iä) rtil bie fc^rifft faren ' et coniiigiara ad patres. Papa, ubi
videt scripturam ]uret]fcn, fecit concilia, (jnid factum? i'eft haä liebe ()eilige
geiftliC^e red)t: Tum inveuies, bau e-j Eein pfartird) mit ber anbcrn geljalten
15 ^at. Nos certe in principis nostri ditione invenimus multas ecclesias concordes:
alben unb cafel ift gleii^, Sed fi()e nur auff beu prebig ftuel: (piisquis
ergo scripturam non eintred}tig ^elt, uun((uam l'acis nüt conciliis extra
scripturam. Si facit, scriptura (juando g()et: quid non faceret, Icenn bic
fc^rifft l^in ift? Neminem doctorem neque Augustinum qui sibi nou dissi-
20 det. Ideo noli dicere: cum scriptura tam varinm sensnm habeat, fo toil
ic^§ laffen liegen. Ita dicere possum: In noraine incipit mahnn.'' Et est
deus ber fc^lecf, dat maiorem fortitudinem nebulonibus, man fc^loevt ha huxd),
1 doct: über syncera 7'2 facit bonus] l';i' h 3 {und 20) hab j jo mit liber
licreticorum durch Strich verb 7 jrfjrifjt über unb ^cbt ho

288 qjvcbifltcii bcÄ ;\iil)tcj l.V.'S
1!] fictreugt. Datum nomeii, ut per illnd liouiines nieliores flaut et econtra.
@ot nomeii, scriptura lütl't gleftert , tamon iKin icleo duserondum, sed oraiitDiatti)
7, 16 dum 'Sanctiflcetur\ 'Ex fructibus^ (pii sunt? Xum adulterium, .«cortatio,
non, liiert hk rcd}t Iminieidia, lurtum? Sed suut spiritualia tobilUib, bic
QlIerid)onftcii fubtilcn lugen, pseudoprophetae gfjen iiisidiis, odio, superbia.
^
calumniis virulcntissiniis gt)eiiS umb. »Sed in tali spetio, wt totus nnuidus
dieat: c» ift t)CiUg, et dieitm- ein fortitudo pro veiitate «piando gifftifl, sed
est zelns, stndium et virus, non siniiles, quis vidct liic superbiam, £)ai'3, netb ?
non est iuunannni odiuni, ^-nperbia, .sed diabolica, ha§ ift nod) ein fein l)oftait.
Ex serto, pileo videtnr et humana sui)erbia: Sed in fein fl)iin ft{)cn in serip- lo
tura et victus rjnaerere omues vias, qua errabatur, bnö l)ci|t beftcnbig fein
unb gifftig unb lugcntiafftig \ geben unv fd;nlb, quod sciunt non, quod per-
))etnnm doceamnr iustiflcaii liomines. I'apistae: Non doectur Vuittembera,ae,
nisi ut non ieiunetur. Tum: (juicquid facinuis, loquimur, ba-^ niu§ fe|(ei'el) fein.
SKnttf). 7, 15 Idee dicit 'Intrinsecus' in corde, externe sunt fdjon. Ergo fructus illi in- i^
spiciendi ac Spiritus, quod i])si fidem fastidiuut, dieunt: nos (|ul fidera Christi
TOoitr). 7, ishabenuis, scinuis ein Uciftoctte Ijelliid; t)offavt. 'Vos', in(|uit, 'agnoscetis\
NoQ quisque agnoscit psendoprophetas et f'ructum. Sed qui docetnr a Christo,
aliis vehim operitur, superbiam exponunt bcfteiibigfeit , studiuui, öleiä, foig
t)Qbcn pro veritate. Quis has virtutes in praedicatore non laudaret? Et so
Christianus agnoscit diabolicos fructus. Christus inquit: finb eigen fiud)t,
scortatio ut in papatu sunt fructus veteris adam et gentiles fructus. Vidondum
ira eorum unb ^Jicib nnaufprcc^lid;. Ut postea nos persetjuantur, occi-
/ ho: zu 3 Ex fructibus r 4 limni: zu 4 Sed bis tobjuilb uiit ro zu 4j,'>
bie lii« lugen unt ö jiilitiUii Ins iusidiis rait ro odio, iiisidiis sup ö caluiii
T tor° S /lies /: 7!* supeilj: 21 agno: 22 pap vet 23 linaui})ied) perseq
') liigi'iil)nff :>i -l)afjtig ergänzt, weil ff
am Ende für eine Ahkünunp spricht iimi
Luther higciifjoft nicht zu kennen selteint rgl. 1) Wb. 6, 1280. P.
SJiattö. 7,
K] luendae religionis et pietatis atque ex summe studio retiucndi populum in
pristino illo dei cnitu, ne labatur in Iicrcsim, atque iii sunt veri et genuini
•->.'.
1.'. ipsorum fructus. Quare signilieanter dixit ('bristus: 'Intus sunt lupi rapaoes',
quia proprios et peculiares habent fructus, ut sciheet in spetie sint sancti,
verum intus pieni invidia, amarulentia et livore atcpic superlua, ut onuii
eoiiatu resistant syncerae doctrinae sicquc sint indurati corde.
watii). 7, V, 'Sed intrinsecus sunt hqji rapaces.' 3o
Insignit eos suo nomine eougruenti cum ipsoruni offitio. Siquidem
proprium ipsorum oflitium est seducere, perdere, dilaniare et rapero et tarnen
30 iiiU ro

*)ir. 62 [2. XHiigiiftl 'Jir. (« (2. «ii.inft! -JR!)
R] dant uiib füllen bcu got bicncil. Nun difiintur ])rincipes, Papistao hon)i(ri(liio,
sed est opus divini ciiltns. Ergo raundana sapientia neu agnoscit, sed Cliristianns
novit pseudoproplietas diabolos esse. Ideo dicit: Vos qui liabetis
venim intellcctum et niei disoipuli estis, vidohitis nihil boiii verhi et operis
5 in eis esse, quamquam lial)ent spetiem jc.
'!)Jrcbiijt am 8. Süiintnfj und) ^Snuitatij! '•JittrfjmittnjjS.
(2. ?(iiguft 1528)
erljQltfu in SincvÄ 'JKadjfcIjtift Bns. o. 17" 'M. 101" — 164» iinb mit bfv
öDvljcrgcfjcnbcii ucrbimbcn in bcv .H'iipcnljaiicncv .'öanbid)iift (ößt. 5iv. (VJj. ;Hbvcv l)at
feine 9Jad)fc^rift i^Jötcv buvdjgcfeljcn unb uiclfad) mit bnntlrrev linte nndjgejoqen.
A prandio.
Hodie audistis de pseudoprophetis et quod iiaec Summa, quod moueniiir
(iranduni pro verbo puro et iiuod nemo securus unb ÖCVtneffcn, (piod
oerto liaboat verlmni et fonuc l)t)m nidjt iel)lcii. Nani (pii securus est, iiou
10 erat, Si vero orat, est oratio similis monaciiorum. Ideo talis oratio nilill
est, sed praesumptio, (jui vero recte orat, bev ftl)et Ijnii bcf fovfl unb l)nt an=
ic(i)tung, e§ mo^t l)()m fcljleu. Et cum verbum jdjt ijnn bic fatjv, ut tum
multae rotten, vult, ut oremus. Dixit rapaces lupos pseudopi-ophetas. Ibi
dat offitio eorum ein tcdjtcn nomcn, non soluni 'lujii', sed 'rapaces' i. e. ((uo-
15 runi oi)us nid)t anbeis i|t benn iciffcn et iioc est occultum, fein fiiblidEjer
leben idjctnet auff erben ntd)t benn bei) ben fclben rotten unb lüolffen ift.
Si inspicis secundum externam spetiem, non est re^ffen, sed dicuntur rediieere
oves ])erditas, vita est inculpata, nemo putat rapaces, lionorantur, datur eis,
ja eö 9cl)ort ouff un-S, 5luff S. '-Paul, ''^ckx, Augustinum, Hvlarium, ii sunt
20 rapaces, quia ra])iunt iioniines a traditionibus sauctis Ecclesiae. S)rntnb
ligtä al§ bran, ut homo sit spiritualis. Cliristus vult dicere: sunt Inpi et
1 Pap zu 2 Vobis )• J sap ag H pseiulijprüi)lietas] p 4 honij b
5 quamquam] q hab (ebenso 'J) ti unt r 7 aud pseudopropbetis] ps (ebenso 13)
Summa] S ISjM Dixit bis non unl 14116 solum bis ni^t unt ro zu 11 I,u)ii
rapaces r 18J19
honorantnr, dafür eis über rapaces, ja o§ '20 tradit:
K] nihil minus apparet quam quod ipsi seducant et pcrdant miseram plebeculam.
Si inspicias rem externe, ipsi non sedticunt, imo sednctos reducunt
in viani, gubernant et iustituunt plebeni, et exigiint vitam sanctitate, ieiuniis,
25 orationibus et clcmosinis erebris, ut quidvis potius de ipsis sentias quam quod
sint lupi. Quare vult Christus intueri cor et aöectus eorum dicitque ijuod
intrinsecus sunt lupi i'apaces, verum ijUDd nihil tale toris ap)>areat, Et est
Sut^etS Jffievte. XWU ly

290 ISrcbiflten bc? 3al)rc? 152S
"uc
II
23''^*''^''''^^ ^^ rapaces. Alibi dicit 'qui niecum' Luc. XI. Et ipsi piitant, quod
eougregent, non jc. norf) (jetft»: ju ftreut)ct, Papistae et Rottae f)etfien§: Unr
jatJllcn. Xos siiimis qui (lisperginius oves. Sic Chrij^ti verba volunt eilt
gro-J aiifffefien f)a6cn et solus Christianus iutelligit. Coram ratione et mundo
Lupi dicuntur C'hristiani Et ecoutra: qui dispergunt, congregant. Sequitur r.
ajfiittr). 7, ifi'Ex fructibus'. Nemo aguoscit nisi vos et discipuli Christi. 'Num ex' k.
Duae similitudines crnssae (juas omues iutelligimus. Quis onim non intelligeret
de spiuis ftatfiet legi .'c. Ibi indicavit dominus, (juod lupi, pscudoprophetae
sunt biftelit uiib borit, et fructus ipsorum finb eitel fpt^igc ftadjcl.
Facile iutelligimus spiuam ferrc ftac^el JC. Sßenn aber bie glci(})nic< fol fitren 1»
nuff bie, fo felis ahcx. Ideo Christus illam crassam similitudinem dedit,
nod^ batffi ^od^ aufffef)Cii§, ut videatis, qui sint btfteln unb bovn. Impossibilc
est, ut aguoseat quis, qui vere Christum ni>n iutelligit.
Statini sentit spiuam ,h'.
sed ut dicat: iste jiraedieator ift ein boinftvaiiif), oportet uos simus bie biftclii,
bornljetfcii, ipsi fieus iiiib Uieinbcifi. lam tempore nostro bie biftclii tragen r.
feigen, ut fieus tragen ftaci^cln. 00 gl)etu, si iuspicis secuudnm rationem.
Sed Christus: inspicite arbores, vid(>bitis, baa ein btftel tregt ftadjel K. Nihil
aliud est quam bte red[}ten frn(^te. Omnia opera vestra quorum nulluni bomnn
est, finb et)tel ftac^cl. luspiee verba et opera eorum: nihil est (|nam quod
fie UHv fted)en, ut sanguis seipiatur. el)tel gifftig ouflcgung, Inie fiinb er§ 20
zu 1 l.uu. XI. r :.' Pap zu Ü iiher qui steht Liitli; -« ()' Ex tVuctibus r
Nuni ex !C. )• .s'/l< ps 14 sed Ins biftodi imt ro zu 14 über iios steht Lutli
/" ai-l) l'JrJ91,l Iiispice /«.< ncnntn mit ru
"Wotii
12 '30^®"^ idem quod Christus Math. 12. dicit 'Qui non congregat mecuni, dispergit'.
Itaque res eo vergit, ut nos siuuis lupi et Uli oves nee cuiusvis est
animadvertere seu intelligere, (jui lupi et qui oves. Vult itaque Christus
aifiittii ;. ine.x operibus et fructibus esse cognosoendos. 'Numquid coUigunt de spinis
tivas' JC. Sunt duae similitudines a quolibet nostrum facile intellectac, ar.
quil)us significavit, quod lupi Uli sunt spiuae et oranes ipsorum fructus et
opera sint nil nisi s]iiiiae et tribiiH. Estque usus Christus tam elara et
persj)icua similitudine, ut ipiasi ad oculos cerneremus videremuscpie fucatam
malitiani falsornm doctoruin et ut facilius nobis prospiceremus et caveremus
ab ipsis, neqiio tanu^n ijicile est scire atcjuc cognoscere, quiiiam sint fieus, in
(piac s|)inae. Sunt ipsi et ipsonun 0|)era juingentes spinae. Hoc est:
nullus oniniiio est eorum

*Jfr. (W (2. aiiiflufli 2itl
R] bcfjer nennen? Hoc a nobis habciit, qiiod habont feigen «nb tvauden ^u
effen, nos nihil niali eis optanms. Ipsi vero veddiiiU iioi)i? nieiuiii vciicniim.
Nou invenimus in eis iiiimn boniiiii verbum. Si dipuiit, fo ift§ \)n (cib

292 ^i'rebiflteii bc-ä 3n^reg 1528
Hlet Immaua dicitur sapientia, fortitudo, fvafft, divitiae, j)iilcliritudo, jdjmuÄ,
nomina .sunt cillClIcV). Sed (|ui.s \)at xcä)t? Ille sapieus et alter quoque.
Ibi dico: Probns Christianus ft()Ct auff feinem fl)nnc queni doiniuus sibi
dedit, ha§ intorprctatnr innndus )'tot^()cit, qiiod velit doctior esse oinnibus,
lioc imi'3 n öon l)t)iu lüjicii lagen. Item (]uod fdjilt iinb bctjft, biv3 muv er
:<
Inffcn beuten, quod sit 1)q§, netb. Sed si verus Christianns est unb fteiff
ift anff feinem fljnn unb feft ftrnfft, fo ,]utnet er fo cum inimieis, bQ§ er
flern luolt, nt solnm abesset error et pacem habereut corpus et auima. Nos
non cu])inui.s, ut occidantur adversarii nostri. Gerte possemus oratione hoc
inipetriire. Sed quaerinius, ut ab errore et diabolo veniant, baS eS l)l)n Inol
'"
an leib unb jee( flieng. Si irascimur, ideo irasoiinur, bnv luir bie leut gern
lo§ fetten a Satana, brumb dico: nolo praedicatorem k. Sic ipsi adeo
exceeati t)m ()afÄ unb 'Dtcib: lücr lüir nur l)nn bem abgrunb ber I)cEe nl^nmal
üerbranb, ba-j fe^en fie gern, nun quaeruut, ut nos libereinur, Papistae, sed
ut omues occidaniur. Et hoc facta ostendnut, Ideo iilorum ira est diaboliea i'
et danniata. Sic Schwernieri , nostri fratres, bie nid)t fetten burffen mudEeii,
si posseut nos iguoniiuia snnnna atKcere, ut l)m trede legen, faccrent, haä
fiiib bie fruchte, bie ()eift ira, superbia carualis. Christus et Paulus etiani
irascuutur, superbi sunt, cpiia ft^cu fcft auff l)t)rcr lere, nid)t ein luürt iDoHen
fie tcibberruffen. Et hie 'i-apaces lupi\ '.Ifod) glictö quo foldjem feinen -'"
2 sap 3 dico] d zu N duplex ir;i ) ;nüm:i(m) 10 ei über iai 11 (Ideo) si
!"• bcm| bc(r) hl liberemui' c

mx. 63 [2. 9liiguft]
29B
R] f)er|en, «hk»! niliil mali cupit proximo. Sic posset dicere pucr: est pator
mens carnifex, quia facit oarnifex, virga caedit et in dorsimi ut carnifcN.
Sed carnifex tnet)nt btd) nid)! mit trdo, sed pater vult, iit tias fvom, bereit
bic^ iu domo, ergo alia virga, luid) beut Cllb aii3lifc[}Cll (|iiani cariiificis. Ergo
5 Papistae et Rottac geben un§ i(^ulb, quod sinnis ftol|. Sed per gratiani
neminem laesimus ininiieum, sed econti'a. neminem combnssinnis, imo Juer
uns tcl)t. Ipsi si fiinbcn unö nUS {)cr|en(etb an legen. Si prineipes jiossent,
non nemen bujfen ba ju, sed ein fcbcr fiel, Si bonner fd^ling äBittcnbcig,
ipsi saltarent. Nos potiiis orabinius pro eis, ut deus eos convcrtat. Sic
10 taciunt omues pii praedicatores et qui vere Enangelinm agnovennit. Here
ergo oculis spiritnalibns ad discernendos pro])lictas et frnetns: Videbis nos
habere rectos frnetns et illos spinas. Nam quid papistae et prineipes faciant,
videnius: fie gteiffen frifc^ Ijnn bie guter 3C. e§ ftnb borncii. Hoc per gratiam
dei non facimus: quod possunnis, eis praestanuis. Nos eqiie ])osscnins iliis
15 incommodare. ^ä) txa\v m\ä) tool 2. 7. futften yi tob beten, Sed isti fructus
bnben fein anheben. Si esset einßafel, Et iilornm lobten non vidotur, (piia
fjat ein cofel nn, faciunt pro[>ter gloriam nominis dei. Isti fprurf) simjib'-
cissime dicti. 'Arbor'. Si qnis agnoscit l)onani arborcm et fruetiim botiiim
et contra in applicatione sunt oinnino t'crbovgen, ita nt contrarium ratio
20 cognoscat. Et ultra dicit 'Non potest\ cUlfbcimoffen ein verbuni ift iDcit bo»
maul auffgef^on: i)n barffft nid)t bendfcn, quod mala arbor Et econtra ut
bonum malum. In horto f\ah xä}-< palh lunftanben Inspiciens ben bornftvanrf)
statim infero, nunquam fert K. bringS untcv bic rotten, non intelliges. 3)aö
id^ i>a§ fo( gleuben, quod Papa cum omnibus suis fo( nid^t ein gut verbura,
1 dioere] d 5 l'ap Kot 8 hjtlt 9 oiab 10 fa 11 proplietas] p
IJ pap 13 gratiani] g 15 fructus] f 16J1S lobten his dicta unt 18 Arb
arb (ebenso 21) bonam] h bonum] b (u. 22) zu 20 Non potcst r 20 niiibcr:
K] 25 animo quam quod sitiret eoruni salutem. Quemadmodum et jiarentes obiurgant
et castigant filios, quo emendentur et frugifiant. Dicit auteni significanter
Christus: 'Mala arbor non potest fructus bonos ferre' 3C. Hoc est:
Non est, quod velis cogitare, quod mala arbor vel unum bonum frnctum
producere possit. Hoc certe facile est intellectu et liquido perspicitiir in
30 horto. Verum non perinde in contione intelligitur uec facile tibi persuadeas,
ut credas, quod quicquid illi fatiunt, sit in Universum malum et quicquid
loquuutur, sit venenun). Nonne bona opera sunt dare eleniosinas, vestire
nudum, eonsolari inopem 3C. Quomodo igitur Christus hie dicit, quod ne
unum quidem bonuni opus facere possunt? Breviter sie habe: Incredulus
35 seil inipius quicquid vel facit vel dicit, sit quantumvis bonum sive det elcmosinas,
sive ieiunet sive oret, malum est. Credit et ludeus deum mnndum
(•(iiididissc, (iiniiia tueri et pasci illiiis lidiiitate. Aunoscit sibi Ijeiiilicri :i

2! »4 iPtebigtcn bes Sotjres 1528
Hlupiis tt)Un, sed veuenuiii, .spiua, fjiiicquid loqmmtur et faciuut. Ego dico
(|iiae Christu.s, tarnen pracdicant Christum esse iiiortuutn, ift boö iud)t gut,
noime bouiis fructus? Diligeudiim proximuru, item de patieutia, Eleemosvua
'"""''_-''•
dauda Matth. 25. quare ergo audet Christus dicere nullum bonuui fructum
in eis esse et noii posse K. ba§ ^etft t)i)X verba et opera öei'bamtJt. Et s
econtra uo« hie quandoque male agimus. iiuaudoque male loquimur, non
damus, plus edimus, Et tuils bezeugen mit 6t)rifto qui docuit orare 'Remitte',
ergo malefaeimus. Et tarnen his uou potest malura fructum ferre? Ibi ft^ct
Christus, et" f)Qlt sua doctriua, cum mal! faciant multa l)ona et econtra.
Summa: qui iußdelis est et a Christo cecidit, bcn ()tlff nid)t, qnic(|uid tan- lo
dem loquatiir et faciat. Si etiara loquuntur Christum mortuum, tamen huc
ö-ahunt tandem, ut uegent Satan Satan. ludei fateiitur deum celum et
terram creasse et tamen hoc verbum quod loquitur, inu§ nidjt gut fctu.
. SDJojc 20, 2 Sic ludeorum verba 'eduxit ex Aegypto' finb gut et tamen non, quia fuicu
ba§ gut ouff t)fjrcn l)r^tum6 iinb Hcikn brauff. Ideo textus dicit Bonum v,
DOD bouum, ut locus ftfie 'Arbor mala non potest'. Sic econtra Christiauus,
si etiam raalum facit, £)eift bcr fptud) 'bona arbor non' k. quicqiiid facit
talis Christianus, bo» 6o§ ift, gilt c6cu fo tücntg aU l)f)r gut5, toirb nidf)!
fuv gut, Sic malum nostrum tohh uid)t fuv bofc augefcr)n unb gcvcd^nct.
Sicut Christianus, si proximus ei facit male, {iett? cv fur tio§, fo ift§ bo§, 20
si non, non est malum: ha mu§ ba§ ni(f)t 6o5 fein quod in se malum. Puer
in domo si (|nid frangit, fd^ab nic^t, baS üub tan nid)t BoS f^un, quicquid
facit. ift Inot getrau. Summa si boni (Jlu-istiani i. e. bona arbor, tum (]uicquid
faciuut male, Deus l^eiftS: c» fc^ab uidjt. Ergo bie loci finb gelüoltig
/ (ebenso 11 beidemal) luq dico] d H Itonus] b T/'S qui docuit orare über
Keiuilte, ergo 9 Christus über cv 10 (ebenso 23) Suuima] S 17 (ebenso 22. 33124)
quicquid] q 23 bi)n>a arbor] b arb
K'ideo. Largitur eletnosinas, orat, decalogi praecepta strenuue observat et boncfacit.
Fatetur et sathan a deo condita omnia, nihil esse quod non subditum
.sit divinae voluutati. Et rectum est. A^erum ([uam diu persequuntur Christum,
quam diu eins doctrinam nolunt admittere, quam diu non credunt
Christum iustificare impios per mortem et resurrectionem siiam, non ])otest
non esse malum, quicquid operentur. Contra ubi Christiani seu i)ii fide
adherentcs Ciiristo aliquid delinqu\mt, ubi in peccatti labuntur, ubi malum
agunt, tamen mauet haec sententia: 'Bona arbor non potest fructus malos
facere', quantumvis peccent et male operentur. Non tamen ini]>ufatur credentii)UH.
i.nmia per fidem in Christum delentur. Quicquid buui ab impiis
fit, deus rcjiutat malum et (|uic(|uid a \ms iiiali admittitur, reputatur bonum
2S nolunt (oiu.s doc)

3lt. 63 [2. 9tugu|t] 295
R] gefeilt. Oiuui.s arbor bona et mala et iioii potest liw^ horroiuliiis contra
©d}tiictmer vi tvoftlid) qui mancnt in vera doctiina. Solt eiitcf bod) umb
btcfcr fpiud) kiiUcn gern in vera doctriua bleiben, ut ooniin'eliendatnr sub
bis locis. In iiorto inteliigiw locos lios, in lil)ortate et contione fci't ftd)y
j umb. 'Exciditur.' S)q ft(]ct§ lUifer tvoti de (|ik) tot ps. 'Novit dominus 'lij""''-,
'"
viani iustoruin et iter' q. d. cum ICuangelio: arbor (|Uando diu tulit fnietum
nialuni, est eins finis, sueciditur i. e. e« l)Qt fein bcftnnb iiid)t, baS tjcift unicv
tlo|. Pauhi.s: 'non pioficient, sed insipientia' ,'c. l'lüeC' bing» ein locil, c§--2'»> 3,9
ligt nnv boian , bn§ man nntev bf§ nid)t Urtfiivt Uievbcn. 5Bnpftum ift i|t
lu ju fdjnnbcn liioibcH nnb feit ba l)in. Sic SdjUievmev ftedcn tml fiiidjt, cu
hjerb ein Ineil, an bie n()c ift bei, ut expectcmus et maneamu.s in vera
doctriua. Öi Muntzer noudum uiortuus, ev grünet unb ging empor. Sic
sacramentarii putaut i)erpetuo nian.suros. Sed hie sententia 'Mala arbor'
i.e. '^olt fcft, videlicet e§ locrb nid^t bcftenbig bleiben, laft fic fdjarrcn,
15 bocken. Ita diflficilliinnm perdurare, 'oculis tuis eon.siderabis'. ^lalt ftil,
deinde videbis, bfls ben gotlüfen liergolten. 'Vidi inipiuiu .«uperexaltatuuiV'*'-^''^''
id) fal^e ein gotlofen I)Ouffcn, ber loar nlfo eingctuurljclt ut mdla eedm.'; in
Lybanon. Siciit hodie gloriantur certi.s.sinie rem suam mansuram. Sic et
papistae et prineipes. Sed pertransivi: ba luar er ba f)in. Et sie fict. Et"', sg
i'o propterea quod tarn certi .«mit, ba§ fie ©Ott nidjt brumb gruffen. Nullus
Papista oravit: doraiue, adiuva nos. Sic uce Stottengeifter, .sed: ba§ Hioll iüir
f|inQU§ machen. Papista fidit j)otestatc. Sed nos mi.scri eogimnr cianiare:
1 horreud 2 Scli 4 lib 6 liuctum] f JO ju «io- jd^onbcii Scli // exp
13 Sacra 15 difficil 16 superex IS cerüf 21 (ebenso 22) Pap sed iiher SRot/tciigciftcv/
K] nec aliter cum credentibus agit quam indulgens et counivens pater (jui viden.s
puerum quippiam frangerc et damni quippiaui inferre, non impntat puero
as qui est cbarus et dilectus filius. 'Omnis arbor quae non (acit frnctum iWnitii. 7, 19
bonuin, exeidetur' 3C. Idem Pavid ps. 1. 'Novit domiiuis viam iustorum etiü. i.o
iter impiorum peribit', quasi diceret Christus: Cum satis diu mala arbor
malos fructus tulerit, tandem is finis est, ut cxcidatur et in ignem niittatm-.
Hoc est: impii non consistunt, fe ^ebbcn neen bcftanbt seu, ut Paulus ait,
30 'Non profitiunt' 2. Ti. 3. 'sed insipientia eoruni nota erit omnibus'. Exempli 2. Sim. 3,
loco est papa cum suo regno. Restat solum hoc. ut simus paticntes et
aliquantulum sustineamus eorum iraprobitatem et expectemus dominum vindicantem
suo tempore, qui antequam nos sperabimus et ubi tale nihil opinabimur,
aderit et immincbit eornm intoritus, quia, ut ait Paulus, eorum per-
35 ditio non cessat. Voniat super eos repentinus interitus quem ignorant, quam 1. jftcff. .',,
rem fere omnes prophetae animadverterunt, ut David 'Ocnlis tuis con-'^j. 91,
siderabis et retributionem peccatoruni videbis'. Et rursum alio ])salmo 'Vidijjf. 17. :'•''
impium superexaltatum et elevatum' k.
2i>;2l) Ümiiis liis K. unt ru 2'J non

K] ^ilff, iialt, 6[)riftc, et oramus et scinnis exaiidieudos, biumb lt)trt§ iiid^t not
"^abcn, ip*i non oraut, sed securi. Nihil video libentius iani quaiü (jiiod
taiii securi er ein faren , flcgcn l)()n bin idE) tro[t, coram deo luiinilliinus.
Veniet sententia 'arbor exciditur^ ,'c. quia onines praesumptuosi mufjca untei;
gf|cn. I.stiim frnctuni ipsi quoqiie non vident nee nos qui ubi audimus eos
iactare, non videmus esse carnalem praesumptioueni et securitatem. Sed
t'ructus est di>ctrinae humaiiae quae est praesuniptio. Non est timor dei
ante oculos eorum. Sic liabetis monitionem, ut quisque nianeat cum vera
doctrina et Invocet denm. Non possunuis orare, tanien cxaudimur.
:> üb 3 for .) IVuctuiu] 1' 7 tVuctus] 1'
64
^^^rcbigt am 1). Sonntag nati^ TrinitattS.
(Ü. Jlufluft 15-2.^)
erl)Qltcu in Siörevs ^Jiact)fd)vift Bus. o. 17« «l. 164» — 166'', foiine in
ber topen^agcncr i^anbtd^vift ^h. 1392 «8t. ISP — 183''.
«uc. 16, in. Doiiiiuica .9. De iiiinsto Mamnione.
Hoc- e.st (pioque bcr mnttcr ©uangclicn cin-S bn§ nitff bcn tag luiib
muifcn f)Cl'[)a(tcn, et dominus mu§ gcmoiftcit »ücvbcn in suis verbis. Cum
q>. »dicat 'fa(üte' K. et quod iili amici tantum jiossunt ([uod nos recipiunt, quundo
hjir bai"6en: 2)a bo ft^ft§, quod per opera tua salvaris et (juod Sanctos non
debes contemnere, sed invoear(> et lionoiarc, (|uia andis quod recipient te LS
10 mit ru .Maniniu: ::ii In 1 )u''-' Nim:i / II (viiiilim'lu'lll (5' beul b '- il"«iiiius]
(1 13 (Ik-at] il re.cip (ehensu lr>) II Ina] t s:il SaiK-to.s] S
K] Dominica 9.
üiic. 16, lit. 'Homo quidani c^rat divcs qui habebat dispeusatoreni' Lucao l(i.
Est et iioc quoquc nnum cuangelinm martirii quod tor(|uetiir ad a|)probandam
operum et meritormn iusticiam, iit doceant iusticiarii opera iustitieare
a set proniereri celuni, quia hie dicit Christus: 'Facite vobis amicos de iiiam- -'o
monc iniusto' et quod amiei liabeant potestatem recipiendi in eterna tabernacula
nos. Hinc, iiK|uiunt, stat, hie est clarus textus, bene operando mereri
cehim. Hunc locuin urgent nee possunt a sua opitiione deterreri, quidvis
etiam dica-s. lam ita pertinaccs et tam rigidi sunt in sua sententia, ut
elemosinas largicndo impctrcmus celi consortium. Quid magis tcrrerc potest s^
imbecilies et ibniiidulosos Cliristianos, (juoruin inaxima pars uon iiabet
/« (V, n ,nil ro (9) Ui

^h. 63 [3. ?lu9iiftl 'nx. CA |6. «lugufil 207
R] propter benefitiuni, qiiod per MamiDon. Ista 2. fc^licffen ftc t)eut. Nos prae-
(licanius opera noii salvare, et neminem salvare nisi Christum. Si volimt
ftcift ft(ien aiiff bicfeii luovben, Tum erit terribilo Euangeliiim sanctis, qiiia
diligenili Cln-istiani sunt paiipercr*, non liahent Mammon. Ego non habeo
5 Mammon: ergo non f'acio amicos: ergo non venio ad coelum, tantiim divitcs
veniunt. Item et non dicit in te.xtn, (piod mortui Saucti venerentur, sed de
iis qui nobiscum in terris vivunt, qui iiti possunt Mammon. Quid servit
Petro aureum leip? sed ii amici intellignntur, qnibus bittet Mammon. Sic
Ciiristns snis verbis tiiiiS fid^ hd) bcr nafcti (cncEcti laffcn. Si 100 locos
10 contra eos fureft, nihil invat. Nos Euangelium audiamus, quid dicat.
Summa: Cliristu.s nos vei|ct ad bona opera et fuiibcrltdö bic reid^eii qui
liabent. Ita hoc Euangelium est ein ftucE 6f)liftlid)cv Icve, non summa.
Idem Paulus 1. Timo. (>. nint6t tantum reid)e fuv ftrf) et loqnitm- tantum ii"»''.i'i'-
de uno opere \nnw, non aKeilel). Sic g()ct ba^ Giiangcüiitn aiiff bte rctd)en,
1^ iit bene ntantur suis Mammon. Ut si ego praedicarem et adhortarer divitcs,
ut l)t)ren ^fammon nncirciffcn et oxhiborciit benefitium jc. Et sequanlur similitudincm
de uilticlnc l)nilff)altcr »pii domino suc dispersit sua. In connnnni
finb lt)ir bcm gtetdE), quia omnes, praesertim divites Bringen got fein gut toä
2/5 opera bU ergo non tint ru 2 volunt] v 1^/3 v[olunt] über ftciff 3'4 Hjovbcii
mit Ego durch Strich verb 4 dil « nun iibcr et Saucti] S S int 10 aud
11 Summa] S bona opera] b o /•< tcid) 16 seq 17 %au] lTi29S, 1 lu bis
impendant unt ro
K] divitias, quibus sibi amicos comparent? Sequitur igitur solis divitibus celum
20 esse vendibile et auro comparabilc et paupores non admittantur in celum.
Verum, obsecro, patilo acutius attentiusciue introspiciamus verba Christi. Non
dicit sanctos qui iam vita exce.'^serunt, esse colendos seu honorandos nee ut
edem aliquam in divi alicuius honorem extruas, neque dictum est de iis
qui in celis sunt, sed de iis qui apud nos in terris degunt et quotidie nobis
2^ ob oculos et nobiscum conver.santur, ut erga ipsos simus miscricordes et
munifici communicando et imparticiido illis bona nosti-a. Et summa huius
euangelii in eo consistit, quod Christus liortatur nos ad bona opera exerceuda
in eos qui opera nostra indigent seu ut bene fatiamus proximo egenti,
ut non Sit summa, sed pars euangelii, quemadmodum et Paulus monet et
30 adhortatur l.Tini. ultimo, ubi inquit 'His qui divites sunt in praesenti seculo '
,:'!",,,
praecipe, ut benefatiant, ut divites siut operibus bonis, ut faciles sint ad
impartieudum libenter conmiunicantes , recondentcs sibi ipsis fundamentum
bonum in postertnn, ut appreliendant otcniam vitam', ubi loquitur de uno
bono opere, et pertinet hoc praeccptum ad divitcs. ut divitiis non abutantur.
35 Videbimus paucis hoc euangelium, quid sil)i velit. Ponit Christus similitudinem
de iniquo dispensatore dissipante bona domini sui, et in ea parte
'
lii (süliim) celum

298 qJtebtgtcn bti ^otireJ 1528
R] uxnb, quia acceperuut Mamiuou, iit utautiir et cui not et aliis iiupertiendum.
Si ita uou utnutur. ticripilcnS .^c. fo ^ctft§ ber .^nuilierr gut licrf^an unb
limbge'6rQd^t Et adfeeti Iiulaei: >i divites essent, tum grati deo, (]iiia iu ea
fiilelitatc erant, JiHls rein \vn itnb giuttb nn K. Ideo rhristus: quicquid
altnni, est aboiuinabile. Ideo semper pugnat coutra liuuc populiim. Sic s
loqnerer de aliis bouis et creaturis qiiae nobis datae. Mammon iiobis data,
iit mihi ad necessariiini et aliis jit befferung: qiii aliter, firengt got fein gut
utnb et untrelD I)au5'^Qlter. Ut si saijum corpus ju nictnci; luft, essem un=
trcln bouibaltcv, cum datum corpus sit, ut aliis scrviam. Sic cum aliis
donis spiritualibus i. e. Oiunes sie Ijauf^altcn, bQ§ tüir bcn uvlaub l'crbienen. i»
Hoc fit, quando conscientia venit et quando morieudum, ut homo seutiat se
s-'ucie, 2non usum bouis dei k. '^ort er 'nou debes amplius dispensator' i.e. vult
»3eum rtuvgcn. Ibi tum utatur cousilio prudenti. 'Non possum' et oflHtium
fonH)t fern mir. Ibi ftl}et iu monte': fuit houorificus et iam deberet mendicare,
bo» hJcre ein groffe fdjanbf. Hoc accidit unicuique: quando dominus !•
vult nos cntfc|cn aller guter, tum sentimus lioc. 'Non possum fodere' jc.
quia tum uou iuvat graben unb bettlen i. e. nihil polest suis operibus mereri
1 accep Mammon] M 2 ifiausftcrr] .Ci 3 umi 4 quicquid] q 5 hunc] h
T iiece/' N (ehensu ^ 9^ untte: itau] 11 conscientia] 9 12 (und 14) deb
dispen 13 of: lö gtojic] 9
') mmlidi bft Cd)ic ryl. oben 274, l(>. Abireichend hier Shitj. st. Pliir. und in luonte
K]niaxime similes sumus huic dispensatori, quod divites fere dissipent et tiu--
pitcr prodigunt bona a deo accepta, ut ipsis serviant, nee succurrunt modo
hominibus, verum divitiis ad luxum et voluptatcm coqioris, ad sujierbiam
et pompam mundi atque ita profundunt et dilapidant bona domini sui, et
sie dieendum est de aliis bonis oumibus, pulchritudine, valitudinc bona,
fortitudine 3C. quae omnia nobis dantur in eum finem, ut habeamus vitae
nostrac necessaria et inserviamus necessitati proximi et agamus gratias deo
agnoscentes ex ipsius liberalitate et benignitate promanare, quicquid habennis.
Qui aliter facit, liic dissipat et inique ntitur bonis donu'ni sui et liuic minatur
domimis, quod velit eum dcponerc ab ofHtio dispensationis, ut non possit
amplius dispensare et quod velit ab eo auferre bona sua et vita privare,
i'uc. 16, 3hoc est, (|Uod sit ei moriendum. 'Fodere non valeo, mendicare erubesco.'
Hie extrema augustia et iiecessitas incumbit. Fodere non valet et mendicare
crubescit, cum antea fucrit in tanto honorc et divitiis. Sic nobiscum l'acit
deus, cum praesentem occasionem beuefatiendi et bene operandi negligimus,
ut fodere non valeanins i. e. nihil boni nos posse facere, etiam si velimus
uec aliorum bona nobis prodesse posse. Iam quid agat dispensator? utitur
2'.l Fodere '/

9h. 64 [6. SluguftJ 299
B] i. e. fodeif, iledit niedium, ut mihi dent saucti siia upera, iit luunaclii praedicaruut
Ibi utitur isla flugtjeit, vocat bie fc^ulbencv, duiiat Ulis, baS er fie
,^u ficimb mac^t, önt umbradjt domiun fein gut iam peuitus. Xon Io6t
bie tcuic^erel) dominus. Scd prudeutiam et pro se utitur, tjuiccjuid foiit mit
bem itüd^teil domini sui. Et fo Itieit ji^et er ben oecouoraum an, ut lodet
nos quoque. Sic cogitat: si non suin in aula, bin ii) ,511 borff. 'Sic vos
facite' i.e. feib t)i)X nucf) fo Hug: nid^t ba§ Xjijt teutd;en folt, sed utimini
ista prudeutia ad vitam aeternam, ut iste ad temporalem. Non per omnia
respondet parabola. Hie amici quos faeinui.s, sunt in domo domini, illi quos
10 iste fecit, in villa. 6-3 gl)ct bos glcid^niS nid^t gan^ burd§. Dominus fe|t§
Quff bie !lugt)ett, ipse gebend feiner jeitlid), nos geiftlid) unb ctoiglid). äBer=
ben l)^m ind gut greiffen i. e. onuiia »erben laffen foren quicquid dedit.
Ibi miigna quaestio est, qui audeat Christus dicere, (|Uod per opera faeimus
amicos, 9um praedicemus nihil nos niereri coram deo. Ita praedicanuis
15 fidein esse boB ^aubtfturf. Si Christu.s, nos nou facinuis. Et econtra. 5?u
SU 3 50 20 ^at et tjill ncd r fiat umbracht c aus einem amleru nicht zu. entziffernden
Worte 4 (ebenso 12) quicquid] q 5 oeco: Ö cog 7 fac
8 vitam aeternam] v ae 13 fa 14 nos] nö(ß) /.5 (jaufctftud esse nach non
kleine Lüche
K] ea prudentia et calliditate, ut convocot debitorcs domini sui et ipsis remittat
bonam partem debiti. 'Et lauda\nt dominus disponsatorem iniqunm'. Dominus
non laudat astutiam seu calliditatem dispuusatoris, (juia remittcrct debitoribus
partem debiti, quia in eo non minus inique egit quam inique dispensaudo
20 et dissipando eredita bona, sed in hoc cum laudat, quod sit taiu prudeus, ut
suae salutis curam habeat, quamvis id fiat damno domini sui. Et hoc ipso vult
s;uc. le, 8
nos Christus incitare ad similem priidentiam. Ideo inquit 'Et ego dico vobis : ^'«c- '«.
Facite vobis amicos de mammone' 3C. Quasi dicat : Vos facite similiter, imitamini
eius prudeutiam, verum non simili modo. Utamini vos simili pru-
25 dentia ad vitam eternam, sicut ille usus est ad vitam temporalem. Nee
enim per omnia congruit similitudo: Ille receptus est ab aiuicis in tabernacula,
et mansit una cum illis iu lioc mundo, Verum nos una cum auiieis
expectamus mansionem in celis. Incidit questio, quomodo Christus dicat,
quod per opera fatiamus nobis amicos, qui recipiant nos in eteroa tabenia-
30 cula, cum haec sit nostra doctrina, quod non iustificemur nee perveniamus
ad cclum nostris operibus et quod nullius sancti, sed solius Christi intercessione
deum patrem placatum habeamus, sed quod id opus sit fidei simpliciter
adherentis Christi operibus, quod ita verum esse etiam compertum
habemus. Responsio: Nullus .sanctus pro uobis mortuus est, ijuemadmodum
17 Va bis iiiiquuni ntil ro Jo niain

;5()() IH-ebigtftt be-ä 3nf)tc? 1528
R] muffen toir bcn tcrt fiucii, ue sit contra funclameutum lux-. Neiniuem habe-
13 mus Sanctum qui pro nobis moriiuis 1. Cor. 1. Ut maneamus iinicus mediator
1. Eov. 1, :
as;mis clei. Ergo nullus Sanctiis, qui nos faciat amicos deo. Hoc autem
inspicere idola, qiiod uon dicit: i'acite deiim omiiia, Sed amicuin i.e. CV
tiieift iin§ l^eriintcr operibus, nic^t f)inauff ut ipsi. Alibi 'Amen', qui dat
'•"'"'"""*-; etiam aquae frioidae et in nomine discipuli. Et (piicqnid feci.stis meis, milii
fecistis. Ibi duo loci, quod ea opera quae facimns {jic iinbcn proximis et
in nomine discipuli, tarnen ipsi fit. ®ny fttmpt mit biefem tejt 'facite' jc.
quoniodo suscipient in tabernacula i. e. qiiod nos illis facinuis, Christo fecimus,
quia Christus mnd^t gar ein !Eud)en, ut dicat sibi fieri quod illis fit.
I])si suscipient in tabernacula i. e. Christus. Et tu benc facis illis i. e.
Christo. Noii ergo facere Sanctos idola et operibus triljuere iusticiam.
Maneto in hoc iutellectu, quod Christus dicit, quod Sancti amici fiunt per
Mammon i. e. Christus fiet met araicus, quia quod illis fit, Christo fit.
2° quod uon sunt mortui Sancti, sed qui nobiscuni in terris, illis fiendi amici.
Tum manebimus cum te.xtu rcin,

9h. 64 (ö. aiigiift] ;501
H] El viventes te recipieiit in tabcrnacula. Öepe dixi roctc inspiciciKlds l(jcos,
ue pugnet. Christiauus habet dua.s uaturas, Corpus et aniinain. Aniiua
^anbelt ba& fidem et verbiun. ü)lit bem lci6 JC. Iileo serniitur ex istis 2,
ijiiod seeuudiiiu auiniani et corpus iustiticetur et sanetiticetur vel inncvüd)
r. unb
cuifeilid) f)ciUg. Ideo scriptura loquitur, ba» [tc c» '6el)bc» treib, bin
rebt fie, qui corpus salvetiu- et sanctificetur, sie de aniina loipiilur. Dieinuis
ergo: Simeilii) t"!-' flot fiotn iDcrben, ba tompt !ein ''JJtammon, Sauctus, sed
tantum Euaugeliuiu, Spiritus sanctus et fides qui iucendit cor, tum nomine
domini, ut Christum aguoscamus. Estque haec interna sanctificatio per quam
10 anima sanctificatur. Sie auima sauctifioatur, mit» bcr leib t)Cl'nac^, itlliö
anbei'» leben. Si mentitus, ut iam veritatem. Si prius meudaciuui, uou veritatem
praedicet, iam fit verax lingua etiam coram liominibus. Si prius l)ot
id)cnbItd)C lieber flefiim^cii, iam ec^ötitra et KKjuitur lib(>Mtins ')Ud)ttfle luort.
Sie si fuit faig unb ijmerbav gcfd^ait, ift feiu leib eujjerlid) unrein. Iam
15 fit novus, liberah's et miserieors sine iiypocrisi. Si totum cor|)Us fit
patiens, tnilb. Ibi 2x .sanctificatio: interna est abdita, illam luillus videt.
Ecoutra altera est mauit'esta, bie fil)ct ber freunb, nt si aperiam manum et
dem eleomo.synas, hoc videt et sentit. Vult ergo dicere Christus, ut quisque
zu 1 über viventes nicht S 1 recip in tab ä Cliristianiis bis Corpus imt ro
3 fidem] f 4 sancti ö (ebenso 14) cuf: 6 8 Dicimus bis inceiulit uiit ro T Sanctus] S
S spiritu.': sanctus mit qui durch Strich verb '.) ag ID san. ü'u: 11 nienda
13 jd^cnb: Hb ir, bypu 16 ab'»
K] et considerandum, quod sit bomo duplicis naturae, coustat euim homo anima
20 et corpore. Haec duo bene sunt discernenda. In anima et rebus animae nihil
operatur et valel, nihil sanctificat, nihil iustificat nisi iina fides in lesum
Christum. Corpus vero exercendo se in operibus legis et bona opera fatiendo
iustificatur et sanctificatur. Cum itaque homo et anima et corpore sanctificetur,
necesse est esse scripturas indicautes et attestautes sauctitatem tum
jh animae tum corporis, sauctitatem animae, qua intus et coram deo sanctificamur:
proi-sus nihil adiuvat, nihil accedit operum, Ut (inquam) ibi sanctificemur,
nee sanctus nee ullae divitiae uec ulla opera acceduiit, sed sola fides
et Spiritus sanctus qui accendit et illuminat cor cognitione Christi. Eam
animae sanctitatem necesse est sequi innovationem et sanctitat€in corporis
:io exercendo corpus in operibus charitatis erga proximum, ut si corpus fuerit
vitiis inquinatum, nunc deponat ea vitia. Si lingua male docuerit, nunc
bene doceat. Si manus fuit prius exteusa ad faciendnm maluni, nunc extendatur
ad bonum. Est itaque duplex sanctitas: interna quam non videt
proximus sive amicus, Externa vcro quam videt. tiuando igitur praedicat
35 Christus de operibus bonis, vult nos docere et adhortari ad sanctitatem corporis,
ut interna sanctitas declaretur hominibus per externam sanctitatem,

8(j2 "Jitebigtcii br-; :jal)icä 1.'>'28
I!]\ndeat, iit sit et corpore sanctus, nnn .-^it hvpocrita. Quia multi liypocritae
qui Euangelium bene iDtelligiint, sed externe non ostendunt. Hec est interna
hvpocrisis. illam uon vult dominus, oportet illam sanctifieationem ostendas,
iit amioi ^^deant et sentiixut. Alia liypocrisis est papistiea quae ineedit in
optimis operibiis. lUarum nullani vult hypocrisium, sed vult, ut intus et h
extra sis vere iustus. lam vide, au fides veniat ex operibus an eeontra 3C.
Si opera ante fidem sunt, sunt hypocritica, quia per externam sanctitatem
nemo fit sanctus coram deo. Sed externa sanctitas venit ex interna, oportet
prius Christum agnoscas, tum venit k. Cum itaque sie sit, ut prius fides
sit in corde et sequatm- fides*, oportet nianeamus in doctrina, quod ante m
omnia adsit fides, quae tamen uon debet manere sine operibus. Sic ergo
respondeo, cum ohii locos de operibus. Christus iuquit faciendos amicos
per externam, ut per internam internos amicos, ]ier fidem facio deum amieum,
omnes creaturas, angclos, |)er externam homines. Si vis vero t)rt cinonbei"
foc^cn et dicere, ut sonat verlmni Euangelii, qviod faeiant coram deo amicos, ir.
ha§ gibt ber tcjt nidjt. Sed die: interne quod faeit fides coram deo, hoc
f'acit opus coram liominibus. Coram deo fiicit fides iustos et amicos deum,
Christum, externe opera et amicos l)omines, ut si do X fl, tunicam, fit
amicus. Hoc nulunt inspicere, sed invertunt. Nos videre ista deberaus
et gviinbct auff ben leib unb feel, quae sempei- '^e^cv corpore. Corpus venit m
-
Öon ber fei quae dat vitam eorpori: ablata anima corpus niliil agit, non
loquitur. Haec est naturalis orbniing quam vides. Si quis dicere velit:
SRiift lang ein feel l^aben, si linguam, ut loquaris, Et tandem velit dicere:
Sie fccl l)üt§ gor bom leib, Idem esset ac illa piaedicatio: opera salvant.
Ibi gtciffen§ (]Uod falsum. Si omnia habes, oculos, liuguas, os, visum: si lt.
abest anima, Nihil faeis. Transitus non fompt üom leib ^It bic tecl, sed
visus fotiipt aufber feel in ong, fu§, sie naturaliter. 2Bol iftS loov,
bel)be» tnu» bn fctjn. Sed sie ut ex anima veniat in corpus, Sic liic oportet
adsit utraque iustitia, externa et interna, sed ut externa fluat ex interna i. e.
quando iiabes fidem, illa prodit et dividit Mammon. Dens vult externa 3o
/ 2 hypoprifa bis ostendiint iinl ro 3 liyii J (vide.nnt) seiiti.niit .\li:i liypncrisls
iinl ro 'ijT sed ii« opera unt ro S'9 .Sed his venit !(;i^ ro IJ rncle Vi'Ui Christus
bis gibt uni ro 12 über amicos steht ext^ J3 (ebettso 14) ext- ;" den] d 32 oib
dicere] d (ebenso 23) zu 24129 Jlolstrirh am Itiimle SO vult) v
') fides wiethrhoU si. (lex (/emeinten sanctitas. Sprechverxelten Luthers o. Sdtreiliversehen
Rörers. P.
Kjne siraus hipocritae, ut non gioriemur nos intus habere fidem nee exhibeamns
eam bonis operibus. Est et alia hipochrisis quae prorsus ignorat fidem,
quae coram hominibns tantum sjilendet ex corde tanien fidel exj)erti. ut est

•".
boa
quando
9Jr. 64 [Ö. «iigul'll .W.i
R] Opera et ficri eufciitcf) ainioos uiib i>a-j fic itng gljcii l)iiuel fiivcn ;c. Sod
uude venit? ex interno hjcfeil. Ibi veuiet in extremuni iudiciiiru. Tu credidisti
in inc et ex ista fide venit, ut cv&ariltft o.«urientos ;c. ha ift'3 bcljbcö
bei) cinanbei" et oportet, nt detnr aniniae biiä ^euBtftudE. Ideo praedieutmi,
H)ir un» bte frfjrtfft nic^t laffen nevrcit et per opera k. Non veninms
per corpus ad aniniam. Sic oportet prius sit fides in corde, per quam
recoucilietur Christus et deus, tum exeant, sequautur opera et faciamus
coram mundo et iu extrerao die coram oninibus creaturis, bic tücrben iinC'
jcugen unb (jclffeu in r)tmcl f)e6cn cuifcvlirf;, deus dahit intus testimouium.
1» 'Facite' i. e. banät utib u6ct eiidj mit bn ciiffcrltc^cti ()cittdEctt i. c. facite
bona opera. Non senijjer praedicandinn de fide, sed pracdicaiidum de fide.
Ergo liic textus pro, non contra ipsos, non econtra. Haetenus dispntatio iani
deberet movere vos ad bona opera iit Christus. Qui non sinit homo se movere
hoc verbo 'faeite\ Multae causae ipiae debent nos urgere ad boiiefaciendum.
IS 1. eius praeceptnm. 2" ha-j h)tv got nomeu bonum mndjcn curaiii honiinibus,
ba-i gefiort anä) in-? gcpot. 3. pro bcneficiis dedit corpus, aniinam, feiicitatem.
lUorum dat et facito, ut ^auffjaltci qui non dei honorem, sed
suum coramodum. Sic hie, si non ineuni honorem inspicitis, eorum commodum
inspicite. ol bQ§ nid[)t ciiii ein ^cr^ madfjcn
,
(luid dat
20 proximo, certo seit Christo dedisse? Christus vult in extremo iuditio : tunicam
quam dedisti liuic, mihi induisti. @» fol ja fcincv unter un§ fein. Si
Christus esset hie et non haberet tunicani, oranes darcm, ja c§ muft mir
fanfft fein et nihil fd^ier loolt an fc^en, quam quod haberem beu rt)Uin, quod
mea veste teetus et ipsc testaretnr in extremo iuditio. Si crcderent : quam
•ih frolii^ tDurben servire proximo. Et boö Mafien öor nugen tegttcf) gnug.
Audimus, quod omnia quae fiinit iniseris, Christel fiunt. Sed stertinuis 3C.
finb erftart, ba luirb aud^ hi)n-undum iudicium nad)folgcn. Fiet ut nostris
forfter. Quod uon tolHt Cimstus, fiscus. Si non piis prius bcn Canonicis.
an Iteld^cr )le nic^t frciinb machen, sed t}urntreibcn, i)ostea coacti pro
30 vigiliis, Missis, literis, ^abcn muffen geficu 1000 ft in« ^ur I)au§, ubi non
1 ft pro Christi tunica. 3Jlan left bie armen prebiger gt)cn auffm tanb.
Et in civitate uostra nohmt 4 ,). Videbis per, iam non vis dare 4 Christo,
ablato verbo folt tiou§ unb l)off tocd geben unb umb gut» unb fcl fomcn.
D fol h)ir ber 6^rn luerb fein, ut dicat Christus in extremo die: Hanc
3^ vestena mihi dedit, ut de Martine. Ideo bene, ut dare cogamur railitibus.
1 eujct 2 ext iud 2j3 credi 3 erta 7 se fa .'* fest 10 ciii
10,11 fa b 13 (u. 14) (leb ho 13114 hoc verbo über niovero 15 boiiuin] b
16/7" felicitatem] fel-f oder fil-f IT l^ouf IS inspicite 24 crcd 34 dicat] d
K) hypochrisis monachorum. Harum ueutram vult dominus. Iam (pieni non
allitiat nisi quis adamantinum cor habeat ad impertiendum et coramunicandum
bona sua proximo, cum certus sit se id Christo dare, quod dat proximo,

304 ^rebigtcii bc-j 3(il)teä 1528
R] Vos liabetis testimouiuni in die extremo: i|uicfjiiiil Ibcistis iiiisoris, Christo
fecistis, et pro nobis stabit, (licet: noii timere. Hie est panis, vestis,
ijiia K. has ftiitb ein ct}X fein coraui omnibus sanctis et creatnris, bciS mein
fct)et)id)tcv xocE fol ein feft binuä mai^en, bo-S bic fon fol baöov finftev tncrbcn.
Audimus quidem, sed glict unc' ni(f)t ein, non facinuis, ba-3 loft um c^cfagt
fein jurn legten.
1 testi quicquid] q J dicet] d
K] (jiiod Christum cilnit, qui fratrem oibat, (juod Christum vestiat . (jui miihuu
vestiat.
65
^rebtgt nm 10. Sonntag nnd) Trinitnti?.
lIG. ilugiifi
\"aiibfcl)vift Ülv. 1392 «BI. ISOb — 188\ iHtiver T)nt feiiio ^,'(iit=
^^cic^imng fpäter nodjniols biirc^gcfeljeu uiib Diele SBovtc mit bimtlerer linte iiac^=
gebogen ober ucvbeuttic^t.
i;uc.i9,4iit!
Dominica X. Lu. XIX.
lu lioc Euaugelio non est, quod betreffe 6()riftlid) lere, sed est ein i"
fdjrcdüc^ bietüen nber bie Stab §ierufalcm, et ideo (jucd non cognovit
tempus. Xod) iftu gut, ut sciamus propter nus esse scriptum, ut cavcamus,
ne g^e un» sicut isti Civitati, 311» iä) bfoig. Si enira neu pepercit Sanctae
civitati. certe uon parsurus 3C. Historici scribunt losephus, .Vcgesippus,
ba§ biefe ftob fo jcmciiic^ Geplagt, haä fie lool ein ejempct fei) aliis Civitati- i:.
bus. Ubi Apostoii praedicarunt 40 annos et nihil eti'eetum, fain ba§ ftunblcin,
ut hie stat. Triticum e.xemit et paleam reliquit, ut dominus incenderet igne.
Dicunt in ista civitate fuissc ijnn bie brctffig mal I)unbert taufcnt man.
Tantus populus in uno anno fol ein ganlj touigieid; auffveffen. Tempore
9 unt ro zu '.I Lu XIX » 10 (s^riftlii^] C»!) II -^lictu: coguo 12 esso
scriptum über nos 13 »nl iil/er gljt II losep Aegesipp zu 18 numerus r
K] D o ni i n i c a D e c i m a. 20
2uc. 19, 4iif. Euangclium 'Cum aiipropinquaret lesus Iherusalera videns civitatem
flevit super illam' jc. Lu. lü.
In hoc euaugelio niliil singulare est ne(' praecipitur (piod ad doctrinam
pertinet. Continet enim minas futurae calaniitatis super Iherusalem et ludeos
CO quod non agnoscunt tempus visitationis suae in quam visital)a( dciis 25
iOjiä ro

5iv. U4 (11. 'Jliiguft ^ir.
I
i;5 |lii. Jlmiuftl ;j()r)
R] Paschae conveniebat Hierosolynia ex toto terraniin orbe. (Jiii vfiieniiit,
attulenint pecuniani. Gerte inagiiiis nmiienis, oportet gio-S t)CVllt tiieriiit
Cayphas, Hannas. Ulis congregatis veneruiit Roiiiani et obsident. Ibi nniim
malura super aliud: neu cftugere potuerunt. bdltücigtcficu, fanies, ))estis, trcs
:• plagae, tantus uuaierus cadaveruni, nt in plateis iacerent, et pestis secuta.
Miracula scribuutur et fanies fd)!!!;] ]u, ut fanio niorerentur et quod coxerunt
pueros. Et praesertim de duabus niulieribns, rpii ' convenerunt de filiis
coquendis cras et hodie et tum milites edenuit, non niulieres. Tandem
ederunt aberil öon bcii bogen, fdjudjlnppen, Rauben tictf pro sale. Ista historia
10 seienda, ne contemneremns Euangelinm. Tandem h)Ovbcn bvel) rotten, f)en6t=
leut 3 contra Romanos: Alexander, Simon. Johannes, tum intcr se forf;ti'n
fic tDtbbci' einanbcv, fpiisque libenter liabnisset suniniam rei. Vide, (pianlus
numerus malorum. li)i gl)ct§: 'venient dies, quod iniiuiei tui' JC. sieut Siic i9,4:t
factum. Ubi eapta urbs, (juod 311 Jini^C" em])ti uno grosso. Et qui-
15 dam experti ludeos edisse aureos, inciderunt ludeos, ubi acquisiverunt
eos, inciderunt vel mavtertcn fic. Ibi magnum gut, glualt non iuvit. ©ic
nieineten, fie lüoltcn fid; ber 9{oincr luol evlueren. Et certe fecissent, Si
fuisset concoi'dia. Et Caesar: victa est urbs per miraeulura, non potentiam.
In exemplum haec dicuntur, (|ui Euangelinm persequuntur et t)ei'Qd)tcn ut
20 Episcopi. Principes uorunt, bou red)t i)t et melius quam ludei, tarnen ex
muttoillen bcrfolgen^. Ipsi met confitentur bonum esse, quod uxores diicant
presbyteri, quod utraque species, sed h3en§ cousilium ferne, f'acoremus ?c.
Moguntinus Episcopus fatetur in sua apologia-. Si concilium k. fatentur,
1 Ilicro 2« 3 über cmigregatis steht ex tcito torrarum orbe zu 1 '> .''. plagae r
zu 8 über ederunt $teht filios 9 fä|(t)iiti^lat)pcn über trcd uteht niift 11 Alex
12 lib zu 12 .3. sectae r 14 grosso] g'f zu 14J15 über qiiiduiu steht Romaiii
zu 15 edisse über (csisse) 10 fie c aus fic^ über glooft noii iuvit steht saiictitas rclig:
cultus IS mira: zu IS Titus r 19120 exemplum bis Episcopi unt
') das sich^ überlieferte qui braucht nicht in quae geändeH zu werden, wenn man
es = qui 'ine' nehmen darf. P. ') Gemeint ist die „Mainzisdie wahrhaftige Entschuldigmtg"
vom 27. Mai l.yiS, abgedruckt bei Hortleder, Handlungen und Aussdireihen . . .
von den Ursachen des deutschen Kriegs usir. Franl'f. 1G17. 11,3, S'.,'>S'>ß'.
K] plebem suam. Moneniur tarnen, et est utile ac necessarium, ut nobis prospi-
25 tiamus et sie uos geranius, ne (piid simile nobis aecidat. Nani si deiis non
pepercit tantae civitati et peculiari populo suo ob contemptum euangelinm,
quid putas nobis futurum gentibns et peecatoribus, si non agnoscamus et
cum gratiarum actione verbum euangelii amplexi fuerimus? Et haec gravis
et horribilis penac comminatio sit et exemplo debet esse omnibus qui non
30 suscipiunt euangelinm adeoque obstinatis animis persequuntur, etiam si sci:mt
et fateri cogantur esse verum et purum vcrbiim. Vereor certe, ut et nos
effitiamus, ut uon minus nee tolerabilius e.xitium eventurum sit Gerraanis
Sut^cr? äßettc. XXVII 20

goß *|U-fbi(\tcu bi'Ä ,;\ii()rc? lö'iS
K]e§ fei) ixif)t et mangelt brnii, quod non dixorint jn. ll)i ('(hIoi-o inii-j vcd)t,
scriptiira. Sic tnoUcn < iernianiam omtc^ten al§ ^eriiialem. Q-i fliegen fiijon
fllllrfcil '|uus sataii dispergit et lihentor inrendorot. Si iion oravcriiiius, eerte
Unvbj aiigeljeii. (vä Ijilfft fein fagcn. Nee peecatum est cecitatis, sed inalitiae.
Si intirmi e.s^eiit et noti eoiitemnerent Eaauoelium, sed fd[)ted)t an§ 5
yirotten, rjuamqnani sciunt dei verhum et ordinationeni, sed quia nim diciiiit
ipsi ja ,'C. No;< j)reeaiuiii' pro iniinieis nnstris. Sed si pcrgmit, oportet
contra eos oihmhus et iioiiiinemiis palani in eontione. Et certe si fcccrinins,
]o rtoüen >uit jic halb jnrirfjten. WiCin [)ntte fid) fiiv eint ge^ct Christiani
eonlra impios. Sed tot iiub tiuidjt nnb fpottcu unfcv. Dens det gratiani, lo
ne vivanius, sed tiineo fntnniin post mortem. Ideo dieit 'Si seires\ ere,'o
nescit et ])raeeipne 'In isto die\ qnare vocat diem, bu lcl))"t ncid) beineui
t'iic. L'2, .'.slpoIgcfaUcn. Alibi: liora tenebrarum. Ibi vivunt, (piasi sol, inna lueve l)l)V
eigen i.e. non vivnnt, nt dens et Cliristns voinnt, sed ut ipsi. Sic nostri.
Dens sinit bie 5cit l)()l' fein, facit. (piasi ipse non regat, sed relinquit illis if>
regimen et ideo (}nnbe(nv bn mit, iit voinnt, snnt Hcvftorft. M) 1)^^* nid)tu
Oon ben qni fidnnt aliornni potentia. Tenipns eornm i'st, ideo itidnrantnr,
non ci-edimt, lüie e§ l)f)ll gf)en |ol. lam eoniniinatnr illis. cpiod Satan
\X)\xb fic Kied fuvcn. Jpsi eogitant: enr cogitareniiis de diebns bonis, nt
superiores sinuis. (amen prins stamus victorcs? Christus: si saperes, non "-io
vidcres auff bell l)cntigeii tage, sed in tuturnm et eraslinuiu, et eurares i.e.
fribe ^aben, l)CVaeI)tcn, (|ineqnid deus loi|nitnr. niiiKitnr. lain papist;ie adeo
." Uli '/ (|ii;inu]uaiM] (j /" ((le)|)recauiiir zu. fianbi'(n§ ba mit iil/rr (cum istis
genint) (ucvj) Ucvftocft KÜl? Sei) hin jiMtcutia mit m l'.i fic o aus (irt) zu 20 cogit: r
'1'2 (iilii-qilid] f|;
l'-'i]':
K]quam Hierusalem aeeidit. Habemus eiiim verbum tarn elaruni et perspienum,
nt nihil snpia, et sentimns (juoqne rei])sa vel ipsam esse veritatem, tarnen
non

9h-.

308 «ptcbigteii bc? 3al)rei 1528
Rlt^ut q1§ ein fromcr man nnb treibt fein fnc^ampt, adfert ba?' lieb t)eilig
(Xuangelium. Sen tag fo(c^§ tocvdS unb l^cimfuc^ung, nou agnoscis, Icft
micf) umb fonft pixbigen ben axm, coutemnis et persequcris hoc offitium
visitationis, blas|>lieiiias. Sic fit hodie: quaiido Euangelium praedicatur,
lüevbcn bie leut bevid^t, Ut vestriim nemo audivit sub Papatii intellectura 5
ipsiiis pater Dostcr. Xec hodie Papatus totus interpretari potest Symbohiin,
potest noD 10 praecepta. Vos scitis ista per gratiam dei, quid ])ater et
mater faeere debeat, serviis, consul, lüte er fidf) ftcUeil foi gegen got unb nienfd^.
Nunquam docuit Papa principem, magistratum servum esse in sancto statu.
Ideo et vos visitati 3C. Et scitis, quod oousolentur qui infirmi in fide et 10
qui tj^rr in conscientia, unterrichtet man, et pauperes curamus, ut possumus
3C. ergo habetis Visitationen). Ipsi dicunt: quid boni provenit? fi^e t)tntcv
fid), videbis non tarn fdjcnbticö leben ut antea, quisque novit ista. 1. et
statum. Qui huuc fructum non vult vidcrc, videat ut ludei, qui etiam
Cliristimi inspexerunt ut Saraaritanum, alia bona niliil erant per eum facta, u,
Videte, ut agnoscatis tenipus visitationis quod iam habetis. Sub Papa quisque
sua via incessit. lani certus es iu quocunque statu quid accipienduni.
1. seis te iiabere statum gegrunbet l)^n ©otc- Icort. Non potes melius iutelligere
hoc vocabuhun, quam per patremfamilias qui g^et l)nn oH tuinrfel beS
l)aui-:' et ubique videt, Joo tDa§ mongelt ic. i. c. ba§ btd) got l)at befudjt, 20
gt)ct t)nn oE loincfel cordis et judjt tOQ» bir fct)let et dat tibi k. bev tag g^et
iljt. Vult ergo textus, ut hoc agnoscas, quanta gratia sit, et sis gratus et
fit)e ba§ bu bir? null macf)ft. Yide, ba§ bu nit^t Hergeben ^eimgcfuc^t fcib?,
.5 Pap 6 ipsius über pater T piaecepUi] p
cS" deb SjW inic bis Ideo uiti
zu y Visitatio ) über sancto steht feligeii zu 13 14 X praecepta, Symb. jc. über ista.
1. et stant novit bis bunc uut lö (tanquam) iiispexerunt IH 1. bis luott uiU
23 bu (ä) über bo?
K] curant, quomodo doceatur populus, quoniodo praedicetur, quomodo vivatur.
Non habent respoctum afflictorum, ut ipsi eos consolentur. Dielt itaque 25
Ciunstus hoc loco: Ego veni in hunc munduni, ut docereni et praedicareni
viain salutis et illuminarein ambulantes et submersos in tenebris et levarem
peccatores suis pcccatis et rcfocillarom et consolarer afflictos et laborantcs
in conscientia cum peccatis, niorte, diabolo et subvenircm et niederer lauguoribus
et peccatis tuis, nee suscipis doctrinam raeam, Aspernaris me doctorem, so
mea remedia tanquam venentun fugis et talem epischopatum non cousideras
nee animadvcrtis. Porro ubicunque euangelium pure et syncere docetur, ibi
populus instituitur agnitione Christi, iudicatiu', unde petenda certa salus,
cousolantur etiam hurailes spiritu, pavidos et turbatos meutibus. Habemus
itaque et nos tempus visitationis, qui habemiis euangelium. 35
30 et
II
et peccatis

9Jr. 65 [16. augiift] 309
R] tu habebis gloriationeiu, quia agnoveris tempiis. Si uou, tum iuimici tui k.
si uon corporaliter, tarnen spiritualiter, quod liorrendius.
2. pars. 'lutravit in teinpluiu' 3C. Nullibi logimii«, ba§ lliifcv Tiei'V ttltt vuc. 19, *.'.
bcv fouft brein giiffcii f)Q&c. loli. dicit 'ex funiculis', ha-i ift bcniiori) ein gvoffc 3.I). 2, i.-.
5 ghJttlt, post facit funeni uiib jogtä ^um Sempcl ^n nu§. Tarnen Christianus
debet ore regere, nou manu. SSa-3 bcv man f^ut, ba? ift rcd^t, ([uia est dei
filius et sapientia dei. Ergo nou potest errare, ^bcr bie ^ungci" funbcn»
fel6§ nid^t hjol auffegeu et offensi. Sed loliannes 'Postea'. 'scriptum : Zelus' ü. 17
i.e. feeit ex magno zelo, c§ bCVbroS l)]^n, quod ex istis domibus spcluncam.
10 ^ä) meljn, n t^u» i^t aui). Eieeit papistas, vocat templum sauctum speluucam,
cum tamen uon in templo occiderent, quia textus dicit 'Ementes' jc. yiic. i», ib
Si dixisset ein faufr^auS, non, quare dicit? Ibi ruvt et fructura pseudoapostolorum:
ubi verbnm dei non docetur, ibi non est vita, sed movb. Xam
ubi doctrina humaua praedicatur loco verbi dei, ergo ubi verbum dei non
15 pi-aedicatur, hoc templum ift ein red^t er^moibcgrub. Si crederemus, @ol
einer üor einer firdjen ffieljcn, ubi verbum uon praedicatur, ut speiunca, (pu'a
unus praedicator habet aliquot milia auditorum. Illos inticit et occidit omncs.
Quid speiunca horrendissima, ubi 100 occisi per annura, erga tale templum?
Talem speluncam ubi semel aliquot mille occiduntur, nemo fugit, aliam omnes
zu 4 lo. 2 r zu 8 loaii. 2. r scrip 9 fecit bis istis unt c§] er Hier
istis domibus steht ista ilomo 12 dixi_/: zu 12 über dicit stellt spei: 1213 pseudoapostolorum]
ps: 18 ubi bis :uiiium über hoiTendissiuia erga tale
K] 20 'Et ingressus iu templum cepit eücere' JC. suc 19, a
lohannis secundo dicitur, quod flagello e funiculis facto profligarit eSofj. 2, 15
templo. Quomodo excusabimus hie Christmn, quod sie sevierit in Judeos?
cum Christi regnum non constet armis carnalibus, cunique sit Christianorum
verbo, non manu aut gladio pugnare? Video, quod quicquid Christus facit,
25 rite et bene facit, cum sit filius dei: etiam si gladio accepto occidisset,
merito fecisset. Addit autem lohannes causam inquicus commotum fuisse
zelo domus suae, teutonice: l)bt Ocrbrotf) cm bc§ morbe-3. Arripit auteiu s. n
occasionem reprehendcndi et eiitiendi dicens: 'Scriptum est: Domus measuc. 19, 4«
domus precationis est, vos autem fecistis eam speluncam latronum'. Dicit
30 templum esse factum domum latronis seu latrouum, quo tangit perversos et
falsos doctores seducentes impia sua doctrina populum et sie exercentes
latrocinium. Porro, ubicunque non docetur purum puaugelium, ibi nil nisi
venenum regnat, quo inficitur populus, ibi mera latrocinia exercentur. Quare
non secus atque sathanam ipsum quilibet fugiet templum in quo euangelium
:i5 non praedicari certus sit. Et expediret ilhun praedicatorem submersum aqua
tanquam communera animarum pestem e medio tollere, quia inficit et necat
20 TU 28129 Scriptum big Dicit unt ru

310 in-cbigteii bc-5 ^n^tc* 1&2'<
Ki abominautiir. Ergo iiiliil niagis Vfiieiiatum quam l'alsiis piactiicatur. Ideo
oraucliim semper, iit deiis det bouos praedicatores et fuget lualos. Olim
dedei'unt pecuniam pro fundaudis coutiouibus. Scd uiliil ad hoc, quando
oratis pro Ijouo praedicatore. Dominus dedit nobis diviter tales qui iain
t'aoie fere pereuut. lam tempu.s, dies 3C. Spelunca est domus, ecclesia, ubi
"'
Sn*. u', 10 verbum non tractatur. 'Spiritum gratiae et precuni' Zacha: brinn foÜ mau
pvebtgcn unb betten. 1. offitium tietbct Sott gegen nn», bie pvebigt t'ompt
fim o&cn "^ev ab, ut illumiuennir et credamus. Sed beten iollcu luir. Ideo
i'iic. u>, 46 dicitur 'oratiouis domus' unfev-j ainpt-3 balbeii, alil)i '@in Ö)pttc5 [)aua' beä
amptv !^alben, hah man ledjt i)ntt Icret. Xou lial)emus iorg, quod Scliwer- i«
meri orent, Sed gf)cn l)^n l)f)ren gebanrfen unib, iabtfd)tagen mit l)f)u iclb§.
Sie papistae (|uo(l legunt, docent, ba-3 meffen-j ab: fo iDoI tütr leren, jdjveiben.
Non oraut, ut deus det gratiam. Sicut ergo non habent dei domum, sie
nee orationein. Sed merae domus Satanioae et speluueae 3C. Ergo vilissima
domus, etiam tuguriolum est domus dei, orationis: Si iilie praedicatiir et
i''
oratnr, est domus dei et orationis. Domus dei non fit iudo (juod aedifieatur
lapidibns, quod inungitur ab Episcopis. Hoc non curat Satan, pofest tolerare
lt)el)ttiof)ei" unb fdjmieren. Sed non praedieat uec erat. Haec duo
ma($en ein got-jfiaU'?. Haec nemo uovit ipiam nos qui Euangclium iiabemus,
tio^ bas fic baö t()un, quando sua domus orationis domus? Ratio. liatromnn 2"
spelunca, quia ipsi licffeu ba6 Iwort liegen. S>ic l)ctten !o|"tltrf) ben tcmpcl
,5Ugerid)t mit mavmelftein albissimo, et 20 viri (pii a])cni-cnl nnam ianuam.
Et riiliil curaruui vcrbum, tautum trieben, »nie fid)
' be» üicd)» loä luurben.
i licinosj 1) fuget über (aufugiet) zu 5 über dies steht visit: .5 Spe zu 6
Spiritus Gratiae et ])recuiii r 7 ol'fitium über 1. zu 9 Uonms orationis
?• JO liab
lOjll Seil zu 12 über incijciiä steht inetiuntur 14 vili/' 13 est bis orationis über
Si illie praetlicatur 10 dei (Ij über et /r/i6' toleiare über l«cl)(i)n)aijcr l'Jj-JU liabeinus
über trotj 'JO su.a domus fdarühcr oratioiiis7 («iiiando sua) domus [darüber IJatiny
Latr: Jl s]iel 22 mit über marmclftciii an)iss:
')
= fic
K] virolenta sua lingua non i)aueos. Eit cnini, ut duo et tria luilia viroriun
aliquando in tcmplum confluant, (jui corrumpuutur et infitiuntin- jicstilente 25
eorum doctrina. Quare nihil eque est pernitiosum, nihil est (piod magis
noceat, nulla pestis pestilcntior malo et falso doctore. Templum ad hoc est
ordiuatum, nt praedicctnr vcrbum dei et oretur, prcces(|ue ad deum fundantur.
Praedicatio est divinum offitinm qiiod gcrit crga nos deus. Oratio autem est
nostnmi offitium erga dcum. r)icitur igitur domus orationis c.\ oi'fitio nostro. ;io
Alibi dicitur domus dei pracdicatiouis oflfitio. Ubi ergo praedicatur vcrbum
et invocatur nomon dei, ibi est templum. Orarc et docerc oonstituunt
tcmplum et locum orationis, Sit quicunque locus quem vclis. Nee enim
donnis orationis dicitur, (juod lapidibns sit cxtrncla aut quod cani inun.xerit

9lt. 65 [le. Sluguft] *JJt. tjij [23. «ugiifl] 311
R] Sicnt hodie optinii praedicatores finb ijui iios blasplieiuant, sed ut homines
untcntd^ten 3C. Et puto domiuiim iisum fuis.se ad hoc, ut coeuobia fraiigcrent,
Certe non ipsi fecerunt beiii'. (S-i tvn tuevb, ut dominus veniret mit
ein lutea et madjt bcv icllngcn fpchinfeii njciugev. Ubi cessat spelunca, tum
! docetur et templmn fit lein, uou cxtenio fc^murf, ed iuteruo.
teinpluin
1 blas 4 modjt
erat
lu ru
66
^^rcbigt nm 11. Soiiutnß narf) Xriititati?.
23. Üluguft 1.52>
ei-t)QÜeii in Mxexi '•3{Qd)id)rift Bos. o. IT'' SI. 173" ^ ITö^", joroie in ber
topen^agenei- ^anbfd^rift Oiv. 1392 m. 188'' — 190^
R] Dominica. XI. Luc. 18. De Piiaiisaeo et Publicano. üuc.is.sff.
•0 Sepe audistis hoc Euangeiium: intelligunt fjuibus serio re.s agitur.
Dominus hie 2 persona? proposuit : sanctam et peccaminosam et ibi posuit
discrimen et diviiuuii gciidjt ascendit inter hos duos, ut esse debeant jtucl)
^utifd^e 6ilb, in ijuibus videnuis ein fd}hiavkn Satan et sauctnm. 1. dieit
hanc parabolam dictam contra eos qui K. Lucas dicit: e§ gi(t i'outra eos
15 qui from finb. Qnis uou probet iustura? Sed bev jujalj ift boje, «[uod
y wt;^ ro Luc. XVllI. r 10 aud 11 Dominus] D 12 dnh 13 Sat
Kl Dominica .11. Lucae 18.
'Di.\it Jesus ad «piosdam tpü in sc confidebanl.^ s;iic. is. a
lu Iwjc euangeiio Christus nobis ol) oculos posuit duas persouas quarum
altera est sanctissimi pharisci, altera iniusti ])ul)licani et perditissimi
20 peccatoris. et alteram ab altera secernit atque suam senteutiam de ambabus
protulit, ut merito in eis nobis sit e.xpressum e.xeniplum, iu quo vidcanuis
effigiera sathanae et pii hominis. Textus apertissime declarat hoc euangeiium
facere contra eos, qui iusti sunt et summani sanctitatem sibi persuitseruiil
et viudicaverunt. Nee vero nocet iustum piuni sanctum esse nee hoc repre-
16117 ro 24 esse ro über iiet*

:J12 IStcbigtcii bei Saljre? 1528
Kjiustitia fidunt et alios fonteninunt. Xemo potest damnare in lioc Pharisaeo,
qiiod ista opera facit, qiiod bis ieiunat. Quis aliter dioeret quam erum, nedum 35
iu vetus testamentum sive decalogum peccant, sed contra euaugelium in quo
zu 23 über non steht nihil sp

III
314 ^tebigtfii bcä 5nf)«i- l-^SS
Rlomues contemnit, .^iiiit (umics ad\ilteii K. id) bin ciii dUciii fl'om. Nemo
uoslrmn liaiic (Hitem oiiiiiiuo cxnit. Apo.stoli f'rustra non treiben Christum,
iit aguosoatur. ^c^ bcfinb§ in mir ielbcr, ego multmn ilidici in theologia iit
aliiis. Terreat iios jnik-lier yanctiis (|iii non solum illa sancta opera sanctitiitis
perdit, ^cd etiaiii scipsuni K. Non t'st deterior honio in tcrris. Si (|nis
submergendus adiuvaietur a nit', ut citius. Item si panper ac(jnireret 1 partecam
et ego aufeirem, illc pcssimus. Sic liaec diabolica jieceata ut lioiuo
peccavit publicanus, Piiarisaeus et Satan contra Euangelium. Debcres eins
pcecata ferre et tu adhuc alind imponis. Hoc est diabolicum peccaluiu. Et
hie sie facit: iucedit ut deus, quia fidit sibi ipsi. Nou potes deo maiorem
dare gloriam «juani illi fidere. 2. publicanus est maximus peccator, (juid facit?
nuin increpat, monet? noli sie iustus }c. vol ut oraret pro illo et se: da nobis
gratiam utrisquo, sie aliis omnibus peceatoribus. Christianus sie facit: praedicat
peccatori et postea erat pro eo, si non, ftvnfft cv \)ijn nnb eiicit e commuuitate,
et tarnen orat. Huic autcm \vcx (ctb, quod non esset talis: si non,
1:.
non posset gloriari. Sie habet gloriam et vohijitatem bavtn, quod alii sunt
bofc. Si fieret lioc in uaturali morbo et infirmitatc, diceretur stultus. Tu
iuspicieus speculura et morbo galiico laborantem rideres, vide quam feteas
et ]ilenus uiceribus. Pio est Icib, (|uod unus iiomo )ieccat, et ille gaudet,
(juod totus. Nemo credit, quam ])erieu]osus iste est casus, ])rovideat sibi 20
quisque, ne cadat in hunc casum. Natura fit, ut fidannis nostris iusticiis
et alios. Certe liactenns sna iustitia fisi homines, si hoc, iudioat et n)aledicit
et plaect aliorum malitia et iin])ietas. Est communis gcbl'Cd}en, bog iä)
unb bu ntc()t Io§ bin: orandum, ut liberemur. Ideo foH ttiiv lool nntcv=
fcf}cibcn glonbcn et opera: deo danda fides et hominibus opera. Hie con- 25
-/ i^auctusj S öjd Noii liis subiiiergeiulus i'U( ro .S' Del) I' |)i'ccataj pec
'jj 10 l'^t bis l'ae-it nnl rv II (u. Ilij gloriam] g '~u 11 über est, iiia.siiiiii.s peccatoi' sieht
ut in ]'',uangelic) lo gratiam] g
76','/? gloriari hiä diccrctiir mit ro 20''21 Nemo
his Iit nid ro 24j315,2 Bin bis Cum mit ro
K] nem periclitaii in aqua et fcre obrui aquis, non modo non ferret auxiliuni,
(' damiKitinnem. (Jni>enini

9h. Hß [23. 9lii(iuft| r^l5
R] trai'ium lit: sibi ip.-^i liilit, et tluiniiu) fiil bic fllC' tina'tft «ipeia, Iciiiniimi,
Cum dominus contrariuni: iln luilii fkk'iu i.e. ()nlt mict) für ein c\oi, Wie
10
lueiL-i lioiiDr vt tun salu.'^ K. Sod iioc uou fit: (luiscpii' viilt mit (i|)i'ril)U.-^
l)offilll et K. i'api.-^tai' ,^iibeiicn unb ^lljt^en lioc Kuaiigelium. Toxlu.^
5 clarus contra co.s JC. uou quod iu.sti, sed (|uod iustitia al)utuiitiu-. licnc fit,
si qui.s non adiilteriuni eonunittit, sed abutitur, ut mcretri.\ abutitur aiu-o.
Habet quidein fideui, .'^ed alnititur ea, ([uia debet fideni in deuin liefere in se.
Haee luia persona bic billid) terrere debet totuin iiiunduin, praesertiin iiiundum,
ut uoii adiuugant, coufidebaiit. Si fit, hal)es iudiciiim, ijund non inaiore.s
peecatores in terris (pii ftnffcil got Uu'cf et Satan in loeun» et liaiideiit in
pcecatis et neeessitate pro.xinioruin, et liaee pei'cata diabolica, iiinnaua, (piando
medicum prosequor odio K. Cuiusmodi iii iioniines qiii gaudent in perieulis
aliorum. Ergo niaximi sancti niaximi baten.
Publieanus quoqnc ascendit et orat, sed non confidit suis operibus.
15 Sed ha^j aUex fcinft Oeitratocn auff @ot§ gut ftt)ct ba, dicens 'l'ropitiusV'"^
'^' '''
non audet tollere oeulos k. nihil sentit, ijuo tidat, et habet lidem, ipiod deuni
evgrciff. "Ütir funbcr gcncbig.' Ille fidutiam suam l)cngt auff bie gnab
gottc§: si non credidisset deuni benignuui, uon fccissct haue orationeni. Sine
fide nemo loquitur haec vcrba ex cordc. Ideo habetis hio bonani arborcni
20 cum bonis fructibus, ut illie fuvdjt, deiicit oeulos et bcuiutiget firf; ex eordis
grnnb. Et seqnitiu- ba§ iillcvji^ünfte befentiüS: dat deo iionorcni, (piod misericors
unb gnebig, et dieit se peccatoreni. Si prius tcei.sset lOO adulteria unb
4 Pap 6 cl 7 del) 11 neee/' ilial») stelä über [lOc 13 biifccn (l'liarisaeus)
18 cred benig 20 l)uni,'i fructibus] Ij f 21;2i inisericoi-s] m
K] non velit merito t'ngcro hanc phari.saicam iustitiani? Fidem delx'uuis dare
et offerrc deo, Opera collocare in ])roxiuuuu, et hie i)liariseus c diverso faeit:
25 Opera obtrudit deo, quae erant obtrndcuda proximo et proximuni contemnit.
'Stabat autem et publieanus a longe' k.
^"'^- "*•
Publieanus quoque ascendit in templum, orat et ipse et suas preces
effundit ante dcum sicut phariseus, ceterum non confidit operibus suis. Percutit
pectus suuni, non audet intueri ccluni, agnoscit se pcccatoi'em, attainen
30 bona interim spes habet animum,

31G $«bigten bes Saftes 1628
K] tDQV unrecht, tamea '^ettc er ein gnebigcn ®ot propter hoc quod fidit misericordia
dei. Is fdfjeibet rer(}t, feiit got an got§ [tat, Öatau, et postea ueminera
iudicat. Et siiuui peceatuni non potest ferro, imiltoiuiuus alioriim. Ciiin
ergo sie fateatur, uou est iniurius contra proximos, sed optat eis, ut sine
peccato. Is iugreditur peccator in templuiu et exit Sanctus, ille angelus et 5
Satan exit. Si fiunt opera, sequuntnr haec 2, ut fidamiis H'. Si peccata,
desperatio. bic mittel ftva-3 non desperat, quamcpiam peccator et fidit boni-
(ate dei, non suis (iperibus. Ibi agnoscitur bona arbor et mala: quis hoc
agnoscit? Est mala arbor et tanien facit bona opera? Ibi oportet nperias
ocnlos. Enangelium qui vident, trotten nnff fein f)citig, baS i[t malus fructus, w
Innic ratio non videt. Certe deinde mahis fructus quod alium contemuit
et omnes alios. Hunc nnmdi fructum ipioquc non cognoscit. Idco dicit
TOotui. 7, 16 Ciiristus 'Ex fructibus'. Cicero habuisset pro maxima laude et gloria dicentes
bonum posse gloriari. Item pro i'CC^t 9Cf)Qlten, ut contemnautur mali. Ideo
ratio non potest iudicare, qui boni malique fructus. Ratio: Certe facit bona i»
opera, oportet probus sit, ha fjoftu t)'^n. ß^ttftnS mad^t ein teuffcl brnuu.
^^ides cum beue operari, sed vide, an his fidat. Hoc agnoscis ex fructu,
nempe quod contemnit alios. Ex hoc concludo: es duplex nequani, facis
bona opera quod bvauff fuft et libenter audis male loqui de nialo ])roximo
unb lüCX'C bir leib, quod probus, ergo duplex Satan unb ftelt bidj ut dam- 20
natus. Ideo fpur id) an beinen ioorten nnb fiucfjten. Centiles dixerunt:
front Icnt foE tnnn l)n cf)ren T)a'6en, ©unbcr fol man fc(}elten. Ho(' vocaverunt
virtutcm. Euangelium nun, sed contiariuni, «piae est alia lux. Deprehendimus
in nobis öicl Ijeibnifc^ fnnb in un§ fjalien. Euangelium hoc posituni
anc. IS, 14 nobis oranibus ad exemplnm, Irinmnng K. quia ticfcf)tn§: 'qui sc exaltat\ '-'s
Aurei loci: alter promittit, alter minatur. ha-i crt)cl)en ift leidjtlidj
r qnani(niiini] (|: 'JjlO bona l/is truljCU tml ru II (cbcnno IJ. J'i. 17) Iriiotiis] f
V.) huiia pera] b o 25 exalt
K] iniurius est nee habet placitum in alioruni poccatis. Si eniui sua peccata
ipsi displiceut, quanto plus aliovum peccata ipsi displiceant? Proinde et
nobis diligeuter est videudnm, ue cdificemus super opera nostra et ne contemnamus
alios. Tnm vero sie se res nostra habet, ut qui facit bona opera,
fidat illis ipsis et speret s(! celum posse mereri , Rursiis qui non facit,
desperet se posse fieri cell partici[)om. (^uid igitur est facicuduin? Nempe:
Si es iustus, cavc ne inuitaris iusticiae tuae. Si iniustus, ne despera, sed
fidc dr^o adhcroas.
i'uc. 1«, 14 'Qui sc humiliat, exaltabitur. Et qui se exaltai, iiumiliabitur.'
Magna est consolatio omuibus piis se certos esse, quod coDsequantur
35 ro

5Jr. ütJ [23. aiiguft] ^Jr. G7 l«. Seplenilicv) ;J17
R] gejc^e^en. 6i ift un§ t)m porabt» aittje^orn, e§ (jcngt iino iiorf; au. Indigorent
proprio serraone nobis qui Euangelium Imbenni.s. Muudn.s nescit, qniil
Euangelium sit.
K] gratiam et remissioneni peccatonim, si .se Ininiilient, et de ^un iiisticia pror.sii.s
5 desperent.
67
^rcbiflt out 13. Sountog mä) ^^riiiitnti^.
(il. September 1528)
Siei'e ^kcbigt )te()t in iKLncrä 'JiQc^fdjrift Bos. o. 17" !i?I. 175»— 177",
fotuie mit bev 'Jtiidjmittagöprebigt bcä 2ageä QM. ö8) ^ufamniengc^ogcn in bev
Äopcnf)agencr .C)anbf^vift 'DU-. 1392 St. 192»— 195». mux ijat feine g!ad)id)vift
fpätev nod;mQl-i buvc^gefc^en nnb niand;cÄ mit bnnttevev Xintc evgänjt ober iinrt)=
gebogen.
R] Dominica XIII. Luc. X. suc. lo, 2:',ff.
Hoc est dives Euaugelimu de quo imilta pracdicanda unb nod^ Uicl
inf)er 31t tl)iin. Et est bcr gemarterten ttnb geplagten Enangöliormu eiii§, ba§
^ci xnü'j [jaitm auff bcr coniiel, ba» fic prebigcu de operibus .supcrerogatiouis,
10 ba muffen alle prebigen auff gljen omissis aliis k. 1. qnod proponitur in
hoc Euangelio, qnod 6f)riftll§ ftrafft nostram ingratifudincm uub rci^t ad
gratitudiuem, cum dielt 'Beati, qnia' ic. Sa-S tft fo üil gcfagt: Est iam ss. S3
tempus felix unb boS red)t gulben ^ax unb leiber pauci qui haec agnoscunt
et suscipiunt qui bem almeditig patri ein bände brnmb fpredjen. Si olim
S gemartcrterten Euangelioruui] E"' 14 bcm über qui jptcdjc
K] i.i Dominica 13.
"Beati oculi qui vident quae vos videtis' Lu. 10. Suc. 10, 23 ti-
Primum in hoc euangelio est, qnod repreiiendat nos ingratitudinis
Christus et invitat ac provocat nos ad gratitudinem. Dicit autem sie: 'Beati';;. 23
oculi qui vident' jc. Hoc tantum est dicere: Est iam in foribus amennni
20 et felLx illud seculnm, tempus gratiae et salntis, in (pio omnibiis offertur
gratuito euangelium, at perpauci sunt qui accipiunt illud et qui hoc agnoscere
possunt et qui grati sunt deo pro tanto benifitio et inenarrabili dono.
Et si ali(|uando hoc videre contigisset et audire sanctis viris , beatos se
dixisseut et grati fuissent, quae iam multis gratuito oblata respuuntur et
25 fastidiuntur, (juae est summa et pessima ingratitudo, atque haec est causa
adeoque fructus propter quem mundns meretur, ut restituatur verbum et sit
eo indignus et ablato verbo dei habeat et am])lectatur verbum dialjoli; et eo
lÖJlG Ulli ro JSjW Beati bis jc. unt tu

?,]8 ^rcbigten be? ^afjted 1528
R] contigisset patrihiis, cor eoruni lucrc jcripriingcn. S)a§ ift fnicdis iinb tiigcnt
iiiundi per quam nierctur. ut deiis auferat illis verbnm uilb 1c()icfc ubcililialv
oiune malum et rotcvel). Maluni, malum, dicit oniuis euiptur, )mn inaily
^at, fo mag manS md}t, si non, ücilangt man ftcf) barnadj. So foftlid) est
fein gut: qiiando liabet homo, fit jciii }at. Hoc vide ijnn aEcn ftiiffcn in s
terris. Adco malum 6o-J bing cor humanura, quod sua iugratitudiue non
lPoUc6cii ton in bis donis quac deus dedit. Semper gafft fur fid^ super
aliud iiiib mit-j beficr madjcn, ut ille )d|clm t£)ct. Cum Cbristus pieifct bicfc
3'. 25 ^jvcbigt unb gcfdjidjt, Jpse incipit: Ego etiam libenter scirem, qui salvarer.
Ipse audit optimnm adesse, quaerit de alio. Et ipse nondum fecerat quae lo
ant« hoc tcnipus praecepta , ut legem Mosi : et tameu melius. Ideo oportet
sit ibrtis Spiritus, ipii contentus praeseuti et agnoscat dei donum. Sed fludjS
[)in auff ein onbcrS ut ille. Stulte, non audis, quod talis praedicatiu- res,
quam libeutissime audissent sauctissimi prophetae et reges, (pii habeliaut in
uno capillo plu.« sanctitatis quam ipse in toto corpore, et tameu gafft nmb ir.
ein anbei» nmb, quamquam videt prae oculis quod est optimum. Sic est
in rebus mundanis. Si quis ducatum habet, nou ntitur. Si quis uxorem,
'Malum' dicit, ein anbevS l)er. In spiritualibus est multomagis. Si tauta
lux non esset in terris Et .«i quis diceret: praedieabitur quandoque, quod
ilblas ni(^t§ fct), Tum diceret: utinaiu audirem hoc. Item: vota uiiiil suut, 20
ita praedieabitur: Si vivere posseni, tum libenter velini moii. Sic semper
0" qucul ijljer Inini.iiiuiu 11 teiiipus über (tempus) 13 (auff) nuff Jt liali
zu 18 über dicit sttht ni.'iluni 2i> diceiet iiher utinaiu
K] laboramus vitio quod ijuae ai)suut, desideranuis, et quae adsuut, contenmimus.
Et nihil est tarn pretiosum (juin si id habeamus, iastidiamus. Quod est
videre in rebus omuibus. Non jiotest cor iuunanum eontentum esse et
acquiescerc bis boui.s qua(^ deus dedit, sed semper ([Uerit alia et niaiora. •):,
Idem evcnit buic legisperito: Audit praedicari euaugelion, Audit, (|ua via
sit perveuiendnm ad salutem, Audit item, qua ratione ap[)reheudcnda sit vita
etcnia, et adhuc (|uiddam praestautius exigit et quiddaui eximius quaerit:
(piomodo portingat ad vitam eternam. Quod adest et quod habet, querit.
Id autem quod abest, uempe, ut accipiat doctrinam euangelii, non (juerit nee ;io
curat. Oportet igitur, ut sit magnanimu.s, qui ])raescutia bona boni consulit
et his contentus est. Par fuerat huic legis perito tam inepte interroganti
i-esponderc: O .stulte, an non audis tibi praedicari euaugelion idque in foribus
esse, quod multi rege.s videre et audire desideranint e( tu queris adhuc
maiora videre et audire? Cur non quod adest, grato auimo accipis? Sic 35
contingit in rebus externis, ut quicquid sit praesens, parvi fatiainus et millins
2« 22 hin 20 SB)cn tiicn ciit bind lücfjt eii tjcfft, fo «orlaiiäct cncm bnrnn. 3l>cii nioii biit
^cfft fo gebe lol) bar iiic^f imune unb ftou bot n\ä)l \t\> > :si iiiiiginiiinns

Kv. t!7 [6. Scptciiibcr] ;!l!l
R] cogitamiis naä) cilil iinbcvil. Sic Christus liic fvolid) et, grntias :i>^it patri.
qiiod iiiin iulsit i>ratia maxiina et dielt eos feliccs, quod isto tempore eoiitingeret.
Sic et iios dicerc posseiniis jc. (inia iidii itüiioseit earo, ideo min
gaudet nee gvatias agit deo.
5 2. fti'icf, \)a^ bcr ^erv leibet beit Ueiluc^cv unb über bem f ompt er 311111 *• js
l)Cllbftllc! veferis testamen(i. 'Quid?' iile tft inel ()of)ev fomen «piaui Ciiristus,
cv filit ubcv bcii -9. tbx, Clu-is(u< videtur, ([uod nnu visuui JC. ha'v l)at
ci nn fc^ii[)cn ,iiii'ifid)cn'. Vuh aii(|uid beffci'd )ef)cit et iuidiro (juam (|U()

;52() 3>rcbii)ten be-> 3nI)ve-5 1528
R]!evt l)!^m fein sna vwba i)nn IjalS. Gfiriftuy tüil t)()u nidjt gleit inndjcn,
sed loeift l)^n l)n bic fdjvifft: Ego miser niliil intelligo, tu nosti JMoson.
Non dicit, iiani non est tarn sapiens. Ex te volo scire. Cum (oft ftd) 93tofcit
ticibcti, fo muft Cf fateri 'diliges'. Si dixisset: Moses ^ot gciin(\ bing gclcvt,
fuisset ip.si niaxima ignomiuia, imo {)ctten l)I)n ju xiffcn, quia fiiit optimus ^
propheta. ergo iucjnit: heue, quod IMose servavit. Ibi liabet sunm responsiun,
ha§ ift fein, ba§ man cim ein |3fl6(flin für bie jungen ftedt, bas einer l){)rv
l!.29 tücrbc, tameu quaerit eö'ugiuni: 'quis mens proximus'.'', iiou dicit: quis dciis
mens? nam non audet prae ignominia. (Sic ille igiiominia affioitur. Christus
bleibt bei) ben ctjren et uondum ille novit, quid IMose docuerit, taoeo i»
Gsimiam doctrinam Christi. Est ein bilb niib unter onminm qui sunt ingrati
nnb UioHenä beffer f}Qbcn. Sicnt illi (pii doeent opera, bie über ha?- (5uan=
i!. 27 geliiim unb güt-> gepot finb. Haee 2 i>raoct'pta satis 'r>iligcs\ Ad haec
SB. 2sduo dicit Christus: 'Hoc fac'. Haec verha inculcauda et praedicanda, sed
ntnn lanfft brubcr l^in. Hed jn-aedicaut de 2 grossis nnb tnnä ha'S nberling: i--
ba gebencft ber has, alius aliud, quia incerta. Ipsi dicuut: ipiod adiuic
Status, boS ^eift nbrigcu leben, (piod sancti fccerunt j)lus (|uani fd)nlbig.
Indica tale opus quod non bon noten, sed ein änfnli, bn§ gut nid)t geboten
^Qt, l)eift§ aedificaro tcmpluni, ^nngffranfdjaft K. Tum rogo te, an melius
J,2 6[)liftlI-J bis IJIl nnt 'Jj3 Moseu bis scirc diirrhstrichcn und am Anfunii der neuen
Seite iriederholt sp dahei, slnll scire: discore .) l)[)n sp über ju 10 dicunt] il zu 7S
lUictmnS r 19 Siitigffra
K] absquc conturaelia. Quare confusus uescit, quid respoudere velit. Incipit 20
rogare, quis sit ])roximus. Interrogat cnim adeo, ne videatiu' esse confusus.
iß 29 Dicit itaquc: 'Quis est mens proximus'? O egregium inrisperitum et factorem
opcrum legis. lactabat se servasse hoc maudatuni: 'Diligc proxinuuu tuum
sicut teipsuni', et adiuic ignorat, quis sit proxinuis. Sic obtnratur ei os, ut
cimi ignominia et sunnuo dedecore cogafm- abire. Et est liic exemplum 2s
omnium ingratorum bc bat beter Uu'Uen mofen alfe bat PljriftnS fnlneft
gcmotct fiefft. Quare cl ita confnnduutur, ut non sciiuit, quid sit bencfaccrc
SP. 28 et quid sit proximus. 'PIoc fac et vives.' Haec duo praecepta 'Diliges
dominum tuum' jc. 'Et )iroximuni sicut teipsum' semper essenf urgenda et
inculcanda poi)ulo, non omittenda sicut papistae fatiunt,

9fr. (>7 [t). September
I ;{21
R] sit isto opere Miliges dciiiu et jn'oxiniiini"? Qui possuin aliquid melius
facere quam dcuin diligere et proxinuun? quid possum proximo focere quam
quod diligam? Si hoc, fo imiffcn gxofdjfn, leben, fovn fort et quicquid
liabeo. T^t parentes, si diligunt lihcros, luagen fic bl'on, quicquid halient et
-.
leib unb leben. Non finb jo toH, ut percunant ista verba unb lüaffdjen
de operibus quae supra haec sunt. Monasterium ad quid servit? Idco
mentiuntur tan((uam ucquam nnb beuten Cln-isti
verba Dom ubermn§ ut uebuiones.
Hoc Ijeift ein ubevinaö, docuerunt, (piando quis aufcrt jiccuniam et
hanc non reposeo. XII consiliu sunt in Euangelio quae Christianus non
10 barff tbun. Haec fecerunt consilia: (pii vero focit, bet t^nt bii§ ubexuiaS.
Tanilem venerunt, ut ubettUtlv vocarunt eleemosvnam. Canonici libenime
vixernnt pntautes se niliil debere dare et cum dederunt partecain mendico,
exposnerunt esse opus supeierogatiouis. Quid hoc? 'Diliges proximuni
sicut teipsum.' Ipsi ignorant, quid l(((juantur de uberma». Vide istos textus:
IS tum invenies nihil ubeimas esse in nobis. (£inb fo l]od) gcftcdt ista 2 praecepta,
ut neque Petrus nee Paulus adsecutus. Nemo veuit ^nu bQ§ Tna§,
ut deum ex toto corde jc. Paulus 'caro contra spiritum' jc. onincs apostoli ®ni.
:> ^xo\ä)tn] g-f
c sp zu flaiilj 2« i) Cüiisilia r 14 loq: 17 totoj t:
K] lam tibi expendendum committo, sitne opus praestantius esse luonaclium
quam diligere deum ex toto corde et ])roximum sicut teipsum? Si est prae-
20 stantius opus esse monachum quam diligere deum, cur non persuadetis hominibus,
ut onmes fiant monachi? Sin autem opus dilectionis ])raestat monachatni,
cur tarn impudcnter mentiri et populum decipere non desinitis?
Agite, quid est quod amplius praestai'e possimus proximo, quam amore et
benevolentia ipsum prosequi? Certe si amo, non dubito etiam quidvis
25 expendere propter ipsum et onmibus modis impartiri. Et nos ea sumus
dementia tantaque agitamur stulticia tamque sumus effrontes, ut audeamus
excellcntiora et maiora (juaedam opera sonmiare posthabitis his o[>eribus
quae vel praestantissima et maxima habenda essent. Qui quid aliud iaciunt
quam hie nebulo et quod depravant scripturas et verbum dei? Dicunt cnim
30 duodecim articnlos esse in euangelio quae non teneamur facere, scd qui sua
sponte voluerit facere, promereatur gradum periectionis. Quare eo ventum
est, ut unam aut alteram elemosinam populo dantes sibi arrogarint gradum
perfectionis. Hinc quoque factum est, ut canonici, bom^ereit persuaserint sibi
se nemini quicquam debere et cum largirentur aliquam elemosinam, magmmi
35 quoddam opus facere, et sie docere est doctrina diaboli. lam videamus illa
verba 'Diliges dominum deum ex toto corde tuo et ex' jc. Huius legis i

322 i^rcbigten be§ Safjre? 1528
RJet proplietae f(i)icicn brulici" 3C. Nou ex corde servio deo, nou in trihulatioue
rideD. Ideo bleiben unter biciem gepot X gradns, quod deura non diligiraus
ex corde. Unb tüix foücn nod) prebigen statura Dom ubcrma-?, quid? dare
fnistutu panis vel ein gefdjovn 3C. unb foUcn ha^ öorig iibcrgctjen. Qnae
ergo siinl opera supererogationis? Die: non intelligo. Ego audio Cliristum 5
loqui t)l)nn buntfein Inotten et de nujgab non mihi darum. Sed liic clanis
textus. Si volo vitam habere, non respicien

iix. 07 [0. i£optembetl '•Jh. t)8 |(). September] 323
R] tarnen uiianimitcr. U6crma§ ift ha^ jim'^cmen Ijnn bcm fclbigcn ftiictc. Sicut
Paulus ad Timo. 'ha^ bein ju n^emen offenbar' 3C. Et sie fit in prae- 1. xim. 4, ii
(licatione: l)l]e iii^er er liefet, prebiget, Ijtie giertet er loirb. Sic natura spiritualiuni
bonorum. Sic non nnuidanoruni. 1 t intt'iligentia quam dominus
5 dedit ei, bal er l)l)n treib in popnlum, tum sentiet se l)e mt)Cr se profocturum
3C. Sic mihi factum: nisi coactus praedicarc, .scribere de scriptura,
uunquam venissem ad ilium intellectum. Si nolunt suscipere, Iq§ gl^Clt, die:
1. Melior meus intellectus quam tuus qui est omniuo contra Christi verbum
'Dih'ges proximum', qiiia nequam cque potest ista opera facere (juae ipsi
10 supererogationis dicunt. P>go bein tredc unb öerftanb est contra te.xtuni.
Non potes deo niains facere et prosimo quam dare eis cor: ibi enim scquitur
(|uicquid iiabes. Si cor tnum haben, ©ol mir ber feHer, bobcn, tafd^en tool
offen ft^cn. Si cor apertum erga sj)onsain: (piod liabet ipse, ip.^^a liabet, et
econtra. .^er^ unb lieb geben iiomini. ba§ gibt l)m§ gar. Ergo lihispiiemaut
li deum istis glossis. Srimib mu-3 bo§ (Suangelium {)er()alten iiodie. Ipsi
multa pi-aedicant de fide et charitate. Yidetis, quod Clu-istns met dicat de
operibus supererogationis, (piae suut invoeatio sanctorum, ccnobia. Sed tu
inspice, quid deum sit diligere et proximum. Sed ista non respiciunt. Xiln'l
tarn altum in homine nee manns, pes, ut cor. 2a§ fei) admunitio, nt maneatis
20 cum pura doctrina et seiatis hanc vitam nos lialiituros, quod deiuii diliginuis
et proximum.
^4>rcbigt am 18. Sonntag nad) Xrinitatici ^Jiadjtnittag^.
(fi. September 1.528)
Stellt in iüöTcte 9Jad^icf)vift Bos. o. 17" 3?I. 177»— 179« unb, mit bev
Borl^erge^enbcn jufQmnicngciogcn, in her .^lopent)agcnfr .'öanbfdjrift Tix. 1392
ißt.
192"— 195^
7 jetb: SU 2 Natura spiritualium bonorum r .3 pop de (j!)
" die] d
S Uclior c aus Melius mens intellectus über (poüsuni intelligere) U blaspli: zu IG
über multa steht Luth dicunt sji charitate über (operibus) IS rcspi '/Oj21 dilig
K] sit omnibus\ Ita etiam revera fit, ut qui .se exerceaut in doctrina et seduli
.sunt iu lectione scripturaruni . jn-ofitiant. Non autem liaec dicta sunt de
operibus quae nos fingimus. Potest enim et pessinnis quisque nebulo iiaec
25 opera prae-stare, ut sicut divo alicui accendcre candelas, geuua flectere,
monachum fieri, at diligere non potest. Qui habet cor meum, faciie etiam
quidvis a me impetrat. 'DLiiges dominum deum tuum ex toto corde' jc.
Xe quis ludeonim diceret se ignorare, quid sit credere deo, ideo Mo.ses tarn
significanter hoc expressit et satis dilucide declaravit, quid eo vohiit. '.Von
27 Diliges hin jc. iint ro
21*

324
*45tel)igteii hei ^n\}xei 1528
K] A praudio.
Audistis liodie in Euaugelio summara totiu.s legis Mosis qiiae est
'diliges deiim" jc. Ut ludei non dicerent neque tillus in terris,' quid sit diligere,
aperuit satis os Mose, nt uemo sit excusatus. Et diviter iudicavit,
quid sit '35u folt ©Ott' 3C. Detur homo (jui hoc servet: tum dicemus euoi 5
niaxiraura miraculum iu teiris. Uuus est, Ihesus Christus: fonft tvexb lüil'S
itncrfüllct loffcn, sicut Mose scripsit, ut videas scribam 3C. Videamus, quid
iu se iiabeat. Quis hie uou terretur, quis audet gloriari hoc se facere? Si
etiam Petrus vel Pauhis esset. Quid est 'ex corde'? 9Itmb lieb a pareutibus
vel a sponso et sponsa: Si adest totum cor, uoa pars, talis dilectio, quie- hj
quid homo cogitat, ba§ ift föott. Quis hoc fecit? dilectio est ergo 'ex corde',
ba-j iä) luft unb lieb gu t)l)m ijab et quod nihil placcat plus (juam quod
dixit et fecit. Postea 'de ganzer feel', al§ tDer§ nic^t giiug geicbt 'ex corde'.
Quare haec facit Mose? er lütl bic ^Clldjlcr mores leiCIt, ut videant ,
quid
siut et faciant, sed fic lauficn über t)in. Si hoc contemnunt, et uostms ser- i'.
mones et scripta couteninunt. '©eel' l)cil"t aiiff .öfbiiiifc^ biiö leben, bn» ba
1 A |iraii(lii) iiiit rn danfhen Uomi: XIII ro 2 Audistis] A Mo.s H deuin] d
dicerent] d l> max niira: ~u 9 Ex toto oorde r 11 cog zu 13 über de steht
»on z)i l.'j üher tauffen stelu u6crmo§ zn 16 Aiiinia r ^tb:
') eri)änse: ilitss sie nicht wüsuteii vyl. 323,27.
K] habebis dcos alienos' i.e. 'dilige doum\ lam si iiescis, quid sit diligere et
quomodo sit diligendus: 'dilige ex toto corde, ex tota auima'. Nunc exliibe
nobis iilum virum (jui hoc praeceptum ita servarit, et est valde timeudiun
neminem inventum iri praeter uuum qui est Jesus C'hristus, ut rubore suff'im- -'•
dantur, (jiii (piiddam malus facere videri volunt quam (piae praescripsit Moses.
Kxamincmus verba. 'Diliges', inquit, 'deum ex toto corde'. (^uis hoc vel
audions vel legens nou nierito cxtimescat et se hoc non servasse fateatur?
C^uid vero est diligere ex toto corde? Hoc intcUiges, si parentis propitii
(!X(unplura ob oculos ponas. Parentes ctmi ex toto corde diligunt, oportet ^>
ut cor ita sit aftectum, ut nihil cogitet, nihil agat,
anima.' Addit 'ex tota anima', quasi vero non satis sit 'ex toto corde' diligere,
sed voluit haec tam clare, tam aperte tanique perspicnc cflfigiarc, ne
haberent ludei, quod praetexerent se nescire, quomodo esset diligendus deus.
Porro 'anima' hebreis dicitur vita (piam dat anima corpori, et plane id est
21 niaiiis c au» magiiuin 22 Diliges bis corde unt ro 28130 Est bis luft unb
unl ru 3i)j31 ICx tota niiiiiia unt ro 32 (hoc) cffigiaie

9lt. 68 [6. @ft)tem'6et] 325
R] gibt bie feel bem Ictfi. Nos frermanice: leibSlcbcn i. e. hoc qnod regit per
corpus, ba-j iä) ia'm, pffonl!, finbcv (ia6, iixorcm i.e. qiiie([nid per corpus
potest ratio cnbcn i. e. virtu.s bic buid) bcii leib Ijanbclt. Homo luibet auimara
quae vivit in terris i.e. bie fid) bi§ lcben§ an iiimpt, etiuni )o ferne
5 ift, fo fern loir imier i. e. quio(juiai steht ut coiisul
rusticus 5 gclefit c aus gctcgt 7 se ap über (ilt) S se lioc /() man über ba
zu 16 Vires r 19 servant über jicep 24 dei über lionorem ev6
K) 25 quod vulgari sermone dicinnis lX)f\ unb lebcnt, adeoquc quicquid regit ]ier
corpus, seu quicquid facit ratio per corpus, ut ducere uxorem 3C. fjo üeme
h)^ un§ annemcn be§ tl)öc§ bat f|et^ leDen na ber feien. lam quicquid ratione
possumus efficere, id ita fieri debet, ut fiat in laudem et gloriam dei. Quis
nostram facit hoc, quis aliquod opus eo aninio auspieatnr, ut glorificetur et
31) laudetur eo ipso opere deus aut ut credat illud opus placere deo? Est igitur
'ex tota anima diligerc deuin' tentonicc: 2)at men oHent Inat men tan ml)t
ber benufft ut^rid)ten, bat me t)bt gäbe t^or crcu unbe to iüiHen b^o. 'Ex
totis viribus.' Manns, pedes, os, aures, oculi JC. sunt vires animae quae
quicquid facit, per haec instrumenta facit, teutonice: ©D fdjal ict nllent tvat
35 icf "^ore, toat icf rebe unb fee, mt)nem gobe tl^o toillen unb t^o laöe bl)on.
Quis et hoc facit, quo nihil audiat, niiiil locjuatur, nihil videat, nihil uianibus
32 Benufft IsuJ (tan) utljtidjtcii 32133 Kx lotis viribus unt ro

320 !Picbigten be? Saftes 1528
IJinuff» gatl^e iiimi|uain. Quis änderet dicere: Ego uuuqiiaiii luidivi, vidi,
locutiis, uisi (|U(id tibi placMiit, lua-j fol ic^ fugen? Mei oculi, aiires jc.
libeutiiis pessima audircDt, obliKiiiereutur de proximo, deiude dicunt: quis
non diligeret deura ex corde? Xos luelitif; incipiemus. Carthusiaui fiemus
et paueni et aipiain 3C. gerabc a(-5 fetten fie aU aufgcvic^t. Si inspicis diu- s
genter haec verba, oportet t'atearis mecuiii nos esse pes.simos nebuloue.s, tjiiod
nee dimidietateni servavimns hornm praeeeptorum et nos melius ic. Si tiia
omnia membra, cor 3C. g^cn ilt Sotte§ Hebe, tum faciemus te unum sanctum,
non opus ber ubcrtna». 'Fac', 'vives', (piis faeit? nemo. Quare faciendum
ubcrma§? Hoc la\im ftl)en,

9it. ö8 [ti. Scptcmbei:] 327
R] non potest

328 *iStcbifltcit bcj ;\aI)U'ä. 1528
K]iuus' i.e. nemiuem nescio cui quid debeo. Illc, iu(juit, est proximus tiius
qui indiget tiia ope. Et iusiiper Samaritanum dicit proximum. Et dicit
eum proximum qui beuefacit. Ecoutra dicereu) ego: qui iudigerct ope inea
i.e. Pens tril bcv neT)eftc ?cin, !in| umb, Et quicquid fit aliis, fit Christo.
Sumuia Suraraarum: erat unter latroues et praeterit Sacerdos k. luod^tcu 5
fagcn ut sauetus: uihil debeo ei, ([iiia miser nihil nierebatur. Non servant
ii duo legeui nee iniplent, quia non diligunt eum ut seipsos. Si ipsi iacuissent,
ex corde clamassent: advoni et orato jc. Proximum diiigere est, bo»
iä) nit(§ proximi mei not nniit)etnc, et Samaritanus erat frembb, alii uou, sed
erant bom ÖoM i.e. qui sunt fvoill, sunt 58i:bcn et ecoutra. TiCvitae foUeit i»
l)clffcn, fitjcn fuv utcr i. e. qui bcffev funiicn leben, benn Ijljv a,ot geboten
t)nt, loffcn liegen ben guten fromen man,
2H mit ro

"ülx. 68 [6. September] 5lr. 09 [13. September! 320
R] acceperuut, si quid praedicant, seducunt. Ideo cavete: tüir ^nbcn .^uidjnffeu
anibalius manibus, ut diliü'annis deiiiii et proxiraiini, ([uoniodo ad hoc
veniamus, ut diliganuis deum et proxiinum, ba§ ift Euangelii ftutf de ijuo
sepe praedicavi. Nisi Christus uon dilexisset deum ex toto JC. et proxiniuni,
s actum de nobis. Unter ben !vtd^, ille et adeo dilexit, ut iin§ gelingen aiiff
feinem ^aU, et quicquid fuit et liabuit,
fyü er laffcn ]u tvummern gl)en,
ut HOS iuvaret, bou modjt bic rcc^t u6einiQ§ lein. Ciui dicit: nunquaiu servabo
ista 2 praecejita, ideo rcmitte, jnetn uberma§ fei) ß^tiftn» 3f)efu§, i)l)a
als nitteinanber Ideo Ratanica pracdioatio est Christianos esse tani prubos,
10 bii'j fie ein ubcrina-j t)aben i. e. sunt uieliores Christo qui sohis fecit, ot
nemo alius et ipsi melius faciunt. Clu-istus ^at nid^t Beijer get()an, f)at'5
kl) ben bel)ben gepotcn laffen bleiben, .^elff un-S ®ott bcv aümiidjtig, ut
incipiaiuus saltcin diligere deuui et proxinuuu JC. ba-S Qubei t[)n (St)li[tUs
et sinamus eos mit tjl^rm uberntaS Satanae.
2 dil 2,3 ad bis \tüd am An/'aiiy cler neuen Seite vnederhoU sp
'> (lile.\
8 uticv: 12 oQ;
K] 15 habemus, quod Christus impleverit et fecerit ea et ipsius impletio couununicctur
credentibus iu cum. Et si (^'hristus uon dilexisset patrem, manereuuis
sub perditione omnes.
^rcbigt am 14. Sonntafj uat§ Jrinitfltig.
(13. September 1528)
ev^QÜen in -Mm^ 9ktf)f(^vift Hos. o. IV 33(. 179^'— 181% iott)tc, mit
bcr "JtQdjmittagSprcbigt be§ 2age§ (iU. 70) jufamntengejogen, in bcr .ffopcnTjogcner
^QnbfdE)ntt 9fr. 1392 581. 195'' — 198 b.
R] Dominica XIIII. De X. leprosis. üuc n, nft
Hoc commune est Euangelium (juod qui legere norunt, diviter agnoscere
20 possuut. Sed ut et nos de iilo loquaniur, sumamus in manus et loquanuir
de eo quod dominus dat. 1. dicit quod per Samariam et 10 obviarnnt.
18 unt ro 21 Sa:
K] Dominica 14. Euangelium
De decem leprosis 17. yuc. 17,11 n
Est hoc vulgare et pertritum euangelium quod facile intelligent qui
25 legerint quae de eo clare et copiosc scripta sunt. Sed quoniam tempus
postulat, ut de eo disseratur, et nos tractabimus illud.
22123 unt ro

330 ^Siebistt" i>e-3 Sattel 1528
lij Qua Lucas iucepit describere, qui Christus se fjat ouffgcittac^t QU-j feiner
ftat, ut iret Hierusalem, ut illic crucifigeretur. S)ie teiö öcx'30g \iä) lang,
i|iiia pertrausibat (jalilaeam et Samariain, praedicabat in regiouo ubi uon
solebat praedicare, ut Hierosolymis. Sa» öevbroy bie t)Dc[)gclcxten. Uli
10 pmpoiuintur nobis uui excni]ilo fidci, ut videamus, (|Uae natura tidci, quae s
ftl)ct bnvQuff, bau er allein ()alt an (5^rifto l\,l)t\u. Hoc fere audistis X annos,
utinani etiani didicistis. Facilis praedicatio et statin) dicta glenben iinb ein
^ev|Iic^ 3Ul'Crftd)t Ijafccn ad f'liristum. Sed ([uia vcrbum commune, jtutamus
et opus comnume. 2)ü» feilt üia iDeib, quia hie habemus exemplum horrendum
(juod movere debet, ut semper oremus ;c. Ibi 10, et 9 caduut. i"
Nou eogitandum, (piod scierinuis onmia, si locpiimur et audinius verbum.
6§ §eift ein 6l)iiftlid) 3ntievfic^t ad illum virum qui est Ihesus Christus,
fides et gnt troftlid) juDevfic^t est, si fido priucipi, bono aniico, sed non sat
Spv.si.infi. Christiano. Solomon : vir qui habet bonam nuiliereni, Herleft fit^ auff ftcf)'.
Sed Christiana fides:

9h. 69 [13. Sepleiiibcr]
331
li| dat Sdliiin liuc cor. Tiispioite illo.s X, tiini invoiiietis. ßt)viftlt§ g()ct ba 'Kiittii. lu.su
I)ev et adeo i)aii])er, iit non luibeat locuiu, cjiio oapiit, iinb i|t fogoi" 1111011=
flcicl)Cn et iucedit iit nii.senimu?. P^t fol ein i)nb (jCvfaiCIl et illo tiderc et
illi adlierere? Qu bcr jett ^nt§ iiocf) ein ^iilff gehabt, quod videbant cum
i iniracula facientem jc. sed iani ift gor fd^tüev, iion videmiis jiei-sonani praesentem
nee miracula, unb fo ftclt er fid) fo leppifd^ gegen im» unb left fid)
gar ni(^t ntercfeii. .Vlii .sunt divlte.'^, .sapieutes et .'^ancti dicuntur, nos niiijjen
rotten, filii diaboli jc. et tarnen dicere debemu.* unter beut tob, gefengniC',
raalis, isinoininia: fo Inng iDcil id^ in earoere non .'^uin et carnife.x f)tnber iuf)ir,
10 fo gteube ouuiia quac Cliristus dicit. Sed quando carnife.x venit et habet
potestatem in me unb fii( bcn fngen 'Ihcsu, piaeceptor': ba finb» fid), (|nani
magna res Cliristiana fide.s, ut liomo corde iiercat in illo, (pii non videtur,
sed de quo tantum auditur. Ibi tantum verbura, non sentio, video, et oinuia
ex oculis removenda, quod cor dicit: quod sentio jc. filii possunt patri credere,
15 sed e.st puerilis fides. Sed Chi-istiana fidcs. Ideo dat Cliristus tam maguuni
honorem fidei. Et dat ei oniuia, quod liberatus a morte, ])eccati?, dial)oIo
et vi%'at ini.seria, paupertate. Tantum tribuit iiuic fidei, quia ift ein fdjtoer
trefflid^ bing, baru6cr eim ber plut fd^luct'l au» bringt. Ideo dicit Petrus:
vo.s vocati K. quia creditis in liiosum. quamquaiu non videatis. Ideo fructum i'JJntii.sff.
20 fidei, salutem animarum et perpctuae JC. quod in illuni eredo (luem non vidi,
2 hab 4 vid .5 (ehenso 6) mira i' tailfl] I Ißjl? (liabiilo mil iiii.seriii
durch Strich verb fö trcf J'J quaiiiiiuaiii] q zu hl I. l'et. \. r 20 vid
K] infunditur in corde nostro. Ciiri.stu.s incedit huniili et contemptissima s])etieaiti). io,.rü
in tanta paupertate, ut quo caput suum reclinet non babeat, et coram mundo
est oninium ini|)otentissimii,s et abiectissimus et tamen Cliristianus optima
quaeqne et uiiiil nisi iiotentiam et gloriam sibi promittere del)et. Certe iiic
'-5
labor, hoc opus fnlciebat non nihil ludeorum fidem: miraculorum et prodigiorum
praescntia, sed iam non videmus cum. Videtur, (juod tacet et eonnivet
ad nostra mala quae nos infestant, adeoque quod no.stri sit oblitus,
cum siuat nos variis probris obriii, condemnari, profligari in oxiliiun. Nihilominus
tarnen nos sub iiac S])etie debeinus cernere omnia lelitia, faveutem
:iu deuui qui nos velit eriperu et libcrare, verum uos quam diu omnia jirospere
nobis eveuiunt, credinuis, sed imminentibus persecutionibus apparet, quae
sit uostra fides, quam exigua et quam modica. Ex Ins ai)paret, quanta res
sit, bat me firt an ben 6f)rtftuni l)olbe ben inc nic^t cn futt), l)egcn alle üolcnt,
begt)ff unb üornufft, ideoque id tribuit fidei Christus, quod qui per fidem ei
:t5 adheret, liberctur ab omnibus jieccatis et omnibus nialis adco ut niliil ei
obesse possit. Hinc est quod I. Pet. 1. scribitur: 'Q,ui iuxta maguain miseri- i. Uctti i,.i
34 Begaff [so] :i5 nihil (esse)

332 5prebigteit bcs 3af)xe§ 1528
R] fol mir flerateit 3U etoigen fcficJdt. Hoc ideo dico, ne putemus statim nos
liabere fideni, iibi verbiini aiidieriuuis. Non hiuc Christiani vocaranr, (juod
oraraus, ieiunaniiis, inonaclii suiinis. Sutor inde, quod calceuni, praedicator,
ipiod praedico, doctor, quod doceo, qiiisque uomeu ab opere quod facit,
Cartluisiaiuis a regula, Christianus, quod bonum cor ad Cliristuni habet, 5
alias non, tum nou hinc ut Pauli, sed Cliristi. Hoc videte in hoc Euangelio.
Videte X leprosos, an non ein feinen Quffvidjtigen glnuBen l]aicn. Venit
in castellum Christus ut hospes, als ein mendicus circuit regionem. Nihil
habent de eo quam quod audierunt eiuu posse iuvarc, nihil vident oculis quam
miseram personam et peditem, ibi fol ratio dicere ad eos: quomodo me lu
iuvaret a lepra? nuni esset tarn potens, ut a lepra, pessinio morbo quem
omnes homines non possunt sanare, cum jdus habeam illo? Sic facit caro:
racditi, non ex ilhi spetie 35
(|uam cernebant, sed ex auditu verbi.
Secundum quod attinet ad fidem, est, ne i|uis confisus nieritis suis
22 here immo

91t. 69 [13. September] 333
Rj nid^t üiel ücrbicnft mit fid^, ift eben fo fd^lrer ut [n-imum, quod est, quod
ille qui nihil habet, possit iuvare in omni periculo. S)a§ ift fo f(i)h)CV vel
phis, quod non respicit siui opera. Illic occulta est potestas Christi, econtra
Video lueain indigaitatein et barff» bell nicf;t loogen, tautum natura sie
i affectus, ut aliquid inveniat quod ei det, Ut dicere possit: id; bin ja nic()t
fo unrein. Hie quid adferunt Christo leprosi, ut inveutur? niliil: cnin uoii
audeanuis ad consulem ire, qui posseuius ire ad C.'liristiinr.' istuiii t'ruotuni
videbiraus. Unfev§ ift ^u ^el am tag, fein» fo feer bertorgen, benn indiguitas
mea ftoft mid) jU lud, ut Petro factum in navi, Ubi videt Christi gut etauc. .%8
10 mukös ceperat pisces: si hoc posset Christus, posset et ic. 'Abi, quia suni\
q. d. ic^ bin, ibi mac^t ba» onber ftud Petro fo bang, ba§ er be» glcuben
üetgiffct. Natura coucludit : hie non te iiivabit, es indiguus, o e§ gleubt fein
mtniä) C5, toie ein fd^cnttid^ bing e§ ift, quando Satan te fecit indignum Ciu-isti
et bonorum. Si etiam loeos ceutum habes de bonitate Christi, tarnen dieit:
15 Quid, si te non velit jc. Magna pugna deuiu vincere et seipsum: deum
vinco, quando video nihil esse Christum, in peccatis, morte ftedeu, non
nioveor, sed adhereo verbo. Deiude devincere te ipsum debes jc. Ibi vetiiuut
leprosi et dant e.veiupluiu. Qui faciunt? Ibi puguat fides: ^£)e tieffei" fid)
got Dcrpirgt, ^^e et)er ttiil id^§ glotübe unb fteidev am luoit (jalt. 2. quando
3 respi 5 dicere) d 7 fruttum] f 'S Mer am «telU pcccatuui zu S über
oetborgen, benn steht potestas et misericordia II gte l'S es] eft MjlO tum bis
morte unt ro 16 peccatis] p zu IT über debes stelU tu non dignus l'J lt)it(§)'
19lH34,l 2. quando bis dignnm unt ro
K] 20 accedat, quod eque difßcUe est ac illud quod iaiu di.xinius, quod scilieet quis
deposita omni fidntia meritorum et operum suorum (lebet accedere ad Christum
et tautum nude misericordiae dei imiiti, quod videre est in liis leprosis,
Qui quamquam indigni, quamquam nihil mcriti a Christo sanantur. Quid
enim hi leprosi commeruorimt, ut sanitati restitiierentur? Potuisset et hoe
•lu eos absterrere, nisi fide inflammati accessissent. Ita quoque nobiscum fit.
Absterrent nos peccata, ut fugiamus eius conspectum, ut nihil boni ab eo
e.xpectare audeamus. Quemadmodum et Petrus motus sua indignitate et
peccatis dixit: 'Recede a me, domine, quia homo peccator sum'. Nihil esta„c. j, g
neque terriculosius neque periculosius quam cum sathan peccata nostra nobis
30 ob oculos ponit et Christo nos indignos facit. Est hoc ingens certaraen
vincere Christum et meipsum. Ciiristum vinco, cum omissa omni externa
apparentia qua ratio offenditur in Cliristo, confugio ad Christum auxilium
et liberationem certo ab eo expectans, ^o bepev ^e ficf öeiborget, t)0 ^arbcr
unb öeftlidEer icl cme anfjongc. In quo me sentio indigniorem, lioc fatio me
35 digniorem et hoc ipso sathauae gladium capio et quo me iugulare intendebat,
34 fatio lätio

334 ^IJrehidteit be§ 3Qf)re« 1528
Rl sentio me Indigmiui, vo plus creclam nie (liguuin. Tu, Salnn, tli(i> nie
indiünum, et nou est niaior causa et necessitas, quod credani quam hoc. si
essem dignus, quid niilii eo opus esset? Ergo, mi Satan, das niilii gladiuni
in nianum, quo te percutiam: Tu vis, ba§ id) ba Üon 311 vurf fol laiiffcn,
Ego plus ut aecedam, quia Christus vult, ut maneam in navi, non nt abeani s
ut Petrus. Si cssem potens, non indigcrcni Christi potentia. Sic anfertur
Satanac gladius et percutitur jc. 6bcn bl'limb quia untüivbig bin, ideo aecedam.
Si sentirem, non credereni. Sic leprosi docent nos: gl)en t)in burd)
et credunt verbo. Et eorum indignitas cos treibt, ut intensius clanient.
Ista duo ftiid sunt non spernenda ( 'hristianis. Nemo vult coram 10
deo apparere ut peccator, quia scinnis eum inimicnm peccatis. Cum natura
sie affecti, ideo pngnanduni nohis. SGav i§, die, quod jieccator sum et deuni
peccatis irasei, sed illos peccatores vult ftvüffcil »jui pcccata non deserunt.
Christus in mundum venit, ut indignos et suam indignitateni seutientes luvet.
Si leprosi noluissent a lejua fomcn, fo lücrbcil fie liidjt Ipevb gctlicft, nt ad 1:.
Christum venirent, sed qiiia cupiuut, accedant. Sic qui in peccatis sunt et
sentiunt et libenter Id§ lücvcn, accedant, quia dcus iudicii, non furoris. Non
vult eos peccatores damnare qui bcv flilib gern lo5 iuerc. Quod ftroff peccatores:
eos [trofft, bie nic^t loa luoEcn fein, Tt magni sancti. Qui vero
sentiunt et libenter loS, faciunt ut leprosi et dicunt. Hie leprosus. Si onines 20
dicerent: bu getjorft nidjt nnter bie Icut, quid igitur cum illo faceres? ^ä)
iDoU gern lo§ fein bcS leprae. ludignus sum, libenter dignus fierem. Sic
seutis peccatum , Satanam et mortem : uoli accederc ad Christum k. ego
sentio peccatum unb bin fd^onnob fnr ß^rifto, sed cpiia sentio et libenter
toere lo§, ideo venio. ro sua jteccata öertcllbiget .'C. I

9Jt. 69 [13. September] 335
B] Christiauiiiu ein rittet fein, bcr Ino' gvoije fdjlnd^t fielt, qiiae inmidus onmibus
potentiis non pote.st, bcn unoffcn6aiIid)cn 90t ubcrbinben et nostram iudignitatcni,
fnuiiiKiuaiii non videaiii to, sed audio. Me imlo videro, Ihesuni Itil
idj £)oren. S^ciut" ^lit tc^ nidji fe^en, tuie et fidj öctbitgt, sed audire.
5 Hoe .«emel dictum de articulo fidei quae Christiana fides sit. Statini dictum
verbum fidcs, sed nemo novit, quam magua pugna sit fides, antequam vincat,
quod deus furgibt et natura. Dens gibt fut, quod non possit iuvare, natura
sum indignus. In hora mortis fompt-3 etft. Olim Canonici magni, (jiii iam
fuisset bibulus, et tarnen induti cappa, quia videbant .se indiguos. Audiebant
10 Christum passnm, sed non intelligebant. Sed Christiana üdes ift bet att,
ut uullum opus l)elff, Si etiam 40 annos Cartiuisianus. Si vis peccata Dct=
treiben per propria opera: Non est Christianus, quia fidit suis operibus et
habet fidem ouff ein Part^cufer foppen. DIein bei) Ictb nt(f)t. Sed Christiana
fides j^üt aufjutidjtcn duo: Clu-istus occulit se, niiiil video de Christo, .sed
lÄ scio, ba§ et ba§ luoit l)at auitaffen g^en: qui se fidit, ba§ toott Icft mir
fut K. Tum 2". Ego perdide- vixi ic. fido.s. (?ben botumb ((uod perdidevixi
K. ideo venio, ut fides agnoscatur pugil (jui so et deum vincat. Sic
fecit Bernardus quem untet allen mond^en oben anfe^en. Cum .semel mori
deberet: perdite vixi. Nunquam raulierem agnoverat, 3 vota, oravit, ieiunavit
20 et tarnen dici* sc unnu^ gelebt, inspicit se, quod sua causa perditus et concludit
oranem vitam monachalem esse perditam. Iam tf)ut et fic^ au§ ben
äugen unb t^ut bcn alten betnl^att au^ ben äugen qui oraverat et facit
novum qui fidit Christo. Et quia perditus, ideo venio, fo fompt Bernardus
ex cappa et cenobio in ein 6t)tiftlidj ovbcn et fit novus iu iufirmitate. Quod
25 deus despectos inspiciat. Si .secundum naturam iudicasset, desperasset. Sic^>i. m, is
deum vincit et seipsum. Hoc Bernardus fecit: quid alii facerent, qui illi non
possent ba^ K.^ et volunt nobis sua merita vendereV Si Bernardus sie dicit,
dicant omnes monachi sie. Sic Petrus 'peccator', Christus: noli timere, iam
3 quamqnam] q
;> ait 9 Aud 13 ßartlj 19 deb oia ielu :iJ fa
23 Bernardus] B: »l gl^rift: 26 Bcrii.irdus) B 27 Ber
1; IBO = irgenbroo möglich, waJirscIieinlicher Sdtreibf. f. jloo; bie 3ID0 fdjtadjteit sind
deum vincere et seipsum 333, 15; 330, IT. P. ') = perdite Scliuellschrciliccrsehen
Börers; richtig gesehxidmi Z. lii ') erg. bni SEßnffct rct(^en
K) et cupiunt levari ouere peccati, sed eorum qui non terrentui- peccatis sui.s
30 nee querunt evacuari a peccatis.
Ob.serva vere summa diligentia hanc fidei naturam, ipiod nulla operum
aut meritorum fidutia nitatur, sed solum Christum intueatur. I^egitur de
divo Beruardo, quod imminente tempore mortis dixerit, quod vitam inutiliter
transegerit et tempus vitae suae perdiderit, attamen scriptum est, quod 'cor'4Ji. .m.i»
35 pontritnm et humiliatum deus non despitiet\ O vocem fide vera dignam,

336 iPtebigten bei Saljrel 1528
E] deberes nie allicere, ut iutrarem. Sic natura facit et uon potest Idffen, vult
deum lid^tcn, toie ft(^ ^ fifjet unb fulet. Ideo faciendum ut leprosi qui in
solo verbo bereut: sujierant suam iudiguitateni et Christum occultuiu et
inveniunt. D toet Woi ha^ tunh. Nos loquimur de eo ftudE. Ego quauto
pUis praedico, loquor, scribo, tanto phis ignoro.
70
^rcbtgt am 14. Sonntag nat^ J^rinitatici 9iat^mittag§.
(Vi. ceptcmber 15"28)
etefjt in mxn% Dkc^fc^vift Bos. o. 17«' »t. ISP— 183", foiuic, mit bev
Dor^etgel^enben iiufammcngejogen, in bcr ffoj)cnf)Q9encr i^anbfdjrift Tix. 1392
931. 195"— 198\
A praudio.
Audisti.« bodie, (luod bi deceui leprosi Qii oUc berbicnft cum uiagua
iiidignitate assecuti bie gut (^^lifti JS^cfu, ut (juisque ex boc exemplo lt)i)§
fid} richten, quaudo er ben 6I)riftIict)cn glauben fol Setueifcn. lam sequitur:
«uc. 17,14 Ubi rogaveruut in fide Cbristum, statim exauditi et dititur eis: "Ite^ jc. S^Q§
ift bev {jabbet et boc pertinet ad guangelien giuatert'-, ex (Hiibus eruuutur
opera contra fideni. Tu multa dicis de fide, Cbristus tamen dicit: 'Ostendite'
3C. nonne opus? ^a in eo opere niundati : ergo opera, non fides salvat.
S)a§ ift bev ^abber qui fuit ab initio mundi et durat usque 3C. Disce discernere
inter opera et fidem. Quod opus sit ire ad sacerdoteni, non possnmus
negare, et Interim mundati, non quoque negare possumns. Nemo aliter a
10
nobis audivit quam sie: qui credit, bet mu» toevUd) tt)un, non vcumbt fid):
/ deb intrare vul(] v 2 lep 6 tmt ro T And !' P()ri 11 6uon=
gelienj 6 J4jlö discernere] dis
'i = fic
'^1 =
gemnrtett rciL oben Hl7, S. P.
K] ubi stmt illa opera ((uae praetendit, (juibus nunc monacbi celinii mcreri
volunt? Desperat prorsus de viribus suis et peiidet a solo Ibesu Christo,
Sequitur leprosos posteaquam rogassent dominum, esse exauditos et a 20
Christo ad sacerdotes esse remissos, ut se osteuderent illis et boc ipso loco
iustitiarii conantur defendere doctrinam de iusticia operum. Inquiunt enim:
Multa tu qnidem de fide ingeris auribus nostris, sed leprosi mundati suut
ex eo quod se sacerdotibus oxbibnernnt. Necesse est igitur opera (juoque
non nihil ad salutein faccre. Opus est ire et ostendere se sacerdotibus, et 25
eo quoque opere mundati sunt. Respondeo: Et nos non negamus opera
18 qaibns (d)

*)Jv. 69 [13. Scptfinbcrl 'Hx. 70 |i:5. Scvitniifoil ;{37
K] Ego credain «'t ulliil l'aciam. Cliristus miiltos sauavit, ([iioniin inultos t'ccit
aliquid facci-e, ecoiitra aliquos uon, Ut hos decem leprosos. l']t loli. 9. '\'ado Soii. 9,7
lava' 3C. qiiaiii(|uaiii inaior pars est, quod fecit siium miraciilmn et nihil iussit.
Scd bene iecit, quod iiissit ali(iuando facere aliqiiid. Hie vidi', an lU leprosi
5 iverint ad sacerdotem, antequam Christus iusserit et an ex osteusionc sua
iiieruerint sie inun

338 o
'>
Bt— fl'^
7 Imnc] li 10 iioiidum nicht .lieber
/.'.'
ttficmc 14 (ilelioimis)
hiimi] ;S jinix 19:20 veli uece/" '20 conseq
') = rZrts Meine. Oder opera. oder nierita :it ergiinren.
K] Cliristurn ex pura et mera gratia sine nieritis. Deinde autem tides non debet
».14 esse otiosa. Proinde dicit: 'Ite, ostendite vos sacerdoti', et ita fidem opera
sequi debent. Eo autem (|Uod praecipit, ut se ostendant sacerdotibus, boc
voluit significare, ut cuique quod suum esset, praestaret. Nam Cliristus tc
]il)erum facit ab operibus tuis, Non autem te liberum ])ronuntiat ab operibus
(|ua('
proximo deines.
Iam leprosi raundati iuxta legem Mosi tenebantur, ut se ostenderent
sacerdoti. Est igitur remittere ad sacerdotem ()cn tul)fcii tf)D bcn (üben nnbc
bocn em toat me cm fdjiiibid} l)§. Qui ex hoc texiu nituntnr approl)are
iustitiani operuni, pari impudentia et cecitate volunt hie asserere conlessionem
auricnlarem atque ita nnnit de errore in errorem, ab uno mendalio ad aliud
mendatiutn. liissit dominus, ut re

*iir. 70 (13. Septciiibcr] ;3:{C|
R] Omnibus oporil)ii.>. Posten ciiiit ad sacerdotes. lüint lo, iiuiii

340

9Jr. 70 1
13. Seplcmbetl -Jir. 71 [20. Se|)tembEt] 341
71
^rcbigt
«m 15. Sonntag mä) Trinitoti?.
(20. September KV2s
©tc'^t in 9iörcr§ 51od^fc^rift Bos. o. 17« 331. 183"— 185», fomic, mit ber
!Racf)mittag*piebic(t bicfc§ Za^ei (Jlt. 72) jufammengqpgcn , in bcv Äopeiif;ngcner
4)Qnbfci)nft 5tr. 1392 »I. 198'' — 202^.
R] Dominica XV. Matth. VI. «(.1111)6,24«
Hoc faoile est Euangelium quorodita qui cum hoc alfectu ]jugnare debent.
Quare tarn clarc et perspicuc loquitur Christus, deinde multis et eisdem
pulcherrimis tum dictis tum -similitudinibus eadem fulcit et exomavit.
'Nemo potest duobus dominis servire' jc.
i8 unt ro
14 ro 1') uni ro darunter tieht in //anz llehier scliirarzer Schrift lr> 20 ips,'i(ni)

:}42 ^IHcbiatrii bc-J ^tnI)ro-> 1Ö2S
K](l(>iiKi, regiii' UHU ])ütost fi^ri, iit ilu(iljii~ ddiiiiiiis MTviatur. Nun [»itcst liori,
iit in nna ilomo servns liabeat 2 ilominos, ba§ einer ijki l)iii aua gt)Cii, alter
ingredi. Sic in Civitutc noii putest fien, iit duobus coii.siilil)U.s .surviatur,

.'. nint,
5Jt. 71 (20. Scptembcrl 343
R] ^Q§ ift ahn ein f($cnbüd)Ci' fc^lni^,

li'lücrb i't cat auffs ei§ et frangat criis '. Sed iliaholicum est servire, aliud est
laljorai-f et servire, (|iii laborat et fud^t bie lunuug, est doinimis iiBcr bic
lUirung, non servit, ikmi siiiit duriiiiumi siiiini. Gernumiciini adagiinn iie
sinas dciiantim domiiiiiiii tumn esse'^. Christus fert sententiain: bll tuirft
mir§ ni(!)t .^iifamcn [ningnt deo servire et Mammon. ^\r falfd^cn lerer et :,
Ü()ril'tcii putatis, ncmpt ein fcfjein fo from l)r lüolt, nou cfticietis. lam communis
])laga in mundo, prius ntin visa. Cum iam Euangelium in luee,
o|)pouit se Satan et impedit fruetinu fidei. Iam oinnes i|uaerunt divitias.
Et iam minus dat ad pauperes sustentandos et rcgimeu spirituale sustentandum.
6» ift eilt fdjenblidjer anbltd, neseio, c|uid tiat. "^sä) tDciö llici)t lu
unaiu Civitatem, bic id) GfiriftUd) loil fdjcUeil i.e. ([uae pfantjcrril et praedieatoreni
criiecrc. Per eeusus mortuoruui susteutant, i|ui dederunt hona
sua 3C. Ideo uon debetis gloriari, i|nia

"nx. 71 [20. Septembetl 345
R) Se(|uitur 'S^anunb }oxa,d nid)t' k. Omnilm.^ vcrbis ex]ioi)it Mammon
',Cttli(^ nilt. Est Mammou, i|u;uulo ciinitiir iiub iud)t nllciil baiimd) crSeit,
forgcn, biciicii, autjQugcii k. >Si adlicretur, biciit imb (oigt, i'st Miiimnon,
si etiain dciiaiiiis, i.

34(5 'frpbiflffii bc? 3nf)tcs 152S
R] procureutur, postea mm ciiro, (|iii nie fbvcam k. Vult (licere Christujs
(|iiis(iue videat suum ftonb, (juoiiioclo t^olicite expedito', postea sluat domiuiim
ciirarc pro esn et vestitu. Domiuus beiiedicet illi in laborf, ut illa'-. jMundus
ista iuvertit: ik)1i curet pro labore, .sed esu et potii, vel si pro labore soliciti
suut, ita soliciti sunt, (piod non ali possint. Multos vidi

9iv. 71 |20. ©cptpitibcr]
347
R| (|iiaiii iiMs, (|uia nciiu'ii für Ulli' 5J!amiiuiii, bi'v fol un\n agricDla, idjncibcv,
r|ui(l facit aiitcm Mammon? 2)cv fofjd )ültivv fageu: St()C \vk idj ein adcxman
l]ab, toic fct bin k. fo[ bor bcin tod), fi'Ilcr, arfcrman fein, bu muft
l)f)ni bicncn, coiicliKlis cum et (luaiulo cgrcileris, tiiucs, nc aufcratiir. Si
5 venit fur, tacet, nou damat. Si avicula possct Io(|iii, ita praedicaret. Oportet
IcK'o illariim ]ii'a('(lici'm, (|uia Eiiaiigelium iiihct. Nomic mat;ria cwitas, ba§
cinev nidjt fo fing tft iit avis? Ul)ictmqiie vcncro, est mein tellev iinb (mben,
si omnes mercatores et fabri et ligiiarii, noii posscnt talia mncfjcn, iil)icnii(|iu'
venera, bn i)ab id) mein ftobcn nnb leüev. Et vos lial)clis atigustas M(ev.
10 Nos canimns, antei|iiam cdaimis: nihil cinamiis. mein tuä)ei lUlb !cller ift fo
treib, ba-j i{^ tjijn f)enb nidjt nticr fliegen tan Et tuiis feiler. Wott: fie' fo
fd)cnblid), »Denn bn fein nid)t timrteft, nihil potest darc. ^Jhin, tnil unS
föottca luovt ni^t fdjamrob mad)en? i)u(iefiaut imiusmodi exompla. Gerte
deberet quis piideficri, qtiando avis canit. Sic habet siias vestes, deus est
15 fein fd)neibcr, Si illac ntifnllen, habet anbere. Ego luito, ba§ ftc c-S ttnffen,
((uia [eidjtfertig f)erftiegen et eautillant. Hae(' omnia dicunttn- jnr fdjnuid)
unb fd)anb, et Chri.stns funb un§ nid)t met)cr 3n rebeii nnb fdjenben, pn.-
ponit aves, Et tamen monet. Si avicula loqui |)()ss('t, rideret nos omnes:
@t) muft ir frnndfurter mef§ ()n'6en, ut possitis habere vestem, cum iilnm
20 non velitis habere patrom zu 15 über cä iniffcn steht bell
Uotrab 16 Icic^tf: omnIa] o 17 (c^cilb: I!> frontf: 20 ff 21 dioere) d
25 ubique] ubi,
') = |iel)f ) = Ilälmclicn
K] in mentem venire et nionefacere, iit spem nostram in dium cdlloccnms
sinuisque certi nos dco cnrae esse, cum illae aviculae ei tantopere sint curae.
30 Vide vero, quam bene nutriatur, melius etiam quam cum in hominis n)anii
sit. Fieri enini potest, ut homo eas iiegligat et pereant fame. Deiude perpeude,
(piam pulchre sint vestitae et exornatae, ut 'no Salomon quidcm in
universa gloria sua sie exornatus fuit', quantomagis nostri curam habcl)it,
qui louge praeeellimus aviculas ilias? 60 fid gobt annimmt ber Dogclden,
as bebe tiet ring^er fint \vm M), tnat toil ben bt) unä b()on, be tiU) fl)nc finber
fl)n, fo lot) np en un-J l'Orlaten ? Vertun oportet ut haec lonla uostru

348 'fvcbigtcn bei ^di)xe% 1528
73
^Prcbigt nm 15. Sonntafi nnc^ Trimtntt^ 9?a(ftmtttnfl?.
(20. ©eptembet lö28)
Stellt in 5R5rei§ DjQd)fd)i-ift Bos. o. 17= St. 185'^ - 187^ fotüic mit
bcr iJormittagspicbigt ("Jir. 71) äufauimengc.joijcn in bcv ÄopeuTjagcnci .^Qnbjt^iift
5ir. 1392 SBI. 198" — 202''.
R] A p ran diu. Hora. 2.
Dominus l]Qt uns fcei neirit^t gerebt in eo (juod iussit uos respicere
viihitilia quae foveantur absrjue omni :^olicitudiiie ;c. qnaiitoplus jc. Si got
ninipt \iä) ber an iini geringer finb benn mir, öicl ml)er Inirb er fid) unfer k-
Huc pertinet cor quod ci'edit, ut liodie dixi lioc Euangeliuin praedicari s
pro credentibus. Qui credit se a deo creatum, credit et deum se nutrituriim
per laborein suuni, sicut aviculae faciunt siuim.
sioitii. 6, i7 'Ad staturam.' Non solum nimpt für ftti) bic liogel , fonber eigen leib
% 36 et dicit non posse nos apponere ein ein , ne capiliuni Mattli. 5. i. e. non
possumus corpus nostrura lougius, crassius: quare ergo soliciti sumus pro >»
cibo et venire? Qui arborem facit, non sine bnft unb finalen mad^t. Sic
si corpus, certe k. ba treift er \mi auäj auff unfer eigen lct6. Ite ad speculura
unb la§ bein corpus mit bir reben. Et tum dicet ad te: quis mc
fecit? inspice nie: Si credis me datimi tibi a deo, Si obduxit carnes über
bic bein, meinftu, qnod ein foben brubet stiren, nonne cutis et caro plus '•
quam filum? Hoc jiraedicatur illis qui credunt se a deo creatos, et talis
tunrbc ficf) nic^t allein für bcn fogln aeris fcf)emcn, scd etiara für feinen
glicbcrn et dicerc: quid solicitus suni, cum videam mea non posse longius
membra facere? Et is qui me creavil
, fol utir utdjt ein Heib geben? S)n
zu 1 daneben steht Do. X\' ro zu II über venire utelit veste IS dicere) d
JS^li) posse longius jiosse memhra
K] firmitcr crodant cei-toquc constituant, quod qui ])ascit volatilia celi, non 'in
patiatur et nos in discrinien famis aut f'rigoris venire.
•jHoin). c, 27 'Quis antem ex vobis sollicite cogitando.' Hoc multo stultitis est, mm
soliun abicctas illas aviculas nobis proponit, sed et ])ropriuni coqius nostrum
in quo lioc non ]>ossumus praestarc, ut vcl unus j)ilus in co crescat et quid
in re niaiori faciemus? Nemo (|uic(|uani potest addere corpori suo per suani i':.
sollicitudinem, nuiltominus nostra sollicitiidine id efficere poterimus, ut iioii
totuni faiue pereat, si deus non alat. Rcnn'ttit igitur nos ad proprium coi'piis,
ut illud intucamur adl)ibito

9lv. 72 (20. ©optetnier] 349
H) bet) left eru nici^t bleiben, fiivt iiiiö Inciter ;ul lilia agri. S)a totib iv and)
fteibcr finbert. Nou liabcnt opera quae textrices, non uent nequc simnt. Et
tarnen invoiiis vcstcni ot pulchriorom, (uiiiismodi nnllns rcx {>;ostavit. SaS
tft l)()e mimdiiiii fleidjoltcti über iiia-?. (iin Hosculus rülot omncs aurifabros,
5 fi^neibei', feibenftictev: ({uiciiuid possmu illi vestiuni efHcero, nihil est in coniparatiiync
vestis tloscnli, c|ui din-at vi\ dicm et Ixis, vacca, sns tvtt biailff.
Si (juis crederet, fot toiv faiiiit ein bhunlein ün|el)en. Sed Cliristiis facit nos
discipulos. Hoc et respicite, intpiit, ibi discere debeo a flore (|ni fol nu'in
pvebigev unb meiftev. Sie fdfjenblid) fnnb id) bie Hnc^cn et totum mundnni
10 fc^eltcn ut ( 'liristus , (juando nionstrat nol)is flosciilo.s ijiii saretoreni liabenl
caelestem psitrem, is fecit tunicani et sie eoloravit paunma. Sic si sine
cura viveres, et tibi daret tunicam. Hoc nemo credit nee rcx nee regina,
bQ§ t)i)t ornatus fo gering )ol fein nee ego crederem, nisi Euangeiinm diceret,
(juod nullus rex tani pretiosum vestitum toivb tvngen nt flosculus. Christns:
15 Soloniü non iiabet talem vestitun» k. Ex HüscuIo tan nnfev ijitx ein fold^ Mattfi. c,
prebig unb lere fpinncn, ba-S er bie ganlji toelt ^u narren maii)t et facit nos
scholasticos discendos a floseulo. 'öd)load).' (5:v fo(t uUy loot fdjenbUdjer «. so
fd^elteu. An non vobis daret pretiosiorem vestitnni qiii eins estis liiii, cinii
fo Oiel id)mud§ er tnaget an ein gra§ qnod cras in ignem? (inem ista non
20 nioventj ber geitj l)nxer f)in et niliil cnret verbum Cin-isti et inonitioueni ei.
zu 2 über neque steht jpiiitit i quicquid] q
" ereil Vi ciotlcit' diceiet] il:
15 Sol IT scho Hos;
K) nostrum vestierit carne et nervis, persnadeanins(|uc nobis (piod qui corpns
carne et nervis et ciite vestierit, velit et enntrirc iibid. Haec oninia dicuntur
credcntibiis. Incrediili enini haec non ca-ednnt. Proinde etiani düHdiinl.
Qui haec serio rcputarct, is alloijueretnr se ipsnni liis verbis: Proii pndor
26 quae est mea incredulitas et diffidentia, (juod tani sollicitus snni ])ro iioc
raisero corpore, ((uasi vero dens non possil niitrin; ilhid? 'Cognoscite lilia
agri, quomodo crescant' Alia simiiitndo de floribns. Florcs non laborant
ncque nent, attaiuen ita pulcln-c et spetiosc a deo vestiuutur, nt etiaiu vestitus
eorum ornatu praestct omnes vestitus reguni. Etsi onines artifices adeo(juo
so pictoros omnes in unum conferant omnes siias artes, non poterunt tarnen sie
exornare aut colorarc vesteiu quam flosculi illi exornati sunt. Hoc nos nou
advertiraus neque credimus : si enim crederemus, puderet nosmet nostri,
quoties vcl aspiceremus florcni aut certam ' ex floribus conpositani cajjite
gestaremus. Verum deus vult nos intueri Hosculos, ut illorum intnitn monill
35 abiitiamus difBdentiam et discamus illi fidere. Cui his verbis non consulitur,
certe nihilo poterit illi consuli, (piernque haec verba non moveant, saxeus sit
26/27 Cognoscite bis crescant unl rn
') = sprtain

350 ^rebigten br-5 SQljte?- I52S
11] exempla et liabeat inqiiietani vitam. Ibi iterum liabetis. qnocl lali.)
obulum habent. Si non sivit te tarne perire, certe non deseruit JC. Quando-

«Rt. 72 [20. September] 3-,!
R] qiiod tnnieam 3C. nun liabeam. Si credis, habebis, si ikhi, jo (^cfdjct)C biv
tauiii icd)t, nt farue perires. Haec iina proiuissio, ()ii()

:{52 ^iUebigtcn bf^ :;ln()vc? l.')2f*
RJgentia. C'aro et saugui.'!; lueiet sie. Satan habet rottas et tvraiinos sikis f|ui
se opponnnt. Contra lioe nohis eonanduiu, iit niiilti diicantnr atl verhinn
(lei, fidem. Si hoe. tum vcni et nccusa nie: si iion ^at dedero, JCsfo. Tiistitia
i.e. fein tOOlt ^clffcn treiben unb foibeni. (i\iodiil»et regnum liahet sinini
ins. Ut Saxonia habet faj:eiifpieiicl. Est nt verbnm dei tractetur, et (iiiando
addncti, bn§ iiiQn? treib, bau mit bcr tabt unb Ijui h)crtf bi" und) ftbft, i't
dicitur: tl)U beni fpiel l'cin red)! i. e. i|nand() addncti liomines ad agnitionem
veritatis, videudum, haS fie baitt} bleiben, nt ita operibns agant sicnt doc.ti
verbo. Si hoc feceiis, bn-3 I)eift fein (leredjtiflteit gefud)t unb t^ilt fudjen,
cjnia habet mnita nnfedjtling, tum seqnitur ista jnoniissio. Sed contcnniitur in
vorbum et ])utatnr satis esse, (piando anditnr. Qnidam dieuiit in jtagis:
qnid enranuis, an ))raedieetur an non".' Et Ineuä bei) bcn leuten ftunb, eerte
iam non haberenins verbnm in tota furftentt)untb ,
jo öiel judjcn fie regnnm
dei. Hi cogendi propter pios et posteros. Si tn non indiges, ego et mei
lil)eri et posteri indigebnnt. Xon qnaernnt, bie leut uic^tö bornad) froren, i-.
nt videtur an ^f)rem regiment, non curant, an hberi an t'amiba audiat. Xnn-
(|nani credunt tantnm deinii esse ''JJlantnuill. Summa Sunmiainni : est mimdi
deus et manet, niaxima turba bcnflt burt et servitnr Mammon. Vide saltem, ne
contemnas, sed mit ernft nieinft unb borju tt)uft, ut maneat ba unb {)aÜ
bruber, bnS fie barnad} leben ü(. 37,25 mille geiieiationes Va jiropheta 'Xunipiam vidi iustunT. Sic vnh bnufluiter
fc^offer fein, fd^ufter, fdjneiber. Si piinceps hoc tibi inomitteret, mitfil ? Si princeps polest dare iiobiii arcem, üs
3 Si lioc 7ml Kstu durch iSlric/i rcrh I! tadjt

9?r. 72 [20. Septcmlicii 1h. 7:? [27. ©cpicmbct] 353
R] quam non darct plus dciis illis (|ui fein icid) mit cruft meinen uiib fud)OU
t)a§ Beft? locus promi.ssiouuni, adest, sed quis credit? luventns >;iilteni
discat arripere istos locus. Concludit sie: Hoc coutentus esto, bo§ bu ein i"'"'"-
tag jU crbeiten l^aft, quaeqne habet suum maUun i. e. laboreni, milft birf)
,s Plenen, muljcn, ha la-i bleiben, miltn biv benn ml)er mu^c nnff legen (|uaiii
(leus qui laboreni iinposuit? si addi.-; cuiani, l'acis duos ex uno labore. üa-i
bie ein mu^e faren de cma i'uturi dei. Si posset iste vir audiri, über
1000 metl quaerere debereiuus, ut ]>osseinus audire.
2 proniiy' zu 5 über la§ steht ba icl)
K] ut fiictis adinipleaiini.< qnod vcrbf) audinius. Est igitnr quaerere regui iusti-
10 tiaui: bon toat bem rljtc tl)obel)Oit, bat nie tl)ofcl)e, bnt me hl) bem Hioibe
bl^be unb bat me batljnne tl)o nemo nnb mit bei- bat:^ od belnljfe be fruc()t
be hJOrbcn, no orc tantum ])rofit('aiiuir et liabeanius verbuiu, l'actis aiitciii
73
•i^rcbifjt om Iß. Süuutnfl norf) Xriuitati?.
(27. Scptembet 1528)
©te^t in i)Uirer§ ^kdjfdjrift Bos. o. 17" 181. 187» — 188», foiinc in bcv
ÄDpcnl)agencr .^anbfdjriU ^Jfv. 1392 S3I. 202"— 204^
Ri
DoiniiHca XVI.
ir,
In hoc Euangclio pmponitur per hoc luiracuhiiu illa doctrina quam i'uc. j, n fi.
sepe audistis, nempc illa quod omnia bona quae a deo accipinius, veniunt
ad nos sine nostris moritis. 2. discitur vera fides, ut agnoscamus dei opcra,
quam profunde siut üerboigen, ante(iuam fiant.
1. quod sine nieritis nostris JC. habcmus in illa vidua, ciii datur
20 filius K. Ibi vides, (|Uod sinit filiuin portari ad sepulciiruiii, luin cogitat,
14 tint ro Luc. 7. r
1^1
Dominica Ui.
'Ibat rhesus in civitateni Naim' Lucac .7. sm-. ?, iitf.
In hoc euangclio propouitur et c.xhibctur nobis per miraculum tilii
viduae a Christo resuscitati celebris illa doctrina, videlicct quod quic(pii(l
25 boni a nobis fit et quicquid boiii habcmus, ex mcra dei niiscricordia sine
nostris meritis aceipiamus et habeamiis. Dcindc docet, «|Uam mirabilis sit deus
in operibus quae in suis sanctis exhibet et pracstat. Priucipio (piam ex
21 10 22 utit ro
ßut:§er§ SaJette. XXVU 23

354
1]!rebi()tfit be-j Snfjvc? 1528
R] quod velit repoitari sinore, nee orat nee sperat nee cogitat. Sed iit textus
dicit, luiib \}[]X bcr foii Uiibbev ex misericordia, quod e-S l)[)n jamincvt. Sic
sunt oniuia bona, ne snperbianuis, ex niera bouitate data, sivc sint corporalia
sive spiritualia. Doetrinam istam ouines scinnis l(i(jiii vei'bis. Sed
mit bcv tabt ^iibclDciicit, bn ftubS fidj.j \)[d anhcU. Xam dens vnlt prae- r,
dicari, quod oiiinia gratis dentur, ut grati sinnis ei et laetemur, ut illueescat
sola illius bonitas uitb fein gut bei) Un-ä crtinben. Si hoe agnoseereni nie
sine racritis niois omnia bona 3C. eerte gaudereni, ut illa vidua, ubi aequisivit,
certe letissima: prins oninia nigra, iaiu omiies ereaturae cum ea i-ident, quia
prius videt miseriani suaui. Ibi gavisa est et ' gcbanctt l)aticn injvifti) et lu
senqjer dedi.s.set eibuni Cbristo k. Hoc iude Huit, luic Ullbebadjt 1)1)1 tale
lieuefitiuni acc^iderit. Nos assueti verlji auditu, ut ioquamur de eo. Si (u
videres te saninn, aliuui non, gauderes et gratias agercs. Sic pro soIe Oriente,
sed 9'^et)Cn ba t)iit et ]nitainus nos bene seire Euaugcliuni. sed Satan inad)t
lin§ ein lunrum für bie opera et lieuefitia dei, ut non agnoseanius. Qui i:.
verns Ciiristianus, agnoseet benefitia silti gratis data, deinde gaudet et agit
gratias et eanet 'Magnificat'.
1 cog 4 istam ä/ier uniiies zu. S ültcr Diniiia stellt accipei'o s]t !/ leti//':
Vi gratias ageres] g a
') ery. tnivt
K]gratuita dei uiisericordia et benificentia conferatur nobis (juicquid habemus.
Vel etiani manifestum est, et perspicuum, quod Christus restituit (ilium viduac
uiliii tale nee eogitanti nee sporanti uec ruganti. Xon igilur viduac merituiu 20
ant ojnis est, qnod vivum recipiat filiuni suiun, sed iucomparabiiis et inestimabiUs
Clu'isti misei'icordia. Id i|Uod textns imuiit, cum dicitnr: 'miserieordia
motus' K. Ita omnia bona opera nostra sunt gratuituin dei donum
et ex niera eins gratia ])roveniunt ac protieiscnutur. Haec uemini non
videntur eognita et laeilia verl)otenus, verum longe aliud cor sentit et repcries Sf.
longe aliud sentire. Declarat igitin- hoc in hae vidua, ut illueescat et innotescat
nobis gratia sua et ad gratiarum actionem nos invitet et ut cor uostrum
iugenti gaudio jierfundatnr, sicut haee vidua restituto sibi filio eo uiniirum
gaudio, ea cordis letitia est aflecta, ut ])utaret totuni mundum suum esse et
omnia bona nunidi sibi arridere et seeum exhilarata esse, adeo ut unili sit :io
(lui)ium, quin si Christus volnisset et optasset pcrpctuum hospitium et domum
sibi semper patentem, parassct sibi. Et cor nostrum quoqnc si hacc credcromus,
prae magno gaudio et leticia saliret et estuarot. Nam si respitias corpus
tunni et sanuni ae integrum rcperias, et si vi

?it. 7:! [27. Scptcmbcii 355
R] Ddnde mnnia opcra gcgcil UllS (^ctl)QlI sunl u1 illiid (T

3,1(j ^rebigten bc? 3al)re^ 1528
R] Esaias dicit .simpliciter 'Non in cor', quid ergo liberum arijitrium? Tanien
,3;'' **' ^j reufes, sanientes sunt liomines. Sed Esa, 'non desecudit in cor hominiss' bilv
^eift ba freier \m\ mit fdjanbcii deftonben. Qui fit, ut luiiusmodi cogitatiouem
habcam? lüde veiiiunt, qnod deus ^ttt ein ftitft. Quando sentio
peccatura, seutio forniidineni. Quis dabit cogitationem non adcsse peccatuni? r>
ü. i"Si Romani ivero, toic \A) ()ill 9l}cn, fo
3ci.
1.60t
revertor. Sic iani vcnit deus, 'revelavit
nobis' Paulus, per verbuni (|U()d hoc sinit fdjallcu ut liic 'adolescens,
.surge'. Sic (|uandti audio in confessione absolutioneni: peccata tua remissa,
'i>a^ left bir got fugen. Hoc est revelari per vcrbum. Sic in ignominia
verbuni dicit: Ne tinieas ignoniiniam, fic fot jur ef)vcn loerbcn. Ibi in lu
Christiano fit nova cogitatio, quam deus dat. Fortitudinein (jnidera laudaut
etliuici et patientiani Et livpocrita fingit se fortem, sed vere fbrtem esse
iTtuö öon t)imcl foiucn. Haec doeent non iudicanduni ut sentimus. Si dicit
cor me peccatorcm, non est cogitatio ex celis: gl)c ic^ branff, perditus sum.
Oportet cogiteni, quod 'in cor hominis non' Esa. Ncnipe 'deus revelavit'. ii
!;''Y
Christus pro nobis mortuus, boy [)cift in divinis operibus fo gel)nnbeÜ quod
impossibilia sunt omuia et in nostris cogitationibus nicf)t erfnnben. Haec sunt
dno: bn bei) \m{ id)?- i^t laffeit mit bcm P-iinngelio. Xa-J (viuiiigetium gibt,
quod elaTus filius ad cimitcrium, et nos int^epiiuns jc. nescio, an aiideam vos
admonere. Si male praedicavinuis, cessabimus, si beuc, quare non jc. Si su
1 E.sa. lil) arb 2 sap liomiiiis] lio .V freier) f
H;4 (ehcnso
:'>. II. 17) cog
C> peocatmii (ror seiitio^] p H peceata] p ;/ pec: /.'' liliuni
K) Urgetur quis|)iam onere peccatorum, is se per fidem in C'hristuni luiUnm
])eecatuni habere statueret. Verum couscieatia eius non potest eum non
damnare peccatorcm et iuxta id quod sentit, iudicare. Stat igitur senteutia
1^'*^!''^^*^^ 'oculus non vidit, ain-is non audivit quae praeparavit deus diligentibus
sc'. Qiiomodo autera adinveniic poterimus, ut talcs cogitationes i'-<
i^ßo^^/s
ojitinia (|ua(i|ue ctiani in rebus afflictissimis praesiunentes et unde proficisceritur,
cum ex naturae viribus coucipi non ])ossit? Certe non aliunde
provcniunt quam a deo inunittente eas in aninuun nostrum. Cum itaijne
sentio sarcinam peccatonun, conscientiani urgentem et inquictantcm, nulhis
1. Gor.
omnino sensus aut vestigium aliquod ]>ec(^ati ibi esse «lebet dicerc(|Ui', (pK)d :io
•-', 10 non sum peccator. Hoc non nisi rcvelante deo fit, Sicut ait Paulus 'Nobis
autem deus revelavit' k. Uevelat autem pei- verbum suum, ut hie fit, cum
dicit 'surge'. Hie cum me agnosco peccatorcm et revelo ea, audio vcrbum
remissionis peccatorum, statim inmiutantur cogitationes, ut totus fiam novus
et alius «juani fui. Discamus itaque ex hoc textu Non iuxta oculorum visiim 35
aut auriuiii audiluni aut cordis nostri s

'Hx. 7H |27. Scplcmbftl "ih 74 |-l. Cdobcrl ;{57
Rl inveutus t{)ct, noii pracdioarein |ui> adiiltis. Ego acliiiouui, ii( eriiijrrcdir
citniteriiim, id) tüciö nid)t, lüao id) t()int fpl. "J. Dom cl)o(icI)Cii iDcjcn, )il)pii(cr
volini. ha-j c\ax lioit uiiy ficlcfjnkit lucvc.
KJenim, ut talis si( (|iiat'daiii cogitatio iaiitiir.
74
'i^rcbiflt nm 17. Sonntnfl urtrf) Irinitati^.
(4. Cttülu-t 1-V2S)
(gr^QÜen in iKörcrS 'Jiad^fdjvift Bos. o. 17'^ m. 180''— 192», foUiif in bcv
Äolicnl^agencv C">anbftf)"ft ^k. 1392 »I. 204»— 207".
R] Diiiniiiica XVII. LiU'ar .\IIII. üuc. h. i ff.
Hoc Euaugeliiim non est difficile, si modo servamiis, quid sit Cliristiana
doctriiia, quia lioc est quod «juotidie tractamris. Sed quod EiiaDgclinni
praedicanduiii et (luia video h)ol, ituiii prcbig lüic t)te( man ttJil: faciiniis
10 quod facimiis, ba§ iinfcr '^er aiid) f(^iev mub tocrbc ut ludeonim. 1. l'liarisaeus
invitat eiiin ad prandiiiiu ncBctl ültbcin ]>liansaeis et scribas plures.
Est quod ijonnii) (>])us ex falso corde. Slcut omnes falsi sancti sunt et sie
depingi debenf. ]. lud)! cv ein cifx unb rl^um bet) bold. Cum Christus ein
anfeilen I)Qt apud vulgus, ideo gebadet er, quod velil se l^alten ad Christum,
7 Hoc] H 8 quotidie] quut tu 12 bonuni] b 13 1. Aw thum uul ro
K] 15 Dominica 17.
Lucae 14.
17.
'Cum intrasset lesus in domum cuiusdam principis phariseorum'auc u, i«.
Nihil est in hoc euangelio difficultatis, si modo aiiimadversam et cogni-
20 tarn habeamus principalem doctrinae Christianae partem. Verum quoniam
exigente tempore hoc euangelium tractandum vonit, et nos tractabimus et
agemus de illo. Primo hie est, quod priuceps phariseorum invitarit Cin-istuni
una cum scribis niultis, et hoc non fecit pio, sed malo corde, et talia sunt
omnium liypocritanim opera. Fatiunt quidem bona opera, verum iinpio,
25 impuro et perverso corde. Primo querit et veuatur iiic jjrinceps applausum
et auram populi. Videbat euim i)opulum magnifice de Christo sentire et
ita eins famam incre})rcscere. Proinde nititur Christum liac gloria privaro et
in se transferre. Et ideo Christum iuvitarat. Deiude captat ausam caiumlö
ro JTJ18 tint ro 'J7 et (se)

:i58 'iSrcbigtoii bf-- 3n{)rcÄ 1528
K] nt lialjeat houorem. Haec 1. virtus. Deiiule quacrit fdjatib fciilS Qfift»
Chrii^ti cum suis sotiis. Libeuter ftiolt bn-3 er jit frf)anbcii »inubc, bii§ fic
bcftc gvoiicv cl)V f)Cttcn. Qnia Lucas dicit 'observahaut', bila ift aud) iyi)r
tugcnt eine: ambae gifftig, ]-)i-aesertira ultiuia. Non fociunt aliud quam (juod
vident, ut aliquid aj>i)areat, quod blasphemare possint. Nou iuvat, quod
.'.
plenus foc! doctrina et Uiei'rfcii : niiiil iiorum videut. Sic facit falsus Sanctus
coraiu muudo. Et l)c fvomcr rv ift, uempe quod luft I)abcn ])roximum 311
^onen, vel fc^cdE(ic^§ üoit in I)civn, grcbcln unb Innren, ut cum dedecorent, et
putant tum sc plus liabcre honoris. Inveuitur quaedam uiulicr honore, front.
Sed quaerit, ut aliquid depreliendat in vicina quod damnct. Sic faciunt 10
sapientes in miuido et luristae, praesertim Schwermeri nihil aliud faciunt
quam ut beuefitia non ag'uoscant et quaerunt minimum contra nt)s unb bn§
nnbcr ift nl» gcfd^njigcn, ut hodic calumuiautur, ([uod monadii ex ccnobii.s
egrediuntur. Si facerenjus miracula ut Christus, nihil cfficeromus, sed hoc
tantum vi

911. 74 [4. Ottober]
359
K] tum invenies boua ]iliini esse niiaiii mala. Vt qiiando lioino inoi'tiuis, vidctur
eins coniitas: ciiiii ailest, iiou vidctur boniiiii in 00, secl tiin§ einen an l)I)ni
beibveuft. Euangolium vero docet, ut melius I)erQli3 Eleub in quolibet li()ini?ie
et malum tegcndnni. Sic focit filius Spiritus sancti. Satanae filius facit
5 coutrarium. Kethoriei, cllniici doctores si nialani causam liabucruiit, lualuni
ex oculis removeruut et boiium adeo omarunt. Multn ])lus iutcr Cliristiaiios
facieudiim. lila virtus dicitur, luev aEe biiiß ,]um bcften feien lau, illa virtus
facit frennbtd)aft iuter homines et untcvfom^Jt ubel, l^nbbciö. Ecuutra suscitant
odium IC. 1. de quolibet Optimum loiiueudiim et niahmi flefd^lueigen. Et
lu inspiciendum Optimum. Non loquor de iis qui rau(i)lü§ JC. Ho«: est hoc
'observabant' : nou observare debes auff l)n, est Satanica ars sie facere.
Omne quod fenft tüol anftegen, f'ac, tum es in o])cre spiritus sancti. Moricntibus
nobis muS spiritus sanctus and) fomen, si non vcliemus videre malum
et tamen bonnm. Econtra Satan. Spiritus sanctus Jtiiib aber mife nia(i)en,
15 quod libeuter andicris Euautidium jc. Econtra Satan: tantum audivit de
Euangclio, sed quid bonorum operum fccit? Cum ergo nos indigeamus, (pii
coram deo omuia iu optimam ])artem interpretetur, ut spiritus sanctus, laciamuSj
et pro.ximo tum eveniet et nobis.
2. [tud est de sabbato de quo in Euangclio jMattliaci 01)scrvabant, au 2Jiatir).u'.ijt.
20 fraeturus sabbatum. Aderat livdropicus. Si sanat cum, lucrati: si non, quoque.
Si sauat, pharisaei elamabuiit cum quidcm nuilta docere, sed frangere sabbatum.
Heretis iu illo et videtis cum diaboli doctorcm, quia frangit sal)batum.
2 co'»ä 4 fa (beidemal) spiritus sancti] s s (ebenso VJ. 13. 14. 17) Jjö Satauue
bis contrarium unt ro 5 Kctlio: doc: liab S frcuiib: 10 opt lOjl'J Hoc bis
fac unt ro 11 obseivabant] obseiva Sat 13 velle 15 lib IH piox zu 20 über
Si bis lucrati steht iDottcn im jlofn lufg licvvciiiifn quoque steht über nou
K] haud dubie plus boni quam mali in proximo sno reperict, (|Uod iude est
videre quod non nisi mortuo liominc scntiatnr et pcrcipiatnr quam liU'rit
25 utilis. Docemur itaque hoc euangclio, quod est Optimum in hominc scntire
nos debere et pessimimi in eo occultare. Hoc fatiunt lilii s[)iritus sancti et
filii sathanae ncquaqnam facere possunt. Nihil melius ncque prius ne(|ue
magis et ad eouciliandam et ad fovcndam retinendamque gratiam et eoncordiani
inter homines magis est accommodatnm quam eo animi candore
30 praeditum e.sse, ut omnia in mcliorem parteni interpretemur, et contra multani
inimicitiam et odia aeerba pariunt (pii omnia in pciorem parteni ra])iunt.
Hoc est quod hie dicitur 'Observabant illum'.
Altera pars est de sabbato: observabant })harisei et scribae Cliristum,
an sabbato hidropicum esset sanatnrus et ita ex utraque parte intendebant
M illi fallatias, ut ])utarent fieri non posse, ut illorum calumuias evaderet. Si
29 accunuiiodatum

:]iH) *4}rcbi9tfit bf-> 3n()vc* 1528
Khit sie deiicerout eins docdiiuiiu fclbig nn«gctriebcn, si vohiissct,
(|iiod taceut, sed uon faeit. Sed gladiu ijisoruni ingulat. Et tjat fic geftilt,
ut niiiil po.ssint respondere, neo ja nee nein. Si dieunt 'non', est ein unred)t i»
bing. Si 'ita', frangunt sabbatuni. Sic t'acicndum eum iliis, ut arripiautur
iiloruni verba et fto» t)n luibbcr l)nn bcn ()al§. Sie faeit spiritus sauctns:
capit iuimicos tales verbis et eogitationibns suis Et ultra lioe dat urfiK^:
siuc. i4,.s'(jui,s vcstruni' K. Hoc tractavi in Matth.
Plus dicain de illo propter illos (jui non aiifuernnt. Sie dixinius :!re eogantur. Non enim 25
audebant dieere, Nou es,se sabbato sanandum, nefpie andebant eoneedere
sabbatuni esse violandnin sanafque hydropieuin Christus, et cur id fatiat,
causam reddit.
Porro dixi alias tripliccs esse leges: quaedam enim sunt, quae doeent
animae institiam qua apud deum iusta ropntatur, quam(|uani potitis doctriua .w
«bm «, vquani lex hoc esset diceudum, licet et I'aulus legem spiritus appellet. Haec
doctrina maximc in hoc sita est, ut sciauins nihil aliud valerc nee rcspici
quam fidem, uon po.ssc satisfieri deo pro pcccatis nostris per nostra opera
nee po.SHe nos liberari a ])eccatis et morte nisi jier nierifa Christi. Hie
maximc hoc est videudum, ne (juid liuic fidei eijuenius. Hoc est ne ad fidei m

5iv. 74 (4. Cttoktl :!(il
R] charilatis. Si eniiii mos |)0.s.semiis cximcre c ]iLTcatis, (Jliristiis non flal. "2. B.ii 2, iR
Haue (loctriiiani scitis, ntiiiam in ('ordc Iiabcietis 11t in aurihiis (•( orc
Vidcnduni, ul niliil .siinilc fiicianiiis luiic (Inctriiiao i. c. noii sinaniiis iiilnni
opus, vitain .saiictam gcfdjclit lUClbcii, (|iiiHi iiominom t)clff a pcwatis, rnorlc,
5 Satan, (|ui est fovtissiinns inortL-, pcocatis ot dolis, h(\i l){)tl fcttl opus fnit
hU'cf'. ( )poitel ergo alintl iiieiaf i|Uo(l altius est, et est fides in lesuin ( 'inistuni.
Alia praeeejita sunt iit sunt praeeepta dei ut dilectio erga proxiniuni,
ut hie Clu-istus henefacit liydropico: illa i>nieeepta gcljctt Ijinbcr bcit ßlailbcit.
Non sie cogitandiun: Ciwistus pro nie inortuns. Sed o]K)rtet ali((nid fiu'ias
lu et scrvias proxinio, sieut Ciiristus til)i: (piain(|uain per lioe non salvaris,
tarnen vult a te lml)cre, ut nonieu eins per te sanctifieetnr et prosis aliis et
ideo (iiioque vult uni iioniini per alterum gc()oIffcn tjnbfll ut Mattli. 25. ITae")'-,'; ^^'
sunt sccundac leges. Hae leges sunt satis pro Ina [»ersona (juae te facmnit
deo et
proximo c^efcEtg.
15 llbci' bac- sunt Icge^ non a deo pracceptac, Scd at) liominibus ])raeeeptae
ultra dei praeeepta. I't in Enangclio uon stat, rpii deheas diseere
artifieiuiu. Quam(|uaiu deiis non praeeepit, sunt lioniininn praeeepta, ilia
flieffcn e.x illa lege, ([iia ordiuavit liomiiKMu su[)er onuies ereaturas. Idi'o
!ompt fctfertl)um fuv lanbvcdjt ha T)cv, ipiod

302 5Prcbigtcn bcS Sa^ted 1528
R] guter. Ideo non docet in Euangelio, qui aedificentnr et gerantur domus,
rfgna, sed ad hoc lialies rationem. Cum vero mundus sit malus et nou
mauet in bei notui', ba bic ratio ij^n g()ct, sed rjuisque vclit vcuderc, edificare,
ba§ fetm nc^eftcii 311 naljen ift, Ideo l)at got t)exl)cngt potestatem, ut
daret lege?: fo iDCtt iol bcjtt [)au-3 fein. Scr fdjalcf fimbS toot fcI6er tljnn, 5
sed adeo malus. Sic cum in foro veudaut, ut veliut, ibi fol magistratus
fein et dicere: fo teuer foltu. £05 finb humanae leges et illis obediendum,
quamquam deus nou f)Qt gefaft, sed vult, ut huic obediatur, tper ba§ gefegt
l)at. Sieut comprelienduntur in legibus dilectionis, quicquid in toto mundo
mag gcpotten tncrben. So» I)cift nun ha§ hjcttlitfi regimcnt. 2^cr ftud ift 10
faft ein§ getocfcn ha5 sabbatum. Circa illa praecepta, diximn.s, mu§ man
^oben sapientes liomiues qui talia praecepta possunt regere. Sic diximus:
Sunt opera charitatis. non iustificationis. Sic istae mundanae legcs k. Sed
finis eonnn, ut ft^en naä) ben uu^ ber tiicltlicf)en orbnung. Si pauper cin§
liuiusuiodi praeccptorum non potest servare. consul prudens folS fon feint is
f)Ql-3 legen et tarnen (offen liegen in alio k. Vt patei-tiimilias iiabet leges,
famula mulget. servus, ut aret, filia ut eustodiat culinam, bQ§ ift olfo gepotcn
nlu ein engel oom f)iincl, quia est gefaft in baS gc)3ot ber lieO. Et tarnen
sunt mundanae leges. Si nunc paterfamilias iiaberct 2 servos et alter esset
iufirmus et urgere vellet, diceretur insauus, tu frangis mihi legem. Ibi pater- 20
familias fol fein gfe^ in bcr '^anb Ijaben unb frei) in§ gefe| grel)ffen et facit
1 geicutur .S iiotiir] -t oder r ur velit] v " dicere] d 6' quainquam] q:
vult] V .

Kl ba mit »uic cv [i()ct, boS fidf}-? ld[)idfcu Uiil et est epiioia, baS man bai t^cffl^
liitbcre unb mod^t aljcit nad) bcr ftreng I)iu qu§. Nou cervaiula i)roptor
Epicia, quia nebiiloiies niulti. Sic tacit liic dominus cum sabijato. Bos cum
in puteum cadit, ibi sabbatum est naä) bcv liubcrung K. tneltlid) flic^ foQn
5 alfo 9cf)cn, ut videatur, an personae sint aptao ad facicudum, ba fol man
mit aller gclualt brubcr {)altcn. ()ui non servant, in inobedientia dei sunt.
Ipsi eives deridcnt et dieunt: c-5 ift ber ^crin gcpot. Si abis et non t'acis
et putas te non posse com]u, invenies alium qui te 3C. Ito et vende charissima
tua et famle gettoft, fo luol lotr über jar obber 5 milites congregare
10 qui IC. alfo foU l)f)r bocf) l'ctler unb f)umplcr bleiben 3C. scd non audietis,
donec esperiemiiii et tum cogitctis mc dixisse. Si congregasli pecuniam,
bu folta nic^t fro tuerbcn nee ]iuer tuus. Ego non multum indigeo vobis
per gratiaiu dei, possnm iiul)ere gloriationem (piam Pauhis ad Cor. hal)uit.
Tu habes impropitium denn», niagistratum, vicinos. Et qnod congregas, fot
15 ein mal ein toinb \vcd blafcii. Hoc obiter. Huiusniodi, inf|uam, leges
mundanae: qui servare possunt, foQcnö Ijaltcu: Leges tidci et cbaritatis fol
man Ijalten, Et (juae magistratu.s praecepit, fol man auc^ galten. Sed ipsi
adeo sapientes foltn fein, ut, si videant leges nocerc, rautent. Tandem sunt
alia praecepta, bic man gcifttid^ l^eift ut sabbatuni hoc. Et fcier uon ]>utetis
20 esse ieiunium. Ibi est libertas, audistis, conscientiae. Si libera est conscientia
ab bis quae deus praecepit, et magistratuum, quanto plus bie Ünber gcpot.
Si omnia praecepta cbaritatis et magistratus facis, non prodest ad salutem.
'•'^"' ''•'*
1 epij 3 Epij 4 luclt: 7 dieunt] d 8/9 chari/ 11 cog eongreg
pec 13 gratiam] g 16 servari IT mag IS sap vid 7!' sah
30 Hb 22 mag
K] possunt legis exactionom pi-aestare, sub lege maneant. Quemadmodum paterfamilias
habens servum qui tenetur obedire dicto et praeceptis eins, verum
25 si usu veniat, ut servus ille adversa valetudinc corripiatur, iam non jiotest
iussa sui domini excqui. Equuni igitnr est adeoque necessarium, ut paterfamilias
liberum reddat illum servum a mandatis suis et iniuugat oa aliis,
quamdiu servus ille mala valitudine liberatus praestare possit. quod dominus
iussit. Idee ita constituendac leges, prent res exigit et prout sunt bomines,
30 quia alia est aliorum hominum conditio et necessitas. Ita Christus agit cum
sabbato: Servat sabbatum, verum urgente necessitate hominis frangit. Ait
autem: 'Cuius vestrum asinus aut bos incidit in foveam' jc. negligitur sabba- «uf. n, s
tum et accurritur, consuliturquc saluti vaccae, ne pereat. Violatur quidem
sabbatum, sed exigente necessitate. Ita, inqiiit, sanitati restituo hydropicum
35 in sabbato, cum res ita requirit. Prudentis ergo est principis spectare perscoae
conditionem et iuxta eam temperare legis rigorem: ab iis quos vident
32 Cuius ii* JC. unt ro

;',()4 '^Uobinlfii bf-- C»'il)i:f-> 1''2''*
R] Noii aiiteiii lihrr es a legibus cliaritati.s et iit obedias pai'ciilibus, iiiaj;isfratui,
servias doniino, nisi ailsil necessitas, ut (juaiKlo iiiceiidio perit eivitas, oportet
princep.s. Ergo bie ünbcv gcpot qiiae .spiiitiialia sunt, finb gor teilt liuij.
Mi vero facerctr UU'ltlid^ iiilb iiiiig mit Iilllb iit Cesar vel princeps ciiin suis
iegibii.«, et diceret: in 1 qiiottcillbcv viibiiiuis luin vesei caniiliiis, (jiiia nun s
adest caro, iit mein l'oltf luol DClfiUfi, tiiin iiiiiil lespicit in Ikic ]iiaeeepfo,
(|iiain (luomodo Iromines sulKlitos bal)ei'et. Ergo iucltlid) flcfcif ba§ tllltl
jdjnfftc eoiaiii mundo. 8i sie faeeret Pajia praece])ta, luolt id) l)T)il fcivil.
Piier eogitiir ingredi .seliola.s noii ob lioe iit salvetiir: alio(|iii gentiiinm pueri
sanctissinii f'iiisseiit, (pii IG anuoruni iiati plus noveiuni (|naiii iaiii dnetor. lu
Sie potuisset Papa praecipere clericis, ne cw.seut iLMcfjtfcvtig in veisatti, sed
sie iKiu ])raeee]iit. Sed (|ui uou faint, liie est daiiuiatus. Eeontia.
( )iniies leges ab bominibus ])i'aeee])tac sive Cacsare sive papa juUi'll
siiuplieitcr gci'idjt auff bell tncltlid) uiil^. Sic papa fol umtgongcn fein suis
m.irc 2, VI legibus. Ideo reift (Sliviftllö f)ill ein et dieit Sabl)atuni propitiinii i.e. sab- i.s
batum fol biciieu ^lini nnlj. 'ITorno uou propter' k. i. e. uon debet Iionio
sabbato nu|eu. Sed ecoutra. Cum ergo video liominem hoc incoramodum
propfer sabbatnm, rci§ Ij'^n t)in. IMoneo, ut servetis aequitatem in vendendis
rebus in foro, deus enini niininiani transgressionem jnmiet.
1 obed inagiKt 2 iiece/' 6 filiotti'inli: nun ii/icr ijiiiji 7 liu: siiljrtili tucU:
(ebenso 14)
6' (ebenso IL 14) Tap tl loii1)t|rv: 12 liuc IH ups] () lo S;ib
lr>ll6 (ebenso 18) sali /.'' trniisg:
K] posse ]>rae,stare legem, exigere obedientiam debent, cum illis (|ui imparcs 20
sunt [traestandae legis praeseriptae, eomiivcre. Sunt et aliae leges a pajKi
institutae, sieut est ieiunare feria sexta, l'eriari sanctis 3C. quibus iion debeut
conscientiae astriiigi aut obligari, sieut uec ceteris legibus huiuauis conscientia
eoiistringitnr ncMpie deljet eas exigere quasi nceessarias ad salutem. Posset
tarnen fieri, ut princc])s ali(|uis mandaret suis, ut quatuordeeim dies ieiu- 25
uareut et abstinerent a earnibus qnater in anno, Non nt per illius praecepti
executionem aliquid mererentur, sed ut piseatores inanerent in suo oflRtio nee
penitus trigeret aut eessaret eorum negotiatio. IToe enim dcbet esse finis
omnium legum humanarum, ut in eommodum et utilitateni rei[)ublicae cedant.
28 ll«c

5Jt. 74 [4. eftobfv] *J(r. ", (11. Cftokr] 365
^^^rcbigt am 18. 8ouuta() nadj XriititatU^.
(11. Cttober 1528)
Stc'^t in mxcx

U)deo frOfltcn» nicijt. Volucnint Cliristniu (jiiacreiT', iit roraiii liolct' Hcrbcdjtig
madjtcn unb 311 fcljciubeii, bnö er muft bic pfciffi-'" tili jiljcu et nun csso
inagi.ster, quia dixit: 'Tcntavit' i.e. vciRTUnt iioii ut discipnli, suil niagistri.
«.3:. Hoc faciunt (iniiies (jiii sna sanctitatc ot opcriltns iniib gljcii et snnf ridjtci"
llilb Hevcdjtcr cornm (jui non siiuilos eis, bic löffelt loir fareit, Et vidomus
rcsponsum Cliristi. Nos laitffen 311 feer itbcr bic lUOl't. Indei: (|nando andinnis,
satis putanins. (iniscjne in cor sniuii sci'ibere dehct, nt ad iiuniilitateni
vcniant, non praesunioutcs ut ilii. ( crtc tales uBer laitffeil lalia pracccpta et
non inspiciunt, ergo mnlto minus agnoscunt Christum. Tota lex, imiuit, est
ut diiigatis deum et ])roximum jc. Brevissima praedicatio et tarnen compreliendit
t)nmia (jiiae lex et prophetae lial)ent. Si vis scire, (|nid piuplictae
i Vol iilcr ijiiaei'ere xh/il iiitcn'ugarü sp 3 Teiita; 4 l'a .5 viil .sj 1 1 laufjcu
i/s sciiv mit V inacccjita] )i 1* ag 10 ud proraiscuam
multitndiueni Chrisliuu igiu)minia afficerent et gloriam eins ex-
Vuc. II), sr, tinguerent. Ita enim in(|uit TjUeas 'tentantes enm' Innnens quod si potuisseut
calumniandi materiam arri])ere, ieeisseut. Sic omnes hypocritae sauefitatis
.siuuilatore.s semper ca})tant materiam ealnimiiaudi et iudieandi alios. Nos
videbimus, quid Christus rcspoudeat. 'Diliges dominum deum tuiini ex toto
corde tuo' k. Haec verba bene sunt consideranda et intuenda, ut in plenam
nostri cognitionem ducamur videamusque, quid possint et quid non (jossiiit
vires nostrae quantumque debeanuis deo, atque eo modo humiliemnr. Nisi
enim legem cognoverimus et bene didicerimus,
miiKjuam Christum cognoscere
aut eius bouitateiu expcriri et sentire ])oferiiuiis. Torro his pancis et brevi-
stf.hl 2 ro
^J^j'JU Diliges /jis K. uiit ro zu, •'}/ iihirr vires .sh^ltl \ ru über (jnaiilnMii]ne

•Jir. 75 [11. Scplcinbct) 307
R] et Mose scripserint, aiuli liic (Jln-istum. Si Iuiik; tcxtiiiii iiitellii;is et servas,
omnia praecepta scrva.sti. Qiii lioc possibile? tarnen iledit deiis circiuiicisioiiem,
Iteiu declit lege« de sabbato, ferils, oblatiouibus, de imuiditia. ilu\
ergo coneluditiir hoc totum in dilectioneni dei et proxinii? Itoni si uimiia
5 iu charitate consistnnt, quid opus, ut sinat Mose tarn niulta prnccepta dcsoribere?
Hoc ideo factum, ut ouuios leges vcUct rectc dcclararc et darc
intellectuni, (juia rudibus cordibus imij» man ein biug fiiv bleuen luib fenen,
et tarnen nonduiii intelligunt. \'iilt dicere: oiunia [)raeeepta, (|uantuiii

:W8 ^Stebigten be^ Sal)«! 1528
H] ut diligat se, bavl)nn ft^ct§ gar. Tum coqnit, mulget vaccam, taineu dixisti,
inater, si tautuni diligerem. tum esses couteuta: qiiod hoc iubeo, hoc ideo
facio, ut videam, au verum sit, quod me diligas. ^aS' fittb !Qn§ t{)Un cum
murmure et foulen l^er|cn, tum dicit mater: nou diligis me neque phicet
hoc opus. Si vero iu gaudio it et tacit rideuti orc, tum opus eximium est ^
et diligens filia, quod gaudio est ohediens. Ibi nou tain nuihum respieit iu
opus quam cor. 6r fc^t ranndjcrlel) gepot, domiuus. cö ift l)l)in iitd^t biumb
311 tt)un, Sed vult teutare et occasionem dare, au diligatur. Cum ergo videt
a]i(juem ex unliifttgen tiuEcn, quod deus praeeipit, Ibi praeceptum adest
ut Signum, quod deum non dihgat. Si vero facit mit fprungen, Ibi itcrum m
ft^et n bic tvexä nidjt fo an al§ cor. ®a§ l^eift omnia jiraecepta bangen
unb Dcrjaft fein in charitate, quia afferre cerevisiam lierct in charitate. Si
cor ift gemunnen, tum ^ot man leic^tlic^ mit bcn luercfen gel}anbelt, tum
1 SQ c sp ans eam J dilig li ilil ,"
opus üher (cor) cor üher (opus)
a vultj V 10 dili über mit eteht l)nn »7; zu 12:13 Si bis gcluiuuien unt ro
N) omuia eius praecepta et verba vobis adeo erunt suavia et dulcia, ut uon oj)US
fuerit aliquo praeceptore et monitore: ipsi spoute omnia ex corde et animo 1;.
tacietis quicquid deo plaeuerit. Excmpli gratia: Mater fiham habens, a qua
nihil omnino exposcit nisi ut eam vere diligat, in iioc opere, inquam, erga
filiam couteuta est. Quod fit: filiae aliquid praeci]nierit, hoc facito, illud
omitte: In illis operibus agnoscit mater, an tilia vere eam diligat. (^uae
si sponte omnia fecerit, iussa matris cantando perfecerit, carte dileceionem 20
filiae agnoscet, quod si invita et rebellis opus et mandatum fecerit, insincerum
cor eius intelliget eique filiae oiTicia minus grata fueriut, utcunque opei-a
2« 16 Simile r 17 {\a) in Opera spoiit.'uiea cli.nriutis iiulicia r
K] recto iutelligeru onmia j)raecepta et rcipiirere semper verum et geuuiuum
alicuius mandati intellectum et usum. Quasi dicat: Etiam si scrventur et
impleantur infinita illa praecepta a Mose ])raescripta, inanem tamen esse
laborem, nisi ex corde diligente deum et proximum proveniant. Sunt otiam
infinita praecepta a deo data quibus teulat et experitur dilectionem. Ciuemadmodum
si mater habeat filiam eam diligeutem et iniungat ei alicjuod opus,
quo experiatur, utrum vere diligat filia: lam si videat mater pigro et invito
animo fiicieutem (|uod iiissit, certa est, quod non vere diligat filia. Sin
vero lubenti et liilari animo iussa cape.ssat et commissum opus execpiatur
filia, gaudet mater certa, quod diligatur a filia. Non (juod tarn ipsum (ipus
c\irct, «piam dilectionem. Ita deus nmlta jiraeeepta imjiosnerat ludeis non
2i Quasi dicat Ktiaiu i

9h-. 75 [11. Oftobcr] :{69
RJcharitas, left bic iiiüerltieilen hoc opus jc. Iiulei inanseruat 40 annos in
deserto nou circumcisi, quin erat gefaft in bie IteB, quia opus erat bar Ijnii
^()r lieb flot ticrfud)t, «t ircnt in terram Cauaan et ex])ectarent doi promissionein.
Dens meint bie tvaä nid)t in praeccptis, Sed jel^t [)in 3U ein
i 3eid)en unb üeifud^en, quando hoc crfert, quod diligamus eum, non indijict
legibus ncc astringit K. Soito onniia praecepta ergo esse posita juv erfavung
bev felben lieb. Ideo dicitur hio maxinnun praeeeptuni, (piia alia debent ex
ea fluere et non econtra. Vult cor habere 1. tum sequitur ujauus et oiunia
membra. Quiscjue videat, qui deuni diligat, tum videbit, quid possit lioc
10 praeeeptuni. Inspice ordiue 10 praecepta, ninib fic^ ' jur bi^ et invenies,
toie bn§ gioft gepot be^ bir fttje et inveuics te nuUam habere dilectioneni.
Simulamus externe dilectioneni et est hypocritica, quia g[)et nid)t Hon f)ClljCn,
Dou Infi nO(^ lieb, sed contrarium. Vt castitas est jiraecepta. In eorde
uostro finb§ fic^ fo: Si sequeremur nostram luft, quot essent, qui casti
15 manerent, praesertim in tentatione? Item non irasci debeo, sed quando ledor,
J cUa 4/5 Dens bis quod tint ro 617 Scito bis dicitur unl ro 7 fei: niaxiinum
praecep: sp r dcb 6' Vult] V 9 dil 11 groft] g 12 liy[)i> zu t:i Crassa
exempla r 14 finbä \\äj c sp in finb fic^§ Si] Sic
') = r«
N] externe fiant, corde non praesenti. Haec si coram homine ita sint, quid onram
deo fiat qui cordium scrutator nihil nisi cor et atfectus exigat nnJhinique
plane opus nisi charitatis experimentum exigat? Ideo hie Christus oninia
sub charitate coniplectitur. Percontetur aliquis, an unum dei praeeeptuni ex
20 animo et corde uuquani fecerit. Primuin est: 'Non habebis deos alienos coram
me'. Hoc adeo aninium et cor requirit, ut Omnibus spretis deuni solum
ainemus, timeamus, colamus et illi soli hereamus. WAe autem, ut perfidus
19l'20
Percontetur bis fecerit unt ro zu 20 Nihil omittit cliaritas r
K] quod adeo opus esset tani multiplieibus praeceptis, sed ut reipsa experiretur
dilectionem, ut quoque ludei ipsi scire possent, utrum diligerent deuni. Et
•25 hoc vult quod ait Christus legem et prophetas pendere ab his mandatis
dilectionis dei et proximi. ludei in deserto annis quadraginta non circuracidebantur,
non tarnen ininintabatur aut exigebatur circumcisio, quia aliud
opus erat, quo dilectioneni experiretur. Debebant enim ex Egipto in terram
promissionis proficisci. Omnia opera debent promanare et provenire ex
30 dilectione. Cor requirit deus, quod ubi habet, faeile sequentur et opera.
Praecepit vero deus non abuti nomine suo, sabbatum sanetificare, nou ledere
29 Omnia opera unt ro 30 et über opera
Sut^etg SätxU. .\XVI1 24

370 ii^tcbigtcn bc? ,3nl)rc-5 1-=.2S
H] (luidV liljenter fiuni peroiitcreiii et vindicarciu ,'C. SdC- ift bic lieb. Scd ut
cor siiave
est üi>
am Runde zutjefüfjt
(\\\\ iijt erij zu quis 6' iiher mitri.ar steht ap me .iletV " nie H'. e/v/ >/* durcii
gaiKÜo al'ficit 8 almndaiiti/' 9 über \S) steht fjolb sp lit vult] v
NJ mnndiis agit donis plus quam creatori adlierens. Cou.sidera avaruni Nounc
:
plnris estimat tliesauruni avu'eum (|uani deum verum? Nonne plus aliquis
uostrum exultaret, si saccum aureoruni acquireret, quam si cottidie dei gratia
ei denuueietur omniaque quae eins sint. Non sufficerent ei tot harmoniae t-'
et iubilaciones perlato aureo thesauro: cum verum dei thesaurum interim
cottidie nullo gaudio suscipiat, ita excecatura est cor nostrura, ut iis tempovalihus
et eaducis nuilto plus fidamus quam omnibus dei promissionibus.
Nonne ipsa experiencia nos docet, (juod multo vehementius ipsis ereaturis
zu 14' 17 Sier)c mic louv mcl)or bem aclbttu'utljd bcii gölte gotvnwoii /
1
nee dannis

^x. 75 [11. Cftobcr] ;{71
R] servetur M;ittli. .'i. Tu dchcs diligerc tiiiim i.e. plus debet cor tuum herere ai!üiif)..'..2i)fr.
iu eo unb frciib an tjijm l)ahm f|uam an etm I)au§ Hol c^lIlben, tacco suum
verbuni 'Ego sum deiis tuus", fol ein fold^e ficub nind)cii, ba§ luen ()imcl
unb erben eitel golt unb fl)l6er toeie, fol eitel ftanrf fein, (iuamlo locnlus
5 dicit plfiius aurt'is: 3cf) Unt bein fein, ihi .soquitur gandiiim, tripudiiiin. Dens:
'Ego tiuis', ibi inilliim sequitur gaudiiim. Ibi videnuis demii non diligi.
Et opera tacinius ut lüde! non edontes Icporem JC. Sic Joeiter 'Xcin pnixi-Wiititi.
nium ut teip.sum'. Et inqiiit 'similo prinio'. Sa f)üt jicf) unfcf lelji' ernntei"
gclPOiffen, quod sit primo simiic. Ubi nuuc bona opera et sancti homiues,
10 phari.saei? Si volo dicere: ubi accipere debeo bona opera quibus scrviam
deo? Inquit ergo: quod vis deo facere, fac proximo. 5Umb ha-j gejjot für
bid^ et iuspice, qui diligas proximum. Tum videbi.s te ])eccatoreni. Quisque
.>•.',
»a
1 dil t 3,ö veil)um bis plenus mit ro zu 3 Ego sum deu.s tniis sp r 6 dil
9 Ijoiia opera] b o 10 dicere] d U deo (vor Iu

372 ^U-fbi(ilfii bc? Satjtc?- 1S28
l!j corpus siuiin nutrit paiio 3C. «luiil faeiimis erga proxininm? Inspioe optimos.
%ü fonft l)t)n luol lafjcn gfien. Item, (juod prius, qui alium potest ciroumvenire,
facit et iion cogitat hie quod deiis praecipit. Tum venimus et aliud
facere volumus quam deus praccepit. Si inspexeris hoc ergo praeeeptum,
invenies te non servare hoc praeeeptum. Tum deus iioc dieit 'quod facis 5
])roximo tuo, fit mihi\ quia dieit 'Simile primo'. Si hoc est tarn excelleus
o]Mis, ut (|uod deo fit, Ibi audis quod deus in hoc praecepto \xä) öeibirflt
liiib Dcvfreudjt fid) in proximum tuura. Vestem quam das pauperi, non das
ei, sed deo tuo, quia dieit 'est proximus'. Si esuriret, das pauem, non tarnen
patienti, sed deo. Ideo esuriontes, nudi nol)iseum sunt, iit deus exporiatur, lo
an diligamus proximos nostros, lüiiu fol Qot infjCV t()lin? Ihi hahes deum
Hol. Nos eontemnimus enm, ktvicflcn imb nljcmeii t)t)n iiorf) bnjit. So finb
lüir bcnit nicfit lucrb, ut ulhnu dei praeeeptum t'aeiamus, (juia dei praeee])tuu)
coutemnimus. Tum vcniunt fiilsi doetores et doeeut alia. Si tuus proximus
est troftloS, deo faeis k. Si hoc ])ro vero I)icltcn, quis nostrum non nuduni 15
ve.stiret? Non l)altcil§ ])ro vero. Ideo transit per unam aurem. Quid
faceres, si Christus vel deus veuiret ad te? Nonne omnia sibi aperta? Sed
quia iani uon videmus et tantum audimus: quod proximo fit, deo fit, non
1 pane] p prox 3 cog 4 iiispex (! excel: 11J12 an l>is coiiteiiiiiiiiius nitt ro
11 (lil zu 12 über bot steht Wctt 13 praeeeptum (beidemal)] p
l'i deo l'acis über
ttoftto? K. IS autl f|iif)il über prox fit (vor Aeo) c aus fieri
N]buent€s. Ita agit mundus, caro, qui vero divino verbo et eins provideuciae
niliil credit, et ita videmus, quoraodo deum ex toto corde diligamus, deindc 20
«m.ittii. 22,.io dieit : 'Et ])roximum tuum SICUT teipsum'. Vides hie, (pianta eura sit
dei ])ro paui)eribus, ut omnia quaecunque huic feccrimus, (-liristo ipsi et deo
fiicta credamus. Dieit enim: 'Secundum autem est siuiile iiuie'. 'SIMILE^
dieit. ut si (juid in proxininm benefecerimus, simile erit ae si deo feeerinuis,
nulla sit diflercneia talis opcris. Atque hie vides, quam se submittat Christus 25
2U 27 IVoximuiii diligorc r 22 ipso 2.'> tali
Kl]iroximo. Si est auimns servire mihi, fae servias fratri et ipsum sicut te
diligas. Fac periculum nunc et descendc in cor tuum, utrinn sie diligas
I)roximum atque teipsum. Nemo non curat corpus suum, prospi(;it sibi
vietuni et amictum, paucissimi autem solliciti sunt de rebus fratris. Deindc
hoc vide, quod qui volunt esse onniium sanetissimi et iustissinii, ne minima 30
quideni eogitationc cogitant, quod volint iuvare fratrem indigentem nee
minimo leruntio eins egcstat(!m Icvare, cum tamen dieat Ciiristus sibi fieri,
quod fit proximo. Proinde demittit se, eui si quid lluMunis, Christo ipsi
faeinms. Si quem veste donanms, non homiuem, sed (lu-istum vestimns. Et

9h. 75 [11. 0(to6erl ;{73
R] credimus. Ergo hie textus facit no.s omnes peccatores, ut cogamur dicere,
quod nee coram deo, proxinio serveimis Nee pos.^iiiinis .servare: modo
discerenius, quid facerc dcbereimi.*, Vt inveuireniur apud illos (jni aono.sciint.
Alii contemnuut oniuino. Quisque accipiat hunc textiun et iioii putet se
5 intelligere: teil' aUc fjabctt bran ju lernen k. Ibi .^unt omnia in-acccpta
et legcs. Qui.sque iuveuict iiic,

( 18.
:i74 ^itcbiiitfii bcc- 3rtI)ve-5 1528
TOotll).9, Iff.
76
^^rcbifjt am 19. ©onntnfl nn^ 2'riititrttt§.
Cftobct 1028)
gtcl)t in ^Hörers 'Jiadjfdjnft Bos. o. 17« m. Iit5'' — 197'', in bcv 3Uixn=
berger 53h)fDnius^anb)cf)rift Solg. 13 SSI. 2» — 3'\ fo>rie in ber Äopciitiflgcncr
|)anbf($rift 3h. 1392 S5t. 209" - 212'-.
R] Dominica XIX. Matth. IX.
Hoc est Etuuigeliiim qiiod pnnionit cxeiiipluin de Cliristiaiia fide, de qua
imilta praedicavimus et praedicanda, qiiia fides est Caput in doctiina Cliristiaua
et eecle.sia. Videanuis istam doctnnani mit eint gvofiett eyeiupcl 6cluctft.
Ihi paraiyticns est et est qui non potest opeiari .sui.s nienibris. Sicut etiam
gentiles: t){)e Refftet fie mit bei redeten .liaiib tnil ba ()cv grciffen, Eo plus
greifft er bmt I)tn. Ille liomo imiS fceftetigcn doctrinain de fide. Hominem
ante fidem potes paralyticiini dieere, c|ui libenter (jiiideiii niulta (acere vellet,
3i3 Hfuc] hin praudicaviinus unt ro zu J l'aralyticus r J iluc] U
j^,|
4 ec r 'Bcftc
MATHEI NONO.
Sdittii.'.i.iif. 'El ecce addu.xeiiuit Uli paraliticuni in lecto deeunibcntcni.' lo
Proponit fidei nostrae e.\eiii[)luin jjaec historia, sicut in ecclesia
seniper praedicanda est. Paraliticnin appellant qui omnibus membris adeo
dilaceratus est, qui (juamvis libenter uperari couetur, nihiloniinus pos.sit.
Ita et homo inipius sesc habet, sine fide, qui quainvis nudta conetur
zu 14 l'aralitii'iis ligiiva iru|ii"riiin ;
K] Dominica Dccima nona. l.^
anattft. 9, 1 ff. '.Vscendit lesus in naviculanr Matliei !».
Hoc euangelion nobis quo(jne e.xpouit ('\'em|>lum fidei et eins naturam
et vim exprimit et declarat. (J,ua de rc non panca nobis diceuda sunt.
Pn linde acci])ienuis hoc cxemplnm et penitus introspitiamus. Paralilicus
dieitur (jui merabris suis niliil potest efficere, cui membra ita (hstorla et '.'o
dilacerata sunt, ut iustam longitndinem non habeant, ita ut conatui membroruin
non respondeat etfectus. Qui scirc velit, quid homo qni est sine fide et
antequam habet fidem, praestare jiossit, |iraeponat sibi hominem paraliticuni
et cum diligeiiter intneafur. Paraliticus (|ut) plus t'acere nititnr, eo mimis
facit.. Ita se res iiabet iiim liuininc fidei e.\[)arle el (|ui nondimi est renovatus 25
15 ro über l>oniiiiic.'i »tc/tt »chtrarz 19 10 loit ri> 17 exjjoiiit (nol)is)

9(r. 7(5 [18. Cttübei]
375
H] sc'fl fjuauto plus vult co niiiuis. Aristoteles k. lüCll CV fllV fid) Intl ft^lnln'tl.
fd^Icc^t CV fllV fic^.' Sic est omnis infidelis et praesertim itislieiarius: (|ui
imiltum exeroent se operibus t)tit an JU tüiucn i't eeontia. (iiiaiidd liftiuo
ante fidem et Cliristiiiii fid) Ulltcitüinbcn fuv Ö)ütt, fit, iit reddatur siiperhior
5 liub OeiftocEtcr. Et suis tiperibns 11011 fiiiiit cordatiores, letal)iiiidi, (Sed QlU^ft
Uiib forg. l't ps. 9. Moiiachus probissimus (pianto plus scrvat ordiiiem, l)l)c*i-
iingcJüiffei' tntlb er, quia cor non habet fideiu, erj^o uec requios, boä l)cift
veriis paralyticiis. Si voro sunt ftoüj ut iusticiarii, (pianto plus bonorum
iaciuut, ^e superbiores et dei conteiuptorcs. Et dcbciit plus deuin tiincre, Hunt
>u incus, L't lob, ut omnia iniraeula dei et verba conteinnant. Kl fiiib cbcil
''. hi.
^''"'"i. ''
4 fide .'' deli 10 iiiiia: cuiiteniiiiint
') das eine (ii:ohl dat: :n-eite) fin; fit^ steht st. ()inbfr fid). FAn Fehler ron der Art
wie sie in diesen Aaclisc/ir. öfter hegeynet. 1'.
Nl operaudo, uiliiloniiniis ali(|uid boni operari - possit, ut scilicet onines livpocritae:
aut oiiiiu oninino deticiunt in opere aut oiunino superbiuut. atque
ita nihil ex auinio beuefacit omuisque conatus illoruiii labor et dolor. Qni
tpianto niagis operentur, co niairis deficiunt timorc aut supeibia tumescunt,
li qua .superbia cor eoruni induratur iuciitis'' more de quibus proplieta scribit i>'oi'4i, 1.'.
et hie eorimi figura pulchemnie in |)hariseis Christum accusantibus videtur.
ZV, 12 Pestis openim sine fide t'acieutiuni »
*) erg. non ') = incudis
K] et illuniinatus gratia fidei per spiritum sanctum. Et inaxime hoc u.su venit
in iustitiariis qui valdc sunt solliciti, quo possint niulta bona opera facere,
cum tarnen interim nulluni opus bonum ab ipsis fiat , imo
nee fieri possit,
ao dum sollicitudo et conatus eorum sit fide destituttis. Quaudo prae.stituit
sibi honio niulta egregia praestarc opera, fieri aliter nequit, quin alterum
herum accidat: ut aut fiat superbior aut deiectior. Si qui .sunt ((ui praesumunt
multa opera et ea opere praestare non possunt, semper sunt pavidi et
inquietani habent con.scientiam : quo plus operum fatiunt, eo deiectiore.s
25 redduntur. Sicut invenias monachiun multo studio et labore, vigiliis multis
conantera bona opera facere, nocte media surgentem et preculas
suas decantantem, crcbro ieiunantem: semper tarnen conscicntia inepiieta
manet, quia cor vacuum est fide. Si vero sunt qui aliqua o|)era fatiunt,
hi suis operibus iiitlantur et superbiunt et propter ipsa o])cra sibi deberi
30 cehim putant. Quanto ])lus boni praestant, eo magis accrescit cornii superbiae
et vauae fidiitiae. Debebant cresceiv in tiuiore dei et crescunt in contemptu
et fastu dei, dum suis operibus tribuunt (|uae deo tribuenda f'uerant.
Et hi ex eorum sunt numero de quibus in textu dicitur, quod blasphemiae
26 nach surgentem kleine Lücke

87G ^U-fbifltni bo-3 ^ciljtcs 1528
K] bic gic^tbnidfligcn qui hoe Euangelio Christo nitfflaurcn , ({uod deuin blasphemet.
Ergo unc^iiftUc^ iitcuic^ sie vivit, ha^ n utcl cigei iiiac^t et
oportet fiat. Sicut illi aurigae coutigit, qui in fd^latu ftccf mit 4 rotis, volebat
rotas fd^arff ^auen. Sic uos volumus ber fac^ f)elffeu, sod paralyticus
manet paralyticus, donec veniamus ad Christum, ut ille adfertur. luterroga s
cum, quid faciat? iacet in leeto unb Icft ficf) trogen, uou potest incederc,
facere, ha§ finb bie rechten t)eucf)(cr. Tq§ bct significat, quod iacent in conscientia
Bcrjltieifclt vol lierftodft, juitant se tool bran fein vel omuiuo de. oc 12 fidem] f
N] Tales paralitico figurautur, cuius morbus non innnutatur, (juousque tandera
ad Christum deferatur. Quid faeit paralitieus? Decumbit iu leeto, portare
se sinit. Hoc certe pulcherrimum opus nostrae gloriacionis : nihil facere et 15
tarnen salvari miserioordia domini. Deferentes vero pii sunt tanta fiducia
in Cinistum nioti, ut non desinerent ab hoc opere quornm fidc Ciu-istus
incitatus. Hü nostrorum episcoporum , euangelistarum, patrumfamilias et
zu 14 NuUiim paralitiei opus r zu 16 Adiiucentes qui r ISjSTT, 11 Hü hh tj-]nuii unl
K] arguunt Christum qui sibi arrogat opus quod solius dei est, utpote remittere
pcccata. Quanidiu non sumns Christiani et carenius fide, impii et niali sunnis 20
una cum operibus nostris et quo niagis laboramus mederi peccatis, eo plura
])eccata committinuis et semper augentiu- et erescunt in nobis peocata, donec
pertiugimus ad Christum qui solus morbo peccatorum certani mcdelani fcrre
])otest. Id (|uod in hoc paralitico expressum cernimus. Quid auteni facit
paralitieus, quae opera confert ad sanitatem im])etrandam? Corte nulla. sr.
Decumbit in locto, jiortatur et defertur per baiulos ad Christum. Egregia
sane et spetiosa opera liabes. Hie pulchre depictum est, quid liomo ad iustitiam
suam conferre possit. Xam quemadmoduni iiaralitieus nihil ad recupcrandam
niembrorum suorum integritatem adhibere potest, ita inulto
minus facere aut praestare potest homo, ut iustificetur, cum extra Ciiristum 30
nulla est sauitas, nulla iustitia, nulla salus. Porro qui adportant paralitieura
ad Christum, pii et probi sunt homines et fide insignes. Tale eorum est
fides, ut certo apud animum suum concipiant et coustituant non destitui
auxilio ncc passuros repulsam qui bona spe et fidutia ipsum acccdant, unde
OTiiiti). 9, -i etiam dicitur in tcxtu 'Ut vidit fidem illorum' K. Sunt autem ins paralitiei 3.-,
baiulis similes, (juotquot in hue sunt, ut homines ad Christum et veritatis
iy arrogant

5nr. 7() [18. mahn] 377
R] Christus, dieit textiis, rospcxit fidem eonim, placiiit ei qiiod tak-m fidcin
habuenint ia sc. Hi sunt praedicatores et qui alias admoncnt faiiiiliam: iili
adferiuit ad Cliristum. Uli Icccruut corporalitcr in corporali egritudine. Xos
quoque fecimus, quando doceraus alios ut agnoscant se nihil esse, et ostcndit
.".
illi, loeit er fol fotncil ad haue gratiani, ut a paralysi liberotur. Et hoc fit,
quando eum aulers a se et ad Christum fers. Tum g{)et bic fvolid) ftl)mtn
et Caput iiuius Euangelii, quod Cliristus aperit os suum et dicit 'Fili.' Ibi
rurt er itirfjt bic öerftotftcn paralyticos , sed alios qui sunt üerjhjcifclt iinb
tleinitiiitig in suis operibus, qui in eis non pote.«t invenirc auxilium, ha'ö
10 ift ha^i Uiort ba§ fol tliligen in Christianitatc. Jbi vides, qui verba
a''"iti). s. a
1 fiilem] f fid S egri 5 gratiani] g ß .aufer(a)s fro: S ucrjlueif
N] aliorum typum gennit, quorum officium est lapsos corrigere, elevare, iiistaurare
ac plane ad aliam vitam incitaro. Tunc dicit Christus
'Bono animo est«, fili, Rcmittuntur tibi peecata tua'. a'iottf). 9,2
Haec verba ad hos solos pcrtineut, qui adflictae cnuscienciae fueriut ex
15 siii cognicione permoti. Hos, inquam, consolatur hie Christus ex sola gracia,
misericordia sua, ne gloricnuu- in nostris viribus et operibus. Sed quid dicit
Christus? 'Fili, crede', non dicit: ex quo niulta bona opei-a iamdiii niachizu
14 Verba pleue consolacionis r pertiiict zu IT Non dicit l'nc liou lao,
illud
sed Crede r
K] Cognitionen! adducant, ut ministri et praedicatores vcrbi. Item qui quocunque
modo adiuvant salutem proximi sive instituendo sive adhortando,
20 increpando et arguendo et quibus mediis tandem id fiat. Item: Si qui
peccanti gravitatem peccati ob oculos ponat et in cognitionem peccati
ducat, rursum quoque ostendat, unde remissio peccatoruni consequenda,
indicans et proponens Cln-istuni, admonens ut si a peccato liberari velit, ad
Christum spiret et confugiat. Hinc seqiiitnr, ut Christus dicat et consoletur
25 DOS verbo oris .sui 'Confide, fili, remittuntur tibi peecata'. Hanc vocem
Christi sequitur sanitas, scquitur remissio peccatorum, postremo alacritas et
gaudium conscientiae. Haec autem verba nihil ad superbos et per se iustos
ac sanctos attinent neque cnim his diciuitur, sed ad humiles et contritos
spiritu peccatores qui sentiunt se premi nuiltitudine peccatorum. In horum
30 auribus haec vox Christi personat et nihil gratius est illis quam audirc
'remittuntur tibi peecata'. Haee est vera vox et praedicatio euangelica quam
semper in ore habere deberet Christianus praedicator et afflictas conscicutias
coDSolari ea. Homo per se omnia facit deteriora, sed immutatur a Christo
per meram gratiam sine omni meritorum rcspectu et additione. Nullum cnim
35 opus fecerat hie paraliticus,

;?78 ?tebi(!tcit bcf :jaf)rc-j 1.52S
Hl ftljmmen cuni operc , opius est quod lionio nihil potest facere uisi peius.
Etro 3 aiiuis ieiuuavi. Ibi nullum verbum mciuoratiir, sed est gidjtBvÜdjig
et quod adiuvor. est luera gratia. Sic verba fltngcii ut opus. 'Sei) getioft',
quid hoc significat? Non dicit: tantum ijene meruisti, ut saneris, uuilta ])assus:
rcniittuntur til)i peceata. Item: ieiunasti, non potuisti ederc, bei' tvoft pfifft
^
auff fein Iricrcf, gcbiilt k. Sed fuffct bcr tvoft auff öergebung bcr funb, baS
ift clor uiib "^el gmig gercbt. Ibi nulhim ergo opus pouitur, quo fideret
cor humanuni, dloä) fol man in mundo fo narren, (piod doetores homiues
Inotlcn 3U frtben fe^en suis operibus. Henu'ssio peecatorum fol btc§ frolid)
madjcn. Hoc est caput doctrinae Christianae et tarnen periculosissima lu
]iraedicatio. Si nun praodicatur, quod tro| cordis fol |tf)en auff remis.sio
jjeceatoruni , Sequitur tarnen, quod homines hioücn getroft fein, ({uia qui
habet cor turbatuni, eoufugit ad opera, ut tnunjuillani lialjeat conseiontiam.
7 ftljmme über peius ste/ä inaliini 2 fticf)t;
" gialia| p
r.u .) iil/er l)Qfft
lieht fuffct Wcvg 7 d f Im ilocl In. (clieiisu 1-J) U> [XM-iciilnsl/ // ftt)C
11:12 reinissio iieccatnniin] r ]p /.V tiabcat] lial)
N] natus es ieiuuando, orando jc. sed solum niisericordiae nieae confide et adhere.
Cur debet bouo animo esse? I\espondeo: propter ])eccatoriun remis- is
siouem uactam. (iuae raaior congratulacit) perterritae consSi cnim iiic digne commendatus fnisset, non in tam varia
/•/ (ex) miserk'cirdiae zu In Ad fjiios iff^iiniii ( 'hiisti ]iertiiipat. ro r zu 18
Ivemi/i peecalormii summiis thesaiirus r
20
K] reciperent , sed ex nuda dei misericordia proiiciseebatur. I'roinde dicit 'Rcniittuntur
tibi peceata'. Non inquit: meritus es, ueqne ait sanitate restitutum
eo quod multa perpessus aut quia in lecto decubuerat. Hoc si perpenderemus,
nulUini
utique opus hie recenseri inveniremus, propter quod mereatur
paraliticus sanitateni, nee tantum tribueremus nostris operibus sicut facimus.
Proinde eonscientiae pax et tranquillitas in luilla alia re aut opere sita est 25
uec ahnndc pendet quam ex remissione peecatorum. Verum hoc docere et
])raedicare non expedit nee tutnm est, sed tarnen neccssarinm est hoc docere,
eonscieutiac pacem constare sola peccatonun remissione. Si non praediceraus,
statini sectae et hereses innitentes suis operibus et pacem querentcs
per nierita sua sin-gunt. Sin praedieemus, mox carnales homines dicent: Nihil ao
ergo latienins, sinius otiosi, stertamus seenri, (juandoqiiidem sola jieccatorum
remissio eflficit gaudiiim in corde. Adeo periculosnm est haue doetrinam vel
apud iustitiarios tacere vel apud carnales homines invulgare. Utinmque non
fit sine animarum perieulo et damno. Quid hie l'acies? Nihil facere imjjium,

9Jt. 7C [18. Ctlober] 379
R] Si vero praedicatiir: Kemittinitur tihi poccata et bei" tl'O^ fol lt()cu auff bcr
reinis.sio peccatoruui, iiou in opcribus, passioiie, cgritiuliiie tiia, .swjiiitur slatiin:
crjjo nihil faciemup. (iuid nunc lacicucluin? tä tüil toerbeil oUeö tf)Un unb
iü(^t§ tf)iiu. So iexliio peccatonini. Ihi habes exeniplum. Uli aiixiliiim f'ertur sine oiunibiis
operibus, adest saltem reiuis.sio peccatonini. Tnni u6erfc^(ü^e, quid voeet
remissionem peccatonini. Christus non respicit, quantum ille passus sit, l't
nostri praedicanint : (jui multa patitur, ienii.ssioiieni pecoatomm requirit. (Juid
10 est remis.sio peccatonini V Si est reniissuni, uou est üeibinet. Ideo hoc verbum
dainnat omne merituni, opus. Sa mit iDCVC iä) ben, ha§ man mit tf)nn, nostri.s
operibus et viribus bic funb tüctf t^un. Xaiii hinc fluxerunt onines
ordiues. Et dicunt: Confide, quia es probu.s mouaclius. Sic nuiiidus ft()Ct,
sed stant ut ille paralyticus in lecto. Paulus: non glorior nie niultum passum ".jl'jf.
"'
1 peccaUi] p
'J (ebenxo li. 7. 10) reinissio peccatonini] r p S reinissioiieui
peccatonini] r p
'J le pec // bcil haiitii belli /•? ilii-uiit] d
N] 15 monstra lapsi fiiissemus, sicut proh dolor fjictum est. Si enini vere iiaetr
verba praedicassent, iiullani opcriiui iusticiani docere potuissent. Quae enim
peccatoruni satisfactio coninicndari potuisset, si Remissionem jieccatorum
contemplati fiiissemus? Dicit ciiim: 'Remittuntur tibi peccata tua', nondicii:
S)h) l)aft fic beratet, fonber fie fcl)nbt bljr tioiigeSen. His verbis cor jiaci-
20 ficatur, quod ab operuni conatibus mnupiain potuisset erigi. Sed dices: ergo
nihil nobis operandum? Respondeo: Quid operari vis, cum adhuc nonduni
16 (ad) nunaiii ~". t'J Reniissio, nun satislactid cüiumeudatur r
K] Omnia facere sui fidutiam habet anne.xani. Sic est faciendum. F'ropter pias
et anxias couscicutias, non dissolutos illos et caruales homiiies inculcanda est
reraissio peccatorum. lam excute et considera, quid est remissio peccatoruni.
25 Christus non intuetur hie opera paralitici, quae nulla fecerat, nee hoc quod
niiilta passus fucrat, sed tantum ex gratuito dono condonat et remittit illi
jieccata. Si remittit, certe non meretur, quare hoc verbo remittuntur. Prostrata
et conculcata iaceut omnia merita nostra et omnis conatus adeoque vires
omnes deleudi peccata. Dicit et Paulus in Corinthiis multa se esse passum,-.^^'
3u non tarnen audere se in hoc gloriari. Ttaque cordis gaudium ex nullo operc
quam ex fide provenire debet nee poterit aliud esse propter quod leta et
hilaris sit conscientia, praeterquam quod sciat peccata per fidem esse ablata
et nihil esse, quod eani amplius ream statuere possit. Conscientia vero
pacata et ubi iam filius dei faclus e.st, uullum omittit opus, fac quautum-
Gor. u,
ft.
34 nulluni (nullu)

380 5Prebigfen be? Sn^te? 1528
R] sie quod remissiouem peccatorum. 2. (juotl cor fol fvolic^ fein nn alle lüei'tf,
solum ex remissione peceatonini. ergo niliil facieimis. Sic caro viilt vcl uiiiil
vel omiiia facere. ,C-)ie Ijer t)iin hie mittel ftra§: ad conscieutiam letiticandam
fol nichts gelten quam iiaec vox 'fili\ Ubi tum iiabes quiem iu conscientia?
tum esto illc vii' (jui prius volebas csso. Cum iam diceris 'filius' et remissum s
peccatum tuum, fei) bei" man ber luolt llofter ftifften k. et tum sat operum
invenies. Yides, quod paralyticus non ideo sanatur, boS er ftc^ itcruui fol
auff» Bett legen laffen et dotuum perfeni, sed ut ipse ferat Icctum domum.
Antequam sanatur, nihil facit, postea omnia, ba gl)et l)iu, portat lectum, facit
domi, quod ei commissuni, boS ift§ totxä, Et verbum adest'Vade, sume lectum, "'
vadc domum'. Ergo uou iubet eum nihil facere, sed tvit aiiff bcti fu§ et hoc
non solum, sed porta lectnin et imponit sat crueis, cum, Inait bein§ l)QU>3.
Christus
1. non inde gaudebis, quod surgis et lectum portas, sed quod tibi remissa
peccata. Ita clare habetis ex Euangelio, cjuod ante fidem homo niiiil potest
boni facere, sed Ije mt)Cr er§ f^iit, 1)C erger er§ iitadjt. l't paralyticus quanto '"'
])lus se moverit, tanto plus sibi mordet. Sic inspiee paralyticum, videbis
7 i-emissioncm iieciunl)i( in hicto et s(! gestari siuit, antequam sanatur,
nihil facit. Dicit enim Christus: Sui'gc et erige tc in pedcs, ntcre viribus
tuis, vadc in domum tuam , fatiens quod tui est offitii. Labora et nutri
familiam. Verum non ideo sis eonsolatus, quod haec qiiae mando tibi, liitias,
quod surgas, domum petas et familiam eures, (juamquam et hoc sit bonum
opus. Sed ideo sis letus et exhilaratus, quia remissionem sis consecutus puro
dei benifitio. Hoc verbum Christi suppcditat ei vim, ut possit acciper(> lectum
et fungi suo otTitio. Postquam autcin sanavit, non ait ncc mandat
Christus, ut lacobum visat aut Iherosolimam cursitet aut ut fiat mouachus,
sed omnino talia iniungit o])era quae a sanctis illis hypocritis non rcputan-
22 Paraclitus

9Jr. 76 [18. Oftoberl 381
R] utrumque. S)ie tOixd gelten ntl^t quap lacit ante sanationem. Sic homines
infideles Eiiangelio. Sic post sanationem facit opera, non per quae fit sanus,
sed fer§ Hnt iim'6, er tvit ouff fein ticin, ha l)T)m 6f)viftud bie c^iiinbfjcit ficben
l)at K. Vidcs, quae opera proliibeanuis, ncnipe quae lidem iaciunt ouff uilfci"
geicdjttgtcit. Christus sit hoc, tu cogita, ne sis piger et exhibe opera erga
proxinium et drnni, quia finb nu gcfunb. .söiid ad)tinig onff ben fierrn, ob
er nic^t ordine ge)cljt t)Qt sua verba. Ubi sanatus, (piid iubet? IVon iubet
in cenobium ire nee fugere consortiuni hominiim. Sed iubet opera facere
quae sanctus homo non inspiceret. Ratio: praetereunt istud Euangeliuin.
10 Opera quae faciuut Christiani, £)Qt)cn gar !cin fifjein. Quis non i>otest surgere,
ferro lectura, ire domum? canes fonncn fttjcn, equi tragen lioniineni,
non habeut spetieni. Sed ideo iacit, ut lioniines auferat öom fdjcin ad vera
opera. Forte fuit paterfamilias. Ideo dicif: Non opus ut ieiiuies, sed i(o
domuni et Waxi heim bingS nnb gcbentf, Umä bir jnftcljc. Sic servus, famula,
ir, si facit loa» t)ijn 3nj'tt)et, optima opera facimit. Sed mundus non credit, sed
dicit: \vix tnuffcn fancr ic()cn Esa 58. edebant escas qua.s aiii, si quid jf|. r.s, sff.
yonberli(^§ est, hai ift cfmai toftltcf). (fe I)at nid)ty gcbalüct, quando quis
fuit princeps, paterfamilias, quia non gleiffcn ba. Il)i sint prudentcs Christiani,
ut sciant bo§ nic^t bran lieg, \mc bte opera gleiffcn. Ut: viciuus tuus
20 non credit, tu credis. Ibi sunt similia opera: tu educas pueros ut iiie. Et
lö
1 (ebenso V2J ho: 4 M 5 ^neä) cog T onl i.'i ieiunas 14 gcb
optima] op
N] corporis .sponte et nitro provc^niunt. Ut in paralitico vides qui non ideo
surgit et lectum tollit, ut sanetur, sed prius sanatus tuiic liaec operatiu'. Ita
uos pii non ante fidem o[)erainur, sed iiacta fide opera sequuntur. Xon enim
eum opera splendencia facere iubet. Quam enim haec opera faciem iiabent,
35 quod iubet eum surgere, douuuii ire, lectum portare? Sunt haec opera
Christiano digna? Itespondeo: Mundus haec opera non bona estimat, quia
non splendent. Sed Christus opeia minus splendencia suscipit. Nonne
estiraas hunc paraliticum suae tunc vocacioni (quaecunque t'uerit tandem)
enixe studuisse? Ita et omnia no.stra opera domesticae curae, laboris qui-
30 cunque nobis obvenerunt, saltem in fide fiant, bona et optima opera sunt,
23 nos über pii zu 26 Credenti omiiia opera bona r
K] tur quidem pro bonis operibus et ut contemptissima et nullius reputationis
coram deo suspitiuut et asiiernautur, utpote quae talia sunt opera quae et
equus et canis praestare possint. Nam et canis currit et equus onera
portat. Itaque fit ut non admirentur aut magui reputentur a mundo. Christus
K iubet, \it fatiat quod est viri erga uxores et Hberos: querere victum Labore

382 -:PrfMcitfii bfÄ 3nl)teÄ 1528
li] tarnen tarn magniim discrimen, ut ccliini a terra distat. Tu credens dicis:
Ego gratias ago, seio, (juod cur imb troft fol fe|en oiiff iein gnnb, non opus,
ba§ nic^t cor fiicit pacatnm. Jdeo faciam tims mein ainpt mit fid) tvingt.
Ibi inccd'.mt opera mea ut illius jiaralytici ad quem deus dixit '>Suri;e\ Illani
conscientiam non potest habere tuus vicinus imb loiit t)l)m fein cibeit inner,
putat eomunniem statum suuni , sieut all! faciunt, sie ipse. Xullus credit
sibi dictum a deo, ut ista faeiant. Et tum venit in meutem : ^d) fol ein mal
fvom luerben, quaerit alia o])era. Sic ieiuuat et gl)ct ex domo, fndjt anbcre
Wnd unb tinl ba burd) from luevben. Gratias agere debeuuis, ad hanc hiceni
veuimus, ante fidem et remissionem peccatorum füllen OÜC opera rein ab fein, lu
post: gf)e ^eim in domum tuam i. e. quando probus factus et credis in Christum,
mane in statu in quo es. Si priueeps, fac principis offitium. Si consul,
eivis credens. Hoc vult mundus non audire, sed persequitur et dicit tum
nos prohil)ere Ijona opera. Nos iubemiis cum Christo surgei-e, i)a§ toei" lt)ir,
i)a^ ber paralyticus fol ouff fein fu§ trotten et dicere ad Christum: sum 1.1
sanus. 1. Remissio peccatorum facit cor letum. 2. vade in domum JC. Hie
^
2 Eg g a gnob] 9 'JjS non ojnis [darüber baij (jol) \ä) lüc^t (ut) cor 3 mein
über ((ein) 'J tiniti.Hs agere] G a lianc] li JO runiissioncni ]ieccatornra] r p
IS vult] V 14 bona opera] li o Jö diceri'] d /(; Ilomi/' p
X] quia primum ex fide procedunt, imitantes vocantem dei vohintatem ad hunc
laborem, tunc oninem lalsorem peragimus ad utiiitatcm proximi, tale cor
omnia hilariter facit. Hanc fidem si quis non iiabuerit, et tamen eadem opera
facit, imitans alios, is nullo iucundo corde cpiid operatur, suis operibus se s
vivere et alere putat nuUique iuservire persnaderi potest, non rite suae
vocacioni studet deique vohintatem non contemplatur, intcrim sibi opera
aliqua fingit et eligit, electos dies ieinniorum, feriarum, suara vocacioneni
veram deoque placentem negligit. Sed pii suis vocaciouibus externis quibuscnuque
eciam infimis snmmopere student. Haec igitur iiuius Euaugelii 2
summa est, primo ut nos paraliticos et infirmos agnoscamus Bonoque animo
per fidem in Xotoroy siunus. Tandem ut nostrae vocacioni studeamus externisque
opei'ibus omnibus nostrae vocacioni couveuienlibus indulgeanuis
zu 18 Quaelibet vocacionis opera bona et ileo plneita r 7.S'
(...) lalioreni
zu 22 Omnia contraria agit inipiiis r zu 26 Summa r 'JH vocac!oni(s)
K] manunm, quo uxorem et lilieros alere possit. Mundus vero longe spetioslora
comminiscitur opera, quibus deo, sed frustra placere vult. Verum ]iii et :i
veri Christiani discant magnifaccre haec opera, licet nuiltorum sunt eonnnuuia
nee reputantur iuditio mundi et rationis quae semper fingit po(;uliaria quaedam
opera et illa (piidem magnifacit et in magiK» [iretio habe). Summa eu-
:i(i

*ßt. 76 [18. Ottobcrl Mir. 77 (2(). Ottobcr] ^83
Hl lialx's .siiiniiiaiii Euaiifjolii: tucvct bcil (jui vulimt iacerc, aiite(|iiaiii ci-cdimt ot
movent jc. ®a§ tft bev vcdjtcr (Suaiigelicii cin§, ba^ fic linficii, wie \)i)x leben
ft^C. Alii non iiUcIligimt, idco porst'r|uuntiir et r)nlicn liuiljf linb crbt'it do
suis operibus. Qiiisquc sit in celis et roote auä) au ff
erben, ^ou ut nmlier
5 in Zacii. c. r>. Sarf).
3 perseq 4 celis] c
N] fimiiter crcdentes omnihus iiiis nos don ot proxinio iiLsorviro. Haoo de
lioo
Euangelio.
Coininiinis oratio j)ro Eiiaiiiielii [)raec-onil)iis coiistantor perscveraiidis
et pro soetarmii aiitoril)us qiii lioc tempore [icriiieiosissimi Kiian

384 ^rcbigten bc? 3Ql)re-3 1528
R] In Lochaw 26. Octob: M. Stif: c. n. i
in.inii.22,iif. Hcri audistis in Euaugelio, qui Cliristu? regnum celoriiiu assimilavit
nuptüs, quas rex filio suo, et quod ex hospitibus umis uon habuit vestem
et quamquam invitatiis ad uiiptias, se non )telt iit amiciira sponsae et illis
in honorem, sed ut erapularetur. Tn illo ftuäc ift angcjeit abiisiis, qui fit e
Euaugelio per ilios, qui tantura quaeruut suum nu|. Ut ilii gangen ift, Sic
Omnibus illis, qui vivunt ita, bn§ ftc bcv i^odjjcit ein fcfjanb an tt)\m.
SJaö l^nt fic^ got a principio {icbliffen, quod depinxcrit regnum celorum
]ier nuptias. Quia satan non quioscit, sed scmper solicitat infirmum eor
contra deum, ut facile oliliviscatur, (juid deus praeceperit. Ideo deus sepe lo
nionct et varie depingit regnum suuni, ne obliviscamur. Sic et gentes
feeerunt: quando voluerunt quid servari in populo, fjaben fic cS geftelt iu
ein gebidjt gemelt , ut de 3 graciis: .3 mulieres depiuxeruut vertentes vultus
gegen ein anber et dorsa retro, ut beueficiorum recordeniur et malornm
2 aud assi 3 liab 4 et sp o ö ho— 6 E;; 7 (».. S) bj reg c
i) sat 10 praecep 11 oLlisc 13 depiiix 14 beue reconl
') = concio nuptialis ode>' celelira\nt (celebrante) nuptias.
K] Summa C'oucionis P. Martini Lutlieri habitae in nuptii.s u,
jSIieliaelis Stief'fels pastoris iu Lochaw Anuo k. 1. 5. 2. 8.
•Diottii.ai.iff.
Euangelion Matthei .XXII.
.*Öic fef)ct i^lir, ba§ einer jnv fiod)tyit gcfabenn, fid) nic^t fjat geftctlct
al« ein frcnnbt bcr iöiaut, fonbern ift baviimb tiinfomen, büo er tjat pvaffcn
unb fd;lemiucn ItioEen, 3"" Iveli^em flar ange^eigct loirb ber mif-ibraud), ber 20
bcm (v-nangctio bctneifet loirb bnrd) bie fo ^flfi-'ii eigen nnlj fnd)cn. l'ibev Inic
Cy bicfcm gegangen ift, fo tuirb c§ aEen benen geljen, bie jn bicfcv l)od)]eit
nid)t ein redjt l)od;,ieitlid) fleib antl)ün, 'üafj ift, bie an bem (Suangelio baö
^^re
fnct)en.
fai ift ba§ fonbeiiid) f)ie ju merrfen, ba-ö Ü"l)riftn-3 haZ^ l)l)tneli-eid) ber 2;.
t)ocf)3eit t)crgleid)et , benn ber 2;euffet rnl)ct nid)t, fonbern rciljet nnfcr flcifdj
on unterlag Inibber @ott, ba§ tnir feiner ge)5ot unb fein§ lüort§ öergeffcn.
Sarümb ()at C5'f)riftn-J öielnuilä fein reid) beii bingen liergleid^ct, bie Uiir ftet-3
für äugen I)ctten, anff bas mir jl)c fcincö luorty nidjt fo leidjtlid) Ocrgiifen.
Sttfo t)aben bie Reiben aud^ getljan, tuic bie 5|>octen unb gefd)id)tfd)rcibcr an= m
jcigen. 6ic f)aben brcl) ©ratiaS gemalet, a(fo bav fie bie angefid;te gegen
einanber unb bie rüden luin einanber fcren, Ihiü bamit 3U lernen, hal- loir
ber hjolt^at treulid) gebenden unb bcr ubeltl)at lcid;tlid) öergeffcn foKcn, Denn
fie f)abcn gcfcfjcn, ba§ utan ber tooItt)at balbc unb ber nbcltljat langfani t)er=
giffct. '.Ülfü l)abcn aud) etüdje (?()rtftcu getl)au, loic loir 3'« 2?apftf)nni 35
76/76 ro

"Jh. 77 [26. Ottobci) 385
R) obliviscamur jc. A'idcrunt tnira statini bcrgeffcn fcitl. Sic et qiiidam ex
Christianis feceriint, iii verbuin servarent in memoria, l't

386 *|lttbigten be? 3n!)tel 1528
H] prot. Et tunieii portat Cliristum i. e. est in statu, ad

9ir. 77 [26. Ctiobex]
387
R] Sic Satan. Sic facit in isto Euangelio: Ijat cv ein bilb fiiv fid) geiioiiicii,
«luod tcglid) für äugen ift et mundo fioüd}. Quando vidus sponsam
et .siionsuni, inspice pro bilb, bci-j got geniflUct I)at, bn-S alfo fol 311 gl)cn in
Cliristianitatc. Multi .sunt (pii in uuj>tiis .^nnt, sed (piot, (|ui coi^itant (|uid
5 significant uuptiae, ijuae .sunt dci genielt linb bitbe ? Kl nc «piid faciat ein
ivtiing brciuc', dicit Siniile. In iioc ftnc! ubcitviftt iinferä l)er gut» gemcU
all Quber gcmcl, «piia Cluistopheri pictura est in paiicte non viva.x. Item
non fuit hominis, .sed dei imago, est vivax bilb. Et ultra lioc fdjl'cibt El"
bvnkr: Ciuu videritis iui]itia.s, scite esso ein bilb bcr geiftlid) tjodjjeit i. 0.
10 be» (S^riftlidjcn leben».
Itcruni fit, ut plurinii cant ad nujjtias (ut illc in Euangelio) ot tanuii
non induant vestes: non cou.siderant, quid .significent. Ut si viciuus: cum
facercs filio tuo nuptias et liaboret pulchram ve.stom et veiiiret in lacera,
dicercs cum facere tibi in ignuminiam, Icft mid) fur ein narren, si po.s.sut
ir, quid letbcr» tt)Un, faceret. Sic ille fecit. Veuit ad nuptia.s, ad)tet bcr braut
nidjt, ja fdjcnbet ben ganjen (janffen, pracsertim sponsum ,h'. Sic taciunt.
(jui invitati ad hoc, ut Christiaiiani vitiini ducant. Sie folleu fid) al^cit taffcn
üertnancn , (|uaudo audiunt ein paud'cn vel vident sponsum k. ©oüen fidj
laffeu gebenden .sc andire vocem juacdicationis, l)riftlid)eu fird)en
3j t)evuiel)lidjuiig bebeutet l)abeu k. 3)cnu ober l)aftu ba» l)üdjt3eitlid)e tleib aw,
32 ein 6i(b ift >
25*

angft
388 i'tcbigteii bei 3tn1)vel 1528
h'ilioc est, (juautlu gtjcft in ein (sl) ftaiib unb [)di-i bid) (It^riftlid), unan9cfct)cn,
an lialjeas uecessitates , 06 l){)niy ubel c(i}d , fidit ded et ladt (iiiod pertiiu't
ad vocatioiieiu. Ille habet vestitiiin nu|itial('m. Si vero abutitur sua euiiditioiie
5u ieincv lUoHnft "t [irinceps, Non liabet vestem iiiiptialein, gt)et nidjt
nnter (5livi]to. >Si

Ilx. 77 [26. Dflobetj 389
K] facit vitaiii fnitfV. Ta luibbev dicit Christus: foU fiolid) fein in nn|itiis i.e.
Iiiiiic statum, (|Ufiii clcdit dcus. folt mit tllft llllb licb t()im. Si es |.iiiicej)s: Si
(liiid amari accidit, gcbcndE au bcil bauill, Clui.-^toiiiiui'o in inaiimn dalns, Sic
fiiiiii dicit: Pietas habet proinissioneiu. doniiuus dedit, inc]iiit, iiaiic iiiniiliani. i iim. i,
5 Il)i icl}ilt bie fvalo vcl aiifiila imtvcio, taiiien solor inc, (jiiod dco [)Iaceat istc
Status. Quic(juid lacio, patior, niiiil est, tuie BoS fan§ bcnn lüClbcii? 2)cil=
liod; ift dei status ab ipso beuedictus. Sic praedicator utcuMujuc iui]iui;uc(uia
Satana, dicit: hJaS frage iif) barnatf}^ 30)
gf)C unter Christo, suni ChristDpiiorus,
scio nie esse in vcro statu. Hüne statum expediani, utcuiKpie glje
III externe, lütc C§ l'ail. Sic apprehondit S. Christopiiori arborem. Sal (.•xt,
qiiod sciaju deo placere coniuginin nicuin, (luod sinn tilia ,'c. Sic cur est
letuni et baculiun iiabcs Ciu'istoplmri, cpii ])(itest soiari. (^ui iioe vero ncsciunt,
t)aben ben bäum nid)t, bic follcn tuol im lüoffcr erfcuffen et cum fit
infortunium , ttagen fic, ut si vacca nioritur. (^ui ncsciunt sc debcre esse
15 (iruatos in uuptiis et frolirf; feiu. Quid euiin si cduinf^atus, bo» CV ficf) ,yi
tob martert in infortunio? Scd dicat: ego suni in coniugio i. c. in s|)irituaiibiis
nuptiis, oportet ibi uon sim mestus. Si nioritur unus ccpuis, duos p(]-
test deus reddere, üt sic.se soletur in statu esse, (jucm dcus fecit. Ornat us:
ut quisqiie faciat quod commissum. Ijcticia fol feiu, ba§ er gut-j mut-^' fei)
3 C'risto 4 proniis 6 Quicfiiiid] ij: 6' Sat fraac " •">',•'' ('liiistii|ili
11 Qiugatum 12 Crist 14 (ebenso 10) iiil'or: lö (ebenso l'JJ bj lli dicatj il
16J17 spi nup 1{) l"a
H] SO 6't)riftctt fif)et aEjett urfadjc, batümb er fic§ betrübe, ba-j marfjt, ba-j ^\l)nu'
bcr leüffel fciub ift, bcr madjt '^{)\\\t. ba-J leben fatner unb fd)liicl)r. Xer=
t)a(ben ift bir öon uijten, baö bii ben groffen balum nid}t l)iuber bir laffeft,
fonbern 3nu beiuem ftanbe bid) baran ()altcft. ilMftu ein fiirft unb e-i ge()ct
m^i nad) beiuem gcfaücn, fo gebende an 6auct C^ljriftoffels baUmi. üMftu
25 3m e()eftanbe unb cö geljet nid)t luie bu e« gerne ()etteft, bie fralu fdjilbt, bic
magb ift untrem, ber lncrf;t ungeljorfam, bie tinber bofe .'c. tuolau fo gebende
an S. 6I)iiftoffel5 balnm Unb fpric^: 6ö get)c, toie es tuolle, fo \m\i ic^§
leiben, bcnn be-j bin id) geluiö, hai^ \ä) ^im ^cm ftanbe bin, ber Wott U'olgefeit
unb bem Wott gefegnet l)at k. ilMftu ein '4-'vebiger unb e« gelH't iiidjt
3) alfo 3u, tüie bu e§ gerne l)etteft, fo tt)ue 3^m aud) alfo, fprid) : ben ftanb Jüil
id; an§ridjtcn, cä gel)e, >uic cS luölle, 2enn id) loeljo, bü-j mid) Wott bareiu
gelDorffcu l)at .'c. Sßenn bu atfo 3»" beiuem ftanbe frolid; bift unb bic merrf
bar^nne mit luft unb liebe t()uft, fo l)aftn S. m)rtftoffel§ balom crgrieffcu.
5ct)lcftü aber bc§ balnm-j, fo müftü ^m >uaffcr erfanffen. .

.-iOt) ';!vcbigtcii bc-3 3(il)rc5 l.:)28
R] in omnil)us, quae accidiint. Nee acklat iincilildEÜii^ satanae sunin iiifortuniuin.
Seil bctnS, et die: fol flclibcit fein, \o i(\]i mit fvcubc (}ctt]nti. Sic deus tan
fo fein malen bic (if)iiftlid) Icvc in eine liilb einer Iciplic^cv Ijot^eit. Ibi
video glaub, Itcli unb oi)era.
J »ngtud iiil'or: :? bcinä udcr bciiic fvcubc u :l (51)ti|t
K]!opffc, fo kpl c§ ©Ott, ftivbt ein ^iferb obbev ein lue, fo fpricl): @ott Ijot 5
noc^ mef)r fiie unb vfevbe k.
'Jllfo ficljeftu, tüte fein bie (5()nftli(^e lere ^inn ein letplid) enffcrltd^ titlbc
gcf äffet ift, bnr3iune \vix fcl)en glauben, liebe, gutte iueict unb ba» l)ciltgc
trcu| K. G)ott fei) lob. '^Imeii.
78
^rcbigt
nm 21, Sonntag nn^ ^Jriuitnti^.
(1. Sioüembci 1528)
(?vt)Qltcu in ilibvcre Tiad)id)vift Bos. o. 17» 581. 200» -202'', tu ber müxn=
bcrgcr -JJhjfoiüiiöbnnbidjrift Solg. 13 331. 4"— ö"» unb in bcr Äopcnljngcncr .s>aub=
fcf)rift 9iv. 1392 »(. 212''— 21ü». iKövcr Tjnt feine ytnd)fd)vift fpätev buvd)gcfcljcn
unb inaud)c-s mit bunticvcv 2intc nai^gc^ogcn.
1*1 Dominica XXf. iinae erat .1. NuvcidI): loli. I.
Hoc est ber redeten föuangelieu ein§, 5 luenig anglet, qnia ]>auci credunt et miral)ile donum
10 Ulli ro aber quae erat alckt 20 Luch:' 11 IIoc] II rec^: ®
')
Hinweis darauf, dass Luther am 20. 8unnta

9Jt. 77 [20. Df tobet] *){t. 78 [1. liouembctl 391
R] est fides, taineu tractandiim , ut illi conforteiittir ([iii (.11111 (idc itiubfictjcti.
Est enim rcd}t fcincS exempluin in (|Ui> natura Cliristianao fiiloi dtpiniiitur.
'Regiiliis.' Itiliaimes iion i'nüstra noiiiinavit eiii8 ofTiciiun. ter luivb fi'iil
(Vlücft ein ^Jhnptmatl icgis Herodis, (juasi dicero vellot Idlianius: iioc niiia-
5 eidiim iiictuiu ost mit cilll Ijcibcil,

392
'iUi'bii.itcii bi'j Onf)rcä 1528
H] Nostrae oratioues all bcit patcr noftcv !ovticr nou siiut oratioucs. Sed liic
vir facit rectum orationeni, brevem vcrbis adducens secum iieecssitatem qnae
iirget eum. Ilii fides et uecessitai- docet eiim facere petitioneni (juae inelior
est tjiiam si describeretiir multis libris. Ipse utitur brevibus verbis dicens
'descende\ Cor fidat sie: Cliristus certo te adiuvabit, ideo accedam et orabo, s
noii ergo tentabo, au me aiidiat, sed certo. Sic fides facit, habet cor de
Christo qiiod boiuim [icf) JU im ücrfif)ct. QuI non erat, noii erecHt, (luia
adduntiir simiil Spiritus gratiae et preciim, est Spiritus bei" lltadjt angencm
et petit, ideo dicitur Spiritus gratiae, ut ille vir cogitat: Cliristus tibi propitius
est et iioc sequitur statim 'Sana fiHum meum'. Hoc indicat, qui fides lo
sit adfecta iu corde Christiaiio. Vide nieritum istius reguH. P!^st gentilis,
zn 2 oratio brevis iiecessitas fides )• brevem lis 5 desceiule iml iiece/i (ebenso 3)
ä fulat zu 8 Sjiirltus gratiae et jirecuin r S est] es
'.> gratiae mit 8 angencm
durch Strich verb zu 11 Merituin reguli r 111393,2 Est bis niilii itnt
N] Quae est oracio? 'Domine, fiHus nieus iufirmatur'. Non niulla verba t'ecil,
sed intimo corde et fide ilhim oravit et impetravit. Nam opus est oraciouo
?iitt). IL', lu Omnibus credeutibus. Nam pii habent 'spiritum graciae et oracionis', «pii
graciae semper niemiuit et mox ad oraeionem vertitur. Ideo fides et oracio ir.
scmper sunt in piis. Reguhis et Gentilis. Hie proponit sua merita, scilicet
12 est aber oracio u 14 rionuii s|>ii'itus grauiae et [irecuui .s})iritus r zu 16
Nulla merita in Regulo r
K) precuur. Fides orat et sperat alicjuid a deo et certo constituit (piod precibus
suis satisfict. Verum incredulitas non orat, ctsi nia-\ime oret strepitu
labiorum, non corde orat. Dubitat, au dcus velit audirc, sed hie vir re(;te
et ex auinio orat brevibus verbis. Necessitas et affectus suus docet cum 2u
orare, et orationem, non (piidem prolixam, sed vehementem et ex cordis
affectu provenientein. Oratio hacc est: 'Domine, descende, priusquam nioriatur
filius mens'. Pauca quidem verba, sed paucitatem verborum conqiensat
acris et ardens animi aü'ectns. Nee enim in verbis situm est, vcruin in
corde, ex r|Uiid animiim ccitaiu :'.>
et indubitatani spem eonccjX'rat sc (^xauditurum duminuiu ner |)assuriuu
repulsam. Et haec propria et gei'mana est Christianac fidei naiiu'a petcre
a deo nee ullo modo hcsitare, quin deus sit eins preces exaudilurus et (pwid
petit, daturus. Ts enim est spiritus fidei, qui nos deo accejjtos el ut deum
nobis bcnigiuuii ac mitem credamus, facit et ad lianc fidem se(juitur (^ft'ectus. .10
Sic hie reguli fides impetrat, ut filius .suus ])ristinae sanitati restituatur, (jiio
declarctur nobis fidei pniprielas. Deinde addit euangclista, (juid nieiiierit
22123 Uoiiiine bin mens uiit ro

9Jr. 78 [I.92o»cmtcr] 393
R] uou curat legem Mosi nee intrat iu teniplum, niliil adducit sociiin (|iuim
istani fidiU'iaiii et cor quod dicit: f'liristus milii fiivt't. Diciniiis fidoiu id(;()
oinnia auliirfjtcil sine omnibiis operibns. Sed noii est praedieatio pro f)tx
omnes qui discunt liinc niiiii faciendum. Est praedieatio pro fidelibus ((iii
iioriint denin non respiecrc nierita siia. Sed illo erat eiitilis, ein linlH'tbtntev
man, uon |)ertiQens ad Christum. Sine oinniljus moritis et 0[)eribus venit
sola fide in Christum, et haec est fides gntci nnb ledjtcv nrt, sohl gute (S()vtfti
fidens. Alioqui muft ber tfl't fo ftf)cn: Venit Pliarisaeus, Sadducaeus, sauctus.
Qnando illi veuiunt, cuipat eos, ijuia niereri. Sed publicauus et iste regulus
lu tft nnbClbint. Est praedieatio, inquam, pro Christianis. Utiuani tmn .sciremus
hanc scientiani in periculo mortis. Satan non potest i)ati, ut homo accedat
fidens sola Ciu-isti l)ünitatc. Ideo pusjnat totus mundus contra cum. Et
2 fidem c aus fides 3 oninibus] o 5/9 Sed bis eos U7d 7 lld fidcs] f:
zu 7 Fides vera r zu S Nb r mit Venit durch Strich verb 'J p\il>
N] nulla, (|iiia j;entiiis nullis operil)iis, nullis meritis id ac(|uisivit, sed sola misericordia
dci et siia fide id im[)etravit. Sag ()el)ft Cljll VC(^tci" bloffci' gtahjbc
LS an gotc» önitnfjcicjigfeljt on tuerg. lUmn quoque assumit, Cinn phariseos
ad se adeuntes seraper reiecerit (Milpantes illos. l!j;itur haec historia fidei
est et pios attinet. 5Jtrf)t bic groben cicfjcn ()0e(c5er «pii (juaerunt übcrtalem
zu ISjU 6^11 uilUotbljHtcr mljaii
;• zu 17 Impiis nou du lide pniiMlii-.-iiiduni r
K] regulus, quod filius recuperet .sanitatem, idque unico vcrbo exprimit, (piod
ait esse rogulum in dignitatc ab Herode constitutum (!t ita genlilem. Nulla
20 merita adfert nee ullis operibus comitatus accedit ad Ciu'istum, Veruni tale
cor adfert quod credit Christum sibi non defuturum. Hoc est quod nos
praedicamus et
adeo diligenter inculcamus dcum omnia in uobis gratis absque
ullis meritis nostris operari. Sed iioc non est praedicandum noquo praedicatur
carnalil)us illis stultis ac vesanis hoininibus omnia j)ro capitis sui im-
25 petu metientibus, sed (jui fidem charitate ornatam habent, ut illi suas conscientias
solidare possint. Ait itatpie Johannes fuissc gentilem, hoc est eiun
qui nihil merur'rat, qui tantum bunilatt' Christi confisus intrepide acccsserit.
Atque haec dcmum est vera fides quae non suis operibus, suae sapientiat;
aut suae iusticiae, sed miscricordiae dci innitifur. Alias iure sie haberet
30 textus: Erat sanctus et religiosus phariscus, uuilta bona opera fiiticns, orans,
ieiunans, elemosinas lai-gieus. Sicut ille Lucae 18. iactat et recenset suasiuc. i8. iif.
multiplicia opera. Sicut e diverso nulium operum suorum eatalogum fiicit
publicanus, imo peccatorem miscrum se aguoscit. Deprecatur culj)am, postulal
veniam, Non quia meruerit, sed propter raisericordiam dei. Hoc quam
19 in 11 in

394 ?.!vcbigtcn bc;- Mj'cci 1528
R) tarnen hie clarissime ilepietuni, quod nihil emeruit, uiliil aeclificat aec temphim.
?,oi). 4,48'Nisi sigua.' ©aS \vn mit ein fclljomer man. lam disit, cum iste gcntihs
petierat Christum umb fein gute: oportet credas, quia certe oravit et Christus
nimpt§ an, ergo fuit liic fides quae haue oratioiiem fecit. Quare dicit
Christus cum uon credere non solum argueiis cum, sed ah'os? Verum
utrumque est. Bouus vir credit et uon credit et Christus ftclt fid) ^alb unb
i^aih ,
quasi non velit iuvare. Et fides fere fincE. Christiauus hie diseat,
tüie e§ a})d f)ic. Est adeo obscurum verbum. iit uesciret Reguhis, au velit
iuvare Christus vel non, quia fides tan nic^t öiel fc^eikn» leiben. Et tarnen
ftelt fic^, quasi non velit 3C. Hoc pertinet nobis ju t)Oxen. Vera fides quac
orat, tental>itur et dicet: ftellt ftd^ quasi nou velit, deiude sequitur fintfen
unb jQppeln. Has cogitationes Christianus fulet unb iiabet. Non semper
in conscientia Icta et corde incedit. Sed iuterdum huiusmodi dura verba
sentiet: 3f

9it. 78 [l.^Jioöcmbct]
395
R] verba non dicuut: Ego te nolo. Secl cor semper propcusum mala cogitare
et in malum iuterpietari. 'Nisi' ic. cor statim fucit etil OlüC et trahit verba,
ha fic uoc'iva sunt, uon econtra. Sunt nostrae blobc cogitationes quae ita
verbiim exponunt, non tanien verba sie souant. Si mihi ita tlixisset, statim
^ raalum Sylogismiiin collegissem. Hie Ciiristianus uon sccjuitur eogitatioues
quae fidem inipediunt. Sed si dui-at, non dare. ut in optimam partem cxponam.
Christus fc^tlt in, quasi non credat, et tarnen seit eum credere.
Neminem vocat, tarnen statim cor nostrum dicit: 5)Jetnt mirf). Christiano
9ef)0rt, ut in optimam partem exponat. Sic euira fit, ut dominus differat
10 promissioneni : audio quidem eam. sed non fit, imo contrarium et peius
apparet. Tum jufaij macf^en \mx, ut faciamus ein aW, dominus non
]^i[fft baju, sed Satan ipse jc, ut firmetur fidcs. Kegulus bene facit jc.
Quando oras et seutis dilationem et contrarium, uo horeas in illis speciebus
neque desistito, sed perge: tentaris enini non ut in peius, sed in melius.
3 cog 4 dix ö SyloR collegissem c aus collegisset scq ~it 7 über credat
bis credere steht et tarnen uon jo but sie dicit 12 descende r 14 in (vor peiiis^ slelU
sp über vt
N] 15 qui credentos non semj)er senciemus benevolum patreni, ^unber iDcrbeu unter=
h3Ct)Ien {)artc puffe r)a'6en, sed non debent retrocedere differente et moraute
domiuo in auxiliis. Sicut hie Kegulus facit, ([ui a Christo arguente non
fugit, ut impia ratio facit. Et D. M.' fecisset, si ei talia verba dixisset.
Nam Christus dicit 'Nisi sigua' JC. q. d. non habes fidem, et tarnen uon
20 perfecte et personaliter dicit eum non habere fidem, sed dicit in communi
'Nisi \-ideritis signa' JC. illius conscientia optime eins fidem cognovit. Notanzu
15 3)et glalub mus m^t Ratten pueffen uetjudjt Wctbcn r 17 (dicit) facit
')
= Doctor Martinus
K] cor timidulum nihil alind coniicere possit quam quod nolit dominus nos
audire, sed reiitiat orationem nostram, non quod revera reiitiat, sed

39(3 H-'^vcbigtcii bei Jsaljvcs 1528
:joi). 4,
«'^"tt-'^l"'""-' Vid(\s. quid luiic desit, iienipe quod diffcrtur, e§ Itil nid^t
gefc^ctjen, fo halh crä gcvn ^at. Inipatientia morae est iu istis verbis, (Sin
iingcbult bc§ Qiiff,5ug§, deinde infirmitas fidei, quod deberet desceudere 3C.
5lit bcm man ^nt bot licr ein gros gefaücii, (luamquatn ftelt fid) aliter. Fi
j! sudicit 'Yadc' ,n'. Hoc vcrbnm dielt Uli soli et uiinqnani friistra gl}ct'3 an§.
Ideo inu§ frnc^t fdjnffcn 3C. Ex quo iutelligitur Christum non liabuissc ein
fiofcn lüon erga illuui virum. Hoc verbum non frustra dixit, sed Ijcbt tfyn
ex infirmu fide in perfectam. 'Homo'. Euangelista bvangt T)cr et iactat fidem
et verbum 'Credidit'. Sic alii Euaugelistae non soleiit, Ijclt ailff bn>5 h)OVt,
(juod Cin-istuK f)Ci' fagt. Urevibus verbis fides ista descripta. Ibi habes
n. 4» augmentum verac fidei. l'rius putavit to ilitfereudiun per donum. 'Veni,
priusquam'. (Js h)tt jn tuil; lucxbcn Et adlioc tani iufirmus, ut putaret del^ere
1' (iclcfjc^fii cri/ s/( ous gejc^c liiii)atieiiti;i niorae r 2,3 Inipatientia bis un=
gobiiU iinl -V (ebenso li) del) •/ iiioil bis Kt nni ijiianiquam] q: 5 dicit {vor
V'ade)] d 'i liali zu ',1 Credidit Iiunio r in lircviluis] li
3„(,
4_49dum igitur fideni nostrani non i-iritmam jicriculis ex))erienciae. 'Domine,
de.sceude, priusqnam inoriatur\ Non iucredulitas, sed impacieucia morae in
illis verbis respleudet. Xam Ciiristus illius affcctum considerans mox addit i.'i
s'-w'illi promissionem singularem et ad eum soluni [)ertinentcin: 'Vade, filius tuns
vivit'.
Verbum soquitur mox res ipsa et sanitas, (juia verba ibi uou sunt irrita,
rem ipsam ferenda, ita hie sanitatem. Credidit homo sermoni. Hie differencia
est perfeetae et im[)erfeetae fidei. Nani ini]>erfecta fides piior, iiaec in Kegulo
seraper vaeillat, impaciens est morae, iierens loeis, tempori et aliis ereaturis, 2u
zu 13 Imperl'ecia fides senijier tituliat r 17 Verlnini «6«?' (Ideni)
Soll. 4,
K] an velis eliam ]iordtuare. i\ee hoc ideo facil
,
quasi oratio lua non sit
aeee])tione digna, sed ul fides firiiiior reddatiu' et magis magisque le |)rovocet
ad orandum. Est autem inipatientia morae in hoe regulo, quod si Ciiristus
.',0 non acceleret ad fiiinm, credat actum esse de filii vita. 'Vade, filius tuus
vivit'. Verbum hoc Christi adino

9Jr. 78 [1. liooembcti 397
R] ascendere. Serjuitur ]>erfecta fides qiuie dicitur 'Credidit verlxi'. IKi liahes
discriraen inter fideni perfectam et infiniiam, (juae heret in ali(|ii(i phis (|iiaiu
in verho. N

398 ^rebigtcii bcä 3af)rel 1528
K]sunt in tribulatione. Tantum iit iste vegulus herent in solo verl)o, qiii iani
uovus fit homo. Prius cogitavit: rueus filius ift %ob txand, statiin in momento:
filiiis mens vivit. Nonne magna res illa immutatio post liaec vcrba 'Vade' 3C.
Est adeo res magna, ut über nüc ma-i. Ideo loliannes adeo iactat, qiiod
homo credidit. Haec est, inqiiam, perfecta fides quae se heret in verbum, 5
alias nihil sibi fiirptlbcn. Si nihil cum istis imaginibus habet negotii, dieit
quidem vivere liliiuu meum, Sed: si mecnim iret. Vera illa fides est merum
aurum, für boa csempel büxä) luib biircf). Quando es in ignomiuia, cogitas,
qui elabaris, inquietiido adest, fides, qui credit deo bcr )oI 6cl) c^r bleiben.
Sic in paupertate: Si Christiauus est et perlectam fidem habet, nilllbt et lo
^"i^jSj^s'boa iDOit 'Omnia adiicientur' jc. 'Xunquam vidi.' Hoc verbum faft er,
neu respiciens, au adsit panis in domo. Ulli tales? @§ ^eiffen fonigiidje
et c^tel lüunbev est. Dixi: pracdicatio pro Christianis qui in fide exercitati.
Nos sumus adhuc omnes icultng ', hai luir hal]'m joün fomen ; 'Credidit
1 trib regulus »ii< qui durch .Strich verb zu ä Fidei vis r .5 creii perfecta
verbum quae über verbum steht fides sp perfecta fides heret in solo vert)ü
»• rt, 72 Si
bis panis vnt 6 uego: 8 cog 11 .idiicictis 14 fenling o. (cuting
') uohl für jeumtiiig, obgleich DWb. a, iSW diese Bildung mir a. Camj)e beleyt. P.
N] scilicet ad perfectam nudo verbo bereutem , sicut hie in Rogulo videuuis is
qui perfecciore nudo verbo credens firmiter credidit filium sanatum quem
Sanum nun vidcrat, ac fortis et plane alius homo factus est. Ita uns iu deo
herere debemus et eins verbo, quamvis experiencia uon doccat. Ut iu
summis scaudalis, periculis et persequucionibns, ignominiis verbo credamus.
iWotiii. ;., u (Jui pcrsequucionem propter nie passus K. Ita in alinientis, iam deficianuis, 20
f., 33 credendum huic. 'Haec onmia adiicientur' JC. Ita in agone solo verbo credendum
depositis omnibus modis et circumspectionibus. Sicut hie Regulus
3oi). 4, 49 fecit, uon magis dielt: 'Vcni, Descende, priusquam'. Sed credidit verbo. Ita
zu 20 In contrariis et noii appiirentibiis fides consistlt r
K] mior, sicut in hoc regulo fit qui prius vacillaus et iiifinnus fide, mox verbo
Christi nuitatus et alius factus plena fide credit sil)i viviim filium. Ccrte ss
non vulgaris res est crcdere verbo, quarc uon iVustia cuangelista toties iiiculcat
et magnifice celebrat, quod regulus crediderit scrmoni Christi iuxta
i.Qor. 1, 31 illud 'Qui glorificant domiuuiu, erunt gloriosi'. Sic fit in tota vita humana.
Aliquaudo imminent et instant probra et contumeliae, ignouu'nia quae omnia
crcdens secure efi'ugit et libcratur. Sed ubi reperias illos qui sie firma 30
fidutia sunt imbuti? Certe non sunt lapidcs illi vulgares ubi(|uc in plateis
obviae, sed rarae et nobiles gemmae. Ivxiguus quidem est numerus eorum,
qui sie a verb« pendent, qui sese prorsus relinquant verbo. Instante morte
nulla spes vitae, omni auxilio videmiu- prorsus dcstituti. NiiUum |)atet

'ih. 78 [1. 'DJouembev) ;^f|i)
R] verbo' jc. lu iiiorto luivta and) \o tmiijcn 9l)Cii: iion videtur vita. (luorsuin
eundum. Ibi nnlluin aiixiliuin iiisi ut eriHlatiir vcrl)o. Si fit perfecta fides,
adeo dulcior mors. Si econtra: aniarior. Vera fides quae bloS ()en9ct in
verbo. Sie ille scripsit qui Ep. ad Ebraeos 'fidc ercdiiuus seeula' i. e. iJin. ii,:i
j fides est ber ort, quod bar für l)elt, ba^ Ooii bcr luelt üngcfangcii, ift fo
9cfd)et)en, ut ex invisibilibus fiant %'isibUia. Ut hie: quod non videtur, uou
cogitatur, lütrt brau? (piod videtur, seiititur, jialpatur. Ut hie fol ein .saunm
filiuiu felicn, l}orcn, gvciffcn, cum coiUrarium sit, quia in Iccto mortis. Verbum
fürt ^^n, ut ex eo quod uon videtur, fiat quod videtur, sicut verbum .soiiat
10 de filio. Sic, dieit, iftS gangen al) initio niiindi. Al)raham diwbatur: Sara i. Woien.iü
tua pariet fihum Isaac. Ubi est Isaae".' luiilil)]. K\ isto niiiili Isauc' qui
est invisibile. Tameu Abraham lüirb fü rcgirt per verbum, Sara, ut ex
invisibili Isaac fiat visibilis. Sic in omuibus iüsloriis verbum datum ba
noc^ nid^t'3 tvax. Sic mundus creatns, ad David 'super sedein', erat (anter «i. 1:12, ii
15 unfid^tbar bing aEcin in§ rtort gcfaft, et tameu venit k. Sic iilc reguli
3 dulcior über (...) über aiiiarior sieht mors sp fules] f 4 VA> zu 1
EbXI. r 5 :^ett (bj ol^ic) sm 9 Ebre XI r 10 Ab ;/ tiliuml l' IJ Abr.-ibam]
adam 15 unfid^t: in§] —% c sp in niuä
') nihili Isaac = Nicht -Isaak vgl. nihil i pane 400, 2
N] autor epistolae ad Hebreos dicit Oninia iiivisibilia facta esse visibilia. ?lIc3Cl)t ett. 11,
bie unfic^tbare bljngc fljnbt fidjtige bing gcfolgct. Quia fides expcritur, sicut
hie reguhis quamvis domi viderat abiens infirmum [nierum, fideliter tamen
credens visibiieiu sanatum, sicut eum repcrit. Sicut Abrahae filius promittebatur.
2u Invisibile erat verbum, aspectu Sarae emortuae et vetulae, scd lide tamen
zu 10 Heb 11 Fides argiimeiitiiin non appaientium r facta esse über (peperisse)
SU 17 Inrisibilla visibilia verbo fiuut r 18 fid. zu 20
K] effuginm, nihil est (|U0 uos consolari possimus. Verum credit verbo et adheret
ei, in morte videt vitam, habet, quo coufugiat, (juo se consoietur, erigat
et confortet, licet foris non appareat tale quicquam et lioc est quod Paulus
ad Hebreos dixit: 'Per fidem iutelligimu.s perfecta fuisse secula verbo dei,'eht, ii,s
•>r. ut ex his quae non apparebant, ea quae videntur, fierent, sicut profeeto iiic
fit cum hoc regulo, ex eo quod est insensibile et inpalpabile. Credcre debet
filium sibi esse sanum quem infirmum et iam animam agentem domi reliquerat.
Verum tamen quia credit verbo Christi, filius infirmus est sanitati
restitutus, qui credebatur mortuus, vivit et beue habet. Ad eundem modum
30 res acta est cum Zara uxore Abraham, cui iam pervectioris etatis et eöetae
credendura erat iuxta promissiouera dei se concepturam prolem. Quid hie
27 et (impossibile s)

400 ^i'tebiciten bei 3nl)tcÄ 1528
KJfilius ift ntdjts, nihil .scitiir de eins sauitate, sed contrarium. Sic nobis
Omnibus ift jugejnfit. Si Cliristianus es, ex niliili pane oportet veniat panis
veriis, quia ex invisibilibu.s fiuiit visibilia per verbuin. Dicit enini verbuui
*''""'j''33*'dei: 'Non sohun'. 'Haec onuiia adiicieiitur' jc. Hoc verbuiii facit ex eo
(|Uod non adest K. has ^Ctft secula aptata verbo, nt in visibilia fiant visibilia. ;.
Sü'5 ift unfcr fünft bene discenda, Ut credanius: sicut verbum sonat, fo
fot» gefcf)el)Cii. Qiiandi) sentis peccata tua te mordere, nullibi pax est, quam
haljcre debes, ibi pax est: quid iuvisii)ilo oportet veniat visibile. Quomodo?
Credo remissiouem peccatorum. Si fide f)affty in istis verbis, fides venit et
cor pacificat. Sic Christiauus per fidem tit creator. 2a-3 toit 3ol)annc§ i)W lo
rl)untcn, cum dicit: 'Credidit'. Ipsc met miratur bcy fd)onC'5 miraculi, (juod
fo rein am verbo heret, fo mua ein fdjoncv frifd)cr foii fomcii propter istam
1 sauitate üUr (iutirmitate) :« ö Secula aptata vcili>) / " jjt'ccata] p (te)
imilibi 6' ilebesj df i) reiuissioiiein peccaturmn] r ]j zu // c.x non apparentibns
quae noudum creata r 11 mira
N] visibile factum est verbum. Ideo f'actus est pater Isaaci. Ita omiies aliae
promissiones sunt invisibiles et tarnen visibiles fiunt. Sicut in alimentis.
Pauper sum nihil habeus, nc denarium k. tiun esurio. Hie alimeuta sunt i5
Kaitii. 4, 4 invisibilia, scd tamen per verbum fiunt visii)ilia. 'Non in solo panc' et
G, 33 'Reliqua omnia adiicientur'. Tunc experinuir re ipsa. Sicut interna pax invisibilis
est conscientia peecato et sathauae impulsu adHicta, tum per verbum
fit pax visibiiis. Credo remissiouem peccatorum. Atque ita omnia invisil)ilia
et non apparencia fiunt appareucia. Sicut ex nihilo non apparens muiulus jo
verbo fit magnus et visibiiis. Ita liic accidit Kegulo, (pii prius sanacioncm
filii iüvisibilem habuit, verl)o credens visibiiem habuit et ita domum remeans
reperit filium suum ad fidei sitae similitiidiiicm. Ideo scquittn- (piod cum
tola domo postea credidcrit in Christutu argumentaus, quod ijtii in iino pro-
ZH 13 Fide apt;ita sunt seeiila verbo r zu 15 Fides in i)aupertate r zu 16 Ex
ni>n apparentibus apparencia lilib giEtjflic^i' r zu IS Fides in jieccatis r Ifljäl Atque
liis visibiiis mit zu 24 SBcn er l)l)n au et)iii'in uiibftantcn (l)l)ll l)etl) filnriihir ortlji'/ el)ii fnif
tjol gutbcii anjagctt Ijcttc er l)l)n Bangen ;•
K] poterat stultius et videri et esse iuditio rationis et prudcntiae caruis? Vertun- 25
tamen quia credit promissioni disiuae, seinen sibi iiromissum accipit. Ita
res gcsta est in infinitis iiistoriis. Ita tu si vere id es quod diceris, defitientc
paue credis dominuiti te luitrilm-imi et ex invisibili paiic i>anes visibiles
fore. Si urgeris et premeris onerc peccatorum, luilia est qtiies, milla
consolatio et pax conscientiae, iam si vis habere Ictam couscientiam, liac so
fide arripias verbum ilitid: Credo remissionem peccafuniin. Cui verbo si
scrio et fiiMiIlcr crcdidcris, disparef oiimis frislicia cniiscicntiac, Cessaut

gjr. 78 (1. gjoticniberl 401
R] fidem. Haeo nobis scrijita 'l'bi ivit iloimim'. loliaiiiies def^L-ribit, Itiie ba§ 3i>i). 4. m
appareus fei) loorben ex nun apparente. 'Servi.' Sa fompt ba§ apparens.
Ibi audit filiurn esse frifd^ unb gciiinb. Ibi j^ot er nn bem ftud gclcrnet,
quid fides. Postea dicit lohannes: 'ubi hoc expertiis' jc. i.e. in hoc ftud
5 didieit omiies artifulos credere, credidit i. e. sie cogitavit: Christus hie iuvit
me, postea credani in omnibus ftucfen. Si iniperarct filiuni offerre ut Abraham.
Sic iam Christo credit in omnibus artieuiis. Sciant crsro Christiaui: quiequid
credunt, hoc assequuntur. Postea ubi experiuntur. penitus se dedunt
Christo. Postea credit. 1. laeteam fidem, post rein et lauter credit verbo.
10 3. etiam alios convertit. Sic onmis Christianus, (piaudo ipse credit, noii
(juiescit, est frucf;tbar man

402
^:|.itcbi9ten be^ 5af)tes 1528
-.-., Non
J,
statin! scitur, iihi aiulitur verljuin. Paulus 'Xon omniunr. In periculis
fClfucfje, an liabeas fideni. Ut in peste. Ihi paiieissimi. laiu in luulto
perieulo sunins ])ropter Tarcam et tyrannos, pauci sunt fitlentes, scd nou
omues fidcntes. Sicnt credimus, ita accidct uobis. Si numoruni spectaremns,
4ii 91, 1 non niiriun, (|uod uos voraret. Seil '(jui habitat' jjs. MO. lani laborabiuius
in iuvisibiiibus. Si Christiani, lüolteii Ivol visibilia brau» madjcn. Hie nee
o|)criim obiitus Christus. Christus iuvat et ille solieitus pro tiho. lohanues
I)et gern mit groffcn bud)ftaben gefd)rtcbcii hoc verbum 'Credidit', quia est
Caput huius Euaugelii unb Icit gar mit cinanber brau.
1 Paulus] P 2 pauciy': zu ö über 90 laui stehl et superassiiiet .< groffen] g Ci-ed
(g, j,
,l|dei eeli eonimorabitur', 'Super draconem et basiliscnm anibnhibis' jc. Atqne lo
si nostrum gregeni ad illorum exen-itu-i perpenderenius, nostrani iniboeillitatem
ad illorum fortitudinera et vohnitatem aestimaremus, diu actiun est de uobis.
Sed quia fidcs invisibilia faeit visibilia, Non appareucia Apparencia, servabiinur,
modo adsidua oracione dominum oremus. Nam muiorem hal)emus
protectorem iis omiiibus, iuinc solum oremus, liberabit nos ab illorum v>
liiirannido. |)einde ferventissime oremus contra Sathauam qui dei verbum
iam pseudo|n'ophetis impugnat non quicscens pios couturbare. Pro Illusti-issimo
l'rincipe nostro, ut liberetur a Thirannorum insultu, uara nuilta
patitur verbi eaussa, ne deficiat. Pro naooioyä) nostro in muncre suo
feliciter gerente. »
12 (res) diu 13 (iu)visibilia zu 13 Efficax res Oracio fidelis r 17J1S
Illu/'. Priu
K] Omnibus verbis Christi persuadens sibi , ut si ceuties mortem appetat , vietiu-us
tamen sit. Et tota fiimilia cum eo. Obser\'a profectum et fructum
fidei semper cresceutis, donec ad summuui perveniat. Explicat iiuoipie liic
locus fidein non esse otiosani, sed f'ecundam operibus l)onis.
25 Et bis eo nnt ro

9}t. 7* (1. 9!o»fiiiber] ^!r. 7;i [S. ^]Joiiciiiber] 403
7i»
"•i-^rcbigt am 22. Sunutafl nad) Jriiiitntiv^.
(8. *Jfoi)ember.)
Stellt in 9i'örcTi «ßadOfd^vift Bos. o. 17« 9?I. 20r>»— 206", in ber 'Dlüvnticrgev
^onbfC^rift Solg. 13 )QL S"» — 7% jowie in bev itopcntjogcner Jpanbfd)vift ^Jiv. 1392
331. 216» — 218".
R] Dominica XXII. Matth. XYIII.
Hoc est pulchnim Euangelium imb tioftlid} illis qui Christiani sunt
et veri et qui libenter vellent esse recti Cluistiani, et tcrrihile vel qui
^23 ff!
"'
nou Christiani vel tantuni nomine. Sroftlirf} nlfo quod dominus suuni refi-
5 num ita depingit ,
quod sit regnuni remissionis in (juo nihil nisi dona et
remissio peeeatorum, quia dominus I)at 3Um glcid)ui--' gfjcüt: Sicut rex condonat
servo, sie dominus, (iui lioe credit ex corde, est letus et boui animi
zu 1 Do: .22. qnae erat 8. Novcmb: r 2 pul ttoftlid^ r ro aus troft H ter:
4 Stofl: dominus] d (ebenso 6. 7) 6 glcid) 7 cred boni] 1)
N] MATH EI XVI 11.
'Simile est reguum celorum homini regi qui voluit racionem pouere.'
J"^'
10 Pulcherrimum euangelion hoc est vere piis, Terribile impiis et hypocritis.
@5 ift bcn frumnten troftlid^, quia hie regni Christi natura deseril>itur.
Natu sicut .servo ex sola miserioordia omnia donantur, ita Christus omnia
zu 12 Reguum Christi adflictis conscienciis suavissimuni r
K] Dominica 22.
'Simile est regnum celorum' math. 18.
15 Hoc euangelium perquam incuudum et magno solatio est iis qui sunt
Christiani et quidem veri ac re ipsa. Terribile rursum fictis et nomine tantum
Christianis. Consolatiouis, quod regnum Christi sit tale regnum in quo
uihil praeter remissiouem peeeatorum regnat, quod constet mera gratia et
favore et quod nescit aliud nisi debitorum quantumvis magnorum gratuitam
M condonationem. Coni'ert eniin Chi-istus regnum suum eiusmodi regis regno
qui dimittit servo universa debita gratis. Ita (pioque patrem suum celestem
nobis quamvis immeritis condonare quiequid est peeeatorum nostrorum.
PoiTo qui hoc ex animo crediderit et firmitcr haec ita esse ut vere sunt,
apud animum eonstituerit, is non ])otest non esse animo bono, hilari corde
25 et erecta conscientia. Qui vero his non adhii)et fiJeui, qui queso fieri possit,
^^Vi'a
"'
13 Dominica 22 c ro aus 22 /•/ nnt ro
26*

404 ^Pvebigteii bc?- :5ai)teÄ 1528
R' in Jomiiio. Niliil graviii:« mala coiiseieutia, iibi non quies uüctes, dies JC. et
audit, (jiiando credit iu Cliristnm, non est debitiim, peecatum, sed omnia coiidonata
et lauter itmb joilft, opus et satisfaotio pro hoc non exioitiir. Qiiia
rex pouit ratiouem, ille deeera milia. Serviis stultus iudiicias petit ,'C. Sed
reraittit debitum et dat liberum. Il)i nullum obulura dat, quanujuam ftc^ s
umbia()e. Sed textus bur: 'Misertus" et ex hac eondonat debitum i. e. huic
servo condonatum debitum ex mera misericordia, quia meruisset couiici in
carcerem, ha mit geiüint er ben Ferren, qiuid bcv fc^ulb gcftcnbig, non negat et
iraplorat JC. Ibi venit loolcEenbroft misericordiae, ut sit, quasi nunquam fuisset
i uoc ä peecatum] p
,'> ob: qimmquam] cj:
N] remittit nobis. Quid magis solacio diguius adHietae conscientiae remissionem lo
])eecat(>rum audire et firmiter eredere? Deiicat servus proniittens satisfaccionem
cum tempore, cuin tarnen dominus nunquam efflagitavit, sed ex
misericordia illi donavit nullo operum et nicritorum respectu aspectus,
Sjunber bo tm)t flclut)niiel er ben foenici, ba-ö er icl)ii icf)u(t befeniiet iiiib iimb
(Viüb bittet, bo feÜet flleljcfj el)n luiildeiibriiiift aller barmt)crc,]i9tel)t. Hie 15
zu 12 Nullo meritorum respectu. sed snlius tlei »lisereiilis Keinis.sio r
K] ul is unquain liiiarem possit liabero conscieutiam et jiacatam mentem? Et
(juid tristins et miserai)ilius liomini a('ciderp potest quam taleni circumferrc
conscicmtiam (piae nee die nee nocte requieni habere potest, sed coi' eins
semper est auxium et tristitia pleuimi ni) peccatoruni praes(,'ntiam?
Ad Textum.
Hex acecrsito servo ponit cum eo ratlonem,

Tit. 79 |8. *Jioucml)ct1
405
B] reus uuius ohiili. 2)0-3 iftg vcidf) 6f)rifti. Ad Uw rciiuiritur confesio ilflicti
et ut videat sc non habere i. e. iit agnoscamus nOf> verc in pcccatis fterfeil.
Gerte satis peccatoniiii adest, scd uou agnosciiniis. \ec adest Ivafft linb
ntad^t peecata luccflcgcn. Hoc est regmmi Christi , ([iiod gratiae, in (jiio
5 romissio peccatorum est, bas fein fiinb follcii britdeii iinb tieiffcti Christiamiin.
Si hoc, nondiim verc credit. De hoc sepe aiidistis, quod peecata non aiife=
rantiir, ut lioniiucs non sentiaiit. Sod non ligcn ob, non vincnnt, fides (hcit:
ic^ ijalt nttd) fcv an bic ücvpfinblid) b(Uiii()Cv^i(itcit, iiuando pcccatnni sensihile.
Ratio mea mentitnr qnae dicit non reniissa: certe remissa sunt. Audi con-
10 scientiam eatenus (piatonus dicit adesse peecata, sed non esse reniissa non
credeudum.
2 vid ag 4 peccnta] p regmim| r gratiae] g- '» .nul x bavmf): sen'»
N] summus gradus est adipiscendac inisericordiae divinae, si \ere et iion liypocritice
peecata confcssi fuerimns, ad regnuni Christi confugianuis, tuuc anioveutur
illa peecata. Sed Nota: peecata illa remissa non adeo denuintnr, ut
15 deinde non sencianttir in conscicntia. Nerjuaquaui, scd illa peecata inanent
adfligeutes, tanien illis domincinur contra Sathanani Christi gratiae fidentes.
Videte postillani
copiosani.
zu 13 Seiiciuntur in conscieiitia jieccata icinissa r 14J17
Sed bis copiosani unt
K] brevi similitudine natura et qualitas regni Christi comprehensa est et deliniata,
tale videlicet esse regnuni quod primuni requirat supjiliceni ]iec(!ati
20 agnitionein, Peinde solvendi aiit deh-ndi peccati inipossibilitatem, hoc est:
oportet ut ingcnne fateanmr nos miseros esse peccatores qni ex suis viribus
boni nihil et niali perniultum eflficere possint, Deinde quod vires non sint
pares nee suffitiant ad solvenda debita et tollenda peecata. Hoc ubi fit,
aperit deus tlironum misericordiae suae et thezauruni gratiae ac gratis con-
25 donat omnia debita uostra, abluens et auferen-s propter se, non proptcr nos,
quicquid peccatorum in nobis est. Proinde Christi regnum est regnum
rcraissionis, misericordiae, favoris et benivolentiae in (juo nulla peecata niordent
quemquam. Si urgent, incredulitati quae diffidit deo, imputaudum et
ascribendum est. Non autem sie tolluntur in sanetis peecata, quasi amph'us
30 omnino non sentiantur aut quasi prorsus ncsciant jieccarc. Manent enim
sempor rehfiuiae in piorum tneinbris, quoad hanc vitani inopeni incolant, scd
quod non regnent uec dominentur eorum nee damnent eos, imo magis ccdant
in fructum et conimodutn eorum. Conscicntia urgctur (|uidem sensu ])eccatornm,
sed fructui nol)is eani esse indicant. Deinde pugnat cnntra hunc
31 sensum negans nihil peccati restare in conscicntia, (pianivis ipsn sentiat se
obrutam peecatis et haec de prima euangclii parte sint dicta.

406 ^iU'cbiflteii iei ^ahxt? 15'28
K] 2. ftuä, f(Uod is servus ciii coiKloDantui' peceata et in reguo gratiae est,
fol aucf) mit feitn conservo fo gc^anbelt et ex mera misericordia condouasse
Siic 6, 37 peceata. Ex hoc habes intellectum, quid sit 'Remittitc, et i-eiuittetur vol:)is\
i'iattii. 6, 12 Et 'Remitte nobis'. Alii loci souant, quasi ex uostra remissione mereremur
rernissioueui ])eccatonun, cum Euangelium clare sonat, quod non veuerit in
gratiain per cuudoiiationem iVatris. Sed autequam coudouat peccatuni fratri,
ipsi coudouatur. Ut respiciamus nudam misericordiaui dei quae nobis douat,
quae si adest vere, sequitur fvu(i)t, quod et roniittet proximo. Sic remissio est
frudjt quae sequitur tidem nostram, Non opus quod consequatur remissiouem
peecatorum. Quaudo ergo coudouas i. e. tacis liunc fructum et condonas
1 condn p gratiae] -'
g
gcfiaiib H peceata] p iiitel zu 3 Kemittite et
remittetur r 7 res: cS' (ii. ',ij jrut^t '.) j (pioilj quae 'J:l(> reiiiissioneni peccatiirum]
r j) 10 fruetuui] f
jg
,1 'Egressus auteni ille scrvns inveuit uuura' k.
Secuuda pars Euaugelii ciiaritatein corameudautis et explicautis loca
,„, ?.'i5M!! 'Diiiiittite et dimittetur vobis.' 'Diniitte nobis debita nostra sicut.' Haec
videantur, quasi a nostra dimissioue at ex merito nostra dimissio se(iuatur.
Ne(juaquam. Xostrani remissioneni a deo proximi dimissio ut fructus et signuin ^
sequitur, quo cognoscimus nobis peceata rciuissa a deo antea gratis absquc
s« 12 Nam prior deus illi diinisit r liiil.s Noii ex nostra remissiuiie in proximuni
dei remissio sequitnr, sed econtra r reclits 13 16 Dimitte bin sequitur nnt zu 14 Si
vere credinius iioliis peceata reniissa t'acile jMoximo reniittimus ? links l'> diuiissio(neni)
K] Altera pars est, (]Ut)d servus, cui remissa erant peceata, abusus sit
leiiitate doniini sui et quod cum conservo suo non egcrit, qu('maduiorvo condonari
debita. Sed dimissis del)itis ci|uuin erat et iure cxigitnr ab eo, ut conservo

quia
'Jh-. 79 [8. 9ZuUembet]
407
R] peccatum fratri, habcs certum siguuui, qiiod condonatio qiiac lil)i data, sit
vera. De fnictibut; intc'llit;eiidii.s locus 'Date et dabitur', 'Keiuittite' 3C. Si
tibi nou prius datuiii, (jiiid darcs tu? Sic per tunni donuin fides certa fit Jc.
Remissio ergo peccatoriuu fit gratis, uou nieretur operibus, sed (juod postea
s reinittimus, fol cill flltdjt fidei fein, quod iutus remissionein habeas, ut hie
indicat 1. textus. ilui Cliristianns vult esse, debet iiabere dupliecm reniissioueni.
1. cccata ex niora gratia
et misericordia. 2. nt videat, ne aiiquem babeat in tcrris, cni male velit, si
etiam is mercatnr eontrarium. Et iioe frf}cibcn fidf) bic 2 regimiiia: Uiclt(itf)
10 unb geiftlid^, quia regimen seeulare nun est regimen condonationis, remissidiiis,
sed solutionis, irae utev bif (|iii malefaciunt. Ideo princeps fall iilib fol
niä)t ÖevgcBen
,
habet aliud r(\i:'imcu quam Ou-istus (|ui habet regimen,
iu quo regnat super territa unb plobc t)er^cn, Cesar u6cr boic tuibcu fiurfjtl t >! viilt] v 7 i.niiiia peccata]
o p S vid i) luclt, 10 gcift, sec: reg (2, ebenso PJ beidenud) 13 l«r
NJmeritis, eauKpie remissionem significemus nostris operibus et remissioue iu
»5 proximuui. Duplex est igitur piorum diraissio. 1. Prima (|uia ereduut
oninia peccata a den remissa. 2. Secuuda, ut sinecrissimo adfijctu ertia
onines sinuis uullo eoutrarii, cciam inimicis ])essiniis ainicissiini et comiiveutissimi
nun(|uam peuitentibus et orautibus uobis. Iu sccuuda remissioue fiet
zu 14 üuplicem habciims peccatoriiin icinissioiicin r recht» IU (liac) seciiiida
K] qnoque debita dimittat. Itidem uobis eontingit peeeatorum remissio ex uullo
20 nostro opere, sed ubi libcrati sumvis a j)eccatis, sequi debet, ut vieissiiu rcuiittamus
proximo, ita ut potius sit fructus quo declaramus revera nobis esse condonata
peccata, (juam opiis aut meritum, ut sit
sensus: quaudo tu dimittis fratri,
reipsa ostendis vere tibi diniissa tua peccata. Ac si diceret: 'Date et dabitur siuc. 6, 38
vobis.' Quae verba ita videntur sonare, quasi deus det nobis, quoniaui nos
25 damus, sed quomodo dabimus, cum nihil nobis ipsis sit. Oportet igitiu- intelligas
de opere (piud exhibes, pnstea(|Uam iara sua bona tibi dederil deus
(piae ubi rureuni commuuicas proximo, manifestum reddis te ea jirius accepisse
a doniino et (pKid gratus sis pro muuere accepto. Fides enini ])osteaquam
bona accepit a deo, continere se nequit, quin ea rursum fratris neccssi-
30 tati impartiat. Qui igitur velit re et nomine esse Christianus, duo hacc
habeat necesse est. Primum ut ipse liber sit a peccatis. Proximum ut et ipse
peccata ignoscat, ut omnibus bene velit uec laboret alicpio pravo affectn, odio
aut livore erga proximum. Et hie (juoque separant se duo illa regna, Christi
23 dicere

408
^l-rctiigttn bcs jafjtf-;- 1528
E] aguoscunt sua peccata, sed rident imb gl)cn mit bcm fopff I)iii bind). Si
fiiri et adultero nihil faceret, tiiiii daretur eis occasio ju Inibcicl). Ergo Cesar
sit dominus uBer bofe falibcn. Ibi est regimen solutiouis unb öcrgettung.
Ideo Cesar fürt ein fc^lucit, qui sigiiifieat Blltt unb tob, non est signuiii pacis.
Ergo est Christi regnnni ein tvofttic^ icid; pro perturbatis eonscieutiis, in quo *
dicitur: \it) Io§ , ne obukim numera, nihil habere volo, Sed ito et sie fac
prosimo. Rex non dicit ad servum: vade, erige pro hoc beneficio ordineni
et tirc^, Sed locift t)^n ad proximum suum : Ego tui misertus sum, nonne k.
Nota bene huuc locum. Huius niodi praedicationes sunt pretiosissimae.
Melius ut praedicarem üom 5a(i)ien fpicgel, voluinus Christiani esse, toudjern, w
toubcn, ftelen: qui venirent ad remissionera peccatorum, qui in iis ita ftidcn,
ut cessare uon possint? S)a ge'^oit f)n bei: fodjfcn fpiegel, gladius Cesaris.
Cum sitis fures non iustitia, sed dolo circumveuitis, ideo quid mihi praedicandum
de hoc? Non potestis intelligere nee intrat in corda vestra nee potest
fieri. Ideo potest esse praedicatio pro turbatis cordibus, qui sentiunt sua is
peccata et non habent requiem in corde. Ulis gefjort , ut sciant. Non est
regnum, ut Sophistae Remissioneni peccatorum dixeruut guttulam iufusam 3C.
I ag 'J adulte 3 ilomiiius]

9it. 79 (8. gioUcinbcxl lOil
K] Sed reniissiune pwH-atoriiiii C'hri.stus rcgnat et suini)or t)üt bcil tl)ron bcv
gnaben QUff. Semper paradisus et celuni apertiim, oiuui hora, i|uaii(l() vult,
potest credere in Christum. IjOfiuor de turbatis consoientiis. Ihi mcra conscicntia,
reraissio peccatnnini. Ulis trivt» fc^tocr JU glcii6cn et alii c^ax ]n
•'
fcev, ut iile in Euanoelio ftc(t fid), quasi velit penitere. Seil gf)et fiitt, vniibt
unb ftilt suo conservo, idco K. alii iicmen» fd)lüerlid^ an, quia tiuicnt. Idoo
pugnauduui, ut credant et oerti sciant niorani esse gratiam et miserieordiani.
Oportet liabeant rejicni fpii sit peecatoribus miserieordia et oportet iratus
sit, ut illos puniat qui uos iuipetunt. Hoc sat de Euaugelio.
10 3«" liic habetis: 1. pfavvcr, praedieatorem . Sacellamuu et Custodeiu.
2. scholastici oportet habeaut suecessores. 3. est hospitale. ^ü bcn 3 ftlidcn
2 apertum c aus aperlus vult] v 4 rciinssio peccatoriim] r p a,U
'>
peiiiteie
aber (remitt) gljc
'>' liab peecatoribus] p 9 de üher bj sat bj Kü
N] angustum ut sciutillain ])arvam, qui modicum aliquot gratiae esse illud dicobant,
quod mox amitti jiossit. Ego dico: Kegiuun Christi adeo ampluiu et
spaciosum est celum oniuibus credeutibus resipiscentibus edifieatum, a (|Uo
15 si sepius eciam lapsi mox iteruiii ap|)ropiuqnandum resi])!seeiicia. Hoc dico
Don ad rüdes, scd ad afflictas conscieueias, qni hoc regno Christi et dimissione
indigent. Videte Postillam. Opus est monicionibus ad vos quae
sequunt\u-.
9}}an tin)vt bifec luodjcn ba§ opfcv c^clt crfovbcrn. ^d) f)ocic, bac- iiinii
20 ben forbcrnbeii nic^t-3 gcöcn tt)l)( unb tocl)fct ftc unbengdd^ nbc.
Deo gratias, vos ingratissimi, qui ob talem pecuniani fam avari sitis,
non tribuentes, scd nialis verbis ministros lacessatis. ^rf) h)olt ba§ tiv bn§
gut jar l)cttct. fyc^ 6t)n§ erl'c^vodcn unb >t)el)§ ni(^t , o6
id) mel)cr prcbigen
lt)l)II, l)t groben Siul^en, qui non potestis 4 denarios dare cum bono aiiimo.
•-''•
Scitote ergo vos Wittenbergenses oninino omnium bonorum opernni vacuos
fuisse qui nullis stipendiis ccclesiae ministros, videlicet ad enidiendos ]nieros
et pauperes educandos in hospitalibus unquam snrrogastis. Haec onuiia
hactenus publiciis viscus ' suppeditavit.
zu. 10 ßtmljanung Uom Clifergclb r unteu l'iiina moiiicio severa r 20 bcit c aus
bem 22 (h) miuistros üOer ministros steht affc zu 23 Opfcvgctt r 24 doiiarios] d^
') = fiscus ebenso 410, 23 visco =; fisco
K] culpam et penam. Quare hoc euangelioii admoduni snave est et valde con-
30 solatorium pavidis et desperabundis meutibus. Verum nihil pertinet ad
insanientera et ferocientem nuiltitudineui quae sua libidine et auimi irapetu
fertur et subdole ac fraudulenter agit cum proximo et ubicunque eum circumvenire
poterit, facit. His, in(|uam, nihil lioriun dicuntur. Nain qui illis
dimittit peccata deus, qui ne peccandi quideni fineni tacere cogitant?

410 ^Srebisten bcc- %i\)xci 1528
B]gebt Ij'^V fein fjcKcv. Noune indifatur per hoc, quoil mmdicatnni , deinde hjev bir§ (cib, ba-i cill jung rcbltc^ ailff=
gfjogcii Incvbcn qui k. di'indo Icib, bciS unious ohulus. 5)ii bift öoller tciiffd.
lila tria I)Qt iinü got bcfolljcn, ba& tniv l)I)n biiini iinb cvncvcii. Ego mendieus
et tanieu ditior te et bir 311 fc^atibeii, ba-S bii bid) folt )cf;cmcn, qui uon
habeo ein fll§ breit. Cum ita vivatis, oportet tibi dicam, ut eonscieutiani
errette, Ijr fcib fdjnlb, ut pastorem JC. et scliolam et pauperes. Haetenus I)at
ba ,3U gettian bcr gentein faften. Yos nou nutritis vestros praedicatores, niiiil
datis ad enidiendos infautes, ir fttjet abscjiie omni fructu, Inie ein fd)ebict)tcr
3 (lil 4 IDCV über (ift) Jl dal tVuctu] f
N] Ne ignoretis , (juis sit usus illorum 1 numinoi-uiu be-j Cpfergelbeu: ad
tria valet. Pari-oebum et ministros ecclesiae, ludimagistrum, custodem cum
suiuma couscieneiae obligacionc alere debetis, eo animo quo decalogum
observare debetis. Nou cognoscitis adhuc, ingratae bestiae, illorum officium '•
erga vos, qui oranibus lioris pro uostra salute curaut, Euangelium. siuumum
tliesaurum jiraedicant, sacramouta porriguut atque in sunuuis vitae peritndis
uos adeuut? Nomie agnoscitis utilitatein iuventutis benc educalae, (jui prodcsse
possint Reipublicae ad magistratum, ludices, praedicatores? ^d) lüolt
lieber endj alten fdjelTnen Derliren bcn bie Sngent et praecipuc bene educatae. «'
Nescitis, quid Satliauae periculorum per eam imminct? ideo adeo illonnu
cdiicacioui resistit. 3. Non videtis vos paupernm curae obno.xios illosquc
uobis alendos oommissos. Haec tria iiactenus ex visco sustentata, vobis liacfemis
nihil oueris fuit. 5H)UC t)r ic3nnber iiij fcf)ebid)tc Pfennige geben foEet,
feljt l)r bcfd)lüeret. Quid aliud est quam si dieeretis: Mallemus, (|uod nulli 3
nobiscum essent Euangelii praecones, nulli |)ueri erudirentur nulliquc pauperes
alere deberemus, quia vilissimmn ad hoc Stipendium dare remiitis? Haec
non propter nie dico. Niliii

9Jt. 79 [>\)X \)n oiid) barcjto t)eltten. Invitati igitur se tempestive praeparcnt
ad nupcias unb ^uniÄfrah) gnuy I)nvic nidjt uff fialu 6ntc. Oracionem
2s communeni pro priiicipibus et niaxinie pro Saxoniae duce et Parriociio more
solito nobis commendavit.
zu 15 Alia iiiDiiicid r liul,s Onlo iiiipiialis heiieilicciimis in ecclcsia r rcclilx

412 litcbigti'ii bci- 3ii[)tc5 1628
80
^rebtfjt am '^3. Sonntag mä^ Xrinitnttt^.
(15. '•Jtoliemlitv 15-!i>)
Stellt in aibvcv« 'Oiadjldjvift Bos. o. 17" 331. 208'' — 209'', in bcv lUüviitu'vgcr
.^^Qnbfc^lift Solg. l-'l 5?(. 7-' — 8-', ioune in bcv iffopenfjagcnev ,^ianbfii)vift 'Jlv. 1392
531. 218" — 221 \
R I
«Binitii. aj, Domiuica XXIII. Mattli. 22. De Coiisii.
'"•fi-
Do lioc Euangelio inulta pracdicaiula , lucr (uft ba jU ^üt. Ego adnuiiiui,
ba§ Itiiv l'oÜn nnbcvv fteUcn et plii.s honmare verbum, benit ha mit
bn» lt)iv un-3 fo Icppifd) ftcUcii, ntodjcn luir beu f?piritiim ^anctiim Devbroffcn,
?j(iiiii). 7, 6 qiiia cli.\it 'Ne pioieceritis' 'C. Hie propomintur 2. 1. de sapieutia .seeiilari,
iDte fic fic^ fc^idEet erga diviuam et dei verbum. Deiude est doctrina de
3 lionor 4 io{l)
N] ]\[ATHEI XXII.
""'"'i's'ffr^'
'Tunc abeuute» Pharisei coucilium ceperuut, iit illarjueareut.'
Pluriaia de hoc Euaugelio praedicanda sunt. Dixi priu.s v^obis et adniouui
vos, iit alacrius verbo adhereatüs, (juod uon video. Cognosco nie lo
vobis satnratiim et ego eciam .'ium vestri ulievbruifig. 3v '\C\)t bcS JDOrt§
fnot, ^ü btjn icf) einer uberbruffig, idco vellem vos alio procuratos. Yolo
Principi lueo .«ervire legeudo et praedicando .stiuientibiis. Haec idco dico
zu 10 In iiignilidulineiii Wittembergeiisiiun r rechts ru 10 aillierutis
^'1
Doininioa 23.
^'"'i'I'ft?'''
'Abeuntes pharisei coiisilium inierimt'' JC. Ma. 22.
Duo hie nobis propoiuuitur et exiiiberitur: l'riinuiu earnis pnidentia
28.
erga deum, Alterum ait de magistratu, ipiod teneamur illi obedire. Principio
hie iiahenius e.xpres.sam imaginem (|uaiid;ui), in qua videas, ((uouiodo pnidentia
eai'uis so gerat et hal)(«t erga deum, cjuae res se hie in ludeis prodit.
Porro ludei admodum infensi eranf Christo et snpramodnni torquebat ac
20
n)aleiuii)ebat prae.sontia Christi, euins mortem quotidie sitiebant et eam differri
iijgenti dolore eos affiticbat summeque diserutiabal. (^uare uiliil iutentatum
relintiuunt omneiiniue lapideni niovent, ut po[)nlum, ipiem videlwut Christo
14 ro tf) .Vlieimtes hin consiliuin unl ru iiiipiuiil bis 22 ru

9Jr. 80 [15. ''«üucmbet] 413
R] gladio. liulei Christo luQven feiiib et iiii|iriiiii.s doetriiiae et tücien fein gevii
loi, nihil habebant iu ouiii causue uec corain Cesare uec ])üjjii1u. llic vohmt
eum illaqueare et vel seditiosuni vel sediictorem )djclten: Si noii dari iuberet,
seditiosus; Si dari diceret, seductor, (jui iit psendopropheta seduceret popiihini
5 Israel qui haberet proiuissionem futurum populum exeelsiorem eiuictis. Deute.
'Eris in caput et iioii caudanf. Illos loeos arripiuut. Ideo Icaicil fie
unloillig Cesari obedirc. Ideo in.sidiis cogitant dominum capere, Ut cogatur
dicere vel Non vel ^a, et qiiicquid dixerit, t)Qbcn fic l)^m \ad. Ibi Exemphmi:
quando habetur verbum dci, tum claudantiir oculi et aare.s et simpliciter
»0 credatur. Ibi doctissimi unb jpiljigfteii dant uobis exempium, ia^ man
6- '-»ifif -•' airip: " uiIlTlit iiisiil cog
N) non mei, sed vestri caussa. Optime expertiis sum imnc esse successum
verbi, ut tali ingratitudine semper suscipiatur, scio beneque vidco seniper
ita factum esse. Xon mei caussa dico, sed vestri caussa, (juia nuilum video
verl)i fructum. "^6) \>\)n faat ciid; jH) ^jicbigcu.
li Duo iiobis iu jioc Euangelio proponuutur. Sapieiitia liuinaua et set^uiida
de potestatibus. Vidcs primiun stratagemata sapicutiae liumaiiae, bic gottc
aUe trcgc öerrante. Quia si dixisset Ceiisum non esse dandum Cesari, \o
iDCre e§ e^n ufruri)(I)er. Si dandum dixisset, excjatnassent euinque seductorem
accusasseut, «jui libertatem pr)[)uli ludaici multipharie in lege pro-
20 niissam reiiceret. Ita haec historia monet omnem sapientiam carnalem , ut
sese alienet a verbo, (piia mox confunditur, ut bic vides. (J()tiftu§ fot ja
!M 15 Duo loci liuius Kuangelü r rechts ro zu ITjlS Ncque tacituniitas iieque Al'fiiinacio
neque iiegacio Cliristo absqiie poriciilo l'iilt r linJ:« zu 21 2a§ ^cljft Cfjvifto aüt
Wege uetranbt r linl.s ru
K] adiierentem, ab co divellere possent, jjroinde captiosa et insidio.sa questione
adorinntnr ipsimi et intendunt eum aut ut seditionis auctorem aut jiopuli
seductorem arguere. Hie utrinque occlusenmt illi viam eüugieiidi. Nuiu
25 dicere, quod census non esset dandus Cesari, seditiosuni erat. Rursuin affirmdre
et dicere esse tributum dandum Cesari sednctoris erat, utpote «jui falsa
doctriua sua in Servituten) redigeret populum dei et liberum cui promissmn
erat a domino: 'Eris in caput populoruni et non in candam'. Quare sic.s.3)!oif2«,
occludunt Christo viam, ut cogatur aut negare aut affirmarc, (juod Cesari
30 census dari oporteat aut non. Ecce sie facit carnis prudentia, putat se
multo prudentiorem Christo et filiis lucis, cum tarnen finis prudentiae eius
sit ipsissima stultitia et ignominia, vult quoque esse magistra verbi, sed confunditur,
id quod liic vides. Qui autem velit audire et credere verbo, certe
melius aut aptius facere poterit nihil (piam ut claudat oculos et aures

414 'ISrebigteti bc? Soljtea 152?
R] unüexboircii fcl) mit got» tooit. (£"» tnod) fic' {einer brau, ipse confunditur.
Econtra verbuni jc. Si fol ein Jjvebiger ju fa^^en fein, certe hie Christus:.
Cogitur non tac-ere: ^a vel nun 3C. Ipse capit eos in snis verbis, cum ipsi
velint. Sic faeit vcrbum cinii omuibus heresibus. Quid facif? Ipso quocjue
intelligat. 'Cuius est?' Ibi coguntur quoque dicere ^a vel Dlcin, mm audent f,
taeere, sed tebcn ein ja, quia aderant Herodiani. Si, inquit, est Caesaris,
ergo. Ipsi prius volebant seductorem populi dicere, si. lam cogunttir hoc
ipsi tateri i. e. nos fatemur Cesaris numisma habere et ei subditos. Hoc
.semper faeit dei verbum. Ergo est exemphuD, bo§ man mit bcn unucrborven
fei), qui verbum dei praedicant vel caveant omnes, ue torqucaut verbum dei. lo
zu 2 über (jtcbiget steht Christus 6 Ilerod S t'esa J" forq
V = fi^
N] aber 3Jet)n fprcc^en, Irie fol cv l)I)n entgefjen? Si tacuisset, dixissent: Es tu
qui recta doces et iam taces? Sed vide ut sapientia dei Ulis optime evadit,
ut illos hoc argumento concludat. Nam monstrato denario intorrogavit: 'Cuius
est superscriptio?' Uli dicunt: 'Ce.saris'. Hac responsioue illi confitebantin"
Cesarem dominum, qua responsioue Christus illos conclusit. S>Cn tv tVCiX i.s
t)x cljgen luort, ba^ fic ben fclj^ci; l)n ber ^Jiuncjen el)nen [)cnn betonten.
Hoc nobis est solaeium, si deo crediderimus, omuium sapieutium SatJianaeque
coDsiiiis non possumus f'alli. (^uis potest contra dei cnnsilium et
11 dixisset ]2 (aut) et IT (ileimi) dco zu
siipra omiieni nuiiidaiiam r links
],'< Pioniiii et spiiitus sapientia
K] rationis. iUias si penes rationis prudentiam rem estimaris, necesse est to
offeudi verbo. Scri])ta est liic historia ad doctrinam et admonitionem, ue 20
.sinuis tam temerarii, ut eonferamus mainis cum verbo. Quod si fecerimus,
impiugere et nos confusos abire necesse est. Quid vero faeit C'hristu.s?
Hoc (|uod ipsi volebant in Christo perpetrare, Ciiristus in ipsis ])erpotrat.
Intendebant enm illaqueare in seruione: intei-iin ipsi ca|)iuntur. Ideo nihil
prudentia iuimana potest adversus dominum et sanctos cius. Nam non e.st s;.
prudentia adversus dominum. Itaque Christus interrogat eos, cuius sit inscriptio.
Cui interrogationi coguntur, velint nolint, respoudere. Non cuim
audebant iiegare Cesaris ioscriptionem. Nam impune non feoissent. Proinde
respondent 'Cesaris'. Eo impellimtur, ut bic ipsi respondeant, quod si
Christus res))ondisset, calumniaturi erant atque contundit vcrbuiu dei omnes :io
()ui praesumunt se vellc iudicare verbum doi, Kt qui sc niagistiTis supi-r illud
non sino magna ipsonim ignominia conslitunnt. .Atciue haec est nostra cousolatio,
gloriatio et fidutia, qnod ubi iiabenius verbum ei(jue alFicimur ae
27 intcrrogationil rosponRioni

9lr. 80 [15. ««DUcmbcr] 415
K] Ibi non poteraiit seipsos hiflcnftraffcn, quia ipsuni iiistificasFciit. Ilaec nostra
consolatio uiib troli. Si verbiiin dui uianet in uoljis, fct) lüir oUcn teuffcl,
gelctteu K. quia contra verljnni dei noa est cousiliuni. Ps. "Super acnes intel- *' ''pj'""'
lexi' JC. 'quia verbuiu tuiim est iiieuni\ Et est verum, quis vult verbuni
i dei invertere? Non jjugnanduni cum Satana, mundo, cum nostra sapicutia,
sed dei, nobis os et sapientia. cui non poterunt rcsistcre. Certc propter iianc
unicam causam debemus diligere verbum dei. quod sapientior sit omnil)Us
sapieutibus mundi et Satana. Satan novit non esse consilium contra verbuni
dei. Ideo ipse quaudoque arripit verbum dei et pngnat hoc nomine contra
10 nos. Hoc requiritur iutelligere, an verbmn dei belj bei' fpiljcn vel ^efft t)Qb,
4 vultj V T deb 10 intel:
N] sapientiara aliquid niti? Nam David dicit: 'Contra sapientiam senmn 3C. est >4Ji. 119, loo
sapientia mea', (juia David nitebatur vcrl)o dei, idco onmibus sapientior fiiit.
Dat enim deus spiritum suum iu ore ipsorum, ut pii dei verbum loquentes
nnlla ratione possint concludi. Hoc sentit Sathanas

41() flrcbigfen bc? Salirea 152S
K)per acieiii arripit. 2. ift bcr fprud) VUite Cesari'. Ibi videimis darum lociiiii,
quod Christus Caesaris regimen coufirraet et sie quod ein gepot bvouff fc^lcdjt.
Christus (juicquid locjuitur, loijuitur iit luissus a patre. Hoc est mandatum,
ba§ man-J tliiin fol. 6-3 ift nidjt ein folc^e prebigt, ut ha öoti fd)lüc^, scd
ut fiat. 2a lüitä nirgent mit iin§ ^in loiiuii, ut putemus nos reos 311 tt)un,
sed aoeipiraus Euangelium ut fiibulaiu. Notate ergo locum 'Reddite', quod
liic locus positiis ju beftetigung unb Bcfvcfftigiing beä Joeltlidjcn icgtment.
Et Christus ioulus sanctus. Et tameu dicit
quaraquaiu vos popuhis dei, tarnen subditi estotc et reddite. (^uid iiabet
zu 1 über ipviicj hU claruiii ste/it ijebt luibber liCjnlt unb lc;tilt den vid li lied:
tffte: befteff roelttic^enl In 9 cinaniquiiin] cj
Nluon niiivet, scd iuiperat Ciiristns streiiuissiuie obediendum potcslatibus. i^t 10
fprid)t: l)r jcl)t§ fctjulbig 3IB tf)lien, dicit 'Reddite', nou soluni 'date', scd
'redditc\ gebt bcin feljfecr luiber, quiu vos obligatis illi. Atteude deiudo, quod
hoc tcuipore Cesar nou erat Christianus, scd inipius et popiilus Indaicus
sanctus, tanien praccipit Clu'istus, ut Ccsari illi obcdircnt. Xex fcl)iei" lUlifte
iiifd)t Ooii 6l)vtfto, nod) beftetigt er t)[)ii,

9lr. 80 [15. gioöEmM 417
R] Caesar? habet regimcnt jii .'picniialctn et totum orbem Romanuni unb bcjalt
t)f)m§ ba 3U, qiii tantum regnabat secundiiin rationeiu, ut adininistrutur
domus, Don putabat se deo per hoc servire, tarnen dicit: 'huic reddite' 3C.
tarnen sie ut deo jc. Illum locum bene notate. Sepe audistis, quod prae-
5 dicemus Spirituale et corporale refjiniina. Spirituale per verbum, Seculare
per gladiuin regit. Verbo enini erigit turbatas conscientias. Ideo est verbum
salutis^ gratiae, vitae, quod vcgirct. Uli pertinent ad hoc regnum. Postea
deus iustituit reginien aliud pro biet, id^inbcr, ut vos, illi öcrftocft, öcrtiart,
ad Cesareni dicit: nimb ba-:- f(f)toert et illos rege, quia luil mit verbis
10 ungejogen fein. £ie öentfer sunt Cesaris manus. Qui reguntur verbo, libenter
cupiunt pii esse, alii contemuuut verbum et scortatores sunt, VQubcn, ftcicn;
fc^inbcn, fd^aben; liegen, bctiiegen. Ibi Cesar dicit: Tu nisi verbum dei audis,
audi carnificis et bas folt l)^r leiben, quia hie 'Reddite' }C. Sic mundus ift
4 aud 1i iet and
N] quod gladiü utitur adversus impios. immorigeros, qui verbo et spiritu iion
IS promoventnr. Sie fol be§ Ijenter» rabt unb gatgen unb fc^lnert, be§ fe^ferS
^anbt JCt^en. Scito igitur Cesaris potestatem esse in ministrorum officio
sitam, ut omnis punitus öom ()endEer per manum Cesaris sit punitus. Hoc
regnum eciam vides inter Tartaros, Turcas floret, quod ab inpiis Priucipibus,
zu 14 Spementes Chri-sti regnum Mnndano snbiecti r recJUs ro 15 Sie hU galseil
unt ro 16 (hie) igitur
K] contemnimus, quasi nihil videantnr ad nos pertinere aut quasi nobis non sint
20 dicta. Christus autem serio hie exigit et iubet, ut in potestate constitutis
simus obedientes, sive illi tandem sint Christiani aut ethnici, boni aut mali.
Neque enim et Cesar Christianus aut ludeus erat, sed homo gentilis (pii
nullam dei aut Christi Cognitionen! Iiabebat.
Nihilominus tamcn dicit Chiistus
ludeis, ut debitum tributum Ccsaiü solvant. Sunt igitur duo regna, ut alias
25 dictum est. Unum est, in quo regnat verbum salutis, vitae, gratiae, misericordiae,
quod consolatur et ei-igit omnes afflictos et pavidos ac sustentat
luctautes cum peccato, sathana et cai'ne. Cuius regni rex et praeses est
Christus. ^Uterum regnum est in quo impii reperiuntur homines, immorigeri
parentibus, homicidae, fures, adulteri, frandulenti, Qui cnntemnunt et ventis
30 daut verbum et peiores sunt quam ut verbo regi possiut, sed gladio, cruce,
et id genus tormentis arcendi sunt. Huic regno praesunt principes et magistratus.
Herum est, ut gladio moderentur et coherceant ipsos, quandoquidem
verbo dei gubernari non possunt. Xam in hunc usum commisit illis deus
gladium et potestatem eani dedit, cum ait 'Reddite quae sunt Cesaris, Cesari'.
ilutftexi aUctfc. XXVII 27

418 ^Hcbigtcii bcs 3nl)vc.i 1528
lilgcfaft in Iku'O diU) reiiiKi: 1. ijct)^^ pro turbatis coiiscientiis, altcnini juv
btc (jaite, l'crftoifte fopff. Non indiget Chvistianis ad magistratum , Ideo
iion iipus ut SaiK'tus sit Cesar, uon indiget ad reginien snum, ut sit f'hristiamis.
Satis est ad Cesarem, ut liabeat rationem. Ideo dominus deus
conservat rcguum Tattaroiiiii], Turcae. Econtra jiriucipes, praefecti, luristae
et (jui pertinent ad Cosaris officium et regimen, follcit (jcbi'iltfcn, ut rite sua
officia exe(|uantur. lam vero Inffeii fic t)!^r regiinont fiitcu et perseijuuutur
:i Sanctus] S T vcg Hher farcn steht aiiflfjoit
N] Regibus reguatur. Ideo non opus ad suain t'unccionein fVsareni esse Christianum.
Deus ad potestatem uou eget Christianos , Sapientes, prudentes
mundi, non spirituales eget, Christiano autem illo existente pro sua persona
plus est. Ad suuni regnuni indiget piis episeopis, pastoribus, iiis suos subditos
regit, älUjltu iiidjt bic fetbcn Ijoveii, j^o luiiftu 'JJUntftcr .söanicii l)ovcn unb
l'olt fcl)ii bang bavqlü Ijabcii. Ideo opus est potestatibus, ut pios defendani
ab inipiis. Deinde potestas benc studeat, ut iiiorum pauperum siunmain
l)al)eant curani. Sed quid faeiunt? Defendere debeut, nempe pios et Cbristianos
defendendos oceidunt et interinunit. Quos debent puuire, non puniuut,
fi gcftntteii allen getjq, fi^nancs, cl)c(nud), luin^er k. non puniuut illos. Ideo
praepostere regnautes deiiciuntur a regno et a Turca prosternuntur, tpiia
non bene f'unguutur suo im]icrio.
Videte tüa-i Dov fl)n fdjinbeicl} uffm manift j>ö jcotc gct)ct. Vide
(jnam superl)it rustieus, (juomf)do ineedit in ])lateis et in publieo foro, (piani
earissimo pretio vendunt. Unb fnlt id; d)n palvtx malen, fjo luolbe id) l)m
Clanen vog! öon allen ftcnben malen. Econtra (^uis illomm illos itennu
zu S Optimi possiint esse iiniienitoros, ecsi iioii ChrLstiani r linl.-s ro zu 12jl4
t'ci'vcr.se regnautes a regno plerunujue üiiciuiitur r rechts ru 19 (imt) bene zu 20
£d}inbcrrt) iijftii ^JJioriift r rechts ro zu 21 ^PoWer r Unts zu 22 ^d) moo ba§ mcl)nc
iiffä trtucrftc uctfclDffcn k. r l'mks 2H Qnes zu. 2H quia umnia suo libitii ladt r rcchtn
K] Vult, nt durius animadvcrtal in ßagitiosis neque rcquiritiu- ad lioc opus, nee
enim opus est Clii-istianis, cum non imjjeret Clu'istianis, sed impiis et tlei
inaudatorum praevaricaforilMis. Si autem est Christianus qui gerit gladiuni,
ad pnipriam ip.sius persoiiam ijei-tinet, quod attinet ad puniendum flagitiosos
eiusmodi, niliil otnnino rel"ert, (pialis sit, Clu'istianus necne. Ceterimi non est,
quod sciscitenuu- et (|uaeranni.s causa.s, cur principes liabeant potestatem
auimadvertendi in malos. Christus enim iul)et et flagitat ab eis, ut iatiant,
et sunt instrumenta ])er quae punit deus. Rursum ipUKjue ])rinei])um et
niagistratuum est niti pro virili, ut hiuc traditae j)rc)vinciae memorcs suti.s-
24 anima(lvcrtat(ur) 26 Cln-istinis (nach csXJ

«rjt. 80 (15. *Kolicmbcv)
4 19
I{] Christianos et gcbcntfctt nici^t, quod cogantiir exequi snuni oflicium i. c.
[traffcn unb lüCieu unied)t, Ut nuigistratus in Civitate videat, ne ahuiidct
superbia, fd^inbei'Cl). Idco proverbium verum: priuceps ein jct^Qm üogcl in
celis. Sed semper ibi regere voliiut, ubi deus. Hie omnino non est regiinen.
i Inspicite tantum forum, ibi mera fd^inbcrel), bicl'Cicl), vaubcicl). Rusticus (|ui
carissime vendit sua, non dicit l'urtum. Sic «d^loeimci" suam tloctrinam noii
dicunt nugas.
2 vid abundct (maneat) 3 Böget über (reg) .3 biet): tau6, /; ©(^mcvmct
j
Sdj
N] deglubat? Samlct aßc Jlü fllctic^, l)t 6o§n.ii(^t. Propiieto vobis, (piod omiics
vestri thesauri abr^orbeiitur a iiiilitilms (jui ve.stras uxores et libcros lüibci'
in iBeibeii fdjcnben occidendo te. 2)lo Bl)ft» e» »ncrct. £ e» fcljnbt nict fluttev
fiicdjtc bic it\)\\t t)ofcn, luammc» iiiib 3ccvung I)a6cn, iamlet l)()n mir gctvoft.
Tam mi.sere pauperes maxiiiioijuo studeute.s dcglubitis ad sumiuaiii, ut omuia
vestra summo precio vcndatis. Quod si scmel disce.sseriut, ^o falüfft itotxn
ftljndcnben laluffcnt fefber unb elrcr mabtdjtc \\\A]i. Ita nobiscum in furo
15 pauper deglubitur vendicione, ut niliil supra. Ita audio: ego enim iiJ.se non
erao neque vendo nee mei caussa loijiior, sed ab omnibus iiieis audio. 3*^
b^t üov mcljncii "^imbt, fdi^nbet m\)x hm fctbcn nicfjt. Hio namque fructu
vester audito Euangelio cxhibetur. Ve vobis ingratis tiiesam'izantibns in
perdicionem nostram, experiemini olim meam propiiuciam desideraturi unicain
:!o M. Lntbcri iiHmicionem. Haec omnia mala nulltis Princeps, Capitaneus,
Magistratus punit, quemlibet sua voluptate vivcntem permittiuit. Vos Principem
habetis sinccrissimuni et ])iissimuni, non tarnen illo contenti. Dal)it
deus nobis alium, utnt ranis regem cupientibus dederat, Cieoniam nempe et
Raptorem spreto ssimplici trunco. Obedite igitur illi, ut debetis ex doi ordi-
25 nacione.
s
S deglubat über (illos illudunt) zit 8 Propliecia in deglubentes veiiditorcs r Unhs ro
K] fatiant suo oflfitio, ut non frustra et otiose gestt'nt gladimn, ut tutentur pios
et e medio tollant impios. Sed nostri principes praepostere fatientes insontes
qnos tutari d('bel)ant, affliguut et persequuntur et eos quos iuste vindicare
res exigit, quidvis impuuo facere permittunt, irao et dcfenduut. Hinc otiam
;io fit, ut e sedibus suis exturbeutur et e regne profligantur dantes et ferentes
dignam penam praeposterac et iniquae ofTitii sui executionis.
27 (q)insontes 30 profligentur
27*

420 ^U-ebigten be? Safire?- 1528
81
^^^rcbigt
om 24. Sonntog mä) Xriuitatis».
Warn 9.l8tt.
(22. 'JiDücmlier 1528)
etc-^t in iKöm-Ä 91ad)fd)ntt Bos. ü. n-- 5B(. 211" — 213'\ in bcv Mrn--
bcrger .'pQnbfc()vift Solg. 13, 231.8'' — 10", foluic in ber .ffopcnfiagener .Cianbfdjrift
5h-. 1392 33r. 221'' — 225^ mbxcx ^at in feiner 9kd)fd)nft " fpnter niand)e§
nbgcfü^tc SBort ergänzt nnb mandjc-j üerbta^tc nodjmalÄ mit bnntlcver linte
nadjgcjogcn.
R] Dominica 24. Mattli. 9. Areli: filia.
Hoc Enangeliiim proponit nobi.s exemplum fidei Christianae, charitati.s
et criicis Sanctae i. e. est imago totiii.s Christianae vitae, sicut dilectio vestra
saepe audivit et seit, quid ad Christiauam vitam pertineat. Quamqnam hoc
sciinus, taineu adeo magna .scientia, ut semper discenda, bcv toE I)ailffen
ridet nos et dicit nos nihil posse praedicare (piam fidem. Ordinc tractahimus.
6» finb bic 2 ftiicf bn, bc>3 obcrftcn unb IiUitftuffig tncib. lile Gbcrftc vcnit
zu 1 Do: 24. ) H tractali 7 blutflu;
N] MATHEI IX.
TOiitiii.9,i8ff. 'Haec cum illis loqueretur, Ecce prinias quidam vonit et adoravit.'
Hoc Euangeliura fidei, charitatis et crucis e.xemplum nobis proponit m
quae ])iae et Christianae vitae est summa de qua quidem multa audivimus
et sciiiui.s, tamen ])ropter inerciam carnis uunquam satis discamus. Prinio
duo sunt Jairns et Hemoiroissa. lairns summa fide a Christo sanacionem
K] 24.
Dominica. 24. 15
W(iiii>9,i8fi. 'Loquente Jesu ad turl)as^ Matiiei 9.
Presens etiangelimn ponit nobis ol) oculos exompium fidei, eiiaritatis
et crucis, quae sunt tria praecipua capita quae maxime et imprirais condiieunt
ad rcetc formandani vitam Ciiristianam, et qiiani(|nam iiaec vidontur
nobis dctrita et decantata, nuuquam tamen satis inciilcari |)Ossunt. Nam in 20
omni vita circa iiaec tria discenda sudandum et studendum est, nnn(|uam
tamen ad plenum et perfecte ca cognoscerc ])ntcrimus. Agit autcm euangeliuni
de dnoi)us, de Yayro videlicet et de nuiliere profluvio sanguinis laborante.
.layrus valida et robusta fide praeditus accedit ad Christum flagitan.?,
nt filiam vitae restituere velit. Cln-istns vero non diu moratur, sed statim 2.';
ad preccs Jayri abit cum eo. Hie dcmum (irmam et insigiuun fidem cernis
la ro Kl nnt ro 'Jl tria (sudaiiilum) .!'} liliiini

3h-. 81 [22. yioucmbcr] 421
Rl in ßioffctn fide et rouat, ut morfiiaiii. Stntim Christus vadit. Ihi cor eins
|"tf)i't, ut Christiani fol fttjeil: niliil dittidit, quin fiituniiii sit, ut eogitat in
cordesuo: Ule pote.st iinb lütrft t()ltn, ut exuscitet. Esaias et Paulus dicunt :
quod cor humanum non andivit,

122 i'rcbigteii bc-> ^aijxci 1528
K] pant". Haec uova est cogitatio. Paucissimi sunt tales. Sic (jui iu pcccatis
est et Satan biutft l){)n et tandeiu in desperatioue. Ibi ultra hoc- quod
natura sentit, aliam cogitatioueni haurire debet in corde. Si seijuitur eonscientiam
suam, actum est. Ibi implorandus Christus sine dubitatioue, tum
iuvat. Hanc fideni praodicaviuius, audivinuis, sciuius verbo, sed ut sie
adfecti simus, Irit nic^t f)ei;na(^. 1. quod sequitur fidem, est oratio quae est
fi-uctus fidei, noii potest esse fides siiie precatioue, ut ignis sine calore. Ut
in illo: habet ein f)cv^(tcf} juöerfidjt imb ticrtniigcu, ba§ fein toc^tcv modjt
1 cogitatio] cog° darüber steht cogiiitio ap zu I über peccatis steht Latro sp
910111. '2
4, 3u? (lespe zu 3 Ro. i. r 3 aliam cog bis corde durchstrichen, dafür am Anfang der
fvlrjenden Seite aliam cognitiouem habere debet in corde sp 3l4 conscientia sua 5 aud:
7 fructus c sp aus ( Fidei fructus oratio sj) r jirecatioiie c sj) aus p 7JX esse bis
iu wit S ^er^l. äUDcrfidjt sp über (fid cord)
NJdeo fideli corde credit. Sed paiici illoruni sunt. Ita adflictao conscieueiae
homines credant nulla adesse peccata, scilicct |)er Cin-istum, ita omnino in lu
eontrariis contraria credauius. Hanc fidem se(juitur proxime oracio, qiiia
fides non potest separari ab oracione, mox enim sequitur oracio fideni. Nani
ipsa fides cogitat, fpilct tim Ijcvc^cn et Iiacc ardeutissima cogitacio prima est
oracio. Hanc mcditacionem seqmiiitiu' vcrba, opera, ita ut hie in Pritieij«;
lü enim mox sequitur Oracio fidei pedi/V'efiua r ro 12 14 Nam bis meditacioiiem uut ro
K] hallet aiit ratio uostra dictat. Sic opus facto est, ubi nobis deficit paiiis, i.-.
cum fame pereundum esse clamitat caro. Hie animum nostrum inducamus
et credamus domum uostrara panibus esse refertani. Verum ubi hoc liominum
genus offcnderaus? rarum certe admodum est et uigro cygno simillimuni.
Sic qui lu-gctiu' et premitur intuitu peccatoruni, sentirc debet se pror.sus
carere ac liberum esse a peccatis. Sed quis potest lioc? j)remi quidem 20
peccatis se sentit: requiem conscieutiae non sentit. Novit niorbum quidem
non deesse, Sed quis niedelam adferat, nescit. Quid igitur iiii; fatias?
Confiigiendum esse ad Christum illique (juod nos male habet tqieriendiun,
Dicentes : Peccata mea mordcnt me, diserutiat conscientia miscre, dainnatioiii
eternac destiuant me. Quid multis? Tottim me supprimere et ad iiiferos 2s
detruderc moliuntur. Succiutc, o pic Christo, fcr o])em: nisi enim tu succurreris,
si tu iain auxilium deuegaris, actum est. Deinde (juoque constanter
fideudum est non defuturura nobis dominum, sed satisfacturum petitioni
nostrae. In omni itaque re quam cfTcctam et bene cm-atam velis, necesse
est primum acccderc fidem, (|ua ccrto a])ud aninuim constituamus ac nobis- 3u
cum meditcmur dominum tum posse tum vcllc nobis succurrere. I'roxime
24 daniiiatiuiii(8)

?lt. 81 [22. yjoBcinbcr] 423
K) gefuiib löcrbcu, vt intus t'm-tiu.s urat ((uaui omniuin voccs iu terris, optat et
orat. Ideo fides urget, ut eat ad Christiini iincrtd^vodeu, non cogitat, (juantu.s
Christus, tnic gering cv fcl). Sed ut cbrius, inpracnicditatus, sicut corpus
erregt luirb, ut iaciat (|Uod cor. Sic s|)iritnalitcr est ebrius. Sic nos dis«»-
.^ nius facere, ut non dubitemus cum facere posso et velle et tanien perruinpere
verbis. Si eniin cor lotjuitur, uon opus, ut tibi praescribas formani locjuendi.
Ut hie: filia luea niortua jc. Simplicia vorba, sed ma.xinie mirabilia. Afaius
2 uneri(^ro(fen 4 la: spi .3 dubitcnuis c »/> aus diil»
Sit 5 uecessitas docebit te luqui r T max mirab
Nl videmus, ut mox cordis iiupulsu onicione verboruni et Itiiiere propero aceedat
ad Cbri.stuin. 6r Iclüfft bo f)l)ii un6c§uniicit luic cljit tnmcEcncr, non niuita
10 liinc inde cogitans et racione perpeudens sua merita, probitatcm vel iinpossibilitatem.
Sed dicit: 'Domine, veni, filia mca det'uncta, ut vivat'. Loquitiu- a'imif). 9, is
et orat. taraquani filia iaui viveret, tani confidenter fretiis in Christum. Hoc
euangelium est, ut scianius oraciouem pedissequam fidei, et si haue e.xer-
ZB 13 Confideiis credentis oracio r ro (adeo) tarn
K] sequitur fideni oratio quae velut comes est fidei, quamquam illa ipsa cordis
ij nostri nieditatio seu cogitatio sit oratio ante dominum. Et ut ignis non caret
calore, ita fides non est absque oratione. lam altius perspice, quid hie vir
faciat. Cor eius summo desiderio spirat, optat et quaerit, ut filia mortua
rursnm fruatur vita, quam rem ut consequatur, properat ad Christum deposito
omni pudore, veluti ebrius et sui ipsius oblitus, ne cogitans quidem, quis
20 ipse sit et quis Christus, sed recta ad ipsimi prorumpit, quasi clausis oculis.
Et haec est germana atque ij)sissima fidei natura et proprietas: nulla re deterreri
ab accessu Christi, sed onmibus quae ipsam possent avocare, ne
aceedat ad Christum, ex oculis semotis recta ad conspectum Christi perteudere.
Verum sit hie Jayrus uobis exemplo eiusque factum et nos imitemur
25 in adversis: clameiuus, gemamus, suspiremus ad Christum auxiliatorem et
facile cordis oratio fatiet (pioque nos ore orare. Sunt quidem haec simplicia
verba et Nadetur nuda liistoria, sed in recessu non parvas res nobis exliibet,
utpote (juod hoino tanta fide debeat esse praeditus, ut ibi aliquid exjiectet
et speret, ubi nihil spei apparet reliquum. In morte credere vitam hoc (?st
3« rem incertam ut indubitatam expectare et tandera quoque impetrare, id (luod
in hoc homine fieri vides. Novit filiam esse mortuam, eam tamen ad vitam
redituram, id quod et oratione tandem consecjuitur. Oraudum igitur est, qui
23 accedere

424
'iSrcbifltcit bts 3nT)wd 152R
K] miraculum fides in coixle putrid quam resuscitatio puellae. Saepe dixi oraudum:
qiiod Don oramiis, signiiiu e^^t nos iion credere, ergo uec sentimus uecessitateiu
qiiae urget, ut Christum imploraremus, ergo finb tüir Clftatt et non sentimus
i.5ßctri5, snecessitateni. Sed necessitas, quia 1. Pet. 5. ut auferat verbum. fidem, ut
cadas in tcnebras, iucredalitateni, desperationem, ba§ bell I)al§ ftovticft, Est
tnorbcr et seductor. Si non essemus ciftaxt, lioc sentiremus, ncmpe an
haberemus luft 3U Icufdjcit vel c'^ebl'lK^, ^offart vel bcmut. Si etiam sentis,
contemnis, ideo non sequitur oratio, (juia bn§ licvlonsjcu et necessitas abest.
nie quia uecessitateni habet, vadit et nou difBdit, ideo erat et inipetrat. Et
5oll. 8, 44 1 mira 4 necessitas] iiece/ zu 4 1. l'et. 5. r zu 5 loaii. 8. ) 7 liab:
tcujd^eit c sp aus tcujc^
N]cuerinuis, siguum fidei in nobis est. Siuminus, iudicium est ineredulitatis, lo
quia non sentimus niiseriam, calaniitatein nostram nc(juo Sathanae seniper
nos imi)Uguautis machinas vident qui non orant, fjuttbcv fic feljllbt Dei'ftanct
l)m "^crcjen, non senciunt impetus Caruis, nuuidi et Sathanae, ideo secure
incedunt non orantes. Princeps autem liic senciens suani calamitatem desidcrat
Christum, acoedens orat et fide tali ut, (|uam tutissinie a Cin-isto ii
audiatur q. d. Cliristus: fnnftlu bittjcn, feo !mi icf) geben. Pudeat nos nostrae
jiigriciae qui talem exauditorcni non invisiinus nostris oracionibus, cum
maxime et frequeutissime oraverimus, sed adhuc modiee oremus, et si non
zu IS TurjMjr oracioiils ineredulitatis sij,niuru r ru Iti C'liristus /)U ijcücil iml ru
K] speret se ahquid a domino accepturuiu. t^uod vcro nun oranius. indilio est
uos non credere. Quod nou credimus, inde est, (juod uostrarum rermu
nimium securi simus, bat tol] fo Herftotfct fl)it, bnt H'l) luife iiotli nirf)t üolcn,
adeo ut non seutiauuis uos malis j)remi, cum hinc inde ciugamtu' maus (piae
su])peditent nobis oecasionem orandi, ut (juidem non desit occasio, (juac uos
ad oraudum imj)eliat. Quandoquidem exploratissimum luibeanuis, quod sathan
et die et uocte (nrcumeat oumi studio et conatu in id ummi incumbens, ut
suiTipiat Dobis verbum dei, ut in fide nos labascere ad deficcrc fatiat aliisque
infinitis malis tarn C(>r])oris (piam animae nos obiitiat. Haec sentiremus
utiquc, nisi in sensu nostro indnrati essemus, fo tri) llirfjt Hevftorft loevcil.
Inde (|uis(iuc per sc sapcrct magis magis(|ue (luotidie aspirandum css(^ ad
meliora, ut sie proficeremus de bono in bouiun. Hoc si praestarc vollemus,
sicut ccrte debenuis, sem])cr nobis vehementer oralioni instandum esset. Hie
vir sentit recjue i])sa experitur filiam esse mortuam, hoc eum protrudit, ut

9it. 81 [22. IKoiicmbcvI 425
K) Christus iiulicat stalim hoc: si ])otes crcderc, orarc, (o tan id) (\ctien linb
'galten, ikhi addit verbuin, sed eilt ad oratioiiem (j. d. ic^ ^ob ein gioffc
freubc, iit te iiivem. Spero esse inultos qui oront: nam si non esseut, fo
ftunby nid)t alfo ut iam. ijtiamqnani nicf}t tnol, iam uou haborcmus Enan-
5 gelium et occisi. Si verbnra est verum (juod habeo, certuni, quod toti infori
finb um6 uii§. ©d^tucrmcr uon orant et vigilant, ideo fompt er l)f)n l)()nn
t)'^ren bofen. Sic nobiseum libenter esset, ergo oratio inipedit. Deinde priiicipes
nobis infeiisissinii et quotidie eonsulunt de cradieationo uostri, (|uis
Jneret ba? certe nostrac vires sunt ipsis 311 frf^U'Qcfj. 2inb etlüa ein Kfjviftcii
10 obber jtoeii, bie finb maurcn imb biid)fcn et oraiit 'fiat voluntas". Ideo dico
hoc et moneo vos, uc contemnatis vestras orationes. Habotis lioc verbum,
est exerupluni exaiidiri nostras preecs. Ii)i liabe.s cousolationem, ubi Ciiristum
invocaveris, statiru te exaudituiii, bn ift-3 ja iinb nid^t 9Jein. Et Christus ultra
112 potes 61« Rotten iint 2 gtoffc c s/> «vs (l
•/ liali .5 \criiiii c d aus v
iiiferi c aus inferoruin 7 lil)

.12
Sic illa i'uit dedita morti, (piia oniuem sul)staiitiaui 'et deterius' jc. A'^ide,
(|iiantain fidem liabeat, ipsa ift iion fo fc(f ut aute, sed retro, sed tarnen tides
adet) fortis, ut veniat ad cum, vel uianuin super se ponat, Sed in eorde dieit
4' 2s'Si tantuui timbriani', uou cuteni, earueui, sed ipsani tantuni fimhi-iain. Illa
oportet Ohristuiu j)ro Sanetissiino viro habuorit. lllud cor inspicite, quia w
fides iion inspicienda ut vulgus. Vide, (|ui cor adfectum. Euaugelista dieit:
1 quoinoilcj (,' (/ aus '{ 1;2 Fides bis ini|)etnit anl Fiiles »• ~u 3 de inuliere r
/ inuliere c ni(S niulieieni 7 (ulem t ans fides lial) .S' eiini sp über (se) 'J Si
tantuni tetigern r
i'initi). o/'jd Aliud exeiiipliiiii. ']\[ulier 12 aiiuos profluviiuii passa\ sicut et ]niella
TO.ni.5,a2ff. 12 annis fuerat etate. Haue liistoriain uljerriine Marcus descriliit dieons
notuina et etatem, spaeium, Item qui ouinein substanciani perdidit mediciuis
i. e. non liabebat spem saiiitatis, omnes niedici dcsperanmt, tarnen illa summa i'<
fide non hesitabat, ut Christi taotu possit salvari , non opus esse verbis,
voluntate, iniposicione mamiiun: saltem fimbriae vcstium tactu eonfidens.
jDie TtuiS 6'^riftum box cl)ncn fjcliligon man alofe bcv maffen (jcljnltcn i)alm\,
zu 12 Mulier iJrnHuviuiu jiassa ro r tüllü saiiitatis bis salvari unt ro zu 16
Desiieraiitilnis Christus salvator ro r
Klquomodo nos opjirimaut. Horum conatus si ini|)edire et irritos esse euperemus,
vehementer orationi incumbendum esset. -m
Sequitur nunc allerum exeniplum de inuliere sanguinis fluxu laboraute.
Porro Marcus haec explicat. Matheus vero brevibus et (piasi in siminia
tantmn perstringit. Marcus adiungit, quod totam substantiam erogarit in
medicos quo profligaret sanguinis profluvium, Vcrinii quo plus sinnptns
fecerit, en inagis semper deterius liabuerit. Attende vero, quam singiilari 25
finiUKjue praedita sit fide, (piae etiani infinitis partibus dicti viri (idem etiam
nou vulgarem viucit. Tantam siijuiilcni liabuit fidcni, ut iic qnidcin ojius
esse ducat, ut C'hristus ad se aecedat manumve illi inii)oiiat, sed simjilieiter
credit se voti compolem futuram, si vel finibriam Christi tangat. Hie iusere
oculos in cor mulieris illudquc discute: profccto cognosces, quauta fuerit -m
eius fides. Diceliat enim in cordt^ i.e. statuebat, ipiod beue esset haliitiu'a.
J1I-J2 Scquilur bis cxplieal uiU tu 22 *JJlatcilo lliatct (id fcct liuttc bcm «floDcii
bc(fct Brourocn r

ll
5ir. si |22. lUoncmbctl 427
H) 'clieit in cnnle suo\ Non dielt: fortn sniui oro, si 3C. iclco tentalx), sod si iPioKf). s. a«
taiitiim, ba» ^cift uid)t in corde gefpvoc^cn, sed iit lac. l. ein UintirfcliltiitiiiSac i, r
ilinii n'. Sic clerici orarunt lioras suas. Scd muS ^a 3^ H"
^^'

428 q}rcbi9tcii M 3af)teä 1528
R] üt si dicerem: tangam lapidem et iiiveuiain liic iiianmn pleuam auri. Sic
lioc, et fit tanieii propter fidem, quicquid liaec credit, oportet tiat. Si qiiis
crederet et gitff t)nn bcn pfeitei l)inn ein unb n'^em ein ^anb Ool goltg.
Haec 2 exempla piDaunt naturam maximae fidei, ba» cr ift ein feftc»
I)ei"|, quod fidit sibi rabt, fjiitff Jüibber farcn in omni neeessitate. lila miilier, s
inquit Marcus, 'omncm siibstantiam' 'et deterius' 3C. Hoc quoquo lieue
disceudum, quod Euaugelium ouinium liominum auxilium, tabt auifd}(cfit, C§
fol ni(f)t§ Reiften nisi Christus solus. @§ tücrbeit fein crtit Bet) \)ijx getrieft,
quibus dedit substantiam. Sed solus Christus. Nos diffidentes ubi(jue
libeutius auxilium cjuaerimus quam apud Christum. Ut quando conscientia lo
gravatur, omne auxilium est gratius ei quam Christi, cogitat: Nos ad
S. lacobum, er fana nic^t laffcn, er feit ouff ein op>is. Ad Christi au.xilium
1 plenam c sp aus p zu 4 Fides r natui'am ül/er uiax zti oinnia insHinpsit
!c. r 10 libentius c g}> aus üb 11 cog
NJego dicerem: ^scf; tütjl iiüjt bcr l)anbt 1)11 ber pfct)(cr ' 9rel)ffeii iiiib )ui)ll cl)ii
^antöol golbeS erauS jCtl^etl. Si haec firmiter crederemus in neeessitate,
cciam ita acquii-eremus. Omnem substanciam perdidit nou sauata. Diligenter i''
hoc inculcavit Euaugelista, ut persuadeat omuem laborem, Studium nihil esse
respectu unius Christi. Xonue estimas medicos tales fuisse peritissimos et
tarnen nihil effecerunt. Hoc exemplum nos reiicit a confidencia hominum
et creaturarum ad Christum, sed Sathan nos a Christo semjicr ad creaturas
18 (nos) exemplum
') neUeicht einen zu ergänzen oder ber Versehen /'. ben. Über ^)feiter Mehe Nachtr. P.
K] figurant et ostendunt. Est praeterea adluic unum in mulierc hac observau- -jo
dmn, quod scilicct onmia bona sua profuderit in medicos, quo sedaret fluxum
sanguinis, sem])er tamen deterius habucrit. Id quod ^Marcus de industria
nou sine causa huic historiae iuseruit. Novum tcstamentum seu euangelium
vult damnationi esse subiecta impia, imta et vana omnia studia, omues
conatus, omnes rationes, quibus aliunde quam ab unico illo Christo expeti- -.5
mus auxilium et salutem. Uni Christo vult onmia esse reservata et ab illo
omnia ceu a fönte quodam haurienda. Nos tam pcrditissimi snmus homines
et insigniter insanimus, quod ])otius aliunde quam ab illo Christo (|ueramus
])raesidium. Estcjue hie profundissimus et idem ])estilentissinuis carnis nostrac
affectus ac impostura diaboli, (piod imdevis jiotius cx])ectemus bona quam ao
a Christo, adeo ut unus opusculis suis querat iustitiam, aller a Petro, alius
a Paulo, Barbara 3C. Huius rei non defucnmt nee etiam hodie desuiit doctores
satis ))eruitiosi, qui doccnt a sanclis ini])etrandam iustitiam et nostris
operibus proraercudum celum, pacandam conscientiani, ablueuda peccata, qui
ubi iam diu satis docuerint hinc iudc hauriendam iustitiam et cordis pacem, 35
24 (o) impia 25 uniiiico

lU. 81 [22. '•Jioncmbcr] 429
K] >t)il un§ hex Satan nid)t latfcil, lueruut bic doctores, qtii multa dixerunt
hominibus: .sie viveiiduiu, ieimiaiuluiu, vestientluiu sicque voliint honiinibii.s
l^elffen, ubi hoc (it, ncvjoi'cit fie unfern fc^lt)ci-3 unb tdit et fit dcterius. Qui
vult fiderc .suis ic. bcv fonipt De knQ,tx l)()e lücitcr a Christo et fit scinppi-
5 incrediihis magis et ungcfc^irftcr. Ideo Ciiristiis beiie dixit in Euangeho
'Pubiicani et meretrices', qiiia Sauctus Carthusianus lutib l)()C lengcv tJ^Ci'intiu i'i,:ii
Ircniei", quia fidit suis operibus. Morctrix non pote.st dicere, (|uo fidat, iiaoc
i)at ein gefc^idEtci; ^erlj, quod Christo fidat quam ille Sauctus. Hoc inuudus
non intelligit nee discere vult, cjuani periculosa res sit fidere alia re quam
1 doctores c sp aus doct dixerunt c sp ans dix 4 (ebenso 9) vult c sp aus v
4/5 fidere bis baue dixit unl 6 S Carthus: zu G Mattli 21
»• " (super) sui.-;
N] 10 dueit vanis operibus, iusticiis, operibus, percorinationibus uos seducit, sicut
vidimus. S)o \X)\)X gut unb gelt f)a6cit bormljt üoixjevct unb bennod) blobc
getüilücn Cllauget f}a6cn. Nulhim eeitum et firmuiu lundumeutuin ailepti
multo uiagis taliinn uiedicoruni hypocritarum sumus, a ("hristo abahenamur.
Nam Christus dicit 'Meretriees et Pubiicani' k. Nani facilius possunt ad Wuttn. si.si
LS Christum duci quam qui sua praesurapcione et iusticia Icsi possint movcri,
qui sua iusticia freti Christmn spernant. Tali opinione di.scerpitur et dilaniatur
pia conscieueia et multo magis mala valetudo increbuit, quanto plu.s
medici aderant, quia morbus tales niedicos non ferebat, sed alium inedicum
2« 10 Humanis tradlcionibus nmnia consuminavimus, imu taincu s.-uiainur ro r
zu 15 Non facilo sanatur consciencia praesurapcione infecta ro r
K] nihil aliud effecerunt ,
quam ut longius a vera saluto

4:30 'ikcbigtcii bcc- 3;af)rc5 152.^
Clifisto. Mcdici iiiliil mali ilederunt ei, sed el)tcl gut bing, sed iiiliil iiivit,
(jtiia ill.i fvaiiÄCtt vult aliuni liaberc medicum. Nemo dicit ieiiiiiium maliini 3C.
tjuare daninas? ideo (|Uod non est medicina ad illam infirniitateni, oportet
quamlihet iufirmitatem ducas ad suuni medicum: quando doleut oculi, noli
infuudere aoetum, quod ad alias res utile. Ab ipsis incnuaVinlis assuescendum
rctf)t gltnifccn linb fuidjtctl. ut homines assuescant benefacere, sed ideo uon,
ut tranquilletur Cdiiscieiitia, Sed nude in Christum crederc. Iiispice haue
muliereni qiiae omnia consumpsit: non auxilium praehetur nisi a Christo.
Avaritia uon Irtxb flcpiift auro. libido mit bcm niiibiitn'n: oportet dieas: e§
1 (ledermit c sp aus ded 2 vult r sp aus v Jleilici )• 214 maluin fns
suum itnt 'S qiiae hU ("hristo tai~^(/i'sfrirhi'U, dafür oiu Anj'aiifj der u(ichstC7i Seite quae
oimiia consumpsit et tarnen ni>n sanatur ali nll" niedic" praeter Cliiistum Sj> U dicas] d
Nl indigebat. llinn mii? iiiif)t cffig iinb raiic^ 311m ouijcn Inlictagcn i]c6rniid)eii, m
9^Cl)ll nl)m l)t)lt \\V anbcill h'aildl)Cl)tcn. Utere ordijianis medieinis ad qnodlibet
membrnm, ita eeiaui noli tuis operibus et insticiis conscienciae iiuirbuui
sanarc, sed opera illa ad tidei deraonstraeionem utere. Confidc bona tide
Christo et implora deuui, ut ipse adiuvet in uostris adflioeiouibus. Sieut
natura nostra spermatis non expellitur ieiuniis, abstinencia, votis, eciam ir.
lil)idino scortacionis multo magis invalescit aut bono splendore externe,
interne tarnen crcscit, sed ad deum, non ad creaturas curreuduni, ut ego
ipse expertus qui in tali praesumpcione sum educatus. Nemo credit, (juanta
pe.stis sit educatio in sua praesumpcione, ego illis malis nondum .«um liberatus.
Studeamus iuventuti, no illa iuficiatur. Postremo feit Christus saunas w
zu 10 Quilibet niorljiis suani lialjet niedicinani ru r 13 ildei c ans fideni i:i!l5
Coiifide !/U natura ro r zu ] Solus deus adfiictis conscienciis nicdetur. Face/'sat praesuinpeio
ro r zu 17 über creatiu'as stcld taniquam ad media }8 educatos 'JO inticetur
K) pertrahere in ruinam. Non est autem dubium, (juia nmlti egregii et praestantes
viri extiterint inter hos mulieris rnedicos. Qui ergo fit, ut ei mederi
non potucrint? Causa est, quod hie morbus non a quovis sanalin-. Peculiarom
medicum requirit. Ita quocjue sunt midti qui fatiunt bona opera,
ut sunt castigare corpus, elemosinas dare, non occidere, non furari jc. Quae 25
quidem bona sunt opera, sed ea adhibere curandis peccatorum vulneribus
et pacificaiidis conscientiis ac ad jiromerendam institiam id impiiuu est
planeque erroneum. Haec enim medicina adauget, fantiun abest, ut tollat
morbun». Porro non vetanms bona opera faccre, imo doccnius et praecipimus
quam ])lnrima bona opera faccre. Sed hoc unum agimus et in hoc .10
sumus, ut fideni et opera recte disceniamus et tribuamus cuique suum:
2.9 f|Uod (qula)

•ih.^1 [22. yjoucmbct] 431
lil g()ct miv ut Isti mulieri, oportet vcniam :ul huiic viriiiu, potes tieri livpocrita
coraiii imiiulo, .«i ieiiiiu's, sed cor plonurn est vit-iis ot detcrius fit,
(louec venias ad Cliristuin (|iu'in invooas. Cliristiis iii(|uit 'doniiit'. 1 face
sunt verba obrii. Ao si dicerein de mendioo liabeiite tunicam laeerani et
:. ego dieerem auream vestem. Sic haee noii mortiia et tarnen est. Sic est,
cum crediinus et iuvocanuis Christum, nihil est, \vii man fid) Icft buncfcu,
non adsuut peccata quac sentimns, sed tantum picta, iuqiiit Cliristus. Sed
ego sentio, inquit peccator. Sed audi quid ego. Si credis, tua necessitas
'•i'!""ii i>. i^
2 picnum c sp aus p zu 3 Nou est iiuirtua, sed tlorinit r 4 dicerom c sp
aus d über tunicam lacerain stellt sp tunicjiin liiceram zu 7 über quac sentimns stellt
sp quae sentimns
N] illudencium. Dicit eiiini: 'Puella n

I
non
432 !l>rebtgteii bcs 3at)rc? 152S
est necessitas, sed tantiim imago necessitatis, iit eiira pnella. (iui lioo
credere potest, quod omnes eius nccessitates non sint, sed tantiiin imago,
quis hoc credit? et tarnen credeuduui. Si es in ignominia, die: non est
iguominia, sed fd^ein. Si es vinctiis, pauper, Si luori debes, iguis, dicenduni
et credendum: non est ignis, gladius, sed tantum ein fc^cin. Sed ratio dieit:
ja, ja, ego sentio, Sicut lioc ratio dicit, et ridet. Sed iliam non seqnere,
sed
verbum Christi.
N]perent, ut hie his duobus adflictis videmus, qnae personae bene exercitatae
eo firmius servatori Christo fidant et adliereant. Ideo semper piis crux in
bonum cedit. Hoc eeiani notandum muliercm hane non tactu fimbriac lo
sanatain, ne qnis in opere gloriaretur iusticiam, sed magis fide, cnins abnndaucia
eciam mininunn opus tamquam medium suaeque fidei corroboracionem
2 Söii.4,3sff.: adsuniit. Xon enim tactus fimbriae, sed fides sanabat. Xou Sputum Christi
cecum illuminabat, sed fides eeci. Xon enim farina, pulmentum Helisaeo
delicatuni reddit, neque liguum ferrum dilapsum ex aqua revocavit, sed fides '^
Helisaei, ita iiic non tactus, sed fides mulieris, ut verba Christi ajierte indicant
'Confide, filia, Fides tua te salvam fecit'. Ergo mediis utitur Cln-istus
pro beneplacito suo qui verbo et nutu rem perficere possit.
£K 10 Non tactu, sed fide mulier sanata ro r zu 12 Medl.i fidei conniveucia ro r
zu 13il5 4 Reg i '> 6 r
K) Sed qui credit verbo, Uli sublata sunt peccata, et illi ipse sensus peccati
non est sensus peccati, sed umlira et imago qnaedam. Sic probra quae
20
propter deum sustinemus, non sunt ))robra estimanda, sed speties quaedain
incun-ens in oculos nostros.
Finis.
Jl (sus) II
üustinemus j:i unt ru

5h. 81 [22. "JioWfmbcii 9!r. 82 |29. 9}olifint>cr)
433
82
^^HCbifjt nm 1. 5lbücuti'|üuutafl.
(29. «oöfinbet 1528)
€tef)t in fRörerä ^Jüdjfc^vift Bos. o. 17

434 $irebigten bcS 3af)re? 1528
äarf)
1,1*1 pi'OP^tt ein fuvct «le illu einlud). Sic tlieit 'Dlcito'. Enangelista tüeifct un§
istis verl)i.s in pro|)hetaiii et commendat, ut prophetani ipsimi legamus, luie
bic tF-uangcIiftcn pftcf^cn ,511 tt)uu. Vide verha prophetae. 1. dicit 'Dicite'.
Et propheta dicit: fcib fvolid; iinb laft eiid) tjoveu mit paiifen Jd;al. In quo
significalur, quid praedicari dchuat apud Christianos, hoc nempe: (piae prae- s
dicatio tan ollcin frotid) mndjftt, alioqui nullä. Si vis quaerere, qui cor
dehct frolid) Imnbcit, bcr I)orc l}ic ju, qui doceant propheta et Euangelista
(|ui dicit: Ite, 'dicite Kliae' jc. Euangelista non dicit frustra 'dicite' i.e.
praedicate, ba-S fte 311 1)0V ut aliquid spiritualis quod prius inauditum. Quid
hoc? 'Ecce' K. bas ftnb Cl)tel viva verba, summo studio capienda. 'Re\' 10
iudicat: ubi iste rcx non est, quod populus est oppressus tvraunis, ut tum
2 (beidemal) piuiplietam] ]i 4 (u. 7) propheta] p pa: .'J deb
N] quem haec historia facta et couscripta fuit. Aliter loquitur propheta quam
euangclistae qui brcvius verl)a prophetae complexi sunt. Propheta dicit
jP,„®[J*2i!'rStcl" i^id; bin todjter ©ion." Euangelistue dicunt 'Dicite filiae Sion' i. e.
])ra(;dicatP. In liis duobus intelligitur, quid sit praedicandum, nempe quod 15
conscienciani cordai|Uc letifi(^et. lila pi'aedicacio quae uon ad aures, sed ad
zn 13 14 Prt>plielae euangelistaniin praedicacio leta ru r
Soci). 9, •.! verbis
K] effectus historiae pendet 'Dicite filiae Svon: ecee rex tuus veuit tibi' jc. His
euangelista remittit uos ad Zachariam prophetani, ut ipsi eum legamus.
Nam ibi f'usius tractantur et scribuntur, quae hie brevibus et paulo aliis
verbis perstringit euangelista, qui mos est euangeliograpliorum, ut citautes 20
ali(|Uem prophetae locum magis sententian) quam verba representent.
Primum
Matlieus hallet 'Dicite', Tibi propheta habet 'exulta satis, iubila' k. «ino
expressit et significavit, quid proprie sit predicandum fidelibus et piis, ae
(piae predicatio erigat demissas conseientias, (|uae iteruin atferat gaudium
ac leticiam tristibus ae humiliatis mentibus, Nimirum Christum venisse in v;,
mundum regem, servatoreni in sc confidentiuni. Ilacc tma praedieatio poterit
erigere deiei'tam (Minscientiaiii, letificare et pacai'e contiita et inciuieta corda.
Hoc est quod ])ropheta magna cum enij>hasi ait esse exiillandnm et iubiian-
(him, et euangelista mandat dicendum, id est predir'andiiin, (|U(id rex veniet,
()uasi dieeret: Arrigite aiu'es. Dulcis (piaedam vox |)crsoTiabit in am'ibus 30
vcstris, .alifjuid iucundi et leticiam atlereritis audietis. N'erba sunt plane viva.
])icit 'Hex tuus venit', quibus verbis iinuiil, (piod, ul>i ille rex venturiis sit,
ibique proprium eins esse locum, ubi ])ivpnius sit ii|)pressus tyrannide, .sicut
Teiiit unt ro
IT Dicite hin K. Ulli ro tu ail (ICsaiani) JJ Dicite uiü ro :iJ Uex tiius

3lt. .^2 (29 gjoDcinbei] .
435
R] Hieiosolym:! ((. il. liactemis nou lial)iiisti regem, sed tvraimos, ideo es in statu
baxX)n bii faillid; l)culcn 3C. (jui eniin suh alienigena fi^t et tyraiino, bell )ol
berlaiigcn. Ideo indicat Hierusalem non sedisse sub rege, sed tyranno, ideo
anniiiK'iat. Non in ventuni ]>roiicienda liaeo verba, Quid .«it 'Kex tnus' et
:. quo J)tn beut suis verbis propbeta. Fuenuit tres tyranui. 1. bic gveulid)
untrcglirf) loft legis, quod bie geiftlid^en Siundein trinken unb jlnenflcn per
leges suas facientes tantuni raalas conscientias, quod aliter fieri non polest,
ubi Christus et verbuni eins uon regnat. Et nos experti: bcncfe retro,
utinani adhuc esset in memoria. 1. tyrannus ergo lex. Si etiani legem tcd)t
10 treiben ut Mose, tarnen tyrannus, gctftHd^e icgcnten qui verbo carere dicuntur,
1 Hier hal) -i llierii 6 proplieu] p
(i untveg gcift; triiiqcn] tt 9f
jnjc
Kt geift/
N] cor incedit et paeatum iilud reddat, scilicet 'Eoce rcx tuus vonit t5bi\ S'a?
1.'. me
fe^nbt etjttel lebenbige lüort. 'Kex tuus', quam vis populus habebat niultos
thirannos et nos sub thirannorum periculis premimur, non tarnen ilii reges
uostri sunt, sed ipse Christus rex est q. d. Tu pauper et adflieta Sion: ego
tibi regem tuum pronuncio. Sed Indei illum regem non cognoverunt:
carnalia et externa in illo quaerebant, is spiritualia porrigebat. Xam eo
tempore Christus rex populnni Sion a lege, ceremoniis consciencia(pK' (hira
liberavit, qni hypocritica et simulata piiari.seoruni potestate et lege erant
con.stricti, ah illis et aliis eonseioneiae periculis et nostro tempore Papisticis
zu 19 CliristHS rex ro r
K] 20 et Iherusalem tunc teniporis tyrannide subnicrsa erat. Quasi diceret propbeta:
Hactenus alieni dominati sunt tibi, Non habuisti naturalem et verum
r^em tuum, qui benigne et amice tecum ageret. Fuisti obsessa tyranni.s.
Nunc vero venit verus tuus rex mansuetus et mitis. lam diligenter excutianius
et attendamus haec verba, cur dicatur rex et quo respiciat ouangelisla.
2.^ Erant in populo Judeorum tres tyranni et quidem .satis duri et rigidi, quorum
prinuis iniportabile legis onus, quo pharisei ita gravabant ])opulum, ut nihil
nisi tristes et pavidas conscientias redderent, id (juod necesse est fieri, ul)i
euangelion quod est verbum letificans et consolationis, non annexum est legi.
Ibi varii sinit laquei (piibus mentes hominum sie irretiuntur, ut quo se
30 vertäut, nesciant nee videaut exitum et liberationem. Opinor et nos reipsa
satis expertos esse, quam siraus divexati miseris illis indulgentiis, niissi.s,
lectionibus, quibus nosipsos laeeravimus querentes ex illis conscientiae tranquillitatem,
cum nihil aliud effecerimus, quam quod ciusmodi erroribus intricaremur,
quibus miserabiliter discrutiarentur animi nostri, adeo, ut nemo
zu äö tres reges in populo iudcoruni sp h r 25 iluii tt rigidi unl sp h ~

436 5?vebi(iten bei Sot)«? 1528
HjtvramuiH propter offitium jier (jiioil treiben iiopulmn. Ulis cjcl)ort ba§ (5'uaugeliltm:
audi, itKjuit, dicani Euaugelium 3C. Dein est 2. tyrannus qui tlicitiir
peccatiiiii, quod nos ftedfen in ])eccatis, ha ^elfft bev teuffel, caro et mundns
ju. Uli treiben un-S peccatis. illi gravaut per peccata, ba ntnipt ber teuffel peccatiim
ju ]^elff. Sic invenit nos Christus, quando venit cum verbo suo. 3. est ^
Mors, bcm {)l)lfft tnaffer, fcuer et quicquid est creaturaruui. Quo fugiat homo,
qui liabet illos tres tvruuuos? Ibi unico verbo 'Hex tuus', iudicatur, tnelc^e
foEen t^eiffen todjtcr ^ion et quibus praedicari debet, Nempe quae patitur
huiusmodi doctores, peccatuiu, mortem, illa accipit. Neu frustra dixit 'Tuus',
3 caro] c zu 5 iiher peccatuni steht munjus carf) (> quicquid] q lio i) iloct
Nj hie rex uos liberavit. Videmus iam, quoniodo anxiae conscienciae sub papa lo
sint adflictae, liiuc iude errantes et oppressi eciam Tliirannorum robore, illis
jiraedicando hunc regem Christum succurritur. Secundo Sathan nos impugnat,
Tercio inl)t morte^, quae sequitur uostra peccatu. Tales omnes ita
adflicti et auxii ad talem regem succurruut, qui illis vere feliciterque opitulatiu'us
est. Certo scieus et credeus 'ßex tuus', Qui consciencia desperaret, quaudo is
credit vere: Sei" foenigt tft mel)n unb iä) fcl)n? Nam hie rex non mundi,
sed celorum, est potens supra peccatum, legem, geheunam et omnia nostra
sK 10 Christus .idflictis et desperatis Rex ro r 13 mi)t (bet ^cüc) darüber mortem ro
14 15 (her) opitulaturus zu 15 Tuus ro r
'j erg. etwa fiitb mir lielabeti = Tertius tvrannus est mors in RK. mortem der
Bdschr. rieUeicItt irriij ahh. yeilacltt von irapugnat 1'.
K] esset, qui sciret, cjuid rerum ageret, au deum liaberot ])ropitium et faveutem
au minus. Ita et illi popiilo accidit. Premebantur gravibus et variis oueril)us,
ut nonquam pervenire possent ad serenam et bene sii>i consciam 20
mentom. iam etiam si uou aceedant statuta et ti'aditiones humanae, Hie
tyrannus per se satis asper et severns est. Terret onim et occidit couscientias.
Qui sie premuntur lege, iis proprio venit hie rex. Secundu.s
tyrannus est peecatiuu, quod sie sumus subraersi peccatis, ut emergerc uou
|)0ssimiis. Hie adiuvat uuuidu.s, sathan, caro, ita ut scmpt'r magis ac niagis 2r.
immergaraur, ut non sit spes posse nos e.xtrahi ex illa profunda peecatorum
fovea, ita ut nihil restet nisi desperatio. Tercius tyrannus est mors, quae
et i|)sa tyrannus est satis gravis et molestus, deiieiens uos in profundum
inferni. Iam qui posset homo esse letns? Qui posset homo bono esse
animo? Quo se vertat? quo coufugiat? (um huic et huie, infestissimis tyrannis ao
expositus sit. Indieant igitur hec verba prophetae, «(uisuani sit ille ])opulus,
21 huraaniis zu 2SJ24 sccundus tyrauuus (leccjitum »/< h r zu 27 'J'crtius
est mors >p h r

.1:{S 'IWcbiiitfii be-> jciljrcc- 15'JS'
K] »Holten l)t)m iiad) bem fopff gieiffeir? Populus, vulgus ttjet-ä. Sic liodie si
veuiret etiam et uon praedicaret, nihil utilis. Iste adventus e(jiie est hodie
ut olira, quia equitavit, ut praedicaret, iit iudicaret se regem contra ista 3.
Sic hodie venit: ((ui sunt hodie qui exhibeiit ei hunc honorem, nt euni
cntpfingcn eo honore ut olini ludei? Nostri iitndEer tl)un ut principes Hiero- 5
solymitani. Qui.s i.ste est? lam uon eqiiitat in aziuo, scd evmci", sed venit
per verljuui. Sic gvofjcn fiaiifcn utitciftficn [lä) hai ]n bempffcii, deborent ei
supponere |iulvinaria aurea, ]o gveificn fii' 1)1)111 llQd) bcill l)al'3. Taineu nianet
boo arm "^eufflin 3ion et pueri qui in templo canebant, ba>3 lunv ba-S lob
unb band quae fiebat Hierusaleni, conter illani catorvani infantiuiii cum toto in
Hierusalem: ego puto plus populi t'uisse in Hierusalem quam tota habet
Germania. Sie hodie tit: ba§ jung bold ^engt fid) am inciftcn hxan, bic
alten f)nnb '. iVos l)otien bic 3ett erlebt et habemus eins adventum, ad nos
venit: utinani etiam letareniur ex praedicatione, ut inveniremur in turba quae
ajiiuti). 21, 5 fuerit in processu, nou in civitate. 'Ad te': aufert omnem praesumptiouera, 15
iusticiam. Sed venit ad te, bu l)aft l)l^m nic^t nacf;9angcn, nicl)t ge'^olet.
5^6 Hier T groijcil] 9 deb 10 (ebenso 11 beidemal) Hieni // juip
hab 15 proce/'
erg. fitib iiicf)t ') (jilt bciibig jit moc^cit; das Sprichwort in Ls. Sly. und öfter in
seinen Schriften (Thiele Nr. 23H)- P.
N] magnatibus summa ])ompa veneraretur; Attameu a paupercnla Sion rccipitur.
Quia sicut eo tempore ab turba ali

gtr. 82 [29. 9{ouemt)crl 439
UlTii primum lapidem non posuisti, sed ipse, et ilicitiir 'anoulaiis laj)!.*' ineW-2. so
scriptura. Xos siimiis sub tyrannis, h)utrid^ linb fd^illbcv, pecoato et morte.
Ipse
venit.
laiii iiequitiir, tuCV bcv fljonifl fcl) et riund otfitinni est: 'iustus et sal- Ja*. 9. a
5 vator', sed est arm imb reitten auff cim fiiüen, baB ba ift iungcS ber efeliii.
Ibi utniiiunie habes: divitias qiias attVrt, et olTciulieiihim (Hiae scaiidali/at
iiisticiarios. 'Uex', iiMjiiit. 'venit', rtic ift feiii frafft, Ivcicf, tucfeii, geftalt ? tir
bringt biv gered^tigtcit imb "^ciligfett, i. e. est vir ruii iiisticiam affert, ergo
aufert peccatimi, (alem liabeimis regem c|iii hitfft a peecatis, mala eonscieiitia
-' tyrä N gcvcrf) l)eii/ !' Ii.ib peccatisj p
N] 10 cordia motiis. 'Iiistus et salvator et pauper'. Hie exprimit liniiis regis «»* 9.
naturam paucissimis verbis, exprimit eins tliesaiinim, deiiide scaiidaloii eins
in paupertate. Tlicsaurus eius quem nobis affert, est iiistieia: quia ipse
iustus est et sal vator, ideo venit, ut nos iiistificaret ])eecatnni delens, legem
abolens ac plane salvans. Non vcuit bombardis, equestri tumiiltn, classico
15 concentii peditatus, ut nostri reges mundi aspiciimtur, Sed novo more venit:
Pauper, humilis et nullius aspectus, uihilominus summao potenciae sj>iritualis
qui peccatum, mortem, Satlianam nobis vincit, iusticiam nobis donans. 'Salvator',
et)tt griffet, ^Cljlanbt, seilicet a potestate peccati, mortis, .Sathanae,
carnis, mundi, in qua versamur et cum residuo pugnamus, in hac pugna,
20 nobis assistit salvator et adiutor. Ideo titulns eius est 'Iustus et salvator.'
zu 11 Natura virtusquc regis l'liristi ro r 12114 Thesaurus Ais salvans unt ro
zu 13 Iustus ro r 14 al)oIiens zu IT' IS Salvator ro r
K] iusticiam, ut fugaret mortem et donaret vitam ouun'bus in eum eredeutibus.
Quare bene observa, quod ait 'Venit'. Tu inquis: Quodsi et ego Ilierosolimis
eo tempore fuissem, prestitissera quoque una honorem etiara majorem
Christo. Sed inquit propheta 'Venit tibi*, si quid obequium velis illi pre-
2s stare. Sunt et hodie reges, principes, epischopi, qui putant, quod si tunc
temporis Iherosolimis fuissent, se velle tapetes iustravisse Christo. Sed cur
id temporis epischopi, pharisei et scribae non facicbaut, cur non una cum
promiscua multitudine acclamabant Christo, imo potius iuvidebant illi tantum
honorem et supra niodum urebat illos gloria Christo oblata, ut prius illos
30 vidisses compescere et extinguere quam provehere gloriam Christo? Ignobile
vulgus exhibet illi honorem et misera plebecula tyrannide oppressa gratulatur
Christo. Venit quidem et nunc Christus, quam([uam non insideat asino.
Nam hie inspiciendum est opus eius ad quod venerat, netupe ad praedicandam
zu 21 9^^ y » '" 22 Venit unt ro zu 32 venit et uuuc Christus tp b r

440 ^Prebigtcii bcä 3ol)tcä ir)28
K]et dat iiisticiain. Qui auiinam foE xcäjt machen, bt'V tltUu Ooil bcil peccatis
I)elffen. Non venit ut qui secum ducat caruificem, bei" ftl'off. Sed veuit
mit bcm titcl et ornatu, qtiod dicatur 'gerecht unb f)Cl){anb\ Idoo aperi aures.
Xostri principes i-^uiiibt man Hon golt, fl)(bcr, stipatus militibus. Noster
autem: qui dat iusticiam. Hoc semper praedicamus, nempe quod Euangeliuin
praedicet veram iusticiam coutra falsam
,
quam ascribimus operibus. Scd
sunt fructus iusticiae, noa iustificant, sed bie fiomen follen» tf)Un. Lnpii
nolunt iusticiam huius regis. Si vero praedicaretur sie: veuit rex tuus, ein
1 au 4 p— cip
N] ©i^e bi(^ t)ov, ba§ btn bic^ nii^t evgcift, bcn cv fompt avm uff eljnem jungen
efet. Custodiat nos dcus a scaudalo suae iufirmitatis. 3Bcn ev l)ll febei:= lu
pufc^en, go(ben gccjcuge jc. tummen luere, tuuc omues illuui susoepissent.
Sed ciuii veuit in iiumili asino (jui nulluni habet ephippium , vix laceram
tunicam suppositam. quis illum tali forma susciperet? Ita nos verbum crucis,
euangelion spernimus, Interim spleudida opcra et nostra merita, bic feljnen
l)et)ligen get)ftlid§en leben inspicimus: ita semper ad alciora ascendit racio. is
Et ego talis ingenii sum, (|ui facilius ad talia duoerer quam ad luimile verbum,
sicut satis videmus uostro tempore omues nos ita delirasse, maguis et
lucidis operibus sudasse multaque opera laborasse. Nunc autem, cum
zu 9 Pauper Christus canii scaudalum rn r l'JjU Sicut ludei puiuiiusum expectautcs
humilem Christum speniebant ita nos Crucis verbum negligimus versautes in s])lei]ilidls
operiljus nostrorum meritorum ro r zu 16 üher ego steht JjUtlierus ro
K] et anuuntiandam boiuun patris erga homines voluntatem. Nun«- vidc, (jui
sunt, innt Christum venicutom. 'Venit', intpiit.
Tu non invitasti eiun ncc vocasti cum, ut veniret, £u Ijeffft beu crftcn ftcn
20 Venit i(7i( ru 31 Venit nnt ro H2 Nota henc ep b r

i4-2
"" lU-cbigtcii bc* :jn()vcä 1528
KU)uia is facit qiii sedet in azinn. bcv bcttcv K. tüü-i foltcil bic poiitifices ha
311 gefacht f)abcn, quaiKlo viilehant inequitare Cliristuni? certe non babebat
fnttcl, quia apostoli vostes, covte non boil fammct. Et credo non habuisse
paloeos in pcdibu.s, Et bei" fol {)ciffc rcx qni operetnr iustioiam in jiopnlo et
^eilatib? Hodio dicnnt: glouby \vn ha toil. Sic tit, quando Euangeliuna s
pracdicattn-, gratia dei tnni non iialjct frfjciu, qnia !omt.'t nn QÜe toeicE, et
dicit ilia sponsa npera niiiil et venit sine oinnibns operii)ns, baS \v'Ü ni(f)t
ratio nicijt leiben. Ratio semper vult ei isto8 2 titulos nbbvcifjcn 'instus et
salvator". Seni]ier dieit i-atio: idf) mii§ niic^ bav3u tl)im, nt Ijelffe mir a
niorte. Ideo eigcvtji ouffS bei'innfjen fecv, qnod doecnuis ad gratiain venire m
2 vid hab 2!3 cerfe lU vestes nnl 3 liali J jiop 6' gratia] g
8 vult] V ernni iustieiani. Deinde, (jnod veniat salvator, id est: (jni
liberet a peccato, Qui vindicet nos a inro n)ortis et inferui, et in consuminatani
iusticiam dneat. Nnnc si qnis seire gestiet. qnis sit Christus, et
ipsum brevissima in labnla (piani propriissime depictmn enpiat, is eonsnlat
hnne prophetae loenni, qni mirifica qnadani lirovitate eniu totnni (piantus- i:,
ipiantns est, coniprehendit. Ceteruni advenit 'pauper'. Beatns qni hie non
offcnditnr. Hoc facit mnltos resilire a Christo, quod extreme panper, hnmilis
et abiectus incedat et tarnen snb ilhi hnmilitate nihil non snblinie, snb
pan])ertate firmae divitiae, sub abiectione et ignomiuia summa gloria hititare
deljcat. Hoc pauci credere possunt. Qnisquc deprecatnr et abomiuatur ^0
Immilitateni et conteraptum et snscipit alta et captat honorem et gloriam.
Adversus lioc scandalura hnniilitatis et coutemptus niunit propheta Indeos,
ne offendantur. Nam hoc retrahebat maximani ludeorinii parteni, ut nou
acqniescerent Christi doctrinae, (piod hnmilitate eins lederentur. Qnod si
adventns Christi a regibus, scribis, ejtischopis et phariseis cxceptns fnisset -.'s
et si ipsi Christum regem approi)assent, jiossent et ipsi facile admittere
Cin-istum regem, sed cpiia iguobile vnlgus et infirnii de plebe Christum ut
regem excipiimt et exosculantur, non vident, cur Christum habeant regem.
Idem nunc venit enangelio advenii'nte et offerente nobis gratiam et iusticiam,
promittcnte vitam, libertatem conscientiae, nihil talc a])paret, (piale ]u>llicetnr. au
Prac se f'erl magni ((uiddam ac omnia smnma promittit, cum tamen in
s])eciem videatm- htmiile et infirnnm), (piod etiam seipsum tntari nc(iueat.
Hinc fit, nt ratio iunnana offensa illa externa et contemptiljili apparentia vcrbi
et infirmitatc Christi verbo offcndatur et Christum non possit ferre snum
instificatorem, sed coimniuiscitin' splendidiorem (inandam iusticiam et suis iir.
contoinptuin
zu IG advoiiit pauper iiiU ro r.ii IV luuiae ilivitiae syi /; r 21 et |] /-/)7. j '7 et

5lr. 82 129. Mioucmktl 443
RJnor; sine omni opere. Hinc veiiit, bn» loir 10 faul fein gut» ]U t[)un. Olim
dum credebamus deum remunerare opera uostra, Esro currebam ail oenobium,
tu dabas 10 ft ad aedificationem templi, quia placebat, quod tu tuis operibus
posses quid efficcre et esse tuus 'saivator et iustus'. laiii tjbci'lliau Qini,
5 bctier, dicuut tantum dare non debcre, (\utc tOCVcE tf)Un, Et tiiiuis detoriores,
quam antea perdentes iilam iusticiam quam olim, Et insuper fimus avariorcs.
@§ reitet un? hoc malum quod Adam, nempe diviuitas ^ Olim cum Christo
agebam ut cum iudicc, e^o volcbam mcis operibus esse 'iustus et salvator\
35ie gotf)cit l)abcit linv fertovn, ideo nou servimus ei bonis operibus, ((uia
10 c§ fol f)eiffcn got 311 IniEcii gefd^c^en et proximo, uou uiihi ad salutem.
Christus insidens azino est pauper, discipuli, bei niiii Jjofel gtetffen ni(^t,
ift fein prangen bev luevcE ba ut illic. Ideo ftoffen fie bvan. Ita veuit, ha^
ein fd^ein ^at, ba-3 bu bid^ fein folt ef)er erbarmen quam econtra. Sic
fit nobiscum, apparet, (piod ipse iudigeat uostris bonis operibus. Est
15 'rex tuus iustus'. allein uoli scandalizari in verbo illo, quod iure non coutemuitur.
2 cred 5 d tantum d non del) 9 hjrrd 6 fiiniis (dele) 9 bonis oporibus] b o
10 flefd^ et prox 11 discip H indig
') diviuitas d. i. Gott gleidi sein tcollen
K] studiis ac electionibus iustificari (juerit. Atque hoc elKcit, quod nunc suiiuis
tarn pigri et frigidi in bonis operibus exercendis, quia intelligimus ea non
iustificare. Nam eo tempore quo nostris operibus nos iustos reddere studc-
•>o bamu.s, dictu mirum, quam fervidi eramus in operibus faciendis. Alius alium
probitate et pietate vincere nitebatur. Et si hodie rursum res eo redigi posset,
ut rursum surgeret doctrina,
nostra opera conferre posse iusticiam, proniptiores
et expeditiores essemus ad facienda bona. Nunc quia ea s])es sublata est
et cum docemur operibus servire proximo et laudare deuin, torpemus et
25 prorsns nihil facere volumus. Laboramus affectu primorum parentum, uempe
divinitatis: VoUunus esse dii. Volunnis esse nostri iustificatores et salvatores
et ita usurpanuis nobis opera dei. Xostris operibus intromissis haec diviuitas
est amissa, non e.st amplius in suo valore, quare torpemus et ceHsamus. Hoc
quoquc male habet pontifices et phariseos. Hoc est quod illos offendif, quod
30 Christus non a jjotentibus in regem ascitus, sed a vili plebe comitatus pauper
venit. Quare vult nos monere propheta, ne pau|)ertate et infirniitate Christi
offendamur, quod appareat talis, qui aliorum auxilio egeat. Quasi diceret:
Est certe rex admodum poteus et dives, tantum credite nee reiicite cum
incredulitate vestra.

444 ftcbigten im ^al;te* 15-i8
^']
Adhortacio, ut conveuiaiit ad audieuda 10 praecepta, fideiu,
O r a c i o n e m. '
CoDsuet) suinus hactenus et ordinavimus (juater quolibet auuo tliirocinium
et fuudauii'uta Cliristianae cognicionis et vitae docere, quolibet quartali
duas hebdomadas in iina liel)domade 4 dies hoia 2 iiomeridiaDa praedicari. 5
lila cum siut nobis niultum necessaria, admoneo vos pie, ut illo ipso tempore
adsiguato cum familia vestra eonveniatis, ne alienatis vos ab illo laboris
artificiique Studiosi, couquereutes damua vestra iutermissioue laboris unius
horae. Cousiderate, quauta libertate per euangelium douati estis, ut festos
dies iunumeros remittatis laborique incumbitis. Preterea quot temporis bi- 10
beudo, inebriando couteritis, quae omnia non peuditis: tantumque temporis
verbo indulgentes tediosi estis. Ve vobis qui talem tesaurum spernitis
propter avariciam vestram, uon permittentes familiae vestrae unam boram
audiendi verbi. Permittite illis haue horani, quo ad pleuiorem sui et Christi
cognicionem perveuiaDt. Insuper hi qui j)atresfamiliae fuerunt, qui liberos, is
servos, ancillasque habuerint, quibus permissis nolint hanc iugredi concionem,
illis libertatem suam assigno, ut illos pelliuit. Ne arbitremini, vos patresfamilias,
vos liberos esse a cura familiae diceutes: D iBoUen fic lüd^t iiel)ii
ge^cn, Ito» barff tc^ fic 31t) treijbcn? iä) barff bc-:- nic^t. Xequaquam, tu
Episcopus et dominus Pastor illorum eoustitutus es: cave tuum muuus in vo
illos negligas. Tali funccione ueglecta iu privatis domibus in contemptum
publicum cadimus, sicut hactenus factum videmus. Tu euim racionem reddes
pro liberis familiaque tua neglecta, quos si externa intcrna(|ue educacione
neglexeris, tu videbis. Curate igitur, ut illi iugrediantur baue concionem,
ego cum TTanoio/ov officio fungor, hanc coucionem faciam, ic^ lDt)lI ba» llieljnc 25
ttjucn iiiib ntcf)Ci- bcu h.il]V bcv^ifddjt f}et)n.
Oracio.
hnprimis pro vorbi ministris qui enangclii sunt ])raccon('s et p()[)uli
custodes pii, praecipuc; pro do. Pomcraiio nostro parrioclio, Pro lio. Cesare,
Regibus, duc-ibns, iinprimis pro nostro principe qui miilta gravia(|ue dei nostrique
caussa patitur et praecipue a duobus multum inscctatur ])lurinuunque
adfligitiir, (jui si nostra paciencia non nioti fuerint, oracione illos pugnabimus.
30
7/2 ro zu mm In avaros non audientes verbuin prae Ial)ore ro r zu 17 Vide
quaiita cura patritamilias indigeat in stia domo ro r 34 vidoliis] videris 29 Pom.
37 et fti» insectatur iml ro ^Cmcffnc luoflcn unfictni furftcii \W ro r
') Damit kündiifte Luther die 3>f l'redigtenreilie an, die er l,')2S über den Katechismus
hielt, vgl. BHchirald, Die linUiehuiuj der Katechismen Luthers und die Grundlage
des grossen Katechismus (1894). S. XL

1h. 82 [29. gfoucmbet] 9h. 83 (6. Sejcmbctl 445
N] 5lM)r muffen l)l)ii imjt eljiiem Oatcv uufecr cl)ii glitten puff flcbcii, ba-s fic fallen,
bol)l)n fie gc^OCVen. Postremo, ut ijuilibet .suae lUmiliae racionem luiljcat.
2 (reddat) babeat
83
^rcbigt
am 2. 5lbwcnt?i'omttafl.
tO. Scjcmber 1528)
etcl^t in 9ibrcrl Skdjfd^rift Bos. o. 17° »I. 217" — 219», in bcv ^Jlüvn--
berger ^Qnb|d)rift Solg. 13 58(. 11 '' — 12^ fowie in bcr Äopcn^agencr ,öanbfd)rift
9lr. 1392 St. e»- — 10».
Dominica .2.
Adventu.«.
R] In hoc Euaugelio |a6t l)[)V nid^t biet ]n tcvnen, ((iiia est pmphetia de iiuc 21, -'sff.
5 extremo die. Ibi enuuierat Cliristuri sigiia praecudeutia, bcnn bic loeib nic^t
alfo toed, oportet fid) l)or cijetg in omnibus creaturis. Illa signa praecedent,
nt terreaut impios et consolentur ])ios, (|iiia qui(-'(|iiid signorum in «'clrt
5 praecedentia] p* 6 o crea lij7 pced
LVCE XXI.
N] 'Erunt .signa in .sole et luna et .stellis et in terris pres.sura gentinni.' suc. 21, 2sff.
10 Non mnltiim docet euangelinm hoc, scd propheeia fnturoruni de extremo
zu 10 Propheeia hoc cuangelioii ro r
K] Dominica seeiinda Adventns 'Erunt signa in solo et liina et i;iif.'.>i,26ff.
.stellis' Lu. 21.
In praesenti eiiangelio non multa habemus docenda. Est enim proplietia
quedam et praesagium de extremo iilo die et iis quae praeeessnra sunt
IS illnm diem. Praedicit signa certa quae praecedent et quasi testabuntur maguuiu
illura diem duiiiini in tbribns esse. Mnndns enim nun ita cessabit seu
peribit quasi tacitus, ,sed inditiis qnibusdam significabitur et declarabitnr
iustai'e eins casum et ruinam. Porro signa lient in consolationem ^it salntem
piorum, in terrorein autem et exitium impiorum. Piis dictum est, ut sint
IIII2 die Überschrift sieht unl ro am Schlusse von lil. C i«»? am Anfang von 6^,
doch hier ic. statt Lu. 21. 17 significettir

44r) lUcbtgtcn bei 3nl)tc* 1528
3ci. i3,9it
fit. fiet jjropter impios et pios. Hiereinias piis: 'Xolite metueie'. Quando
signuiu entftl)et, immiuatnr aliquid et signifieat. Ndtaiidum: crinita apparet,
quando aiiquid secutuiii, alfo gclüis, quod gentiles volunt quaerere causam
in natura. Sic experientia brl) bcn Ijcibert mit fttmpt, qudd signa non frustra.
Andistis sepe, quod impii obdurati. quod nos peri^equuutur, (jui ]>iaedicamus: 5
ha 311 t)ilfjt Sotnn, caro nostra. peccatuni. Ideo mii» 6f)vi[tu-5 ftetv leiben
in terris pro oninilnis beneficiis quae exliibet: dat lueem Euaugelii 3C. et sui
filii finb eitel niik leute, pro hoc iDoibcn fie gc)d)ciib unb flelcftcit. Sic 9£)et»
in terri.s. Cum ergo in tribulatione [tiefen sui, necesse, ut veniat et lil)eret
1 Nol 2 ap: CriiiitJi stell.i r 3 vol 4 n.ifuraiu ö Aiul ])erseq:
6)447,3 lileo hh occidunt tint .s gctcft: !' tribiil: ii447.1 lilieret nos erg sp mis Hb
N] die. Nam rauudus tarn celeriter non j)ertransibit, nisi varia signa prae- 10
cesserint, quae ideo fiunt: ad solacium piorum et teiTorem impiorum. Ideo
5d. 13, 9fi. sigua omnia fiunt. Esaias dicit piis: 'Nolite metuere in signis celi'. Certissinie
credite. Et experiencia gencium docet talia .«igna semper aliquid futnri
praesagire. Talia signa eo valent, ut pio.s solentur, impios vero qui nnlla
raeione, verbo, monicione possint immutari, illis eciam signa nihil prosunt, i'>
saltem ad pessiniam vitam ]iroficiunt magis ac magis bacliantcs in pios. Sed
72;J5 Esaias hin Certissinie unt ro 1til447.12 S

9(r. 83 ffl. ©cjemterl 447
R] nos. Ne ergo despcrcnt, (cft cv jcidjcit Hov t)CV i^l)i'U uiib flibt l)l)iu'ii ju üci=
ftl)en, quod tyniiini iDcibcii ein cnbc iil)cmcii,

448 ^vebistcit bc§ 3al)«l 1528
R] ab liis omniljiis te eripiaiu. Hi sunt Christiani ,
qiii non sunt peccato,
tyrauuis f)oIb. Ideo dat etiam pulchram similitudiiieni, ut videamiis sigiia
Clu-istianis bincn JU troft. Nou aceipit siinilitudiuem ab hveme vel austro,
ha§ g^p bte gotlofen an, cjui verbiim persequuutur, sed est frolii^ siniilitudo
a tempore letissimo in anno, quia fontpt ber liplic§ xud) verls. Si
erit vobiscum, Cogitate ita signa esse al§ ein feine grüner jhJeig ber aujidjlcgt
Suc. 21,30 jU famen. 3. 'regnum' celorum uon gehenna. Hoc pro piis dictum: illi uou
terrentur illo signo, quia verbum et fidem habent. Sem ünbcr Ijauffen gc=
fdji^et» in terrorem: qui contra deum agunt et proximum, bie ioücn fic^
fnr(i)ten für ben seilten. Ulis hie non praedicat, sed gibt t)n§ jutjerft^en,
3.iKDic26,36illis invertemus: Non solum a signis timete, sed a folio sonante. Illi non
ä pulch zu 3 Similitiulo r videamus erg sp aus v!d 4 perseq J/5 similitudinem
5/6 a bis vobiscum unt 5 leti/ 6 C'og 7 reg c 2« 7 Regiium dei r
S 2e(r)
9 prox
N] iudieat iucunditatem et solacium futuri seculi. Nam veruum tempus amoesiuc.
vji, 31 nissimum, ita haec signa iucundissima esse debent piis. Tercio dicit 'Appropinquabit
regnum celorum', iis nempe qui deo credunt. Aliis vero, impiis,
deum et verbum contenmentibus terrori erunt haec signa, illis nihil ]o(pntur
Christus, ostendit illis tantum, sed nihil proficiunt. Ulis erit terrori qui et
.3)?oirji.,3(;folium timere debent. Illis, inquam, non advenit redempcio, neu regnum dei,
non habent iucundum verni signuni, sed perdicio et ablacio sui regni hie
zu lä Regimiii celonim ro r ~ii, Uijl' Impiis tei'ril)ilissini;i ro r
Kldiaboli, deinde in eum locuin restituendus , ut fruatur perpetua pace. Kt
iiuius rci hinc staut firmae promissioues, ut mcrito possimus valde gaudere. -o
Huc etiam respicit similitudo ad haue rem apposita, quo videamus signu
tendere in consolatiouem, non in terrorem piorum. Nam si pertinerent signa
ad bonorum terrorem aut perniticm, alia opus fiiisset similitudinc, nempe de
autumno, oun omnia tristem assumimt habitum, omnia incipiuiit exarescore.
Sed iam alia letioro usus est similitudinc, vcris temporis longc ameui, (juaudo ^s
virescunt florcs. Ita (!um credcntibus agetur post multam nialorum vexationem,
omnia leta illis coutingent. fruentur pace et vita eteriia.
Tertio dicit Christus aj)propinquare regnum dei. Non dicit: iufernus
a])propinquat. C^uaproptcr fideles null«) terrorc concutiuntui-. Nam :id illns
non jiortinct, quia credunt in filium dei. Si auteni ad illos pertinct, id lit so
magno illorum bono. Verum impiis et verl)i dei irrisoiibus signa mcrito
terrorem incutient, ubi ea videriut fieri, sed impii mm modo ad signa, vca-um
a.SRofras.scetiam ad volantis folii sonifum (crrentur, iis prae tristicia et merore impeu-
Süt 28 3 KP h r

9{t. 83 [(). Sc,5emhcr] 449
R] Caput erigent, sed tleiicieiit et c§ lüiib mit l)()n aii-3 fein, ei- luivb I)cvb)t mit
^^n loerbcn imb bei hvems loiib l)in lommcii, (|iii:i lialjuenint siuim vcr. Kt
ap]>io|)in(|tiat non redemptio, sed dainiiatio, iion rt'f;iuini dei, sed infcroniiii.
ITtniiiHiiie iiou fit, ut sigua pios conlirnieiit et eeontra. Inio impii luciben
3 nic^t tobt, Sed cor eornm ein onbo», fiffcleftcin iinb obamant, non iimveninr
signis. Si('nt fecerimt illi (pii Hierosolyniis, nihil iiioti. Sic |oltcil§ lüol
futdjtcn. Sed non fit, quia I)abeit gut unb gc[t§ gmig, satis securitiitis et
pacis, donec veniat 1. Thes. 5. Quia iiupii fotneil baljin iiid^t, ut terreantur: ixiKiiMft-
Si percutiuntur, sunt martyres. Si bonum, sunt dei filii, gcbctiS l)()v Ijciligtcit
10 fd^iilb. Si coniniinatur eis nialum, fpotten. Fides non gcl)ül't ini|)iis, sed
experientia, ut 5!avxcii miiS man.' Cluistiani finb Ijnu ciiu ftctcii ]ittein, bie
3 au 6 Sicut bin lool unt lliero
')
erg. mit fo(bcit (oder bic folbeiij hiufeit vgl. I) Wh. n, 1003. IGOT, im Ikleyc n. Jjuther.
Njliabiti, deinde liienialo et terribile signuni. Nani suuni ver et gaudinni iiic
habuerunt. Tales inipii incudis niorc obdurati ne(jue signis neque inonicione
i:. nioveutur, rident et dicunt: Pax et seeuritas, in duini opere sibi pacem aseribiMit,
in periculis se niartvres gloriantur, in prosperis se bonos nieritis suis
gloriantur, non audiunt signa contra se esse. Secundo piis liaec signa debent
esse terrori, quia piis seniper inest timor, sed sathan in illo tiniore vult
17 piis c aus pioruin
K] deutcs exitii capita ad terrani sunt domittenda. Nani illis instal li\-enis,
coruni ver praetei'iit et gaudiinn. Sed fere fit, ut bis eniersis iinjiii j)rae
w duritia eordis f'errei nullis signis nioveantur et prae niiiiia securitate signa
ad se nihil attinere j)utent. Siniiliter factum est cum Ihei'osolomitanis. Cum
multa signa praetenderent et pleriquc praedicereut mox vastandam civitatem,
tarnen securi permauebant persuadentcs sibi urbem tani sanctam, })opuluin
dei electum et cultuni dei habeutem evcrti non posse, quare praeveuti sunt
25 malo, ante(juam sciebant. Ita fit cum impiis. Debebant quidcm tiniere, sed
falsa sanctitatis persnasionc decepti, potencia et opibus inflati nihil minus
norunt quam tiniere atquc ita fit, ut non credant, donec experiantur et obruantur
exitio inexpectato et iraproviso. Sicut scriptum est : Cum dixerint pax, 3cc. s, 1
pax, ecce calamitas et repentinus interitus venit super eos. Est itaquc pro-
30 prium impiorum nulla moveri re. Idem apud eos profitiunt peuae ac benefitia.
Penas quas patiuntiu-, intcrpretantur martyrium et ob dei gloriam se
pati iactant, Benefitia suis meritis et sanctitati imputant. Nee promissionibus
alliciuntur nee ininis deterrentur. Promissioues conteuinunt ac irrident,
Minas ad alias, non ad se pertinere putant. Contra pii semper timent et
35 plus satis pavidi sunt. Non possuut satis erigi, Sathan semper tale aliquid
suggerit, quod inducat Ulis pavorem Et quisque (piippiam ha!)ct quod ipsuni
Sut^exl Sffierfe. XXVll 29

flird)tcil
450 ^tcbigtctt bfä Saftrcä 1528
R
I
fic' 311 fecr. Ut illi lum tinicnt ftvafj, fdlfl, Sic iccnitni Sutan
consoientia semper pos vcxat, qiiia Satan gf)ct nl|0 mit l)ii iinili, fuin
non jiossit praesimiptuosos facere ad dextcrain . viilt dosperatos facerc.
Ulis dobent siffiia consolatoria esse, cum contrariiim. Idoo taiii dnlcibiis
verl>is cos alloquitur (üiristus. S)a§ ift ein ftiicf. Till Ipot \vix bic jcic^eii
i.j-. nud) fiir iin§ ncf)men. 'Erunt'. SQJen§ jeicticn foKeu fein, oportet fiat, ut
vidcatiir extorno, ([iiia non dicitur signum qiiod fit in oordo per splritum
efiam ab ini])iis nt piis, nisi quod impii contemnent et prins venient, ante-
(|uain (\etüar tücrbcn. Horrendum: Videntes non videbunt. 5ln bcr Sonnen
tuii-b man rs fclicn , tuen bev jungft tag !omen fol. ^ein (jevt! ftliet , ba3
cv nidjt lang )o( auffen bleiben. Vidomns 20 iam annis niiraliilia siyna,
bie fd)on Hergeffen finb. Vidimns 5 k. soles fdjtoav^ oc. fo niet vcgenbogen,
ttnb |d)ein öevlieven, baS fie' bie mathomatici brulu'v bcvUninbern. Id CO
5 ^n über umü } ilex ')'/" 'i-'"^ '"•' '" ""' " ('igmi » .'' llon-cii: zu i>
Sül r II mirab sig i.a 12 Iris r IH matlie
')
= iirf)
NJillos ad dosperaoionem adigoro. Idee Cliristiis bic blandissimis verbis illos
solatur.
s;iic.-.'i.2-. 'Erunt signa.' Oportet ut illa signa sint externa et appareueia omnibus,
frustra non esscnt signa, sed talia signa visa ab inipiis non videntur. ©ic
joUcn iie mljt äugen feljcn uub nidjt getu^av loevben. Ego ne minime de solis
signis urgeara. Ego simpliciter intelligo Eclipses qui hoc praeterito decennio
frequentissime apparuerunt. Non respicio ad niatbematicos qui naturalem
i.'i
zu 17 Eclipsls solis r ro
KlsoUicitet et angat. Nani satlian hoc agit, ut (juos in pracsumptionem retrahere
nequeat, vel saltcm ad desperationcm adigat. Ita tit, nt (|ui debent
esse securi et vacui timore, maxime onuiium timeant et (piibus iure erat
timeudum, pror.sus nesciant timorem.
s!uc. '.M.2r. Sed iam exequanuir signa. 'l'.runt signa in sole et luna.^ l'orro si -.t.
erunt signa, necesse est Iiuiusmodi esse externa, quae in aliqua re externa
exhibentur, ut de|)reliendi (jueant. Nam signa non sunt, (juae abscondita
smit et lat(Mit. lOriuit signa nota et aperta tarn piis quam impiis, »itriqiie
ea videbunt, quamquani impii vident et non videant ea. S(M|uitur 'in sole
et luna\ Mea sie est ratio et sententia non procul abesse illuni diem %\
extremiim, Cum hoc decennio vidimus inuumcra signa accldisse et in sole
et in luna, in quibus vidimus defectus et obscurationos , ut et matcmatiei
ammiratione eins rei ducantui-, quamvis velint id naturaliter accidere. Non
21 aii(jit, '2')
ICi'unt hin luna unt ro 2!)IH() Se()iiitur /liis imia unl ro

aus j 12 dornii \'irtutes coelorum r
N] illam dicunt eclipsim. Ego dico: solis propria natura est splfudere, si iiunc
aniiserit, signum erit divinum. Non eredenduiu illis qui aliqut)t anuos solem
1''
et luuam non splondere, contra hos textus est Gene. 8. 'Ita steliac cadent\ i.fKoif 8,211.
Dicant matliematici quid volnerint. Nos sigua proclamamus et 'Procellac
aquanim' i. e. ventus validus. Homines arescentes prae timore. Hos ego
credo qui in summa hypocrisi vixerunt in ordinibus suis, tandem desperantes
iiullum solacium habuerunt et tandem sibi mortem instaurarunt, tali adfectu
20 timoris adflicti sunt hvpocritae. 'Virtutes celorum' i.e. 7 planetae et Luciferauc.si, 2c
zu 17 Ilomincs arescentes r ro
K] autcni haec ita sunt accipienda, quod sol et luna, ut quidam dixerunt, onmino
suum splendorem amittant aut penitus obscurentur. Erunt enim semper in
oflBtio SUD usque ad finem numdi, ut est Gen. 8. 'Cunctis diebus terrae i- ^ off 8,22
sementis et messis, frigus et estiis, estas et hyems, dies et nox non requies-
25 Cent'. 'Stellae celi cadent.' Vidimus et hoc plane. Sed, iuquis, et ante
haec facta sunt. Verum non tarn crebro, ut iani per aliquot anuos vidimus.
'Intumescet mare et venti validi' 3C. Non quod semper sint fluctus et venti,
sed per vices, nunc quiescentes, nunc rursum sevientes. Ad haee erunt
homines ,
qui ita contabescent ob conscientiam sibi male consciam. Haec
30 sentio intelligenda de monachis qui miseris modis se afflixerunt. Ex (|uibus
plurimi, cum ex propria cruce quererent pacem nee inveuirent, lapsi sunt in
desperationera. Multi sese suspeudio interfecerunt. Nam defecit ibi verbum,
vita mentium, pax et leticia, nihil praeter humanas traditioncs conscientiarum
carnifices obtinuerunt et hoc signum vere iniplctum est. 'Virtutes celi' sunt
34 \'irtutes celi unl ro
29*

452 'ISrebintfii be-ä 3al)rc* 1528
U]f|ui (licuntnr virtutes coeli, aVi bic gvoffcn fc^onc ftcvii, lucifer unb nbcub
ftcrn, Mercurius, bic liid)t fuiicfclll, >ed licdjt fdjeiiu't. Si etiuni priiis t'actnin,
tarnen iion ideo non signa extremi diei. S)te bing quae Christus recensnit
in Enangelin, finb gcU^nltigtid^ gefc^cr)eil. Tdco pnto imn longe abesse.

9Jr. S3 [ti. ScjciiibctI
453
Hl voliiptatem quaorit in terris. lain est ubcrfdjtoani] in isti.s oiniiibns. Vido
crapiilani nostri tcniporis: (jnando principcs conveninnt, tuü§ fuv poncfct,
biberunt tarn vehementer, ut (\tcfev" vorarcnt. Sic qiioque ornatiis ift ()od),
vide, loic man baut, tnic man fud; fintcv, ift ein folti) lucfcn, (|Masi nmndns
5 nunquam iuisset, iani teil Ijbcrman l)od) f)cr faicn mit frcton. S'ir 8 ftucf
qnae recen.'^ui, non sunt im Ibiaud^ jiiv nottbnifft, std ad aljn.suni, ^nv t)off(nt,
geil 3C. id) meine, quod videannts, Christus Luc. 12. Et noiite subiiniitorüik r.», ii;ff.
ferre, hüi^ t)od) faren T)at ein gut jar, qui nobilis est, bcv hjil ein gvnfi fein .'c.
Vides ex his, (|Uod niuii(his erit securissiniiis tum, (|uia alias isti non optMa-
10 rentur, ut nihil videant de signis et dei verbo. Cum ergo cor eornm iiiduratum,
impossibile, ut credant signis, ideo lüirb l)f)n bcr jungft tag nnlH'l =
feigen? IC. Nos cogitemus, ut cum Fluangelio manoanuis et iructus Kuangclii
faciamus. Sed tum Satan nos im|>etet, verum ijjse ])r()mittit liberatiunem.
2)ie anbern videbunt et non videbunt, sed muffenS evfaven. Scriptura alia
zu 2 Crapula r au 3 Ornatus r 4 laut
'• mis paiii 6 abu zu 7 Luc 12 r
9 securi/" 10 ut bis cor uni 12 cog 13 libora 14 non vid Scrip
N] 15 tempore illos multum excellaut, t^ucn \vt)V boä). nl§ tol)r§ gar cljn mo( Dn
bauc^ hJOlben ftoffen. A'^omitus, vitra et surdidissima absorbcntes. 3{ly ift
bic 3Cet)tIid)e fovge, ubi sublimiter servimus contra textum Matli. (5. Ita eciam Wuttf). 6, 33
supra nioduiii ornatus et vestitus cepit. Ita Mausolea cdificia edificaiitur.
Atque in summa tanta erit securitas in mundo hoc momento, cum vencrit
20 dies cxtreraa, ut estimet se eterna pallacia hie habere. Uli autein nullo sjono
moventur, tandem cxpericncia sencicnt. Vos autem pii noiite sollicitudinc
huius raundi obrui, editc, bibitc, edificate, plantate, uxores ducite, quae sincerissima
consciencia facere potestis, saltem nc in sublime ra])iatis. Crapulaudo
atque luxuriando atque summa cura oppressi, ne sublimiter l'eratis,
zu 16 über vitra et surdidissima steht ateßei: unb jd^^ttel ro zu 23 Non usus, sed
sublimis animus probibitus ro r
K|
..-.
lumquain auditus. Deinde vidcmus etiam, quanta sit vesliiun vanitas,
superbia et pumpa, quamciue magnifice extruantur edes, quasi ante hac minimc
nuUae extiterint. Hacc iam non auq»lius cednut ad necessitatem, sed onmino
tendunt ad luxum, pumpani et superbiam. Hoc est, quod Christus dixit
fiitm-uni, ante((Uam mundns interirit. Sed, ut dixi, cxcei)tatn volo necessitatem
30 uec haue danuiat Christus, sed illaui cupiditatem sublimiuin et maguificam.
Ita Christus permittit peti vitac uecessaria Mathei 6. sed non vnlt nos in aHauD.e.sitf.

454 !l)rebiglcii be* 3af)vc? 1528
T.iit. 7, 19 tf
sigua *''g"d^ mein, c-3 fcl) aii§ mit t)f)m.
i reg Ko 21' / l>aiii: >•
N] sed coutenti victn et aniictn. Verboque dei sunimo studio adhereat. Communis
oracio ut su|)ra et pro iufirmis aliquibus.
4 infirnios aliquos
TOflttri
K] sublime ferri, nt numjuam simus nostris coutenti, sed semper ad altiora 5
respiremus.
84
^^rcbif\t am 3. 5lböcnti^foitntnfl.
{Vi. Ic^mbcx 1528)

5Jr. 83 [6. Xeiembet] 9ir. 84 [13. Sejcmberl 455
R] mcinung, ba-5 l.^'^oIjQunes feine 3""9Ci." ju (5f)viftD U'il lueifcii uiib Don fid)
leren. 2^enn prius fol ein leve, ein cpmpel unb (er fein, quod loliauncs
discipulos ad Christum, uon teft an fid^ Mengen. Sic seniper faciendimi, quia
textus dicit 'Esiie qui venturiis est?' Ut omnes fid^ fc^icften ad illam unicam ivnttn. ii.
s personam. Nihil niagis necessai'ie praedicatuni quam hoc, ideo gefd;id)t l)ie
mit einer grofjen protzt, quia naturalitcr sie aifecti, quod an itni fclbcr cf)er
gongen quam Christo. 3» i?"-' untugcnt ft^Iec^t boa, »oen Ijeilig leut fomen
et herent nos iu se. @§ i[t a(» bnrumb jU t()Un, ut corde et lide Ciiristo
hereamus et alios doceamus, ut in eo solo hereamus, ba§ ift bai "^cubtftud
10 doctrinae Christiauae, ut in illo hereamus. Nemo C'hristianus inde dicitur,
quod gerit cappam jc. sed quod heret et credit in euin (pii dicitur Ciiristus.
Hoc Caput doctrinae Christiauae j^ot fo gro§ {)inberniy, quod pauci accedunt
3 dis -4 vent 5 uece/' 6' Btoüen] g 'J ^eu6t, 12 grosj g
N) loannis per Christum. Nos agemus de primo, Cur Joannes suos discipulos
ad Christum interrogantes mittat? Ideo, ut suos discipulos ad Christum ducat.
15 Ideo hoc summo exemplo indicatur. Nam loanues sauctissimus noluit in
se fixos pati, sed ad Christum illos ducit. Necessaria res est ad Christum
ducere, ideo tanti praeconis opus est. Nam ingenitum mcrum nobis est nohis
ipsis placere et fidere, ad hoc, si quid donorum dei accesserit, facillimc illi
adheremus, gloriamur Christum deserentes. S)en e§ ift linder cl)geu untngcnt,
20 ba§ to^r un§ uff unfeer gcrcc^tigfcit, frumfcit, tngent, borrabt, fterd öerlaffcn.
Nonne vides nos multo plus paululura pecunia exaltari et origi quam dei
promissionibus nos alentis? Ita in aliis oninibus periculorum exorciciis facillime
in nostris operibus confidimus quam in deum. 5lt§o gar f^nbt lDt)r
gcirummet §1d un§, ut de nobis plus quam de Christo senciamus. Ad hoc
zu 13 Cur lohaniies discipulos [Hier (apostolos)/ ad Xp/ffror miserit ro r zu 14
Euangelizaucium opus ad Christum ducere ro r zu IT SPon natut Jett bcr mcni

456 *i!rcbigten bei- 3al)rc5 1528
E] ad Cliristum 1. ut iaiu geluvt, quia libenter quisiiuc velit edificare auff l'cttl
tneif^eit 3C. ba§ ift bie naturüc^ foffjeit, ne ad Christum veniamus. Xos
imilto certiiis crediimis auff imfern Oonab ben Quff G^viftum. Sßen» ßfiriftu«
ifl, fo tpol trir nici)t tvatoeu. Item : Si est infirmus, ignominiosus, bud^t t)iel
m|cr Quff fein cf)i- jc. quam Christum. SBtr tooHcn greiffen, ba^ trir e£)r »
gnug ftcrdE ^aben. Si coutrarium adest, desperare volumus. Hoc ergo
impedit, ne ad Christum veniamus. ^u htm ungluä fompt noc^ ein groffer»,
quando doctores veniunt et hoc praedicaut. Et hoc est oleum adiicerc
Camino. Ut ]Mouachi praedicantes opera, ordiues, cum contrarium doccri
deberetur et tarnen vix tum potest homo consistere. Tales nou ut lohannes lo
doceot, sed jc. OtBeium Sanctorum Prophetarum est et praedieatorum, boB
fie t)merbar Icuten fagen: Xoli me inspicere. burt l)n illum. Inspice discipulos
lohannis, bie "Mengen fo tiefflit^ an l)f)m, er fan-3 mit If orten nic^t
^"''(^^'''Ijon iiä) bringen: 'Me oportet minui', 'Xou sum dignus" K. Postea ubi
audit opera: ^QV, mi loirbö fic^», oBgot', fcf)idEen, eredent eius operibus, ipsi is
vident, tf)un§ nO(^ nid^t, quia est ein trefflic^ fc^trerer ftutf credere in
1 lil) edif J roeif ne über ad 6 vol 7 ungt 7/ OfS 12 (...)
illum Ijn über (...) 12'13 ilis 13 ticF: 14 minui ' 7^" treff:
') erg. toilf
N] malum cum accesserit impius praedicator dicens : hoc et illo opere salvaberis
Tales praedicatores Euangelium igni adducit, hypocrisim nostram augent ad
nostra nos ducentes et a Christo nos ducunt. Uli sunt omnino contrarii
officio loannis qui studet nos ad Christum ducere, ut illi soli fidamus 20
dicentes: Etsi dives sum ego, tarnen diviciis meis uon fido, probitatem meam,
sapienciam meam non respicio. Te dominum divitem, iustiticantem aspicio.
Hoc est suramum opus prophetarum et omnium exemplum. Discipuli loannis
adeo herebant in loanne, ut neque v-erbis, praedicacione possint ab illo avocari
et ad Christum dnci, idco illos mittit ad Christum, ut eius opera videant. 25
Erat enim loauncs spleiididns doctrina et conversacione dura, in illo splendore
racio multum heret. S§ niu5 ci)n groß bljncf Hör bcr ocrnufft fetjn.
zu IS Impii praedicatores racioni convenientes ro r 18:19 T.iles his illi unt ro
zu 19 A nobis ad Cliristum ducere Apostolorum officium ro r 20 illo 24 possit 25 et
To über ad duci c ro aus ducere zu 27 SBoä bo jc^e^nct bornod^ ji^et bie tiEtnunfft ro r
potius sperarc, petere, querere auxilium, salutem quam a Christo. Hoc est
Kj
malum. Mains etiam concomitatur, quod sint etiam doctores. qui hanc malitiam
per se non satis gliscentera et grassantem pcstilenti sua doctrina adiuvaut
etiam, et ita ignem igni addunt. Sed haec, quo magis sint perspicua
et quo melius accipiantur, latius trademus. Cor nostnmi ita est formandum
30

92r. 81 (13. 2:i\v'm6cr] 457
K] Christum. Nostri ailvorsaiii statim ubi aiidiveninf, luiveriiut. Qiiare? (|uia
discipuli herent in lohaune, quia facit sponsi opera, facit pauca opera, servit
proximo praeter eius praedicatioiieui. Neniini dat, nihil habet, iiabet vestes
e pilis 3C. Christus edit 3C. et i|nod sauat ut iioc in Enangclio , ba§ l^ilfft
i nid^t, quia opus lohannis, (|uia iuunile fdjeinty, fc(t man biauff, otiam
Sancti, et tarnen ratio cogitur fateri maius opus sanare JC. (luam a(|uani
bibere, quid hoc ertra Ciiristi opera? Xani nequam potest hoc. Et tum
milites sunt sanctiores Johanne, (]uia cffctt lüol ubcicr. Sic ratio left btc
groffen tueid fuv über unb Ijengt fidf) nw btc id)cinctibe!i. Sic nos, quando
10 audinius Ceciliani ciliciuni portasse, Benedictuu) edisse iierbuias, radices: bo»
tft ein l^cittgcr man. Tum Sauctus scribit, loie 6. öilavtuy 73 annos uon
ederit carneni. Ibi species capit rationem et tamcu si inspicitur S. Hilarius,
fecit opus (piod et ein Bub potest. Söibbcnnnt ein cf)eninn vel c'^ehieib educat
liberos, servit proximo, ha§ ift nid^t, non videtur. Et tamen ratio cogitur
1 aud Qu.tre über quia J ilis .!> prox ,")
\m ß cogitur] cogere
y ai^offen] 8 J^ Sauctus] S
N] 15 Interim tamen niaioribus Christi prodigiis et miraculis et verbo non movetur,
quia uon tarn strennue et severe vivit Christus ut loannes, ideo fallitur et
tanta opera non assumit. Saltem videt splendidum fucum sanctorum quem
et impii habere possunt. Considera uostri seculi ilhisiones, ubi legendis
sanctorum ita excecati saltem illorum opera videamus. Hilarius non comedit
20 77 annis carnes. S. Otiha tarn diu i^iunavit jc. ©aä fdfjctjnct, ba-S fljnbt
gtof§c toeigl. Interim uxorem aliquam probam et curiosani pauperum aiixiliatricem
non vident, (jtiae multo maiora sunt opera. Ita fallitur muudus,
zu 15 Racio splendidiä et fucatis iiititur operilnis, veriiin iiegligit ro r zu 181 19
Legendae sanctorum splendidae ro
r
K] et conparandum, ut uni Christo adhereat, huic fidat, ab hoc omnia bona expectet.
Xon hinc Christiani dicinuir, (piod hanc vel illam regulam profitea-
" mur, quod divo alicui t-andelas aliquot accendamus. Nonne haec ethnicus et
pessimus quisque nebulo praestare potest?
Sed hinc maxime est huius nominis
possessio, quod toti pendemus ab illo et omnem nostram fiduciam ])ositam
habemus in illo qui dicitur Christus. lam haec res infinita liabet obstacula
et impedimenta, quae modis omnibus uituntur impedire, ne Christo confida-
30 mus. Primum est propriae carnis malitia, (|uae (niantumcunque potest, retraliit
nos a fiducia in Chri.stum ad propriam fiduciam. Sic euim caro et ratio
Qostra affecta est, ut malit ipsa qiiippiam eligere, cui inuitatur, quam a
Christo pendere, id i|nod in eo palam fit, ut nummatus pecuniac suac, fortis
zu J'J 1 r

.]o8 5J>tebigten bei Sotjreä 1528
E'fateri melius hoc opus iixoris (luani S. Hilarii iinb Bfbcticf? uic^t. Hoc,
inipedit, iie ad Christum veniamus für bem Qvofjcu glciijcn. lohaimes uou
gestat liaec vestimenta, ut uobis exemphmi daret. 6§ tmx umb fein pX"ebig=
ampt JU t(}iin. Sic et liodic mundus posset seduci iuiuiihtate ista. Contra
qui incedit in grotü xod et ieiunio trium dieruin in Hebdomade, quia fortteit
ba, quod fidimus nostris, tum fefjrt ber teuffcl 311. Vide, tüie c§ bcm
3of)nnnc§ gfjet, er fan nicf)t bic junger Poii fic^ bringen, quia habet ein
f)crn '^cntbt bn, non edit ut altei-, ergo. gS ift difficillimnni au§ unS funbern
Kütts. 11, 6 ju bringen ben frf)ein. Ideo bene dicit 'Beatus', quia ber fd)ein ift nic^t
2 gtoffcn] 9 5 qui Ueb 6' difficil junb
N] semper splendore et fuco decipitur. loannes haec opera non fecit ideo ut
10
ilhim imiteniur, sed suae jn-aedicacionis officio gessit. Et ego ipse facUlime
fuco vos decipere vellem, ut a Christo ad opera cadcretis. Si ego iiebdomatim
3 dies ieiunareni, griseam tunicam induerem K. facillime deberetis me
sequi negligentes vera Christianorum opera minus splendencia. Ita excecatur
caro, ut suis cupiditatibus plus quam verbo sequatur. Sicut in Omnibus n
legendis sanctonuu vidimus tantimi propter talia opera splendencia esse
laudatas et promulgatas. Ita hie vides loannis discipulos illusos loannis
zti 11:12 Fuchs facillime niuiido iniponit r r 14,15 Ita bis cupiditatibus mit ro
16 propter fehlt zu 17 Uiscipuli Inaunis illusi ro r
K] fortitudini, sapiens sapieutiae suae plus fidit quam Christo. Nam hie sine
Christo se subsistere posse convenientius quam sine iis cum Christo existimat.
Ita res se habet in aliis negotiis. Si quis corripitur mala valetudine, 20
infirmitate, ignominia, mallet deserere Christum et uti jirospera valetudine,
mallet esse sanus et in summa gloria constitutus. Volumus palpare fortitudinera
et gloriam: quae si desint, resilinuis mox a r'hristo. Huic male accedit
et aliud, quod nonmuKjUam incidimus in talcs doctores qui doceant fiduciam
in opera nostra, in nostras electioues et inventiones et ita sua voce reddunt -'5
naturam propensiorem ad id, quo iam plus satis jiropensa erat per se, ut
magis esset cohibcnda (piam instiganda. Non cnim opus haiicmus doctore
in ea re in quam inclinati simius et ut stipula paratissima facillime in eam
fertur partem in quam per se prona est. Bis itaque peccant hi perversi et
praeposteri doctores, utpote qui non modo non cohibeant, sed et augeant w
hanc carnis insaniam. Par erat succurrere et mederi huic tanto malo, verum
ipsi deterius fatiunt. Debebant ])0])ulum addiicere ad Christimi, sed ipsi
abducunt et fornicari fatiunt populum a Christo. Xiniirum liij .-mit Uli
zu 23 2 r

91r. 84 1
13. Xf,5cmber] 459
K]bn, bei' l'Cl) bfll ailbcvu. In Ipgeiidis, praesortim Ecclepiastica lii.'^toria paiicissiiiii
laiulantur jiroptoi' pracdicationem. Sed tonS CV fllV flcibcv ()nt,

460 *;5tebiglcii bei 3at)rc2 1528
RUcid^tcn? 3" ^(^^ fol man bcti ftciligcn foIc(cii, ba§ ftc an 6(iriftum gicukn.
5Jtcicft vos saiicti illucl i)unctiim, ba-j tt)ii" tiuffen jii fe|en lohauuein Sauctissimum
contra omnes sauctos et regulas, qui discipulos ad Christum ruisit.
r.u 2 über saucti steht praeiUeatores 3 dis
N]responclet, sed operibus, ne inipii Rottenses et sectae occasioueni .sumant
seraper permauentes in suis opiuionibus et tum responsionem petentes. Ideo
sequuntur opera Christum. Nam ubi Christus et sui suut, ibi necesse est
esse et opera eius ad testimouium fidei nostrae. Sed qualia sunt opera quae
DOS facere debemus? Debemus eciam mortuos suscitare, eecos Ukiminare?
Non est opus. Nos alia opera facienda habenius quae proximo bene faciunt:
Pauperes alere, Nudos operire, Liberos educare, Marito obedire, haec sunt
zu 7 Operibus pii respoiiilcre debent ro r
K] Species, qua duram qnandam vitam agebat. Vestitus erat horridus et asper.
Victitabat aqua. Haec speties rairuni in modum splendebat, tum in omnium,
tum in discipulorum oculis. Haec arridebat iuditio carnis. Porro Christus
nihil singulare prae se ferebat. Edcbat et bibcbat cum publicanis et peccatoribus.
Nullius commertiuni reeusabat. Tncedebat inops et pauper, ut cui !.>
opus esset aliena vivere qnadra, tantuni abest, ut ipse cuiquam praestare
posse quippiani appareat. Ad haec nonuulla edebat miracula, quare nemo
Christum miratur. Nemo suspicit Christi opera. Sed, queso, fruere reeto
et sano iuditio. Ac estimo, an non praestantiora sint opera illuminare
cecos, sanare claudos, resuscitare mortuos, quam non bibere viuum, abstinere 20
carnibus, aliquanto durius vestiri, quamvis haec summe admiretur, illa despicit
ratio, et ex illis summam saiictimoniam metitur, scilicet ieiunare, duris
uti vestibus jc. Sed bonum agere principem, cibare esurientes, potaro
sitientes, quasi nullius momenti postremo ponebantur loco. Haec mirabatur
nemo, in nuUo erant respectu, quamvis certe in infinitum haec illa bonitate 25
pracstcnt. Sed ratio huniana tarn ceca est, ut haec non videat, tamque
stupido est iuditio, ut mala pro bonis reputet et aniplectatur. Ceterum
ieiunia aliaque opera lohannis non sunt nobis proposita. ut illa iiecessario
imitoituir, sed illa o])era congruebant ipsius offitio et decebant pracconem et
niinistrum verbi. Quia autcm tautac; sit ditücultatis et tauti laboris, hominem 30
abducere a sui fiducia, ut fidat tantum imi Christo, et quia fere fit, ut ratio
humana amet et sequatur iuxta niundum magna et excelsa, rursus parva et
abio.cta et humilia abouiinctur. Deinde, quia noverat Christus Inimilem et
contemptum sui habitum, quem prae se ferebat, male habere discipulos
lohannis, ideo bealos j>r

9Jr. 84 [13. I^cjembet] 461
K] Sic ergo oainis praedicet, ut discipulos mittat ad Christum. Summa Siimmarura:
crede in Christum, omnia exempla saiiotissimorum nou sunt satis,
etiam lohannis. S^a ba» tft aufgcrtd^t, gibt Christus discipulis loiiauuis respon-Wüitn ii,
sum 'Ite et dicite lohanni' k. Xon vult eis respondcre verbis, sed operibus,
5 ut falsi Rottenses nid)t ein ercm^cl n^einc tantum verbis respondendum, iion
factis. 3ln ben operibus folt l)^t crtenncn, quod Christus sum. \'ester
lohaunes neu hoc facit, sed tantum l)aptizat, quod etiam potost aucilla, si opus.
Tarnen respicitur, ba§ )ot ba§ Irarjcidjcn fein, (piod Ciiristus adfuit, ba-S bte
tterdE ba finb. Hoc est responsum mit bet tab, sed ipsi bleiben brauff, (|uod
10 lohaunis opera lucent Nota : ubi Christus, ibi certe .sequuntur ojiera Christi.
1 dis Ij'J Summa Summariiiu] SS J {. . .) sancti/ 3 discip 4 vult] t
5 Rot i> erlt 7 (...) si .S warj 10 se

462 ^rcbigtcii bcj 3a()rcä 1528
R] Ex fiele in Christum pura seqiiiuir opus, ut dicere possimus ad adversarios
nostros: Inspice opera nostra. Si iuveuis, sumus Ciiristiaiii, si noii jc. A'um
dehemus etiam sauare ut Chri.stu.s hie? Xon. Nos etiam salvamus homines,
.sed alio modo. Nostra opera sunt, ut serviamus jiroximo. Non insj)ioe
nomon operis, sed natuvam unb cigcnfd}Qft operi.s i. e. .'.
ba§ bcu armen ju gut
9e)cf)cl)en et proximo mendico. Quaiido vides virum maritum, uxorem quae
(ibudit viro, educat liberos in timore dei, facit opera quae l)t)i; Tltd}t 311 gut
fomcn, facit Christiana opera. Sed nisi credat, non facit. InfidcHs mater
edueat quidem filiam, sed ut commodum, nu^, üu \}i]i l]abt. Sie, gentilis
puerum educat, bo» ev fol ein gvofier I)cv tucibcn. (sr loil cf)V, i-[)um6, nulj 10
ha Don, ergo nad) ber cigenidjafft non est Clu-istianum opus. Si piu> pato-,
educat filiura, baä got ba buvc^ gebienet h)erb, ut funb i)n bcv ftab ^etffcn
rcgicvn, ein pvebiger iDinben. Si liberi, familia sunt obedieutcs, est Christianum
opus. Xon ideo: si inobe(neutcs sumus, exhereditabit nos parens, ut gentiles
solent filii cogitare. Sed ideo: hai iä) got boilju biene, mein pareutibus ju ir,
gefatten et praesertim got 3U lieb. Ubi illa opera, sunt Ciiristiana et ibi
^'"'J^''^'-
Christus. Et qui ser\-it proximo suo ut Matth. 25. Potest fieri dupliciter:
Wotm. i\. j 1. ut pharisaei feeerunt Matth. 6. ba-5 fjeij't tjeibnifd^ loeic! tf)un proximo,
habent quidem nomen bonorum operum, sed non naturam unb cigcnidjaft
1 dicere] d 4 (ebenso IS) prox 5 eigcnjd) proximo mendico] po [durch Korr.
unJ&UlichJ me 10 grojjcr] g 14 inobe lö cog IS ^eib. 19 bonorum
nperuni] b eigen
^]mljr ijrgent an c^ncn furfteu Ijoff fnmmen. Ita filius pius et impius patri 20
obedire potest: Pius ex dei praecepto sincere patri obedit. Impius vero sua
quaerit dicens: Ego ideo ei obedio, ne me exheredet, id) lDl)l öor bo» Clb=
tel;l fuc^en, atjo fudjet er fernen loanft. Ita Elemosina.s potest pius et
impius dare. Ita caste vivere potest pius et impius, sed non sunt eiusdem
naturae, quia di versa est iuteucio. Econtra: Mortuos suscitare, pauperem 25
20 (obe) pati'i zu 23 über pius steht sincere zu 24 über impius steht ut videatur
K] Num et ipsi oculos celonim aperiunt aut mortuos suscitauf.' Est quidem
et ille morti proximus qui quod edat et bibat, non habet, Qui caret, quo
pellat frigora. Igitur (juisquis pascit, potat, vestit, mortuum suscitat, quia
suis operibus facit, ut proximus eins huic vitae diu restare possit. Opera
igitiu" Christiani iiominis sunt subievare egentis ueccssitatem ubicunquo 30
poterit. Ideo non tarn ipsa opera quam operum natura et finis propter
quem fiunt, est spectandus. Ciiristus cecum ilhnninat, ca res cedit in commodum
ccci. Egrum sanat in commodum cgri. Eiusmodi et Christiaiiorum
opera esse debent et huic fini destinata esse debent, ut \ergant in proximi
commochnn. P>ouefatiens eo animo bencfacit, ut j)rosit jiroxinio. 35

9Jt. 84 (13. 2c,icm6er] 463
R] houoruui openiin. Si vero faois tibi nun ju lt)uni, scd ju lob ot cl)l" ile«>
et proxinio jc. an bcn lüCldetl fol man fpuvcn, ubi Cliristiani ot pnto |iliires
liic esse civcs. Si totu t'ivitas sie viverct, nt iani dixi, fjiiis((iie in siui coiiditione,
fo ()ie» IUüH fiel) ho

4G4
'iiircbigtcii bcs Snt)«? 1528
R] Sic Christus non agnoscitur. Moueo vestrani tlilpctionem, ut cxeireatis in
istis operibus. Habetis verbum dei diviter mib bett gciiu'iiicii taftcn. Sunt
(juidem qui putant ditioiem fbre quam ha^ TobljOUä. Vos estis in civitate
panpere et puto vos fic^ieiffcit in Enangelio 'Pauperes Euangolizantur\ Vos
nihil contulistis in aerarium j)ublicum, sed patres vestri. Noli sie cogitare:
nihil nos dabiraus, (juia sat datum, oportet et tu faoias opera bona. Kx
publico aerario iüirb mnii nun öcrforgcn btc ürd^cii bicner unb fpital. laui
exonerati istis duobus oneribus. Sed eerte ueseio, an sine iieecato. Eque
debetis curare pro ministris ecclesiae ac pro liberis et uxore. 9!oc^ gcf(^id)t
Ciicf) bcr fovtcil, (jnod noc fpitnl ÖCliovgt nee bienov ecclesiae, qnia c§ foillpt
ev Dom bcfdjcibcn ber alten sub Papatu.
1 V ililect 5 cog I) in 7 bicner tirdjeu S iiecc.'itci| )): 9 (n. 10) ec lib
N]l^at \)X nic^t crfjnltcn, |3unbcrn cliuc tjcter. Nam ego dico vobis, quod nihil
ad hoc hactenus dedistis. Facessant inipii (pii dicnnt :
^'n bcv 9Clliel)ne
fnftcn Inlirbt rel)ct)ei- loeibcn bcn ba§ 5){atl)l)Qtüy. O utinam (ieret. Nam si
ministros ecclesiae et pauperes ex illo alerc debennis, non sutliciet vobis, nt i.'>
et aliis mutuo demus qui indigent ad siniin opificium. l^ico vol)is, (juod
obstricti estis dei mandato alere ministros ecclesiae et pauperes procuraro.
Non cogites in tuo libero arbitrio stare opem ferre au non. Dico tibi vere,
qnod eque et ex mandato debes illos alcre ac tuos liberos et teipsum: sin
minus feceris, eris indignus Euangelio. Ideo adhortor vos, ut iiluminati so
gratiam agatis deo et operibus splendeatis prae cetcris. Nani si patres vestri
in tenebris multa opera fecerunt, Quanto magis vos illnniinati euangelio
dcberetis? Qui olim tantas divicias in impietate potuistis elargire, lestamenta
facere, Jiupiis stipendia collocare, cur non iam iiluminati (ut di'ijetis)
facitis? 3i(^ fogc cud), bev geiiicljnc faftcn lt)t)rt§ qI§o nid}t aujjvidjtcii, w
^onbcrn \)x muffet ciid) bo« barcjln ftcHeii.
Communis oracio pro onuiibus piis in verbo cxistentibus, ut in illo
j)ersevcrent, (juique in illo non sint, nt dei gratia et nostro adiulorio ad
iliud provcniant, proque nostro principe qui multa variaquc a multis euaugelii
eaussa ])atitur, ut dominus cum sua misericordia constantem praescsrvet, ao
ideo oracione adsidua et vchementi opus est, deinde (juilibet pro suis oret.
If>l17 Die" Ins jirocurare mit ro ::u 1HJ19 I'i-dinociu llscl [c aus vlsci/ ro r zu 22
A iniiKiri ro r

'•Jir. sl |i:i. Te,icmber| ^Jir. Sf. |20. Tfifinbovl 465
85
'!|>rcbiflt
nm 4. 'Jlbucut^füitntnfj.
(20. If^cnibcr 1528)
etoljt in ;){üvei§ ^Jind))dnift Bos. o. 17» ißt. 222'' _ 224 \ in bcv ^Jliiniberger
,'öanbf(^vift Cod. Solg. 13 331. 14'' — 1 •''>'', {omif in bcv .fiDpeiifjagcncv
,'pnnb|cf)vift 'Rx. i:5!i2 S?(. 14''— 17\
R,] Doiniiiiea .4. atlviMitns loli. 1. Tsoii. i, lan.
fe tft ein InutCV (^Cjflic!, contenti«, ut apparct, iioii alta (liscciida. Scd
bic ii ftucf fillb tvcfflid) CllO-^ «luae ((nottidic (locciuiis. 1. Kxciiiplnin loliamii.s,
((iii)d iniinignafiir ot a doxtri.s et sinistris, iit a Cliristn jot tretton. Ilat-o
5 est niaxima et viilgati.'^siiiia tciitatio, bic bei" 8atan am alIci[)od)|ten treibt,
ut nos a Chri.sto ra|)iat, (|naiiiati po.ssit, taincn lioc niaxiiiu,'
SK 1 über loli. 1. sleld quiie erat 20 Dccenib: 2k 'J coiitln :i trcfj ijinil:
4 (Icxt sinistr 5 bev über Satan
Nl
lOANNIS PlllMO.
'Mi.serimt iiidoi ah Hioro.solyniis .«aeerdotes et Tx;vitas.' 5011.1,19
Facile videtiir Euangclioii mtii docens, tjuia eontentio esl inler Iiideos
10 et loanncni. Haec diio .scilicet considoraiida : Exempliim et doclrina Joaimis.
Exeinpliiiii loannis n()l)i.s proponitiir, (|iii a dextris et sinistri.s opimonatiir.
Noii enini .sathan (|iiies(;ere poto.'^t, ut nos cxpiignct in verho lierentcs. Ita
8 .saccrd: // Kxciiijiluiii loaiuiis iioliis cciiiveniens ro r qui bis o|>|>ugiiatnr niil ro
K] Dominica 4.
'Mi.serimt ludci ah Iherosoh'mi.s sacerdotes' jc. loli. 1. 50I), 1, 19
15 Hoc euangelion apparet sinpiex et videtur inida fjuaedam ep.se historia
et e quo minimum doctriiiac haiiriri possit, niiiilomiiiiis taiiioii in eo oxpro.s.sa
sunt duo cnique .-^eitu maximc neco.ssaria adeo(jue magiii pondci'i.< et momenti.
Circa quae exacte di.scenda et in quibu.s ut exercitati reddamiir, per omnem
vitam nohis ingen.s incnnihit labor. Et iiaee quidem duo expres.sa sunt in
;o lolianne per levitas, sacerdotcs et sapienti.s.simos in j)opuio. Et haec duo
sunt, ut rectum tenentes cursum neque ad dexteram neque ad sinistram
declinemus, Ut nequo nostris operihns fidamus neque de Christi l)enignitate
et gratia desperemus. Älaxima omnium et poteutissima in iioc mundo tentatio
et machina est, ut faciat nos excideie a Christo, ut aut aninium
25 deiitiamus aut falsa operum iusticia tui^cscamus. A dextera parte levitae
et sacerdotes primum invadunt lohannem et ut facilius in suam sententiam
13114 unt ro
ßutftcrä mexlc. XX VII 30

4GG
$lrcbigtcn be? 3nl)«5 1528
Rlagit, ne Christus dopeatur. lo. 1. a dcxtris unb luoltcil 1)1)11 (5t)liftlim faijcit
2! aujcin unb f(i)idcn l)m l)utiic().' Et hoc maxime iactat: 'lolianues eoiifessiis et
uon uegavit'. ^a fvcilid) ift i)oä) ^evUd) fcefent. Haec tentatio semper mauet
et fit nunc nova. Olim habchant Papistae eain, qui nos docuerunt coufidere
in nostra opcra et docueruut, ut nosiiiet Ciu-istus essenuis. lani veuiiint
iiüvi Spiritus. Uli audiunt, ba-ä matt fol bcn glnuBctt k. illi ticvlocrffen bie
Itoftci et opera bona, Sed bu luuft öicl Icibcit I)aben K. Öic occnite in opera
ducunt llt fd)cltcti im», «piod ista non docenius, sed geben taiim bcu (s[)vil"teii.
2)a§ ift aU nuff bcv re(f)ten feiten, (piod Satan vult nos ju (£l)nftcn maä)m.
Nos certe doceuius et facienda opera bona. fSed docenuis: quando C'iü'i-
1 i:e über (ut) Tentatio a (siuistris) dextris r iQJjcii über (joUcii) -t hah l'ap
2« y über JU ISljtiftCrt iliac^eil steht ut Christus siunis
') Ijnbfd) icohl nidU als Adr. zn nehmen, sondern :u erynn:en Init. Ijutijd) li'iit
in dem älteren Sinne 'rurnehme Leute' irlrd durch die Kntsprechnm) in K Halmyelejjt
11011 mittniit plpljeium aliquem. sed in populo prinias teueiifes ... Z. l'Jl'20. P.
Nlliie tentant loaunem sunmiis huidibus. ©i luolbeil 1)1)11 lüie (51)l'iftnin nn=
55. 20 nt)etncn , Sed uou eessit illornm blandiciis. Egregie confessu.s 'Nou sum
Clu'istus'. Ideo haue coufessiouem eximiam bis deseribit Euangelista. Nuuc
Papi.stiie sc Ciiristum osteutabaat nos ipsos Christum facieutcs. Tales sunt
nostri Schwerruerii qui nostris hacteaus stipulati suut. Nunc vero uovam
niortiticaeionis racioneni, bona opera nova, passiones uovas doceut nos incusautes
taiia neglexisse. Qnibus respondeo: Non tua invcnta ojiera ad
13 bis über (dtipliciter) :i< JJ//,5 In liutteuscs ro r
K]inducant lohanncm pharisei, is(|U(! promptius adniittat «blatnin iionorem
Messiae aut saltem prophetao, proinde uon niittuut plcbeiuni aliijueni, sed
in populo priinas tencutes, scilicet saeerdotcs et levitas. Verum uon aguoscit
oblatum honorem auimns lohaunis. Ho(5 est quod tam copiosis et magni-
« soficis verbis inculcat euangelista iutpiiens 'Confessus est et uou ncgavit'. Haec
tentatio hodie adhuc durat et rursuui snppullulat, et oliin ajiud papistas in
magno vigore extitit. Dum suis meritis seipsos constitiuu'uut Christum, deiude
aliüs docueruut, ut seipsos facerent Christum. Nam Christus est iusticia,
Salus et satislhctio nostra. Haei^ ijisi docucnint quercnda ex opusculis et
coiiatibns nostris. iN'iun' rursiim cxoiiundu' imvi sjiiritus doceutes (|ui(lini
Christum ess(! uostram iusti(tiam, saluteni vi redenqilidnem, Verimitamcn ad
haec pervenin! uon posse, nisi grisea aliqua vcstc legamur it nisi relictis
j>arentibus, liberis, uxorc, doiin), agris conf'ngiamns in solitudiiuin. Ilaic
omnia inducit >Sathan, cuius iiiventa haec sunt, nl nos ea ])ro ('liristo
amplectamui'. Nou anlem reiicimns, ut impudenter et impie (piidam de nobis
nuguntnr, iidna opera, sed doceunis cd dii'imus Non icquiii ad bonuin opus
l)raestan

über ßljriftcii stelu ein 6f)tiften uxo t;i
7 iio{bi)s Ä/9 tjiiii ftanbc über beinern II peou 211 IJ über eunditiones sieht Status
N] mortifieaeiouem , non tua humilitas, non tua grisea tunica te iiivat. Nos
mmquam opera, hiiniilitatem, cnicem reiecimus, sed dicinnis qucmlibet in
15 sua funccione et vocacione satis operum, crucis habere, ©ifje lt)Q§ cl)n bur=
9etinel)fter, tua§ el)u I)iitu^(]aÜer öov luevtf nub mavtcr l)n fel)nein anipt [)nben.
Jlla non sunt in iilorinu Scliwernierioruni aspectn npera et cnix (|ui [iliis
quam Papistae sibi uova opera et crucem quaerunt. Si hoc esset niartvrem
agere, Tunc meretrices et latrones sununi martyres enmt ipii multa innxinia-
20 que paciantnr. Jlli omues ita dieunt: Tu relinquas patrem et matrem,
ISI14 Nos bis sed uul ro 14 Rotleiiscs qu:ic-ruiit opera et crucem qii.ie pils spoiite
veniunt ro r 10 mattet(cr)
K] concedas in solitudineni aut solitarium anguhun, sed hoc agimiis, iit relictis
fucatis et in speciem tantinn bonis solida et vere bona opera nobis (•omparemus.
Quod tum demum Iit, cum quisqiie diligenter .suae vocationi inservit.
Dum scilicet prince])s agit ea quac sunt digna principe. Dominus ciirain
25 habet familiae, Serviis sumn exequitm- offitium. Et hoc tibi factum Cuerit,
quisque videbit, (piisque a sua parte stabil, ut amicos retineat. Non est,
quod qui.sque quasi otiosus querat crucem aut statum relincpiendi parentes:
dum quis parat bonmn oj)us facerc, imo potius in offitio et debito hoiiore
sunt retinendi. Nee enim praecepit deus dcserendos parentes, qiiatenus non
30 praecipiunt di versa a dei praeccptis: tum enim plus colendus deus

468 f-rcbigtfii bei ^ntjrc? 1528
R)domiim, iixorem. Summa Sunimarnin: est tentatio dialioli i|iiae vult nos
ffliattti. 19, 29 Christum facere. Non deserendi jiarentos, uxor, liberi nisi 'proptcr me'. Et
lioc fit, quand" vel Christus vel domus deserenda. Si parentes U'ollctt midt)
blci6en laficn bei) (^fjvifto, nou dosevendi. Si a Christo biiiigcn, «lo ilhi tentationc
non satis pracdicari potest et cognosei. Eoontra est tentatio a sinistris.
^"''jJ'lj'Si nou es Christus, (juare'? (5if)e 311, mit Uiem bu tcbft et 'nt demns
». 26 responsum'. Ipse: 'Ego baptizo', ftt)Et feft et non respieit minas et gi'of»
an)ef)en. Haee est uua tentatio, quando muudus mit qetoalt nos iui])uguat
et Satan ,'c. quia ibi l"tel)cn sacerdotes et Levitae, miigcti aUcv an it^cmen,
oUcin 6t)riftiim nidjt. Sic modjten 3of)onne-i an ii^cmeii i>ro propheta, pr
Christo, setl tautuni Clu'istum quem Johannes j)raedi

^Ix. 85 [20. S)e,jcmbctl
lti

470
'Jitebigtcu bc-j ^»iiljtc« l-''"^'^
K]Qiiid? 'Paiale' 3C. iiiiid lioc? Ehraice via dicitur non sohiin. rjiiae pcdibiis
teritur, sed bilS gaiilj t()Uil Uilb Uiefcil hominis, ut cum dico de Maritata:
fi ^elt fid) ut debet jc. g^ct Ij^vcti tuegc i. e. füret bog tocfcn boä einer fralnett
juftcfict. Sic artifox. Sic Eliraica locutio, tuen ein ti5(id)cr bn§ feine tnart,
tilia, filius t()ut ba-3 fic tl)un foHcn, famulus, ba§ ^eiffct unfer tocgc tt)un. i
S)a l^er !^omen bie t)iop^cti'n, Gfaia« : ein i|ticf)er ging feinen tneg i. c. t^nn,
toefen, Francisci tneg, ut cappam, praedicatores , baC' man fol ein fc^h3ar|c
3ci. 55. 9 läppen. lila est via praedicatorum , finb abctüeg. Esaias: 'Sicut oelum a
terra, Sic viae vestrae' i. e. quod facitis ex vestris viribus, bte finb irbifd^
loege, Sic intelligeuda vcrba. Cum dicit: mea doctrina est haeretica. ut '"
paretis domiuo viam i. e. eure toeg foIIcnS ntcf}t tt)un. Clerici et Rottae
ztt I Vi;i r 3 debet «4er ut 3,4 fuyet bis juftetjet unt 4 Eb ein(i:) -3 boä
über l'ic unfct loege tmt 6 propf) zu 6' in rebus salutis r " oa)) .S celum] c
zu 8 über praedicatorum stellt niuiiachoruin obcroe9(i3) 'JllO locgc über irbij^ 10 doct
haer lOjll ut bis t^uu uni
N] praecursor ei^t Christi

mx. 86 (20. Scjcinbct] 471
K) )d^(a()cn l)()vc tocge fuv, bic fol man tf)iin. Sic etiam probuii pak-rfainilias,
consul, piier 3c. ging Ijnn feinem ftanb ber l)f)m anffgcfegt tft, tameu
noiulum est domiiii via. Sed oportet Ciirir^ti fianbel, Ineieii, t()un foI-3 tliiiii.
Haec mea doctiiua. iit iioiiiiiu's foUcn lid^ten \iain domini, Cu fot nicmanb
5 g]^en, fommen l)nu einem gvoUien lorfe. Sed vide, quaudo Ciiristi via ba
ift, baC' bev l)nn bir fjnnbelc, lebe, picbige, t^uc, illam viam loit man nirf)t
Icibcn, ut supra iiidicant nialicia parentes 3C. Xos agimius, iit nostra via
luaucat et Ciiri.sti ic. Sic eniiii Frauciscus in extreme iudicio: Taiudiu fui
in monasterio K. boS finb bcinc loegc. Sed 'Iter im]>ioriiui |)eribit'. Sed*i. i,i;
lü hie t^ut aU iueg nnS, bic l)[)r fnrgcnomen ()a6t, ojiortet Chri.«tns in vol)i.s
/ man (was) 7/J eliam bis Hacc unt 4 lio viain domiiii über c§ ')' lcl)c{n)
))tcbi9c(t) zu SjS >Si tantum Christi via jc. ergo oiniics aliae daiiinatae et si hui ergo et
iiostrae r S;!> fui in monasterio über Tamdin K. ba* jiiib !* Iter bis perihit t

472
'lUfbiiitoii bci- 3nl)rc« 1528
k; couver.-ictur, ttinnbclc, miirc, lioc facit, (jiuimlo crediimis uiib t)altcn iiiijciii
leib ex fide feiifrf), leiben bciS 6o§ an gut et quiscjue in suo statu ut i. e.
sit Cliristiainis, ha-i (5l)iiftii-J l)nii l)(iin tegir, '^anbclc, t^uc. No.s patimur,
ba^ bic teilt lieibifd) auff uiiS fein. Ego nun raultiim iai-tn meam passioiioin.
Rottae et papi^^tae tjalteti tni(^ für ein maft fnlü. Sed \k foUeny ja nji^cn,
cjuod totiim mundiiiii aufj mir i)abc. Cliristi via, bas er mit feinem tocfcn
t)nn nn§ jufrfjoffen ijaht: »jiiaudo credunt in cum, adest sua niisericoidia,
gratia spiritus sancti, remissio peccatorum, servit proxinio, bulbeu quic(iuid
1 tegitE über itianbctc 4 uni über nufj .j juip 6j7 Cliristi bis Ijnlic iml
6 Via Dumiiii r
N] Rottenses et Papistae. Nos viam doniini didniiis i. e. vita Chri.stiana, Sqö
bcr lüeg P^rifti tjn un^ ge'^e, Christus in nobis liabitet fide, spc, cruee, id
oliaritate, obediencia, lunuilitate Jc. talia oninia ox fide proeedencia Via doniini
sunt. Haec impii ydiwernierii et Papistae non vident neque videiidi
digni sunt interiin ineusantes in nostra securitate nos sagiuare. ^\ä) toolbc,
bn§ fie ftc^ alfeo muften meften aU iä). Clarum est, (|uanta passus sini
abscjue gloria mea. Uli superbissimi et inobedientissimi se sua grisea tunica i.s
tegnnt. Viam suam proclaniant impedicntes viam Cliristi. Nos in obediencia
dei, pareiitum, domiuoruni et dominarum, loie bte !t)nber unb magbt
zu
'.) In l'apistas et liottenses stiac viac studiusus, uoii viaB (Icmiiiü ru r In l)ll(s)
K] impetrandam. 'Iter', incjuit psalter, 'inqiioruni iiiteribit'. Necesse est Christum
in nobis operari, id (|Uod fit, dum eonfert spirituni sanctificantom et infundit
nobis fideni, qua deinde reddimur alacres ad serviendiuii proximo et :.
vero Christi in nobis sunt expiare carnem, expurgare peccatum, ardentem
in nobis excitare fidem, parere dilectionem. C'ave vero, ne viis tuis prae-
.sumas parare viam Christi. Illac eiiini niagis impcdiunt et oceludnnt viam,
ne Christus possit in te operari. Haec elamat loiiamies. Haec jiraedicat
lohannes constanter usqiie a

5it. ^5 |2U. 3^c5cml'er] ,17:5
R] mali iiohis accidit, (|nis(|iie \x)axt fciily omptS. FA f|t)ct ttU nil« boill gcf)Oviam
et fiele. Fl)i liaec iion, nihil Ininmi fit. Sed lum video, iiuia lioiniiies bcifcill
fi(^ iticf}t, iiiiin ift boS gcScffcrt induere griseam tunicam? Sed iä) mein,
ba?' fcl) C\clH't)Clt, (iiiando lil)ori meliores. Sed nee uo.s melius hahoniiis ciuain
5 Cliristiis (jui in paraljola de 4"^' .-iemiiie jc. Nos volumus parare nostrasi'ioiiiMi.sfi.
vias, boB I)cift Cliristi viani geflinbcrt. Ratio tua, liberum arbitrinm fot
nid^t bein mctftcr fein. Sed Christu.s per suum Euan

474 *4.ivcbigtni bc» ^a\)xti 1528
86
^^rcbiflt nm Xngc tior 3ßcil)nnrf)tcu.
(24. Scjembei- 1528)
Stctjt in mxcxi *J!ad)fd)rift Bos. q. 24° 581. 1" — 2'-, bie im fvftcvcu leite
öoii SJövcr fpäter nod)n!Qt$ buri^gcfef)cn Icurbc, in ber ^Jiiviibcrgcv .^"»anbfdiviit
Cod. Solg. 13 iöl. 17» — 18'', fottiie in bev .ffcpcii'^agcncv Cinnbfdjvift 'Dir. 1302
«1.17" — 20 \ eine ^Ibfdivift bev iHi)rcvfd)cn g}Qd)fd)rift «on ber .£)anb «nbvenö
^^oad)§ cntljntt ber ^tüidaucr (Jcber XXV iöl. 1"— 2'\ Seren Slbii'eidjungen
öon iRövcv geben ipir ijkx iinb ti'eitcvf)in at§ 2e§avten bc,v mit i*. Sielje bcö
nät)crcn in bev ^-intcitnng.
R] Contioaes Lutlieri Aiini 20.
Ciiiii liisoi' diebiis cclcl)retur festiim Xativitatis et de eo uraedieetnr 1. V. r 3 est vier ex
/ IC. io ßhll P Iwit übe?- iBoUfll iibei- 2 sic/il duos 5 (tie) Ims /c aas h\sj diios
articiilos /(/«»• (le.scril)Miit öjITÜ, I meiise missus est Angelas. Mattliaeus. Chiisli iiativi(as /'
N] IN DIE NATALIS CHRISTI.
MM) 'i',"?8
'Missus est anj^ehis' jc. Älatli. 1. 'Cum esset desponsata mater Hiesu'.
E.x (jiio Iiis tril)us diebiis Nativitas Hiesu Christi ceichratur, Nus diios
arUeidos de iiativitate et concepeione Christi e.\]K)nemiis. Igitur Liicaiu et
Siic. 1. »; Äratiiemii haci: descrihentes aiiii'rcdiemni-. Ita scrihit Lucas 'Missus est lo
angelus ad Maiiam vir!.;;in('in despniisataiii viio loscpii' K. Matlieus e. 1.
6;'r ru iH 7 Lucae 1 ro r
K] In vigilia NaIivKatis Christi.
Quand()(]uideiii hdc Icnipure peragenius fcstiini nativitatis et incarnatii>nis
Ihesn ("iu'isti, et iiic locus includit ac eoiiipreiicniht secuii(hun tidei
christiatiac articuluui, Christum videlicel e.\' incorrupta virginc opititii) spiritns is
saneti coueeptuni et abscpie oiinii peccatdruni iahe natuni. Sic cniiii halHl.
fidci nostrae professio: VjI in liicsuni Clirisluni (iUuni de! nnicuni Qiii cduceptus
est de spiritu sancto, naius e.x Maria virniiu'. l'roiude tractanduni
suscipienuis ])cr iioc fcstuni liUcain et Matlieinn (|Mi piarter ceteros studiose
Siic. 1, 2i-,(I(' iiac re scriptilarniil. N'crlia l>ui-ac capitc priino sunt hacc: 'In niense 20
IJ unt ro zu 'J0;-I7!>, Iti lii iiieiise aiitein mit ro

9h. 8ti [24. Sejciiiber] .175
li] K. Matthaeii.s sie: 'Cliri.sti vero iiativitius .sie liabel\ Hie liabomu.s tt'.\tiini in
quo i'uudatur articuius: Qiii couceptus est de .spiritu sancto. Ultra lioe
scribit Lucas: ubi uatus sit, statim scquitur criix, quod coguntur fugere in
Aciryptum, Mattii. 1. Joseph , Maria, iiifans. lo.scpli toirb aiigcfodjtcil u6ci"
^ feinem gctrnuteii gcmafjel ?c. Sie quando serio Ciu-i.stianns (•iii)is esse, sine
cruce Don eris. Conceptus. S)ie toeibcv dieunt uiiteviianbci": fie f)at a\\=
f^cTioticn. Sqö fjcil't cmpfant^cn iinb ic^Uiantier liicvbcn !S[attli. 1. In Coinianieo
sie recldidini\is: gi; faiib ftc^S, ba-3 fic fdjluanf^cr \vax Don bcm f). geift.
S)amit tft auSgcid^tofien aCe natuvltd^ mitluiidiing ,
qnod mansit inviolata,
10 fuit e^elid^, et CluTstas volnit ex niatrimonio nasci, et tarnen virgo mansit.
'JJ'inifi- 1. is
1 aber jc. Matthaeus utelU raissus est angelus «4er sie steht liab: J 2 über in
quo fuiidatiir steht Mattli. I. et Lucae. 1. 2 qui)] quibus P fiindantur articuli Conceptus
jc. iiatus. Ultra P 3 Lucas über (.M.ittli) Lucas] Matthaeus P sit über
iiatus quod fehlt P 3/5 crux bis infans über scquitur X (quod) loseph bis gcmafict
4 Mattli. l. fehlt P Teiitatio losepli r Maria et infans P 5 Uctttalotcil genial!) /'
JC. fehlt P serio cupis über C'luistianus esse .5,6 sine cruce non eris über Conceptus.
®ic meibcr zuG Conceptus quid sit r P OjT aiigcfiaticit I' 7 Werben Mattli. L über
jd^niangcT (loerbcii Alioqui) r/9 In Germanico (tout» jd^ict fcfjeiibtidö) [darüber sie rcddidiniusy
i. e. fic fol [darüber 63 foiib \\äi?[ (aufoljcii mit cim fitib) [darüber bas jicy ((^Woiifler (^u
g^en) [darüber loat/ (per) spirituni sanctum [darüber Hon bcm t). gcifty In Gerinanico sie
reddidimus 6§ faiib firf) hai fic irfpoangct war uoti bcm f). Seift
/' 'J miltuirclung über
(cooperatio) zu 10 über ex niatrimonio steht in coningio P Christus in coniugio et tarnen
non ex coniugio natus r P zu. 11) mansit inater rh P
N] 'Cum esset de.spon.sata inater Tlie.sii loscpii, Maria, anteqnani eonvenirent, Mntif). i, ii
inveiita est in utero habens\
Hie Itabemus textuni prinii artienli: Conccptiini ex spiriln .saneto.
Mathens inox in coueepcioue Ciiristi crnceni adiniplet, seilieet tnrltacioneni
15 Joseph. Nam niox enni inei[)itur vita Christiana \('l aiicjuid Chrisli, ibi
13 Hie bia Conceptum unt ru zu It Concopcio Christi c.\ spiritu ro r
K] auteiu sexto missus est' 3C. Matheus vero ita inqnit: 'Nativitas aiitein Cliri.sti otouI). 1. 1«
sie liabet' JC. Cetera ex euangelistis ipsis require. Et liine desnmptus est
ille fidei artieulns: Qui i'oneeptiis de spiritu saneto, (|iieni iiie lotnis confirniat.
Cetera «jiiae Matiieus receiis(tt de saneto et iusto viro loseph, quod
20 eogitavit relinqnere Mariam, proprie ad ipsius Mariac eriieem pertinent.
Prineijiio observabis verbiiin coneiperc noii id sonare qnod germanico .sermone
dieitiir entfangen, sed proprie eoneipcre dicitnr inulier, cum inijiraegnatur
et uterus fetn intnraeseit, teutonice: tuen ein h)l)ff on()eliet fi'üdjt to
brcgcn. In liuius autcni fetus eoneeptionc exchiditur omnis naturalis coope-
25 ratio. Nihil hie geritur iuxta communem natiirae sensum. Nescit haee virgo
ulhim virginitatis detrimentum. Manet ineorrnpta et easta. Re]>crifnr in
sancto coniugio desponsata viro. Jd quod magna est gloria, nee mediocris

-176 *|Hcbiflton be

*JJv. 8t; |24. 5;c,\embcrl 477
R] 'CoDcepit'. Xos: 6§ gfjct ein 3'Hittti'alu fdiloaiigcv. Ksaias daliit vohis
sigmiiii, bai ein junrffvatD fc()tDangcv ift. lani uoii est signum, sod bcv 91'=
mein loiiff natmaf, loic-S ffiott (^rfdfjaffcn f)nt. Sed per lioc vult ilcus nohis
aures jc. 'Gin jiindfralu ift fdjlüangci-'. Qui fit lioc? Non iiaturaliü.T.
5 Ideo dicit fide.s inea: Conceptus ex Spiritu sancto. Sl

478 ^^rcbigtcii be-j 3nt)rcä 1528
R]non sit inater ut Sara, sed bic be» Ieib§ Uiib altcr-3 tjcVlbeu sit idonca ail
iiiatrem. et tarnen iniraciilo.se per spiritum sanctnm. Xo.s di" K^)" alter» unb Icl)Bc'3 Ijatbcn
3lnr geburt, [»roprie (Jl)ii nuigbt, igitiu- fngidnui est coinmcmiuu Indcuruni
qui (licunt ibi Ahna poni, non ]}etluila, uff S^eucjfdj: 6§ ift uictjt el)ne 3unc£=
fra>ü, %mhn el)ne junge mogbt. S30 luiffct \)x, 'bai luljr uff beuqfd) C^ljne
Diagbt tjeljffen quac imcncula e.st, non cognovit virnni. Ita Eieni dicitur -'n
iiivenculus qui nou cognovit nndiercni. IIa hie Maria dicitur Alma, virgo
iuvencula. Quod autem dc.^ponsata fuit, idco factum est, ut o

*J!r. 86 [24. S^cjcmbcr) 47»j
K] ba» c§ öcvbovgcii bliebe unb fie etilen [(^ulj Ijettc, alioqui .si venis^et in piiblieuiu
et iiou fiiissof clt'sj)ousata, fiiis.set ipsa combusta. ludaei c'xj)oiumt: i. e.
ein iiincic» loeib, ba^ ein hieib tooibcn i|t, ba» g'^et fdjtuangcr. Swl alma
^eift ein ntagb. Sed, ut dixi, nusquam rcporitur i.sta vox in seriptnra (|uani
!>
pro ea accipi, (jiiae adinic iut'oiTupta. Qnart; voeatur Emmanuel, cum Euangclista
vocet lesum quia salvabit popnlum suiim? Hoc ideo factum, ut berbovgen
bliebe nnb hjuvbe ein avtifel be§ gInubcn-3 braus, ijuami|uam syllabac
et literae noii habent pro nomine, tamen res indicatur in Euaiij;elio, (juia
Emanuel: mit un§ @ot. Hoc nomeu Emmanuel describit eigentlidj personam
lu mit t)f)rem ani|.it, ut auirelus describit personam: paries filium et filins
altissimi vocabitur. Ibi describit, Xmi ©utanuet Ijeill'e i. e. fructus quem tu
7 ein P 2 ipsa fe?iU P i. e. fehlt P 415 sed bis iiicorrupto r sed ut dixi
fehlt 1' 5 accipi fehlt 1' r.u 5 Emaimel r Immanuel r P ß quia] qui J' zu (!
lesus r SU S üher pro nomine steht nonien lesu *'," '"dicatur in (propter) ICuangelio
iiher quia Em: mit uilv Euangelio quin Euang. quia Emanuel Ijcijjt Wut mit uii-3. Hoc i'
9 Emmanuel fehlt P zu 9 Nomeii Immanuel dsscribil personam et otlilluni Clnisti r
(links) P Emanuel 2 personam quia deus liomo l'actus r (rechts) P II Ijeifjt
7'
N] mysterium ipsaque iiaberet patronnni in marito. Igitur ex hoc proplietae
vaticinio Christi coneepcio et nativitas doscribitur. Cur propheta appcllat
illum Emanuel quem angolus appeiiat lesum salvatorem? Hoc ideo factum,
i!> ut iste articulus fidei oecultatus maueret. Nam idem est duorum nominuni
significacio. El enim deum, Emauu nobiscum significat, lioc explicat Aiigelus:
erit filius dei altissimi. Hie Christus in nostra carne incarnatus inter nos
Dobiscunique erit. 6r ift got uiib menfd) unter un5. Et ipse salval)it
populum suum i. e. Neu frustra nobiscum erit, .sed salvabit nos, eustodiet
io nos. Ideo ad nos veiiit, non nos ad ipsum. 6r I)el)ft '@ot ml)t Ulla', 5!id)t:
\'0'\)X ml)t l}l)me. Quia ip.se ad uos venit, Nobi.scum est. 'Si igitm- deus proaion
nobis, quis contra nos?' ille euiiii nobi.scum est, quis noltis nocebit? Hoc
XU 14 Emanuel lesus idem rt> r 16 El hls hoc (dest) unt ro Ema: 'Ml^iä ßv
bis enim unt ro zu 21 Nobiscum deus ro r
Kl dieat vocabitur Emanuel, cum textus liabeat 'voeabis nomen eins Jhesum''?
An non liaec inter .sc di.ssident? Id ideo factum exi.stimo, ipio divinitas
" Christi quae sub humanitate latitabat, maueret abscondita et proinde redirct
in articulum fidei. Oinnes enim fidei articuli impiis et incrodulis sunt
abscondili. Ad hae

480 q}rcbi9teii bfä SatjrcS 1528
R] gestiis et paries, erit tiliiis

9Jr. 80 (24. IfiiMubcrl 481
R] qiiia (|uior|iiid potcst et est, bii§ ift mit im§. Si hoc, ciüo fo ift cr mit
un§. (&\aiai- [jat fo ein lüolgefnllcn an htm itamcii (ymmamict, nt lonu*
ante adventiini sie vocaverit Christiini et eins terram lerrain Eminamicl.
Proplu'ta iioii dioit: ex spiritn sancto. Eiiangclistae addidoruiit, scd njxirti't
i fiat, (jnia nun blivcf) luitiulirf) llicife. Ergo oportet per spiritiuu saiK'liiiii.
Enmianiicl i. c. se[>h] Joseph J' 12 i:! Ijiiil mil eaderet durch
Stricli rerli zu, 12 Crux losepii r loscph snspicatur de Maria r P 13 BffaUt'n (ift)
Nllesus est cpii deiis iiohiseiuii, iiiter uos, in inedlo iioslruiu siia iialivitate,
15 conversacionc, passione fnit, (pia j)raeseiieia expuiit 'riiirannidern Satliaiiae,
mortis, inferni. Hoe igitiir ])roplietae textiis elarissiiiie dt^seribit eoiieepeioiiein
et nativitatcm Cliristi. Hacc mater virgo debuit es.sc despon.sata dei ordinacione.
Deinde tiirl)aeioneiii losepli dtiscriliit eiiaiig(,'lista. (ix I)nt» lüdjt
tonnen umbgcljen, «jina ineognitam videt gravidaiii (piae per 12 men.ses eiim (tog-
20 iiata i'iiit, redieiis gravida videtiir. 'I"ii eonsidcra, quid (piis nostnim cogitaret,
zw 18 Timor Insepli ro r zu ISjl'J Cv l)at »cviumfjtiflf ijuttr lajadjcit ücljnüt ru r
©i^e wie eljncn anflog ()at Sojepfj ro unten am Hunde der Seite 79 mciises über (anno.s)
20 gravida über (ingravala) (juis fehlt
K| lauiiiias. Nunc eerli sumiis, (piotiiuot crediiuus Cliristiini mibiseiuii esse,
proindc servabinuir, et in pace onines res uostrae eollocatae simt. Et si
Christus nobiscuin est, filius dei vivn.s, ))roinde sathanae, pceeato, niorti
eedendum est, iis enini nuiius est locus, ubi Christus existit. Ante inear-
2S natnia Christum iiobiseuni erat sathan, peccatum, uiors et onme genus
maloruin. Nunc post(|uani venit Christus, est noliiseuiii iustieia, vita, saius
et quidvis bonorum. 'losepli aulein.' Incidit Joseph in suspitionem s|>onsa("
et tantani (|uidem, (juam vir ille, iiisignitcr pius et iiistns superare non potiiil
et ex illius auinia elui ne(|uivit, quin male suspiearetur de eoniuge gravitla,
zu 27 losepli
autem unl ro
Sut^etä SBerJc. XXVII 31

482
*;U-cbiflieii bcÄ Onl)teÄ 1528
ii| Ijülcte uiib T)ol)cit fiettr, ift iicid) in üatev unb miitcv fjaiiS ciOucft, ,]iu}einflt
inib OevtlMUt llUU' fie. itleo l)eiie agnovit non sumn fiiissc juicruni. Deimlc
fiiit 3 nienses fpa^icvcn

%r. 86 (2-1. Ti'ifmlierl
4j;^f^
KJfid)' laifcn c\[]m. bnc- fic ,uMi-l)'iiiöeii fcuic. Sei ro^iiavit: luic bu luilt, Unit
bu iiicl)t iciii lein. Hie sancta virgo (jiiani proplietae laudaverunt, niuö bie
jiincffvaii|d)afft Ucitievcn imb ein I)lir loeibcii et a viro jc. Haee sancta virgo
füll iiidjt 511 cl)rcn fomcn, nisi prius ju fdjanbcn tuoiibcn. Ipsn clcnb unb
•
eineiig. lam deseritur a sponso et est in pcriculo mortis ot tarnen Gravida.
S)a§ ^cift ja Ijnii eine cirofie not iicbradjt. Sed deus promisit auditidiicm
oniniijus (|iii invocaiit. Hoc scrvat. Idco mnS ein (fnflol tomcn coelo
,rravida est o
spiritu sancto. Hie losepli niiiil habet nisi verbnni dci, i|iiod cain ncipil.
10 Oportet fncrit 8anctns \ir. linpins dixissct fiiisse soiniiiuin. Sic olim |)oetac
gentilcs bectct all Ifyn jdjiinb mit bea ©ottcrri 311 et dicebant, si aliqua
7 ftc^] fic P llj rtiltli P 2 quam ji laudaverunt ii/ier vii;;ci niii) = fic nil. ]>
N'l snos in trilmlacione. S§ nui§ 1)1)0 cncjoT fom T)l)mnicl fiimnicn unb bic \a^t
entfd)el)ben. Ila hie angehis venit ainunicians Joscpii vorbnni, quo vcrl)o
obediens iterum assumit uxoreni. Vide igitnr probitatem loseph qni priino
ir, illani nolnit didaniarc, Dcindc \i'rlio anacii crodcns citissime iliam iterum
suseipit. 6u l)cttc bou cl)n boßer fc^elmc nidjt cjcgtelübct, ßunbcv cl)ncn tvatom
geadjtet. Attende igitnr pietatcra loseph qni siisceptaiii eoiiiugem aiit. defciidil
IJ (niiijt) l)fjc zu U loscpIi instns ro r IC, bad (Vier (iiinft)
K] vitae pericnluin et id a proprio niarito, in profinido m;di eoiisistit, in sinnnio
probro et ignominia, teutonice ®e fticft niibbcn l)n bc jdjanbc nnbe t)on.
20 A'^erum, deus statim extrahit eam et a probrosa iiia snspitione maxime taii
virgini indigna \indieat misso e eelis aiigclo qui toliat snspitionem ex animo
loseph et indicat ^hiriam non ex virili semine, sed spiritns sancti o|ii(itio
inipraegnatam. Proindc in(jnit angehis 'loseph, tili David, noli timere' k.
Noli deserere eoningcm tnam. Nihil decedit honesto iiomini tno. Nihil hi

484 *Prebiciteit be-5 ^ahxi'i ITiSS
K] stupiaUi, (jUüJ Mars fecisset. Fiiit ein fromcv icblid()cv nian, non usus iure
uec eiii.s texit maliuii, sed sua fuga 3C. et deiiule iioii voliiit ftvaffcii vel
foibcvn. Dcindf (juoil vwbo clei credit unb iiitiipt fein lücib 311 fid^ et fovet
eam, ibi iiocf) nicl iiomcv.
','<
niaiiet cum ea, l)clt>5 fiir fein iPciD ?c. T'a§
mag fin l'niciu^ tiilci fein, ilsoii ber f)eili9!eit mocfjt luiv mol _' picbig fein. *
Quod ille recipit uxorem et cohabitat cum virgiue et fovet. Tota civitas
uon aliter novit, (juam esse couiugatos et lesuni filium esse. Alicjui dixerunt
fuisse seneui aut liabuisse j)lures uxores: hoc dixerunt, ne scandaliira 3C. non
scribitur, an fuerit seuex 3c. Ibi statim inu§ ber {)er 6^riftu5 9ci(^olten
1 teblic^er über fvomcr zu 1 über iion steht 1 1' 2 eius] cuntra P et deinde
fehlt P velj nee P 3 fotbexn] fotbetn t)anbl)abeii /^anbf)a6en ro] über Deiude stellt 2 P
unb fehlt P lueib] ticrttawtc P 4 über tertio steht :! P l)cU fic P Jc] et tarnen
non cognoscit P ö ein feldt P fructus c aus ( jein fehlt P tjeitig: modalen P
5;6 ptcbigt t^un. Quod J' 7 lesum über filium esse filium P dixerunt] d: .s jc] et P
9 !c. fehlt }' ije« P
Njet tuetnr cum puoro, et tarnen illara non eognovit. (Sr f)telt fic t)OV bev id
Itelt bor fcljuc luel)b unb enthielt fid) bod; fel)nev rcd)ten-3. Deinde scribit
Euangelista mox in |)raegnacione Mariae pueruiu viventeni. 6§ ^ai nid)t ill^O
3lti gangen ber iiatur nndj, ut primo massa carnis rudis esset, sed in prima
c(in('0|ieioiic mox li>i-niatus piicr. De bis multa Doctores scripscruut, sicuti
dignum est. S;q5 jft bov noetigift, ba« UH)r Unffeu lesum Cliristum tilium n
dei verum, eaudem carneni et ideni corpus ijuod nos accopisse (^redanuis et
tamen abstpie peccato, ne credamus corpus eius pbautasticum, ut Manichei
heretlci docuerunt (pii lurpe estiraantes suli pietatis praetextu dicebaiit: 2Bie
löolb§ fid) bQ§ rcijmen, ba» fid) bie reljne gotlid;c 'JJlnjeftct Ijn cljncn foldjcn
Zu JtJJII losepli fl)ii tvrlucv mon ru r 14 liis] li zn 17 Verum enrims Oliristi et
non fnnt.istienni ro r zil Jit Ita nostri Sacramentaiii dieinit: debeiet eorpns Cliiisti ita
ab inipiis tiactai'i? necju.'ii|nam, sed indignum esset, ad hoc .'iccedit lacio. FIrgo non est corpus
l'liristi, cjnia alisurduni videtiir /•
Kjautem lose|)ii a somiio^ jc. Observa, tirnm esse eredat ac paret in onniil)Us ijisi virgini sua opera et ofTitio
praesto est. I'nviter: opplefus csi tolius Cnirtibus lldei.
20 losepli bis }c. mit ro

«Ri:. 86 [24. 5DcjeinI)ctl IS")
R] toei'bcu ein fjiuttublctn a ^ilIO mnico loseph, donec veniat aiigcliis. Ihi pracdicandum,
qiiod Christus in terris est sine pafre, non conceptus ut aliiis
hoino, innlier en'ini sentit fructiiin. Scd liic luivbo fo ]iii"(ailiieti fein, «(iiod
ubi statini conwptiis, statim f)atv fic t-i gefnlct. ÜJas ift ai\d) ein Jtiunbei=
5 jeic^en ubev anbcr itnb ba-j aKcrbeft, i|uod natiis est, (piod est Einnianuel,
quod natus ex jc. Quaniqnani niater vii-go, tanicu non erat ein fleflJenft,
quasi Christus non esset verus homo. Conceptus ex spiritu sancto i. o. ein
tonb Ijat natuvlirf) mit im anciefangcn yitvagen. Deinde ift ein gantjei
mcnfd^ secundum corpus cl aniniani, praeterqnani quod conceptus ex spiritu
lu sancto i. e. ev miift on funb empfangen tuevben, ba§ bie fnnb nirf)t fein l)

48() llrtbicitfn bcc 3ahrc-> 152-<
Hj Maria ^at mit l)f)m aiu^ctnugcn, \um vx iiaturaliljiis viribus, .sed ex spiritii
sancto, i. e. est iiul)iscum (ciplid) unb flciftUc^ et omiiia siia nostra sunt.
2 saiicti). Eiiiamiel i. e. I'
N' liefen lcl)6li(f)CU mcilid)cn fcl)tl (jui ex naturali matre genitiis est, ita dicitiir
Emamiel i|tii n(ibi,-.cutii in (;arne est.
zu 4 neben in carmj est stellt Hoc de concepcione priini' articnlo ro
87
^rcbi^t am 1. 2ßei()nnd)ti^fcicrtfl(i-
[2r>. Tcjembet lö28)
Stellt in :Tiöiev5 'i)iad)id)iift Bus. (|.
24" ^^(. 2'' — 4^ in bcr 'DHirnbcrgcv
.t>anbic^vift Solg. 13 M. 18'' — 19'', fowic in bcv Äopcnfiagcncr ^aiibfd)vift
DU-. 1302 m. 20'' - 24'-. Tic '^Soadjfdie 9(fifd)rift bcv ;){Biovfd)cii -iiad)fd)Titt in
bem ^toidauer t^obcr XXV 5ß(. 2'' — 4% geben wir in bcn l'esarten (P).
R] Die Nativitatis Christi Anno .29.
5
Heri andivimns textuni Enangelii in i|Ui> gccjvuilb bicfc ftlld fiilei
nostrae Cliristiauae, (jnoil lesns conceptns de spiritn sanctn. Sic iani t)nbcn
5 In die nativitatis /' 6 aud gcgruiibct 1' 6j7 fidei uuslrae Cliristiauae c aus f
N] LAXE SECVNDO.
üuc. 3, i 'Exiit edictnni a Cesare Aiigusto, nt descriljeretnr tdtns orhis'.
Hesterna die de Conce])cione lesn, paiicissinia de spiritn sancto. Nutichnnc
articuliim de Xativitate Ciiristi de Maria virgine, (juani \ideti-- in eelo
S/9 ro 10 Nunc c aus lani
K) Iii Nativitate doinini no.stri liiesu Ciiristi.
Satis siiperi|iie andivimns explicatnm textnni, cni innititnr tidci (Inistianae
articnlns, Ciiristnm .scilicet oonec^ptnm e spiritu sancto citra iiumanam
o|)eram. Reii

9Jt. 66 [24. lejpmlietl *Jii. 87 [25. Jejemberl 487
K) für un§ geiiomcil bcn tcrt in fiiiulatmn bnc- ftlicf: Xntus ex Maria virgino,
iit sciamiis, )do bo-j ftiid im (^(aiibcii l)rifi)iiipt. Vidftis, luic l)evUd)
bie gejjutt bcidjvictcu luirb: l. fv,3CUC5t in tcnis uiib l'oiii l)iinc(, ut cor no-
.struni ^it ccrtiim (iiristiim ik'i liliiiiu et iiatiiiii ex piini virt^ine. 1. est
5 biEld), iit lii.-itoriam tractemiis propter .siinpliees, nt eo ineliu.s capiant, pustca
lociim angeli tractahimus. 1. lii.storiaiii i'i).s [itjen 31t icrf)cn im vofcii=
garten gegen bcm fdje^cn. 2)ie Sfomcr ()abcnö fonnen ()crau-Jpud)eu et (luodlibet
Caput dedit 5 gt- Et Maria viciiia pai'tni cogitur ire. Hoc apparet,
3 Qeiüxl P tcfd): zu 4 über iiatum steht (lie) zu 6 über lociiin 'ileht cdutinnein /'
I'ropositio per distributioiieni r P 1 Historla r P 6 1. bis seile] Qiiilihet f'liristiaims
historiam scire P 7 fidj teiljc P ((le)senbi»] deseribit P S uiib] ic.
Tempus quo Christus natus r P ' 10 tcdjncn P zu 10 Census ) P
/' zu 9
N] et in terri.s magno gaudio celebratain ab angelis et pa.storibii.s. Ideo liic
articuhis diligontissirue de.«cribitur, ()uia racioui difficile videtur. Xo.s propter
I.-. simplices historiam tractenius, quoniodo Christn.s ad nos venerit, ia^ cr
burc^ ba§ fel)n ()crc3 crloerme. 'Exiit edictum a C'e.'^arc". (ft)u geftreng crnft
gepot, ubi Roniani illos adcgcrnnt, ut longe |iriilicisci cum sua familia oporteret:
fie trolbcn gelbt '^aben. lugum fuit servittitis maximae, quod iioc
zu 16 Natus ex Maria virgine ro r zu 16 Vos estis in rosario euni vestro principe r
zu 18 In medio servitutis iugo Christus natus r
K] tiamus. Deinde quod nostri causa verus iiatus .«it homo et cariii.s no.strae
20 fragilitatem, quo no.s fortes in dco redderet, assumpserit. Et quia imc omucs
sathanae conatus et nervi tendunt, quo liunc Ciu'i.stimi nobis reddat invi.sum,
tentans id variis niodis, Nunc ut neget eins divinitatem, nunc luunanitatem,
proinde fulciendus et ariuaudu.s est aninius no.ster certis et selectis quibusdam
scripturae locis, (piibus ut fortissimi et longe invictissimi ip.si possimus
85 re.sistere et eins insidia.s propnlsare. Imprimis euilibet Ciu-istiano (|uamiiljet
rudi teuenda est iiistoria nativitatis Cliristi, (piomodo venerit in terras, in
qnanta paupertate et miseria natus sit, (pio nos divitcs l'acent, u( cürdit)us
nostris dulceseat et susiviter animi uostri erga illuiu affitiautur et ad gratiarum
actionem instimulentur.
30 'Exiit edictum a Cesare Aiigusto.' yuc. i, 1
Tantus erat liuius edicti rigor, ut quis(iue in quacuiKjue civitate aut
loco degebat, cogebatur in suam civitateni et suam tribura proficisci, adeo,
ut nee gravidae mulieres ab Imc edicto fuerint iiberae. Nunc accedit, ut
30 utU ro

188 l'>:f*>'!l'''"' ^i'-5 3nl)tcä 1-V28
Ki(|iioJ liljenter domi iiiau:^ent vel tnia paiiper, (juod douii noii potucrit mauere.
Et est verisiinile ipsos liabiiis:se asinum, ut mos regiouis. 1. oportet secedat
in loiiginquain regioneui, deinde iu media hveme. Sie Christus imiy auff et
in frcmbb lanb imb ftab gcporn loevbeti. Interim filiae regum iu calefactis
aestuarüs jc. quae uon dignae, ut auffm ftro legen gegen bem tinb unb mutev,
5
et liacc omnia fiunt propter nos, 3. in feine lonb, «piia Nazareth feruie üon
iBetf)le'^em leit ein meil 30 Oon 3C. Credo fdjier 24 meil gc309en fein et in
media liyenie. ludaeorum mos, quod (juaelibet tribus 30g in fein ftab,
quanquam erant non nnteifdjeibcn in bev Itonung. 4. ift§ nod) ei-gei, ubi
illuc veniunt, non inveniuut fo t)icl lanm, ba§ fte morfjten tjcibcrg f)abcn. 10
3 longinq reg] loiigiiiquura rcgiium 1' zu 3 Locus r V 6 3.] tei'tio P SjT leit
rur fcime i" 7 ein /lif •:.] :Ki meit P über ic. steht Nazareth zu T Modus r I*
i) uon erant I' uilter)djicbeil 1' zu !/ [laupertate r P
In
Nl momento Nati\ntatis Christi accidere debuit. So niU-S C&en l)n beV 5Cel)t
gebnvt l)nt nnibcfcmcn lol)ntcv idjloangci rci)Bcn. Nonne melius fuisset
Christum in verno teiu|)ore et domi nasei? Non iuterim nuilti reges et
magnates muudi iu simmiis pompis, vaporario calido. delicatis leetis euliueruut,
quae ad stranien non dignae fuissent respeetu Marine, tarnen in louginquam
regiouem eani proficisci oportuit. Asiuuin forsitan habuisse credibile
11 So oder Si zu IS Nun iiloneo tempore et loco Christus natus ro r 15 quae] q
Klhoc edictum exeat, cum mater Christi futura proxima sit ])artui et in ipso
partus articulo, Ipsi eundum est ima cum losepli in suam ci vitalem nempe
Da%'id, e cuius stirpe Maria et Joseph originem ducebaut. lain pium cor
meditari poterit, (piam laboriosum hoc iter extiterit divae illi virgini, quam ao
inconvenicns et iutempestivum. Sectmdum (juod niagis etiam äuget diclam
infelicitatem, est temporis importunitas. Erat enim in media hyeme, cum
l)otissimuni seviunt frigora grandinis et nivis terapestas. Dignus certe fuisset
Cliristus, (pii felitiore et ut ita dieam propitiore tempore nasceretur. Et
])olerat Cliristus sui ])artus tempus in aliud reservassc tom])us comniodius '.'s
et aptius, veris scilicet aut estatis, sed voluit declararc ingentem et inenarrabilem
erga nos amorcm, tpiod nihil mali et calamitatis propter nos subire
detrectavcrit. Et vide, (|ueso, (juam ini

9Jt. 87 |25. Sejembetl 480
K] El iu illii civilate nwii fueriiut I^eibinfc^ Icut. Credo ein ^JiciltlllciftCl obbcv
2 illic fuisse qui forte etiam ex ludaeis ut Zaeliaeum. Et illic convcDiiiiit
non gentilcjj, uon Ebraei, sed tribus Inda, David, citc( licttcvn unb of)oim unb
fol nocf) Christus, matcr nit fo üiel uiitcv beii ücttcvn, ut Iiabeat loeuin,
i nemo nt)am fic^ t)l)ver bafeii unb llhimcn an. Si Christus suos bettern unb
^Hunten sie inveuit, ut nou locuiu habeat, ([uid luiruni, si ficmbbe? Si Maria
fuisset alia muliercula et uon tulisset Christum, iuvcnisset locum. Sed
Christus mu? fdjtoad} fein, nic^t» gelten. Tarn longam protecrtionem faciunt
et adeo unfieunblid^ excipiuntm- a 58(ut'jfieunben. Ideo inuifen» fro ftjcibcii,
10 ut t)in^inber in ftol, bic anbcin llJumen «nb Hctter habeut locum. Jin
zu 3 über tribu.s steht lonb P tribus mit David durch i'itrich verb Uavid fehlt P
o^men P ö suos] fein P 6 si frcmbbc über miruin si] ?o P " muliercula über
et non locum über Sed 8 nit? P profect: l'a: [c in lactay prjl'ectionem fecerunt /'
i) excipimur P 10 en^inbci P l'cttcru I'
N] est. Erat autem Bethlehem civitas David, e§ mu» eljn l)be» gcfc^lcdit t)n
fcl)ne ftabt jcifien, igitur progeuies David ad Bethlehem pertinebat. Ilji ima
domus et fauiilia, el}ttel öettern, inunicn nnb C^nien unb eljttct nofje frunben.
Interhos cognatos Christus non digiiaixitur iiospicio et ministerio.
^ft büS nicf)t
15 ctjn fd)enbtlid^ bing? Zxato bor 2ch)ffcl uff fieunbtfdjafft, fi()e lüie 6f)tifti
freunblfd^afft fic^ gegen l)l)m ge'^altcn fjaben, ne mireris, si tibi eontingat.
Si alia fuisset magna eoram mundo, tune suscepta fuisset. 5lBer bie liebe
zu 11 Domus et familia David in lietlilehem conveuiebat ro r 12J14 Ibi bis
Christus unt ro 16 ne bis contingat unt ro IT über alia steht Maria ro Mundus
sublimia non parva videt ru r ©i^c bic ftcunbtjd^afft gegen Ij^teii ucitcr geju unten am
t^chluss der Seite ro
K] sit Christus, nimirum (jui se omnibus miseriis et erumnis propter uos exposiierit.
Quartum est longin(iuitas itineris, (juod Maria eum propius iustaret
2u partus, frigidissimo tempore cogebatur per tarn longinquara viam suam petere
civitatem. Erat euim Nazareth procul a Bethleem fere viginti miliaria dissita.
Praeter haec longe miserrimiim est et omnium turpissimum, »juod in ea
civitate ex qua erant orti loseph et Maria, in tantu cognatorum turba nemo
fuerit qui eos hospitio sus(«perit aut domo dignatus sit vel (pii saltem locum
55 l>ariendi idoneum et eongruentem coueessisset. Cognatorum ([uidem fiierat
magna cum humanitate et excepisse et tractasse. lam nemo est qui vel
respicere eam dignetur. Nunc qui velit, fidat cognatis et araicis, posteaquam
tam inhumanos se exhibent propra cognati erga tantam matrem. Sed ita
tractari debet hie uoster iusignis et tantiis puer. Quod si forte alia fuisset
30 mater et alius jjuer, magna cum hunumitate, magna eum pompa exceptns et
tractatus fuisset. Sed posteaqiuim est matcr domini, puer autem cterni dei

490 Ihcbistcn bct- 3af)TC-i 1528
ft] iniliüi( nn?cv gaft fein et Emmanuel. 2u bift nidjt iucib emn matre
tiia, \it sis cum lidminihtis, seil cum pecoribus. 'T)a§ tt)nn bie bhltfvcnnbc,
oljnicn unb bcttcvn, quid gentiles facerent? Audi qualem Icetuin habeat.
Siniplicifer lo(|uitur Euangelista 'Veuit', 'et primogenitum'. ®ä ift jngangcn on
aUcn flfjoncn nnb Uicctagon: Sicut eoncepit ex spiritu sancto, sie .spiiitus
saucüis ti'ivb ijljvc Uicmntei fein gclucft. Nmi ininiiii, bnc- 5Bct{)(ct)cm \wx
1 Christus (lipiniiius ühir iioslei' :> 1)q(ii'ii| jcin J' -S'
(pnft /' / (iclDfiu't /'
4 '> in aimrmcn /' 'i illitj: 6' et piimcigenitum] teminis P s .iiiflangoil I'] \u li
'J ntleii ft()0ilc;| alle-;, id^cntcii 1' .sie] ita i' la luefieniiittci 1'
Nlntuttci tnl)t l)f)icm fl)nbc tDljrt baö citnftc nicnirf) gcloe|cn §el)n, vili amictu
utenpie iuduti, iuinentd asino adiuti. (vg fel)n giol'jc ()anfei'n bic gelt 3Ut)0l=
JCCVCn ar()iev, SÖCt)ft fic t)nn ftaE. Ita primo hunuratur a suis eousan-
». eguineis noster Eniauuel et salvator. 'Et cum venisset tempus pariencli'.
.^ie fi{)c bnS fedjö InodK» bctt()c nnb (51)rifti Ixiigcn. 6ä ift icmntcrlid) nnb
larliiiiiialiilc Cliristum ita reiici. {^-j ift inibcv fnffen, bct()e, liiQini hmffiev,
Iid)t no(^ tljnbciincgt gclnc^cn. Hie ia

9lr. S7 [25. Icicml'erl l

4

91t. 87 125. S'e^einber] 493
R] credit nisi pastore.s 'Vobis\ (iuia tliesaiini.< tft 311 flioä ut nn.s 311 iililotvbici,
Ideo non credo meum esse infantem, ut dicani: hie piiellii.s f|ni in cimi.s
iacet, ift eben fo lool mein nt matris Mariae. S)a§ g^ct fd[)h)cr in» I)ei-^,
ubi .sequitiir, sequitur gaiidiiim, ut aiiirelus dicit, ut iieri audiviiiius Euano;eIio.
5 Multi: est levis res umb bcn glauben, oportet bona opera fiant. (iuam levis
res sit fides, ego seniper experior. 'Vos': illae ,i literae sunt tarn iiiagnae, ut
coehmi et terra non tarn magnae. Si abest 'vobis', fo ift bie anbei' piebigt
gav unibfunft. Sc^loeinter optime possunt etiam praedicarc unb ba-5 tvcxd
legen fie für, baä e» luft ift, Sed bas 'cuc^' »oil nit folgen. Ideo cogitet
10 quisque angeluni non mentiri, ut eogites pueruni (.>. tunni tiiesaurum et
fidas eo, tum sequitur gaiidiuui. Öi gaudium non .^equitur, est siguum te
1 Vobis fehlt P :i j^roeet P ins] t)in8 4 ut bis Kiiangelio fehlt P
aud Eua: 5 Multi cugitant: e.st P f, 3] ties P 8 miibjonft I' Sd)luermer] Sdj
9 iPl es P
N] tibi nasci vohiit. (vr lül)l bicf)^ nic^t laffcn cntgelben ben nnbangf feljnev
freunbe 3h) 2}et^tet)Ctn, igitur 'Vobis'. 'VOBIS' magnis literis scribenduni,
qnia iiiqiii et sathan illud non credunt, non po.ssunt prelicndere tantuni
15 thesaurum nobis douatuni. 65 ge^ct f(^lt)crlid^ l)n§ menfc^en ()eiC3. Igitur
firmiter credemus Pueruni liuiic nobis natnni. Noster est non alio modo
quam matris suae est. Igitur fidem maxime e.xercere debenuis in hoc et
talibus verbis Suc^, htfX, ml)r. S)a§ blo mageft fpvedjcn: 311« iDot al§ bie
f)anbt metjn ift, ßo oie( mel)er ift (^^riftn? niel)n, nicijn unb unBev. Ho«;
20 Sacrameutarii et Cathabaptistae et Papistae non faoinnt. Paitini midta
16117 Noster bis matris uni ro zu 20 VOBIS NATVS EST SALVA'l'oi; Cliristus
Doster est nnteii am ß^chlitssf der Seite ro
K] uec deterreri poterit, quin ibi ua.sceretur. Siniiiitcr quamvis nos sirmis peecatoi*es
perversi et impii, niliilominus tarnen venit nobis, ut nos servet et
iustificet. Non est, quod nos deterreat peceatoruni magiiitudo, inilla est
timcudi, quantnmlibet sinuis mali, oceasio, si tantuin incredulitate non reiia,
tiamus pueruni natuni, si modo constanter propter peecatores eum in muudum
venisse constanter credauuis. Facile quideni creditu est Christum esse uatum,
.sed diflicillimum creditu est nostrum

404 ^ircbiflten bf-J ^nfttf^- l-'»-'^
Klcredere cjuitlfin iiatiim, .seil ii(in tibi. Uli cjui Pantilenani t'cceruiit, iiituUexeniut:
3ft un*3 gcboiii: '3i>cv un§ baS finblin nid)t flcpoin". Disce bene verba
augeli. Rottae et opcnini praeilicatores impossibile est, ut intelligant '(Siicf)'.
Non siguificat liic sanctos, sed niiseros homines qiii indigent salvatorp. Si
nie iuvare posseni iiieis ordinibiis, uon opus esset dicore angelum salvatorem, r.
sed iiidicem, ein frc^inei" ijui pro operibus dat vitam aeternam. Sic otinies
Saiicti, etiani Petrus et Paulus iu illo voeabulo 'Vos' comprehenduiitnr, (juod
indigent salvatore. Hoc secundum est (|Uod scire debes post historiam.
Angel US unicd vcrbu 'Vos' bcut'3, quod tuum sit. Öciltinb et vos icim jll=
famcn. Si est salvator, (Iportet 'vos' sit Dcibovlieii, Ergo tocvbcii fein öcvtoviie lo
finber. Ideo venit Christus iinb Inil (iiumaiuicl licifjeii. Sein luil id) feiu,
•J 3ft un§] lin§ ift P Salv: r 3 I!ot: Kottciis. J' 4 saiictos] divites P
ö CÄse dicere] d dicere angeluni fe/i/t P s;ilvat,!
bet (jui sibi ol)latnni et gratis douatum filiuni in fide reei|)it et nt auctureni
insticiae et vitae aniplectitur. fdeo enini datus est hie liliiis, i|uci ninrtciii
tollat et vitani adferat, ut pe

%c. 87 [25. ®c,)c'nl'"l 495
H] (jiii lioc crederet, liaberet maxinuiiii gaiuliuiii. ()|)tiiiii |H'aedioat(>res iiiirarentiir
et dicerent Satanam lo()iii ex nobis, Si dioiimis nos fo üicl led^t t)abcu
511 bein finblin ut Maria. Ibi in-actcximt maxiniam liuniilitatciii, iil)i limiiile.s
folicil fein, il)i supcrhissiini et ecoutra. (jl), iiKjuiunt, si fiiissem, serviissom JC
r. Ibi uoli esse huiuili.s, (|iiia blt lufleilftvaffts föot in .suis verbis per augehini.
Et econtra vcro sujicrbis per tiia opera, (piid velis cmcrcri jc. -Maria ti'ivtcnic^t
für ein I)offait lec^cn, fo bu bid^ bc>3 finbltn§ anuimptö, sod ideo fuii
mater, peperit JC. Hie ultimo niilliim ineritiiin in iiistoria indicatur liotlilehemitaruni.
Gerte Betbleliem non nicrita est, non oraverunt, ieinnavernnt,
10 ut iste i-ex veniret ad sc. Quid faciunt pastores ba]U, nt vidoant? tum
2 dicerent] d dicimus] d 4 !C. f'elill V 't
JC. (Mt P 10 so] ipsos r
laiiiule.s Iiigcilfttafjcfl /' '> (luud 1'
N] nie erit vcster Einanuol, salvator, rpii oiniiiiio penliti cstis. 6r ift iin^CV
alßo Diel al» fei}iicv mutier, ßolten fid; bie ^j^npiften ,510 rcljlfen «jui scandalizarentim
6lj be()uct inid) flot, boS ici^ alfeo boitneffen folt fel)n, icfj bljn
ntc^t Irirbig ,3U) eljner fljnbenitagt. Ita jiraeiiostcrc huniilcs sunt, ubi non
1.', opus est, et superbissinii, ubi opus esset huniilitate. In gratia dei oblata
humiles scilioet eam spernendo, In sua ipsius iusticia superbissinia nolunt
hurailiari. Sibi ipsis sunt salvator et Enianuel. Gratis onini nobis venil
abscjue meritis. Tu considera, quo nierito et opere nieruit lietlileheni et
pastores hac Cliristi nativitate. Vide, quouiodo onines consanguinei in tota
20 Bethlebem ingratissimi fuerunt coram illo. 5Jac^ bciinodf) lumpt er jlü l)"^!!
unb hJ^l fic^ ijrer erbiirmcn, llnb ift bcnnod) l)rer l)el)[onbt uub über Heiter.
12 muttCT (wo) zu 12113 über scandalizarentur sielu dicentes ro zu 14 l'apistarum
praepostera humilitas ro r 15J17 In 6»« Emauuel uut ro zu 17 Gratis venit
Christus ro r
K] quibus venit et donatur, sint perditionis, mortis et infenii. Ceteruni si iusticiarii
audiant nos affirmare tani nostruni quam Mariae esse hune pueruni,
magna criice se signabunt et nos snperbiae insiniulabunt. Dii, incpiient, ista
2r, prohibeant, ut etpie nostnmi puerum iiunc esse afürmemus quam Mariao.
Sic miseri illi homines humiles sunt, ubi nihil requiritur minus quam Inmiilitas,
uec vident se intempestive esse humiles ac suam liuinilitatem esse
e.\tremum dei contemptum et sunimani blasphemiam. Quemadmoduni importuna
esset humilitas et intenipestiva civilitas seu urbanitas, si mendicus
m magnum aliquod donum a rege sibi oblatum recusaret. An non hie magis
dehonestaret tam beneficum regem? Ita ipsi existimant se sumino honore
deum prosequi, si ipsius bonitateni et benignitatem quo dat nobis benedictuni
suum filium, recusent et ipsius verbum mendatii arguant. Est autem lii

49G ';irfbigten bo S«!)«? l'-^S
H experieris hoc iacere Betlilflieui, (jua«' tst pleiia Dcttcril, bllltfrcuilbc, non
geben im ein ftro k. Hoc merentur, baä er ]U l)l)n fomeii )ol. I:^ie vieles
euru, quando venit ad uos, semper ex mera misericordia venire cum uostra
maxima ingratitudine. Sic pastores ne quideiii coijitant, taceo (pKxl oraverint
pro visione puerorum. Betlileiiem acquirit siüvatoreiu büxä) l)t)r gvoffe funbe,
ba§ fie t)^vcn lieben üetter et salvatorem suum fo i(J)cnblid} excipiunt. Ipsi
foUeti alle glodEnci' lupet JC. Sic fit Imdie, qiiando Euangelium praedieatiir,
ul)i delierent a]ierire ianiias et fores K. Ideo non possunt venire ad hoc
gaudium. Ipsi: Nos sunnis met salvatores. Ideo g{)ct 3cfn§ fuv libcv iit
tum ju 3^etf)le^eiu, nemo agnoscet nisi nnus atijue alter ex pastorilius jc.
1 Hetli Betlileliemitas Civitas est P blut .'i
giojfi'i 9
tl siuini /f/i/t P
S ilfb) debeiit /' U) tum] cum P !C. fehlt 1'
N] Maius peccatum non potest fieri hoc peccato ipii consanguinenm Salvatorem
purpura, ostro, pouipis, JlUjt golbt ftveluen sumnio dcbnisscnt gaudio suscipere
et lamen spretus est et coutem})tus ah omnihus et vix a paucis pastoril)us
receptus. Ita nostro tempore ah onniihns iusticiariis et Papistis negligitur
et praeteritur. Et tarnen salvator non no.stris meritis ne(|ue potens est, is
sed ex sua misericordia gratis manet.
Exhortacio ad sacrarnenti accessnm ordinarinm Et praecipuc ad oracioncm,
nostra arma niiica, ad viscum' ]Mihiicuni, nt visitatorii)ns darcnt
lociipletanter.
21 non (l'uisset) M;i\iiinnii lit'TliK:lii'in lu-ci-atiiin ro r 14 uli über uainibus
l'j piaeti rilur c ro uns pi'at'lerit It^'iy ad hlt linMipletaiitcT ro
') = lisoiim iv//. ohtv.
Kpiasci saivatoroiu ratio, (^uid cnini mcnicnmt r)clli!( ciiiitac. ut ipsis uasceretur
f'hristns, (jiiac illornm bona o|icra,

9Jr. 87 [25. 2ejembtv] *Jit. 88 [25 Jejember] 497
88
'iprcbißt (im 1. 5ßJciI)uad)ti?fciertafi ^Jfarfjmittag^^.
(2ö. Sejembet
lö2Sj
©te^t in Mxtxi ^lad^fd^rift Bos. q. 24° S8l. 4-'' — b^, in bcv ^lürnbergev
^anbf^rift Solg. 13 331. 20»— 21\ foluic in her Äopenfiogcncv .£)Qnbfc^iiit
9lr. 1392 581. 24" -29''. ^;!oad)§ 9ltifd)iift fiel}! in ber Slüicfnucv C^bfdjr. XXV
St. 4' — b^, beien Slbtoeiiijungen üou jKiJici- ücvjcid;ncn wir unter bem 2ejt
R^
mit P.
A praudio.
Hodie audistis 2 ftud : iiistoriaiii de uativitate Cliristi, 2. fructum et
commodiun illius iiativitatis qui friicttis e.st fiiiidatus in verbo quod angelu.s
dicit 'Vobis uatus'. Adliiut plura praedicanda de lioc Euaugelio, sed et
s sequentia tractauda. In sequeiitilms ioqnitnr de piis pastoribn.s quibu8
äß über f[ructum] et commoduin steht usuni nu^ «p fructum bis illius] et usuni
atque fructum I' 3 über Iructus ateht usus] fehlt P 3)4 verbo bU dicit] verbis
Angcli P 4 sed fehlt P zu 5 über piis steht ftommen piis] ftomcn P
N] In die Natalis ad Vesperas.
Duos articulos audivimus lieri et hodie de concepcione Nativitatis
deque usu et fruetu ipsiiis. Reliqua brevissime tractabimus. Primo pastorum
fideni qui credeutes aiigelo celcrrirae ad Cln-istum perrexerunt. Videtis
10 igitur hoc uuuciuui angeli omnino vacuum et irritum fuisse, si non fuisset
6 ro zu 9/ 10 Contra Kottenses externum verbum spcrnentes omnia spiritui tribueutes ror
K] Hactenus percepimus historiam nativitatis Christi et eiusdem fructum
ac utilitatem, qua de re plura quidem essent dicenda, nisi temporis angustia
obstaret. Quare pergendum est ad cetera quae sequuntur. Subiungitnr itaque,
quod pastores crediderunt verbis angeli et reipsa edocti vera esse quae
15 audierunt, praedicasse et laudasse deum qui ex sua beuignitate talem dedisset
filiura per quem mundus ab iuteritu suo vindicandus esset, ac eandeni dei
benignitatem ceteris hominibus communicando et palam faciendo late dispergebat.
Et sane nullus omnino iniius nativitatis Christi fructus fuisset ac
perpetuo latitasset et in obscuro niansisset haec nativitas, nisi per angeli
20 verbum pa.storibus fuisset evulgata Et ni.«i pastores rursum aliis iain indicassent.
Experimento docemur, quanto studio, quantaque diligentia nitatur
sathan, quo verbum dei nobis adimat. Fuit quidem verbum sub regno papae
et iuxta literani enuntiatum est, sed niox liiiniano commcnto obnubilatnm et
ßut^etg Sajevtc. XXVll 32

498 «Prebifltcn be§ 3nl)reä 152«
R] aiiüelus indicavit iiativitaleni et i})si crednut. Dixit augeliis 'siguum' jc. et
augeli accesserunt et cantarimt. 1. Videtis liic, qiiod hie saucta uativitas
fuisset perdita, luo fie ind)t tt)crc gcfaft lüorbcn biui^ ba-3 IetbUcf)e lt)ovt Et
liiinc artirulnni iam hene iiuta. Qv tft i|t niiff bcv ball oiltnii, bcv unS ba§
leiplid; luort gern iiemcii Inolt ;c. Olim sab papatu non potuit aufterre.
©Ott t)ot gclualtig bruber gebnlteii, nt inanserit in baptis^mo, quod dictum
verbum 'Kapti.so tc', Et iiionturi> cnieifixi oistensa imago, sed tarnen fo liiel
traditioues, ut paucissimi verbo adliavserint. Satan non potest verbnm rctlt
letbcri. Iam nbi vidi't omnia al)mgari iiiib allcS tciii t)abeil, fcict er JU, vult
liomines ^u l)ocf) fllVCll, nt im gcift bevfarcil, oportet spiritnm sanetnm habeaut,
et multo.'i .^t'dncunt. ("ontra lumr errorem nota bene liunc textnin.
Ciiristus naseitur corporaliter a eoiporali matre et nocte, nuindus nihil tueif»
babon. Si non praedicatnm. adiiuc liotlie nemo «ciret, iiatns fnisset ut alius
; indicat P ;c. /'e/ill l' i' I. I'ehlt. P liic (cor sauctii) fehlt P zu 3 verbnm
extemum r P 4 Saton bev) quod Satan P ö UM'iä) P nomen looll über gern !C.
JC. fe/ilt P 7 verbum feldt P Uaptiso te «4er Et crucitixij (luisti P usteusa
über imago H verbum »Vier rein iO//7 bab habeas P 11 errorem über iiota
12 noctQ P läjlS muudus iDciä nitä bation P 13 nou über Si
N) verbo externo gefaffet. Hoc notate, qnia sathan iam impugnat sumniis
insidiis verbnm dirimere, «ptod snb Papa nun(juam f'actnm est, sed seraper is
maiisit .snb illius tliirannide verbum, sed in varia monstra sub illo lapsi
snmns in devia, in sinistrum et dextrum. Nunc nos studiosos solo verbo
studet totuni verbnm adimere diceu.s: 2)10 Tiiiift bcii gcljft, 9el)ft t)abeii. Ita
zu 17 Sathaiiae iinjiuj^'uaeio ro r l'jlS Nunc bi^ dicens unf ro
Kjin verbi dei loenm souiiiia liumaua successernnt ac pro veritate plane raendatia
ac fabnlae receptae sunt. Dum missas, purgatorium, vigilias, satis- so
faetiones et id genus üuga.s magna confidentia popnlo tradiderunt. Nee no.s
contemptis nostris viribus et lil)eri arbitrii operibus ad solnm Cinnstnm
duxernnt, sed illo relicto fiduciam nostram nostrisqne meritis instieiam ac
salutem consequendam doenerunt. Nunc autem cum relncente enangelio videt
sathan haue seducendi et faliendi viam conclusain nee amplins hoc snccedere, ss
quod intendit, alia aggreditnr via nobi.s imponere, ut nunc novum dogma
spergat in orbem, nou prodesse scilicet verbum externum, sed spiritu tantum
opus esse dictat. Adversus hanc imposturam et ne(|nitiam (jua non alia
pestilentior, armandns est animns nostcr hoc et similibus scriptnrae locis tjui
planissime indicant tantummodo vulgarem frncfuni et incredibilem

9Jr. 88 [25. S^ejcmbcrl 499
K] piier in liabvlüiie, Hi.spania. Sic iila nativitas inansi.sset incoirnita, si verbi
praedicatio uon accessisset. Si opus per se sutfeoisset ut imilti iactant se
spirituni habere et ideo omnia scire, Angeli stulti fuisseut, (juod praedicas-
•sent, imo deus stultns, (|uod ansreliim niisisset, qiii iioc anminoiaret. @f)c
'.
ba» leiplic^ cufjcvli^ Inovt auffcn foU bleiben, müfteii ct)e all enget fomen,
iit factiini, ijui hie bcftetigen hoc verbum cjuod augelus dicit. Ergo per extcrnuin
verbuin funb iDJlb i>ta nativitas et (iiiicquid Christus est. Deinde
IDcnn bid) lüiib tentatio ünfect)ten in lecto mortis niib bein gcift loiib bir ju
!ui^ unb id^mal et nescit fuffen, fo joltu für allen bingcn auff eujieilid)
10 Irovt ad}tnng geben, fangen bran: si nou facis, noii est lobt nee t)nlff. Si
iaces in teutatioue, not, et (|uando tibi niorieiidtnii vel ubi perieulum et vis
mori cogitationibus tuis et vis nietiri, ttm bii luilt bleiben, fo biftn öerlorn.
Sed si cogitas: hoc verbum dicit mein pfarxev, prebtger, iioc dei verbmii est,
:! opus per se über (yj.) 2j3 ut bis scire r 3,4 stulti bis praeiiicassent r
> muftcn V alle Giigrt P öjO ut factum über fonien ö7 externuni bis Christus unl
7 Witt tiinb /' .s bit§ P toiitatio über anfechten z» 8 Tciitatio in lecto mortis r
9 ouifs /' 10 bran fangen /' // vel] et /' :« 13 über dielt steht lui|uitur] Iwinitur /'
Pfarrer J'
N] hoc textu vides verbo corporali opus esse. Nam hie Christus natus obscure
15 et in nocte. Unde nos sciremus de eius nativitate, si iion verbo illuminati
essenius? In perpetuum nobis Chri-sti nativitas et fructus fuisset obscnrata,
nisi niuicio verbi esset manifestata et ante(|uani maueret occulta, tum oporteret
angelum de eelo descendere et nunciare. S)a§ bcn unfeer fdjtocinier
ba§ gutte i^ar int)t l)rein gcljftc anfumme. item in agoue cum iam moritnrus,
zu 14 über corporali steht exteruo ro zu 10 Verbum

500 iptcbigten be? 3a^rc§ 1528
K]et aedificas super hoc externuni vcrhuiu, tuuc noii Satau resistet tibi et verho.
P;L*tores boni uiliil sciuut de uativitate. Si expectasseut spiritum, nuuquam
experti fuissent. !Malti fuerunt iu Bethlehem qui putavenint ?e habere
spiritum, cur isti ignorant iiatum Salvatorem? Uli qui audiunt eunt quaesitum
puerum, folgen bcm Inoit at^ eint tiec^t: Ite, iiiquit angelus, sie iuveuietis.
Ibi nihil vident, sed eunt ftradtä clausis oculis bem Joort nai). Die: Xum
illi pastores repererunt puerum noc^ bem lüOlt vel spiritum"? Spiritus adest,
sed ex verbo. Pulcherrimus locus qui servit coutra illos >5^h3CVincr. iSic
Satan nobis iu tribulatione, periculis, ut homo cogitet: 6» ift hex (iaplan,
1 resistet tibi Satau F 2 1. Pastores r zu 3 2. Betlilebeiuitae r 4 isti über
igiioraut natura Salvatorem über Illi 41? audiuut bis pastores xmt 4;ö quaesitum] ad
quaereiidum 1' ö inquit angelus über sie Ite iuveuietis, inquit aujjelus f zu fi 'i r
r,.S' 4 Spiritus adest, sed ex verbo r 8 locus bis illos tint :u H über servit steht valet
servit] valot P illos /'ehlt P y periculis über tribulatioue
X] hinc inde cogitas, spiritum uou habes auxiliatorem, ad verbuui asiluiu verum
confugias, ita in omnibus tribulacioDÜms , tentacionibus, cum totus mundus
te dereiinquit, tu solo verbo annunciato et promisso per deum et suos
ministros confide. Sem Iel)blicf)en lüorttc fol bcr Selnffct nic^t Joibci)tet)cn.
Ita si Pastores non habuissent verbum, non invenissent puerum. Sicut
uulli in Bethlehem illum unquam invenerunt. Soli pastores uuncio verbi
obedientes iuveuiuut puerum. Tu die mihi, An illi pastores spiritu an verbo
himc puerum invenerint? Profecto verbo hiic venerimt. Si Spiritus adest,
zu 10 Ad verbi azilura confugiendum ro r zu 14 Non spiritu, sed verbo angeli
anuuuciatur Christus p;istoribus ro r uon (credidisseut) et habuisseut zu lö qui eciani
vidcbantur habere spiritum r 16 17 Tu bis adest unt ro
K]quisque in periculis et maxime iu horrore mortis constitutus, ue tiicile amittat
verbum, sed firraiter, ut unicam saliitis anchorani arripiat teneatque, ne ab
illo recedat. Quod si fecerit, superior erit in eertamine et lucta quam gerit 20
cum morte, sathana et jieccatis. Sed si relicto verbo ccperit hesitare et
dubitare, (juo migraudimi sit jjost vitam, uon est possibile, ut subsistat, ut
vincat luctantem mortem, sathanam et peccatum. Vides, opinor, (juautus
thezaurus sit verbum dei et quanti referat iliud attcnte audire et auditum
alta meute reponere ac summo studio simunaijue cura amiiti, ut retineamus 25
syucerum dei verbum. Cuius duetu et iuditio pervenimus ad Christum et
ilhun nostrum salvatorem, tutorem et redemptorem esse discimus,

mx. 88 [25. Sejcmber] 501
R] est homo, et ipso g'^et suis cogitationibus umb unb fcict jiim tcuffcl ,5>t).
Si vero verbum acciperet, bIteB er. Satan non potest pati, ba§ man niunb=
Itd^ eufcrlt{^ piebigc. Ideo dieit: Oportet spiritum liabere. Ideo qiiaerunt
spiritum i. e. teibigcit diabolum et Iaf)cn faren verbum. Pastores non ]>otuc-
5 ruut seire, quid lactuni Iktlileheni, nisi ex verbis angeli. Cives Hethleliemitae
hoc testantur, qui ignorarunt et ubi annuuciarunt , mirati, ut textus. Quare
Simeoii, Hanna non novenint Cln-istum natum per spiritum sanctum? Certe
spiritum habuerunt. Tide liic gratiam magnam, quod deus cxtcrno faciat
verbo honorem, quod omnes suos augelos mittit verbo. ^ä) h)ct§ fein feiner
10 fprud^ in seriptura. Non potest hie dici Verbum externum esse testimonium
1 Qii)et P Seuffet ju P zu 1 ä r zu 2 über er stehl «ilvaretur er et salvaretur.
Satan P über potest steht ferre exteruuiu aiiuisteriiiin r 2j3 potest l'erre bic cufferli^
munblid^ prebigt. Ideo P 4 diabolum Icibigcn] bcn (cibigcn Scuffct P verbum faren P
5 factum in Bethlehem P verbis über angeli l'astores r 516 Civcs bis testantur] Id
testantur cives in Bethleliem P zu 7 Simcon r 'J quod bis fein unt suos fehlt P
N] ex verbo venit. Ita tu in omnibus tentacionibus Pastori, C'apellano tuo
obedi verbum annimcianti, non spiritum expectans. Sieut uostri Rottenses
verbum fere repudiant spiritui omnia tribuentes. Quotquot fuerunt in Betlileehem
et in Hierusalem, qui spiritu non jiuerum invenerunt. Neque Simeon
li et Anna spiritu hoc tempore puerum eognoverunt. Ita vides hie summum
verbi lvy.oi.uov, ut nuiltus angelorum exereitus ilUid promulget. Schwemierii
dicunt: Verbum est testimonium spiritus. 6§ ift bl)r ber f(f|)üe^'3 uff be^n
Vi annuncianti (nos) zu 14'15 Neque bis tempore unt ro über Neque bis Anna
steht bo§ nodö mcficr ift ro Nisi verbum annunciatum esset, iucognitus esset Christus totus
cum operibus, nunquam per spiritum cognitus unten am Schlüsse der Seite ro 17 Verbum
bis Spiritus unt ro
K] infitiari poteris, non ex spiritus instinctu aut ex revelatione, sed ex praedicatione
verbi pastores didicisse Christum natum esse. Nee enim spiritu
30 revelante, sed angelo per verbum annuntiante eognoverunt, quod Cliristus
in Bethleem esset natus et autequam id ab angelo discereut, non habebant
spiritum, sed illiim post auditum \erbum acceperuut. Proinde sathauae est
iuventum et mera impostura reiicere externum verbinu (juasi inutile et otiosum.
Sathan enim odio habet verbum et id prorsus extiuguere molitur
25 variis modis. Ad haec cum nasceretur Christus, erat vir spectatae probitatis
et pietatis Symeou iustus et tiniore dei plenus. Erat etiam Anna prophetissa
operibus bouis conspicua et clara. lam dicito uobis: Qui fiebat, ut et hij
ignorareut Christum esse natum? Ratio est, quia Christus per verbum illis
nondiun erat revelatus, Neque dum audierant per verbum. Videat igitur
18 ex (nach non) über (est) 26l'27 Erat bis clara «»i( ro 29 auderant

K] Spiritus. Sed pastores uoudnm habent spiritum sanctum. nihil ciiim sciuiit
de piiero. Ergo verbuiu noii est eine bctociiuncj beo bog fic t)or luiffcn, sed
nova doctrina eins cjiiod nou noveriiiit. Si quaero 5cf)Uicrinci' : iiiide liabcs,
(|iiod sit Spiritus? Nuni eis inculcatuni divinitus spiritum sanetum esse.
Ex praedicatione eerte habent. (^uare ergo iactant ex se? (§.5 ift ein fcv=
Iid)ev Ijaitbcl nou sohnn ])ropter @(i)tt)crmer, sed unjcr nUer ()Ql6cn, (juia
.sine externo verbo non venit spiritus sauctus, per illud venit K. Tu si
audis verbum de Christo, cogita, ut credas luiic verbo, ibi cooperabitur
Spiritus sauctus et illumiuabit cor tuuni, ut dicere possis: ^a i)C[^ ift toax.
Si {)e(t§ bl'Cin, tuue aequiris etiam s])irituin sanctuui. Pastores !^6l'CU bic
lieben engel )emptli(^ et quod Ciu-istus non vult agnosci per opus et spirizii
1 Notabene r r.u 2 verbum r zu 4 iiher Nuni ste/U ('liristus P divinitus
(Vier spiritum sanetum 4/5 esse vher Ex öjß fcljtlirtjcv /' ~h 7 Sine verhu externo
non venit //' ;•
K. fclill I' ](> []clft 1' tunc] etiam P eti,-im fehll P
NjtopJ). >Si illos interrogaveris, uiide liaec liai)eant, i)Uo(l soii spiritui, non
verbo fidant, dicunt: quia deus spiritum habet. Kespondeo: hio spiritus per
verbum annimciatur, hoe non ])ropter Rottenses sohim, sed et propter vos
lf>qnor qui verbo non tantam, ut debet, vim tribuitis, per cuius auditum ad i.'>
spiritimi ])ervenitis. Igitur diligenter audite illiiis A]iostolos et Pjcclesiastes,
@ot \M\)U nicfjt burd§ ben gc^ft, ^nnbev burcf) bcvS mnnbtlid) toortt) cje^rcbiget,
ut iiic vides Pastores ab ang(^lo, A ]iastorii)ns Betlileemitae et vieini et
accoli cognoverunt, Dnrcf) jagen unb {)ocrcn \v).)xi e§ fnnbt unb offcnbnv.
z?( 16 Exlinrtacio .nd externum vcrlinni m r t8l.Vl3,l3 ut ijs Neqiiaf|n^m nnl ro
K|ijnis(|uc, ne lemerc, ut nein dicani impic, vcrbiim exlernuni suo lionoi'c privet jo
et contemnct, cui tantum honorem impendit tantiiiue fecit deus, nt missis
etiam angelis desuper mundo palam faceret per verbum filii sui dilectissimum
nativitatcm. Neque est, quod hie dieere velint Sohwermeri verbum esse
t«stimonium seu confirmationein rei prius conceptae et oognitae. Quor.sum
enim opus fm'sset monitoriiius aut dootoribus angelis in ea re quae iam nota 2r.
erat? Sed logemns ipsos qui verl)um voeale niliil prodesse contendunt, unde
ipsi hal)eant esse spiritum sanctinn, nlriun ex seipsis an ex auditu vorbi?
Si ex seipsis non habent, oportet igitur, ut liabeant ex verbo. Haee ideo
prolixius traetarc voluimus,
quo ut rem pretiosam verbmii domini exoscnlcmur
et in simimo honore apiid nos sit ei(|ne firma fide imiitanun-, quod ubi ^o
fecerimns, non deerit nobis spiritus sauctus. (!onferlnr enim cnHlentibus
Spiritus sanctns. Fides autem ex auditu verbi est, id quod apertissinius hie
locus indicat et testatur. Pastores enim

9iv. 88 (25. SDc^cmbetl 503
l

504 ^tcbigieii bc-5 3ii()rfS 1528
R]siint in hoc Itcblill angeloniin , in quibiis discere possumiis, lüa§ bic angeli
gcfinb finb. ®ay ift bic Icife 'Gloria altissimo deo' q. d. in terris sunt varii
dii, sed sunt lociistae. Sed in celo est unicus qui verus. huic sit potestas,
gloria. Sic leifc bui'fft ein prcbig, ttia§ got-S cv fcl) et qui sit altissimus.
?lufi cvbcn g()ct» fo 311: dieimt angeli, ba ftl)ct gottä iinmcii uiib tnajcftct in 5
oUer fd^anb, quia uullus liomo in terris et Satan, ci" tüit got fein. Ambitio
divinitatiä ift un-3 nEcn angcporn. Nos sunnis gci|ig gotlic^er cljcr. ^,?lbam
fieng» an in paradiso per Satanam. Quisque vellet esse tarn potens, sapiens,
iit aliis non iudigeret, modo ut alios regeret, conculcaret pedibus. S)q§ ^etft
[lä) gotlidjcv mnicftct untcriuinbcn. @o g'[)ct got au^ cvbcn, bic fc^nnb f)at 10
er. Sed fic fol pcffcr Bcrben. Nunc per illam nativitatem houiiues Incibcn
SU 1 Canticum Aiigelunim r P 2 gefinnct P bic fehlt P zu 2 Gloria deo r P
Sa? bis Gloria] Sic ciftc Icifc ift Gloria P über Icije sieht gclicb altissimo deo über
q. d. in 3 Sed fehlt P celu] c 4 et gloria P 5 d ang 7 angeboten P cl)r /'
8 tarn] iam P 10 ge'^etä P
Njhominibus bona voluntas\ Tres partes huius laudis q. d. Varii sunt dii,
scilieet terreni, sed soli nostro deo in exelsis sit gloria et honor. Quia ita
videmiis in terris huuc deuni semper delionestari, quia nobis omuibus innata
anibicio divinae maiestatis, Ut in Adam primo videmus. SiJ^c toic \Ot)X is
gcfc^idtt fctjn. Quilibet studet divieiis, potestati, sapienciae, lionori, ut illis
aliis domiuetur et quasi deus coram illis sit. Hac autem Christi nativitate
humiliabitur nostra natura et deo in excelsis dabit gloriam. 'Et in terra
pax homiuibus'. Vide summum angelorum affectum et Studium de nobis,
Qui summo gaudio Dei gloriam, nostram pacem efflagitant. Sicut in piis m
zu 12 Sie e^te Scv fvibc Sa« »olgefallen ru r zu 14115 Ambicio humaiia deo 11011
dat gloriam ro r
K] muneris deo reddendam, deo, inquam, qui est in altissimis. Sunt et in terris
dii multi, sed non iis. Verum ei qui est in excelsis. Hoc est: vero deo
honor accepti benefitii tribuatur. In terris nomen dei et magestas divina
summa afficitur iguominia et dedecori. Satlian et impii omiies se deum constituunt,
iis non gloria, sed ignominia debetur. Soli autem deo qui in celis 2.^
habitat, omnis gloria est asscribenda. Omnes quot^uot siimus agnatum habemus
Vitium, quod est ambitio diviiiitatis. Nemo non vult esse sa])iens, ])otens,
cui omnes assurgant, quisque dominari et ali(juid esse cupit. Haec immodica
div'initatis sitis restingitur nato Christo, tum eiiim palam fit onuies esse
peccatores, liumanam sapientiam esse meram stulticiam, iusticiani carnis esse 30
immunditiam et aliud nihil quam peccata, Omnem autem sapientiam a solo
Christo in quo omnes thezauri sapientiae sunt absconditi ox])ctendam, Omnes
iustificandii in fide CMiristi. Et iiaee ubi fuerinl honiiiics edocti. Ininiiliabmitnr

9Jr. 88 [25. S'fjembet) 505
H] fie ' ei untcv Infieti. Xoii tideut sua sapicntia jc. sed orubcscent. Ergo angeli
afiecti 1., ut deus honorem suum habeat. lam brevius dico 'jiax'. Vides,
quam purum cor habeant, certi diligere debemus cos, fie lüoltcn gern, nt
homines sc agnoscerent et humiliarent sc et deo lionorem darent. Celum
5 totx Hol geigen, si hoc facereut. 2. ut pax esset in terris gegen got et homines.
Et fit, ubi Christian!, non netten i)i)X gut, ct)V, quisque cogitat: ego
sum nihil. Si hoc esset in terris, non est bellum. Sed quia ic^ '[]Qn'j
jundEer, ^si) fel)e ben nit nn, sequitur bellum. Sed ego peccator. ^3Jlctn
tunft tft mir ein gvoffe loft. Utinam diguus essem, ut servire possem proximo
10 pecunia, sapicntia, potentia mca, bev tt)iib fein unfrieb anvtrfjten. Utinam
alius esset pastor, praedicator, princcps. Ille

KJ bondbov, ut homo liabeat luft iinb lieb bvan, quod lioc aguoscunt et gratias
agunt deo. Hoc voliint augeli, ut simns liomines nos in terris, nt daremuH
deo gloriam, uos paccra et gratias againus deo. Sed nos uon liabemus bcn
lüoIgcfaUcn. Cliristiani vero lialicnt et gratias agnnt deo. Si vis habere
lt)Dl(icfancn et bciieiilacituni, [iljc jiuiicf, \vox an bii toolgcfaücn ^aft. Ante 5
enini peste praesente i|nani ]>retiosa res erat superstitem mauere. Item
quam res pretiosa post bellum posse regredi ad agrum. Sic post famem n'.
Quando adest pax, uon agnoscitur. Sic est cum Christo: Quando peccatum
adest, (piam res, dicitur, ])retiosa est uon seiitire peccatum. In raorte quam
foftlid) biiicj c3 ift itnib IcBcn. Ttinam iam sciretis, (piaulus tlicsaurus si(
"'
apud vos, tum sequeretur gratiarum actio. Sed quia adest, ücigifft mQtl§.
3 bcn fehlt r
.'.
iBoIgc ttarnn 1' loolgc •V' Ante festem praeseuteni P
zu 6 über quam steht o tin 11 gratiarum .-ictiu c aus g a
NlSi gloriam dci in cxelsis credunt et in terra jiacem, 5lll bcui Ijabcil \\t
()crqltc^cn luolgcfnllcii iiiib banrfcn a,oi. Excmjjli gratia in jieste bonam
volnntalem liabemus, cljiicil Irolgcfaücil in sanitate. In penuria annonac
benediceionem exoptanuis, in bello paccm, in inorte vitam exoptamus. In i.'>
labore re(iuiem, in tencbris Inccm exoptamus. ?Iii bciuc t)(lf)cn tüljl" cl)ncn
gioffon Uiolgcf allen dicentes: D id) bobc nidjt gctiuift, baS gfiintf)fl)t , Icbrii,
tool, ()ei-,5lidd)t, fvibc ^o grof^ Inolgefallcu jcl)nbt. Illud desidcrium bona
voluutas dicitur. Ita nos videmus a Thirannidc Papae liberatos oliin
diu desiderasso illud desidcrium. ErSoxin, beneplacitum , (?l)n lliolgcfnllcil. 20
Illud beneplacitum caro noii videt nisi in eins absencia, sicut iam videmus
nos in libcrtatc pcne |)rioris captivitatis oblivisci, adempta libertate .semel
cogno.sceremus itf^rnni eins benc]>lacitum. Hoc beneplacitum ex cantico
12 et (terram) terra c ans terram I'JjlS %n bin flot unt ru zu IT Adfectus
evdoxittg ro r 19 videmus (nos)
K]a deo sapientia, iusticia et eins cognitionis fructum, qnae est pax e( nnitas,
spirilus se(|nitur gratiarum actio. Id eoim est bona voluntas, ut Iiomo dul- 2.'>
citer afVcctu.s et magnitudine bencfitioruiu dci exhilaratns gratias agat deo
qiii tantis donis nos cnmulare dignatus sit, ut dedcrit nobis unigeiiitum suum
filium et per cum iusticiam, vitam, victoriam peccati, mortis et satlianac et
in abundantiam ])acis nos collocavit. Egregia corte nee minus artificiosa
cantio, quam omncs huiiis mundi sapicntcs, si oinncs snas arfes, omnem if>
.sapicntiam et industriam in umnn conferant, contexerc non jxtterint. Cctcrum
ut homo ex animo ad gratiarum actionem excitetur, nnlia res alia melius
praestare pi>tcrit (juam ut rcspiciat et pcrpendat, «piae diversa siut dictis

9ir. 88 |25. Sc,icmbct| :,()~
U] Si nbsideretur civitas, taineii dicitiir, n() quam miscri, oliin potiiiiiius cxiro
portas IC. lam rustici noii agnoscunt hen('|>Iac'itiim. Si vonimit militcs,
(licunt: Ego liabeo 4 vaccas, cgo darcni 2; 9 fllllbcil, frf)rccft)Cigcv, darcm 5.
Olim in papatii: Si posscnnis lihprari a mala consficntia jc. In scditioiic:
s Si pax esset, h)oIt ii) ha§ linb bilu geben. Idco ista Eudokia maiiol (antuiii
apud Christiauos, quia Christiani semper manent fttdeit in icilttf)!ett , iit
semper dicat: D luie ein troff lid) biiit^ ift§ iimb bcn 6{)viftinn, (|naiita res
.secura oonscieiitia. Hoc optaut aiigoli, iiempo ut aUissimo sims lionos contiugat,
qui ita hlasplicmatiir in tcrris, et liominibns onmibns ItoIgljC i. o. ba%
3 dicunt] d 4 coiisfieiitia t'ilier (glciiln) P k. felill I' 4:7 seditioiic /jix
semper mit .5 evinxfuc r 7 iftS iHn-r um6 K über seouia hh »plant slelä quae siiip
60 iioii potest habere sp d 9 loolgljcl SBotgcfaflcn I'
N] 10 angeloruni sc(]uitnr. ^um crfteii @ottc§ I066 linb c^ci, f riebe iliib cl)uicEel)t
bcr mcnfd^en, Tornocf) bo§ brüte, ba>3 h)t)r bnö fclbc bntig!bnr niuibcmeu et
deum sacrificio landis lionorenuis. Quae conunoda si in felicitatf; non eonsiderare
potcs, in contrariis eonsidera, in peste sanitatom, in belli) ])aceni,
in penuria divicias, h)en bh) fie^cft t)n unfribc tnljt üj fiicn, jj: ff, feo borfftlü
ij hiot me'^cr ba§ l)c\lhc tel)l barmitb geben ^juin f riebe, bh) tiUjrft f?o fel)n, bn§
h\v i
tue, i ft moecfjteft Ijii fribe gebraiidjcii. Ita in similibus afVectibus
16 ^n nber (jum)
K] bonis. Et sane nunquam honio verc crit gratns, uisi aliquando in nialis et
pericnlis constituatur. Tum denumi sentit, (pianta les sit bonis t leta pace
frui: ((iiid iucundius tranquilla vita? (piid melius quam omuium rernm liabere
2-) copiam? Sed id tum ])rimum intelligitur, cum vita turbata et inquieta nee
non rernm penuria cxagitamnr. Idem contingit in rebus spiritualibus. Praeclara
magnaque res est liberatum esse a peceatis, a morte, quod tum demum
recte percipitur, cum diu noctuque conscientia urgetur et mordetur peecatis,
adeo, ut quo se vertat, nesciat et mors contiuuo obversetur oculis. Hie nobis
2.-. notum fit, quam duleis sit Cliristus eumque suam iustieiau] et vitam constituere.
Sic enim fere onines aflfecti snmus, quod praesentia fastidianius et
nihilifaciamus, absentia autem magnopere (jueramus et uiagni estimemus.
Tempore belli cum hostibus obsidione
tenemur et «mnia praesentem intentant
mortem, (juisque magno emptam eupit vitam, sed cessante bello et vita
30 raanente incolumi ne vel teruntiuin qnidem egenti largitur. Tune non
amplius eminet, quanta res sit teuere illcsam vitam. Ita eorrepti adversa
valetudinc vel universam sniistantiam expenderenius, si liceat melius sentire
et ad pristinam valetudineni redire, sed liberati inorbo ne agnoscimus quidem,
quantum sit bcnefitiura prospera frui valetudine nee vel tantillo gratos nos

508 ^'tcbiglcn bei 5al)tc5 1528
R]gott iinb bcn leutcn toot

9lt. 88 [25. Srciembct] *Jh. 89 [26. ^Dcjcinbcr) 509
K] fad, sed piitant .se luibcro oinnia a sc, inuiiii m:ii;iui rct> gralia, t(ii»)il luiii
liabeo in fidelitatcm JC. £)av t)cift baiictbcufeit.
N] cousideremus illoruui opulenciaiii in dcsiderio iiiunini. Talis adl'ectu.s
evdoxia, beneplacencia dicitur.
KJ
i incjuictam cireumferre consciontiam, premi pcccafornm savcina, mortis es.se
captivmn, mancipium Sathanae et filiuni perditionis Et nbi baec tocum coutuleris,
tunc gratus eri.s deo.
89
^^Jrcbigt am 2. SJÖcifjuat^t^fcicrtafl.
(2(_i. Jcjcml'ct l.")'-!^,i
etel^t in SbreiS yjadjfdjiift Bos. q. 24» Öt.
5'' — 7'' — fjier üiclfod)
fpätcv, afecr üov bev Söenutjiing biivdj '4>oad) ctgän,;! — itiib in bcr ^Jiüvubcvgev
jpQiibic^rift Solg. 13 iÖl. 21''— 2y^ t^iuc l'lOjdjvift bcr yibvei-fdjcu yjadjfdjiift
üou ber ^anb ipoac^ä finbet fid; in bcm ^tuicfauev (vobej XXV 5öt.
ö*" — 7»
i'Oix]. unter bem 2ejte mit P).
ßi Die Stepliaui.
Hi.storia Stephani non est mala, sed qiiia satis explieationis est in
lu Enangelio. Caput Euangelii aiidistis iicri, iit ex verbis aiigeli diseanuis uil»
hi§ Iinb§ ann^emen. S)a§ ftüd mu§ hjol getrieben lucrbcti, (luia i)er totam
vitam 3c. Deindo bivj lunu haii leiplid) tuort jol in gvoijcn e()ien rjaltcn,
nou ein geiftlid) tüefen anridjtcn, ut iu angulum fviedjcn. Vos tarn multa
scitis, quod ad verba attinet, ut ego, sed paucissinii recte capiuut, quia ratio
zu 9 über satis sieht opus Euaiigelio JC. I' 11 ftuif /' 12 jc. fehlt V lci6üd§ /'
groiieit fehlt P "galten] 5o6cn V IS geifttic^ loejen] gcifterelj P ut] et P Ideui locus
tractatur iu Tomo conciouuin 30 r Verbuui vucale r 11 quod ad verba attinet über
ego bis capiunt recte über capiuut
N] 15 In die Stephani.
Hesterna die audistis recensioneni Euangelii Natalis Christi. Nos ilhid
explanaudo pergenius Euangeiionque de festo Stephani incundissimum praetereamus,
ne vos variis eonf'nndainus. Audistis iiistoriam, usuui, iVuetmu
Nativitatis Christi, Deinde viru et energiara nece.ssitatenique verbi externi,
20 De iu Spiritus exploracioncs cadamus. Haec duo dihgcnter observate. Nunc
videtis iu hoc Enangelio non soium ay.ojiov, sed et vitam Christianam plunissirae
comprehensam, ibi videtis nunciinn Angeli siguuni aununciare, .scilieet:
15 ro T 18 ne bis conluudamus unt ro Audistis (usum) zu 22 Signum
externum ad novain doctrinain ro r

510 ^Prcbigtcit bec- ^aijxe'i 1528
R] ipsa dictat nos uon satis iutelligere. Yidebis et hie uon soliim oapnt
Christiauae doctrinae, sed I)Quffcn Cliristianae doctriiiae. Ibi liabetis ein
loainung, ba% man bas tuort fol annemcti (|iio(l aiigelus dicit. Ac signum
yiic •', 12 dat : 'Invenieti.s'. Hie nos Spiritus saiictus docet, quod minquam praedicationem
oovam in unuidum mittat, uisi signum bian ^enge et miraeulis con- s
finnet. Sie liic fit. Nova praedieatio et Christus uatiis in Bethlem, babel)
gibt angehis siguum, iit seiatis verum: Licet in pi'aesejiio. Esset suffitiens Signum,
quod angehis e eelo annuneiat, Icf)t§ aber babel) nid)t bleiben. Sic legis
iu veteri testamento. Sic Abraham muft fid; lafjen be)(f)neiten, 9JoqI) regcnbogcn,
Esaias cum bic fd)lnd)t bcrfiinbigt ubev Slegljptcn, gerebat non vestem, leremias lo
eatheuam. Ut non omni spiritiii credas, sed dicas: da Signum. Haec vetus
doctrina, ut credas in Christum, diHgas proximum. Haec est confirmata. Verum
hodie Schwermeri doceut baptisnuun niiiil esse sine spiritu. Ideo diceudum
tahbus: Ego legi Lucaiu. 2. vokiit 6l)iiftu§ fein
eigen geburt nic^t laffen c^tjcn nisi
S(M. 17, -jper angehun mauifestaret et signum ederet, Fac ut Thessalouicenses Act. 17. is
Si sie, uon indiges signis, quia iaiududnm doctrina confirmata scripturis. Sed
iam dicit fauaticus: quid fides? Oportet altiiis veniamus. Hie re(|uire Signum.
Spiritus sanctus novit: tücnn bie recf)te lere angt)et, tum diabohis ipse
1 non über satis Vide to: concionum An: 30 r zu J Et lioc vobis signum r]
zu Ischen doctrinae und Ibi in den Text einye/'iii/t P babetis] [)o6cnl P 3 Ac feldt P
4 dat Iiiveuietis über Hie nos docet über qnod 5/6 et miraeulis confirmet über Sic
hie fit A'/y Icjft» liU bleiben über Sic bis Sic zu
',) Noab Abrabani r über euin
sieht 20 14 (nun) voluit CSl)riftul über fein laffen gefien P zu l.j Thessalo:
Act 17 r iii doctrina über coiilirniaUi sori]itiiris] sij;iiis daräbtr scripturis P /T dicit
lanatieiis über ; über ipse
NlPuer in praesepio quaerendus. Nani uulla nova jiraedicacio absque signis
iuccpta est. Ita haec nova doctrina novae hicis orditur siguo communicato. 20
Ita hie videnuis angelum ad confirniandum suum verbum puerum in praesepi
inveniendum dicit. Ita circumcisio Abrahae, ita nudus incessit Esaias,
Hieremias eathenam in colhi habens signa scilicet futurae devastacionis. Hoc
ideo factum est, ne omnibus et inanibns doctoribus credamus, nisi eertissimis
signis confirment. Nam vides liic angeii nuncium abscjue signo non t'aclimi. -jr.
Noii igitur illis cousentire nova atterentibus, nisi signa secuni f'erent aiit
certissimam seripturae doetrinam attulerint.
Sathan sem])er variis(|ue maeliinis
sincernm verbum insidiatur, hie sub f'aihiciis conatur sedueere ])i()s. Noli
igitur prodivis esse ad novam doetrinam, sed deo erede et illiun ora. I'^idelis
est qui te servabit, modo crede. Insuper sigua impia ut Sathaiiae sunt :iu
inter Papistas, nolite assuniere, quia sunt contra doetrinam Chri.sti. Summa:
22123 ita bis signa unt ro zu TJ über incessit steht et iucaiceatus ro 23 cutbeiia
31 contra (nnvam)

9h. 89 12C. Jqemfaet] 511
RT Capellam ai'dificaf, (^wifft-S an mit gdualt (viaiinonini unb föld)cii ic{)ald=
kantigen geiftcin. ^d) lueiu fein äioifei pvebigt jniagcn

512 -;UTbi(itni bc:- 3nf)«ö 1528
RJ 2. ftude ift, De fide pastoruni
in to: 32 anni l'ui. Ö. Vide t(i: concionuni viii dei Anni oU. )• agc; deo über Jjrcifc zu i)
aber donum steht doct: P 'JjlO doniun Esaie 9. steht über doctiiicaicc 3c. diM'trinani k.
fehlt P III12 psal. 50 über Wnd 12 bog ift] i. e. P 13 eä fehlt P ©ott
über bancf 14 ftudc P 15 jurcciöneu P 17 cultuni über alium .Saccrdotiuni
novi Testa: r urgentur über (ursi) 18 sunt über sed ic. fehlt P 19 \aVitx
20 tune colis deum fclUt P
N] Secundo post descriptani novam et veram doctrluam sequitur pia et
sincera vita, id in pastoribus simplicissinie vidcs, quod olim iu ludeis in
variis cercmouiis vidisses fieri, liic in pastoribus non variis ceremoniis, sed
simplici fide et obediencia fieri, qui relinquuut greges, obcdiunt angelo, laudant
deum sacrificio laudis et Confcssione. ©ifjer goteS bl)nft bavff llidjt üicl "
gcpveng, fennbcr ben gUilubcn, loben got nnb Ijneii l'or allen befcnnen. Ille
iam est cultus novi testameuti

91 1 S9 [2C. Tf)cmticv] JS13
R] Iniliget dcus iiecunia, ioiiinio, templo, bobus, sed sacrifitio laiulis, [i.s. 49. *i. ;.o, 3
'Xiim san

514 5Prebigteii bei ^aifxei 1528
H|9e(}cn ^in, ut venerant, feiner leift ein fol6cn fc^cvcn JC. Sed ciuTunt ad
(]iut ut antea. Hoc etiam scitii dignum iu ('liristiaiiitate, bau eilt meiijcf)
fid; Ciauü Inicfetrt fol, ut sint ouinia libera quae sub papatu höh libcia. Magna
res: qui capitalem articidum iguorat, qui dicitur ab angelo, Hun(|uam bona
coHscicutia edet carue.'^. Certo contra papani agere ge'f)0lt ein gclei'tcv fioiiier
(S^rift, noH est levis res contra papam et suos scriptores k. £a§ (Suan=
gelium Icud^t burcf} ein ganlj 6f)vift leben.
1a?' anbcr [lud ift bcv binft gegen beu menfdjen, quia pastores revertuutur
ad sna, uxores, iauiiliani, liberos. Si liic papista, Spiritus vel jc^toemier,
dissuasisset. Sed hoc age, ut inveniaris iu statu in quo proxinio servis ut
pastores iam liberi rodeuut. lam tandeni serviunt,

9Jr. 89 [26. Jfjembfr]
5I5
R] sunt iiniileta bie niibcvn C[(poi 2. tabulae. Sic illo cnpKalis articnlus bringt
mit ficfj itn|jlt'tiuin.ni totiiis legis. Xon potest nu^iiiis ordiiiari Ciiristiana
vita quam cBen in bem ejcmpel. Sancta cnix baB ba belj ift. Satis vidistis
lieri, qiiüd mater et piier deseritur im elcnb. 1. non domi, sed l()ngiiK|ua in
5 terra et tarnen apud avuuculos JC. Et hoc indieat. (piod fit in noete i. e.
in 6ctiu6nt§ unb elenb für ber hielt. Ideo fit, ut Ciiristiana vita non
agnoscatur corara mundo. Si etiam quisque faciat in suo statu, ut iain
di.xinius, tarnen man QC§t» nid)t. Si vero pastores S. Francisci tappen (ifttcil
angcjogen 3C. Sic iiodie et sciupcr manet öcrad^tung iinb Ocvfolguiig über
10 benen qui Christian! sunt, ba§ 6reu| bleibt nid^t aufjen k. ^ule^ft auff
bo§ ja !etn ftüd anfien bleibe in bieieiu tcrt Christianae vitac. est ibi (|uo(jue
ubedientia gentilitiae potestatis , (|ui:i fit mitten im getjorfam Komani regni
et ordinatuni, has ßl^riftna f)at nid)t e^er vel lenger mit ber gepurt fomen.
Si venisset ante descriptioneni, l)et§ ein fc^cin gehabt, fpiasi non voluis.set
15 subesse potestati Rouiani imperii. Sed in ipso paroxvsino mandati be§ Cesaris
et venit mit ber geburt, non propter pracceptura pontificuin, Herodis,
sed Cesai-is, huic obedit Christus. Fortissiniuni argumentum, quod Christi
regnum fe^ ju jd^eiben a nuindano. Christus nohiit regnum occupare ut Rex
mundanus, sed voluit subesse etiani geutili imperio. Komani eraiit ludaeis
so iufensi. Nonne tediosum, quod Christus juferet et liuic obedit, (jiiem ludaei.
1 über sunt bis anbcin steht gtjet on impletio Inipletio legis r 3 ba§] jo P
4 in longinqua P ö et] sed P zu 6 Miseria et inopia infantis et matris r zu T
Vita piorum non apparet sancta IC. r 9 hodie et c aus ho« /" flrcu^] X 11 quoqiie
Hier (est) 13 tfjt P geburt P foni|)t Cliristus in ipsa descriptiune nascitur r
75 subditus esse P Ko: Imp: i

.-,16 iptebigicii bc? 3nt)re? 1528
H]Cliri:

.".
("aesar,
9*r. 89 [26. Jcjembctl
5I7
R) eigen. Si adiuntrit verbum ojieribiis, mnd bxanü , f'uit praoclicalor, ideo
fiigit JueltUcf) legimcnt. Sic cgo prat'dicatDr, fujrio. Noii aiitciii dico, quod
sit unrecht: mir ift§ iinicd;t, ipiia ad hoc uttcnse:> hodie
dicunt: loft tccib, {inb forcn, i|uia .«mit oBcrfeit. Quid esset inuidi- potestas,
si minor non esset? Quid faceret c

518 ':t'«ti9tEn bi'.> ,3nf)rt.r 15'28
Woitf). 2L',-.i
vitle, fdjrift
Solg. 13 SSI. 23»— 24 1, foiuii; in bev .ffopcn'^agener ^"»anbfiijvift *Jh-. 1392
iöl. 29'' — 32». ;KLh-ev Ijat feine yiacljycljvift fpiiter no[i)nia[5 bnvd)gcarbcitt't
nnb üie(ei mit bnntlcrcv lintc nniijöciogcn ober i'V(jän,it. Ginc l'lbidjvift
bcv iRörcrfdjcn ''Jtad)fd)vift Don bcv .^anb '4-*o'id)6 finbet fid; in bcni oUiidancr
t^obej XXV 331. 7'' — 8 •\ bcvcn ^Jlbnjcidjnngcn ütm 'Kihxi' U'iv nntcv bcni Icrt
ntit
F ücrseidjnen.
R] A prandio.
Ilodic aiidistis, (piod Satan niiii(|nam liabeat ie(Hii

9ir. 89 [26. ^E^embctl ')k. 90 (20. Icjeinbctl 519
Rltüeifc, seil varie, iit gchJQvnct fcib .juüctcii et loncljcu

.",20 '4'vcbic.ilcii bc-> 3'il)i-'i-'-3 l-i'-i'*
KJ ptumppcil» (jev: egu lialjco sphitum. Sic (iiiisciuf fredjc, ltol|c geiftcr nescieiites
Cliristum adhuc. Si hoc praodiratur, (|U(iil uiiines similcs, fo iDoUcili: all
glcicf) fein. Et ex siinilitudiue Spiritus facinut carnis et iactaiit spiritimi.
Sic gtligS tcmporibii^ a])ost()lorum, cum audiuut: Lex iion maä)t fvoill,
gingcuu ^er 3C. Ciierintus ()u6 an teniporihus Apostolurnm an3ufcdjtcii deitatein
Christi, dixit verum tiiium Mariae, sed quod ante Wariam fuerit et
deus, JJein, et 30g multos ChrLstiauorum ad se. lohannes mnft» Icibcn,
Paulus et Petrus, ludas, lacobus, omiies queruutur: lesus Christus, nnfcr
()eilQnb, uon fuit autc matrem, sed I}cttc fein Ujcfcn angefangen in feiner
suc. 1, 3s mutter. Sed Lucas ait '(5r fol gottcs fou I)ciffen\ Tiiä f)cttc er bnlb
1 plumpen fic ()cv J' 2 aUc /' .3 cariiis] siinllitudinem [darüber aequjilitatem/
cariiis P 4 (u. ö) gieng-j /' .3 jc. fehlt P zu 5 t'erinthus r F /ijO iilier
(leitatem stehl iliviiiitatfin] divinitatein P zu 7 Cheriiitus r .S' et felät P lacobus fehlt P
zu 11) Luc 1. r
bis
N) optima pietatis specie. Ita liodie audieiites (^oram deo uuliiiin personanim
discrimeu, tuuc praesumptuosa racio dieit: Df)0, §0 bl)n id) %0 groä al-J cl)n
le^^CV. Illam similitudineni in spiritu vult carni tribuere at(jue ita eanuiliter
superbire. Ita semper spiritualis liiiertas in carnis licenciam degeneravit
tempore apostohwum, quid uobis fiet".' Ita tempore ai)ostolorum Cherinthus
orttis, qui magnam seetam iustituit ex iiumero ajiostolorum et fideliiuii,
Credentes Cliristum filium Mariae, sed ante Mariam non fuisse, sed in
matris utero iucepisse. Hnnc habueruut seeum optimi apostoli et Euangesu
]3 Caro sibi spirituni tiibuit ro r zu l.j Clieriutluis ru r ITjlS l'redontos
liabuciunt unt ro
K] corpus habuisse, sed ex aere corporis f'ormam aece|)isse. Postea exorli suut
qui negarent Ciu-isti divinitatein. Nee del'uerunt qui contenderent non l'uisse 20
aute Mariam, atque ita alia post aliam lieresis nata est. Hue aceedil, (juod
ludeis et gentibus res ridieuia videtur fiiiuni dei hominem fieri, cum homo
tot erumnis et calamitatil)us sit expositus. Ita nobis praedicautibus unam
fidem esse quac coram deo iustificet, Non esse discrimen personarum inter
Cin'istianos, vulgus in diversas rapitur sententias. Alius somniat: cum sola 2"i
fides iustificet, nihil boni operandum. Alius fingit carnalem (juandam libertatem.
Quidam sibi persuadent se nemiui subditos esse debere. Idem usu
venit tempore apostolorum, docentes quidem iustificare fidem, sed ita si accedant
opera legis. Quidam somniabant sibi impuue (juidvis licere. Erat
quoque tunc teraporis Cherintus, (pii concedebat (|uidem Ciu-istiun ex Maria 30
natum, sed ante Mariam fuisse ])ei'negal)at. Et ]iii)nuin Mariam cepisse
Siic. i,s2 asserei )at, cum Lucas dare seribal, (piod sit '(ilius dei ahissimi'. Tani hör-

5lr. 90 t2n)pter Ijniiitateui: Nemo ei siuiilis in sauetitate.
Sed (|Ui>d naturalis lilius, bily lUCre got ]ll lIill)Cllb,

I
Tunc
522 ihcbigtcn bc^ 3al)tei 1628
K] ^JJlcnic^cn nid)t ft|cn. Ariiis. Eiro tinifo ol fntura, (luin vidit craHsam Choriiitliii
licicsiiii et loci Inliamiis ftnb ftavcf. Sed (liccl)at Jesiiiii Cliristum
fuisse l'OV bcr luclt, »Scd non naturalem (Iciini. Tai ift bct 9cid)Uiillbr)t
f\viff. Ku-o fjaltS

9h-. 90 [2(>. Icjcmbctl 523
R] ferre, boö matt Ü^ciiii'3 bic ein IjiUTiiUuvtiii (^cUu'ft, t)nt niiiicbctet. Nol nominare
coraui |iiiclli.s Piiapiini. VlUcill (5.1)viftllö biilld) lüd)t. I*n>i>tcr hoc
legitur Euangeliiiin: liestcrnu Eiiaiigelio, IJbi scribit loliaiine.s, (juod si( ttiQV=
t)nffti(\ci' Q,ot, et Kiumgcliuin lolianiiis klucift, quod iuavfjaffttt^ci; gut. Vi'lc
5 ca. 17. iac'tat, ijuml faciat, ([iiod duii.s u|)erctiir agat, Ciralnra sii- iion vf)Uinct.
Ei^o nolite jiBciffclu, «luod Cliristus sifc itQtlltHdjCl ntcilfd) a natuiali hcmiiiu;
iiatiis et aniiiia iiub liiarT)afftiiicv fiot, mm t^citcunct, sed gcboviicr got. De
lioc vnliiuuis Euaiiiicliuin pracdicait', inudo (iiiiipiX'lHiidoi'e [uissctis. Qiii
iioii, uiaueat cum suo simbolo. Si credis in patrcni, filiiiin et spirituin
10 sanctum, oportet dciis sit, (|uia iiiiiis deiis, sed iiit eil igen te.s legant iioviim
testanieutuni.
?i'ii i;. •
zu 1 Venus r / l)ucluirtiiin /' angebetet Ijot /' J 'JlUciii liis iiidjtl lesus
Christus taug nit /' über ß^viftug baud^ «'«'«' Christus taug 3 liestonio )'".n.iiip;elio
feli/l P 5 1 P (|U'iil deus nach «gat P operetur et a^at /' tf)umct| putest vf)utlicil P
6 jlBclffcttl] dul)ilare I'
N] adorari et oiiinia idola, Soliim lume luiiniiiem Christiiiii iiori pcnnittif lUniin
esse et adorari. Inipiigiiat haue fiih-ni. Ooiitra has 8at!ianac fallaeia.s
loannes siniin EiiaDgelioii cxorsus est. Christi divinitatem plenis buccis
15 et seripturae testimouiis probans Iniue artienhini hie explanat loaniics
tersissime. Vos simplices iinnin eredite deiim. Vos qui annati estis scriptura,
haec loaiinis arnia assumite.
Kl feraiittir iiieoiistautia et doetissiiiii etiani sint taiii liibriei, ut nihil .sii|)i'a
videam. Nihil neu raolitur sathan adversus Christum. Qnidvis tolcrare
20 potest: unum Christum ferre non potest. Proinde ut simus instruoti adversus
diaboli insidias, crebro et diligcnter nobis est legendum lohannis euangelion
(juo asserit et probat divinitatem Christi, (juod eiusdcm sit potentiae, gloriae
et raaiestatis cum patre, et quod ab eterno cum ipso fuerit. Nam sie legimus
capite 17: 'Clarifica nie, tu pater, apud temetipsum gloria quam habui, prius-3"'). i7,
25 quam mundus fieret'. Hoc probe teuere et hoc pacto sentire satis est.
Prinumi statuendum est, (|uod Christus verus sit homo de virgine uatus.
Deiude, quod sit naturalis dei filius, qua de n; explicare instituinuis euangelion
lohannis. (^uod si (piis assequi ncqucat, luiic satis sit symbohmi
apostolorum, scilicet: Credo in deum patrem omnipotentem k.
19 Video

524 >;tiebirttm bc? 3nf)vc^ 1628
''1
'lii ])riiicipio\ Haec est pr;R'er ipsum condita sunt et facta, ergo ipse non est factus. Cauta
sunt verba euangelistae. Xon dielt: 'In prlncl])io factum est verbum', .sed
'verbum erat': antequam Inclperet et fieret orbls, Cin-lstus erat. HAc textu
convictus Arrius a(hnislt, (piod Clnistus fuerit ant(! res eondllas et filius dci
/.'( mit ro

•Jir. HO [2G. Icjcmbcr] 505
H] nunierare noii posses iiilor e;i fjuao facta sunt. Kru'o coiuliulitur h". 'Oiot
toax\ non (licit: gut fd^iiff ba-ö lüoit, swl c\ott locfciitlid) Umv ha-i luovt. Mi
textus urgendi. Arius dicebat: Christus ift l)l)iu oufaucj gclucfeil. (iiiaiido
pr()|)ouebatiir ei: ®ot ift bü§ lüDvt gctocicii , ba
Huott; et: Vhi bcm ort flot
.'.
^cifft nidjt naturalciii dfuiii, scd einen geueniieteii ijott. l^t priiiceps: in civitate
vocant eum priiicipein et tanieii natura 11011, iit si diceres exicns doinuni:
fei) bii fiaufmirt. Hie ipse dicebat deuni: iiiiiieu])atiis, bcm Giott ein imiueii
geben Ijette: fei) bn 90t auff erben. 5)ay cifnnben fie au§ l)l)vein fopff. Sed
loliaunes: 'In priucipio erat' 'et Verbiiiii erat ajiud deuiii' |)atreiii 'et deiis'.
lu Non dicit: Nuncnpativus. 'Oiniiia ])er'. fe flingt nuibeiiiiafjeii ledjeilirf)
apud noSj (luod Cliri.stu.s voeatiir verbiini, (piasi diceietiir: Cliristus ift ein
ftio^alm. Illiid priimiin expediani, brunib ift boä ein loenig f)od). Quando
1 mimerare in iiumerari (jcSndert sp über posses steht potest immerarl 11011
potest P 5C. f'eldt P 2 (Sott] öot P Woi-t| flol zu 4 über ift steht Wax Arius r
5 naturalis deus P ein genentev P 7 nuiicu|iatum /' Wut P (ebenso 8) zu 10
Verbuiii r 11 diceretur] d
N] ab inicio. Hoc argumentum prosternit Arriuiii et onmes liereticos. Tunc
dixerunt: ?ln bem ovt[)c ift 0)ot nid;t el)n imtnrlid) gut, fjoubev eljn gennntljev
15 got, sicut aliijuis doiiiiniis et prinee])?; in siia abseneia praesidem cnnstitneret
in suo loco. Hie esset dominus nuncnpativus. Ita liie Christus sit deas
nuncnpativus. Contra iioe jiugnat loaiines: 'Erat apud deuin'. Sublime lioc
est. Christus appellatur 'verbiini'. Non verbum consideres in orc locutum,
sed tale verbum quod in priucipio fiiit, per quod cehim et terra et omnia
20 creata sunt Gen. 1. '@ot fpvad}'. Non est res parva: Christus est verbum. 1 i'(i'i> 1,
6r ift nid^t eljn ftrot)aIm, sed est verbum dei per (juod omnia creantur.
Tu considera verbi nostri naturalis ellRcaciam ipiod parva voce ex parvo ore
exit, tamen a multis aiiditur et pereipitiir ab omniiius obedieiitibus snseipitur.
zu 14 Occurrit obieceioiii ro r 19 sed (ille) 'Jl för ift ilidjt c ro aus Siirfjt er ift
zu 22 Eyepyut verbi liiiniaiii ro r qund] qui
KJ sit, sed negavit esse naturalem dei filiiim, sed üuiliini usurpatione noininis,
25 et ita vohiit Christum possidere nomeii diviiiitatis, qucmadmodiiiu is qui nou
natus, sed ab alio constitiitus imperator nomine imperatoris gaudet: iiunciipative,
non naturaliter Christum deum dici voluit. Verum cuangelista lioc
loco neijue naturalem ueque nuncupativum, scd verum dciim esse asserit.
Porro ridicuium apud iios sonat Christum dici verbum, quod perinde est,
30 ac si liomiiiem dieas esse stipulara, sed ubi audis Christum dici verbum,
non intelligas illum sonum qui ex ore proeedit, sed verbum (juo omnia condita
sunt, et quo omnia opera sua perficit deus. Accersendus est liber

526 'Prcbigtcn be-? ^atjreä 15-28
R] audis L)liaiuiein in jnineipio loqiii du verbo, iioli cogitare verhiim qiiod cgo
ore fpxcc^C, .-^ecl qiiod verbnin quocl fiiit ante couditum lunndum et aix-ipo
. »(01.1,3 1. cap. Gene. S)q§ l)ilfft büjll. 'In ])rincipio' et sequitnr. 'Dens dixit:
K. et tiebat' sol, biiid)C- löort ItiQr foiin nnb monb. Ergo ante soleni et
Innaui fuit ein toovt. S^n» meint hie sanetiis :^sot)anne§. Egci crassam sinii-
.-.
litiidinem dabo. Verbum inunb(ic§ quod homo loquitur et praecipne, quando
habet potestatem. Yerbum qnod exit ex ore, est unicum et tarnen cifd^alt
in anribus aliorum uiib ift fo frefftig, nt fiat, quod mandat, nt dicere j)ossis:
@r fpVQd^a, l'o gl'c^ncf)-!-. Et tarnen si inspieis in o>^, ift laiim eines finger§
breit et tarnen iiia vox fol )o biet fdjaffen, bau oücr un§ leib nnb gut lo
g^et. Princeps uuo verbo potest )d)affcn, si iratns. 3>ic( mf)ei" miiftu ge=
bencfen: dein? ttn leimet, quando iile verbum dicit, fo ftf)ct ba I)intel unb
ei'ben, et iratus: ligtö in bcr a)(f)cn. Sed (juia nun os liabet deus, oportet
verbum fuerit ante omues creaturas. 'In principio' i. e. non factum, sod c«3
Xvax fc^on ba et omnia per ilhmi facta. Chri.-tus secuuduni divinitatem i.'.
zu 1 verbum r P quod felilt P :i et senuitiir] jc. 4 über jc. et ste/it iiat lux
von P in den Text gesetzt sol fehlt P Warb P ö liic sanctus] ©. P 6 TOunblidö
verbum P 7 über potestatem sttht dominium potestatem, dominium 1' über unicum
steht unius hominis est unius hominis verbum et P zu S Similitmlo de verbo oris r
quod m.indat über ut dicere 10 un§] vas P 11 mex P zu l'J über deus im ^imel
steht diviua maiestas deus] divina maiestas P ftetjet P 14 principio über i. e.
In principio r 14,15 e? über luat] fehlt P
X] Con.sidera edictum principis alicuius in sua regione niaxime Valens. Multo
raagis efficacissimum erit verbum dei Creatoris qui nou os et iinguam habet,
sed s]iiritus est, hie profert verbum, Gt)n inortf) buvd) lDclct)§ er f)l)mel nnb
erbe gefdjaffen ^at. Xam verbum Priucipis alicuius est eins sa[)icncia,
potencia, virtus, consilium et fortitudo eins (juae oninia in vcrl)0 complexa w
sunt. Sen el)ne§ furften löoitt) I)at cljueu nad)briigt Multo magis in verbo
A miiiori
SU 10 Verbum principis puteiis ro r ISjl'J ijt] unb er gejd) l'j Nani (si)
ro r
K] genescos et is in consilium adhibendus. In (pio scriiituni nli(|uit ALoscs, quod
deus f)innia verbo condiderit. Haec quo melius inteiligas, cnissa similitudine
explicabimus. Queniadmodum verbum ex ore hominis procedens (ragiiis
quaedam et cvanida vox est, tantae tarnen eflficatiae tantaeqne existit virtiitis, 2i
ut ca quae vult, impetret et efBciet, sicut ]irinceps verbo omnt^s suos sul)-
ditos eonvocare et ad sua iussa cajicscenda adigcre jjotest. Ad eundem
modum deus per verbiun (|uaecunque vult, explet et exc(|nitiu-. Illud aulem
verbum est Christus. .Xtiiue liuic Iropo est assuescendnin, quud Christus
2yl6'J7,ä4 Christus dioilur verbum tint ro

.'.
cnferlic^
9h. 90 [26. S3ejembet] 527
R] (licitur vorbiim per finod celiini et teri-a facta et nos omnes yi tltal. '9hc^t§',
bü liegen bic fetjcv 311 bobeit. Principis verl)iiin est potentia, .-;apientia, pnideutia,
bracliiuin eins, (piia per vorbum geC)et fein gcUialt, lücifl)eit. Sic
Chri.stus est sapientia, potentia, brachinm dei, f(nfll)eit, «jiiia in vcrlxi i)"t
gcfaffet, in verbo est toefen k. S)enn eins furftcn tnovt (jat ben
nad^trudEt, fvafft ift bvin, loefcn. Sic in verbo quod Cliristu.s est, est aetcrna
sapientia, qnia per eam creata oinnia. Cläre dicit: Ciiristns fiiit verbum
ante niiindnni i. e. aeteriia sapientia, potentia, e^c bic toelt gcmad)! ift.
Sßirbö ein mal fomcn, qnod Satan gelualt !iigt, diceret : Credimns Clnistum
10 denni, Sed e.sset idolatria super oiunes, si daretis ei divinitateni, nt cnm
Sacramento: Si panis merns et aqua, qnantam idolatriani vidjtet l){)r an.
Ideo non credendnni. Eteeontra non faciinns, qnod velinuis in sacramento
dedecus, sed ut vos ^uten für bcm abgot. Sicut fecit Arrianns. Christus
fuit ante Mariam, pretiosissinui ereatnra. Sed vos credite siniplioiter .^eilanb
15 verum homineni natnni ex virgine et verum dei filiuni de vero deo. Siout
zu 1 über et nos steht gf jti^aftcti von P vor et nos in den Text gefiüjl ninl]
matt P :? aber bo liegen steltt gejdjaficn von P vor ba in den Text i/e/'iu/t 3 eins
über quia 4 potentia, sapientia P flugfieit fehlt P 5 cufcrlid^ über gefnffet JC. fehlt P
Verbuni princip r 6 na^ixud Wefeii fehlt P 7
] ^an ./Juge fehlt P
8 tfyc P 9 diceret] d 10 cum cum 11 rijjt P 12 Kcontra P zu 12 Arius r
N] dei Christo omnis virtus, efficacia, poteucia, sapiencia, consilinm apparet, ut
dicamus: Icsus Christus natus in nnnidum est etcrna dei sapientia, virtns et
consilinm, braciiium. -IJic^t cl)n )(^lcd)tcC' Inottt). äüortl), sicut iam nostri
.sacramentarii et Auabaptistae non tribuentes verbo lianc virtutem dicentes:
20 Deberet in pane et vino, in acpia reinissio pecoatonnn et corpus (ylu'isti
esse? £1)0, haii tocr el)n groffe obgoctterci). D nei)n. Interim gloriautur sc
non reiicere sacranienta, sed deum et verbtnn eins inagis extollere. Tu ergo
Crede Christum alfjo hJQftjafftig, nl§ er Mariae ^on ift, al§o tDar()nfftig ift
zu 19 Sacramentarii verbuni extolleutes illo derogant ro r 30 corpus et Christi
K] dicitur vcrbimi i. e. potentia et virtus, qua celum et terra ()nmes(|ue crea-
25 turae conditae sunt. Porro verbnm est jirincipis antoritas, potentia, priidentia.
Nam in verbo omnis eins vis et potcstas sita est, utpote quo quicquic
recte curatum et factum velit, procurat. Ita quocpie Christus est cterni
patris verbum idemque potens, efBcax, sapiens, vis et virtus, qua omnia
opcratnr deus et per hoc verbum i. e. Christum, filium suum otcrnuiu con-
30 ditus est mnndns i. e. omnes creatnrae per ipsum factae sunt, (juod per tiiiuin
omnia facta sunt. Ipse non est factus. Haec verba euaugelistae imprimis

528 q5rcbi9iftt bf.> 3Qf)rc-5 1528
Rltaiu vei'e est naturalis liomo sie deiis, iit ipsi naturalem matrem, sie deum
initreni. Hie laciunt toxtiuu: Erat, nou factum k. Si (>mnia ])er ipsum,
ergo ipse non. Si sine eo nihil, ergo i}at ns t)elffcn madjcn. 8ie Paulus
lofjuitur etiam de hoc. Satau aut Christi deitateni, humanitatem aut verhuin
impuguat. Ideo videte, ut discatis Christum, (juia a

9!t. 90 [20. Scjcmter] 9!r. 91 [27. Tciembct] 529
R] noslriim, quod vcrii.s ileus, crcntor, iit t'i'rti siti.s: dous verus es. cleo voro,
liomo verus ex liouiiiie vero et fpiod fucrit :mto nuiiidum et adimc 'oimiia 3oi.i. i, 3
per ipsiim et sine'. Nou dicit: ante iiiatrcni fiiit, sed sio, bou llinn gieifjcu
mu»,
sit] quod P non tantuni iiljer tnntuni bcn nameil ^ait r über natura sieht att] notliv
link ort /' 7 tonitrui P V au^flcleat /' zu '.» ©d^wctmer r In ipso vita r P
U tjerftaiib über (a^feii 12 Cum] Si P terrestria bis quouioilo c sp aus torre/t
4111
N] .stum verum deum patri eonsub.stantialcm esse. Nam ex praedietis verbis
intelligitur Christum plus esse (piam «Teaturani. I(a incepit Joannes de
15 Christo filio dei seribere aleius quam ceteri tres. Ilic Joannes filius 'lioanerges', moif. 3, i?
'@l)n I^nbt bei bonner»', qui simplicibus verbis fulgurat in hereses et Rottenses,
in Manichcum, Arrium et Sabellium et ncstros Papistas et Rottenses
quos omnes olarissimis verbis prosteruit et reiicit.
'Jn ipso vita erat et vita erat lux hominum et lux in tenebris lueet.'soi) i.ii
20 Haec verba et praecipue Augustinus aleius traetati sunt scilicet dicentes 'Jn
ipso vita erat' i. e. omnes creaturae antequam fiebant, in illo erant et vivebant.
Huc non tendit Joannes, sed Christi diviuitatem probare vult, J)ieit
zu 15116 3oanne§ el)n (t)\M be§ könnet? ionnetl mtjt fctincn hiorltjcn ro r
K] et creata simt. Atque hoc unico et solo titulo multorum hereses prorsus
evertit et potentissime prostravit Johannes. Hinc et 'filius tonitrui' a Christo Wnif. 3. it
25 dictus est. Sequitur 'Jn ipso vita erat'. IIuiic loeum quidam et praecipue Soij. 1, *
Augustinus interpretati sunt de vita quam creaturae habeut in deo, qua consistunt
et vivunt omuia in Christo. Sed haec quo magis sint subtilia et
argiita, aliis relinquemus et diienius euangolistani loqni de incarnatioue, vita
et eonversatione Christi quam gessit et in terris, qua nobis iaetus est vita
30 et lux, ut sie euangelista simpliciter testetur Christum esse fontem et originera
adeoque auctorem vitae eternae, ut omnia ex ipso vitam habeant et eitra
25 In bis erat unt ro 30 testatur
Sut^etä SBeile. XXVII 3*

530 ^ptebigten bc? 3af)rc? 15'28
Rleinfclttgcn bcvftanb, inlellectn. lain tlcscrlbit losum qiii hoininibus fuit natus
in terris. ©inb eitel boniievfd^legc. Vos scitis, quod niaximus articnlns, ob
iDtl" tnogcn ex nostris viribus cttim-j t^lin. Ibi conehulit lohaniics: Christus
(Uli auff erbreic^ 9'C"3' ""l'"
"^^i filius erat, in illo, inqnani, erat vita i. e. c§
ift olfo gor vita in Ciiristo, ut extra illiim sint omnia morttia iinb gilt iiii^t§.
Ergo damnatur totu.s munclns, quod sit mortis et iiuingcl vita, quia in
Christo est. Si haberi debet, in eo quaercnda. Ergo oninium monachorum,
g;ot 14, f. philosophornin vita es( mors, qnia Christus est 'vita, via' JC. Nemo cogitat,
ba^ ha^ luoit fo umb fic^ fd}incif|"t. Si vis iudicium fpvedjen super vitam jc.
di(;endum: In Ciu'isto est vita, ijui eum sp(|uitiu', iiabet eam. Qui non je.
»Sic uno verbo treibt bie gaiili tuelt Hon fid) ,511 Pf)vifto iinb inad)t iUmn
Sof). i,4honiineni not. In ipso Christo est vita, si vis habere, ibi tpiaere. 'Erat
1 int fehlt P über qui bis natus sieht propter lio: factus lioniü] qui piopter honiines
factus liouio et natus P ^ii 2 über maximus arficulus steld praecipua questii) niaxiuius
articulus] praecipua quaestio P 4 inquam fehlt P 4l5
e§ bis omuia iint 5 In ipso
vita erat r 6 vita] bc§ leben? P 7 est] erat vita P 8 via, via JC. R] via, veritas et
vita P S/9 Nemo bis JC. fehlt P 12 ipso fehlt P 1Jjd3I,I Et illa erat lux honiinuni
»• zu 121531,1 Vita erat lux liuminum /• P
N] iuuic lesura Mariac filiiun vitam esse et lueeui liominüius. "ilbci Cljil boillicv^
fc^tag contra liberum arbitrium. Nam liic dicit in ipso vitam esse, qiiae vita
erat lux hominum, q. d. In solo Ciiristo vita, extra illam nihil nisi mors.
Omnis sapieneia, iiislicia, probitas iiostra niiiil, mors, tenebrae. toic, lüie
fd)mct)ft ba§ loortl) iimb \iä), ä'etlüiifft nltev menidjcii bcnnoegeii. G-S ift
nid^t tjn un§ iiod; Ijii Jvvancifciiv, 9liiguftiuiiö ;c. bn§ leben. Sed in ipso
3oD. 1,4 Christo vita est. üBljltUv t)abeil, |J0 tjolCy bei; 1)1)1U. 'Et erat lux hominum'
zu 14 Contra liberum arbitrium ro r IS l)n ro iiln-r iiotf) j^van ?luci zu l'J
Christus vita et lux ro r
K] ipsum nun sit vita euiquaiii iiomlnum. r'ommunis hodie et ])o(issima questio
est, an quid possit liberum arbilriuiii, an hal)eat ex se vitam. Huic cpiestioni
satisfacit lohannes et concludit in uno Christo esse vitam adco, u( sine ijiso
omnia sint mortua. Sic ])aucis verbis damnationi siiliiieit totimi mundmii
et onmes homiues non illuminatos aut vivilicatos a Christo nicras teuebras
et filios mortis esse pronuntiat. Damnat quoqiie oinnes monachorum vias,
inventiones et elcetiones quibu.s ad vitam perveuire jiraesumunt. Et hie
lociLs iierdiscendns et opponcndus e.s.set iis qui suis viribus et iusticia propria
hanc vitam invcnire contendiint. In solo Ciiristo est vita, qua si (piis potiri
3oö. 1, velit, ab ipso jietat oportet. 'I'f vita erat lux honiiniun.' Haec xcra lux
2'J Et bis lioiiiiuuni unt ro

9h-. Ol |27. TiMcint'ctl 531
U] lux". @r Q,m\c\ tVl ba iiiilcv bcil Icutcn. Jjiso erat vita, ipsi mortui. Et
vita in cn iciidjtft liomiiiil)us mit lüovtcn uiib tucvcfcii. So gieng?' abcv: @v
lüOl' lüol eilt Iicrf)t 3C. i. f. iilji illo 111)11 Ost, il)i sunt tcm'In'ac. Hi C'iiristiis
lux, ergo non Saiicdis loliamics, Pcüiis, Pliarisaci , non iios, sed siia vita
t est lux. @§ loav lux (jiiac iiiui ahscomlita, sod inccnsa, frfjcilict, gab licdjt
et tanien non aiiprciiciultliadir. l'l)i lihcnim arbitriimr.' Uli loci

532 ^Ptebigfen be? 3a^rc-3 1528
R] ätnciüclten fd^eld tootlcn iiti-5 ha l)t:t bringen, ut lux quae Christus est , iin-3
CerlJovgcn tccvbc, »luia lohanues dicit: Lux uou potest couipreliendi, si etiam
acLsit in teuebris. Si enim ratio et Spiritus esset, ut nunc iactant Anabaptistae,
factum esset tunc, cum Christus aderat. Ideo ntuft einer fonien, 3"=
l)Qnne§, mit einem enfferlidjcn Inort, jeugniS, nnb ben finger aufredEcn et i
diecre: S)a getjet er. 6-3 I)ilfft fein geift, !ein rab, e§ !oft bennorf} muf)e iinb
erbcit, ut per digitum lohannis movearis. Diseipuli dus uohieruiit susoiptre,
lucet quidem, sed sie, ba» fein Qnfe^en ^at, er tvax 311 cinfeltig in ber ge»
ftalt. Ideo [)at§ mulje imb crbeit, ba-S man bic Icutc l)inbring mit bcm
cii)icrli(f)cn jeugniv. Si Johannes fan§ nidjt nujridjten, haptista, quid tu, 10
süperbe Spiritus, mit beiner ftngt)cit eomprehenderes? 6» !^alff ber loelt
1 ia aber l^iit 2l3 etiam luceat in tenebras P 3j4 ut luinc iaetaiit Aiiabaptistae
iiher et spiiitus esset 4 esset factuin P 4l5 lohauiies Baptisfa P zu 8 über liicet bis
bo§ steht t'liiistuin misit eos ad ipsuin Christum] diese Worte von P nach suscipere iti den Text
einyef'ugt Lux lueet P 9 Ideo bis ba? uiit ro 10 lobanues Baptista P zu 1(1 bev fo
ein gro? onjf^cn 5fl' ''] nach loliannes Baptista in den Text ein/jefüi/t P baptista fehlt P
S06 I G^*^
'"'^ *^'"*' uobis mauifestaretiu-
'.'
sciiicet 'Fuit homo missus a deo\ Yides
Ciiristum non cognosci uisi verbo esteruo, quia opus est loanuis praeconio
qui non solum verbo, sed et digitis raoustrat, ut haue lucem cognoscamus.
Ibi nulla racio, probita.s, Spiritus non iihniiinavit, sed externus homo externo is
verbo et digitis venit. 2l6er ct)n bonnerfd^big contra nostros Schwcrmerios
qui verbum externum reiiciuut spirituiii expectantes. 5let)n, berta-j bidj nidjt
uff bet)ne el)gen fünft, fopp nnb leßen nnb gct)ft. Tu accede, verbum praezu
13 Ad coguosceudum t'liristum verbntii exferaum neoessarimii ro r ItijlT (Ciiristum)
verbum iSi^c Inie bonnert Soanncs roibbcr bie Sccien unb SRotten ro r zu 18 Testimonio
et externo verbo opus est ad coguiLionem Christi ro r
K]dicatore, qui sua voce et praedicatione palarn faceret et indioaret orbi.
Soft. 1, c Proinde pergit Johannes et alt 'Erat homo missus'. Est hie locus invictis- su
simimi telum contra eos qui externi verbi praedicationem elevant dicentes
nihil utile esse et uni spiritui omnia attribuunt et solum spiritum omnia
agerc docent. Qui quid aliud fatiunt, quam (juod negeut non opus esse
lohannis testimonio ad conprehendendain hanc lucem. Et si Spiritus cfficit
omnia, qnorsimi attiuebat mittere lohannem, ut ipse suo testimonio mani- 25
feslaret et monstraret lucem? Cum id aptius competat spiritui? Saue adhue
multum negotii est noscere et peroipcre lucem Christum etiam digito indicatiim
et verbo iteruni atque itcrum praedicatum. Quae ergo est insania velle
ad huius lucis Cognitionen! propriae rationis prudentia et industria pervenire?
Aut quid superbimus infiati caruali sapientia et magna eruditione? Audi 30
20 Erat homo missus mit ro

9it. 91 [27. rciembet] 533
R]nid()t, bnä (5f)riftii'3 fiir ti^rcn niigctt flicng, flioicbat miraonla. pracdioaliat,
nod) I)nltf5 ntdjt. (Jui pntant sc possc apprelieiidfi-o, ueseitmt, lt)ü-3 füftct
proprias cogitationes vincere. Idco Iq§ ba3 ntrfjt in bcn luinb geicbt )ctii.
(S§ f)at gott fiiv nottig angcfcl}Cii, uf hiliannora mitterei. Qui onim aguos-
5 ceretiir Cliri.xtus".' gteiig l)cr toic ein ^imcvJnod^t. Et ego coneludere deheiom:
nie e.st lux et vita? >Si etiani 4 teste.s ailsiut, nisi spiritti.s .saiictiis ba ju
lern, tarnen fc^lDCV, ut oredani talem qui crucifigitur, esse deum et creatoreni
coeli et terrae. 'Ille veiiit.' Xon potuit dare vitam. Credo Eiiaiiirelis(;im 3oii 1,
esse haereticum, quia de loliaune Bapti.sta t)c[t nidfjtä. Gr gibt int nid)t
10 xtiijn nisi testimonium, putarem, er '^ct iiicn [ollcn f)clffcn ad salutem et
zu 2 über noäf sieht iion ut pha/^risaei/, das Übergesckrkhenc von P nach praedicabat
in den Text eingefügt 2 XBt-i cä 7' 4 Qui] Quoraoilo /' 5 er gieitfl P wie ein
jimerlneii^t unl ro 2« 5 jimetfiiedö' ""' >" >" ' fom /' jdjrocer /' qui postea crucifigitur
P postea crucifigitur r zu 9 lohannes testis r P i) iiit§. Noii surrexit inaior.
Cr P 10 inc^t P Non est maior iiiter iiatos iiuilieruni r zu. 10 über inen sieht
homiuibus]
hominibus P
N] dicatoris siiiceruiu aiidi. Vides, ijuod loauuis .summum verbum et testimonium
externum uou multura effecit. Semper racio sibi ipsi fidebat.
©d^rcl)b bifcn tejt ml)t gutbcn bud^ftabcn ad honorem externi verbi quo perveuimiLs
ad cognicionem Ciu'isti. Quis Christum fabrum humilem eciani
15 summis testimoniis credidissel? 6v hjar Jlu geringe» ftanbeS, tamoa verbo
et spiritu iUum agnoscimus.
'Hie venit, ut testimonium perhiberet de lumine.' Vide contra Papi-3oS 1,7
starum honores ut sanctos. Xon vult hie loanuem Paptistam laudare, sed
ITjW Hie bis lumiiie ro über (Nou erat ille Iu.\) Vide contra Papistarum Iioiiores
Non lux sed testimonium lucis loannis ro r
K] arrectis et attentis aiuibus quotidie Christum praedicari et adhuc plus satis
30 negotii et laboris eril, ut vere ipsum noscere et ex animo credere discas.
lobannes baptista etiam tarn magnis testimoniis, quac magna conscientia de
Christo ferebat, tot verbis, tot contionibus proprio« discipulos a se avocarc et
ad Christum ducere nequivit: Quid de te futurum credis qui haec testiraonia
non audisti, (jui nee vidisti Christum nee digito monstratus est? proinde
25 necessarium et utile visiuu est deo mittere lohaunem, qui hominibus aperiret
oculos et sua praedicatione manifestum redderet Christum, qui alioqui semper
ignotus latitasset et nulii moi-talium inuotuisset. 'Non erat ille lux.' Hoccine So^- 1.
est honorare sanctos? Sicciue, loliaiine.s, praedicas divos? Pracvidebat apostolus
aliquando futurum, quod surgerent homiues, qui nirais intenti in cxtol-
30 lendis sanctis, honori Christi detraherent. Ad haec novit futuros, qui seipsos
22 arocare et] avocaret 27 Non bis lux uiit ro

534
'i'tebigtcii bc-i SoTjrei 1528
Kjdüceret üIds do su:i Ijarlcii ftu'iuu'n leben. Bapti^la lucrbi iiidjt lliuii, .seil
vpiiit ad tostilicaiidmii, ailft bnö fil^)C blt. Olfitiuni eins est, iit digito muiistret
ft testotur de eu i|iii lux :c. Si tantuin est testis, (juid Fiancisoiis,
alii Saiicti? oportet Fraiiciscimi eogitaro: Nolite nie sequi, sed eiuu i|ni
dieitur lux et vita. Et ego iiosseni anfafjeu Olbcii im >£pcc£', 8ed )o id) 5
front lüClC, dicereiii: ha l)alt iä.) jn beni,

*Jit. 91 [27. Sqcmtict] 535
R] ipso erat lux (|nae nos illuiiiinat, 11011 in luliaiiiie. 'l't per illimi omiie.s C^i'H 1. ?
oredereüt.' Quid audis ixteriiurii vorbuinV bcr geift, geift mujj tl)lill. ßu
ift mit binden nnb fcbciii gc)d)riebcn ,
Est vox et ein brotcm, cur fideres?
Sie biaspheinant veriiuin exteruuin ad (juod loiianiiüs vocatus, (juasi loiiannes
5 esset spectruni, be-j man nirfjt buiffte Irie gar nidjt .'c. A'ide.

536
'}>vrbifltcn bcv Sofitcc- 1528
Kjiiisi venirct: horao, dicil, uoii augelus. Ubi ergo sunt 'jui

?Rt. fli [27. 2;faeni(irt]
537
K]Ideo dicit deus: Mittain lioininein ijiieiii videre, palpare possunt, bei" fol mit
bem fingev blciuff ^^cigcil ot bai)tizarc jc Non est alia via parata ad iidcm
(jiiam Joiiaiine.-i siu) tcstinuMiio. Nun est via luliaiiuis sua vita, famdi pili,
sanctitate, sed per .siiiini testiiiioiiiiitn. S)a fdjticit ;30l)annc-5 nltc fein efjr ob
5 Unb tncift bid) ad tc^tiinouinni. (Jiiando vciiiiuit Sd)lUCVlllcr et dicimt:
Witteiibergae praedieatur verbiiin, sed nou veiiit tkies iiide, ergo iion est
verum, uos spiritum jc. Ipsi superbissimi et 311 lidjtcn parati ornues. P^t
-pirittis ex fjnmb bcv l)cUc, fcve bid) liidjt bian. Si verbum nun omncs
illuminat (|ui aiuliuiit, tarnen quo.sdam: tuie lüCllll bcffciUlig brau-3 folc^ct, bic
10 bu ntdjt fe^e[t? Tdeo dico: fides uon veniet ad te, me, sed per testinioniinn
lühannis, ob IIU alle Itidjt betl glauben annf)emcil, ideo Euangelinm non
2 brouff bU haplizaie uiil jc. felilt V 3 sua vita] vita eius 1' 34 via bU
sanctitate unt caineli pili foj bis testimoiiiiim) pili camelorum, saiictitas, sed testimonium
eius jP 4 %a fehlt P S^neibcl P So^annc^] im P feine P e§r] c^t^urfft
ö toeifct P 6 Wittemb: r praedieatur] docetur P 7 parati omues jutid^tcit P
S Ictc bic^ ntd^t btan über Üi bis omnes 9 tatnen quosdam über toie Wenn 10 venit /'
zu 11 über bcn glauben ann^etnen sieht bem woct gteubcn nic^t bis annfjcmen] bem Wort nit
glcuben P nun] nit P
N] agnoscere eciani praesentetu, dabo eis mediiitu, Externuni hoiniuera, externum
testimouiiim verbi. Ibi vides. Xoii loamiis vita iios docet, sed eins testimoniutu
verbi multiiiu prudest, ut eredamus. Ita obiiciimt Schwermerii : ü
15 ego multuru praedicari video Witteinbergae, nulluni profectum. Ego spiritui
nieo fidam. ^'i ^cljn ftolcjcm gcl)fte folge brt, tu non diguus es videre
fructum verbi qui nou soluiu absconditus est, sed et nianifestatur in urbibus
ubi praedieatur. Ne scaudalizeris, si uou oiniies sancti siut. Kespice Christi
13 (uer) vita zu IS Qui in nostra scandalizantur ecciesia ro r
K] Cliristo, nisi audiat praedieari euangelion, Proinde in summo pretio et honore
20 apud DOS haberi debet verbiini dei idque allicere deberet aoimos nostros,
nt magna cum diligentia adniittercnt sermoueiii eiiaugelii. Imprimis vero
observa, quod lohannes baptista non praebeat tibi viain ad salutem austera
et continenti vita, cum vcstitiu' pilis canieli et hcrbis quibusdain victitat,
sed suo tcstimonio ducit te ad Christum. Sed ncseiunt, quod nobis hie
25 quidani malesani obiitiiiut: verbum dei parum fruetifieat, pauci illius praedicatione
meliores redduutur, Proinde parum, imo nihil prodessc externum
verbum nee esse verbum dei vocalis illa pracdioatio, spiritu opus esse. Ulis
ex hoc loeo obvianduin est et diceudiim: NuUi patere viam ad salutem aut
pietatem, quae sunt ex fide, nisi prius percipiaut verbum. Et si uullu.s
30 omnino honiimim reeiperet aut erederet euangelion, ideo tarnen euangelion
uou est iiieudax, inutile uec statitn nou est verbum dei, quia non iu oninibus

,38 ?>tebiatcii bcÄ Safjvcs 1528
I' I lliucdjt. luspice ("liiistnin cl Johaiiiiem : ;imlii> praorlicant ,
quot cmjvertmitur?
3cf) Inf'-' l"id) bltllÄfll, (juod dei verl)nm fct) nostrn tempore h)ol
fü [tnvct iit illmiiin tempore. Pauciss-imi semper Eiiangelio adhcsenuit. Si
(Hirnes crederent, noii o\n\s. tyiannis. Quo illi voluntV !ßcf)Ut mid) bcr
fiavmfjcrljigc a,oit fuv bcv 6f)liftliif|cn Üld), ubi meri sancti. Ibi volo esse s
i-iim ecelesia, iil)i infirmi et ubi persecutorcs. Satan est jo ein liftigcv @rf)allf,
ut inculeet per suos Seliwermeros : (5§ ift liic[)ts mit bcm (I'iiniigclio piebigcn,
oportet sancti sinuis, et sie est iuimana sanctitas contra omnem scripturatn.
Xostra sanctitas est Cliristus. Qi \ä) fcf)on ilicfjt Vm al§ mic^ bic rotten^
geifter goill l)cttcil, quid Cliristus? Ipsi volunt iustitiani et sanctitateni Iwliere, lu
3i'!'. 1, ' (juae sil corain mundo sanctitas et nolnnt iinbere f'alsos fratres. 'Non erat
!ux\ 3i[)i', ba l)at bcr mmt bic gvu'J foigc. ä'Bir ift er beii te|eru fo feiiib
gclücl't. 2

^t. 91 (27. lejemkr] 539
R] Christus 'vos lux' Paulus Tlios. Hii; coutrarium. ^a boy licdjt, bei tx Oon f '^'|'^-^''!;
(^crcbt tint, i|uao dat vitani, luccni i.e. uou est apo.stolus, propheta, i|ui sit lux
biif an luir Ijaiu^cii foUcii. luhanues est qiiidem lux, ba§ ci" mit ()iii iDci-j.
5Jiit bcm lüOlt f)at Cl" ein ()cimlid()cn [ticd) Cheriutho, qui volehat esse lux. Sic
5 Valciitiinis. Sic 3Jottcii(\cil'tcv imid)eit fid) 311 licc^tci;, nou furcn ad Christum,
sed diK'cut, bnä man bic bo|"cn luft au-stvcib et mortificctur. ^süljannca ift fo
()cilig nt bein leben. Nou edit k. \n\h cameli k. e§ ift fein untugcnt iu co.
(inid (acit? 5In ift ev ja l)eilitj, ja natf) bcincr Icrc. Lupii ^liottcncjciftcv:
bu mnft üoi" (jeilig fein, mitt, postea seiiuctur tides an (iljiiftiim. l^d) Uni
10 bei) bei" 6t)l"iftcnt)eit bleiben, quae habet .sanctitatem baptistae, qui nou erat
lu.\, ut dicit tcxtus. SBir looücn ahn lohaiuietn fo fjalten, qui tesliuiouiuni
det irnb )ücifc un-3 fovbcr, nempc ad Christuni. 1. la-i bil" lolianneiu ba-j
1 vos lux. I'. Thes] iiiijuit lohan.
.'>.
Ei;it lux. P loli. 5. r 2 quae ilat vitam
hicem iV6er gcrcbt l^at vitam et lucem P 5 9ioltcn:l Kotteuses P 5j6 licci^tcr bis
niortificetur itril ro 7 in eo über Ulllugcnt ^ SRot:] Kotteii; P 'J sequitur 1'
10 ß^viftcn^cit icin unb Bleiben P über bleuen steht jcin 12 nempe ad Cliristum «6er
Un§ fotbet l.J rriiuum P
N] raaxime pugnans contra hereticcs et .swermerios. Quid est, quod Christu.s
'vo.s estis lux mundi' dicit, credeiites et hie suuimaui praedicacionem non utiutfi. 5, u
1:, vult appcllari lucem? Respondeo: lux est in tcstimonio, scd nou iila lux
in qua lidcnduni, qui Christus est. S)a5 ift el)n morbtUc^cv ftirf) lüibev bic
fcqei" unb jRottengeljfter qui in suis speciebus probitatis confidunt, ut nostri
.schwermcrii in suis niortificacionibus, cnicc et .spiritu suo confiduut quasi
in iusticia. Ecoutra hie Joannes strenuissimae vitae et probitatis sinceris-
20 simae, cui nullus honiinuin similis, tarnen non est lux et vita. Valeaut
Schwermcrii (pii dicnnt: 6l) oportet prius mortiticari et spiritu imbui, deinde
credere. Ita prius nos in nostra opera volunt dirigere et i)ostrenio ad fidem
ducere praepostero ordinc. Nos in fide incipimus per quam omnia fieri
13 quod über Clirislus Üccuiiacio ro r 14 inuudi über lux zu 21 Pracpostere
ducent iustificacionem Schuermcrii ro r 21(22 Gl) bis credere imt ro zu 22(23 SllRo
mu? G^tiftuä bcn td^wancj om icl)cu Tjatcii, fic flcfjcii iiUjt t)ict bvaut on bct fpicjen r 23(640, 9
Nns bis sauctit.ato mit ro
K] tionem praestare non potcst. lam scipsum consliluit lucem rpii (piiddani
25 praestantius aiit docet aut praeseribit, (pio illumiuationem conscquaris, sicut
doctores operum dicunt expurganda esse peccata, dicunt macerandam esse
carnem, sie tandem nos iliuminari docent, sed et Johannes baptisla haec
praestat. Mortificat carnem, parce et moderate vivit, tenuiter vestitus incedit.
Celerum ob id tarnen non eonstituit se lucem nee ideo se iustum aut sanctum
.10 reputat. Tnvenicndus est hie ordo: Primum aiidiri o])ortet vcrbum et ex eo
concipieiida est iides, sie fiet, ut ad Christmn venias et illuiuiueris, postea

540 ^«btgten bcs ^af)xe~i 1528 9fr. 91 [27. Jcjember]
Klmunblid) verbum jagen et crede, ut Paulus liabet onliuera in .suis epistolis,
e.\erce te iu operibu.< cliaritatis ;c. Ip.^i inverfuut : fide.s fol bcv fd^ttianl} nm
reige l'ein. Sed lohannes Euaugelista i|t ein iinticvnunfftigcr Wian ,

iJfnrfjtriiflc iinb üt^critljtifjmiflcit.
Zti S. 4, 32 aiiftiifd()i(c^cr nicht ah llosser SchreibfeMer f. nuftljiirifrfjer entfernt,
smidern helassen, weil die form ein Spreclirersehen (rorausijreifende AnghicIiHng) wieAlerspiegeln
kann, u-ie solches .-. Ji. heute nicht selten in ruMcliiscli, preusohiscli, Ressi.sseur f.
russisch, preussisch, Regisseur pehürl wird. Allerdini/s sind in diesen Fällen die Veruier
wie die Verdrängten Reibelaute, in unserm Falle teuren aber beide Zahidaute, also eine
Verwandlachaft auch lorhanden. Man braucht also nicht nach einem anderen dem
aiiftujc^ijdjer zu Grunde liegenden Woi'te zu sitchen, möglich aber wäre immerhin, dass
niclU aitfnirifc^et sondern auftugifdjcr fg als Reibelaut gesprochen) zu Grunde lüge, das
man an mnd. ii)inigüii = 'aufgeregt werden, h'irmen^ (hübben-Walther) unschliessen
könnte. P.
Zu S. T, 31. Der Gedanke i'xi Juch wohl: Matthaeus beßeisst sich ror den andern
zu betonen, dass die Schrift erfüllt werden soll. Bann müsste also vor prae reliquis
Komma gesetzt werden, ein 3iitteffcit kann man = eintreffen, jiilreffen nehmen, sei es dass
L. beide Ausdrücke neben einander gebraucht oder etwa den ersten durch den zweiten
liätte verdeutlichen wollen. tSo riet ich sehen kann, gebraucht L. eintreffen nur in der
Ikd. 'iibereinsiimtnen (Dietz I Beleg), diese wäre hier möglich: die Schrift soll übereinstimmen
mit ihrer Erfüllung, julteffen hat Luther M'eish. 5, 22 in rein sinnlicher Bedeutung,
die heutige belegt Sanders erst aus d. 17. Jh. Das muss umsotnehr bedenklich machen,
als Börer über jutreffen noch jufuren yesclirieben hat. Ich weiss dieser Stelle nicht in
annehmbarer Weise zu helfen. P.
S. «,36 toi, Sic in Esaia: 'sedaclui saaclia' clamorem, boi fic «sie. Vom Umbiegen
der Namen durch Buchstabenünderung ist die Rede. Wie wenn ich im Deutschen S^awi
tor nicht tor, sondern toi nenne, so macht Jesaja (5, T) aus i^p^s iustitia ein npi's
clamorem. Bei Paulus (Z. 37) denkt man an Stellen wie Rom. 12, 3; Phil. 3, 2;
2. Kor. 5, 4. G. K.
S. 15, 25 Lesa. ist zu setzen ilepingi dep st. depingi] dep
S. 18 und 43 ist in den Lesarten einigemal bl statt b (= mit blasserer Tinte vgl.
Bd. 33, S. VII) stehen geblieben, das um der Gleichmässigkeit willen hütte berichtigt
werden sollen.
S. 21, 2G stand urspriinglich non altuni iduI erst später ist dies von Riirer in
das Gegentheil sublime geändert wordeii. Offenbar mit Vnredit. Luther spricht zuweilen
ron l)ot|en ©öangelien im Sinne von inhaltlich geividttigen evangelischen Lesestücken, so
in unserm Bd. 6ti,9ll0; 186, 30. Hier wollte er die einfache Kindheitsgeschichte Lc. 2,41fj'.
offenbar als nicht zu den I)of)en (fuangelien gehörig bezeichnen, der flüchtig überlesende
Riirer vergegenwärtigte sich das nicht und nahm Anstoss daran, dass ein Evangelium als
'nicht hoch' bezeidinet sein sollte. Dass es so sich verhält, dafür sjyricht weiter et paucos
liomines Ijetrifft auä), tvas sich doch an einen verneinten Satz füylicher anschliesst als
an einen nicht verneinten. Und Luthers weitere Ausführungen bestätigen die Auffassung,

542
SJndjftngf iinb 2

Skdjttägc unb St'tidjtigungcit 543
Zu S. 65, 16. nuff bol famain loagt fidj? könnte meinen 'lösst sichs wagen, n-irtl es
gewagt', denn Reflexiv :um Atistlriick des I'as$iviims begegnet schon hei Luther z. B. Unsere
Ausg. rJ, 570, 5,0. Aber ebenso gut kann man fid) = fie nehmen nach dem hei Jiörcr so
häufigen Brandt: auf das Gerücht hin wagt sies, näml. die Frau. P.
Zu S. 70, 313. Das hdtr. zebub bedeutet nur 'Fliege', vgl. eine groffe Ijiimel, ein
amed)tige fliegen; ron den vorhergelienden Verdeuischutigen entsprechen fliegen nuiii ". fliegen
fonig dem hier ja gemeinten Ui^e\/.ifhnh. Zweifelhaft bleibt, wie f)n zu nihmen sei. Indem
in unserm Text Komma dahinter gesetzt wurde, sollte angedeutet werden, da.'is rielleicht
I)erfonig, fliegentonig gemeittt sei, u-ie aber käme der Heerkönig hierher? Nur allenfalls
muglidi, wenn L. auch an Zebaoth und seine Bedeutung gedacht hätte. So dünkt mich
richtiger, das Komma zu tilgen und 'Herr Fliegenkönig' anzunehmen. P.
Zu S. 70, 2S. Wahrsdieinlidi ist mit

544 9Jnd^ttäge iiiib a^ctirfjtigiingcii
S. 96, 7 condonet wäre leicJtter. .%>»»/ Quo [= QuoraoJo] mihi coiulonem? Wie
sollte ich (ohne dem Nächsten mein Uitrecht :u gestehen) mir selber rergehen'^ G. K.
Zu S. 96, S. In nemen stecl-t rielleicht die mdaiil. Form ncinn f. nctrn oder ein Hörfehler
f. neben, nemen 'ciqyey'e' passt in keiner Weise in den Zusammenhang. Sinn:
Die Liehe zum Nüdisten hat er neben seiner Beichte ins Vaterunser gebunden. Es wäre
hinter beid)t am beMen ein Doppelpunkt zu setzen gewesen nnd hinter Kemitte Komma
statt Punkt, so dass Remitti; nnd Si öfters gewissermassen als Kennworte der Beichte ii.
der Nädistenliebe erschei)u:n. P.
S. 120, 19 dulcius nielle oder Julee quam mel. Eurer rermischte in Ede diese beiden
Möglidikeiten. G. K.
Zu S. 123, 20 ein firufitcii fudjlfin. firupcT ist eine m.jnhd. Nebenform zu finip
nnd wohl (wie dieses) sehn: nnd st. flektirt, fitiipleti tiidjleiii also eine Zuss. wie föetfteii:
mcf)l, Jfcigonl'aum, ^Hofincnfndieii (Wilmanns, D. Gram. II, ö27i, 23ff. nachzutragen.
S. ]:iO, 20. Petrus %eird mit Rücksidit auf Stellen wie Matth. 16, 22 beizubehalten
sein; sonst läge Schreibfehler f. Pharisous nahe. G. K.
Zu S. 136, äff: Auf dem Siegel ist nichts gesdirieben (von der Sache, um die es sich
handelt, muss gemeint sein, denn Schriftsiegel gab es im 16. Jh. schon), im Schriftstück
aber ist der Handel zu Pa])ier gebracht, an dem Schriftstück aber fhängt das Siegel],
damit es eine Versicherung sei, wie es hei.tst: ju mcljtct fidjfviiug Ijcibeu luit unjer
[Sigel] usw. Es ist aho beidemal der Begriff 'Siegel' als leicht zu ergänzen ron liOrer
nicht ausgedrückt worden. P.
Zu S. 138, 27 unb feiet ist wohl zu ergänzen zu iiiib 311 feiet(n). Luther braudtt
feieiii mit Beziehung auf Personen ^ 'verherrlichen, preisoi', öfter (vgl. Dietz und unten
364, H), so konnte er es wohl auch ron dem Inhidt eines Schriftabschnitts braudien. P.
S. 146,6— S. lnther konnte ivohl darauf sich berufen, in Worms .^o geredet zu
haben; vgl. Unsere Ausg. 7, 835, 5 — 16. G. K. [Darauf geht wohl auch die Tischredenäusserung
Förstemann - Bindseil 3, 306.
F.]
Zu S.149,3. bed)t nicht zu bcd)tniä ergänzt, weil es auch ein md.lnd. (ge)daht
(m. n ) und ein nd.jhd. gedaehte (f.) gibt. P.

'Dlnrf)tv su setzen Jtiiiitntijfomiinge s/. iviiiitnti->fcfte.
Zu S. 186, 30 ist am Rinde 3ot). 3, 1 ff.
nachzutragen. P.
S. 199, 13J14. Am ehesten verständlich ist die Lesung salvatiir vili. TaMifuntur.
qui putabant: Veiiiens Christus dicet: Venite usw. Vili = tuotjlfeit ist althttein. (i. K.
Zu S. 302,
1.'! das zu'eite suaiu ist als ^hreihversehen zu nehmen und in suum zu
bessern. — (Jt ftidjt joiibetlid) mit Imlaeos = er trifft besonders damit die Juden, zielt
(stichelt) auf die .Juden, weniger walirscheinlicli (wegen joitbetllc^J wäre es, mit = 'zugleich'
zu nehmen. P.
Zu S. 209, ?.5 tage ||
tog in dies. Wenn man niclil einfach die an der Zedenhrechung
ja öfter begegneiule Doppelschreibung desselben Woiies annehmen will, so kiinnle mati
rielleidit tag mit in dies zu fügtcglid) rerbinden. Fredich ist diese Bildung für das
16. Jh. nicht nachgewiesen, das D. 117b. gibt dafür (wie auch für j(i()tj(it)vlicf)J erst aus
dem 18. Jh. Belege.
S. 217, 22 ror r|iiam ist Komma zu set:e>i. Sinn: ohne zu sehen, 7rie sehr von
Nöfhen [das sei, was er sagt]. P.
S. 223, 14 hinter jd)inbev ist Komma zu setzen, und irohl auch hinler ^iiibcii
Zu S. 22.3, l't. In Tjcsa. ist st. glcidjina) zu setzen: glcid)inj oder gloirf)^. Die Auflösung
in glcidjnion (für das Belege nicht zu Gebote stehen) ist ein Nothhchelf, der an die
Lesung g[i'id)m9 anknüpft, gleidjinati will G. Koffmane (wegen fd)oijerj = gclfit^niiiil setzen,
das den mit Einziehung des Geleitsgeldes beauftragten Beamten bezeichnet. Sollte nicht
gleichen zu lesen und davor bet zu ergänzen sein? P.
Zu S. 225, 26. Statt ein cffte i)C das etwa 'ein oder je'desmar bedeuten könnte, ist
offe)d)ar zu lesen ein cffte ij, wie der folgende Relativsatz bem ijbt imil gcgan ijs zeigt. P.
Zu S. 226, 22 statt be bofcn frnm erwartet man bo ftnincn bofe P.
Zu S. 229, 23 Eliz Steht über Israel. Börer Hess wohl den Namen Eli/.aljet als
selbstverständlich in dem Satze zunächst aus und schrieb von der weiterschreitenden Auslegung
Jsrael nieder, erst nachträglich setzte er Eliz darüber, um dem Missverständnisse
cum Israel vorzubeugen. La. 1,39 steht nun freilich nicht Israel, sondern niiff* gepivge
(Z. 26) d. I. nadi Judaea. Nach Guthe, Bibelwörterbuch (1903) S. 340 wird aber Israel
nach dem Untergang des neuen Reiches auch = 'Stamm Juda' gebraucht, und so Iconnte
es sich hier wohl einstellen. P.
Zu S. 230, 516. Sinn: tind nicht hat sie jedem Belidngen erzählt was sie thun
wollte, oder hat sie gezaudert, sondern sie ist eifrig ihres Weges fortgegangen. Luther
braucM nicht in dieser logischen Folge der Sätze gesprochen zu haben, er kann sehr gut
das 'oder hat sie gezaudert' hintennach gebracht haben, wie es Rörer verzeichnet, ich wollte
durch die Angabe der logischen Folge der Sitze nur deutlieh machen, dass die in lu-c
liegende Verneinung auch zu dem mit obbcr eingefiihrten Satze gdiörl. Zu \jai X\{)xi
gang^ gelonnbt muss wohl ein fid^ ergänzt und t)i)x^ gong? als eine der freieren gcnitivischen
Ergänzungen des Ztw. aufgefasst werden, die sich adverbialer Art nähern. Zur
Vergleichung liegen für unsern Fall die Verbiiulungen be-S, feine? SBege? ge{)en, foinnieit,
feinet SttaBe jicljen nahe, uml e.« ist zu beachten, dass fid) locnben zuwedcn genulczu im
Sinne von 'weggdien (Lübben - Wallhcr) gebraucht wird. — In Ijot fid) gejnubctt ist fid)
vielleicht (wie so oft in Rörers Nachsdir.) = fie zu ndimen. Rellexiren Gebrauch von
jaubetn finde idi nidU belegt, und da die Herkunft des WoHes unsidier, lüsst sich auch
Sut^etä Söette. XXVII 35

546 9?ad)ttägc iiiib SAfridjtiipmgeii
nichts bestimmtes über seine Mnylichkcit ausmachen. Gchüii jnubetn mit md. zfiwen
(Jeroschin) zu jiefjcn, so wäre fid) jauboiil nicht nur mikjlich, sondern ricUeicht das Krsprihiyliche.
Übrigens ist ßaubetii sonst erst aus dem 17. Jh. luichyeuiesen, unser Beley also am
100 Jahre älter. P.
Zu S. 240, 9. Da tan, mng usw. von Eurer ycrn untcrdrücM u-cräen, so wird auch
hier vor obbcr ein fonncii :u ergänzen sein. P.
Zu S. 251, ä;j. ile victu et amietu entspricht Luthers futlev iiiib bcrft-, ilas er in der
ursprünglichen Übersetzung ron l. Tim. ti, x verwendete. Seit 1541 dafür luivmui luib
Keiber. P.
Zu S. 253, 14. Gemeint ist Beniardus, de consideratioue Hb. I: Quid ergo cor
durum'/ Ipsum est quod nee compunctioue seiuditur nee pietate niollitur nee movetur
precibus, nimis non cedit, flagellis duratur. G. B.
Zu S. 266, 12 ortev steht natürlich für oiin. Blosser Schreibfehler? oder (zusammenlUingend
mit schwacher Hervcrrbringung des x) Hörfehler? ottct in der geläufigen Verhindutig
mit gejic^te konnte allerdings nur ganz augenblicklich missvei'Standen werden und
müsste niedergeschrieben sein, ehe gejte^tc zum BewiMstsein kam. P.
Zu S. 266, 32';3 vgl. zu dem /S/JCic/iH'ort meine Anm. zu Unserer Ausg. 16, 10, 34l5, wo
etwas anderer Wortlaut. Die Fassung der Kopenhagener Hs. stimmt abgesehen von ml)t
St. in SU der, die sich bei Schade, Satiren 3, 101, SI9 in einem Stück findet, dessen Va--
fasser vielleicht ein Mitteldeutscher war. Da R von diesem Sprichvort nichts hat, so
bleibt ungeiciss, ob es aus Luthers Munde stammt, und auch Unsere Ausg. 16, 10 steht es
nur in Aurifabers Bearbeitung, nicht in Rörcrs Nachschrift. P.
Zu S. 268, 12. 4. })artem auri = ein ort eiii^ gulbcit Unsere Ausg. 24, 367, 25. ein
Oll Uon einem g. de Wette 4,476; ortägulben Unsere Ausg. 12, 422, 12. P.
S. 271, 20— 21 in 4 steckt i^ = quadruplex. Nachsatz: nod) fyü exi nid)l bn bd)
(ctteid)t). G. K.
Zu S. 279, 8. toet{)afftig = dauerhaft. Jjexev belegt werhaft, -haftie (zu wern =
'währen') besoiulers aus Megenherg und ein Beleg lautet: daz golt ist gar werhaft. Da
an unsrer Stelle Gold und Korn einander gegenübergestellt werden, so könnte man vermuthen,
dass auch L. gesagt habe: golt ift U). u>jd nur Eurer versehentlich dafür geschrieben
habe forn, wie er ja sonst auch zuweilen beim Schreiben die Gegenbrgri/fe
vertauscht. Wahrscheinlicher aber ist mir, dass in dem Satze forn ift Inertjafftig die ]'erneinung
fehlt. So wie er dastelU, ist er jeilenfalls falsch, denn er u-iderspricht der ganzen
vorhergehenden Ausführung. — Luther nennt übrigens in den Tischreden (ich kann die
Stelle nicht finden) die Bräute uuloerfjcifftig obe^. P.
Zu S. 280,4. Sinn: Gott fu-enn er dich rruühren will) hebt flugs an und würde
selbst Brot kochen. Das tod)tc neben f)eht soll offenbar das bloss Oedankcnmässige dieser
Vc/i-slellung bezeichnen, der ja eine gewisse humori'itische Übertreibung anhaftet. Auch die
Wahl des Wo^ies tod)en st. botfeu seheint darauf hinzudeuten. Dass nicht etwa an eine
Brotsuppe gedacht ist, zeigt wohl das folgende Est optimus pistor. Übrigens lässt L.
auch an einer anderen Stelle Gott fodjen: SUfo gel)et?, Wie e? ®ott mit un§ nind)ct unb
fodjet, \o iBoBcn ioito nirf)t anbcifjen, iiod) tregct cvl (Unsere Ausg. 16,294,3213), allerdings
wird dieser Ausdruck der Aurifaberschen Bearbeitung der Predigten ii. 2. Mose durch
Rörers Nachschrift nicht bestätigt. Aach ist hier (odjen offenbar nur dem bildlichen
onbciijen zu Liebe zugesetzt. P.
Zu S. 281,13. Es ist hinter nngen Komma zu setzen und zu verstehen: man
bedarf da der Augen, im Beutel (nützen sie nichts), "(teim Spiel) bie fingen nidjt in icn
Sciitel ftedfen' ist eine ron Jj. des öfteren (z. B. 20.47, 9 = 2S) gebrauchte Wendung und
Nr. 34 seiner Sprichicörterslg. (Thiele) lautet 'Spiet lud flugeu Ijubeu", wofür Agricola bietet:

91iid)trngc uiib 3

548 yjnd^ttäge unb 5gctid)tigungcn
und knüpft ein Worts.piel mit fallen, follubel und fot tlnm daran. Unsere Ausg. iO, 115, ö
((Sot geb bem bctt riten bct ujlD.) i''t der Beim verloren und ebenso in der Form, ivelche
die Tischreden bieten (Jet teufcl für ben Itiogf, beti ujtD.) und dafür Agricola als Gewährsmann
anfuhren: Preger 102; Wrumpelmcyer .i46; Colloquia hsg. v. Bindseil 3, 113;
Aurifaber (Stangnald, Selneccer) hsg. c. Forstemann- Bindseil 2, 375. Ho haben wir also
tcohl an ttn»erer Stelle die echteste Form. P.
Zu S. 340, 24 ist in Lesarten nachzutragen : Dens] Debes^.
Zu S. 343,15116. Zu floreuis ist iilena :u ergänzen, vgl. ucitcrhin 371,2. P.
Zu S. 3-y2, 1, sie hdsclir. sicher, wohl für fic (= fid)). P.
Zu S. 3.5S, S. ]ä)edl\äj^ lännte Schreibrersdien f. )d)vccf[i[i).3 sein, das hier in der
Bed. ^Absdteu erregend^ stehen müsste, in der es L. wenigstens später cinm

giod^trägc unb SBetid^tigungen 540
demuthigen" usw. braticht L. öfter (D. Wtb. 4, 2, 119S). MoglicJi uäre ja an sich auch,
dass Luther ltt)X (= le»)cr) gebraucht und K dieses missdeutet Imtte, aber es gibt, so viel ich
sehe, keine Icier enthaltende Redewendung, die hier in Betracht kommen könnte. Der Sinn
müsste etwa der des modernen 'da sind unsre Aktien gefallen sein, aber dieser Sinn
würde entschieden viel weniger gut in den Zusammenhing passen als der, den K ausgedrückt
hat: CJiristus der doch göttlich war, hat sich selbst gedemiithigt .
indem er die
Pflicht gegen die Mitmenschen der gegen Gott gleidiselzte. In (el)i könnte aiuh leitet
stecken, aber Luther gebraucht dieses Wort (wenigstens in der Bibel) nie von Gott oder
Christus, sondern nur ron irdischen Führern des Volkes und :war von ungenügenden
(Jes. 9, 16; MtOi. 15, 14; 33, 16. 24), dazu Eöin. 2, 19 leitet bei bliiibeii. P.
S. 372, 2. Das prius der Hs. irird in pius zu ändern sein (s. '/.. 30). O. K.
Zu S. 374, 5. Refftet offenbar ~ l)ef?tiget, wobei man die Wahl hat in Ijeffler nur eine
Abkürzung des Sdinellschreibers zu sehen oder eine die Aussprache heftjer heftier verratheiuie
Sprechform, ich halte letzteres für das wahrsdieinlidierc. AdverhiaJes Ijefftig =
'ungestüm' usw. ist bei L. öfter belegt (D. Wtb. 4,2, 773), auch der Komp. (betet Ijefftigct
La. 22, 44). — hjit Sclireibrerselien f. tuot = tooKeii, fic kunn nur die gentiles meinen. P.
Zu S. 379,314. Ca löil loetbcii ollel tl)iin unb iiidöt? tljuit sctieint zu bedeuten: aus
dieser Klemme drolU enlwaler aiUi tfjuit oder iiidjtä tl)im sidi zu ergeben; 'aüci ITjlllt" aber
sui fidutiain hübet aniioxani (:i79, 22) , 'iiic^ti tf)im' ist inipium (378,34) und darum ist
es io fciUd) bie lei jii bringen in conla hoiiiiiunu (379,4). P.
Zu S. 379,11112. ben = bcnn oder = bcm. — Zu toed tljun ist luil zti ergänzen. P.
S. 380, 18. Das iaciendo der Hs. ivird in iacendo zu ändern sein. G. K.
Zu S. 381, 17. gl l^at nid^t? gcbohjct hs. sidier. Der Sinn scheint zu sein : 'es hat
nidUs genützt' nicht gefördert', dazu rgl. eine Stelle aus Fisdiart: toann ftc f\ä)t, h)ic fic
nid^tä gebäloe (= ror sich bringe), die Hildebrand D. Wtb. 4, 1, 1, 19S5 als Beleg für gebeueit
als Neben f. ron gcbcit)cn anführt. Indessen liegt hier dodi wohl eher eine Zuss. ron gc mit
bellen = douwfn 'rcrdauen' vor, wie sicher in dem andern ron Hildebrand angeführten
Beispiel (aUe tunfl bie fie am gcbcucn öotf)iiibcrn, icomit doch wohl Blähungen gemeint sein
tcerden) u. dem noch ireiter angezogenen (biß finb bäWcl jcfjt njol = valde niitritur). Im
übrigen aber belegt das D. Wtb. ein gebauen gcbcucn nicht, das etwa ron der Bedeutung
'ivllstätidig verdauen, auflösen, zu der ueiteren 'zweckmässig beendigen, Xutzen bringen,
sich entwickelt haben könnte. So unsicher dieser Erklärungsrersuch auch bleibt, so ist
er doch irohl der Annahme vorzuziehen, dass gcbalDct = getaugct stünde, denn L. scheint
bnugcn (mit b für l) nidtt zu kentien, und Börers Sdireilning oh), die er nur an Stellen
von urspr. auw anwendet, spridit für gebauet. P.
S. 383, Einleitung zu Nr. 77 ist auf die in unsenn Bde. oben S. Xlllff'. gegebene
genaue Besdireibung der Zwickauer Hs. XXXVI zu verweisen. P.
S. 384, 5 ist das hdsdir. sichere angejeit f. -gcjcigt im Texte belassen norden, weil es
eine nidtt unmöglidie Lautform ist, rgl. Wredes Beridit ü. fliegen i»i Anz. f. deutsches
Alterthum 21, S. 284, wo als Grenzorte des ostdeutschen Gebietes, in dem der inl. Guttural
geschwunden, auch Wittenberg genannt wird. P.
S. 384, 6. In Lesa. ist hinter 6 Eß nachzutragen Ut] Sed
Zu S. 384, 12 13. Es ist doch wohl hinter gebiegt ein Komma zu setzen, so dass
also die Meinung icäre: die Alten haben den Gegenstand in der Dichtung und in der
Malerei behandelt. Auch Boths Text hat ein Doppeltes: toie bie *4?oeten unb gcid)id)ltc^reiber
Qnjeigcn (384, 30), das sich freilich mit jener DoppeUieit gcftctt in ein gebiegt ,
gemelt nicid
deckt. Nachher erst hat Börer: dcpinxerunt und Both genau entsprediend : Sic I)aben
gcmalet. Vermuthlich ist gcmctt und malen hier nicht im eigentlichen und skher nidU in

550 9ind)lvnac iiiib 2'cvict)liiliiii';i'-''i
dem licutigen beschrdiilctcii Sinuc zu nehmen, sondern es hcdeittel nherliaiijit 'd(ersfelkii',
'Darstellung' und soweit an die bildende Kunst duhei überhaupt {ledacht ist, schliesst es
die Plastik nicht aus. Belege a. Luther für die nbertnigenc Bed. von iiinictt (jibt D. Wtb.
6, 1M)3, beso)iders aber ist zu beachten eine Äusserung Ls. in seiner Ausle{]i(n[/ des lö. Kup.
des 1. Br. an die Kwinther (1534): Hub ficl)c, luie ^'aiilu? Ijic ein fcftlicfjct mnlcr luiit,
malet mib jdjiii^ct bie Qiiffcrftc()iiii(3 in nllcs, Itiii6 ba lucdjfft auff ctbeii (Erl. öl, -220, ico
also ganz deutlich :ur Thätigkeit des „Malers" auch das Bddsdinitzcn gerechnet u-ird. P.
Zu S. 385, 2 f. Et nihil mit uisi futler unb bttf: quia nihil seeum portiit quam
ein locifjcr unb fludf )3tol = 38'i,26jT imb f)at ein niehjcfitcn, bar Siiiien fiiib hrob unb
fijdjc K. — luedjev = megic)jct(c) 'Mundvorrat für den Weg' zu nehmen, liegt nahe und auch
Rijrer selbst hat vielleicht dies Wort oder auch Ablcürzung von lucgejeruug gemeint. \'on
Luther aber an dieser Stelle wirklich gebrauclit ist ein ähnlich klingendes anderes ]\'urt,
wie Roths iDc^jc^fcn lehrt. Dieses längst in den Wörtei'büchern verzeichnete Wait (Lexer,
Sanders, Litbben- Walther) lautet geirohnlich wetzker (wetschker, wetscher). seltener
wetzkeii (watscheu), ersteres sicher männl. Gescld., letzteres zu-eifcllmft. Als Bed. wird
'Tasche' angegeben und wetzker als Entstellung aus wfitsack, wetzkeu als Dem. roU'
wiltsack erklärt (wätseckin). Ich lasse das hier dahingestellt sein und bemerke nur, dass
das Wort in beiden Formen nie die Kleidertasche zu bezeichnen scheint (wie auch
wätsack nicht die Tasche in einem Kleidungsstück, sondern die Tasdie für Kleidungsstücke
bedeutet), sondern immer eine für sieh vorhandene n. getrugoie Tasche. So ja
offenbar auch an unserer Stelle: CliristopJiorus trägt sie sichtbar an sich. LHes geht noch
deutlicher Ita-vor aus der anderen Predigt Luthers (1.529), wo er auch auf die Christophoruslegende
zu sprechen kommt (vgl. S. oH5, Anm. l). Dort hcisst es nämlich (nach der
in der Hs. Nr. 74 der StadtbiUiotliek zu Hamburg befindlichen Nialerschrift): „i^x l)at nbct
bcunod) ein grojfen luctfi^gcr an ber feiten tji'ugen, ein fturfe fiidf) unb Jeiucu luctfcn bvinne."
Eijrer hat an der betr. Stelle nur: habet ein lDctjd)ger bntin brol unb fifd), beide Überlieferungen
bieten also die Form tDctjdjgcr, und diese finden wir auch in den Tisdireden
(Forstemann -Bindseil IV, 315) u. zwar ebenfalls in einem Abschnitt 'Sou ®. PfjriftopT)
iJogenben', der aus einer Predigt Luthers stammt. Somit ist iBctfdjgcr sieher die L.
geläufige Form; in dieser ist es auch lieiite mundartlich z. B. in Schlesien noch in
Gebrauch. V.
Zu S. 3«?, 21. jdjmollet (Hs. jd)— ollct o. jd) -cllcl*. Da liorer den Strich (—) in der
Zeile als Ersatz f. verschiedene Buchstaben, bes. aber fiir m und n braucht, der dem Strich
(—) folgende Buchstabe o oder e sein ka>in, w irird entweder jdjniDllet oiter jdjuellet zu /csck
sein, jc^nellen könnte etwa in der Bed. 'bctriigen' (D. Wtb. i>, 12

5ßad)tväiio iinb syerirfitifliingfii 551
/fi( S. 397, U. Zu den ()oeiiiic()ten cvilbcii, die jcliiibt iiicfjt

552 *JJad)fvägf iiiib SBi'rirf|li(iiiii9cii
nur von Fersonen gehraucht. Dayeyen sind bie luftigen, böfcn iijui. liögfl (seit 10. Jh.
belegt, Heyne Wtb.) icohl ecltt deutachen f 'rsjWM » (/s. P.
Zu S. 4-21, ß Lesa. lies: cog iiriy c s/i zu cognitio
Zu S. 42S,S 11. 13. Bass Luther hier nach uhereinstimmemler H>erließ'runy ron
R und N ron einem f>feiler spricht, i«)(ss ouffidkn, rorher hat er nur rom Stein yesproclien,
in dem er eine Handroll Goldes finden hinnte (42S, V. 0/f'enhar h(dien wir hier pfeilfr
in der Bedeutung ai nehmen, die ihm in der üergmannssprache ;ukommt. Dort ist es
yleichhedeulend mit bcigfefte und heeeichnä die Gesteinsmnsae, welche man :ur Unterstützung
und Sicherung des Stollenhaues in ihrem natiirlichfn Zusammenhange stehen
Idsst. Vgl Veith, deutsches Bergwiirterhuch (1S70), 8.364 (u. 74); B. 1(7/*. T, UH',0. Somit
enthält diese iweite Wendung des Gedanlrns rielleicht eine Steigerung. Im Gestein sucht
und findet auch der Bergmann Gold, den pfcilcr hisst er vnhernhrt; der Gltinhige aber
könnte auch aus diesem Gold gcu-innen. 1\
S. 429, /5. Für lesi stand in der Vorlage rnn N wohl üsi. G. K.
Zu S. 439, 0. ott'piuliculum «iiuie. rf kann im IG. .Ih. nur noch = (iiiae genommen
werden, wenn hier (] aho nicht Verselu'n für i^. erklärt es sich rielleicht als reraidasst
durch das deutsche Wort, das E durch offeiiiliculum gab, wahrscheinlich cvgcviliä, das bei
Luther auch weihlich ist. P.
Zu S. 443,0 (siehe Lesa.). d dient Einer sonst ausschliesslich als Abkürzung für
alle I''ormen ron dieere, es ist also fraglich, ob das :weile d hier in ihiro aufgelost werden
durfte. Man hätte die Wahl zwischen dicunt tantuiu: dieis nun di'lieii- gute linnif t()un
(G. Koff'numc) und der Annahme, dass das r.weite d ebenfalls dicunt meine, hier also n-ie
oft in Ei/rers Nachschr. dasselbe Wort zweimal gesetzt sei oder dass das zweite d (ds
dicei-e zu nehmen und dazu ein nos zu ergänzen sei (G. Buchwald). P.
Zu 8.451,3. Pfluge ist offenbar als Inf. zu nehmen, nicht ah Plur. des Ilaiijilir.
abh. r. Irngcn. P.
Zu S. 4ÖÖ, r/.v. Gemeint kann nur sein: wenn heilige Leute kommen und machen
uns an sich hängen, machen, dass unr ihnen (blind) anhangen. Für den Gebrauch ron
liiienn'o mit fakt. Bedeutung halic ich (dlcrdings keinen Beleg, ahcr der cdenden Feder
eines Nachschreibers hinnte er wohl als möglich zugestanden irerdcn. Auch wenn man
in liaeremus nos in se bessern wollte, müsste man rcfleriren Gehrauch annehmen, und
ebenso wenn man ein Schreibrersehen annälime und liaereut se in nos setzte. Zweifellos
aber drückt die angedeutete Auffassung des Überlieferten auch am deutlidisten aus, was
gemeint ist, nämlich, da.fs es zur Untugend ausschlägt, wenn uns die Heiligkeit ron
Menschen zu deren blinden Naclüretern macht. P.
Zu S. 45l>, lö. f)at ist offenbar die schon des öftem bei L. wahryemmimenc Nebenform
:u f)er, rgl. oben in diesem Bde. m. Antn. zu 6J,2ö. Hier offenbar im Sinne ron
'her damiV. P.
Zu 8. 41)3, 4ff. ]\Sj steht offenbar (wie so ofl hei Eörer) für fic; die 'man' sind offenbar
dieselben wie die, welche er dann Z. (Sff. als diejenigen nomt, vor denen 'wir Wittenherger"
nichts gelten, Leute rom Schlage dei' Leipziger Kneipbrüder und Bierphilister. P.
Zu 8.463,19
f. Sinn wohl: ... so heilig, dass es /i)I)v biiig, nämlich ihre Heiligkeit]
angleisse (beylänze, mit falschem Schein verkläre), ihr wachen, schlafen, [wie sie]
gekleidet ist, ihr essen und trinken, augiciffeu weist IHctz Imal aus L. nach. P.
8. 470,23. Anspielung auf Horat. sat. I, 0,.'i: naso suspcndis adnnco. (i. K.
Zu S. 4SI, 19. 12 hdschr. zweifeUos. Wie das (aninis) zeigt, idivr dem menscs steht,
war der Schreiber auf eine falsche Fährte gektmnnen, er hat diese erkannt, idier rcrgessen,
12 in 3 zu ändern. P.

•Jfndjttäge uiib SScric^tigiuigcu 558
Zu S. 4S4, ö. 2)011 bet . . f)ctligfcit mod)t mit mol -2 ptebig feiii (jM keinen rechten
Sinn, Pouch änderte fein in tfjuii, ualnsehciitlieher iM mir, dass prcbig ids Ah7:;

die
554 91acf)tvfiflc iinb 33Eviif)tigiingeii
Beäeulnny scheint überall ' Lied' :ii sein, denn « tcerden (/eieohnUch die An fanf/su-ortc
dazu rjeisetxt. P.
S.öOö.o in Lesarten lies dcbeiiuis] deg] dfU.- P st. debeuius] deg dcii> 1'
Zh S. 507, o. t)Qbe ii^ 9 Öiiilbcn o. Sdjrccfeiibergev, fo mürbe id) geben. JJiesc nadi
•")
dem Bergicerlc Sclireekenbenj (dem JieiUijien Annaberti/ (/ennnnte Mün-e ist eine kleinere,
e^ gellen >> — " auf einen Gulden. Als .solche stellt sie auch Rinyirald neben den Thaler
rgl. 2>. Wtb. 'J, liu2. Hörers jdjteiberger ist wohl als Abkiirzunc/ anziisdien. P.
Zu S. 507, !'/?". Es scheint nach dem nnmitlelhnr V. Für iinb erwartet man ut. aber es kann auch sehr wohl der zweite
Salz als nebengeordneter gedacht sein: er riI3: de Wette 5. .'iGl: feinen Sperf: Sperfftnbenlen) und Tischreden

9indjlrägc mib 3>cti(^tt9iiiigcu 555
(Förstemaun-Biiuheil l,-233: in Sptd), heidemal als Ort der Unzucht, Kudurch die ohifie
Erictihnnng noch eine besondere Fürhimy erhält. Bei Luther immer ber Sucrf, heute, wie
es scheint, bie Spetfc ri)l. de Wette ß. (ISO Anm. 3. P.
Zu S. 334, IS el)n oben nicht 'eine Ode\ uo:n das gefdjrifaen rerleiten konnte, sondern
"^einen Odern'. In R entspricht bvotcm (am Rande btobemy, das Diet: nur einmal aus L.
nachweist in rfer Form brabem und ivie hier gleichbedeutend tnit obfm. — Man kann
hier einmal im kleiiten beobaditen, u-ie N :usammen;ieJU. Aus den zivei Sätzen (ö3-'j, 2 3
GS bis gc)d)ticben iiml Est vox bis bxoUm) hat N einen Satz fiemacht f6l ift bis
gcjdjriben .'>3-4, IS). P.
Zu S. 636, 16. Hier ericeist X das von Eurer iiberyeschrieljene und daher nicht in
den Text aufgenommene ift ein brobem (Lesa. su Gj'J als Luthers Predigt angehörig. P.
Zu S. 475, 7'ß vgl. die Irilische Bemerkung in der Einleitung S. XIX. P.

SPaJiicv oon Öcfitübcr Sai61in in Usfuttiiigctt (SBüttlcmlicvg).