жекелеген ак.ындар шырармашылыеына шолу
19.11.2014 • Views
Share Embed Flag

жекелеген ак.ындар шырармашылыеына шолу

жекелеген ак.ындар шырармашылыеына шолу

жекелеген ак.ындар шырармашылыеына шолу

SHOW MORE
SHOW LESS
ePAPER READ
DOWNLOAD ePAPER
library.psu.kz

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

START NOW

«МЭДЕНИ МУРА»<br />

MEMJIEKETTIK БАГДАРЛАМАСЫНЬЩ<br />

К1ТАП СЕРИЯЛАРЫ<br />

КДЗАКСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫН ТУЦГЫШ<br />

ПРЕЗИДЕНТ1<br />

НУРСУЛТАН НАЗАРБАЕВТЬЩ<br />

БАСТАМАСЫ БОЙЫНША ШЫГАРЫЛДЫ<br />

Алматы<br />

2006

«МЭДЕНИ MYPA*<br />

МЕМЛЕКЕТПК БАГДАРЛАМАСЫН<br />

ICKE АСЫРУ Ж0Н1НДЕП<br />

КОГАМДЫК КЕЦЕСТЩ КУРАМЫ<br />

Кул-Мухаммед Мухтар, тврага<br />

Досжан Ардак, твраганъщ орынбасары<br />

Аскаров Элi6eK, жауапты хатшы<br />

Кргамдьщ кецесгтц мушелери<br />

Абдрахманов Сауытбек<br />

Аяган Бурк1т<br />

Эбусейггова Меруерт<br />

Эж1гали CepiK<br />

Эйпмова BipraHHM<br />

Эл)мбай Нурсан<br />

Эуезов Мурат<br />

Базылган Нэшл<br />

Байпаков Карл<br />

Биекенов Кенес<br />

Бурханов Камал<br />

Ерпсбаев Ермухамет<br />

Кенжегозин Марат<br />

Каскабасов Сейгг<br />

Нысанбаев Эбд1мэл1к<br />

0м1рбеков Байтурсын<br />

Салгара Койшыгара<br />

Сариева Рысты<br />

Сейшмбек Акселеу<br />

Султанов Куаныш<br />

Таймагамбетов Жакен<br />

Туякбаева Баян<br />

Хусайынов Кебей

О ^ Л ^ р И Х Ы ^ О )<br />

Он томдык,

РЕДАКЦИЯЛ ЫК, БАС АЛКД:<br />

К,ИР АБАЕВ С. С., к р YFA-нын академии, терага;<br />

1КАБДОЛОВ 3. K-JKP YFA-ньщ академии;<br />

КДСКДБАСОВ С. А., КД5 YFA-иыц академии, тераганыц<br />

орынбасары<br />

БЕРД1БАЙ Р. Б. КД3 YFA-ньщ академии;<br />

ЕЛЕУКЕНОВ Ш . Р., филология кылымдарыньщ докторы,<br />

профессор;<br />

НУРЕАЛИ Р. Н., КР YFA-нын академии.

КАЗАКСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БТЛТМ ЖЭНЕ ГЫЛЫМ<br />

МИНИСТРЛ1П<br />

КАЗАКСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ МЭДЕНИЕТ ЖЭНЕ АКПАРАТ<br />

МИНИСТРЛ1Г1<br />

М.О.ЭУЕЗОВ АТЫНДАГЫ ЭДЕБИЕТ ЖЭНЕ 6НЕР ИНСТИТУТЫ<br />

б-том<br />

XX гасырдын басындагы казак эдебиет]<br />

(1900-1917)<br />

Жалпы редакциясын баскаргандар -<br />

филология гылымдарынын докторы, профессор<br />

1Аскар ЕГЕУБАЕВТ!<br />

филология гылымдарынын докторы, профессор<br />

Жумагали ЫСМАГУЛОВ.<br />

Алматы<br />

2006

ББК 83.3 Каз<br />

К 18<br />

М.О.ЭУЕЗОВ АТЫНДАРЫ ЭДЕБИЕТ ЖЭНЕ ©НЕР<br />

ИНСТИТУТЫНЫЦ ЕЫЛЫМИ КЕЦЕС1 YCblHFAH<br />

Егеубаев A.K..J филология гылымдарыньщ докторы, профессор;<br />

К,аск,абасов С А ., КР YFA-ньщ академии;<br />

Кирабаев С.С., КР YFA-ньщ академии;<br />

К эш ш ев Т.К., филология гылымдарыньщ докторы, профессор;<br />

Ысмагулов Ж., филология гылымдарыиыц докторы, профессор.<br />

Жауапты шыгарушы:<br />

Т. Элбеков, филология гылымдарыиыц кандидаты.<br />

К 18 Казак эдебиетшщ тарихы. Он томдык. 6-том.<br />

Алматы. КДЗакпарат, 2006. - 610 бет.<br />

ISBN 9965-654-06-9<br />

Редакциялык, алк,а:<br />

“Казак эдебиеп тарихынын” алтыншы томында XX гасырдын<br />

басындагы эдеби процестерге талдау жасалды. Сол кезевдеп эдебиеттщ<br />

даму ерекшелйстер1 сарапталып, белгш сез зергерлершщ муралары<br />

зерттелш. Клтапта халык поэзиясы еюдцер!мен 6ipre Алаш кайраткерлер1<br />

калыптастырган жана эдебиетгщ сол кезендеп жай-куй1 жэне еркевдеу<br />

жолы, уласу зандылыкгары карастырылды.<br />

XX гасыр басындагы казак эдебиетшщ шынайы рухы, улттын азаттыгы<br />

мен елдщ тэу е л а эд т жолывдагы езекп аркауы патшалык Ресейшн<br />

отаршылдыгы тусында да, кенестйс саясат кезщде де ашылмай, айтылмай<br />

келген еда. Улттык эдебиетгщ улы тулгалары Шэкэр1м Кудайбершулы,<br />

Ахмет Байтурсынулы, Mipжaкып Дулатовтан бастап б1ркатар кернеKTi<br />

тулгалардын туындылары арнайы талданды. ТэуелЫзшк алганга дейш<br />

эдебиет тарюсындагы орны жете сараланбай келген Гумар Караш,<br />

Жиенгали Тшепбергенов, Бернияз Кулеев, Нарманбет Орманбетулы<br />

сынды б!рнеше ipi акындардын шыгармашылыгы зерттелш.<br />

Томга библиографиялык материалдар сурыпталып усынылды.<br />

4603010000<br />

452(05)-0б<br />

С.Торайгыров<br />

ББК 83.3 Каз<br />

ж; те енер институты, 2006<br />

академ и к ? спасы, коркемдсу, 2006<br />

К 1 Т А П Х А Н А С Ы

К1Р1СПЕ<br />

Он томдык «Казак эдебиеп тарихынын» Teprimni, 6eciHuii<br />

жэне алтыншы ютаптары тугае б1рдэу1рдеп эдеби процестщ iuiKiсырткы<br />

зандылыктарын саралап керсетумен катар, социалист<br />

реализм эдебиеп алдындата керкемсез mexipeciH де камтиды.<br />

Бр белесп кезен де эдебиеттщ ез уакытына сай жедел дамыган,<br />

жанп>фу ypaici кен, мазмуны барынша бай эдебиет болуьгмен<br />

ерекшеленедь Эр жыддарда онын тарихи-теориялык мэселелер1<br />

де жан-жакты байсалды зерттелш отырды. Академиялык зерттеу<br />

енбектершн шпнде 1961 жылы жарык керген «Казак эдебиетшщ<br />

тарихы» уштомдышнын тугае 6ip ютабы осы XX гасыр басындагы<br />

эдебиетпн тарихына арналган е,ш. Осы кезеннщ эдеби тадцаулары<br />

еткен гасырдын езщде кернекп эдебиетшшердщ жарыкка<br />

шыгарган жинактарында жарияланды. М.Эуезов, С.Муканов,<br />

К-Жумалиев, Е.Ысмайылов, Б.Шалабаев, Т.Нуртазин, М. Каратаев,<br />

С. Кирабаев, З.Кабдолов, М.Жармухамедулы, т.б. эдебиет<br />

зерттеушшердщ енбектершде талданды. XX гасырдын басындагы<br />

керкем шыгармалар да каз1рп замангы казак эдебиетшщ<br />

тарихында елеут i3 калдырды, dpi олар XX гасырдын бастауында<br />

турып, эдебиеттщ одан dpi дамуына жол ашкан едь<br />

Галымдар мен эдебиетшшер осы кезецдеп эдебиет тарихына<br />

арналган енбектерш эр жыддарда жариялап журтшылык назарына<br />

^сынып отырды. Бр орайда С.Сейфуллиннщ «Казак эдебиеп»<br />

(1932 ж.), С. Мукановтын «XX гасырдагы казак эдебиеп* (1932<br />

ж.), т.б. енбекгер ез мэнш жогалткан жок. 0ткен гасырдын<br />

алпысыншы жылдарында жарык керген «Казак эдебиетшщ<br />

тарихы» атты академиялык кептомдык зерттеу енбеп эдебиет<br />

тарихын, оньщ шшде XX гасыр эдебиетшщ шыгармаларын<br />

зертгеудеп межел1 6ip белес болса, одан кейшп кезендерде де XX<br />

гасыр эдебиеп жайында белгш галымдардын, каламгерлердщ

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАСКЕ31 (1 9 0 0 - 1917) 8<br />

зерттеу енбектер1 мен кезкарастары турл1 денгейде жарияланып<br />

отырды. «XX гасырдагы казак эдебиеп. Октябрь алдындагы<br />

кезен» (Хрестоматия, 1983), «XX гасырдын бас кез1ндеп казак<br />

эдебиеп» (1994), «20—30 жылдардагы казак эдебиеп» (1997),<br />

Б.Кенжебаевтын «XX гасыр басындагы казак эдебиеп», «Бес<br />

гасыр жырлайды» (3 т. 1985), т. б. б1ркатар енбектерде осы кезеннщ<br />

непзп сипаты сараланды. Сонымен 6ipre, кенестж идеологиянын<br />

салдарьшан, саяси шщердщ KecipiHeH нак осы тустагы улттык<br />

эдебиетпн езекжарды идеясы мен ерекшел]ктер1 толык толымды<br />

зерделенш ашыл май калгандыгы да шындык.<br />

1917 жылгы казан тенкеркшен кейш онын алдындагы Алаш<br />

уранды эдебиет, улттык-демократтык багытгагы езге де туындылар<br />

мен жазушылар енбектерше кезкарас езгердк Б1ртшдеп кугынсургш<br />

науканына ушырап, узак жылдар бойы капаста кадды.<br />

XX гасьфдьщ басындагы эдебиет тынысын зерделеуге арналган<br />

6eciHuii томда бурынгы зерттеу жумыстарына да методологиялык<br />

туршдан назар аудара отырып, кептеген эдеби муралар жана<br />

кезкарас тургысынан багаланды. Казакстан Республикасынын<br />

тэуелаздт жылдарында рухани дуниенщ жанщруына, эдебиетп<br />

жана ртгык таным ересшен тануга умтылыс басымдыкпен<br />

жургею аян. Сол максатта кептеген бурыннан магдум шыгармалар<br />

мен авторлардын дуниетаным тужырымдары тарихи шындыкка<br />

сэйкес талданды. XX гасыр басындагы казак эдебиеп мен казак<br />

когамынын тарихы арасындагы жанды байланыска баса назар<br />

аударылып, содан туындайтын керкемдж шындык пен тарихи<br />

шындыктын аражшне жете кещл белшда. Жана реалистж,<br />

демократтык-агартушылык эдебиет пен дэстурш эдебиеттщ<br />

езара ундестш мен керкемдж-эстетикалык багыттары ескерщщ.<br />

¥лттык эдебиетп жедел дамыткан Ахмет Байтурсынов, М1ржакып<br />

Дулатов, Жусшбек Аймауытов, Магжан Жумабаев,Сэбит<br />

Денентаев, Султанмахмуг Торайгыров, Сэкен Сейфуллин<br />

тргалары мен эдебиеттеп мэртебел! жанашылдык кызметше<br />

арнайы назар аударыдды. Сол аркылы Алаш уранды кезеннщ<br />

керкемдж шындыгы зерделенда. Улттык эдебиеттщ epiciH<br />

кенейпп, epeciH бижтеткен б р р ы жанашыл дарындардын<br />

дэстур жалгастыгы XX гасырда да канат жайды. Абай мектеб!,<br />

Абай дэстур1 мен дуниетанымы XX гасырдан бастап жана казак<br />

эдебиетшщ алтын аркауына айналды. Осы кезенде казак эдебиеп<br />

жанрлык, турлж тургыдан, мазмун мен халыктык мурат жашнан<br />

жедел ecin еркендед!. Эдебиетпн поэтикасы байыды, тэж1рибес1<br />

молыкты. Баспасез бен эдебиет байланысы артты. Котам мен<br />

эдебиет аралытындагы байланыс барынша айкындык си пат<br />

адды. Эдеби байланыс epicrejii. Тугастай алганда, XX гасырдын<br />

басында эдебиет жана сипаттармен толысып, улттык сананын сара

9 К1Р1СПЕ<br />

KepiHicine жол ашты. Кдзак эдебиеп тарихынын алтыншы томы<br />

осындай басты-басты сипаттарымен ерекшеленеда.<br />

Алтыншы томды aaipneyre эдебиеттанудын кернекп мамандары<br />

катысты. Осы деу1р зандылыкгары туралы терен i3 калдырган<br />

ipi зерттеуштердш кезкарастары мен енбекгер! де ужымдык<br />

зерттеу icinse езщдок орнын тапты. Кептеген акындардын<br />

шыгармалары мен ем1рбаян деректер! туралы кыска тужырымды<br />

шолу дэйектер1 усынылды. Он бес кернекп акынга арнайы<br />

монографиялык портреттер (сымбаттамалар) эз4рлещи. Алтыншы<br />

томный алгысезш, KipicneciH («XX гасырдын басындагы казак<br />

эдебиеп») филология гылымдарыныц докторы, профессор,<br />

зерттеу жобасынын жетеюто АД.Егеубаев жазды. Жалпы шолу<br />

бел1мшде усынылган Алаш ардагерлер*, 1917 жыл fa дейшп казак<br />

эдебиетщдеп цензура, эдеби байланыстар туралы тараулар мен<br />

жекелеген акындар шыгармашылыгы туралы тармакшаларды,<br />

акындардын эм1рбаяны мен шыгармашылык кызмеп<br />

женгндеп дерекгемелерш филология гылымдарынын докторы,<br />

профессор Ж. Т1лепов, филология гылымдарынын докторы,<br />

профессор З.Бисеигали, филология гылымдарынын докторы,<br />

профессор З.Сеййгжанов, филология гылымдарынын докторы,<br />

профессор СДэу1тов, филология гылымдарынын кандидаты,<br />

доцент в.ЭбдЙманулы, филология гылымдарынын кандидаты<br />

Ж.Шалгынбай, филология гылымдарынын кандидаты, Т.Элбеков,<br />

филология гылымдарынын кандидаты К.Раев, филология<br />

гылымдарынын кандидаты А.Калиев жазды.<br />

Монотрафиялык тараулардын авторлары: КР YFA академип,<br />

филология гылымдарынын докторы, профессор С.Кирабаев<br />

(«Султанмахмут Торайгыров», «Спандияр Кебеев»), КР VFA<br />

академип, филология гылымдарынын докторы, профессор<br />

Р.Нургали («Элихан Бекейханов»), филология гылымдарынын<br />

докторы, профессор Ж.Ысмагров («Ахмет Байтурсынулы»,<br />

«М1ржакып Дулатов»), филология гылымдарынын докторы,<br />

профессор Т.Кэйшев («Сэбит Двнентаев»), филология<br />

гылымдарынын докторы, профессор М.Базарбаев пен филология<br />

гылымдарынын докторы, щюфессор Б.Эбдаазиулы («Шэкэр1м<br />

Кзщайбершулы»), филология гылымдарынын докторы, профессор<br />

М .Жармухамедулы («1916 жылгы улт-азаггык кетершеке<br />

байланысты туган поэзия»), филология гылымдарынын докторы,<br />

профессор К-МэшЬур Жусш («МэшЪур Жусш Кепейулы»),<br />

филология гылымдарынын докторы, профессор Б.ЭбдЬазиулы<br />

(«Нарманбет Орманбетулы»), филология гылымдарынын докторы,<br />

профессор Т.Тебегенов («Тайыр Жомартбаев», «Турмагамбет<br />

{зтшеуов»), филология гылымдарынын кандидаты К-Сыдиыкулы<br />

(«Гумар Караш», «Эюрам Галымов»), филология гылымдарынын<br />

докторы С.Бэймешпе («Жиенгали Тшепбергенов»), филология

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 10<br />

шлымдарыньщ кандидаты, доцент С.Ергебек («Мухаметжан<br />

Сералин»), филология гылымдарыньщ кандидаты, доцент<br />

С.Корабай («Абайдын эдеби Meicre6i*), филология<br />

гылымдарыньщ кандидаты С. Жэмбеков («Бернияз Кулеев»).<br />

XX гасырдын басындагы эдеби муралардын колжазбаларына<br />

гылыми сипаттамалар мен библжирафиядык керсеткшггерщ<br />

лайындауга институттын Абайтану жэне жана дэрр эдебиеп<br />

багпмшщ аспиранты Ж.Кужимаяова мен aFa лаборант<br />

З.Токсанбаева катысты.

XX ГАСЫРДЫН, б а с ы н д а <br />

КАЗАК ЭДЕБИЕП<br />

Кдзак эдебиеп тарихындагы озщщк ерекшедш басым<br />

тустардын 6ipi — XX гасыр басындагы он бес-жиырма жыл.<br />

Бул кезен шиелешсп когамдык-саяси окигаларга толы болды<br />

да, мэдени-рухани дуниеде курдеш де шешуип кубылыстарды<br />

тудырды. XIX гасырдын сонына карай калыптасып, озшдгк<br />

даму сатысына кетершген агартушылык, демократтык<br />

багыттагы эдебиет кайраткерлерше енш жана XX гасырдын<br />

табалдырыгында туындаган казак халкынын улттык-элеуметпк<br />

сан алуан мэселелерше араласып, сан-салалы улттык манызы зор<br />

такырыптарды козгауына тура келда.<br />

Бул кезде казак жер1 тугастай Ресей империясынын<br />

отаршыддыгына eTin болган едь Ресей билтне б1ржолата тускен<br />

казак елшщ кокейкесп тарихи мэселелерш саяси жолмен, Ресей<br />

Думасына катысу, Ресейде бшм алган казак зиялыларыныц<br />

кайраткерлш аркылы жузеге асыруга талап жасау кезкарасы<br />

байкалып келе жатты. BipaK бул шын мэтнде суга кеткен тал<br />

кармайдынын Kepi идей элжуаз, келешеп кемесю эрекеттер<br />

болатын. Ресей ыкпалына б1ржолата кешкеннен кейш, ол<br />

мемлекеттщ шю-сырткы шиелетсп жагдайларынын барлыгы<br />

Кдзак елше де тйселей эсер етп. Bipimni орыс революциясы (1905<br />

ж.), Bipimui дуние жузшк согыс (1914 ж.), патша самодержавием<br />

мен большевиктер партиясынын арасындагы текетарес тудырган<br />

ахуал, казак жерше орыс переселендерщщ бурынгыдан да коптеп<br />

келушщ удей Tycyi, турл1 куапы саяси агымдар мен партиялардын<br />

казак жерше де дендеп ене бастауы казак кауымьшьщ TipinwiriH<br />

ширек гасырдан астам уакыт бойы аласапыранга rycipfli. Бул<br />

кезен сипатын 1лияс Жансупров “Абайдын ата заманы” деп<br />

атай отырып, казак елшщ котам курылысына, шаруа турше<br />

сырттан 03repic Kipe бастаган кез деп багалады. Ол e3repic —<br />

шаруашылыкта базар 03repici де, котам жуйесшщ ел билеу туршде

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 12<br />

— орыс патшасына бодан болып, орыс тэрпб1мен баскарылу<br />

e3repici дейда. «Кырдын шаруашылыгына езгерк юрпзе бастаган<br />

сауда капиталынын базары кырды кимелеп жаулаумен келш<br />

KipreHiH» айтады. «Кыр казагын жаулап алып, бодан еткен орыс<br />

патшасы елге езшщ билеу TepTi6iH юрпзш, ез aMipiH, ез тэрпбш<br />

icKe асырып отыратын ез адамдарын койды. Сонымен еддш тебеа<br />

де, T epeci де езгердЬ дей келе, 1лияс Жансупров енш казактын<br />

бурынгы аксуйектер1, ханзадалары, ру жуандары патша уюметшщ<br />

елдеп Tiperi болып, кемек, колдауды орыстардан алып турганын<br />

сипаттайды. Елдщ билгпне, ез устемдйтне таласкандар орыска<br />

арка суйенетш эдет шыккандыгын, еши ру агалары, аксуйектер<br />

патшашылданып, орыс эюмдерше айналгандыгын жазады1. Б р<br />

да казак кауымыньщ ортасындагы кайшылыкты кушейте тускен<br />

езгерш еш.<br />

Осы кезендеп эдебиеттщ даму зандылыктарынын басты<br />

сипаттарын профессор Бейсенбай Кенжебаев еткен гасырдын<br />

алпысыншы, токсаныншы жылдарда жарык керген зерттеу<br />

енбектершде мумюндйтнше толымды керсетш бердь «XIX<br />

гасырдын ортасынан бастап Кдзакстанда да капитализм дэурен<br />

сурда»2 деп туйшдеген галым XX гасыр басындагы саясиэлеуметтж<br />

жагдайдын алгышарттарын мынадай деректермен<br />

байланыстырады. «1904 жылгы орыс-жапон согысы, Россиядагы<br />

1905-1907 жылдардагы буржуазиялык-демократиялык тенкерю,<br />

1914-1918 жылдардагы 6ipimni империалиспк согыс, казак<br />

халкынын 1916 жылгы рт-азаттык KeTepinici, 1917 жылгы<br />

акпандагы буржуазиялык-демократиялык тенкерк, сол<br />

жылгы Казан TeHKepici — осынын 6epi Россияда империализм<br />

еркендеу1н1н нэтижес1 еш.<br />

Сез жок, б р экономикалык зор езгерктер, саяси курес,<br />

кетершстер, сурапыл согыстар, тенкерктер ез кезендершде<br />

казак арасындагы оку-агарту жумыстарына, казак тшшде шыккан<br />

ютап, журнал, газетгердщ мазмунына, акын-жазушылардын<br />

кезкарастарына, казак эдебиетшщ багытына улкен эсер erri*3.<br />

XX гасыр басындагы казак эдебиетшщ урдкш сол тустагы казак<br />

кауымынын саяси-элеуметтж ахуал ынан белш карау мумюн емес.<br />

Эдеби шыгармалардын квркемд1к-идеялык табигатын, жанрлык<br />

турлену ерекшелйстерше дешнп imici кубылыстарын тек когамдагы<br />

карым-катынастар мен сол мазасыз дэупрдеп дуниетаным аясында<br />

гана парыктауга болады. Ал б р кезен казак кауымы ушш аса<br />

курдел1 тарихи белес ед1.<br />

1А.Кунанбайулы. Толык жинагы. А., 1933,8 -12-66.<br />

2Б.Кенжебаев. Жиырмасыншы жылдардагы казак совет эдебиетк А., 1961,19-6.<br />

3Б.Кенжебаев. XX гасыр басындагы эдебиет. А., 1993,4-6.

13 XX РАСЫРДЬЩ БАСЫЦЦАГЫ КАЗАК ЭДЕБИЕП<br />

Нак осы белеете алашшылдардын кекейкесп муддеа<br />

бой керсетш, б1ртщдеп козгалыс катар ын тузеп, Алашорда<br />

кайраткерлер1 ыкдалды элеуетп кушке айнала бастады.<br />

Большевиктер партиясынын да казак жерше тамыр жайып,<br />

белсешн кушке ие болуы карама-кайшылыкты удете тусп. Сейтш<br />

ею гасырга жуык мерз1мда камтыран Кдзакстаннын Ресейге<br />

косылуынын узак npoueci аякгалып, Ресейде канат жайран<br />

империализмнщ TeMip курсауы дала OMipiHe шенгелш epKiH<br />

салды. Капиталист карым-катынас, сауда-саттык, eRaipicm баю<br />

муддеи, соран суйенген катыгез отарлаушылык саясатынын кулш<br />

зардаптары шарыктау шепне жетп. Шортанбай, Дулат болжап<br />

жырлайтын зар заман eлeci шын кершюке айналды. «Акша*<br />

деген мал шыкты. «Казак жер1 даркан бай елке екеш таныльш,<br />

жырткыштык турде пайдалану, талан-таражга салу, тепн пайда,<br />

онай олжа табу аймарына айнала бастады. Кен байлыктары бар<br />

жерлерде турпайы концессиялар ашылды, пайдакунемдер агылып<br />

келш жатты, шурайлы жерлер тартылып алынды, жергшкп байфеодалдар<br />

мен патша уюметшщ эюмдер1 едщ бултартпай баскару,<br />

тонау, езгшеу, улттык ой-сана мен мэдениеттщ дамуына мумкшшк<br />

бермеу icTepiH журпзу жуйесш ныгайта тусп*4.<br />

Осындай тубегейш езгерю тусында казактын улттьпс эдебиеп де<br />

тулей тускендей еда. Солай десек те, ендгп жерде улттык эдебиеттщ<br />

«бодандыры* айкын сезипп, цензура, кадагалаудын курсауы катты<br />

буре тусп. Жана-жана ашылып, бой тузей бастаган казак 6acnace3i<br />

мен баспа орындары, ютаптары ашык кыспакка урынды. Соган<br />

карам астан, улттык эдебиеттщ идеялык-керкемдак багьггтары,<br />

акындык мектептер мен агымдар бурынгыдан да айкындальш жана<br />

такыр ыптарга барды. Жер, ел тендш, теуелаздак, оку-агарту, калын<br />

халыкгы ояту — бул аралыкгагы эдебиеттщ езекг1 такырыбына,<br />

езекжарды сезше айналды. XIX гасырдагы курдел1 рухани толысу<br />

ypjiici 'эдебиет пен енердеп агартушылык, демократтык багытка<br />

алып келш, одан epi epiciH кенейтуге бастаса, енда, XX гасырдын<br />

басында, Еуразия кешеппнде туындап отырган пэрменда саяситенкеркппд<br />

думпулер мулде жана, кей жардайларда кутпеген<br />

тосын мэселелер мен ой-толгамдарды алга тартты. Когамдьпссаяси<br />

партиялар ез алдына дербес буын катайтып улпрмеген,<br />

заман улпешдеп ел кайраткерлер1 аз казак когамында эдебиетпн,<br />

элеуетп элеуметпк керкем сеэдщ, акын-жазушылардын кызмеп<br />

елда уйытып, бурын-сонды бол маган бастаушылык мэнге ие<br />

болды.<br />

Sipbnni орыс TeracepiciHiH халык шине жеткен думпулершен<br />

кей1нп туста казак даласьшда коптеген газеттер, журналдар мен<br />

4 Ш. Сэтпаева . XX гасырдын бас кезщдеп казак эдебиеп. А., 1994,4-6.

КАЗАК ЗДЕБИЕТ1Н1Ц ТАРИХЫ: XX ГАСЫРДЫН БАС KE3I (1 9 0 0 -1 9 1 7 ) 14<br />

ютаптар эр Typni таралыммен турл1 денгейде жарык Kepin тарадды5.<br />

1907-1917 жылдар аралыгындагы он шакты жылда «Казак газета»,<br />

«Серке*, «Казакстан», «Еппм даласы», «Казак», «Айкал», «Алаш»,<br />

«Б1рлж туы», «Сарыарка», «Yni жуз», т.б. турл1 басылымдар<br />

жарыкка шыкты. 1918-1919 жылдары Жусшбек Аймауытов пен<br />

Мухтар Эуезов непзш калаган «Абай» журналы аз уакытта улттык<br />

эдебиет пен мэдениетта жана белеске кетере алды. Bipi жарык<br />

керш, енда 6ipi токтап калып, уздак-создык сипатта жарияланган<br />

б р Mep3iMfli басылымдарда эдебиет, элеуметпк мэселелер!<br />

непзп езекп улттык такырыптардын катарында кершдь Typni<br />

кезкарастар айтьшды. Орынбор, Казан, Семей калаларындагы<br />

баспалардан ютаптардын жарык Kepyi жишеда. BipaK, бетбурысты<br />

серпшмен жариялангандай кершген басылымдардын Ke6iHiH<br />

тагдыры ауыр болды: Олар кеп табан Tipen тура алмай, 6ipiHeH сон<br />

6ipi жабьшьпт, 6ipiHeH сон 6 ip i токтап калып жатгы. Б р орайда<br />

кауым арасында б1ршама кен канат жазып, ыкпал еткен, казак<br />

когамынын шындыгын айкара ашкан улттык муддеш жогары<br />

баспасез орындары «Казак» газета мен «Айкап» журналынын<br />

тарихи орны аса зор. Ахмет Байтурсынов («Казак» газета) пен<br />

Мукамеджан Сералиннщ («Айкап» журналы) басшылыгымен<br />

шыга бастаган газет пен журнал казак эдебиетшщ, казак елшщ<br />

келел1 зэру мэселелерш утыныкты турде тарихи ахуал аясында<br />

талдап жазып отырды. Тыгырыкты тустагы казак халкыньщ ары<br />

карай даму, Lnrepi басу жолдарын керсетш беруге тырысты. Ею<br />

басылымнын арасындагы туындаган nilcip кайшьшыктары мен<br />

айтыс-тартыстар да туптеп келгенде, сол кездеп элеуметпксаяси<br />

жагдайдын ерекшеллтнен туындаган еда. Б р басылымдар<br />

6ipiuaMa узакгау мерз1мде туракты жарык керш, ел йшнде зор<br />

беделге, ерекше ыкпалга ие болса, «Казакстан» секшп газет<br />

He6api ею жылдай гана шыгып турды. Жарык керген баспасез<br />

материалдарынын, керкем публицистика мен эдебиеттщ ара ж т<br />

тугасып кеткендей ед1. Сез eHepi толайым казак ахуалын, казак<br />

халш жырлап, сипатгауга, алдагы булдыр кундерден жол i3Aeyre<br />

багытталгандай эсер етта. Эдебиетте катар тузе ген р ы дэстурл1<br />

суреткерлер тобы керкем эдебиет пен публицистиканы, рттьпс<br />

саяси-когамдык кезкарасты жарыстыра дамытты.<br />

1904 жылы ры Абай Кунанбайры дуние салды.<br />

Акыннын шыгармаларын хатка Tycipy колга алынды. Абайдын<br />

эдеби хатшысы Мурсейгг (Нурсейгг) Бжеулы 1905 жылы акын<br />

елендер! мен карасездерш араб эл1пби1мен Komipin шыкты. Бес<br />

жылдын шшде ры акын шыгармаларынын уш колжазбасы<br />

5Х.Бекхожин. Кдзак баспасезшщдаму жолдары. А., 1964.<br />

Б.Жацып. Кдзак публицистикасынын калыптасып, даму жоддары. А., 2004.

15 XX РАСЫРДЫК БЛСЫНДАРЫ КАЗАК ЭДЕБИЕП<br />

(1905, 1907, 1910) тузщш. 1909 жылы б р шыгармалар Санкт-<br />

Петербургте «Кдзак акыны ИбраЪим Кунанбай рынын елеш»<br />

деген атпен жеке ютап болып басылды. Жинакка юрген Кэютай<br />

Ыскакры Кунанбаевтын «Абай (ИбраИим) Кунанбаиулыныц<br />

eMipi» атты макаласы куш бупнге дейш кунды енбектердщ<br />

катарында багаланады. Ютапты бастырып шыгаруга Кэютайдын<br />

курд асы, сырлас досы Элихан Бекейханов бастамашы, жебеуип<br />

болтаны мэл1м. Абай муралары Орынборда (1916), Казан мен<br />

Ташкентте (1922) жинак турщде жарык кердг Ташкентте жарык<br />

керген басылымды шыгарушылар Абайдын б р ютабы Кдзан<br />

басылымынан кейшп ушшпп басылымы екендопн, акын елендер1<br />

окушыларга, бшм беру саласына аса кажетп болгандьпстан, Бшм<br />

беру комиссиясы жеделдепп жариялатып отыртандыгын керсетш<br />

жазды. Кггапты Э31рлеуд1 мойнына алган Нэз1р Терекровтын<br />

«эр турл1 элеуметпк* ютермен колы тимегецщпн, ютап 6ipa3<br />

кешеущдеп тургандыгын, эйтсе де тездепп бастьфу, токтатпай<br />

шыгару жагынан Нэз^рдщ пкелей ыкпалы тигендшн айтпады.<br />

Абайдын б р ютабын «дурыстаушылар: Халил Дос —Мухаммедов<br />

пен Уэли —Хан Омаров»6. 1916 жьшы Орынборда жарык керген<br />

«Абай термес!» жинагын катарга коссак, б р , эрине, акын<br />

шыгармаларынын терпнпп басылымы. Айналасы он уш жылдын<br />

шшде, терт кайыра жарыкка шыгару сол кездеп жагдайды<br />

ескергенде ерекше ыкьшасты танытады. Б р , эрине, казак елшщ<br />

рухани eMipiwieri р ы кубылыс едк Бутан дейш де, сол туста<br />

да казак ютаптары эр турл1 дэрежеде жарияланып турса да, 6ip<br />

акыннын шыгармашылык eMipi мен кызметше ерекше ыкылас<br />

танытып, осындай жуйелшжпен жариялап, насихаттау ултык<br />

эдебиет тынысындагы шгершщшк жаналык болатын.<br />

Алаштын ардакты ардагерлер1 Элихан Бекейханов, Ахмет<br />

Байтурсыновтар казактын бас акынынын мурасы женшдеп терен<br />

танымдык шыгармаларын жариялатты. XIX гасырдын сонында<br />

казак эдебиетшщ бурын-сонды болмаган аскар биптне кетершген<br />

Абай дэстур1, реалиспк керкемдж таным дуниес* осыдан кейшп<br />

улттык сез енершщ муратын, максатын, 6iTiM-nimiHiH б1ржолата<br />

айкындап, беютш Kerri. Абайдан сонгы казак эдебиеп реалиспк<br />

сипатын тапты, жана багытта epic кенейгп. XX гасьфдын<br />

алгашкы он—жиырма жылындагы казак эдебиетшде Шэкэр^м<br />

Кудайбердиев, Магжан Жумабаев, Ахмет Байтурсынов, Жусшбек<br />

Аймауытов, М1ржакып Дулатов шыгармалары жоталанып кезге<br />

тусеш. М1ржакыптын «Оян, казак!» ютабы «Калын елгм, казагым»<br />

деп теб1ренген, imi канжылай емиренген Абайдын езекжарды<br />

‘Абай. Ыбырай Кунанбайулынын тандамалы aiewiepi. Турюстан<br />

Республикасынын баспасез таратушы Maxuiici. Ташкент, 1922 жыл, 1-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1 9 0 0 - 1917) 16<br />

муцынын жалгасы сынды, р т жнерш одан api карай кайрау<br />

icnerri шыкты. Султанмахмуг Торайгыров, Сэбит Денентаев,<br />

Мухаметжан Сералин, Бернияз Кулеев, Спандияр Кебеев сынды<br />

тргалы таланттардын акындык шабытты шактары мен когамдык<br />

кайраткерлшнщ белсенш Kywiepi осы кезенге туспа-тус кедпц.<br />

£ Эдебиет тарихынан мэл1м эр жанрдагы керкем эдеби мураларга,<br />

керкем эдеби, публицистикалык жазбаларга Караганда, XX<br />

гасырдын басындагы ширек гасыр казак эдебиетшщ баз калпында<br />

даралык таныткан, халык тагдырынын ертше Tycin, санасынан<br />

сартап болган улттык мудденш пзгшш колына алган сэп деп<br />

караган дурыс. Sip жагынан, Ресей патшасынын бодандыгында<br />

болганымен, 1905-1907 жыддардагы дурбеленш кезен, Ресей<br />

YKiMeiiHiH, большевиктер партиясынын TereyipiHiHeH ancipen,<br />

алыс-жакынды бурш устаган шенгелшщ «босансып», байтал тупл<br />

бас кайгыньщ Ke6iH киген тусында бодан елдердщ K63i ашык зиялы<br />

еюлдер1 ез ултыньщ, елшщ ендш келешегш ойлап, алгы кундердщ<br />

камын жей бастаган сеюдш. Еюшшден, казак ортасынын iiuici<br />

даму жеш де шсш-жетшп, осындай 6ip курдел! де кайшылыкты<br />

кезенге аяк баскандыгы анык-ты. Эдебиет кашангыдай осы<br />

урщстщ езегщдеп кубылыстардын тамырын басты. Сейтш, XX<br />

гасырдын басындагы казак эдебиеп идеялык сарындарымен де,<br />

керкемдж 1эдешстер1мен, жанрлык 6iriMiMeH де, алуан кырлы<br />

такырып, сан сырлы мазмун, сазымен де рттык эдебиеттщ ез1ндж<br />

6inMiH бщщреде. 6 KiHinrrici, нак осы он бес—жиырма жылдагы<br />

казак эдебиеп шыгармалары эдебиет тарихында езше лайыкты<br />

THicri багасын толык ала алмады. Казан тенкершнен кейш,<br />

советтж жуйе пзгщш б1ржолата колына каратканнан сон, ею гасыр<br />

арасындагы, ею заман жалгасындагы «eniapa* кезендеп казак<br />

эдебиетшщ аки каты мейлшше TepicKe шыгарылды, бурмаланды,<br />

6ipTe-6ipTe тунекке тасталып, капас какпасы таре жабылды.<br />

Б р тустагы казак эдебиетшщ кулл1 сипаты мен даму<br />

зандылыкгарынын KepiHicTepi, езшдж кемшшк-жепетжтерше<br />

карамастан, казак топырагындагы рттык керкем сез енершщ<br />

табиги болмысын танытады. Жаратылысынан казак елшщ<br />

муддесш талгаган эдебиетпн dpi карайгы даму жолы да айкын,<br />

epicn болатын. Заман беп Tepic бурылды. BipTe-6ipre эдебиет те<br />

кенеетж кептщ тезше тусп. Б р кезенда бел in алып карастырудагы<br />

максат эдебиет тарихындагы эр белесл кездщ, мерз)м жагынан<br />

узак-кыскалыгына карамастан, езше тэн зацдылыкгарын жанжакты<br />

ашып карастыруды кеэдейдк<br />

XX гасыр басындагы эдебиет шамамен ширек гасырлык уакытты<br />

камтыса да (шартты турде Казак ACCP-i курылган 1920 ж. дейш),<br />

Совет эдебиеп floyipi хронологияльж тургыдан 1917 жылдан бастап<br />

саналатындыктан, «1900-1917 жылдардагы эдебиет* деп нактылап

17________________________________XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАРЫ КАЗАК ЭДЕБИЕП<br />

алуга тура келед1. Ею гасыр аралыгында казак эдебиетшщ<br />

ерекшелт де мол болды, сонымен катар осы кезецдеп эдеби<br />

урдос, керкемшк таным зацдылыктары казак тарихынын да елеул1<br />

беттерше шындык сэулесш туаредк Сондыктан да болу керек,<br />

каншама тыйым салынды, сол тусташ ipi-ipi кайраткер акынжазушылар<br />

саяси кугын-сургш курбаны болды дегеннщ езшде,<br />

бул кезецдеп эдебиеттщ кекейкесп мэселелерше эдебиетшшер<br />

эр уакыт айналып согып, мэн 6epin отырды. Дегенмен, бул дэучр<br />

эдебиепне ашык улттык мудде битнен карауга тек КСРО ыпырап,<br />

Кдзак ел1 тэуелаэдж алганнан берп жыддарда, Алаш кайраткерлер1<br />

акталганнан бертшп кезде гана мумкшдж туганы тарихи шындык.<br />

Солай десек те, ез тусында XX гасырдын басындаш эдеби<br />

процесс б>ршама зерттелш, турл1 сапалы гылыми енбектер де,<br />

зерттеу, окулыктар да жарык кердь Сол кыска мерз1мд1 тусташ<br />

казак каламгерлершщ шыгармалары мен кезкарастары хакында<br />

эр килы багалар бершш келш. Сэбит Мукановтын «XX гасырдаш<br />

казак эдебиеп» (1932 ж.), Бейсенбай Кенжебаевтын «Кдзак<br />

халкынын XX гасыр басындаш казак эдебиеп» (19S8 ж.), «XX<br />

гасыр басындаш казак эдебиеп» (19S6 ж., 1993 ж.), Есмагамбет<br />

Ысмайыловтын «XX гасырдаш казак эдебиеп» (1941 ж.), Белпбай<br />

Шалабаевтын «Кдзак прозасынын тарихы» (1968 ж.), Энуар<br />

Дербюалиншн «Казактын Октябрь алдындаш демократияшыл<br />

эдебиеп» (1966 ж.), Турсынбек Кэюшевпн «Сын сапары» (1971 ж.),<br />

«Казак эдебиеп сынынын тарихы» (1994 ж.), Айкын Нуркатовтын<br />

«Абайдын акындык дэстур1» (1966), Бурют Ыскаковтьщ «Казактатар<br />

эдеби байланысы» (1976), «XX гасырдаш казак эдебиеп.<br />

Октябрь алдындаш кезен. Хрестоматия» (1983), Зейнол<br />

Бисенгалиевтщ «XX гасыр басындаш казак романы» (1997<br />

ж.), Дикан Камзабекулынын «Алаш жэне эдебиет» (2002), т.б.<br />

монографиялык ютаптар мен окулыктарда бул кезен эдебиеп<br />

эр кырынан карастырылды. Казак ССР Рылым академиясы<br />

М.О.Эуезов атыидагы Эдебиет жэне енер институтынын галымдар<br />

ужымы бастырып шыгарган «XX гасыр бас кезшдеп казак эдебиеп»<br />

(1994 ж.), «Кдзак эдебиепнщ тарихы» (II т. 2 ютап, 1965 ж.) сынды<br />

iprefli енбектерде де б р тусташ эдеби урдас ерекшелт арнайы<br />

козгалды. Академиялык «Казак эдебиепнщ тарихы» (II т. 2 ютап,<br />

1965 ж.) басылымынын улкен Mim - осы XX гасыр басындаш<br />

казак эдебиепн егжей-тегжейш саралап багалай алмады. Сол<br />

тусташ саясаттын пэрмешмен б1ркатар жансак тужырымдарга жол<br />

берш. Кептеген шыгармалар мен акындар, агартушылар туралы<br />

жетюлйсп турде сез болмады немесе мудгк АуЫ^"Т1Е|НВШШ.<br />

Енш 6ip шыгармалар (мыс. М.Сералиннщ «' опжартш?Р?Ш5,^ЖЙ)<br />

кисынсыз мшедш.<br />

атБндагь. ГОЙУ-Дщ<br />

академик С.Беисембаев<br />

атындагы гылыми

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 1<br />

XX гасыр басындагы казак ортасындагы рттык эдебиетынысы<br />

кандай едд? Нак осы туста жазба эдебиеттщ бшжт<br />

де 6iiiiMAi, дуниетанымы кен epicii, элемдж эдебиеттщ уздй<br />

улплер1мен жаксы таныс, ез елшщ еткеш мен болашагы жайлы<br />

заман атмында толганган акындар мен жазушылардын куатты<br />

толкыны, кесек дарынды суректерлердщ шогыры бой керсетп. Сол<br />

толкынньщ белортасында Шэкэр1м, М1ржакып, Магжан, Ахмет,<br />

Жусшбектер турды. Осы аса элеуетп толкыннын шыгармалары<br />

аркылы казактын рттык эдебиетшщ жана кезеш замана сезш<br />

айтты. Кдзак елешнщ мазмуны да, ернеп мен рухы да жана<br />

толгаммен шыга бастады. «Оян, казак!» сол рттык поэзиянын<br />

жаца куншщ берш байрагындай журт кецшн аударды да турды.<br />

He6epi жиырма жасьшда Кдркаралы петициясьша бел nieuiin,<br />

битек сыбанып катыскан М1ржакып Дулатов (1885-1935 ж.ж.)<br />

алгашкы елен, публицистикалык макалаларымен кдлын казак елш<br />

жанашылдыкка, тек жатпауга, оянуга ундедь Уфа каласындагы<br />

«Шарк» баспасы «Оян, казак!» ютабын шыгарганнан кейш-ак<br />

(1909 ж.) акыннын азаматтык уш алыска естиш. «М1ржакып неге<br />

отырсын калам тартпай» деген сауалды Te6ipeHicneH басталган<br />

толгамды ой казакты б1рл1кке, ттрлиасе шакырган куатты<br />

публицистикалык поэзия аркауына, азаматтык толгамга расады.<br />

EipjiiK жок алты ауызды халыкпыз гой,<br />

Кдтардан сол себепй калыппыз гой! —<br />

деп, Абай сездерше ун косып, Абай кущрешсше жауап<br />

1здегендей болады. «Гылым мен магрифатты керек кылмай»,<br />

«надандык шэрбатына» канган тунектен шыгудын жолын 1здейда.<br />

Салбекселйсп кой, жата бермей «Оян!» дейд1. М1ржакып поэзия<br />

тшшде Ресей бодандыгына юрген жылдарды, казак жершщ жат<br />

колына етш болган жьшын атап керсетеда. Айтылуга, халык<br />

жадында калуга THicri даталар мен деректерд1 акын осылай да<br />

журт есше салгандай екен. Абайдын когамдык-философиялык<br />

KYHipeHicTi ойларынан кейшп леп, xirepni кадам осы ед1. Кдзак<br />

кауымынын бар болмысын, yMirri кундер1 мен кушкп тундершен<br />

KefiiHri акын «Оян, казак!» демеске болмайтын-ды. Абайдын<br />

рухани суреткерлж мектебшен дэрю алып шыккан акындар казак<br />

камын осылай толгана ойлаган-ды.<br />

Ахмет Байтурсынов, Жусшбек Аймауытов, Мухтар Эуезов eciriH<br />

ашкан дана Абайдын реалистж суреткерлж дэстур! жоталанып<br />

керщщ, абайтанудын тугырлы 1ргетасы каланды.<br />

XX гасьф —кауырт когамдык кубылыстар мен метаморфозалар<br />

гасыры. Тарихи рттык сана тулеп, жангырыкты. Алаш<br />

тргаларынын когамдык сананы б!ржолата жана белеске кетерш

19_______________________________ XX ГАСЫРДЫН БАСЫНДАта к а з а к э д е б и е п<br />

myi эдебиеттщ тубегейл1 мудделерщ айкындап бергендей<br />

ед». Жана каламгерлер, жана котам, ел кайраткерлер1 шыкты.<br />

Саяси куреснн манызы артты. Сонымен 6ipre, когамдык<br />

карым-катынастардын жеделдеу1, баспагерлж icTiH канат<br />

жаюы, эдебиеттеп эртурл1 керкемдйс-жанрлык терен тулеулер<br />

эстетикалык танымнын жанашылдыгына бастады. Осы туста<br />

кэаби эдебиетке тэн басты жанрлардын 6opi де эртурл! денгейде<br />

xepinai. Эдеби сын да, эдебиеттану, прозанын кесек жанрлары,<br />

аударма, драматургия тосын жаналык бодуымен 6ipre жедел даму<br />

ypfliciH танытты.<br />

ЭДЕБИЕТТАНУ, ЭДЕБИ СЫН. Эдеби мураларды жинактап,<br />

жариялау жэне эдебиеттану, сын сипатындаты туындылар XX<br />

гасыр басьшда жана сапалык кьфынан ep ic ке нейти. Отан улттык<br />

баспасез бен ютаптардын жшрек шыта бастатандыты да ьпспал erri.<br />

Баспасез беттершде жана жарык керген ютаптарды сипаттаган,<br />

мазмундаган, жарнамалаган хабар-ошарлар жарык кере бастады.<br />

Ондай материалдарда кебшесе авторды таныстыру, жарияланган<br />

шыгармалардын мэнщ тусшдору, шыккан ютаптын артыккемншнп,<br />

магынасы, багасы, кайдан капай сатып, жаздырып алута<br />

болатындыгы айтылып отырды. Белгш деген жазушыпардын,<br />

зиялы кауым еюлдерщщ ем1рбаян матлуматтарын, казанамаларын<br />

жазып жариялау эдетке юрд1. Зиялылардын eM ipi мен кызмеп<br />

туралы очерктер, портреттер жазыла тусп. Сондай шатьш баспасез<br />

жарияланымдарында эдебиет туралы, эдеби шыгармаларга<br />

кезкарас ынтайындаты, T ypni шыгармаларга тшсшше бата берген<br />

сездер кездесе бастады.<br />

Эдебиеттану сипатындаты дуниелер бурын «Турюстан уэлаяты*,<br />

«Дала уэлаяты» сынды басылымдарда, турл1 ведомостарда тишкашып<br />

KepiHin турса, XX гасырдын басындаты улттык баспасез<br />

бетгершдё енда максатты турде жарияланды. Бул орайда, ecipece,<br />

«Казак», «Айкап* беттерщдеп эдебиеттану, ютап сыны туралы сез<br />

окырманта езщще 6ip багыт берда. «Казак» газепнде 6ip сездщ<br />

тарихи магьшасы туралы жазылган доктор Хал ел Досмухамедовтын<br />

«Алаш» не сез?» деген шагын тана андатпасыньщ ез] плтану,<br />

эдебиеттану саласындаты кызыгушылыкты. тш тарихына ущпуда<br />

керсетедц. He6opi он-он бес жолдык газет хабарында тшдщ келе л i<br />

Mdceneci кетершген. Сонда: «Казактын» 12 немер1нде «Окшау сез*<br />

жазган «Кыр бал асы на» жауап: Орал облысында Уральски казачи<br />

войскагакараганкалмактарбар. «Кыр баласынын» eTiн<br />

i ш i (свздг ежттеген ба —авт.) бойынша, «Алаш* деген калмак<br />

Tili нде сез бар ма? Магынасы казакша не болады?» дегетмде<br />

калмактар айтты: «Калмак тшнде «Алаш» деген сез бар, казакша<br />

магынасы —елпрпш, аямаушы, жаугер» деп. «Алаш» деп калмактар<br />

жактьфмаган орында айпады. Жаны ашымай, хайуанатты кеп

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 20<br />

ел ripe беретш аншыларды да калмакгар «Алаш» деп агайды*7<br />

деп жазады доктор Халел Досмрамедов. Бран Караганда, Алаш<br />

кайраткерлер1 осы сездщ TepKiHiHe кэд1мгшей зерттеу журпзген<br />

тэр1зд1. Оны «Кыр баласынын», Элихан Бекейхановтын «Алаш»<br />

ce3i туралы талдауынан да ангарамыз. XX гасырдын басында Алаш<br />

сезшщ казак ртынын, б1рлис-берекенш ураны етш алынгандыгы<br />

да Э.Бекейханов кезкарасынан8 айкьшдала тусед!. Ол Децт<br />

кьшшакты, Ci6ipfliH кунбатыс жагын, осы кунп Сарыарканы,<br />

Едш-Жайык елкесш иелж еткен Жошынын рысына алты рулы ел<br />

карагандыгын тусЬвдре келш, «Жошы рысынын ураны «Алаш»<br />

болыпты. Жошы рысында алты ру болгандыктан, «Алты Алаш»<br />

болады» деп пысыктайды Э. Бекейханов, «Алаш» сезше непзоде<br />

ел адамы, «Отан Kicici» деген маши жуктейдк Осы такьфыпта<br />

ол «Турк баласы»9 деген атпен жарык керген макалаларында<br />

да «алаш» сезше катысты кезкдрасын пысыктайды. Кейшнен<br />

«Алаш» api уран, api партия аты болганы тарихтан мэл1м. Сол<br />

жолда алдын-ала тищк сараптама жасалганы, лингвистикалык<br />

зерттеу сипатындагы 1здешстер болгандыгы осы шагын деректен<br />

де сезшеш.<br />

Эдебиеттщ жаналыктарын, жарияланган шыгармалар мен<br />

ютаптарды таныстырган, магынасын ашкан агьшдагы сыни<br />

кезкарас, сын nixip, окырман niicipi сынды дуниелер жарык Kepin<br />

отырды. «Роман бэйгеа»10 деген макал ада редакция атынан:<br />

«Газетамыздын 117 нем1ршде Есенгр кажынын хаты басылды.Ол<br />

KiciHiH жарыска тусетш романдарды сынауга шакырган Kicwepi эр<br />

каладан болгандыктан, бастары косылуы мумкш eMecTiri кершеда.<br />

120 нем1рде б р туралы Элихан хаты басылды. Элиханнын<br />

пшршше, ютаптар сыншыларга почтамен кезек ж!бершш,<br />

эр кайсысы арнап сын жазып, сонан кейш Есенгр кажыныц<br />

K epceiyiM eH 6ipH em e адам 6ip жерде карап шыгуы лайык кершд®<br />

деп жазылыпты. «Сын», «сыншыдан сыншыга» ж1берудеген сездер<br />

ерюн айналымда колданылады. Демек, роман сыны, сез сыны,<br />

ютап сыны баспасез беттершде толык турактанып улпргендтне<br />

кумэн жок. Бр жерде жана эдебиеттщ, кэаби табигаты айкындала<br />

тускен эдебиеттщ сыны, «эдеби сын, шыгарма сыны» туралы<br />

сез козгалып отыргандыктан, рттык эстетикада эл1мсактан бар<br />

«сын» угымын каузап кайталау артык. Жана эдебиеттщ касхби<br />

бшктшк белплерш бьлд^ретш б1ркатар макала, талдау пшрлер XX<br />

гасыр басындагы эдебиетгщ кубылысты жаналыгы репнде кунды.<br />

7ХДосмухамедов. «Алаш* не сез? / / “Кдзак” газет1,1913, №15,23 мамыр.<br />

* д.Бекейханов. Кдзакгар,1910.<br />

’ Турк баласы// “Казак" ra3eri, 1913, №2, 10 акпан; №3, 17 акпан; №5,<br />

9 наурыз; №7,22 наурыз; №9,6 cayip.<br />

10Роман бэйгеа// “Казак” газет|, 1915, №122,26 cayip.

21 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАРЫ КАЗАК ЭДЕБИЕП<br />

Абай шыгармаларынын Ташкента жарияланган (1922) yuiiHuii<br />

басылымына «дурыстаушылардан» беташар сезш жазган «Халил<br />

Дос - Мухамметов пен Уэли - Хан Омаров*11 акын мурасынын<br />

текстологиясы мен басылымдарына байланысты кекейкесп<br />

пшрлерш бщшрд1. d c ip e c e , акын шыгармаларынын алгашкы<br />

басылымынын кем-кепктерш нактылап керсетш берд1, жана<br />

басылымда ездер! устанган кезкарасты эдеби тургыдан айкындап<br />

TyciHaipfli. Абай елендерщде кездесетш Арка ешрше гана тэн<br />

сездер туралы, парсы пленен, орыс плшен енген сездерге катысты<br />

езшдж устанымдарын ортага салган. Шыгармаларын жариялауда<br />

назар аударатын ерекшел1ктерге токталган. «Интернатта орысша<br />

окып журген* казак балалары туралы кейб^р елендерд1 бул<br />

басылымда алып калгандарын бшдшедк Сонымен 6ipre, Абай<br />

шыгармаларынын халыктык мэнше кенш белш, жалпы журтка<br />

бфдей TyciHiKri, сауатты басылуынын манызьш мегзейдь Бул,<br />

эрине, сол тустагы мандайалды эдеби сын макалалардын 6ipi ед1.<br />

Элихан Бекейхановтын «Турж, кыргыз, казакЬэм хандар шежтреи»<br />

Шэкэр1м Кудайберд1улы*, «Жана ютаптар»12 атты макалалары<br />

да казак тарихына катысты ютаптын мэн-магынасын ашкан<br />

енбек болды. Жусшбек Аймауытов Ахмет Байтурсыновтын «Tin<br />

куралы* окулыгы, жазу емлес! туралы макаласын13 жариялатты,<br />

Шэкэрш Крайбердиевтщ «Шеж1ре*14ютабына niKip бищрдо. А.<br />

Байтурсьшовтын «Тш куралына» М. Дулатов та сын niKip бищрген<br />

макаласын15 жариялаткан. Жарык керген ютаптар туралы пшрлер<br />

рттык баспасез беттерщде эртурл1 денгейде жарияланьш турганы<br />

байкалады. Сонымен катар б1ркатар ютаптар мен жарияланымдар<br />

туралы б^рнеше кезкарас жарык Kepin, б1рнеше авторлардын<br />

П1юрлер1 токайласып отырады. Бул да эдеби сын табигатына<br />

тэн белгшер. Ондай ipmi-ycaxrbi баспасез жарияланымдарьшан<br />

таныстыру, TyciHflipy, аннотация, рецензия, шолу туршдеп эдеби<br />

сыннын, эдебиет зерттеудщ кэЫби нышандары айкын танылды.<br />

Бурынырак, эр кезде жазьшып, газет, журнал беттерщде<br />

жарык керген жеке эдеби тулгалар туралы шыгармашылыкгумырнамалык<br />

тужырымды сымбаттамалар жел1а де — осы<br />

кезеннщ жана ypflicn кубылысы. М1ржакып Дулатовтын «Шокан<br />

Шынгысулы Уэлихан (1837-1865)», «Хаз1рет Султан», «Григорий<br />

11 Абай. Ыбырай Кдоанбайрынын тандамалы алекдерь Турю стан<br />

Республикасынын баспасезтаратушы мэжшсь Ташкент, 1922 жыл, 1 б.<br />

13“Кдзак” газеп, 1913,№12,28cayip; 1915,№112,15наурыз.<br />

13Желкек. Жазу мэселеы.Шэкэр1м аксакалга// “Казак” газет!, 1915, №114,<br />

28 наурыз.<br />

14Желкек. Шэкэрш аксакалга// Казак, 1916, №168,9 акпан.<br />

15М.Д. Tin кдаал / / “Кдзак” газеп, 1915, №93,4 кантар.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 22<br />

Николаевич Потанин*, «Абай*16, Ахмет Байтурсыновтын<br />

«Казактын бас акыны*17, Мухаметжан Сералиннщ1* «Тэрж1ман»<br />

газетшщ редакторы И.Гаспринскийдщ енбектер1 туралы,<br />

Мустафа Шокайдыц «Эбубэюр Диваев»19 сынды макалалары<br />

гылыми дэйекта козкарастарымен, мол деректшпмен улттык<br />

эдебиеттанудын непзше тугыр болып каланды. Жусшбек<br />

Аймауытовтын такырып аясы мейлшше кен болып кел еда.<br />

«Казак* газета «Хохол талшщ мэселем»20 деген макала жариялап,<br />

Ресей отарындагы улттар тшшщ проблемасы жайында мэселе<br />

кетершта. Мундай сымбаттама макалалар осы туста кеп жарык<br />

Kepfli api казак эдебиета мен мэдениетшщ еюлдер!мен катар калкадершше<br />

баска елдердан ipi кайраткерлершщ, казак эдебиепне<br />

катысы бар шыгыс, орыс, тури тшдес улыстар каламгерлершщ<br />

шыгармашылыктарын да камтып отырды. Жеке шыгармашылык<br />

тулгалар женшдеп енбектердщ iiniwie ЖYciпбeк Аймауытовтын<br />

(Мухтар Эуезовпен 6ipirin жазган) «Абайдын eMipi жэне кызмета»,<br />

«Абайдан кейшп акындар» макалалары21 эдебиет тарихында<br />

KeciMOi орын алады.<br />

Сондай-ак казак эдебиетшщ тарихына, теориялык<br />

мэселелерше, тал тазалыгына, тал тарихына, фольклорлык муралар<br />

жайына, эпос, батырлык жырлар сеюлда эдеби мэселелерге<br />

терендеп барган гылыми пайымдаулар да кездеседь Отан<br />

белшп калам иелер1 мен 6ipre таныла коймаган талапкерлер<br />

де атсалысты. Мысалы, «Айкап» журналына ашык хат22 жазган<br />

АКузембаев «Кырык мысал», «Бакытсыз Жамал», «Оян, казак!»,<br />

«Гулкашима», «Топ жарган», «Шайыр» ютаптарына сын жаза<br />

отырып, Шыгыс эдебиетшщ нускаларынан, казак эдебиетшщ<br />

улплершен жарияланган шыгармалар жайлы да ой туйш, тал<br />

тазалыгы мэселесше niicip косады. Райымжан Мэрсековтын23<br />

«Казак эдебиета жайынан» жазган макаласы казак эдебиетан<br />

дэ^рлеу мэселесше дейш терендеп, керкемдж тургыдан езгеше<br />

талгамы бшк талдаулармен астастырган. Ол эдебиетп дэуарлеуда<br />

уш кезенге беледа. B ip im n ic i —«есю замандагы, казак арасына жазу<br />

" “Кдзак” газету 1913, №16, 31 мамыр; 1914, №71, 73,76,77; 1915, №150,<br />

21 кыркуйек.<br />

17“Кдзак” газеп, 1913, №39,40,43.<br />

“ М.Сералин. Жуырда орны толмастай елш//Айкап, 1914, № 17, 257-6.<br />

19М.Шоцаев. Эбубэюр Диваев// “Кдзак” газет!, 1915, №156,31 караша.<br />

“ Хохол тшшш мэселеЫ / / Кдзак, 1915, №163,31 желтоксан.<br />

J1 «Абай», 1918, №2,3.<br />

и Айкап, 1914, №4,65-6.<br />

и Р.Мэрсеков. Кдзак эдебиеп жайынан// “Кдзак” газет], 1915, №112,<br />

15 наурыз; №113,19 наурыз.

23 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАГЫ КАЗАК ЭДЕБИЕП<br />

таралмай тургандагы кез», екшпй flayipi —«жазудын халык арасына<br />

кеб1рек таралган заманы» дейдь Ал «Абай маркумнан 6epi карай<br />

казак эдебиетшщ ушшпп дэуф1 басталды» деп жазды Р. Мэрсеков<br />

«Казак эдебиеп жайынан». YuiiHiui дэу1р улпа ретшде Абай мен<br />

Алтынсарин елендершен мысал келтфш талдайды, осылар кейшп<br />

«тузу жолга* тускен эдебиетке, жас акындарга енеге болды деп<br />

туйедь Газет Р.Мэрсековтыц эдебиет туралы кепшшж алдында<br />

жасаган баяндамасын макала турщде усынган. «Кыр баласы»<br />

деген буркеншж атпен Элихан Бекейханов жазган ете келемд1<br />

«Кара кыпшак Кобыланды» макаласына газет «Сын» деген айдар<br />

ташп жариялаган. Элихан Бекейханов бул макаласында KyHi<br />

бупнге дейш манызды эдеби-тарихи мэселелерге талдау жасаган.<br />

Кобыланды жырынын тарихи деректшп Heri3iH саралайды да,<br />

кептеген тарихи тулгалар заманын салыстыра келш, Кобыланды<br />

eMip сурген заман, ол катыскан жорык, согыстарды аныктауга ниет<br />

етеда. «Жыр басында Кебжп калмак ед[, енш хан болып тур. Ногай<br />

журтынын ханы «Кекетай асы» деген 6ip жыр бар. Муны Шокан<br />

орысша жазган. Кобыланды жырындагы Ke6iicri хан осы Кекетай<br />

хан болмасын. Бул Кекетай жыры кыргыз айтатын «Манас»<br />

жырынын 6ip тарауы» деп жырдан мысал келпрт тусщщредк<br />

«Жогарыда жазганымнан аньж болар «Кобыландьша» акын коскан,<br />

тарихка келмейтш кеп косымша бар. Казак тарихына катысты сез<br />

«Кобыландыда» аз кершедЬ24 деп тужырым туйед1. «Кобьшанды»<br />

жырынын сездерш, Шокан енбектерш, Шэкэр1М шежзресш,<br />

тарихи маглуматтарды гылыми айналымга тартады, салыстырмалы<br />

талдау жасайды. Мше, XX гасыр басындагы эдебиеттану<br />

туындыларьшьщ 6ip сипатты KepiHici, сез лэм1 мен манер! осы<br />

ынгайда болып келедь Элихан мырза жырдан халыктын турмыс -<br />

салты, Tipoimri, ерекшелш заманына сай, уакьгтына лайыкты<br />

KepiHin туру керекттн айтып, «Кобьшандьщагы» сондай тустарды,<br />

сездерш, елен тармактарын беттер1мен атап-тустеп керсетед1 де,<br />

кейш косылган, кейшп жырлаушы кейб1р акын-жыраулардын<br />

жанынан коскандарын аршып бщщредь Тайбурылдын шабысын<br />

сипатгайтын рефрещи «Бул жаксы елен, «Кобыландыны» алгаш<br />

шыгарган шьш казак акынынын ce3i-ay!» деп суйшш айтады.<br />

Абай сынына жанасатын елендер мыналар деп кептеген жьф<br />

парактарыннын санын Ti3in келш, «Кобьшандыны» шыгарган<br />

Kici тепнде жаксы акын екен деген сез осы елендерге карап<br />

айтылган болар» деп болжайды. Э.Бекейханов жырдын бертшп<br />

нускаларында батырды мусылмандыкка «караткан» сездердщ,<br />

«Сал-сал», «Заркум» секщй елендердщ жетегшде журген «кул<br />

жэне надан акындар коскан» косакгалган коспалардьщ бар<br />

мКыр баласы. Кара кыпшак Кобыланды. / / “Кдзак” газеп, 1915, №126 - 129.

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1 9 0 0 - 1917) 24<br />

екендшн ашып кезге тоскан. «Кобыланды» казак тшнде тунгыш<br />

басылган жыр» дей келе, ютаптын басылым безещлршуше де,<br />

баспага усынушыларга да сын кезкарасын бщцрген. «Заркум»,<br />

«Сал-сал» баспасын орысша «макулатура», ягни бакалшы жолы<br />

дейдь Шокан ютабы басылган жол «литература жолы атанады»<br />

деп корытады. BipmiH кездегеш - окушыдан «алым алу», eKiHiuici<br />

рылым жолы ек ен дтн тусйшредь Макалада ютаптын 6e3enaipuiyi<br />

туралы да сез бар. Жырда суреттелетш Тайбурыл кандай, ютаптын<br />

сыртындагы сурет кандай деп сурак койган Элихан Бекейхан<br />

батыр мен аттын суретше де 6ipa3 орынды сын айтады. «Ютапташ<br />

ат — орыстын «тяжеловоз» дейтш жук аты. Шабандыры епздщ азак<br />

алдьшда» дейш. «KiTan бетшдеп суретте Кобылекен 6ip нашар<br />

бакалшы болып сальшран. Кобыланды батыр мурнынан айрыльш<br />

пуштиып тур» деп, казактын «Ат ернад, ер мурынды келед1» дейтш<br />

макалын есше алады. «Орыстын уш батырын с алган Васнецов<br />

шебердш картинасы бар. Б р ашык хапын сыртына басылып, 5<br />

тиынра сатылады. Осы орыс батырларынын суреттерше карасак,<br />

Кобыланды батырга мшпзген боз айгыр Добрыня Никитичтш,<br />

Кобыланды батыр e3i — Алеша Попович, кун салып карауы Илья<br />

Муромец кершедь Б р менщ жоруым рас болса, «Кобыландыны»<br />

баскан баскарма адаскан. Б р уят. Муны мэдени журттарда урлык<br />

децщ. Ютапты кайта басканда Кобыланды батырдын езшщ<br />

cypeTiH де, атынын cypeTiH де жырдары жазуга дэл кылып басу<br />

керек. Тайбурылды тяжеловоз айгырга айырбастаганга казак<br />

кез1 уялады». Сондай жырда айгылатын Караспан, Ындулы<br />

таудан бастап Балалы тау, Жайыкка дейшл ондаган жер-су<br />

аттарын Ti3in керсетш, жер-су Ьэм Kici аттарын ютапты кайта<br />

басканда аярына элшпе тэрт!‘б1мен басса Ьем ютаптьщ кайсы<br />

бетшде кездесетшш керсетсе деген талек косады. Гылыми талап.<br />

Казан каласындагы «Умид» мэтбурасынан 1914 ж. «Кара кыпшак<br />

Кобыланды» ютабынын жарык керуше орай жазган Элихан<br />

Бекейхановтын б р макаласына арнайы токталудагы максат—<br />

сыннын гылыми непэщштн, эдебиеттанушылык максат-муддесш<br />

ангарта кету. Сонымен 6ipre осы макалада, сол тустагы ютап<br />

бастыру эстетикасы да, рттык мудде де, эдеби процестеп карамакайшылыкты<br />

агымдар кактыгысы да жаксы ангарылады. Жырдын<br />

тарихи непздш л мэселeci терен де тэлщщ турде эдш козгалган.<br />

Сол кездщ ез1нде жыр мен тарихи шындыктын сэйкестт<br />

мэселесшщ кетершу] эдеби-танымдык уршстщ каншалыкгы терен<br />

карастырыла бастагандыгын керсетсе керек.<br />

Жана дау'хрде келе бастаган с оны жанрлар туралы да осы кездеп<br />

эдебиет туралы сездерде niKip козгалды. Эс/ресе, роман жанрыныц<br />

сипаты, н епзп белплерi женшде турЛ1 кезкарастар (Арысры.<br />

«Роман не нэрсе?», Казак, 1914, №48, 31 кантар; Талапкер.

25 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАFH КАЗАК ЭДЕБИЕП<br />

«Роман жарысы туралы», Кдзак, 1914, №56,57, 30 наурыз, 4 coyip.)<br />

жарияланып турды. Сол туста ещп гана бой корсете бастаган<br />

драмалык шыгармалар туралы да niidp козгалып турды. «Айкап»<br />

журналынын 6ipHeuie санында жарияланган «Манап» драмасы<br />

туралы баспасезде С. Сейфуллин, М. Дулатов бастап niKip косты.<br />

Осы кезенде баспасез беттершде жуйел1 турде Kepi нген фольклор<br />

туралы макала, талдаулар эдебиеттанудын келел1 6ip саласын<br />

камтыды. Макал-мэтелдер, ертегшер мен жумбактар, казак ауыз<br />

эдебиеп материалдары бойынша тарихи шолу ниетшдеп талаптар,<br />

тарихи шындык пен керкемдж шындык аракатынасы мэселелер!<br />

туралы 6ipKaTap енбектер жарык керд1. Алашуглы Азамат деген<br />

буркеншж атпен «Айкапта» жарияланган макаласында М1ржакып<br />

Дулатов25 Абылай хан туралы ел аузына жинакталган деректерге<br />

назар аудара отырып, Абылай жэне онын айналасы мен заманы<br />

туралы тарихка бойлайды. Потаниннщ казак тшндеп ертеп<br />

экпмелердо, аныздарды жинап жургендт, А. Баржаксиннын<br />

казактын 1300 макалын жинап орыс тшше аударганы, баспадан<br />

шыгармак талаптары сез болады. «Айкап» журналы жумбактар<br />

мен макал-мэтелдер, ертегшер туралы элденеше макала, мэтшдер<br />

жариялап, niKip козгаган.<br />

Султанмахмуг Торайгыровтын «Казак тшндеп елен ютаптары<br />

жайынан»26 атты макаласы —эдеби сыннын белесп улпа репнде<br />

эдебиет тарихында ез орны бар енбек. Бул макалада жеке ютаптар<br />

туралы кыска пшрлерден казак еленднщ даму урдасше сараптама<br />

жасауга умтьшыс кврщш. Эдеби сыннын тынысы кещгендт<br />

байкалды. ДПытармашылык урдютеп тагы 6ip жанашылдык сипат<br />

ретшде акын, жазушьшардын гылым, мэлениет, котам дамуы<br />

жен1нде курдел! проблемаларды тубегейл! шешуге кулшыныстарын<br />

атуга болар ед1. Олар макала, пшр, ой косу ьшгайындагы турл1<br />

окшау сез, публицистика, керкем эдеби шыгарма шепнен шыгып,<br />

суйекп гылыми талдауларга, курдел1 окулыктар жазуга атсалысты.<br />

Жусшбек Аймауытовтын — психология, Магжан Жумабаевтын<br />

педагогика ауылындагы, эскери flapirep Хал ел Досмухамбетовтын<br />

ежелп турю жазбалары, эдебиет тарихы женшдеп, белгш 6ip<br />

мамандык салаларындагы ipi гылыми енбектер1, монографиялары<br />

- XX гасыр басындагы казак бшм беру саласындагы ipi кадамдар.<br />

Б р ртжанды ардагерлерд4н жанкепгп ренессанстык рухтан тутан<br />

эрекеггер1 еда. Сонымен 6ipre 6uiiKTi, жан-жакты терен бшмш<br />

трталардын айтпаута, жазбаута дэп жетпеген, ртка кажетгшйтн<br />

жан-дуниес^мен ce3iHin барып аткарган iaaeHicTepi деп караган<br />

жен. Жэне сол енбектер улттык гылымнын, гылыми тщдщ<br />

1}АМашуглы. Хан Абылай// «Айкап», 1912, № 6,7.<br />

“ «Айкап», 1913, Ш 19,20,22,23.

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1 9 0 0 -1 9 1 7 ) 26<br />

калыптасып, еркендеуше мурындык болды. Магжан Жумабаев<br />

«Педагогика» атты гылыми жумысынын юрюпесщде «Мен<br />

педагогика майданында бэйп алып журген жуйрж емеспш»27 деп<br />

бастап, осы енбегш жазганына KeuiipiM сурагандай кшпрейедо.<br />

Магжаннын «Педагогикасы» сол кезендеп таза казак тшшде<br />

угыныкты, тшге жещл, санага сергек тиетш, гылыми непздо б1рден<br />

6ip оку куралы едй<br />

Эдебиет пен тш eHepi хакында гылыми непздемес1 6epix<br />

енбектерш жазган Ахмет Байтурсынов зердел1 кезкарастарымен<br />

зерттеу iciH гылыми жуйеге Tycipfli. Ол —казак халкынын рухани<br />

дуниесш жангыртып, улттык тарихи санасын тулеткен дара да дана<br />

дарын.<br />

Ол казак танымын элемд1К еркениеттщ аса курдел! де<br />

шыргалан урдасп жолына бастады. Уыздай уылжып турган казак<br />

мэдениетш адамзаттык адуьшды таным мектебшен етазт ,<br />

буганасын беютп, канатын катайтты. Шокан, Абай улыктаган<br />

улттык сананы еркениет KepiriHfle суарды, замана зангарына<br />

шыгарды, шындады.<br />

Гул аман ьщ бшкп де саналы кызмеи мен ipreni енбектер1 казак<br />

6uiiMi мен мэдениетш жиырмасыншы гасыр мэртебесше беледь<br />

Аяулы ойшылдын туган халкына деген махаббаты, ушкан уя,<br />

кара орманына деген курией ap6ip жазбасында журек нурындай<br />

мелдареп тунып тур. Улттык алфавита жуйелеуден бастап, казак<br />

гылымы мен агартушылык iciH дамытудагы жуйел! сез, дарынды<br />

шыгармалары бшм мэртебесш улыктап, ел мерейш ecipe 6epepi<br />

хак.<br />

Бшм nipiHin сонау 189S жылы жариялаткан казак халкынын<br />

ырым-нанымдары мен макал-мэтелдер1 туралы тырнакалды<br />

3eprreyi KyHi бупнге дейш рухани кундылыгын сактап калды. бткен<br />

6ip гасыр шпнде талай гылыми талдауларга аркау болды. «Эгпб-<br />

Ш», «Tin куралы», «Маса», «Эдебиет таныткыш» ютаптары мен<br />

мэдени муралар туралы, бшм беру мен оку iciHiH эдос-амалдары<br />

жайлы шыгармалары Казак елшщ Ka3ipri рухани тэуелиздтн<br />

ныгайтуга тжелей непз калап отыр. Бугшп бшм беру, агарту,<br />

мэдениет саласындагы ран-гайыр гстердщ бастау кез1 де, бойын<br />

тузер жулын омырткасы да, Ахмет Байтурсынов дуниетанымы.<br />

Эдебиеттану саласындагы алгашкы ipreni зерттеу —«Казактын<br />

бас акыны» Абай тулгасынын халыктык касиетш улыктайды.<br />

KacTepni акындык кубылыстын кыр-сырын саралап, эстетикалык<br />

TeriH зерделеген гылыми-зерттеушшк кезкарасы Абайтану<br />

мектебшщ 1ргетасына айналды.<br />

Ахмет Байтурсынов каламынан шыккан «Жоктау», «Ер Сайын»<br />

27М.Жумабаев. Шыгармалар, 3-т. —А., 1996,222-6.

27 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАРЫ КАЗАК ЭДЕБИЕТ!<br />

(1923 ж., Мэскеу) сынды зерттеу ютаптары — ежелп эдеби<br />

мураларды улттык мудце орайында танудын уздпс ynrici. Ютапта<br />

жинакталып, талданган жиырма уш жоктау, ecipece, Казыбек<br />

би мен Абылай ханды, казактын асыл улдарын жоктаган эдеби<br />

муралар —ел тарихынын казыналы парактарын айкара ашкан асыл<br />

дуниелер. Асан Кайгы, Нысанбай жырау, Будабай акын, Наурызбай<br />

би, Алтыбас, Шортанбай, Байток, Cyrip, Мурат, Шернияз, тага<br />

баска ондаган тулгалы жыраулар мен шешенднс сез зергерлер1<br />

казактын Бас галымы Ахмет Байтурсынов талдаулары аркылы<br />

тунгаш рет кэаби Giniicri эдеби зерттеу нысанасына шндк<br />

Казак баспасы тарихында тунгыш рет аударма ютап шыгарудын<br />

кешбасшысы. Улттык максаты барынша айкын, кептаралымды<br />

ipi басылым «Кдзак» газетшщ уйымдастырушысы, бас редакторы.<br />

Алаштын ардакты кайраткершщ бул реттеп кызмеп мен талант<br />

кыры женшдеп сындарлы бага ел! де айтылары анык.<br />

Казак элемшдеп заманауи кубылыс Ахмет Байтурсыновтын<br />

дара тултасын тану, талантты мураларын ел иплшне жарату ici ещп<br />

тана бастау алды. EniMi3 тэуелаздак алган аз уакытта бул максатта<br />

кеп icrep, шаралар аткарылды. Шыгармалары, гылыми зертгеулер}<br />

жарияланды, бугаудага ce3i, бодандыктагы мурасы бостандык<br />

алды. Эйтсе де, тарихи танымнын, бшм кызметшщ уакытпен 6ipre<br />

есейш, уакытпен даритын Kaaip-Kacneii бар. Котам кайраткершщ<br />

б1ркатар муралары arci де болса назардан тыс калып келеш.<br />

1923 жылы жазды деген (Мукгар Эуезов жазбаларынан мэл1м)<br />

«Мэдениет тарихы» ютабынын колжазбасы дереказ. Оньщ ycTiHe<br />

устаз, агартушы, мемлекет кайраткершщ эдеби-тарихи мурасын<br />

кэаби бшктшкпен ciHipy Ka3ipri мамандардан, урпактан тшеп<br />

децгейдеп кабшет* бшмш талап етсе керек.<br />

XX гасырдын басындагы эдеби процестщ жаналыгы эдебиет<br />

пен тищщ тарихи 9pi теориялык келел1 мэселелерше кещнен<br />

козгау салып. эдебиеттанудын одан dpi калыптасып дамуына жол<br />

ашуы болды. Эдебиет тарихы мен теориясына катысты кезкарастар<br />

жоталанып керйад. Шыгыс пен батыс эдебиетш жаксы бшетш,<br />

казак эдебиетшщ муралары мен дэстурш жете таныган бшмш<br />

калам иелер1 шыкты. Э.Бекейханов, А.Байтурсынов, С.Габбасов,<br />

Э.Галымов, С. Двнентаев, М.Жолдыбаев, Т.Жомартбаев,<br />

М.Кэыймов, М.Ж.Кепеев, Г.Кдрашев, Ш.Кудайбердиев,<br />

С.Сейфуллин, М.Сералин, С.Торайгаров, т.б. кептеген алаш<br />

зиялылары ел жэне жер мэселеамен 6ipre эдебиет пен мэдениет<br />

жайлы ойларында макалалары мен хабарларында «Айкап», «Кдзак»<br />

секщш баспасез беттерщде ортага салып отырды. Жарык керген<br />

ютаптардын деншде кездесетш сонгы сез, алгы сез, туашпрмелер<br />

де — эдебиеттану мен сыннын Kepmici. Ондай макала, сездер<br />

жинактар мен KiTarrrapra да батыл косыла тусп. Мысалы, Семейдщ

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 28<br />

«Жэрдем» баспасынан жарык керген «Шын максуттар» ютабына<br />

шыгарып, таратушы Баймухаммед Айткожаулы «Есю акындар»,<br />

«Абай кандай?» деген тараулар коскан. Ал 1916 жылы Орынбордын<br />

«Дш уа магишат» мэтбугасынан шыккан «Абай термес1» ютабына<br />

бастырушы Самат Эбйпуглы «Ойлы журтым» деген сездерш<br />

пркеген. Ал алаш кайраткерлершщ, зиялы азаматтардын сол<br />

тустагы эдеби зерттеу, эдеби сын енбектер1 езгеше ез1ндйс<br />

библиографиялык жел1 курайды. Бул тустагы эдебиеттану мен<br />

эдеби сын енбектершщ ani де карастырылып, талданбаган,<br />

гылыми айналымга косылмаган такырыптары мол. Олар XX гасыр<br />

басындагы он бес—жиырма жыл аумагындагы эдеби процестщ кен<br />

тынысын, ртгык кенеугп сипатгарын танытады.<br />

ДРАМАТУРГИЯ, АУДАРМА ЖЭНЕ БАЛАЛАР ЭДЕБИЕТ1.<br />

Элем эдебиеп тарихында ен ежелп кубылыс саналатын драмалык<br />

шыгармалар казак эдебиел нде, KepiciHuie, кей1ндеу кенжелеп<br />

кедщ. Рас, халык эдебиетшщ ежелп нускаларында драмалык,<br />

сахналык туз1л1мдердщ ертеден KepiHin, багзьщан тамыр<br />

тарткандыгы зертгеулерде орынды тужырымдалады. XIX гасырда<br />

да драмалык шыгармалардын табигаты кепшшк алдындагы<br />

сахналык керййстерден, айтыстардан, эншшж, сал-сершйс енер<br />

кубылыстарынан KepiHin отырды.<br />

Драматургия —непзшде, шын мэшсмще казак эдебиеп<br />

ушш XX гасьфда орныгып, ете жедел дамыган жанр. Профессор<br />

Б.Кенжебаев XX гасыр басындагы казак эдебиетт туралы<br />

зерттеушде б р туста казак эдебиеп «езшщ кадры жагынан да ecri,<br />

маманданган эдебиетке айнала бастады» дей кел in: «YiniHini, XX<br />

гасыр басындагы казак эдебиетшде жана эдебиеттж жанрлардын<br />

туа бастаганы ангарылады. Бурын, XIX гасырда, казак эдебиеп тек<br />

елен, жыр болып келетш, б1рынгай поэзиялык эдебиет болатын<br />

едь XX гасыр басында казак эдебиетшде тын, жана эдебиет<br />

жанрлары туды: 6ipfli-eKini прозалык (повесть, роман), драмалык<br />

шыгармалар керйщ» деп атап керсеткетндей, жана турпагта<br />

туындылар жариялана, ел алдында сахнага шыгарыла бастады. Бр<br />

кубылыс эдебиетке турлж, жанрлык жанал ыктар мен соны сапальпс<br />

сипаттар экелдь Бурыннан 6enrini жанрлар шггей тулеп-турленш,<br />

заман агымына карай ширыгып ширай туссе, енд! 6ip жанрлар<br />

тыннан туды. Хикаяльпс дастандарда, эпостарда, ертеп, аныздарда<br />

байкалатын карасез нышандары жана кэыби эдебиет тусында<br />

роман, энпме, хикаят сынды соны жанрлардагы шыгармаларда<br />

жаркырап ашылса, эдебиеттщ дамуымен 6ipre эдебиеттану,<br />

эдеби сын, аударма, драмалык шыгармалар да буганасын бсктп,<br />

канат катайтты. Эдебиетпн ел арасындагы ыкпалы, ютаптардын<br />

жепспейтшдш, сонымен 6ipre керкемдж даму ypiuci эдеби<br />

туындылардьщ сахналык нускаларына зэрул1кп тудырды. Эдеби

29 XX ГАСЫРДЫН БАСЫНДАГЫ КАЗАК ЭДЕБИЕП<br />

кештер, айтыстар мен энып акындар енер1мен катар, енд1 белгш<br />

шыгармаларды сахналау дэстурге ендк Драматургия тарихы<br />

мен теориясынын бшкп зерттеупиа, профессор Рымгали<br />

Нургалиев бул орайда: «Бурынгы кезде эр турл1 той-томалакта,<br />

сауык кештершде «Тазиза», «Баксы», «Жер дауы», «Малдыбай»,<br />

«Уйнпк-уйшйс» секши колжазба куйшде тараган шагын пьеса,<br />

инсценировка yrcrinepi койылып журген»28 —деп жазады. EipTe-<br />

6ipre улттык драманын алгашкы туындылары ел шпнде тарадды.<br />

XX гасыр басындагы драмалык шыгармалар, эдеби туындылардын<br />

сахналык KepiHicTepi туралы деректер сакталып калган. Сол<br />

замандагы улттык баспасез беттержде Атбасарда 1916 жылы<br />

М1ржакып Дулатовтын «Бакытсыз Жамал» шыгармасынын сахнага<br />

койылганы29, Келбай Тогысовтьщ «Надандык курбаны» пьесасы30<br />

1915 жылы басылып шыккандыгы, Ташкентте мусылманша<br />

театр31уйьтмдастырылганы, 1914 жылы Семейде еткен казакша<br />

эдебиет кешшде Б1ржан мен Саранын сахналанган KepiHici32<br />

койылганы жан-жакты сипатталып жазылган, сол жолы Жанак<br />

акын мен баланын айтысы да ел алдында ойналганын, Жанактын<br />

ролш — Элмагамбет, баланын ролш Габдгпхамит Ыбьфай<br />

Алтынсарин баласы аткарганын айтады. Бул хабарларда белгш<br />

релдерд1 ойнаган адамдардын аты-жендер1 аталып, калай аткарып<br />

шыккандыктары туралы баянд алады. «Сарыарка» газетшщ 1917<br />

жылгы 19 маусымдагы № 2 HeMipinneri «Иплйс ic» деген хабарына<br />

Караганда, Абай ауыльшда Шэкэр1М Кудайберд1улынын «Ешпк-<br />

Кебек» пьесасын33 Кунанбаев сахнага шыгарады. Тускен каржы<br />

Кытайдагы казактарга кемекке бершедь «Талап» уйымынын<br />

мэдени шаралары. Шэкэр!м кажынын «Жолсыз жаза» («Ещпк-<br />

Кебек») ютабы 1912 жьшы «Жэрдем» баспасынан шьпсканы<br />

мэл1м. Дастан. Сол шыгарманын желш1 деп таныгандыкган хабар<br />

жолдаган «Талап» уйымынын азаматы Шэкэр1мнщ пьесасы<br />

керсетшй деп жазуы эбден мумюн. Осы жерде газет хабарынын<br />

анык-каныгын зерттеу кажетпп ангарылады.<br />

Эдебиет тарихында Мухтар Эуезовтщ «Ешпк-Кебек»<br />

пьесасынын казак кауымы ортасындагы алгашкы сахналык<br />

койылымы 1917 жьшы еткендт белгш. Зерделеп, пысыктай<br />

тусетш гылыми мэселе. «Ещпк — Кебек» 1922 жьшы Семейде<br />

«Ес-Аймак» труппасынын сахнасында Жусшбек Аймауытов<br />

п Р.Нургалиев. Аркау. А., 1991., 2т., 384-6.<br />

®Д.Шопауов. Атбасарда театр// “Казак” газету 1916, №166, 24 кактар.<br />

30 Сонда. 1916, №170,24 акпан.<br />

11Мэриям. Мусылманша театр//Алаш, 1916, №5,31 желтоксан.<br />

31 Казакша бастапкы ойын//Айкап, 1915, №5,77-79 66.<br />

33У.Субханбердина. Кдзак. Алаш. Сарыарка. —А., 1993,185-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ. XXРАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917) 30<br />

режисерлтмен койьшанын пысыктап жазган профессор Багыбек<br />

Кундакбаев: «Театрдыц алгашкы даму кезещнде М.Эуезовтьщ<br />

каламынан туган пьесалар тугел койылып, тунгыш репертуардьщ<br />

эдеби непзш калады.<br />

Драмалык шыгармаларга енпзшетш редакциялык езгерктер<br />

кебшесе пьесаньщ сахналык дайындыгы кезшде журпзйеда.<br />

Осыган орай «Енлйс-Кебектщ» 1922 жылы Орынбор каласында<br />

жеке ютап болып шыкканын 1- щека деп журм1з1 Сакталган театр<br />

кужаттарына Караганда, бул пьесаньщ 2-нускасы сиякты. 1-ci<br />

баспада басылмагандыктан 6i3re жетпеген. Бэлюм, алгашкы пьеса<br />

халык поэмасынын сахналык жуйею (инсценировка) болуы<br />

да мумюн34» —деген ойын бишрш, 1922 жылгы «Ецлйс-Кебек»<br />

тузетшп, енделген нускасы екендтн кадап айтады. Зерттеулерде<br />

М. Эуезов «Ендйс-Кебегшщ» 6ipiHnii нускасынын колжазбасы1<br />

жогалып кеткендт ескертигедь «М.О.Эуезовтьщ колжазба мурасы*<br />

(1977)35 атты жазушы мурагатыньщ сипаттамасында да алгашкы<br />

нуска туралы дерек кездеспейдь<br />

Жалпы, «Енлйс — Кебек» трагедиясы — ел шпн туршйтрщ<br />

еткен окига. Кдншама энпме, ацызга, ауызею сезге айн алган<br />

хикаят. Трагедия талкысы хальпс санасында куш бугшге дейш<br />

тунып келеда. «Дала уэлаяты» газепнде 1892 жылы «Кдзактардьщ<br />

естершен кетпей журген 6ip сез» деп жарияланган трагедия<br />

б1рнеше шыгармага непз болды. Поэма, драма, прозалык<br />

элденеше щекалары бар. ¥лттьщ тарихи санасынан мыкгап орын<br />

алган тагдырлар. Академик Рымгали Нургалиев дуние эдебиетшде<br />

б1рталай улы шыгармалар халык анызы непзшде тугандыгын айта<br />

келш, Г етенщ «Фауст* трагедиясынын тарихи езегше унзле отырып,<br />

«Енлйс -Кебек* трагедиясынын турл1 жанрлардагы щекаларынын<br />

аракатысы мен даралыгына, керкемдйс кубылыс эволюциясына<br />

терендеп талдаган зерттеу журпзда. Галым 6ip «Енлйс-Кебек*<br />

трагедиясы аркылы казак драматургиясыныц ecin еркендеу<br />

жолына, поэтикасына зер салады. Осы талдауда Мухтар Эуезовтын<br />

«Енлйс —Кебек» драмасынын Шэкэрш кажынын «Енлйс—Кебек*<br />

дастанымен сабактастыгын, даралыгын, жаналыгын талдап<br />

керсетедр6. Мухтар Эуезов драмасынын алгашкы, кейшп 1922<br />

жылгы (Орынборда жарияланган), 1943 жылгы, 1956 жылгы<br />

щекаларын езара салыстыра талдап, шыгармашылык сырларын<br />

ашады. «Дала уэлаяты» газепнде жарияланган прозалык езекп<br />

хикаяны Магауия, кейш Шэкэрш кажы (1912) ез дастандарында<br />

жэне Мухтар Эуезов драмасында барынша жетищре тускендтн<br />

3420-30 жылдардага казак эдебиеп. —А., 1997,1-кзтап, 113-6.<br />

35 М.О.Эуезовтщ колжазба мурасы. —А., 1977.<br />

ЫР. Нургалиев. Аркау. —А.,1-т., 1991. 27 —30 66.

31 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАГЫ КАЗАК ЭДЕБИЕП<br />

таразылаган.<br />

Халык эдебиетшщ турл1 шыгармаларында ежелден нышандары,<br />

белплер1 кылац бертешмен, бурын болмаган драма жанрыныц<br />

курдел! калыптасу nponeci, даму жолы осындай эдеби жаналыктар<br />

мен кубылыстардан кершедь1912 жылы жазылтан Б. Серкебаевтын<br />

«Баксы*, «Еазиза», И. Мендахановтын «Малдыбай» пьесалары<br />

хронологиялык жагынан жанрдын алгашкы карлыгаштары<br />

катарынан сан алады.<br />

XX гасырдын алгашкы ширеп'нде Эюрам Еалымовтын<br />

«Май мэселеа» (татар тшшде жазган, 1913) комедиясы,<br />

Келбай Тогысовтын «Надандык курбаны» (1915), Ж у с i п б е к<br />

Аймауытовтын «Рэбига*, «Мансапкорлар», «Кднапия—Шэрбану»<br />

(1916 — 1917), «Ел корганы», «Шернияз*, «Сылан кыз» (1920—<br />

1925), Сэкен Сейфуллиннщ «Бакыт жолына» (1918), «Кызыл<br />

сункарлар» (1922), Мухтар Эуезовтьщ «Бэйбше—Токал» (1918),<br />

«Енлйс—Кебек» (1917, 1922), Кошке Кеменгерулынын «Эулие<br />

тэуш» (1918), «Бостандык жемйп» (1919), «Кдскырлар мен койлар»<br />

(1920), «Алтын сакина» (1923), Жумат Шаниннщ «Аркалык<br />

батыр» (1923 — 1924), «Торсыкбай ку» (1924) секши драмалык<br />

шыгармалары дуниеге кедщ.<br />

Кдзак ем1ршен альт, казак эдеби матариалдарын пайдаланып<br />

жазган Г.Д.Гребенщиковтьщ«ЖаксыжМт» (1907), Н.П.Бернардын<br />

«Бекет» (1908) пьесалары да — осы кезеннщ жемютерь 1914<br />

жылы «Айкап» журналы жег! нем1рщде б1рдей И. Лихановтын<br />

казак турмысынан жазган «Манап» драмасьш37 казакшага<br />

аударып жариялады*. Аударушы Мукаметкали Есенкелдин<br />

драманын авторы «Алматы шаЬарында уездный начальник болып<br />

турган И. Лиханов деген 6ip орыс» екенд1гш айтып, ол казак<br />

турмысында болтан окигадан алып, эйел теншп такырыбы на<br />

драма жазгандыгын Tycinziipin алгысез де усынган. Драманын<br />

сонынан сол журналда Садуакас Сейфуллин «Манапты» бул<br />

калыппен итап кылып шыгаруга эуре болманыз» деп басталган<br />

encip сынын коса жариялаган. Сейфуллин «казак драмасын»<br />

«орыстын драмаларынын сезшщ ынгайымен» жазганын кемшшж<br />

деп керсетед1. «Оны жазушы уездный начальник казактын<br />

турмысын бшмегендйстен бе, жок казакты мазактап жазган ба,<br />

капай?» деп, «казактын турмыс калпына» Tirni де келмейтшдюн<br />

сынайды. Бул уш шыгармада казак ем1ршен жазылгандыктан, сол<br />

кезен эдебиетшщ тарихында айтылып, карастырылуы керек деп<br />

санаймыз.<br />

Казак эдебиетшдеп жана сипатты жанрдын осындайлык кен<br />

тынысты K epiH ic 6epyiHiH e3i сол кезендеп улттык керкем сез<br />

17 И. Лиханов. Манап. Драма казак турмысынан. —“Айкап” журналы, 1914,<br />

№ 14,16,17-21.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917)___________ 32<br />

енершщ жедел даму урщсш бщщрсе керек. XX гасырдын басындагы<br />

драмалык шыгармалар, драма жанрынын табигаты хакында Б.<br />

Кенжебаев, Ш. Сэтбаева, Р. Нургалиев, Б. Кундакбаев, Д. Мынбай,<br />

т.б. галымдар зерттеулершде эр кырынан сипатталады.<br />

Аударма - эдеби байланыстьщ алтын Kenipi. Жиырмасьшшы<br />

гасырдын алгашкы жылдарындагы эдеби байланыстар да сол<br />

кезендеп кенкырлы шыгармашылык ypflic табигатымен астасып<br />

жатыр api бул урдгс кебше-кеп аударма бойынша калыптасты да,<br />

сол аударма енершщ езекп туындамаларында канык кершедь<br />

Жана кезендеп эдебиет тыныс-пршшгшщ курдел1 6ip кыры да<br />

осы салада байкалды, сонымен 6ipre шыгармашылык 1здешстерде<br />

де ез ерекшелжтерш коскан уакыт талабынын тегеурщщ ыкпалы<br />

содан сезщщ.<br />

Когамдык-элеуметтж тыныс-пршшктщ эдеби шыгармалардын<br />

табигаты мен керкемдж 1здешстерше де, эдеби ем1рдщ сипатына да<br />

ез ынтайында Kyurri эсер еткеш, шыгармашылык ypnicri жеделдете<br />

тускеш шындык. ¥лттык эдебиеттщ кызмеп артты. ¥лтгык,<br />

елдж кезкарас тургысынан келген жана багыт ерби келе езге<br />

елдер эдебиепмен, керкемдж дуниенщ баска да кекжиектер1мен<br />

канаттасуга бет бурды. Бул орайда казак зиялылары мен<br />

каламгерлер1 орыс, Еуропа, Шыгыс елдер! эдебиепнен казак<br />

турмысына, казак елшщ элеуметпк жагдайьша тэн, уксас,<br />

ундес, казак танымына жакын такырыптар мен туындыларды<br />

казак ортасына жепазш отыруга умтылганы байкалады. Бул<br />

ypflic сорабы, туптеп келгенде, кетотрек «Typi улттык, мазмуны<br />

социалист» кецестж эдебиет кезещне кешл прелген. Сейтш,<br />

эдеби процесс алабетен саяси сипат алып кетп де, жаратылысы<br />

мен даму денгеШ эр турл1 казак эдебиеп мен екшзш 6 ip тараптагы<br />

орыс, украин эдебиеттершщ, сол сиякты баска да алуан улттык<br />

эдебиеттердщ imici зандылыктарынан бурын ортак идеологиялык<br />

муддеш каузаган идеялык-керкемдж 6 iTiMi басымдык алды.<br />

Дегенмен, казак эдебиетшщ XX гасыр басындагы курдел! де<br />

кайшылыкгы кубылысынын 6ip кыры аударма едг. Bip жагынан,<br />

аударма казак улттык эдебиепнен бул кезендеп ерекщелт едк<br />

Казак елшщ улттык эдебиеп тарихындагы бул жылдардын езшдж<br />

нэтижелер1 басым шыкты. 9 cipece, эдеби байланыстар, аударма<br />

эдебиеттердщ бурын-сонды болмаган сипатта epicTeyi мэдениет<br />

урдасшде, когамдык ем1рде барынша терен i3 калдырды.<br />

Баска елдер эдебиетшщ тартымды туындыларын аудару,<br />

нэзирашылдыкпен дамыта e p 6 iTe, туындата жеткззу казак<br />

эдебиетшде ертеден бастау алды. XIX гасырда ол дэстурдщ канат<br />

жайып, буюл эдебиеттщ тынысына эсер еткендт зерттеулерде<br />

жете талданыл келеди. XX гасырдын басында аударма саласында<br />

да кеп icTep тынлырылды. Енш орыс, батыс елдер1 эдебиепнен,'<br />

гылыми енбектершен, тарихи жазбаларынан аудармалар жасауга<br />

ден койылды. Эуел1, сол тустагы казак типндеп аудармалардын

33 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАГЫ КАЗАК ЭДЕБИЕП<br />

жалпы непзп сипаты ретшде казак тшнщ мэнер1 мен мэйепн,<br />

бояуы мен эуенш сактай алгандыгын айту шарт. вйткеш ол<br />

кезде казак тийнщ колданылу аясы да кен, ел шпндеп казак<br />

тшнщ кунары да сйпмдй еда. Ол тустагы кез келген аудармадан<br />

казак тшнщ езшдак нэпп ecin туратындыгын ангару киындыкка<br />

туспейда. Аударма тшшщ тугкырланып, орыс тшнщ орамдарына<br />

оралып шырматылып маталганы берще социалист реализм floyipi<br />

мендеп, орысша «ойлау» тшда бутан кезде пайда болды. Эйтпесе,<br />

XX гасырдын алгашкы он-жиырма жылындагы аудармалар<br />

шынында да казак тшшде сейлеп турган шыгармалар болды. Орыс<br />

тшндеп джи, медициналык эдебиеттердщ шагын тарау, нускалары<br />

казак тшнде жарык кере бастады. Гасыр басындагы аударма<br />

саласьшдагы ipi кадамдардьщ 6ipi А. С. Пушкиннщ «Капитан<br />

кызы* повесшш казак тшнде жариялануы еда. 1903 жылы Казан<br />

каласында жарык керген бул ютапты тэрж1малаган —Молданияз<br />

Бекимов деген азамат. Казакша жэне орысша мэпндерда катар<br />

6ip ютапта жариялау тэж1рибеа де осы кезде басталды. Онын<br />

алгашкы 6ip KepiHici 1904 жылы Ташкентте жарык керген «Эйтеке<br />

болыстын жоктауы» деген ютап. Бодабай Кабылулынын айтуы<br />

бойынша жазылып алынган мэтшда этнограф Эбубэюр Диваев<br />

аударган. Сейтш ею тщде катар жариялаган.<br />

Казак eMipiHeH орыс тшшде жазылган 6ipfli-eKuri керкем<br />

шыгармалар эр кез казакша аударылып баспасезде жарияланып<br />

отырган тэр1зда. Горчаковский деген автордын «Казактурмысынан*<br />

атты энпмесш «Айкап» журналы 1912 жылы №2 нем1ршде басып<br />

шыгарган. Энпмеш аударган —Хасен Мухаметжанов. Сондай-ак<br />

эртурл1 такырыптагы А.Сорокиннщ («Отаннын Hici, яки сахаранын<br />

сыйы «Жусан» энпмесш Мухаметжан Сералин38, «Угылмай<br />

калган елен» атгы энпмесш Асылбек Сеймов39 аударган),<br />

Л.Н.Толстойдын («1лияс* 9HriMeciH Ахмет Баржаксин40 аударган),<br />

А.П.Чеховтын («Кара карга» энпмесш Ахмет Баржаксин41<br />

аударган), И.С. Никитиннщ («Сэскелпс келдан жагасында» еленш<br />

ККеменгеров42 аударган), А.С.Пушкиннщ («Пайгамбар» еленш<br />

аударган ККеменгеров43), М.Ю. Лермонтов (Азамат Алашуглы,<br />

Сершкали Жакьтулы44 аударган), И.С.Крыловтьщ («Инелпс<br />

пен кумырска* мысалын аударган Асьшкожа Курманбаев45),<br />

я «Айкап» журналы, 1915, №1,2.<br />

юСонда, 1913, №13.<br />

“ Сонда, 1915, №11.<br />

“ Сонда, 1915, №7-8.<br />

41 Сонда, 1915, №13.<br />

45 Сонда, 1915, №4.<br />

"Сонда, 1914, №17.<br />

45Сонда, 1912, №3.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 34<br />

тагы баска белгш-белпаз орыс каламгерлершщ шыгармалары<br />

аударылып жарияланган. XX гасырдын басындагы эдеби аударма<br />

саласындагы байкалатын ерекшелж б!ркатар калам иелер!<br />

(Элихан Бекейханов, Ахмет Байтурсынов, Жусшбек Аймауытов,<br />

М1ржакып Дулатов, Магжан Жумабаев, Мухаметжан Сералин,<br />

Спандияр Кебеев, Кошке Кеменгеров, Бекет втетшеуов, бтюрбай<br />

Алмасов, Елеусш Буйрин, Ыбырайым Жайнаков, т.б.) орыс, татар,<br />

шыгыс тщдершдеп манызды, кажетп шыгармаларды жуйел1 турде<br />

казакша жетюзуге ыкылас танытып отырган. Мер31мд1 баспасез<br />

бетгершдеп жарияланымдармен катар келемда шыгармалар да<br />

аударылып, жеке ютап болып жарык кердк<br />

Мухаметжан Сералиннщ «Шахнамадан» аударган тараулары,<br />

«Рустем-Зораб» окигасы сол тустагы манызды да субел!<br />

шыгармашылык жепстж болып табылады. Аударма туащпрме,<br />

таныстыру сез1мен 6ipre «Айкап» журналында eici жыл бойы жеп<br />

санында46 жарык кердь Шыгыс еркениетшщ улы дастанынын<br />

казак эдебиепмен байланысына, ыкпалына, нэзирашылдык<br />

сипатга таралымдарына ой ж1берсек, М. Сералиннщ бул енбеп<br />

тарихи dpi теориялык манызын аса зор dpi езек п лтн KyHi<br />

бупнге дейш жойган жок. Сол тустагы тагы 6ip назар аударарлык<br />

шыгармашылык iaflemc ерекшел1ктер1 репнде 6ip жазушынын<br />

шыгармаларын 6ipHeiue акыннын, иэ б1рнеше жылдар бойы<br />

уздисаз эр кырынан келш аударып жетюзуш айтуга болар ед1 Бул<br />

казак акындары тарапынан, ecipece, орыстын улы мысалшысы<br />

И.А. Крылов шыгармаларына катысты кершдг. Эбшкасым<br />

Фирдоуси «ШаЬнамасын» аударуда да бурын талаптангандар<br />

болган едь 1886 жылы Ташкентте Ораз Молданын «ШаЬнама»<br />

аудармасы жарык керген-дь А.С. Пушкин шыгармаларын<br />

казакшалау турасында да сондай урдгсп бщщретш турл1 мысалдар<br />

кеп. Ал И.А. Крылов мысалдарын аударуга р ы Абайдан бастап<br />

6ipHeuie ipm -усакты авторлар атсалысты. Ахмет Байтурсыновтын<br />

1901-1904 жылдарда аударган «Кырык мысал» ютабынын екший<br />

басылымы 1913 жылы Орынборда жарык кердь Спандияр<br />

Кебеевтщ И.А. Крыловтан аударган туындыларынын басын<br />

коскан «Ynrifii тэрж1мэ» ютабы 1910 жылы Казан каласында<br />

басылды. Осы кезенде газет-журнал бетгершде де жекелеген<br />

мысалдары казак тшнде жарык керш жатты. А.П. Чеховтын<br />

«Хамелеон* энпмесш (1915), В.Г. Короленконын «От* энпмесш<br />

(1915) алгаш рет казакша сейлеткен Элихан Бекейханов болса,<br />

«Кырым сезшен» деп Н. Маркестен «Азамат fOcin*, «Еиштау*,<br />

«Керейдщжойылуы», «Курбан кия*, «Султан Сэли* секций энпме,<br />

аныз, ертеплерд1 аударып жариялатты. Б р шыгармалардын бэр! де<br />

1915 жылы «Казак» газетшщ беттершде казак окырмандарына жол<br />

“ Сочла, 1914, №22,24; 1915, № 2,3,4,5,9.

35 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАГЫ КАЗАК ЭДЕБИЕП<br />

тартты. Аударма саласында жуйе.т де талантты шыгармашылык<br />

жасаган —api акын, api устаз Бекет втетшеуов. Онын «Дуние ici<br />

ахиретке кетпес» (1912), «Жиган-терген» (1914) ютаптарынын<br />

exeyi де непзшен аударма туындылардан тирады. «Жиган-терген»<br />

ютабында орыс эдебиетшен аударган елендер1, мысалдары<br />

басым келсе, 1912 жылы Кдзанда жарык керген жинагына<br />

енген ею поэманы акын орыс эдебиетшдеп шыргалан окигалы<br />

энпмелердш окиталарынын желюше суйенш жазды. А.С.Пушкин,<br />

М.Ю.Лермонтов, А.Н.Плещеев, И.А.Крылов шыгармаларынан<br />

талантты адармаларын жариялатты. Б. втетшеуов аудармалары<br />

тупнускага барынша жакындыгымен, ерюн нэзиралык аударма<br />

жольшан repi, автор мэтшшщ поэтикасын сактауга умтылуымен,<br />

мысал-сыкак туындылардагы мыскыл, эзш-оспакгы толымды<br />

Kenicripin жетюз^мен дараланады. Бул 6ip жагынан казак<br />

эдебиетшщ тарихында бутан дейш кецшен калыптаскан<br />

нэзирашылдыкган туындатып ерюн жырлаудан езгеше, кэыби<br />

сипаты айкынд алган эдебиеттщ белись<br />

Осы жылдарда ГШржакып Дулатов Бичер Стоудьщ «Том агайдыц<br />

лашыгын» казакша сейлетп. Бекет втетшеуов А.С.Пушкиннщ,<br />

ИАКрыловтын, А.Н.Плещеевтщ тацдаулы шыгармаларын казак<br />

окьфмандарына ана тшнде керкемдеп усынды. Аудармалардын<br />

деш —куш буггнге дейш эдебиет тарихынан елеуи орын алган,<br />

тасырдан аса уакыт кешсе де керкемшк куатын жогалтпаган<br />

шыгармалар. И .А. Крыловтын Абай, Ахмет Байтурсынов, тагы<br />

баскалар аударган мысалдары бупн де казак окырмандарынын<br />

арасына кеншен магйм. А.П. Чеховтын «Хамелеон* энпмесш<br />

аударган — «Кыр баласы» (Элихан Бекейханов): «Хамелеон<br />

- азган кесфтю. Корыкканда icin-Keyin кыскарады, узарады,<br />

xerepin, кызарып, кубылады. Айнымалы турлаусыз кубылгыш<br />

адамды орыс Хамелеон дейдЬ —деген кыска TycinaipMe жасайды.<br />

«Кун ыстык. Кдла базары. Дукен ашык, алушы жок. Саудагерлерд1<br />

уйкы баскан. Базарда кайыршылар да жок. Базармен полицейский<br />

надзиратель Очумелов келе жатьф. Барымталап алган 6ip шелек<br />

каракатты кетерш, касында городовой келедЬ деп басталатын<br />

мыскылды хикаяныц барлык калтарыс-калтарысы api карай казак<br />

тшшде акгарылып туседь Табиги, жагымды сез MdHepi, казакы<br />

Tin Hapi угыныкты, эсерш, женит. Казак эдебиетшдеп аударма<br />

Meicre6iHiH уздж yrcrici ретшде XX гасырдын алгашкы жылдарында<br />

казакшалантан осы нусканьщ кез келген тусынан мысал алып<br />

келпруге болар едк Бул казак керкем сезшщ сол тустагы даму<br />

денгейшщ белпсь<br />

Аударма 1ргел1- эдебиеттщ дэстурл! саласы репнде жан-жакты<br />

калыптасты. «Бул кездеп эдебиет тез дамуымен 6ipre, улттык<br />

тар шенберде калып коймай, кен арнага шыкты, керш шее

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1 9 0 0 - 1917) 36<br />

Шыгыс ejiaepi эдебиепмен, орыс классикасымен, Батые Еуропа<br />

халыктарынын казынасымен езара байланысып, ныгая тусп»47<br />

дегенде, профессор Шэмшия Сэтбаева гасыр басындагы осы<br />

зандылыкты накты тужырымдап жепаздь<br />

Аударма аркылы керкемдж таным кокжиеп кенейш. Бурыннан<br />

6epiK калыптаскан Ш ышс эдебиетшен аудару, нэзирашылдык<br />

мектеб! одан dpi жалгасын тапты. Сонымен 6ipre, XX гасырдын<br />

басында Еуропа, Еуразия, орыс эдебиеп нускаларынан аудармалар<br />

жасауга ден коюшылык урД'Сп кубылыс репнде танылды. Бул<br />

6ip жагынан баше, орыс эдебиепнщ дэстурше назар аударудын<br />

алгашкы элаз нышандары едь<br />

Бал алар эдебиеп де —казак халык болгалы сез енершщ ез<br />

орньш табиги турде тауьт, ернепн жогалтап, урдгсш узбеген<br />

саласы. XX гасыр басындагы казак бал алар эдебиетшщ ез1ндж<br />

жана дэстур1 бар. Бул туста балаларга арналган шыгармалар,<br />

окулык, хрестоматиялар мен жекелеген шыгармалар арнайы<br />

басылым жуз1нде кептеп жарык кере бастады. Бурынш аныз,<br />

ертеп, батарлар жыры, жумбак, макал-мэтел, т.б. тэлщ^щ<br />

эдебиетпн катарында заман тынысына сэйкес енегелйс жазба<br />

эдебиет туындылары мен ютаптар жшрек жарык кервд. Балаларга<br />

арнап керкем сезш Ke6ipeK толгайтын жазушылар, устаз<br />

эдебиеппшер, аудармашылар шыкты. Баспалардан балаларга<br />

арналган ютаптар жариялау колга алынды. Эдебиет нускалары<br />

дегенде бурынырак кисса, дастандарды, батырлык эпосты жаттап<br />

6biin есепн казак баласынын колына енд1 жана турпатты ютаптар<br />

тие бастады. Балаларга арналган шыгармалардын жанрлары да эр<br />

алуан сипатта дамыды. Кдрасез, оленсозтурлер1 балаларга арналган<br />

шыгармаларда канык керщш. Аударма шыгармалар да осы<br />

кезде жш жарияланды. Бул жылдардаш басылымдар катарында<br />

балаларга арналып имандылыкты насихаттаган ютапшалар да<br />

«Иман риеэлэа» ((Балалар ушш), Казан, 1902) кездеседь «Казак |<br />

балалары ушш» деген арнаумен «Акыл ютабы» жарык кердо;<br />

Казанда 1903 жылы басылып шыккан бул ютапты курастырып,<br />

жазушы hdM шыгарушы «Габдырахман Кэшимов» Кекшетауи деп<br />

керсеплген. Ютапта мектеп, эдеп, кулык, улп-енеге турасындагы<br />

тэрбиелж мэш зор насихат сездер мен туындылар тузшген.<br />

Мухаметжан Сералин езшщ атакты «Гул каш и ма» ютабынын<br />

(1903) алгашкы баспа нускасына «Бозбалаларга тартылады»<br />

деген тусщщрме жазыпш. Демек, жасестр1мдерге, жастарга<br />

арналган эдебиет туындысы. 1906 жылы еюнип кайтара жарык<br />

керген Ыбырай Алтынсариннщ хрестоматиясы («Киргизская<br />

хрестоматия», Орынбор, 1906, 160 бет) казак мектеп балаларынын .<br />

рухани талабын канагаттандырган сол заманш субёш окулык<br />

47XX гасырдын басындагы казак эдебиетк - А.,1994,6-6.

37 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАГЫ КАЗАК ЭДЕБИЕТ!<br />

енбек екендт аян. «Уак энпмелер, ертегшер, балалар турасында»,<br />

«Ужен Kicmep турасындагы энпмелер», «Эр турл1 елен-жырлар»<br />

деген уш бел1мге ж1ктелген эдеби нускалар балалармен 6ipre<br />

казак эдебиетшщ тарихына катысты мазмунды деректер мен<br />

туындылардын басын топтастырган едк 1907 жылы акпан айында<br />

Габдырахман Кэшимов казак балалары ушш «Эдеп», «Упт»<br />

атты еюшш, ушщцп ютаптарын Кдзан каласында, университет<br />

баспаханасынан шыгарды. 1908 жылы осы автордын «Акыл<br />

ютабы» eKiHiui кайыра жарык кореш. Спандияр Кебеевтщ<br />

«Улгш тэрж1ма» (1910), «Улгш бала» (1912) ютаптары кептеген<br />

эдеби шыгармаларды сурыптап усынды. Окулык ретшде кешнен<br />

мэгпм болды. «Кергешп бала, улгш ана» (1911), «Эл1ппе яки тете<br />

оку» (1911), «Кдзакша элшпе» (190), «Казак балаларьша кираэт<br />

ютабы» (1910), «Казак элшпесЬ (1910), «Балаларга жемгс» (Тайыр<br />

Жомартбаев, Семей, «Жэрдем», 1912), «Гибрат» (Казан, 1912),<br />

«Казакша оку ютабы» (1912), «Элшпе» (Орынбор, 1912), тагы баска<br />

окулыктар мен сол мазмундагы ютаптарда эдеби шыгармалар,<br />

ауыз эдебиеп улгшер!, аударма шыгармалар жарык керш отырды.<br />

1914 жылы Ахмет Байтурсыновтыц эйгип казакша «ЭлшпесЬ мен<br />

«Оку куралы» еюнпп рет кайта басылып шыкты.<br />

Сол кездщ ез1ндз балалар эдебиеп мазмуны, такырыбы, эдеби<br />

жанрлары жагынан эралуан болып келедь Кисса, дастандардын<br />

шшде де балаларга лайыкты шыгармалар жарык керш таралып<br />

отырды, Енш б1ркатар басылымдар мен кен таралган шыгармалар<br />

ертеп, аныз, жумбак, улгш сез, есиет сипатьшда болып,<br />

балаларга, жастарга гибраттылыкпен багаланса, баскалары<br />

имандылык, эдеби, тэрбиелж мэшмен ерекшелещп, сейтш,<br />

окулыктар, оку куралдары бурынгыга Караганда жш epi кеп шыга<br />

тусп. Окулыктардын iuiiwie есюше сауат ашу мен жана багыттагы<br />

оку багдарламаларынын ара-ж1п ашыла тускенщт анык едй<br />

Мектептерде жана заманга сай гылым iaflen, енер устау максатына<br />

ден койылды. Магжан Жумабаев сол жылдар шындыгын актара<br />

кел in, «Жазылашак оку куралдары Иэм мектеб1м1з»48 деген<br />

макаласында: «Кдзак мектеб1 осы куш уш жолдын эрелтнде тур.<br />

Bipi —артында. Оны журш шыкты деуге болады. EKeyi —алдында»<br />

дей келш, бурынгы молданын орньша жана мектеп келе жатканын<br />

соны ашпак «казак азаматтары» «тенкерютен тенкерш болып,<br />

толкыннан толкьш кагып» аласапыранга тусш кеткещппн, 6ipaK<br />

жана «гылым» мол icipin отыратын мектептщ кажетппн талдап<br />

KepceTin бердь<br />

Сол туста:<br />

Бш сабакгы, жазу жаз,<br />

Жасыннан бол енерпаз.<br />

48 М.Жумабаев. Шыгармалар. 3 томдык. —А., 1996,2-т., 318-6.

КАЗАК ЭДЕВИЕПН1Ц ТАРИХЫ: XX ГАСЫРДЫН БАС KE3I (1900- 1917) 38<br />

KyHi бойы ж упрш ,<br />

Ойнатанта болма мэз.<br />

Сабак бшсен жасында,<br />

Кустар сайрар басында.<br />

Отырарсыц сен даты,<br />

Жаксылардын касында, —<br />

деп жазды Тайыр Жомартбаев «Балаларга насихат» елешнае. 1912<br />

жылы Семейдщ «Жэрдем» баспасынан жарык керген «Балаларга<br />

жемк» ютабында осы елещмен 6ipre «Балаларга енеге», «Мектеп<br />

шпнде», «Мектепке шакыру», «ЫждаЪатты бала», «Жалкау бала»,<br />

т.б. кептеген елендер1 бар.<br />

Султанмахмут Торайгыров 1912-1913 жылдарда балаларды<br />

оку, бшмге, ултка кызмет ютемекке шакырган б1рнеше<br />

елендерш жариялатты. «Оку», «Дуние», «Окып журген жастарга»,<br />

«Шэюрттерге», «Окуда максат не?» деген елендер1 сол кезендеп<br />

казак поэзиясындагы агартушьшык-демократтык багыттагы<br />

шыгармалардын 6ip сипатын танытады.<br />

Умггпенен жок кутан,<br />

Талабы алда баламыз.<br />

Баскдлар жогын тапканда,<br />

Б1эдер кайтш каламыз,<br />

Тэуекелге бел бусак,<br />

Кердепш аламыз, —<br />

деШй акын «Окып журген жастарга»49 елешнде.<br />

Мухаметжан Сералин, Сэкен Сейфуллин, Спандияр Кебеев,<br />

Бекет втетшеуов, Султанмахмут Торайгыров, Сэбит Денентаев<br />

шыгармаларында балалар эдебиетшщ тарихына юретш a p i<br />

XX гасыр басындагы эдебиеттщ осы саласынын дамуына<br />

ыкпал еткен туындылар eneyni орын алды. ¥лттык баспасезд^н<br />

когамдык даму процесше батыл араласуы, жана мектеп жолына<br />

бетбурыс, эдебиеттеп агартушылык багыттын басымдыгы балалар<br />

эдебиетшщ аз жылда ipreciH беютш, даму багыттарын айкындап<br />

алуына непз калады.<br />

XX гасырдын басындагы казак балалар эдебиеп ултгьпс<br />

эдебиеттщ тарихындагы улкен белесп жепспк, мэуел! iaaemcTep<br />

нэтижеи болды.<br />

ПОЭЗИЯ. Халык поэзиясы деген жалпы угыммен кешнен<br />

мэл1м улттык елен енершщ узак керкемдж — эстетикалык<br />

тэж1рибесшщ барша нэр1 мен селш, lypni ерекшелйстер! мен<br />

49С.Торайгыров. Ею томдык шыгармалар жинагы. 1-т., - А., Рылым, 1993, 47-

39 XX ГАСЫРДЫН БАСЫНДАШ КАЗАК ЭДЕБИЕП<br />

мазмун жэне тур улплерш cinipe жинактаган улы эдебиеттщ<br />

жиырмасыншы гасырда да кекжиегш кенейте дамыгандыгы аян.<br />

Ютап бастыру канша шгершеда, баспа, баспасез ici ер1стей тусп<br />

дегенмен, казак даласындагы халык эдебиетшщ дэстурл! тынысы<br />

ез ыргагынан жанылган жок. Халык поэзиясы барльпс куат,<br />

мумкшдтмен ел журепне жол тауьт отырды. Оны жиырмасыншы<br />

гасыр басындагы тарихи аумалы-текпел1 окигалар тусындагы<br />

халык поэзиясы улгшершен де анык байкаймыз. Халык поэзиясы<br />

майталмандарынын кеп екещйгш, ел шпндеп сез устаган, елен<br />

кутан ipini-ycaicra халыктык таланггардын одан да кеп екендтн<br />

ескерсек, мухит толкынындай тереннен nipiM кайырьт жаткан<br />

ры керкем сез енершщ рттык касиетшщ кемелдшн айкын ce3iHe<br />

тусем1з. Б р улы енердщ innci зандылыктарын саралау, мектептер1<br />

мен багыттарьш желшеу ani де талай зерттеулердщ езегше Tycepi<br />

кумэназ.<br />

Жана реалиспк эдебиетпн, агартушыльпс-халыктык багыттагы<br />

эдебиетпн ерекшелйсгер1 мен жанашылдык сипаты XX гасыр<br />

басындагы шыгармалар мен эдеби басылымдарда айырыкша кезге<br />

туседь Б р тустагы эдебиеттщ даму зандылыктарынан байкалган<br />

непзп ею багытты беле-жара айткан жен. EipiHmiaeH, ХГХгасырда,<br />

ecipece, гасырдын eKiHiui жартысында казак эдебиетшде 6epiK<br />

тамыр жайган, езшдйс орны бар Шыгыс эдебиетшщ TereyipiHui<br />

3cepi мен дэстурл1 терен iiaepi, дши сипатты эдебиетпн таралуы<br />

e3iHiH белгш 6ip битне жеткендей ед1 де, саябыр тарткан. «Ютаби<br />

акындар» деп аталган каркьшды багыттын езшдпс беп айкындалды<br />

да, жана эдеби процесте езшдж орын, жен-жосыгымен бейтарап<br />

калып танытты. Ещй эдебиеттщ даму ypflici, багьггы, басты-басты<br />

кайраткерлершщ ой-назары батыс, орыс мэдениетшщ, жана<br />

заманнын «гылым» жаналыктарына ден койган таным дуниесше<br />

ауа тускендей едь Магжан Жумабаевтыц e3i макалалары мен<br />

аударма, окулыктарында, оку ici туралы енбектерщде «гылым»<br />

дуниесше непзделген бшмге, Еуропа мэдениепне ден коятын<br />

кезкарасын ашык жазды. Б р , Мухтар Эуезовтын «Магжанды<br />

суйемш, Еуропалыгын, жаркыраган эшекейш суйемш. Кдзак<br />

акындарынын кара кордалы ауылында туып, Еуропадагы<br />

мэдениет пен срулык сарайына барып, жайлауы жараскан арка<br />

кызын Kepin сезшгендей боламын. Магжан — культурасы зор<br />

акын*50, —дейпн. Магжан Уфада, Омбьща, Мэскеуде бшм алып,<br />

В. Я. Брюсовтын аузынан «казактын Пушкиш» атанган туе. «Дэл<br />

сол кезде Шыгыс мэдениеп кайраткерлершщ шпндеп ен кушп,<br />

ен аскан бшмпаздарынын 6ipi де Магжан болып саналады*,<br />

(Хайрулла Махмудов)51.<br />

я М.Жумабаев. Шыгармалары. 3-т.—А., 1996. 407-6.<br />

51Сонда, 425-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1 9 0 0 - 1917) 40<br />

Дуниетаным мен руханият дуниесшдеп б р баштгьщ<br />

тууы, белен алуы даму зандылыш болатын. Сол тустагы казак<br />

окыгандары мен ртшыл кайраткерлер1, зиялы кауымнын тргалы<br />

eiciraepi тугелге жуык еуропаша бшм алып, Ресейдщ кэаби бшм<br />

орталыктарында окытандар еда. Гасыр басындагы саяси Tipuiuiiiace<br />

де белсене араласкан солар-ды. Алашорданын батысында да,<br />

шыгысындада ой пзгшш солар колга алган-ды.<br />

Мше, дамудын осындай сэтгерщде эдебиеттщ жана бтм г<br />

тузишь керкем публицистика белен алды, азаматгык унД1 ртгык<br />

керкем сездщ муше-мушеа дараланып, муанделе TycTi. Б р -<br />

екшип багыт. Б р багыттын сипаты ен алдымен халыкка ежелден<br />

жакын енер саналатын елен, жырда барынша айкын кершш.<br />

Жыраулык поэзия одан epi жалгасын тауып, турлене дамыса<br />

да, заман тынысына лайыкты, уакыттын e3i экелген жана дэу1р<br />

поэзиясы тез буын бекш! Кетеш, Шал акын шыгармашылыгынан<br />

бедерленш басталган акындык поэзия Абай дэстуршен 6ip биж<br />

белеске шыкты да, одан dpi б1ржолата мектеп калыптастырды.<br />

Ягни, осы туста акындык жана мектеп б1ржолата калыптасып<br />

улгердь Сотан орай поэзия жанрынын 6imii де, мазмуны да<br />

жангырды. Поэтикалык курд ел i e3repicKe тусп. Sip жагынан<br />

жыраулык поэзиянын езекп ернекгерш, керкемдж сез 3epiH<br />

дамыта жалгастырса, eidHrni жагынан жана дэу1р танымынан туган<br />

соны сипаттарды экелш. Еуропа, орыс эдебиетшщ керкемдж ecepi<br />

Ke6ipeK кезге шалынды. Сейтл батыс пен шыгысты тел емген<br />

казак поэзиясы, езшщ ртгык болмысын, тщщк нэрш де сактай<br />

отырып, элемдж поэзия белдеулерше жол тарткандай ед1.<br />

Абай дэстур^ Абай мектеб1 казак акындарына багдаршамдай<br />

KepiHfli. Академик Зэки Ахметовтын «Поэзия шыны —даналык»,<br />

«Абайдын акындык элем» ютаптары Абай дэстуршщ осынау<br />

бастау арналарын теориялык тургыдан тереннен туйшдеп<br />

тужьфымдап берда. Галым Абай дэстурш жалгастырган, ерштеткен<br />

эдебиетшшер катарында казактын аса ipi тргалары Шэкэр1м,<br />

Сртанмахмут, Магжан, Ахмет Байтурсынов пен М1ржакып<br />

Дулатов шытармашылыгына ой жупртш, талдау аркылы казак<br />

эдебиетшщ тарихындагы реформаторлык акындык мектептан<br />

табигатын ашып керсетш 6epfli. CeftTin, акын даналыгынын рттык<br />

езепн беютед1, дэстур жолынын куатты таскынын антартады.<br />

Абай даналыгы туралы сан тарау ой-тюрлерд{н кай-кайсысын да<br />

онын акындык eHepiHeH, акындык шеберлтнен орбите сейлейш52.<br />

Зэки Ахметовтын 2002 жылы жарык керген Абайдын акындык<br />

парасаты жайлы «Поэзия шыны — даналык» ютабы р ы дарын<br />

кубылысынын ем1ршенд!пн дэлелдеп шыккан енбек болды.<br />

XX гасыр басындагы эдебиетте елеул1 енбекгерш жариялап,<br />

пАбай. Шыгармаларынын ештомдык толык жинагы. 1-т., —А., 2004.

41 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАГЫ КДЗАК ЭДЕБИЕП<br />

мэдениеттщ дамуына айтулы улес коскан акын Гумар Караш eMipi<br />

мен кызмеп узак уакыт бойы жете багаланбай, аталса да жеткткп<br />

денгейде сараланбай келген таланттардын катарынан саналады.<br />

Ол он-он бес жылдын iminae казак эдебиетшщ тарихынан куш<br />

бугшге дейш ерекше багалы орын алатын казак акындарынын<br />

ею жыр жинагын, езшщ бес елендер ютабын, б1рнеше зерттеу,<br />

публицистикалык енбектерш жариялатьш улпрдь «Бекеймктен»<br />

деген лакап атпен ел аузындагы эдеби туьшдылардан курастырып,<br />

жариялаткан «Шайыр, яки казак акындарыньщ басты жырлары»<br />

(1910) жэне «Кексшдер» (1910) жинакгары эдеби муралардын<br />

асыл кембеа icnerri. Бул жинак сездерщ терешрек талдап,<br />

поэтика тарихы тургысынан зерттеу эл1 де кептеген керкемдж<br />

таным мэселелерш танып-бшуге мурындык болады деп ойлаймыз.<br />

Сонымен 6ipre F. Караштын «Бала тулпар» (1911), «Карлыгаш»<br />

(1911), «Тумыш» (1911), «Ага тулпар» (1914), «Турымтай» (1918)<br />

атгы ipKec-Tipxec жарык керген бес б1рдей елендер ютабы автордын<br />

шабьпты жылдарын мензесе, влендершщ такырыбы, ернеп,<br />

поэтикасы жана дэу1р эдебиетшщ тынысьша упггасып жатты.<br />

«Апаш» саясатына зор умилен карап, журекжарды жырларын<br />

арнаган акындармен катар (Магжан Жумабаев, Султанмахмут<br />

Торайгыров, Жусшбек Аймауытов, т.б.) Гумар Караш та Алаштын<br />

азаматтарына арнап ансарлы жырларын жариялатты. Азаматтык,<br />

философиялык толгамдарга бай елендер1 кебшесе агартушыльпс,<br />

р т азаттык такырыптарьша арналды.<br />

Кейш XX гасыр эдебиетшщ басты тргалы каламгерлер1 болган<br />

талантты тргалардьщ алгашкы, екшпп-ушшап ютаптары осы<br />

туста кеп жарык керда. МзшИур Жуст Квпеевтщ 1907 жылы уш<br />

б1рдей жинагы (Кдзан, «Хал-ахуал», «Т1рл1кте кеп жасагандыктан<br />

керген 6ip тамашамыз», «Сарыарка юмд1ю екенд1п») окырмандар<br />

колына таш. Бостандык туралы ашык квзкарастары, акыннын<br />

1905 жьшгы орыс революциясы эсер1мен айткан п1юрлер1 ушш<br />

уш ютапты шыгарган баспага он ею мын сом акшалай айып<br />

сальшды. 1915 жылы Сабит Денентаевтыц Уфада «Уак-туйек»<br />

деген атпен тунгыш жинагы шыкты. Сэкен Сейфуллиннщ «Откен<br />

кундер» (1914), Магжан Жумабаевтыц «Шолпан» (1912), Нуржан<br />

Наушабаевтыц «Алаш» (1910), Mipжaк,ыn Дулатовтыц «Оян,<br />

казак!» (1909), Бекет Этеттеуовтщ «Жиган — терген» (1914)<br />

жинакгары, тагы баска жогарыда аталган ютаптар осы тустагы<br />

эдебиет тынысы мен багытын барынша толымды кезге елестете<br />

алады.<br />

He6epi жиырма жеп жыл гана гумыр кешш, шыгармашылыкка<br />

шындап ден койган оншакты жылдын шйнде орасан зор манызды<br />

керкем эдеби мура калдырган Султанмахмут Торайгыровтыц

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1 9 0 0 - 1917)___________ 42<br />

осы кезецдеп туындылары eMipiHiH езшше 6ip белесш бщщредь<br />

Акыннын алгашкы тырнакалды ютабы 03i кез жумганнан кейш,<br />

1922 жылы гана жарык кердк Оган дейш шыгармалары мерз!мш<br />

баспасез беттерщде, ел аузында таралды. «Тустмде» («Айкап»,<br />

1913, №1), «Булар им?», «Кымыз», «Итаршыра» («Айкап», 1913,<br />

№9; №18, №20), «Шеюрт ойы», «Жас журек» («Сарыарка* газеп,<br />

1917, №19; №15), «Неге жасаймын* («Абай» журналы, 1918,<br />

№3), «Алты аяк» («Айкап», 1915, №3), т.б. елендер! мен макала,<br />

толраулары жарык кордь «Кдзак» газетшщ шыгуына куанып,<br />

кугтыктаган «Мше, алакай!» елеш («Казак», 1913, 1 наурыз, №4)<br />

акыннын азаматтык кезкарасын айкын жетюзген шыгармасы едь<br />

«Каранты тунек тунде ед1, кара казак баласы» деп, «жиырмасыншы<br />

гасыр басында» айы туып, куш туып «жарык корд! алашы!»<br />

деп, алш кунге умгг арта сейлейш. Султанмахмут каламынан<br />

шыккан «Алаш ураны» (1917) улттык-азаттык идеясынын ашык<br />

уншдей естщщ. Жалпы, акыннын буюл шыгармалары непзшен<br />

XX гасырдын басындаш жиырма жыл шпнде жазылды да, сол<br />

кезендеп казак эдебиетшщ ахуалын, мующцктер! мен багытбагдарын<br />

айкын танытты. «Адаскан eMip» казак эдебиеттндеп<br />

поэма жанрынын ешпес рухты улгшершщ катарына косылды.<br />

«Кедей» поэмасы да аса 6ip зерл1, керкем epi тарихи мэщй<br />

шыгарма. бленмен жазылган туцшш роман «Кдмар сулу» —<br />

реалист казак эдебиетшщ кеш басындаш ipi шыгармашылык<br />

кубылыстардын 6ipi. Акыннын шыгармашылык eMipiHiH айтулы<br />

уш кезешн (1907—1911 жылдарды камтитын шэюрттж елендер!,<br />

1912—1913 жылдардаш «Айкапта» кызмет icTen журген тусташ<br />

елендер!, 1917—1918 жылдардаш Семейдеп шыгармашылык<br />

тагдыры) беле-жара карастырган академик CepiK Кирабаев акын<br />

табигатын «лапылдап турган акындык мшездщ кайсарлык пен<br />

табандылыкка уласуын керем!з»53 деп сипаттайды. С.Торайшров<br />

акындыш жана казак еленшщ жаркын 6errepiHe айналды,<br />

жйгерл!, ecepni, мунлы да сазды азаматтык поэзиясы езгеше<br />

6iiiMfli, кел!ст1 кестел! зер1мсн с а нага тез жетт отырды. Б!ркатар<br />

елендер! Абай макамынын орнектерш кайталай жаншртса, енда<br />

б1ркатар елендер! кез! керген аласапыран заманнын суреттерш<br />

каз-калпында rycipin отыргандай. «Сарыарканьщ жанбыры» 1917<br />

жылгы казак eMipiH тереннен актара жетюзген, психологиялык<br />

жарыстыра баламалауды шебер колданган шыгарма.<br />

Кеп уакыт жанбыр кермей курап, куйш,<br />

Жок еде Сарыаркада кврер сиык.<br />

иС. Торайгыров. Ею томдык шыгармалар жинагы. 1-том. А.,1993. б-б.

43 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАРЫ КАЗАК ЭДЕБИЕТ!<br />

Сол катарда шедцеген жан-жануар,<br />

Аузына тура алмаган т ш сиып.<br />

Айн алган Сарыаркамен коштасура,<br />

Bip жанбыр ж1бермесе Кдаай ш п54, —<br />

деп басталатын елен умггке, арманга толы, акын Сарыарканын<br />

жанбырын бостандыктын лебшдей сезшедо.<br />

KepceTciH кара ш екпен еккен iciH,<br />

Киналып жан аямай жеккен кушш55, —<br />

деп басталатын небэр1 алты тармактык «Итаршыга» елешнде де<br />

уакыт бедер1 калын тускен.<br />

Султанмахмуг Т орайгыров «1) Кдзак эдебиеп тарихында тунгыш<br />

роман жазушылардыц 6ipi болды56; тунгыш рет еленмен роман<br />

жазды; 2) казак эдебиепнде сюжетаз, философиялык-лирикалык<br />

поэма жанрын тугызды; 3) казак эдебиел нде шын магынасындагы<br />

публицистика жанрын жазушылардын 6ipi болды» . Бул акындык<br />

гумыры XX гасыр басынДагы он-он бес жылга сэйкес келе калган<br />

Султанмахмуг Торайгыровтын (1893 — 1920) жомарт та кайсар<br />

талантынын жемгсше бершген эдш тужырым.<br />

XX гасырдын басындагы эдебиеттщ белбаласы Бернияз Кулеев<br />

(1899-1923 ж.ж.) — езщщк дара бгпмш суреткерлтмен коса,<br />

казак елешнщ тарихында Абай акындык мектебшщ жарк еткен<br />

жана жас еркеш ретшде калатын акын. Жиырма беске де жетержетпесте<br />

кайгылы казага ушыраган, узшген yMirriH тузагына<br />

шнш, акындык журектщ дергп куй1гше куйш кеткен Бернияздын<br />

елен тынысында, сез орамдары мен ыргак-бунактарында Абай<br />

поэзиясынын адастырмас пернелершщ макамы сейлеп тур.<br />

Абайдьщ елен ернегше («Бостандык куншде»), сез сынына<br />

(«Жырла да зарла, кеншм...») барынша жакындап барган, уакыт<br />

тынысына сай рухы жана, дэстур1 берпс тарпан да балан шабыт neci<br />

сол туста осы Бернияз Кулеев болды. Ол ез заманынын сезш айта<br />

алды жэне Абай сынды улы тулганын мектебш одан dpi 6eKiTin,<br />

жангыртты.<br />

Поэма жанрыньщ шоктыгын бшктетш кеткен туындьшар<br />

жазылды. Мухаметжан Сералиннщ реалиста, романтикалык<br />

сипаттагы «Топжарган» (1898 жылы жазылып, 1900 жылы<br />

жеке ютап болып жарияланган), «ГулЬашима» (1901 жылы<br />

жазылып, 1903 жылы жеке ютап болып жаряиланган) поэмалары,<br />

54 Сонда, 120-6.<br />

и Сонда, 78-6.<br />

56 Б. Кенжебаев. XX гасыр басындагы эдебиет. - А., 1993.136-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX ГАСЫРДЫН БАС KE3I (1 9 0 0 - 1917) 44<br />

Султанмахмут Торайгыровтын азаматтык рухы куштт, реалистж<br />

сарыны басым «Таныстыру» (1918), «Адаскан eMip» (1918),<br />

«Кедей» (1919), толык сакталмаган «Кдйгы» (1919), аякталмаган<br />

«Айтыс...» (1919) поэмалары, Ыгылман Шврековтыц тарихиреалистис<br />

суретке толы, жыр сипатты «Исатай-Махамбет»<br />

(кейш, 1924 жылы «Сеуле» журналынын №4 санында жарык<br />

керш) поэмасы, ZZ/эд/ Жэцггровтыц Шыгыс саздарын одан epi<br />

терендете нэзирэшылдыкты жалгастырган «Назым чэИар дэруш»<br />

(1913), орыс-казак тарихи катынастарынын шынайы шежаресше<br />

непзделген «Ресей патшалыгында Романов нэсшшенхукмыранльпс<br />

кылган патшалардын тарихтары Ьэм актабан шубырыншылык<br />

заманынан 6epi карай казак халкынын ахуалы» (1912) дастандары<br />

жэне тагы баска туындылар эпикалык жанрдагы алуан кырлы<br />

поэтикалык ерекшелжтердщ мейлшше кенеулене тускендиш<br />

байкаггы. Поэма жанрынын реалистж, тарихи, азаматтык,<br />

философиялык сипаты, улттык рухы айкындалып, кушейш.<br />

Акындар уакыт тынысына, кунделжп когамдык окигаларга жедел<br />

ун косып, ой толгау аркылы да еленнщ ем1ршендж нышандарын<br />

еселеп шбергендей еш. Азаматтык, публицистикалык сарын сез<br />

зергерлшмен уласты. вленнщ эдеттеп ыргак, буын, 6iTiMi жедел<br />

тулеп, турл1 турлж езгерюке ушырап жатты.<br />

Жарык кун туды,<br />

Жер жузш жуды,<br />

Кектен нурлар твгиип.<br />

Ежелп, ecici,<br />

Ортадан кетп,<br />

Етек-жещ сеплш.<br />

(Бернияз Кулеев, «Бостаидык куншде»)37<br />

* * *<br />

Heci болса дагы алтын тактыи,<br />

КенеШ бенде iciHe жалгыз хактын.<br />

Тагдырга мойын сунып, елден безш,<br />

Мен журмш ортасында бетен-жаттьщ.<br />

Сары казы, сары кымыз тамагы боп,<br />

Жургенде жастары 6iaoiH жактын,<br />

блшеуш ет, кара шайды тамак кылып,<br />

втюзш журмш уакытын жастык шактын.<br />

57 XX гасырлаш казак эдебиет!. Октябрь алдындагы кезен. А., 1983,226-6.

45 XX ГАСЫРДЫН б а с ы н д а г ы к а з а к э д е б и е л<br />

Я, Алла! Жетюэе гэр мхратымн,<br />

Ракаты бар деупп еш мнхнаттын.<br />

(Сжен Сейфу.иин, «Казак сажы*)я ,<br />

Карасан сонда казак арасына.<br />

Ом наган жаланаяк баласына,<br />

Kereoi нп елалреп, жанып, куйт,<br />

Кетлдщ туз сепкендей жарасына.<br />

(Матсон Жумабаев, «Куз хут*)5*<br />

Бул алендер мазмрш жагынан дан сол уакыт такьфыбындагы<br />

туындылар болса, поэтикалык бел, pnici, oirrsri тургысынан<br />

бурынгы жыраулар свзшен ipreciH бел in, окшаулана тусхендт<br />

бгпнез. Кыска аленшн_ азаматтых, саяси лирюсанын неб ip нымды<br />

yaruepi. махаббат лирикасынын дара нускалары да акындар сезш<br />

нурландырып, магынасын терендетл эхетхет де уакыт ере кшелш<br />

деген орынды. ТурлЖ, ппшндж шеюстер, хурдея! метафоралар.<br />

азаматтык кезкарастын айкын льды сол тустагы казак поэзиясын<br />

азеттеп жыр, талгаулардан окшауландырып гурды, влендеп<br />

атеуметлк драма, тартыс желкл ширай берш. Окигалы атендер,<br />

философиялык ойга хурылган атендер, кыска сюжегп, сюжетаз<br />

поэмалар пайда балды. Осынын барлдоы да казак алешнш кыска<br />

мерзш ншндеп трансформациялык тулеулерш, даму жалын<br />

керсетед] XX гасыр басында акындык енер, соны тынысты<br />

элеуметтж поэзия алдынгы лекхе шыкты да, агартушылык,<br />

насихатшылык. халыкшыллык сипатын одан api терендетл.<br />

Адапппыл акындар уш басым есгше тусп. Гасыр табалдырьнында<br />

Абай непзш калаган реалиспк поэзия одан api тармакгалып, даму<br />

багытына бетбурды. Поэзиялык туындылардын мазмуны байыды,<br />

rypi кубылды, улттык касиета таралып аршылды.<br />

Дэстурл! халыктъпс эдебиет те уакыт сынына сай тулеп<br />

толысып. езшш езехп сипаттары мен каснеттерш одан api<br />

жанастырды. Халыктын турмыс-салт зандылыктарымен бгте<br />

кайнасып xipirin кеткен эшш акындар eHepi, сал-сертк мадениет,<br />

фольклор сез енершщ ежедден малш турл! желшер! XX гасырда<br />

да занды жалгасын тапты. Одан api дамыды. Д асщ ш эдебиет<br />

exUaepi мен ханашырлары жуэаеп. мындап саналады. вйтхет<br />

дасгурш сез енер! шынында да халыкгык сипатын жогалтпай,<br />

ел турмысьгна етене араласып, ciracin кеткен-ji. Eecix жырынан<br />

"Conn. 67-6.<br />

»*Afcan’. 1911,.*«11

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX ГАСЫРДЫН БАС KE3I (1 9 0 0 - 1917)____________46<br />

бастап от басында, орда тершде б1рдей айтыла беретш еншшк<br />

жана XX гасырга да тэн еда. XX гасыр басындаш эмшлйс, салсершк<br />

эдебиет нускаларынын езгеше нэпй мен eioieci кысылган<br />

тагдырын Укш Ыбырай Сандыбайулы (1856-1932), Иманжуст<br />

Кутпанулы (1863-1929), Балуан Шолак, Баймырзин (1864-1919),<br />

Эсет Найманбаев (1867-1922) ем1ршен керем1з. XX гасыр басында<br />

б р катардаш кемелше келген, халыктын мерейше белен ген<br />

шынайы ipi таланттар керкем сез енершщ аруагын асырып турды.<br />

Эншшк енермен уштаскан жана акындык мектептщ ен 6ip бтмд1<br />

уэдак ynrwepi де осындай ipi тргалар шеберлшнен туындайды.<br />

Im iM тутш болганда, кур сыртым сау,<br />

Маган деген кез жасым жанбыр боп жау.<br />

Бурют салып шыгайын басына 6ip,<br />

Кершсещш кез1ме, Ерейментау!<br />

деген Иманжусш ce3i —култ казактын кез жасын мелтишеткен<br />

трагедиялы лирика. «Турменщ кара наны балдай болды» дейтш<br />

де сол Иманжусш. Эр ce3i, эр кайырымы аласапыран заманнын<br />

кез жасына суарылган, уакыт шындышнын суретш бедерлеп<br />

TycipreH б р эн мэтшдер1 —сез енершш шжу-маржандары. Балуан<br />

Шолактын:<br />

Кекшетау, мен кайтейш бтгщщ,<br />

Баурында бейтам eciiM ктгшдей.<br />

Душпаннан кысым керш, уйден безт,<br />

Басамын кайда барып куйтмщ?! —<br />

дегендеп ой мен сез KecTeci де XX гасыр белесшдеп казак еленш!н<br />

ер битн жаксы ангартса керек. Б р сипатты дарындар эншшк,<br />

сал-сершк секши юрпняз ер мшез енерд1 турмыс-кещл куй<br />

саэдарынан элдекайда бюктетш экетш, замана трагедиясын ашуга,<br />

адамзат тагдырын айшыктауга дейш аскактаткан р ы суреткерлер<br />

еда.<br />

ПРОЗА. XX гасыр басында проза eMip шындыгы мен улкен<br />

азаматтык ойларды, агартушылык-демократтык идеяларды<br />

керкем бейнелеуге багыт алган жана шыгармалармен, каламгер<br />

дуниетанымы мен идеялык iswemcTepiH керкем мазмунга Keuiipe<br />

алатын эдастермен толыкты, жанрлык аясы кенш.<br />

XX гасыр басындаш прозалык шыгармалар «Айкап»,<br />

«Кдзак», «Кдзакстан» тэрйзш газет пен журналдар, казак<br />

тшндел ютаптар, турл1 мектеп, медреселерге арналган оку<br />

куралдары, хрестоматиялар аркылы жетп. Орыс зерттеушшерйнн<br />

жинактарынан да кеэдеспруге болады. С. Квбеевтщ «Улгш бала»,

47 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАГЫ КАЗАК ЭДЕБИЕП<br />

МДибердиевтщ «Кдзак балаларына кийрат ютабы», О.Нурбаевтыц<br />

«Кергешн ана —улгш бала» сиякты туындылары мен В.Радлов,<br />

Г.Потанин, Э.Диваев, т.б. ютаптары мен жинактарында халык<br />

эдебиетшщ ynrmepi, прозалык шыгармалардын талай турлер1,<br />

шагын энпмелер кездеседк Кептеген шыгармалар «Садак» Tapiaai<br />

колжазба журналдарда да жарияланды. Б.Майлиннщ «Шуганын<br />

белпа», Ж. Тыепбергеновтщ энпмелер! —осындай шыгармалар.<br />

XX гасыр басындагы прозалык шыгармалардын 6i3re колжазба<br />

куйшде жеткендер1 де бар. Мысалы, С. Торайгыровтын «Камар<br />

сру», «KiM жазыкты» романдары, т.б.<br />

Брардын 6api XX гасыр басындагы керкем проза дамуынын<br />

турл1 багыттары мен агымдарын керсетеш. Керкем тэжзрибе<br />

жинау, уйрену мен isfleHy жольшдагы курдел1 процестер осы<br />

басылымдар бепндеп прозадан айкын кершей. Сондыктан<br />

оларды накты жуйеде карастьфу прозалык шыгармалардын<br />

керкемшпне эсер етден шта-сырткы жайларды, эдеби дэстурда,<br />

ерекшел1ктерд1 айкындауга мумюндйс бередк Олардын арасьшда<br />

эдебиепм1здщ тарихы ушш гана емес, сол кездщ шындыгын<br />

шынайы бейнелейтш, Timi фактографиялык, натуралдык турде<br />

болса да бай материалдар берепш аз емес. XX гасыр басындагы<br />

эдеби дамуга карап отьфып, проза жанрынын еркендеуш жалан<br />

турдщ, жанрдын ушталуымен гана емес, соган сэйкес керкем<br />

мазмуннын пайда болуымен де TyciH0ipyiMi3 керек. Осы кезенде<br />

когамдык санасында жана кажеттшж, керкем прозага деген<br />

эстетикалык тшек кушейш. Сондыктан да казак прозасынын<br />

кейшп 20-жылдардагы табыстарын б1рынгай кершшес елдер<br />

эдебиетшщ ыкпалымен емес, эдебиетгщ imid дамуын белгшейтш<br />

куштердщ зандьшыктарымен тусщшруге тшстз.<br />

XX гасыр басындагы мерз1мш баспасез бепндеп прозаны<br />

непзшен уш топка белш карастыруга болады. Энпмелер, очерктер<br />

жэне аудармалар.<br />

Осы басылымдар арасында прозалык шыгармаларды максатты<br />

турде узбей жариялап отырган «Айкап» журнальшьщ орны ерекше.<br />

BipaK онда жарык керген барлык шыгармаларды керкем прозага<br />

жаткызу киын. Баска басылымдарда да мундай материалдар мол.<br />

«Айкап» бепнде жарияланган энпмелерде прозанын непзп<br />

даму зандьшыктарын байката алатын шыгармалар кеп. Мерз1мш<br />

баспасезде жарык керген шыгармалардын басты такырыптары:<br />

оку-агарту, жастардын, эЫресе, казак кыздарынын бас<br />

бостандыгы, казак халкынын Ресей отарлау саясаты салдарынан<br />

ата конысынан айрылуы, сауда-саттык, акша катынастарыньщ<br />

гасырлар бойы калыптаскан салт-дэстурд1 бузуы, т.б.<br />

Кдламгерлер калын ел шпнде болгандай 6ip уакигаларды<br />

баяндайды. Сол аркылы ел басындагы ауыр хадш жаны аши

КДЗАК. ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1 9 0 0 -1 9 1 7 ) 48<br />

отыра, ашына энпмелейдь<br />

Кейшкерлер портрет!, эрекетт, мшез-кркы сирек суреттеледк<br />

Олар тап болтан жайдын трагедиялык сипатын аша тусу ушш<br />

автор ара-тура шегшю жасайды, энпмеге ез эмоциясын косу<br />

аркылы заманга назасын бщщрещ.<br />

1911 жьшы «Айкаптын» 7, 8, 12 санпарьшда «Bip казак<br />

кызы», «Жумбак энпме* жэне «Ей кыздын муны» аталатын<br />

уш энпме жарияланган. Мазмун, такырып ортактыгы бар. Ал<br />

энпме формасында XX гасыр басындагы казак прозасына тэн<br />

киындыктар, 1здешстер байкалады. Алгашкы энпме баяндау<br />

улпсшде жазылган болса, кейшп eKeyi таза диалогке курылган.<br />

«Жумбак энпмеде» шыга бастаган газет-журналдарга, казак<br />

халкынын тургп мэдени жаналыктарга кезкарасы керсетшедк Б р<br />

максатына автор тйселей насихат туршде емес, езшше шартты<br />

образ, жумбак жанрьш колдану аркылы жетпек болган. Мунда<br />

да автордын непзп максаты —белгш идея мен ойды жетюзу гана.<br />

Авторлардын максатына орай уакиганы эдеш коюлатканы<br />

байкалады. «Bip казак кызындагы» элеуметпк мэселе, казак<br />

кыздарынын бас бостандьны, сонгы eici энпмеде тагы кетершедь<br />

Алайда ол энпмелерде курес идеясы бар. «Bip казак кызында*<br />

Менсулу мунына жаны ашыган автор мунымыз дурыс емес кой деп<br />

халыкгы эдилетпкке шакырса, «Ею кыздын мунындагы» Нурила<br />

сездершде жана леп бар.<br />

«Айкапка* жарияланган прозалык шыгармалар арасында<br />

Э.Еалымовтын «Бейшара кыз» эцпмеы ерекше кезге туседь<br />

Эцпменщ стиш мен тш, курылымы мен баяндаушы шеберлт<br />

эдем1 уйлеамш тапкан.<br />

Мунда курдел1 прозанын кен тынысын танытатын белгшер,<br />

табигат KepiHicTepiH шыгарма ндеясы, курылымымен<br />

байланыстыру бар.<br />

Уакиганы лирикалык кейшкерлер атынан баяндайтын автор<br />

езшщ сол ортага катысын, эмоциялык эсерш шеберлйспен<br />

суреттейш. Тып-тыныш табигат пен езшщ элдекалай алабурткан<br />

сезщдерш карама-карсы, шендеспре энпмелеу аркылы<br />

окушысын эддекандай ypeftni уакигага дайындайды.<br />

Энпмеде уакига ететш ортанын керкем cypeTi бар. Д1ндар<br />

шал-кемшрлер, уакиганы кызыктырушы кыз-келшшек, аяк-асты<br />

табылган дауга куанып, «барымталап» колын укалап жаткан<br />

турт топтар т.б.<br />

Автор табысынын 6ipi энпмеил, лирикалык кейшкер. Ол<br />

уакиганы жай баяндаушы емес, акыл-ой таразысына тартушы,<br />

идеялык эмоциялык багыт беруш!. Ол Б.Майл иннщ «Шуганын<br />

белпсшдеп» Касымжанды еске TycipeAi.<br />

С.Торайгыров каламынан шыккан «Ауьфмай есймнен

49 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАГЫ КАЗАК ЭДЕБИЕП<br />

жанылганым» (1913, № 17) атты энпме де окушысын керкемшпмен<br />

б1рден баурап алады. С.Торайгыров шыгармашылыгын зерпеуип<br />

проф. Б.Кенжебаевтын мына тюршде сол кездеп каламгерлер<br />

прозасынын ерекшелтне катысты ойлар бар. «Акын солардын<br />

бэршде болган, e3i керген, бшген факт, уакигаларды суреттейш.<br />

Оларды дэл калпында хабар ретшде айтпай, ептеген, белгш<br />

сюжетпен келпред1, б1рсыпыра эрлеп, керйстеп суреттейд1,<br />

арасьша кептеген Kenicri диалогтеренпзш отырады»60.<br />

1913 жылгы «Айкап» журналынын 21 санындагы фельетон<br />

рубрикасында Б.Майлиннщ 6 ip энпмеа жарияланган. Энпме<br />

табигат KepiHicTepiHiH сулу суреттер^мен окушы назарын<br />

аударады.<br />

Энпмеде табигат KepiHicTepi жалан баяндалмай, белгш ой,<br />

идеямен байланысты алынады. Мысалы, «Себепаз жалкаулыктын<br />

жайлы жастыгьша суйенш уйыкгаушылар сансыз кеп едЬ>.<br />

«Eipey бакан, 6ipey сойыл, эрюм кольша тускен нэрсесш альт,<br />

жылкыга карай канатсыз ушты», т.б.<br />

1913 жылгы «Айкаптын» сонгы санындагы «Мукат»<br />

псевдоним1мен жарияланган М.Сералиннш узак энпмесшщ (аты<br />

керсетшмеген) кетерш отырган проблемасы салмакты. Энпме<br />

уакига орны мен уакытьш хабарлаумен басталады. «0ткен<br />

1911 жылы донызда Костанай уезше караган Шубар, Сарыой,<br />

Карабалык Эйет Ьэм Дамба елдершде жауын болмай, ыстык<br />

кеп болып егш, шшен шыкпады».<br />

Осыган Караганда, бул энпмен1 болган уакигага непзше<br />

жазылган керкем очерк пе деп каласын. Алайда б1рте-б1рте<br />

энпме дерекг1 сипатынан арылып, таза эдеби эуенге ауысады.<br />

Эсем табигат KepiHicTepi мен елдш жай-куйш келюп суреттеген<br />

беттер окушысьш б1рден-ак сол кундерге жетелей женелед!. Баска<br />

тускен киындыкты калын мал аркылы шешуге тырыскан ата-ана,<br />

осы киындыктан пайда 1здеген элеуметпк топтардын ой, эрекеп<br />

суреттелед!. Шыгармадагы тартыс та осы бейнелер астарындагы<br />

авторлык оймен кабаттаса шеш1м табады. Энпме сонындагы<br />

адамдардыц ой-пигылын билеп бара жаткан акша, алтын<br />

туралы «бул калай элеумет» деген авторлык монологтш агартушыдемократтык<br />

идеялармен байланысты екен1н ангару киын емес.<br />

Мерз1мш баспасез бепндеп прозалык шыгармаларды<br />

топтастырып Караганда, мына жайларды байкауга болады:<br />

Б1ршшщен, XX гасыр басындагы газет-журналдар казак когамы<br />

алдында турган ipi-ipi мэселелерд! бейнелеген энпмелерд1 гана<br />

жариялаган. Осы максатпен кейде керкемдж шеш1мге онша<br />

мэн бермеген. Ек1ншшен, газет-журнал бепндеп прозалык<br />

шыгармалар сол кездерде казак прозасы алдында турган керкемшк<br />

60 Б. Кенжебаев. XX гасыр басындагы казак эдебиеп. А., 1976,150-6.

КДЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1 9 0 0 - 1917) 50<br />

мэселелерш анык керсетп. Мумкщдт мол куатты жанрдын<br />

турл1 тэсшдерш, бейнелеу куралдарын шеберл пелен колдануга<br />

уйрену керек едь<br />

Кдзак прозасы алдында турган басты киындык ретшде баяндау,<br />

диалог арасындагы курд ел i катынас кершедь Курдел1 прозанын<br />

кажегшпп алга тарта берген б р киындыкты алгашкыда айналып<br />

етуге талпыну байкалады. Б1рыцгай диалогке, болмаса баяндауга<br />

курылган шыгармалар кебейе бастайды. Газет-журналдар езше<br />

агылган турш материалдарды редакциялау устшде непзшен<br />

осы eici пшшщ кеп пайдаланган.<br />

XX гасырдын басында жастарды окуга шакырып, еркениетке<br />

жетуге уагыздаган келещц, курде л i шыгармалар да аз болган<br />

жок. Солардьщ 6ipi — Б.Ержановтыц «Окуга махаббат» noeeci.<br />

Шыгарма 1910 жылы кыркуйек айында жазылганмен, 1912<br />

жылы гана Кдзанда баспа бетш керген. Б р —келемд1 керкем<br />

прозага талпынуды керсететш кезендж шыгармалардын 6ipi.<br />

Автордын проза саласындагы енбеп жалгыз б р емес. «Айкап»<br />

журналыныц 1914 жылгы 12 санында «Бозбалаларымыздын 6ip<br />

Typi» аталган келемд1 энпмеа бар. Автор б р шыгармасында да<br />

халыкты мэдениет пен окуга ундещп.<br />

«Окуга махаббатта» автор ойын шамасы келгенше образдар<br />

аркылы жетюзбек болган. Мунда да сол кезендеп казак<br />

прозасына тэн ерекшелйстерш байкауга болады. Мысалы,<br />

повестщ казак жастарын окуга шакырган публицистикалык<br />

стильмен басталуы, диалог пен баяндау арасындагы катынастарды<br />

менгере алмаган тустарда оны еленмен алмастыру; уакиганын<br />

баяндалуында ауыз эдебиетшщ улпсшщ басым болуын, т.б.<br />

ангарамыз.<br />

«Окуга махаббат» — надандык пен окуга умтылушы куштер<br />

арасындагы кактыгысты эке мен бала арасындагы тартыска орай<br />

баяндайтын повесть.<br />

XX гасыр басындагы келемд1 шыгармалар шпнде<br />

керкемдМмен ерекше кезге тусепш «Шуганыц белпсЬ noeeciкеркем<br />

прозанын кай талабына да сай келетш шыгарма.<br />

Б.Майлиннщ каламынан туган шыгарманын кайталанбас<br />

бутшдш мен эстетикалык acepi туралы кеп жазылды61.<br />

1915 жылы «Галия» шэюртгершщ колжазба «Салак»<br />

журналында жарияланган Б.Майлиннщ «Шуганын белпа'»<br />

—езшщ бар болмысымен халык аузындагы хикая, энпмелерге,<br />

эа'ресе, шебер эцп'мешгге тэуелд! шыгарма. Б р — санаулы<br />

жылдарда дур cundHin, «орасан шапшандыкпен дамыган»<br />

прозанын басты кайнарларынын 6ipiH керсете алады. Сауатты<br />

ы 3. Кабдалов. Жебе. А., 1977.17-6.

51 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАГЫ КАЗАК ЭДЕБИЕП<br />

окырман оган эр оралган сайын жана окыгандай эсерленл, ез<br />

журегше жакын элде не табады. Бул эсердщ купиясын шыгарма<br />

езепндеп уакиганы керкем шындыюса шеберл1кпен айналдыра<br />

бшепн повесть формасынын даралыгынан, адамдар арасындагы<br />

катынас пен сез1м сырларын сулу Tin аркылы мшс1з денгейге<br />

| жетюзген Б.Майлин талантынан i3fley керек. «Шуганын белпсЬ<br />

—OMipniH езшдей карапайым, эдем], сулу, dpi жумбак.<br />

XX гасыр басында эдебиетгм1зде жана казак романы<br />

калыптасты.<br />

XX гасыр басындаш кейб1р шыгармаларга байланысты<br />

(ocipece, 1917 ж. деШнп) роман деген жанрлык аныктауышты<br />

шартты турде кабылдаган жен. бйткеш таза жанр теориясынын<br />

туртысьшан келеек, олардын ташде жанры талабына толык сай<br />

келмейпндер1 де бар* Алайда, одан бас тартудын да кажеп жок.<br />

Б р устаныммен келсе, элемшк роман тарихында аталып журген<br />

талай шыгармалардын гана емес, бугшп романдардьщ кебшщ де<br />

, жанрлык турпатына кумэндануга болады. Авторлык максат пен<br />

идеяга орай, шыгарманын жанрлык Kefl6ip белгшерше карай роман<br />

деп шартты турде аталатын шыгармалар элемшк эдебиетте аз<br />

емес. Алайда, эр халыктын эдебиетшде жанрлык типологиямен<br />

катар, езше гана тэн ерекшелпстердщ мол болашны да аян.<br />

Роман жанрынын тарихы, даму жолдары бар. Б р —eMipni<br />

карасезбен керкем бейнелеу тарихы. Онын туу, кемелдену<br />

жолы эр ел эдебиетшде езшше етеш. ¥зак, кыска мерз1мдерд1<br />

(диахронды тургьшан алганда) камтуы мумюн. Мысалы, жана<br />

романга жету ушш грек, италия эдебиеп ондаган гасырларды<br />

бастан кешее, француз, HeMic, агылшын эдебиеп ею-уш<br />

гасырды ‘ артка салды, орыс эдебиетше Пушкинге жету ушш<br />

100-150 жыл керек болды. Bpi романдык тш брардын кебшде<br />

аударма шыгармалар непзщце калыптасты. Ал казак эдебиеп<br />

б р жолды айтарлыктай кыска мерз1м шпнде 20-30 жылда eiri.<br />

Муньщ тарихи объективп ce6enTepi болды. Дэстурл1 эдебиеп<br />

мен аса бай ауыз эдебиеп, халык прозасы, халыктык романдар,<br />

сез енерше деген ерекше кабшет, Баше, Шышс, орыс<br />

классикасымен жаксы таныстык б р дамуды тездетуде улкен<br />

роль аткарды. XX гасыр басындаш казак эдебиетшде романдык<br />

ойлау керийстерш ангартатын элденеше факторлар болды.<br />

Халыктын сауаттылышнын артуы, дуниетанымнын жанаруы,<br />

адамнын ез кукышн сезше бастауы, niicipiH, кезкарасын коргауга<br />

умтылуы т.б. таска басылган сезге, киял-гажайып уакигаларга<br />

толы шыгармаларга кезкарас езгерд1. Дидактикалык, енегелж<br />

максаты айкын шыгармаларга ьпсылас азайды.<br />

Романды «жана заман эпосы* десек те, эдебиет тектершщ<br />

синтез! —синтетикалык жанр десек те, роман эдеби дамудын

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX ГАСЫРДЫН БАС KE3I (1900-1917) 52<br />

жетшген сатысымен, романдык ойлаудын калыптасуымен<br />

сэйкес кел еда.<br />

XX гасыр басында роман жазган каламгерлердан кепшшп<br />

объектива, субъектаBTi жагдайларга орай кейш роман<br />

жанрымен тубегеШй айналыса алган жок. Мысалы, М.Дулатов,<br />

С.Торайгаров, Т.Жомартбаев, М.Кэшшов, С.Кебеев т.б. жарык<br />

керген романдарьшын когамдык санага, эдеби процеске ыкпалы<br />

зор болды. Бул шыгармалар кезшде Б.Майлин, ГЖансупров,<br />

F.MycipenoB, F-Мустафин, С.Сейфуллин, М.Эуезов, С.Муканов<br />

т.б. каламгерлер шыгармашылыгына эсер етп. Белгш! дэрежеде<br />

улп, дэстурлж кызмет аткарды. Олардын шыгармаларындагы<br />

керкем эпизод, сэнда образ, сэтп деталь, сезсырлары кейшп<br />

каламгерлерге ыкпалын жасады.<br />

XX гасыр басындагы казак прозасындагы жанрлык iawemcxepfli<br />

зерттеу эдеби процестеп багыттарды байымдауга мумкшдж<br />

береда.Мэселен, А.Жандыбаевтыц «Жас гумырым, яки жастыкта<br />

гафлат» атты 1907 жылы Кдзанда басылган романы XX гасыр<br />

басында жарык керген шыгармалардын 6ipi. Осы дэу1р эдебиетш<br />

зерттеушшердщ барлыгы да отан белгш дэрежеде токталып<br />

етеда.<br />

Шыгарманьщ басты идеясы мен формасына онын 6 ipiHmi<br />

жакпен баяндалуына жауап 1эдер болсак, Абай «Кдра сездершщ»<br />

эуеш байкалады.<br />

Шыгармада бала окытып журген молдалардын турл1 типтер1<br />

бар. Автор оларды езшдйс мшез кулыктарымен даралай бшген.<br />

«Жас гумырым, яки жастык гафлатта* мал аркасында тактик<br />

кунелтш отырган казак ауылдарынын Tipminiri эдем1<br />

суреттелген. Кыстаудан кысылып шыккан казак ауылдарынын<br />

жайлауга кешкен сэттеп куанышы, кайта кыстауга оралган<br />

кездеп ыкылассыздыгы, адамдардын кецш-куйлер1 тэп-тэу1р<br />

бейнеленеда. Шыгармада кеп кездесетш табигат cyperrepi жалан<br />

KepiHic туршде алынбай, автор идеясына катысты белгш 6 ip ой<br />

аркалайды.<br />

Романда басынан аягына дейш непзп ойды гана биццретщ<br />

уакигалар баяндалады. Осы эдас - ойды белгш! 6ip уакигалар<br />

аркьшы беруге талпыну XX гасыр басындагы казак прозасыыда<br />

ж ш кездеседа. Алайда оны шын мэнщде шебер пайдалана<br />

алгандар кеп бола койган жок.<br />

А.Жандыбаев жан-жакты канауга ушырап, шурайлы жер,<br />

ата-конысынан ыгыса бастаган казак халкына тендж эперер,<br />

турмысты женшдетер улкен куш репнде оку, бшмда атайды.<br />

Бул —оку-агарту мен адамгершшк тэрбие, уп'т аркылы жалпы<br />

адамзатка бакытты котам орнатуга болады деген агартушылык<br />

niKipAiH 6ip KepiHici гана.

53 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАШ КАЗАК ЭДЕБИЕП<br />

Кдзакгын жер-суынын тарылып, малынын азаюы<br />

надандыгынан дей келе, патша уюметшщ казак даласында<br />

! журпзл отырган саясатына наразылык бищреш. Сондыктан да<br />

А.Жандыбаевтын булшыгармасы патша цензурасы каушпдеп<br />

тапкан ютаптар Ti3iMiHe шккен62.<br />

“Жас гумырым, яки жастыкта гафлат” казак даласынын uirepi<br />

дамуына кесел болып отырган надандыкты аяусыз сынга алган,<br />

соны кызгыштай корушы надан молдалардын образын жасады.<br />

Бул естелж-роман казак прозасы дамуынын кезекп сатысындары<br />

б1ршама шеберлйспен, сауатты жазылган шыгарма екенш<br />

ерекше айтуымыз керек.<br />

Кдзак прозасындагы такырыптык-идеялык ianemcrep XX<br />

расьф басындагы казак романдарьшда да байкалады. Мысалы,<br />

“Бакытсыз Жамал”, “Кыз керелйс”, “Калын мал”, “Мунлы<br />

Мэриям”, “Кдмар сулу”, “Юм жазыкты?” т.б.<br />

Романшылар казак кыздарынын бас бостандыгы туралы<br />

такьфыпты жастардын махаббат жолындагы куресшен repi<br />

кен арнага —адамдык eMip, бостандык ушш курес идеясына<br />

алып шыгады. Каламгерлердщ дуниетанымы, eMipm бейнелеу<br />

npHHUHirrepi эртурл1 болгандыктан, керкемшк nieiniM деалуан<br />

турл1 KopiHic тапкан.<br />

XX гасыр басында бул такырып мулде езге проблематикада,<br />

философияда козгалады. Казак романдарындагы басты назар<br />

жастар арасындагы гашыкгык, махаббат тарихьшда емес. Осы<br />

такьфьштардагы романдардагы махаббатта Лейш-Мэжнундйс<br />

умтылыс, романтикалык куштарлык бейнеленбейда. Романдарда<br />

куреске кетершетш непзшен кыздар, opi олар окыган<br />

сауатты, eHepni жшттерге «рашьпым» дегеннен repi «тещм,<br />

куткарушым» деп карайды.<br />

М.Дулатовтыц «Бакьггсыз Жамал» романы —осы такырыпты<br />

терешрек козгайтын XX гасыр басындагы елеугп шыгармалардын<br />

6ipi. Роман кезшде окьфман кауьш ортасындаулкен niKip турызып,<br />

мерз1мш баспасезде сын объекпсше айналды. Онын когамдык<br />

санага ыкпалы да кушп болды.<br />

Романньщ ею мэрте (1910, 1914 жылдарда) басылым KepyiHiH<br />

e3i онын окьфман кешлшен шыкканын, ютапка сураныстын<br />

кеп болганын делелдей алады. Шырарманын манызы казак<br />

эдебиетшдеп реалистж сипатты, келемш, курдел1 тунгыш роман<br />

болгандыгында рана емес. Ол казак эдебиеп тарихындагы<br />

керкемд1к дэрежес1 жогары ерекше эдеби кубылыс репнде де<br />

аса манызды. Сондыктан роман езшен кейш жазылран талай<br />

шыгармаларра улп болды, олардын тур, стшпне белпл1 дэрежеде<br />

62 Э.Жиреншин. Казак ютаптары тарихынан. А., 1971,148-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1 9 0 0 - 1917) 54<br />

эсер етп. М.Кэшшов, С.Кебеев, С.Торайгыров, Э.Галымов,<br />

Б.Ержанов, Т.Жомартбаев, т.б. прозалык шыгармаларында<br />

М.Дулатов стшйнщ iamepi сайрап жатыр. Керкем проза тип мен<br />

компоненттершщ калыптасуына да онын эcepiмoл.<br />

XX гасырдын басындагы казак романы керкемдж жуйесшщ<br />

кай арнада калыптасып дамыганы туралы турл1 птрлер<br />

кепшшжке бугшде таныс. Ал «Бакытсыз Жамал* романы осы<br />

дамудын кай багытга ep6ireHiH бшуге, белгш дэрежеде жагдай<br />

жасайды. Казак прозасыньщ непзшде дэстурл1 эдебиепм13 бен<br />

казак халык прозасынын pooii каншалыкты екенш байымдауга<br />

мумкшдж бередк Романнын курылымдык, керкемдж жуйесше<br />

угале караган зертгеупи онын б1пмшдеп ерекш ел истер<br />

себебшщ казак когамдык санасы дамуынын езшдж жолына<br />

тэуедщ екенш сезиз таниды. Казак прозасы дамуынын<br />

жольшдагы езге, дара npouecii кередк<br />

М.Дулатов роман фабуласы ретшде элеуметпк меш бар<br />

мэселет алган. 9 p i оны сап де болса сентиментаяды рецю бар<br />

реалиста стильде баяндайды. Кейб1р эпизодтарда натуралды<br />

баяндауларда ушырайды. Шыгарма композициясына жымдаспай<br />

окшаулау турган энпмелер де бар. Мысалы, алгашкы тарау<br />

уакига етепн ортанын он бес жыл бурынгысын баяндайды.<br />

Автор романда казак даласында кепкездесе бастаган ку былые,<br />

уакига аркылы казак кыздарынын басындагы тецдж мэселесш<br />

кетерш, с оган катысты ез ой-идеясын жетказед1. Жэй гана<br />

баяндап коймай, окушысына эсер етуд1 кездейдк Сондыктан<br />

автор шыгарма сонын кайгы, Kacipence батыра аяюгауды эдеШ<br />

тандаган Tapiafli.<br />

Керкем прозадагы аса курдел1 жанр — роман жазу успнде<br />

М.Дулатов непзшен казактьщ дэстурш эдебиеп мен халык<br />

прозасынын керкемдж жуйесше жэне суйенед1 сонын стильдж,<br />

курылымдык, керкемдж эдгстерш колданады. Керкем проза<br />

поэтикасына катысты, acipece, тшне байланысты вдешстершде<br />

де непзп прек репнде халык прозасынын жепстатершен нэр<br />

алды. Жанартып, дамытып, uirepi апаратындары да жок емес.<br />

XX гасыр басындагы казак романы 6ipTeicri бупщикте<br />

кершбейщ. Онда колына калам алган турл1 саяси-элеуметтж<br />

топтардын екщдер! енбектендц, шыгармашылыкпен айналысты.<br />

Ел аузында, халык прозасында калыптаскан фабулаларды<br />

баяндаушылар да, натуралиста, сентименталдык тэсщдерд!<br />

колданушылар да, реалистж эд1стщ турлершде жазушылар да<br />

болды.<br />

Бейнелену эдгс-тэситдерше катысты зертгеулерде кеп<br />

козгалса да тиянакты шешшпи таппай келе жаткан мэселелердШ<br />

6ipi — натурализм проблемалары. Казак эдебиеттануында б р

55 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАГЫ КАЗАК ЭДЕБИЕТ!<br />

мэселеге катысты пшрлер А.Байтурсынов, Ж.Аймауытов,<br />

С.Муканов, К-Жумалиев, Е.Исмаилов, М.Кдратаев, Б.Кенжебаев,<br />

З.Кдбдолов, Т.Кэюшев, Р.Нургалиев, З.Бисенгали т.б. галымдар<br />

енбектершде айтылады. вм^рдщ шындыгын бейнелеу<br />

барысында усак-туйек детальдарга токтала жазу, тэптштей<br />

баяндау. Бул эдеби багыттын улттык ерекшелжтерш ескеретш<br />

теориясы жасалган жок. Натуралиста багыт жэне онын адк-<br />

Tacumepi дегенде есте болатын ею жай бар. Bipi —ем1рде<br />

болган уакиганы, болмаса онын 6ip KopiHiciH мейлшше казкалпында<br />

суреттеу. Еюншкл —эдеШ ем1рдщ 6ip кериистерше<br />

токтала, асыкпай, тэппштей, максатты турде жазу.<br />

Сентиментализм агымы арнасында жазылган эдебиет<br />

пен оньщ теориялык непздер1 XX гасыр басындагы казак<br />

каламгерлерше беймэл1м болган жок. Кейб1р шыгармалардын<br />

такырыптык-идеялык мазмуны, тйгп шыгарма атаулары да<br />

казак каламгерлершщ бул агыммен таныстыгын анык керсетедь<br />

Мысалы, «Мунлы Мэриям», «Бакытсыз Жамал», «Бейшара<br />

кыз» (Э.Галымов), «Зарлы сулу», «Шын сорлы», «Алданган сулу»<br />

(Магжан) т.б.<br />

Сентиментализм казак эдебиетщде калыптаскан эшс-тэсш,<br />

I идеялык, керкемдж эдеби агым ретшде кезге тусе коймаса<br />

| да, осы улпш сактай жазылган шыгармалар —елен, энпмелер<br />

ж т кездеседь Шыгарма 6eniMi, тарауы, эпизод тэр1зщ улпде<br />

романдарда да бар. М.Кэшшовтщ «Мунлы Мэриям» романы<br />

мазмунындагы сентименталды эуен, Э.Ралымовтыц «Бейшара<br />

кыз» тагдырын баяндайтын аянышты энпмедеп авторлык<br />

эмоция, М.Дулатовтыц «Бакытсыз Жамал» романындагы<br />

сентиментализм ернектер1 осыган айгак бола алады.<br />

Сентиментализм эуендер1 мен онын пафосьш сактай жазылган<br />

курамдас белжтер С.Торайгыровтыц «Кдмар сулу», «Юм<br />

жазыкты» романдарында да кездеседь<br />

«Мунлы Мэриям» романынын басына еленмен бершетш<br />

арнаудын повесть курьшысьша да, М.Кэппмовтщ саясиэлеуметтж,<br />

эстетикалык кезкарасына да катысы бар.<br />

“Мунлы Мэриям” кейшкерлер! непзшен ею топка белшед1.<br />

Bipi —бас бостандыгы, махаббаты ушш куресупй Мэриям мен<br />

Галымдар болса, eiOHinici — олардын тагдырын трагедияга,<br />

KacipeTKe душар кылушы Нуркан жэне онын манындагы<br />

Кекен мен Досымбайлар. Сонгы eKeyi 6ipep эпизодтарда<br />

Kepi нее де окушы есшде капал ы.<br />

М.Кэпнмов казак кыздарыньщ бас бостандыгы туралы<br />

такырьшка жана кырынан келген. Мунда бостандьж ушш<br />

куресте Мэриям — кара куштщ, зорлыкгын емес, алдаудьщ,<br />

аярльтктьщ курбаны. Нуркан бастаган топ айтканынан

КАЗАК, ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 56<br />

кайтпайтын кара кунггщ, бишктщ, зорлыктын eicinnepi емес.<br />

вйткеш, колдарында ш еказ зорлыктын к и т —б шик жок. BipaK,<br />

бостандык ушш куресупй жастарды кулыкпен, алдаумен Kacipence<br />

душар етеда. Олар еэдершщ кулкындары ушш неден де болса<br />

тайынбайды. Мэриям мен Галым басындаш трагедия тек сонын<br />

6ipi гана.<br />

М.Кэипмов ара-тура кездесетш сэгп эпизодтарды шыгарма<br />

езегшдеп уакигамен ундеспкке жетюзе алмаган. Сондыктан<br />

да повестщ кейб1р кейшкерлер! непзшен эскиздж нускада<br />

калган.<br />

Алайда, М.Кэинмовтщ “Мунлы Мэриям” романы —<br />

казак эдебиепне Нуркан тэр1зщ типтерд1 экелген, XX гасыр<br />

басындагы казак прозасыньщ келемд1 туьшдыларынын 6ipi.<br />

Шыгарма 03iHiH ж е л т уакигасымен, сюжепнщ коюлышмен<br />

окушысын кызыктьфа алады. Романдага сентиментальдык эуен<br />

осыбагытган казак эдебиетщдеп улкен б ip KepiHiciHe дедал ел.<br />

ТЖомартбаевтыц “Кыз керелйс” романы — курылымдык<br />

ерекшелйстер1 мен керкемшк бейнелеу куралдары, такырыптыкидеялык<br />

мазмуны багытында ерекше шыгарма. dcipece,<br />

автордын романга тосын пгшш (форма) тандау жолындагы<br />

i3flemcTepi ойлануга турады. BianiH ойымызша, романнын табысы<br />

да, казак эдебиеп тарихындагы манызы да осы тешректен<br />

табылады. Каламгер алдына агартушы-демократтык максат<br />

кояды да, роман керкем мазмунын соган багындырады. Бул<br />

форма романда колданылатын ертеп мазмунын да айтарлыктай<br />

езгертедй Уакига мен кейшкерлерге багытталган авторлык жана<br />

кезкарас, идея бар.<br />

“Кыз керелйс” туралы пйар айтушыларды 6ipa3 ойга<br />

калдырган мэселе —агартушы-демократтык мазмуны бар, идеясы<br />

айкын шыгармада ертеп фабуласынын пайдаланылуы. Ол<br />

Т.Жомартбаев романы курылымынын синтетикалык сипатын<br />

гана танытпайды, онын керкем мазмунын да белплейдь<br />

“Калын мал” романынын жариялануы казак халкынын 1913<br />

жылш мэдени ем1ршдеп eneyni уакига efli.<br />

С.Кебеевтщ “Калын мал” романы XX гасыр басындаш казак<br />

эдебиетщдеп кептеген npouecTepi байымдауга мумюндйс бередо.<br />

BipimnmeH, онда С.Кебеев сиякты казактын агартушылык,<br />

демократтык багыттагы жазушыларынын роман тэр1зд1 келемд1<br />

прозалык шыгармага келужолы, сыры бар.<br />

“Калын мал” романын жазу устшде автор орыс эдебиеп<br />

классиктершен де улп алган, acip ece, Гогольдщ “Вл1<br />

жандарынын” acepi мол болган. Сонымен катар, жазушыга<br />

халкымыздын ауыз эдебиеп i шыгармал арыныц да ыкпалынын<br />

болганы анык.

57 XX ГАСЫРДЫН БАСЫНДАГЫ КАЗАК ЭДЕБИЕТ!<br />

“Калын мал” романын жазуга С.Кебеев те белгш 6ip<br />

дайындыкпен келш.<br />

1913 жылы “Кдлын мал” романын жазганда С.Кебеев — таза<br />

агартушылык-демократтык кезкарастагы устаз. Сондыктан да<br />

шыгарманын алгашкы нускасына талдау жасау XX г.б. эдеби<br />

процестеп кеп жайларды аныктауга мумюндж береда.<br />

“Кдмар сулу” романы —С.Торайгыров шыгармашылыгынын<br />

жана салага еткел1 турганын, керкемдж-идеяльпс 1зденютерш<br />

анык керсеткен шыгарма. Кдламтердщ казак когамы алдындагы<br />

кеселдерд1 эшкерелеумен катар, оны жан-жакгы бейнедеуге<br />

куш салганы, жана „ формага, курдел1 жанрга неге калам<br />

тартканы ангарылады.<br />

“Кдмар сулудан” кейшп шыгармаларында каламгер улкен<br />

идеяларды керкем образга, жинакы бейнелерге Keinipyre еркш<br />

барады. Мысалы, “Адаскан eMip”, “Кедей” т.б. Ал 1915 жылы<br />

ел аузынан жазып алган “Жакып пен Жантурсын”, “Жазыксыз<br />

тамган кан” аталатын шыгармалар узшдшершде жазушынын<br />

проза жанрындагы болашагы кершещ.<br />

Романда полилоггардьщ алатын орны ете зор. 9pi<br />

полилогтарды пайдалану - С.Торайгыров шыгармашылыгында<br />

керкемдж-идеялык мэш бар улкен тэсш. Полилог аркылы<br />

каламгер барша жолсыздыктарга жол берш, кенбеске кен in,<br />

тамак андыган надан топтын жиынтык бейнесш эшкерелей<br />

жазады.<br />

Романнын бас каЪармандары — калыптаскан характерлер.<br />

Ал айда уакига ербуше, тагдыр тартысына катысты олардын<br />

0й-сез1мдер1, apeKerrepi езгеркггерге ушырайды, даму устшде<br />

бейнеленеш. “Кдмар сулу” романында ол мулдем ушталады.<br />

С.Торайгыровтъщ еленмен жазылган “KiM жазыкты” романында<br />

да курделх жанрды игеру жолындагы каламгер i3AeHici айкын<br />

кершеш.<br />

Эдеби жанрлар шшде романнын элеуметпк сипаты<br />

кепке белгш. Аз зерттелмеген де объект. XX гасыр басындагы<br />

казак романы керкемдж жуйесшде элеуметпк мазмункын<br />

алатын орны улкен. Мысалы, эйел тен дт такырыбындагы<br />

шыгармалардын 6api непзп мэселе ретшде махаббатгы емес,<br />

казак когамы алдында турган кел ел i элеуметпк проблемаларды<br />

алады. Замана лебш сезш, жаналыккаумтылган жастарга карсы<br />

турган куштер мен турл! элеуметтж топтар эрекетш жан-жакгы<br />

суретгейд!. Эргол уакига ететш органы толыктыратын курамдас<br />

бел1мнщ 6ipi емес, непзп кайшылыкгын, кактыгыстын ipi<br />

козгаушы кушл ретшде бейнеленеш. Анык езшдж ерекшелш<br />

де жок емес. Эдетте, классикалык романдарда басты фабула,

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I ( 1 9 0 0 - 1917) 58<br />

сюжеттер накты ортада, уакыт, заман, аясында ерби бастаса, казак<br />

романдарында бостандыкка умтылган жастар куресшде б1рден<br />

байкалады да, казак когамындагы элеуметпк куштер эрекеп,<br />

психологиясы суреттелш, кайшылык мазмуны б^ртшдеп ашылады.<br />

Мысалы, “Кдмар сулу”, “Калын мал”, “Мунлы Мэриям”, т.б.<br />

романдарда.<br />

Мазмундаш шарпылык пен онын непзшдеп eMip шындыгы<br />

арасындагы айырманын элеуметпк сипаты б1рден кершеда.<br />

XX гасыр басындагы каламгерлер шыгармаларындагы<br />

элеуметпк такырыптар мен идеялар керкемдак-идеялык<br />

(здетстершщ непзш курайды. Кдламгерлердщ азаматтык<br />

позициялары айкын. Ол мэнда болган сайын элеуметпк<br />

сипатынын да салмагы артады. Мысалы, МДулатов,<br />

С.Торайгыров, С.Кебеев, т.б.<br />

XX гасыр басында казактын жана романы гасырларга<br />

созылатын эдеби процесп бастан кешп. Онын барша<br />

табыстары мен киындыктарын кайшылыктары мол уакытта —<br />

казак романыньщ ауыр жугш кетерген XX гасыр басындагы<br />

эдеби байланысты сез талантты казак каламгерлершщ<br />

шыгармашылыгында анык керсеплда.<br />

XX ГАСЫР БАСЫНДАГЫ ЭДЕБИ БАЙЛАНЫС. XX гасыр<br />

басындагы эдеби байланысты сез еткенде, онын мынадай<br />

арналардан куат алганын атап еткен жен. Ен эуел1, Ресей<br />

империясынын отаршылдык саясатына карсылык репнде ресей<br />

мусылмандары мен жалпы турю халыктарынын саяси курес<br />

жолындагы идеялык 6ipniri непзшдеп карым-катынастарынын<br />

дамуы. Еюнпиден, осы жагдаят аркылы басты шыгармашылык<br />

тулгалардын езара ыкпалынын арта тусуь Уппншщен, езге<br />

журт, шыгыс-батыс эдебиетшш озык улгшеп шыгармаларды<br />

аудару аркылы уйрену, тэж1рибе алмасу, шеберлж калыптастыру<br />

мэселелер1 непзге алынады. Ендеше казак халкынын Ресейдег1<br />

мусылмандармен жэне dcipece турю журтымен тарихи карымкатынасын<br />

багдарлау эдеби алмасудыц непзш танудын алгы<br />

шарты болып табылады.<br />

Жалпы, шыгыс дуниесшен ауыскан шыгармалардын ею<br />

улкен арнасы бар. Оньщ 6ipi —дши уагызды непзге алган куран<br />

хикаяттарынан алынган туындылар да, еюншю1 — шыгыстык<br />

эдебиеттщ озык улгшеп керкем туындыларынан алынган<br />

сюжеттер. Шыгыс эдебиетшщ озык улгшерш халыкка кен<br />

жайылган шыгармаларды аудару аркылы уйрену, тэж1рибе<br />

алмасу, шеберлж калыптастырула дани агартушы акындар, ;<br />

acipece, олардын ютаби акындар деп аталатын тобы<br />

ерекше енбек етп. Олар шыгыс эдебиетшщ жауИарларын ез<br />

окырмандарына жетк1*зт, озьгк дуниелер1*нен енеге шашты.

59 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАГЫ КАЗАК ЭДЕБИЕП<br />

Шэд! Жэнпрры, Акылбек Сабалры, Жусшбек Шайхисламулы,<br />

Мауленкей Жумашры, т.б. акындар Ш ышс эдебиепнщ<br />

жогарыдаш ею арнасынан да кептеген шыгармаларды казак<br />

окырмандарына жетюзш, эдебиеттщ epiciH кенейтп. Оларды<br />

тугелдей назирашылдыкты дамыткан акындар деуге болады.<br />

Осы акындардын 6ipi Ак,ылбек Сабалулы отыздан астам кисса<br />

жазып, казак жазба эдебиепне улкен улес косты. Акыннын<br />

«Куран», «Мын 6ip тун», «Тотынама» сюжеттершен алып жазган<br />

киссаларынын мазмуны имандылыкка шакыру, адамгершшкке<br />

ундеу болып табылады.Онын «Кисса Дандан», «Хикмет Нигмет»,<br />

«Кисса ИбраИим», «К^сса Смагул», «Кырык ya3ip», «Габдылмэл^к<br />

пен Мэлике кыз», «ТаЬир-ЗуЬра», «Бозжтт», «Ахтам-Сахаба»,<br />

«Кисса Марруба», т.б. киссалары бар.<br />

Эрине, акын киссаларынын Ke6i —дши шыгармалар. Оларда<br />

ислам fliHi мен оньщ таралу жолдары туралы турл1 аныздар<br />

мен «Куранда» айтылган дуниелер непзшдеп дши - агартушылык<br />

идея KepiHic табады. Эйтсе де, осы исламдык жэне шыгыстык<br />

эдебиетген улп ала отырып, Акылбек Сабалулы езщшк<br />

туындылар да жазган. Солардын 6ipi - «Сэтбек» дастаны. Онда<br />

Ci6ipMeH казак даласын жаулаушы патшалык Ресейдщ канш ер<br />

колшокпары Брмакты елпрш, ел кепн кайтарган Сэтбек<br />

батырдын epniri жырланады.<br />

XX гасырдын басында шышстык улгшеп кисса-дастандарды<br />

мол жазган акынньщ 6ipi —Шэдд Жэнпров. Онын «Кисса<br />

Бэлгам Батур», «Хайбар», «Назым шахар дэурны», «Назым сияр<br />

тариф», «Хикаят халифа Ьарон-ар-Рашид», «Хикаят камар<br />

заман» атты киссалары бар. Оньщ б1ршде адамдык, адамгершшк<br />

касиетгер уагыздалса, еюниисшде мусылман дшш тарату<br />

женшдеп шаЪид соты стары, ушшппсшде эдш патша жайы<br />

жырланады.<br />

Осыкатардаш ipi акындардын 6ipi - Жусшбек Шайхисламулы.<br />

Ол шышс эдебиепнен улп етш жазып шыккан «Жуст-Зылиха»,<br />

«Касым жомарт», «Сейфишэлж», «Дарига кыз», «Эбу Шахма»,<br />

«Кербаланын шелшде», «Шэюр-Шэюрат», «Tahnp-3yhpa», т.б.<br />

киссалар жазган. Жусшбек киссаларынын адам тэрбиесшдеп<br />

орны ете зор. Олардын шйндеп кемел киссанын 6ipi —«Ж уст-<br />

Зылиха». Дши сюжетген алынган бул шыгармада Жусш пен<br />

Зылиха махаббат ы жырланады. Бул сюжеттщ аргы ар нал ары<br />

ежелп мифтерге, «Таурат», «1нжш», «Куранга» барып прелей.<br />

Б р такырыпты Фирдоуси, Жэми сынды фарсы классиктершен<br />

6ipre TypiK акындары Эли, Дурбек, т.б. нэзиралык дэстурмен эр<br />

кезенде жырлаган. Жусшбек «Жуст-Зылиханы» тур\к акыны<br />

Эли нускасына суйенш жазган.<br />

Жалпы, шышстык эдебиетпн улплер\ Туркгстан кал асы

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX ГАСЫРДЫН БАС KE3I (1 9 0 0 -1 9 1 7 ) 60<br />

аймагы, Кдратау enipi, Сыр бойы акындарында айрыкша<br />

KepiHic тапкан. Кдратау eHipiHiH акындары Мэдеш<br />

Жусткожауды, Кулыншак Кемелулы, Мусабек Байзакулы, т.б.<br />

шыгармашыдыгында ислам такырыбы, Шыгыс эдебиеп улгшер1<br />

насихаттык, есиегпк, енегелж тургыдан KepiHic тауып, олардын<br />

елецдершдеп непзп ой идеяга айналады.<br />

Ал enai Сыр cynettnepi аталып, казак эдебиетпнде езшд1к<br />

акындык мектеп калыптастырган енерпаздык шошр<br />

шыгармашылыгында исламдык мазмунмен толыккан шыгыс<br />

эдебиетшщ эпикалык жанрдагы ynruiepi жасалды. Базар<br />

Ондасулы, EpiM6eT Келдейбе кулы, Омар Шораякуды, Турмагамбет<br />

Ьтшеууды, Жусш Ешниязулы, Жусш Кдщрбергенулы, Данмурын<br />

Кенжебекулы, Нуртутан Кенжегулулы —осындай шыгармашылык<br />

тулгалар. Олардын шыгармаларында Куран cioxeiTepi араб, парсы,<br />

ущй, турю халыктарынын аныз-epTeruiepi непзщде «Мын 6ip<br />

тун», « Тотынама», «Шахнама» желитер! бойынша классикалык<br />

Шыгыс эдебиеп акындары жырлаган дастандармен такырыптас<br />

кисса-дастандарды кайталап жырлау кешнен канат жайган<br />

YPJiic. Мысалы, Ер1мбетгш «Мухамед пайгамбар туралы хикая»,<br />

«03ipeT 0jii мен Дариха кыздын Kypeci», «Садуакас сахи», «Актам<br />

сахаба», «Атымтай Жомарт», «9бу шашма», т.б. нэзиралык киссадастандары<br />

—осынын накты айгагы.<br />

Омар Шораякрынын «Мухаммед», «Магауия», «Ьах<br />

Сулеймен», «Кдлимулла», «Эбу шахма», т.б. кисса-дастандары,<br />

Турмагамбет 1зплеуулынын «Данышпан карт», «Туткын кыз»,<br />

«Рауа бану», «Мэрда дихан», «Эшкэбус», «Рустем-Дастан», киссадастандары<br />

туралы да осыны айтуга болады.<br />

XX гасыр басында казак акын-жазушылары тек шыгыстык<br />

эдебиетпен гана байланыска тусш коймай, жазба эдебиеп бшкке<br />

кетершген езге де елдердщ тэж1рибесше кез салып, жан-жакты<br />

эдеби байланыска тусе бастады. Батысшыл багыттагы зиялылар<br />

тобындагы акын-жазушылар батыстык эдебиетке кеп<br />

елнстегеш байкалады.<br />

Сонымен 6ipre, acipece, орыс эдебиепнен уйрену кен етек<br />

жайганы да тарихи шындык. Онын ен 6ip жанды KepiHici аударма<br />

шыгармалардын кептеп пайда бола бастауы болатын.<br />

Абай, Ыбырай салып кеткен сара жолды жалгастыруда<br />

Абайдын шэюрт iHici Шэкэр1мн1н енбеп ете зор. Акын 1908-<br />

1909 жылдары А.С.Пушкиннщ “Дубровский”, “Боран” атты<br />

туындыларын аударды. А.С.Пушкиннщ кара сезд| шыгармаларын<br />

аудару тэж1рибес1 б1эде бурыннан бар болатын. Онын алгашкы<br />

талпынысы 1903 жылы жасалган-ды. Фольклорист, этнограф, I<br />

аудармашы Молданияз Беюмов А.С.Пушкиншн “Капитан<br />

кызы” повесш аударып, Кдзандагы Харитоновтар баспасынан

61 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАГЫ КАЗАК ЭДЕБИЕП<br />

шыгарды. Автор ез аудармасына непзшен Петр Гринев пен Мария<br />

Миронова арасындагы махаббат хикаясын аркау етш, оган Пугачев<br />

козгалысын косып, ыкшамдап аударган. Сейтш 48-бетпк шагьш<br />

шыгарма етш шыгарган.<br />

Шэкэр1м аудармалары казак тэряома тэж1рибесшдеп езгеше<br />

6ip кубылыс болып сан алады. Ол Пушкиннщ кара сезбен жазган<br />

шыгармаларын еленмен аударып, тел туындыдагы сюжет пен<br />

окига курылымына еш зиян келпрместен, казак тшшде еленмен<br />

эсерл1турде ернектеп бердк<br />

Шэкэр1мнш орыс акын-жазушыларынын шшен<br />

Л.Н.Толстойды кадьф тутып, устаз санаганы белгш. “Танбаймьш,<br />

ffl9KipriMiH Толстойдын” деген сездер! — бутан куэ. Ол эаресе<br />

OMipiHiH сонгы жылдарьшда Толстойдын туындыларымен кеб1рек<br />

сырласып, рухани жакындык 1здеген. Сондыктан да Шэкэр1м<br />

жасаган тэрж1малар XX гасырдын басьшдагы улт эдебиеттершщ<br />

карым-катьшасына, езара эсер байланысына келш косылган жана<br />

арна болып табылады.<br />

Атап айтар 6ip жагдай — казак аудармашылары кебше мысал<br />

жанрын аударуга ден койды. Мысалды еленмен аударушылар да<br />

(А.Байтурсынулы, Б.втетшеуов т.б.), кара сезбен баяндаушылар да<br />

(Э.Бекейхан, С.Кебеев, С.Денентаев) болды. вленмен аударудьщ<br />

me6epi Ахмет Байтурсынулы. ИА.Крыловтын мысалдарын<br />

аударып, 1909 жылы Петербургте “Кырык мысал” деген атпен<br />

бастырып шыгарды.<br />

И.А.Крыловтан Абайдын да аударганы белгш. Абай орыс<br />

акынынын мысалдарын керкемдш мен поэтикалык куатына<br />

карай талгай да тандай отырып аударса жэне дэлме-дэл аударуга<br />

тырысып, акындык жарыска туссе, Ахмет езгеше багыт устанган.<br />

Ол кебше мысалдын ш ш мэнше назар аударып, ез ултынын<br />

турмыс-пршштне жакын, ултынын санасын оятудьщ езекп<br />

мэселелерш кетеруге жарайтын мысалдарды ipiicreft отырып<br />

тандады. Сондыктан ол тэрж1ма жасаган мысалдар тел туындыдай<br />

кабылданып, ел азаматгарынын алдына салауатты сауалдар<br />

койып, кекейдеп кеп суракка жауап берд1. Ахмет уинн мысал<br />

курескерлйс жольгадагы ен 6ip e m w i кару репнде пайдаланылды.<br />

М.О.Эуезовпн “Кырьпсмысалды” “калын казак журтшылыгынын<br />

алгашкы еспген тенкерк рухындагы ce3i” — деп багалаганы<br />

сондыктан ед1.<br />

ИА.Крыловтан Спандияр Кебеев те, Бекет втетшеуов те<br />

аударма жасаганы белгш1. Эртургп денгейде аударылган аттас<br />

мысалдар казак аудармашыларында кездесш отырады. Мэселен:<br />

“Акку, шортан Иэм шаян”, “Ат пен есек”, “Кдскыр мен тырна”,<br />

“Каскыр мен козы”, “Шал мен ажал”, “Айна мен маймыл”,<br />

“Маймьш мен кезщшрш” мысалдарын Спандияр Кебеев те, Ахмет

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 62<br />

Байтурсынулы да аударган. Абай' тэржталаган “Ала койлар”,<br />

“Есекпен булбул”, “Кдрга мен тулю”, “Емен мен камыс”, “Бака<br />

мен епз” мысалдарын Ахмет те аударган.<br />

* * *<br />

Сонымен эдеби байланыс, эдеби алмасулар аркылы казак акынжазушылары<br />

Шыгыс, орыс жэне баска да элем эдебиетшш озык<br />

улгшер1мен казак окырманын таныстыра отырып, казак тшнщ<br />

мол мумюшпктерш ашты. XX гасьф басындагы эдеби байланыс<br />

эдебиетп кен epicKe шыгарып, ез бепмен 1зденуге жол садды.<br />

Прозадагы сан салалы терещп'к, суреткерлжке баса мэн бершп,<br />

елендеп эуездшк, ыргак, уйкас, айшыктау, кубылту, бейнелеу<br />

T9pi3fli поэзияньщ керкемд1'к куралдары жетшпршп, поэзия<br />

кударетш айкындайгын эдас-тэсщдердщ элем эдебиеп жеткен<br />

epeciHe багыт устау казак эдебиетш жана 6ip белеске шыгаргандай<br />

еда.<br />

БАГЫТТАР МЕН АГЫМДАР. XX гасырдын басындагы<br />

эдебиет ен алдымен улттык рухынын берйсппмен дараланады.<br />

Содан кейш елшк, мемлекетпк тэуелыэдйасе умтылган оймаксаттардын<br />

айкын накты кершу1мен ерекшеленедь Алаш<br />

уранды эдебиеттщ дамуы аз жылда тез ширады, халыктын<br />

муддеда сезш жетиздь Бул туста Абай, Шэкэр1м, МэшЬур Жусш<br />

Кепеев тендес тулгалар катары тузшш улгерген болатын. Ахмет,<br />

М1ржакып, Султанмахмут, Магжан, Бернияз жулдыэдары ещи<br />

кетершт келе жатты. Казактын керкем эдебиетшщ бул кезеш<br />

жанашылдыгымен, жедел даму урдкймен, сондай-ак реалистж<br />

эдебиет эдасше шугыл кетершу аркылы кэнби эдебиеттщ кемедщ -<br />

бишне тугыр калады. Жаца flayip эдебиет!, жана жазба эдебиет<br />

езшш даму, кемеддену арнасына б1ржолата туст1. Реалистж,'<br />

романтикалык сарын жарыса ершген, улттык тарихи сананын<br />

оянуына бастаган, жанашылдык рухындагы эдебиет 6ipTe-6ipTe<br />

кеш тузеп, казак когамынын рухани т!ршшпнде басымдыкка<br />

жетп. Эдебиет белгш денгейде ултты дамытудын эмбебап<br />

куралына айналгандай еда. XX гасырдын алгашкы кезещндеп<br />

Алаш уранды эдебиетгщ рухы устем шыгып, эршен жал гас кан<br />

эдеби урдштщ сан сокпакты даму жолдарын туШстаре бастауы да<br />

шгершпл улттык багыт ретшде манызды едь Когамдагы, сол тустагы<br />

Ресейдеп дуркш-дуркш тенкерютердщ саяси думпу! казак кауымы<br />

мен эдеби ортада жангырыкты. Улттык автономияны кездеген,<br />

тургаш1ЛД1КИ устанган, туркшш-исламшылдыкты колдаган<br />

сарындар кушейе келе белгш 6ip когамдык кезкараска, агымга<br />

айналды. Осынын бэр1 де ipi каламгерлердщ шыгармаларында,<br />

публицистикаларында жедел KepiHic берда. Окыган, зиялы акынжазушылар,<br />

газетшшер сол агымдардьщ агынында белгш! 6ip эдеби

63 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАГЫ КАЗАК ЭДЕБИЕП<br />

багытгарга ойысты. «Айкап» (1911) —«Кдзак» (1913) сынды улттык<br />

басылымдардын арасындагы престщ непзшде осындай котамдыксаяси<br />

кезкарастар жарысы да байкдлды. XIX гасырдын екшпй<br />

жартысынан ж ал гас кан улт-азаттык, агартушылык-демократтык<br />

сипаттагы агымдар аясында жанадан туындаган саясиэлеуметпк<br />

ахуалга байланысты елдж, мемлекетшшдж багьпты<br />

басым устанган (А. Байтурсынов, М. Дулатов, М. Жумабаев),<br />

агартушы-демократтык багьггка кеб1рек ден койган (М. Сералин,<br />

СДенентаев, С. Торайгыров), дши-агартушылыкка жакын турган<br />

(М.Ж.Квпеев, М. Кдлтаев, Ш . Жэнпров) эдебиетпплер эркайсысы<br />

ез кезкарасы тургысынан шыгармаларын жариялатты.<br />

Бул кезендеп казак керкем сез! тек кана Алаш уранды<br />

эдебиеттщ уысьтда гана болды десек, эдебиеттщ кепкырлы<br />

кекжиегш тарылтьш алар едж. Дэстурл1 эдебиет, керкем ойдын<br />

езге де турт багыт, белгшер1 турл1 дэрежеде KepiHic 6epin дамыды.<br />

Отан тарихи алгышарттар да жеткшжп еда. Тарихи думщга<br />

окигалар эдебиетшшер алдында тосьш жагдайларды туындатса,<br />

сонын бэрше кдтысты тшсп бага беру, багьпты айкындау улттык<br />

муддеден туган парыз еда. Жер мэселес1, 1916 жылгы маусым<br />

жарлыгы, автономия, улттык эскер, мектеп, азамат согысынын<br />

канды кыргыньшын алгашкы леб1, тагы баска толып жаткан<br />

киьш-кыстау кундердщ аласапыран мшдеттер1 мен окигалары улт<br />

зиялыларынын тьшыс-ттршшитне де килжп де, ол улттык эдебиет<br />

урдасшде жангырып естшда. «XX гасыр басындагы казак эдебиеп<br />

—улыдэу1рдан: шгеритеулер, курес, кетерийстер, сурапьш согыстар,<br />

киян-кесга тенкерютер дэу1ршщ эдебиеп. Курдеш кеп кырлы<br />

эдебиет», — деп тужырымды бага берген профессор Бейсенбай<br />

Кенжебаев ол тустагы казак акын-жазушыларын саяси, эдеби<br />

багыттарына карай: 1) агартушьшык, 2) агартушы-демократтык,<br />

3) демократгык-тенкерюшш топтарга жжтейда63. Бул багамдау<br />

сол кезендеп эдебиет тарихынын шынайы ахуалынан туындаган<br />

тужырым. Деген мен, XX гасыр басындагы кыруар кеп акындар<br />

мен жазушылар шыгармаларын саралап, багыттар мен агымдардьщ<br />

саяси, керкемдж сипатгарьш таратьш зертгеу — социалистж<br />

реализм anici тусында мумкшдак бол маган, enai гана колга алына<br />

бастаган icrep. ¥лтшыл эдебиеттщ улы мурасына жол жана гана,<br />

тэуелаздж жылдарында ашылды.<br />

Ал XX гасыр басындагы казак эдебиетт — халык тарихынын<br />

ен 6ip биж белесп, ineuiyini кезешшц курдел1 шындыгын<br />

суреттеген эдебиет. Жана эдебиетпн бойын нктеген кезецк<br />

Жана эдебиетге эдебиетпн гуманистж, сыншыл-демократияльж,<br />

агартушылык, реалистж багыттарьт, дэстурл1 эдебиет, азаттыкты<br />

а Б. Кенжебаев. X X гасыр басындагы эдебиет. — А .,1993,. 29-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 64<br />

ансаган халык поэзиясы, «ютаби акындар» деген атпен белгш<br />

болган, нэзирашылдыкты басым устанган дши-агартушылык,<br />

Шыгыс эдебиетшщ дэстурш насихаттаушылык мектеп те б1рдей<br />

керйщ. Бул, ен алдымен, сол курдел1 аласапыранды, тенкер1сп<br />

кезеннщ ерекшелтне тэн кубылысты ерекшелж. X X гасыр<br />

басындагы эдебиет тустастай алганда Элихан Бекейханов, Ахмет<br />

Байтурсынов, М1ржакып Дулатов, Магжан Жумабаевтар рухынын<br />

аясында, ултгык жангыру, улттык азаттыкка умтылу агымындагы<br />

эдебиет. Алаш кесемдер! бул шыргалан курд ел) дэуардеп улттык<br />

эдебиет максатын Абайдын реалистйс эдеби дэстуршщ арнасында<br />

желитеп бердк<br />

1917 ЖЫЛЕА ДЕЙ1НП КАЗАК, ЭДЕБИЕТЩДЕП ЦЕНЗУРА.<br />

Ресей империясыньщ мусылман халыктарынын ютаптары мен<br />

баспага арналган шыгармаларына мемлекетпк мекеме бакылауы<br />

XIX гасьфдан басталъш, Казан, Семей, Уфа, Ташкент жэне баска<br />

орта-азиялык аймактардын калаларында етюзщш. 9 cipece,<br />

турю халыктары тшнде шыккан ютаптар катан бакылауга<br />

алынды, шетел эдебиетш экелуге тыйым салынды. Патша уюмеп<br />

ютаптар шыгару мен кунделйсп баспага шек койып, жарыкка<br />

шыккандарынын унамаган беттерш жыртып, кейб1р ceaaepiH<br />

eiuipin немесе баспадан мулдем шыгартпай тастады.<br />

Катал кысым казак халкынын рухани eMipiHiH барлык саласына<br />

жасалды. Казак баспаларынын шпнде эдебиетке, оку-педагогикага,<br />

мусылмандыкка, гибратнамага катысты жэне баска да ютаптар<br />

аяусыз сынга алынды. Катан шектеудщ нетижеа шыгармалардыц<br />

мазмуны мен таралымына тйселей dcepiH тигщщ. Сондыктан<br />

ютаптардын саны курт азайды. Жеке ютаптар фсутьклорлык<br />

шыгармаларга Караганда ете аз мелшерде шыгарылды. Ею<br />

гасыр тогысында казак зиялыларынын ортасынан калыптаскан<br />

ондаган жазушылар мен акындар, педагогтар мен агартушылар<br />

ез енбектерш калауынша жарыкка шыгара алмады. Казак<br />

ютаптарынын таралымдык данасы 60-500-ге дейш темендедь<br />

Бакылаудьщ нэтижесшде рухани мазмундагы шыгармалар узак<br />

уакыт бойына жарияланбады. Мысалы, Заркум туралы аныз он<br />

терт жыл еткеннен сон 1902 жылы, Сейгт-Баттал туралы аныз 1907<br />

жылы гана баспадан шыкты.<br />

1901 жылы Каркаралы уезшк бастыгы капитан фон-Киниц<br />

Акыт Кдрымсаковтын руксатсыз бастырган ютабын Семей<br />

Эскери губернаторына ез колымен табыстаган. Ce6e6iH ютап I<br />

мукабасындагы сол уакытка сай мшдетп бакылау руксатынын<br />

жоктыгымен тусщшрген. Эскери губернатордын кенсе шенеунш<br />

Д. Шевелев ютаптьщ жолма-жол аудармасын жасап, темендепдей<br />

жазбаша корытынды берген:<br />

«1892 жылы 7 тамызда кыргыз, Орта-ксрей руынан Шыккан

65 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАГЫ КДЗАК ЭДЕБИЕП<br />

Ак,ыт Кдрымсак,овтыц есшшен басылган ютапшада ислам дш1<br />

(магометанской религии) мен кыргыздардын салт-дэстурш<br />

сипаттаудан бастайды, содан кейш автор казак даласында<br />

кэтрлердш (орыстардын) кебекн кыргыздарды еркщщктен<br />

айырып, кэшрлердщ (орыстардын) кыспагында кадцырганын<br />

айта келе, олардын жан басын, мулкш санамалайды. Ол барлык<br />

кыргыздарды дшге шакырып, кэшрлердщ (орыстардын)<br />

кыспагынан мэнгипкке кугылуга ундейдг Б р ютапты Акыт<br />

Кдрымсаков Ыбырай-хЯНнан баспадан шыгарып, кыргыздарга<br />

таратып беруш сурайды.<br />

Аудармашы Д. Шевелев» м .<br />

XIX гасырдын аягында баспадан шыгаруга тыйым салынган<br />

казак шыгармаларыньщ саны оннан асады. Дегенмен, бугшп кунге<br />

дейш С.-Петербург Орталык комитетше етюзшген, мурагатгарда<br />

сактаулы, жарык кермеген колжазбалардыц накты саны am<br />

белпаз. Тыйым салынган жеке шыгармалардын катарында<br />

казак акьшы Дулат Бабатаевтыц «бсиетнама» енбеп бар. Онын<br />

6ipiHmi басылымы 1880 жылы шьпът, шектеудш нэтижесшде он<br />

жет1 жыл бойы кайта басылмаган. Екшш1 басылымы 1897 жылы<br />

шыккан. Фольклорлык шыгармалардан, непзшен, Шни жэне дшд1<br />

насихаттау багытындагы шьпармаларга тыйым салынды. Олардьщ<br />

катарында «Заркум», «Сейй-Баттал», «Осербай», «Нуширван»,<br />

«Шахмаран», «Салсал» жайындагы аныздар жатады. «Кесйс<br />

бас ютабы», «Мухаммед-Ханафия», «Элхаз1рет Расулалланын<br />

Мигражга конак болтаны», «Жумжума» жэне т.б.'шьп'армаларын<br />

бастыруга руксат бершмеген.<br />

Осылайша, казак ютабынын XIX гасырдагы цензурасы<br />

щни жэне шнш насихаттау багытындагы шыгармаларга накты<br />

саяси курык салган. Рухани мазмунды казак шыгармалары<br />

панисламизм, пантуркизм идеяларын насихатгаганд ыктан,<br />

шынында да патша еюметше коркыныш тугызуга непз болды.<br />

Ce6e6i, б р шыгармалар казак когамынын рухани дамуына, онын<br />

пшнде ислам щн1не упттеуге арналган ед1 жэне олардьщ копшшМ<br />

«дшаздермен» («кэшрлермен»), ягни казактардын жер1н жаулап<br />

алган орыстармен курес идеяларына толы болган еШ-<br />

Кдзак итабын бастыруды шектеумен катар, мусылмандык жэне<br />

аксуйектер эдебиеттер1н шетелден экелуге тыйым салынды, ютап<br />

тарату мен KiTan саудасы салалары кыскартылды. Сондай-ак,<br />

мусылмандьпс ютаптарды сатуга катан бакылау койылды.<br />

XX гасырдын басында казак жазушыларынын шыгармаларынан<br />

Кдзакстандагы кен квлемдеп орыс отаршылдыгы жайында ултазаттык<br />

идеяларьш жж кездеснруге болады. Кдзак зиялыларынын<br />

демократиялык кезкарасын кал ыптастыруга 190S-1907 жылдардагы<br />

МКР О М А , кор № 1 5 ,2-том, № 408 ic, 48-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 6 6<br />

6ipiHini орыс революциясынын acepi болды. Жазушы-демократ,<br />

рухани агартушылар сиякты алдынгы катарлы казак зиялылары<br />

патша уюметшщ отаршылдык саясатына, улттык езпсше карсы<br />

жэне халыктын улттык жэне мемлекеттак тэуелаздйс алуына карсы<br />

эрекеттер1мен унем1 курес журпзш келдь<br />

Революциялык козгалыс эсершен 1905 жылы 17 казанда патша<br />

манифеа сез жэне баспа бостандыгын жариялады. Муны орыс,<br />

татар баспаларымен катар, казак 6acnarepnepi де пайдаланды.<br />

BipaK 1906 жылдын басында Кдзан Уакытша комитета баспаларды<br />

кадагалау кызметше кайта Kipicin, баспадан шыккан енбектерд1<br />

Санкт-Петербург Орталык бакылау комитетане ж1берш отырган.<br />

Оларга Орынбор, Семей, Троицк, Уфа, Астрахань, Омск жэне<br />

баска калалардагы басылымдар KipreH.<br />

Мундай бакылау жуйеы 1910 жылдын ортасына дейш сакталган.<br />

1910 жылдын казан айында ВТ ВБ (ГУПДП) eiciMi бойынша барлык<br />

мусылман баспалары Казаннын Баспа ici жешндеп УакытШа<br />

комитетшщ (КВКПДП) кузырлыгында алдын ала бакылау<br />

кызметтершен еткеннен сон багынатын болды. Осы уакыттан<br />

бастап казак ютаптарынын барлык колжазбалары КБ I БУК<br />

(КВКПДП) кузырлыгына ж1бершетш болды. Дэл осы 1910-<br />

1915 жылдары 1905-1907 жыдцардагы революциянын жецшс!<br />

салдарынан баспага бакылау кушейтщщ. 1905 жылш патша I<br />

манифесшщ куанышы узакка бармады, революциядан кейш саяси<br />

кугын-сургш бастадцы.<br />

КБ1БУК (КВКПДП) бакылаушылары азаттык, жалпы алдынгы<br />

катарлы идеяларды таратуга карсы болды. Олар ездерше «кажегп*<br />

ескертпелерд1 кез келген ютаптан тауып алып, еюметке карсы<br />

саяси niicip таратушы ретшде айып тагатын.<br />

Казаннын баспа ici женшдеп Уакытша комитетше М.Н.<br />

Пинегин — терага, А.В. Фролов, Н.И.Ашмарин, Н .Ф. Катанов,<br />

Антонов —мушелер1 кызметан аткарган.Сол кездеп барлык казак<br />

ютаптары Н .Ф. Катановтын тексерушен ететан. Казак тШн<br />

жаксы бшетан Н .Ф. Катанов олардан «б1ржактылыкгы», «кудЬки<br />

жерлерда» немесе жагымсыз «мензеулердЬ еш киындыксыз тауып<br />

алып, бакылау басшыларына усынатын. Оюншке карай, мундай<br />

эрекеттщ, шындыгында да, саяси, экономикалык мэселелерд1<br />

кетерген енбектермен катар, агартушы дидактикалык мазмундаш<br />

карапайым ютаптарга да Kecipi тиетан. Нэтижесшде ютаптар<br />

dpTypAi бакылауга тусш, ютаптардын ш шен унамайтын елендер,<br />

6ipTyrac беттер, жеке жолдар жэне т.б. алынып тасталатын немесе<br />

тэрюленетан, баспадан шыккан даналарын баспаханадан алып,<br />

жойып ж1беретан. Бакылаудан етпеген ютаптардын 6ip катары<br />

сатуга, таратуга тыйым салынып, кейб1реулер1 сотка табысталган.<br />

Н.Ф. Катанов шыгармалардын эр ce3iHiH магыналарын жп!

67 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАГЫ КАЗАК ЭДЕБИЕП<br />

тсксер1П, ете катан карастыратын. Ол мэпндеН eMip сипатына,<br />

еюмет басшыларына айтылган сын немесе кедейлердщ ауыр<br />

пршшгш суреттеген тустарына терен мэн бере тексерепн.<br />

Осылайша бакылаушылар эр кхгаптан-ак «куджп» жэне «унамсыз»<br />

жерлерш керсетш берегш.<br />

1908 ж. кактарда Н .Ф. Катановка бакылаудан етюзу ушш<br />

Мухаметсашм Кэшьмовтьщ казандык «Агайынлы Каримовтер*<br />

баспаханасынан 10 мын дана болып шыккан «Насихат<br />

казакия» деп аталатын (1908ж. 23 б.) ютабы табысталады. Бул<br />

ютап агайынды Каримовтердш ез каржысымен шыгарылган.<br />

Кпаптын непзп мазмуны автордын халыкгы бш м алуга, енерге,<br />

агартушылыкка шакыруымен ундес жазылган. М. Кэпймовтын<br />

пшршше, сауатсыэдык, артта калушылык — халыктын езпге,<br />

крыксыздыкка душар болуынын басты ce6e6i. Казаннын баспа<br />

ici бойынша Уакытша комитепншщ терагасы М.Н. Пинептнге<br />

берген корьггындысьшда Н .Ф. Катанов былайша жазган:<br />

«Аса курметп Михаил Николаевич!<br />

Сндщ карастыруынызга орысша аударма макаланы жэне 18-<br />

20 бетген туратын М . Кршымовтыц 1908 ж. «Насихат казакия»<br />

(Кыргыздарга есиет) деп аталатын юташпасында кездесепн<br />

казак даласына коныстанган жэне халыктын кедейленушш, мал<br />

басынын азаюынын непзп ce6emcepi болып отырган «шошкага<br />

уксаган, эзфещлдей, зулым» ретшде керсетшген орыстарга карсы<br />

багьпталган пшрлерш корсете отырып, коса табыстаймын.<br />

Сиге шын бершген Н.Катанов65».<br />

28 кантар 1908 жьшы Н .Ф. Катанов бакылаудан етюзген ютап<br />

авторы туралы косымша машметгерш де керсетедк «Кыргыздын<br />

«Насихат казакия» («Яхуд казакларнын халляре» — «Наставление<br />

киргизам или обстоятельства жизни киргиз*) деп аталатын<br />

кажы Абдурахманнын улы Мухаммед-Сэл1м Кашымовтын<br />

агайынды Каримовтердш каржысымен 1908ж. 23 б., 8 б.т. болып<br />

шыгарылган ютапшасында мынандай макала бершген: «Б1здш<br />

маркум ата-бабаларымыадын сезше Караганда, кыргыз халкынын<br />

еткен ем1ршзе жумакка 6eprici3 тыныштык пен ушы-киырсыз кен<br />

даланы мекен еткен»66.<br />

КБ IБУК (КВКПДП) бакьшаушьшары баспагерлерден ютаптын<br />

осы бепн алып тасталуын тал ап еткеншен, ол талап орындалмастан<br />

жарык керген ютапты тексерген Н.Ф. Катанов Казаннын баспа ici<br />

бойынша Уакытша комитепнш терагасы М.Н.Пинегинге шугыл<br />

хабарлама женелтедк<br />

«Шздщ Комитеттш екш Шараф мырза «Насихат казакия»<br />

кпабын Ж1'берген ед!, онда осы жылдын 28 кантарында менщ<br />

*» ТР¥А, кор № 4 2 0 ,1-т., № 107 ic, З-б.<br />

“ ТРУА, кор № 4 20 ,1-т., № 107 ic, 4-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШШ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 6 8<br />

аудармамда (18-20 бб.) керсетшген орыстарга карсы xepi<br />

алынбастан басылыпты. Сондыктан аталмыш ютапшаны Ci3re<br />

xi6epe отырып, автор мен баспага raicTi шара колдануынызды<br />

етшемш.<br />

8 акпан 1908 ж. Н. Катанов»67.<br />

Н .Ф. Катановтын кызметке кулшынысы ойга келмейтш icTepre<br />

дейш орындатгы. Мысалы, онын берген корытындысы бойынша<br />

казак ютаптарынан сол кездеп жалпыга мэл1м фактшер алынып<br />

тасталды. Ол А. Жандыбаевтын «Жас гумырым, яки жастыкка<br />

гафлат» (Казан, «Шараф» баспаханасы) ютабы жайында М.<br />

Пинегинге былай деп жазады:<br />

«Яшь гумр» (Моя жизнь), 5 керйистт драма, 77 бет. Бул<br />

шыгарманын кейб®. Керсетудщ<br />

кейршен барлык тираждан 17-18 беттер1 алынып тасталган.<br />

1911 жылдын басында казак акыны М1ржакып Дулатовтын<br />

«Оян, казак!» (Орынбор: «Вакт» баспасы, 1911. 100 с.3000 дана)<br />

ютабын сотпен кудалау басталды. Бакылаушы Н .Ф. Катанов<br />

жинакты тексере келш, Кдзан Уакытша комитетшщ баспа iciHe<br />

жазбаша корытынды ж1беред1 :<br />

«1. Семей аймакгык сотынын Кдзан каласы баспа iciHiH<br />

инспекторына ж1берген осы жылдын 28 маусымындагы №<br />

742...6- катынас кагазы бойынша ж1бершген ютапшанын 1<br />

данасы жэне Орынбор губернаторынын Кылмыс icTepiHiH 129-<br />

бабынын 2 жэне 6 пункп бойынша Торгай казак-кыргызы, аргын<br />

руынан Мадьяр, жана багыттагы ултшыл Мир-Якуб Дулатовтын<br />

«Оян казак (Просыпайся, киргиз!)» Орынбордагы «Вакт» газеп<br />

67 TPVA, кор № 4 2 0 ,1-т., № 107 ic, 8-6.<br />

“ TPVA, кор № 4 2 0 ,1-т., № 107 ic, 7-6.<br />

‘’ TPVA, кор № 4 2 0 ,1-т., № 107, 56-6.

69 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАГЫ КАЗАК ЭДЕБИЕП<br />

баспаханасында 1911 ж. басылган данасын жогарыда аталган<br />

Семей аймактык сотынын №742 жэне №48 — 1911 ж. М. Дулатовка<br />

козталтан icKe затгык дэлел ретшде ж1берген хабарламасы непзшде<br />

Семей аймактык сотынын сот TepreyiuiciHiH етшшш орындау<br />

ушш «Оян, казак» ютапшасынын 2 данасы мен 18 беттж орысша<br />

аудармасын ютапшадаты 32 «кудйсп» мазмундагы 3-4, 6-10,13, 16-<br />

30, 33-34, 36-37, 60-64 беггерш корсете отырып тапсыруга руксат<br />

етойз.<br />

3 караша 1911 ж. Катанов»70.<br />

1911 жылы кантардын басында Семейге М. Дулатовтын<br />

«Оян, казак!» ютабына тыйым салу женшде КБ1БУК (КВКПДП)<br />

жэне Саратов Сот Палатасынын прокурорынын ше1шм1мен М.<br />

Дулатовты кылмыстык жауапка тарту женшде хабар келгешмен,<br />

Саратов Сот палатасы 18 караша 1911 жылгы каулысымен камауга<br />

алудан бас тартып, бакылауга алу тэрт1б1мен icii Сенатта карауга<br />

ж1беред1.<br />

Сонымен катар Семейде де манызды окигалар болады.<br />

1912 жылдын кантарында, 8 ай турмеде отырганнан кейш, М.<br />

Дулатов 2000 рубль акшага кепшджпен босайды. Бул женшдеп<br />

Семей аймактык сотьшын прокурорынын Семей губернаторына<br />

хабарламасы:<br />

«Туткьшдау бел1мше. Купия турде.<br />

Жогары Мэртебел1 С1зге Семей Аймактык сотынын осы<br />

жылдын 18 кантарындага кыргыз Мир-Якуб Дулатовтын<br />

Кьшмыс icTepiHiH 129-бабынын 6 nymcri жэне 103-тщ 3 пункп<br />

бойынша iciHe езгерютер енгенш — 2000 рубль кепщщкп<br />

Бегел1 болысынын кыртыздары Смен Бегембетов пен<br />

Абдыралы болысынын кыргазы Белпбай Алдабергеновтер<br />

экелгенше камауда отыратын ын ескерте келе, Семей<br />

полицмейстрше Дулатовты босату eiciMi жарияланады»71.<br />

Халыкка улт-азаттык идея тастап, карангылыктан шыгуга<br />

дэнекер болтан шыгармалар жазган белгш1 акын-жазушылар,<br />

публицистерд1 М. Дулатовпен катар коюта болады. Оларга Ахмет<br />

Байтурсынов, Магжан Жумабаев, Румар Кдрашев, МэшЬур-<br />

Жусш Кепеев, Мухаметсэл1м Кэш1мов, Балиолла Галымжанов,<br />

Ахмедтали Маметов, Абдулкэр1м Мажитов, Байбатыр Ержанов,<br />

Жумагазы Тем^рэлиевтер жатады.<br />

Булардыц 1ш1нде МэшИур-Жуст Keneeemi ерекше атауга<br />

болады. Ол — XX гасырдын басында казак демократиялык<br />

эдебиепне комакты улес коскан кернект1 жазба акыны. Жалпы<br />

М.-Ж. Кепеевтш терт рет басылыммен шыккан уш басьшымы<br />

70 TPVA, кор 4 2 0 ,1-т., № 179,179 бет.<br />

71КР О М А , кор 15,2-т., № 408 ic, 15-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 70<br />

да бакылаудан еткен. Yiu ютабы Кдзанда 1907 жылы басылган:<br />

«Казактын осы кунп энпмес1. Сары-Арка юмдш?» («Шараф», 24<br />

б. 6000 дана); «Прянете кеп жасагандыктан керген 6ip тамашамыз»<br />

(«Шараф», 23 б. 6000 дана); «Хал-Ахуал» (Казан университетшщ<br />

баспаханасы, 20 б.); 1912 жылдьщ желтоксанында КБ1БУК<br />

(КВКПДП) бакылаушылары назарына М.-Ж. Кепеевтщ «Хал-<br />

Ахуал» (Кдзан: Б.Л. Домбровский баспаханасы, 1912. —20 б.; 3000<br />

дана) ютабы inireni. Комитет сол мезетте Кдзан полицмейстерше<br />

аталган ютапты тэрюлеу женшде хат Ж1бередк Полицмейстер<br />

буйрыгы бойынша Кдзан каласы 1-бел1мшесшщ приставы<br />

Балюк 1913 жылы 2 кантарда Домбровскийдш баспаханасыньщ<br />

MeHrepyuiici К.Н. Мушкаленкодан «Хал-Ахуал» ютабынынуш мын<br />

данасын беруд1 талап етед1. Осылайша букш тираж теркшенедь<br />

онын шпнде ею мыкы ютап болып катталмаган калпында кете<br />

барады.<br />

Сондай-ак, 1913 жьшы наурыздын басында КБ1БУК (КВКПДП)<br />

терагасына Казан губерниясы жандарм баскармасынын<br />

бастыгынан купия хат келш туседк Онда казак авторларыныц<br />

ютаптары, «кылмысты» тустары кыскаша аудармаларымен<br />

керсетшш, Комитетпн тшеп шара колдануы суралады. Тшмде<br />

Казанда эр жылдары басылган он жеп ютап керсетшп, авторлары<br />

адам таныгысыз езгертшп бершген:<br />

«...1.«Э. Эл1мжанов. Исель юртум» (Есш журтым),2.А. Беркалиев.<br />

«Огин» (Атын), 3. Г. Жэшбеков. «Балалар бадавами» (Балалар<br />

ютапшасы), 4. М. Кашымов. «Насихат казакия» (Казактарга<br />

есиет), 5. А. Маметов. «Адриат» (Улп), 6. М. Жумабаев. «Чулпан*<br />

(Шолпан), 7. А Муштакаев. «Карлыгач» (Кдрлыгаш), 8. «Кутубхана<br />

журнагы» (Ютапхана бурышы), 9. «Казак шакирдлярине гадия»<br />

(Казак шэюттерше базарлык), 10. «Адабиат урнаги» (Эдебиет<br />

ернеп) — агайынды Каримовтер баспаханасы жэне 11. «Яш<br />

гумирим» (Жас гумырым), 12. «Шикаят» (Кднагатсыздык),<br />

13. «Тирлекда куб жасагандыктан корген бир тамашамыз»<br />

(Ирлжте кеп жасагандыктан керген 6ip тамашамыз) — Хусаинов<br />

урпактарынын баспаханасы...».<br />

F. Галымжановтын «Есш журтым» ютабы 1912 жьшы агайынды<br />

Каримовтердш баспасынан 6000 данамен шыккан. Жинакка<br />

енген елендер Сырдария ещрш жэне Троицюдеп «Мухамедия»<br />

медресесшде окып журген кезшде байкаган Троицк каласыныц<br />

манын мекендеген казак eMipiH бейнелеген. «Жинакты<br />

шыгарудагы макс атым, — деп жазады автор, — казак халкын<br />

ел1мге экелетш жагдайларды жэне олардын ауызб1рш1пшн1н<br />

жоктыгыньщ себептерш керсету»73.<br />

Казактардын кедейш ш к жагдайы мен езгше eMip суруш<br />

72ТРУА, кор № 4 20 ,1-т., № 234,7-6.

71 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДА. КАЗАК ЭДЕБИЕП<br />

акын Гумар Кдрашев (Габдолла Муштакаев) та жазган. Ол езшщ<br />

«Карлыгаш» (Казан, агайынды Каримовтер баспасы, 1911. — 22<br />

б.; 7000 дана) деп аталатын ютабында окырмандарды бшмнщ<br />

пайдасы мен кажеттшгне сендаре жазады, барлык халыкты<br />

агартушылыкка шакырады.<br />

Осылайша алты ютап Н .Ф. Катановтын аудармасымен катан<br />

тексеруге Ж1бершген: F. Галымжанов —«Есш журтым», Бейсенов—<br />

[ «Эдебиет ернеп» М. Кэипмов —«Насихат казакия», F. Карашев—<br />

«Карлыгаш», «Эдебиет ернеп». Комитет косымша тексеру<br />

нэтижеанде «Карлыгаш» жэне «Эдебиет ернеп» ютаптарында<br />

кылмыстык белгшердщ аныкталмаганын жэне кажетп<br />

непздеменщ жоктыгынан, аталган ютаптарды актайды.<br />

Шамамен жарты жылдык тексеру нэтижесшде, Казан<br />

губерниясы жандарм баскармасынын бастыгына ж1бершген<br />

1913 жылш 12 казандага ресми хатта КВКПДП бес ютаптын<br />

кейб1р жерлершщ аудармасын ж1береда: «Есш журтым»,<br />

«Насихат казакия», «Эдебиет ернеп», «Карлыгаш», «Tipfliicre кеп<br />

жасагандыктан керген 6ip тамашамыз». Мунымен катар КВКПДП<br />

«Есш журтым» ютабынын мазмуны «кылмыстык белгшершщ<br />

жокгышнан KiTan авторьша карсы кылмыстак ic козгау кажетаз»<br />

екендтн хабарлайды»73.<br />

Бакылаушылардын корытындысынан байкаганымыздай,<br />

ютап авторлары эдшетп турде казак когамындагы элеуметтж<br />

эдшетазшктердщ туу себептерш айта бшген. Олардын шшде<br />

М .—Ж. Кепеев патша еюметшщ отаршылдык, тонаушыльж<br />

саясатын жэне бай-феодалдардын ез халкына тонаушыльж жэне<br />

карапайым казактардын муддесш коргамаушылык жайындагы<br />

енбектерш ерекше атаймыз. Автордын бул ойлары онын «'Прлжте<br />

кеп жасагандыктан керген 6ip тамашамыз» (Казан, «Шараф»<br />

баспаханасы, 1907,- 23 б.; 6000 дана) енбепнде бейнеленген.<br />

1913 жылы 13 шшдеде КВКПДП-ге ж1бершген купия кужаттарды<br />

талдау корытындысы жасалган. Бул кужатта КВКПДП uieiuiMi<br />

бойынша когамдык ютапханалар мен таратуга ж1бершмеген казак<br />

жэне татар тшдершдеп жузден аса ютаптардын Ti3iMi бершген. Бул<br />

пзшге топ>1з казак басылымы юрген.<br />

ПТР¥А, кор № 4 2 0 ,1-т., № 234, 54-6.

КАЗАК, ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917) 72<br />

АБАЙДЬЩ ЭДЕБИ МЕКТЕБ1<br />

Казак эдебиеттануы тарихында Абай шыгармашылыгына<br />

байланысты “эдебиет мектебГ, “акындык мектеп” угымдарын<br />

алгаш гылыми колданыска енпзген М.Эуезов болатын. 1933<br />

жылы Кызылорда каласында жарык керген улы акыннын тунгыш<br />

толык шыгармалар жинагынын сонында бершген “Абайдын<br />

туысы мен eMipi” атты гылыми зерттеущде галым: “Акын болмак<br />

болып, талаптанып елен шыгарып керуге Абайдын iui, балалары<br />

барлыгы да умтылган. Б р жагына келгенде Абайдын алды: 6ip<br />

жагынан “эдебиет мектеб1 сиякты да болады” деп алгаш рет<br />

“эдебиет мектебГ туралы сез козгап, Абайдын акын шэюрттер1<br />

катарында Кекбай, Шэкэр1м, Акылбай, Магауия еамдерщ<br />

атайды, олардын шыгармашылык жазу тэсщцерш атап керсетедГ4.<br />

1934 жылы жазган “Абай акындыгынын айналасы” макаласында<br />

Абайдын тусында енбек еткен акындар туралы: “Мундай акын<br />

—тертеу. Онын eKeyi Акылбай, Магауия — Абайдын ез балалары...<br />

Калган eKeyi — Кекбай, Шэкэр1м. Осы терт акын Абайдын нагыз<br />

толык магынадагы шэгарттер1... Брар Абай басшылыгымен<br />

ез жандарынан жырлар да жазган. Абайды зертгеуге осы<br />

терт акыннын атын кыстыратын 6ip улкен себеп, брардын<br />

шыгармалары аркылы Абай e3i icTeMece де, бой урган Шрталай<br />

тын енбек туады. Абай оларга такырып 6epin, елендерш сынайды,<br />

тузейдо, калай тузеудщ жолын айтады. Дэлш айтканда, мыналар<br />

Абайдын акын шэюртгер1 ecemi де, Абай алды оларга жазушылык<br />

Meicre6i сиякты болады”” , — деп Абай калыптастырган эдеби<br />

мектептщ мэн-магынасын, женш, багыт-багдарын тусйщирш етеда,<br />

74М . Эуезов. Шыгармаларынын слу томдык толык жинагы. 8-т., А., 2002,105-6.<br />

75М . Эуезов. Шыгармаларынын елу томдык толык жинагы. 10-т., А., 2003, 19-6.

73 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАРЫ КАЗАК ЭДЕБИЕП<br />

аталган акындардын Абай салган калыппен жазган романтикалык,<br />

реалистж сарындагы шыгармашылык кырларына токталады, улы<br />

акыннан алган акындык дэстур ерекшелйстерше уншеда.<br />

Абай шыгармаларынын ею томдык жинагыьда (1940)<br />

жарияланган акьш ем1рбаянынын толыктырылган еюнип<br />

нускасында М.Эуезов Абай шэюртгершщ пзшшен “халык жауы”<br />

атанган Шэкэр1мд1 epixci3 алып тастайды да, эдеби мектептщ<br />

белда eKuiflepi катарына Эрш, Кэютай, Турагул еамдерш юрпзедь<br />

“Казак эдебиеп сол кунде баспа жузшде шыгып отырарлык жайга<br />

жетсе, Абай айналасынан, Абай мектебшен шыккан акындар<br />

тугел1мен Абайдын i3iH баса шыккан курдел1 эдебиет агымын<br />

керсеткен болар ед!”76, —деп Абайдын эдебиет мектеб1 екшдершщ<br />

акындык талант кырларын ашып, улы акыннын талапты жастарга<br />

керсеткен тэл1мгерлж, устаздык касиеттерше токталады. Осьшын<br />

алдында гана Абайдын 95 жылдыгына байланысты орыс тшшде<br />

жазган “Казактын улы акыны — казак жазба эдебиетшш непзш<br />

салушы Абай Кунанбаев туралы ем1рбаяндык тезис жоспарында”<br />

“Абайдын классикалык акындык мектеб1” деген жана атау<br />

енпзш, онын кернекп eicumepi ретшде: "... атакты шэюрттер1<br />

Акылбай, Магауия, акын-жазушылар Кекбай, Эубэюр, 9pin,<br />

Турагул” ес1мдерш атайды77. Ал улы акыннын 100 жылдык<br />

мерейтойына дайындыкка байланысты КдзПИ-де 1943 жылы 8<br />

маусымда етюзшген кенесте мэлш еплген “Абайдын акындык<br />

мектеб1 туралы” баяндама тезисшде Абайдын кен аукымдагы<br />

эдебиет классип болып кана коймай, езш1н акындык мектебш<br />

курып, талантты жастар шогырын тэрбиелегендшн жуйел1 турде<br />

талдап айтады. “Магауия, Кекбай, Эрш, Бейсембай, Эубэюр<br />

жэне баска шэюртгершщ шыгармашылык мурасы Абайдын<br />

ез шыгармашылыгынан поэзиядагы улкен жанрларды, атап<br />

айтканда, халыктык-турмыстьпс, тарихи-элеуметпк, тарихитурмыстык,<br />

тарихи жэне пушкиндж, лермонтовтык онтусик<br />

поэмалар стилшдеп таза романтикалык сюжеттж поэмаларды<br />

дамытумен ерекшеленш”78, — деп Абайдын акындьж мекгеб1нщ<br />

шыгармашылык 1зденктерш айкындап береда.<br />

Абайдын акындык мектеб1 гылыми эдебиетте осылай айкындала<br />

бастаган туста 1940 жылдардын сонын а карай бул мэселе улкен<br />

niidp-таласка айналып, ipi айтыска себеп болтаны белгш!. Абайдын<br />

эдебиет мектеб1 де, онын талантты шэюрттер1 де болганы айдан<br />

аньж. С оган карамастан, казак зиялыларьша карсы касакана<br />

‘"'Эуезов М . Шыгармаларынын елу томдык толык жинагы. 15-т. А., 2004,116-6.<br />

л Эуезов М .О. Абайтанудан жарияланбаган материалдар. А., 1988,88-6.<br />

78 Сонда, 89-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ. XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 74<br />

уйымдастырылган саяси кугыннын eiciHuii толкыны тусында<br />

Абайдын акындык мектеб1 туралы даусыз шындык eripiiace<br />

шыгарылып, ерескел киянат жасалды.<br />

М.Эуезовке пэле-жала жауып, саяси айып тагу мен Абайдын<br />

акындык мектебш жокка шыгарудын басы Казакстан К(б)П<br />

Орталык Комитетшщ 1947 жылгы “Кдзак ССР Гылым<br />

Академиясынын Tin жэне эдебиет институтынын жумысындагы<br />

саяси ерескел кателер туралы” каулысы болды. Осыган дейш<br />

Москвадагы БК(б)П Орталык Комитетшщ “Татар партия<br />

уйымыцдагы кепшшк-саяси жэне идеологиялык жумыстын<br />

жайы жэне оны жаксарту шаралары туралы”, “Башкурт партия<br />

уйымындагы упт-пропаганда жумысынын жайы жэне оны<br />

жаксарту шаралары туралы” жэне т.б. ултшыддыкты желеу еткен<br />

каулыларына мшдетп турде жауап беруге умтылган республика<br />

партия уйымы осылайша кезекп саяси науканга сылтау тапты.<br />

Аталган каулыда Тш жэне эдебиет институтынын саяси ерескел<br />

кателерге, ултшылдык бурмалаушылыктарга жол бергещнп<br />

эдебиет тарихына байланысты шыккан енбектер мысалында<br />

сынга алынды. Каулыда: “Tin жэне эдебиет институтынын<br />

гылыми енбектершде, орта мектептерге арналган эдебиет оку<br />

ютаптарында казактын XIX жэне XX гасырлардагы кеп акындары<br />

мен жазушыларынын творчестволык кызметше б1ржактылыкпен,<br />

тек жаксы жагынан бага бершген. Откецдеп эдебиет ек1лдер1<br />

жалпы халык кайраткерлер1 болды деп керсетшед1, ал олардын<br />

творчествосы тап куре ci не байланыстырылмай, онан тыс<br />

тексершедо, сейтш олардын шыгармаларындагы феодалдыкреакциялык,<br />

буржуазиялык-ултшылдыксарындар кагажу, буркеуде<br />

калдырылды”79, — деп кепе-кершеу еш ce6enci3 айып тагылып,<br />

М.Эуезовтщ жалпы редакциясымен дайындалган “Казак эдебиет!<br />

тарихы” 6ipiHiui томынын колжазбасынан ултшылдык MiH тапты.<br />

19S1 жылы 15 маусымда Казак ССР Гылым академиясынын<br />

Tin жэне эдебиет институты мен Казакстан Жазушылар одагы<br />

б1рлесш етюзген, “Абайдын эдеби мурасы мэселесш талкылауга<br />

арналган гылыми айтыс” уш кунге созылды. Бул мэслихат нагыз<br />

гылыми айтыс магынасында бол май, Абайдын эдебиет мектебш<br />

басты сын нысанасына алды. Осынын алдында гана М.Эуезовтщ<br />

талантты шэюрп Кайым Мухамедханов “Абайдын эдебиет<br />

мектебГ’ деген такырыпта коргаган кандид атты к диссертация осы<br />

айтысты ерб1туге сылтау болды. Улы жазушы-академиктщ б1рнеше<br />

жыл бойгы гылыми ianeHicTepi мен накты дэлел-тужырымдары<br />

79 Кдзак ССР Гылым Академиясынын тш жэне эдебиет институтынын<br />

эдмысындага саяси ерескел кателер туралы / / Эдебиет жоне искусство. 1947, .<br />

№ 2, 2-6.

75 XX РАСЫРДЫН БАСЫНДАРЫ КАЗАК ЭДЕБИЕП<br />

непзшде пайда болтан Абайдын акындык мекгеб1 туралы идеясына<br />

кумэн келпршп, Кдзак* ССР Гылым академиясы мен Кдзакстан<br />

Жазушылары одагынын тералкалары “Казак эдебиепнщ классип<br />

Абай Кунанбаевтын eMipi мен творчествосын гылыми жолмен<br />

зерттеу женшдеп айтыстын корытындысы туралы” каулы<br />

кабылдады. “Сонгы уакытка дейш Кдзакстаннын жеке эдебиет<br />

зерттеушшер! “Абайдын акындык мектебГ дейпн, гылымга карсы,<br />

буржуазиялык-обьекгивпк концепцияны уагыздап, ерескел саяси<br />

кате ж1берш кедш”80, —деп атап корсепдш каулыда. Шэкэр1м мен<br />

Турагул буржуазияшыл ултшылдар тобына жаткызыльш, Абай<br />

мектеб1 тарихи шындыкка кайшы кел епн, ойдан шыгарылган<br />

жал тан, зиянды концепция репнде жокка шыгарылды, онын<br />

авторы М.Эуезов, осы тужырымды жактаушылар С.Муканов,<br />

К-Жумалиев, Е.Ысмайылов, Э.Жиреншин саяси кателйске<br />

ушырады деп жазды. К.Мухамедхановтын Абайдын эдебиет<br />

мектеб1 туралы диссертациясы саяси зиянды енбек ретшде<br />

танылып, “бул диссертацияда совет еимеп fleyipiHe дейш eMip<br />

сур in, онын кас жауларына айналган буржуазияшыл -ултшылдар да<br />

Абайдын “шэюрттерГ деп мадакталды”81, —деген айып тагылды.<br />

Сонын непз1нде “Абай мектебГдейтш концепция тарихи<br />

шындыкка ein6ip катысы жок жэне буржуазиялык-объективиспк<br />

жалган концепция болып айыпталды” деген корьггынды жасалды.<br />

Сонын салдарынан М.Эуезов кудалауга ушырап, республикадан<br />

тыс жерге кетуге мэжбур болса, К.Жумалиев, Е.Ысмайылов,<br />

К-Мухамедханов жэне т.б. галымдар узак мерз1мге сотталды.<br />

| 1950 жылдардын ортасында басталган жылымык кезеннен кейш<br />

I жазыксыз жапа шеккен галымдар толыгымен акталды.<br />

1980 жылдардын сонында ел1м1здеп кайта куру, жариялылык<br />

I жэне когамды демократиялык жангырту жагдайында сталиншк<br />

I жеке баска табыну кезешндеп халыктын мэдени мурасына,<br />

I кернекп акьш-жазушылардьщ шыгармашылыгына бага берудеп<br />

[ ерескел кател1ктер мен бурмалаушылыктар эшкереленш,<br />

| Кдзакстан Компартиясы Орталык Комитетшщ Комиссиясы<br />

К эдебиет жэне енер мэселелер1 бойынша 1930-40 жэне 1950<br />

I жылдары кабылданган каулылардьщ кушш жойды. Соган сэйкес<br />

I комиссия Абайдьщ акындык мектебше байланысты айыптын бос<br />

[ сандырак, далбаса екенш аныкгады. “Ka3ipri казак эдебиеттану<br />

| гылымы, 9cipece, М .Эуезовпн зертгеулер}, Абайдьщ акындык<br />

“ Казак С СР Гылым академиясы президиумы мен Кдзакстан Совет<br />

I жазушылары одагынын президиумында. Казак эдебиетшщ классип Абай<br />

I Кртанбаевтын eMipi мен творчествосын гылыми жолмен зерттеу женщдеп<br />

I айтыстын корытындысы туралы / / Эдебиет жэне искусство. 1951, № 9,79-6.<br />

I<br />

11Сонда.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX ЕАСЫРДЫН БАС КЕ31 (1900-1917) 76<br />

мектеб1 болтаный дэлелдеп, онын езшен кейшп казак поэзиясына<br />

жемкп ыкпал жасаганын керсетш берш”82 , — деп накты айтып,<br />

осы мектептщ уэщк еюлдершщ 6ipi ретшде Шэкэр1м Кудайбердиев<br />

eciMiH атады.<br />

Абайдын акындык мектеб1 туралы жан-жакты зерттеу жумысы<br />

колга алынып, бул ип ic ел1м1з тэуелаздж алган жылдары зацды<br />

жалгасын тапты. М.Эуезовтщ абайтануга байланысты жэне<br />

Абайдын эдебиет мектеШ туралы тын деректер мен жаналыктарга<br />

толы колжазбалары 1988 ж. “Абайтанудан жарияланбаган<br />

материалдар” деген жинагында жарияланды. Абайдын акындык<br />

мектебш устазымен 6ipre KOTepicin, б р жолда кеп киямет<br />

керген Кайым Мухамедханов ел1м1з тэуелиздйс алган алгашкы<br />

жылдардан бастап 1951 жылы 63i курастырып, М.Эуезов Kipicne<br />

макаласын жазган Абайдын акын шэюртгершщ басылып жаткан<br />

туста токтатылып, жарык кермей калган жинагын кайта колга<br />

алды. Галымнын кажырлы енбепнш нэтижесшде 1993-1997<br />

жылдары “Абайдын акын шэюрттерГ атты терт ютаптан туратын<br />

жинак жарык кердь Б р басылымга Абай мектебшщ талантты<br />

nraidprrepi Акылбай, Магауия, Турагр, Кэютай, Кекбай, Уэйк,<br />

Эрш, Эсет, Мука, Эубэюр, Иманбазар жэне т.б. бурын-сонды<br />

белгш-белпыз болып келген шыгармалары енш, осы акындар<br />

туралы К Мухамедхановтын келемд1 зерттеулер! жарияланды13.<br />

Бран белек Шэкэр1мнщ шыгармалар жинагы б1рнеше рет жарык<br />

керш, Кекбай, Эсет акындардын ютаптары басылып шыкты.<br />

Шэкэр1мнщ акындык тал анты н эр кырынан таныткан жэне<br />

Кекбай, Эрш, Эсет акындардын шыгармашылык мурасын арнайы<br />

зерттеген гылыми диссертациялар коргалды.<br />

М.Эуезов бастап, К Мухамедханов жалгастырган Абайдын акын<br />

uioKiprrepi туралы зерттеулер непзшде Абайдын эдебиет мектебш<br />

терт шыгармашылык топта карастырган жен:<br />

1. Абайдын балалары Акылбай жэне Магауия Кунанбаевтар<br />

Еуропа акындарынын улпсшен терен сез1мд1 махаббат пен ершш<br />

рухты романтикалык дастандар жазу багытында болды<br />

2. Абай тйселей баулыган шэюрттер1 Кекбай, Эрш, Мука,<br />

Шэкэр1м, Эсет, Иманбазар, Уэйк суырып-салма акындык енер<br />

- айтыс дэстурш устай отырып, устаз кенеамен казак ем1ршен<br />

турл1 такырыпта елендер мен тарихи дастандар, шыгыстык желще<br />

поэмалар жаады.<br />

“ Эдебиет пен енер мэселелер! бойынша 30-40-шы жылдар кезеш мен 50-<br />

mi жылдар басында кабылданган каулыларды зерттеу жешндеп Кдзакстан<br />

Компартиясы Орталык Комитет! Комиссиясыньтц корытындысы. "Алматы<br />

акшамы” газеп, 1989,11 желто ксан.<br />

м Абайдын акын шэюрттерк 1 — 4-nii клгаптар. А., 1993 — 1997жж.

77 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАРЫ КАЗАК ЭДЕБИЕП<br />

------ --- ------------------------- :--<br />

3. Абайдын ез тэрбиесшде болган немере iHici Кэютай мен ез<br />

баласы Турагр прозальпс шыгармалар, кенш куйге байланысты<br />

кыска елендер жазып, керкем аудармамен айналысты.<br />

4. Абайдын немереа Эубэюр р ы акыннын сатиралык дэстурш,<br />

ягни казак eMipiHiH келеназ жактарын сынаган ащы тищ ежуа<br />

елен жазу жолын устанды.<br />

Абай тйселей баулыган шэюрттер деу1м1здщ ce6e6i, б р акындар<br />

устаз алдында акыл-кенес алып, улп-енеге уйренген, Кекбай,<br />

QleKepiM, Мука, Абай колында жакын cepbcrepi ретшде ceHiMfli<br />

кемекшшер1 болса, Эрш, Эсет, Иманбазар алыстан арнайы келш,<br />

Абай аулында узак уакыт токтаган, жана жазган шыгармаларын<br />

Абайга тындатып, сынын еспген, жен сштеген нускауларын<br />

кабылдап, акындык шеберлйске уйренш кайткан.<br />

Абайдын эдеби мектебшщ eicuiaepi ры акынды ездерше устаз<br />

тутып, талант кушрепне бастарын и ген, елен, дастандарьша дурыс<br />

бага беретш эдш сыншы, киыннан киыстырып жен сштейтш абыз<br />

санаган.<br />

М.Эуезов айткандай: “Абайдын ез тэрбиесшде болган жэне<br />

Абайдын акылы мен сыны бойынша такырыптар тандап, арнаулы<br />

шыгармалар жазган анык шэюрт акындары туралы”84 сез<br />

бастаганда, олардын арасында Акылбай мен Магауия ерекше орын<br />

алады. EKeyi де устаз экенщ тапсырмасымен осыган дейш Абай<br />

гана калам тартып, казактын баска акындары шыгармашылыгында<br />

кездеспеген романтизм багытын одан epi шебер дамыта бшш.<br />

Акылбай Абайулы Кунанбаев (1861 —1904) —Абайдын бэйбппеа<br />

I Дшдэдан туган тунгыш баласы. Кгшкентайынан Кунанбайдын кшп<br />

| токалы Нурганымнын бауырында аса шолжын, ерке болып ecefli.<br />

[ Ауыл молдасы Габитханнан сауатын ашады. Жас куншен талантты<br />

домбырашы, еленш} болган Акылбай eMipiH ойын-сауыкпен<br />

I етюзед!. Шаруага e6i жок, еш арам ойы жок анкылдаган аккендл<br />

К Акылбайды ел шпндеп басбузар эюм-каралар ез максаттарына<br />

К пайдаланбакшы да болады. Жастайынан эке тэрбиесш кермей,<br />

I агайындас туысы сиякты саяк ескен баласыньщ огаш кьшыктарын<br />

К бай каган Абай катты кейш, “Ата-анага кез куаныш” елешн осы<br />

I туста жазады. “Жасымда гылым бар деп ескермешм...” атты белгш<br />

I елещмен ундеспп б1рден сезшепн б р елешнде ры акын ерке<br />

I болып ескен, ересек жаска келсе де, ештененщ паркын ойламай,<br />

1 ел iciHe араласуды бшмеген, артык енерге умтылмаган баласына<br />

I тагылымды ой тастап, yMiT артарлык ceHiM уялатады.<br />

I — ----------------------<br />

иМ. Эуезов. Абайтанудан жарияланбаган материалдар. А , 1988,93-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917) 78<br />

Суйер улын болса, сен суй,<br />

Суйшерге жарар ол.<br />

CywtiMi жок кур масыл би<br />

Суйретшп етер сол”*5, —<br />

деген улкен магынага толы елен жолдары “талпынбай журген<br />

талантты Акылбайга улкен ой салып, капы толгантады”86. )KiriT<br />

атасы шагын а жакындап калган Акылбай эке елешнен сабак алып,<br />

езщ тутастай поэзияга арнайды. Абай непзш калаган акындык<br />

мектептщ сепз кырлы, 6ip сырлы шэюрттершщ 6ipiHe айналады.<br />

0 лен шыгарумен коса аса шебер домбырашы, сырнайшы болып,<br />

скрипкада ойнайды, б1рнеше эн де жазады.<br />

“Дагыстан” поэмасы — Акылбайдын басты туындысы жэне<br />

толык сакталган жалшз шыгармасы. Поэманын такырыбын Абай<br />

бастапкыда езшщ 6ip топ шэюртше усынганда Акылбай шыгарма<br />

мазмунын терен ушнып, бэршен бурын шезде жазып шыгады.<br />

Акылбай жазган "Дагыстан” поэмасы Абай кещлшен шышп,<br />

шэюрттерге де унайды.<br />

“Дагыстан” немесе “Kdpi Жусш” поэмасынын такырыбы<br />

— орыстын улы акындарына шабыт берген ершит рухты<br />

Кавказдын тамаша тарихы, оны мекендеген кайсар мшезш<br />

тау халыктарьшын ежет ул-кыздарыныц бас бостандыш мен<br />

шынайы махаббат жолындагы xypeci, эдшеттийк пен зулымдык<br />

Kypeci. Шыгарма Абайдын e3i нэр алып, сусындаган А.С.Пушкин<br />

мен М.Ю.Лермонтовтардын романтикалык поэмалары рухында<br />

жазылган. Бул дэстур ерекшелМ, эйресе, Кавказдын тамаша<br />

табигат KepiHicrepiH шебер суреттеп, поэма кейтпкерлершщ<br />

бейнелерш сомдаганда айкын бшшедь<br />

03i туып ескен Шынгыстаудан алыска узап бармай, Кавказ<br />

тауында eMipiHse болмаган, такырып етш усынган Абай энпмес1<br />

мен ез аулында турган кавказдыктар аркылы гана естш-бшген<br />

Акылбайдын таулы елкенщ эсем табигаты мен ер де жауынгер<br />

черкес халкынын мшез-кулкын айнытпай салып, елен жолдарына<br />

yfljiecripyi улкен акындык шеберлнсп байкатады.<br />

Казактын “Кдп” дегеш Кавказ серек,<br />

TsnipiM сулу бшк еткен ерек.<br />

Акырып айдаИардай жуз толганып,<br />

Таулы бузып, тас жарган долы Терек*7.<br />

и Абай (ИбраЬим) Кунанбайулы. Шыгармаларынын ею' томдык толык<br />

жинагы. А., 1995,1-т., 163-6.<br />

м Абайдын акын niaKiprrepi. 1-К1'тап. Курастырып, алга ceai мен<br />

ем!рбаяндарын жазган Кайым Мухамедханулы. А., 1993,15-6.<br />

1,7Абайдын акын шэюрттер!. 1-гатап. А., 1993,55-6.

79 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАГЫ КАЗАК ЭДЕБИЕП<br />

Акын тэкаппар карт Кавказдын тамаша тулгасын ерекше<br />

шабытпен, еюпндетш жырга косып, Теректей толкынды езеннщ<br />

агысынан да тау мшезш халыктын буырканган, кайтпас кайсар,<br />

кекшш, ер де ез1мшш касиетш 1здейш.<br />

Сейлейш сол таудагы Дагыстаннан,<br />

Жауменен жалыгу жок шабысканнан.<br />

KyHi бупн ipidnin керген емес,<br />

Bip сезге канжар алып кагысканнан88, —<br />

деген елен жолдары черкес халкынын ежет, батыр мшез<br />

ерекшелйстерш дэл сипаттайды. Акылбайдын гасырдан астам<br />

уакыт бурын сомдаган тау халкынын психологиялык езгешелт<br />

каз1р де сол баягы калпынша нагыз ултжандылыктын, ерен<br />

ерлжтщ рухын кез алдымызга экеледь<br />

Ак жиек, кекшш сургылт сэуле берген,<br />

Мунарткан Кавказ буы кетершген.<br />

Алтын шатыр cayneci тау басында,<br />

Атырабы мэл1м болды талай жерден89.<br />

Акын суреттеген Кавказдын сулу табигатынын бул экзотикалык<br />

KepiHicTepiHiH ар жагында шеж1рел1 карт тау буккен улкен сыр<br />

жатыр. Бул Акылбайдын акындык “меш”, ягни поэма сюжетш<br />

ашудын езшдж романтикалык керкем Tacuii. Пейзаж поэмада<br />

кенш-куй рещн бишреш, одан 9pi шарыктау шепне жетш,<br />

I сюжетпк баяндаумен тыгыз кабысады. Тамаша сулутабигат KepiHici<br />

поэманын сюжетпк жагынан мыкты да ineiiiyiui тустарында окига<br />

шиелешсш колдап, кушейте туседь<br />

Поэманын сюжетпк бас кейшкерлер xenici ЖабрэИил мен<br />

ЗэЬира арасындагы шеказ махаббаттын кайгылы тагдырына<br />

курылган. ЗэЬиранын катал да жауыз, кекшш, кызганшак<br />

9Keci— Жусш карт бейнес1 зулымдык символы, бакыт атаулыны<br />

туншыкгырушы, канцлер репнде суреттелш, махаббат бостандыгы<br />

мен адамгершткп ту еткен кос гашыкка карама-карсы<br />

койылады.<br />

Акылбай романтикалык поэманын барлык дэстурлерш менгере<br />

отырып, ез кейшкерлерж ер жйерлшк пен кайсарлыктын, терен<br />

Te6ipeHicTiH, кызуканды мшездщ адамдары етш сомдайды.<br />

“ Сонда.<br />

” Сонда., 55-56-66.

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: X X РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917) 80<br />

Шыгармадагы окига курылымы мен мазмундык, керкемдйсидеялык<br />

ерекшелйстер Пушкин мен Лермонтовтан жел1 болып<br />

тартылган, Абай жалгастырган романтизм стилшш уршстерш<br />

нак байкатады. Абайга б р поэма катты унаган. Онын жаркын<br />

мысалы— Зейираныц срулыгын сипаттаган:<br />

Толкынды кара ш ашы Ж1бек талдай,<br />

Керген адам карайды кезш алмай.<br />

Аласы аз, нурлы кара, уялы кез,<br />

Жаралган бар денезд капы калмай90, —<br />

деген шумакты Абай еспген шакта: “Уш ауыз елещй 6ip-ax<br />

ауыз еленге сыйгызган екенсщ!” ,— деп разы болыпты. Ал жауыз<br />

Жусштщ жалгыз калган аянышты калш суреттеген:<br />

Ею кезден жас ыршып, ытып кеткен,<br />

Токтамай соргалатып эж1м беттен.<br />

Жуан, калын бшектей бурыл муртка,<br />

До мал ап улы жасы барып жеткен91, —<br />

деген шумакка байланысты Абай: “Беп кайтадан эжзмделген,<br />

бурыл муртты шал кез алдыма елестей калды гой”92, — деп<br />

ризашылыган бширшп. М.Эуезов те Акылбайдын б р шыгармасы<br />

туралы: “Керкемдш ете кушп поэма... Поэманын максаты эр<br />

жауыздыктын арты жаманшылык болады деШп”, — деп жогары<br />

бага береда.<br />

Акылбай романтикалык сарындагы “Зрыс”, “Жаррак”<br />

поэмаларын да жазган. “Жаррак” поэмасы сакгалмаган. Ал<br />

“Зрыс” поэмасы агалшын жазушысы Генри Хаггардтын<br />

“Сулеймен патшанын кеншп” аггы атакты романынын жел1с!<br />

непзшде жазылган. Толык сакгалмаган, узйш куйшде жеткен.<br />

Африкадагы зрыстар ем1ршен сыр шертетш роман сюжепн<br />

Акылбай езшше жырлап, энпмеш бас кейшкер аузынан емес, ез<br />

атынан баян етедь Поэмада ер мшезш, киындыкка мойымайтын,<br />

жйгерл! адамдардын ерлйс icTepi улп-енеге болады, зрыстардын<br />

адамгершшп мен адалдыгы сушспеншшк сез!ммен жырланады.<br />

Акылбай романды e3i толык окып, угып алганнан кейш шыгарма<br />

сюжепн тутастай еленмен жырлап шыгып, казак эдебиепне жана<br />

ypflic э кел ген.<br />

Магауия Абайулы Кунанбаев (1870 — 1904) —Абайдын Дщдэдан<br />

туган кенже баласы. Абайдын улкен умгг куткен талантты шэюрп.<br />

10 Сонда, 60-6.<br />

91 Сонда, 56-6.<br />

92 Абайдын Семейдеп элеби-мемориаллык муражайынын коры. КП-988.

81 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАFbl КАЗАК ЭДЕБИЕП<br />

Жастайынан экенщ суййсп баласы болып ecin, акындык енерге<br />

тэрбиеленещ. Ауыл молдасынан мусылманша сауатын ашканнан<br />

кейш, бар дуниенщ кит орыс бшмшде екенш жете тусшген<br />

Абай 1884 жылы дарынды жасты Семейдеп ерлердщ орыс<br />

мектебше окуга береда. Сабакка бар ынтасымен Kipicin, мектептеп<br />

шэюртгер арасында узшк окушы атанып журген кез1нде екпе<br />

ауруына шалдыгады да, одан dpi окуга денсаулыгы жарамаган сон<br />

дэр4герлердщ кенеы бойынша уш жылдан кейш аулына кайтады.<br />

Орыс мектебшщ тэрбиесш Kepin, кеп тагылым алган Магауия<br />

осы уакыттан бастап ел баскару icinae журген Абайдын колында<br />

болып, эке тэрбиесш кередь Манайына талантты жастар<br />

топтасып, улкен мэдениет ошагына айналган Абайдын акындык<br />

мектебшщ белсещп екш, талантты шэюрп атанады. Унем1<br />

1зден1с устшде журш, Семейде алган азды-кепп бш мш терецдету<br />

максатьшда орыс, шыгыс тшдершдел ютаптарды алдырьтп окиды,<br />

зерекплйтмен, бшмдшпмен ауыдцагы e3i катарлы талантты<br />

жастарды тэнп етш, улкен курметке беленедь Экеамен 6ipre<br />

ел баскару жумысына да араласып, старшындык, бол ыстык<br />

лауазымдарды аткарады, бул жауапты кызметтерде адамгершшк,<br />

парасаттылык танытып, халык арасында эдшетп басшы ретшде<br />

ауызга шшеш.<br />

Магауия Семейде шэюрт болып журген кезден бастап поэзияга<br />

ден койып, елен жаза бастайды. Бала куншен экесшщ акындык<br />

талантын аса кашрлеп, улп тутып ескен талантты жас Абай<br />

шыгармаларын жатка айтып, ел арасына таратады. Абай поэзиясын<br />

терен угынган Магауия елен сезге край бершш, б1ржолата<br />

акындык жолга тусеш.<br />

“Ай жарык, жаздын куш ат терлетш” деп басталатын алгашкы<br />

елешнде жазгы жайлаудын ай жарык 6ip туншде онаша кездескен<br />

ею жастын гашык сез1мдерш, кещл-куй Te6ipeHicTepiH аса эсерл1<br />

де нанымды eTin суреттейш.<br />

Ай жарык, жаздын куш ат терлетш,<br />

Eip сайга уагдаласкдн келсен жел п.<br />

Жалганнан жардан баска тук тшемей,<br />

Жолыккан кандай кызык енбек eTin93, —<br />

деген ерекше толганыс устшде жазылган шабытты жыр<br />

жолдарынан Абайдын “Желаз тунде жарык ай” еленшщ acepi<br />

анык ce3ineAi.<br />

Баласынын орысша, еуропаша бш1мдшйг1нгн устше осындай<br />

акындык талант кырын байкаган Абай оны yHeMi ез колында<br />

93Абайдын акын шэгарттерь 1-ютап. А , 1993,131-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX ГАСЫРДЫН БАС KE3I (1900-1917) 82<br />

устап, тэрбиесше ерекше кещл белед!, елен патшалыгындагы ез<br />

багытын тандай бшуше ыкпал етеш. Магауия да акын поэзиясынан<br />

улп алып, Абайдын акыл-кенеа бойынша Еуропа акындарынын<br />

улпс1мен терен сезшд1 махаббат, ершш сарынды окигалы дастанпоэмалар<br />

жазу жольша туседь<br />

¥стаз эке усынысымен сюжеп мен образдар сомдау жашнан<br />

романтизм стилшдеп шыгыстык сарындагы “Медгат-Касым”,<br />

непзп идеялык мазмуны адал махаббат, бас бостандыгы жолында<br />

курбан болган ей жастын кайгылы тагдырын жырга коскан “Енлж-<br />

Кебек”, казак халкынын сырткы жауга карсы азаттык куресш паш<br />

етуге арналган “Абылай” поэмалары Магауия каламынан туады.<br />

Кдзак эдебиеп тарихьшда такьфыбы, курылымы, cmni мен<br />

сюжетпк, образдык ернектер1, жана керкемдж касиеп жагынан<br />

ерекшеленетш “Медгат—Кдсым” поэмасы шыгыс улпсшдеп<br />

романтизм сарынындагы эпикалык туынды болганымен “идеялык<br />

мазмуны терен, таптык багыты айкын, элеуметпк мэш зор”94<br />

нагыз керкем шыгарма. Поэманын шынайы eMipre жанасымды<br />

тартыстары, кейшкерлер мшездер1 айкын жэне дэлелд1<br />

керкемджке непзделген.<br />

Магауия поэмасында улкен 1зденгшпж, агартушылык жэне<br />

озык идеялар сыр бередь Шыгарманын непзп желкй элеуметтж<br />

кайшылык пен тенс1эд1ктен туган озбырлык пен эдшеттшк,<br />

опасыздык пен адалдык куресш жэне адамдар арасындагы<br />

шынайы суйюпеншшкп жырлауга курылган. Шектен шыккан<br />

жауыздык элемше бас бостандыгы жолында ез максаттарына<br />

жету ушш барлык тауюметке кенген era гашык Разиза мен Сэшм<br />

арасындагы махаббат карсы койылып, адал достыкты ардактап,<br />

шын суйгспеншшк 6 umipy улкен ерлйске баланады. Акын бийс<br />

адамгершшк мураттарды ез туьшдысынын басты принцип!<br />

етш алып, достык пен махаббатка 6 epiK, жауыздык атаулыга бел<br />

шешш каймыкпай карсылык керсеткен ержурек жандарды улкен<br />

акындык шабытпен жырлайды.<br />

Акын Магауия Абай нускаган багыт бойынша калам тербеп<br />

кана коймай, Абай бурын жазбаган нагыз сюжета поэма тудырып,<br />

ол бурын айтпаган элеуметпк мэселелерд! шыгарманын тупказыгы<br />

етед!, XIX гасырдагы казак эдебиетше идеясы мен керкемдж<br />

ерекшелйстер1 жагынан жаналыгы мол, бшк тугырлы кесек<br />

туынды экеледь Кенестж кезецде де бул шыгармадан еш юнэрат<br />

табылмай, элеуметтж мэселелерда козгау жагынан керкемдж<br />

куаты мен тэрбиелж мэш кушп болуы себепп жалпы бш м берепн<br />

орта мектеп пен жогары оку орындары окулыктарына арнайы<br />

тарау репнде енпзшп окытылуы бекер емес.<br />

Матауиянын cjciHiui 6ip кен тынысты эпикалык туындысы—<br />

94К Мухамедханов. Кеп томдык шыгармалар жинагы. 1-т., А., 2005,131-6.

83 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАРЫ КАЗАК ЭДЕБИЕП<br />

“Енлж—Кебек” поэмасы шамамен 1890 жылдары жазылган.<br />

Акыннын осы жанрга калам тербеген алгашкы шыгармасы ретшде<br />

саналады. Поэманын Магауия колымен жазылган тупнускасы<br />

сакгалмаган, колжазба KomipMeci гана жеткен. Абай есю эдетгурыптын,<br />

рулык-феодалдык кертартпа салт-сананын курбаны<br />

болган жазьпссыз кос мунлык — Енлж пен Кебекпн кайгылы жайы<br />

туралы шыгарма жазуды шэю'рттерше тапсырганда, Магауия XYIH<br />

гасырдын орта тусьщца болган б р тарихи окиганы поэма туршде<br />

жазып шыгады.<br />

“Енлж-Кебек” - таза казак емаршен алып жазылган реалистж<br />

туьшды. Магауия поэманын алгашкы шумактарында-ак:<br />

Заманнын гащлетс1'з надандыгын,<br />

Козгадын журек, тшм, сейле мыгым.<br />

Баягыны кексейш 6LniiMciaaep,<br />

Мшеки керсетейш жамандыгын95, -<br />

деп еткен заманда болган тарихи шындык астарын ашып, кркын<br />

камын ойлаган ecKi билер мен рубасыларынын катыгез icэрекеттерш<br />

эшкерелеудо максат етш кояды.<br />

Акын eKi гашыктын махаббат сез1мдерш, жан-дуниесш,<br />

толганыстары мен тагдырьш бейнелеп, сол аркылы букш казак<br />

когамынын шындыгын, поэмадагы тарихи окиганын бетбедерш<br />

дурыс ашып керсетед1, халкымыздын турмыс п р ш ш п нщ<br />

KepiHicTepiH дэл сипаттайды.<br />

М.Эуезов “Абай (ИбраЬим) Кунанбайры (1845-1904)” атты<br />

монографиясынын сонгы бел1гшдеп “Магауиянын (1870-1904)<br />

шыгармалары” деген тараушасында акыннын осы туындысы<br />

туралы: “... идея жагынан Караганда б р поэманьщ да ез1нше ез<br />

тусындагы акындардын шыгармаларынан окшау турган, озган<br />

жайлары бар”96, — деп поэманын керкемдж ерекшелжтер1 мен<br />

соны !здешстерше, жаналыгына токтала келш: “Осылайша<br />

образдарды бейнелеуде, еткеннш карашъшыгын сынап керсетуде,<br />

адамгершшк талабын ен улкен максат, арман епп биж сапада<br />

танытуда Магауиянын б р поэмасы да ез уакьпындагы багалы<br />

енбек болатын”97, — деп жогары бага бередь Жеке басынын<br />

азаттыгы ушш ecici ем1рд1Н катал занына, салт-дэстурше карсы<br />

шыгып, махаббат курбаны болган, артазалыгы жолында жандарын<br />

пида еткен мунлыктардын ел арасьшан колдау таппай, жалгыздык<br />

таукымепн тарткан ауыр да аянышты кал1н керкем сипаттаган,<br />

катыгез заманнын эдшетазшпн аямай эшкерелеген, сейпп,<br />

95К- Мухамедханов. Абайдын акын maKiprrepi. 1-кгтап. А., 1993, 162-6.<br />

нМ. Эуезов. Жиырма томдык шыгармалар жинаш. 20-т., А , 1985,244-6.<br />

” Сонда. 245-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917)____________ 84<br />

элеуметпк ем1рдщ кайшылыктарын терен ашып керсегкен<br />

алгашкы реалистйс керкем туынды ретшде казак эдебиетт нде берпс<br />

орын алады.<br />

Магауия б р шыгармаларынан баска Ресей империясыньщ<br />

отаршылдык езпсше карсы Кавказ халыктарынын улт-азаттык<br />

куресш баскарран атакты жаужурек батыр Шэмш имамнын ерлйс<br />

iorepiH баяндайтын “Шэмш” атты поэма жазып, осы аркылы туган<br />

халкынын тэуелаздйасе кол жетюзген кунш ансаган. вкшшке<br />

карай б р шыгарма колжазба куйшде жогапып кеткен.<br />

Акын ipi шыгармаларымен катар махаббат, кещл-куй<br />

такырыбына 61'рнеше лирикалык елендер, езшщ бинмд1 болуына<br />

кеп ыкпал етш, кемепн кере еткен суййсп атасы Эбшрахманга<br />

арнап сэлем хат туршдеп, кешл сурау, жоктау елендерш жазган.<br />

1903-1904 жылдар аралыгында Магауиянын бурынгы ауруы кайта<br />

мендеп (онын уетше мунын алдында Эбд1рахман казасы Абай<br />

эулетш капы куйзелткен), ancipereH куй1 тесек тартып жатып<br />

калады. ¥закка созылган ауру салдарынан 1904 жылы жазгытурым<br />

кайтыс болады. Абай утымынша жэне акын замандастарынын<br />

естелйстершде айтылгандай, Магауия онын балаларынын ен<br />

жаксысы, ен таланттысы сан алган. Магауия ел!м1 бурын да<br />

ем1рден, котамнан кажып, жаттан да, жакыннан да кудерш узген,<br />

жалгыздык дертше ушырап, жапа шеккен Абайта катгы эсер етш,<br />

кеп узамай кырык куннен кейш ем1рден етедк Enairi бар салмак<br />

эулеттщ улкен1 Акылбайга тусещ. Сол жылы жаэда экейнщ<br />

кыркын Семейде бермекш1 болып, басшылык жасап жургенде<br />

Акылбай да кенеттен кайтыс болады.<br />

Акылбай да, Магауия да Абай нускаган багыт бойынша XIX<br />

гасырдын сонындагы казак эдебиепне жана керкем 1эдешстер<br />

енпаш, Абайдын акындык мектебш Lnrepi дамытып, “Акылбай мен<br />

eKeyi де, романтикалык поэманын стилш казак эдебиепне экелш<br />

юрпзгенде, анык соны, жана, жаксы агым экеп косты деу керек” 98.<br />

Кэштай (шын eciMi Fабдулхайм) Ыскакулы Кунанбаев (1869 —<br />

1915) —Абайдын туган iHici Ыскактын тунгыш баласы. Ата-анасы<br />

еркелепп “Кэгатай” деп атап кеткен. Кэютай сепз жасынан бастап<br />

ауыл молдасынан терт жылдай сауатын ашып, арабша, турюше хат<br />

танитын халге жетед1. Экесшщ баласын одан dpi окытуга каражат<br />

мумюндйт келмейш. Жас туысынын бойынан ерекше зереютк пен<br />

кабшет ушкындарын байкаган Абай он уш жастаты Кэютайды ез<br />

уйше алдырып, Магауиямен 6ipre тэрбиелейш, Семейге 6ipre epTin<br />

барып, орыс ттлше уйретеда. Eip-eici жыл шамасында Кэютай орыс<br />

TiniH жеттк менгерш кана коймай, орыс эдебиеп классиктер1нщ<br />

шыгармаларын, Еуропа мэдениеп кайраткерлершщ енбектерш<br />

’* Сонда. 143-6.

85 XX ГАСЫРДЫН БАСЫНДАГЫ КДЗАК ЭДЕБИЕП<br />

окып, ез кезшщ бшмда азаматы атанады.<br />

Кэютай да шыгармашылык жолда Абайдын акындык<br />

мектебшен улп алып, онын талантты да icxep шэюртгершщ<br />

6ipi болады, Абай акылымен Турагр eKeyi кара сез, кещл куШ<br />

такырыбындагы кыска елендер жазып, аудармамен айналысады.<br />

“Абай агамнын катарында журген 24 жыл шшде онын уйретпеген<br />

бшм! болмады, 6ipaK бэрш тугел угып ала алмадым”, — деп ол<br />

устазы туралы штипатпен еске алады. “Сондыктан мен Абай<br />

агама зор карыздармын, ендт максатым шамам келгеншше<br />

онын асыл казынасын кейшп жастарга жетюзш кетемш”, —деп<br />

уэде бередь 1904 жылы Абайдын суй!кп ры Магауия, артынан<br />

ше-шала ры акыннын e3i, одан кейш улкен баласы Акылбай<br />

кайтыс болып, Кунанбай эрен улкен казага душар болганда<br />

барлык ауыртпалыкты Кэютай кетерш, езш тэрбиелеген устазына<br />

адалдыгын керсетедк<br />

Абайдын артында калган мурасын кездщ карашыгындай<br />

сактап, халыкка жетюзуш максат еткен Кэютай Жидебайдагы<br />

акын аулында бала окытьш журген молда Мурсейя Бжерына<br />

ез калтасынан акша 6epin, бурыннан жинап журген Абай<br />

шыгармаларын кеппртш жазгызады. “Мен Абайдын карызын<br />

умытпай, шамам келгенше кызмет етуш ез борышым деп бшп,<br />

казак халкына юте ген енбегш баспага бастырып, кепке таратуды<br />

мшдепме алдым”, —деп Кэютай Турагрмен 6ipre Абай мурасын<br />

ыждагатты турде жинастырып баспага эз1рлейш. Осы жумыстардын<br />

басы-касында болып, басшылык етеш. Абай кайтыс болганда<br />

казактын аса кернекп котам кайраткер1, галым, публицист Элихан<br />

Бекейханов акыннын тунгыш ем1рбаянын орыс тшшде жазып,<br />

Семейде шыгьш турган “Семипалатинский листок” газетшде 1905<br />

жылы жариялаган кезде, ол Абай OMipi мен шыгармашылыгына<br />

катысты барлык деректерш Кэютай бергенш ерекше атап етеш,<br />

1915 жылы Кэютай ел1мше байланысты “Казак” газетше азанамам<br />

акала жариялайды".<br />

Осы макал ада айтылгандай 1905 жылдан бастап Элиханнын<br />

кенес1мен Абай шыгармаларын баспага эз1рлеуге KipicxeH Кэютай<br />

сол жылы жазда Семейге, одан Омбыга келш, бастыру жен1<br />

болмаганнан кейш, Кдзан каласына сапар шегед1. Осы кал ада<br />

Петербургтеп “1лияс Бораганский” баспаханасьшын екш1мен<br />

кел1с1м-шарт жасасып, болашак ютаптын корректорлык кызметш<br />

ез мойнына алады, акысын дереу телейд1. Баспа колжазбаньщ эр<br />

табак кагазын басып болган сон, пошта аркылы Шынгыстаудагы<br />

Кэютайга ж1беред1, ез тарапынан Кэютай кателерш тузеп, кайта<br />

кайырып отырады. Колдан кеилршген жинакты бастыруга ею<br />

” Э.Бвкейханов. Тандамалы. А., Кдзак энциклоттедиясы, 1995,418 — 419*66.

КДЗАК, ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 86<br />

жылдай уакыт кетш, Кэютай Абайдын тунгыш ютабын шыгару<br />

ушш жиган-терген дуниесш аямай, кыруар енбек сйпреда.<br />

1909 жылы Абайдын тунгыш жинаш “Кдзак акыны Ибраги<br />

Кунанбай угылынын елеш. Бастырган: Кэютай, Турагул Кунанбай<br />

угландары” деген атпен Петербургге жарык керш, барлык<br />

данасы Семейге Кэютай атына ж1бершед1 де, сол жерден букш<br />

казак даласына тарайды. Абай мурасын алгаш рет баспа жузшде<br />

жариялап, жеке ютап епп шыгаруда Кэютай мен Турагуп енбеп<br />

ерекше болса, Кэютай жазып, осы жинакта жариялаган “Абай<br />

(ИбраЬим) Кунанбайуглынын eMipi” атты казак тшндеп тунгыш<br />

ем1рбаяндык макаласын, жалпы Кэютай енбепн М.Эуезов<br />

жогары багалаган, улы акыннын ем1рбаянын жазу кезшде Кэютай<br />

макаласыньщ кеп кемеп тигенш айтады.<br />

Абайдын тунгыш жинагын дайындаган кезде Кэютай акын<br />

елендерш мазмуны мен такырыбына карай езшше жуйелеп, 17<br />

белйске жйстеген. Бул ретте “Халык туралы” деп аталатын 6ipiHiui<br />

белйске — 34, одан dpi карай рет бойынша: “влен туралы” — 5,<br />

“ 03i туралы” — 17, ‘Ташыктык туралы” — 10, “Ой туралы” — 8,<br />

“Жазгьпуры” - 1, “Жаз” - 1, “Куз” - 2, “Кыс” -1, “Аншылык<br />

туралы” — 1 еленнен енпзшген де, “Переводтар” деп аталган он<br />

бесшша белйске А.С.Пушкин, М.Ю.Лермонтов, И.А.Крьшовтан<br />

41 аударма елен, сонгы он жепннп белйске “Энпме Масгуг”,<br />

“Ескендар энпмеа” поэмалары юрген. Жалпы алганда, жинакта<br />

Абайдын 145 елеш мен 2 поэмасы жарык керген. Ютап сонына<br />

Кэютай жазган Абай ем1рбаяны мен акыннын фотосуреп<br />

бершген.<br />

Осы жинактагы Кэютай жазган Абай ем!рбаяны келем1 шагын<br />

болганымен акын eMipiHiH кеп кырын камти алды. Кэютай осы<br />

кара сез туршдеп шыгармасында: “Абай 6ip кез! келш турган<br />

самород еда, 6ipaK халыктын надан уакытында шыгып, есш<br />

енершш пайдасын кэмш керсете алмай, кызыкты eMipiHiH 6epi<br />

елдш шуылдак партиясымен эурел1кте етп”100, — деп Абайдын<br />

акындык талантынын кор болган кезш нак айтып, келес1 кезекте:<br />

“Сонгы уакытта Абай e3i еленнщ енер екенш 6 uiin жаза бастаган<br />

сон, бурынгы акындар надандыкпен еленд1 енер орнына гибрат<br />

ушш айтпай, тшеншшйс орнына айткандыктан, акындыктын<br />

да, еленнщ де казак ортасында багасы кеткендапн айтып, езш<br />

олардын репнен баска кылып, алмак пайда уш!'н емес, халыкты<br />

гьшымга умтылып, кенш кезш ашпакка гибрат ушш жазган ын<br />

бщщрш елен шыгарган”101, — деп поэзиянын халыкка тиНзер<br />

пайдасын уккан акын кеншн “Бурынгы есю 6wii турсам барлап”<br />

деген елещн келт!ру аркылы бшд1ред1. Абайдын аудармашылык<br />

Абайдын акын maKiprrepi. 2-кггап. А., 1994,30-6.<br />

Сонда, 31-6.

87 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАРЫ КАЗАК ЭДЕБИЕТТ<br />

кызметш, орыс мэдениеп мен гылымына куштарлыгынын<br />

себебш, тереннен жазган елевдершж ерекшелжтерш аша кел ш :<br />

“ Халык канша надан болса да, Абайдын насихатын кеп тындап,<br />

касында болган жшттер езгелерден 6 ip турл!', медреседен окыган<br />

гылым жолынлагы idci сыкылды, эр нэрсенщ ж енш бш ш , жаманжаксыны<br />

коп айырып, надандыктан шыгып калушы еда”102, — деп<br />

Абай тагылымын айтады, Абай манына топтала бастаган тэрбие<br />

мектебшен сыр шертедь<br />

М.Эуезов Кэютайдын абайтанудагы кызметше байланысты:<br />

“Б р же Hi нде казактын мэдениет тарихына, Абай мурасына ерекше<br />

енбек ciHipreH, Абай 03i тэрбиелеп, баулыган жас журтшылыктьгн<br />

кернекп екш болган — Кэютай Ь1скакрынын енбепн айрыкша<br />

айту керек”103, — деп онын Абайды баспа жузшде таныткан енбепн<br />

жогары багалайды.<br />

Турагул Абайулы Кунанбаев (1875 —1934)—Абайдын екйпш эйeлi<br />

Эйгер1мнен туган тунгыш баласы. Экесшщ колында тэрбиеленш,<br />

мусылманша, орысша сауатын ашкан. Бала жасынан зерек, елен<br />

сезге жуйрж, орыс тшне жетж болып есед1'. Абайдын ен талапты,<br />

api талантты, 1эденпш баласы болады. Улы акыннын эдебиеттеп<br />

дэстурш берж устап, енердщ сан турш менгередь Домбыра,<br />

скрипкада шебер ойнап, эншшшмен де танылады. Баласынын<br />

бойынан акындык куаггы байкап калган экес! сынамак максатта<br />

елен жазуды тапсырады. Сонда Турагр адамнын онаша сэттеп<br />

мунайган калпындагы нэзж сез1м ш уш ауыз еленмен шабыттана<br />

жазып бередг<br />

Алладан мен капа боп тшеген кун,<br />

Жым-жырт болып салбырап кетеш тун.<br />

Жулдыэдар жыпылыктап, ай суп-сур боп,<br />

Eapi де тындап капты шыгармай ун.<br />

Мунымды айтып ед^м сезбен сындап,<br />

Дуние жым-жырт болып турды тындап.<br />

Жел курсшш сейлесе сусыл кагап,<br />

Шептер басын изейш шын-шын, шындап.<br />

Калгандар желден сурар сезймш укпай,<br />

Бупт касын туйед1 жылай-сыктай.<br />

TiK караута меш аяп шыдай алмай,<br />

Кун бултка кеп тыгалды кайта шыкпай104.<br />

1ЮСонда, 37-6.<br />

1И М. Эуезов. Жиырма томдык шыгармалар ж инаш . 20-т., А ., 1985,16-17-66.<br />

"»К Мухамедханов. Абайдын акын maiciprrepi. 1-кггап. А., 1993,181-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАСКЕ31 (1900- 1917) 88<br />

Жас акын Абайдын акындык дэстурш казак поэзиясында<br />

болмаган жана уршспен дамытып, табигатка тш бтреда, ас пан<br />

элемшен, тылсым пршшк квр1шстер1мен ой белкеда. Турагрдын<br />

акындык талантын таныткан терен магыналы, философиялык<br />

м эцш еден. Осыдан кейш акын кейб1р арнау елендершен баска<br />

жырлар жазбаган сиякты. Эке акылымен кара сез жанрына ауысып,<br />

орыс т ш н е жуйрж болуы себе mi аудармамен айналыскан. Максим<br />

Горькийдщ “Челкаш” атты энпмесш казак тшше аударады. Бул<br />

алгашкы аудармасы 1925 жылы “Тан” журналында жарияланады.<br />

Жазушы АС.Неверовтын “Мен eMipre жержпш”, “Ортакшыл<br />

Мария” энпмелерш аударып, 1927 жылы Мэскеудеп Кенес<br />

Одагынын кшдж баспасынан жеке ютап етш шыгарады. 1928<br />

жылы осы баспадан Турагр казак TiniHe аударган эйгип американ<br />

жазушысы Джек Лондоннын “Эскимос Киш” деген anriMeci<br />

“Баланын epniri” деген атпен жэне белгш поляк жазушысы<br />

Болеслав Прустын “Антек кыран” энпмеа жеке ютап болып<br />

жарык кередк “Баланын epniri” (Эскимос елшщ турмысынан<br />

алынып жазылган энпме) деп аталган б р жинак Турагрдын<br />

“Беташар” макаласымен апшлган.<br />

Турагр Абай кенеамен айналыскан аударма саласында жемкп<br />

енбек етп. АС.Неверовтын “Я хочу жить” энпмесш “Мен eMip<br />

cypriM келеда” деп емес, “Мен eMipre жершпн” деп, ал “Мария<br />

—большевичка” энпмесш “Ортакшыл Мария” деп казак угымына<br />

тусшжп етш аударган. Ол “АС.Неверов шыгармаларынын imxi<br />

рухын, сырткы болмысын терен тусшш, энпменщ фабудасын<br />

сактауга тырыскан”105. Баска аудармалары да керкемдж жагынан<br />

сэтп шыгып, улттык эдебиетке косылган комакты улес болды.<br />

Абай шыгармаларынын тунгыш жинагын Кэкпаймен 6ipre<br />

бастыруга сшрген енбегш жогарыда атап еттж. Ал Турагрдын<br />

“Экем Абай туралы” естелшнщ гылыми, тарихи манызы зор.<br />

Абай кайтыс болганнан кеШн ры акын туралы алгаш рет естелж<br />

жазып калдырган Турагр болатын. Б р бага жетпес естелжп<br />

М.Эуезов уз1нда куйшде 1933, 1940 жылдары жарык керген толык<br />

жинактарында жариялап, Абайдын гылыми вМ1рбаянын 1927-1950<br />

жылдары терт рет кайта жангыртып жазу барысында пайдаланган.<br />

Казак эдебиетшде естелж жанрынын бастауында турган<br />

Турагрдын б р енбегшш басты ерекшеят — естелйспн Абай<br />

касында унем! болып, тэрбиесш, тагылымын керген-бшген<br />

жайларга курылып, ры акын eMipi мен шыгармашылыгына<br />

байланысты эдеби, тарихи жэне шеж1релж деректерд1н мол<br />

камтылуы. “Танертеннен кешке шейш, кебшесе ютабын окиды да,<br />

105 Б. К Атыгай. Абайдын акындык мекгебшдег1 аудармашылык дэстурш1<br />

калытггасуы. Филология гылымдарынын кандидаты гылыми дэрежеан алу уш!М<br />

дайындалтан диссерташшнын авторефераты. А., 2001,17-18-66.

89 XX РАСЫРДЬЩ БАСЫНДАРЫ КАЗАК ЭДЕБИЕП<br />

ара-тура жастыкты бауырына басып, алдында ак кагазы, колында<br />

карындашы, кушренш отырып елен жазып тастайды, сол елен<br />

жазардагы Typi: 6ip кусага мшген юсщей еш кашынкырап, азырак<br />

енпккен юсщей танауы Ke6iHKipen, K63i жасауранкырайды, ecripесплместей<br />

кып кушренгеннщ шшде куб1рленюреп кеп жазып<br />

кеп кеткенде кеп токгалып ойлана бермейд1 де, кайта сызып<br />

тузетпейии де, еленнщ тьныны суырылып кеткенге уксайды”106,—<br />

деп Абайдын елен жазу машыгынан сыр шертсе, келеа кезекте<br />

execi жазган елендерш жаттап, айткан сездерше ы кыл ас<br />

танытканын байкаган Абайдын мактау сезш келпрш: “Мен<br />

экемнщ аузынан шыккан сезд1 пайгамбардын аузынан еспгендей<br />

сен in, адам болады екенмш деп, сол жылгы басты гымыз IUahKepiM<br />

кажы болып хакикаты олай емес, былай деп таласып жататын<br />

санды шэюрттщ катарында болдым” деген естелж жолдарынан<br />

Абайдын акындык мектеб! болтандьпы елее бередй<br />

Акыл байдын “Дашстан” поэмасын Кавказда болып кайткан<br />

юсщей шебер жазу ce6e6iHe Typarpt естел1п аркылы эбден кез<br />

жетюзуге болады: “Жыл сайьш б1рден, екщен Урюттен кашкан<br />

Кавказдын адамдары келш, кейде кыстап, кейде 6ip-exi ай жатып,<br />

Kici басьГат MiHin кетеда, кебшесе оларды менщ экем Кояндыга<br />

барушыларга косьт бередГ107, — деп кеп маглумат келпредь<br />

“Осы сайлау 1884 жылы болганда, содан кейш достан, елден<br />

туншп, соккы жегещщеген, осы елендерда айткан сеюдщ”108,<br />

—деп Шрнеше елещнщ пз1мш келпру аркылы Абайдын б1ржола<br />

поэзияга бурылу себебш ашьш керсетш, кептеген елендершщ<br />

жазылу тарихына назар аударады, азды-кепп тусппктер береда.<br />

“Ак кшмш, денелЦ ак сакалды” деп кысты елен кылганы сол 84-<br />

жылы кыс катты болып, ел жугаган. Кдр сэуардщ бесшде кеткен,<br />

сонда айтыпты”109, “Мез болады болысын” деген еленш 90-шы<br />

жылы Семейге барып Тауба деген генерал-губернатор келш,<br />

6ipcbmbipa болыстар, билерге шекпен, кылыш сыйлаган, сондагы<br />

шекпен алган болыстардын куанганьша ыза болып жазган”110,—<br />

деген сиякты крщы деректер Абайдьщ академиялык шыгармалар<br />

жинагынын басылымдарын дайындауга непз болды. Осы ретте<br />

М.Эуезов Турагрдьщ абайтануга коскан енбеп туралы: “Тураш<br />

1889 жылдан бастап унем! экесшщ колында тэрбиеленгещпктен<br />

акыннын ep6ip елеш кай кезде, юмге арнап жазылганы, не<br />

себептен туганы туралы, онан сон e3i ес бшгеннен 6epi карай,<br />

106 Т. Кунанбаев. Экем Абай туралы. А ., 1993,14-6.<br />

1*7Сонда, 26-6.<br />

1М Сонда, 33-6.<br />

109Сонда, 38-6.<br />

““Сонда, 43-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917) 90<br />

экесшщ басынан кандай халдер етш кандай мшез, кандай эдет<br />

дагдылары болгандыгы туралы, езге журттын бэршен артык,<br />

бэршен толык маглумат берда”111, — деп ерекше атап етеш.<br />

Абайдьщ эдебиет мектебшщ келеа 6ip талантты шогыры<br />

- Шэкэр1М Кудайбердаулы (1858 - 1931), Эрш Тэщрбергенулы<br />

(1856 — 1924), Эсет Найманбайулы (1867 — 1923) XIX гасырдын<br />

соны мен X X гасырдын бас кезшдеп казак эдебиетт тарихында<br />

улкен i3 калдырды. Шэкэр1м поэзияда, прозада, аудармада,<br />

трактат жазуда дэу1рлж туындылар калдырып, казак эдебиеп'н<br />

такырыптык, жанрлык тургыда байытуга улкен улес косты, казак<br />

лирикасын жана денгейге кетерт, поэзия мэдениетш дамытты.<br />

Эрш пен Эсет махаббат, адамгершшк такырыбына арналган<br />

шыгыстык улпдеп дастандар жазып, елендершде эдшпк, эйел<br />

тендт, 6uiiM мэселелерш камтыды. Бул акындар туралы “Казак<br />

эдебиетт тарихынын” осы 6-томында монографияльпс тараулар<br />

берйггендйсген арнайы сез кылмауды жен кердж.<br />

Абай алые-жакын ауылдардан еленге эуеетш бар, болашагынан<br />

ум1т KyTTipreH жас акындарды ез касына алдырып, соларга устаздык<br />

еткен. Акыннын тжелей тэрбиесшде болып, эдеби мектебшен<br />

улкен тэлш алган талантты шэюрттершщ 6ipi Кекбай Жанатайулы<br />

(1861 — 1925) болатын. Шынгыстаудын етепндеп Такыр езенгнщ<br />

бойында туган ол жастайынан зерек, олец-жырга эуес болып<br />

есеш. Алгаш сауатын ауьш молдасынан ашканнан кейш Семейдеп<br />

Камали каз1рет медресесшде окуын жалгастырып, осындагы<br />

уезшк училишен1 бтред1. Ауылына кайтып оралып, ез каржысына<br />

медресе ашады, eMipiHiH сонына дейш бала окытып, агартушылык<br />

icneH айналысады. 1913 жылы Меккеге барып, кажылык парызын<br />

етеп кайтады.<br />

Кекбай ез жанынан суырып салып елен шыгарган айтыс акыны<br />

да, шыгыстык улгтдетт дастандар мен казак тарихына арналган<br />

поэмалар тудырган жазба акын да болган. бленд! де, эпикалык<br />

туындыны да еншрш жазган. Онын поэзияга кулай 6epuiyi<br />

Семейдеп окуларын 6iTipin, Абайга келш косылганнан басталады.<br />

Ел imiHfleri 6ip дуб1рш сайлау науканында Семейдщ сол кездегт<br />

оязы Кекбайдын успнен тускен арыз бойынша оны жазаламак<br />

болганда, “сонда енерл1, окуы бар жштп Абай аяп, кепйщиске<br />

алады. Осыдан сон Кекбай eMip бойы Абай елгенше онын iHiдосы,<br />

шэюрп болып кетедГ’" 2.<br />

Абай “Жаз”, “Кулембайга” деген елендерш 1888-1889 жылдары<br />

“Дала уэлаятынын газепнде” жакын досы, шэюртт Кекбай атынан<br />

111 М. Эуезов. Абайды бшмек парыз ойлы жаска. А., Санат, 1997.159-6.<br />

1,1 Абай. Энциклопедия. А.,Кдзак энциклопедиясынын Бас редакциясы, 1995<br />

282- 6 .

91 XX ГАСЫРДЫН БАСЫНДАРЫ КАЗАК ЭДЕБИЕП<br />

жариялаганы белгш. Б р туралы Кекбай езшщ естелтнде: “ 1880<br />

жылдан бастап 1886 жылдарга шешн Абай ep6ip еленш жазып<br />

журда. BipaK б р уакытга сездершщ барлыгын Кекбай сездер1<br />

деп журпздо. Кейш Омбьща “Дала уэлаяты” мен “Серке” кэзеп<br />

шыкканда, 6ipep еленш тагы да менщ атыммен ж1бердр’ш , — деп<br />

кунды дерек бередь<br />

Кекбай акын Абайдын эдебиет мектебшщ api окушысы, api<br />

окытушысы бола бш й Окушы репнде Абайдын эр айткан сезш,<br />

акыл-кенесш зердесше токып, акындык талантына уйрешп,<br />

окьггушы репнде кейшп урпакка Абай шыгармаларын насихаттап<br />

жетюзуде, Турагрмен катар ры акын туралы бага жетпес естелж<br />

жазуда улкен енбек сшдрдк М.Эуезов “Кекбайдын акындыгы”<br />

атты макаласында: “ 1924. жылдан бастап Абайдьщ ем1рбаянын<br />

жазушыларга жэне барльж тольж жинагын курастыруга Кекбай<br />

барьшша зор кемек керсеткен еш. Абайдан калган муранын казак<br />

окушьшарына тольж жинак боп куральш шыгуына анык енбек<br />

сййрген KiciHiH 6ipi — Кекбай... 1909 жылы Кэютай бастырып<br />

шыгарган жинак Абай енбектершщ жарым келемшдей гана едь<br />

Кекбай колжазбада сакталган шыгармалар гана емес, езшщ<br />

жадында журген, б1ржола жогалып кетуге мумюн болган Абайдын<br />

елендер! мен кейб1р шумактар, жолдарды хатка Tyciprin, ры<br />

акынньщ езге мураларынын катарына косты”114,—деп Кекбайдын<br />

абайтануга cinipreH енбегше жогары бага береш.<br />

Кекбайдын артьшда калган мурасы да 6ipmaMa. “Мусажанга”,<br />

“Теребайга”, “Саран байга”, “Загипага” атты табан астында<br />

шыгарьшган б1ркакпай арнау елендершде адам бойындагы оспадар<br />

кылыкгар мен кемшинктерд1 мшесе, “Дутбайга”, “Агыбайга”<br />

атты влендер1 Абай енегес1мен жазылган. Б р арнау елендершде<br />

устазынын сатиралык дэстурш берж устап, ел уйткысын бузган<br />

шенкумар болыс-билерш сын тезше алып, арам пигылдарын<br />

эшкерелейдк “Дутбайга” деген белгш сатиралык елешнде Абай<br />

сынаган ез агайыны Дутбай болысты оньщ сыбайлас, паракор<br />

тогыз би1мен 6ipre аяусыз мшейш.<br />

Тогыз би сез айтпайды, без айтады,<br />

Дутбайдын тогыз биаз ез! айтады.<br />

Талтандап кеп каргалар жемге тойган,<br />

Кызылды керген сагат кез айтады115, —<br />

1,3 Журепмнщ тубше терен бойла: (Абай туралы естелЫтер). — А., 1995,<br />

200- 201- 66.<br />

114М . Эуезов. Абайтану AapiCTepi. А , 1994,13-6.<br />

“ ■К. Жанатайулы. Шыгармалары: елендер, айтыс-кагыстар, кисса-дастандар<br />

(Курастырган, алш сезш жэне тусшистерш жазган Ж.Эубэюр). — А ., 2001,16-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX ГАСЫРДЫН БАС KE3I (1900- 1917)____________ 92<br />

деген жолдарда араны ашылган ел билеушшершщ келеноз<br />

кылыктарын эшкерелеген ящы мыскыл, кекесш бар. Б р ретте<br />

Кекбай Абайдын би-болыстарды сынаудагы шенеу эдгсш ете<br />

шебер колданган.<br />

Жез1 не? Мойнындагы каргысы ма?!<br />

Элде бр квттпн берген алгысы ма?<br />

Сум билер бр кылышн коймаганда,<br />

Сезс!з-ак viuupap ел каргысына<br />

Би деген кешеп еткен дэртрдеп,<br />

Ел суйш би койган сон дэу1рлеш.<br />

Секетаз бас жарса да, пара алса да,<br />

Заманы сондайга да тэуедш еш.<br />

Еншп шолак етйс, шолтиган би,<br />

Знак, шенге сатып монтиган би.<br />

Урлыкка тунде аттанып, куншз сейлеп,<br />

Пара жеп, карны шыгып томпиган би"*, —<br />

деп мейлшше encip, ызалы, келекеге толы туйреу эшамен паракор<br />

би-болыстын элеуметпк-психологиялык портретш сомдайды.<br />

Абайдын “Болыс болдым мшеки...” елешне уксап кркын камын<br />

ойлаган би-болыстардын ел баскаруга лайык емес мшдерш бетке<br />

басып, эдшетаз ic-эрекеттерш шенейдь “Агыбайга” атты елешнде<br />

де Агыбай сиякты кара басынын камын куйггеген, егажузд!, арам<br />

пигылды ел билеухшст ашы эжуамен елпре сынап, паракорлыгын<br />

мазак кылады.<br />

Акын баска влендершде де адалдыкты, эдшдйсп ту етш кетерш,<br />

елдщ 6epeKe-6ipniriH жырга кос ад ы, жатып шер жалкаулыктын,<br />

енбеказ кунелткен кыдырымпаздыктын зиянкестшн эшкерелеп,<br />

тура билпегщ куны кеткен замандагы зорлык пен вктемд1кт1<br />

сынайды, жастарды ескиик келенкеанде калмай, жаналыкка<br />

умтылуга, енер-бшм алуга шакырады.<br />

Абай унем! касында болган угымтал да зерек Кекбай шэюртше<br />

арнайы такырыпта шыгарма жазуга тапсырма 6epin, оны ез! сынап<br />

бага 6epin, тузу жолга багытгап отырган. Осы ретте Кекбайга:<br />

“Сен 6ipeyAi дэрштеп, мактап, мадактауга ынталысын. Сондыктан<br />

Абылайхан, Кенесары, Наурызбайлардын icTereH жорыктарын<br />

жаз”" 7, — дейдь Кекбай осылай Абай кенездмен эпикалык ipi<br />

туындылар жазуга барган. Онын каламынан туган “Сабалак”,<br />

" ‘ Сонда, 17-6.<br />

1,7 Журепмнщ тубше терен бойла... —А., 1995,140-6.

93 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАГЫ КДЗАК ЭДЕБИЕП<br />

“Терт тере”, “Кдндыжап”, “Наурызбай-Фатима”, “Радш патша”,<br />

“Арон Рашид” дастандары — Кекбай шыгармашылыгындагы<br />

улкен акындык белестер. Алгашкы уш дастан Абылай хан мен<br />

онын батыр урпакгары Кенесары, Наурызбай ерлжгерш баяндаган<br />

тарихи такырыпка курьшса, “Наурызбай-Фатима” — непзп<br />

кейткерлер! тарихи тулгалар болганмен, гашыктык дастан, ал<br />

соцш ею дастан “Мын 6ip тун” epTerici непзшде кисса жанрында<br />

i жазылган шыгармалар. Осылайша езшщ такырыптык аукымы<br />

мен сюжетпк xenici жагынан Кекбайдын эпикалык туындылары<br />

I дербес уш циклда курайды: 6ipiHmici, казак ем1ршен жазылган<br />

тарихи дастандар да, eKiHuiici, тарихи тулгамен байланыстьфылган<br />

гашыктык элементтер1 кездесетш хикаялык дастан болса,<br />

ymifmiici— шыгыстык желiдел дастандар.<br />

Eipimni цикдщ курайтын “Сабалак”, “Кандыжап” жэне “Терт<br />

тере” дастандары казак халкы eMipiHfleri тарихи окигаларды<br />

керкем тшмен айшыкты баяндайды. Кдзак тарихында айрыкша<br />

орны бар, кернекп мемлекет кайраткер1 атакты хан Абылай туралы,<br />

онын ел коргау жолындагы ерлжтерш халыкка еленмен жетюзу<br />

Абай санасында орныгып, улкен тшекке уласса, устазынын осы<br />

арманын Кекбай жузеге асырган сиякты. Осы шыгармаларынын<br />

шпнде келемдкл — “Сабалак” дастаны жас куншде жеим кальш,<br />

Сабалак атанган кезшен ерлтмен, ептштмен, батырлыгымен<br />

кезге тускен Абылайдын ерлйс ютерш керкем кестелеп, хандык<br />

дэу1рлеген шагына дейшп eMipiH шынайы суреттеЩи, казак<br />

халкьшьщ сырткы жауга карсы куресте ел болып 6ipiryiHiH<br />

символдык белпс1 ретшде Сабалактын (Абылайдын) каЬармандык<br />

бейнесш жасайды, осы тарихи тулга образы аркылы халыкты ел<br />

болуга ундейд1.<br />

“Терт тере” атты тарихи дастаны “Сабалак” дастанынын занды<br />

жалгасы icnerri. Кенесары бастаган улт-азаттык козгалысынын<br />

басталу ce6e6i осы шыгармада айкын ангарьшады. Дастаннын<br />

непзп сюжетпк желйл Абьшай хан урпактарынын мемлекетгшпсп<br />

I калпына келпрш, туган халкьшьщ бостандыгы жолындагы ерлпс<br />

i KypeciH баяндауга курылган.<br />

Шыгармада отаршылдык ектемдж салкынына наразылык<br />

белгшер! сьф берш, халык муны мен арман-тшеп тарихи тулгалар<br />

аркылы айшыкты керсетшеди. Ал “Кандыжап” дастаны — кел ем i<br />

жагьшан шагын шыгарма болганымен заман шьшдыгын дэл<br />

бере алган керкемдт куатты туынды. Дастанда казак-калмак<br />

согысыныц шешуш1 сэттер1 непзп кей1пкер Абылай хан бейнес!<br />

аркьшы айкындалып, тарихи окиганын Кдндыжап бт м 1мен сэтп<br />

аякталуын керкем баяндайды. Сюжетпк окигасы ширак жетшген,<br />

I кейлкерлершщ ic-эрекеп накты бейнеленген бул шыгармада<br />

Кекбайдын шыгармашылык ойлауынын тарихи факторы

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917) 94<br />

накгыланып, реалиста сапасы арткан.<br />

блен мен карасез араласып жазылган “Наурызбай-Фатима”<br />

дастанында Кенесары ханнын eMip кызытана тоймаган, жастык<br />

арыны басылмаган ерке rnici Наурызбайдын барымташылыктан<br />

басталган жорыгынын махаббатка раскан сушспеншигж ce3iMaepi<br />

мен ел арасындагы татулык пен жарастык жырланса, шышстык<br />

сарындаш “Гадит патша” мен “Арон Рашид” дастандарынык басты<br />

такырыбы —шынайы махаббат пен ад ал д ос тык, меШрбандык пен<br />

эдшеттипк сиякты i3ri касиетгерге ундеу.<br />

Кекбайдын казак эдебиет1 тарихына келпрген улкен пайдасы<br />

— онын Абай туралы естелт. Бул естелнеп М.Эуезов алгаш рет<br />

1924 жылы хатка rycipin, Абайдын 1933 жылы шыккан толык<br />

жинашнда жариялады. Содан 6epi р ы акынньщ жарык керген<br />

барлык академиялык басылымдарында жарияланып келеда.<br />

Естелж-энпме Абайдын мшез ерекшелжтерш, акындык устанымы<br />

мен парасатан, елен жазу машыкгарын, адамгершшйс касиеттерш<br />

толык ашып керсетеда. “Тепнде еленш кеп жазатын уакыты<br />

кысты куш мен жазгы с алым болатын. Кейш 89-90-жылдарда<br />

тыныштык алып отырганда, барлык эндерш де 6ip-aK кыста, жазга<br />

с алым шыгарады”111, — деп елен жазу ерекшелшнен сыр шертсе,<br />

“Эркашан Абай акындык туралы сейлегенде: “Ол куат, табигат<br />

сыйы, Край сыйы. Акындык шабыты шын келгенде, адамды кайта<br />

тудырып ж1береда”ш , — деп Абайдын акындык енерге кезкарасы<br />

туралы тын маглумат береда. Естелйсгщ келеш 6ip тусында: “Олен<br />

айткыш жтттердщ сездершде нэр, жушн болса, дэмда сезш Kepin<br />

ырза болса, ондайлардын еленш кеб^рек айтканын тшейтш. Кей<br />

б1реулерше елен кыларлык теманы да беретш сиякты ед1”120, —деп<br />

Абайдьщ устаздык касиеттерше токталып, осы ретте р ы акыннын<br />

тапсырмасымен Абылай мен Кенесары epлiктepiн калай елен<br />

кылганы туралы энпмелейда. Абайдын eMipre, Д1нге кезкарасы,<br />

аншылык, тотазкумалак, дойбы сиякты ермек турлер1мен<br />

айналысуы мен баска да турл1 кырларын осы естелжтен окып<br />

б шуге болады.<br />

“Тепнде Кекбайдын анык айткыш, талантты акын екенш Абай<br />

ез! де ез шыгармаларында б1рнеше рет атап багалап, ангартып<br />

кеткен-да. Устаз акын Абайдын шыгармаларына аты юрген<br />

шэюрт акыннын ез> де жалшз гана Кекбай болатын”121, — деп<br />

М.Эуезов айткандай, Кекбай Абай мектебшщ акыны деген атакты<br />

анык актаган, устазына еле-елгенше ададдышн 6Lrmipin кеткен<br />

талантты акын болды.<br />

111 Сонда, 201- 202-66.<br />

Сонда, 202-6.<br />

Сонда, 204-6.<br />

121М . Эуезов. А6айтанудэр1стер1. А., 1994,14-6.

95 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАГЫ КАЗАК ЭДЕБИЕП<br />

Кекбайдын e3i де:<br />

Жэннатта жанын болгар, Абай кутал,<br />

Касында бос журйпиз шатып-бутып.<br />

Осындай ен дарияны жайлаганда,<br />

Тым болмаса калмаппын кана жутыпш , -<br />

деп Абай талантына бас урып, даналыгын дэрштейщ.<br />

Абайдан алдым сабак бала жастан,<br />

Тен бар ма ойга терен онан аскан.<br />

Алды бейш1, артына ырыс болсын,<br />

Мен-дага 6ip журтымын i3iH баскан113, —<br />

деп езшщ устазына деген шэюрттж суйшпеншшгш 6umipin,<br />

адалдыгын танытады.<br />

Кекбайдын маныздылыгы Абайдын пкелей шэюрп болуымен<br />

гана елшенбесе керек. Кдзак е\йршен элеуметпк мэселелерд1<br />

камтыган елендер1 мен тарихи такырьшка жазган дастандарынын<br />

езшдпс эстетикалык мэш бар. Жанашыл урдютеп керкемсез<br />

nie6epi ретшде ол агартушылык багьптагы поэзиянын терен<br />

магьшалы улгшерш eMipre экедш. Халыктык эдебиет пен жазба<br />

эдебиет дэстурш катар дамьгга бшген акын eciMi эдебиет тершен<br />

езшщ лайыкты орнын алды.<br />

Абайдын пкелей тэрбиесшде болган талантты акындардын<br />

6ipi Уэйс Шондыбайулы (1873 — 1925) dpi dHUii, домбырашы,<br />

гармоншы болган. Олендерше эн де шыгарган. Жас талантгьщ<br />

болашагынан мол yMiT куткен Абай УэШсп арнайы шакыртып<br />

алып, елен айткызьш, эн салдырган, такырыптар 6epin, улкен<br />

туындылар жаздырган. 1893 — 1898 жылдары Абай колында болып,<br />

ры устазынан акындык енердщ кыр-сырына каныгады, Абайдын<br />

акыл-кенесше зейш салып, кеп улп-енеге алады, оньщ акындык<br />

дэстурш берйс у стал, шыгармаларында халкьшьщ мун-муктажын,<br />

арман-тшепн жырга косады.<br />

“Кайгылы хал” деген алгашкы елещнде-ак эдшетйз замандагы<br />

халыктын ауыр жагдайына наразылыгын бишрш, журтшылыкка<br />

зорлык-зомбыльпс керсеткен ел билеушшершщ зулымдык<br />

эрекеттер^н эшкерелейд!.<br />

111Бес гасыр жырлайды: X Y гасырдан X X гасырдын бас кезше дейшп казак<br />

акын-жырауларынын шыгармалары. Eici томдык. //Кураст.: М Байдыдаев,<br />

М.Магауин. 2-т., А., 1989,308-6.<br />

123КекбайЖанатайулы. Шыгармалары. А., 2001,23-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 96<br />

Кецшшк кедейлерге заман бар ма,<br />

Кдйгымен кеп камыккан адамларга.<br />

Элазщ ajii жеткен андып жеп жур,<br />

Болган сон уакыт осы амал бар ма124, —<br />

деп заман шындыгын деп басып, халыктын кайгылы хал-ахуалын<br />

ашык керсетедЬ “Ойлаган кез xi6epin Kici бар ма, //Заманды<br />

халык ушш жакындаган” — деп заманнын осы калыпта тура<br />

бермейтшдтне кез жупртеш. “Аз мэселе сейлейш” елешнде<br />

адалдык, эдшдйсп ту етш кетерш, ардан безген ел канаушыларын<br />

катты сынга алады, халык канын сорган жемкорларды ею жуэс!<br />

саткын — “мунафикке” тенеп:<br />

Адалдык жолын жасырган,<br />

Хайуан ба бул, адам ба?!<br />

Ардан безген айуацоар,<br />

Жолыгарсын аранга!125 —<br />

деп Абайша сейлеп, ар атынан уюм шыгарады.<br />

“Журеш журттын Ke6i карасынга”, “Адамга нэпа — каскыр,<br />

акыл — какпан”, “Кедейш обапсынбай байлар талап”, “Адам бар<br />

ма ангарсан”, “Iiui —у, сырты —ду”, “Тексерш мунын бэрш керд1<br />

кез1м” жэне баска да елендержде акын Абайдан алган тагылымнан<br />

айнымай, сыншылдык aflicri 6epix устанады, ел баскарган, шен<br />

алып, шекпен кигенже масаттанып журген эюм-каралардын<br />

карапайым халыкка жасаган жауыздыгын эшкерелеп, карангы<br />

капастагы енбеюш халыктын сана-сез1мж оятып, устемджке<br />

карсы куреске шакырады.<br />

Уэшс 1916 жылгы окигаларга да ун катып, байлардын<br />

кара бастарынын камын ойлау максатында кедей балаларын<br />

майданнын кара жумысына алуга Ti3in берген киянаттарын<br />

ашына айтып, патшанын жергткп жердеп колшокпарларынын<br />

зулым кылыктарын аяусыз шенейд!, халыкты эдшетаздйске<br />

6ipnecin карсы турып, ашык куреске шыгуга шакырады. Осы ретте<br />

“Бастаушы эдш болмаса” елеш Абай улпамен жазылган.<br />

Бастаушы эдш болмаса,<br />

Бутшдйс болмас халкында.<br />

К,ола жиып, мыс куйып,<br />

Саудалайды алтынга.<br />

... Бас сайлауда,<br />

124 Абайдын акын inaxiprrepi. 2-ютап. А., 1994,210-6.<br />

,и Сонда, 212-6.

97 X X ГАСЫРДЫН БАСЫНДАРЫ КАЗАК ЭДЕБИЕП<br />

Кенбе айдауга,<br />

Дуние турмас калпында.<br />

Айдыны азсын,<br />

Кул боп тозсын,<br />

Найзатай боп жаркылда.<br />

Дуние етер,<br />

Сумдар кетер,<br />

Сен каларсын артында126, —<br />

деген жалынды куреске шакырган жпгерл1 елен жолдары Абайдьщ<br />

“Елде жаксы калмады...” елещн еске туаредь<br />

“Адам бар ма ангарсан” елещ де елд1 канаган, мансапкор<br />

рыктардын адамдыктан безген кылыктарын эшкерелеуге<br />

арналган.<br />

¥лык болса осы кун<br />

Жакынын саган карамас.<br />

бзш сакгап, сеш жеп<br />

Сатуга жауга аямас, —<br />

деп тагы да Абай улпнмен колына бшпк тиген эюмдердщ<br />

еюжуашлтн айкын сипаттап, опасыздыгын бетке басады. Абайдьщ<br />

И.А.Крыловтан аудартан “Емен мен ш ш к ” еленшщ сюжепн еске<br />

алып:<br />

Келеке кылып шшкп,<br />

Мерт болган жок па терек те.<br />

Осы да мэл1м емес пе,<br />

Зиыны бар зерекке127, —<br />

деп Абай дэстуршше авторлык тын корытынды жасайды.<br />

Уэйк: ез шыгармашылыгында р ы устазы Абайды тем1рказык<br />

етш у стал, эркез мактан еткен, шэюртпк пэк кеншмен жырга<br />

косып, мактан туткан. “Дуние байкаганга 6ip кен сарай” деп<br />

басталатын елешнде корлыкта еткен халкынын камын ойлап,<br />

талапты жастарды елшщ азаттыгы жольшдагы куреске шакырады,<br />

оларга зор сеншмен карап, Абайды улп етедк<br />

Жан курбан халык ушш кылайык та,<br />

Б р icreH не боламыз кашканымыз.<br />

м Сонда, 214-215-6.6.<br />

137Сонда, 216-6.

КАЗАК. ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЬЩ БАС КЕЗ! (1900-1917) 98<br />

Акылын айтып-айтып Абай кеткен,<br />

Кдзакта сол емес пе асканымыз.<br />

Халыктын анасындай камын жеген,<br />

Кдйраты Урктемдей дастанымыз128, —<br />

деп р ы акыннын ел камын жеген камкорлыгын, тыгырыктан жол<br />

1здеген даналыгын айтып, жастарды ждерленшредь<br />

Акын “Тартыстын табысы”, “Bip кыздын уакигасы”, “Жошы —<br />

Алаша хан”, “Иванушка — дурачок”, “Тэуке — Жтабай” окигалы<br />

дастандары мен поэмаларын жазган. “Тартыстын табысы”<br />

поэмасында 6ipiHmi дуниежузшис согыс, азамат согысы, шетел<br />

баскыншыл ыгы сиякты тарихи окигалар акындык тшмен нанымды<br />

суреттеледц. Уэйк согыстын халыкка экелер ауыр зардабын жете<br />

тусшш, тарихтан сабак алуга шакырады, согыс апатын дэлме-дэл<br />

баяндап, тарихи шындыктан алшак кетпейдь<br />

“Bip кыздын уакигасы” поэмасы атакты “Кырык y93ip”<br />

хикаясынан алынган сюжет непзшде жазылган. Махаббаткд<br />

адалдыктын кыр-сыры пендешшж пен ракымшылык, тез1мдшк<br />

пен кеншшк касиеттер аркьшы •пзбектелт, поэма соны<br />

окырманга сураумен аякталады. Акын айткан жумбактын iiieuiiMi<br />

де киын: патша кызына гашык болган жшт тез1мдш т, кыздын<br />

атастырылган жптгпен арадагы уагдаластыгы, болашак жарыныц<br />

кыздын езше гашык болган жттпен кездесуше руксат eTyi,<br />

кыздын жолшыбай ею урыдан акылдылыгыньщ аркасында аман<br />

калып, 63iHe гашык ж!пттен бата алуы сиякты уакигалар Ti36eri<br />

окырманды ойлау кабшетшен адастырады. Сондыктан да акын<br />

сошы шеипмди окырманнын езше калдырады.<br />

“Жошы — Алаша хан” дастанынын окигасы “Аксак кулан—<br />

Жошы хан” анызымен тыгыз байланысты. Анызда Жошыныц<br />

елгм1 мен Шынгыс ханнын кайгы-каарета баян етшсе, Уэйк<br />

дастанында окига желк1 сол бетанде кайталанганымен, хан Алаша<br />

eciMiMeH суреттелген. Акын ез шыгармасынын кейшкерлерш<br />

устазы Абайдын “ Bipa3 сез казактын туб1 кайдан шыкканы<br />

туралы” енбегшде айтылатын Алаша хан бейнесшен алса керек.<br />

Дастаннын басты такырыбы да, сюжеток желк1 де акындык<br />

талант пен куйшшк енердщ зулымдык пен катыгезд{кт! женген<br />

Kpiperri кушш дэрштеу болса, Уэйк керкем тшмен, шебер елен<br />

орамдарымен б р максатына жеткен.<br />

“Иванушка—дурачок” дастаны орыс жазушысы П.П.Ершовтын<br />

“Конек—горбунок” елен-eprerici желюмен жазылган. Абай осы<br />

epTeriHi ете унатып, акын шэюрггерше такырып eTin усынганда<br />

УэШспн улесше тиген.<br />

128Сонда, 220-221-66.

99 x x FACfaoa&m бас ы н д а гы к а з а к а з н ш н п<br />

0 з кеэепнле У э й к акын Ершовтын атакты дастанынын<br />

уакшасын казак рым-тусшю ве бейшдеп. улттык ауыз<br />

а к б к т ш н ертел узпом ен хырлап шыккан. Дастанла орыс<br />

ертепсшдеп кейшкертерлн барльвы аталмай. бас кейшкер Иван<br />

гана айтылып, оны н ез> казак ертепсшдеп тазша бала бейнесшзе<br />

суреттелед!. Уаш с Иванны н патша кызынын хузиТн идеп<br />

шыгып. хер-хаНанды шарлатан сапарын толыкбаяндамай. ертеп<br />

уакигасы:-: муллем кыскартады. дастаннын басты сю хеп релизе<br />

жузжп гана алып. утымды пайдаланады, окнга желтсш шарыктау<br />

пкгше х е п а з т . бас кейшкердщ бакытка кот хети зген шатан:<br />

Той кыллы кыэын 6qpin он кун p a l .<br />

Т а *, такыт — бэрш берш. болды аодидй<br />

Жалкаузар кеп уйкыдан туктапкан жок.<br />

Енбекпн вэпскеа мше осындай.<br />

Патша боа p i n шапшп турлы декл.<br />

Ертекпн рас бсыса айтканынлай19. —<br />

деп шабы пы жыр ходларымен аякгап. Иванлай енерпаз. енбекхор<br />

жвтгп yari етел. Сайып кедгенде. “ Иванушка" поэмасы — X X гасыр<br />

басындагы Абай калыптастырган аудармашылык мектеп вкйдершш<br />

улкен талпыныс. таудай талабын корсетке н едгул лучнелерлн oipi.<br />

Оны н авторы Уэш с Шонлыбайулы да т а р бойы Абай есяет еткен<br />

ж ш дан айнымай. с ш халда улттын алебнел мен маденнетше<br />

рухани кундылыктар бере адтан уокен дарын aeci е л "'".<br />

.Лл У э й к т ш ‘ Тэуке—Ж пабай" поэмасы — таза казак емцхнен<br />

алып жазылган шыгарма. П ш мада керпилес отырган керей мен<br />

тобыкхы руларынын арасындагы кеэекл 6ip барымта оклгасы<br />

суретгеледй Автор окнганы шыгарманын бас кейшкер! Тэуке<br />

атынан Быкня деген келшшекпен арадагы айтьк туршде<br />

баянзайаы Шыгар мала ел арасындагы ру тартысы. барымта<br />

снякты келенозднсгерлн бейб:т халыкка типзер зардабы Быкня<br />

атынан сыналып. татулыкха. береке-бфлкке шакырган акын у т<br />

айкын б1Л1нед1.<br />

Мука Э.ххциулы (1857 — 1927) — Абай мекгебшен тэрбие атган<br />

талангш шэю ртгершщ 6ipi. ас кан домбырашы. скрипкашы. анпн.<br />

акын банан. Ауыл малдасынан сауатын ашкан Мука хас кутнен<br />

эк-куй. ален-жырга квнгп ауыл, ломбыра шертел. куй тартъш. эн<br />

салады. скрнпкада ойнауды уйренел. Экест дллханнын тутан urici<br />

Караханнын Элшхан деген баласынын И сатан атты улы кайтыс<br />

тСлК З . 283-6.<br />

“ Б К. Аавевй. Абайзыв ш я ш д к п с б я х п гуахрмалшлык япурш щ<br />

ал птпсуы . Ф я л а ю гш п с о п с ц я п ш н д н д ш ш п ш л и д зр п д ч н U T уш ш<br />

Ш Ь т а к ш д е с е рт дшмнын авторефераты. А.. 2001,14-в.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917) 100<br />

болып, эйел1 Фатиха жеар кал ад ы. Исаханнын жылы жакындаган<br />

кезде жас сру Фатиханы Элгмханнык екшнй баласы Мусаханнын<br />

эйелшщ устше коспакшы болады. EipiH-6ipi унаткан Мука мен<br />

Фатиха жасырын кашып, Абай аулына келедь Абай барлык<br />

жагдайды бшген сон Эл1мханга хат жазып, дауды токтатады.<br />

Осылайша Мука Абай аулында калып, улы акыннын жакын досы<br />

мен суййсп шэюрттершщ 6 ipiHe айналады.<br />

Мука непзшен, шебер домбырашы, энпй, скрипкашы ретщде<br />

белгш. Акындыкка кулай бершмесе де, Абай дэстуршен тагылым<br />

альт жазган елендер! де аз емес. Жас куншен ез жанынан суырып<br />

салып елен шыгарып, эндерше косып айтып журген. Абай<br />

поэзиясынан сусындап, улы акыннан ташм-тэрбие алганнан кейш<br />

елен сезге улкен жауапкершшкпен карайды. Абай дэстур1мен<br />

еленш терен толганып жазу жолына тусе,щ. Скрипкада ете унатып<br />

тарткан шыгармасы — “Дунай толкьшы” куйшен алган эсерш терт<br />

шумак еленге сыйгызып, енердщ адам жанын баураган KpiperiH<br />

жыр ете,щ. Туган жер! — Кекен тауын керкем кестелеген “Кекен”<br />

атты лирикалык толганыска толы елеш Мука поэзиясындагы<br />

орны белек шыгарма. Абай устазын e3i туып ескен Кекен тауына<br />

конакка шакырганда шалкар шабыт устшде жазган б р елешнде<br />

эсем табигаттан алган dcepi, кешл-куй1, ce3iMi акындык оймен<br />

терен кабысады.<br />

Тау Кекен кунпрттенген кекшш мунар,<br />

Кетерш кекке таман мойын срар.<br />

Киял ап адам журмес киын жартас,<br />

Ойласан пенделжпен дейсщ крар131, —<br />

деп Кекен тауынын сулу KepiHiciH шебер суреттейш.<br />

Эр Typni миуалар бар шыккан тегш,<br />

Акылмен болжап болмас артык-кемш.<br />

Безенш, конаккелсе, туралыкдеп,<br />

Жамылды турл1 агаштар кек желегш.<br />

Тал кектен, кайын акган ктм кит,<br />

Kepimn, кербезденш, басын ш п.<br />

Басына шырмауыктан pi тагып,<br />

Шолпысы сылдырлайды жерге тиш132, —<br />

1,1 Абайдын акын inaKiprrepi. З-ютап. А , 1995, 286-6.<br />

,и Сонда, 286-287-6.

101 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫЦЦАРЫ КАЗАК ЭДЕБИЕП<br />

деген елен шумактары акыннын iunci жан-дуниесш табигат<br />

кубылыстарымен сезшш керкем бейнелегенш бшшреш. Муканык<br />

тау тылсымын суреттеудеп тепл in тускен тамаша жыр TipKecTepi<br />

Абайдын табигат лирикасын, сонын шпнде жылдьщ терт мезгшне<br />

ар налган елендерш еске Tycipeiii.<br />

Непзп такырыптык желю сакталган, 6ipaK сонгы жагы<br />

жогапган “Нурке елгенле” елеш Абайдын осы icneTri<br />

Эбшрахманга, Оспанга арналган елендер1 i3iMeH жазьшганга<br />

уксайды. влен Абайдын замандасы, api жакын досы, ез Ke3iHin<br />

белгш i де бедедщ адамы Нурке Шынкожаулынын аргы аталарынын<br />

халыкка cinipreH енбепн атай отырып, “Кдйырлы, жомарт, шын<br />

мырза, //Шапагатты memeHiM //Артында халкын бек риза” деп<br />

мактауын асырган Нуркенш адамгершшк, адалдьпс, жомарттьпс<br />

сиякты i3ri касиеттерш елге улп етеда, e3i тендес казакган артык<br />

туган, эдишкп ту етш кетерш, халкына камкорлык жасаган ел<br />

билеуппсшщ KiciiiiK келбетш шебер суреттеп керсетеда. Осы елещ<br />

аркылы Абайдын акындык дэстурш берйс устангандыгын тагы да<br />

байкатады.<br />

М.Эуезов Мука талантына тэнп болып, “Абай жолы”<br />

эпопеясында онын атын еш езгертпей, непзп кейшкердщ б ipi<br />

репине алып, эшш акыннын бейнесш Абай тулгасымен тугастыра<br />

керкем суреттеп 6epfli.<br />

Абай туып ескен Шынзыстау eHipiMeH кершшес Кызылмола<br />

болысынын казагы Иманбазар Казанкапулы да (1868 — 1943)<br />

улы акыннан тйселей тэлш-тэрбие алган талантты акындардын<br />

6ipi. dxeci Казангап Кынашулы мусылманша, орысша сауатты,<br />

кез1 ашык, елше сыйлы адам болган. Меккеге уш рет кажыльпс<br />

сапарга барып кайтып, туган аулында медресе ашкан, жылкы<br />

тукымын асылдандырумен айналысып, уйшщ манына баубакша<br />

отыргызган. Иманбазар осындай улгий экенш тагылымды<br />

тэрбиесш керш, алгашында ауыл мсшдасынан хат таниды, одан<br />

кейш Семейдеп бес кластык медресеш окып 6iTipejri, сонда журш<br />

ез бетшше орыс тшш уйренещ. Ел баскару 1сше ерте араласып,<br />

Кызылмола болысы № 1 старшындык ауылынын, одан кейш<br />

болыстын халык соты болып кызмет гстейш. Экшшшйс icrep аткара<br />

жур1п, талмай окып i3fleHeiu, Шыгыс, Еуропа, орыс классиктершш<br />

шыгармаларын окиды. 0 з бетшше турл1 такырьттарга елендер<br />

жаза бастайды. Алгашкы елендер) Казак 6acnace3iHiн карлыгашы—<br />

“Дала уэлаятьпшн газетшде” 1888-1889 жылдары жарияланады.<br />

Газетпн 1889 жылгы 20-санында басылган Иманбазардын “Ай,<br />

агалар, тынданыз мына газет сезш” елеш133 Семей медресес1нде<br />

окып жургенде “Дала уэлаятынын газепне” арнап шэюрт киялынан<br />

135“Дала уэлаятынын” газеп. А ., 1989,112-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917) 102<br />

туган, керкемдж жагынан ортанкол туынды болганымен, жана<br />

ашылган газета окуга насихаттап, дэу1р унш бишрген. ГазетшLnep<br />

атынан берген тусшпсге: “Осы елещй ез1м1зге жаксы ат ymiH<br />

басып турганымыз жок, оку бшетш жас казак жнтпшн кениннщ<br />

ракымдыльнын бщшрш турмыз”134, — деп талантты жастын<br />

акындыкка бел буруына жол ашкан. Осынын алдында газеттщ<br />

сол 1889 жылгы 7-санында “Семей оязы, Шьщгыс елшщ казагы<br />

ИбраЪим Кунанбай аулынын Баканас езешнде КепбеШт деген<br />

жерге конып жаткандагы турГ’ деген атпен Абайдын “Жаз” елеш<br />

Кекбай атынан басылган болатын135.<br />

Абайдын жас акынмен таныс-бшспп Иманбазардын<br />

газетте жарияланган еленш окудан басталса керек. Онын устше<br />

Абайдьщ сушкп баласы Магауия да осы жылдары Семейде окып,<br />

Иманбазармен жакын достык катынаста болган. Абай да жас<br />

талапты унатып, ауылына конакка шакырган, онын соны узакка<br />

созылган устаз бен шэюрт арасындагы риясыз шыгармашылык<br />

карым-катынаска упас кан. Иманбазар колы босай калган сэтте<br />

устаз касынан табылып, Абайдын акыл-кенесш тындаган,<br />

акындык талантыныц кыр-сырына уйренген.<br />

Иманбазар Абайдьщ эдебиет мектебшщ талантты шэюрттершщ<br />

6 ipi ретшде танылып, поэзияда езшдпс i3 калдырды. Абайга<br />

елжтеп лирикалык елендер, эпиграммалар мен арнаулар<br />

жазып, романтизмге бой урды. Устазынын епшппмен Шыгыс<br />

такырыбына “Энибал” (1909), “Алтын сакина” (1911) дастандарын<br />

жазды. “Алтьш сакина” дастаны узшш куйшде гана жеткен.<br />

Замандастарынын айтуына Караганда, Европа акыцдарынын<br />

6ipiHiH баллада туршде жазган шыгармасынын аудармасы болуы<br />

мумкш, махаббат жолында капыда каза болган гашык жтттщ<br />

ecipiK кылыгы туралы дидактикалык мазмундагы туынды.<br />

Акын атын шыгарган “Энибал” дастаны — Шыгыс сюжетше<br />

курылган романтикалык сарындагы шыгарма. 1909 жылы<br />

Казандагы агайынды Каримовтар баспаханасы нан “Киссаи<br />

Энибал” деген атпен жеке ютап болып басылып шыккан.<br />

Дастаннын непзп идеясы — эйелдщ бас бостандыгы. “ Калын<br />

малга сатылып, epiKci3 куйеуге бершген казак эйелшщ керепн<br />

корлык-зорл ыг ыныц 6api Энибалдын аузынан айтылады, тек муцзар<br />

репное айтылып кана коймайды, адамгершшк тургысынан<br />

катты сыналады”136.<br />

— Жан апа-ау, патшага айт арызымды,<br />

Кдаайга, шаригатка cesiM шын-ды.<br />

134 Сонда, 626-6.<br />

135 Сонда, 89-90-6.6<br />

136 К Мухамедханов. Кеп томдык шыгармалар жинагы. 4-том. А., 2003,193-6

ю з<br />

X X ГАСЫРДЫН БАСЫНДАГЫ КАЗАК ЭДЕБИЕП<br />

0 p6ip кыз ез1 тацдап барсын байга,<br />

Тшек 6epin таркатсын б1зшц мунды137, —<br />

деген баста кейшкер — Энибал кыздьщ талабы заман талабы<br />

болып ecTuiefli. Б р дастаннын басты сюжетпк жел1а. Кызынын<br />

eriHiniiHe кулак аскан акылды эке — Рамр патша уюм1мен шыккан<br />

жана мизам болашак жаркын eMip елеа icnerri:<br />

Эрюм ез! суйгенш алады деп,<br />

Кыз бенен бозбалага тецшк тидь<br />

Мал fa сатып жас катын алатугын,<br />

Эуеской бай, шалдардын uni куйш138, —<br />

деп махаббат тендтн аскактатып, есктктщ ecipiK кылыктарын<br />

эипсере етеш. Тендж символы Энибал кыз бен эдш патша Рамр<br />

бeйнeлepi аркьшы адал махаббат пен эйел тендтн, жотары<br />

адамгершшк касиеттерщ жырга косады. Устазы Абайга уксап<br />

“елещп ермек ушш жазбайтындьтын ”:<br />

Мунда жок кыздырмалы кызыкгы сез,<br />

Кеп узатпай осылай токтаттым тез.<br />

Не кылса энпме ушш айтканым жок,<br />

Пайдасын кейшпнш Kepeai кез139, —<br />

деп 6inflipin, кейшп урпакка калар тагылымды ой тастайды.<br />

Tiirri сонгы шумагын: “Еркекше акын муны айткан казак ym iH”<br />

деп Абайдьщ Кекбай атынан шыгарган калпынша акындык<br />

сыпайьшык танытады.<br />

Иманбазар казак халкынын сол кездеп eMipiH шынайы<br />

бейнелеген баска да елендер жазып, суырып салма акын<br />

ретшде де белгш болган. Б р ретте Кекбайдын жиеш Жунгсхан<br />

Бурютбайрымен айтыска тускен. Алаш кайраткерлер1 Элихан<br />

Бекейханов, Ахмет Байтурсынов, Магжан Жумабаевтармен жаксы<br />

карым-катынаста болып, р т кесемдер1 бастаган жодды устанады,<br />

Алаш идеясьш колдап, Семей уездйс земствосынын Mymeci<br />

ретшде халык арасында улкен мэдени-агартушылык жумыстарын<br />

журпзедк Абайдьщ р ы Магауиямен медреседе окыган кезшен<br />

бастап жакын сьфлас дос болып, ауылына жш барып, хат алысып<br />

турады. Магауия катты сыркаттанып, кайтыс боларынын алдында<br />

Иманбазарга еленмен коштасу хат жазган деген сез бар. М.Эуезов<br />

137 Абайдын акын maKiprrepi. 4-mi ютап. А., 1997,178-6.<br />

138 Сонда, 180-6.<br />

139 Сонда, 181-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917)___________ 104<br />

осы хат туралы 1930 жылдары Иманбазарга хат жазган деседг BipaK<br />

Алашорда козгалысына катысы бар болуы себелл Иманбазар 5-6<br />

жыл ауылынан алыста баска колхозла eceniui болып енбек етеда<br />

де, кайтыс боларынын алдында 6ip сандьпс толы есю ютаптар мен<br />

колжазбаларын 63i жерленген зират манына кемд1редь Бул сандык<br />

сол беп табылмай, купия куйшде калды.<br />

Акын картайган шагында да каламын тастамай, жана заман<br />

туралы шабытты жырлар шыгарган. 1941 жылы шише айында<br />

Семейде еткен облыс аралык халык акындары слепне катысып,<br />

ел коргауга арналган камалбузар елендер жазады. Отаншылдык<br />

ce3iMre толы бул жырлары Мэскеуде шыккан орталык “Правда”,<br />

республикадагы “Социалиста Кдзакстан”, “ЕкпщдГ газеттершде<br />

жарияланады.<br />

Акыннын Абай кенес1мен махаббат такырыбына жазган<br />

“Энибал” дастаны казак эдебиеп тарихындаш елеуш туынды<br />

болып табылады.<br />

Эубэюр Акылбайулы (1881 — 1934) — Абайдын улкен баласы<br />

Акылбайдан туган немересь Юшкентайынан Абайдын iHici<br />

Оспаннын efleni Еркежаннын бауырында ecin, ен-жырга кумар<br />

болады, елец шыгаруды эдетке айналдырады. Немересшщ<br />

акындык кабшетш бай каган Абай оны ерекше кашрлеп, ез колында<br />

тэрбиелейш. Есейе келе атасы Абайдын тапсырмасымен езш,<br />

мыскыл, ащы тщш эжуа, сыкак елен шыгару дэстурш 6epiK устап,<br />

X X гасырдын басындагы казак эдебиетщдеп сатиранын дамуына<br />

езшдйс улес косады. Кедейлйстщ зардабын кеп тартканымен<br />

акындык енер1мен ел курмепне беленещ. 1930 жылдардын<br />

зобаланы кезшде жазыксыадан жазыксыз кутын-сурпнге ушырап,<br />

кеп бейнет шегеди, сол азап салдарынан ауырып кайтыс болады.<br />

Эубэюр экем койган менщ атым,<br />

Жаратылыс шыгарган зор куатын.<br />

Ыргызбай, би бскенбай —аргы тепм<br />

Кунанбай кажы едашыккан затым.<br />

Эубэюр менщ атым, экем Абай,<br />

Жок-жтк арып-ашып келген талай.<br />

Нагашым ер Кдзыбек, би Алшынбай,<br />

Мен тугш, жарлык кылган косшы-малай, —<br />

деп, букш казакка мэл1м ата-бабасын зор мактанышпен жырга<br />

коскан акын eMip бойы осы текп эулетке лайыкты болуды<br />

езшщ басты борышы санайды. Абай атасы улкен умлг еткен<br />

ceHiM удесшен шыга бшш, казак поэзиясында езшдйе колтанба<br />

калдырады.<br />

Эубэюр ез шыгармашылыгында Абай айткан сатиралык

105 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАРЫ КАЗАК ЭДЕБИЕТ!<br />

багьпты устанып, осы жолынан айныган жок. Ащы эжуа, м1рдщ<br />

огындай мыскыл турщдеп елендерш колма-кол суырып салып<br />

та, жазып та шыгарган. бзше унамаган келенш жайттар мен<br />

адамдардын оспадар кылыктарьш аяусыз сынап, бетщ бар, жузщ<br />

бар демей ашык айткан. Акыннын сын садагы ел шшдеп паракор,<br />

мансапкор бнлерге жай огындай тиген. “Билерге” атты етюр<br />

мыскыл га толы елеш кара басьшын камын тана ойлап, кркыннын<br />

кры болган ел билеушшершщ пасык эрекеттерш эшкерелейш.<br />

1шщде байыцда бар, кедей де бар,<br />

Кедейлт болмаса егей де бар.<br />

Тайлы бие тамакка жук болмайды,<br />

Неше турл1 жалмауыз кемей де бар140, —<br />

деп сол заманда ел баскарган ею жузд1, опасыз билердщ трас<br />

сатиралык портретш жасайды.<br />

“Болыска” эпифаммасы Абайдын “Болыс болдым мшеки”<br />

еленше елктеп жазылган. Б р елен тура жолдан тайып, мансап,<br />

бюпкушш дуние-мулкш шаш кан дуниеконыз, жагымпаз болыстын<br />

сатиралык бейнесш сомдайды. “Gripiiomnepre”, “Мусабайга”,<br />

‘Табидоллага”, “Досмагамбетке” елендершде де халык надандыгы<br />

мен мешеултн елпре сынаган.<br />

Эубэюр сатиралык шыгармашылыгымен коса улкен поэзиялык<br />

туьшдыларга бет бурып, “Мамай батыр”, “Энет бабан”, “Актабан<br />

шубырынды” тарихи дастандары мен “Оралбай мен Кер1мбала”,<br />

“Эреке мен Береке” атты элеуметпк такырыптагы дастандарды<br />

жазып шыгарган. Отызыншы жылдардагы ел басына туган<br />

аштык-зомбылык кезенш бейнелеуге арналган “Шынгыстау”<br />

поэмасы дэу1р шындыгын шебер суреттеген керкем туынды болып<br />

табылады.<br />

Жинактап айтканда, казак эдебиетт тарихында езшщ жолын<br />

куып, акындык талантынан улп алган, р т эдебиеп дамуына<br />

жана уршс экелш, такырып, жанр, керкемшк ерекшелжтер<br />

жагынан турленуше езшдк улес коскан Абайдьщ эдебиет Meicre6i<br />

болганын онын талантты акын шэюрттершщ шыгармашылыгы<br />

мысалында айкын кез жетюздж. “Сейтш, Абай айналасында<br />

улкен тэрбие мектебшщ болганын керем1з. Мше, Абай мектебшщ<br />

казак эдебиеп топырагына улкен жаналык экелгенш керем1з”М1,<br />

—деп М.Эуезов 63i рттык эдебиеттану гылымында берйс непзш<br />

калап кеткен Абайдын эдебиет мектебшщ еюлдер1 ездершен<br />

кейшп каламгерлерге де акындьпс дэстур жагьшан ип ыкпал етш,<br />

шыгармашылык сабактастыкгын жалгастыгын накты дэлелдеп<br />

берщ._______________<br />

140Сонда, 260-6.<br />

141М . Эуезов. Абайтанудан жарияланбаган материалдар. А .,1988,195-6.

ЖЕКЕЛЕГЕН АК.ЫНДАР<br />

ШЫРАРМАШЫЛЫЕЫНА ШОЛУ<br />

Казак эдебиетшщ узак тарихында ете бай, сан алуан кырлы<br />

керкем эдеби мура коры тузщш. Олар турл1 ютап баспаларынын<br />

басылымдарында, мерз1мд1 баспасез беттерщде, колжазба ютаптар<br />

туршде жэне эр денгейдеп колжазбалар корларында сакталган.<br />

Ел аузында журген улгшер каншама, халык эдебиетшщ улы<br />

дэсттдп жал раса беретшдйт де белгш. XIX гасыр эдеби муралары<br />

ез алдына 6ip жуйел1 желпи курайтын болса, XX гасыр басындагы<br />

акын-жазушылар шыгармаларынын 03i жуздеген томдарды<br />

жалгастырады. Салыстырмалы турде алганда, XX гасырдын<br />

басындагы эдеби шыгармалардын орасан кепппн, сол тустагы<br />

казак акын-жазушыларынын айрыкша ен1мш шыгармашылыгын,<br />

сейтш жана эдебиетпн карымды еркш тынысынын кен жолы<br />

ашылгандыгын кайталап айтудын артыктыгы жок.<br />

Б р кезендеri эдеби шыгармалар ютап, баспасез беттерщде<br />

бурынгы дэу]рлерге Караганда элдекайд ажедел dpi мол жарияланып<br />

отырды. Оган заман агымы себешш болды. XX гасыр басындагы<br />

акын-жазушылар шыгармалары непзшен еткен гасырдын алгашкы<br />

кезеншде Казан, Орынбор, Уфада жарык керген басылымдарда<br />

жэне журтшылыкка кещнен машм «Бес гасыр жырлайды» (1985),<br />

«XX гасыр басындагы казак эдебиеп. Октябрь алдындагы кезен»<br />

(1983), «Казак поэзиясынын антологиясы. XX гасырдын бас<br />

кез1» (1993) секши эдеби жинактамаларда жарык керген. Оларда<br />

жуздеген акын-жазушылар шыгармалары жарияланып, кыска<br />

турде сипатгалып отырды.

107 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАГЫ КАЗАК ЭДЕБИЕТ!<br />

Эрине, олардын барлыгы б1рдей эдебиеттану тургысынан епкейтетжеШп<br />

зерттелмеген. Кейб1'р мэселеде советпк идеологиянын<br />

тоталитарлык бугауы себеппп десек, ещй 6ip жагдайларда<br />

мамандардын аздыгынан, TinTi кайсыб1р ете кажегп саланы<br />

зертеушшердщ Meicre6i калыптаспагандыктан деп санаймыз.<br />

Мэселен эдеби шыгармалардын текстологиясы сынды киын да<br />

кажегп салада Tfricri маман галымдар куш бупн де жепспейдк<br />

0 зге де турл1 себептермен аса бай эдеби мура гылыми тургыдан эл1<br />

сараланып болган жок. Бул —узакка жалгасатын курдел1 процесс.<br />

Сондыктан, 6ipKaiap елеул1, гылыми ортада б1ршама багасын<br />

алып, карастырылган жэне белгш 6ip niidp, кезкарас туйшделген<br />

акын-жазушылардын eMipi мен кызмеп туралы кыскаша шолу<br />

сипатты маглуматгарды таныстыру ниепнде туздак.<br />

Эрине, акын-жазушылар шыгармаларын талдай отырып,<br />

олардын кай багытка жататындыгын, жеке сипаттары мен<br />

ерекшелпстершщ ортак езектерш сабакгастьфа отьфып, кай<br />

поэтикалык мектепке бешмдггш, тагысын тагы эдеби жаратылысын<br />

саралайтын зерттеулер нэтижесшдеп корытындыларды<br />

тужырымдап усьшган да артыктык етпес едк BipaK бул — бутан<br />

дейш де, Ka3ip де кол жетюзе алмай журген бийс. Эдебиеттану<br />

гылымында фольклор мен кенес дэу^ршдеп эдебиетте гана белгш<br />

дэрежеде жемюш берген, сараптамалык сурьттаманьш недэуар<br />

T9yip зертханасы баска кезендер эдебиетше келгенде жокка тэн<br />

болып тур. Кдй автор романтикалык сарынга жакын, кайсысы<br />

реалистж эдебиетке тэн, кайсысьшын шыгармаларьшда эпикалык<br />

кулаш басым, кайсысында сыршылдык, элде дши-киссашылдык<br />

мектеп 9cepi кушп, публицистика юмдерде басым шыкты, тагысын<br />

тагы кептеген мэселелер гылымда колмен койгандай талданып,<br />

таразылануы тию еда. Бул сипатта аса ipi, белгш! акын, жазушылар<br />

шыгармаларына катысты гана зерттеулер жасалган. Ал ондаган,<br />

жуздеген акын-жазушылар мурасы ондай гылыми айналымга<br />

элi тусе койган жок. Бул — узак жылдар бойы, эртурл1 гылыми<br />

мамандардын катысуымен журпзшетш кешенш гылыми ic. Жокка<br />

жуйрйс жетпейда. Сондыктан да, мол казынанын шйнен б1ркатар<br />

акын-жазушьшардын шыгармашылыгы туралы кыскаша шолу гана<br />

жасалды. Онда да олардын еэдерше тэн кайсыб1р шыгармашылык<br />

сипаттары мен ерекшел1ктер1 айтылды. Ал оларды салыстырмалы<br />

талдау аркьшы тугае эдеби агымдык дэрежедеп зерделеулер алдагы<br />

кезде жасалар деп yMiT етем1з.<br />

XX гасыр басындагы эдебиеттщ алуан кырлы такырыптык,

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ. XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917) 108<br />

керкемдйс, идеялык сипаттарын ангарту махсатында кыска-кысха<br />

пайымдаулар усынылган жекелеген акын-жазушылар туралы<br />

зерттеулер, кггаптар, диссертациялар жазылган. Ал колжазба<br />

корларында жаткан, ел аузында журген, эйтсе де зерггелмеген,<br />

харалмаган мындаган здеби тулгаларды ахадемиялых эдебиет<br />

тарихына женаз суйреп экелш косу да ретаз болар еди. Акынжазушылар<br />

шыгармашылыгын карастырганда гылымнын осындай<br />

хагидаттары да есхерщщ.<br />

* * *<br />

Жумабай Шалабайулы — Торгай облысы, Жангелдин ауданына<br />

харасты Тосын болысынын № 5 ауылында 1838 жылы дуниеге<br />

келген. Акын шыгармаларынан осы кунге жеткеш Нургали<br />

деген жас акынмен айтысындагы ел аузында сахталып калган<br />

жекелеген шумахтары жэне Нуржан Наушабаевпен айтысы гана.<br />

У ах Жумабайдын Нургалимен айтысы халык акыны Нурхан<br />

Ахметбеков аркылы жетсе, Нуржанмен айтысын жэне осы<br />

Нуржанмен хат аркылы айтысхан жумбах айтысын филолгия<br />

гылымдарынын кандидаты С. Оспанов Кдзакстан Гылым<br />

Ахадемиясынын Орталых гылыми хпапханасыньщ колжазбалар<br />

корынан тауып «Костанай таны» газетшде жариялады.<br />

Осы уш айтысынын езшен-ак онын акындык куатынын мол,<br />

елендершщ керке Mfliri кунды екеншпн ангаруга болады.<br />

Уах Жумабай 71 жаска келш, картайган шагында жагалбайлы<br />

Нургали деген жас акынмен айтысады. Карт акын:<br />

Кеудемде дауылды елец уясы бар,<br />

Сендейлер шыга алмайтын киясы —жар.<br />

Тебемде каз бауыр булт ani де тур,<br />

Шамдансам жыр несерш куя салар...<br />

...Бупн мен керсетейж хересщщ,<br />

Шыгарып журт алдында елесщш.<br />

Юмсщ сен, кайдан шыктыц, кай акынсын,<br />

вленге бшйх айтар тере-сынды, —<br />

деп б|рден TereyipiHiH херсетедь 7-8 буынды жыр улпамен<br />

твхпелетед!. Дэстурл1 айтыстын взшде влек ернеп мен улпсшщ<br />

турлерш жарыстыра, хубьшта колданады.

109 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАГЫ КАЗАК ЭДЕБИЕП<br />

Аз бен Kem i байкатпас,<br />

Жиырма бесте кызба жас.<br />

Дэу карагай куласа,<br />

Баялышпен тен болмас.<br />

Аксункардын баласы<br />

Куладын куска жем болмас.<br />

Удын eTi болмаса,<br />

Кдрганын eri ем болмас.<br />

Кдртаймак тупл елеем де,<br />

Молам сенен кем болмас! —<br />

деп жастык арыннын аптыгын баскандай болады.<br />

0лен сеэдщ теп — бейнел1 сейлеу. Акындыктын хас бит—<br />

«акындарша ойлау* — бейнел1 ойлау, дуниет образбен керу,<br />

кубылыстын поэтикалык рухы мен танбаларын нэзжпкпен туешу.<br />

Сылдыр сез —сурет емес, кеекпщ зергерлйспен пнш тутастырган<br />

зердел1 ой Уак Жумабай елешнде Kecreni сурет те, зердеш ой<br />

да бар. EKeyi тугае келш, акыннын суреткерлйс шеберлт мен<br />

онын акындык кулашынын кен екенш танытады. Жалпы казак<br />

поэзиясында «сункар», «тулпар» сеэдершш эбден таптаурын<br />

болган туракты тропка айналганы белгш. Жумабай бул сездерд!<br />

баскаша угымда колданады. Мэселен, сункар сезш дарын сез1мен<br />

TipKecnpin, зат eciMfli аныктауыштык машнада колданьш едем!<br />

троп жасаса, тулпар сезш тай сез1мен салыстырмалы турде<br />

пайдаланып, карсылас акынмен езшщ ара салмашн керсетуде<br />

утымды пайдаланады. Эпитеттер мен троптар еленнщ керкемдйс<br />

жагын керкейпп турган жок, акын ойымен уштасып еленнщ<br />

багасын бийстепп ж1беред1.<br />

Уак Жумабайдын сездер1 керкем болуымен катар,<br />

ойлылыгымен де кунды. Kapuiiri мен баласыздыган бепне баскан<br />

Нургалига кайтарган жауабында Жумабайдын акындык шеберлт<br />

терме туршде айтылган жырдын мэщщппмен, мазмундылыгымен<br />

ерекшеленедь Жумабай стагпне 6 ip -6 ip iH e карама-кайшы<br />

угымдарды салыстыра отырып ой айту тэн. Мысалы: кэртк<br />

пен жастыкты бейнел1 турде дэу карагай мен баялыш, аксункар<br />

мен куладын, карга мен акку ушмдарымен алмастыра отырып,<br />

философиялык тодгам-терме репнде ойлы да дэйекп уэж айтады.<br />

Уак Жумабай акыннын тагы 6ip сез сайысы эйгш Нуржан<br />

Наушабайулымен болган айтыс. Казак эдебиеп тарихында<br />

дши-агартушылык багыттагы елен-назымдарымен «Сепз

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917) 110<br />

cepi» дастанымен жэне жумбак айтыстарымен белгш Нуржан<br />

Наушабайры Костанай ем1рщде eMip сурген. Нуржан<br />

акындыгымен 6ipre жаурыны жерге тимеген палуан, бал<br />

бармак куйнн, жезтандай эн ini болгандыгы агартушы Ыбырай<br />

Алтынсаринге катысты энпмелерден мэл1м.<br />

Б р айтыс 1908 жылы Кдракыпшак Жасы бай ауылында<br />

болган. Сол ауылда кыдырып журген Жумабай акын Нуржанмен<br />

кездеседа.<br />

Сез свйледш жасымнан,<br />

Кетпей жур кайш басымнан.<br />

Кэмш nipiM кайдасын<br />

17 жаста косылтан... —<br />

деп казак акындарына тэн аруак, кие шакыру дэстур1 мен<br />

«Кэмш nipiH» шакырганнан кейш Жумабай акын сезш api карай<br />

жалгайды.<br />

Турюстан, Ci6ip, Орынбор,<br />

Дабылым Kerri алыска.<br />

Куланиек кун шыкпай<br />

Тоймаушы ед1м шабыска.<br />

Сыр бермеге жок ед!м,<br />

Curreyiui едам алыска.<br />

Асыл ершн белпс1 —<br />

Жанын кияр на мыс ка,<br />

Жамандыктын белпа —<br />

0 зш-ез1 мактаган,<br />

Мактаншак журтка жакпаган,<br />

Осы айтканым анык па?!<br />

Алып кашпа екенсщ,<br />

Кебйк ауыз карыспа.<br />

Зорыкканнан бшмейтж,<br />

Кур кумарсын жарыска.<br />

Айт дегенге арс етш,<br />

Етепме жабыспа!<br />

Сен 6ip сайтан кебелек,<br />

От алып тускен камыска.<br />

Кутырган тебет секши,<br />

Эл жетпеспен алыспа!

I ll<br />

X X РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАГЫ КАЗАК ЭДЕБИЕП<br />

Менщ атым —Жумабай,<br />

Мешменен кагаспа!<br />

Мешменен кагыссан,<br />

Icin кетер шалыска.<br />

Жер тагысы сен болсац,<br />

Кек тагысы мен едим,<br />

Тырнагынды салыспа, —<br />

деп карсыласынын бейнел1 т1ркестер мен троптарды туйдепмен<br />

колдана отырып кесшедь<br />

... Ойнашы шырактешнмен,<br />

Ушпайсын кекке кенлщмен.<br />

Майдандасып кектескен<br />

Душпанын емен сенщ мен.<br />

Орынсыз жерге урынбай,<br />

Сейлесенип женшмен,<br />

Сейлемесен женщмен<br />

Музга тускен канбактай,<br />

Ушырармын дем1ммен.<br />

Суйепк майда кул болар,<br />

Eip сипасам жешммен...<br />

деп epiciH тыныс байкатады. Айтыстын езшде ocepni портрет,<br />

бейнелер жасайды.<br />

Суырып салынып айтылган осы еленнщ ез1-ак Жумабай<br />

акынньщ аскан дарын Heci екещигшен хабар бередь Жумабай<br />

акын айтыстарынан байкайтынымыз — онын ap6ip елеш тенеу,<br />

эпитет, метонимия, метафора т.б. керкемшк бояуларра каныккан<br />

тозбайтын, тотыкпайтын шымыр елендер.<br />

Жумабай акьш елендершен макал немесе мэтел сиякты<br />

(«Адамнын жаксы асылы — Kipci3 таза нэсш», «Орынсыз<br />

гайып соктыкпас — акылынын. басымы, Кершгенге шабысар<br />

— акылсыздын Kaci6i», «Жас картайып тозбай ма, жарлы байып<br />

онбай ма» немесе «Алтын тактан хан тайса, караты болар») уткыр<br />

пркестер кеп кездесещ.<br />

Жумабай Шалабайулы eciMi X X гасырга дешн-ак казакка<br />

танымал акын болтан. Айыстары Рылым Академиясынын<br />

Орталык гылыми ютапханасында, колжазбалар корында сактаулы<br />

тур. Хат аркылы жумбакгасып айтыскан жазба айтысы да бар. Бул

КАЗАК, ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: X X ГАСЫРДЫН БАС КЕЗ! (1900-1917) 112<br />

жумбак айтыстын тарихи кундылыгы басым. 1916 жылы Нуржан<br />

акын Костанайдагы ак патшанын «Маусым жарлыгынан* кейшп<br />

зорлык-зобаланды жумбактап «Торгайдагы тутандарга» хат жазып<br />

ж!берген екен. Осы жумбак-хаттын uieuiiMiH Жумабай акын<br />

табады:<br />

Тобылдын бшк кек жары —<br />

Костанайдын каласы,<br />

Кагынды деген сез екен.<br />

Жалын шыгып жарынан,<br />

Ортент жаткан кез екен.<br />

Ор бойында Орынбор<br />

Губернешз сол екен.<br />

Онда кайгы мол екен.<br />

Ку карагай —ак с акал,<br />

Ак тереп —ак патша,<br />

Сгаршын, булты —поп екен.<br />

Жанып жаткан жалпак ерт —<br />

Сорлык казак еш екен.<br />

Жанып жаткан жас шырпы —<br />

Елдщ батин улы екен, —<br />

деп казак елшщ басына тускен калын KacipeTi, эскерге алынып<br />

жаткан кыршын жастардын камын ойлап епледа. «Маусы<br />

жарлыгын» дулей ертке тецейда.<br />

... бзш капкан кек тебет —<br />

Озшен шыккан зор екен.<br />

Кысы суык, жер1 отты —<br />

Патшанын зэрл> заны екен.<br />

Матаулы калган биеа —<br />

Сорлы болтан ана екен.<br />

бртенген елш менгерген,<br />

Залым патша жау екен... —<br />

деп басталып теренге тарткан жолдардан Кенес заманынын<br />

буркемеленш «Аманкелда кетершсй деп аталган, ал шындыгында<br />

Эбднапар Жанбосынулын хан сайлап, сары ала ту кетерш<br />

отаршыл Ресейден белшбек болган Торгай казактарынын ултазаттык<br />

квтерипсшщ мазмуны мен максат-муддесш та нуга болады.

113 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАРЫ КАЗАК ЭДЕБИЕП<br />

Уак Жумабай шыгармаларынын кенес заманында жарыкка<br />

шыкпауынын 6ip ce6e6i осы болса керек.<br />

Жумабай Шалабайры Торгай акындык мектеб1нш непзш<br />

салушы. Акыннан тэл1м алган Есенжол Жанузакры, Сейдахмет<br />

Бейсенулы, Кубаша Шалбайры, Эбпсай Нуртазары, Иманкулдын<br />

ЭбД1рахманы, К уде pi Жолдыбайры, Кдшкынбай Казры сиякты<br />

акындар Жумабай акынды кашр тугыл еткен.<br />

Е.Ысмайыловтын «Акындар» атты монографиясында<br />

Кдшкынбай Кдзырынын ce3i бершген. Онда Кдшкынбай акын<br />

былай дейдк «Кдйын журтымда (эйел1мнш экеЫ) Шалабаев<br />

Жумабай деген ipi акын болды, елен айтарда кезшен жас агып,<br />

селкшдеп xeTymi еш. вленге кумарлыгымды, елершде маган<br />

батасын 6epin еш, сонан былай еленге еркш болып кетпм. Ол<br />

KiciHiH ce3i, акындыгы маган зор улп болды»1.<br />

«Кдзак эдебиеп» газетшщ 1991 жылгы 3 санында кайталап<br />

басылган Нысанбай жъфаудын «Кенесары-Наурызбай»<br />

дастанынын алгысезшде Е. Бекмаханов: «Кдзак ССР FA Tin<br />

жэне эдебиет институтыныц колжазба корында Нысанбай<br />

жырьшын тагы ею варианты сакгаулы. Оньщ 6ipi — 1912 жьшы<br />

Кдзанда Жусшбек Шайхысламов бастырган нуска, екшнпсш<br />

институт кызметкерлер1 Торгай облысында акын Кдшкынбай<br />

Кдбаевтан жазып алган»2, —депп. Мунда Кдшкынбай Кдзрыньщ<br />

фамилиясын Кдбаев деп кателескен. 1996 жылы жарык керген<br />

«Тарихи жырлар» атты кеп томдыкгьщ «Кенесары-Наурызбай»<br />

жырына арналган томында жырдын Кдшкынбай нускасы бершген.<br />

Осы жырдын туашктемесшде Кдшкынбай бр жырды Жумабай<br />

акыннан уйренгеш туралы айтьшады3.<br />

Жумабай Шалабайры Торгай акындык мектебшщ дэстур1н<br />

калыптастырьш, онын дамуына зор улес коскан, осы мектеппн<br />

езшен кейшп екшдерше устаздык еткен ipi трга.<br />

Акын Сейдахмет Бейсенулы (1841-1914) — Ka3ipri Костанай<br />

облысы, Аркалык ауданына карасты Кдйынды ауылынын жершде<br />

туган.<br />

вленмен сурет салатын шебер акын. Бейнелеп сейлеШп.<br />

Адамнын м1нез-кркын беруде ез! тустас акынддрдын кай-<br />

1Е. Ысмайлов. Акындар. — А .,1956,83-6.<br />

2 Нысанбай жырау. Кенесары-Наурызбай. / / “Казак эдебиеп” газеп, 1991,<br />

№ 3.<br />

’ Тарихи жырлар. — А , Жазушы, 1996.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917) 114<br />

кайсымен де таралгысы тен тусл отырады. Кейде Махамбетше<br />

аузынан от шашырата, келеназдпсп сынаса, б1рде Шернияздай<br />

ащы сарказмды колданады. Кол ма-кол, ауызба-ауыз айтыска<br />

келгенде Шежедей тапкыр, Орынбайдай орныкты сейлейда,<br />

Кейде Базар жыраудай тегш-тегш алып, еленнщ топшылы эдема<br />

TypiH жасайды. Сондыктан болар, Ахмет Байтурсынулы Сейдахмет<br />

акынды жаттап ескен, дарынына тэьгп болган4.<br />

Торгай, Костанай, Акмола, Актебе ешрлерше «Танат Сейдахмет<br />

акын» деген атпен белгш болган оньщ шыгармалары, Торгай<br />

акындык мектебшщ баска егалдерше Караганда, XIX гасырдын<br />

езшде баспа бетш керген. Агартушы Ыбырай Алтынсариннщ<br />

«Казак хрестоматиясынла» акыннын «Bip нашардын Элй! тереге.<br />

айтканы», «Сейгг-Ахмет деген жтттщ гашыгына айтканы» атты<br />

елендер! жарияланган. Сейдахмет пен Ыбырайдын тес туймгпрш<br />

дос болган.<br />

Сейдахмет акыннын eciMi Ахмет Байтурсынулынын улы<br />

Абай туралы жазган «Казактын бас акыны» атты макаласында<br />

да ушырасады. Сонымен 6ipre Ахмет Байтурсынулы<br />

«Эдебиеттаныткьпи» енбегшде Сейдахметтщ «Мшажат»<br />

шыгармасы мен гашык кызына арнаган елецш мысал репнде<br />

келттрген.<br />

Сейдахмет Бейсенулынын шыгармашылыгын зерттеумен<br />

Сабыр U lapinoB те айналыскан. Белгш эдебиет зерттеуипа Ермек<br />

бтебаевтын «жазушы папкасындагы жырлар» атты макаласында<br />

(«Лениншш жас») Сейдахметт1н 6ipa3 елендер1 талданады.<br />

Галым С. Шэршовтын деректерше суйене отырып: «Сейдахмет<br />

сыншыл, букарашыл реалиспк эдебиет еюлше жатады», —деген<br />

корытынды жасайды. Сондай-ак, академик Кджым Жумалиевпн<br />

«XVIII-XIX гасырлардагы казак эдебиеп» атты енбепнде Ыбырай<br />

Алтынсаринн1н ыкпалында болып, онан улп алган акындар<br />

катарында Сейдахмет акыннын eciMi де ушырасады.<br />

Сейдахмет акыннын колда бар елендершен онын еленд! ерте<br />

бастагандыгы ангарылады.<br />

Он уште топка тусш айкайладым,<br />

Жас кунде албырт киял байкай ма аддын.<br />

Ш ок болып журегше барып туспм,<br />

Жамылып шен-шекпенш шалкайганнын, —<br />

* Н . Бектем1С0в. Ахмет ушкан птын уя Астана: Елорда, 2001,31-6.

115 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАГЫ КДЗАК ЭДЕБИЕТ!<br />

дейш акын. «Окуга он жасымда талап етпм», — деп басталатын<br />

еленшен онын акыл-ойы ерте оянып, енер-бшмге жастайынан<br />

куштар болтаны байкалады.<br />

...Окуга он жасымда талап етпм,<br />

Баланы бурьгн тускен куып жетпм.<br />

Жыр, кисса-елен ютап окымауды,<br />

Басыма зор уайым, кайта тугтым.<br />

Аз уйыктап, аз тагам жеп ыждагаттап,<br />

Жанымды iaaeHicneH ренжгтм,<br />

Ойнактап Ортекедей ойын салган,<br />

Алансыз, армансыз кун, кайда кегли?<br />

Талпыныс, талаптылык касиегп,<br />

0з1ме айнымастай TipeK erriM.<br />

Б р еленнен 6i3 онын акындык таланттын буына сем1рмей,<br />

унем! iaaeHreHfliriH, сол аркылы бойындагы табиги дарынын<br />

уштай тускендтн байкаймыз. «Жыр, кисса-елен ютап окымауды,<br />

басыма зор уайым, кайгы тупым*, — деген жолдар акыннын<br />

шыгыстык кисса-дастандармен, сол кезендерде жарык керген<br />

шыгармалармен таныс болгандыгын ангартады.<br />

XIX гасырдын екшпп жартысы мен X X гасырдын алгашкы он<br />

жылдыгында eMip сурген Сейдахмет акын шытармашылыгынын<br />

непзп такырыбы — ак патшанын бшпк жуйеЫндеп эдшетаздж.<br />

Ол осы дэу1рдщ жагымсыз жактарын ез шыгармаларында катты<br />

сынады. Куншшдйс, eceK-eripiK, урлык, басараздык, кулыксумдыкка<br />

карсы куресп. Сез1мен де, iciMeH де елге улп-енеге бердь<br />

Адалдык, эдщщк жолына кызмет еткен адамдарды колдап, енеге<br />

етп. «Кай жерде жаксы керсем жанап erriM* немесе «Халкымнын<br />

жолдас болдым агасына, Бой да емес, ешр де емес жагасына» деген<br />

жолдар осыны айгактайды.<br />

Сейдахмет акыннын e3i указной молдальпс кызмет аткарган,<br />

имандылык жолын устанган, намазын каза кылмай еткен, дши<br />

сауатты Kiel болтан. Сондыктан да ел арасындагы надан, думше,<br />

арамза молдалар акыннын ащы сыны нан тыс калмаган.<br />

Акын заманындагы элеуметпк тенс1зд1кке кеп квщл бвледг.<br />

Елш эдшетплйасе шакырып, букарашыл пигылда болып, калын<br />

букара муддесш кездейш. Ел eMipiHiH кунделйсп eMipiH такырып<br />

eTin жьфлаган ол арнау елендер, толгау, термелер, мысалдар,

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917)___________ 116<br />

жумбак елендер жазган. Сонымен 6ipre поэзиянын келемш жанры<br />

—дастанга да калам тербеген. Жасынан Шыгыс эдебиепмен таныс<br />

болтан Сейдахметтш «Мын 6ip тун», «Тотынама» сюжеттерше<br />

курылган «Махрума», «6нерл1 уэз1р» атты ею дастаны бар.<br />

влендершщ такьфыбы мен шыгыстык сюжеттерге дастан жазуы<br />

Сейдахметтш улы Абаймен рухтастыгын таныткандай. Аталган<br />

«Махрума* дастанында жаксыл ыкка жамандык жасал, езш ел1мнен<br />

азат еткен эйедщ корлыкка салтан опасызга лагынет айтылып,<br />

ажарлы, акылды, адамта MeftipiMi мол эйедшн киындыкты<br />

жешп, еркшджке жеткеш суреттелсе, «0 нерл1 уэз!р» дастанында<br />

мусылман дйп тыйым с алган суретшшк енер уагазд алады. Мунда<br />

акын енерд1 игеруд1 насихаттаган.<br />

Акын аталтан шытармалардан баска кедейлйс, жокшыльпс<br />

такырыбына «Байлар мен Танатар», «Сейдахмет пен кедейлйс»,<br />

«вюшш» сиякты жырларын арнаса, элеуметпк эдшетс1зд1кке<br />

карсы «Б1з кершк талай жаннын киянатын», «Айна» сиякты<br />

жырларын жазган.<br />

Сейдахмет акындыгынын 6ip кыры мысал жанрынан да<br />

кершеш. Акыннын «Тулю мен сауыскан» атты мысалы кепке<br />

белгш. Мысалдын непзп сюжеп Крыловтын «Карта мен тулю*<br />

атты мысалына уксас. Ерекшелт — тулюден алданган сауыскан<br />

кейшнен тулюш алдап каскырдын апанына бастап апарып, с оган<br />

жем кылады. Мундагы идея — «6ipeyre киянат жасама, ез басына<br />

келедЬ» немесе «6ipeyre op казба, езш TyceciH», —деген тужырым.<br />

Акын шыгармашылыты идеясыныц етюрлйтмен, такырыбынын<br />

терендшмен тана емес, керкемдтмен кунды. Онын бейнелеп<br />

ойлау касиеп жумбак елендершен айкын кершедц. Алтыбас<br />

Бекентай деген акынта ол мынадай жумбак айтады:<br />

Кудайым мундай енер берген оган,<br />

Мэнзалын мекен еткен лайлаган.<br />

Bepi MiHin, eunci eprin 6ip сагам зат,<br />

Келеш есек енгерш, туйе айдаган.<br />

Кдрсыласы бул жумбактын шеилмш таба алмайды да, Сейдахмет<br />

жауабын e3i айтады:<br />

Кояннын купаты ед! мысалы есек,<br />

EpiHiH туйе ерш не кылдым есеп.<br />

Терт аяга бершщ аягындай,<br />

Куйрылын уялмаймыз ешю десек.

117 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАГЫ КАЗАК. ЭДЕБИЕП<br />

Содан сон екший жумбагын усынады:<br />

Аганда толып жатыр эр TYpjii енер,<br />

Муны шеш дана болсан сезге шебер.<br />

Eip тыным муны тапсан алар едщ,<br />

Bip нэрсе судан туып, судан елер.<br />

Бутан карсыласы былай жауап кайырады:<br />

Сез шыкпас жан киналмай ауыз берйстен,<br />

Таппасам бул жумбакты болады екпен.<br />

Су куйып епн ексе, бтк дакыл<br />

Кала ма 6ip кун соккан кыркуйектен.<br />

Алайда онын бул ineiuiMi дурыс болмай, Сейдахмет жумбакгын<br />

luemiMiH 63i айпсан екен:<br />

Бекентай жаксы айтасын мына Kerrri,<br />

Не дейш, айта берсем сез1М кеп-Ti.<br />

Судан туып, судан елген туз емес пе,<br />

Егшге неге салдын кыркуйекп?<br />

Сейдахмет акын карасвзге де шешен, тапкыр. Онын<br />

айткыштыта женшдеп кептеген энпмелер ел iminne ani кунге<br />

дейш айтылып келеда. Онын мурасы тэуелс1здак жылдарында<br />

байсалды зерттеле басталды.<br />

Есенжол Жанузакулы (1845 ж.) — бурынгы Торгай ye3i, Аккум<br />

болысьшда дуниеге келген. Ел аузында «Ахметке домбыра уйреткен<br />

Есенжол акын», — деген сез бар. Есенжол — акындыкпен катар<br />

куйшшк, сазгерлйс енерда де менгерген улкен енер neci. Онын<br />

«Он ею уйрек» 9Hi Затаевичтш «Кдзактын 1000 энЬ жинашнда<br />

жарияланган. Есенжолдын бупнге жеткен б1рнеше елендер1 мен<br />

дастан-шеж1реа бар. 0 лендер1 мазмундылыгымен, керкемшпмен<br />

жэне терт буынды мытам уйкасымен ерекшеленеда. 6 з<br />

заманындата бедщ акын болгандыгын Турмаганбет 1зтшеуовтын<br />

мына елещнен ангарамыз:<br />

... Есенжол акын екентаптырмайтын,<br />

Kepi уйкас, xecip сезш жактырмайтын.<br />

Сумырай, залым да емес жасырынып,<br />

Журектен жудце бермес бакгы урлайтын.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917) 118<br />

Дэрйттеп взш-ез1 суйремеген,<br />

Кедейшк курсауына куйремеген.<br />

Куншищщ iciH icren кунюлменен,<br />

Озганнын енменшен туйремеген.<br />

Кдлыптан кана деген аспайды екен,<br />

Сейлесе туйдек-туйдек тастайды екен.<br />

Keyaeci кумб1рлеген алтьш сандык,<br />

Болса да кеп мактанга баспайды екен.<br />

Бесйкке еленменен жергектелген,<br />

Халкынан курмет керш терлеп келген.<br />

Дал мундай сом уйкас пен сазцы эуенда,<br />

Эарге кергетм жок жер-кектен мен5.<br />

Халык акыны Нурхан AxMeT6eKOBTiH анасы Эбшгпн жас кезшде<br />

Костанай тещрегшдеп айтулы акындардын 6ipi Басыкаранын<br />

Канапиясымен айтысында:<br />

... Суймеймш тегарекп, жортакыны,<br />

Торгайдын кетерген сон терт акыны...6 —<br />

дегендеп терт акын Жумабай Шалабайулы, Сейдахмет Бейсенулы,<br />

Есенжол Жанузакулы жэне Эбйсай Нуртазаулы болса керек. Эбпн<br />

пен Кднапия айтысына сол Есенжол акын терелнс айткан екен.<br />

Айтысты талдай келе, Эбшке:<br />

бнердщ калкып алар каймагы боп,<br />

Куанды-ау, елщ, журтын, аймагын боп.<br />

Ортада аман журил, айналайын,<br />

Торгайдын укшеген тайлагы боп, —<br />

деп батасын 6epin Канапияны:<br />

5 Сонда, 24-6.<br />

‘ Сонда, 16-6.<br />

... Жер1М жок енерще екпелеген,<br />

Акын ен кек несердей текпелеген.<br />

Жер туппп Кана гтия айгайымен,<br />

Ушатын канат байлап кекке де елен.<br />

Алпыс жас аркдндаган алкындырып,<br />

Оленш танытады тартымдылык.

119 X X РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАГЫ КАЗАК ЭДЕБИЕТ!<br />

Жастарга жол береййс, Кднапия,<br />

Улкеншн шын улкеншк калпын бййп7, —<br />

деп токтаткан екен.<br />

Есенжол акын елешп киел1 енер деп танып, кашрлеп еткен.<br />

Ол еленш, Абай айткандай, «бетен сезбен былгамауга» тырысады.<br />

Онын терт аягын баскан жорга елендершен артьпс-ауыс седа<br />

кездеспрмейаз:<br />

Тербесе домбыраны он бармагам,<br />

Орал ар ак кагазга толганганым.<br />

Шыгатын кер ауыздан Kecip сезш,<br />

Оленш ejTripep деп колданбадым, —<br />

дейш акын тш туралы елешнде. Акьш елецге ете биж талап койьт,<br />

онын тшшщ керкем болуы, бетен сезбен шубарланбауы кажегппн<br />

айтады. Осы аркьшы тш проблемасын козгайды.<br />

XIX гасырдын eiciHUii жартысында дши-агартушылык багыттагы<br />

акындардын идеялык багытына сэйкес тшдершде араб-парсы<br />

сездерш кеп колдану жш ушырады. Бул жайлы С. Торайгыров<br />

1913 жылы жазган «Кдзак тшндеп елен ютаптары жайынан»<br />

деп аталатын макаласында: «Казак тшнде деп бастырылган<br />

ютаптардын кеб1нде казактын nici де жок... Tumepi бытбырак»8,<br />

— деп капы сынга алган.<br />

Осы мэселеге ез тургыластарынын арасынан алгашкьшардын<br />

6ipi больт Tin каткан — Есенжол акын. Жогарьщагы елешнде акын<br />

мына жайттарды кадап айтады: б1ршшщен, тш — ултгык сипаттын<br />

басты белгкп; екшшщен, ез тш н бшмеу — елтмен тен; ушшшшен,<br />

шубар Tin еленнщ мешсш KeTipin, «еленш елпредЬ; тертшшщен,<br />

еленш езге тшмен келсш-келмесш, онды-солды шубарлау<br />

бш мдш кгщ 6enrici емес.<br />

Аузыма бал татыган ана тшм,<br />

Сондыктан казак болып жаратылдым.<br />

Кудай 6ip, куран шынды казакша айттым,<br />

Арабтын окысам да санатын мын.<br />

Бшмнщ тишен тарар сабага да,<br />

Кызыгы, желю мен сагагы да.<br />

6 з тшн бшмеу ел1м Tipi адамга,<br />

Журген сон ей аякгы санагында.<br />

7 Сонда, 17-6.<br />

' Кенжебаев Б. Эдебиет белестерк А., 1986.195-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ. XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917)__________ 120<br />

Бул жолдар сонымен 6ipre акыннын елендо жазып<br />

шыгаргандыган, «арабтын мын санатын окыгандыган», ягни<br />

есюше дши сауатты болгандыгын да ангарамыз. Акын тага 6ip<br />

елешнде елен туралы былай деп тужырым жасайды:<br />

... Кеудемен кейб1р акын кек TipereH,<br />

Шарлайды жерд1 койып кектч кшен.<br />

©ленте табан Tipep кекте орын жок,<br />

Шамасы жердеп елен отты б1пем.<br />

0 лен эдебиетгщ кене жанры гана емес, «кесем жанры».<br />

Сондыктан да Есенжол акын ею ауыз сездщ басын косып,<br />

«кеудесшен кек TipereH, жерд1 койып кекп шарлаган»<br />

акынсымактарга карсы. Онын угымында акындык мшдегтщ аясы<br />

кен. Акынньщ азаматтык асыл мураты, аскак максаты, котам<br />

мен адам, уакыт пен мораль, адамдык пен надандык, парасат<br />

пен кесапат туралы ордалы ойлары с оган жатады. Азаматтык пен<br />

адамгершшкгщ бишнде турган акын гана халкына каламмен<br />

кызмет ету мщдетш ас караты максат етш кояды.<br />

Есенжол акыннын елендершен уй каска катты мэн берш<br />

карайтындыгы байкалады. Терт буынды уйкас — сол кезендеп<br />

казак акындарынан ете сирек кездесетш ерекшелж. Есенжол<br />

влендершщ уйкдсы терт аягы тен уйкас. Бул дэстур Торгай<br />

акындык мекгебшш Жумабай, Эбйсай, Эбшрахман, Сейдахмет,<br />

т.б. акындарына тэн дэстур.<br />

Есенжол вз устазы уак Жумабай акынды, замандасы Сейдахмет<br />

акынды катты кашрлеген.<br />

03i кедейлж, жокшылык такаретш кеп тарткан адам. Сол<br />

себепп де оньщ влендершщ 6ip парасы осы такырыпка арналган.<br />

... Сеэшрмей келшм пендеге,<br />

Канатымнын талганын.<br />

Журепмнщ жанганын,<br />

Тунлей eMip TypMeci,<br />

Талантымды жалмадын.<br />

Шытармаска утмдь<br />

Жуткыздьщ жоктык карматан,<br />

КесЫп шаба алмадым<br />

Журтпен 6ipre жазылып,<br />

Ойын-тойга бармадым.<br />

Иыкка салдын именбей,<br />

Дуниенщ салмагын.<br />

TitrrcyMCH келш Есенжол,<br />

Кднатып кунде бармагын.

121 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАГЫ КАЗАК ЭДЕБИЕЛ<br />

Секемш сез1м жепозш,<br />

Коршауга меш алтанын,<br />

бпнпш болды езекте,<br />

Тунекте тундей калганым, —<br />

деп кайгырган акын 1916 жылгы улт-азаттык кетершсп куана<br />

карсы алады.<br />

Кулп ед1м осындай,<br />

Улы дуб1р боларын.<br />

Туйдек жырды тегейш,<br />

Жаута шапкан косындай,<br />

Tuieri 6ip бауырмен,<br />

Басым бупн косылды-ай<br />

Бас батыр меш колтыкка ал,<br />

Езшген Едш-Кдпал ем,<br />

Теншкке журген косылмай, —<br />

деп теб1ренед1. Есенжол шыгармалары 11 буынды кара елен<br />

улпанде гана емес, 7-8 буынды жыр улпсгмен де айшыкгы. 11<br />

буынды еленде акыннын терендт мен сыршыл суреткерлт<br />

танылса, жыр улпсшде He6ip керкемдеуш-бейнелеуш бояуларды<br />

туйдек-туйдепмен тастайтын эпикалык куаты кершедк<br />

03i eMip сурген дэ>ардеп саяси-элеуметпк мэселелер,<br />

карангылык, пайдакунемдж, жагымпаздык, паракорлык сиякты<br />

жат мшез кулыктар акын каламынан тыскары кал маган. Онын<br />

дидактикалык сарында жазган насихат термесшде осы жайлар сез<br />

болады. Кдращылык туманын cepnin, «уйкыннан тур», —деп елш<br />

ояткысы келедь Бул дэстур кейшнен Ахмет Байтурсынулынын<br />

«Масасы» мен МКржакып Дулатулынын «Оян, казагында»<br />

жалгасын тауьпт, турленш, кенейе тусп.<br />

Жусшбек Шайхисламулы Айткожин [1857-1937] — ауыз<br />

эдебиел мен жазба эдебиетш уштастыра отырып, соньшда мол<br />

мура калдырган айтулы казак акьшдарьшьщ 6ipi. Ол ел аузында<br />

сакгалган талай жыр, дастандарды хатка Tycipin, бастырып немесе<br />

сол жинаган материалдары непзшде жыршылар репертуарына ип<br />

эсерш типзш отырган.<br />

Жусшбек Эулиеата (Тараз) каласынын манында дуниеге кел in,<br />

узак жылдар Ka3ipri Алматы облысы Райымбек ауданынын аумагын<br />

мекендейш. Кейш отызыншы жылдардагы саясаттын саддарынан<br />

Кытай Халык Республикасындагы Гле казак автономиялы<br />

облысынын Текес ауданына коныс аударып, сол жакта кайтыс<br />

болады.<br />

Ол алгашында ауыл молдасынан сауаттанып, кейш Эулиеата

КЛЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900 - 1917) 122<br />

медресесшде б ш м ш толыктырады. Осы оку орнында араб, парсы<br />

тщдерш мекгерш, шагатай жазуына машыктанады. Окудан кейш<br />

дш кызметше кызыкпай, акындык, сершк жолга тусш, казактын<br />

сайын даласын шарлауга бел буады. Сыр сулейлер1мен, Сарыарка<br />

мен Жетгсудын эйгш акын-жыршыларымен жуздесш, халыктын<br />

рухани мураларын жиыстырумен шугылданады.<br />

Ж.Шайхисламулы X IX гасырдын 90 жылдарынан бастап Казан,<br />

Уфа, Ташкент баспаханаларында казак ауыз эдебиеп нускаларын,<br />

Шыгыс сюжетшдеп кисса-дастандарды бастырып шыгаруды колга<br />

алады. Кдзак ютаптарыныц тарихына кез жберсек, мын тогыз<br />

жузшпп жылдардын бас кезшде “Кыз Ж1бек” дастаны жеп рет,<br />

“Айман-Шолпан бес мэрте, “Алпамыс”, “ Кенесары-Наурызбай”<br />

секици тел жыр-дастандар, “Б1ржан мен Сара” айтысы онын<br />

тарапынан элденеше рет кайта бастырылып отырганы мэл1м.<br />

“Жусш-Зылиха”, “Мунлык-Зарлык”, “Тотынын токсан тарауы”,<br />

“Кдсым-Жомарт”, “ Шэюр-Шэюрат” сиякты Шыгыс сюжетше<br />

курылган дастандардын жарыкка шыгуына мурындык болган<br />

да — осы Жусшбек. Мунан баска “Пайгамбардын мигражга<br />

барганы”,“ Кербаланын швл1“ , “Дарига кыз”, т.б. ондаган дши<br />

дастандарды жырлап, халкынын рухани игшгше айналдырды.<br />

Жусшбек 1880 жылы шамасында каз1рп Алматы облысы,<br />

Райымбек ауданындагы Аксай деген жерге кешш келш, турактап<br />

калады. Албан, бугы (кыргыз) елдершде бала окытып, ютап<br />

бастырумен шугылданады. Шайхисламулынын ауыз эдебиеп<br />

улгшерш жин ап, бастырумен катар елен, жырды жазып та, суырып<br />

салып та айтатын акын болганы мэл1м. Онын Уэзипа [Шекей]<br />

кызбен, Жалайыр Бактыбай акын мен айтыстары гана сакталып<br />

калган. “Жусшбек кожа мен Шекей кыздын айтысканы” XIX<br />

гасырдын аягы мен X X гасырдын бас шеншде жеке ютап болып<br />

басылып, кейш “Айтыс” жинагына енпзшген9.<br />

Бул сайыс замандастар арасындагы 3inci3 эзш-калжьщ,<br />

кактыгыс туршде басталады да, бара-бара мазмуны терендеп,<br />

жумбак айтыс ка уштасып кетеда. Ею акыннын да сауаттылыгы<br />

дш тарихын, коршаган орта мен табигат кубылыстарынын сырын<br />

ашып жауаптасуында анык байкалады. Айтыс дэстурше сай<br />

жумбак жасырушы кыз да, жауап беру мшдеп — жттте.<br />

1лгерп-берп “Кдбан мен Таутан”, “Кыз Болык пен Елентай”,<br />

“Акдама мен Асан”, “Эсет пен Рысжан”, “ Иманжан мен Биб1гали<br />

кыз”, т.б. ондаган айтыстарда осы дэстур узшмей келген. j<br />

Жусшбекп д1н тарихынан жыга алмасын сезген кыз, енш шекс!3<br />

тешз тунгиыгындагы балык турлерш сурап тыгырыкка премек<br />

болады.<br />

’ Айтыс. 1-т., — А., 1964,430-6.

123 X X РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАГЫ КДЗАК ЭДЕБИЕП<br />

Кырык кез ок, карагай салак, сары жалык,<br />

Жолына кол аттанса салар салык.<br />

Алдына акын болсан сала айтайын,<br />

Бар екен су тубшде неше балык?<br />

Жусшбектщ бутан кайтарган, мэщй жауаптарынан кейш<br />

Шекей кыз токтальш, карсыласынын жолын бередь Мундагы<br />

айтыстын басты ерекшелш — кыз бен жлпт арасындагы<br />

табиги жарасымдылык, б ш м жарыстырып, ой толыктыру api<br />

тындарман кепшшкке дш жолын насихаттау сиякты имандылык<br />

сипаттарында жатканы.<br />

Ж.Шайхисламулынынб13ге жеткен 6ipTon елендершш мазмуны<br />

гибрат, енегеге толы. Атап айтканда, К-Толыбаев жетюзген<br />

“Адамзат дуние куып картаяды” , “Б1реумен уагда етсен, серттен<br />

кайтпа”, “Кещлдш айтпай Kipi ашыла ма...” , “Отьфмьш 6ip<br />

орьшда кур мунайьш” 10, “Жеттс бес” 11т.б. толтаулары адалдыкка,<br />

адамгерштпже, имандылыкка ундейдк<br />

Жусшбек 6ipKaTap жыр, туьшдыларын тэрбиелйс мэш зор<br />

мысал жанрында жазган. Бул ретте, “ Bopi6acap” дастаны мен “Кек<br />

бузау”, “Сурмерген”12 Tapisni елендерш атаган жен. Керсетшген<br />

туындыларында акын хайуанатгар бейнеа аркылы адамдарды<br />

кшшейишкке, ел шин береке-б1рлж пен ынтымакка шакырады.<br />

X X гасырдын бас кезшде мысал такырыбына ден койган<br />

А.Байтурсьшов, СДенентаев, С.Кебеев, тэр1зш каламгерлер<br />

сапында Жусшбек кожа eciMiH де атауга непз бар. Онын<br />

мураларын кен келемде зерттеуге ещй гана жол ашылды. Демек,<br />

Ж.Шайхисламулы eciMi казак эдебиеп тарихынын X IX гасырдын<br />

аягы мен X X гасырдын басындагы кезешнде езше тиесш орнын<br />

иемдену1 эбден орынды.<br />

Mypca.iiM Бектенулы (1859-1922) — ел тэуелаашпмен 6ipre<br />

халык жанында жашырып, кайта аталган акьшдардын 6ipi -<br />

Мурсагпм Бектенулы.<br />

Мурсэл1м Бектенулы бурьшгы Семей облысы, Аксуат ауданында<br />

туган. Жас кезшен ел ш ш д еп суырып салма акын-жьфаулардын<br />

шыгармаларын жаттап ескен ол ез бетшен б ш м алуга кушш<br />

салады. Ауыл мектебшен алгаш сауатын ашканнан кейш Омбы<br />

каласында орыс мектебшде 6uiiM алган.<br />

10Шайхисламулы Жусшбек кожа. Топтама елендер1 / / Шалкар, 1991,28 какгар.<br />

11 A. Kipiui6aee. Казак эдебиеп тарихынан тандамалы узшдшер. 2-т., YpiMXi,<br />

1989,685- б.<br />

13Жусшбек к,ожа. Кек бузау //Mvpa. YpiMXi, 1990, №2.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917)____________124<br />

Мурсэлш Бектенулынын “ 1916 жыл” деп аталатын дастаны<br />

— жанрлык жагынан езгеше ершмен жазылган дуние. Онда<br />

автор ел басына кун туган кайгылы кезеннщ зардабы кешл<br />

кезшен кайта 6ip шолып, таразылауга тырыскан. Шыгарманын<br />

лирикалык каЬарманы — осы дурбеленнщ бел ортасында журт,<br />

орыс улыктарынын тепюсшен езге елге жер ауып кеткен жан. Ол<br />

бул ерт калай шыкты, кайдан шыкты деген сурактарга жауап 1здей<br />

отырып, сергелденге тускен елдщ мун-муктажын жан теб1ренте<br />

жырлайды. Дастанда акын e3i конган жер туралы мал1мет бере<br />

отырып, артында калган туган жердщ сулу суретш кезше елестеттп<br />

эсем пейзаж жасайды.<br />

Саласы Жыландынын еншен кайнар,<br />

Таласып байге 6epin, кекпар байлар,<br />

EciMae ¥зынбулак терт бастауы,<br />

Кун кайда сотан барып кулш ойнар.<br />

немесе:<br />

Кдлын ел аю-кабан еспе жайпар,<br />

Ат бойы шалгын тесек аунап тайлар,<br />

Ой тарлау, кыр бетеге, актык калын,<br />

Отырар сол коныста жарлы, байлар.<br />

Конушы ек одан кейш Кабан шатка,<br />

Жал бггер сепз кунде арык атка, —<br />

деп, эр жердщ езше тэн ерекшелшн, сайын даланы еркш жайлаган<br />

ел турмысын, сол eMipre сэн 6epin салтанат тарткан сахара жердщ<br />

сулу да кунарлы табигатын там сана толганады.<br />

Жер байлыгы елдщ ырысын арттырган айрыкша еркш ем1рдщ<br />

букш cypeTi мына 6ip жолдарда айкындала кершед1.<br />

Eip жагы жатушы efli Epric болып<br />

Жаркылдай дала кудык, к елге конып.<br />

Арал ас уш Назардын барлык малы,<br />

BipiHeH керген емес 6ipi корып.<br />

Калын мал он бес кунде кояр сорып,<br />

OpicreH алган емес уры торып.<br />

Айында малын арен тугендеуип ек,<br />

Нобайын коюшы едпс сыртан шолып.<br />

Бул елен жолдары — Мурсэл1мнщ думанлы кундершде жарлы<br />

мен бай тенелген бейб1т eMipain шындыгы.<br />

Елге жайлы ата коныстын езге кырлары да Мурсэл1м<br />

елендер)нен жш ушырасады, Казакстаннын ен суык елкес) — осы

125 X X РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАРЫ КАЗАК ЭДЕБИЕП<br />

шыгыс eHipi десек, MypcaniM елешнде кездесетш мына 6ip шумак<br />

астарында баскаша ой cypeii жатыр:<br />

Жылытау, Сарытауда кыс болмайтын,<br />

От жагап шанырагы ыс болмайтын.<br />

Сарыбулак, Сылдырама — жердщ куты,<br />

Кедейге коныс кылган Tepic болмайтын.<br />

М ш е , осындай 6ipniri жараскан, Tipniri ток мамыражай<br />

халыктын берекесш кашырып тоз-тоз еткен заман дауылына,<br />

булшпшер кауымына мун-наласын туган ел1 мен жерше драй<br />

селем ретшде жетюзетш дастаннын ш ш д е езекп ертер е к ш ш<br />

пен сайран кундершщ сагым боп алыстаган сагынышын сипаттай<br />

келпретш жолдар аз емес.<br />

Мазмуны терен, м еш белек Мурсагам дастанынын Tin<br />

керкемдт, сез айшыктылыгы ез аддына 6ip белек дуниелер.<br />

Азаматгын алыстан жолдаган сэлемшдей б р сез туындысында<br />

соны суреттер, тосын тенеулер, эдем! шендеспрулер мол.<br />

Дастаннын жалпы мазмуны халык басына туган ауыр кун, азапты<br />

кезен жайында болгандыктан, акын колданатын тенеулер осынау<br />

киын да кысталан шактын KepiHiciH кез алдына экелетш суретп<br />

сезге, мунды образга бей1мделш келедь<br />

“Каптаган карсы журшк калын ертке”...<br />

“Жыгылды алтын тугар кус конарга”...<br />

“Опасыз алшандаткан сум жалганды”...<br />

“Жау алган кызыл тишен кеп жоргалап”...<br />

“Аман жур кер1скенше есш журтым”...<br />

Заман мен адамнын сын сэттерде тайталаскан тартыска толы<br />

ортасында олардын мын кубылган кейпш акын каламы утымды<br />

метафоралармен, бейнел1 тенеулермен дэл сипаттап бере алуы да<br />

акындык шеберлйсп танытады.<br />

— шыбын ею нардын арасында...”<br />

“...Калады алдымдагы бэйтерепм...”<br />

Акын елешнщ ш ш д е ел крагына ciHicri болган тур акты<br />

пркестер, калыпты орамдар елен уйкасына, ой максатына карай<br />

орынды KipiKTipuiin, сез магынасын терендетуге септесш келедь<br />

“ ...Бал тамган тандайымнан суг соргалап”<br />

“ ...Емес пе булт жакын сол коны стан”

КДЗаК, ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX ГАСЫРДЫН БАС KE3I (1900-1917) 126<br />

“...Ьшшм ай-кулакгар KypfaH аута”<br />

“...Сары дала тевдреп кез жетпеген”.<br />

Мурсэл1м Бектенулынын ел шпнде сакталган турт<br />

такырыптагы елендер! де мол. Олардын 6ipi туган жер, 6ipnix,<br />

заман кубылысы, арнау елендер! болып келсе, езди 6ipi акыннын<br />

турл! eMip жагдайларында туган калжын, жумбак, eiipiK елец<br />

сипатындагы кыскаша шумактардан тирады. Ei3 олардын 6dpiH<br />

жинактап, мэтшдак талдау жасау кажегппн айта отырып, онын<br />

болашакта жасаларына сенем1з. Ойткеш, Мурсагйм елецдершщ<br />

енегелж сипаты онын тек упт, насихат, даналык накыл туршде<br />

гана айтылмай, ец бастысы ердш еппмен су кешкен, атынын<br />

ауыздыгымен су пикен зобалан кундерд1 ез басынан етюзе журш,<br />

онын бар киындытн журепмен сезшт, сол сез1мдерш жырга ере<br />

бшущде деп санаймыз.<br />

Иманжусш Кугпанулы (1863—1929) — казак даласынын XIX<br />

гасырдын акырш ширеп мен X X гасыр басындагы элеуметпк<br />

ахуалын жырлаган акын.<br />

Иманжусш Кугпанулы Ka3ipri Павлодар облысынын Аксу<br />

ауданында 1863 жылы дуниеге келген. Акыннын экес! — Кутпан ез<br />

енбепмен мал жинаган, шаруакор аукатты адам болган. Кутпаннын<br />

ез басы какында да, онын енерпаз улы Иманжусш жайында да<br />

б!рсыпыра маглумат берер деректер эртурл1‘ авторлардын зерттеу<br />

материаддарында, эр жылдар баспа бетш керген естешктершде<br />

кездесш отырады13.<br />

Акыннын туган жер1 Кереку елкеа болганмен, балалык,<br />

жттп'к шагы еткен enipi — Акмола (Кдраетксл) аймагы. Болашак<br />

акыннын б ш м алган ортасы да — осы ешр. Ол сол кездеп тусшйстаным<br />

бойынша 6ipa3 сауатты болган. Шонай дейтш агасы оны<br />

Акмоладагы казак мектебше окуга берген. Тумысынан зерек, $<br />

угымды шэюрт ол мектепте тек жаксы окып, кейш ез уй!нде уш<br />

жылдай орыс мрэдпмш жалдап, одан да б1рсыпыра 6iniM алган.<br />

Иманжусштщ Акмоланын шыгысында, Есш езеншщ Куйгенжар<br />

бойында еткен онын ауылын сол тешр1кке ертеден тырнагы 1<br />

багып келе жаткан Ыбырайдын баласы Рахымжан билейтш-да. |<br />

Тумысынан еркеюрек, тэкаппар болыспен тещик тимегендердон<br />

жогын жоктап, арын арлайтын Иманжусштщарасында кайшылык 1<br />

тумай коймайтыны занды еда.<br />

13 КСЭ.А. 1974. 663-6.; д. Тээюбаев. Бес томдык; шыгармалар жинагы. А.,<br />

1981. 5-т. 510-512-6; F. Слонов. Алты томдык шыгармалар жинагы. А., 1981. 4-т.<br />

449-450-6. Сэрсенбаев. Иманжусш атымды хатка жаадым. “Кдзак эдебиет!” газет!.<br />

1985, 5-шише; Э. Коцыратбаев. Иманжусштщ eMip тарихынан 6ipep дерек / /<br />

“Коммунизм нуры” газегп. 1985,17-кангар.

127 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАГЫ КАЗАК ЭДЕБИЕТ!<br />

Ел шинде сакталган энпмелерге Караганда, уакыт ете келе<br />

Рахымжан мен Иманжусштщ арасы капы шиелешседа. Болыс<br />

акыннын устшен уйезге арыз туаредь ¥лык Иманжусшп устал<br />

экелш, турмеге жабуга пэрмен етеш. Муны еспген тездетш<br />

Иманжусшке поштабайын аттандырады. Ол акыннан таяк<br />

жеп Kepi оралады. Мунан кейш Иманжусшп тугкындау ушш<br />

Рахымжан уйезден Kici суратып, ол терт адамын шыгарады.<br />

BeciHiui болып, болыстын шабарманы ереда. Булар келген бетте<br />

сыртта отырган Иманжусшке тарпа бас салады. Акын оларды жанжакка<br />

лактырьш, кол-аякгарын байлап, 6ipHeuie кун тамаксыз<br />

устап, акыры дурелеп-дурелеп, «Рахымжан мен уйезще сэлем айта<br />

барындар» деп аттандырып салады. Кеп узамай уйез бастыгынын<br />

буйрыгы мен карулы кол шыгады... Иманжусш олармен де<br />

айкасады. BipaK, Иманжусш акырын ойлап, уйез кецсесше ез<br />

аягымен барады. Эюмдер оны эуел1 турмеге жауып, кейш exi<br />

агасымен 6ipre бес жыл га вскеменге жер аударады.<br />

Эрине, ел арасьшда ауызша сакталган бул энпмедеп халыктын<br />

суйисп перзентшш icTereH icTepiHiH ептеп кетерпш айтылуы эбден<br />

мумкш. Олай болуы занды да. Эйтсе де бул жерде 6ip нэрсенщ<br />

Heri3i анык: батыр Рахымжан болыспен де, онын суйеншй Акмола<br />

уйезшш бастыгымен де аз шарпыспаган. Оган акыннын турмеде<br />

жатканда айткан мына сездер1 куэ:<br />

Экем Кутпан болганда агам Шонай,<br />

Адамзатган ул тумас мендей кумай.<br />

KiciMciHreH поштабай, ауылнайды<br />

Бакыртушы ем кезшде лакган онай.<br />

... Кушм кайда баягы тандай аткан,<br />

Каравткелдщ кешесш сатырлаткан.<br />

Бидайыкгай шуйшсем душпаныма,<br />

Жарканаттай болатын брып жаткан.<br />

бншен буйра шалкуйрык кызыл нардан,<br />

Асыл тукым алдырдым Кызылжардан.<br />

Тан мезгш болганда влендетш<br />

Ауылына мундар естек ойран салгам, —<br />

деген еленше Караганда, акыннын жауынан жаскануды бшмеген,<br />

душпандарын жарканатша букгырткан азамат екенш байкаймыз.<br />

Кыскасы, Иманжусштщ Акмоладан вскеменге жер аударылуы<br />

аки кат. Бул жайды акын туралы «Шынардын шыбыгы* атты<br />

роман жазган Зейтш Акышев Омбы муражайында сакталган<br />

Иманжусштщ эйел! Зейнептщ куйеуш босату женшде 1898 жылы

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС КЕ31 (1900- 1917)___________ 128<br />

бастыктарга берген eTiHinrrepi аркылы далелдейдь Акыннын e3i ол<br />

турасында:<br />

Ауылы м Акмоланын саласында,<br />

Акмола eKi дуан арасында.<br />

Жуз жылкы, сексен тайлак берген жарым,<br />

Жэушреп eid кезщ каласын да.<br />

Ауылым ерте кеилп, Жамбай конды,<br />

Бшгенге Иманжуст кандай болды?!<br />

Конырсык деп iuineyiui ем койдын сутш,<br />

Турменш кара наны балдай болды...<br />

Мен xepiMe б р кунде кайта барсам,<br />

Болыс естек ауылына ойран салсам, —<br />

деп толганады. Турмеден шыгып, еркшшкте жургешнде туган<br />

жерлерш сагынып еске алгандагы елендер! де эсерлг<br />

Брылы мен Тагылы бурют салган,<br />

Кып-кызыл уйпалакгап, тулюш алган.<br />

Актау, Ортау, Сарысу, Кекгщ Ky6i,<br />

Кез1мен 6ip-6ip ушты дуние жалган.<br />

ImiM тутш болганда, кур сыртым сау,<br />

Маган десен кез жасым жанбыр боп жау.<br />

Бурют салып шыгайын басына 6ip,<br />

KepiHceraui кез1ме, Ерейментау!<br />

Иманжусштш Рахымжан жэне сол тектес «шынжыр балак,<br />

шубар тестермен* Kypeci ете узакка созылган. Акыннын<br />

бскеменнен оралган кейш де Ka3ipri Талдыкорганнын манайына<br />

уш жыл га жер аударылгандыгы да осынын айгагы. Ол одан 1907<br />

жылы гана оралган. (Bip мэлшетге Иманжусштщ тек ез басы<br />

гана емес, кулгп Кутпановтар эулеп 1914 жылы Jlenci уез!не |<br />

жер аударылады). Жазушы З.Акышев пен О.Сэрсенбаевтардын<br />

айтуынша, Иманжусшп б р жолы онымен дос болып, журетш<br />

Мэтшщ Ul9pi6i деген бай Kici аннан кайтып келе жаткан бетшде<br />

уйше кондырып, карулы колга устап берген. Демек, б р жолы<br />

акын жауларымен кару жумсап айкаса алмай, капыда кеткен.<br />

Тегщде онын:<br />

Япырым-ау, нем бар ejxi келге барып,<br />

Душпаннан кек алмадым сайран салып.

129 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАГЫ КАЗАК ЭДЕБИЕТ!<br />

Барамын шкуса боп амал бар ма,<br />

Кекмойын ат, аксауыт, уйде калып...<br />

Ер емес, катын екен болыс Шэрш,<br />

Мен болдым осы кунде Tipi Fapin.<br />

Eip арыз ry6ipHara жберш ем,<br />

Бишеймт не боларын арты барып.<br />

Жапалак жарбанлайды жар басында,<br />

Йемене жоктын куш бар касында.<br />

Дос болып кас болтаннан с акта край,<br />

Каскыр да кас кылмайды жолдасына, —<br />

дейтш елен жолдарын осы окигага байланысты айтылган деп<br />

ойлауга эбден непз бар.<br />

Иманжуыпп бскеменде епазген бес жыл да, Кдпалда болган<br />

уш жыл да кажыта ал маган. Ол сонгы жер аударылган жактан<br />

келгеннен кейш де касына кеп жшт ертш Рахымжанга карсы<br />

куресед1. Бес жуз yftai бастап Жидел4байсынга кешпек болады. Ел<br />

еретш болады. BipaK сол аралыкта уез бастыгынын пэрмешмен<br />

бас кетерер азаматтар турмеге жаптырыла бастайды. Дурбеленге<br />

тускен журт абдырап калады. Батыр акыры ез уйш алып Сыр<br />

бойына кошель<br />

Сол жакта журш ол Казан тенкерюш карсы алган. 1929 жылы<br />

Сыр eHipiHe Арка бетшен тукымдык астык экелуге кеткен керуенш<br />

бастап журш, Мойынкумда каракшылар колынан каза тапканда<br />

онын отбасы Шиелще болган.<br />

Иманжусш езшщ K63i ripiciitne халыкка соншалыкты мэшЬур<br />

бола турып, елендершщ жеке ютабын шыгаруды максат етпеген.<br />

Бэлюм, отан eMipiHiH деш кугын-сурпнмен еткен жаннын<br />

мумкшдт де болмаган шыгар. Ofrreyip, итабы шыкпаган (1925<br />

ж. А. Затаевичтщ «Казактын 1000 эш» кггабына енген азгана<br />

эндершен езгелерО.<br />

Иманжусш — энци-композиторлыгы мен акындыгы астасып<br />

жататын сирек енердщ иесь Онын устше ол айдауды, турмеш,<br />

неше турл1 кугын-сургшш кеп керген Kici. BipaK, сотан карамастан<br />

оны душпандары мукатып, мойыта алмаган. Ол—тарихи курескер<br />

тулга. Онын эдебиет тарихындагы шыгармашылык кескнй осы<br />

касиеп аркылы айкындалады.<br />

Акыннын батырга тэн He6ip жойкын кылыктары мен<br />

композитор ретшдеп ел арасына кешнен тарап кеткен эуезш эндер i<br />

казак эдебиетшщ классип, жалынды акын Сэкен Сейфулиннщ<br />

езш тэнт! еткен. 1927 жылы Казакстаннын сол кездеп астанасы<br />

Кызылорда каласында Казан TeHKepiciHiH он жылдытына кызу

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС КЕЗ! (1900- 1917) 130<br />

дайындык жургп жаткан тустарда дауылпаз жырлардын авторы<br />

Сэкен Сейфуллин Иманжусшпен талай рет дидарласкан. Ол<br />

сонда карт акыннын еткен ешр жолынан сыр суыртпактай<br />

отырып, бугшп танда, жана дэуарде оган кандай такырыптарды<br />

жырлау керекппн ангартып Шраз кенестер берген. Сонымен<br />

катар С.Сейфуллин осы жолы онымен жакынырак таныса келе<br />

ол женшде улкен туынды жазуды максат етедь Сол ниетпен<br />

6ipa3 материалдар жинайды. BipaK, революция дауылпазынын<br />

Иманжусш какында ойга алган шыгармаларынын кейшп жайы<br />

белпаз.<br />

Иманжусш тектес енерлшер жайында керкем шыгармалардыц<br />

жазылуы занды да керекп жай. Республикамыздын карт<br />

каламгерлершщ 6ipi— жазушы Зейпн Акышев ал туралы<br />

«Шынардын шыбыгы» атты роман жазганы жогарыда айтылды.<br />

Акын Кецшшк Мырзабеков «Иманжусш» аталатын поэма<br />

жариялады14. Булардын кай-кайсысы да эшш-акыннын эдебикеркем<br />

бейнесш жасау аркылы онын eMipi мен шыгармашылыгын<br />

халыкка таныту максатында жузеге ас кан i3ri кадамдардын<br />

бастамасы екендт сезаз.<br />

Иманжусштен б1зге жеткен мура эз1рше кеп емес. BipaK ерекше<br />

дарынды тулганьщ табигатын тану ушш осынын e3i де жеткшкп.<br />

Кундердщ куншде оньщ баска туындылары да ел игшпне<br />

косылып, халыктын рухани байлыгын толыктыра тусер деп<br />

умптенем1з.<br />

Асан Барманбекулы (1866-1916) Жепсудьщ ощустЬс-шыгыс<br />

ещршде жапсарлас жаткан казак, кыргыз арасында бала окыткан<br />

молда, дарынды акын, табигат кубылыстарын дэл аныктайтын<br />

болжампаз жулдызшы ретшде танылган. Ол Ka3ipri Алматы<br />

облысы, Райымбек ауданына карасты Кдкпак ауылынын манында<br />

дуниеге келш, 1916 жылгы улт-азаттык кетершс карсанында дуние<br />

салган.<br />

Алгашында ауыл молдасынан тш сындырган Асан 187S<br />

жылы шамасында Бухара кал асы на барып, сондагы дши оку<br />

орындардын 6ipiHeH ташм алады Араб, парсы плдерш менгерш,<br />

ездтнен орысша уйренед1. ГЖансупрулы зерттеушде 1911-1915<br />

жылдар ш ш де акындыкка ерекше ден койганы айтылган15. Бул<br />

кезенде жергшйсп халык ем1р1нде б^рталай апаттар алгашкы доцыз<br />

жылы жаз айларындагы катты куаншылык салдарынан елд| аштык<br />

жайлайды.<br />

Одан кей1н, ягни 1915 жылгы “коян” жутынын зардабынан терт<br />

14К. Мырзабеков. Иманжусш. / / "Жальж” журналы, 1987, № 4.<br />

151. Жансуг/рулы. Асан туралы / / Акыр заман (Албан Асан ceuepi). —<br />

Кызылорда, 1934,104-6.

131 X X ГАСЫРДЫН БАСЫНДАГЫ КАЗАК ЭДЕБИЕП<br />

тугикке тэуелд1 казак, кыргыз тага да таяк ¥стап калады. Сондага<br />

KepiHicri Асан акын былай жырлайды:<br />

Кун тугылып кузшде,<br />

Айдарлы жулдыз кершдк<br />

Доныз жылгы элемет,<br />

Кагазга жаздым бес кундк<br />

Бес элемет KepiHAi<br />

Сапар айдын шшде.<br />

Куншз болды yuieyi<br />

Exeyi болды кешшде.<br />

Сапардын алты жанасы<br />

Кун тутылды бесшде.<br />

Жер Te6ipem u тагы да<br />

Жиырма сепз кешщде<br />

Жиырмасында тамыздын<br />

Ycix алды астыкты.<br />

Буларды Kepin турса да<br />

Залымдар салды xecipfli.<br />

YrnceH-Kiiiii жамагат,<br />

Уш жылда болган гстердщ<br />

Жазыпты бэрш десш де...14<br />

Асан толгауындага мэл1меттер 1911 жылы 1ле Алатауы<br />

бвктер1нде, Верный каласында болган алапат зшзаланы да<br />

нактылай тусеш17.<br />

Акыннын б1рсыпыра шыгармалары ез заманынын элеуметпк<br />

TipmuiiriH суреттеуге, ак патшанын отарлау саясаты зардабьшан<br />

шурайлы конысынан айрылган елшщ мун-зарын жырлаура<br />

арналады. Орыс патшасынын отарлык шенберше казак, кыргаздан<br />

сонга камтылтан албан, буты рулары едь Шэуешек (1864), Пекин<br />

(1886) хаттамалары непзшде кол койьшан Петербург келкпмше<br />

байланысты казак-кытай арасындагы шекара сызыга гасырлар<br />

бойы тутасып жаткан казак жерш ею белш ж!берд1 Туган жер,<br />

ата журты мен мал-жаны ею алпауыт елдщ м енш тн е айналды.<br />

Аласурган момын халыкты казак-орыстын жалан кылышы мен<br />

кытай мылтыганын пысы басты.<br />

Онын устше Г.А. Колпаковскийдш усынысымен жасалган<br />

“Жепсуда шаруаларды коныстандыру туралы” ереже непз1нде 1891<br />

“ Сонда, 51-52-6.6.<br />

17 Жепсуда жер TiTipKeHyi жешнде / / “Айкап” журналы. А., 1995,289-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС КЕЗ! (1900-1917) 132<br />

жылы Ресейден келген мужыкгар мен Шыгыс Тургастаннан келген<br />

боскындарды орналастыру женшде тетенше шаралар колданылды.<br />

Сонын салдарынан жергшкп казактар атамекен жерлершен<br />

айрылды. Б р прншок кез1 терт тулж малмен шектелген кешпел1<br />

казактын epici тарылып, xaiii мушкшге айналды. Осы тустагы<br />

елшщ кайгы-каспретш жырына аркау еткен Асан молда былай<br />

жырлайды:<br />

Жамагаттар кулак сал,<br />

Мен айтайын зарымды.<br />

Албан, буты, бул кунде<br />

Жер, конысын тарыдоы.<br />

Тараншы, дунген бул алды,<br />

Тастыкара, Шарынды.<br />

Кеккаска брак, тунык су,<br />

Кдзынага салынды.<br />

Ак дшщш карайтып,<br />

Орыстан алдын талщдк<br />

Tini екеудщ даш екеу,<br />

Иманын сенщ жарым-ды.<br />

Б р жешнде ГЖансупрры жогарыда айтылган зерттеушде<br />

толык маглуматтар бередь Б р жагдайда М.Эуезовте 1927<br />

жылгы Жетгсу акындарына арналган колжазбасында Асан акын<br />

шыгармашылыгына ерекше токталады18<br />

Расында да, орыс еюметшщ эдшетск баскару ережесшен<br />

зардап шепп, ата конысынан айрылган елдш куйзелкше табигат<br />

апаты косылып, нагыз акырзаман тенген кез осы едь Сонда Асан<br />

молда кеюрегше шер болып байланган кайратты, тенс1зд1к пен<br />

текс1зджт1 зарлы жырына езек етедь Зар заман акындар поэзиясын<br />

зерттеуш1 Б.Омарры Асаннын ртжандылык позициясын терен<br />

угьшгандыгын мына ойларымен ангартады: ’’Асан молданын<br />

елен жырларында отарлаушылардын Жспсу жершдеп ойранына<br />

наразылык бишрген халыктын кенш-куш айкын сезшед!,<br />

коныстан айрылудын мун-зары басым турады”19.<br />

Асан Барманбекрынын “Жсп кисса” аталган киссалар<br />

топтамасы X X гасырдын бас кезшде казак, кыргыз арасында<br />

кешнен тараган. Олар “ EipiHiui ..., Екшшг,-...” болып, “Жеп'нш!<br />

сезге” рет-ретшен топтаскан.<br />

Акыннын осы туындыларын ГЖансупрры 1926 жылы<br />

" А/. Ауээов. Казахское народное творчество и его поэтическая среда.<br />

“Эуезов уйГ Гылыми-мадени орталыгы, 286-бума.<br />

19Б. Омарулы. Зар заман поэзиясы. —А., 2000,18- б.

133 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАКЫ КДЗАК ЭДЕБИЕП<br />

“Каркара” кетершс iHiH 10 жылдыгына барган сапарында<br />

жергшкп белсешп М.Байпакулынан жазып альт, баспасез бепнде<br />

жариялайды. EipaK оларды жеке к1тап етш шыгарудын сэп 1934<br />

жылы гана тускен-да. Сонымен, букш саналы eMipiH халыктын<br />

зар-мунын жырлауга арнап, жастарды сауаттандыруды ансаган<br />

агартушы, адамгершшйске, имандьшыкка уагыздаушы дшдар<br />

азаматтьщ сонында мол мурасы калды. Осы орайда эдшн айтсак,<br />

мундай асыл казынаны дуниеге экелген дарынды акын Асан<br />

Барманбекулы — Дулат, Шортанбай, Мурат, Эубэюр сарындас<br />

акындардын сонгы екшдершщ 6ipi. Демек, ол келешектеп гьшыми<br />

енбектерде сол акындардын катарында жан-жакты зерттелуге тшс.<br />

Акыт Ул1мж1улы Карымсаков (1868-1940) — артына аса мол мура<br />

калдырган белгш акындардын 6ipi. Ол Алтай аймагы, Кектогай<br />

ауданыньщ Кдйырты деген жершде дуниеге келген.<br />

Болашак акын жеп жаска келгенде ауыл молдасы Гусманнан<br />

окып сауатын ашады. Кейшрек араб-парсы тшдерш уйренедь<br />

Сонымен 6ipre Кдзан, Стамбул баспаларьшан шыккан араб,<br />

парсы, турю, шагатай тшдершдеп эдебиетгердо окып, 6LrciMiH<br />

жетшшре тусещ.<br />

Акыт 1890-1900 жылдары Алтай мен Кобда аралыгындагы<br />

пошта бел1мшесшде жумыс ютейш. 1907 жьшы Алтай, Тарбагатай,<br />

Кобда enipiHeH кажыга барган адамдарга аудармашы болып<br />

барады. Кажы сапарынан 1908 жьшы оралып, ез ауьшында бала<br />

окытады, кейш м е ш т щ бас имамы болады. Гоминдан еимеп<br />

1939 жылы 27 желтоксан кун1 оны «куджп» адам ретшде тугкынга<br />

альт, 1940 жылы Ур1мж1 абакгысында азаптап елпршеда.<br />

Акыттын 1891-1909 жылдар аральпъпща Казан каласынын<br />

баспаларьшан б1рнеше ютаптары жарьпс кередь Олар: «Кисса-и<br />

ЭниЬан шаЬ Тамуз шаЬ угьшы» (1891 ж.), «Кисса-и Сейфулмэлж»<br />

(1895 ж.), «Тэржумэ-и Ахид бин уэлэд Гул1мж1-Алтайский» (1897<br />

ж.), «Кисса-и Габдулмэлйс» (1902 ж.), «Ахуал — Киямет» (1908 ж.),<br />

«Кисса-и Минаиб пиран Газиз-ан» (1909 ж.), «Эбият— Гахидия»<br />

(1909 ж.), «Керей иманы Мухаммед Момин хазрет» (1909 ж.).<br />

Акыт ез заманынын белгш акыны жэне dpi котам кайраткер1.<br />

Ол еленда когамдык кару-курал ете отырып, калын кауымнын<br />

камын жырлады. Алдымен заман келбеп, халык тагдыры онын<br />

ойын онга бедш. Басканын баскаруына KipinTap болган ел1нщ<br />

ертеш не болмак, KypMeyi кеп туй1ндерд1‘ калай шешуге болады?<br />

Акынды «басынан билш кеткен» елд1н мушюл xani ойлантады.<br />

Оньщ алгашкы eлeндepiнiн 6ipi — «Замананы сейлей)н» (1886<br />

ж.) деп аталуынын e3i тегш емес. Ол ериндш жок, eHceci<br />

темен журтыньщ болашагына аландайды. Акьш элде 6ip сэулесанлауды<br />

iaaeftoi. Кдйткенде едщкп сактауга болады? Алмакезек<br />

ауыскан eKi удай ce3iM. «Кай коныска барайык, боламыз

КЛЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917)____________ 134<br />

кандай халайык?*. Кай коныс-мекеннен турлау-тиянак таппак?<br />

Ол тэуелаз ел болмай, баскага баганышты болу казак халкынын<br />

Kaciperi деп бшеда. Тар заманнын таукыметш тарткан халкынын<br />

халше камыгады. «бр к е ц т жас иды, Keiciperi ашиды». Акыннын<br />

кептеген елен-толгауларында («Замананы сейлейш», «Кдйгамды<br />

казып тербетпм», «Тайтекеннщ уйшде», «Кущренш турган жер<br />

Алтай», «Заман кедщ кырланып», «Зар заман», «Асан ата деп едЬ,<br />

«Заман калай десеюз», «Тозгак толгагынан», «Алтай тодгауы» т.б.)<br />

бодандык заманнын элеуметпк кешп — калпынын сыр-сипатын<br />

ашады. Заман зары айтылып, отаршылдыкка карсы наразылык<br />

езекп жел1 болып тартылады. _ т |<br />

Жатка жалтандау халыктын калын соры деп бшеда. Акын<br />

ерюндж алмай, елд1ктщ де болмайтынын айкын бейнелейш.<br />

Бул топтага елен-толгауларынан узак уакыт журек сыздаткан<br />

халыктын жан жарасы кершедк Ата мекет мен халкына аландаган<br />

перзентпк ce3iMi iuepni сарындай естшед1. Аркауын эршен тартып,<br />

узшмей келе жаткан ел тарихынын каралы беттер1 ашылгандай<br />

болады. Акыт халкына кайрыла сейлеп, елдщ ертенше аландады.<br />

Билж пен 6ipnirriH колдан кеткенше еюне отырып, соны эр<br />

казактын санасына жетизуге умтылды. Азаматтык сез1мш оятып,<br />

«ежелп жаудын ел болмайтынын» угындыруга куш салды, казак<br />

когамыньщ шенеулшн, мал сонындага парыксыз прл1пн сынады.<br />

«¥йкьшан кетер басынды» деп улт болып уйыган елдж тутастыкты<br />

тугар етуге шакырды.<br />

Акыт ез шыгармалары аркылы ез заманыньщ когамдыкэлеуметпк<br />

мэнш мэселелерш батыл кетерш отырды. Б1рде<br />

шын айтты, б1рде сын айтты. Калай айтса да, оны ала бетен<br />

толгандырган — улттын тагдыры Онын кеп ален- жырларында осы<br />

сарын узшмейпн ж1бекжштей аркау тартады. «Еспмей тан азанын,<br />

кермей дуние базарын, тарттын дуние азабын, кайран ел1М,<br />

казагам!» М ш е, акын журегшщ луп mi осыпай согады. Кдйран<br />

ел! казаганын карпуы жетпей жаткан халше куйшедь Баскадан<br />

басы неге темен елшктщ изпнш юм устауы керек дейтш мэселе<br />

тешрепнде терен толганады. Алайда 6ip нэрсенщ басы ашык. Ол<br />

мал багу мен маргау •прлйстщ кун1 еткен. «Баягыдай болмайды, хан<br />

тагана конбайды». Енд1 кайту керек! Кушренумен кун кешу керек<br />

пе? Жок, кайта халыктын намысын шыцдап санасына санылау<br />

Tycipin, шыргаланнан шыгудын амалын iaaeitai.<br />

Акын шыгармаларында ез заманыньщ бар шындыгы кешнен<br />

камтылады. Туган халкынын енер-гылымды игерген озык ел<br />

катарына жетуй керек. Оган жетюзетщ куат-куш те, ел бакыты<br />

мен байлыгы да бй11м-гылымда деген токтамга келед!. «Ой, журек<br />

бшмменен суарылса» гана еппн санасы оянады, игшкке колы<br />

жетед!.

135 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАГЫ КАЗАК ЭДЕБИЕТ!<br />

Акыт елдш 6ipniri тарлжке кепш деп есептеЩц. 0з шиндеп<br />

талас-тартыс, алауыздык жауга жем етпек. Сондыктан ынтымак,<br />

6ipniKci3 ешнэрсеге кол жетпейтшш акыл-кенес етедь «Жперщ<br />

болса жМтгер, ж тц щ белш ашылма» — дей келш, «6ip-6ipiHe<br />

нанбайтын, кулык сатып алдайтындарды» шенейдЬ<br />

Шыншылдык пен сыншылдыктан туындап жаткан<br />

гибраттылык — акын поэзиясыныц басты сипаты. Ол элеуметпк<br />

шындыкты шырайлы жырласа да, кемштйс кеселд1 сьшаса да туйштужырымында<br />

гибрат айтады, енеге-улп усынады. Халык камын<br />

ойлауга каукары жок келпр пысыктардын iciH кептщ KacipeTi<br />

деп санайды. Котам дамуына кедерп келпретш ой-сана мен icэрекетпн<br />

болмауын талап етедо. Ойткеш «жар астында жауын бар,<br />

желемж шыкса дауылдар». YMiT арт, ceHiM жукте дейдк Бул — елдж<br />

мудде тургысынан айтылган сез. Сейтш улттык сана дэрежесше<br />

кетершген акьт кеншнен толгап, кемелд1кке бой урды.<br />

Тэуелдшк халык eMipiHe терендеп ciHin, адамдардын пигылниетп,<br />

м(нез-кулкы e3repin, бipлiк кете бастаган тустагы Акыттын<br />

дши такырыпка жазган шыгармаларынын мэш ерекше болды. Ол —<br />

ислам д ш ш щ шарт-кагидаларын жуйел1 жырлаган дши агартушы.<br />

Онын б1рсыпыра шыгармаларынын взек-epiMi имандылыкадамгершшкп<br />

насихат ету болып келехй. Жаксы мен жаманды<br />

шендеспре суреттеп, мгнездеп мшдерд1 ашады. Кдйткенде<br />

адам атын аскак устауга болады деп толганады. Сондьпаан<br />

адамгернвлжпен астасып жаткан дш мен ата салтты таза сактауды<br />

насихат еткен туындыларды кеп жазу кажет болды. Бул ушш каруы<br />

— калам, enMfli ce3i — елен болды. Акын ез каламынан заман мен<br />

адам жайында ешнэрсеш кагаберю калдырмауга тырысты. 1зплж<br />

пен зулымдыктын паркын ашып, азаматтьпс-адамдык мураттын ак<br />

жолы кайсы екенш алга тартып отырды.<br />

Тутастай алганда акын карангы халкынын кажеттшшн кере<br />

бшш жэне тьпырыктан шыгар жолды нускады. Непзп шарт ретшде<br />

енер-бйпмда, адал енбекп, береке-б1рлйсп насихат ета. Кеп нэрсе<br />

кептщ езше байланысты деп карады да, улагатты ойларын соларга<br />

арнады. Сонымен, Акыт — шыгармаларынан бастап eMipiHiH<br />

сонына дейш улт камын узбей жырлаган акын.<br />

Ол лирикалык поэзиямен катар эпикальпс жанрга да 6ipa3<br />

шыгармалар жазды. Шыгыс елдерше кен тараган ежелп<br />

эдебиет дэстурш жаксы бицц. Сондыктан б1рнеше дастандарын<br />

нэзира дэстур1 непзшде жазган. Онын «ЖиЬанша* (1891 ж.),<br />

«Сейфулмэл1К—Бэдигулжамал» (1895 ж.), «Шолак кол катын*<br />

(1901 ж.), «Камал nip муршид нак шабанда ахуалы» (1902 ж.),<br />

«Кажыбаян» (1908 ж.), «Керей иманы Мухаммед Момин» (1909 ж.),<br />

«Кобда кенес* (1911 ж.), «Жэшбек батыр», «Мухаммед-Кунапия»,<br />

т.б. дастандары бар. Акын 6ipHeine эпикалык шыгармаларынын

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ. XX РАСЫРДЫЦ БАС КЕ31 (1900-1917) 136<br />

желкщ «Мын 6ip тун», «Тотынама», «Кнсса ислэмбия», «Куран»<br />

катарлы ютаптардан алган. Курандагы имандылык, даналык<br />

гибраттар мен арта Ty6ipi араб, парсы, ундщен тараган жыр,<br />

тэмсш-мысал, аныз-ертеп катарлы керкемдж казыналарды жете<br />

бшген жэне соларды езшщ идеялык максатына орай халыкка<br />

гибрат етуш жен керген. Бул топтагы шыгармалары енер-бшшнен<br />

кенде, бейкам халыкка тэл1м жолындай эсер еткен. Сонымен,<br />

Акыт жазган дастандарды шартты турде уш топка белуге болады.<br />

EipiHmi — шыгыстык жега, еюшш — дщи, yniiHiui — тарихи<br />

такырыпка жазган туындылар.<br />

Акыттын «Кажыбаяны» — сапарнамалык сипаттагы шыгарма.<br />

Акын дастанында сол тустын eMip суреп, кажыга барган ел<br />

агаларыньщ жпл-женекей керген киьщдыктарыч кещнен<br />

суреттейдд. Акыннын «Жэшбек батыр» дастанында кикулы киын<br />

заманда ел тэуелаздшн ойлаган ер бейнеа керщеш. Автор букш<br />

гумырын халкынын бостандыгы мен бакытына арнап, еддж<br />

туын кетерген Жэшбек батырдын epniriH халыкка танытуды<br />

максат еткен. Белгш дэу1р шындыгын аркау ете отырып, ел1 уппн<br />

басын бэйгеге пккен кайтпас каЪарманнын бейнесш сомдаган.<br />

Бул дастан — халкымыздьщ азаттык куресшщ шындыгын<br />

бейнелеген кунды туынды. «Кобда кенес» — тарихтын тар кезешн<br />

таразылайтын туынды. Шыгармада Монголия казактарынын<br />

басынан еткен екипш 6ip «Акгабан шубырынды» болган кайгы-<br />

Kaciperri кезен KepiHici камтылган. Болган окига желюшен<br />

жазылган шыгарма — тарихымызды танып, TaHbiM-TyciHiriMiaai<br />

кенейте туе ер тартымды мура.<br />

Акыт кептеген эпикалык шыгармалар жазып, аймак<br />

эдебиепнщ такырыптык аясын кенейтуге улкен улес к ос кан.<br />

Екщпп жагынан— e3i eMip сурген ортадагы надандык-каращ вшык,<br />

мешеулйс салдарынан туган сан турл1 жагымсыз мшез-кылык, icэрекетгерда<br />

сынга алды. Оларды халыктын мэдението ел катарына<br />

жетуше кедерп болар кесепатдеп карайды. Акын сынап-мшеумен<br />

гана шектелмейш. Кепшшжке, ecipece жастарга багыт-багдар<br />

боларлык жол сштейш. Ол — енер-бшм жолы, ел алдындагы парыз<br />

бен карыз, адамгершшк жолы.<br />

Макыш Калтаев (1869-1916) — жиырмасыншы гасырдын бас<br />

кезщде 6ipHeme елендер жинагы мен аударма ютаптар жариялаган<br />

агартушы акындардын 6ipi.<br />

Макыш eMipi туралы 6ipaa мал!мет онын ез жинактарында<br />

кездесеш. “Казак ахуалынан бехас еткен манзумасы” жинагына<br />

енген “Атым — Макыш” деп басталатын елешнен акыннын теп<br />

мен ата-бабасы, cni мен турган жер1 туралы деректер табамыз:

137 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАРЫ КАЗАК ЭДЕБИЕП<br />

Атым — Макыш, Калтай дер атам атын,<br />

Бабам аты — Enire, казак — затым.<br />

Акмола дур дуаным, кыпшак руым,<br />

Эр жерде саяхатпен болды xypyiM.<br />

Туган жер Ecin, Нура болса-дагы,<br />

Кушокы деген жерде бупн туруым...<br />

Демек, акыннын ез елецдерше Караганда, ол Акмола манында<br />

туган. Кушокы, Караеткел деген жерлерда мекендеген. Жас<br />

кезшен мусылманша окып, кейш бшмдар молда болган. “Мекеде<br />

мекен епп 6ip ай турдым” (“Тура жол”) деуше Караганда, хажыга<br />

баргандыгы ангарылады. Моллалык курып, бала окытып,<br />

Казакстаннын орталык, солтуспк аймагын, Троицю каласы<br />

манындагы казак ауылдарын аралайды. Семей, Жепсу ещршде,<br />

казак жершщ батыс атырабында болады.<br />

Макыш Калтаев “Казак ахуалынан бэхас мэнзумасы” (Казан,<br />

1907, 1909, 1910), “Казактын айнасы” (Казан, 1910), ”Bipa3<br />

гибрат сез“ (Казан, 1910), “Насихат казахия” (Казан, 1911), “Бар<br />

уакига” (Казан, 1912), “Тура жол” (Казан, 1912) атты елендер<br />

жинагын жариялаган. Татар акындары Зариф Кэримишн “Айна”,<br />

Е.Е.Рашидидщ “Сак вэ сук халлэрГ’ елендер жинагын казакшага<br />

аударады. Бул eici аудармасы да эр кайсысы жеке к1тап куйшде<br />

Казан каласынан 1913 жылы жарык кередк<br />

Профессор Б.Кенжебаев деректерше Караганда20, “Турмыш”<br />

атты колжазба журнал шыгарган, онда “Казак эйелшщ бас<br />

бостандыгы”. “Казак тшщде газет шыгарудьвд керекпп” аталатын<br />

келемш, мазмунды макалалар жазган.<br />

Макыш Калтаев шыгармашылыгына катысты niicip айткан<br />

галымдар: Б.Кенжебаев, Ы.Дуйсенбаев, Э.Дерб^элин,<br />

Э.Курышжанов, М.Балакаев, Е.Жанпейкюв, М.Томанов,<br />

Т.Нуртазин.<br />

Б.Кенжебаев “Казак халкынын X X гасыр басындагы демократ<br />

жазушылары” (Алматы, 1958) атты кпабында, сондай-ак осы<br />

енбегшщ “X X гасыр басындагы казак эдебиеп” (Алматы, 1976)<br />

деп аталатын eiciHiiii басылымында Макыш Калтаевтын eMipi<br />

мен шыгармаларын накты карастырып, халыкты оку-енерге,<br />

мэдениетке, жаксыга, жанага ундеген ип ой-п1к1лер1мен катар, e3i<br />

толгаган мэселелерд1 дши тургыдан байыптайтын, заман мшдерш<br />

жана низам жолымен тузетуге болады деген niicipiH атап керсетед1.<br />

М.Калтаев ез шыгармаларында X X гасырдын бас кез1нде дау!р<br />

ал га койган сан алуан мэселелер женшде толганады. EipxaTap<br />

елендер1нде табигат заны мен енер сырын анык тусшш таныгандай<br />

-‘Б. Кенжебаев. XX гасыр басындагы казак эдебиеп. А., 1976.

КАЗАК. ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917)___________ 138<br />

рай бшдареда. Акын кейб1р елендершде табиги завдылыктарды<br />

айта отырып,«элеуметпк тецйэднсп (“Аплатондай адамдар кедей<br />

болып”), ем1рдеп кайшылыктарды ж т кере бщдй<br />

Кей адам б р дуниеде рахат кермес,<br />

Еш уакыт кылган ici женге келмес.<br />

Bip бергенге кеп берер уйш-тепп,<br />

Хакшэтш 6ip Алланын адам бшмес...<br />

Дуниеге 6ip-aK келер туган адам,<br />

Жэне кайтып кел етш болмас заман.<br />

блгенше лайын рахат, шаттык болып,<br />

Кайта мен кас1реттен журмес аман.<br />

( “Казак, ахуалын... ”).<br />

Макыш заманды, казак эдетчурпынын жарамсыз жактарын<br />

катты сынга алады. Ертерек дэу1рде сахарада калыптаскан кейб1р<br />

кертартпа эдет, дангаза дагды бггкенге акын мейлшше наразы.<br />

Адам кркьш аздырар дертке айналып, замана мерезшдей канщама<br />

кезендер калыптасып кеткен парыксыздык пен дангойлык<br />

сиякты келеназ кермпстерде жшркене карап, ашына жазады. Ол<br />

“жауырды жаба токып”, жаманды — жаксы, арамды — ад ал дейтш<br />

жалгандыкка карсы. Макыш жарамсакгыкты, жалакорлыкты, ею<br />

жуздипкп сынайды.<br />

Касиет жоктереде ел билеген,<br />

Ж ешп, шаншып казакты нанша илеген.<br />

Асса, кессе казакты бес уй тере,<br />

Неше мын уй карсы кеп 6ip тимеген.<br />

(“Бар окига”).<br />

Осы шумактан да б1ркатар сыр ангарута болады. Мунда кейб1р<br />

терелердш озбырлык, коркаулык, канаушылык ютерше ашыну<br />

сипаты да, букаранын сол корлыкка карсы шыга алмаган енжар,<br />

аянышты xani де кершедь<br />

Акын ез дэу1р1ндеп элеуметпк TeHcianiKTi айкын ce3iHe, кере<br />

б и ш . “Казак ахуалынан бэхас еткен мэнзумасы”, “Бар окига”, т.б.<br />

жинакгарындагы элеуметтйс тешязшк — елендершщ езекп идеясы<br />

осы. “ Пакыр болса эуел1 кетер акыл, Айткан ce3i ешуакыт болмас<br />

макул” — дейш Макыш. Ол жалшынын аянышты халш суреттейш.<br />

“Жас бала, KeMnip шалын тентаретпей, 6ip кыс сакта, тас болма<br />

сен де о курлы” дейтш Абай жорасымен Макыш та жалшыны<br />

корламау керек, оларга кайырымды, шарапатты болу керек дейтш<br />

niicip усынады.<br />

Макыш б!ркатар елендершде халыкты аяусыз алдап, '

139 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАГЫ КАЗАК ЭДЕБИЕП<br />

еюжуздшкке салынып, айла-шаргы жасап, канау жолына<br />

тускен опасыз сум-суркияларды эшкерелейдк Акьш сынына<br />

ипккендердш 6ipi — ютап карап, кумалак ашып, журтты алдап<br />

мал тауьш журген баксы, балгерлер. Солардын кырсыгынан ауруы<br />

аскынып надандык курбаны болгандарды да ол ашына жазады.<br />

Акын елендершде кездесетш алдампаздардын 6ipi — дш<br />

пердесш жамылып, халыкгы канайтьш “пайгамбарлардын эулеп,<br />

“шейшйз деп” казакгы теспей сорган” кожалар:<br />

Эулиемш, молламын, кожамын деп.<br />

Жургендерге журем1з кэмш сешп.<br />

( “Казацтыц айнасы”).<br />

Халыкгы эрекетке, умггке, талпыныска, енбекке ундеу — акьш<br />

елендервдеп басты такырыптардын 6ipi. Ол барлык юнэш<br />

тагдырга артып, эрекетпз отыра беретш енжарлыкты, жалкаулык<br />

пен салгырттыкты капы сьшга алады. Акыннын усынар жолы<br />

- эрекет ету! Ол б р ойын карапайым куйде, рымды мысалмен<br />

суреттейдк<br />

Бала болмас ешуакыт катын алмай,<br />

Бидай шыкпас сокалап епн салмай.<br />

Сусын канып, ашыккан ток болмайды,<br />

Колмен алып, ауыэга ш к е бармай,<br />

Беру хакган болса да, себеп б1зден,<br />

Жабысайык енерге, сонга калмай.<br />

(“Казак; ахуалын”...).<br />

Акын “Бар уакига”, “Насихат казахия” ютаптарындагы<br />

елендер1нде де пайдалы icKe умтылу, icri ьпсласпен, ынта-ж1гермен,<br />

пей1пмен icTey еркенш ecipep, мурат-максатка жетюзер eMipfleri<br />

басты касиет екен^н сезше бшген. Ол оку, б ш м ш , енер, гылымды<br />

насихаттайды, окыган адам болады деп, онын пайдасын анык<br />

тусше де, тусшшре де 6шед1. 0з дэу1ршдеп заман халш таразыга<br />

салар окыган адамнын, 6iniM алар мектеппн жоктыгын ашына<br />

жазады. Бш1мге мэн бермейпн, жастарды окуга ж1бермейнн<br />

енжарлыкты шенейш. Мунын 6api б1рл1к пен уйымшылдыгы<br />

ipireH алауыздьпсгын нэтижес! деп бшеда. Акьш encip сынаган<br />

мэселелершн 6ipi — азын-аулак медресе, мекгептердеп надан<br />

молдалар журпзген жуйес1з шала оку. “Казактын камын жемей,<br />

малын жеген” надан моллалар уйреткен окудын пайдасынан<br />

зияны кептшн акьш кынжыльш айтады.<br />

Макыш енерд1 насихаттайды. Оган акыннын “Бар уакига”<br />

жинагындагы “Онерге тагылым ушш бала берш”, “внерге<br />

жабыспасак ic б1тпейд1” , “Михнат бос ка кетпес киналсаныз”

КАЗАК ЭДЕБИЕЛНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917) 140<br />

деген елен жолдары куэ. Акын “Тура жол” жинагындагы “Газеттщ<br />

керекпп хакында 6ipep сез” деген макаласында галам хабарын<br />

жетюзетш газетке ерекше мэн береда. Надандыктыц 6ip ce6e6i<br />

газет окымаушылыктан деп бшедк<br />

М.Кдлтаев елешнде кетерген елеул1 такырыптардын 6ipi -<br />

махаббат, суШспеншшк, эйел теншп. Акын бул мэселелерд1 e3i<br />

ем1рде керш, 6inin журген кыз узату, келш Tycipy эдет-салтымен<br />

байланысты карастырады. Сондагы батыл сынайтыны — кызды<br />

кермей, бшмей айттырып, калын мал алу.<br />

X X гасырдын бас кезвдеп езге агартушы акындар сиякты<br />

Макыш та ез влендершде отырыкшылыкка кешудь коныстануды<br />

насихаттайды. Епн салып, бау-бакша егш, машинамен шеп<br />

шауып, орныгып отыруды жактайды.<br />

Онын 6ip сала ойлары — i3iiniK туралы. Ол шындыкты, эдшет<br />

пен адалдыкты ардак тутады. “Акылы жок адам — ынсапсыз.<br />

Ынсапсыздык - абыройсыздыкка апарады. Ом1рде багыт ciirrey,<br />

жолга салу — сауап” дейдй Оньщ б1ркатар елендер! гибрат, мысал<br />

турщде. Мысал влендершщ туйш — ынсап ету, сабыр сактау,<br />

жокты табамын деп жасанды эрекеггерге бой урмау, жаксьшыкка<br />

жамандык iCTeMey, тагы сондайлар.<br />

Макыш алты елендер жинагын жариялап, татаршадан ею ютап<br />

аударган акын. EipaK сейте тура, ол казак елешне айта калгандай<br />

улес коса алган жок. влендершщ ыргак, уйкасында да, керкем<br />

бейнелеу, ойды жетюзу жуйесшде де ала-кралык, олактык кеп.<br />

влендершщ т ш де б1ркелю емес.<br />

КейШр шыгармаларында араб, парсы, турю шщершен алынган,<br />

орыс тшнен бурмаланган сездер кеп кездесед1.<br />

“Клтаби тщце жазылган шыгармалардын объективтж пайдасы<br />

да тимей калган жок. Олар аз да болса, сол замандагы казактын<br />

карапайым сейлеу TiniH, онын ерекшел1ктерш хатка Tycipin, таска<br />

басты. Ел арасына жазу таратып, ютап экелдь Хальпс TiniH алуан<br />

турл1 сездермен байытьш отырды. 9cipece, когамнын мэдени,<br />

рухани eMipi мен д1ни угымдарга катысты толып жаткан сездер<br />

экелдГ’. Сондай-ак, “ютаби коспа TumiH” ocepi кеп жылга meftiH<br />

казак эдеби TiniH дурыс багытта дамытуга бегет болып келд1, — |<br />

дейш М.Балакаев, Е.Жанпейков, М.Томанов21.<br />

Расьщца да, “ютаби коспа тщде” жазган акындар мурасы,<br />

олардын Tuii XV-XIX гасырлардагы казактын текпе акын, ;<br />

жыраулары мурасы мен X IX гасырдагы Абай поэзиясынан кеп<br />

темен ед1. X X гасыр басындагы М.Калтаев сиякты акындар XV-<br />

X IX гасырлардагы акын, жыраулардагы жауынгерлж рухты, '<br />

21М . Балацаев, Е. Жанпейков, М . Томанов. Кдзак эдеби тш ш н мэселелер!. А.,<br />

1961,60-6.

141 XX РАСЫРДЬЩ БАСЫНДАГЫ КДЗАК ЭДЕБИЕТ!<br />

ашндап келетш жыр, мэн-мазмуны мен медшр де таза эдеби тш<br />

дэстурш иге ре алмады.<br />

X X гасырдын бас кезшде “ютаби коспа тшдщ” кемшш<br />

жактарын керсетш, казак тш н таза сактауга ундеген птарлер аз<br />

болган жок. Мундай пшрлер, ocipece, “Айкал” журналы, “Дала<br />

уалаяты газетТ беттершде жарияланды. Султанмахмуг Торайгыров<br />

“Айкап” бетшде былай деп жазды: “Казак тшнде деп бастырган<br />

ютаптардын кебшде казактын nci де жок. Неге десешз, дет<br />

бытбырак, бытбырак болмагандарыньщ агыны Tepic” 22.<br />

С.Торайгыров, М.Сералин сиякты казактын агартушыдемократ<br />

акындары “ютаби коспа тшдщ” зиянды жактарын кере<br />

бш п, Tin тазалыгын насихаттады. Сондай “ютаби коспа тшш”<br />

шыгармапарында кеп колданатын кемшшкгерше карамастан,<br />

Макыш Калтаевтын ез дэу1рше сай eMip, заман, оку, бш м , мектеп,<br />

енер, калын мал, отырыкшылык сиякты елеуш мэселелерш козгап,<br />

eMip сурген дэуарще езшше сын кез1мен карап, халыкты игшЬске<br />

ynneyi, жастарды оку, енерге шакыруы — шгерйлщшк багыттагы<br />

агартушылык, демократтык ниетш танытатын шыгармалар.<br />

Эбшдй Нуртазаулы (1871-1932) — Кенес заманында ресми<br />

идеология мен саясатка кайшы келгеншктен, шыгармалары<br />

жарык кермеген. Ол бурынгы Торгай ye3i, Тосын болысында<br />

дуниеге келген. Экеы Нургаза кажылыкка барган, Торгай мен<br />

Ыргыз тешрепне аты магпм молда Kici екен, сонын ыкпалымен<br />

ею жыл медреседе окыган. Одан api молырак 6iniM алуга жагдайы<br />

болмаганга уксайды. Отан кез1нде дэулетп болган 3KeciHiH<br />

кажьшыктан кейшп кедейлену1 де себеп болса керек. Эйтпесе,<br />

Ахмет Байтурсынулымен ауылдас, dpi тетелес (аралары 2 жас)<br />

Эбщайдын окымай, калуы мумюн емес сиякты. Сотан карамастан,<br />

ол есюше ете сауатты болган.<br />

Эб1кай шыгармалары 6i3re акыннын баласы шеж1реш1, энпмеш1<br />

Ахметхан, халык акыны Нурхан Ахметбеков, жыршы Жусшбек<br />

Салыкулы аркылы жетп. 1957 жылы казак поэзиясыньщ кернекп<br />

eidni Кайнекей Жармагамбетов Ахметханнын аузынан Эб4кайдын<br />

6ipa3 aneHflepi мен «Тас меш1н» атты дастанын жазып алган. Ол<br />

дэптер Ka3ip Торгайдагы Н. Ахметбековтын музей-уШнде сактаулы<br />

тур. Акын шыгармаларынын йшнен кенеспк идеологияга сэйкес<br />

келетш 6ip шыгармасы — Ленин туралы елен 1969 жылы «Ленин<br />

деп халык жырлайды» деген жинакка енпзшген. Содан кейш<br />

жарык KepreHi — «Тас мешгн* дастаны. Б р дастанды акын CepiK<br />

Тургынбеков 1990 жылы 28 кыркуйекте «Казак эдебиет!» газетшде<br />

жариялады. Баска мурасы кун1 бупнге дейш еш жерде жарык<br />

п Казак эдебиетшщ тарихы. 2-т., 2-ютап. А., 1965,32-6,

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917)___________ 142<br />

кермеген, солардын йищде «0лен туралы ойлар» деп аталатын<br />

Kapace3i де бар.<br />

Акын елендерщщ басым кеп ш ш т тенкерюке дейшп<br />

болыстардын, баска да аткамшер ынжыктардын келениз, Tepic<br />

мшездерш сынауга ар налган. Бакталастык, шенкумарлык,<br />

куншишк сиякты эдеттерд1 ол заман дери деп тусшген.<br />

Осы такырыпка арналган «Есжанга», «Борышкорга», «Азамат,<br />

мен 6ip ауру елердей-ак» елендер1 мен «Кыран мен крадын»<br />

мысалында акын болыстын касында журген шабармандарына,<br />

байдан карыз алып кун Kepin журген борышкорларга «болыстан<br />

да, байдан да кайыр жок, ез енбегщмен кун кер!» деп акыл айтады.<br />

«Турмедеп бауырларга» елещнде акын еткен гасырдын<br />

жиырмасыншы жылдарында кенес еюметше жакпай, кугынга<br />

ушырап Костанайдын «ак турмесше» камалган ел азаматтарына<br />

достык кенш н 6Lnmipin, кайрат, ж1гер береда. Акын жанадан<br />

орнап жаткан кенес еюмепне урке карайды, сешмаздж бишре,щ.<br />

Б р еленде кызыл империянын жандайшаптары — «шолак<br />

белсендшердщ» жагымсыз Keiumepi сыналады. Акын турмеде<br />

жаткан азаматтарга барша елдщ плеулеспк ниеп мен плепн<br />

жетюзе отырып, оларга ак патшанын кугынын керген Байтурсын<br />

мен Актасты (Ахметтщ aKeci мен агасы), Шакшак Жэт'бек<br />

тарханньщ урпактары Муса мен Шегекш улп епп керсеп'п,<br />

тезймдшкке шакырады.<br />

Акыннын 1921-22 жылдары Торгай ешршде болган<br />

ашаршьшык туралы «Тас мешш» атты поэмасы бар. Б1здщ<br />

болжауымызша, поэма жиьфмасыншы жылдардын аягында<br />

жазылган. Композиниялык курьшымы «6ipiHini толгау», «eiciHiui<br />

толгау» атты ею бел1мнен туратын б р сюжетшз поэма идеялык<br />

кундылыгымен де, керкемдтмен де багалы шыгарма. Поэманын<br />

такырыбы — жергшкп журт «Тас мешш» деп атап кеткен жуг<br />

жылгы ашаршьшык, елдщ ауыр xani. ,]<br />

Акын поэманы e3i жеп жасында куэ болган «Жалпак коян»<br />

жугын суретгеуден бастайды. Сонын зардаптарын суреттей кел in,<br />

елу жаста керген «Тас MemiH» жугын баяндауга кешеда:<br />

... Елуде кердик жылды мешш деген,<br />

Салмагы кейш жатты кесшмеген.<br />

Жаяулык, жаланаштык, тамак аштык,<br />

Дауасыз TeMip туйш шешшмеген.<br />

Шалкыган шалкар келде акку еднс,<br />

Кез болды б р секши Kecip неден.<br />

Барлыкты барымта алган б р 6ip уакыт,<br />

Талгамай табылганды ж ест деген.<br />

Кыс TycTi октябрыин он бес1нде,<br />

Eaniri ел ол сумдыкгы кермесш де.

143 X X РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАГЫ КДЗАК ЭДЕБИЕП<br />

Алты айлык ак сирак жут тепе болды,<br />

Кудайым хан-каранды тергесш бе...23<br />

Кыстага жуттан малы кырылып, жаздагы куаншылыктан<br />

eriHi шыкпай калган халыктын басындагы нэубегп акын<br />

кабыргасы кайысып отырып суреттеШп. Ол б р нэубетп сырттан<br />

бакылаушы емес, оны ез басынан кеппрген адам. «Елдщ табанына<br />

юрген шенге, мандайыма KipciH» дейпн акынга ез1 керген<br />

ауыртпашылыктан Kepi, ел басындагы ауыр жагдай катты батканы<br />

анык. Б р шыгармадан рт-азаттык ой ушкындары да кершеди.<br />

Жаркыраган жаз заманын туар ма,<br />

Ой, дарига-ай, кара туман ашылып24, —<br />

деген жолдардан осындай арман ангарылады.<br />

Бурынгы «дарига дэуренш» ансаган акын эр шумактын сонгы<br />

тармагын «ой, дарига-ай!» деген курашепен аякгап отырады.<br />

Отаршылдык канауын 6ip керш, 1916 жылгы «маусым жарлыгын»<br />

6ip Kepin, 1917 жылгы дурбеленнен кейш у м т ещц жана ма деген<br />

уакытта кенес еюметшщ кыспагын Kepyi — осыньщ 6api сунгыла<br />

акынга бурынгы ерюн заманын ансап киялдаудан баска жол<br />

усынбайды.<br />

Акыннын шыгармаларын оки отырып, оньщ керкемдж<br />

куатынын кундылыгын, влендершщ курылысындагы шеберлшн<br />

ангару киын емес. Оз акындыгы заманында ешюмнен кем<br />

болмаса да, Эбжайдын р ы Абай влендерш окыганнан кейш елен<br />

жазуды койып, кагаз-каламды тастауы внердеп шьш мэрптк едй<br />

Акыннын «Абайды окыганда» елешне кез жупртелйс:<br />

... 6м1рде кез болган-ды талай акын,<br />

Солардын бэршен де Абай акын.<br />

Бшмешм не кушрет сездер1нде,<br />

Жаныма бола калдын калай жакын.<br />

Табармын сенен етюр сезш кайдан,<br />

Ой жуйрж томага кез куралайдан.<br />

Келпрмес сез накышын дэл езщаей,<br />

Баска жан жаратушы 6ip Кудайдан.<br />

Кэусардай шыккан алые бал булакган,<br />

___________ Жанымды жадыраттын калгып жаткан.<br />

23Э. Нуртазаулы. Тас мешш. / / “Кдзакэдебиет!” газеп, 1990,28 кыркуйек.<br />

24Сонда.

КАЗАК ЭДЕБИЕПН1Ц ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917)___________ 144<br />

Ойымды енер таптым деген менщ,<br />

Ангарга кетгщ алып тар жумактан.<br />

Кетпеске 6ip жолынды умыт тастап,<br />

Окимын танга дейш ымырт бастап.<br />

Сез куып, сурен болган мен сорлыны,<br />

Кетп' гой, сен келген сон ум>т тастап.<br />

6з1мш жерде, Абайды кекте керем,<br />

Талас жок шын акынга ерен дарын,<br />

вленге енш кайтып екпелемен15.<br />

Эбщай акыннын Абайды алгаш танушылардын 6ipi болып, отан<br />

бас июшщ езшдж ce6eirrepi де бар. Ол «Казактын бас акыны»<br />

атты макала жазган Алаштын рухани кесем1 Ахмет Байтурсынры<br />

мен тунгыш рет Семейде Абай кешш етюзген Нэзипа Кулжанова<br />

онын жерлестер1 гана емес, рухани байланыс жасап турган, араласкуралас<br />

болган пшрлестер1 де ед].<br />

Акыннын поэзияны, акындык енерщ кащр туткандыгы мына<br />

6ip еленднен де ангарылады:<br />

... 0лен деген жебел1 ок,<br />

Нысанадан 6ip втер.<br />

Сез угар жан деме жок,<br />

Булдана берме кур бекер.<br />

Акындык деген алые жол,<br />

Жалынсыз журек flip етер.<br />

Жанынды жайлар, жудетер,<br />

Корыксан кума, кул етер...26<br />

Абай елешн окыганнан кейш еленш койган акын, Абай<br />

дэстуршен «Олен туралы ойлар» деп аталатын карасез жазган. Б р<br />

карасеэдо елен туралы шагын гылыми енбек десек те болгандай.<br />

«Елуге келгенше eciMi3 юрмеш! Абай елецдерш окыдым. Егер<br />

дуниеде Абайдай алымды да, акылды акын барын бшеем, калам<br />

устамаган болар ещм, — деп бастайды акын карасезшде. — Ендш<br />

Tipniinixre e3iM жетер, сез1м жетер жерге Абай елендершщ шыны<br />

мен сырын уагыздай алсам, ез1мд]‘ армансызбын дер ед1м. Абай<br />

еленнщ Tenipici екен. Eiamxi - пендешшхк. Ецд1 менен елек<br />

кутпендер...».<br />

Акыннын «блен туралы ойлар» енбепндеп тагы 6ip кунды nixipi<br />

уйкас тещрепнде:<br />

«Олен керю — уйкасы. Уйкассыз елен болмайды. вленнщ Ty6ipi<br />

ИЯ. Бек тем к ов . Ахмет ушкан алтын уя. Астана: Елорда, 2001, 58-6.<br />

16Сонда, 62-6.

145 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДА КАЗАК эдебиеп<br />

терт жол, сол терт жолдын магынасы 6ip-6ipiMeH кабысып келу1<br />

шарт. Ол кабыспаса елен емес. Абайдын бетен сезбен был ганса<br />

сез арасы, ол акыннын бшм а з бейшарасы» дейпт де осы. 0лен<br />

уйкасып келу1 керек. Bip буынды уйкас — ел1 туган тел. Ол KiciHiH<br />

к р а т н а конбайды. Ондай еленнщ кекжасыгы ю мнщ меШрщ<br />

кандырады. Heci акьш болып та онбайды.<br />

Ею буынды уйкас — канкасы калган кетерем. Кднша мэпелесен<br />

де мал болмайды. Кетеремде KepiK бола ма? У ш буынды уйкас —<br />

жарау елен, жаксы ен, ушкыр елен керю. ЦПркж, мундай еленнщ<br />

шп де сру келсе екен дейсщ. Эйтпесе, сырт сипатына мгн таба<br />

апмайсын.<br />

Терт буьщды уйкас — балталасан бузылмайтын, кекейщнен<br />

сызылмайтын ойлы еленнщ керю. Казактын кара елен! ушш<br />

жаралган уйкас осы — терт буын. Онсыз узак жолды, шубыртпалы<br />

уйкасты елешм1з ыдьфап, ipin, елендж касиетшен айрылып<br />

калады. Бес буынды уйкас — елен уппн шарт емес. Ерюн акын<br />

бес буьщды еркелетем десе, юм юнэлайды дейсщ. Ондай уйкасты<br />

Абайдын «Сепз аягынан» кордам»27.<br />

0б1кай акыннын шэюрттерше — Нурхан Ахметбеков пен<br />

ез баласы Ахметханга айткан акындык туралы есиеп де назар<br />

аударарлык: «0лещй енер деп танысан, басын канжыгада кетсе<br />

де шындыкты айт. Малы барды мадактап, мазак болма! Байларды<br />

дэрштесем, MeHi де халкым сыйламаган болар еда. Ел сыйлаганды<br />

гана сыйлайды. Акын сьшшысы — ел1, елщнщ журепне жете бш!<br />

Абайга жетуда армандандар. Баска жол тапсандар Tinri керемет!<br />

Муратка экеден калган мал-мулж жетюзбейда, акыл мен арман<br />

жетюзеда. Кус та талпьшбаса уша алмайды. 1эденщдер, тер<br />

тепндер!*28.<br />

06iKaft акынньщ тапкыр, шешендк сездер! мен накыл сездер1<br />

63iHme 6ip сала. Тек соларды жинастырып, елдщ игшшне<br />

айналдыру мщдет1 умытылмасын дер едж.<br />

Омар Шораяков (1878-1924) - еленда ауызша да, жазбаша да<br />

шыгарган атакты акьш, айтыс енершщ ерен жуйрйп. Ол бурынгы<br />

Сырдария облысьшын Казалы уезадеп Аккыр болысынын № 12<br />

ауылында (Ka3ipri Кызылорда облысы, Кармакшы ауданы) дуниеге<br />

келген.<br />

Ел imiHfle «Шораяктын Омары» деген атпен белпл1 болган<br />

акын жас куншен кедейшшйс таукыметш тартканымен терме,<br />

жьф айтуга эуес болып, халык арасында осы енер1мен кепшшкке<br />

мэл1м болады, ел аралаган акын, жьфшыларга uiece xypin, e3i де<br />

елен шыгара бастайды.<br />

17Оспанов С. Эб1кай акын. //Торгай таны, 1991.5 кантар.<br />

“ Сонда.

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917)____________ 146<br />

Жасында ауыл молдасынан окып, мусылманша сауатын ашады.<br />

Осы азын-аулак б ш м онын ез бепмен !зденуше себеп болып,<br />

Ш ы ш с эдебиетшщ тамаша шыгармаларымен сусындауына кол<br />

жетюзеш. Акынньщ Ш ы ш с классиктер1мен эуеспп кейш онын<br />

букш шыгармашылыгындагы дидактикалык ой-туйстнен айкын<br />

сезшедь Кедейшшк зардабын кеп керген акын eMipi жалшыльпаа<br />

етедь Жокшылык аяшна канша тусау болса да, акындык<br />

талантымен халкына ад ал кызмет етш, мэртебеа кетерше туседь<br />

Карапайым халыктын жуан ортасынан шыккан Шораяктын<br />

Омары езш щ елен, жырларында, белгш! айтыстарында сол кездеп<br />

пасык адамдардын кылыктарын, бай-манаптардыц жугеназдтн,<br />

елге керсеткен зорлык-зомбьшышн аяусыз эшкерелейШ, жас<br />

урпак тэрбиесше, адамгершшк пен i3rtuiK касиеттерге арналган<br />

жогары мэнд1 дидактикалык накыл елендер мен термелер<br />

шытарады.<br />

Замандастары: «Кетеде Омары етп, елгенше елен-жьфды<br />

жогары erri» деп багалаган акыннын артьшда онын эдебиетке<br />

коскан улесш айкындайтын мол мурасы калды. Онын кептеген<br />

толгау, терме, такпак, есиет, мысал елендер^ оН шакты айтысы,<br />

он ш а к ш дастаны жэне Кдрасакал Ер1мбет акынмен эйгш<br />

жазба айтысы бар. Сондай-ак акынньщ Данмурын, Кднлы<br />

Жусш, Кете Жусш сиякты Сыр сулеймендер1мен жыр сайысы<br />

журтшьшыкка кешнен мэл1м. Омар осы айтыстарда тапкыр да<br />

угымды ойларымен, уытты тш мен, эзш сезшен талай журтты<br />

тан калдырган, макал-мэтелмен, астарлы накыл сездерге толы<br />

шешендис талантымен кезге тускен.<br />

. гя<br />

«Эдш ic» елешнде акын езшщ букш поэзиясына тэн<br />

адамгершшк касиеттерд1 ту етш, эдшдк, шындык, бшк парасатга<br />

сез етед!, i3ri ниет мураттарына адал болуга шакырады-, «Сейле<br />

тш1м жосьшып» еленшде акындык енердщ танымдык, Тэрбиелж<br />

мэн-магынасын керсетш кана кой май, ел алдындаш азаматтык<br />

мшдепнщ айшыктарын ашып керсетед1.<br />

Акын шыгармалары терен ойга, тэрбиелпс мэш зор жаркын<br />

идеяларга курылган. Поэзиялык тш шеберлт, уьгггы елен уйкасы,<br />

накышты керкемдж элем1 — онын кай елен, дастанына да тэн<br />

ерекшелйстер. «Койшы мен уры» мысал-елеш уытты тш, жобалы<br />

туспал тэсшдер1 аркылы паракор би-болыстарды, пасык байлар<br />

мен ел аткамшерлерш сынга алады. Шыгыс эдебиепнщ гашыктык<br />

сарыны дэстуршде жазылган «Жарлы Тэлш» дастаны патша<br />

кызына гашык болган кедей ж1птпн махаббат арманы жолында<br />

терен дария тубвдеП гауЬарды алу ушш онын суын тауыса<br />

алмай,-талап кылып ойлаганда юшкентай гана меске тугел суды<br />

сыйдырып, улкен байлыкка кенелгеншпн энпмелейд!. Дастан<br />

окигасы кызыкты epic алып, местеп суды кайта куйганда, дария

147 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАГЫ КАЗАК ЭДЕБИЕТ!<br />

арнасынан асып Terinin тасиды. Бул дастандагы непзп идеянын туп<br />

максаты — жттгердш ерге лайык кэсш етсе, алые кияга кол созуга<br />

болатынын, жан-журегшмен, талап-енбепнмен бшмге умтылсан,<br />

гылымнын, дуниенш мол казынасы ашык екещпгш мысал етеш.<br />

«Тастамас талапты epzii TdHipiM шелге. Жатканнын пайдасы жок,<br />

бекер жасып» деп, тэрбиелж мэш зор ой накыштарьш кестелеп<br />

туйшдейш.<br />

Мысал дэстуршш белгшер1 кездесетш «Кара шекпен»<br />

дастанында достык пен кастык, адалдык пен арамдык шекаралары<br />

айкындалып, кара ниет адамдардан сактандырады, кара шекпен<br />

кедей бейнесшен улп алуга шакырады. Кара басынын камын<br />

ойлап, киын сэтте булталанга с алатын арам ойлынын зулымдыгы<br />

айкын керсетшедт «0M ip ернектерЬ, «Аталык кенес», «Жастарга<br />

есиет* атты узак толгауларында жас урпакка айткан тэрбиелж<br />

M 9H i зор акыл-KeHecTepi, адамгершшктщ i3ri касиеттерш ту еткен<br />

дидактикальж ой-сарындары басым келедь<br />

Акыннын «Кулахметке» деген шагын елещ жон-жосыксыз сэн<br />

кутан, ана тшш де, езге тиш де жарытып бшмей, ем1рден орнын<br />

таба алмай журген жастарды сынга алады. Онын адамгершшкке,<br />

кайырымдылык пен эдшеттшиже, туган жерге суйюпеншшкке<br />

шакыртан толгаулары мен термелер!, гибрат елендер1, шындыкты<br />

шыркырай айткан етюр де батыл айтыстары, тэрбиелж манызы<br />

зор накьш сездер1 мен есиет елендер1, дидактикальж шыгармалары<br />

X X гасырдын бас кезшдеп казак поэзиясында езшдж орны бар<br />

керкем туындылар ретшде багалануга лайык.<br />

Келбай Тепсов (1879 — 1919) — езге де Алаш арыстары секши,<br />

алгашында агартушылык багыттагы шыгармаларымен керпии.<br />

блендершш басты такырыбы халыкты бшм-гылымга ундеу,<br />

оларды оянуга шакыру болды.<br />

Келбай Тепсов Шыгыс Казакстан облысы, Зайсан уезшщ<br />

Шорга болысында дуниеге келген. Oyeni Зайсан ауыл шаруашылык<br />

мектебш, сонсон Орынбордагы зан окуын бтрген. Санкт-<br />

Петербург университеттн экстерн жолымен тамамдаган. Патшальж<br />

Ресейшн отарлык саясатына карсы шыккан зиялы кауым ортасында<br />

белсенш куреске катысуы Келбайдын азаматтык бейнесшен 6ipre<br />

шыгармашылык жолынын ашылуына да он ыкпал етеш. Ол эуел1<br />

баспасездеп жалынды кесемсез макалаларымен KepiHeju. 1905-<br />

1907 жылдары Алаш арыстары Э.Бекейханов, А.Байтурсынов,<br />

Ж.Акбаевтармен 6ipre патша eiciMeTiHe карсы “Петицияга”<br />

катысып, онын максат-мураттарын e3iHin кайраткерл1к кызметше<br />

непз eTin алады. Дауылды, сынга толы жана гасырдын туып келе<br />

жатканын ел санасына cinipin, алгы кунге y m it артады. Бул гасыр<br />

казактын гасыры болса екен деген аскак арман акын журегше дем<br />

бередь

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917)___________ 148<br />

Адаскан алашынды жол?а бастап,<br />

Журектщ дэр11зделйс жарасына.<br />

Кезщш аш тан келеди, оян, казак!<br />

М эз болмай ю сшктщ жаласына.<br />

Осы такырыпта жазылган б1ркатар елендер “Надандык<br />

курбаны” атты ютаптын алгы беггершде жарияланган. “Зармыз”,<br />

“Кош ”, “ Курбыма”, “Кайгы”, “Адастын, казак” , “Дуниеге<br />

кедщн”, “Тур дегенш надандык” секицй елендер1 акыннын елше<br />

арнау ce3i ретшде 6ipiH-6ipi толыктырып отырады.<br />

“Надандык курбаны” — Келбай Тепсовтщ жеке<br />

шыгармашылыгында гана емес, жалпы казак драматургиясынын<br />

тарихында езшдж орны бар тунгыш пьесалардын 6ipi. Сол аркылы<br />

ез уакытынын кекейкесп мэселелерш кетерш, берйс байламын<br />

жасаган автор жана жолдын жаршысы ретшде танылды.<br />

Келбай Тепсовтщ айтыс жанрына катысты тагы 6ip енбеп -<br />

Гулжан мен Актамбердшщ арасындагы сез кактыгысын тусшшрген<br />

жыр нускасы. Автордын e3i бул айтысты жазудагы максатын<br />

казактын дарындылыгын, сез енершщ желстюн дэлелдеу дел<br />

айтады.<br />

Корыта айтканда, Келбай Тепсов — X X гасырдын бас кезшдеп<br />

казак эдебиетшде, казак кесемсезшде ез1ндйс i3 калдырган тулга,<br />

эдеби шыгармашылыгына котам кайраткерлтн уштастыра бшген<br />

азамат. Казак драматургиясын алгашкылардын 6ipi болып улес<br />

кос кан. Сол»*” • I<br />

Онын eciMi улттык эдебиепм1здщ тарихында аты аталып,<br />

шыгармашылык мурасын кастерлеп устауга эбден лайык.<br />

Акылбек Сабалулы (1880-1919) — X X гасырдын бас кезшде<br />

eMip сурген, эдебиет тарихынан орын алуга nricri акындардын<br />

6ipi. Ол араб, парсы, турйс тшш жетйс менгерумен 6ipre, орыс<br />

тш н эжептэу1р бш пт! Typni киссалар жазьш, б1рнеше ютаптар<br />

шыгарган. Оньщ ез сезше Караганда, 29 ютабы жарык керген.<br />

Олардын Ke6i кисса Typinae болып келедь Солардын он ceri3i<br />

гана Казакстан Рылым академиясынын Орталык гылыми<br />

ютапханасында сактаулы, калгандарын Мэскеу, Ленинград,<br />

Казан калаларынан гана табуга болады. Акылбек Сабалулы<br />

небэр1 отыз тогыз жас кана гумыр кешш, емфден ерте аттаныпты.:<br />

Туган жер1 Абай ауылы болганда, uieiueci жагынан улы акынмен<br />

туыстыгы да болган сиякты. Сондыктан ол Абайдан кеп уйренген;<br />

онын елендерш зер салып, зерттеп, ущле окыган; Timi буюл<br />

шыгармашылык мурасын тугелге жакын жатка бшгенге уксайды.<br />

0з елендерш жазганда, Абайдын жыр жолдары мен шумактарын<br />

косып ж]беретш жер1 де болган. Ондай жагдай онын, acipece<br />

«Кисса Назым» атты ютабында баршылык.

149 X X РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАГЫ КАЗАК ЭДЕБИЕП<br />

Акылбек Сабалулы тогыз жасынан бастап молдадан окып, он<br />

уш жасында елен жаза бастаган. Алайда оны н сол жастау кезшде<br />

айткан немесе жазган шыгармалары б1зге жетпеген.<br />

Акылбек Сабалулы елен, киссаларында адалдыкты, KicLniKTi,<br />

карапайымдылыкты, кажырлы енбекп, TinTi оку мен бш1мш де<br />

жатпай-турмай уйрену керекппн Д1ттейш. 03i оКырмандарына<br />

жаксылыктын сонынан шам алып Tycyfli, жайсан жандарды<br />

кашрлеп-курметтеуш баса айтып отырган. Шытармаларынын<br />

кай-кайсысында да эдщцк пен шындык ж еш п, караулык пен<br />

каскейлйс ж ен ш с тауып отырады.<br />

«Сум заманда»29 ад ал енбек пен юсш ж тщ адамы барлык муратмаксатына<br />

жетещ де, Kepicunue еркеюрек, тогышар, жалкаулар<br />

вне бойы жер шукып, томен карап кала берепнж керем13. «Кисса<br />

ИбраЬим Хасипнамаулы»30 атты шыгармасында жас кейшкер1<br />

ИбраИим 6ip к ь ш ы н суретш Kepin, соган сыртынан гашык болады<br />

да, кеп азап тартады. Бул шыгарманын непзп айтайын деген<br />

ойы — ш ы н (здеген адам жогьш табады, берше адал суйген жiгiт<br />

гашыгына косылады дейпндей. Ал «Кисса Хикмет — Ныгыметте»31<br />

адам баласыньщ букш мурат-максаты артьша урпак калдьфу eKeHi<br />

айтылады.<br />

Акылбекпн айрыкша токтауды керек етепн ютабы — «Гибратнаме».<br />

Ол осы енбепнде eM ipre, адамдарга, жаксылык пен<br />

жамандыкка, каракгы мен жарык сэулеге, ак пен карата, барлык<br />

пен жоктыкка жан-жакты ой ж1бередг.<br />

Свйлесем кешспрш сез^м ашык,<br />

Жасымнан кисса сезге болдым гашык.<br />

Жай седш елен кылып хатка Ti3ceM,<br />

Бутан да еспген жан болар гашык32, —<br />

деп акын 6ip сэт букш кеудесш кыскан тапшылыгы мен кедей<br />

турмысын умытып, домбырага саз косып, re6ipeHe толгайды. Ол<br />

кезде журттын Ke6i хат танымайтын. Ал кара сезбен каншама<br />

тегштш айткан энпмен ел еанде калмаса керек. Сондыктан айтар<br />

ойын еленмен жетюзпс1 келеш. Sip буын мен eidHini буын, 6ip<br />

свз бен екшпп свз, 6ip жол мен екшпй жол, 6ip шумак пен келеа<br />

шум акты н ара катынасы 6ip бугш берйспкпен жымдаса тугае<br />

бершепш, п п п ой мен киялдын врбушде де белгш1 шарттылыкгын<br />

болатыны оны ерекше eniicripefli.<br />

25Сум заман. Казан, 1911.<br />

30Кисса ИбраЬим Хасипнамаулы. Казан, 1911.<br />

31Кисса Хикмет-Ншымет. Казан, 1910.<br />

иГибрат-намс. Казан, 1911,3-б.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ. XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 150<br />

Акын ез елендершде туыстык карым-катынасты, достыкты кеп<br />

жырлаган. Жаксы, жанашыр сыйластыкты ансап 1здеген, eMipeHin<br />

куткен.<br />

Агалар, кастык кылма достасына,<br />

Арамдык юрпзбешз ыкыласына33, —<br />

дей отырып, окушысын, букш к епш ш к кауымды адалдыкка,<br />

юсшкке парасаттылыкка шакырады.<br />

Онын шыгармашылыгында жаксы эйел мен сулу кыздын<br />

бейнеа б1ршама T9yip бершген. Ол кебшесе кыздардын iiura жан<br />

дуниесшен repi, сырткы KepiHiciH, тулгасын жырлапты:<br />

Кыз байгус жш-жщшже epiM талдай,<br />

Ce3i бар сейлегенде шекер-балдай.<br />

Жуз1 онын ак болганда, касы кара,<br />

Мысалы он тврпнни туган айдай34, —<br />

деген жолдарда эп-эдем1 сурет бар. Слздщ кез алдьщызга сондай<br />

6ip гажайып жаннын бейнеа келед1.<br />

Сулу кыздын сырткы бейнеамен 6ipre, iuiKi жан сыры эр<br />

кырынан ашылган акыннын ете Toyip туындысы — «TahHp-3yhpa*<br />

дастаны. Ол бул шыгарманы татар тшшен аударыптьг. Акын<br />

K03iHiH Tipicinae лиро-эпостык осы жырды eKi рет (1910 жэне<br />

1911 жылдары) Кдзан баспасынан шыгарганы белгш. Ссх;ан кейш<br />

1976 жылы «Жазушы» баспасынан жарык керген «Рашык-наме»<br />

киабына енген (Курастырушы — Y. Субханбердина).<br />

Халык iiuinne осы жырдын ею нускасы белгтдь Алдымеч<br />

Казаннан ютап eTin бастырып, журтшьшыкка тардткан Ахмед<br />

Оразбаев. Еюншкп — Акылбек Сабалулынын жырлаган нускасы.<br />

Бул нус ка басынан аягына дейш таза халык тшнде жазылган, он<br />

6ip буынды кара еленмен тегшп отырады. IiniHapa кейшкерлердщ<br />

ce3i казактын жетьсепз буынды жыр улпамен бершген.<br />

Сондыктан бул шыгарманы казактын тел туындысы деуге эбден<br />

болатын сиякты.<br />

Дастанда ею гашык бесйеге катар тербелш, келге 6ipre<br />

шомьшып, сабакты да 6ip устаздан окиды. Екеушщ аты ездер!<br />

тумай турганда дэруш койган.<br />

Жырдагы басты кейшкер — ТаИирдщ кермеген киындыгы,<br />

тартпаган азабы жок. Ол ЗуЬранын жолында басын ел|'мге де тпстк<br />

Eip уз!М нан, 6ip жутым сусын таппай зарыкты. Алайда ойынан<br />

31 ИбраЬим Хасипнамаупыныц киссасы. Казан, 1910,15-6.<br />

34Хикмет-Ныгыметпн киссасы. Кдзан, 1910,7-6.

151 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАГЫ КАЗАК ЭДЕБИЕП<br />

ешкашанда суйген гашыгын шыгарган емес. Онын жуткан ауасы<br />

да, луп-луп соккан журеп де, тыныс-прлт де — ЗуЬра. Кыскасы,<br />

3yhpa — ТаЬирдщ eKi кезшщ, eici колынын сынары, eKeyi 6ip 6yriH,<br />

белiHбес гажайып элем. Дастанды саралай карасак, драмалык<br />

тартыска толы, окигасы кою, т ш керкем туынды.<br />

Акыннын ел ишне мол тараган тагы 6ip туындысы — «Бозж1пт»<br />

дастаны. Акылбек осы шыгармасын 1910 жылы тэмамдап, 1911<br />

жылы «Кисса-и Бозжтт» деген атпен Кдзан каласынан шыгарган.<br />

Кдзак тшнде жырланган гашыктык дастаны ел ш ш де тез тарап,<br />

ертеден малим болды. Кдйым Мухаметхановтын айтуынша,<br />

«Бозжтт» дастанынын казак тшнде 1842 жылы жазылган нускасы<br />

академик В.В. Радловтын 1870 жьшы жарияланган («Образцы<br />

народной литературы тюркских племен, живущих в южной<br />

Сибири и Джунгарских степях» атты ютабына енпзшген.<br />

Акылбек Сабалулынын буюл шыгармашылык мурасын<br />

жинакгап айтар болсак, адам бойындагы юсшк, парасаттылык,<br />

адалдык, кажырлы енбек, оку-бшм, енерд1 жырлау дер едак.<br />

Турмагамбет 1зтшеуулыныц (1882-1939) — казак сез енершщ<br />

тарихында улттык жэне элемдак фольклор мен эдебиет урдютерш<br />

сабактастыра менгерген дарынды тулга. Ол бурынгы Сырдария<br />

облысьгаын Казалы уез1ндеп Куандария болыстыгынын 2-<br />

ауылында, «Актайлак кезен» деген елд1 мекенде (каз1рп Кызылорда<br />

облысы Кармакшы ауданы Турмагамбет ауьшы) дуниеге келген.<br />

Оньщ окып б ш м алуы ею кезеннен турады: 6ipiHinici — туган<br />

ауылындагы агартушы имам, ахун устаздардан алгашкы 6LniM<br />

непздерш nrepyi; eiciHmici — Бухара каласьшдагы кернекп оку<br />

орындарынан («Мир-Араб», «Кекелташ» медреселерО дши жэне<br />

эдеби 6uiiM алганы. Бухара каласындагы медреселерден ислам<br />

дш ш щ бас ютабы Куран Кэр1мд1 жэне ислам тарихьш, кернект1<br />

дани кайраткерлер (Мухаммед пайгамбар жэне сахабалар) кызметш<br />

толык окып уйренген. Сонымен 6ipre, Бухара ютапханасынан<br />

Шыгыс халыктарынын (турю, араб, парсы, унда, т.б.) фольклоры<br />

мен эдебиет1 улгшер1мен, философия жэне тарих гылымдары<br />

мураларымен жан-жакты танысады. Оку жылдарьшда Шыгыс<br />

халыктары мураларын турю-шагатай, араб, парсы тшдервдеп<br />

нускаларынан окып игеру онын будан кейшп агартушылыкустаздьпс,<br />

акындык шыгармашыльпс кызметшщ непзп езеп<br />

болды.<br />

Акын шыгармалары эр жылдары жарык керген жеке ютаптарда<br />

(«Рустем—Дастан», 1961; «ШаИнама: Рустем—Дастан», 1-2-<br />

ютаптар, 2004; «Назым», 1972, 1982 жж.), елен жинактарындагы<br />

(«Айтыс», 2-т., 1965; Бес гасыр жырлайды; 3-т., 1985; 2-т., 1989;<br />

Ай, заман-ай, заман-ай, 1991; Казак поэзиясынын антологиясы<br />

(XX гасырдын бас кез1,1992) топтамалар турвде жарияланды.

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС КЕЗ! (1900- 1917) 152<br />

Эдеби мурасы туралы б1ркдтар зертгеулер бар. Олардын шпнде<br />

«Кдзак едебиепнщ тарихындагы» (2-т., 2-ютап, 1965) М.Кдратаев,<br />

М.Байдшдаев жазган тарауды, «Кдзак совет энциклопедиясындагы<br />

(11-т., 1977) макаланы, О.Кумюбаевтьщ (ТЛзтшеуов жэне оньщ<br />

Рустем—Дастаны) сиякты енбектерщ атап кетуге болады.<br />

Турмагамбетпн шыгармашылык жолы ею кезеннен турады:<br />

6ipiHuiici — 1905—1925 жж. арасында оз ауылындагы «Актайлак<br />

кезен мекешнде мектеп ашуы, сол кезенде устаздык кызмет пен<br />

акындык шыгармашылыгын уштастыра журпзгеш; eiciHmici<br />

— 1926—1939 жылдар арасындаш акьшдык шыгармашылык<br />

кезеш. Б р кезендеп 1936—1937 жылдары ол Кдзак ССР Хальпс<br />

агарту комиссариатьшда гылыми кызметкер болып icTen журт,<br />

Фердаусидщ «ШаЬнамасьт» 40 мьщ жолдэй назиралык тэсшмеч<br />

жазып шыкты.<br />

Турмагамбеттщ эдеби мурасындагы елендердщ лирикалык,<br />

дидактикалык ерекшел1ктер1 сабактаса жырланган. Оларда кенш-,<br />

куй («Ой», «Мен калдым кайгы-каарет капасывда», «Кэршк<br />

KepiHicTepi», «Туган елге сэлем хат», т.б.), саяси-элеуметпк<br />

(«Ку заман», «Тар замана», «Kipiirrap», «¥шкын», «Жер жузш<br />

жеп кабат зрмат басты», т.б.), махаббат («Сымбатты сулу»,<br />

«Аююбек», «Кулпы кыз», «Сулу кыздын кесюш», «Кеншме ryni<br />

erumi махаббаттын», т.б.), табигат («Жыл кедщ», «Сыр бойы»,<br />

т.б.) такырыптарындагы акыннын сыршыл сез1мд1 толганыстары,<br />

Te6ipeHicTepi ернектелген. Акын елендершщ басым болт<br />

философиялык лирика турщде жазылган.<br />

«Назым», «Адамдык ic», «Толымды ж тт», «Абайды окыганда»,<br />

«0нер бэйгесЬ, «¥ядан ушканда», «Шелмек», т.б туындылары<br />

жэне торттагандары — осы сипаттаты шыгармалар. Аталган<br />

елендерде фэнидщ етюнш ш т, пршшйс коз*алыстарына,<br />

кубылыстарына, адамдардын карым-катынастарына, касиеттерше<br />

тэн кайшылыктардын Kypeci мен б1рл1пнен туратын зандылыктар<br />

жуйеЫ жырланган. 9cipece, акыннын торттагандары Шыгыстын<br />

классикалык поэзиясындагы осы жанрдын керкемдж жалгастыгы<br />

тургысында KopiHefli.<br />

Акыннын накыддары да дэстурл1 шешендйс сездермен,<br />

фольклордагы макал-мэтелдермен ундес поэтикалык сымбатымен<br />

ерекшеленед1. Турмагамбеттщ накылдарында адамдардын карымкатынас<br />

мэдениеп, адамгершшк касиеттер, сез енерш, гылымдь*<br />

окуды рыктау, азаматтык парыз, отаншылдык, эюмдердщ<br />

сипаты, отбасы рагаты, т.б. мэселелер камтылган.<br />

Насихат елендер1 («Кдйрама халыкка Ticinai», «Кдйтсен де ез<br />

халкына кызмет кыл», «Камын ойла халкыннын», «Арканнын<br />

ауруы не козбайтугын?», «Жырынды жаз жермелеп», «Асыкпа,

153 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАГЫ КАЗАК ЭДЕБИЕТ!<br />

аяшнды абайлап бас!», «Айтканын тында аганын», «Татулык<br />

— таусылмайтын кен», т.б.) де акын шыгармашылыгынын<br />

агартушылык-гуманистж дуниетанымына тэн эстетикалык<br />

кезкарастарын танытады. Бул топтамада жеке адамнын когамдагы<br />

кызмсп, еркениет жетзслктерш игеру мураттары, енердш<br />

эстетикалык ыкпалы, элеуметтж карым-катынастардын когамнын<br />

дамуындагы манызы, т.б. манызды мэселелер керкем шындык<br />

ттл1мен жырланган.<br />

Сатиралык enenflepi («Енбепн ecci3re еткен еш болады»,<br />

«Молдаларга», «Кулжан бите», «Мырзанын MiHe3i», «Насыбай»,<br />

«Шылым», «Арак», «Сез берсем тузеймш» деп бузасындар», т.б.)<br />

- сыншылдык-гибратшылдык сарынмен адамдарды когамдыкэлеуметгж<br />

ортанын жагымсыз жактарынан аулак болуга<br />

шакыратын ез алдына 6ip тебе.<br />

Акыннын жазбаша айтыстары («Турмагамбет пен Шэш<br />

тере», «Алты акыннын eMip туралы айтысы», «Турмагамет<br />

пен Эбджэр1м», «Турмагамбет пен Жусш», «Турмагамбет пен<br />

Сэнбала»), акындар айтыстарына айткан аралык ce3flepi («Омар<br />

мен Таубайдын Жуабше» «Омар мен Нурмаханга», «Кднлы<br />

Жусш пен Кете Жусшке айткан сонгы билш»), «Кете Жусш пен<br />

Данмурьшга») фольклор мен эдебиет дэстурлершщ акьшдык<br />

поэзиядагы керкемдж-эстетикалык жанашылдыкпен дамуын<br />

керсетедк Дидактикальж-философиялык магыналы мазмунмен<br />

жырланган жазбаша айтыстарда жэне аралык сездерде TipuiuiiK<br />

козгалысындагы жеке адам тулгасынын элеуметтж мэш,<br />

казак турмысындагы этнопедагогикалык-этнопсихологиялык<br />

дуниетаным, урпактар жалгастыгы, фэни мен баки дуниенщ<br />

мэнплйп, жалпы адамзаттьж гуманиспк мураттар, т.б. сан алуан<br />

мэселелер карастырылган.<br />

Турмагамбет каламынан туган мысалдар («Лукпан хаим», «Ата<br />

мен бала», «Сулеймен мен юрпжшешен», «Терт дос», «Дарак<br />

пен сая», «Жолаушы мен дана», «Кара коныз», «Кеккутан мен<br />

шымшык», «Опз бен есек») сюжеттж, идеяльж-композициялык<br />

курылымдагы диалогтары, дидактикальж туй1ндеулер1 аркылы<br />

шагьш келемш эпикалык туындылар тургысында жырланган.<br />

Дастан жанрындагы туындылары («Мэрд1 дихан», «Данышпан<br />

карт», «Туткын кыз», «Рауа бану», «Эшкэбус», «Макта», «Сокыр<br />

мен аксак», «Есер мен ecTi*, «Ескеншр», «Уш бэнкор», «ШаЬнама»)<br />

казак поэзиясы мен Шыгыстын классикалык эдебиепнш<br />

шыгармашылык ыкпалдасуы аясында жырланган нэзиралык<br />

эпикалык шыгармалар катарында багаланады.<br />

Kepin отырганымыздай, Турмагамбет 1зтшеуулынын эдеби<br />

мурасын казак жэне Шыгыс халыктары классикалык мураларынын

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917)___________ 154<br />

сабактастышн таныта алатын рухани мэдениет кундылыктарыдеп<br />

багалауга эбден болады.<br />

Мухамедсэл1м Кэппмов (1884 —1935) — белгш акын, жазушы,<br />

журналист. Бурынгы Акмола облысы, Кекшетау уезщдеп<br />

Котыркел болысынын азаматы, ез ютаптарына «Мухамедсэлш<br />

ибн элхаж Габдолла Рахман Кэппмов» деп кол койып (лакал аты<br />

«Кекшетауи») отырган. Шыгармаларынан оньщескппеде, орысша<br />

да окыган бшмд1 адам екеш ангарылады. «Айкап» журналыкда<br />

кызмет гстеген 1911—1914 жылдары Жетзсу, Алтай ещрлер1ндеп<br />

кыргыз, кытай елдершдеп казактарды аралап, солардын eMipiHCH<br />

макала, очерктер жазган.<br />

Ол казак когамынын мэдени-элеуметпк даму жагынан<br />

артта калу себептерш кешпел1 eMip жагдайы мен енер-бшмкщ<br />

кенжелшнен деп санап, журтты енбекке, Kepmi еддердщ<br />

енер, б ш м ш игеруге шакырды. МешеулЬстен арылып, катарга.<br />

косылудьщ дурыс жолы жана буын жастарды окыту деп туйген<br />

ол сол тустагы мусылманша оку жуйеамен катар, мэдениеп озык<br />

орыс елшщ гылым-бшмшен де сусындауды усьшады.<br />

«Насихат казакия» атты толымды енбепнде жалкаулыкты<br />

аяусыз сьшай отырьш, адамнын адам болмагы тек бипммен,<br />

жштке кылжактап бос журу енер емес деген мэщц ой туйеда.<br />

Надандык курсауында калып, калын уйкыда жаткан ел!'н ояту<br />

ушш М . KauiiMOB ел-журтты алдыцгы катарлы оку-енерд1 игеруге<br />

шакырумен катар, адал енбек, туракты кэсттп игеруге ундейдк<br />

Адамга ауыр дэулет бойын бакпак,<br />

Пайдасы жок сездерден бойын сакгап.<br />

Ж ш ттш ceMipMeci магрып-дур,<br />

Бос журу, енер емес кылжалактап.<br />

Кешпеш казактар гой курке астында,<br />

0 нер жок олай жатып донке астында,<br />

Шыгыныз каращыдан жарык жакка,<br />

Канды гой жатуымыз керпе астында...<br />

Мактанып кшм менен атымызга.<br />

Не керек, соны ойлайык басымызга.<br />

Жан-жакка карау керек бас кетерш,<br />

¥йкыны лэз1м кермей затынызга.<br />

Табылмас адамдыгын таласканмен,<br />

Болмайды тузу б1рдей адасканмен.

155 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАта КАЗАК э д е б и е п<br />

Пендеге каст керек ap6ip icTe,<br />

Табылар Kacin етш карасканмен!35<br />

Акын ез тусындагы когамга тэн елеул1 мш-кемшшктерд1 ашык<br />

сынап кана коймай, жеке адамнын мшез-кулык, ю-эрекепндеп<br />

етек алган бейкамдык пен енераздж, жалпы надандык атаулыга<br />

карсы шыгады. Осы орайда ол жатып iiuep жалкаулык пен ел<br />

арасын ашатын осек аянды айыкпас дерт санап, одан тез1рек<br />

арылуга шакырады:<br />

0HepiMi3 кымыз iinin, ет астырган,<br />

Б1здерде надандык кеп туньгп турган.<br />

Замана калай болса, берйс солай,<br />

Шыгайык сол тараптан адастырган.<br />

Пайдасы жок бос сезге эрюм жетпс,<br />

Бул сезге талас кылма, к е н ш тепк.<br />

Тас ж1бш балкымайды байласан да,<br />

внеразден журмейк болып кейк!36<br />

Ол сол кездеп букш халык алдындагы мшдеттердш ен<br />

маныздысы — болашак жастарды жанаша тэрбиелеп окыту<br />

мэселеа деп санайды. Онын, 9cipece эдеп, этика, адамгершшк,<br />

тэл1м-тэрбие туралы туйген педагогикалык ой-толгамдары<br />

мен калын букарага арнап айтылган келел1 кенес, тужьфымды<br />

niicipflepi де назар аударуга турарлыктай. Бул туста онын тэрбиелж<br />

козкарастарынын улы агартушы ЬТ. Алтынсариннщ гылыми ойniKipnepiMeH<br />

терен уштасып жататынын керем1з.<br />

Акыннын «Упт» (1907 ж.), «Акыл кггабы» (1908 ж.) деген<br />

жинактарында адамгершшк, достык, эдеп, тазальпс, ем1рлж жэне<br />

отбасылык карым-катынас, оку-бшмда уйрену, епрж-есектщ,<br />

надандыктьщ зияны туралы сез болады. Автор жиган-терген<br />

тэж1рибес! мен келел1 кенес, ой-niicipiH жастарга арнагандыктан,<br />

ютаптын барлык тарауларын бал алар угымына лайык эр алуан<br />

такьфыпшаларга белш, бастан-аяк белгш 6ip накгы мэселелерге<br />

курып отырады. Мэселен, «Yiir» атты ютабынын «Bipimui упт»<br />

деген алгашкы тарауын ол: «Оку окып, мшлетке кызмет ету 6ipiHiui<br />

м1ндепщз. Ата-ана, карындастарьшызды кандай суйсещз, митлетп<br />

суюш де сондай бш ш з, сол ушш жанынызды курбан кылыныз»<br />

деп бастаса, достьпс туралы кейшп тарауында жаксы мен<br />

жаманды калай айьфу керекппн, KiMHiH кенш шын сыйластыкгы<br />

35М. Кэшшов. Насихат казакия. Кдзан, 1908, 21-6.<br />

34Сонда, 22-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917)____________ 156<br />

тшейтшш, юмдер уакытша дос екенш, жалпы жал ран достыктан<br />

сак болу кажеттшн саралап ашып бередь<br />

М . Кэш1мовтын педагогикалык кезкарастарын танытатын<br />

«Эдеп» атты келеи 6ip ютабында сол тустагы жастар ушш<br />

тэрбиелж м эш бар кептеген мэселелер кетершш сез болады.<br />

Олар: ата-ананы кад1р туту жэне дос, жолдас-жораны курметтеу,<br />

устазы мен мектепке, б ш м K63i — ютапка деген суйюпендж, Tirrri<br />

KHiM кию мен конакта болу, тамак iury, энпмелесу мэдениет! мен<br />

жалпы карым-катынас жайттары туралы болып келедг Булардьщ<br />

6dpi халкымыздыц гасырлар бойгы калыптаскан адамгершшк,<br />

эстетикалык, моральдык принциптер1мен терен уштастьфыла<br />

баяндалады.<br />

Акыннын езге туындыларынан окшаулау турган тагы 6ip<br />

шыгармасы — «Сулу кыз» дастаны37. Ол муны: «Бозбалалардын<br />

eTiHiiiii бойьшша жаздым», — деп керсетш, аягына «Кекшетауи*<br />

деп кол койган. Бул акыннын кен крашты поэма жанрында алгаш<br />

куш сынап, калам тартуы едь<br />

Дастан Алтьш Орда дэу1р1ндеп кене турю эдебиетщде 6ip кезде<br />

дэстурге айнальш кен тараган сэлем хат, наме улпсшде жазылган.<br />

Осы талаптарга орай автор e3i жыр арнаган сулу кыздын елден<br />

аскан керю мен сын-сымбат, мшез-кркын асыра сипаттау ушш<br />

отан хат артынан хат арнау аркылы суйюпеншипк, махаббат сырын<br />

шертедь<br />

Акыннын елеум шыгармасы — «Мунлы Мэриям» атты<br />

туындысы. Автор муны «Кдзак тшнде роман» деп атап, алгашкы<br />

беташарын (эпиграфын) мынадай еленмен бастайды:<br />

C e3i\wi с алдым майданга,<br />

Алаш улы кез салсын.<br />

Кызы болган адамдар<br />

Муны керш улп ал сын3*.<br />

«Мунлы Мэриям» езш щ тур-курылысы жагынан да ерекше<br />

сипатка ие. Жазушы б р шыгармасында кара сезбен катар,<br />

керекп тустарда (лирикалык meriHicTep мен гашыктар жазыскан<br />

хаттарда) елен TypiH де жш колданып отырган. Б р тэсшин<br />

кезшде С.Торайгыровтын «Камар сру» романында да кен KepiHic<br />

тапканьш 6uieMi3. Мунын 6opi тек сол тустагы эдебиенм1зде<br />

поэзиянын езгелерден басым сала болып келгендтнен гана емес,<br />

кайта б р —поэма авторынын eMipfli акынша угып, кабылдауынан<br />

еда.<br />

Акын казак халкынын дамуына зиянын типзш отырган, 6ip<br />

57 Сонда, 8-9-6.<br />

38М . Кэштов. Мунлы Мэриям. Казан, 1914.

157 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАГЫ КАЗАК э д е б и е п<br />

кесел — калын мал дзетой деп санайды. Осыган байланысты<br />

ербитш эр алуан жер дауы, эмецгерлж, барымта сиякты уШрл1<br />

кырсыктар ел-журттын элеуметпк-мэдени мешеулшне б1рден-б1р<br />

себепmi екенш 6Lnin:<br />

Кдзакга калмай журген ата салты,<br />

Кызметке мшлет уш ш тым-ак салкын.<br />

Кез сажан Lnrepire Gipeyi жок,<br />

Артында тэмам журттын калды халкын, —<br />

дей келш, келеа кезекте ендарипндей жас Мэриямнын пкелей<br />

надандык курбаны болуына кос катын алу, карсы куда, эменгерлж<br />

сиякты ecKi гурып, ата салты себеп болды деп дурыс пайымдайды.<br />

Ол осы аркылы элгшдей ел шйнде етек алган кене салт, эдетгурыптарга<br />

карсы батыл курес ашады.<br />

«Мунлы Мэриямдагы» окига бастан-аяк кара сезбен epince де,<br />

ондагы суйюкен eKi жастын 6ip-6ipiHe жазыскан хаттары, олардын<br />

ойын-тойдагы жауаптасу сездер1, жогарыда айтылгандай б1рыцгай<br />

еленмен 6epuiin отырады. Мэриямнын мун-зары мен арманмуддесш<br />

сыр кылып шерткенде де, автор агыл-тепл елен-жырга<br />

epix бередь Жауыздык-зулымдык кез1 — есю салт-сана, кене<br />

эдет-гурып екенш Мэриям анык угынып туеiнее де, езшщ бас<br />

азаттыгын коргау жольшда батыл эрекеттер жасай алмайды. Кдйта<br />

кеп жылдар бойы жазыксыз зынданда жатып, кейш Мысырга<br />

патша болган эйгш «Жуст-Зылиха» дастанындагы окиганы еске<br />

алып, «Сабыр Ty6i сары алтын» деген кагидалы пйарщ устанады.<br />

Бойындагы бар ашу-ыза, кек-наразылыгын сол кара ниет<br />

жауыздарга арнайды да, ол ез басындагы жайтты сол кеэдеп буюл<br />

казак кыздарьшын басындагы каралы окига тургысында угьот,<br />

бейтарап корытынды жасайды:<br />

1шшде калын туман жол таба алмай,<br />

Адаскан акылынан мен 6ip гарып.<br />

Рурыптын зынданына туткын кылмай,<br />

A , TaHipiM, керсетесш кашан жарык?<br />

Табылса каридарлар саткалы отыр,<br />

Агалар алып сатар 6i3 6ip сарык.<br />

Кдзакга гурып деген 6ip азгын жол,<br />

Кыздардын жететугын тубше сол.<br />

Жазушы суШскен ею жастын 6ip-6ipiHe деген ыстык ыкылас, i3ri<br />

ой-арманын ашуга орай тупю ойды астарлау, букпелеп мысалмен<br />

сейлеу эд1сш устанады. Бул — осы аталган шыгарманын басты<br />

61р бейнелеу, керкемдж тэсипн белгглейд! деп айтуга болар едк

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: X X РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917)____________ 158<br />

Осындагы жиИан кезген ак сункар мен бакташ сайраган б р б р ,<br />

«капаста отырган б р б р касындагы карга» icneiTec бейнелердщ<br />

Мэриям мен Галым басынан еткен окигаларды мензейшп коршш<br />

тур.<br />

Корыта айтканда, М . Кэппмов — ез туындыларымен артына<br />

елеуш i3 калдырган жазушы. Сан алуан шыгармалары аркылы<br />

ол ел-журттын сана-сез1’мж оятып, жастарды оку, б ш м , енерге<br />

ундед1, казак кыздарынын ем1рдеп орнын энпмелеп, олардын бас<br />

бостандыгы мен азаттыгын коргады, соган кедерп болып келген<br />

калын малга карсы шыкты.<br />

Куанышбай Сатбакулы (1885—1964). Бурынгы Семей облысыньщ<br />

Аксуат ауданындагы “Кекжыра” ауылында туган. Болмысынан<br />

eTi Tipi, ойы сергек, 1‘здетмпаз жас талап акын Куанышбайдьщ<br />

ерекше касиеттер1 жасынан жерлестер1 аузында аныз болып<br />

айтылган. Сондыктан болар, оньщ жыр жолдарында казакы<br />

болмыска тен, ой азаттыгы айкын сез уйкастары, елен epiMaepi<br />

молынан ушырасады. Ол туып ескен ортада уытгы сезге уста, бетщ<br />

бар жузщ бар демей, айтарын тура айтатын кайсар мшезд1 адамдар<br />

кеп болган. Куанышбай елевдерщде де осы ерекшелщ KepiHic<br />

береди Ертеректе Куанышбай акынмен кершшес Андагул деген<br />

бай турьшты. Ол е п н ш ш к п кэсш еткен, колы ашык, жомарт адам<br />

болылты. Куанышбай 6ip жолы алые сапарга кетш бара жатып, жол<br />

уетшдеп Андагул байга сэлем беруге бурылады. Келсе, Андагулдын<br />

уйшщ iuii толган конак гущдесш тамак iinin отырады. Андагул да<br />

Куанышбайды керш куаньш, аяк астынан колка салады:<br />

— Акыным, мще, домбыран. Аганды мактап 6ip елен айтып<br />

ж1берцн, — дейд1 ойламаган жерден. Акын домбыраны колына ала<br />

салып:<br />

— Энеке, артын-жеттс, адлын-сексен,<br />

Кдйратын узунп еда TeMip тепсен,<br />

Енбепн енбей калып керген емес,<br />

Кэсш кып, кара жерге епн ексен.<br />

Кызыгын мал мен бастын б|'рдей кердш,<br />

Дэл бугш арманын жок елш кетсен,<br />

Жылына 6ip кекшепр ул тугызган —<br />

Калады-ау елеен жерде кайран бексен, —<br />

деп теге женелген екен. Illerip кезш, 0Hi сары Андагул байдын<br />

езшен аумайтын балалары кеп екен. Акын епШшлжп кэсш еткен<br />

Андагулдын енбеккор болмысына суйсше отырып, уйше Kipepк1рместен<br />

оз1'н мактап елен айт деп колка салган байдын желпшш<br />

отырган кенш н эдем1 эзшмен дэл басып, сипай камшылауы<br />

акынньщ сез шеберлтн байкатады. Б р еленде тарпан мшез,

159 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАГЫ КАЗАК ЭДЕБИЕТ!<br />

бетен питал жок. Эйтсе де казакы угымга ciHinai жатыпатарлык,<br />

кездегенш дэл Lnep мергендйс, кпрдш отандай дэлдж бар.<br />

Акыннын 6ip MimieTi — ел шйнде жаксылыкка жаршы болу,<br />

тэрбие тарату, тагылымнын дэнш себу. Оны эр акын эр турл1<br />

жол мен жетюзш отыратын ы белгш. Eipi журттын жнерш жанып<br />

намысын кайрап текпелесе, 6ipi эуезш де нэзж жыр эуешмен<br />

тербеп жетюзедг Енд1 6ipi мэнер) белек, макамы дара, астары<br />

терен жыр шумактарын терсе, ещй 6ipi ак жауын боп жаннын<br />

шанын сшкш тазартады. Куанышбай жырларына осындай<br />

касиеттердщ б1рсыпырасы ортак. Ол езшен бетпе-бет келш сез<br />

катастырган талай мыктыларды сазга отыргызган. Суырьш салма<br />

акындар Дэуменмен, Кэр1баймен, Эсетпен, Эршпен, Нурбанумен,<br />

Ырысжанмен айтыскан.<br />

Eip жылдары Базар езеншш бойындагы калын шидш арасында<br />

егшшшйсп кэсш етш, жатак атанган Куанышбай акынга байдын<br />

6ip мырза-сымагы келш, кекете тшседь Сейтсе калын шидш<br />

бижгтнен жатак уйлершш тек Tyrim гана кезге шалынады екен.<br />

Мырза соны тшге тиек eTin сейлейш:<br />

Мекеш калын шиден кершбейш,<br />

Дыбыс жок, еш Tipmuiix бшнбейш.<br />

“Жатак” боп жан сакгаган Куанышбай,<br />

Несше елен айтып дуршдейда, —<br />

деген кезде, dpi намыстанып, dpi мырзанын енбеказ тапкан<br />

малына мэз болган тогышар кейпш сынга алып, Куанышбай<br />

былай деп жауап кайтарыпты:<br />

Тандап алган K9ci6iM епнш ш к,<br />

YftiM кораш болса да, ойым бшк.<br />

Дайын аска мэз болтан “Айдаболым”,<br />

Сен де журмш дейсщ-ау eMip cypin.<br />

Акыннын бай мырзасын устаган жер1 “Айдабол” деген жалтаз<br />

ауыз сез болса керек. Ол елде тун катып журш, журттын ад ал<br />

малын урлап кун керетш урыларды осыпай атайды екен.<br />

Куанышбай Сатбаковтын уш дастаны бар. Олар — “Сэтбек<br />

батыр”, “Калиакпар” жэне “ Малдыбай балуан” деп аталатын<br />

келемш шыгармалары. Булардын ш ш де “Сэтбек батыр” дастаны<br />

Кекшётау жершдеп болган улкен шайкаста Ермактын кезш<br />

жойган атакты батырдын ерлтн баяндауга арналган. EidHiiii<br />

аталган дастан “Калиакпар” — Казан тенкерюнен кейшп<br />

жылдардагы аласапыран кезеннш трагедиялык суретш, замана<br />

келбетш, 6ip адамнын гумьфы аркьшы жетгазш берген, шебер

КАЗАК ЭДЕБИЕТМЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС КЕ31 (1900- 1917) 160<br />

тшмен кемкершп жазылган керкем туынды. Мундагы Калиакпар<br />

— ем1рде болган адам. Калиакпардын эйел1 Нуржамал 25 жасында<br />

жеар калады. Кезшде елше сыйлы болган, адамгершшж касиеп<br />

мол, бедедщ азамат Кдлиакпардын ел1м1 сол тустагы тоз-тоз болган<br />

талай казак отбасыньш OMipiH танытарлык окига болгандыкган,<br />

сол кыршын жастын ажалмен айкасып жаткан сатш, халкынын<br />

кара жамылган ауыр калпын еленге туарген Куанышбайдын<br />

елен ютабы бар. Кдз1р ол ютап Шыгыс Кдзакстан облысы Уржар<br />

ауданынын, Аксаковка селосындагы Кджыгалым Мукановтын<br />

(жазушы-драматург Роза Муканованын aKeci) ушнде сактаулы.<br />

Бул уйде туру ce6e6i — Кажыгалымнын жубайы Фарида дастандагы<br />

Сыгай кажынын немереа болып келедк Кезшде жарык керген б р<br />

ютап Фариданьщ жасауына бершген екен.<br />

Дастан былай басталады:<br />

Эуелден фэни дуние кешпещй еда,<br />

Тагдырдан бурын адам сескенбеда.<br />

Асатын ажал келш жас кунвде,<br />

Дуниеден 6ip боздакгын кешкен жерь<br />

EciMiH сурасаныз Калиакпар,<br />

Руы Базар, Баспан — вскен жер1.<br />

Кдрия Сыгай атты aKeci бар,<br />

Белдеуден аргымагын шешкен жерь<br />

Мынау жас демейда, мынау Kepi,<br />

Туган сон влмей калмас жаннын 6api.<br />

Дал ада Калиакпар сапар шепп,<br />

Ara-iHi, ауыл-аймак кылган зары.<br />

Кез кергендердщ айтуынша, р ы Мукан, Мухтар Эуезов<br />

Куанышбайдын талантына суйсшш, кездескен сайын казактын<br />

зиялылары бас коскан Орынбор, Ташкент, Алматы калаларына<br />

шакырады екен. BipaK сан эдштазджп керген api кызылдар<br />

туралы 6ipfle-6ip жаксы сез айтпаган акын “ез м ш ш ” бш п , унем1<br />

бас тартады екен.<br />

Асау OMipAin какпакылын кеп кергенмен, кеюреп ояу, рухы<br />

бтк кайсар акын езшщ eMip байгесшде кеткен ececiH атбегшк<br />

енер^мен уштастырып, 6ipHeme жылдар бойы соны cepiK етедь<br />

Тасы ерге домалап турган журеп отка толы ж1герл1 шагында<br />

эдшетаз ортанын KiceHiH узш кете алмаган аргымак жылдар<br />

ececiH cyftiicri iciMeH толыктырып отырады. Ел егемендтмен катар<br />

ескен eMip neQi 6ip кезде ж^берген кате л Верден арылтып, шан<br />

астында калып койган казыналарды кайта Tipiirrin жатканынын

161 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАГЫ КАЗАК ЭДЕБИЕП<br />

Kyaci — сол асылдардын 6ipi деп Куанышбай Сатбаков<br />

мураларынын ianecnpinyi болса керек. “Алмас кагокар кын тубшде<br />

жатпайтынын” Куанышбай тагдыры жэне 6ip мойындаткандай.<br />

03ipre колга тускен мурагат материаддары —акыннын кезш керген<br />

етбауыр жакыны Нурбану Дуанбеккызынын аузынан жазып<br />

алган елен-жырлар гана. Сонын 63i Куаньпибай акынды танудын<br />

алгашкы сурлеуп бола алар едй Онын эл! де белпс«з жаткан кунды<br />

мураларынын табылатьшы кумэнс1з.<br />

Эюрам Ралымов (1892 — 1913) — акын, жазушы, драматург.<br />

Ол Акмола облысына Уфадан келш, казак арасына ciHicri<br />

больт кеткен Мещпгалымнын отбасында туган. Улты татар.<br />

Троицю каласындагы “Расулия” медресесшен дэрю альш, кейш<br />

Костанайдагы оку орьгадарьшда 6uiiMiH жетишрт, 1910 жылы<br />

казак ауылында мугалш болган. Эюрам — кос плде казак жэне<br />

татар плшдеп эдебиетпн кайнар кезшен сусындап, жазушылык<br />

шеберлтн шьшдай тусед1. Шыгармаларын де ею плде катар жазган.<br />

Журтшылыкка “Шора”, “Айкап”, “Акмолла” журналдарында<br />

жш жарияланып турган елендер! мен энпме макалалары аркылы<br />

тез танылады. Казак тшнде жазылган “ Жастык жемктерГ атты<br />

тунгьпп елендер жинагы 1912 жылы Кдзанда, “Май мэселесГ’ атгы<br />

комедиясы 1913 жылы Троицюде жарыкка шыкты.<br />

Э.Ралымов Р.Токай мен Байроннын елендерш казак плше<br />

аударып, аударма саласында да озшдж колтанбасын калдырды.<br />

Эюрам 1911-1913 жылдары “Айкап” жураналынын<br />

редакциясында жауапты хатшы кызметш аткарьш журген кезшде<br />

21 жасында сыркаттанып, фэни дуниеден бакига аттанды.<br />

Онын азаматтык, каламгерлгк кдщр-касиепн бшепн “Айкап”<br />

редакциясындагы эрштес достары акын казасьш калын окырманга<br />

былай деп кайгырып жетюзехи: “03i пакыр болса да кешл1 бай,<br />

талапты миллэтке кызмет етуд! кенш шын тшейтш 6ip ж тт едь<br />

Журт бшпр, колынан ic келетш адамдарга ете мукгаж заманда<br />

Эюрам мырзаньщ арамыздан жогалуы 6i3 ушш зор каза”.<br />

Эюрам Ралымов шыгармаларынын непзп такырыбы жастарды<br />

енер-бш1мге ундеу, надандыкпен куресуге шакыру, сол кездеп<br />

казак когамындагы эйел тенс1зщп, олардын ауьф турмысын<br />

корсету, думше молдалардын арамзалыгын эшкерелеу. Эюрам<br />

шыгармагерлт Абай, Ыбьфай, Токай шыгармаларымен<br />

мазмундас:<br />

Ал, жастар! Ойда не бар, баяндайык,<br />

Етеййс елге кызмет, аянбайык.<br />

Сонында б1ткен журттын кала бермей,<br />

Ei3 даты алга таман аяндайык.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ. XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917)____________162<br />

Бшэл Сулеевтщ (1893—1937) — улттык мэдениет, агарту iciHiH<br />

белгш! кайраткер1, эдебиеттщ эртурл1 жанрында калам тербеген<br />

публицист, сайыпкыран сатирик.<br />

Бшэл Сулеев 1893 жылы Жетссудагы Капал каласына таяу Баянжурек<br />

мекеншде дуниеге келген. BKeci Сулей ел-журтына сыйлы,<br />

адамдык касиепмён беделда болган Kici екен. Жасынан зирек туган<br />

бала Бшэлдщ бойындагы кабшетш таныган Есенгул (Маманов)<br />

болыс оны ез каражатымен Уфадагы ‘Талия” медресесше окуга<br />

ж1бередк BipaK ондагы б ш м денгеш 1здешмпаз жастын талабын<br />

канагаттандырмайды. Сондыктан ол Орьшбордагы мугал1мдер<br />

семинариясына барып туседг Ондагы “Кдзак” газетамен байланыс<br />

жасайды, сонда косымша жумыс аткарады. Семинария Бшэлге<br />

бш м нэрш ciHipce, “Казак” жнерш жанып, 6uiiriH дамытады.<br />

Сол жылдары ол “Матай”, “Кдптагай” деген буркеншйс аттармен<br />

6ipHeme елендерш, уытты макалаларын жариялайды.<br />

1916 жьшы семинарияны уздйс бтрген Б. Сулеев патша<br />

жарлыгымен кара жумыска алынган казактарга мынбасы болып,<br />

Минсиге сапар шегед1.<br />

Кенес уюметшщ алгашкы жылдарында ол устаздык жумыспен<br />

шугылданады. Агарту саласында жауапты кызметгер аткарады.<br />

Семей мугал1мдер институтына директор болып тагайындалады.<br />

Бшэл Сулеев педагог бола журш, жана жагдайда байкалган<br />

ел шпндеп келенс1з кубылыстарды калт ж1бермей кадагалап,<br />

сын садагынын нысанасына алып отырды. Солардын 6ipa3<br />

KepiHici онын “Картага сальшган катын” атты пьесасында батьш<br />

эшкерелещЦ. Бул пьеса Алматы каласынын театрында койылды.<br />

1922 жылы “Ак жол” газепнде жарияланган “Жут жеп<br />

агайынды” — дейттн елещ Бшэлдщ акындык шеберлтн айкын<br />

таныткан шыгарма болды. Онда автор ел басындагы нэубегп,<br />

отан себеп болып отырган жеп тYpлi котам дерпн ерекше тэсшмен<br />

бейнелеп жепазед1: казакы угымга TyciHiicri ертеп жел1с1мен улттык<br />

трагедияныц жай-жапсарын жет1 кырынан ашады. Сюжетке<br />

курылган шыгарма iminae кершетш кей1пкерлер: Отаршылдык,<br />

Ашаршьшык, Мансапшылдык, Оба, Жут, Надандык, Ырын-<br />

Жырын. Осы жеп агайынды тажалдар казакты жан-жагынан талаптаптап,<br />

туншыктырып жаткан жайын олардын эркайсысынын<br />

ез аузымен айткызады. Сондагы 6ipnnni болып сез бастаган<br />

Отаршылдык сезше кулак турелж:<br />

Айт десендер, айтайын, шыракгарым,<br />

Алпыс жыл Сарыаркада туракгадым.<br />

Алатау, кырын бар ма, сырын бар ма,<br />

Дэм татып бэршен де суатгадым.

163 X X ГАСЫРДЫН БАСЫНДАГЫ КАЗАК ЭДЕБИЕТ!<br />

Казакты кыргыз бенен араладым,<br />

Орнынан тырп етпес кып жараладым.<br />

Нулы жер, суды езен, жайлы коныс,<br />

Бэршен журдай кылып тазаладым.<br />

Кыргызды кудым таудын саласы на,<br />

Казакты — Кызылкумнын арасына.<br />

Кекорай шалгын, шабыс, шал кар келш,<br />

Эпердам кекквз1мшн баласына.<br />

Айдадым шегтке тускен танадай гып,<br />

Алдадым аска алданган баладай гып.<br />

Колында азын-аулак мал коры бар,<br />

Эттен дуние, соны алсам талапай гып.<br />

М1не, казакты ез жершде егей улдай сьфтка тепкен, оньщ бар<br />

байлыгын барымталап, оган коса сулей уйыган 6ipniriH ьшыратып,<br />

ылан салып отырган отаршылдык шын сырын осылайша жайып<br />

салады.<br />

Keneci сез Мансапшылга тиед1. Казактын канына ciitin,<br />

болмысына енш келе жаткан бул дерт ш тен шалар жаулыгын<br />

айтып беседь<br />

Отаршылдан кем емес менш багам,<br />

Мен — iHici, ол — менщ туган агам.<br />

Ол мужыса казакты сырт жагынан,<br />

Шешен болып мен ште жатып алгам, —<br />

деп кеуде кагады.<br />

Келеа сез кезепн алган Ашаршылык, Жут, Оба дерп 6ipiHiH<br />

сезш 6ipi толыкгырьш, кейде TinTi ю м к у ц т деп езара кьфкысып<br />

кетед1. Едш ойран етш, сайран салган бул уш агайынды казактын<br />

басындагы кайгы Kaciperri ез жеммнм1з деп ерекше кулшыныспен<br />

мактан етеш. Олардьщ сездер1 аркылы акын казак журтьгаьщ<br />

басына уйфитген ypeitni зулматтарды кино лентасындай кез<br />

алдыннан Ti36eKTen етюзедг<br />

Кунше казак мыцдап елш жатыр,<br />

Тукымы сагат сайын кемт жатыр.<br />

Оз баласын ез1 уйтш, сирагын жеп,<br />

Кер азабын Tipuieft xepin жатыр.<br />

Алдынгылардын сезш асыкпай тьшдаган Надандык езше кезек<br />

тигенде олардан асып тусеш. Оньщ сезшщ астарында сумдык

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917)___________ 164<br />

шындыктын жатканы анык едь “Бэрщнщ де, — дейш ол, — казакты<br />

илеуще, кендорш айдауына журпзгенщ сайын дал ада салтанат<br />

курган менщ аркам. Ce6e6i, егер мен балатына жабыспаганда<br />

казекем сендердщ тас-талканынды шыгарар еш. Мен онын<br />

кезш байладым, аузындагы сезш алдым. Сейтш хайуан малдын<br />

катарьша косып, кенбн: кылып берген сон сендер жещйндер”, -<br />

деп астамси сейлейш. Надандык сезшщ астарында eMip шындыгы<br />

мен мундалап бой кетереда. Отаршылдын ойыншышна айналу,<br />

мансапкорлыкка урыну ашаршылыктан езш арашалай алмау,<br />

жутка жем болу, ауруга карсы тура алмау — надандыктан салдары<br />

емей немене. Агартушылык идеяны ем1рлж кредосы етш устанган<br />

азамат акын ез ойын осылайша онтайлы жолмен жетюзедь<br />

Сондыктан да сонта боп сез алган Ырьщ-Жырьщ сиырдьщ<br />

буйрепндей белшек-белшек болып алауыздыкгын курбанына<br />

айналган казактын Ka3ipri куйш мактанышпен, ез жепспгшей<br />

лешре сейлейш. Заманалар алмасып, уакыт Kenii 6ip гасыр алга<br />

жылжыса да, казактын тутастыгъша нуксан келт1рш, басын коспай<br />

отырган Ырын-Жырыннын салдары ал1 де жойылмай отыр. 120<br />

жолдык бул елец сол кездеп казак даласынын TipinmiriH айкын<br />

суреттеп берген кунды шыгарма. 0леннщ туша идеясы — калын<br />

едц1 замана дертшен арашалау, олардын сырьш уктырып, мэнш<br />

туйс1нд1ру. Халыктын рухани дуниесше козгау салып, шындыктын<br />

жай-жапсарын туйсщшру.<br />

Бшэл Сулеевтщ каламынан туган сатиралык шыгармалар<br />

катарында “Кдйтсен кесем боласын?”, “Накысбек”, “Кдбамбай<br />

мен Сазамбай” , “Кыз бен жшт айтасы”, “Кдзактын 24 басалкы<br />

дыбысы” , т.б. уытта жырларьш атауга болады.<br />

“Tuimi” газетшщ редакторы кызметш аткара журш, Бшэл<br />

Сулеев бар жанрда калам тартты. Корыта айтканда, сепз кырлы,<br />

6ip сырлы Бшэл Сулеевтщ казак эдебиетше коскан улеа аз болса<br />

да саз. Онын шыгармалары — 6ip кезендж endHiui мэселелермен<br />

шектелмей, адам заттын мэнпл1к сауалдарына жауап беруге<br />

умталган ерекшелйст1 кунды дуниелер. Тешздщ дэм! тамшысынан<br />

бшнетнн секщщ, онын 6ip гана елеш букш шыгармашьшыгьшын<br />

сипатын танытып тур.

ЭЛИХАН Б0КЕЙХАН<br />

(1866 -1937)<br />

X X гасырдагы аса кернекп мемлекет<br />

кайраткер1, тамаша талым, публицист,<br />

эдебиетпп, Алаш KeceMi Элихан<br />

Нурмухамедулы Бекейхан 6ip кездеп Семей<br />

облысы, Каркаралы уезшдеп жетшнп ауылда<br />

дуниеге келген. Омбынын техникалык<br />

училишесш, Санкт-Петербургтеп ормантехникалык<br />

институтынык экономика<br />

факультетш бтреш. Кдзак жер1 мен елшш<br />

тагдыры, улттын азаттыт мен болашагы<br />

туралы макал ал ары, публицистикалык<br />

толгаулары «Дала уэлаятыньтк газетшен»<br />

бастап, eMipiHiH сошпы кездерше дейш баспасезде узбей<br />

жарияланып келдк Орыс жэне казак тшдершде б (рдей жазды.<br />

Элихан Бекейхан — казак тарихындаты упт болмысын<br />

айкындаушы, еркениетке epic кенейтунп, кайталанбас 6ipiyap<br />

трга. Ол атарту iciHeH бастап ел, улт тагдырына катысты<br />

мэселелердхн бэр1мен айналысты. Талантты шыгармалар<br />

жазды, еркенш icTep аткарды. Когамдык-саяси таным мекгебш<br />

калыптастырды, тарих пен этнология саласында айтулы<br />

туындыларын жазды, казак ултшк баспасезшш дэстурш тузш,<br />

эдебиет саласында елеул1 i3 калдырды. Элихан Нурмухамедры<br />

шын мэншде X X гасыр басындагы кешбасшы реформаторлар<br />

катарынын алдында болды.<br />

Элихан Бекейханнын артына калдырган шыгармашылык<br />

мурасынын улкен саласы — орыс тшнде жазылган монографияльпс,<br />

энциклопедиялык сипаттагы гылыми енбектерь Ралымнын непзп,<br />

басты екбектер1 казак халкынын тарихына, экономикасына,<br />

мэдениетше, шаруашылык журпзу тэсшдерше, ру-тайпалар

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: X X РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917) 166<br />

inexipeciHe, турмыс-салтына, казак жерш отарлау тагдырына<br />

арналган. Галым мураларынын шпнде мэдениет пен эдебиет,<br />

улттык сез енер1 жайлы жазгандары эдебиет тарихында елеул1<br />

орын алады.<br />

Бул ретте онын “ Кдзак елкесшщ тарихи тагдыры жэне мэдени<br />

еркеш” (“Исторические судьбы киргизского края и культурные<br />

его успехи” , 1903) зерттеушщ мацызы айрыкша зор. Мунда казак<br />

жершщ мын жылдык тарихы, елкеш ертелЬкеш мекендеген<br />

турл1 ру-тайпалардыц, елдер мен улыстардыц калдырган заттык<br />

ескерткштер!, сэулет енершщ белгшер1 жан-жакты сез болады.<br />

Автор Геродоттан тартып, кытай, уйгыр деректерше жупнш,<br />

кептеген окымыстылардьщ енбектерше суйене отырып, казак<br />

жерш жайлаган, басып еткен халыктардын тарихи i3aepiHe<br />

шолу жасайды, кене гун, уйсш, аргын, найман, керей, алшын<br />

тагдырларын сез етш, одан монгол, калмак шапкыншылыктары<br />

дэу1рше ойысьш, казак хандыгынын курылуын баяндайды;<br />

акьфьщца, орыс отарлауыньщ кезендерш тэптштей тусншреда.<br />

«Казак» этнонимшщ калай шыккандыгы жешндеп анызды<br />

келтсрш, “кыргыз” деген атаудын непзаз екещпгш дэлелдейш.<br />

Бул енбекте би, батыр, хан, улы жуз, орта жуз, кшп жуз<br />

угымдарьша аныктама бершедь Эбшхайыр, Касым, Жэшбек,<br />

Керей, Барак, Абылай, Кенесары хандардын дэуф1, олардын<br />

ел аралык эрекеттер1 сипатгалады. 0cipece кен сез болатын<br />

мэселелер— казак-калмак, казак-орыс, казак-кытай карымкатынастары.<br />

Атьпиулы Актабан шубырындыньщ себептер1,<br />

казактардын 6ip бел тнщ орыс колтыгьша юру жагдайлары<br />

кещнен укгьфылады. Бул орайда Элихан Бекейхан тарихи<br />

окигаларды объективт! турде багалайтын сарабдал окымысты<br />

екендтн керсетед1. Кейш сансакка жупртшш, наукандык саясат<br />

агымымен б1рде олай, б1рде былай булгактатылган идеологиялык<br />

саудагершшйсгщ келенкеы де жок. Улкен шайкастар, ipi окигалар<br />

кашан, кай жерде болгандыгы дэл бершедь<br />

03iHiH жалпы тарих, котам тарихы, этнологиялык енбектер1нде<br />

галым эдеби материалдарды, эдеби муралардыц танымдык дерек<br />

кездерш утымды да непзд1 колданып отырады.<br />

Халкымыздыц тарихы, элеуметпк курылымы, отаршылдык<br />

зардаптарын iueryi, турмыс-салты, мэдениет!, саяси Kypeci, бш м<br />

денгет туралы ткф-байламдарын Элихан Бекейхан “ Казактар”<br />

(“Киргизы”, 1910) деген орыс тшнде жазган зерттеувде<br />

жалгастырып, терендете туседк Мунда турю тектеске жатканмен<br />

казак 6ip халык, кыргыз eiciHiiii 6ip халык екеш тагы да айкын<br />

айтылады. Ен алдымен бул енбектшдемографиялык, статистикалык<br />

сипаты басымдыгын ескеру кажет. 1817 жылгы санак нэтижес1нде<br />

казактардын Ресейдеп халыктар шпнде алтыншы орында турганын,

167 ЭЛИХАН В6КЕЙХАН (1866-1937)<br />

мелшермен 4.696.600-га жеткенш айтып, он губерния халкынын<br />

сандык ара салмагын кестемен керсетедь<br />

Алаш apaarepi ез енбектер1нде казак арасындагы бурынгы билеу<br />

жуйеш жойылып, онын орнына патша еюметшщ зандары журе<br />

бастаган кезендеп соракылыктарды, орын алган улт танымына<br />

кайшы эдшегаздж, паракорлык, надандык дегендерд1 саралап<br />

керсепп отырды. Кдзакша газет, KiTan жоктыгы, тек татарша<br />

басылымдардын азды-кепп тарайтындыгы да айтылады. Кдзак<br />

ш ш де сауаттылык денгешн керсететш, эртурл1 деректерд1<br />

келт1ред1. Элихан Бекейхан казакша сауаттылар — 42,3 % ,<br />

орысша сауаттылар — 2,7 % , Кдбанбай уез1нде казакша сауаттылар<br />

— 38 % , орысша сауаттылар — 3,6 % деген кызыкты сандарды да<br />

алга тартады. Ел туралы, улт тагдыры жайлы енбектершде ез<br />

кезшдеп казак ахуалын, когамдык-саяси багытгардын сипатын<br />

саралап, улт болашагын айкындауда Элихан Бекейхановтын<br />

кешбасшылык кызмеинш ерекше болгандьпы кепке магам. Онын<br />

эдеби енбектер1, аудармалары, эдебиет туралы кезкарастары осы<br />

максутта айырыкша кызмет erri. Ещц-енга сауаттанып, биим алып,<br />

элеумет iciHe араласа бастаган казак зиялыларыньщ ею багытка<br />

ойыса бастаганын Элихан Бекейханов накты ажыратып айтады.<br />

Олардын 6ipi — мусылмандыкка ден коятын туршпшер, еюшшс! —<br />

европалык дамуды жактайтын батысшылар. BipaK булар эл1 толык<br />

аш м , анык партия больш калыптаспагандыгын ескертед1.<br />

Элихан Бекейхан ултымыздын ата K9ci6i — кой шаруашылыгын<br />

журпзудеп гасырлар бойы жинакталган тэж1рибес1н<br />

тужырымдаган аса манызды тарихи енбектерщщ ез1нде турмыссалтка,<br />

этнотрафияга, тарихка, мшез-кулыкка, казак мэдениетше<br />

катысты кыруар деректер мен дэйектерд1 козгайды.<br />

Элихан Бекейханнын гылыми 1здешстершщ сан алуан<br />

багыттарынын ш ш де тарихи кужаттарды жариялауы ез алдына<br />

6ip манызды сала: ол “Из бумаг султана Большой киргизской орды<br />

Сюка Аблайханова”, “Из переписки хана Средней киргизской<br />

орды Букея и его потомков”, “Из переписки киргизских ханов,<br />

султанов и проч.” секщй документтерд1 бастырды.<br />

Гылыми экспедицияларга шыгу нэтижесшде жазылган<br />

енбектерд1н imiHfle Каркаралы, Павлодар уездер1не арналган<br />

зерттеулер казак руларынын TepKiHiH, есю аныз-энпмелерд!<br />

камтитын кызык, багалы материалдармен ерекшеленед1.<br />

Дегелен, Абыралы, Алтыбай, Кызылтау болыстары жайлы<br />

очерктерде жер ьщгайы, табигат жагдайы, ap6ip рудын кыстауы,<br />

Keicreyi, жайлауы, кузеу1, терт тулйс малынын саны, купм-багымы,<br />

шабьтдыгы, турл1 K3cin иелер! — ет!кшшер, усталар, зергерлер,<br />

балташылар, таскалаушылар, епншшер туралы кыска да накгы<br />

магометтер бершген.

КАЗАК ЭДЕБИЕТ! НЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917) 168<br />

Элихан Бекейхан каламынан туган географиялык,<br />

этнографиялык зерттеудщ 6ipi — “Адай уезшщ казактары”<br />

(“Казаки Адаевекого уезда”) деп аталады. КешпелЬмалшы<br />

адай ауылынын курамы, кепп-кон сипаты, мал саны, коныс<br />

ерекшелйсгер!, кудык, шынырау казу тесий, оларды пайдалану<br />

жолдары, курек-белдеме байлап журу салты, жолым уй жасау,<br />

шубат ашыту, тары егу KecinTepi женшде кезбен керш, бакылаудан<br />

кейш алынган ете багалы этнографиялык дерекгер саралауга<br />

туседь Демографияга ерекше мен берген Элихан Бекейхан<br />

Каркаралы жене Адай уеэдерш мекендеген рулардьщ шеж1ресш<br />

схемага Tycipin, алгаш рет дэлд! генеологиялык карта жасады.<br />

Ал, Кенесары Касымов eMipiHiH сонгы кундерше арналган<br />

Элихан Бекейхан енбегшщ маныздылыгы (“Материалы к истории<br />

султана Кенесары Касымова, Ташкент, 1923”) ондагы деректердщ<br />

канды окиганын iiniHne e3i болган, жасы 95-ке келген Kepi кыргыз<br />

Калигул Эгпбеков аузынан жазылып алынуда жатыр.<br />

Элихан Бекейхан ер турл1 экспедициялар, гылыми топтар<br />

шннде журш, Typni бакылауды, еурауды, есептеуш саралау<br />

непзшде, кептеген кайнарлар материалдарына суйенш, алынган<br />

тарихи, экономикалык, статистикалык, шаруашылык деректерш<br />

корыту барысында орыс тшнде жазылып, патша еюметшщ<br />

басылымдарында шыккан ецбектершде казактын байыргы ата<br />

мекеш, мешшкп жерлерь олардын 6ipTe-6ipTe отарланып, сан<br />

алуан айла-шаргымен, корлык-зорлык аркылы, алдамшы зан<br />

баптарьшен мужыктарга, кепестерге, алпауыттарга, шенеун1ктерге<br />

тартып эпершуш салмакгы делелдермен байыпты да орныкты<br />

керсетш берген болатын.<br />

Ал казак, орыс тщпершде жазылган, мерз1мд1 баспасезде,<br />

ecipece “Казак” газетшде жарияланган макалалардын идеярухы,<br />

ой-толгамы, niicip-байламы, стиль ыргагы мулде белек.<br />

Буларда автор непзшен еткен уакытгар емес, ез заманындагы<br />

кекейкесп меселелерш талдап, ер турл1 агымдарга бага берш, e3i<br />

токтаган тужырымды ортага салады. Кдзак халкынын кешеп еткен<br />

дэ)арлердеп хандары, билер1, батырлары, барша азаматы туган<br />

жердщ карыс-суйем1 ушш касык каны калганша шапкыншы<br />

жаумен алысып, жан алып, жан берсе, сол асыл туяктын алтын<br />

урпагы Элихан Бекейхан букш кайр атын, акылын, 6uiiMiH, мшезш,<br />

талантын жумсап, сонгы дем1 б1ткенше устанган алтын казык, бийс<br />

нысана — ата мекеннщ арыстаннын аузында, тулкш1н панде<br />

Kerneyi, жерден айрылу дегеннщ елджтен, журттыктан ыдырап,<br />

кайьфшыланып, азып-тозып бпу екенш тусшшру еш.<br />

X X гасыр басындагы баска казак каламгерлер1не Караганда<br />

Элихан Бекейханнын 6ip ерекшелш — онын арнаулы еуропалык<br />

жан-жакты 6iniMi бар, дуниетанымы кен, м эсел еш ерекше тереннен

169 ЭЛИХАН БвКЕЙХАН (1866-1937)<br />

тартады, дуниежузтк тарихтан мысал алуга жуйрпс, улттык<br />

мэселеш Ресей империясы келемшдеп жагдайлармен сабактастыра<br />

карайды, кез келген озбыр патша эюм1мен, кызылкез отаршыл<br />

генерал-губернатормен, нэсшшш профессорлармен, шовинист<br />

депутатпен, шаригатка шулгыган дш иелершен, кеудемсок кейб^р<br />

казак окыгандарымен Tepe3eci тен сейлеседь Осы кезендеп<br />

жазбаларында онын acipece публицистикалык шыгармалары,<br />

публицистикалык толгамдары ерекше орын алады. Бул казак<br />

баспасезшщ кэшби Иэм азаматтык саяси бшкке шыгандап<br />

кетершген тусы болды. ¥лттык азаматтык-саяси магынадагы сез<br />

eHepi бурын-сонды мундай денгейге кетершмеген ед1. Элихан<br />

публицистикасында, баспасездеп кесемсездер1нде казак eni мен<br />

жершщ сан кырлы такырыптарын шебер козгады. Саяси таным<br />

тереншп мен каламгерлж шеберлйсп б1рдей керсегп. Мэселен,<br />

бул тюрдш эдшне автордын “YmiHini Дума Ьэм казак”, “Дума<br />

Ьэм казак”, “Тертшпл Дума Ьэм казак” (“Казак” газеп, 1913. № 9,<br />

10,19,23,25) деген макалалар дэлел бола алады.<br />

Жер мэселесше келгенде, Элихан Бекейхан ен шурайлы<br />

пушпактарга ие болып калган орыс мужыгы мен казак кешпел1<br />

шаруасын тенеспрш, 15 десятинадан улес беру туралы эдшетшз<br />

зан шыгарып отырган патша уюмепмен де, Дума мушелер1мен де,<br />

осыган малданган казак зияльшарымен де кел1спейш. Шел, такыр,<br />

куаннан тиепн улеске не епн шыкпайды, не мал багып болмайды,<br />

мунын акыры башкурт агайындарга уксап, жерд1 сатып, не<br />

жалга 6epin, акыр-сонында дапада кангырып калу екенш “Ашык<br />

хат” (“Казак” газеп, 1913, № 24), “Кабинет жершдеп казакгар”<br />

(“Казак газеп”, 1913, № 10), “Жауап хат” (“Казак” газеп, 1913,<br />

№ 28, 29, 36), “Ею жол” (“Казак” газеп, 1913, № 100,101) сиякты<br />

макалаларында сокырга таяк устаткандай епп дэлелдеп беред1.<br />

Казак жершш тарылганын, еншп eMip таласы акылда, усталыкта,<br />

енерде, кэсште екенш нускайды. Тамак, уйкы, жалкаулыкты<br />

куйттеген елше енбекке, б1рлйасе, пршшйс жарысына бел буып,<br />

битек сыбаньпт KipicyniH жолдарын нускайды.<br />

Осы орайда Элихан Бекейхан казак елшщ шла ©Mipi, мшезкулкы,<br />

ел билеу дэстурi, сайлау жуйес], заман талабына орай<br />

жасалмак езгерютерге катысты кептеген енбектер жазып, оларды<br />

ауылдагы улкен ага, Kimi iHire, окыган, мусылманша хат бшетш<br />

ecici кездерге, орысша 6uiiM алган жас буынга арнаган.<br />

Казак-орыс карым-катынастарына, тарихка, зан, жуйесше,<br />

Думага, жер мэселесше арналган макалаларда эр турл1<br />

гылыми енбектерге сштеме жасалып, турл! ютаптардан,<br />

кайнарлардан узшш, цифрлар, деректер келпршп, галымдардыц,

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XXРАСЫРДЬЩБАСKE3I (1900- 1917) 170<br />

шенеушктердщ, депутаттардын аты-жеш керсеплсе, казактын<br />

itmti eMipiH саралайтын енбектердщ жазылу сарыны да, курылым<br />

калыбы да, сез байдамы да олардан баскашарак.<br />

«Журттын момынын тонап алып болган байлыкта канша<br />

береке бар екен?.. Аз адам атка MinaiM деп каскыр болып журтка<br />

шапса, бул журтта береке болар ма” деп жазып отырган Элихан<br />

Бекейхан казак ауылындаш элеуметпк жнсгелюп, бай мен<br />

кедей арасындагы еткел бермес шынырауды нускап тур емес пе?<br />

Сайлау кезшдеп арам мен адалдык, берекес1здйс пен б1рлйс, адасу<br />

мен тап басу, енкейген K9pi, енбектеген бала тагдырына, кара<br />

букара тьшыс TipininiriHe кандай кесапат пен шарапат типзетцд<br />

туралы журтын суйген журекпн толгаулы ойлары, толымды<br />

тужырымдары айызынды кандырады. Элаздщ кез жасы тепл in,<br />

береке-б1рлж кетш, эке баладан, ага шшен айрылган, жершен<br />

жырылып, байлыш тоналган, жылаган казактын калт-култ куйше<br />

Элиханнын кабыргасы кайысады. Сейтсе де, ол жасымай, еткен<br />

заманга салауат айтьш, жана заман ушш “халык пайдасын кутан \<br />

ага-iHi болсан, ecKi тонды сшгап-сшгап суга сал!” — деп TipuiuriK<br />

жарысына шакырады.<br />

Кдзак кауымынын ез iuiiHfleri жерге иелену, отырыкшы болу,]<br />

егшшшкпен айналысу, бала окыту, мусылмандыкты сактау,<br />

европалык дэстурге бет буру, бшпкке халык камын жейтш 6uiiKTi<br />

адамдарды сайлау, ауызб1рл1кп сактау, урлыкты тыю, алым-салык<br />

телеуд1 6ip i3re Tycipy, мал-жаннын дурыс санагын журпзу, мектеп<br />

ашу, медресе салу, газет шыгару сиякты кекейкесп мэселелерд1<br />

саралаган макал ал армен коса, Элихан Бекейхан каламынан<br />

халыкаральпс жагдайга, баска мемлекеттер eMipiHe, дуние<br />

жузшк согыска, Ресейдеп ерекше манызды саяси-элеуметпк<br />

козгалыстарга, партияларга, жиындарга, курылтайларга, бас<br />

косуларга арналган енбектер де туды.<br />

Орыс тшндеп баспасез материалдарына суйене отарып, автор :<br />

6ipiHini дуниежузшйс согыс калай басталды, урыстар кай жерде,<br />

капай журш жатыр, канша эскер, жарак бар, кай ел кандай максат<br />

кездеп отар, гам йммен одактас, бул б1рлесудщ тупга максаты<br />

не — осы алуандас сураулардын бэрше жауап беруге умтылады. ;<br />

Сербия, Болгария, Кдратау (Черногория), Грек болып Typirace<br />

жабылу, мунын шапкыншылык сипаты, 6ip жагында Ресей,<br />

Англия, Франция, еганпи жашнда Германия, Италия, Австрия<br />

болып шабысудын дуниежузш1к согыс ертше айналуы “Керек<br />

сез” (“Кдзак” газет1, 1916, № 23), “Балкан согысы” (“Кдзак” '<br />

газеп, 1913, № 26), “Таты согыс” (“Кдзак” газетс, 1914, № 71)<br />

макалаларында жан-жакты жазылады. Бул, эрине, каз1рп замангы<br />

улттык пубицистиканын алгашкы кадамдары icnerri еда,<br />

Маусым жарлыш казак эдебиетшщ тарихында кептеген

171 ЭЛИХАН Б0КЕЙХАН ( 1866-1937)<br />

халык поэзиясынын, акындар шыгармаларынын тууына себешш<br />

болса, сол туета баспасезде патша жарлыгынын мэнш жанжакты<br />

ашып, саралап публициста калы к макаласын жариялаган<br />

Элихан Бекейханов еда. Осы тар жол, тайгак кешу туста Элихан<br />

Бекейхан, Ахмет Байтурсынов, М1ржакып Дулатов “Кдзак”<br />

газет1н1н 1916 жылгы № 192 санында “Алаштын азаматына” деген<br />

атпен ез ойларын туган халкына ашык айтты, ештенеш жасырын<br />

бупп калган жок. Жагдайды безбендеп Kepin, эскерге баруды, тыл<br />

жумысын icreyai макулдады. вйтпеген кунде кырга солдат шыгып,<br />

мал мен баска быкпырттай тиш, елдщ ipreciH бузьт, жазыксыз<br />

бала-шага, ер-азамаггы кырып жоятынын куш бурын кере бшд1.<br />

Кейш он жылдан сон, 1916 жылгы дурбеленге арналган “ 1916-<br />

1926” деген макаласында Элихан Бекейхан патша жарлыгын<br />

мойындамай, солдатка бармай, елде ереуитге шыккан казак,<br />

кыргыз, езбекп отаршыл кажшерлер кынадай кырганын накты<br />

цифрлармен керсетш берда.<br />

Сол туста сотые журт жаткан шепке, кунбатыс майданга<br />

аттанып, ондагы жМттердщ жагдайын, турмыс-халш iinin-жеуш,<br />

денсаулыгын, жаткан-туртан жерлерш тугел Kepin, ол жайлы<br />

туйгендерш б1рнеше макала, баяндама, усыныс, жеделхат ретшде<br />

газетке, уюмет атына жолдап, казактын ез ш ш е н шыккан дэрпер,<br />

аудармашыларды кандастарына кемек ету уипн жердем жиюта,<br />

майданга баруга шакырып жазган басы Элихан, костаушылары<br />

М1ржакып, Мырзагазы, Тел, Муса, Хасен сездер1 ултгык газет<br />

бетшен туспед1 (“Казак” газеп, 1917, № 215, 216, 219, 220, 221,<br />

234).<br />

М1ржакып Дулатов, Мустафа Шокаевтармен б1рлес1п<br />

Петроградтан 1917 жылдын 20 наурызы куш жазган “Алаш<br />

улына” (“Казак” газеп, 1917, № 225) макаласында “Азаттык<br />

таны атты. Тшекке край жетюздь Куш кеше кул ед!к, ещи бу кун<br />

тенелдак», — деп акпан революциясына куанган Элихан Бекейхан<br />

курескерлердщ неше буынынын сотталып-айдалып, елш-ешш<br />

жур in кол жетюзген бул жещсшщ манызын, тарихи сабакгарын<br />

ашып, ешп казак ел1нде накты icTepre Kipicefli.<br />

Б р кездеп Элихан Бекейханнын ултгык автономия, есе-тевдйс,<br />

азаттык ушш керсеткен кайрат-ж1гер1н, жетекши11к, кесемд1к<br />

кызметш баска да тарихи кужаттармен коса, онын 03i жазган “Жер<br />

комитет” , “Сайлау хукы”, “Комитет сайлау” , “ Казак халкына”,<br />

“Алаштын талапты азаматына”, “ Казак депутаттары”, “Земство” ,<br />

“Мемлекет xani” (“Кдзак” газеп, 1917, № 227, 229, 230, 234, 235,<br />

236, 237) сеюдда енбектершде айтакгап берда.<br />

Мемлекет калпы, жерпл1кп бостандык, непзп кукык, дан ici,<br />

6iniM, ел кортау, салык, жумысшылар, гылым-бшм уйрету, жер<br />

меселес1 деген он турл! когамдык мэселе туралы накты шарттарды

КДЗАК ЭДЕБИЕТТНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917) 172<br />

керсепп берген, acipece, казак жершщ автономиясын жариялаган,<br />

елда президенттщ билеуш мойындаган, жердщ сатылмайтынын<br />

эйгшеген.<br />

“Алаш” партиясы программасынын жобасын жасаушылардын<br />

кеуде тусында Элихан Бекейхан тур. Бул кужат казак елшщ<br />

улт топырагындагы i3iiniKTi дэстур, салт-санамен, озык елдер<br />

тэж1рибесш уластыра отырып жасаган мемлекет курылысы, адам<br />

кукыгы, TipmuiiK камы жешндеп максат-арманынын жобасы еш.<br />

Бил1к басына карулы кушпен келген, миллиондаган<br />

адамдардын канын судай агызган, азамат согысына алып барган<br />

болыпевиктердщ саясатын, Ленин жолын Элихан Бекейхан<br />

кабылдамайтыньш ашык жазады. Ал заман эбден бузылып,<br />

Ресейдщ e3i дай-дай болган шакга: “ Казак болып автономия<br />

боламыз десек, алдымызда meinyi киын 6ip жумбак бар. Орал,<br />

Торгай, Акмола, Семейде кеп мужык 6i36eH коныстас, бр<br />

облыстарда мужыкпен казак кым-кигаш аралас. Мужыктары<br />

аралас казакты тастап, ылги казак болып шыгамыз десек, казак<br />

орыста кал ад ы, казакты бул жерден Keuiipin аламыз десек, бр<br />

казак ата-конысынан кешпес, кешсе акылсыздык болады, казак<br />

жершщ ен жаксысы — осы мужыкпен аралас отырган жер. Тубшде<br />

казак улты 6ip автономия бола калса, ш теп орысты ала кетем1з<br />

бе деген yMiT” (“Кдзак” газеп, 1917, № 251), — деп жазган Элихан<br />

Бекейхан керегенщпне тан калмаска болмайды. Ел тагдыры тарих<br />

безбенше тускен сол ауыр кезенде юмнщ кай бедце жургенш<br />

айгактап беретш деректерш “ Казак депутаттары”, “EidHmi жалпы<br />

казак cbe3i”, “Журт терепи” (“Казак” газеп, 1917, № 235,250, 253)<br />

макалаларынан табасьщ.<br />

Кдзакган езге орыс, немю, монгол, TypiK, армян, жапон,<br />

кытай, кавказ халыктарынын тарихына, этнографиясына,<br />

турмыс салтьша, саяси жагдайына, Ka3ipri халше арнап<br />

Элихан Бекейхан жазган енбектер 6ip кыдыру. Муз курсанган<br />

Ci6ipfliH 6ip пушпагында жаткан аз санды, TypiK тшдес журтка<br />

багышталган “Хакас” (“TeMip казык” журналы, 1922, N° 2-3)<br />

макаласында кандас бауырга im тарту сезшш тур. Ал “Монгол<br />

хэл1”, “Монгол”, “Монгол конституциясы”, “Хутухта хаты”<br />

(“Казак” газеп, 1919, № 13, 20, 29, 1914, № 59) енбектер1 тутас<br />

серия, шогырлы цикл курайды. Окырман кене монгол тарихынан,<br />

Шы т ы с хан, Бату, Угедей, Толы, Кулагу, Кубылай замандарындагы<br />

шабуылдардан, монгол-орыс, монгол-Европа, монгол-кытай<br />

карым-катынастарынан хабардар болып, Ka3ipri дэу1рде кытай<br />

юрштарлытна тускен, Жапониямен жен ушынан жалгасуга кол<br />

созган елдщ жагдайымен танысады, айналып келгенде, куцгп<br />

мемлекеттерд1н элс1здерге батырган Ti3eciH, жасаган каскырлыгын<br />

Kepefli, таласьш-тартынбай бэйге алмайтынга кез жетк!зед!.

173 ЭЛИХАН БВКЕЙХАН (1866-1937)<br />

Гасыр басында Туркияга жасалган зорлыктар, болашакта<br />

1стелмек кастандыктар, елдш жерш белшектеп, бытыратып<br />

тал ап алып кету, Стамбулды жаулап алу жоспарлары “Трубецкой<br />

лекциясы”, “Стамбул Ьэм кылилар” (“Кдзак” газетт, 1915, № 96,<br />

117) макал аларынан аян болады.<br />

Жан-жакты деректерге, эртурл1 мэ/иметтерге непзд елген<br />

енбектердщ гылыми денгеШ биж, ойлары салмакты. Ал кейб1р<br />

накты 6ip мэселеге арналган макал ал ардын сатиралык багьггы,<br />

сыншыл рухы басым. Мелшерден тыс далиып ecin кеткен, ел<br />

есебшен imm-жеп, бос ка отырган арамтамак шенеунжтердщ<br />

(“Кджетаз генерал-губернаторлык”) жер-жеб1'рше жетедь<br />

Эр турл1 такырыптарга арналган гылыми, проблемалык,<br />

полемикалык тгарталас макалалармен коса, Элихан Бекейхан<br />

Typni курылтайларга, съездерге барып, сол жиналыстардын<br />

кайда, кашан, калай еткендт туралы, онда юмдердщ не женшде<br />

сейлегендерш, кандай тужырымдар жасалганын кешнен<br />

баяндайтын шолу, есеп, саралау стилщде жазылган енбектер бердь<br />

Мэселен, “Дума циюп”, “Мусылман съез1”, “Торгай облысынын<br />

мужык-казагынын съез1”, “Жалпы Ci6ip съез1”, “EiciHuii жалпы<br />

казак съезГ, “Сырдария казагьшын съез1” (“Кдзак” газет!, 1914,<br />

№ 69, 72, 85, 96, 92) деген макалаларда элеуметтж саяси жагдай<br />

жан-жакгы айтылып, dp6ip сейлеген шешен сезще бага 6eplnin,<br />

кейб1р кайраткерлерге мшездеме жасалып, кемшшЬс-кател1ктер1<br />

сыналады, ез niKipi усынылады.<br />

Жер, сот, шн мэседелерщдеп, когамдьж курылысты тандау<br />

жолындагы, элеуметтж багдарды болжаудагы epici Ресей, 6epici<br />

казак ипшдеп тартыстар, эр турл1 агымдар Kypeci айтылып, саналуан<br />

шындыктар ашылады. Столыпин, Ленин, Керенский,<br />

Николай патша, казак зиялылары Бакытжан Каратаев, Сералы<br />

Лапин, ЖиЬанша Досмухамедов, Мустафа Шокаев, Мукамеджан<br />

Тынышбаев, Эл1би Жангелдин кызметтер1 туралы Элихан<br />

Бекейхан жазбаларынан мулде жана, бурын мэлгм болмаган<br />

деректер, езгеше бага, тужырымдарды табамыз.<br />

Осы сан алуан такырыптар мен елдж проблемаларды толгаган<br />

публицистикалык енбектершде, баспасез кызметшде Элихан<br />

Бекейхан когамдык-элеуметтж зэру мэселелерш козгаумен<br />

6ipre баспасез iciHiH, кесемсез енершщ жанаша калыптасып<br />

дамуына зор эсер егп. Улттык эдебиетпн асылдарын айкындап,<br />

ерекшел1ктер1 мен даму багыттарын саралап берда.<br />

Казактын данышпан акыны Абай туралы баспа жузш керген<br />

алгашкы ен толымды, терен, гылыми енбек Элихан Бекейханнын<br />

“Абай (Ибрагим) Кунанбаев” (“Семипалатинские областные<br />

ведомости”, 1906, № 250-252) деген орыс тшнде жазган макаласы.<br />

Шындыгына келгенде, Абай мен Элиханнын жас айъфмасы

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 174<br />

б1ржарым мушелдей рана, exeyi де 6ip лтыраптын — Семей<br />

губерниясы, Кдркаралы уезшщ адамдары, сондыктан булардьщ<br />

кез1 lipiciHne ушырасуы, сухбаттасуы эбден ыктимал, 6ipaK ондай<br />

сезш Элихан жазбайды. Абайдын улы Турагупмен, агаларынын<br />

балалары Ш экэрш, Кэютайлармен калай танысты, калай<br />

достасты, калай хат жазысты — булар туралы анык деректер<br />

келпредк Калай дегенде, Элиханнын Абайды, онын айналасын,<br />

шыгармаларын ете терен бшгещпгш айтылмыш макал алан анык<br />

керем1'з.<br />

Бул 63i келемш болмаганмен деректерге, магпметтерге,<br />

тужырымдарга, ой-niKipre аса бай енбек, тобыкты руынын<br />

Турюстаннан Шынгыстауга келуа, Абайдын туысы, ата-теп,<br />

экеа Кунанбайдан тартьш, бабалары вскенбай, ЬТргызбай,<br />

нагашылары каракесек Бошаннан шыккан Берлс би, шаншардын<br />

эй гт кулары Контай, Тонтайлар тугел аталып, Tirni Контайдьщ,<br />

«жазыла-жазыла кожа-молдалардан да уят болды — ешп елмеее<br />

болмас” деген сезше дейш келт1ршед1. Абайдын Семейдеп<br />

Ахмет Риза медресесшде 4 жыл, орысша 3 ай окумен мектептйс<br />

б ш м ш щ шектелш, калган уакытга ез бепмен 1здент араб, парсы<br />

тщцерш уйренш, ислам, Шыгыс байлыгын игерш, орыс тш<br />

аркылы Пушкин, Лермонтов, Некрасов, Тургенев, Достоевский,1<br />

Белинский, Салтыков-Щедрин, Крылов, Толстой, Добролюбов, I<br />

Писарев, Чернышевский шыгармаларын окып, терен бш п<br />

аударып, Спенсердщ “Тэж1рибелер”, Льюистщ “Позитивп'<br />

философия” , Дрепердщ “Европа акыл-ойынындамуы” ютаптарын<br />

зерттеп, европалык бшк медениет денгейше кетершгенш<br />

херсетедь Абай 1здешстерше ыкпал еткен, эртурл1 ютаптар окуына ■<br />

жен сштеген Гросс, Михаэлис сехищ саяси кугындагы адамдар<br />

eciMi айтылады.<br />

Абайдын когамдык хызмеп, есюлйспен xypeci, ел арасындагы<br />

данкы, 6ipTe-6ipTe акындыкка мулдеден коюы, шыгармаларындагы<br />

басты сарындар, Пушкиннщ “Евгений Онегин”, Лермонтовтын<br />

“Ой”, “Кднжар”, “Желкен”, “Дуга”, Крыловтын мысалдары<br />

сеюдш туындыларын казакшага аударуы, оларга музыка шыгаруы,<br />

казак эншшершщ буларды орындауы — осылардын барлыгы тугел<br />

сез болган.<br />

Балаларына бш м 6epyai максат еткен Абайдын улы<br />

Эбд1рахманды Петербургте окытуын, ол азаматтын кыршын<br />

кетуш, Магауиянын ел1мш, пршшгкгщ кеп куресшщ кажытып,<br />

акыры данышпан акыннын опат болуын айта келш, Элихан<br />

Бекейхан Абай шыгармалары Европанын ен атакты акындарына<br />

абырой-данк эперер ед) деген байлам жасайды.<br />

Элихан Бекейханнын гылыми, кесемсез, едеби мурасынын<br />

)Ш1нде жеке мтаптарга арналып жазылган, бфкыдыру макала,

175 ЭЛИХАН Б6КЕЙХАН (1866-1937)<br />

рецензиялар бар. Алгашкы Кудайбершулынын “Турк, кыргыз,<br />

казак Ьэм ханлар mexipeci” (“Кдзак” газет!, 1913, № 12) ютабы<br />

сез болады. IHexipe неше бет, багасы канша, кашан басылды,<br />

бур ын мундай енбектш шыкпагандыгы, тарихи мэндшп<br />

айтылады да, кейб1р накты мэселелер сараланады. Qcipece керей<br />

руынын тарихы, олардын 6ip кезде христиан дшвде болгандыш,<br />

юреш танбаны зиратка, малга басу ce6enrepi керсетшедь<br />

Шэкэр1м деректерше коса Элихан “Адамзат тарихы” ютабынан,<br />

Н.Н.Пантусов зерттеулершен, геофафиялык котам жазбаларынан<br />

косымша дэйектер келпредь Кыртыздардын мелшермен 1200<br />

жыл шамасында О б 1рден Алатауга коныс аудару себептерше<br />

назар аударылады. Абакан, Аша, Кыргыз, Том, Енесай секицп<br />

топонимдерге мэн бepiлeдi. Алаш ураны — калмактар Ахмет ханды<br />

Апаша деп атаганнан шыкты деген Шэкэр1м болжамына орай<br />

Элихан тарихи уксату тэсшн колданып, HeMic ce3iH орыстар калай<br />

шыгарганын айта келш, бул мэселеш терен зерттеуд1, найман, тама<br />

ejinepi жайлайтьш ¥лытаудагы, Каракенпр бойындагы Алаша,<br />

Жошы хандар бежггерше катысты есю энпмелерд1, кене заманда<br />

туган кешпелшер ем1ршен хабар беретш елендерд1, Кенпрбай<br />

бите Кдраменде бидш айткан сезш келттру аркьшы да Элихан ез<br />

пшрлерш дэлелдей туседа. Автор гьшыми дэддгкген ауыткымайды.<br />

Шэкэр1м сездерш кай беттен алганын накты керсетеда.<br />

Жэне 6ip сын макаласьш Элихан тагы да Шэкэр1м туындысына<br />

арнаган (“Кдзак” газетт, 1915, № 121). Бул жолы 1912 жылы<br />

басылган “Кдлкаман-Мамыр” дастаны талданады. Эуел1<br />

Шэкэр1мнш шежхре жазгандыгын, Абайдын атасы Кудайбердшщ<br />

баласы екеншгш, Абайдьщ кез1 Tipicireie келенкеде журген1н,<br />

Иван Гусев деген орыс жазушысынын “Шэкэршнш 6iniMi казакта<br />

жок екен” деген сездер1н келпрш, “Мусьшманшьшык”, “Кдзак<br />

айнасы”, “Жолсыз жаза” ютаптарын шыгарганын айтып алып,<br />

содан кейш “Кдлкаман-Мамырга” ойысады.<br />

Элиханнын керкем шыгармага кояр талабы улы жазушылар<br />

Абай, Пушкин, Лермонтов, Шекспир, Толстой бшктерше орайлас,<br />

тарихи шындыкты дэл берген туындылар катарында “Патша Борис<br />

Годунов”, “Кепес Калашников туралы жыр” айтылып, Шэкэр1м<br />

дастанын сол елшеммен карауга тапап жасайды, “Белинский<br />

сезге акын емес, ойга акын едТ’ деп те ескертед1. Кдзак акыны<br />

да журттын салтын, MiHe3iH, ic кьшыгын терен керсетс1н деген<br />

шарт айтылады. Осы бшк тургысьшан Шэкэрш поэмасы талкыга<br />

тусед1. “Дуниеде адам баласы айнапып етпес eKi-ак Kenip бар: 6ipi<br />

— елш, 6ipi — махаббат” дей келш, Элихан осы ретте поэманын<br />

мыктьшыты мен олкылыгы кай тустарда деген сауалдарга жауап<br />

береш. Калкаман, Мамыр, Кекенай мшез-эрекеттергндёп сешмд1-<br />

ceHiMci3 жайттарды керсетедк Эдеби шарттылык емес, eMip

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 176<br />

шындыгы, заман MiHe3i дурыс керсеплген кезде туган елендерд<br />

сыншы дэл тауып, дурыс керсетш отырган. Казактын турмыссалт<br />

заны, шаригат талаптары, махаббат буйрыгы — осылардын<br />

поэмадагы KopiHici деген сауалдарга Элихан толымды жауап<br />

бередь Непзшен шыгарманы ж отары багалай отырып, акауларды<br />

да тап басып айтады. Ен сонында окырман жайьша ауысып,<br />

ютаптын таралуына мэн 6epin, “Кобыландыны” елдщ талап<br />

экеткенш ескертш, Ахметтщ “Масасы” секищ жана емлемен басу<br />

жаксы екендтн керсетеда.<br />

Элихан каламынан шыккан ен келемш эдеби, гылыми,<br />

фольклорлык енбек — “Каракыпшак Кобыланды” деп аталады<br />

(“Казак” газеп, 1915, № 126-129). Б р - шагын 8 бап, башмшеден<br />

туратын бас-аягы деп-денгелек, ыкшам гана монографиялык<br />

очерк, эй гт халык жыры туралы жуп-жумыр зерттеу. Bipimni<br />

бегпмшеде “ Каракыпшак Кобыланды” жырынын мазмуны<br />

кыскаша гана баяндалады. Токсандагы Токтарбай мен алпыстагы<br />

Анальпстын 6ip перзентке зар болып, эулиеге ат айтьпт, корасанга<br />

кой айтып, крайдан бала сурап, эулиеге тунеп, тусщде аян<br />

берген1н, тогыз ай, он куннен сон алпыстагы Аналыктын 6ip р , 6ip<br />

кыз тапканы, олардын аттары Кобыланды, Карлыга койылгандыш<br />

баянд алады. Кобыландынын кызылбас елше жорыгы, Кеклан<br />

кемтрмен Kesaecyi, жуз краш бийстен тенге атып Tycipin, Куртка<br />

кызга уйлену1, калмак Казанды шабуы, Кебйспмен шайкасып,<br />

колга Tycyi, кугылуы, Алшагырмен кактыгыс, акыргы жеща,<br />

муратка жету1 жайларын сыншы кыска гана баяндап береда.<br />

Зерттеуде ерекше мэн бершген мэселе — жырдагы<br />

Кобыландынын ем1рде болган-болмагандыгы, мундагы айтылган<br />

жайттардын, баян етшген окигалардын тарихи деректермен<br />

сэйкеспп немесе сэйкес емеспп.<br />

Сол ушш автор Шэкэрш, Шокан, белгш башкурт галымы<br />

Ахмет Заки енбектерше сиггеме береда. Талым тарихи шолу жасап,<br />

мойындалган дэлда факплерд1 келпре отырып, Шынгыс ханнын<br />

улкен р ы Жошы нэсшшен шыккан Токтамыс хан заманындагы<br />

Ешге, Аксак Тем ip согыстарын айта келш, сол дэу1рдеп<br />

Кобыланды батыр эрекеп 14-гасыр ортасына лайык екенш<br />

керсетедь Аргын бш Дайыркожаньщ эдшдт ушш Акжол аталуы,<br />

Эбшхайыр ханнын казысы болуы, онын кундеспкпен ajrripuiyi,<br />

осы орайда туган тарихи жырга, Шэкэр1м маиметтерше суйешп,<br />

Кобыланды кызылбас та емес, калмак та емес, казактын ез шпнде<br />

курескен деген niidp туй еда.<br />

Б р — XIV гасыр. Жырда айтылатын Казан хан да — Жошы<br />

нэсшшен. Ол шамасы 1300 жылдары eMip кешкен. Тагы 6ip<br />

Казан хан 1332 жылы такка отырыпты. Каракыпшак Кобыланды<br />

осы 1347 жылы опат болган. Казан ханмен согысуы мумкш деген

177 ЭЛИХАН Б0КЕЙХАН (1866-1937)<br />

тужырым жасалады. Зерттеуш! жырда айтылатын Алшагырдын<br />

гуп-тукиянына зер салып, бзбек хан, Орак батыр, агайынды<br />

кыргыз батырлары Абантай, Тайлак дэу1рлерше де кещл беледк<br />

Шокан жазып алган “Манас” жырыныц “Кекетай асы” белшшдеп<br />

Квкетай мен Кебйсп хан арасынан байланыс 1здейш. Расында да<br />

Квкетайдын MiHreHi шатырдай боз ат. Квкетай ханньщ кызынын<br />

аты да — Кдрлыгаш.<br />

Осындай сан алуан деректерд1 келпре отырып, Элихан Бекейхан<br />

“Каракыпшак Кобыланды” жыры 6ip окиганын KepiHici, 6ip<br />

белгш адамнын гумырбаяны емес, акьш киялы екшеп, взгертш,<br />

квптеген коспалармен жангыртып жасаган керкем шыгарма деген<br />

байлам жасайды. Жырды халыктын турмыс-салтын, пр ш ш к<br />

болмысьш керсететш рухани мэдениет ескерткшй ретшде багалап<br />

тануды усынады.<br />

Ен алдымен галым “Каракыпшак Кобыланды” жырына кейшп<br />

дэуарлер эсершен косылган жамауларды ете дэл, накты керсетш,<br />

кей туста “Сал-сал”, “Заркум” киссаларына уксап кеткендЫн<br />

улкен кемпплйс, халык мурасынын KaaipiH rycipy деп санайды.<br />

Кобыландынын аударыспак ойнап, квкбар тарту орнына тенге<br />

алып ойнауын, Тайбурыл атка жемге кызыл дэр1 косьт жепзуш,<br />

Кобыландынын ашытып бал iuiyiH зерттеуип кейшнен косылган<br />

бершеп акьшдардын колтанбасы екещигш ажьфатып, сол сиякты<br />

солдат, сухар, медаль, шай, алтыатар, сагат секши свздер де<br />

Кобыланды заманынын шындыгын бере алмайтынын дурыс<br />

керсетедь Автор “Крбыландыга” заманынауксамайтынжырларды,<br />

казак журтынын мэдениет тарихына em6ip пайдасы жок еленаерд1<br />

элп “Сал-сал” , “Заркумдагы” кул жэне надан акындар коскан<br />

деп ашынады. Жырдагы казактьш есю наным-сен1мш, турмыссалтын<br />

шындыкпен керсететш суреттерд1 Элихан Бекейхан дэл<br />

тауып, ж т керсетш, ерекше мадактап отырады. Кобыландынын<br />

Кдзан ханнын каласьш алуы, Тайбурылдын шабысы “шын казак<br />

акьшынын ce3i-ay” деп кошемет eruiefli. Абай сынына жанасатын<br />

елевдер мынау деп, жырдын отызга тарта y3inaici бет-бетт<br />

бойынша керсетшеш. Косак арасында журген дэмаз елендер<br />

ynrici реиндеп он уш мысал жэне бар. Болашакга бастырушылар<br />

ecKepyi кажет 36-беттеп сездерге назар аударылады.<br />

Зерттеуил жырдан узшд1 келпре отырып, Кобыланды,<br />

Тайбурылдын кандай екендтн кез алдынызга экеледг вюжшке<br />

карай, ютапка арнап сальшган суреттердщ орыс ютаптарынан<br />

жауапсыз Keinipuie салганын, Тайбурылдын сымдай созылган<br />

казанат болмай, жук тартатын, жал-куйрьпы кушак жетпес<br />

айгьфга, тайказан какпак жауьфынды, узын бойлы, нур жузд!<br />

Кобыландынын мурны пуштиган бакалшыга айналганьш<br />

мыскылдап отырып жетюзеш, ютап безешируде кеткен<br />

кателнстерд1 сынайды.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917)___________ 178<br />

Жырдагы жер-су аттарын ершбей изе отырып, зерттеуш<br />

бол аш акта ютапты кайта басканда, буларды жэне адам аттарын<br />

элшби реттмен ютап сонында беруш усынады. Шокан ютабынын<br />

солай шыкканын еске салады. Ютап басуды тек пайда iaaey,<br />

“Заркум”, “Сал-салдарды” басуды автор бакалшылык жолы,<br />

макулатура, ал Шокан ютабы секшш енбектерд1 басуды асыл<br />

эдебиет басу, литература жолы деп багалайды.<br />

Элихан Бекейхан “ Каракыпшак Кобьшанды” зерттеушде<br />

жырдын непзп сюжетш баяндады, туынды кай дэу1рде<br />

бейнелейтшш карастырьпт, жорамалдын б1рнеше вариантын<br />

усынды, кейшп жыршылар коскан жасанды езгер1стерд1 KepceTin<br />

берд1, текстолошялык тэсшдерд1 колданды, эпостын халык<br />

eMipiH танудагы кызметш айкьшдады, алтеме беру, узпип келнру<br />

улпсш керсетп, ютап безеншру, бастыру мэдениетше катысты<br />

тюрлер айтты, кыскасы, бул енбек — казак сыны, эдебиеттануы,<br />

фодьклортануы, бастау кезшдеп ен алгашкы багалы, гъшыми<br />

1здешстщ 6ipi.<br />

Элихан Бекейханнын фолькдоршы ретшдеп ой-тужырымдары<br />

“Кдзак жыры “Кобыландыдагы” эйел бейнесГ’ (1899) деген<br />

орысша жазылган енбепнде жал раса туседь Мунда казак<br />

фольклоры улгшершш мазмуны бай, формасы сан алуан екенш<br />

керсетш, елендш, жыршы дегендер юм екенш аныктап, ас-тойда<br />

домбыра аркьшы айтылатын жырлардын ерекшелйсгерш танытады.<br />

Калыпты -пршип'кте рута, жузге белшетш казактар ел басына кун<br />

туганда, тулпар MiHin, ту устап, “Алаш” деп уран салып, 6ip женнен<br />

кол, 6ip жагадан бас шыгаратыны ауыз эдебиеп шыгармаларынын<br />

басты сарыны екеш дэлелденеш. Есю наным, сетмдер мен<br />

мусылмандык мураттардьщ “Кобьшанды батыр” жырындаш<br />

Аналык, Куртка, Кдрлыга, Кдрлыгаш тагд ырл арындагы, мшез<br />

калпындагы, гс-эрекеттершдеп KepiHicTepiH зерттеуш i бшпршкпен<br />

талдап, халык санасынан 6ip сешм жуйесшш 6ipTe-6ipTe eiuin,<br />

еюниш арнанын, баска дш нщ орныгуын пайымдайды. Мундай<br />

тургыдан батырлар жырын талдау казак фольклорында жаткан<br />

кептеген рухани байлыкгарымызды аша тусетшше кез жетюзуге<br />

болады. Ислам тарихынан, грек эпосынан мысалдар келпру,<br />

Мухаммедтщ кызы Фатима мен куйеу баласы Эли, Баба тукт1<br />

шашты Эзиз туралы аныздарды пайдалануда, жыр мазмунын<br />

кыска кайырып отьфып, тулгаларга мшездеме беруде Элихан<br />

Бекейхан улкен эдебиетии, сыншы, мэтшнщ терен 6mripi<br />

екещппн танытады.<br />

Элихан Бекейханнын шыгармашылык мурасынын iminae жеке<br />

адамдарга арналган шагын гумырнамалык кесюндеме, портрет<br />

деп атауга болатын 6ip шогьф материалдар бар. Олар орысша,

179 ЭЛИХАН БвКЕЙХАН (1866-1937)<br />

казакша ею тише жазьшган. Булардын imiwieri ен субелкй — Абай<br />

Кунанбаевка арналган эйгш макаласы.<br />

Естелйс, энгше, элштеме, очерк сипатында жазылган 6ip дуние<br />

“Кэютай” деп аталады (“Кдзак” газеп, 1915, № 105). Бул Абайдын<br />

iHici Ыскактын баласы, улы акыннын тунгыш ютабын шыгарган<br />

Кэютай кайтыс болды деп Семейден хабар алган сон, 6ip жагы<br />

кайгырып, 6ip жагы еске алып отырып толганудан шыккан туынды.<br />

Естел1кте Кунанбай немерелер! Кэютай, Турагул, Шэкэр1м<br />

туралы, олардын Элиханмен танысуы, достасуы, киын кездерде<br />

6ip-6ipiHe кол ушын 6epyi туралы жылы, айы, куш айтылган дэлш<br />

деректер бар. Мемлекетпк Думага казак ш ш ен юмдер усынылды,<br />

сайлау калай erri, осы орайдагы Кэютай, Шэкэр1м эрекеттерш<br />

автор анык керсетедй Шарга тускен Тем1ргали, Хасен, Омарбек,<br />

Келбай, туспей калган Жакып жагдайларынан хабар аламыз.<br />

Элиханмен хат жазысып, акылдасып, ен бастысы журт камъш<br />

жеп, Кунанбай тукымынын Карауыл бойындагы жерлерден калай<br />

айрылганын керем13. Элиханнын Семей абактысынан шыгып,<br />

Каркаралыга аттанып бара жатьт, сонгы рет Кэютаймен коштасу<br />

caTi журек теб1рентедк Алаш азаматгарынын калткысыз достыгына<br />

кайран каласын. Сол секши Кэютайдын 1913 жылы 13 мамыр куш<br />

жазган хатьшан келпршген: “9зш кергендегщен кешл баскарган<br />

жок, гумыр нуры кетп, баска умгг кыларльпс нэрсе кергешм жок.<br />

Барарлык жер жок. Мундасар Kici де кем калды. Tipi болган сон<br />

гумыр cypin журм1з. Bipeyre типзер пайда колдан келмеген сон, ен<br />

болмаса ешюмге зарар типзбесек деп, сактанганнан баска жумыс<br />

жок” деген сездер1 KyHi 6iTin бара жаткан адамнын халшен сьф<br />

берсе керек.<br />

X X гасыр басындагы казак зиялылары ерекше курметтеген<br />

орыс адамдарынын 6ipi, эйгш Шыгыс 3eprreymi галым, 6ip кезде<br />

Шоканмен кадет корпусында катар окып, дос болган, кейш<br />

онын ютабын шыгаруга куш салган, казак ауыз эдебиеп улгшерш<br />

жинап бастырган окымысты Григорий Николаевич Потанин еда.<br />

Ол туралы Ахмет Байтурсынов, Мдржакып Дулатов арнау елен<br />

шыгарса, Элихан Бекейхан “ Григорий Николаевич Потанин”<br />

деген ортак атпен ею макала жазды. Алгашкы макал ада (“Казак”<br />

газеп, 1913, № 15) Потаниннш ecKi аныздарды жинау максатымен<br />

Каркаралы уезше баратын сапары туралы айтады, “Тэшр”<br />

ce3iHiH шыгу теркшше, олардын монгол, казак тшдер!ндеп тупю<br />

магыналарына назар аударады. Потанин жазбасындагы уш ак<br />

ки1з уй, акбоз ат жэне Шынгыс ханнын жерле ну i туралы аныз бен<br />

казактын Акбозат, Жепкаракшы ертепсш салыстыра отырып,<br />

аныз, сарын ортактастыгы туралы niKip туйедк Потаниннш<br />

eMipiHeH кыска гана магймет бере келш, “казакты туганындай<br />

жылы кередк «Бишарасын» деп казакка корган болады. 0з

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: X X РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917) 180<br />

гумырында кыл гаи жумысы, журш турган мшез1 анык еулиенщ<br />

гсшдей” деп тужырады.<br />

Еюннп макал ада Г.Н.Потаниннщ туган жер1, балалык, ж п ттк<br />

шагы, бш1м алу кезендер1, патша уюмеп тарапынан эуел1 елш<br />

жазасына кесшп, артынан Финляндияда юсендеугй журш жер<br />

казуы толык баяндалады. Гылыми енбектер1, dcipece “Орта<br />

гаеырдык Европа эпосындагы шыгыс сарындары” ютабы ерекше<br />

жогары багаланады. 1нжш, Тэурэт, Куран, Шумер жазбалары,<br />

еврей, Ассирия, Вавилон мэдениет! жетндеri Элихан б ш м ш щ<br />

терещйгш керем1з. Потаниннщ кызык мшездерш, мэселен, елш<br />

жазасына буйрылган тут баскалардай жылап-сыкгамай, HeMic<br />

т ш ютабын окуы, Томга окуга келген кыздарга ез жанынан<br />

акша 6epyiH кызыкты eTin жазады. “ Кдзакты автономия кылсак,<br />

Караеткел — Алаштын ортасы, сонда университет салып, казактын<br />

улын, кызын окытсак, “ Козы Керпеш - Баянды” шыгарган,<br />

Шокан, Абай, Ахмет, 1УПржакыпты тап кан казактын юм екенш<br />

Европа сонда бшер едГ’ деген Потаниннщ кершкелдтн бупнп<br />

кун дэлелдеп отыргандай.<br />

Орыстын казак ел1 туралы эдш niKip айткан галымдарына деген<br />

Элихан Бекейхан ьщыласы ерекше.<br />

Олардын енбектерш ютаптарында, зерттеулерщде, сез<br />

арасында айтып, сштеме берумен коса, Шрнеше жеке макала да<br />

арнаган. Кыска гана “Петр Петрович Семенов” макаласында<br />

(“Кдзак” газеп, 1914, № 54) кейш фамилиясына Тян-Шаньский<br />

ce3i жалганган галымнын Карл Риттердщ “Азия” итабьш<br />

Г.Н.Потанинмен 6ipneein аудару устшде Алтай, Тарбагатай,<br />

Жепсу, 1ле, Алатау, Ыстыккел, Хан TOHipi туралы жана<br />

материалдар косканын ерекше мадакгайды. Б р галымнын Шокан<br />

мен Потанин тагдырына жасаган ecepi де сез болады.<br />

Кдзак халкына ерекше штипатпен карап, кайыр жасаган<br />

Николай Лукич Скалозубов деген окымысты агроном, eiciHmi жене<br />

ушшш1 Думага депутат болган елеумет Kaflpancepi болгандыгын<br />

Элихан Бекейханнын ею макаласынан (“Казак” газеп, 1915,<br />

№ 109, № 111) алгаш рет 6uiin отырмыз. Лев Толстойдын досы<br />

болган осы Скалозубов Думага казак жер1 ушш казактын ез<br />

депутатындай жанталаеып курескен екен, ол — ол ма, Ахмет<br />

Байтурсыновтын елещн айтканы ушш сотталып, жер аударьшган<br />

каркаралылык азаматтар Хасен, Ыбырай, Смахан, Бодаубек,<br />

Ахмет, Сулеймендерщ еюмет басшысы Столыпинге дейш барып<br />

журш, елдерше кайтарткан екен. Сол азаматтьщ дуние салганын<br />

“Речь” газетшен окып, естл, Элихан e3i де макала жазган.<br />

Элихан портретик жазбаларынын такьфып аясы кен.<br />

“И.М.Мечников” макаласы (“Казак” газеп, 1915, № 126)<br />

орыстын атакты галымьшьщ туганына 70 жыл толуына орай

181 ЭЛИХАН Б6КЕЙХАН (1866-1937)<br />

жазылган. Мунда гылыми мэлшеттер зор. Француз Пастердщ<br />

гылымда ашкан жаналыгы, отан Мечниковтын коскан езшдж<br />

yneci талдана сез болады. Оба ауруынын таралу ce6e6i, адамнын<br />

кеп жасауынын 1шкен-жеген тамагымен байланысы айтылады.<br />

“Вандер Бипьдт” (“Казак” газета, 1915, № 131) макаласында кеме<br />

суга батып бара жатканда кепштж ушш езш курбан еткен 6ip<br />

жас американдыктын ерлт мадакталады. HeMicTiH жумысшы<br />

партиясынын eidnti, эйгии шешен Бебель опат болганда жазылган<br />

материалды (“ Казак” газета, 1913, № 26) кыска кайырылган<br />

казанама-некролог деуге келед!. Орыс тшшде жазылган<br />

“Константин Антонович Вернер” макаласы некролог стилшде<br />

басталады да, ауыл шаруашылыгынын эйгш галымынын eMipiMeH,<br />

гылыми енбектер^мен жан-жакты таныстырады. dcipece профессор<br />

КАВернердщ казак топырагына, казак малшыларынын енбепне<br />

катысты айткан ойларына, Ci6ipfle жасаган icTepiHe, элеуметтж<br />

эрекеттерше кешнен токталады. Bipimni Мемлекеттж Думанын<br />

мушей В.П.Обнинский опат болганда, Элиханнын калам тартуы<br />

маркумнын кадет партиясынын атышулы шешеш, “Бостандык<br />

уакыты тарихы” деген 4 томдык ютаптын авторы болгандыгы<br />

ушш гана емес, ен бастысы — орыстан езге халыкгарга буйреп<br />

бургандыгына iin тарткандык, ел атынан айтылган алгыс.<br />

Эбубэюр Диваев жинап бастырган “Батыр Бекет” жырына<br />

арналган шагын рецензияда шыгармадагы непзп окигалардын<br />

Kiiui жуздеп Алган, Жаппас imiHfle ететш1, Бекетгш тарихи<br />

болган адам екенд1п, ол усталып Ci6ipre айдалганда артынан<br />

эйелшш баруын декабристерд1н ханымдары княгиня Волконская,<br />

Трубецкая эрекетгершен тендес ic деп карайды. “Мырза Ешге”<br />

жырына арналган кыска макал ада Аксак TeMip, Токтамыс, Ед1ге<br />

заманы сез етшед1, шыгарманын керкемдт, мектеп балаларынын<br />

окуга лайьпстылыгы айтылады. “Ер Таргын” туралы да тарихи,<br />

эдеби тюрлер бар.<br />

Казактын атакты, дэулетта, сыйлы KicuiepiHiH 6ipi Есенгул<br />

кажынын арнайы хат жазып, шырга тастауымен ипл1кта 6ip icriH<br />

калай басталганын “Роман бэйгес1” макал асы нан керем^з. Онерге,<br />

гылымга, эдебиетке жанашырлык, ез калтасынан пул 6epin,<br />

жаксы icTepre мурындык болгандар ретшде Альфред Нобель,<br />

Уваров улплерш мысал га алады. Кыскаша жазылган, жазылмак<br />

романдарга терел^к айтып, бэйге беру ymiH Шэкэр1м, Ахмет,<br />

М1ржакып, Бакытжан, Мукамеджаннан эдш казылар алкасын<br />

куруды усынады.<br />

Бутан жалгас, сабактас енбек — “Роман деген не?” (“Казак”<br />

газета, 1914, № 48) макаласында романнын алгаш кай елде<br />

туганын, бул жанрлык форманын ерекшелжгерш, epicTen дамыган<br />

кездер1Н, атакты романшылар катарында Англияда — Вальтер

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917) 182<br />

Скотт, Чарльз Диккенс, Уильям Теккерей, Ресейде — Пушкин,<br />

Гоголь, Лермонтов, Толстой екендитн айтып кетеди. Толстойдын<br />

“Сотые Ьэм татулык” (Э.Бекейхан оеылай аудартан — ред.)<br />

романына ете дел, кыскаша сипаттама бередь Алгашкы казак<br />

романы М1ржакыптын “Бакытсыз Жамалын” атап, шыгарманын<br />

мазмунын шолып, непзп кейшкерлер элемше токгалады. Автор<br />

роман жанрын элеуметпк мэселелермен, адамдар мшез1мен,<br />

тэрбиелж, эстетикалык мураттармен еабактас карайды.<br />

Ереюш 6ip cepniHM eH, керкем титмен, шешен жазылган макала<br />

— “Эн, елен heM онын куралы” (“Кдзак” газеп, 1914, № 6-7).<br />

Мунда Элихан Бекейханнын энге, еленге, куйге деген кезкарасы,<br />

сулулык туралы толгамдары жатыр. Теб1рене, шешше, тегше<br />

сейлейдь Шалкып отьфады. Евди 6ip орайда элемге эйгип еЫмдер<br />

Гете, Шопенгауэр, Бетховен, Мартин Лютер айтады деп, олардын<br />

шюрлергн келпре келш, акьфында Абайдын “влен — сездщ<br />

патшасы, сез сарасы” деп басталатын елещмен тужырады.<br />

Жусшбек Аймауытовтын “Карткожа” романын Элихан<br />

Бекейхан кыска талдап, шыгарманын керкемшк, элеуметпк мэнш<br />

ашады, стильдж, жанрлык ерекшел1ктерше (“Енбеюш казак”<br />

газеп, 4.11.1926) мэн береди. Мундай кенеул1 шагын рецензия<br />

катарьша Матжан аудартан Вс.Ивановтын терт энгшесше,<br />

Жусшбектщ “Психология” ютабына арналган материаддарды да<br />

жаткызута болады.<br />

Элихан Бекейханнын гылыми, зерттеу, публицистикалык<br />

шыгармалары ез кезшдеп ен уздйс элем галымдары, каламгерлер1<br />

тудырган енбекгердш би1к ерес1мен денгейлес. Жазушьшар<br />

— Радищев, Новиков, Пушкин, Лермонтов, Салтыков-Щедрин,<br />

Достоевский, Толстой, Шекспир, Гете, Герцен, Тургенев,<br />

Короленко, галымдар —Белинский, Дарвин, Уэлс, Спенсер, Плано<br />

Карпини, Пастер, Мечников, эскербасылары —Шьщгысхан, Аксак<br />

TeMip, Наполеон, Абылайхан, пайгамбарлар — Гайса, Мухаммед<br />

eciMflepi. Мемлекеттер — Америка, Англия, Германия, Жапония,<br />

Франция, Туркия, калалар — Петроград, Мэскеу, Лондон, Париж,<br />

Берлин, Стамбул, Минск, Самара, Уфа, Казан, Орынбор аттары<br />

макалаларда жш кездесш отырады. Казак, орыс, француз макалмэтелдерш,<br />

эйгш адамдардын сездерщ колданады.<br />

Буюл саналы eMipiH халкына, халкынын азатгыгына арнаган<br />

Элихан Бекейхан барлык кажыр-кайратын, 6LniMiH, дарынталантьш<br />

патша еюмеп кезщдеп кыспак-канау, отаршылдыкзорлык<br />

кезшде калам куплмен жазылган енбектер1нде калын<br />

казактын ез шпндеп алауыздык, жал каулык, eripiK, урлык, шаруага<br />

кьфсыздык такылеттес кесапаттарды MiHen сынай отьфып, ел<br />

тагдыры ушш ен басты нэрсе, непзп байлык, пршшк кез1 — жерге<br />

иелену екенш терен сезгнш, осы багьггта жумыс жасайды, гылыми

183 ЭЛИХАН В0КЕЙХАН (1866-1937)<br />

зерттеулер, макалалар жазады. Ал GipiHini дуниежузшк с о г ы с<br />

кезшде ipreci шайкалып, 1917 жылгы а клан революциясынан кейш<br />

патша ук1мет1 кулаган сон, енш казактын ез тазпнш ез! устайтын<br />

ел болу мумкшдгп туган ын угынып, енд!п 1здешстер, курестер<br />

арнасын езгертш, топ болып, тутас куш болып, уйымдасып<br />

кимылдау максатында анык багдарламасы бар улттык партия куру,<br />

кас-душпаннан коргану ушш милиция, эскер жасактау, акырында<br />

- улттык мемлекет куру арманын табектеп айтады.<br />

Осындай жагдайларга байланысты Элихан Бекейханнын<br />

элеуметпк-когамдык, саяси, рухани кезкарасында болып<br />

еткен кат-кабат эволюцияны керуге болады. Элихан Бекейхан<br />

тапантыныц сан-алуан кырлары оньщ тэжзрибеге, планеталарга<br />

арналган гылыми макал ал арынан, ез басынан еткен жагдайларды<br />

талдаган естелпсгершен, достарына жазган журекжарды<br />

хатгарынан, Эзоп, Мопассан, Толстой, Чехов, Короленко<br />

шыгармаларын аударуынан KepiHin жатады.<br />

Бупн танда Бекейхан енбектер! тугел жиналып 6inceH жок. Олар<br />

Мэскеуде, Санкг-Петербургте, Самарада, Омбыда, Семейде, баска<br />

да калаларда шыккан мерз1мд1 баспасез бетгершде, турл1 архив<br />

койнауларында жатыр. Буларды тутас жинау, бастыру 6 ip ic болса,<br />

Элиханнын тарих, этнография, статистика, экономика, саясат,<br />

эдебиет туралы енбектерш тубегейпа зерттеу, диссертациялар,<br />

монографиялар жазу еюнип ic екеш хак.<br />

X X гасыр басындагы эдебиетш1здщ кур дел i, шыргалан

ШЭКЭР1М Ц¥ДАЙБЕРД1¥ЛЫ<br />

(1858 -1931)<br />

тарихында Элихан Бекейханнын<br />

дуниетанымдык,<br />

кешбасшылык<br />

кайраткерлшнщ енеге y^rici жаркырап<br />

RepiHin-ак тур.<br />

Он тогызыншы гасырдын екшхш<br />

жартысында казак елшщ когамдык ем1ршде,<br />

мэдениеп мен енершде, улттык эдебиетшде<br />

аса ип жангырулар бой керсетп десек,<br />

бул тустагы улы Абай бастаган жанашыл<br />

багыттагы реалиспк эдебиетпн даму<br />

каркыны айрыкша болды. Халкымыздын<br />

аса кернекп акындарынын 6ipi Шекэр1м<br />

Кудайбершры да, мше, осынау еркешй ортада ecin ержетп.<br />

Ол 1858 жылы ескше жыл санау бойынша 11 шщдеде Семей<br />

облысынын Абай ауданында дуниеге келд!. Экес1 — Кудайберда —<br />

Абайдын агасы, Кунанбайдын Кунке атты бэйбшесшен туган.<br />

Шэкэр1м бес жасында окуга 6epmin, eKi жылдай окиды. Жет1<br />

жаска келгенде, 1866 жылы execi Кудайберд1 37 жасында дуние<br />

салады да, UlexepiM будан былайгы уакытта Кунанбайдын<br />

тэрбиес1нде, вкелей Абайдын камкорлыгында болады. Шыккан<br />

ортасьшын аса бай дэстур1 мен акын агасынын тагылымды тербиес1<br />

табигатынан зерек те алгыр Шекэр1мн1н жевмд1к, жокшылык<br />

кермей есуше гана емес, оньш талантты акын, парасатты ой neci<br />

репнде калыптасуына да айрыкша ыкпал жасайды.<br />

Улы Абайдын манына шогырланган талантты жастар туралы<br />

айта келш, Мухтар Эуезов былай деп жазады: « ... Ондай акын<br />

тертеу. Онын eKeyi Акылбай, Магауия — Абайдын ез балалары,<br />

мунын eKeyi де 1904 жылы Абай елген жылы елген. Калган

185 ШЭКЭР1М К,УДАЙБЕРДГУЛЫ (1858 -1931)<br />

eKeyi Кекбай, Шэкэрш. Осы терт акынньщ толык магыналы<br />

шэюрттерЬ. Шындыгында да Ш экэрш — Абайдын ен талантты<br />

шэюртгершщ 6ipi, 3pi ен мол мура калдырган шэюрп.<br />

Абай шэюртгершщ кай-кайсысы да улы устазыньщ баскан<br />

i3iH кайталамай, енер кегшде ездершше сокпак салуга умтылды.<br />

Абай ез шэюртгершщ еленщерш yHeMi кадагалап отырган. 03i<br />

такырып берш жаздыргандары да аз емес. ¥лы акьш жастардын<br />

туындыларына сын кезбен карал, багыт-багдар 6epin отырган.<br />

Шэкэр1мнш акындык жольш айкындай берген де, мше,<br />

осындай улы мектеп, Абайдын акындык дэстур! болды.<br />

Шэкэр1мнщ терен магыналы шыгармашылык мурасынын ен<br />

бойынан Абайдын реалиспк сарьшы, керкемдж, эстетикалык<br />

танымыньщ ocepi унем1 белп 6epin отырады.<br />

Арнайы оку орындарында окып бипм алмаса да, ез бетшше<br />

щене журш жэне Абай агасынын басшылыгымен жан сарайын<br />

байыткан Шэкэр1м ез заманьтда казак арасындагы, кала бердц<br />

буюл Турюстан елкесшдеп аса бшмдар, ойшыл адамдардын 6ipi<br />

атанады. Араб, парсы, TypiK тшш бщш, орыс тшне жетж болды.<br />

Жасымнан жетж бщщм TypiK т ш н ,<br />

Сол тшге аударылган барлык б ш м .<br />

Ершбей енбек етпм, енбек жанды,<br />

Жаркырап карангьыан туып кушм.<br />

Ояткан меш ерте Шыгыс жыры,<br />

Айнадай айкын болды элем сыры.<br />

Талпынып орыс т ш н уйренумен<br />

Надандыктын тазарып, Kerri Kipi, —<br />

дейцп акьш езшщ «Жасымнан жетж бщшм TypiK тшн» атты<br />

елешнде1. Бул арада акыннын бш м денгейшщ каншалыкты<br />

болтаны айкын ангарылады. Сонда да болса акьш:<br />

Кеп б ш м жок бойымда,<br />

Ш ы н мактан жок ойымда, —<br />

деп, ani де оки туссем деген ой-арманынан ажырамайды. Бул онын<br />

ем1рлж нысанасы, сез eHepi элем1ндеп тем1рказыкгай багдары<br />

болса керек. Сол себелп де оньщ ез бетчмен iaaeHin тапкан рухани<br />

казынасы да аз болмаган. Сол аркылы ол ез заманьшын парасатты<br />

азаматы атанган.<br />

1Шэкэрш. Шыгармалары. — А., 1988,143-6.

КДЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917)___________ 186<br />

1904 жылы Ш экэртнщ улы устазы Абай кайтыс болды. Осы<br />

жылы ол езшщ кос бауыры Акылбай мен Магауиядан айрылады.<br />

Шэкэр1мге бул окигалар аса ауыр соккы болып тиедь Ендш<br />

жерде ол айналасындагы Tipuiinix кубылыстары туралы, тагдыр<br />

шыргаландары жайында езшщ innd сауалдарына жауап iaaen,<br />

философиялык ойлардын шр1мше бершеда. Б ш м ш кенейтуге, кеп<br />

окуга ден кояды. Улкен yMiT аркалап, 1905-1906 жылдары Меккеге<br />

барып кайтады.<br />

«Меккеге барам деп шыктым,—деп жазады Шэкэр1м,— opi бара<br />

жатканда Стамбулда 13 кун болып, келе жатканда 13 кун болып,<br />

канша тарих акгарып, керек ютаптарды почтамен уйге ж1берш<br />

отырдым. Меккенщ де, Мэдиненщ де тарихтарын актардым.<br />

BipaK жол катынасы жайсыз болып, Египетке баруга руксат ала<br />

алмадым. Сол кездер1 Шыгыс, Батые галымдарымен кеп сейлесш,<br />

ой-тюрлер1мен, Шыгыс, Батыстын ертедеп галымдарынын<br />

шыгармаларымен танысьпт, оларды жаздырып алдым. Александр<br />

салдырган ютапханада кызмет еткен галымдардан сурап, керекп<br />

ютаптарды жаздырып алдым. Абайдьщ акыл-кенеа болмаганда<br />

мен ол жерлерге бармаган да болар ед1м»2.<br />

Осыган Караганда, Шэкэр1мнщ Меккеге бару сапары устазы<br />

Абайдьщ кез1 TipiciHfle айткан акыл-кенесш ic жузше асыру<br />

максатьша арналган. Бул акыннын санасын жана би1'кке KeTepin,<br />

6uiiM epeciH, ой тынысын кенейткен 1эдешс сапары болды.<br />

1909-1910 жылдар шамасында Шэкэр1м елден аулактап,<br />

Шакпак деген жерде жалгыз уй eMip суреда. Ондагы максаты eMip<br />

бойы жинаган бш м казынасын онашада кагаз бетше Tycipy, кейшп<br />

урпакка жетюзу efli. 0зш щ «Kefi6ipey безии дейд1 елден MeHi» деп<br />

аталатын елещнде Шэкэр^м былай дейш:<br />

М ен жалгыз, сендер елде койдын калып,<br />

Е ш ю м т н кеткетм жок малын алып.<br />

Елу бес жыл жинаган казынамды<br />

Онашада корытам ойга салып3.<br />

1917 жылгы Ресейдеп тенкер(стерден кейш акын ел ортасына<br />

оралып, белсешп кызметпен айналыса бастайды. Баспасезде<br />

б1ркатар макал алар жариялайды. Жана заманнан жаксылык Kyrefli.<br />

BipaK кеп узамай шындыкка Ke3i жеткен Шэкэр1м Шакпактагы<br />

уйше кайтады да, eMipiHin сонына дейш сонда болады. Акын 1931<br />

жылы 2 казан куш каза табады.<br />

* * *<br />

0 3 Ш Щ жарты гасырдан астам уакытка созылган шыгармашыл ык<br />

2 Сонда.<br />

3 Сонда, 172-6.

1Я7 ШЭКЭР1М К,УДАЙБЕРДГУЛЫ (1858 -1931)<br />

сапарында Шэкэр1м халкына аса мол мура калдырып Kerri.<br />

Осы муранын ен 6ip шурайлы да келемд1 керкем саласы — онын<br />

поэзиялык туындылары, эсем лирикасы.<br />

Шэкэр1м — XIX гасырдын еинпй жартысы мен X X гасырдын<br />

басындагы казак эдебиепнщ шеж1ресшде Абайдан кейш турган<br />

тулгалы акьш. Ол улы Абайдьщ сез енерше деген ыкыласы<br />

мен пейшн Kepin eeri. Содан да болар, ол о бастан-ак акындык<br />

енердеп езшщ биж нысанасын, асыл муратьш айкын ce3iHin<br />

калыптасты. Халыктын муцын жырлау, адам касиеттерш кастерлеу<br />

онын шыгармаларыньщ алтын аркауына айналды. Эзшщ алдына:<br />

Адамдык борыш ар ушш,<br />

Барша адамзат ка мы ушш.<br />

Серт бергем енбек етем деп,<br />

Алд аты атар тан уш ш , —<br />

деп катан серт кояды акьш. Шэкэр1м лирика жанрында Абай<br />

кальштастырган реалистж дэстурд1 жемкп жалгастырды. 0 з<br />

туьшдыларьшда e3i eMip сурген fleyipfliH барльж шындыгын тап<br />

басып суреттей бщп. Ол сол кездеп казак даласындагы когамдыксаяси<br />

жэне элеуметтж-турмыстык жагдайларды жаксы бщш. Сол<br />

ce6enTi де Шэкэр1мнщ шыншыл лирикасы сол дэуардеп казак<br />

eMipiHiH айнасына айналды.<br />

Шэкэр1м лирикасынын такырыптьж камту аукымы ете кен.<br />

Акын мураларынын шпнде ce3iMHiH нэзж сырларын шерпп,<br />

жастыктын жалынды шактарын медщрете зерлеп берген махаббат<br />

лирикасын да, ез заманьшын букш болмыс бш м ш барынша<br />

сезше отырьт, уакыт пен котам, пршш ж пен адам жайында<br />

шабыттана сыр акгарган саяси-елеуметтж лириканы да, даланын<br />

эсем керю мен жаратылыстьщ тамаша кубьшыстарын шебер<br />

ернектеген табигат лирикасьш да, заттар мен кубылыстар, акикат<br />

пен болашак, TipiuuiiKriH Heri3i туралы терен толганысты ойлар<br />

усынатын азаматтык, философиялык лириканы да молынан<br />

ушыратамыз.<br />

Шэкэр1мн1н лирикалык шыгармаларында жеке адам<br />

бойындагы усак-туйек м1ндерден бастап, сол кездеп когамнын<br />

саясаты сиякты курдел1 мэселеге дейшпнщ 69pi камтьштан. Халык<br />

eMipiHfleri Kepi тартар кемшш1к атаулыга журеп езипп, букараны<br />

саналы эрекетке шакырады. вз тусындагы байлык пен мансапты<br />

мансук епп, соган жету жолында ел муддесш курбан етуге даяр<br />

тогышарлар мен ульпстарды, шенкумар эюмдерд1 encip сынга<br />

алады. Осыньщ бэр1‘нде де ол халык букарасынан кол узбейдй<br />

Шэкэр1мнщ акын болып, айналасына таныла бастауы —<br />

еткен гасырдын жетшсшпп жылдарынын аяк meHi. Бул кезде

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС КЕ31 (1900-1917) 188<br />

онын балауса каламынан тур жагынан тын, магынасы терен,<br />

философиялык жаналыгы айкын еленаер туды. Оларда акын<br />

махаббат пен жастык сезшдерш квб1рек жырлады. Осы туста туган<br />

«Жастык туралы», «Кэршк туралы», «Жаз келер», «Жастарга»,<br />

«Шын сырым», «Арман» сиякты кептеген влендершде акыннын<br />

айшыкты тип мен медгпр сыршылдыгы сезшедк<br />

ГауЬардай кез1,<br />

Булбулдай C03i,<br />

Жаннан аскан 6ip nepi.<br />

Жуз16ip айдай,<br />

MiHe3i майдай<br />

бзгеден артык сол жер1.<br />

Дариядай акыл мол ед1,<br />

Жан гашыгым сол еш4.<br />

Б р Шэкэр1мнщ 1879 жылы жазган «Жастык туралы» атты<br />

елещндеп сыршыл шумактар болса, Ш ы ш с поэзиясынын<br />

дэстуршде жазылган «Шын сырым» атты елешнде мынадай<br />

жолдар кездеседа:<br />

Ж1бектей кап-кара<br />

Таралган шашын бар,<br />

Буцырсыз тап-таза<br />

Жаралган басьщ бар.<br />

Кардай аппак<br />

8xiMci3 мавдайын кен,<br />

Кынаптан суырган<br />

Кднжардай касын бар5.<br />

Тунып турган сурет, твгшш турган сез1м. Бозбала шагында<br />

жазылган осы тэр1здо влецдершен-ак Шэкэр1мшн айналадагы<br />

кубылыстарга, адамдар арасындагы катынастарга деген вз тушж,<br />

философиялык пайымдары квршш жатады. Ол айналасына ойлы<br />

квзбен карап, niKip туйедь Сол аркылы езшщ eMipre, котам мен<br />

■пршшкке деген кезкарасын калыптастырады.<br />

Шэкэр1м лирикасындагы Абай дэстуршщ iaaepi онын<br />

елендер1ндеп гуманистж, адамгершипк сипаттан да айкын ’<br />

кершедЬ Шэкэр1м елендершдеп ен басты нысана — адам. Ол<br />

адамды унем1 жаксылыкка жетшуге, онын бойында жанаша<br />

касиеттер калыптастыруга умтылады. Адамнын мшез-кркындагы<br />

* Сонда, 26-6.<br />

5Сонда, 44-6.

189 ШЭКЭРШ КУДАЙБЕРДГУЛЫ (1858 -1931)<br />

сал актык пен ершшектйс, жалкаулык пен мактаншактык<br />

касиеттерш сынга алды.<br />

Ершшектен сал актык,<br />

Салактыкган надандык.<br />

BiprneH 6ipi туады,<br />

Жогалар суйтт адамдык,—<br />

дейд1 акын.<br />

Шэкэр1м лирикасынын аса 6ip аукымды саласы — онын<br />

Абай дэстуршде жазылган агартушылык сарьшдатът елендерк<br />

Ол 03i eMip сурген заманнын барлык болмысын, букш казак<br />

кауымьшьщ экономикалык, элеуметпк, руханн дамуынын<br />

дэрежесш жан-жакты тусшген кайраткер болды. О зш щ туган<br />

журтынын болашагы ушш жаны ауырып, журеп сыздады. Осы<br />

сез1ммен кептеген жырларын жазды. Бул туста да ол Абаймен<br />

ундес . Рылымга кол жетюзудщ, халыктын OMipiHe ишкентай<br />

болса да жаксылык жасаудын 6ipfleH-6ip жолы ад ал енбек ету деп<br />

бшген данышпан Абай:<br />

Рылымды 1здеп,<br />

Дуниет кездеп,<br />

Ей жакка ущдшм6, —<br />

деп бийм табуга шакырса, Шэкэр1м жырлары да адамды ад ал |<br />

енбекке, гылым мен мэдениет уйренуге багыттайды:<br />

Куш-TYHi дей керме, гылым iane,<br />

Калсын десен артында адам атын7, —<br />

дейш ол.<br />

Абай кетерген эдшет идеясы, ар тазалыгы Шэкэр1м I<br />

ойлы болуга шакырады. «Насихат* деп аталатын елешндеп ойлар<br />

сонын айгагы:<br />

Сусаганнын сусыны бол су сыкылды суп-суйык,<br />

BipaK ондай болма салкын ел кешл1н калдырып.<br />

От сыкылды жылы болсын жуз1н1з бен ce3ini3,<br />

BipaK ондай махаббатсыз болма ертеп, жандырып*.<br />

6Абай. Шыгармаларынын eici томлык толык жинагы. I-т., —А., 1995.114-6.<br />

7 Ш экэрш. Шыгармалары. 93-6.<br />

' Ш экэрш. Жолсызжаза. — А., 1988. 88-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917) 190<br />

Акын ез халкынын басындагы кемшшктерд1 ен алдымен<br />

европадык, элемдак гылым-бшмнен шет калуынын салдары деп<br />

бшц:<br />

Жер жух жабылганда гылым жакка,<br />

Кдзак жур кумарланып кур атакка, —<br />

деп куйзедщ'. Бул тустагы акыннын тусштнде оку мен б ш м 1здеу,<br />

гылым табу—адамзат баласын нэрл1 бастаудан сусындатып, алдаш<br />

макеатка жетюзетш асыл казына, адам бойындагы жамандыктын<br />

тамырына балта шабатын ен куатты кару. Сондыктан да од казак<br />

когамынын сол кездеп сипатын пшншылдыкпен суреттей келе,<br />

eM ip, болашак туралы терен ой толгау барысында K03i ашык,<br />

KOKiperi ояу азамаггардын ел ппщде кеп болуын, сол аркылы<br />

халкын сауаттылык сахнасына шыгаруды армандады. dcipeee<br />

«Ашу мен ынсап» атты елешнде акын позициясы айкын кершей.<br />

Сол сиякты:<br />

Уйренсе гылым менен сан енерш,<br />

Бшер e.ni-ay енердщ не берерш.<br />

Танысса акын, ойшыл адамымен,<br />

Табар ед]-ау адалдык ар кемегш, —<br />

деп, «Молдалар езгелерш кэшр дейдЬ>9 атты елешнде элемдйс<br />

гылым мен мэдениеттщ биМне умтылды. Сол жаксылыктарга<br />

халкынын назарын аударуга тырысты. бзге елдер эдебиепнщ<br />

узщк шыгармаларын казак тшне аудару аркылы осы идеясын<br />

жалгастыра тусть<br />

Кдзак халкынын жаксы болашагы туралы акыннын уш 1917<br />

жылгы окигалар кезшде ерекше куатты секщщ. «Бостандык<br />

таны атты», «Бостандык туы жаркырап», «Кош, журтым» сиякты<br />

елендершде акын казакты оянуга, маргаулыктан арьитуга<br />

шакырды.<br />

Бул кезенде Шекэр1мге елшщ басына тэуелаз заман тугандай<br />

кершд1, содан ум1ттендк Акыннын лирикалык каИарманы да осы<br />

сарында ун катты. Ш экэршнщ кешпкер1 шарк ура ойланады,<br />

кемшшк атаулынын себебш, тыгырыкган шыгудын амалын<br />

1эдейда.<br />

Мылтык билеп турганда эдшет жок,<br />

Алдамай-ак аулак ел, жарыктыгым, —<br />

9 Шэкэрш. Шыгармалары. 211-6.

191 ШЭКЭР1М КУДАЙБЕРДГУЛЫ (1858-1931)<br />

деп («Акьш немене»), акын котам дамуынын бугтш мен ертендне<br />

ойшыддыкпен кез жберещ. 0M ip бойы эдшет iaaen еткен Шэкэр1м<br />

зорлык пен зомбылык, езгеш карудын куш1мен багындыру бар<br />

жерде адам баласы ешкашан дегенше жете алмайтынын айтады. Ол<br />

жаксылык пен жамандыктын, дурыс пен TepiciiH ара ж ш н тамаша<br />

айырады. Turn адамзатты бакытка жетюзед1 деген гылымнын езше<br />

кейде сескене карайды. «Сен гылымга» атты елешнде Шэкэр1м<br />

шын иесш таппаган шлымнын аса KayinTi екенш айтады:<br />

Шын залымга берме шлым,<br />

Ол апар да ок кылар10.<br />

Шэкэр1мнщ лирикалык каЬарманынын бейнелеу ерекшелпсгер1<br />

де кешл аударарлык. Абай елешндеп сиякты Шэкэр1мде де<br />

«журек», «Tin», «сез» угымдары мол ушырасады. Булардын кайкайсысы<br />

да кейшкердщ азаматтык парасатын, адамгершшк<br />

тазалыгын немесе белгш 6ip сэтгеп кешл куйш дэл жетюзуге<br />

мумющпк бередь Акын «мешнщ» басындагы сан алуан сез1мдерщ,<br />

куаныш пен куйшшгп, умгг пен торыгушылыкгы осы угымдар<br />

аркылы пайымдай аламыз. Шэкэр1м заманынын курделшш онын<br />

елендершен, ондагы лирикалык каЬарманнын кейде «тэта», кейде<br />

«ащы», кейде «долы» тшнен ангарылып жатады. Кеп жагдайда<br />

акыннын «меш» «таза журек» i3fley жолында «от журегш* колына<br />

ап, «сум журектермен» ай каска шыгады, заман эм1ршен аса алмай<br />

калган шактарда пушайман куйге туе in, «дертп журекке», «жаралы<br />

журекке» айналады. Ашынган сэттер1нде Ш экэршнщ «меш»:<br />

Мендосынмын, жауемес,<br />

Enipe берме, кайта ту.<br />

Журепм дертп, cay емес,<br />

Сол себепп сез1м у11, —<br />

деп ашы ун катады. Карап отырсак, «жартаска барып, кунге айгай<br />

салып» еткен улы Абайдын басындагы хал Шэкэр1мде де бар.<br />

Айналасынан езшщ он ce3iH угар жан таппайды. Сол себе m i де ол<br />

езшщ «Ашу мен ынсап» деген елешнде:<br />

10Сонда, 115-6.<br />

" Сонда, 91-6.<br />

11Сонда, 51-6.<br />

Айырмайды арасын,<br />

Булдыр менен аныктын.<br />

Енш кайда барасын,<br />

Typi мынау халыктын?13—

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 192<br />

деп тыгырыкка ттрелгендей, TipiuiniicreH торыккандай болады.<br />

Ш экэрш нщ жазба эдебиеттщ дэстурше лайык 6ip езгешелт<br />

ез тусындагы б1рсыпыра акындарга Караганда, ©з айткандарынын<br />

бэрш б1рдей акикат, шындык, дайын турган акыл деп усынбауы,<br />

окушынын ез талгамына салып, керегш кабылдауды мегзеу1, ap6ip<br />

мурага байыпты сын кезгмен карай бшуге шакыруы.<br />

KiM айтса да, сынамай койма, жаным,<br />

Акылына сынатып ойла, жаным.<br />

Пэленше екем айткан сез дурыс кой деп,<br />

Журектщ таразысын жойма, жаным.<br />

Тепе тексер сез керсен сыр мен сынын,<br />

Тузетуге именбе тапсан шынын.<br />

Эдеп сакта, жалгыз-ак кате айтты деп,<br />

Былшылдатып дей керме тапсан MiHiH.<br />

Бше тура ш айтар кате сезш,<br />

Бшмшге есептер эргам езш.<br />

Тутан xepi, эдеИ, туган eni,<br />

Адастырар, айткызар байлап кезш, —<br />

деген шумактардагы жылы рай, сыпайы эуендер, сондайак<br />

философиялык тужырымдар мен байсалды ой-птрлер<br />

Шэкэр1мнщ акындык мэдениетш езше лайык бишнен танытады.<br />

X IX гасырдын сонгы кез1 мен X X гасырдын алгашкы<br />

жылдарында казак эдебиетш элеуметтж ой куралы, рухани<br />

куш дэрежесше кетерген казак акындарыньщ алды Шэкэр1м,<br />

демократиялык багыттагы жазба эдебиеттщ «тш устартып енер<br />

шашпак, наданнын кещлш койып кезш ашпак» дэстурш едэу1р<br />

Lnrepi бастыртан. Эдеби угым-туешжтерге улкен талгаммен<br />

карауды Шэкэргм — казак тэж1рибес1нде алгаш койгандардын<br />

6ipi. Осы аркылы ол окушысьшьщ эстетикалык таным-талгамын<br />

калыптастыруды кездед1.<br />

Акын ез тусындаш когамдык ем1рдщ б1рсыпыра шындыгын<br />

орынды кере бшген жэне отан ез катынасын танытып отырган.<br />

Шэкэр1мнщ eMip сурген тарихи кезешнде патшалык Россиядагы<br />

жнИангердж куштердщ канаушылык саясаты шет аймактарда да<br />

айрыкша epic алып, енбеюш букаранын турмысын бурынгыдан<br />

да ауырлата тускеш машм. Расырлар бойы устемдж етш келген<br />

надандык пен карангылык казак когамында бул кезде езшщ<br />

кертартпалык сипатын ете-мете айкын ангарткан ед!. Когамдык<br />

ем1рдщ осы сипатты ерекшел1'ктер1 Шэкэр1м акыннын назарынан<br />

тыс калмайды.

193 ШЭКЭРТМ КУДАЙБЕРДГУЛЫ (1858-1931)<br />

Япырау, брс не деген наданшылык,<br />

Осынша жайылар ма жаманшылык.<br />

Eci шыгып еларген 6api де мае,<br />

Ар кайда, акыл кайда, адамшылык, —<br />

деп куйшещ акьш. Ел шпнде билпасе таласып, партия куруды<br />

котам OMipinaeri ауыр салмак, зиянды кубылые деп ееептейш.<br />

Акын ел билтне таласып журген байлардын байыган жолын да,<br />

амалын да тап баеып, дэл керсетеш. «Ел зарлатып зорлыкпен мал<br />

жиып ап», — деген кекесш де ныеанага дэл rain тур. Партия курып<br />

бюйкке талаекан пысык, аткамшерлердщ тулю, арам еырларын<br />

акьш терещрек эшкерелей туседа.<br />

Партиянын басшысы, батырын осы,<br />

Кдйраты мол, йпкеш ант, шашкан пара...<br />

Малмен сатып алган сон ел де оньпа...<br />

Кдрсы келсен, басынды кагып тастар,<br />

Болмысына амал жок сен де оныю.<br />

Канга тойган кеп итке карсы келсен,<br />

Жанын калар, таксыр-ау, сен деп бшеец.<br />

Немесе:<br />

Байдын асын сум менен залым жейш,<br />

Урысы урлап, момыннын малын жейдо.<br />

Немесе:<br />

Бар жумысы алдау мен урлык, пара,<br />

EipiH арам демейда бул бейшара.<br />

Немесе:<br />

Кдйдагы ку алдампаз терге шыкты...<br />

Осы кунде арамнын жолдасы мол,<br />

Ку мен сумды юм жиса, шын мыкты сол.<br />

Ел йшндеп аткамшерлерге арнаган бул сездер1 сол кеэдщ<br />

шындыгын б1рсыдыргы дэл, анык танытып тур. Акыннын осы<br />

такырьштагы елендершен ангарылатын тагы 6ip жай — автор ел<br />

билеушшердщ суркиялык ic-эрекеттерш сынаганда, ез тусындагы<br />

кейб1р акындар сиякты наразы бурьшгы «батагей, едш билердЬ>,<br />

«жаксыларды» арман етпейд!, ол заман еткен, e3i Kepin отырган<br />

шьшдыктьш бетш ашады, оларга деген езшщ кенш н бшд1ред1,<br />

эдшд1кт1, адамгершшйсп ансайды.<br />

Аукатгьшар екшдерш сьшауга арналган б1рсыпыра<br />

шыгармаларында баска кеп акын кере бермейтш ем1рдеп кейб1р<br />

келенкел1 жайлардын да сыры ашылады. Акьш жалпы байлар мен<br />

ел пысыктарыньщ 6ip тшек, 6ip максатта екенш «Коркак бай»<br />

деген елешнде айкын ангарады. Сырттай момын боп KepiHeTiH

КАЗАК ЗДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ. XX РАСЫРДЫЦ БАС КЕЗ! (1900- 1917)___________194<br />

байлардын да елге Ti3eciH батыратынын немесе сондай устемдиасе<br />

умтылатынын акын орынды сипаттайды. Осы ретте ол:<br />

0;ii жеткен Kicirn о да жейш,<br />

Колы нан ic келгенде солай жайы.<br />

Ойласан кеп бул елдш осындайы,<br />

Шокынганы дэулет!, кой мен тайы.<br />

Немесе «Кулар» деген елещнде:<br />

Байлардын ку бшмеген сыры болмас,<br />

Тэмам культ 6ipi мен 6ipi ж ал гас.<br />

Араз болып журсе де пайдасы 6ip,<br />

Орын дайын, б р иПн куры калмас, —<br />

деп жазады. Жалпы устем тапка тэн психолгияны булайша айыра<br />

танып, дэл суреттеу Шэкэр1м поэзиясынын реалиспк мэшн<br />

танытады.<br />

Ел ш ш д е шектен аскан паракорлык пен эдшетйадак,<br />

карангылык пен тенйзшк акынды кейде ауыр жан куйзелюше<br />

ушыратып отырады. Жекелеген елендершде акыннын:<br />

Елге кенсем, ак жолдан адасамын,<br />

Кенбей журсем, кеп итпен таласамын.<br />

Тек отырсам тепкшеп шылатпайды,<br />

Енш кайтш б р елмен жарасамын, —<br />

fleyi осы T3pi3fli кебше-кеп ce3iM куйш, тузу жол таппай<br />

сандалганын ангартады.<br />

Онын:<br />

Ермепм жок, ел1мнен умтм жок,<br />

Кдйтейш осындаймен кешл белмей...<br />

Ел тшме кенбейш,<br />

Жыл алым да камыктым.<br />

Умпчлэлйк дендеш<br />

Зарыктым да шалыктым —...<br />

Немесе: «Менщ де жаралы журепм бар, Надандыктан кираган<br />

суйепм бар» fleyi де осыдан. Акын шыгармаларындагы жан<br />

куйзел!сше байланысты туган кейб1р ой-туйждер акыннын<br />

надандык тунепне карсы куресте шаршау, кажу сез1мдершен<br />

туган ы анык.<br />

Шэкэр1мнщ адамгершшк угымына катысты ой-пшрлер1

195 ШЭКЭР1М КУДАЙБЕРДГУЛЫ (1858 -1931)<br />

агартушылык кезкарастарымен ундес, сабактас. Акын<br />

адамгершшк туралы елендершш кайсысын болса да есиет, улп<br />

ретшде усынады, жамандыктан кашып, жаксылыкка умтылуды<br />

уагыздайды. Абай сынаган eiipiK, есек, мактаншакгы Шэкэр1м де<br />

жерше жетюзе сынайды.<br />

Сабыр, сактык, ой, талап болмаган жан,<br />

Анык томен болмай ма хайуаннан.<br />

Ынсап, ракым, ар-уят табылмаса,<br />

0лген артык дуниеш былгаганнан, —<br />

деген Шэкэр1м. «Ершшек, ашу, кумарлык — жамандыктын басы<br />

осы* деп туйшдейдь Автордын адам мшезшдеп жамандыктын<br />

непзп белгшерш дурыс сьшай отырып, усынары не дегенге<br />

келетш болсак, мунда да акыннын ез принципше берж болтанын<br />

байкаймыз. «Бояу мактан бола ма, IniiMiani кур кылмай* дейш<br />

акьш. Демек, ол адамньш сырткы сулулыгынан repi адамгершшк<br />

жашнан суду болуын басты касиет деп таниды. Акынньщ<br />

адамгершшж туралы кезкарасы «03iMe* деген елешнде дэл де<br />

тужырымды баянд алады.<br />

Кейш баспай, ентелеп Lnrepi бас,<br />

Соны ойла, езге кызык icri ойлама...<br />

Адамзат 63iH-03i сынау керек,<br />

Тазалык, эдишЬсп унау керек.<br />

Олсе де тура жолдан мойын бурмай,<br />

Акган керген пэлеге шыдау керек.<br />

Шэкэр1мнщ бул арада журтшылыкты Lnrepi умтылуга шакыруы<br />

да, адалдьж ушш жанын киюга дейш шыда деу1 де озьж niKipnep.<br />

Ойшьш, философ акыннын болуынан онын гылымга артар<br />

у м т де улкен:<br />

Уш-актурл1 eMip бар —6api де мае,<br />

Eip peyiorri болады шал менен жас.<br />

Ен керекп дегенш ортаншы eMip,<br />

Тугел колын жетпейпн 6ip жанталас.<br />

Капы 0TKi36e сол кездш 6ip сагатын,<br />

0KiHimi калмайды кетсе агатын.<br />

Кун1-тун1 дей керме, гылым ijae,<br />

Кдлсын десен артымда адам атын, —

КАЗАК ЭДЕБИЕПН1Ц ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 196<br />

¥лы Абай: «Жасымда рылым бар деп ескермедцм, Пайдасын<br />

кере тура тексермедам» десе, Шэкэр1м адам eMipiH уш кезенге<br />

бел in, оньщ сол Абай мензеген ен куатты, жастык шагын гылымга<br />

арнауды насихаттайды, сол туетагы албырт жпердщ 6ip саратын да<br />

бос етюзбеуге шакырады. Шэкэр1мнщ eMip сурген кезендеп казак<br />

корамьшьщ мэдени-экономикалык жагдайын ескерсек, акыннын<br />

сондай мешеу ортада отырып, жас адамра 6ipfleH-6ip кажет енер<br />

ретшде рылымды усынуы керегендис.<br />

Шекер1М Абайдын «Шэюртчаз талым — туп» деген накылына<br />

суйене отырып, гылымнын когамдык eMipre пайдалы есер етуш<br />

тшейдк «Насихат» деген елегонде ол:<br />

Кай рылымды бшсешз де,<br />

Kasip оны елге жай.<br />

Кур шщде кеткешнше,<br />

Пайдалансын езгелер, —<br />

дейш. Акын гылым-бш1м жеке бастын муддесше гана емес, ен<br />

алдымен халык игшшне жумсалсын деген niidpfli усынады. Б р<br />

тужырым акыннын 6ipcbinbipa шыгармаларында кайталанады.<br />

Галым адамра арнаран сезшде ол: «Жер сыкылды пайдалы бол,<br />

Пайдалансын ел сенен», «От сыкылды жылы болсын жузадз бен<br />

сезпцз», «Жел сыкылды желт журттын шаршаганын, талганын»,<br />

т.б. дейд1. Шекер1М гылымнын жэне галым адамнын когамдык<br />

ем1рдеп орнын керсетумен катар, галымнын ен алдымен нагыз<br />

адам болуын непзп шарт ретшде кояды.<br />

Шэкэр1мнщ азаматтык лирикасынын аукымы ете кен.<br />

Непзшен адам, халык, котам сиякты кадау-кадау категорияларды<br />

нысана еткен1мен, ол ондагы тарам-тарам такырыптардын<br />

барлыгына дерлйс тиянакты зер салып отырды. Онын адамгершипк,<br />

имандылык туралы ойлары акынньщ азаматтык унш, гуманистж<br />

сипатын танытты. Б р катарда Шэкэр1мнщ «Ескшен калган сез<br />

терш», «Насихат», «Мушлганньщ eMipi» атты елендерш айтура<br />

болады. Адалдык пен эдшджт1 жырлауга келгенде Шэкэр1мнщ<br />

даусы аса зор. Ол ез замандастарынын бойындаты кеселдерге<br />

жи{ркене карайды.<br />

дейш.<br />

15Сонда, 96-6.<br />

Адалдын жолы болар заман бар ма,<br />

Жем болдык шын жексдоын надандарга.<br />

Адастын деп отырмын айтай салып,<br />

Бар тапканым сол болды, амал бар ма?13 —

197 ШЭКЭРШ КУДАЙБЕРДГУЛЫ (1858-1931)<br />

Эдетте Ш экэрш нщ азаматтык лирикасына кез ж1бергенде,<br />

онын елендервде «казак» деген сездщ жш кездесепн! байкалады.<br />

Б р акыннын ез халкынын шенбершде гана шектелгенш бищрмесе<br />

керек. Абай тэр1зда Шэкэр1м де ез халкынын максат-муратын<br />

буюл адамзат арманынан белек алып карамайды. «Ойласан барша<br />

адамзат — туган бауыр» деп уккан акын езш ш «Анадан алгаш<br />

туганымда» атты философияга толы елешнде:<br />

6 з1мшш болма, Kerrri ардакта,<br />

Адамнын 6api — ез халкын,14—<br />

деп туган журтына енеге усынады.<br />

Акын ойларынын дэлдпт, Шэкэр1м журегшщ сез1мталдыгы<br />

мен керегендш онын шыгармаларын бугшп кунмен де ундеспрш,<br />

олардын eMipmeHfliriH танытып жатыр. Шэкэр1мнщ ез заманьшда<br />

айткан терен ойлары мен сырлы сездер1 дэл каз1р eMipre келгендей<br />

сезшетйи бар.<br />

Мэселен, акыннын «Em i тьпнкан» атты елещндеп мына<br />

жолдарды бугшп куннщ шындыгьшан алшак жатьф дей аламыз<br />

ба?<br />

Ойласам, сол тышкандай бузыктар кеп,<br />

Сырты сопы, uni арам кылыкгар кеп.<br />

Пара алып, не казынанын акшасын жеп,<br />

Адалымсып жур етш улыктар кеп.15<br />

Шэкэр1М шыгармаларын карастырганда, оньщ когамдык eMip<br />

жайындагы жекелеген niKipnepi мен философиялык ой-туШндер1<br />

туралы айтпай кетуге болмайды. 0 з ортасынын белгш кереген<br />

адамы Шэкэр1м элеуметпк ем1рдщ эр алуан суркын байкай 6Lrmi<br />

жэне оларга езшщ катынасын айкьш бщщ рт отырган. Онын<br />

когамдык кукык пен философиянын жекелеген мэселелер1<br />

жешнде езщщк жуйел1 тусш т болган. Мунын e3i Шэкэр1мнщ<br />

катардагы гана акын емес, ipi ойшыл екенш танытады.<br />

Шэкэр1м Крайбердоры адам, онын орны мен кызмеп, ici,<br />

кылыгы жайында, акыл мен ой жайында, кешл мен журек, туйсж,<br />

ce3iM жайында, жаксы мен жаман, адалдык пен арамдык, тузулйс,<br />

кулык, актык сиякты мэселелер туралы кеп философиялык<br />

толганыстар, Te6ipeHicrep жасаган. dcipece, казак когамына,<br />

онын кауьшдык, рттьпс ерекшел1ктерше, оку-бшмшщ аздыгына,<br />

уйымшылдыктын жоктыгына, керенаулыкка байланысты<br />

жайттарды батыл кетерген. Абайды кеп толганткан есу, eHiM,<br />

14Сонда, 189-6.<br />

15Сонда, 166-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 198<br />

агарту ici, алга, бодашакка карау Шэкэр1м поэзиясында тугелдей<br />

дерлЬс epic табады. Адамнын жеке басынын xeiinyi, акыл мен<br />

парасатка умтылу, ад ал болу, Kici акысын жемеу, халык камын<br />

ойлау — акыннын жатпай-турмай теб1рене ойлаган такырыптары.<br />

К епш ш п насихат, гибрат туршде болып келсе де Абай с алган,<br />

шыншылдык, сыншылдык сарын анык KepiHin, дамып отырады.<br />

брнек, сурет, бейнелер1 анык реалиста эдебиеттщ калпын<br />

байкатады. ©лен елшемдер1 де сан алуан езгерш, кубыла крпыра<br />

тусеш.<br />

Адамнын когамдагы орнын акын жогары багалап, отан кеп<br />

жук артады, мшдет кояды. Рас, дидактика, уагыз басым, 6ipaK,<br />

жалпылама емес, накгы ортаны, накты адамдарды мегзеп айткан.<br />

Мундай гибрат, уагыз сездер Абайда да бар екенш 6ineMi3. Б р<br />

тектес елецдер, непзшде, жалан насихат емес, акыннын котам,<br />

адам жайындагы жинакталган ойын бшд4ретш акыл сездер,<br />

философиялык туйш, толгаулар.<br />

Енбек такьфыбы — Шэкэр1м лирикасьшдагы ен басты<br />

такырьттардын 6ipi. Котам дамуындагы енбекгщ рол1 туралы<br />

Шэкэр4мнщ алдьшда еткен агартушылардьщ барлыгы айткан.<br />

Шокан, Ыбырай, Абай енегелерш бойына свдрген Шэкэр1м<br />

де енбекп адам касиеттершщ ен тргалысы деп бщш. Шэкэр1м<br />

элеуметпк прогреске жетудщ ею жолы бар, онын 6ipi<br />

сауатсыздыкты жойып, адамдардын окуга, бш м мен гылымга<br />

умтылуы, ал eicimnici ад ал енбек ету жолы деп таныды. «Адамдык<br />

борышын», «Жолама, кулар, манайга», «ГПскен мен шию» сиякты<br />

кептеген шыгармаларында акын оньщ букш адамзат баласынын<br />

дамуындагы бшк poni мен тарихи манызына зер салды. Адам<br />

болганнан кейшп ен басты борышын енбек ету деп тусщшрдь<br />

Акын шыгармашьшыгынын букш ен бойына езек болып<br />

тартылган енбек такырыбы — Шэкэр1мнщ пайымдауынша, барлык<br />

жаман эдеттерден арылудьщ жалгыз жолы, адамзат баласынын<br />

алга жылжуынын юлтт.<br />

Ак журек пен Таза акыл,<br />

Кылсан Адал енбек —<br />

Бэршен де сол махр,<br />

Арткыга жол бермек.16<br />

Арсыздардын тукке турмай<br />

Арам ойы жойылып,<br />

Аягында хакикатты<br />

Бр yiueyi женбек.<br />

16Сонда, 270-6.

199 ШЭКЭР1М КУДАЙ БЕРД ГУЛ Ы (1858 -1931)<br />

Шэкэр1мшн «Мен кетемш» деп аталатын елешнен келпршген<br />

бул жолдар акыннын енбек такьфыбына, жалпы енбек мэселесшщ<br />

адам eMipinaeri манызына каншалыкты ден койганын, кандай<br />

мурат устаганын айкын ангартып турган жок па?! Бул еленнен<br />

Шэкэр1мнщ лирикалык мураеына тэн формалык жаналык та бой<br />

керсетеш.<br />

Жолдастыкка, достыкка берйс болу, кайырымды болу, 6ip с езде<br />

туру сиякты адамгершшйосе байланысты мэеелелерд1 Шэкэр1м тек<br />

акыл айту, белгш шындыктарды Ti3y жолымен емес, онын вм1рдеп<br />

алуан турл1 KepiHicTepiH алып, сынау, MiHey эдю1мен керсетедь<br />

Адамнын когамдагы 6ip-6ipiHe катынасын, мшез, кулкын ашып,<br />

оньщ унамсыз жакгарын эшкерелеуде Шэкэр1м терендпсп,<br />

xeprimTiicri байкатады.<br />

Кещл куШ женшде, акыл, ой, журек толкуы, ce3iMi женшде,<br />

дуние eMip туралы жазган елендершде Шэкэр1м нагыз жазба<br />

эдебиет дэстуршдеп акьш ретшде танылады. Батые, Шыгыс<br />

эдебиетшен кеп окып, онан айта каларлыктай улп, ©неге алумен<br />

6ipre, ез талаптьпшн молдыгы, сез eHepi байлыгы, толгам терендШ<br />

осы дэрежеге кетерген. Козгаган такырыптары мен оны шешу,<br />

тубше терен бойлау жагына келгенде, жаксы дэетурлер мен катар<br />

6ipa3 жанашылдык калыпты да бшйредо. Адам кенш, табигат<br />

жайы, судулык, керкемдйс, махаббат жайындагы лирикаларында<br />

Шэкэр1м казак поэзиясын тын сурет бейнелермен, соны сез,<br />

тецеулермен байыткан.<br />

«Кабагынан кар жауган карангы булт жогалды» дегенде Абай<br />

дэстурш /табигатка, жылдьщ мезгшдерше жан 6iTipin, адамша/<br />

Lfirepi дамыткан, ез тарапынан жаналык кос кан. «Тунерген<br />

булт» деген халык аузында бурыннан бар. Ал «каранш булт» деп<br />

айтпайды. Шекер1м каранш бултты «кабагынан кар жауган»<br />

деп адам бейнесше жакындатады, адамга тен мшез, сипаттама<br />

жасайды. «блген кещл — ындынсыз eMip* деген сез TipKecTepiHiH<br />

мулде жанаша екенш байкау киын емес.<br />

влш калган сум журек,<br />

Оятсам да турмас-ты.<br />

Кдйгылы кещл тырп етш,<br />

Кдбагын ашпас сылбырап.<br />

Кдйгылы 6iaoiH кенитден<br />

Кдйгырган сайын кан шыкты.<br />

Жаздын кун! болганда<br />

Жанбыр жауар курюреп,<br />

Жаралы б ш щ кеншге<br />

Bip тамбайды cipidpen, —

КАЗАК, ЭДЕБИЕТ1НЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917)___________ 200<br />

деген жолдарды окимыз. Keneci «Бакшадагы гулдер» деген<br />

елешнде:<br />

Кении ояу, K63i ашык елде гам бар?<br />

9л1 журек, ез1м ш 1п, куншiл мундар! —<br />

деген жоддар бар. Карап отырсак, Ш экэрш бул такырыпта да соны<br />

1здешстерге барган, езшдгк ернек, бейнелер жасаган. Кещлдщ<br />

кабагы салбырады, сум журектщ оянбауы, куншщдерщ «ел1 журек»<br />

деп метафорамен атауы — 6api де тек жогары парасатты жазба<br />

поэзия дэстуршде болуга лайык. Кешл куйш, журек согысын<br />

бейне 6ip адам мшезше, адам iciHe уксату аркылы акын улкен<br />

бейнелйс сурет жасаган. Сонымен 6ipre, айтылмак ой, идея, эрине,<br />

терендей тускен, мазмуны байыган. Жанбыр жауу табигаттын аса<br />

6ip касиегп кубылысы; жан бшсеннщ бэрше нэр беретш, ж1б1тетш<br />

жауын, осы угымнан шыгуы айкын; «Жаралы б1здщ кешлге 6ip<br />

тамбады ciprapen» дегенде, мулде тын, жарасымды сурет шыгады.<br />

Бурынгы поэзия улгшерше карасак, бул мулде жанаша. бйткеш<br />

енбеккер казактын угымында ежелден жауын табигаттын касиетп<br />

кубылысы болып есептеледа. Оган себеп: ен дала жауынсыз шел<br />

далага айналып кетер едь Онда шеп те жок, мал да жок. Сол<br />

тусшйс бойынша акын эбден торыккан, жылылык кере алмай<br />

камыккан журекп жанбыр тимеген кураган далага тенефц. Ол<br />

семген, ылгалсыз, кепкен. Журекке шипа боларлык ештене жок.<br />

Сондыктан да ол елед1, тастай болып катады. Саналы жанга мунан<br />

артык трагедия бола ма! Акын лирикалык каИарман басындагы<br />

осы хадщ бщшреда. Сонымен 6ipre киянатшыл жандарды да<br />

MeftipiMci3 деген магынада осылай айтады. «Тас бауыр», «тас<br />

журек» деудш орнына «ел1 журек деуЬ /ез1м ш 1л мундарды/<br />

поэзияда бурын кездесе бермейтш жаналык /елген адам, немесе,<br />

сез1мс1з суынган журек жайында талай айтылуы мумган, ягни<br />

езшщ тисе магынасында; 6ipaK адам бейнесш беру ушш айтылган<br />

Typi ушыраган емес/.<br />

Жаналык, сонылык турш мына жолдардан да байкайсыз:<br />

Кдйран терен ойым, картайып тоздын ба?<br />

EpimueK боп буйда создын ба?..<br />

Ecri жи, тозды ми...<br />

Жыр жазбасан, тартар ой<br />

Куннен кунге жалкауланып баяу...<br />

Мида жок бузык кан, акылын таза,<br />

Не себептен боласын, ойды бузып,<br />

Кулер узш, наза.

201 ШЭКЭРШ КУДАЙБЕРДГГЛЫ (1858 -1931)<br />

Бул узщщлердеп ойдын «картаятыны», «тозатыны»,<br />

«жалкауланатыны», мидын «тозатыны» — казак поэзиясында<br />

бурын кездеспеген TipKecrep. «Сергек ой», «терен ой», «алжаскан<br />

ми* «ауыскан ми» деген сез TipKecrepi эбден таныс та, ал «тозган<br />

ой», «жалкау тарткан ой» дегендер бол маган. Акын жана сез<br />

ттркестерш жасау аркылы айтылмак ойдын мэн-магынасын<br />

толык жетше алган. Бул орайда акын жана эпитеттерд1 кездейсок<br />

колданып отырган жок: онын айтайын дегеш аныгында да тозган<br />

ой, запыда болган, шаршаган ой, icTeH, кызметтен, талкыга кеп<br />

тусуден тозган. Акыннын айткалы отырганы «алжаскан», «адаскан»<br />

ой, немесе «ауыскан» ми емес. 9p6ip физикалык дене, зат сиякты<br />

ойдын да, акылдын да тозатыньш бщшрген. Акыннын зары да,<br />

муны да осы сездерде тур, трагедиясы да осында. вйткеш б р сез<br />

TipKecTepi тектен-тек колданылмаган, эбден титыктаган адамнын<br />

калпын ангартады. Улы Абай «Мьпшен жалгыз алыстым кшэ<br />

койма» легенде, сол кездеп ортанын кайшылык, киындыктарын,<br />

ез басына тускен таукымегп бщшрген. Абайдьщ агартушылык,<br />

шгершш багытын устанган Шэкэрш де сол феодалдыкпатриархалдык<br />

жагдайдагы соракы кемшш1ктерд1 Kepin налиды.<br />

Жолама кулар манайга,<br />

Не кылмадын талайга!<br />

Юм жагады сендерге<br />

Тарткызган азап Абайга!<br />

С онын да тшн ал мадын,<br />

Сабадын, сектщ, каргалын.<br />

Керше кашан иргенше<br />

Арсылдап иттей калмадын, —<br />

дейш Шэкэр1м. Абай куйш жаксы б и т , терен уккан ол акын<br />

басындагы трагедияны кезге айкын елестетедь<br />

Шыгыстын дэстурл1 поэзиясынан мол хабардарлыгынын жэне<br />

елен элемше, ауыз эдебиетшщ уздж урдютерше бш1мдарлыкпен<br />

зер сала бшушш аркасында Шэкэр1М айрыкша улгшеп жауЬар<br />

жырлар тудырды. Формалык жаналыгы айкын байкалатын елецдер<br />

катарына акыннын «Кдлжыншыл кылжакпас», «Достыныз зор»,<br />

«блген кешл, ындынсыз eMip», « Б р эн бурынгы эннен езгерек»<br />

сиякты туындыларын жаткызуга болады. Б р шыгармаларда<br />

сынгырлаган уйлейм, imici уйкас, сездер ундестт, дыбыстар<br />

саздылыгы мен тщшк бояу-ернектердщ каныкгыгы айрыкша<br />

сезшеда. Сонымен катар акын айтар ойын бейнел1 турде жетюзуде<br />

шеберлйк танытады. Мэселен, «блген кешл, ындынсыз eMip*<br />

елешнде кездесетш:

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 202<br />

Кешейш деп кыбырлап,<br />

Ел кыстаудан козгалды.<br />

Жаралы журек жыбырлап,<br />

Жазылмай жалгыз сол калды,17 —<br />

деген жолдарды окыганда данышпан Абайдын эйгш<br />

Татьянасынын басындагы жагдайга орай айткан:<br />

Жас журек жайып саусагын,<br />

Талпынган шыгар айга алые,18—<br />

деген свздер1 ершпз ойга оралады. Б р арада «Жаралы журек<br />

жыбьфлап» деген жана TipKec аркылы еленнщ мэндж бояуы,<br />

эсерлшк жагы, iunci динамикасы шыркау бшкке кетершген. Акын<br />

мунда халык эдебиетшщ бейнел1 образдары мен сез ернектерш<br />

дамытып, езшдйс елшемш усынады.<br />

Шекер1мнщ Абайдын реалиепк дэстурш жалгастырудагы 6ip<br />

жем1сп кыры — онын эстетикалык меселелер, дэл!рек айтканда,<br />

акындык енер, еленсез Kpipeii жайындагы пайымдаулары. Бр<br />

тустаол Абай салган сокпакты, тамаша едеби дэстурш,<br />

керкемдйс тэсищ басшылыкка алып кана койган жок, елен<br />

элемшде, сез патшалыгында езшдпе колын, ез багытын та бута ден<br />

койды. Шэкэр1МН1Ц кептеген елендершдеп iuiKi уйлеам, гажайып<br />

ундеетйс, сырлы бояу мен жанаша тур онын осы багыттагы жем1сп<br />

iafleHiciH ангартады.<br />

Шекер1м Крайбершры — сез енерш, акьш орнын аса жогары<br />

багалагандардын 6ipi. Бурынгы казак елещ кебше онан-мунан<br />

карастьфылган, теренге бармай, успрт, жалан суретке жалтылдакка<br />

эуес болганын акын сынайды:<br />

17Сонда, 87-6.<br />

Казактын жайы белп'л|',<br />

влеш енкей курама.<br />

Байкадык кой еншп<br />

Оны менен сурама.<br />

«Ауылым конды Нурага,<br />

М 1нген атым сурала»,<br />

КерекЫз евзбен бурала,<br />

Кдзак суйтпей тура ма!..<br />

Свзш энге дурыстап<br />

влшеуменен сыга ма.<br />

“ Абай. Шыгармаларынын ею томдыктолыкжинага. А., 1995. -1-т., - 139-6.

203 ШЭКЭРШ КУДАЙБЕРДГУЛЫ (1858 -1931)<br />

Сыймаса да сырыкгап,<br />

Зорлык кылып тыга ма.<br />

«Акындарга» деген елешнде поэзияга, жырга кандай талаптар<br />

коюга болатынын, кандай жырдын кекейге конатынын акьш<br />

былай аныктайды:<br />

Epiicri билеп алсын айтылган жыр,<br />

Сырты —гул жарасымды, шшде сыр.<br />

Жаныннын лэззат алар жарыгындай,<br />

Мэнгшк ешпейтугын тегшсш щгр.<br />

Эн менен куйдш Tiiii —ун<br />

Укпасан оны —саган мш.<br />

Мунлы, зарлы ундер ершпз жылатар,<br />

Камыкканды кеШ жубатар.<br />

Ой акылымды козгар, эн-куйш,<br />

Жаным жай тапкандай унатар.<br />

Манызсыз айгай эн болмас,<br />

Татымды онда мэн болмас.<br />

Абай дэстурш мыкты усынган акын елен мен жырга коятын<br />

талабында да улы Абайга уксап багады. «Кур айгай эн бе екен,<br />

кулакка сэн бе екен?!» деген жолдарды еске TycipceK, талап-тшек<br />

уксастыгын, сонымен 6ipre, еленнш сьфткы формасынын да<br />

жарасымды келетшш байкаймыз. Алайда акын, эрине, ез1щик<br />

мэнер, ернек шеген, бурынгынын шенбершде калып коймай,<br />

жана бейне суреттер жасаган. Абай: «Тигге женш, журекке жылы<br />

•rain, теп-тепс, жумьф келсш айналасы» десе, Шэкэр1м: «Кадалып<br />

журегше ак канжардай, оятсын ой-куйезд1 жан бергендей...»,<br />

«уйфшп кекейше уйып жатсын, тазартьт журек KipiH жуып<br />

жатсьш», «сырты — гул жарасымды, ш ш де сыр» деп еленге,<br />

поэзияга коятын талабын аныктай, тужьфымдай тусед1. Мэнд1,<br />

магыналы болу, хальж мунын жьфлау — поэзиянын 6ipiHmi<br />

мшдет!. Сонымен 6ipre, орнымен сулулыгын, эсемдштн сактау,<br />

«киьшнан киыстьфу» (Абай айткандай) — акынга шарт. Шэкэр1м<br />

«уйкасты, сипатты, шла сьфлы жьфьщды кос» дейд1. Поэзиянын<br />

эстетикалык эсерш ете жогары багалайды, оган гажайып арбагыш<br />

куш 6iTipin, формасы жагынан «мьщ» кубылтып, турленшрш<br />

жазган yrcrinepi кеп.<br />

Жыршылар эн салар толганып ойдан,<br />

Мунлы зар козгалар байкалып бойдан.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: X X РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917) 204<br />

Жаныцнан 6ip майда сыр шыгар, ce3iMi ояу оны угар;<br />

Tin билеп, ун куйлеп, суреттесе eMip жайын эн,<br />

Мундатса, шыркатса, ентелетсе, оянбай ма елген тэн!<br />

влен сикырына шекйз сенетшш, dpi суйетшш акын айкын-ак<br />

бишрген. блен мазмунынан шыгатын корытынды шын мэншдеп<br />

керкем эн, елен жанды теб1рентпей коймайды, онын эстетикалык<br />

9cepi ете куши.<br />

Акыннын 1919 жылгы жазылган «Бул эн бурынгы эннен<br />

езгерек» атты елещнде елен сездщ сикырьш менгерем деупн<br />

талапкердщ алдында мынадай бшк мшдет койылды:<br />

Ауыр —<br />

Осы энге тауып сез салмак.<br />

Tayip,<br />

Т атымды уйкас жиналмак,<br />

Тереннен толганып.<br />

Сырын<br />

Бул эннщ айтып карайын,<br />

Сипатгап турш, Ti3in санайын.<br />

Олен тап ойланып:<br />

Буыны сепз,<br />

Алтауы епз,<br />

Ушемдещз<br />

EKeyi.<br />

KiM дэл басты,<br />

Кигпн ашты,<br />

Жаксы уйкасты<br />

Heuieyi?19<br />

Шэкэр1мнщ e3i де алдына, мше, осындай бшк талап койды.<br />

Бул касиет акыннын букш лирикалык шыгармаларынын ен<br />

бойынан айкын ангарыльт тур ад ы. Сол себепп де Шэкэр1мнш<br />

лирикалык каЪарманынын бейней алуан кырлы. Ол езшщ<br />

бойына сол дэу1рдш букш болмысын, ел тагдырын, халыктын ■<br />

арман-плепн жинактады. Онда кей сэттерде заман мен котам<br />

кайшылыктарынан туындайтын мун табы да бар. Эйтсе де ол<br />

жалан куйзелу, боркемпстж емес, умпке уласатын ершш мун.<br />

Онын бойында трагедиялык жэне оптимиспк касиеттер катар<br />

журедь Осынын бэрш Шэкэр1м езшщ лирикалык елецдер1нде '<br />

ерекше 6ip шабытпен ернектейдк<br />

19 Шэкэрш. Шыгармалары. 190-6.

205 ШЭКЭР1М ЦУДАЙБЕРДГУЛЫ (1858-1931)<br />

* * *<br />

Шэкэрш улы Абайдан бастау алатын реалиеттк улгщеп<br />

лириканын дамуына гана улес косып койтан жок, онын каламынан<br />

керкемшк бояуы езгеше «Калкаман — Мамыр», «Еншк — Кебек»,<br />

«Нартайлак пен Айсулу» тэр1здд эпикалык аукымдагы тамаша<br />

сюжетп поэмалар да туды. Ел ппшде ертеректе болып еткен<br />

окигалар непзшде жазылган «Калкаман — Мамыр» жене «Ещпк<br />

— Кебек» дастандары алгаш рет 1912 жылы Семей каласында жекежеке<br />

ютап болып басылып шыкты.<br />

«Калкаман — Мамыр» дастанынын окигасы еонау «актабан<br />

щбырынды» заманында етедь Ал поэманын жазылуы еткен<br />

гасырдын аяк uieHi Tapi3fli. Олай дейтш1м1з, акыннын успм1здеп<br />

гасырдын басында Абайдын кез1 Tipieiitae жазган «Енлж — Кебек»<br />

поэмасында мынадай жолдар бар:<br />

Калкаман мен Мамырды жаздым бурын,<br />

Окыгандар, байкадын онын сырын.<br />

Енш айтамын Еншк пен Кебек сезш,<br />

Тагы сынай кврвдз мунын турш20.<br />

Поэма окигасы еткен он сепзшпй гасырдын алгашкы<br />

ширепндеп Жонгар шапкыншылыгы кезшде халык басына тускен<br />

килы кезецдерш бейнелейш. Тарихи сахна шыгарманын тынысын<br />

кен у стаута мумкшшк береш. EipaK дастандагы тарихтьш pani<br />

будан api ер1стемейш, осы шенбердщ аясында калады. Ол тек кана<br />

непзп окига еткен орта туршде гана кершеш. Ал непзп мэселе —<br />

сол дэуярдеп адамдар санасыныц, мшез-кулкынын, эдет-гурыптын<br />

жайы, когамнын элеуметпк, адамгерпплйс жагдайлары.<br />

«Калкаман—Мамыр» — жанрлык жагынан лиро-эпикальпс<br />

дастан. Поэма Калкаман мен Мамырдын арасындагы махаббат<br />

хикаясына курылган. Мамыр кыздын Кдлкаманга epin кету1не<br />

наразы болган кыз терюш Мембетейлер ею жасты елпруд! тал ап<br />

етеш. Ал ж т т жагы бутан карсы. Екшпп топтын басында даналыгы<br />

дариядай Энет баба жур.<br />

Мэмбетей жатып алды, ырык бермей,<br />

«Кдлын мал ал, 6iT* — деген сезге кенбей.<br />

Калкаман мен Мамырды елпрмесе,<br />

Кетем13 деп бабанды TinTi кермей.<br />

Бабан айтты: «блпрер жумыс емес,<br />

"Сонда, 291-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: X X РАСЫРДЫЦ БАС КЕ31 (1900- 1917)____________206<br />

Таспен атып еяпрер бул ic емес.<br />

EipeysiH некел iciH бузбаган сок<br />

Канына ортак болу дурыс емес»21.<br />

М ш е, поэмадаш карама-карсы eid жактьщ устанган<br />

позициялары осындай. Акырында Мэмбетей жагынын батыры<br />

Кекенайдын огынан Мамыр капыда каза табады, ел билеген ecci3<br />

жауыздык 3MipiHin курбаны болады. Мамыр кыз елер алдында езш<br />

аткан Кекенайга карал:<br />

— Кекенай, каргамаймын, свз1ме бак,<br />

IciM жен, 6ip кудайга кеншм хак.<br />

Мойнына менщ каным хал ал болсын<br />

Болма енш Кдлкаманнын канына ортак,22—<br />

деп зарланады.<br />

BipaK кыз ж а т мунымен токталмайды. Енш Кдлкаманнын<br />

ел-пршуш тал ап етеш. Акыры жен сезге кулак аспаган енкей надан<br />

Энет бабаны epiKci3 дегенше кеншред1.Амалы курытан дана кария<br />

ойлана келе: «Кдлкаман жуйрж атпен кесе-келденен шауып етсш.<br />

Кекенай огын типзсе KeriHiH кайтканы, ал егер дарыта алмаса<br />

Кдлкаманды мазаламасын,23 — дейдь Осынау сумдык жекпежекте<br />

Кдлкаман Кекенайдын огынан жещл жараланып, аман<br />

калады. Ел куанышында шек болмайды. Алайда туган журтынан<br />

араша таба алмаган Кдлкаман кулак естшес алые ка, нагашы елше<br />

кепп калады. Агайындардьщ «1здейМ1Э» деген ниеп орындалмай,<br />

«актабан шубырынды* алапатынын дурбелещмен астасып, умыт<br />

кала беред!.<br />

Поэманын непзп идеялык-керкемдж аркауы — Мамырды<br />

елпрген, езш прщей окка байлап берген елдщ ш ш е н<br />

батыр Кдлкаманнын кашып KeTyi. Муны ен алдымен когамнын<br />

эшлетазшгше, Кекенай сиякты колында Kymi барлардын<br />

бассыз ектемшгше деген карсьшык деп туешу кереу( Кдлкаман<br />

наразылыгына Шэкэр1м де ортак. Кдлкаманнын эрекеп<br />

аркылы акын ез заманыньщ шектен шыккан эдшетаздтн<br />

айыптайды. Поэмадаш Энет баба бейнесше Шэкэр1м аса<br />

терен астар 6epin, мол сыр куяды. Ел 6ipniriHiH уйыткысы тэр!ЗД1<br />

f-рама кариянын куресш, осынау ершеленген кепке карсы тура<br />

алмай, шарасыэдыкха тускен калпын р ы Абайдын тагдырымен<br />

сабактастырады. Абай да кез1нде казак кауымынын 6ipniri мен<br />

ынтымаш ушш жанын ауыртты, буюл когамнын кеседцерше<br />

21Сонда, 285-6.<br />

22Сонда, 286-6.<br />

23Сонда, 288-6.

207 ШЭКЭРШ КУДАЙБЕРДГУЛЫ (1858-1931)<br />

карсы куресте «мыцмен жалшз алысты», женшске ушырады,<br />

туйыкка 'предщ. Энет бабанын жагдайы да тура сондай. Поэмадагы<br />

«Койдындар Абайга да не кылшзбай» деген жолдар когамнын<br />

эдшетаздтне деген Шэкэр1м наразылыгынын туы icnerri. Акыраягында<br />

му клык жастарга тшеулес, тшектес болган Энет бабанын<br />

03i де Жонгар ыланында удере кешкен елге Lnece алмай, 6ip тебенш<br />

астында калып кояды.<br />

Шэкэрйюпн эпикалык жанрдаш ендт 6ip келемд! мурасы—<br />

«EwiiK — Кебек»24дастаны. Бул — успм1здеп гасырдын бас кезшде<br />

Абайдын пкелей акыл-кенес1мен жазылган элеуметпк поэма. Бул<br />

такырыпты шэюрттерше Абайдын 03i усынган тэр1зд1. вйткеш осы<br />

аггас поэма Магауия Абайульшда да бар. Сотан Караганда, улы устаз<br />

шэюрттерше такьфып усына отырып, олардьщ шыгармашылык<br />

куатын сарапка салып отырган сйякгы. Шэкэр1мнщ поэмасы 1912<br />

жылы «Жолсыз жаза, яки кез болган ic. Енлйс—Кебек» деген атпен<br />

Семейде ютап болып шыккан.<br />

Дастаннын окигасы ертеректе ел шпнде болган 6ip хикаяны<br />

непзге алган. Батар Кебек анда, Хан тауынан тулю кагьш жургенде<br />

аяк астынан кун бузылып кетед1 де, жолшыбай 6ip шал мен<br />

кемшрдщ уйше туседа. Сол уйде Ещпк кызбен танысады. EKeyi<br />

сырласады. Кыздын айттырып койган жер1 бар, 6ipaK болашак<br />

ем1рлйс косагы — мал сйякгы надандау. Енлпсгщ отан баргысы<br />

келмейш. Бастапкы таныстыктьщ соны ыстык махаббатка уласып,<br />

Кебек пен Енлйс кол устасьш кашып кетш, кезден тасалау жердеп<br />

6ip жартасты мекендейш. Осы кезде кыз TepKiHi мен жштпц<br />

агайындары арасында дау туады. Акыры кыз жагынын кысымымен<br />

жтт жаты кыз бен жшттш жасырынган жерш айтып кояды. Ею<br />

ташьпс капыда колга тусш, жартас тубшде кушактары ажырамастан<br />

каза табады. Жартастын куысында юшкентай сэби шырылдап кала<br />

беред1. Отан караган жан болмайды. Ею мунлыкты душпан санап,<br />

елпргендерше масатганган топ кайырылмастан кете барады.<br />

Дастаннын басты аркауы махаббат трагедиясы болган мен,<br />

акын оньщ сол кездеп замана сипатына, ел шшдеп элеуметпк<br />

жагдайларга сэйкес кубылыс екен)не назар аударады. Трагедиянын<br />

тууына себеп болтан когамдык-элеуметпк жагдайлардын табигатын<br />

айкындау ушш Шэкэр1м тарихты, «актабан шубырынды» дэу1ршщ<br />

дурбелещн ез сезше астар репнде алады. Акын Енлйс пен Кебектщ<br />

махаббат сапарында кайшлы казага ушырауын элдеб1р рудын<br />

немесе 6ip гана топтын, жеке адамнын мойнына коймай, осынау<br />

тарихи астар аркылы патриархалдык сананын катып калган<br />

кагидаларьш эшкерелейд1. Шынында да осындай кагидалар<br />

устем болып турган заманда ею жастын тагдыры баскаша болуы<br />

м Сонда, 291 — 309-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917)___________ 208<br />

мумюн емес сиякты. Дегенмен бул арада халык ем1ршдеп улкен<br />

6ip элеуметпк мэселе бой кетереш. Ущле Караганда, ею жастын<br />

кайгылы казага ушырауы ел йшнщ тыныштыгын сактау, будан да<br />

улкен кайгынын алдын алу максатынан туган эрекет екеш сезшеш.<br />

Кашан да тыныштыкка жетушн жолы онай болмаган. Ещйк пен<br />

Кебек махабаттын курбаны гана емес, осындай ipi элеуметпк<br />

мэселенщ де курбаны болды.<br />

Шэкэр1мнщ упшпш поэмасы — «Нартайлак пен Айсулу»25.<br />

Бул— акын eMipimH сонгы кезенднде, 1929 жылы жазылган<br />

махаббат драмасы. Дастан — езшщ керкемдпс денгеш жагынан езге<br />

поэмаларынан едэупр темен. Муны Шэкэр1мнщ e3i мойындаган.<br />

Поэма окигасы Нартайлак пен Айсулудын махаббат хикаясына<br />

курылган. BipaK кыздын атастырылып койган xepi бар. Куйеужтт<br />

Барлы нашарлау болгандыктан, кыз экес1 оган Айсулуды бермеймш<br />

деп жургенде кайтыс болады да, Барлы акыры будан кудерш узш,<br />

топастау 6ip кызга уйленш кетедь Айсулудын ага-женгеа кызды<br />

Самсы деген жттке бермек болады. BipaK оган кыз кенбейдк<br />

Ызаланган кыз агасы Баргана оны бурын атастырып койган<br />

Барлыга токалдыкка берпзедк Айсулу мен Нартайлак арасындаш<br />

сез1м жакындыгын бшген Баргана осы аркылы Нартайлактан<br />

есе кайтаруды ойлайды. Окига барысында Айсулу 63iH-e3i асып<br />

елпреда. Махаббат мунлыктарына тшеулес ел Нартайлакка<br />

Айсулудын ciwiici Кунсулуды косады. Нартайлак Самсымен есеп<br />

айрысады. Бул поэмада Шэкэр1м алдынгы дастандардагыдай<br />

гашыктык хикаясын улкен тургыдан, элеуметпк бшк денгейден<br />

жырлай алмаган. Шыгармада 6ip-6ipiMeH байланысып жаткан усактуйек<br />

окигалар кеп. Солардын эркайсысын баяндау барысында<br />

непзп аркауы бос ап кеткен.<br />

Жалпы алганда, UIsKapiM поэмаларыньщ такырыптык,<br />

керкемшк сыр-сипаты онын эпикалык аукымында, элеуметпк<br />

денгейде керкем ой тужырымдай бшген шабыт ueci екешн<br />

дэлелдейш. Акын ез поэмаларында непзшен казактын кара<br />

елешнщ дэстурш устанады. Кейшкерлердш психологиялык куйш,<br />

innd ce3iM толкындарын керсетуде де ол акындык куат танытады.<br />

Шэкэр1мнщ кейшкерлер1 — адал махаббаттын, пэк сез1мнш,<br />

адамгершшйс пен акылдылыктын туын устаушылар.<br />

♦ * *<br />

Шэкэр1мнщ прозалык шыгармаларынын imiHaeri ен KepHeiaici<br />

— ез1 кез!нде «Кайгылы роман» деп атаган «Эдш—Мэрия» атты<br />

шыгармасы. Роман 192S жьшы жазылган. Онда 1910 жылдар<br />

шамасындагы казак даласынын саяси-элеуметтйк ахуалы, ел<br />

25 Сонда, 310-333-6.

209 ШЭКЭРШ КУДАЙБЕРДГУЛЫ (1858 -1931)<br />

турмысындагы эр алуан жагдайлар суреттелеш. Романнын<br />

такырыбы казак аулындагы кыздардьщ бас ерюне, 6ip-6ipiHe<br />

гашык жастардын кайгылы тагдырына арналган.<br />

Романньщ бас кейшкерлер1 — карапайым шаруа жшт Эдш мен<br />

кедей кызы Мэрия. Екеушщ ата-аналары K03i ripiciHne 6ip-6ipiHe<br />

куда туст, ею жасты атастьфып, уй кылуды арман еткен. BipaK<br />

олар балаларынын бас косьш, тутш тутеткенш кере алмай кез<br />

жумган.<br />

«...Кектемп дала. Ел жайлауга кешш, дала тесше бытырай<br />

конып жатыр. Мэрияньщ ею агасы Асан мен Усен де осы карбалас<br />

кушагында. Бул туста Жаксыбайдын жалгыз улы Эдшдщ ауылы.<br />

Мше, дэл осындай кундердщ 6ipinae жтттщ досы Серйсбай мен<br />

кыз женгеЫ Зылиха Эдш мен Мэрияны жакынырак таныстырады.<br />

Мына 6ip туста Теребек болыстын ауылы. 1шер аска тойып,<br />

кымыз буымен ecipreH орта. Болыстын баласы Ерюмбек жэне<br />

оньщ досы Шешенбай да Мэриямен танысудын жолдарын<br />

карастьфуда. Арадагы окигага кыз агасы Усен мен кыз женгеа<br />

Жэмила араласады. Усен мен Ерюмбек тес кагыстырып дос больт,<br />

кудалыкгын азын-аулак ырымьш да жасап кояды. BipaK мэселенщ<br />

шенимш кузге дешн, болыс сайлауы аякталганша шегере туруга<br />

уэде кылысады. Ондагы ойлары — алда-жалда бул келюмнщ<br />

KecipiHeH агайын арасы булшсе, кузде болгалы турган сайлауда<br />

Теребек дауыс ала алмауы мумюн. Оньш болыс болып каларкалмауына<br />

сешм болмай калуы ыктимал. Ерюмбек э дегеннен<br />

ос ыны ойлады».<br />

Осы туста Шэкэрш патша уюметшщ эюмшш к баскару<br />

реформасынын салдарынан казак ортасына жайылып кеткен<br />

партияшылдык, бюпккумарлык, жагымпаздык пен алауыздык,<br />

ж1кке белшушшк сиякты когамдык мерездерш аяусыз<br />

эшкерелейдк Ерюмбектщ ойы жогарьшагыдай болса, ал онын<br />

3Keci Теребек болыс азулы да, аукатты красынан каймыгады.<br />

Ерюмбекке калындык isaen, бай аулымен куда болганда ол осы<br />

мансабьшын жайын ойлаган болатын.<br />

Ерюмбекпен арадагы мэмите елге 6enruii болган сон, агайьщцы<br />

Асан мен Усен арасьщда тартыс туады. Асан карьшдасьш ез тещ<br />

Эдипе беруд1 ойласа, Усен бай ауылымен куда болуды армандайды.<br />

Кейлкерлер арасындагы тартысты ер1стетуде Шэкэр1м<br />

каламынын карымы ^йкын ангарылады. Бас каЪармандар Эдш<br />

мен Мэрия акьф-аягында сан Typni сынактан етш, тшеулес агаженге,<br />

агайыннын кемепмен косылады, уй болады. Муны кере<br />

алмаган Ерюмбек еш алу максатымен Эдшд1Н устшен dKeciHiH<br />

акылымен арыз жазып, жазыксыз жшгп жер аудартады. Романнын<br />

сонында Эдш Ерюмбектщ Мэрияны кушпен алып кетуше келген<br />

басбузарльпс кыльпынын устшен тусед1 де, сол арада Эдш мен

КАЗАК ЭДЕБИЕТТШЦ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫН БАС КЕЗ! (1900-1917) 210<br />

Мэрия кайгылы каза табады. Ею гашык 6ip Ka6ipre жерленеш.<br />

Сол лэу1рдеп казак ауылындаш кыз бен ж ш ттш махаббаты<br />

жайында жазылган шыгармалар аз емес. Шэкэр1м бул такырыпты<br />

езгеше шеппммен аяктайды. Романдаш Асан, Байжан, Ержан,<br />

Серйсбай, Зылихалардын ел шйндеп эдшетазднске карсы бас<br />

кете pin, с онын нэтижесшде ею жастын бас косып, аз уакыт<br />

болса да бакытты eMip cypyi — Шакэр1мнщ каламына тэн шешгм.<br />

Ерюмбек пен Теребек бастаган эдшлер тобын бейнелеу де —<br />

Шэкэрьмнщ каламына тэн шеппм. Ерюмбек пен Теребек бастаган<br />

элшлер тобын бейнелеуде де Шэкэр1мнш реализм! кершей.<br />

Романнын композициялык курылымы, ернек-бояулары<br />

кешл аударарлык. Шыгармада автордын унем1 кайырылып,<br />

сырласып отыратын карт Ш ы н ш с тауы казак даласынын еткен<br />

жолынын op6ip калтарысына куэгер тарихтын бейнеа, бэрш де<br />

оймен екшеп, иыгымен кетерер даналыктын жиынтык образы<br />

сеюдш. ШэкэрАмнщ роман окигасын баяндау барысында унем1<br />

Шынгыстауга жупнш, оны Kyaniioce тартып отыруында осындай<br />

философиялык терен мэн жатыр.<br />

«Kapi Ш ы н ш с тау! Адам жерге ие болганнан 6epi карай<br />

сенщ кермегешн жок. Ш ы нш с, TeMip сиякты талай-талай<br />

сайыпкырандарды колыннан женелтпн. Сенде талай адамнын<br />

кумары канып куанганы да болды, журеп жанып суалганы да<br />

болды. Талай-талай талпынган жас журек муратына жетп, талай<br />

бакытсыэдын жарык кундей у м т узшп те Kerri», —деп теплш<br />

журе беретш сулу сырлы оралымдар елен жолдарындай журекке<br />

жылы тиедо. Халыкты к тишн бар бояуын Шэкэргм осылай<br />

жаркырата пайдаланады.<br />

«Май-май! Эттен май жулдыз-ай! Сен жан-жануардын<br />

кайсысын умыткызып, бейш ауасын жугкызып, кабагын<br />

ашкызып, у м т н inrepi баскызып, тозбас eMip, таймас бак<br />

бергендей алдайтынын-ай! Жайкалган жасыл шепп куартатын,<br />

жалбыраган жапырак пен жайнаган гулдердо жанынан айрылтып<br />

ушыратын куз болмайтындай-ак, мукым Ш ы нш с даласыменен<br />

кар астында калып, кайгылы ак буркейш жамылып, жоргалаган<br />

жыландай, жорга мшген жастардай жыл манд ап аккан мелд1р<br />

сулар, мунан былай рахат-куаныштан yMiT узген мунлы журектей<br />

муз болып кататын кыс болмайтындай-ак, сен, май, эттен май!<br />

Жан-жануардын, адамзаттын да артын умыттырып, алдын<br />

ойлатпайсын-ау!*<br />

Кектемп даланын тынысын дэл осындай реалистткпен,<br />

шурайлы тшмен бар керюнде кестелеп беру — шын шебердш<br />

гана колынан келетш енерл1 кие. Мундай шыншыл да керкем<br />

керйистер романнын ен бойында кептеп кездеседа.<br />

Ш экэр1мтн кай шыгармасында болсын осындай айкын бояу,

211 ШЭКЭР1М КУДАЙБЕРДГУЛЫ (1858 -1931)<br />

айшыкгы суреттермен катар, терен философиялык ой, гасырлар<br />

бойы жинакталган халык даналыгы, тарихтын ешпес тагылымы<br />

коса ершш жатады. Осы тургыдан алганда, Шэкэр1мшн шагын<br />

проза улпсщде жазылган «Шын бактын айнасы», «Бэйшешек<br />

бакшасы», «Мэщй сездер», «Мен жеттс ей жаска келгенде»<br />

деген шыгармалары да кещл аударарлык. Олардын кай-кайеыеы<br />

да — тэрбиелж мэш ерекше туьшдьшар. Мэселен, «Шын бактын<br />

айнасы» атты шыгармасы адам eMipiHiH букш кезендерше шолу<br />

жасай отырып, улкен ой туйпзедь Окига автордын атынан<br />

баяндалады. Жасы улгайган кария 6ip еэт ез eMipiHiH кешеп<br />

кундерше ущлш, «адам баласынын ен бакытты кезещ кайсы<br />

екен?» деген сауалга жауап i3fleitni Акыр-аягында автор «Байкасам,<br />

бала кун1мдеп багымнан артыгы жок екен. Ce6e6i, онда кайгы да<br />

жок, ар-иманнан тайгызатьш ici де жок», — деп туйеда.<br />

«Бэйшешек бакшасы» деп аталатын прозапык шыгармалар<br />

тобьшьщ басты идеясы да осыган саяды. Шэкэр1мнщ<br />

ем1рлж тэж1рибеден жинактаган улагатты ой-тужырымдары,<br />

философиялык пайымдаулары айкын кершеда. Шагын эпизодтык<br />

KepiHicTep аркылы автор аз сезбен кеп ой жетюзуге шебер. Ал<br />

«Мэщй сезпер» болса, атынан KepiHin тургандай, Шэкэр1мнш<br />

жылдар бойы прнектеп жинаган казьшасы, хальпс даналыгынан<br />

нэр алган ойшылдыгынын жем1а neyiMis керек.<br />

* * *<br />

Шэкэр1м туган халкьш Шыгыс пен Батыстын озык ойлы<br />

эдебиеп мен мэдениетшш шжу-маржандарымен таныстыру<br />

жольгада да кеп ic аткарды. BipHeme журттын тшш бшу аркьшы<br />

ол Шыгыстын жауЬар казыналарынан нэр алды. Бул онын<br />

суреткерлж ем1рбаянына эсер етпей калмады. «Ояткан MeHi ерте<br />

Шыгыс жыры» немесе «Жасымнан жетж бш йм турж тш н» деп<br />

жырлаган акьш Шыгыстын Хафиз, Физули, Науаи секши жарык<br />

жувдыздарьш ерекше кастер тупы. Онын Фирдоуси мен Сагдиды,<br />

Иассауи мен Софы Аллаярды да жаксы бшгет байкалады. Bcipece<br />

HeMicTiH кушрегп акыны Гете мен орыстын сез 3eprepi Пушки uni<br />

баураган, жана дэу1рдеп еуропалык поэзияга куатты ьпспалын<br />

типзген Хожа Хафизд1 Шэкэр1м езше улагатты устаз тугты.<br />

Хафиздш тау булагьшын медгир кэусарындай жаЬут жырларын<br />

казак тшне аударып, халкына жетюздь Атап айтканда, Шэкэр1м<br />

Хафиздын “Ей, жарымыз, ай нуры”, “Кещл yrifii колымнан” ,<br />

«Анык ерге жолдас бол», «Кешеп басшы nipiMi3» сиякты кептеген<br />

елендерш казак окырманына жетюзедь Онын каламынан туган<br />

Хафиз жырларынын аудармадан repi телтумага Ke6ipeK уксауы<br />

Шэкэр1мнщ аудармашыл ык биж шеберлтн байкатса керек.<br />

«Лэйл1—Мэжнун» дастаны — Шыгыс поэзиясында кептен

КАЗАК ЭДЕБИЕЛНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917)___________ 212<br />

жырланып келе жаткан такырыпка арналган шыгарма. Нэзира<br />

улпа бойынша эр акын белгш 6ip такырыпты ез бспмен, ез1ндж<br />

ернепмен жырлап шыккан гой. Шэкэр1мнщ бул дастанын да осы<br />

багыттагы ен жауЬар казынанын катарына жаткызуга болады. «Б р<br />

елещц казак тшне шыгарушы гарап эдебиепмен жете таныстыгы<br />

бар казактын белгш еленшшершш 6ipi Шэкэр1м Кудайберд1<br />

баласы» — деген кезшде Мухтар Эуезов. Бул жерде улы жазушы<br />

поэмага Физули дастанынын аудармасы емес, Шэкэр1мнш Шыгыс<br />

акындарымен енер жарыстыра отырып жазган тел туындысы<br />

ретшде бага береда. Дастанды аударудагы максатын акыннын e3i<br />

былай деп тусшд!редк<br />

Онпай ran еш бэйггп жаза алмаган,<br />

Накгысын шын келлрш каза алмаган,<br />

Ютабын Физулидщ iaaen тауып,<br />

Кез болды былтыргы жыл азар маган.<br />

Бул такырыпты Физулиден бурын Шыгыс тагы Низами, Науаи,<br />

Жэми сиякты акындар да жырлаган. Шэкэр1м Физули жырлаган<br />

нусканы тйселей аударып шыкпаган. Дастаннын сюжегпк желюш<br />

непзге ала отырып, езшше жырлаган, казак тусштне лайык ету<br />

ушш езгер1с те енпзш отырган. Мэселен, Физули дастанынын<br />

басындагы кара сезбен жазылган толгауды Шэкэр1м аудармаган.<br />

Эр тараудын сонынан кайталанып отыратын шагын монологтарды<br />

да кажет деп таппаган. Шэкэр1м аудармасында Физули<br />

дастанынын сонгы тарауы жок. Онда гашыктардын о дуниедеп<br />

eM ipi суреттелген-Ш.<br />

Поэманын непзп окигасы — Лэйл1 мен Кайыстын гашыктык<br />

хикаясы. Exeyi де ата-анадан жалгыз. Сэби кундер^нен 6ipre<br />

тэрбиеленген ею жастьш есейе келе ертке айналган махаббат<br />

сез1мдерше axeci карсы турады. Окиганын шиелешсу1 де осы<br />

тустан басталады. Еашыгына колы жетпеген Кайыс елден безш,<br />

андарга косылып кетеш. Мэжнун атанады. Акыр-аягында<br />

пршшкге арманына жете алмаган гашыктар 6ip каб1рде табысады.<br />

Хафиздш жауИар жырлары мен Физулид1н дастанын аудару<br />

аркылы казак журтшылыгына Шыгыс елдер1н1н какпасын ашкан<br />

UldKdpiM ез халкына кажет казыналар катарына орыс эдебиет1нш<br />

туындыларын да косты, олардын б1разын казак тшне аударды.<br />

Ш экэршнш орыс эдебиетшен аударган шыгармаларынын<br />

6ipi — А.С.Пушкинн1н «Дубровский OHriMeci». Акын оны казак<br />

елешнш ернекп тшшен сейлетп. Аударма 1924 жылы жеке кггап<br />

болып басылып шыкты. Аударманын 6ip ерекшел1П — акьш<br />

Пушкин шыгармасын сезбе-сез аударуды максат тутпаган<br />

жэне тупнускадан ауыткып та кептеген. Повеспн окига желюш

213 ШЭКЭРШ КУДАЙБЕРДГУЛЫ (1858-1931)<br />

жыр TiniMeH кайта баяндап шыккан. Осы касиет, ягни аударма<br />

жасаудагы еркшдйс — Шэкэр1мнш аудармашылык енерше тэн<br />

кубылыс.<br />

Повестш окигасы ерте заманда орыс кауымынын шпнде етедь<br />

Квршшес отырган ею бай арасындагы жагдай шиелешсшщ<br />

непзшде орбнш. Байлыкты гана максат туткан Троекуров бай<br />

езшш адал да эдш Kopuiici Андрей Дубровекийдщ жерш тартып<br />

алады. Парата тойган сот орындары да Троекуровты жактайды.<br />

Осындай тартыс успнде Дубровский кайтыс болады. Повестщ<br />

сонында Дубровскийдш баласы Владимир мен Троекуровтын<br />

арасындагы жагдай баяндалады. Байдын Мария деген кызына<br />

ташык болган Владимир экесшш кегш алудан бас тартады.<br />

Акырьшда турл1 кактыгыстарды бастан еткерген Владимир барлык<br />

жиган-тергенш касындагы cepiicrepiHe калдырып, беймагйм жакка<br />

кетш калады.<br />

Прозалык тупнуска мен елен туршдеп Шэкэр1м аудармасын<br />

салыстырып Караганда Ш экэршнш Пушкшад гана емес, сол<br />

кездеп жана улпдеп букш орыс эдебиетш, ондагы керкемдЬс<br />

ерекшел1ктерш де жетне бш п, жетюлйсп таныганы байкалады.<br />

Пушкин шыгармасьшьщ курылымдык жел1сш сактаумен катар<br />

ол нэз1к психологизмге ден койган. Кейткерлер тарихынын<br />

когамдык астары, олардын ic-эрекетшщ мшез-крыкгык непздер1<br />

дэл пайымд алган.<br />

Шэкэр1м Пушкиннш «Боран» атты шыгармасын да осылайша<br />

елен тш1мен аударьт шыкгы. Аударма мен тупнускада елеул1<br />

айырма жок. Адамдар мен жер атауларында тана шамалы<br />

дыбыстык езгер1стер бар. Атап айтканда, Шэкэр1м Гаврил о<br />

Гавриловичи Саврило Сагролвич, полковник Бурминд1 Бермин,<br />

Ненарадов каласын Нинандырып деп алган. Ал окиганьш жел1С1<br />

толык сакталган. Шыгарманын окигасы 1812 жылгы согыстын<br />

карсанында етедь Орыс байы Саврило Сагролвичтщ Мария деген<br />

кызы мен жас офицер Владимир арасындагы махаббат окигасы<br />

баяндалады. Жасырын уйленуге, ш1ркеуге барып купия неке<br />

кидыруга сез байласкан ею жас ойда-жокта соккан алай-дулей<br />

боранга тап болып, жшт дер кез1нде mipKeyre жете алмай адасып<br />

кетед1. M iH e , осы кезде боранда адасып журген таты 6ip Бермин<br />

мен Мария кездеседь Бастапкыда 6ipiH-6ipi танымайды. Акыраятында<br />

баягы окиганын сыры ашылып, eKeyi косылады.<br />

А.С.Пушкиннен аудартан бул ею шыгармасын да Шэкэр1м<br />

шыгармашылыгынан ерекше орын алатын, улттыкэдебиеттеп гана<br />

емес, букш элемдж эдебиеттеп пушкинтану гылымына косылган<br />

рес деуге болады.<br />

Корыта келгенде, Шэкэр^м Крайберд1р ы — ез заманынын<br />

озык ойлы, парасатты да бипмдар азаматы, казак халкынын

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 214<br />

тргалы таланттарыныц 6ipi, р ы Абайдын талантты шэюрт!<br />

Кезшде жазыксыз жал ага ушырап, халкына жарты расырдан<br />

аса уакыттан кейш кайта орал ран Шэкэр1мнщ шыгармашылык<br />

щралары жинакталып, 1988 жылы ею жинак болып басылып<br />

шыкты. «Жалын» баспасынан жарык керген «Жолсыз жаза»<br />

атты жинакка акыннын елендер1, ею поэмасы жэне б1рнеше<br />

аудармасы енд1. Ал «Жазушы» баспасынан шыккан шырармалар<br />

жинагы Шэкэр1м мураларын толыгырак камтыды. Жалпы<br />

алганда, Шэкэр1м шыгармаларын ын б1разы езшщ K63i TipiciHfle<br />

итап болып шыкты. 1912 жылы Семейдеп «Жэрдем» баспасынан<br />

онын «Кдзак айнасы», «Калкаман - Мамыр», «Жолсыз жаза<br />

яки кез болган ic. Ещпк - Кебек» атты уш ютабы шыгады. 1911<br />

жылы Орынборда «Турж, кыргыз, казак Иэм хандар шеж1реа*<br />

басылып шыкты. 1924 жылы «Дубровский» басылды. Сэкен<br />

Сейфуллин, Бейсенбай Кенжебаевтардын кемепмен Шэкэр1мнщ<br />

шьнармалары бран кейшп жылдары да б1рл1-жарым жарык<br />

кердк 1978 жылы Ленинфадта шыккан «Поэты Казахстана» атты<br />

жинакта Шэкэр1мнщ б1рнеше елеш тунгыш рет орыс тшнде жария<br />

болды. MiHe, осылайша «алдынгьшын сокпагын арткы тузер»<br />

деп акынньщ 03i айтып кеткендей, Шэкэр1м шыгармашылыш<br />

жайындагы кеп жылгы уназд!ктщ пердеи туршш, рттык<br />

эдебиепм1здш олкы турган тустарынын 6ipi толыккандай бодцы.

АХМЕТ БАЙТУРСЫНУЛЫ<br />

(1873 -1937)<br />

Аса кернекп агартушы-акын, ipi<br />

филолог-галым, казактын ртгык тш<br />

6LniMi мен эдебиет зерттеу гылымдарынын<br />

непзш калаушы, тагылымды тэржмашы,<br />

танымал когамдык жэне саяси кайраткер,<br />

XX гасырдын жиырмасыншы жылдарында<br />

республикадагы мэдени курылысты<br />

уйымдастырушылардын 6ipi — заманында<br />

атак-данкы халык арасында анызга айналып<br />

кеткен аскан дарын, жан-жакты мол бш м<br />

neci адамнын бойындагы асыл касиеттер<br />

мен кабшеттердш 6ip сыпырасы осындай.<br />

Б р KiciHi казак халкынын Абайдан кейшп<br />

тарихындагы аса жаркын тргалардын 6ipi десе, eui6ip асыра<br />

айткандык болмайды.<br />

Ахмет Байтурсынры 1873 жылы кантардын 28-шде Торгай<br />

уезш1н Тосын болысында туган. Алгаш рет ауыл моддасынан<br />

кара тан иды. Содан 6ip кундерде жас ecnipiM баланын ем1р1нде<br />

ешпестей i3 калдырып, оньщ кейшп букш тагдырына эсер еткен<br />

6ip окига болады.<br />

Жынгылды деген жерде кузд1кте отырган Шошак ауылына уйез<br />

бастыгы Яковлев карулы жасагымен cay етш келед1 де, болашак<br />

акьшнын экес1 Байтурсын мен онын iHici Актасты устамак<br />

болады. Жол журш кеткен Актасты тауып бермед1ндер деп бейкам<br />

отырган ел адамдарынын басына камшы ойнатып, журтты дурелей<br />

бастайды.<br />

Жасынан ер мшезш болып ескен батыр тргалы, балуан денел1<br />

Байтурсын отагасы б р корлыкка шыдай алмай, долырган тереш<br />

дойыр камшымен тартып-тартып ж1беред1 де, атынан сратып<br />

Tycipeai.<br />

^

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 216<br />

Эрине, “тентек ауылдын” бул кылыш аяксыз кала алмайды.<br />

Каладан шыккан жазалаушы жасак Шошак ауылын шауып,<br />

бас кетерер еркектерш жазага тартады. Басбузар деп танылган<br />

Байтурсын агалы-шш Акгаспен 6ipre он бес жылга Ci6ip<br />

айдалады.<br />

Tipi жепм атанган он уш жасар Ахмета елде калган агайындары<br />

эке аманатымен Тортайдагы ею сыныптык орыс-казак<br />

училищесше окуга бередь Онда бес жыл окып, сабагын уздйс 6iiipin<br />

шыкканнан кейш, кол ушын 6epin жэрдем етер жакыны болмаса<br />

да, окудын дэмш таткан жас талапкер Орынборга карай бет алып,<br />

солдаты терт жылдык мугалщдер мектебше барып туседь<br />

Турмыстын TaKcipeiiH тарта ЖYpiп, шэюрт жнтг ол окуын да<br />

ойдагыдай бтредо. Халык мугашлп деген атак алып шыгады.<br />

Сол кезде Ресейдш йпю орталыктарындагы революциялыкдемократиялык<br />

козгалыстын ыкпалымен iuencepi улт<br />

аймактарында да азаттык идеялары тамыр жайьш, букара<br />

халыктардын caHa-ce3iMi ояна бастаган-ды. Жасында патша<br />

эимдершщ содырлыгынан журепне шер болып каткан кек келекеле<br />

ЖYйeлi саяси кезкараска уштасып, зердеа ояу, ж т ойлы<br />

мугалгмдд халык муддесшщ жокшысына айналдырады. Ауылдык,<br />

болыстык, уйездлс мекгептерде окытушы болып icTereH он<br />

жылдьщ шпнде ол агартушылык кызмета аткара журш, белсещц<br />

саяси курескер ретшде калыптасады.<br />

BipiHm i орыс революциясы жылдарында Каркаралы калалык<br />

училшцесшщ окытушысы Ахмет Байтурсынулынын жэне баска<br />

6ip топ зиялы азаматтардын уйымдастыруымен патшанын<br />

отаршыл саясатына карсы халыктын жаппай uiepyi етюзшедь<br />

Тагы сол Байтурсынулыньщ бастауымен халыкка демократиялык<br />

бостандыктар 6epinciH, Кыр елшде автономия турвде езш-ез1<br />

баскарудын жана тэртштер1 енпзшсш деген талаптарды Ti3in,<br />

патшанын атына петиция ж1бер1пед1.<br />

Халыктын caHa-ce3iMiH оятып, бойына i3iiniK дарыту, оны<br />

жагымсыз мшез-кулыктардан арылту максатына кызмет етер деген<br />

ниетпен мугал1м ж т т И.А. Крыловтын мысалдарын аударып, 1909<br />

жылы Петербургте езшщ каражатына “Кырык мысал” деген атпен<br />

жеке клал етш шыгарады. Мухтар Эуезовтщ кеййлректеп сез!мен<br />

айтканда, казак халкынын кулагьша алгаш рет тенкерю рухында<br />

естшген бул елендер тез уакыттын шпнде колдан кол та тарап, сол<br />

ешрдеп букара халыктын аузында Ахметгщ атак-данкын асыра<br />

туседа.<br />

Осындай анык революциялык кызмет! ушш патша эюмшшш<br />

А.Байтурсынулын кугынта салып, сепз ай бойы Семейдш<br />

турмесше камайды. Сотсыз-тергеуаз еткен осы капастан кейш ол

217 АХМЕТ БАЙТУРСЫНУЛЫ (1873 - 1937)<br />

казак жершен тыскары киырга жер аударылатын болады. Бран<br />

былайгы eMipi полициялык бакылауга алынады.<br />

Сейтш, 1910 жылдын бас кезшде Ахмет баягы e3i окыган<br />

Орынборга келеш. М ш е, осыдан былай карай оньщ жалпы ртгык<br />

баспасез уйымдастыру женшдеп тарихи кызмеп басталады.<br />

“Кдзак” атты тунгыш бейресми газеттш алгашкы саны 1913<br />

жылдын акпанында жарык кередь Аз уакыттын ш ш д е казак<br />

даласынын туюпр-туктрше танымал болган б р басылымнын<br />

тиражы 8 мьщ данага жетедк Сол кез ушш б р ете улкен цифр едь<br />

Жалпы р т муддесш ту кылып кетерген газеттш алдына койган ен<br />

басты максаты — карангылык пен саяси кукыксыздыкта мушюлдж<br />

кун кешкен халык букарасын жаксы болашак жолындагы куресте<br />

6ipniKKe шакьфу, енер-бшмге, мэдениетке, прогреске ундеу едь<br />

Осы багыттагы epKiH ойлылыгы ушш газет редакциясына патша<br />

цензурасы талай рет айып салады, редакторын абактыга жабады,<br />

баска да кугындау шараларын колданады.<br />

Осы жылдары А.Байтурсынры езшш тел елендерш де жеке<br />

жинак етш бастырады. “Маса” деген тосьшдау атпен шыгарылган<br />

б р жинакгын непзп кездеген нысанасы масадай ызындап, калын<br />

уйкыда Kanepci3 жаткан хальпсгы о яту болады.<br />

Б р кездерде ел iminae революция толкыны кайтадан ерлеп,<br />

азаттык идеясынын жангырыгы казак даласьша да жетедк Окыган<br />

зияльшардын Алаш уранымен топтаскан еюлдер1 енш рттык<br />

азаттык, кен дербес автономия уранын отаршылдыкка карсы<br />

курестш непзп максатына айналдырады. Акпан революциясы<br />

жешп, патша уюмеп кратьшганнан кейш, олар осы максатка<br />

жетудщ жолы ашылды деген оймен Уакытша уюметп кодлайды.<br />

BipaK, Казан тенкерюшен кейш ел iuii ею жарылып, азамат<br />

согысы басталган кезде, саяси ахуал курт e3repin кеткен efli.<br />

Сондыктан enairi жерде социалист революциянын азаткерл1к<br />

сипатьша умя арткан Алашорданын кептеген кайраткерлер1 кенес<br />

еюметшш жагына шыгады. Солардын алдынгы катарында Ахмет<br />

Байтурсьшры да бар efli. 1919 жылдын ceyipiime алашшьшарга<br />

KemipiM жарияланган куннен былай карай А.Байтурсынры<br />

ем1ршде мулде жана кезец басталады. Муны шынайы<br />

революциялык кршыныска толы, аса мол кажьф-кайратпен<br />

суарьшган, халык муддесше кызмет ету тшепмен шабытганган<br />

кезендеп айтуга болар еда.<br />

Кьф елкесшш тетенше комиссары Э т б и Жангелдиннщ куш<br />

салуымен А. Байтурсынры бедедш большевиктер тобынын<br />

курамында Мэскеуге барады. Солармен 6ipre Ленинн1н<br />

кабылдауында болып, елкеде кенес еюметш орнату ушш<br />

уакытша курылгалы жаткан Кдзак эскери-революциялык<br />

комитетш1н курамьша енпзшед!. Ол Лениннш ез колынан аса

КАЗАК ЭДЕБИЕТООД ТАРИХЫ: X X РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917)____________218<br />

кен вюлетпп бар мандат алып кайтады. Осыдан кейш дэл 6ip жыл<br />

вткенде А. Байтурсынры К ом м у н и ст партияныц мушелшне<br />

кабылданады.<br />

Кдзак автономиялык социалистж республикасы курылган кезде<br />

А.Байтурсынулы халык агарту коммиссары болып тагайынд алады.<br />

Букшроссиялык Ортальпс Аткару Комитет! мен Кдзакстан<br />

Орталык Аткару Комитетжш мушелтне сайланады. Сонан кейшп<br />

жылдары ол тугеддей гылыми-педагогикалык жумыска ауысады.<br />

03iHiH ертеден берп агартушылык кызметш жалгастыра<br />

отырып, б р кезенде Ахмет казактын рттык элiппeciн жасауга<br />

белсене атсалысады. Ана тш ш зерттеу гылымыньщ неп'зш<br />

калайды, эдебиет теориясы женшде тунгыш окулык жасайды.<br />

Б р жылдары онын когамдык непздеп сан салалы кызмеп катар<br />

epicren отырады.<br />

Ол республика Рылым академиясынын ен алгашкы уйткысы<br />

саналатын Академиялык орталыкты баскарады, тунгыш Казак<br />

университетшде ана т т н щ тунгыш профессоры болып дарю<br />

журпзед!.<br />

Осындай epicri де жемюп гылыми-шыгармашылык жумыс<br />

жогарыдан журпзшген кара ниет озбырлык эрекеттщ думп)амен<br />

кенеттен юлт узшедь Жиырмасыншы жылдардын аягында<br />

Голощекиннщ канкуйлы саясаты казак зияльшарынын улкен<br />

6ip тобынын OMipiH баудай киып туседь Солардын ппшде казак<br />

халкынын суйжл перзенп Ахмет Байтурсынры да бар едь<br />

1929 жылдын маусым айында ол зансыз туткынга алынып,<br />

сонау киырдагы Архангельск! облысына айдалады. Эйел! мен<br />

кызы Ci6ipAiH ToMCKi каласына жер аударылады.<br />

Атакты жазушы Максим Горький мен онын бэйбшеа<br />

Е.Пешкованын халыкаралык Кызьш Айкыш уйымы аркылы<br />

араласкан болыстыгы нэтижесшде, ол Ci6ipfleri отбасына<br />

косьшып, одан 1934 жылы Алматыга кайтып оралуга мумюндж<br />

алады. BipaK “тап жауы” деген танба онын тагдырына мэнплж<br />

жапсьфылып калгандай, кайда барса да алдынан колденендеп<br />

шыгады да отырады. Соншалыкты терен бш1мд1, бостандык<br />

жолындагы курестщ жанкештшж сынынан еткен ардакты ел<br />

агасы, халкымыздын жайсан азаматы 1'стерге кызмет, л'ршшжке<br />

талшык таппай, астананын кешесшде сенделш журеда.<br />

B ipaK сталиндк террордын канды шенгел! онымен де<br />

тыныш калдырмайды. Акыры, 1937 жылдын куз1нде ол тагы<br />

да туткьшдалып, ею ай азапты тергеуден кейш, сол жылдын<br />

желтоксан айында турмеде атылады.<br />

М ш е, содан кейш арада алпыс жьш еткенде барып, ap6ip<br />

казактын журегше кымбат eciM акталып, онын бага жетпес асыл<br />

казынасы занды иесше кайтарылды.

219 АХМЕТ БАЙТУРСЫНУЛЫ (1873 - 1937)<br />

* * *<br />

Ахмет Байтурсынулынын акындык мурасы X X гасырдын<br />

басындагы казак поэзиясынын тарихында елеул1 орын алады.<br />

Аз да болса саздыгымен, казак еленшщ ез табигатынан туган<br />

байыргылыгымен, 6ip еспгенде-ак кеголге кона KeTin, ойына уялай<br />

калатын api бейнел1, api магыналы сез улпамен ерекшеленедГ<br />

Алгаш рет 1911 жылы Орынборда жеке жинак болып басылган<br />

езшгн тел елендершщ саны онша кеп емес, жалпы келем1800 жол<br />

шамасьшда гана.<br />

Ka3ipri елшем тургысынан карап, кейб1реулер муны Tirrri<br />

азыркануы мумюн. BipaK, осы шагын муранын езш казак еленшщ<br />

тарихындагы 63iHjUK 6ip белес деп багалауга эбден болады.<br />

Заманында Ахмет Байтурсынулынын ce3i деген беделмен ауыздан<br />

ауызга тарап, ел жадында сакгальт калган уйкасты лугаттар бул<br />

кунде хальпс даналыгыньш асыл куймасьшдай, аталы сездщ<br />

айшыкты ернепндей эсер етедь<br />

А.Байтурсьшулы елещц елен ушш жазбаган. Онын акындык<br />

кабшетт автордын ем1рлж мурат-максаттарын жузеге асырудын,<br />

жогарыда айтылган агартушылык, азатшылдык, курескерлпс<br />

борышын аткарудын e3i машык еткен онтайлы да епмда куралы<br />

ретшде ашылады. Ол не жайында толганып, кандай такырыпты<br />

кетерсе де, ондагы непзп ой аркауы езекп азаматтык сарынмен<br />

epinin отырады. Онын 3p6ip елещнде, Timi жеке адамдарга<br />

жазылган сэлемхат туршдеп арнауларынын езшде де, заман<br />

агымын, ел тагдырын, туган халкынын болашагын ойлаган<br />

камкещл курескердщ бейнеа кез алдында елестейш де турады.<br />

Акын 63iHiH азаматтык кызмет жолын устаздыктан бастады,<br />

eMip майданына агартушылык туын кетерш кедщ. Бул тургыдан<br />

алганда, Ахмет Байтурсынулы оньщ алдында гана еткен улы<br />

агартушы Ыбырай Алтынсарин дэстурш пкелей жалгастырушы<br />

ретшде кершеда. 03i де сол Торгай топырагына Ыбырай еккен<br />

урыктын алгашкы 6ip толымды жемкл болып табылатын Ахмет<br />

агартушьшык идеясын дэл Ыбырай агасы секши езшщ пкелей<br />

практикалык ici аркылы жузеге асырады. Табандаткан он жыл<br />

бойы мугал1мд1к кызмет аткарады.<br />

BipaK, агартушы уинн жеке ез басыньщ устаздыгы жеткшказ<br />

болар едь Агартушылык кызмета калын журшылык санасына<br />

ыкпал ететш элеуметпк козгалыс дэрежеа'не кетеру ymiH тагы да<br />

Ыбырай секши осы icTin жалынды жаршысы, жанкешп caHarepi<br />

(идеологы) болу керек.<br />

M iHe, осы максат ушш А. Байтурсынулы ен алдымен бойындагы<br />

акындык дарынын кару етш пайдаланады. Алгашкы елен жинагын

КДЗАК, ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917)____________220<br />

калын уйкыда капераз жаткан халкын ояту уш ш маса кылып<br />

ушырады.<br />

Эрине, агартушылык кызмет те 6ip кешенш бойымен женкшп<br />

отыратын ыкпа жол сеюдщ бейбгг козгалыс емес, онын да кед1рбрыры<br />

кеп. “М ен айтарымды айттым, аргы жагын ездерщ бш ”,<br />

— деп зуылдатып ете шыгатын парыксыз сездщ иеа агартушылык<br />

атакка ие бола алмаса керек. Б р алмагы мен с алмагы катар<br />

журетш, еккен урыгын топырак кунарына деп Tycin, еш мщ<br />

бермесе азабы мен куйтн катар тарттыратын, кейде TinTi рнясыз<br />

ак кещдден айтылган ад ал тшепн мен i3riniicri iciH элдеюмдердщ<br />

тарапынан жаулык эрекет, душпандык ден айбат тудырып<br />

отыратын курескердщ тэуекел1мен пара-пар. внер-бтм солардын<br />

лайын шайкап, арам шебш отайтын болгандыкган, б р ею куш<br />

гокайласкан туста i3iiniK пен зрымдыкгын шайкасы шнелешспей<br />

турмайды.<br />

Устшде уйыктаганнын айнала ушып,<br />

Кдккы жеп канаттары бузылганша', —<br />

дегенде акын езшщ Масасын осындай тэуекел жолына ушыргалы<br />

отырганын эдей1 ангартып етедй BipaK, i3ruiiK жолында курбандык<br />

болмай турмайтынын бшгендйсген де тэуекел артында тапжылмас<br />

табандылык барын да жасырмайды:<br />

¥йкысын аз да болса белмес пе екен,<br />

Крймастан кулагына ызындаса2.<br />

Иэ, алансыз ел1 уйкьшагы cipecKeH тыныштыкты бузу ушш<br />

ecri кракгын жаргагына жакындап келш ызындау керек. Талмай,<br />

6ip сарыннан танбай, тебе куйкасын шымырлата узак ызындау<br />

керек. Сол кезде уйкысын кимай шамданган дерею колдын кагып<br />

тастауы да ыктимал.<br />

Байтурсынры поэзиясындагы Маса бейнесше кейшрек таш<br />

да ораламыз. Эз1рге айтарымыз — эркашан аскан тез1мдшйсп,<br />

кайтпас кажыр мен мол кайратты тал ап ететш агартушылык жолды<br />

акыннын саналы турде тандап алгандыгын ескертш ету.<br />

Ал, тандау солай болгандыкган, онын кай такиретш болса<br />

да тартып, кай талкысына да тезуге акын Kenini эрдайым пейш.<br />

Сондыктан ол осы тозбас тез1мд1 ен ayeni ез окырманына арнайды.<br />

Бас-аягы алты гана жолдан туратын “Тарту” атты 6ip шумак<br />

еленге назар аударайык. Кеййирек казак балаларына арналган 6ip<br />

1А. Байтурсынов. Шыгармалары. А., 1989.23-6.<br />

3 Сонда.

221 АХМЕТ БАЙТУРСЫНУЛЫ (1873 - 1937)<br />

окулыкка эпиграф болып ирген осы еленнщ ap6ip сезш тунып<br />

турган лугат, тура оку-бшмге шакырган уран деп атауга болар efli.<br />

“Балалар, бул — жол басы даналыкка” , — деп басталатын<br />

алгашкы тармагынан бастап, содан былай карай мынау курдел1<br />

eMipfliH не 6ip гажайып кырлары мен сырларын тугел игерген<br />

Keai ашык, кеюреп ояу, окыган азамат болып ескенге дейшп<br />

узак сонардын узын-ыргасы осы шумакка тугел сыйып тургандай.<br />

Сол жолдан тугел ету адам боламын деген ap6ip талапкерге парыз<br />

екенш, кулл1 адамзат сол жолмен жылжып бара жатканын сэби<br />

санасына жетюзе угындырып алганнан кейш, акын непзп ой<br />

туйшш терендете тужырып, шттей айтады:<br />

Даналык —ешпес жарык, кетпес байлык,<br />

Журщдер, ianen тауып алалык та!3<br />

“Кырык мысал” жинагьшдагы осы Tapiawec “Окуга шакыру”<br />

атты гибратнаманын: “Балалар, окуга бар, жатпа карап” , — деп<br />

басталатын 6ipimui тармагын нагыз агартушы-устаздын гана<br />

аузьшан шыгатын сез деп кабылдасак, оньщ сонгы шумагындагьт:<br />

“Аллалап” ал ютапты коддарынам—<br />

дейтш маслихатынын атакты Алтынсариннен калган:<br />

Eip Кудайга сыйьшып,<br />

Кел, балалар, окылык-5—<br />

дейтш есиепмен табиги ундесш жатканын да б1рден ангарамыз.<br />

Оку мен гылым-бшмнщ пайдасын бала санасьша онын балгын<br />

TiniMeH бипаздап жетюзген акын — ересектер алдында будан repi<br />

езгешелеу сактыкка бейм. вйткеш, жарык сэулеге карангы тунек<br />

кандай карсы болса, оку-бш1мге надандык та дэл сондай карсы,<br />

онымен 6iTicnec жау, оган елердей еш.<br />

Сондыктан, б1рде манаты масаньщ канатын кагып xi6epeTiH<br />

томырык кол енш б1рде езшщ Hie алмас топас мшезше жанагы<br />

Алла атын, ш н жолын езшше одактас eTin алуга тырысады.<br />

Надандыктын бул тустагы айнымас жактасы — думше молда.<br />

‘Тьшым” атты еленнен 6i3 осыган кез жетюзем1з.<br />

Гылымнын imi толган сикыр, оган эуес болган адам кэтр<br />

кауымында кетеш деп, елд\ карал ай урктп отыратын сол<br />

3Сонда, 35-6.<br />

4 Сонда, 131-6.<br />

5 Алтынсарин Ыбырай. Тандамалы шыгармалары. А., 1994,26-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917) 222<br />

молдекеннщ алдында едщ дурлпспрмейш деп сыпайылык сактаган<br />

акын ол жок жерде гылымнан ада болып, сырт калгандыкган елдщ<br />

керш журген корлыгын аз сезбен кещлге мейлшше конымды eTin<br />

жетюзедь Халкынын осы игшктен сырттап, мешеу калганына<br />

нали отырып: “Заманын тулю болса, тазы боп шал” дейтж<br />

макал ада ем1рдщ зор шындыга бар екенш ашык айтады.<br />

Агартушылык жолынын жогарыда айтыл ган кед1р-будыры,<br />

мше, осы жерден келш китгедь Акыннын алгашында акыл ran<br />

айткан ce3i дарымаса, келеа соз1н ол ныгарланкырап жетюзедк<br />

Мэселен, окыганнын 6api i3ruiiK кэдесше аса бермейпш “Казак<br />

салты” атты еленде:<br />

Не пайда енерщ мен бтмщнен<br />

Tnicri жерлерте сарп урмаган6, —<br />

деген екшйп туршде бщщршеда де, онын ce6e6i:<br />

Бул 6ip свз KacipeT etin хатка жазган,<br />

Кдлмаган тук касиет, казак азган.<br />

Байга —мал, окыганга шен максут боп,<br />

Ойлайтын журттын камын адам аздан7, —<br />

деп тусшшршедо. взш щ туган халкын азды деп айыптау ушш,<br />

сондыктан онын жанына батырынкырап айтуга хакылы болу<br />

ушш алдымен оны край берше сую керек, сонын бакыты мен<br />

бостандыгы жолында жумыр басын курбан етуге asip екенш таныту<br />

керек. Ал Ахмет Байтурсынры муны эбден таныткан акын.<br />

Эрине, акыннын ойы орнынан шыкпаган кезде жпер! кум<br />

болып, торыгатын, тущлетш сэттер1 де болады. BipaK, б р жолдын<br />

шеп емес, орта тусы гана. Адда талай белестер мен кырлар бар.<br />

Сонын эркайсысы акындык шабытгын езше сейкес шарпылысын<br />

тудырып отыруга тшс. Сонын дэлелшдей акыл мен накыл<br />

свздер ез удесшен шыга алмай калган шиырларда акын кайтадан<br />

шамырканып, ашына айтады. Одан да дауа болмаса, ащы, зэрл1<br />

эжуага басып, eircip сатираны садагына жебе кылып атады.<br />

Такырып iueH6epi агартушылыктан repi кещрек мэселелерд1<br />

камтитын “Жиган-терген”, “Журтыма”, “Ж^бату” сиякты<br />

елендерде б1рынгай енер-бшмге шакырган шкщеп е т ш ш т упт<br />

пен eKiHimii наздан repi осындай ашынган ыза, наразы нала,<br />

булыккан ашу басым болып келедк Б р туста агартушы акын мен<br />

азамат акыннын ара ж ш жымдасып, б1ртутас кайраткер, курескер<br />

тргасына айналып кетедь<br />

6А. Байтурсынов. Шыгармалары. А., 1989,24-6.<br />

7 Сонда, 25-6.

223 АХМЕТ БАЙТУРСЫНУЛЫ (1873 - 1937)<br />

Шынтуайтына келгенде, А. Байтурсынры елендершдеп<br />

курескер бейнеа, кайраткерл iK KapeKerrepi—онын шыгармашылык<br />

мурасындагы ен арналы, танымдык та, тэрбиелж те тагылымы<br />

ерекше мол сала.<br />

Байтурсынрынын курескерлт — анык саяси курескерлйс.<br />

Муны тудырган — ез заманынын катал шындыгы. Акын езшщ<br />

сан алы элеуметпк кызметшщ туу басынан бастап патша уюметшщ<br />

отарлау саясатьша, казак даласын жайлаган жолсыздыктарга,<br />

патша эюмдершщ катал айуандыгы мен солардьщ аузына караган<br />

жерплйсп болыс-билердщ опасыз аярлыгына, дуниеконыз<br />

байлардын топас тонмойындыгы мен MeftipiMci3 тасбауырлыгына<br />

карсы куресп.<br />

Ал саяси куреске жалан сез, жадагай упг журмейдь Оган журтты<br />

елйспрш, ез сонынан ертемш деген ldci ен алдымен ол курестщ<br />

максатын тусщшрер болар. Сондыктан ете курдел1 юке басын<br />

байлаган акын ез шыгармашылыгын тырнак алды туьшдыларынан<br />

бастап тугелдей осы багытта ербгёедо.<br />

Мэселен, “Туысыма” атты ею шумактык кана елешнде автор<br />

сол кездеп заман таршылыгын тар кердщ куысымен тенейд1,<br />

езшщ сондай кыспак заманда туганына капаланады. Сол зулмат<br />

ортада журт, шьш сезш айта алмай коргалайтьшына налиды, мал<br />

гурлы магнасы жок пршктен каралай тушледа.<br />

А.Байтурсынулы елендершщ iminae 6ipiMeH-6ipi жуптасып<br />

кел етш, магына жагынан 6ipiH-6ipi толыктырьт, унем1 катар<br />

айтылып отыратьш епз туындыдай ею шыгарма бар. Б р — “Кдзак<br />

салты” жэне “Казак калпы” дейпн елендер. Кезшде eKeyi де халык<br />

арасында кешнен тарап, кеп адамнын кекейшде дугалыкгай<br />

жатгалып калган. Екеушщ де эр шумак, тармагында, TinTi ap6ip<br />

сезшде дерлйс сол кездщ шындыгын айнытпай жетюзетш акикат<br />

бар.<br />

“Казак салтында” 6ip кезде каздай пзш п , кен сахараны емшерюн<br />

жайлап журген алансыз елшн кенеттен калын ертке душар<br />

болып, катты куйзелш калганы айтылады. Осындай киынкыстау<br />

кезенде ез басынан акыл-кайрат тауып, едш онга бастап<br />

экетерлйстей элеуметпк куш болмаганына куйше,щ акын. Сол<br />

кездеп казак кауымынын dp6ip тобына аз сезбен багасын бере<br />

келш, солардын кай-кайсысыньщ да елге ес, халыкка камкор бола<br />

алмай отырган пушаймандыгын айтып куйзелед1.<br />

Ол айтып отыргандары — ел басына кун туган ею талай заманда<br />

каукары ез басынан аспаган “ел жаксылары”, кур сезден spire<br />

бармайтын пысыктар, талапсыз жастар мен оназа шалдар, ешюмге<br />

кайырымы жок саран байлар мен болмашы шенге мэз болган<br />

келешлз окыгандар.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: X X РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917) 224<br />

Мундай кайгылы халда жеке басынын кааретшдей кабылдаган<br />

акыннын, элбетте, ашынып айтпаска лажы жок.<br />

Осыган жалгас келетш екшпй елешнде автор ескеказ кайык<br />

усладе калт-култ етш, Tynci3 тунгиык тещз бетшде жел калай<br />

айдаса, солай карай багдарсыз жылжып жургендей халык<br />

тагдырынын кеп уакыттан берп мушкщдагше e3iMi3 KiHani<br />

екен1м 1зд1 айта келш, содан ani де сабак ала алмай отырган жаппай<br />

бейкамдык пен самаркаулыкка, шгген жегшей жеген алауыздыкка<br />

назаланады. Сейтед1 де, 6ip сэт шарасыздык билеген ойын бьшай<br />

туйеда:<br />

Эл iде санылаусыз салтын багып,<br />

Typi жок ic етенн пэлен дерлш.<br />

“Улы той - кеппен керген”, жалгыз мен бе, —<br />

Деп отыр не болса да журтпен кердж.8<br />

Бул жерде шарасыздык деген сез акыннын ба, элде онын<br />

лирикалык каЪарманынын ба кешл куШнде 6ip сэт белен алган<br />

жабыркау мезетш ащарту ymiH айтылып отыр. Ие, 6ip гана сэт.<br />

Ал, егер ондай куй ж ш кайталана берсе, онын аягы умшпэдак пен<br />

нэтижеазджке апарып лрейлн туншу, жеру, безшу сиякты Tepic<br />

туйсжтерге уласып кетер еда.<br />

Халкынын шын бакытты болашагын ойлаган патриот курескер<br />

ейте алмайды. Bipne “каннан кан, еттен eTiM, бауыржуртым!” —деп<br />

егше eMipeHce, ещй б1рде бойына сщ ш калган Kecip, кесапаттардан<br />

арьша алмай келе жатканы уш ш оган eicneneyi, peHxyi, rimi<br />

жанына батыра, капы-катты айтуы мумюн. Сонын 6opi де ултына,<br />

журтына жаны ашыгандыктан айтылады. “ EniM” деп туган азамат<br />

акынньщ оган моральдык хакысы эбден бар.<br />

Осы жагынан келгенде ете 6ip сипатты елен — жогарыда аталган<br />

“Журтыма” . Терт шумак шагын гана шыгарма. Айтайын деген ойы<br />

да анык жэне букпес1з ашык. Халкынын бойынан e3i байкаган<br />

кемшшйстердан Шразын Ti3in береда. EipniriH жок, онай олжага<br />

6efliMciH, коян журек коркактыгын жэне бар. OH-TepiciHfli айыра<br />

алмагандыктан пэтуалы елд1кке де 6epiK eMeccin. Сейте турып,<br />

жен айткан адаммен Kepice кетесщ. Озще кандай мыктымсынсан,<br />

езгенщ алдында дэл сондай кенпшсщ .<br />

Осындай келенс1з жайттарды терш келгенд1п акын ойынын<br />

тушш Timi TyciHiicri. » ’<br />

* Сонда, 25-6.<br />

9 Сонда, 36-6.<br />

Сыкылды сынык бугак темендесен,<br />

KiM жулмас онайдагы жем1с!НД1.9

225 АХМЕТ БАЙТУРСЫНУЛЫ (1873 - 1937)<br />

Мунын ар жагында сез косып, ойды шашыратудын eiu6ip<br />

кажетп жок. Кор болмас кунщш ойла деген акыл-кенес езшен-ез1<br />

суранып тур.<br />

Эрине, акыл айткан дурыс. BipaK, кур акыл айтумен ic бггпейхи,<br />

жагдайды тузеу ушш накгы ic-кимыл керек, болмасты болшзатын<br />

табанды тал ап, кажымас кайрат керек. “ Адамдык диканшысы” атты<br />

еленде кулдык пешенеа суйегше ciHin, эбден езшш-жаншылып<br />

калган халыкка адамгершшк касиеттерд! дарыту келЫз, кегалсыз<br />

курдымга тукым сепкенмен б1рдей екеш айтылады. Иэ, кулды<br />

кулдык психологиясынан арылту онай шаруа емес. бйткеш, онын<br />

тусшйгщде камыт ки т, камшы жеп, мал орнына yHci3-Tinci3 журе<br />

бергеннен баска т1рл1к жок. Ал, ешп осы тас камауды талкандап,<br />

кул халыктын кещлш кегерту ушш не icrey керек? Ол ушш - ен<br />

алдымен, асылды жасыктан айырып, кайрай бшу керек.<br />

Iimti магынасына байыптанкырап унше караган Kicire осы<br />

еленде жерше жетозшмей, аяксыздау калган секиш кершетш<br />

ойдын cyri6eci “Достыма хат” деген арнауда логикалык жалгасьш<br />

табатын Tapiafli. Мунда канша сокса да мьшк етпей шыдай беретш<br />

момын журтты уйшген елекседей ерге суйреп, кыр басына<br />

шыгаруды максат еткен, кашьпс жолга кажымайтын тулпар секшд!,<br />

кия жазбайтын кыран кез сункар секщш акын досынын бейнес1<br />

елестейш. Онымен мураттас, максаттас акыннын ез тулгасы да кез<br />

алдында турады.<br />

Осындай ержурек азаматтардьщ улкен максат жольшда нэтижелi<br />

ic тындыруына кедерп болып турган 6ip келденен тоскауыл бар.<br />

Ол — алансыз ак малтасьш езш журген сасык ми, салкын журек<br />

санасыздар. Ешкашан шын кешлдер1мен келш жанаса алмайтын,<br />

тек сырттары гана жылтыраган мундай сабаздардын ел камын<br />

ойлап кинала алмайтын ce6e6i — олар ездершш ар-абыройын<br />

акшага сатьш ж1берген, жаны да, жакыны да - мал болгандыктан,<br />

езге журтка олардын жаны ашымайды, хал кымыз ед1-ау деп<br />

кайгырып жатпайды.<br />

А. Байтурсынулынын акьшдык машыгында кеп кайталанып,<br />

ерекшелене есте калатын 6ip топ шьпармалары — онын арнау<br />

елендерь Соларга жататьш “Журтыма” , “Достыма хат” атты<br />

арнауларьш сез ынгайына карай жогарьзда карастырып етпк. Осы<br />

катарда “Анама хат”, “ Н.К. ханымга” , “Акын М м е ”, “И.Б. жездем<br />

хатынан” , “Жауап хаттан” T9pi3mi елендер де арнайы токталып,<br />

оларга окырман назарын баса аударуды кажет етед!.<br />

Бул елевдерге тэн 6ip ерекшелйс — шпнара жеке хат туршде<br />

жазылгандыктан, ондагы айтылар ой эрдайым ашык келед!.<br />

Сонымен 6ipre акыннын жеке басына байланысты кейб1р жайттар<br />

кешрек козгалып, автордын баска журт алдында жария кыла

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС КЕЗ! (1900-1917) 226<br />

бермейтш iuiid ойлары, купи я сырлары да кылан берш отырады.<br />

Ал солардын бэршде айнымайтын 6ip ортак белп — алган<br />

бетшен кайтпайтын кайсар курескер, адамгершшк туын жогары<br />

устаган азамат, халык муддесшщ жокшысы болудан таймайтын да<br />

талмайтын жанкепт жауынгер бейнеа.<br />

Акыннын патшальпс отаршылдыкка карсы ешпевдшп, туган<br />

халкьшьщ ртгык азаттыгы мен дербестш жолындагы армантшеп<br />

— онын букш eMip жольщца калыптасып, орныккан саяси<br />

кезкарасы, терен идеялык ожданы.<br />

O K T H in он уинмде ой Tycipin,<br />

Бггпеген журепмде бар 6ip жарам,10—<br />

деп анасына жазгандай, бул ешпендшк, б р ождан сонау<br />

жылдары, оспадар ояз бастыгынын озбырлыгынан Шошак<br />

ауыльшьщ бас кетерер азаматтары icTi болып, алды окка<br />

ушкан, арты Ci6ipre айдалып жаткан кезде, жасестр1м баланын<br />

санасында калыптаскан да, журепне шер болып каткан. BipaK ол<br />

— 6ipfliH кайгысы, жалкы жаннын жарасы емес, жалпы халыктьщ<br />

басындагы нэубет, баршага зарарын типзш отырган зрмат.<br />

Сондыктан да осындай азап-бейнеп мен Kayin-KaTepi мол<br />

куреске басын байлап шыкканда кайсар азамат акын — ез<br />

тэуекелше ете берж, халык муддес1 ушш кандай курбандыкка да<br />

33ip.<br />

Сол бала кундеп зорлыкты умытып, кунделжт1 шкен аска<br />

алдансам, менщ адамшылыгым кайсы, адамнан туып, адамнын<br />

iciH нггемесем, рлмай ертен керге кайтш барамын?! — деп келш,<br />

акын елешн былай аяктайды:<br />

Тайл алган талай жорга, талай трпар,<br />

Тагдырдын кез болып тур кермесше.<br />

Солардан жаным-тэтм ардакгы емес,<br />

Орьшсыз куйзелейш мен несше?!11<br />

Патша уюметшщ абактысында отырган туткын баласыньщ ypefti<br />

кеткен анасын жубатып айткан ce3i осы. Бран артык кажырлы<br />

кайратты да, акикаттан айнымайтын турашыл батылдыкты да<br />

кезге елестету киын.<br />

Б р - кыздырманын кызыл тшш безеп айта салган арзан сез<br />

емес. Акыннын букш eMipiHe уран eTin, букш шыгармашылыгына<br />

езек eTin алган имандай ceHiMi.<br />

10Сонда, 30-6.<br />

"Сонда, 31-6.

227 АХМЕТ БАЙТУРСЫНУЛЫ (1873 - 1937)<br />

Нэзипа Кулжановага арнаган елешнде де осы сарын, осы леп<br />

ылги езектесш отырады. Рахатсыз еткен eMip-жасында кандай<br />

киыншылык керсе де, осы узак жолдан кайтпайтындыгын айта<br />

келш, аяулы карындасына жолдаган хатындагы непзп ой epiMiH<br />

акын былай туйшдейдк<br />

Мен елеем де елемш жешмменен,<br />

Тэннен баска немда алар ел1м менен.<br />

влгеннен сон апарып тыгары кер,<br />

Мен жок болам кемшш тэтмменен.<br />

Тэн кемшер, кемшмес еткен iciM,<br />

Ойлайтындар мен емес 6ip кунпеш.<br />

Журт укпаса укпасын, жабыкпаймын,<br />

Ел —бугшшш, мешю —ертен ушш.12<br />

Булай айта алу ушш осы курес жолындага кияметгщ неше<br />

турл1 киындыкгары мен асу бермес аскарларын жене алатын<br />

кайсар ердш кажыры тана емес, жеке адамнын ем1ршен<br />

элдекайда жогары турган биж мураттар бар екенше, ол мураттарга<br />

бугшгшш 6 ip кундж T ipiuw iri елшем бола алмайтьшьша, халык<br />

бакыты жолындага теплген тер мен каннын карымы тек нурлы<br />

болашактын накгы шындыгамен гана елшенетшше керегенджпен<br />

кез жетюзе алатын кеменгер даналык та керек болар еда.<br />

Ал ондай касиетп де, кабшетп де ез бойынан таба алган адам<br />

ез тагдырына жазылган таукдметп, эрине, езгенщ мойнына арта<br />

алмайоы. Оган ары бармас та еш. вйткеш, ол жанага e3i айтып<br />

отырган болашак ушш жауапты екенш сезшеда. “ И.Б. жездем<br />

хатынан” , “Жауап хаттан” деп аталатын диалог-елендерден 6i3<br />

осыган айкын кез жетюзем1з. Акыннын туган халкы ушш куйзелш,<br />

кеп бейнет кешш жургенш сырттай бакылап, соган api суйсше,<br />

api алацдаушылык бщшре айткан жанашыр жезденщ сакгандыру<br />

сезше лирикалык каЬарманнын дэйекп де дэледщ жауабы дайын.<br />

Егер жастыгамызды ала кетпей, TinTi бауыздалар алдында да<br />

ун шыгармай, ашу-кепм1зш ез1м1збен 6ipre елпрсек, кейшп урпак<br />

айтпас па едк апырым-ай, ен болмаса лак курлы бакырмай Tinci3<br />

кеткен бейбактар екен, — деп. Сонан сон, 6i3 icreyre raicri icii<br />

©3iMi3 тындырмай, 6epiMi3 бас багап, бугап жатсак не болмак?<br />

Курбандыксыз курес болмайды. Сондыктан, жансебш пряжке<br />

бармайык.<br />

Сыпайылап айтылган осы сеэдердщ эр жаганда лирикалык<br />

каЬарманнын батыл ineuiiMi жатыр. Ожданга айналган осы<br />

кезкарас, осы туешйтн автор да, онын каИарманы да эрдайым<br />

12Сонда, 39-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕЛНЩ ТАРИХЫ: XXРАСЫРДЫЦ БАСKE3I (1900- 1917)___________ 228<br />

мултжаз басшылыкка алумен 6ipre, езше ойы, рухы жакын<br />

адамдарга унем1 насихагтап отырады. Оньщ айкын 6ip айгагы -<br />

“Акын ш1ме” атты елещ.<br />

Б р еленнщ жазылу мэнершдт 6ip ерекшелж — автор айтайын<br />

деген ойын, езшщ устанган принципш туралап жетюзбей, Kepi<br />

магынада, антитезис турщде усынады. Муны да елен идеясыныц<br />

eiiMAiniriH кушейту уиин колданылган акыннын керкемдж эд!С1<br />

деп кабылдаган жен болар. Ал шындыгьшда, курескер аганын eai<br />

сенген жетюнтпек жолдаска угындьфып отырганы: кател1ктен,<br />

кауштен корыкпай, белсенш куреске шык, жалган абыройды<br />

малданба, момындарга киянат кылма, кайта оларды корта, журт<br />

алдьщда бедедпи боламын десен, езйш сыпайы, ишшейш уста,-<br />

деген сиякты жаксы адамгершшк талаптары.<br />

Егер б р сездерд1 тура уагыз турщде айтса, бэлюм, женаз<br />

акылгейлж те больш KepiHyi мумкш гой. Ал жанагыдай тосын эщс<br />

еленнщ ойнакылыгы ушш емес, онын эсер кушшщ THiMauiiri ушш<br />

колданылган.<br />

Акын езшщ пшрлестер! мен тшектестершщ алдында<br />

каншальпсгы букпеаз ашык жайдары болып, оларга етене<br />

жакындык сезшсе, туган халкына кастык ойлаган кара куштерге<br />

соншальпсгы 6iTiMci3, ымырасыз, жат кершетпп TyciHiicri. BipaK,<br />

басы ашык тура жаудан баска, солардьщ сойылын согатын, бутан<br />

деген кастыгын букпантайлап журш ютейтш тагы 6ip карсылас<br />

топ бар. Олар — патша эюмдерше мунын устшен домалак арыз<br />

тогытатын пэлекорлар, муньщ i3iHe Tycin андитын жансыздар.<br />

“Тшек батам”, “Жауга тускен жан ce3i”, “Кд... каласына” атты<br />

влендершде автордын ашу-ызага толы эшкере сездер! осы сиякты<br />

ел ш ш деп азгындарга, алыс-жакынды айыра бшмеген пасык<br />

тогышарларга карсы багытталган.<br />

Я, Кудайым! Акха жак,<br />

0з1на аян — мен накак,13—<br />

деп басталатын “Тшек батамнын” ен алгашкы каргыс ce3i e3iH<br />

устатып, айдаткан арандаткыш алаяктарга арналады. Сондагы<br />

бар жазыгы — халыктын басына тускен кара куши Kepin турып,<br />

едщ б1рлжке шакырганы, •пршшж кылайык, журт болайык деген<br />

жанашырлык ce3i екен.<br />

Осындай ад ал ойы мен ак нией ymiH кудаланып, капаска<br />

тускен курескердщ iuiKi куйзел1а , оньщ басына тускен неше турл1<br />

таувдметтщ акын жанын езшше кинайтын кеп дерттшш “Жауга<br />

тускен жан сезшде” ете эсерл1 етш жепазшген. Душпандык пен<br />

11Сонда, 31-6.

229 АХМЕТ БАЙТУРСЫНУЛЫ (1873 - 1937)<br />

каскейлжтщ неше rypi жан-жарынан анталап турса да, кайсар<br />

каЬарман сонын 6ipiHe мойымайды, 6ipiMeH бтспейдо. Ол у ш ш<br />

елд^к пен жаулыктьщ шекарасы 6ipey рана. Сондыктан акыннын<br />

xeciMi мен nieniiMi де 6ipey:<br />

Тулемеген тупю дос,<br />

Тулегенщ барып тур!..14<br />

“ Ка... каласына” атты ею шумак елекнщ туйип де осы. 03i<br />

б1рнеше жыл мекен етш, бауыр баскан, оран калткысыз кызмет<br />

етлм деген каладан керсетшд1 жаламен айдалып кетш бара<br />

жаткандары акын кещлшде к у й ш ш те, eiciHim те бар. BipaK<br />

ш ш д е жемтйс талгамайтын арамзалар журген жерге ещй кайтып<br />

оралмаспын деген байлам — мунын екеушен де басым.<br />

Осы елещй оки бастаганда-ак кещдш елен етюзетш 6ip жайт<br />

жэне бар. “ К о ш -cay бол, Ка... (“ Каркаралы” деп окимыз - ред.)<br />

жуылмаган” деген 6ipiHiui жолмен шендесш келш, Лермонтовтын:<br />

“Прощай, немытая Россия”, —<br />

деген свздер1 epiKci3 еске туседь Сейтеш де, сол кездщ езвде-ак<br />

Аханнын кай бижтен бой кврсеткенш, юмд1 бардар етш, кандай<br />

рым-тусшжтермен ой толгаранын ангартады.<br />

Акынны н осы барыттагы влендершщ шпнде аса 6ip ашынып,<br />

кайнаган ашумен жазылган ы — “ Кек есектерге” . Белпаз себеппен<br />

1989 жылгы б ip томдыкка енпзшмей калган б р шыгармада<br />

жанагыдай вкпе-наз, екшш-ренштерден repi ашык эшкере, ащы<br />

эжуа, зщщ ыза-кек KepHeyi куптрек.<br />

“ Н е жазып ем, Край-ау, б р казакка” - деп басталатын<br />

елешнде ашык саяси сарындар алдыщы орынра койылады.<br />

Азаттыкка жетсш дед1м, халкымнын намысына тырысып, жен<br />

керсетпм, жол сштед1м, катарынан калмасын дед1м. Осьщан баска<br />

не будшрген1м бар еда?!<br />

Мейлшше таусылып, тауы шагыла айтылган б р сездердщ эдш<br />

терелитн акын болашак урпактардан кутей:<br />

Асыкпандар, артымызда казы бар,<br />

Тергеп талай, суйектерш казылар.<br />

Пайгамбарды сатып отыз тиитэ алган<br />

ЯЬудамен 6ipre аттарын жазылар.<br />

Осы сен1мй кеншге медеу ете отырып, жанын куйщрген<br />

14Сонда, 34-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917)___________ 230<br />

е к ш ш т де жасырмай айтады:<br />

Кинамайды абакгыга жапканы,<br />

Киын емес дарга асканы, атканы.<br />

Маган ауыр осылардын бэршен<br />

0з аулымныц urrrepi ypin капканы.<br />

Ахмет Байтурсынулынын акындык мурасында багдарламалык<br />

мэн1 бар тагы 6ip eid шыгарманын орны белек. Олар — “Жигантерген”<br />

жэне “Жубату” атты елендер жинаш. Публицистикалык<br />

пафоска толы, саяси багыты айкын, керкемдж ыкпал куип аса<br />

зор бул елендерш Ахмет поэзиясынын ен бшк шындары деп<br />

атауга болады. 9p6ip сез, 9p6ip тармашнын астарында улкен ой,<br />

бултартпас тарихи шындык жаткан бул толгауларда акыннын<br />

буюл емт'рлж принциптер! де, элеуметпк-эстетикалык мураттары<br />

да барынша айкын бейнеленген.<br />

¥лы Абай дэстур1нде 9p6ip сезш салмактап, эбден елшеп-niniin,<br />

керкемдпс иш эбден кандырып, eui6ip селкеуаз жазылган “Жигантергенш”<br />

окып отырганда, казак халкынын Kacipence толы букш<br />

тарихы мен ете аянышты xani кез алдына елестейдь<br />

Bip кезде хандар билеп, халыкгы дурыс бага алмагандыктан<br />

акырында жат журтка KipinTap епсеш, одан кейшп отаршылдьпс<br />

тусында ел билеушшердщ букара муддесш мулде умытып, ел нише<br />

буйщей тигеш, ал аздаган окыгандарынын ойлайтыны — халыкгы<br />

алдап мал табу, мансап куу екеш аса 6ip ащы куйшйп сез1м!мен<br />

жетюзшед!. Мундайда нашарга корганыш болып, зорлыкшыны<br />

Кудай жолына салар деген дш еюлдершщ кездейпш де — ез<br />

кулкыны.<br />

Осындай мушюл халш сезбеген анкау ел эл1 калын уйкьша.<br />

Оны сол ел1 уйкыдан ояткызбай, емш-ерюн сорып турган обыр<br />

отаршын анау.<br />

Бул KacipeTri буюл жан куйзелкпмен куюрене кабылдаган акын:<br />

Казагым-ел1м,<br />

Кайкайып белщ,<br />

Сынуга тур таянып.<br />

Талауда малый,<br />

Камауда жанын,<br />

Аш кез1нш оянып.<br />

Канган жок па ЭЛ1 уйкын,<br />

Уйктайтын бар не сикын?!15—<br />

деп ашына жар с алады.<br />

15Сонда, 30-6.

231 АХМЕТ БАЙТУРСЫНУЛЫ (1873 - 1937)<br />

Б р елещй автордын субъективтйс жеке niicipiH бйщретш жалан<br />

декларация емес, сол кездеп казак когамынын накты жагдайын<br />

Kepin ышкынган акын жанынын бебеу каккан зары деп кабыдцау<br />

керек.<br />

Балалык калып,<br />

Ес бш п анык,<br />

Ер жеткел1 жиырма жыл,<br />

Баягы каллы,<br />

Баягы салты,<br />

Бу неткен журт уйкышыл?!<br />

Болсын кедей, болсын бай,<br />

Жатыр бейкам, жым-жырт жай!“<br />

Осы тустагы акьшньш жиырма жыл деп мегзеп отырганы не<br />

нэрсе? Б1здшше, б р жерде ол казак жерше орыс шаруаларын<br />

коныстандыру женшдеп 1889 жылгы занды айтып отыр. Бурынга<br />

алыстан айбат шегш, сырттан билеудщ орнына ендд йпке ундлш<br />

Kipin, тйселей отарлау басталган кезде ел 6ip селт еткендей KepiHin<br />

ей, 6ipaK одан нэтиже шыкпапты. Сол себептен де акын журеп<br />

аддагы улкен пэлеш KyHi бурын сезгендей:<br />

Уйкышыл журтты<br />

Туксиген муртты<br />

Обыр обып, сорып тур.<br />

Тун етш кунш,<br />

Керсетпей мш ш ,<br />

Ояткызбай корып тур.<br />

Обыр болса камкорын —<br />

Кайнаганы сол сорьщ!17<br />

“Жиган-тергеннщ” логикалык жалгасы сиякты болып, онымен<br />

табиги идеялык-керкемдйс тутастыкта жазылган “Жубату” атты<br />

толгау еленде де осындай купт эмоциялык эсер бар. Акын<br />

мунда ecici халык жырауларынын тандаулы дэстуршде сезш<br />

тындаушыларына тйселей арнап, ыкылым замандардан бермен<br />

карай сахара елшщ сан! болган, эр казактын журепне кымбат<br />

белплердщ 6ipTe-6ipTe кез ушынан гайып болып жогалып бара<br />

жатканын iiuid ыргакка толы, шубыртпалы епз уйкасты жырмен<br />

туйдектете такпакгап, айтар ойын сауал туршде жетюзеда.<br />

Кен даланы емш-еркш жайлап, кеш ш журген баягы кунщ<br />

16Сонда, 29-6.<br />

17 Сонда.

КАЗАК ЭДЕБИЕТМЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 232<br />

кайда? Сол еркшщкте шалкыган елдщ керю кайда? Нулы жерщ<br />

мен суды келш кайда? Елге корган болган ерщ мен кара кылды как<br />

жарган эдш бищ кайда? Ka3ip солардыц 6ipi жок, тек кур судделер1<br />

гана калды.<br />

Акын осы туста “Жиган-тергендеп” жан айкайындай 6ip ащы<br />

шындык сезш кайталап, “малын алдау, талауда тур, жанын арбау,<br />

камауда тур” , — деп тагы ескертещ де, содан шыгар жолдын<br />

калмаганын айтъш, одан сайын камыгады. “Осыны кермесш<br />

деп кезшй келегейлеп перде, аттап ете алмасын деп келденец<br />

тартылган керме бар. Сеш тырп етюзбей уйктатып койган<br />

рыктардын басында, оянып кетсен ойыншык 6epin алдаркататын<br />

жалган камкоршыларын касында тур. EipaK сен б р элдиге кенбе,<br />

сенбе!”<br />

Ею еленде 6ip-6ipiHe жалгастыра шегелеп айтылган осы ой -<br />

Ахмет Байтурсьшрьшьщ буюл саналы eMipiwje, саяси Kypeciнде,<br />

элеуметпк кызметшде узын аркау боп тартылып келе жаткан<br />

езек. Солардьщ бэрш жинактай келш, ineprii кею'ректен бурк<br />

етюзш сыртка лыксыткан жанартаудын ыстык лебщдей б р ею<br />

елецщ — Ахмет Байтурсьшры поэзиясында тужырымдалган саяси<br />

платформа деп кабылдауга болады.<br />

Ахмет Байтурсынры поэзиясы — р ы Абай мурасыньщ<br />

тжелей жалгасы. Онын кай елещн алып карасак та, не такырып<br />

шеппмшде, не сез саптау мэнерщде, не елен курылысында Абайга<br />

6ip сокпай кетпейгаи кемде-кем.<br />

* * *<br />

Ахмет Байтурсынры поэзиясынын улкен 6ip арнасы -<br />

онын аудармашылык eHepi. Tinri аныктанкырап, дэлденюреп<br />

айтсак, Ахан акын ретшде ен эуел1 аударма аркылы таньшады.<br />

Онын журтшылыкка баспа жуз1нде алдымен усынган енбеп-<br />

И.А.Крыловтан аударьшган “Кырык мысал” болатын. “Маса”<br />

жинагына да сол Крыловтан уш-терт мысал, Пушкиннщ Алтын<br />

балык жэне Алтын этеш жайындагы epTerinepi мен 6ipAi-eicm<br />

елендер^ тагы баска орыс, Европа акындарынын шыгармалары<br />

енпзшген.<br />

Сол аудармаларды сез кылганда ойга оралатын 6ipiHmi сурак—<br />

Ахан акындык енерш не себеип аудармадан бастады? 03iH<br />

болашакта белсенш элеуметпк саяси кызметке, эдеви-галыми<br />

iaaemcTepre багыштамак ниетте жургенде мысалга келш жугшу1<br />

калай?<br />

Брай дейпшм1з — б1здщ Ke6iMi3aiH кеншм1зде мысал жанрына<br />

6ip турл1' ce3itcreHe карайтын, оны шынайы керкем поэзиядан<br />

кемппндеу керетш туйтюл туратыны купия емес.<br />

Онын устше, кезшде Ахметке ой салуы мумкш едьау дейтш

233 АХМЕТ БАЙТУРСЫНУЛЫ (1873 - 1937)<br />

мынадай 6ip бедедш niKip де болтан. Ол — устазы Ыбырай<br />

Алтынсариннщ айтып кеткен 6ip ceai.<br />

Торгайга кызметке келгеннен кейш, 1876 жылы<br />

Н.И.Ильминскийге жолдаган 6ip хатында казак бапаларын окытуга<br />

арналган болашак бастауыш ютабынын жоспарымен таныстыра<br />

кел in, Ыбырай былай деп жазады:<br />

“ BipiHini ютабымды Паульсон ютабынын курастырылу<br />

тэрпб1мен жазып шыккалы отырмын. Эрине, муны казак<br />

балаларына лайыктап жазамын. Мысалдарды (басни) енпзпм<br />

келмейш, ейткеш, катан турмыста ескен казактарга мунан repi<br />

мэншрек анпмелер керек болады. Мысалдарды казак балалары<br />

окыгысы келмейтшш, окыса, отан кулетшш, ал олардын атааналары:<br />

балаларымызта сауыскан мен карга сейлесед1 деген<br />

сиякты жок нэрсеш уйретеш, — деп Tirrri ренжитшш тэжipибeмнeн<br />

бшемш” (Ыбырай Алтынсарин. Таза булак. Алматы. “Жазушы”,<br />

1988 ж. 210 бет).<br />

Эр и не, бул жерде Ыбырайды да туану керек шыгар. Бутан дейш<br />

тук магынасына тусшбесе де, aftTeyip, Кудай ce3i деп кулдык урып<br />

келген кураннын аят, сурелершен кейш тунгыш рет ана тшш де<br />

кара танытьш, одан api дуниелйс пан непздершен матлумат беруд1<br />

кездеген агартушы атамыз сол балаларга eMipniK, танымдык м а ш<br />

бар, олардын ой-epiciH к е н т п , санасына санылау TycipeTiH тосын<br />

жаналыктарды, кызгылыкты хикаяларды усынгысы келген! эбден<br />

занды болып ке р ш ей .<br />

Сонсон, эрине, мысалдын да мысалы бар. Тепнде, мысал<br />

жанры барлык замандарда, барлык адебиеттерде болтан. BipaK,<br />

солардын 6api умыт болып, дуние жуз1 эдебиетшщ тарихында<br />

уш кана мысалшынын eciMi калган. Эрепректе Эзоп, одан кейш<br />

Лафонтен, ymiHuiici — орыстын атакты Крыловы. Ахметтщ<br />

тандаганы да — осы сонгысы.<br />

Крыловтын нелпстен улы атантаны, кай касиевмен классик<br />

дэрежесше кетершгет эдебиетий кауымга мэл1м. Бул туста 6i3<br />

ушш маныздысы — Ахмет Крылов eHepiHiH кай кырына кызыкты,<br />

оны езшщ акындьгк муратына капай жаратып, капай пайдаланды,<br />

сол аркылы айтар сезш халкына капай жетюзд1?<br />

Ал Крыловты аудару аркылы Ахметтщ ойлаган максатына<br />

жете алганын, аткан оты нысанасына дал тигенш 6i3 6ineMi3. Оны<br />

кезаде Мухтар Эуезов жетюзе айткан. “Кырык мысалды” ол Kici<br />

“калын казак журтыньш алгашкы ecTireH, Tewcepic рухындагы<br />

ce3i” деп баталатан.<br />

MiHe, осы жерде кеншге екшил 6ip келденен ой келш<br />

кшпгедк Крыловтын данышпан екен!', улы орыс эдебиетшдеп<br />

улы тулгалардын 6ipi екеш, ол езшщ аскан дарыны аркасында<br />

орыстын улттык мысал жанрын калыптастырып, сол аркылы

КДЗАК, ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917)__________ 234<br />

орыс халкынын ултгык мшез-кулкын, ултгык рухын жетюзе<br />

алганы элемге аян бола тура, оны ешюм, Tirni Белинскийдщ 031<br />

де, революционер деуге ауыздары бармаган ед| гой. Олай болса,<br />

жанагы “TOHKepic рухындаш сез” дегецш калай угыну керек?<br />

Муны дурыс тусшу уш ш мына 6ip шындыкты ескеру керек<br />

сиякты. ЭрСпр улкен эдебиеттеп мысал жанры кай халыкгыц<br />

болса да тасырлар бойы жинакталган даналытын танытатындыты,<br />

ондаты жасырын астар, жымыскы ту спал, ашы эжуа, М1рдщ<br />

отындай мыскыл, ойнакы кулю — сол халыктын табиги<br />

ерекшелтн бшдаретшдт ез алдына болтанда, солардын бэрше<br />

б1рдей ортак белп — онын айнымас букарашылдыгы, карапайым<br />

халык пейш мен ундесттп, TinTi, дэлденюреп айтсак, дэйекп<br />

демократизм! болса керек.<br />

Ендеше Крылов мысалдарындыш сол букарашылдыкты Ахмет<br />

Байтурсынулы тенкеркшшшс идея дэрежесше кетере жетюзген<br />

болса, бул Эуезов берген баганын ете дел екендшн дэледдейдк<br />

Крыловты кезшде Абай да аудартан. Байтурсынулындатыдай<br />

кеп емес, академиялык жинакта Абайта телшш жургендер1<br />

он ею мысал. BipaK, Байтурсынулы аты атаусыз калып, онын<br />

едеби мурасына тыйым салынтан кезде, окырман Крыловтын<br />

аудармашысы ретщде Абайды тана бшетш. Сондыктан болар,<br />

Абайдын кейб1р басылымдарына Ахмет аудармалары да Kipin<br />

кеткен Keaflepi болтан. Осынын e3i-aK тэрж1машы Абай мен Ахмет<br />

женщде 6i3re кеп нерсеш антартса керек.<br />

Осы орайда тагы 6ip сурак туады: Абайдын аударып кеткен<br />

Kefl6ip мысалдарын Байтурсынулы неге кайтадан аударды? Бурын<br />

ауцарылганын бшмед1 ме, елде баска 6ip ойы болды ма? Cipe,<br />

бшмеген болар.<br />

Олай дейтш1м1з, Байтурсынулы Костанайдан алгаш рет Омбыта<br />

карай сапар шеккенге дей1н Абайдын езш де, елендерш де<br />

еспмеген. Оны н Абай атына канык болуы сел кейппрек. Дэл1рек<br />

айтканда, “Казак” газепнде 1913 жылы жарияланган “ Казактын<br />

бас акыны” атты макаласына Караганда, Ахмет Абай елецдершщ<br />

колжазбасымен алгаш рет 1903 жылы таныскан. Олардын imiHfle<br />

Крыловтан аудартан мысалдар болды ма, жок па, — ол жер1 6i3re<br />

мэл!м емес. BipaK, 6i3 уш ш айкын нэрсе — А.Байтурсынулынын<br />

03i “ Кырык мысалга” юрген Крылов шыгармаларын 1901 жыл<br />

мен 1904 жылдар арасында аудартан. Демек, ол кезде Абай<br />

аудармаларын бшмеген болуы эбден ыктимал.<br />

BipaK, мэселе онда емес. Б1з ушш ец кызыктысы, ен<br />

M3Hnici — 6ipiH-6ipi бшмей, Крыловты езшпнен аудартан ею<br />

данышпанымыздьщ елен crani, сез MdHepi белек бола тура, аудару<br />

принциптер1 де, казактын тосац кулагына етене erin жетюзу<br />

шеберл1ктер! де — айна-катес1з б1рдей десе болады.

235 АХМЕТ БАЙТУРСЫНУЛЫ (1873 - 1937)<br />

Еажап нэрсе! Тупнуска мазмунынан ауыткымай, соны<br />

ез сеэдершен жетюзуге емш-ерюн тырыскан ею акыннын<br />

орысшасындагы керкемдж белшектерд! Tycipin алмай,<br />

соншалыкты укыпты беруге умтылган уксастыгына кайран<br />

каласын.<br />

Eip тана мысал.<br />

Крыловтьщ атакты “Карга мен тулю” атты мысалын Абай eKi<br />

марте аударган. Екеушщ елен елшем1 де, келем1 де б1рдей. Bipi —<br />

жел, 6ipi сепз буынды жыр уллсшде. BipaK, дербес eKi дуние. Ал,<br />

Ахмет он 6ip буынды кара еленмен терт жолдык шумактар аркылы<br />

баяндайды. Сондагы 6i3fliH назарымызды аударган мынадай 6ip<br />

белшек. Тупнускада тулю келш карганы былай арбайды гой:<br />

Ну что за шейка, что за глазки,<br />

Рассказывать- так, право, сказки!<br />

Какие перышки! какой носок!<br />

И , верно, ангельский быть должен голосок!18<br />

Осы шумак Абайдын ею нускасында былай болып келеш:<br />

Eipimui ну склада:<br />

Екмшг нусцада:<br />

H еткен мойын, неткен кез,<br />

Осыдан артык дейсщ бе<br />

Ертеп кылып айткан сез?<br />

Калайша бггкен, япырмай,<br />

Мурныныз бен жунвдз!<br />

Першггенщ унщдей<br />

Деп ойлаймын унйоз...<br />

- Есен-сау жураз бе,<br />

Акыннын Tepeci?<br />

Кеп жерден белгш<br />

Term кус eMeci.<br />

Жунйаз, у тш з,<br />

Мурныныз, кезйдо,<br />

Кулакка деп тиген<br />

Макгалган кенесР.<br />

"И Л . Крылов. Библиотека поэта, малая серия. Ленинград, стр. 65-66.<br />

19Абай. Шыгармаларынын ею томдык толык жинагы. I-т., А., 1995,74-76-66.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС КЕ31 (1900- 1917)____________236<br />

Ал, ещй А. Байтурсынры аудармасына ущлеййс:<br />

Тамаша карата нга турщ кандай!<br />

Мынау кез, мынау мойын, мурын кандай.<br />

ГауЬардай канаттарын жаркырайды,<br />

KeiHcri калай бгпсен жэне мандай!20<br />

Осы уш узщшдеп 6i30i арбап турган 6ip сез — мурын.<br />

“Мурныныз бен жунвдз...”<br />

“Мурныныз, кезадз...”.<br />

“Мынау кез, мынау мойын, мурын кандай...”.<br />

Абай да, Ахмет те куста мурын емес, тумсык болатынын<br />

бшмейд! емес кой. BipaK, eKeyi де жазбастан “мурын” деп,<br />

Крыловтын “носок” деген белшелн аудъфмай жетюзген. Адамдагы<br />

сулулыкгын 6ip шарты - мурында жатканын бшгендйстен болса<br />

да, немесе Крыловтын эзш н умытпайык десе де, екеушде де б р<br />

элемент ете едем! ескершген.<br />

Крыловтан тэржша жасау Абай шыгармашылыгынын сонгы<br />

кезендерше жатады. Демек, Крылов eciMiHe байланыстыра<br />

айтсак та, одан кещрек аумакта жинактап айтсак та, Абай немей<br />

аяктаган болса, Байтурсынры дел содан бастады деуге, ягни Абай<br />

эстафетасын Ахмет жалгастырды деуге толык непз бар.<br />

Белинский Крыловты орыстын рттык мысалынын атасы дей<br />

келш, онын аса зор ецбеп ретшде орыс эдебиетще халыктык сипат<br />

енпзгенш атайды. Белинскийдщ тужырымдауынша, Крылов орыс<br />

рухынын 6ip гана жагын, атап айтканда, пайымды практикалык<br />

мэнш, TipmuiiK тагылымынан жинакталган даналыгын, онын<br />

мэйменкейз, ащы мыскылын бейнелеген.<br />

Кдрекетшш ттршипктен мулде хабарсыз, маргау жаткан халыкгы<br />

ен эуел! нысаналы, нэтижел1 eMipre кетеру уипн Байтурсынрына<br />

багдар етерлпс осындай пайымды практикалык мен кажет едь Оны<br />

ол Крыловтан тапты. Е н д т мэселе соны жетюзе бшуде едь<br />

Осы туста Белинскийге тагы да жупнуге тура келедь BiafliH<br />

заманымызда мысал акылгейлйске салынатын болса, поэзиянын<br />

жалган турше айналып кетед! де, балалардан баска ешюмге керек<br />

болмай калады. Ал ещц ащы ежуа (сатира) турвдеп мысал — бул<br />

поэзиянын нагыз турган жер!, — дейип Белинский.<br />

Мысалдын аркауы — хикая, кездейтш нысанасы — сонын<br />

ш ш д е п мэш , ал колданатын каруы — ежуа мен мыскыл. Крылов<br />

20А. Байтурсынов. Шыгармалары. А , 1989.61-6.

237 АХМЕТ БАЙТУРСЫНУЛЫ (1873 - 1937)<br />

езшщ суреткерлнс туйсйтмен мысалдын эстетикалык зандарьш тап<br />

басып игерген. Орыс мысалынын атасы атануы да сондыктан.<br />

Ахмет те жанагы пайымды практикалык рухты дарыту ушш<br />

мысалдьщ мазмунын Крыловтан алады да, ал жанагыдай уытты<br />

каруды ез халкынын данальпъшан, ана тш нщ iniKi мумющцгшен<br />

1здест1ред1 жэне ол да Крыловша дэл басып табады.<br />

Егер алдын-ала тужырымдап туйшдесек, айтушысы Крылов<br />

болганда, жетюзуий Байтурсынулы болгандыкган да “Кырык<br />

мысал” кыр елше кыдыр болып дарып, казак санасына кырык<br />

турл! кеседдщ даруындай сщш.<br />

Ол кеселдердщ аты — алтыбакан алауыздык, eKi жузд1 аярлык,<br />

эшлетаз озбырлык, ерге баспас ез1мшшдйс, безбуйрек катыгездж,<br />

жуз! кара опасыздык, тойымсыз ашкарактык, дуниеконыз<br />

нысапсыздык, санылаусыз топастык, зымиян залымдык, шсалмас<br />

пасьпстык, керсокьф надандык, тонмойын кынырлык, тагысынтагы<br />

жэне баска адам мшезше тэн неше турл1 юнэратгар.<br />

Bip гажабы — осы сиякты кеар-кесапаттардьщ адам<br />

табигатындагы арам тамыры 6ip болганымен, эр халыктын<br />

бойынан кершу TYpi эр алуан болады екен. Сондыктан, оларга<br />

карсы курескенде, сол халыктын ез психологиясьша, ез турмыс<br />

салтына сэйкестеп, ез санасына деп тиетщдей eiin, ез сезш тауып<br />

айту керек екен.<br />

Крыловтын стшп ез ортасына, ез окушысыньщ туйсж<br />

ерекшелнт мен кабылдау денгейше беШмделген. Ол — аз сезшн<br />

астарьш ангаргыш сунгыла орта. Сондыктан, автор эр сезш<br />

мыскадцап елшеп, эр накылын кыскалап кайырады, нус кала п<br />

тужьфады.<br />

Ал Байтурсынулы болса, ез тындаушысынын узын ыргалы<br />

хиссага дагдыланган кулагына бей!мдеп, эр хикаясын тэптшггеп,<br />

егжей-тегжейЛ1 баяндау машыгын усьшады.<br />

Тегщде, Ахметтщ Крыловты тэрж1малаганда ею турл1 устаным<br />

колданганын байкаймыз.<br />

BipiHinici. Б1рсыпыра мысалдарды аударганда жалпы мазмунын<br />

жадына туй in алады да, соны окигалы кара елецге айналдырып,<br />

ез сез1мен баяндап бередк Арасында окига жел iciH ширатып<br />

отыратын е з п ш к iniK-демеулер болгандыкган, шыгарманын<br />

непзп езеп езгермесе де, келем4 есщ ю реп отырады.<br />

Ka3ipri ага буын казак окырмандарынын зердесше мектеп<br />

партасынан сактальш калган белгш мысал — “Акку, шортан Ьэм<br />

шаян” осыган дэлел бола алады. Орысшасында уш шумак — он eiri<br />

жол. Тэрж1масында 6ip шумак арткан. Одан магынасына езгерю<br />

KipreH жок. Ой казыгы болатын сез белшектер1 тугел. Tirrri,<br />

корытынды шумагындагы “жолдас” деген сезге дейш тупнускага<br />

сэйкес келш тур.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 238<br />

Когда в товарищах согласья нет21.<br />

Эуел161рл1к керек болсан жолдас22.<br />

Жалрыз-ак айырмасы — Крыловтын кеп мысалдарындарыдай,<br />

тупнусканын бас жарында журетш Kipicne шум акты Акан сонына<br />

шырарып, корытынды етеда. Cipe, туйин сонында турганы<br />

тындаушынын жадында сакталура колайлы деп есептеген болуы<br />

керек.<br />

“Маймыл”, “ 0пз бен бака”, “Емен мен ш ш к ”, “Б р б р мен<br />

есек” , “ Кдптесер мен кертышкан” , “ Маймыл мен K63umipiK”,<br />

“Шал мен ажал” секщц мысалдардын аудармасын машыгы<br />

жагынан осы 6ipiHmi устанымнын жемю1 деп караган жен.<br />

Меселен, “Маймыл” атга мысаддын аудару принцит де дэл<br />

жогарыдагы “Акку, шортан Ьэм шаяндагыдай” : Крыловтын терт<br />

жолдык KipicneciHfleri непзп ой туйнн аудармада сэл кенейтийп<br />

аяшна шырарылады да, калган мазмуны казактын кара елешмен<br />

хикаялау турщде дэл жэне емш-ерюн жетюзшедь<br />

Дэлдагше дэлел i3fleyzuH кереп жок, 6ipimni шумактын алгашкы<br />

ею тармагынан-ак KepiHin тур:<br />

Тупщскада:<br />

Крестьянин на заре с сохой<br />

Над полосой своей трудился23 —<br />

деп басталса, аудармада:<br />

Жер жыртты ерте турып карашекпен,<br />

Кашаннан Kaci6i едд епн еккен,34 —<br />

деп дэл сол куйшде кайталанады да, dpi карай окита ез репмен<br />

баяндалып кете береда.<br />

Тагы 6ip тангажайып тапкырлыкка осы туста жэне кеэдесем1з.<br />

Диканшынын енбепне керген журттын суйсшетшш жетюзерде<br />

Крылов Ty6i грек тшнен ауыскан, сейтш орыс тшне icipirin<br />

кеткен “исполать” дейтш 6ip есю сезш колданады. Б р — орыстын<br />

байыргы тшгнде “молодец” деген магынаны береда.<br />

21И.А. Крылов. Библиотека поэта, малая серия. Ленинград, с. 207.<br />

22 Ахмет Байтурсынов. Шыгармалары. А., 1989. 48-6.<br />

” И Л Крылов. Библиотека поэта, малая серия. Ленинград, с.66.<br />

24Ахмет Байтурсынов. Шыгармалары. А., 1989,50-6.

239 АХМЕТ БАЙТУРСЫНУЛЫ (1873 - 1937)<br />

Зато кто мимо ни проходит,<br />

От всех ему: спасибо, исполать25.<br />

Орыс т ш н жетнс битген тэрж1машы осы сездщ казакша дэл<br />

магынасын былай деп сол калпында жетюзеда:<br />

Жарайды, бэрекелдь сабаз-ай! — деп,<br />

Алгысты береда оган еткен-кеткен26.<br />

Осы жердеп “сабаз-ай!” деген 6ip создан 03i Крылов мысалынын<br />

букш рухын, букш улттык касиетш туп-тугел казакшалап, кыр<br />

елшщ калын ортасына дэл сол калпында алып келш тургандай<br />

кабылданады.<br />

Дэлдш осындай болганда, жатыктыгы да айрыкша дэлелдеп<br />

жатуды кажет етпейпндей больш, Байтурсьшулы акындышнын<br />

барлык ерекшелшмен, мейлшше табиги болмыс-бтм1мен, улггык<br />

ой opiciHiH шенбершде уйл ескен, уйкаскан кисын-киюымен эрб1р<br />

казак окырманынын (сол кездеп тындаушынын да—ред.) кеншне<br />

уялап калып жатады.<br />

Bip гана мысал келпрт шектелейж. “Шал мен ажал” атты<br />

мысалдаш эбден шаршап-шалдыгып зарыккандаш шалдын<br />

монолога:<br />

Мен сорлы, api кэр1, api жарлы,<br />

Асырау онай емес уйш жанды.<br />

Картайдым, жалданарга кайратым жок,<br />

Бермед! тугынарлык Край малды.<br />

Бул маган не кылганын, жаратканым,<br />

Bip шалга yfrii жанды каратканын?<br />

Телермш салык акша кайдан тауып,<br />

Кажепм 6ipiH сай гып жаратпадын.<br />

Не жаздым куткармастай бул бейнеттен,<br />

Кунщ жок тшепмда кабыл еткен.<br />

Eipey кеш, 6ipey ерте елш жатыр,<br />

Келмейш маган ажал, кайда кеткен?27<br />

Жалпы магынасы тупнускадан ауыткымайтын осы шумактарда<br />

баска тшден келд! дейпн ешкандай бвтенд1ктщ i3i жок.<br />

Жокшылыкгын ызасы етш, Кудайына жалынган Mycanip казак<br />

шалынын зары осындай-ак болар.<br />

25И А . Крылов. Библиотека поэта, малая серия. Ленинград, с.66.<br />

u А. Байтурсынов. Шыгармалары. А., 1989, 50-6.<br />

27Сонда, 67-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫН БАС КЕЗ! (1900-1917) 240<br />

Осы шумактарды acipece байыргыландырып, тындаушы<br />

кулагына етене жакын етш турган тармактар деп мыналарды белл<br />

те айтуга болар едк<br />

Асырау, онай емес уйти' жанды...<br />

Бермедй тутынарлык Кудай малды...<br />

Бул маган не кылганын, жаратканым?..<br />

Бул жолдардагы “yttni жан”, “бермед{ Кудай малды”,<br />

“жаратканым” деген сездер мен ттркестер тек кана казак<br />

психологиясына тэн угымдар екенш дэледзеп жату кажет болмас.<br />

BipaK, солармен 6ipre: “телермш салык акша кайдан тауып?” деген<br />

6ip тармактын ез1-ак шал сезшщ TepiciHi кайда жатканын айкын<br />

танытса керек.<br />

“Кырык мысалдагы” аудармалардын eiciHmi 6ip тобында<br />

тэрж^ма принципшщ будан эжэптэуар езгергеш байкалады. Б р<br />

шыгармаларды Ахмет туп-тугел казак ортасына алып келед! де,<br />

гибраттык тужырымдарын туп-тура казак кауымынын шындыгына<br />

беШмдеп, айтар у*амш ез тарапынан айтады. Кейде, тштт,<br />

тупнускадагы окиганы ез ойына тиек етш кана алады. Сондыктан,<br />

мундай енбекп аударма деуден repi уксас сюжетке курылган тел<br />

туынды деп те айтуга болар ей.<br />

Айталык, “Шымшык пен кегершш” — шагын мысал.<br />

Тупнускада толымды-толымсыз он жол. Ал аудармада 11 буынды 8<br />

шумак, ягни 32 жол.<br />

Тупнусканын мазмунын 6ip-aK ауыз сезбен жетюзуге болады.<br />

Тал тусте торга тусш калган шымшыкты табалап, акымаксын деп<br />

турган кегершш эп-сэтте e3i сонын кебш киед1. Бар мазмуны осы.<br />

Mopani — кулме доска, келер баска.<br />

Ал, соны жетизу ушш Ахмет элп окиганы толыктыра баяндап,<br />

6ipa3 толганып алады да, корытынды туйiнде 6ipeyzU табалаудын<br />

битместж екенш айта келш, тагы 6ip тосын epicii камти кетедк<br />

Жазмыштан озмыш болмас деген сезд|'<br />

Бекер деп niiap айту жарамайды28.<br />

Сол кездеп окырман кауымынын ез санасьша жакындатып,<br />

оны езшщ айтайын деген ойына 61'ржолата кенд1рш алганнан<br />

кейш:<br />

28Сонда, 49-6.<br />

29Сонда.<br />

Алланын адам басы добы деген,<br />

Куса да капай карай домалайды29, —

241 АХМЕТ БАЙТУРСЫНУЛЫ (1873 - 1937)<br />

деген тэржма туйш — еш им дау айта алмайтын аки кат ce3i болып<br />

ecnnepi анык.<br />

Акын бул жерде айтайын деген ойынын аясын кенейтш,<br />

тупнускадагы мысалдьш жупн эдей1 арттырып отьф.<br />

Мундай тэс1п барган сайын терендеп, кенейе туседь “Жарлы<br />

бай” деген мысалда колында дэулет жок кезде жомартсынып,<br />

e3i сол байлыкка ие болган куш дереу ындыны бузылып кететш<br />

тойымсыздыкты суретгегенде, онын эсерш кушейте тусу<br />

уш ш аудармашы окига желюш окырман туйсптне элгщен де<br />

жакындатып экеледь<br />

Крылов кедей адамнын бай болсам буйтер ещм деген кияльш<br />

былай жетюзетш:<br />

Нет, если мне далось богатство на удел,<br />

Не только бы рубля — я бы тысяч не жалел,<br />

Чтобы жить роскошно, пышно<br />

И о моих пирах далеко бы было слышно3".<br />

Ал аудармада ол былай болып келед1:<br />

Дарига! Мен бай болсам журтган аскан,<br />

Уйлерш салдырар ем кандай тастан!<br />

Сом тугш мынын б1рден жумсар едам,<br />

Аямай киер кшм, шер астан.<br />

Жылкымды, кымызымды, койым менен<br />

Жумсар ем конагама тойымменен.<br />

Журтымнын жабыктырмай кеншш ашып,<br />

Кунде той, кунде кызык, ойынменен31.<br />

Байлыктын акшага байланысты болып келепн баршага<br />

TyciHiicri тусын сол калпында беред1 де, Ахмет одан api нагыз казак<br />

угымындагы шалкыган турмысты малмен, кымызбен, агыл-тегш<br />

конакасымен, той-томалакпен байланыстыра суреттейдь<br />

Осы жагынан альш Караганда, ете сипатты мысалдардын 6ipi —<br />

“Кара булт”. Несер жанбырын шел!ркеп жаткан дал ага жаудырмай,<br />

тещзге апарып куя салган калын бултгын елге пайдасыздыгын<br />

тшге тиек ете келш, аягына эркайсысы алты жолдык уш шумак<br />

корытындыны ез жанынан косады.<br />

Булттай жерге жаумай суга жауган<br />

____________ Кдзакта ic ететш кеп адамдар” .<br />

inИ.А. Крылов. Библиотека поэта, малая серия. Ленинград, с.390.<br />

31Ахмет Байтурсынов. Шыгармалары. А., 1989,72-6.<br />

“ Сонда, 86-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 242<br />

Б р жерде сейлеп турган Крылов емес, Ахмет Байтурсынулынын<br />

тура 03i. Сондыктан, ол айтар ойын жуйелеп, дэлелдеп, шегелеп<br />

толык айтуга хакылы тэр1зда.<br />

Мысалы, казак—дала, баска — тещз,<br />

Даланы шама келсе кегерпшз:<br />

Мун десен, мукгаж десен казакта кеп,<br />

Емес пе муны ойламак мшдетщ13?эз<br />

Осылай д^ттеп айткдн акыл-кенес дарымай жатса, акын сез<br />

желюше езш де араластырып, катысушы кейшкерлердщ GipiHe<br />

айналып кетед1; сейтш, 03iHiH белгшi 6ip 1ске козкарасын телей<br />

бишрш отырады.<br />

“Кдрашекпен мен кой” деген мысалда зорлык пен эдшетЫзд^<br />

шеней келш:<br />

Кунэл16ipey ойдан, 6ipey тшден,<br />

Ахмет, осы айтканын жетер, токга34, —<br />

деп езш ipxiHKipen отырса, зымиян опасыздыкты эшкерелейтш<br />

“Арыстан, KHiK Ьэм тулю” атты мысалда:<br />

Kicire таза жолдас табу киын,<br />

Кебше дос етеш мал мен буйым.<br />

Досыннан, душпаныннан б1рдей сактан,<br />

Басында, cipa, Ахмет, болса миын35, —<br />

деп катты ширыгып, ашынатын кездер1 тагы бар.<br />

Акыннын Крылов аудармаларына езш пкелей араластырып,<br />

багдарламалык ой-ниетш ашык бициретш тустарын сез кылганда,<br />

“Малшы мен маса” аггы мысал га ерекше токталуга тура келед1.<br />

Мунда баяндалатын окиганын келе Mi терт кана шумак. ¥йктап<br />

жаткан малшыны шагуга келе жаткан жыланнан куткару ушш сары<br />

маса оны e3i бурын барып шагады да, оятып ж!бередь ¥йкылы-ояу<br />

KiciHiH сермеген колынан маса елед1, 6ipaK, малшы жыланды да<br />

жайгастырып, e3i аман калады.<br />

Осы мысалды аудару аркылы Байтурсынулынын не айтпак<br />

болганын айкын TyciHy ушш сонындагы ею шумак гибрат сезШ<br />

тугел келпрешк:<br />

35Сонда.<br />

34Сонда.<br />

35Сонда, 60-6.

243 АХМЕТ БАЙТУРСЫНУЛЫ (1Я73 - 1937)<br />

“ Мысалы, казак — малшы уйктап жаткан,<br />

Жыланды пэле делж андып баккан.<br />

Пэленщ турш керген мен — сары маса,<br />

Халыкты оянсын деп сезбен шаккан.<br />

Ойлаймын осы сез де жетеда деп,<br />

Кайтты айтсам, сез1м батып кетеда деп.<br />

¥йкысы ашылмаган журт оз1мд1<br />

Коркамын сары масадай етеда деп” 36.<br />

Bi3 б р туста Ахметг1н жогарыда кдрастырылган “Маса”<br />

жинагынын, ондагы багдарламальпс сипаты бар Kipicne<br />

шумактардын алгашкы идеясы кайдан ep6ireHiH айкын ангарамыз.<br />

TepiciHi Крыловтан келген осы шагын мысалды, ондагы Маса<br />

бейнесш кейшп ютаптын, кала берш, буюл Байтурсынры<br />

кызметшщ алгаш рет кылан берген хабаршысы, жарк еткен сэулеа<br />

деп багалауга болар еш.<br />

Сонымен 6ipre муны тэрж1машы тэж1рибесшдеп<br />

шыгармашыльпс тэсщдщ белгш 6ip кыры деп те караган лэз1м.<br />

Крылов шыгармаларында тайга танба баскандай кылып адам<br />

табигатындагы жаксы-жаман мшездерШ суреттейтш, солардьщ<br />

мэнгшк символы ретшде санада орныгып калган неше турл1 жанжануарлардын<br />

бейнелер1 бар. Bip жагынан, езш ш табиги болмыс-<br />

TipniriH сактап, eKiHmi жагынан, жана ортадагы угым-туашктерге<br />

беШмделе, raicTi езгерютермен, мейлшше таныс куйшде<br />

жетюзигедй Айталык, ку зымиян тулю, ашкарак пэлекор каскыр,<br />

акылды сунгыла жылан, каЬарлы зорлыкшыл арыстан, акымак<br />

дангой маймыл, кисык MiHe3fli кыньф есек, тагысьш тагылар.<br />

Брар кай хальпсга болсын осы кылыктарымен танымал<br />

болуга THic. BipaK, соньш эркайсысы, 6ip тщцен еюнпп ттлге<br />

аударылганда, кэШмгщей “рты н езгертш”, жана ортага жакындай<br />

тусетйи “Кырык мысалдагы” кай шыгармадан болсын айкын<br />

сезшедь<br />

Мэселен, Крылов мысалдарында кеп кездесетш тулю бейнесш<br />

алайык. Ол эр шыгармада баяндалатын окиганьщ мазмунына<br />

карай 6ipne алдамшы ку, б1рде залым, алааяк, б1рде уры,<br />

зорлыкшыл, б1рде жагымсыз ею жузда. BipaK, сонын бэрщде де<br />

ол Байтурсынры аудармасында ылги да казакка ежелден таныс<br />

белгш бр ан куйрык бекбике калпында KepiHin отырады.<br />

Каскыр да солай. Мэселен, оньщ козьшы жепа келш<br />

тургандагы тагатьш юнэлары — Крыловта да, Байтурсынрында<br />

да б1рдей. Айырмашьитык болса, тек жагдайга байланысты кершу<br />

ерекшелйстершде гана. BipaK 6i3iiiiH ерекше назар аударгалы<br />

“ Сонда, 102-103-66.

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917)________ 244<br />

отырганымыз — Байтурсынулы аудармасындагы зорлыкшыны<br />

казактын каскыры кылып турган 6ip гана сез:<br />

Экенш алдындагы танимысын,<br />

Бэлем сен, байкап кара, ашып кезщ!37<br />

Баска халыктын угымында “эке” деген сез ылго жакын,<br />

туыстыкгы ангартуы мумган гой. Ал казак тусшшнде сол тура<br />

магынасымен катар, б1реуден 6ipeyaiH басымдышн, куштшпн,<br />

устемдМн таныту ушш “эке” деген 6ip сездщ e3i жетш жатады да,<br />

тындаушынын мысын женетш ектемд1к ретшде естше,ш. Мунда<br />

сол магынасы ете сэтп колданылган.<br />

Ал енш суйекке какалып калып, тырнадан кемек сурайтын<br />

касекен — Ахмет аудармасында эуел1 будан тшп езгеше, басына<br />

кун тускенде ете момакан, кенемал, linTi жагымпаздыктан да<br />

кетэр1 емес.<br />

Сондыктан ол, жанаш козыга айткандай, “экещй танимысын?”<br />

— деп эюрендемейш, “алдында аган отыр eci кетш”,— деп<br />

мулэйшсщц. Ал енгй шаруа бйхеннен кейш, каскырдын<br />

каскырлыгын танытуга келгенде, тэрж1машы ез машыгынан<br />

айнымайды: каскырды да, тырнаны да кыр елшш адамдарына<br />

мейлшше танымал етш жетюзедь<br />

Крыловта каскыр тырнага: басынды аузымнан аман экеткешнш<br />

олжа кер десе, Байтурсынулында ол былай казакшаланады:<br />

“Сыйга-сый” дегендейш, таз басынды<br />

Аузыма салып турган кем1рмедам38.<br />

“Кырык мысалдын” шурайлы тип жэне баска да керкемдйс<br />

ерекшел1ктер1 — арнайы сез етерлж езшше 6ip урд1С. Ондагы<br />

казактын нагыз халыктык эдеби TUiiHiH He6ip тамаша epHeicrepi<br />

ага буын окырман кауымга imiHapa ертеден таныс болатын.<br />

0 зге тшден бегде сез юрпзбей, халыктын карапайым тшнш ез<br />

мумкшд1ктер1мен-ак ол He6ip айшыкты ер1мдер, оюлы орамдар,<br />

канатты ттркестер, ел аузында макал-мэтел боп кеткен лугатты<br />

накыл пзген.<br />

Осы орайда Крыловтын тш шеберлшне табынган Гогольдш 6ip<br />

ce3i еске туседь Крылов TUiiHiH кунарлылыгы сонша, оны баска<br />

тшге аудару мумюн емес, деЩи Гоголь. Ал Ахмет болса, оны сол<br />

калпында аударамын деп эуре болмайды. Озшше кетед1, ана TiniHiH<br />

ез койнауынан дэл сотан балама боларлык, тек Байтурсынулы<br />

37Сонда, 63-6<br />

“ Сонда, 56-6.

245 АХМЕТ БАЙТУРСЫНУЛЫ (1873 -1937)<br />

даналыгынан гана туа алатын кереметтей бай Tin к е ш ш ш ашады.<br />

“Замандастарыма” деген такырыппен бершген уш шумактык<br />

беташардын езшде, сырттай мейлшше карапайым кершгежмен,<br />

ушле караган xicire каншама Ахметтж сез енершщ ynrici жатыр!<br />

“Кднагат азта деген, жокка сабьф...”, “Ат турмас аягында жел1<br />

болса” деген тармактар халыктын макал-мэтел казынасында<br />

курметп орын алута ебден лайык.<br />

Жинактьщ кай бетш ашып, кай шыгармага кез салсакта, acipece<br />

олардын тужырымдарынан жарк еткен алтыннын сыныгындай сез<br />

асылын табамыз.<br />

Мысалы, еткен кайыр - 6ip бэйтерек...<br />

KepepciH рахатын келенкелеп<br />

(“Ат пен есек”);<br />

Калпы емес тэкаппарлык данышпаннын<br />

(“Егшнщ бастары”);<br />

Болмаса кайратына e6iH cepiK,<br />

Опа жок кур айласыз мыктылыктан<br />

(“Емен мен камыс”);<br />

Айдыннын саркыны едщ журтка жеткен<br />

(“Каскыр мен тырна”).<br />

А.Байтурсынры Крыловтан кейш Пушкиннен, ол аркылы<br />

Вольтерден, сондай-ак Лермонтовтан, Надсоннан, Жадовскаядан<br />

б1рсыпыра дуниелер аудартан. Б р тустары тэрж1малык тэж1рибет<br />

жинактап айтар болсак, оларга тэн 6ip ерекшелж репнде, ен<br />

алдымен, акыннын шыгармашылык принципшщ жогарыдагыдан<br />

сэл езгешелтне назар аударар едж.<br />

Крылов мысалдарына жупнгенде, акын оны езшщ<br />

агартушылык, курескерлж кызметше жарату, ягни, каз1рп урыммен<br />

айтсак, ез1не идеялык кару етш колдану максатын кездедк Осы<br />

максаттын ынгайына карай, ол тэрж1ма нысанын eMiH-epKiH<br />

пайдалануга хакылымын деп есептедк Крылов мысалдарьтын<br />

жалпы мазмунын алып, езшше баяндау, онын габраттарын казак<br />

кауымьшын шындыгы мен кажеттерше ынгайлап тужьфымдау<br />

багытындагы А.Байтурсынрынын тэж1рибесш осы ерекшелпеп<br />

ескере отырып карастырган жен.<br />

Ал кейшп аталган авторларды аударганда ол, б1здш ойымызша,<br />

ен алдымен акынга акынша келе,щ, олардын шырармаларына<br />

акын кез1мен карайды. Бэлюм, езге халыктардын керкемдж<br />

мурасын насихаттап, езшщ туган эдебиетшщ кэдесше жарарлык

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917)__________ 246<br />

улп-енеге таратуды да кездеген болар. Сондыктан бул жерде<br />

жанагыдай тупнускадан алшак кетуге болмайтынын ол езше<br />

6ipiHiui шарт деп устанган Tepiawi. BipaK, солардын кай-кайсысын<br />

да казак окырмандарынын кекейше конымды етш, ез халкыныц<br />

байыргы шыгармашылык дэстурше сэйкестеп, езшдеп табиги<br />

дарынды толык пайдалана отырып, барынша шабыттана аударады.<br />

Сондыктан да бул аудармаларды Байтурсынулынын акындык<br />

колтацбасын устемелеп танытатын, сол жылдардьщ езшде елен<br />

мэдениетп мен елен техникасынын эжептэрр биж дэрежесшен<br />

кершген керкем туындылар деп кабылдаймыз.<br />

Сол себептен болуы керек, “MiHci3 таза меруерт” деп<br />

басталатын ею шумак сез ернегшщ бул кунге дейш ел аузында<br />

Асан Кайгы атына байланыстыра айтылып, кастерленш келгенк<br />

Ахметтщ Жадовскаядан аударган осы 6ip шагьш толгауы ещп езше<br />

кайтарылып отьф. Жаксы тэрж1ма улпсшщ Kaflipi тел шыгармадан<br />

эсте де кем болмайтьшьш осы мысалдын езьак ангартса керек.<br />

Ой тубшде жаткан сез<br />

Шер толкытса шыгады39.<br />

Б р жолдардан 6i3 романтикалык ce3iM кернеген акын<br />

журепнщ Te6ipeHiciH сезшгендей боламыз. Расында да, б р кездеп<br />

Байтурсынры акынньщ романтикага бой ургандыгын оньщ<br />

Пушкин, Лермонтов, Нацсон шыгармаларына жугшрнен, оларды<br />

ipiKTey принципшен ангаруга болар еде.<br />

“Маса” жинагынын 1911 жылгы алгашкы басылымында<br />

Пушкиннен аударылган “Ат”, “Данышпан Олегпн ажалы” (1989<br />

жылгы басылымда “Аликтщ” деп кате жазылган — ред.) атты<br />

елендер жэне “Балыкшы мен балык”, “Алтын этеш” epTerinepi<br />

енпзшген. Брардын 69pi де, жогарыда айтылгандай, анык<br />

романтикалык сарында жазылган сюжетт1 елендер мен аныз,<br />

ертегшер. Брардан кейнпрек аударьшып, 1922 жылгы басылымга<br />

енпзшген “Мцыри” поэмасынын y3inaici де осылармен 1штей<br />

ундесл жатканын ангару киын емес.<br />

Б р жерде айкын ангарылатын — А.Байтурсынрынын<br />

тэрж1машылык тэж1рибес1нде ерлнсп, ерюнд1кп, отаншылдыкты<br />

сезшу1, таза суШспеншшкп жырлайтын шыгармаларды аударуга<br />

беЙ1'м болгандыгы.<br />

Мэселен, Пушкиннщ “Ат” дейпн шыгармасы — батыс славян<br />

аныздарына курылган топтаманын ен сонгы, он алтыншы еле Hi.<br />

Мазмунында жауынгерлж жорыкты ансаган аскак сез1м бар.<br />

Орыстьщ ержурек княз1 Олег eciMiHe байланысты узак елен де<br />

59 Сонда, 129-6.

247 АХМЕТ БАЙТУРСЫНУЛЫ (1873 - 1937)<br />

— осындай ершк жортуылды мадакгайтын шыгарма. 0 зшщ аз<br />

гана гумырында орыс поэзиясынын аспанында тан жрдызындай<br />

жаркырап кершген Надсон елещнщ аудармасын — 6ip де болса<br />

6ipereft, курескер Байтурсынулы бейнес1мен табиги уштастыгы<br />

бар, нурлы болашакка умтылып, атой с алган аскак жаннын<br />

калткысыз ceHiMiH бейнелейтш, отты сез1мге курылган туынды<br />

деп багалаймыз.<br />

Киналып KiM болсан да, талыккандар,<br />

Туншп YMiT узш жалыкпандар!<br />

Кайтадан жакындык кеп, касты к. кашып,<br />

Жаркырап жаксылыкка атар тан бар40, —<br />

деген елен жолдарынын жогарыда карастырылган акын<br />

Байтурсынупынын ез туьшдыларымен iurrefl астасьш, ундесш<br />

жатканы айдан анык KepiHin тур.<br />

Ал Пушкин нщ аталган ею ертепсшщ мазмуны баршага мэл1м<br />

болгандыкган, олардын аудармадагы керкемдж дэрежеа сол улы<br />

акын мурасынын денгейшде шыкканын гана айтып шектелген<br />

жен болар.<br />

* * *<br />

Корыта келгенде, жогарыда айтылган пйарлерда жинактап,<br />

пысыктай отьфып, Ахмет Байтурсынупынын акындык мурасы<br />

жайында мынадай ею ерекшел1кп атап айтуга болады.<br />

BipiHniineH, А.Байтурсынры — агартушы, галым, когамдыксаяси<br />

кайраткер ретшде кандай ipi тулга болса, акындык<br />

енерде де кайталанбас орны бар, туган эдебиегсм1зде тутас 6ip<br />

кезенш бейнелейтш кесек бтмгй дарьш neci. 0з eMipiH туган<br />

халкыньщ бостандыгы мен бакыты жолындагы куреске тугелдей<br />

багыштаган азамат акын бойындагы табиги талантын ен алдымен<br />

осы жолда кару eTin пайдаланды. Б р тургыдан алганда, онын<br />

eciMi езшщ алдында гана еткен улы Абай дэстуршщ ен 6ipiHini<br />

мираскорларынын катарында аталуга лайык.<br />

Еюншшен, Ахмет Байтурсынры езшщ акындык мурасы<br />

аркылы X X гасырдын бас кезшдеп казак эдебиетше халык<br />

муддесшщ жокшысы бола алатын саяси курескер бейнесш экелдг<br />

03iHiH барлык эрекетш туган елшщ мун-мукгажымен ажырамастай<br />

тутастыкта деп тусшген акын шабытты жырларында дэл сондай<br />

жанкепш курескердщ бедерл!, бедедщ тргасын жасады.<br />

Осы eKi ерекшел1ктщ exeyi де —туган эдебиетге кейшнен кен<br />

“ Сонда, 130-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС КЕЗ! (1900- 1917) 248<br />

epic алып, еркен жайган жекпсп нышандар. Сондыктан, оларды<br />

9pi карай жан-жакты зерттеп, гылыми тургыдан терен байыптай<br />

беру —кай уакытта да эдебиетпн абыройлы мшдеп болмак.<br />

* * *<br />

Бул тарауда А. Байтурсынулынын акындык енер мен<br />

аударма саласындагы енбектер! рана сез болды. Онын керкем<br />

шьтарматылык теориясы мен эдеби сын саласындагы мол жемюп<br />

мурасы Кдзак эдебиеттану гылымынын проблемаларына арналган<br />

осы басылымнын он 6ipiHiui томында жеке карастырылатын<br />

болгандыктан бул мэселелер тещрегшдеп кыскаша<br />

маглуматтармен шектелуге тура келдк

СУЛТАНМАХМУТ ТОРАЙГЫРОВ<br />

(1893- 1920)<br />

1926 жылы «Султанмахмут<br />

Торайгырулынын сездерш жинау науканына<br />

ат салысыныэдар!» деген ашык хатында<br />

Жусшбек Аймауытов: «Акын елшщ тш<br />

гой, адал туган улы гой, булк-булк еткен<br />

жаны гой, жанын жеген ары гой, айта алмай<br />

журген зары гой. Жаннан, ардан безбесе,<br />

акынын кандай ел кастерлемесш!»1 — деп<br />

жазган екен.<br />

Султанмахмут — шын магынасында осы<br />

сезге татитын акын. X X гасыр басындагы------------<br />

казак эдебиетш жана бшкке кетерш, заманынын кайшылыкты<br />

шындыгын шыгармаларында жан-жакты бейнелеген, керкем<br />

седшн халыктык мэн-магынасын кетерш, жана жанрларда<br />

1здешстер жасаган ол туган халкын отаршылдык пен улттык<br />

егзшш ею жакты канауынан азат етуге, ел бостандыгына ун косты.<br />

«Карашы казак кегше ермелеп шыгып кун болуга» умтылды.<br />

Когамдык шындык пен эдшет жолын талмай 1здеп, туындыларына<br />

аркау еткен акын кеп жабьшын 6ipi болып калмай, от боп жанды,<br />

куйрыкты жулдыздай агып етп.<br />

♦ * *<br />

Султанмахмуттын аталары - Торайгыр, Шон деген юсшер<br />

казак даласына аттары кешнен таныс, атакты би, батьфлар болган.<br />

Шон би eciMi Калмукан Исабаевтын осы аттас романынан белгш.<br />

1“Енбеюш казак” газеп, 1926.19 караша.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917)___________250<br />

Ал Торайгыр — елш сырткы, iuiKi жаудан коргаган, бeлriлi батыр<br />

9pi би. Баян тауынын бауырында Торайгыр eciMiMeH аталган улкен<br />

кел бар. Акыннын ез экес! Эбубэюр момын, кедей адам болган.<br />

Шаруасы куйаз, унем1 малшы юпмшде журепн оны замандастары<br />

Шокпыт атандырган. Кункерю камымен Шокпыт сол кездеп<br />

Омбы уезшщ Шаграй болысына карасты Кдрауыл Шабар<br />

аулындагы (кейш Кекшетау облысынын Кызылту ауданына<br />

караган) бай жездеа — Шабар баласы Кднапияны пан ал ап, сонын<br />

малын баккан. Сол жакта уйленген. Жездеа суйек жангыртпак<br />

болып Шаншарулы Жабайдын Зуфнун деген кызын эпередк<br />

Султанмахмут 1893 жылдын 28 казанында сонда туган. Ей жас Kiuii<br />

iHici Бэшен (шын аты — Байконыр) де сол елде дуниеге келген.<br />

Султанмахмупъщ уш жасында nienieci кайтыс болып, болашак<br />

акын алты жаска дейш эжесшщ тэрбиесшде болады. Содан<br />

кейш Шокпыт ею баласын алып туган жер1 — Баянауылдагы ата<br />

конысына кешед1. Торайгыр келше таяу жерден кыстау салады.<br />

Султанмахмупъщ балалык шагы осы жерде етед1.<br />

«Баян тауы Козы Керпештш Баян сулуы туган тау деседь<br />

Аспанмен плдескен аскар шын, тле жартас, тупс1з куз, таудын<br />

ушар басынан етегше дейш сынсыган сыпсын карагай, ак кайын,<br />

баргын, мойыл, киядан ойга, ойдан орманга сунпп, сыбдырлап,<br />

бурандаган бура булак, шеккен алыптай аскар Баянный он<br />

колтыгында айнадай жаркыраган Сабындыкел, сол колтыгында<br />

тундей тунерген Шойындыкел (Жасыбай кел1 бурын солай аталган<br />

деседО, жамбасында тас аралды, кек куракты Торайгыр кел1, жаз<br />

болса кекорай шалгын, кек балауса, жасыл жапырак, жем1с, тау<br />

iiiii ын-шьщ ан, бута толган жыршы кус. Мше сол сеюдщ зэулш<br />

жаратылыстын бауырында бала Махмут балдыргандай балалык<br />

шагын етизеш»2 - деп жазган Жусшбек Аймауытов.<br />

Шокпыт кедей болганмен, жаны жомарт, кайратты, есюше<br />

сауаты бар адам болган. Ол Султанмахмугты уйде окытып,<br />

алгашкы сауатын ашады да, ауыл молдасына беред]. Болашак акын<br />

Эл1, Тортай, Мукан деген молдалардан сабак салады.<br />

Экемнен эл т, бши уйде окыдым.<br />

Уйренш намаз, сабак, жат токыдым.<br />

Эл1 молда алдында дэл exi жыл,<br />

Эртурл1 ecKi ютапты 6ip шокыдым.<br />

Тортайдан ею жылдай сабак алдым,<br />

Ол байгус аяган жок ойда барын.<br />

Гылымнын орны бас пен квюректе,<br />

Byftip шыгып, кампия тоймас карын.<br />

2С. Торайгыров. Шыгармаларынын толыкжинагы. А ., 1933,11-6.

251 СУЛТАНМАХМУГ ТОРАЙГЫРОВ (1893-1920)<br />

Муканнан екшнп жыл сабак алам.<br />

Уйыктасам да кеншм о куга алан.<br />

Лепес кып e3iбастап акын бол деп,<br />

Дугасын ыкыласпен берда маган,3—<br />

деп жазган Султанмахмуг алгашкы елендершш б1ршде.<br />

Султанмахмуг бул молдалардын шпнен акындык жолга батасын<br />

берген деп, Мукан молданы ерекше атайды. Мукан ез! де еленге<br />

yftip, ecici шыгыс сюжетгерш елен етш жазатын, 6ipeyni макгап,<br />

6ipeyzu мазак етш жанынан шыгаратыны бар адам болган. Ол<br />

шэюрттерш еленге кызыктырьш, халык ауыз эдебиеттмен, араб,<br />

парсы ynrinepiMeH таныстырып отырган. Жогаргы еленш де акын<br />

1907 жылы «Секши eMip кыска жарты тугам» деген атпен Мукан<br />

ыкпалымен жазганга уксайды.<br />

1908 жылы Баянауылда Эбдарахман деген молда медресе ашып,<br />

Султанмахмуг сотан окуга барады. Онда era жылдай окыган<br />

болашак акын окуын бтрмей кетт калуга мэжбур болады. 0 з<br />

уйшде жатып окыган баланы молда малай орнына жумсайды, онъш<br />

устше катал устап, эр Typni сылтаулармен урып-согатын болады.<br />

Молданын надандыгын, каталдыгьш айтып, Султанмахмуг сыкак<br />

елендер шытарады. Молда баланы одан api жазалап, елен жазуына<br />

тыйым салады. Жасынан эр турл! молда алдын керш, олардан<br />

жарытымды бш м ала алматан Султанмахмуттын дан мен молда<br />

жайлы кезкарасы осы кезден калыптаса бастаганга уксайды. Ол<br />

молдалардын надандыгын, есю дши мектептщ балага ешнэрсе<br />

уйрете алмайтын схоластакасы мен катал тэрпбш алгашкы<br />

елендершщ езщде-ак («Орнымыз медресе окып жаткан», «Дш»,<br />

«Сокыр сопы», т.б.) катты сынта алады.<br />

1911 жылы Султанмахмуг 6ip кыс бойы Нургали дег<br />

мугал1мнен сабак алады. Ол жанаша окыган адам екен,<br />

окушыларын пэн непздершен таныстырьш, олардын бш1мге деген<br />

ынтасын упггайды. Нургалидьщ кемепмен Султанмахмуг казак,<br />

татар тшдерщде шыгатын керкем эдебиет йтаптары мен газет,<br />

журналдарды окуга дагдыланады. Болашак акын одан dpi окуды<br />

армандайды.<br />

Осы максатпен Султанмахмуг 1912 жылы Троицк каласына<br />

барады. Онда Ахун Рахманкули деген татардын медресесше тусеш.<br />

BipaK Султанмахмуг мунда да узак оки алмайды. Турарта уй таппай,<br />

api каражаты бол май кеп киыншылык керген ол екпе ауруына<br />

шалдыгады. Медреседе кыс бойы тана окып, жазгьпурым Троицк<br />

манындагы 6ip ауыл га бала окытуга кетед1. Ондагы ойы — бала<br />

3С. Торайгыров. Е й томдык шыгармалар ж инаш . 1-т., А ., 1993,20-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕЛНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС КЕ31 (1900- 1917) 252<br />

окыта журт, денсаулыгын кетерш, каражат жинап алып, кайта оку<br />

ianey болады. Мектептен бос кезшде ол ез11зденш окиды, елендер<br />

жазады.<br />

Кузге карай Троишаге кайта оралган Султанмахмут тагы да<br />

окудын ретш келтчре алмай, сонда шьнатын «Айкал» журналына<br />

жауапты хатшы болып кызметке Kipefli. Кыс бойы журнал<br />

редакциясында белсенШ жумыс жасаган ол 1914 жылдын<br />

кектемшде жумыстан шыгады. «Айкал» хатшысы Султанмахмут<br />

Торайгыров хатшылыктан шыкты. Мунан былай онын<br />

«Айкаппен» eui6ip катьшасы болмайды»—делшген хабар журналда<br />

жарияланады4.<br />

«Айкапта» же Mien кызмет ютеп, б1ркатар шыгармаларын<br />

бастырган, акындыкка бет буруьша жол ашылган шагында,<br />

Султанмахмуттын журналдан кызметтен кету1 — онын еркшен тыс<br />

болтан окига. Оны ез1 де «Мен ез niidpiMfli дуниеге шыгаруда Kici<br />

бетше карамадым. Махмут кайб1р адамнын кешлше карайтын<br />

адам? Сондыктан келюе алмадым... «Айкапта» турган минуттарда<br />

буюл галамга ез1м ие болгандай кетерщшм. Ойлап Караганда,<br />

акымактык болмаса, кетершетш не бар еш?» — деп мойындап<br />

жазган5.<br />

Кейб1р мэл1меттерге Караганда, сол кеэдеп «Айкап» пен «Казак»<br />

газетшщ арасындагы niKip таластары Султанмахмуттын тагдырына<br />

эсер еткен сиякты.<br />

«Айкаптын» кузден берп номерлерщде «Казактын», иэ<br />

«Казакка» жазушылардын аты аталмаса, журнал максутьша жете<br />

алмайтындай боп келедь Бас косу мэселес1нде де «Казак» айыпты,<br />

жер мэселесшде де «Казак» айыпты, партия iciHe де себетш<br />

болып турган «Казак», «Айкапта» туе керген елецпл де «Казакты»<br />

жырлайды, циркке барып балуан кергендердщ есшен де «Казак»<br />

калмайды, баскармадан 6ipeyre жауап жазылса да, баягы «Казак»,<br />

казакка алалык кайдан келгенш жазганда да аягы келш тагы да<br />

«Казакка» согады, улкен юешерш де -пршшшнде «Казактын»<br />

niidpiH куаттаганы ушш сегеш»6—деп жазыпты Mipжaкып Дулатов<br />

«Айкап» пен «Казак» арасындагы тартыс туралы. Осы сезд1к<br />

ушыгы Султанмахмутка тиш жатканы даусыз. Ондагы «Казакка»<br />

тиш жаткан «Кешеп тунп туе, бупнп ic» («Айкал», 1913, №20),<br />

«Bip балуанга карап* (1913, №21) деген елендер Султанмахмутгыю.<br />

Онын уетше Султанмахмуттын «Казак TiAiHfleri елен ютаптары<br />

жайынан» («Айкап», 1913, №19, 20, 22-23), «Жана ютап»<br />

4 “Айкал” журналы. 1914 жыл. №1.18-6.<br />

5 С. Торайгырулы. Шыгармаларынын толык жинагы. А., 1933,14-6.<br />

‘“Кдзак” газеп. 1914 жыл, 21-сэу1р.

253 СУЛТАНМАХМУТ ТОРАЙГЫРОВ (1893-1920)<br />

(«Сонда, 1913, №17) атты макалаларында МДулатов ютаптары<br />

сыналатынын ескерсек, «Кдзак» газетшщ Сртанмахмутты<br />

тйселей кезде re Hi раска шыгады. Птарш «дуниеге шыгаруда Kici<br />

бетше карамайтын» акын «Кдзактагы» агаларын ренжтп алганга<br />

уксайды. вз шыгармаларына коса «Айкал» бетшде басылган<br />

«Кдзак» газеп жэне устанымы туралы птарлер де уйымдастырушы<br />

есебшде Сртанмахмуттын «кшэзд» саналган. Сондыктан «Кдзак»<br />

газетшщ басындагылар «Айкаптьщ» шыгарушысы М.Сералинге<br />

ыкпал eTin, Султанмахмутты журналдан KeTipyi эбден мумкш.<br />

Редакциянын Султанмахмупъщ кеткен iH хабарлап, енш оньщ<br />

журналмен «em6ip катьшасы болмайды* деп жазуьшьщ e3i де<br />

«Кдзак» алдындагы акталу сиякты.<br />

«Айкаптан» кеткеннен кейш, 1914 жылдьщ жазьшда<br />

Султанмахмут ез елгне — Баянауылга барады. Аулында 6ipa3<br />

уакыт бала окытып, каражат жинап алып, улкен калалардьщ<br />

6ipiHe о куга кетуд1 ойлайды. Ел жастарын о куга, 6uriM жолына<br />

тартатын мэдени-агарту уйымьш куруга тал ап жасайды. 03i «Шон<br />

cepiKTiri» деп атаган осы уйымнын алдына турмысы наш ар, кедей<br />

окушыларга кемектесу, окуына каражат беру, ел iniiHe газетжурналдар<br />

алдырып, ютапханалар ашу, оган хат бшетш адамдарды<br />

тарту, акын-жазушьшардьщ шыгармаларын бастыру7 мшдеперш<br />

кояды. «Серйспктщ» максаты акынньщ «Шон серйстшн» ашарда<br />

«Шон cepiKTiri» туралы кепке кггеген баяндаманын басы», «Бр<br />

баяндаманын арты мынадай сездермен тынады» деген влендершде<br />

де айтылган. Алайда, акынньщ ойы йке аспайды. Не «Шон<br />

серйспгше», не езшщ окуына каражат жинай алмайды. Кемекгесер<br />

деген yMiTneH барган адамдары ыкылас-пейш танытпайды.<br />

Тагдырына наразылык бищрген 6ipa3 елендерд! («Кунделйс<br />

дэптер1нен», «Кос уй», «Bip адамга») акын осы кездегт кещл куй1<br />

acepiMeH жазган.<br />

1914 жылдьщ кузшде Сртанмахмут Семей каласына кел еда<br />

BipaK теменгт дэрежедег1 окудан жасы асып кетш, жогаргы<br />

дэрежедеп окуга 6uiiMi сэйкес келмей, орналаса алмайды. 6 з<br />

беттмен Kici жалдап окуга каражаты болмайды.<br />

Б р жагдайлар тагы да Сртанмахмуттьщ кещл куйш бузады.<br />

Акын ойынын icxe аспаганына, максатына жете алмаганына<br />

KyniHin, жан дагдарысын бейнелейтш 6ipa3 елендер («Лэнет<br />

брты шатырлап», «Алты аяк», т.б.) жазады. Акырында баска<br />

амалы таусылган ол Алтай бойына (Ka3ipri Шыгыс Кдзакстан<br />

облысы, Кдтонкарагай ауданына) жалданып бала окытуга кетед1.<br />

Онымен Семейде кездескен бр Алтайдагы Кдратай елшщ болысы<br />

06fliK9piM Ережепры Шынгыстай аулынан терт кластык мектеп<br />

7 Гылым Академиясынын Орталык гылыми ютапхана коры. 656-6., 313-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917) 254<br />

аипсан екен. Сотан орысша, казакша окытатын мугагпмдер<br />

тарткан. Султанмахмуг казакша бала окытып, орыс мугал1мшен<br />

орысша сабак алуды да ойлайды. Сейтш Эбдйсэр1м болыска epin<br />

Катонкаратайта кетед1. «Кдтонкарагайга кеткешм, — деп жазды<br />

кунделшне акын, — ызата шыдамай, ен шыны кун керу ушш.<br />

Колымдагы каражатым Семейде 6ip-aK ай туруга жарайтын болды.<br />

Семей — канша айтканмен калалы, сынды жер гой, арасында<br />

кем KepiHin жургенше, парыксыз казак арасына кетейш деп<br />

ойладым»8.<br />

Катонкарагайда 6ipep жылдай icTereH Султанмахмуг кейш<br />

Зайсанга ауысады. Отан Эбд1кэр!мнщ Батила деген кызына<br />

гашык болуы, мугашмнщ ниетш бшген болыстын кызын тездетш,<br />

айттыртан жерще узатъпт ж1беру1 себеп болады. Султанмахмуг<br />

осы такырыпка жана шыгарма жаза бастайды да, «Эж1бай болыс»<br />

(«Юм жазыкты?») атты еленмен жазылган романын Зайсанда<br />

аяктайды. Оны «Казак» газен жариялаган (Есенгул Мамановтын<br />

каржысы) роман бэйгесше ж1бередд. BipaK колжазба жоталып<br />

кетедь Ka3ipri колда бар нуска — акыннын езшде калган, толык<br />

емес колжазбасы.<br />

1916 жылдын жазында патшанын казактардан солдат ал<br />

туралы жарлыгьшьщ шыгуына байланысты ел ш ш де кобалжу<br />

басталады да, Алтай, Тарбагатай бойындагы ел Кытайга ауа<br />

бастайды. Султанмахмуг осы кезде Семейге кайтады. BipaK онда<br />

кеп турактамайды. Елше барады. Содан кузде оку isflen Томск<br />

каласына жол тартады. Онда Томск Технология институтынын<br />

студенп Эл1мхан Ермековтщ (кейш математика процессоры<br />

болган, репрессияга ушыраган) кемепмен даярлык курсына Tycin<br />

орысша окиды. 9pi емделедь Турмыс киыншылыгына карамай,<br />

орысша 6uiiM алуга жол ашылганын ол куаныш етедь Сол кездеп<br />

кунделшне: «Жумасына ею гана обед етем (ет татам). Кур шай<br />

мен нан. Кшм алганым жок. Кинота, вечерлерге 6ip мэртебе<br />

болсын бартаным жок. KyHi-TyHi айналдырганым — ала кагаздын<br />

6eTi... XaniM осы. Сонда да кайтырмаймын. Bip тиыным калганша<br />

окимын. Сонан сон турмыс кандай жук салса да, кетерем. BipaK<br />

KeHiniM окуда болмак»9, — деп жазады. «Ол 6ip кыстыц шпнде<br />

орыс Tini грамматикасын, acipece, синтаксис! мен этимологиясын<br />

жете менгерш алды. Орысша жаксы сейлемегешмен, жазута,<br />

утынута келгенде, ете жепк болып шыкты. Ол менщ у^мнен<br />

Л.Толстойдын, Руссонын, т.б. саяси брошюра ютаптарын окып<br />

журд! жэне оны терен тусшетш ед1»'° — дейш Э.Ермеков.<br />

"С. Торайгырулы. Шыгармаларыныц толык жинагы. А., 1933,17-6.<br />

’ Сонда, 21-6.<br />

10С. Торайгыров. Ею томпык. 2-т., А., 1962,256-6.

255 СУЛТАНМАХМУТ ТОРАЙГЫРОВ (1893-1920)<br />

1917 жылдын акпанында Ресейде буржуазиялыкдемократиялык<br />

тенкерю жещп, патшанын тактан тускеш мэл1м.<br />

Патша отаршылдыгы мен когамдык эдшетаздпасе карсы курескен<br />

Султанмахмут «Мундай заманда казак окыгандарынын казак<br />

шшде болмауы итпк»11 деп, 1917 жылдын 10 наурызында Семейге<br />

келещ. Семейде уйымдаскан Казак комитетшщ жумысына<br />

катысады. 1917 жылдын жазында Алаш партнясынын курылуын,<br />

Улттык автономия уйымдастыру талабын колдап «Алаш ураны»,<br />

«Таныстыру» сиякты шыгармалар жазады. «Сарыарка» газепнде<br />

елендер мен макалалар жариялайды. 1917 жылдын казанында<br />

Семейге келген Элихан Бекейхановты карсы алушылар шшде<br />

болып, «Элиханнын Семейге келуЬ («Сарыарка», 1917, 30 казан,<br />

13 караша) атты макаласын бастырады. Онда улт кесемшщ<br />

халыкгык енбеп мен оны карсы алушылардын ce3iMi кетерщю<br />

куйде суреттеледь Осындай карбаласта журш Султанмахмут<br />

денсаулыгын нашарлатып алады. Кыс бойы Тобыкты шпне барып,<br />

кысыр саугызып кымыз iinin емделедь BipaK мендеген ауру бой<br />

бермейш. Кдйтып келш кершген Семей дэр1герлер1 де жарытымды<br />

кенес бере алмайды. Содан ол туган елше — Баянауылга кетуге<br />

мэжбур болады. Бул кезде жана курылган кенес еюметшщ ыкпалы<br />

ел шйнде тарай бастаган ещ. Ол Керекудеп революциялык комитет<br />

жумысына катысып, елдщ кедей шаруаларына ара тусеш, даужанжалдарды<br />

эдш шешуге араласады. Елде ол котам дамуынын<br />

жолы, таптар тартысы мен Kypeci жайында кеп ойланады. Саясифилософиялык<br />

эдебиетке кеб1рек кещл белш, К.Маркстщ,<br />

Г.В.Плехановтын, Н.Г.Чернышевскийдщ, В.И.Лениннщ<br />

шыгармаларын окиды. «Адаскан ем1р», «Кедей», «Айтыс» сиякты<br />

поэмалар мен «Осы да эдищис пе?», «0н бе, туе пе?», «Дауылдагы<br />

эбпер», «Тайса им?» деген елендер жазады.<br />

1920 жылы 21 мамыр кун1 узака созылган аурудан Султанмахмут<br />

кайтыс болады.<br />

♦ * *<br />

Эр акыннын тагдыры эр турл1 жагдайда калыптасады. Тукымы<br />

колайлы топыракка туеш, онай ешм беретш де, талмай iaaeHin,<br />

киыншылыкпе н алыса журш шьщдык жолын табатын да акындар<br />

болады. Сейте журт олар ез тагдырын e3iжасайды. Султанмахмут<br />

осы сонгы жолмен журген акын. Ол ез eMipiH e3i, ез елешмен<br />

жасаган. Акыннын шыгармашылык жолын кадагалай карап,<br />

елецдершщ жазылу i3iMeH журсешз, бутан кезшз эбден жетед1.<br />

Султанмахмуттын керген eMip азабы, жокшылык, жас таланттьщ<br />

11 А . Еспенбетов. Султанмахмут Торайгыров. А ., 1992,30-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 256<br />

соган карамай 1зденш шарк уру i3flepi —6dpi онын шыгармаларында<br />

сайрап жатыр. Бул жагынан оны oMipi мен тагдыры елешнде<br />

ершген акын деп айтуга эбден болады.<br />

Сртанмахмугтын б1рсыпыра шэюрттж елендер1 (1907-1911)<br />

сакталган. блендж Typi мен керкемдж 1здешстершде жетпспеушшк<br />

бола турса да, олар жас акыннын когамдык кубылыстардын мэнмагынасын,<br />

сырын тусшуге умтылысымен, елен тии'мен сурет<br />

жас аута деген алгашкы талабымен ерекшеленеда. Ол когамдагы<br />

эдшетаздж туралы, эйел тагдырына немкурайды карайтын мшез<br />

жайлы, дш мен дани окудын схоластикалык сипаты женшде<br />

айтады. Оларга ез угымындагы эдшеттшк, адамдьпс, ар-иман<br />

туралы тусшжтерда карсы кояды. Суреткерлжке умтылыс оньщ<br />

бай кызы мен бай рынын, байлык пен кедейтктщ бейнесш<br />

танытуга арналган жырларынан байкалады. Алайда олар улкен<br />

угымдагы саяси кезкарасты, акыноык позицияны аныктай<br />

алмайтын еда. Мундай акындык таным мен байсалды кезкарас<br />

Султанмахмупъщ 1912 жылдан басталатын шыгармашылыгынын<br />

жана кезешнде гана бой керсетеда. Соган карамастан жас акынньщ<br />

алгашкы талабы онын есю угым мен дани бтм нщ шецберше сыя<br />

коймайтындыгынын белпс1 сиякты.<br />

1912 — 1913 жылдары Султанмахмут Троицк каласын<br />

келш, онда эуел1 медреседе окып, кейш «Айкап» журналынын<br />

редакциясында кызмет ктегеш жогарьща айтылды. Осы кезден<br />

басталатын шыгармашылык жолында онын агартушылык<br />

кезкарасы анык танылады. Ол Абай мен Ыбырайдын осы саладагы<br />

ойларын дамыта отырып, енер мен бш м жолына угптеШи, окудын<br />

пайдасын энпмелеп, мэдениетп елдердщ TipmuiiriH улп етеда.<br />

0зш щ б р такырыптагы алгашкы елешн Султанмахмут казак<br />

жастарына арнайды. «Окып журген жастарга» елешнде ол жас<br />

адамнын окуга деген ынтасы мен келешекке ceHiMiH бейнелейда.<br />

Умггпенен жок кутан<br />

Талабы алда баламыз.<br />

Баскалар жогын тапканда<br />

Б1эдер кайтш каламыз.<br />

Тэуекелге бел бусак,<br />

Кердепш аламыз.<br />

Жетюзбей кетер жуйрж жок,<br />

Кусак, бэрш шаламыз.<br />

1с 1стей1к 6ip болып,<br />

Ашылмасын саламыз, —дейш.12<br />

12С. Торайгыров. Ею томдык шыгармалар жинаш. 1-т., А., 1993,47-6. Кейшп<br />

узшдшер осы басылымнан алынады (ред.).

257 СУЛТАНМАХМУТ TOPAflFblPOB (1893-1920)<br />

Осы идеяны акын «Окуда максат не?» деген еленшде терендетш,<br />

окудын максаты — молда болып ескишсп багу емес, эюм болып,<br />

шен тагу да емес, — енер табу, халыкха пайдалы ic icTey екенш<br />

айтады. Ол «Жепмдйс керсе пстей кататын» молданын арам MiHe3i<br />

мен «ттлмаш боп жем табута» умтылушыларды сынайды. Сейтш,<br />

ол ез замандастарын:<br />

внер-бийм алуга,<br />

Алга карай баруга,<br />

...Миллет кезш ашуга,<br />

TepicriKreH кашуга,<br />

Заманага кез салып,<br />

Аякты жвндеп басуга, —<br />

ундейш.<br />

Султанмахмуттын бул туста жазган елендер1нде i3flemc, умтылыс<br />

сарыны кунт. «Шыгамын Tipi болсам, адам болып» деген елешнде<br />

ол:<br />

Шыгамьш Tipi болсам, адам болып,<br />

Журмеймш бул жалганда жаман болып.<br />

Жатканым керде тыныш жаксы емес пе,<br />

Жургенше eMip cypin надан болып.<br />

Мен — балан жарык куннен сэуле кутан,<br />

Алуга кундй барып белш бутан.<br />

Жулдыз болып кермеймш едшн белн<br />

Болмасам толган айдай балкып туган13, —<br />

деп акындык, азаматтык багдарлама усынады. Осыдан бастап,<br />

акын елендершщ лирикалык кей1пкер1нде шарк урып (здену<br />

байкалады. Сол жолда ол нелер киыншылыкты же нуд i ойлайды.<br />

«Ендш бет алые» елешнде:<br />

13 Сонда, 66-6.<br />

Турмысты умтм кеп женем деген,<br />

Женуде ж1гер1ме сенем деген.<br />

Ыркыма менщ журер кай дуние,<br />

Кенбесе ез ыркыма e3iM денем.<br />

Эрине, шыдар-акпын елуге мен,<br />

Баспаспын жаман жолга кенуге мен,<br />

Актармын окып жетш адам атын,<br />

Баскага жок ыкылас белуге мен.

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917)___________258<br />

Менде жок кажу деген, ашу деген,<br />

Торыгып болымсызга жасу деген.<br />

IciHe курт-кумырска штипатсыз,<br />

Ойымда тек сол бедден асу деген.<br />

Шындыктын ауылын 1здеп туспм жол га,<br />

Ризамын не керсем де осы жолда,<br />

Шаршармын, адасармын, шалдыгармын,<br />

BipaK 6ip табармын деп кеншм сонда14, —<br />

деп жазады.<br />

Султанмахмуг — тым ерте оянган жэне халык, ел мунын ерте<br />

тусшш жырлаган акын. Осы балан жшт (19 - 20 жаста) кезшде<br />

жазган елендершщ езшде ол элеуметпк теназдактт, казак<br />

халкынын когамдык eMipiHiH мешеулйтн, есю ауылды езшжанышкан<br />

эдеп-гурып зандарынын кырсыгын ж т керед!. 0 з<br />

дэухршщ озат акыны есебшде аталган ауыртпашылыктарга ол<br />

жаны ауыра карайды. «Анау-мынау» елешнде казак халкынын<br />

TipuiiniriH Kepuii елдермен салыстыра суреттеп, онын баскалардан<br />

кейш турганын керш куйгнедк<br />

Анау кырда татар тур,<br />

Баскалармен катар тур.<br />

Мынау ойда казак тур,<br />

Бастарында азап тур13.<br />

Акын елен Typi жагынан б1ркатар 1здешстерш байкатканмен,<br />

бул жьфлар, непзшен, уттгпк елендердщ дэрежесшен асып кете<br />

койган жок-ты.<br />

Оку жолъшдагы узшс, «Айкаптагы» кызметтен кету, одан<br />

кейшп Баянауылга барып «Шон cepiicririH* уйымдастьфу<br />

талабынын icKe аспауы онын ш ыгармаш ыл ыгына езгеше 6ip сипат<br />

альш келдь 0м1рден катажу Kepin, ойындагысы бола коймаган<br />

кайсар талант жъфларында бунтарлык мшез KepiHe бастайды. Оны<br />

да заман дарыткан едь Акьт елендершщ лирикалык Keflimcepi<br />

бойынан, e3i айткандай, «Карангылыктын кепне» ызалана алга<br />

умтылтан, 1здетмпаз, 6iniM-eHep ансаган жана урпакхын екшн<br />

танимыз. 0Mip бойы халкы керген азап пен надандык, казаки<br />

кыньф мшездер ашьшдьфтан онын «Шындыктын аулын 1здеуге*<br />

бел ineuiin Kipicyi де осы кез. Осы жолда ол алдымен орыстын<br />

тшн, гылымын уйренуд1 максуг тугады.<br />

14Сонда, 79-80 б.<br />

15Соцда, 52-6

259 СУЛТАНМАХМУТ ТОРАЙГЫРОВ (1893-1920)<br />

ОллаЬи, ант етемш Алла атымен,<br />

Орыс тшш бшемш Ьэм хатымен.<br />

История, география пэнш бшмей,<br />

ОллаЬи Tipi болып ж урмеспш мен.<br />

Келгенше осыларлы отыз жаска,<br />

1ншалла, бэрш тугел угам баска.<br />

Отыз жаска келгенше уга алмасам,<br />

Жер жутсын, мэз болмаймын iuiep аска!16<br />

Султанмахмуттын акындык, азаматтык жана багдарламасы<br />

ретшде усынган осы сезшен дапылдап турган акындык мтеэдщ<br />

кайсарлык пен табандылыкка уласуын KepeMi3. Ол нет айтса да<br />

карабайыр айта алмайды, таусыльт, жерте жетюзе, окырманын<br />

иландыра айтады. Онын «Шон серЬсппн» уйымдастыруга жэрдем<br />

бермеген Шорманнын Садуакасына айтканы мен сол ауыддан<br />

ренжш шыгып келе жатканда достарына айткан сезшде де осы<br />

мшез байкалады. Eni6ip кедерпге мойын усынбай, «тм- бтм<br />

жинап» халыкка кызмет ету, жулдыз болып емес, «толган айдай<br />

балкып туып» елше жарык болу, сейтш «Карангы казак кепне<br />

ермелеп шыгып кун болу», «Муздаган елдщ журепн жылытуга<br />

юру» — Султанмахмут мурат туткан аскак идеялар. Сол гана айта<br />

алган, сол гана армандаган тын жол, тын максат! Осы аркылы ол<br />

лирикалык KeflinKepi бойына дэу1рдщ рухын дарытты.<br />

Осыдан бастап Султанмахмут агартушыльыы б1рсыпыра<br />

терендейш. Бурынгы уптпк елендердщ орнына лирикалык<br />

кейткердщ жан сырын, ic-эрекетш суреттейтш жырлар туады.<br />

Акын характерд1 ал га устайды, eMip шьшдыгын сонын угымы мен<br />

ici аркылы ашуга умтылады. 0 \прдщ курделшп сиякты накты адам<br />

Tipmuiiri де курд ел i, кайшылыкты. Ойлаган ic орындала бермейщ,<br />

алые арман жетюзбейш. 9p 6 ip ce3iM адамы сиякты акын да буган<br />

кайгырады, куйтед1, куйзеледй Султанмахмут та, онын лирикалык<br />

KeftinKepi де оны бастан аз кешпеген. Ол кешкен киыншылыктар<br />

мен сэтазщктер акын жырларында мол is калдырган. Алайда бул<br />

елендерден лирикалык кеййткердщ тагдырга мойын усьшбай,<br />

лапылдап от боп касарыса алга умтылганы, ауыртпашылыкка<br />

карсы шабар ежет MiHe3i кершеда.<br />

Ден сау болса тагдырдын,<br />

Кекке ушырам кулдерш.<br />

Жзгермен талап еткен сон,<br />

Коям ба екен сулдерш.<br />

“ Сонда, 100-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 260<br />

...Cepnin тастап тундерш<br />

Тугызамын кундерш,<br />

Кднкылдатып каздарын<br />

Шыгарамын жаздарын17, —<br />

деШй ол.<br />

Тагдырга акын ез «менш» карсы кояды. Онын философиясы<br />

— адамнын езщ e3i билеу!, ез еркш ез1 багындыруы, «Ерюме<br />

журер менш кай дуние, кенбесе ез еркше ез1м денем» деген ой.<br />

Сондыктан да ол:<br />

Жаксылык керсем ез1мнен,<br />

Жамандык керсем ез1мнен.<br />

«Тагдыр кылды» деулерда,<br />

Шыгарамын сез1мнен.<br />

«03iM кылдым» деулерш,<br />

Таса кылман кез1мнен.<br />

Жазалы емес край да,<br />

Кун мен жулдыз Ьэм ай да.<br />

Жумак кутюш наданньщ<br />

Орны тозак эркайда.<br />

Тенгерер соныра деген сез<br />

Тек жубаткан 6ip айла18, —<br />

деген корытындыга келедь Адам енбепн, рухын кетеру кандай<br />

леппен, ойшылдыкпен, батыл, api анык айтылган! Бул елендер<br />

Султанмахмупъщ кандай куйде болса да, келешектен yMiT узбеген<br />

ер, романтикалык ce3iM куйш, зор талабы мен аскак арманын<br />

танытады. Ол туган халкын шын журектен берше суйедь «Туган<br />

ел1ме» елешнде ол: «Балалыкка жарасан, аталыкка жарайсын»<br />

дейд1 халкына.<br />

Кдйтейш, ел1м, кимаймын.<br />

Кия алмай жанды кинаймын.<br />

...Алты кырдан ассам да,<br />

CeaaepiHOi сыйлаймын19.<br />

Осы кезден бастап Султанмахмут шыгармашылыгында<br />

eciciHi сынау айрыкша 6ip encip турге кешедь Ол казак imiHfleri<br />

унамсыздьпс, келеназ мшездермен кектесе, оларды ызалана<br />

17Сонда, 81-6.<br />

" Сонда, 82-6.<br />

•* Сонда, 96-6.

261 СУЛТАНМАХМУГ TOPAflFUPOB (1893-1920)<br />

шенеп, мшейдк Феодалдык-патриархалдык салт-сананын тозыгы<br />

жеткен жактарын аяусыз эшкерелеп, олардын 0Mipci3juriH ашады,<br />

жанару кутш турганын дэлелдейш. Сол аркылы акын ез fleyipinneri<br />

казак когамы дамуынын курдел1 мэселелер! жайлы туйш жасайды.<br />

Заманына, заман адамына, казак кауымынын сол тустагы<br />

еюлдерше деген ащы сез «Жарлау», «Сымбатты сулу», «Булар им?»<br />

сиякты елендерде анык бой керсетедь «Жарлауда» акын казактын<br />

сол кездеп бас кетерер азаматтарына, улы-кызына, аксакалдарына<br />

жар сала отырып, олардын eHep-6iniMre енжарлыгын, партия, даужанжалга<br />

кумарлыгын бетше басады. Казак кызынын тагдырына<br />

аяушылык бишрш, малкумар, кызкумар шалдарды айыптайды.<br />

«Булар юм?» елешнде казакты бурынгы ер турйстщ азып-тозып<br />

кулю болган журагаты деп карайды да, «усп-басын мунар жапкан»,<br />

карнынан басканы ойламайтын, малга арын саткан, «ез1 жатып<br />

кудайды жумсайтын» жалкау, 6ipiH-6ipi жау керетш кертартпа<br />

мшездерд! аяусыз эшкерелейй. Ал «Сымбатты сулуга» — казак<br />

эйел1 туралы сыпайы угымга Kip келлрген эдепаз, кергеназ<br />

кыздардьш мшез-кулкы туралы улы сатира.<br />

Акын казак кауымынын осы Kyfti, болашагьт жайлы кеп<br />

ойланады. Патшанын отаршылдык саясатына да, ел эюмдершщ<br />

eкiжYздi кылыгьша да сене алмайды. Келешектщ не боларын<br />

тусшбей дагдарады. Муны ол 6ipfle туспадцап («TyciMae», «Кеше<br />

тунп туе, бугшп ic») айтса, б1рде дала табигатынын енжар куШмен<br />

астастыра суреттеШй («Жазгы кайгы»), тагы 6ip елендершде кешл,<br />

журек ce3iMi куйшде («Кешлш кещпретш тагдьф») бейнелейдь<br />

Жалпы, Султанмахмуг — табигатты эсем жырлаган акыннын 6ipi.<br />

BipaK онын бул саладагы жырлары жалан KepiH icreH турмайды,<br />

сол кездщ когамдык жагдайларьш ангартатьш, табигат кубылысы<br />

орын алган ортанын ecepiH бейнелейтш ойлы суреттерге бай<br />

келеда. «Жапырактарда» ол кеп кек жапырак шпндеп жалгыз<br />

саргайган жапырак аркылы езшщ кешл куйш бейнелесе, «Кеш»<br />

аркылы тунп табигатты суреттеп, оны карангылыктан жол<br />

таба алмай коркактаган лирикалык кейшкердщ жеке сез1м1мен<br />

уштастырады. «Кешуде» ел ем1ршдеп кектемп езгерютерд1<br />

ауылдагы таптык жйсгеушипкпен байланыстырады. Мунын 6api де<br />

Султанмахмутгын шыгармашылык жольшда дэу1рд1Н элеуметпк<br />

жагдайларьш суреттеущ 6ipiHiui орынга койгандьпын керсетедк<br />

Ол нет, калай жырласа да энпмеш заман мен онын адамына, отан<br />

эсер етш жаткан жагдайларга бурады.<br />

Осыны акыннын махаббат такырыбына жазган жырлары жайлы<br />

да айтуга болар едг Асылы Султанмахмуг махаббаты — ем!рден<br />

кагажуды кеп керген, алдагы ем1рден ум т аз, торыгынкьфап, ауру<br />

женген адамнын махаббаты. Ол суй ей, 6ipaK онын баянсыздыгын<br />

туешедк Суйгенше аяушылыкпен карайды, езше e3iтоктам бередк

КАЗАК ЭДЕБИЕТТНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС КЕ31 (1900- 1917) 262<br />

Сезшд! акылга жендореда.<br />

Bapi де колдыц кыскасы —<br />

Bip тунда мойынга алмауым.<br />

Тагдырдын шебер устасы,<br />

Кердйм мен жок кып каррауын20, —<br />

деген жолдарда акын ерюн байлап турган тагдыр тусауы елестейш.<br />

Сэл кетшрек жазылган «...га», «М...га», «Аккудай улб1реген<br />

сунгак мойын», «Ак сэуле» сиякты лирикалык елендерде де акын<br />

жас адамнын ынтыктык ce3iMiH кыз керю, кыз намысы жайлы<br />

байсалды ойга женшредь<br />

Султанмахмут enenflepi нпщде эр жагдайдагы акыннын кенит<br />

куйш бшйретш, кайгысы мен мунын, куйшппш бейнелейпн<br />

сыршыл лирика да мол ушырайды. Олардын тууы жогарыда<br />

айтылган акыннын жеке басынын турмыс куШмен, ойга алган<br />

iciHiH орындалмай калган кезщдеп жан дагдарысымен байланысты.<br />

«Лэнет булга шатырлап», «Атты аяк», «Куцпрт туспен ойга батыл»,<br />

«Ей, махаббат, ей, достык», «Дуниедеп кызыктьщ», «Экелпп»,<br />

т.б. елендерден акыннын налу, торыгу, кушрену сэттерш тану<br />

киьш емес. BipaK ол муны жуйел1 турде сез1нген уштаэдйасе<br />

уластырмайды, олар жеке 6ip сэттердеп кешл куйшщ 9cepi болып<br />

калады. Тутастай акын жырлары оптимизмге толы.<br />

0з замандастарымен салыстырганда, Султанмахмут — сол<br />

тустагы казак аулындагы таптык жйсгеушшйсп, кедейлж пен<br />

байльпсгьш аракатынасын ерте ангарган акын. Жогарыда аталган<br />

eMip пшндыга мен элеуметпк мэселелерге арналган елендершен<br />

оны аньпс кере аламыз. «Кымыз», «Кешу» елендершш езшде-ак<br />

ел шпндеп элеуметпк TeHciafliicri ж т ангарган. Акыннын кымыз<br />

шнсен топ пишен «Кажы, сопы, кожа, молданы», «Мырзаеке,<br />

ие солай» деп бас шулгып отырган ел басшыларын беле карауы<br />

жайдан жай емес. Ол сол топка юре алмай журген кедейлерге<br />

аяныш бщщредь EiciHmi еленде де кешу салтанатынан тыс,<br />

байлармен жалгасып кешке жаяу ерген кедейлерш таниды.<br />

Байлыктан непзш кедейшн енбеп курайтынын акьш «Bip адамга»<br />

елешнде TinTi ашыкайтады. «LUoHcepiKriri* шаруасымен барганда,<br />

акынга кемектесу орнына Шорманнын Садуакасы конактарга<br />

бурынгы аталарынан калган шен-шекпен, асыл буйымдарды<br />

керсетш мактаныпты. Олещи Султанмахмут сол окигага арнап<br />

жазган. Ол аксакал шал керсеткен «асыл нэрселерди Kepin<br />

отырып, мьшадай дуние жинаган, шен-шекпенге кумарткан<br />

«басшы», «баккан халкын ондырган-ау» деп ойлайды. Шал кум!С<br />

“ Сонда, 109-6

263 СУЛТАНМАХМУТ ТОРАЙРЫРОВ (1893-1920)<br />

кесе, алтын аяктарын керсеткенде: «Кай момыннын малы бар бул<br />

аякта» деп ашык сурау кояды.<br />

Кесеш колыма алып карай бердйм,<br />

Тш1нде накак кезден жас бар ма деп21, —<br />

деген жолдарда канаудын сырын андатарлык улкен акындык ой<br />

жатыр.<br />

©MipiHiH Сонга шагында (1918-1920), туган аулында болган<br />

кезде ауру куйше карамай, Султанмахмупъщ кеп окып, acipece,<br />

тап тартысына катысты эдебиетп шукшия караганы жогарыда<br />

айтылды. Осы жылдары жазган шыгармаларында («Осы да эдщдж<br />

пе?», «Кедей», «Адаскан eMip») ол тап кайшылыгьтн, когамдагы<br />

эдшетазшктщ ce6enrepiH бурыншдан да repi терещрек тусшгенш<br />

танытады. «Осы да эдщдйс пе?» елешнде акын халыкгы ею топка<br />

белш, «устеп», «астагы» деп сейлейш. «Устегще не касиет, астагыда<br />

не жазык бар?» деп ойланады.<br />

Ycreri сыццырмаган шептщ басын,<br />

Сонда да тамагы ток, кшш асыл.<br />

Жасаулы зейнетгеуш палатада<br />

Кызметкер даяр кылар керек асын.<br />

Он жыл кызмет 6ip кедей кылып таппас<br />

Кондырган 6ip жуз1кке асыл тасын.<br />

Bip кедей жылдык тамак етер еш,<br />

бцдеген бояуына бет пен касын.<br />

...Кол жок онда жумыска, icxe тиер,<br />

Жума сайын 6ip модалы кшм киер.<br />

Сэн-сауыктын 6api де табылады<br />

Тек кайсысын KeHini онын суйер22.<br />

Бул кездеп акын елендерщде элеуметпк тенс1зджтщ сыры мен<br />

себебш тусшуге умтылуымен катар, жалпы eMip сабакгары мен<br />

eMip сурудщ мэн-магынасы жайлы ойлану сарыны кушп. Акын<br />

адам eMipi шектеул{, ол кызык керу ушш емес, кейшпге, халкынын<br />

болашагына колкабыс типзу ушш eMip суру кажетпгше токтайды.<br />

03i де:<br />

Жасамаймын: «енбекпн<br />

Жемгст кезбен керем деп», —<br />

11Сонда, 95-6.<br />

“ Сонда, 136-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТМЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917)__________ 264<br />

Жасаймын: «6ip колкабыс<br />

Кейшпге берем*, —деп23, —<br />

деп eMip суретш айтады. Осы шумакта Султанмахмуг eMipiHiH бар<br />

мэн-магынасы туйшд елген.<br />

Султанмахмуг eMip шындыгын керкем бейнелеудщ эр тдоп<br />

жолдарын isflecripin, X X гасыр басындагы казак эдебиетшде жана<br />

жанрлардын тууына атсалыскан белсещп каламгер болды. Ол казак<br />

елещнш мазмунын кенейтп, ем1рдеп кайшылыктар мен тартысты<br />

суреттейтш саяси-элеуметгйс лирика, пейзаждык, жастык сез1м<br />

куйлерше курылган сыршыл туындылар бердк Онын каламынан<br />

кептеген энпме, очерктер, публицистикалык жэне сын макал алар<br />

туды, ею роман («Камар сулу*, «Им жазыкты»), терт поэма<br />

(«Адаскан eMip*, «Кедей*, «Таныстыру», «Айтыс») жариялады.<br />

«Кдмар сулу» — езшщ такырыбы мен мазмуны жагынан<br />

элеуметтйс роман. Жазушы казак эйелшщ теназдпстеп жайкуйш<br />

роман окигасынын непзше алып, сол аркылы ез floyipiHiH<br />

когамдык шындыгын элеуметпк тургыда талдайды. Когамдык<br />

топтардын Кдмар тагдыры туралы эр Typni TyciHiriH, эрекет<br />

прш ш пн жан-жакты суреттей отырып, шыгарма идеясын ез!<br />

eMip сурген когамнын непздерш сынауга бешмдеШй. Калын малга<br />

сатып шалдардын жас кыз алуын, элдшердщ элс1здерге зорлыгын,<br />

халыктын карангыдагы капас пршй11гш етюр сынайды. Сол<br />

непзде феодалдык-патриархалдык салт-сананын KyftpeyiH жэне<br />

оны уга алмай отырган елдщ надан м^нез-кулкын эшкерелейдь<br />

Султанмахмуг — адам хукын коргаушы, азат eMipjii ансаушы.<br />

Жастардын теш не косылып, 6miM алуына, халкын ерге суйрер<br />

катардагы азамат болуына плеюш. Романда жазушы ез ортасынан<br />

талпынып, бостандьпс iaaereH осындай жастардьщ эр килы<br />

кедергшерге кездесл, есю салттын курбаны болганын Te6ipeHe<br />

жазады. Сол аркылы аянышты тагдырга ел назарын аударуды,<br />

халык ce3iMiHe эсер етущ кездейш.<br />

Романнын непзп идеясын Султанмахмуг эр килы тагдырлар,<br />

адам бейнелер1 аркылы ашуга умтылады. Онын кейшкерлер1<br />

кезкарасы эртурл1 адамдардын кактыгыстары непзшде ж1ктелед1.<br />

Камар, Ахмет жэне оларды жактаушы Омар унамды кейшкерлер<br />

ретшде танылып, жорга Нурым, Кдлтан кажы, Оспан би, т.б.<br />

жаналыкка карсы ю-эрекеттер1мен KepiHefli.<br />

Романнын непзп KeflinKepi Кдмар —жазушынын cyperreyiHue,<br />

аса сулу, акылды, устамды, сезге шешен, акын кыз. Султанмахмуг<br />

оны романтикалык бейнеде алып, сирек туатын жан етш суреттейш.<br />

Кыздын портреп мен мшездемеа де соган лайык бершген.<br />

33Сонда, 124-6.

265 СУЛТАНМАХМУТ ТОРАЙКЫРОВ (1893-1920)<br />

Тур-тулгасы, мшез-кркы тен келген Кдмарды ел эсемдактщ,<br />

акылдылыктын белпсшдей керед1. «Bip нэрсет KOHWiepi унатып,<br />

мактагысы келсе, «Уай, luipidH, мынау Кдмардай екен!» — десупп<br />

еш»24,- дейда.<br />

0 p i етюр, a p i сезге уста Камар — ауыл жтттершщ де кол<br />

жетпейтш асылы. Олардын Ke6i кызды кергенше мэз болып,<br />

6ip ауыз тш катса, оны аузынан тастамай айтып журеда. Сырттай<br />

гашык боп жургендердщ кездесе калса, тш-аузы байланып, ундей<br />

алмай калатыны тары бар. Султанмахмут бул аркылы Кдмарды ез<br />

заманынан артып туган бийс бейне репнде таниды.<br />

Камар езше тен, жар боларлык адамды сулудан, байдан<br />

ianeMefeii, акылды, сырлас, мундас адамдардан iaaeitai. Мундай<br />

адам деп Ахметп таниды. BipaK кыз гашыктык ce3iMiHe бершп,<br />

куйрекпкке туспейда. Ce3iM0i акылга жещирш, алды-артын<br />

ойлайды. Сол Aayip жагдайында Камар мен Ахметтщ косылуына<br />

мумкщшк те жок еда. Камар — аукатты ортадан шыккан кыз.<br />

Ахмет — кедей жiгiт. Eiceyi — ею ортанын адамдары. Оньш устше<br />

калынсыз кыз бершмейтш катал эдет заны тагы бар. Кдлынмал<br />

берерлж Ахметте эл жок. Осы жайлар Кдмарды да, Ахметп де катты<br />

ойландырады. Сондыктан Кдмар тещм ед1 деп, Ахметке кулап<br />

туспей, eKeyi косыла алатын мумкзндак жогын айтып тусшдаредь<br />

«Ахметп суйемш-ак... Суйгешм ушш осынша куйемш-ак. Ал, ещп<br />

шыдамадым... Кдраландым... Куш ертен ел-журтым eKeyMiaai ею<br />

айырып ж1береда... Онда не болдым... Эке, агаларым болса, оган<br />

бермек турсын, бул жазганын сезсе де, бул KyHiMi30i 03iMi3re кеп<br />

кылады гой*25, — деп ойлайды Кдмар Ахмегген хат ал ганда. Кыз<br />

ойынын корытындысы мынау болады:«—Кой, буйпп куйж устгнде<br />

куййс-жалкын салмайын: ез1мдш Ka6ipre 6ipre тусетш куйж кой,<br />

ещй тагы Ахметп куйдарш, Kapi еке-шешесшш обалына калмайын;<br />

б1рденем1з елге сезшш калса, Ахмет байгустын талканын шыгарады<br />

гой... Обалымыз киюы жок, кисьшы кашкан дуниеге, онга баспай<br />

солга баскан казактын кара турпына болсын!»26.<br />

Осы уз1ндшен Камардын ез заманьпшн эдшетаз тэрпбше,<br />

«онга баспай, солга баскан казактын кара гурпына» деген<br />

наразылыгы айкын кершеда.<br />

А, кудай жасты-жаска пар кылганын,<br />

Bipeyiu жок, 6ipeyju бар кылганын.<br />

Bipeyre алтын, rayhap такыт 6epin,<br />

Астана журт билеген хан кылганын.<br />

24С. Торайгыров. Ею томдык шыгармалар жинаш. 2-т., А., 1993. 5-6.<br />

23Сонда, 10-6.<br />

м Сонда, 11-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XXРАСЫРДЫЦ БАСKE3I (1900- 1917) 266<br />

Bipeyre мал мен бакты уйш 6epin,<br />

Акылсыз ею аякты мал кылганын.<br />

Bipeyre Аплатондай бшм 6epin,<br />

MiHep ат, ш е р аска зар кылганын.<br />

Кыздарын тенге бермей, малга 6epin,<br />

Кдзакты кара кецш ан кылганын.<br />

Мейл! коныз болсын, доныз болсын,<br />

Малдыны KiciMciTin пан кылганын27, —<br />

деген Кдмар елешнен когамдык эдшетазджтщ адам тагдырына<br />

эсер етш жатканын андайсын.<br />

BipaK кыз жолына бегет болган киыншылыктар Кдмар мен<br />

Ахметгщ арасындагы махаббат ce3iMiH, ад ал суйюпеншшкп<br />

сеншре алмайды. Осыдан былай eid жас ymiH кайгылы окигалар<br />

леп басталады. Арманына жете алмаган Камар уайымдап, жудей<br />

бастайды. Онын устше эйел1 елген болыс жорга Нурым кездеседк<br />

Эйелшщ Tipi кезшде токалдыкка алгысы келш, кызыгьш журген<br />

ол Камарды айттырады. Камардын басындагы кайгылы хал<br />

кушейе туседа. Канша карсылык керсеткенмен, ecici эдет-гурып<br />

занынан аса алмай, бай туыскандарыньщ зорлауымен Кдмар жорга<br />

Нурымга узатылады. Нурымнын корлыгына кенбеуге тырыскан<br />

Камар ол уйде неше Typni, айуандык зорлыктарды бастан кешедь<br />

Ен алдымен ол зорлыкка кенбейтшш жорга Нурымга бетпе-бет<br />

отырып айтады.<br />

Айтайын шын сырымды ауызба-ауыз,<br />

Двнкиген куйек сакал, сасык ауыз!<br />

Ак жузш, акыл-ойлы ак суксырга<br />

Дэр1 емес мал секщщ малды жауыз.<br />

Уай, mipiciH, eMip сурмек мешменен,<br />

Мал шашып, манызданган ебщменен;<br />

влсем де отка куйш, суга тусл,<br />

Eip минут тура алмаспын сешменен21, —<br />

дейш. Бул сездерден ол кандай корлык кврсе де таймайды, ел1мге<br />

де дайын екещщчн мэл1мдейгй.<br />

Келпрген узшдшердщ кайсысын алсак та, Кдмар бейнесшен<br />

романтикалык каЬармандарга тэн 6ip6eTTiniKTi, айтканынан<br />

кайтпайтын, неге де болса б1ржолата кулай берщушишсп айкын<br />

17Сонда, 9-6.<br />

21Сонда, ЗЗ-б.

267 СУЛТАНМАХМУГ ТОРАЙГЫРОВ (1893-1920)<br />

танимыз. Жазушы романда эуелде кейшкердщ iiuici мшезкулкынын<br />

6epiKTiriH, 6ip 6eni кайсарлыгын куйшцн-суйшшйн<br />

суреттеу аркылы керсетсе, кейш Нурым уйшде зулымдыкпен<br />

бепте-бет кездесу устшде ic-speKeii аркылы ашады. Ол жогаргы<br />

сездерй Нурымнын бетше айтса, неке кимак болган молдамен<br />

айтысып, оны маскаралап женедо. BipaK эдшетаз ортада надан<br />

кара KyuiTiH колына тускен Кдмар босанып шыга алмайды. Мунды<br />

кызды жынданган, онын басын Ахмет айнадцырган деп уккан<br />

кожа-молдалар Кдмарды соккыга жыгып, тебесш ойып, ел1мге<br />

жетюзей.<br />

Жазушы Кдмар бейнеЫ аркылы казак кызынын басындагы<br />

ауыр хадш керсетш, елдш ен ардактысы Кдмарды осындай иткорлыкпен<br />

елпргенде, баска кыздардьщ Kyfti не болмак? деген<br />

суракка жауап 1здейд1. Осы мысал непзшде есю ауылды курт<br />

аурудай жайлап, есенпретш бара жаткан эдет-гурып занын<br />

айыптайды. Автордын бул ойы — Кдмардьщ елердеп сезшен<br />

айкын кершей.<br />

Токгау бер мунан былай казагына,<br />

Шаллардын кызды салмай мазагына.<br />

...Сонан сон журтты аэдырган ишанынды ал!<br />

Сонынан судай аксын жеш жок мал.<br />

Надан сопы, муридон айырмастан<br />

Тамукгыц дэл езше апарып сал.<br />

Таты да балгер-баксы —бэрш де жой,<br />

Жалгаз-ак жаны ашитын жастарды кой,<br />

Какшанааган какпас шал тагы кетсш,<br />

Кабыл кыл TineriMfli, кудайым-ой!<br />

Казакта кыз туган жок менен артык,<br />

Кулпырдым он бескеше багам артып,<br />

Майысып nicin турган дер кез1мде<br />

Малды шал анталады иттей тартып.<br />

Гибрат ал мен сорлыдан, казак кызы,<br />

Туйрейтш мал менен шал —саган 6i3i.<br />

Онбайлы бул эдетпен казак халкы<br />

Бул себеп акырында капмаска i3i29.<br />

Бул узшдще Султанмахмуг казактын феодалдык салтына<br />

карсы шыгьш, есю когамдык курылыска айтар лагынатын Камар<br />

аузьша салган. Ол жалгыз жастарды калдырып (ейткеш келешекп<br />

жастардан кутеш), есюшш топты тугелдей ескшкпен 6ipre жоюды<br />

жактайды.<br />

29Совда, 12-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕЛНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917)___________ 268<br />

Ахмет — кедей шаруа ортасынан шыккан, аздап окыган xiriT,<br />

сезге шешен акын, ел аузына ерте шнген Kaaipfli жастардын 6ipi.<br />

Оны жазушы былай деп суреттеФй: «Ахметтщ акыл-ой зеректтнщ<br />

устше сункардын баласындай 6iTiMi жаксы, кезге тусерлж керш де<br />

бар, сезге шешен, ойдан шыгаргыш акын, жарып салма етюр едк<br />

Той секицЦ журт жиналган жерлерде елен болсьш, газет, журнал,<br />

ютап окып, насихат айту болсьш, ец арты 6ipeyfli сыкактаган<br />

кулык болсьш, бас бэйге Ахмегпю еда. Тартынбай тамылжытып<br />

сейлегенде де езшен улкен-юшшердщ аузьшан суын агызып,<br />

кешлдершдеп уын шыгара жаздаушы ед1. Сонын ушш де елдщ<br />

аткамшер, аксакалдары: «окыды деп Жэукенщ баласын айт. дне<br />

сондай болсайшы» деп, 6ipeyre акыл айтканда, кызга Камарды<br />

улп кылатыны сыкылды, бозбалага Ахметп улп кьшып урсушы<br />

едь «Кыз кылыгынан» деп, не кылса да, Ахмет осындай-осындай<br />

кылыкты мшездер1мен курбы-замандастары арасында айтулы,<br />

агайын, халкына суйгамд4 болып, жас та болса, 6ipa3 журтка атагы<br />

шыгып кетп... Мше, осылай Ахмет бас болган жерде бас болып,<br />

жас болган жерде жас болып... тогыз кырлы, токсан сырлы жптг<br />

атасы деуге лайык болып журдЬ30.<br />

Ахмет — жазушынын угымында, жана дэу!рдщ екш. Онын<br />

Tipuiuiiri каламен байланысты, сонда окыган. BipaK Ахметпн<br />

каладагы кызмеп жайлы Султанмахмут ештеме айтпайды. Жэне<br />

ол романнын мщдетше де тармейд1. Жазушы оны Кдмарга<br />

байланысты гана суреттейш.<br />

Ахмет жас буынныц жанашыл екш1 есебшде адамды багалай,<br />

кад^рлей бшед1. Бул — онын Кдмарга жазган хаттарынан анык<br />

байкалады. 03i eMip cypin отырган дэу1рде Ахмет — жасканшак.<br />

Оны жаскандыратын — сол дэучр, катал ескшж заны. Автордын<br />

ойынша, Ахмет сиякты окыган ж1пттер канша талапты, пысык<br />

болганмен, тшегше жете алмайды. Ойткеш олардын талабына<br />

кедерп, бегет болып отырган эдшетс1з куш бар. Сондыктан осы<br />

эдшетаз куш кулауы керек. Ал оны калай кулату кажетопн<br />

Султанмахмут ашып айта алмайды. Ахмет жауыздыктан кепн<br />

дара кушпен алады. Кысьшган жерде жорга Нурымга пышак<br />

салады. EipaK ол — жоспарлы эрекет емес, есю эдет-гурып заны<br />

мен когамдык женс1зд1ктер ашындырган Ахметт1н ыза успиде<br />

керсеткен эрекеп.<br />

Сонымен 6ipre романда Камардын 3Keci Омардыц да унамды<br />

бейнес1 жасалган. Ол e3i де аздап окыган, кез1 ашык адам.<br />

Срндыктан окудыц пайдасын жаксы тусшед1. Улы KaceHai,<br />

кызы Камарды окуга 6epin, олардын ел1 ушш пайдалы тэрбие<br />

алуына кемектесед1. Онын устане, жазушы оны ешюмге жасар<br />

киянаты жок, эдш, момын адам ретшде бейнелейш. Ахметтщ<br />

Камарга жазган хаты усталып, Оспан би, Калтан кажьшар дау<br />

“ Сонда, 6-6.

269 СУЛТАНМАХМУТ ТОРАЙПЛРОВ (1893-1920)<br />

кетерш журген кезде, Омар бул айгайга косылмайды. Ол «жалгыз<br />

баласы Кдсеннш бурмалауымен тузушткке шапты. TyHiMeH жан<br />

терге тусш, агаларымен талай кещрдекгесш, эзер-мэзер, aftTeyip<br />

ертещнде еш нэрсе жок, тым-тырыс кылды да койды»31.<br />

Оспан мен Кдлтан кел in, Кдмарды Нурымга беру жайын сез<br />

еткенде, ол б1рден карсы шыгады: «Сыпыра бузылган иттер,<br />

дендерщ сау ма? Мэжнун болмасандар, каражурек болмасандар...<br />

Апырмай, апырмай, уялмай-кызармай перйнтедей карашыгымды<br />

аякты малдан жаман денкиген жауызга уйгардык деп не<br />

бетгершмен айтып отырсындар? Неден кысылдындар? Неден<br />

журектерщ узиш? Тусще Kipce де коркатын Нурымга Кдмарды<br />

барады, мен1 береди деп ойладьшдар ма?.. Кудай, кез жас, обал<br />

деген нэрсе естер1нде бар ма? Жок, малсындар ма? Сендер 6ip аяк<br />

ас берген Kicire имандарынды да сатасындар. Кыскасы, мойныма<br />

капшык салып, кайыр тшеп кун керсем де, Камарымды оган<br />

6epin, жылата алмаймын. Байлыгы, болыстыгы езше. 03iM де<br />

апгган елейш деп отырганым жок. Ет жегитерщ кел се, ез1м-ак<br />

сойып берейш. Болмаса, Камардан баска ермек жетпеда ме? Кдмар<br />

турсын, Кдмардьщ тьфнагын да бермеймш. Дорба сакал Нурымын<br />

баскан i3iHeH садага. Аулак журшдер, аулак! — деп ушып кекке,<br />

ушып жерге тусп»32.<br />

BipaK заман эдшетаздпт, есю ауылдын мыктылары Оспан би<br />

мен Кдлтан кажы Омарга ырык бермеШп. Онын ез баласына да e3i<br />

арашашы болуга шамасы келмеШи. Нурым экесшщ басын жарып,<br />

кызын тартып экетедг<br />

Романдагы унамсыз бейнелерден аса айкын суреттелген адам —<br />

жорга Нурым. Ол — тере тукымынан шыккан, болыс, жан-жакты<br />

байланысы бар, казак ауылынын ipi байы, озбыр эюмь Жазушы<br />

Нурымды e3i emiiaceH есктктщ жасауылы eTin алады да, букш<br />

феодалдык ортага деген ешпендш4гш соган уйш-теге жазады. Оны<br />

бойында eui6ip адамгершшйс пен гуманист ce3iMHiH нышаны<br />

да жок бейне eTin cyperreftni. «Жануар efli» дейд1. Романдагы<br />

Нурымньщ суретшщ 63i-aK онын ебдейс1з, дерею, зульш екен1н<br />

б1рден байкатады.<br />

«Бул e3i жетт атасынан 6epi уызы арьшмаган, багы таймаган,<br />

кольшан уры кетпеген, 6ip жаксьшык етпеген, басы сэждеге<br />

тимеген, жамандьпаан басканы суймеген, 6ipfli 6ipre атыстырьш,<br />

елш кан жылаткан шынжыр балак, шубар тес, канды ауыз атанган<br />

6ip жауыз еда»33.<br />

Немесе «Кур Нурымньщ залымдыгы мен атагы болмаса, элшп<br />

}1Сонда, 19-6.<br />

32Сонда, 23-6.<br />

33Сонда, 21-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС КЕ31 (1900-1917) 270<br />

таяк деп бшмейтш надан, niniirn де жаман, аузы толган ботауыз<br />

мен былш-былш насыбай, штей мае, dpi нас, еду шамасында<br />

жасы бар, койсакгардын басындай басы бар, жай формынын<br />

e3i суп-суык, 6yiti секши, туксиген, купсиген, бука мойын, епз<br />

курсак, алакан кез, жайын ауыз, дорба с акал, токпак мурын, 6ip<br />

турлы нысаналы жануар еда»34.<br />

Нурым — есю ауыдцагы эдет-гурып зандарын, онын катал<br />

тэрибш коргаушы. Феодалдык турыптын барлык Ti3riHiH колына<br />

берйс устаган ол — елда жеп, кан каксатып тал ап журген адам. Елдщ<br />

отан 6ip шумак еленмен берген багасы —эдш бага.<br />

Халкынды кан жылаттын, жорга Нурым,<br />

Болдьщтой заманында сорта, Нурым.<br />

Оспан деген жугкышы тага шыкты,<br />

Бара-бара кайтерещ кайран кушм35.<br />

Нурым мен онын сыбайластарынын жауыздытын эшкерелейтш<br />

осы еленде халыктын басына тенген ауыртпашылыкгыц мунлы<br />

сарьшы бар. Жазушы осындай жырткыштар билеген ел не болады<br />

деп куйшеда.<br />

Жорга Нурымнын унамсыз бейнМЯеа Кдмармен байланысты<br />

тйгп ашыла туседа. Ол Кдлтан мен Оспан аркылы Кдмарды кушпен<br />

айттырады. Кыздын наразылыгымен есептеспей, оны зорлыкпен<br />

тартып экетеда.<br />

Осынын уетше жорга Нурым — адам айткысыз надан. «Ахмет<br />

Камардын басын айналдырыпты» деген сезге сенш, бар малын<br />

шашып, баксы-балгерлер жинайды. Олардын Кдмарды азаптауына<br />

жол бередь Акыры Кдмарды aniipin тынады.<br />

Кдлтан кажы мен Оспан би — Нурымнын жемт1ктес достары.<br />

Булар да Нурым тэр1зда, феодалдыкдеюр каталдыкпен зулымдыкка<br />

суйенген топас адамдар. Оспан би туралы Султанмахмуг: «Белгш,<br />

казакта ондай залым адамдардын (Нурымды айтады) езше<br />

кауштшеу орынды Ky3erripin, сорпа-сумен алдап коятын Hirepi<br />

болатын. Сол арсыддатып койган иттершщ ен басты тебеп — б1здан<br />

Оспан би еда» дейда36.<br />

Оспан мен Кдлтаннын каталдыгы мен сез!мс1здап Ахметтщ<br />

Камарга жазган хаты усталган кезде Tinri анык кершедь Сыныкка<br />

сылтау таппай отырган олар Камардьщ абыройын сактауды<br />

ойламай, осы даудан ездерше пайда тауып калуды кездейда. Оспан<br />

Ахметпен 6ipre журесщ деп, Камардын атасы Касенн1н басын<br />

жарады.______________<br />

34Сонда.<br />

15Сонда.<br />

“ Сонда, 21-6.

271 СУЛТАНМАХМУТ ТОРАЙГЫРОВ (1893-1920)<br />

Оспан, Кдлтандар уш 'н Нурымнын Кдмарды айттыруы<br />

аса 6ip ынгайлы ic ezU. вздершщ елге жасап отырган зорлыкзомбылыгына<br />

мыкты TipeK, суйешш Нурым болады деп санайтын<br />

олар Омардын карсылыгына карамастан, Кдмарды Нурымга беруд!<br />

шешеш. Калын малын да (40 жылкы, 10 туйе, 500 сом) кел1сш<br />

кояды. Ескшк салттарды 6epix устап отырган осы адамдарды<br />

Султанмахмут жаналык атаулыга жаны кас, ерюндак, бостандык<br />

дегенда тусшбейтш eciciHiH Keaaepi ретшде бейнелейш. Олар окыган<br />

адамды «шокынды», «бузык* деп багалайды. Эшейщде мулэтмсш,<br />

ешнэрсеге KipicnereHcin журепн Калган кажы Омардын Нурымга<br />

кыз 6eprici келмейтшш eciireH жерде буркырап: «Буларга ез1<br />

сеюдщ кара журек... болмаса Ахмет секщщ сып борбай, шала казак<br />

болмаса, баска мусылман Kici жага ма? Сен шокынды, былшылдады<br />

екен деп, мен пайгамбар жасынан асканда, кажы басыммен eripiK<br />

айта алмаймын. О баланын билт ез1мде. Шокындырган Кдсешнш<br />

кайда шокындырсан, онда шокындыр. Камарды тагы орысша<br />

окыган 6ipeyre 6epin, суйепм1зге танба кыла алмаспыз. Казакка<br />

берсек, казакта буцан артык им бар? Соган барып та обал табатын<br />

болса, кияметте мен аркапайын, куэ болындар! Нурымнан артык<br />

пайгамбарга берем1з бе? Баска былшыл сезд! кой. Келер сэтке<br />

куда Tycip! Ендш сум заманнын адамы да 6ip турл1: бала бармайды<br />

дегенда тауып алыпты. Эке берсе, кыз кайда бармаушы еда. Сет<br />

керш отырып, бала калай онсын! Как бастан салып ж1берейш<br />

бе?*— деп ашуланады37.<br />

Булардын зулымдык айласы кысылшан жерде Нурымнан да<br />

асып кетеда. Нурымга Кдмарды тартып алу жагын сездареда де,<br />

айтканын ютемегет ушш Нурымнын жлттерше уйш талатады.<br />

Мунын 6api Нурым, Оспан, Кдлтандардын есю казак<br />

ауылдарындагы билеп-тестеуш1 таптын озара жемтжтес еюлдер1<br />

екендагш дэлелдешп. Олардын ic-apeKeirepi, деюр кылыктары ез<br />

AeyipiHiH шындыгына, ез ортасы мен тэрбиесше лайык бершген.<br />

Романнын непзп такырыбы кыз тагдыры болган мен, жазушы<br />

онда X X гасыр бас кезшдеп казак eMipiHiH шындыгын жан-жакты<br />

суреттеуге умтылады. Непзп окига кабатында карангы халыктын<br />

тагдырын байлап отырган феодалдык салт-дэстурге карсы ун<br />

кетереда. Сол карангьшык пен надандыкты ата жолы деп берйс<br />

устап, елда зар жылатуга пайдаланган ел бил1гщдеп адамдарды<br />

эшкерелейш. вздершщ келешегш ойламай, цпкен-жегенге мэз<br />

болып журген елдш калын надан тобын да сынга алады. Жокка<br />

алданып журген карангы кепп api аяйды, api олардын iciH Kepin<br />

ызаланады. Нурымнын Камарды алу тойы кезщде езйппе мэз<br />

болып «кызыктап» журген топты суреттей отырып, Султанмахмут<br />

” Сонда, 24-6.

КАЗАК, ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 272<br />

«6ip кун тойса есектер, ми жок алдын есептер» дейдь Камардын<br />

аянышты жайын тусшетш, оган жаны ашитын жан таппай<br />

куйшеди<br />

Сондыктан «Кдмар сулу» романынын еткен OMipni, ондагы<br />

эдтетаэд1кп реалиспкпен суреттей отырып, енбекип халыкгы<br />

надандыкка, феодалдык кертартпа салт-санага карсы куреске<br />

ундеуде ерекше манызы бар.<br />

Сонымен 6ipre «Камар сулу» — казактын жазба эдебиетшдеп<br />

алгашкы романдардын катарына косылады. Султанмахмут<br />

мунда прозалык елеуш шыгарма жасауга талаптанады. BipaK<br />

акьш эдебиетте кальпттаскан поэзия дэстуршщ шенбершен<br />

шыга алмайды. Роман проза мен поэзиянын араласуы туршде<br />

жазылган. Онда ecipece кейшкерлерда мшездеу, портрет жасау,<br />

катысушылардын 6ipiHe-6ipiHiH айтар сыр-ыкыласы, кенш куй1<br />

елен туршде бершеда. Кдмар мен Ахметпн сырласуьш, Нурымга<br />

деген кезкарасын, ойын тугел еленмен жетюзеда. Камардын<br />

елер алдындагы коштасу ce3i де, молдамен айтысы, баксыишан<br />

сарындары — 6api де еленмен айтылады. Б р , 6ip жагынан,<br />

калыптасып калган халыктын поэзия дэстуршщ ыркы болса,<br />

екшпй жагынан романдагы ауыз эдебиетшщ эсерш де байкатады.<br />

Султанмахмут реализмшщ купп онын endp сыншылдыгында.<br />

Ол ез заманынын унамсыз кылыктарын аяусыз шенеп, окырманын<br />

одан жиренте, безщшре суреттейдь Жорга Нурым мен онын<br />

айналасындагы топка жазушынын кезкарасы муны анык байкатса,<br />

онын унамды кейшкерлер1 оларга барлык жагынан (акыл-ой,<br />

портрет, сез1м, т.б.) карама-карсы бейнеде жасалады. Сол аркылы<br />

Султанмахмут 6ip жерге сыйыса алмайтын ею жуйел1 топтын<br />

кайшылыгын, ымырага келмейтш курес iH бейнелейдь Кдмар мен<br />

Нурым тойында Ахмет айткан «Жар-жарда» б р идея жумбактап<br />

бершеш.<br />

Карт кара кус суксырга<br />

Кдлайша тен, зар-зар!<br />

...Bipin — кун де, 6ipin — тун<br />

Bip кемеге салса да,<br />

Сыйысу жок, зар-зар!38<br />

Султанмахмут мундай тойдын зарлы куйш таныту ушш «Жаржар»<br />

орнына «Зар-зар» айткызады. Когамдык кубылыстарды,<br />

кешпкерлер бейнелерш салыстыра суреттеу непзшде унамдыунамсыз<br />

шындыктын карама-карсылыгын таныту онын<br />

жазушылык, акындык стилшщ елеул1 KepiHici болып табылады.<br />

38Сонда, 28-6.

273 СУЛТАНМАХМУГ ТОРАЙГЫРОВ (1893-1920)<br />

Жазушы прозада да акындык улгш сакгайды. Ол карасездщ<br />

езш жеддармелетт, ыргакты эуенге курады. «Ахмегп суйемгн-ак,<br />

Суйгешм ушш осынша куйемш-ак» (Камардын сезшен), «¥рынуга<br />

кара таба алмай, ермек кылуга жара таба алмай» (калын топты<br />

суреттеуден), «колынан уры кетпеген, 6ip жаксылык етпеген,<br />

жамандыкган басканы суймеген», «надан, nirnim де жаман... шлей<br />

мае, api нас, елу шамасында жасы бар, койсактардын басындай<br />

басы бар» (Нурым портретшен), т.б.<br />

Мше, осы тэр13Д1 эдеттеп лрозадан езгеше, ыргакты курылтан<br />

сейлемдер де автордын акындык кабшетшш молдыгынын белгкп.<br />

X X гасыр басындагы казак ауылынын элеуметпк eMipiH кен<br />

камти суреттеуде Султанм ахмуттын еленмен жазылган «Юм<br />

жазыкты?» атты романынын да манызы улкен. Жазушы бул<br />

романда «Кдмар сулуда» кетерген есюлшке карсы унш терендепп,<br />

элеуметпк ем1рдщ баска жактарын суреттеу аркылы жан-жакты<br />

аша туседа. Эйел тениздап, олардын корлыктагы eMipi мунда<br />

басты такырып болып белшбейш, когамдык теназдактш кеп<br />

мэселелершш 6ipi ретшде кершеда. Ол казак ауыльпшн пршййгш,<br />

ел арасында етек алган зиянды эдет-гурьш салттарын кешрек<br />

камтиды. Кдзак халкынын когамдык, шаруашылык, мэдени<br />

дамуда мешеу калып отырганын, карангылык пен талапсыздыкты,<br />

жалкаулык пен шаруага кырсыздыкгы, алауыздыкты сынай<br />

отырып, халыктын тагдыры, онын саяси-элеуметпк eMipiHiH<br />

туйшда мэселелер! женшде сурау кояды.<br />

Романньщ непзп кейшкерлер1 — казактын билеулл табыньщ<br />

екщдерь Олардын ескен, тэрбие алган ортасы, ел баскару<br />

жуйесодеп мшез-кулыктары роман окигасынын непзш курайды.<br />

Тасболат байдын уш буын урпагы (03i, Эж1бай, Кдбыш), орта<br />

шаруаньш екш Байбол, ауыдцагы жас, жана урпактан Энуар,<br />

Култай бейнелер1 жасалады. Булардан баска романда аздаган кала<br />

адамдары KepiHejxi. Шыгарманын непзп идеясын осы бейнелер<br />

белплейда.<br />

Романнын непзп кейшкерлер1 Тасболат байдан тарайды.<br />

Тасболаттын езш автор жан-жакты бейнелеп жатпайды, отан<br />

шыгарманын басында эскиэдак суреттеулер бершеда. Ол — есю<br />

ауьшдын байы. 15 жыл болыс болган, кажыга барган. Ел билеу<br />

жуйес1ндеп езгерйггер есюнщ eidni есебшде Тасболатты сахнадан<br />

тайдыра беред1. Болыс болу уш)'н орысша Tin б1лу кажет болган<br />

кезде, Тасболат урпагына ел билеу кызметшен айрылу кдут<br />

тенед1. Бар байлыгын шашып, тартыса-таласа журт, ол улкен<br />

баласы Жакыпты болыстын кандидаттыгына зорга етюзеда де,<br />

Kimi баласы Эж1байды кал ага окуга береда. Кейш Жакып кайтыс<br />

болады да, экес1 Эж1байды окьггпай кайтып алады.<br />

Султанмахмуг Эж1байды жасында алгыр, зерек, отты бала

КАЗАК ЭДЕБИЕЛНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917)___________ 274<br />

efli деп суреттейдй. BipaK бай отбасында нашар тэрбие алган<br />

ол жасынан бузык жолмен есед1 Осы аркылы жазушы казак<br />

ауылындаш тэрбиес1здйсп сынайды...<br />

Эж1бай ерке ескен кдгу кврмей,<br />

Бетше еш б1реуден iuipicey келмей.<br />

Бал ага тип шыкса айналасы,<br />

Коя ма турмысынан врнек бермей.<br />

Тэрбие жок кой казак баласында,<br />

Солайша вскен ата-бабасы да.<br />

Кергет эке-шеше калай болса,<br />

Алмакшы одан улп баласы да.<br />

Ерюнше ел-журтына еркелеген,<br />

0Keci: «бул карагым ерке!» деген.<br />

Жан бггкен —кымыз бенен еттш кулы,<br />

Ел оны еркелетпей койсын неден.<br />

Бокгаса, «карагым» деп беттен суйген,<br />

Болмай ма байга алакез оган тиген.<br />

Жан-жаты тэрбиеыз надан болып,<br />

Солардын жуга-жуга кебш киген39.<br />

Жасында алгыр, шешен, зеййш, пысык Эж1байды осы<br />

тэрбиеыэдпс бузады. S жастагы Эж1байга axeci 11 жасар Жэмиланы<br />

калындыкка айттырады. Онын уст1не Тасболат оны окытпай<br />

кайтып экелед!. Ecici эдет заны бойынша Эж1бай Жакыптын<br />

айттырган жеарш алуга t h ic болады. Осыдан бастап эке мен бала<br />

арасында келкпес тартыс басталады. Экесшщ ыркымен жэне<br />

ел-журтынын азгьфуымен ез калындыгы Жэмиланы, Жакыптан<br />

калган жеар Жанылды суймей алган Эж1бай уйден 6e3in, «кезбе»<br />

атанады. Осы туста 0Ж1байдын OMipiH мысалга келпре отырып,<br />

Сртанмахмут казак ауылы жтттершщ жастык салтын шенейдь<br />

Олардын 6ip-6ip атка MiHin, ауыл аралап, ойын-сауык куйтгеген<br />

магынасыз OMipiH сынга алады. Эж1бай да осыпай eMip етюзед!.<br />

Сейтш журт 9ж1бай «Юызык су» каласындагы Бейсен деген<br />

шалдын кызы Эппакайга «гашык» болады. Кыз кезше суйюмд1<br />

KepiHy ушш шылым тартып, кезше кезйшрк салып, орысша<br />

кшнедк Эппакайдын басын айналдырып бер деп, баксыларга<br />

жалынады. Акыры бул эрекеттершен ештеме шыкпаган ол кыздын<br />

суйген жштш кудалауга салады.<br />

Турмыста осындай азгындаган Эж1бай кейш тагы ею эйел<br />

39Сонда, 70-6.

275 СУЛТАНМАХМУТ ТОРАЙРЫРОВ (1893-1920)<br />

(Зылика, Рысты) алады. BipaK олардын 6ipfle-6ipiMeH тату, теракты<br />

шанырак кура алмайды.<br />

Султанмахмут Ээюбайдын когамдык кызметшен онын<br />

болыстыгын керсетеда. Ол таласып жур in болыстыкка сайланады.<br />

BipaK Эж1бай болыс когамга пайдалы енбек ету максатын<br />

кездемейда. вз пайдасын ойлайды, елге устемдак жасап, зорлыкзомбылык<br />

журпзедй Ел шпнде влген 6ip карт адамды «эйелдер}<br />

влирди» деп даулап, 40 жылкы, 6 жамбы пайда ещцредо. взшен<br />

бурьш болыс болган, орта шаруалы туысы Байболдын устшен пэле<br />

i3flen, арыздар жазады.<br />

Сейтш, эуелде эдет салтына наразы болып, 9Keci айттырган<br />

калындыктан безгп журген Эж1бай енда e3i сол салттын мыкгы<br />

корганына айналады. Ол ауыл eMipiHe юрген жаналыкка карсы<br />

куреседа, ауыл мyгaлiмi Энуарды кугындап, кызы Култайды<br />

калынмалга сатады.<br />

Кдзак байларынын шаруага кырсыздыгы — вж1байга да тэн.<br />

Bip катты кыста малдары жугап, ол дэулетш ancipeTin алады. ¥ры<br />

устап, алые жерден мал алдырамьш деп журш, болыстыктан Tycin,<br />

жауапка тартылады.<br />

Султанмахмут осыдан Эж1бай сабак алды, кейш эдш болыс<br />

болды дейда. BipaK бул сол кездщ шындыгына сыйымсыз, эдшетп<br />

ел баешьшарын армандаган жазушынын киялынын гана KepiHici<br />

еда.<br />

Романнын сонгы бел1мдершен 6i3 Эж1байдьш ез заманыньщ<br />

элдшер1мен жан-жакты байланые жасап, ipreci шайкалган<br />

шаруашьшыгын калпына келпруге эрекетгенш жатканын керем1з.<br />

Ол кызы Култайды аукатты жерге узатып, улы Кдбышка 6ip<br />

болыстын кызын айттырады.<br />

Тасболатгын yiuimni урпагы Кабыш та Эж1бай Yлгiciмeн ecin<br />

келеда. Оньщ керген тэрбиеа де —Эжiбaй тэрбиеа. Ол да шаруага<br />

карамай, кал ага кангып, бозбалашылыкпен eMip етюзуде. Арак<br />

imin, карта ойнайды. ветш журш кала жшттершен таяк та жейда.<br />

0Keci урысса, атына MiHin кетш калады. Сейтш, Эж1байдын<br />

жасында Тасболатка штеген MiHeaaepi тугелдей алдынан шыгады.<br />

Кдбыштьщ унамсыз Tipinuiiri ЭжШайга косымша мшдеттер<br />

жYктeйдi. Оган Кабыш жанжалдаскан адамдармен соттасуга тура<br />

келеда. Оньщ уетше, романнын сонында Кабыш 6ipeyfliH мал<br />

берген жеарш альт кашады. Эж1бай тагы да жеар дауына карсы<br />

туруга мэжбур болады.<br />

Мше, романда суреттелетш Тасболат урпагынын —ecici ауылдын<br />

ел билеупй адамдарынын Tipiuuiiri осындай. Султанмахмут<br />

осы жайларды жан-жакты керсете отырып, казактын кайратты<br />

деген жтттер1 не icren жур? Надан эдет-гурып салты елда, онын<br />

адамдарын калай аздырып бара жатыр? Бутан k i m жазыкты? —<br />

деген элеуметпк мэш зор сурактар кояды.

КАЗАК ЭДЕБИЕТМЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917)___________276<br />

Эж1бай эйелдер1 Жаныл, Жэмила, Зылика, Рыстынын аянышты<br />

тагдыры — ecici казак ауылындагы эйелдщ орнын бейнелейш.<br />

Олардын ешкайсысы да Эжбай уйшен бакыт таба алмайды.<br />

Бул да жазушынын назарынан тыс калмаган. Жалпы, романда<br />

кетершген кеп туййад мэселенщ 6ipi ретшде Султанмахмут калын<br />

мал fa сатылып, ескшк пен надандык салттьщ курбаны болган осы<br />

аянышты тагдырларга гам жазыкты екенш 1здейдь<br />

Романда унамды кейшкер есебшде Эж1байга карсы коя<br />

суреттелетш кейшкер Бай бол — шагын шаруасы бар, саналы,<br />

аздап окыган жптт. Tiirri кеп жерде Эж1бай мен Байболдын уй<br />

турмысын, шаруа баскаруын, ел билеудеп кызметтерш салыстыра<br />

отырып, автор Байболдын артыкшылышна окырманынын кезш<br />

жетгазедк<br />

Байбол — ез басы Тасболат тукымынан жогары адам. Ол ел<br />

баскару жумысына мал шашу, сатып алу жолымен емес, зан,<br />

когамдык тэртш бойынша белгшенед1. Tirni болыс болмаймын<br />

десе де, ел оны зорлап сайлайды. Уй-жай мэселесшде де Байбол<br />

Эж1байдан жогары. Болыс кезшде ол елдщ дау-шарьгаа эдш<br />

билжтер айтады. Ауыл MpaniMi Энуарды 9ж1байдын жазыксыз<br />

кугынга ушыратканын бшш, оган араша туседь Эшбай<br />

болыстыкка таласып, онын устшен арыз жазып журсе, Байбол,<br />

Kepicimne, тугкынга тускен Эж1байдын iciH куып, онын акталуына<br />

кемектеседк Бул эпизодтарда ол адамгершшп мол, киянатсыз<br />

адам болып бейнеленеда.<br />

Шаруа баскаруда, кунделйсп пршшктщ пайдалы жактарын<br />

игеруде де Байбол — жанашыл. Есга казак ауылын унем1<br />

жокшылыкка ушыратып, малдарынын жш кырылуына себеп<br />

болатын жугган непзп тергаш шаруага кырсыздык екенш ол<br />

жаксы тусшедь Байбол азрана малына кыста жылы кора, мол<br />

шеп дайындайды. Сейтш Эж1бай малы жутка ушырап кал ганда,<br />

Байбол шаруасы тугел аман шыгады. Султанмахмут бул аркылы<br />

шаруашылыктын жана, пайдалы турше кешуд! уагыздайды.<br />

Байбол бейнеа —Султанмахмуттын жаксы, эдш ел басшыларын<br />

армандаганынын KepiHici. Эж1байды кейш «тузелд1» деп<br />

керсетушщ e3i де акыннын осы арман-киялымен байланысты.<br />

Ecici казак ауылындагы жана титтл жастардын erani —Энуар мен<br />

Култай. Энуар — ауыддын ез адамы емес, сырттан келген, окыган<br />

мугагпм. Онын eMip пршшпнде ecici ауылдын адамдарынын<br />

KyHKepic кейшнен езгешелйсгер байкалады.<br />

40 Сонда, 102-6.<br />

Болтан сон ас нпетш ыдыс шрл1,<br />

Энуар 631 турып жуып журд!40, —

277 СУЛТАНМАХМУГ ТОРАЙГЫРОВ (1893-1920)<br />

дейш автор. Бул — казак ауылынла ерлер icreyre жатпайтын огаш<br />

ic кершер еди. Ал, Энуар муны муны жатсынбайды. Бул — жана<br />

урпактын есю казак ауылынын надандык гурпына наразылыгын,<br />

тазалык ушш куресш танытады.<br />

Энуар надандыкка карсы куресе отырса да, ел адамдарынан<br />

безбейщ. Кдйта ол халыктын ынгайына кене отырып, олардын<br />

сешмше юру, содан кейш гана оларды жана жолга — агарту,<br />

мэдениет iciHe ундеуге мумюндж алады.<br />

Ол кылды шуу дегеннен басты такыр,<br />

Демеске кажы, сопы: «азгын, кэтр».<br />

Турса да TepicTiKKe iuii куйт,<br />

Дей берда журттын кылган iciH макр.<br />

Журмейд! сопыларга тш тит,<br />

Жолыкса сэлем берда басын шп41.<br />

Б р — Энуардын ауылга сшу ушш пайдаланган эдаи. BipaK<br />

ол есю ауылдын зиянды эдеттерш кабылдамайды. Кдйта халык<br />

ceHiMiHe юре отырып, оларга карсы куреседь Ол ел санасын оятып,<br />

mrepi жетелеунп, халыкты ерге карай бастаушы эрекет Heci больш<br />

кершеда.<br />

Халыкка сейте-сейте нандырды езш,<br />

Алгыза бастады ептеп айткан сезш.<br />

Энуар онан сайын кылды ыждаЬат,<br />

YMinriH кергеннен сон жылы жузш42, —<br />

дейш акын.<br />

Култай — Эж1байдын Жанылдан туган кызы. Сулу, акылды,<br />

ауыл Meicre6i келемшде 6uiiM алган, мшезш жан.<br />

Жасынан мазасыз уй-шпнщ кайгылы куйш Kepin ескен Култай<br />

кейш экесшщ катыгез мшезше, зрымдык эрекеттерше карсы<br />

турады. От басындагы дау-жанжалдын басылуына да кеп куш<br />

жумсайды.<br />

взше жар боларлык шьш жолдас тандауда да Култай жана<br />

кыздын бейнесш танытады. Ол ауыл MyraiiiMi Энуарды суйед1 жэне<br />

ез бакытын арашалауга жасканбай каты сады.<br />

Энуардын жанашыл ндеясы жэне онын Култаймен кешлдестш<br />

унамайды да, Эхабай оны уюметке карсы деген жаламен<br />

кугындатады. Кабыштын сандыгын урлады деп айыптап, уйшен<br />

41Сонда, ЮЗ-б.<br />

42 Сонда.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917)___________ 278<br />

куып шыгады. Осы кезде Култай эке мшезшщ TepicririH бетше<br />

басады. Суйген жптгше болысып, экеге карсы келу ecxi казак<br />

ауылынын кызына жат мшез болатын. Ал Култай осы буйыгылыкты<br />

буза бшедк Эж1бай мен Култайдын кел ice алмауынын e3i ею<br />

дуниенщ —ескшк пен жанашыл куштщ ымырага келмес куресшщ<br />

басы екенш ангару киын емес.<br />

Султанмахмут «KiM жазыкты?» романында кала адамдарын<br />

арнайы керсетпеШц. Б улар казак ауылымен карым-катынаста,<br />

acipece, Эж1байдын каладагы TipuiiiiiriMeH байланысты<br />

суреттелеш.<br />

Романнан кала адамдарынын 03i де эртурл1-екенш керем1з.<br />

Онда Жусш сиякты муктаждыкка тусш, азып кеткен адамдар да<br />

ушырайды. Булар —капиталисте каланьщ курбандары. Кайрагган<br />

айырылып, маскунемдпосе салынып жургендер.<br />

Каладагы жана адам есебщде жазушы Эппакайды, онын елген<br />

MyraJiiM агасын кыска суреттермен унамды бейнелейш. Булар—<br />

енбектщ, icTiH адамдары. Адамгершшш туракты, махаббаты<br />

6epiK— кайратты жастар.<br />

Эппакай мшез1 ашык, адамгершшп мол, каланьщ жанашыл<br />

кызынын бейнеа. Акын оны:<br />

Эппакай хат бшеда, MiHe3i ашык,<br />

Энге уста, домбырага кеткен асып.<br />

Азырак орысша да сейлесе ал ад,<br />

Жасынан жургещцктен араласып43, —<br />

деп суреттейдк<br />

Баска да казак кыздары Tapiani Эппакай да гурып бойынша<br />

жасында 6ipeyre атастырылады. BipaK ол куйеуш суймей, езше тен<br />

жар iaaeiiai.<br />

Маркум болган агасы TipiciHQe,<br />

Казактын жакгырмайтын 6ip iciH де.<br />

Bip казак каладагы жас фельдшерге<br />

Бар едаберем деген ой imbue44, —<br />

дейш акын.<br />

Агасы Жуатч паналап, уйшен шыкпай койган Эж1байдын<br />

уятсыз ерекеттерше Эппакай тез тойтарыс береш. Бул жерде ол<br />

езшщ арын коргай бшетш, ез жолын, келешепн тусшетш акылды<br />

кыз болып кершеш. ЭжШай сонына тускеннен кейш ол акыл '<br />

6epin, суйген ж ттш баска жакка ауыстырып ж1беред1.<br />

43 Сонда, 78-6.<br />

44Сонда.

279 СУЛТАНМАХМУТ ТОРАЙГЫРОВ (1893-1920)<br />

Кдла адамдарын, acipece, Эппакайды, онын мугал1м агасы,<br />

фельдшер жтгп шагын да болса керсету аркылы Султанмахмут<br />

каладагы жана адамдар бейнесш жасауга умтылады. Оларга деген<br />

ез кезкарасын бшшредг<br />

«KiM жазыкты?» романынын идеялык мазмунын жогарыда<br />

талданган бейнелер толык танытады. Жазушы мунда енер<br />

адамдарына тэн кырагылыкпен казак ауылындагы жана куит<br />

де, оган кедерп болып отырган ескшйсп де айкын кере бшда.<br />

Эж1байлар TipmuiiriHiH 6ip KiciHiH ic-apeKeTiHeH кенешп, улкен<br />

когамдык кубылыска —эж1байшылдыкка айналганын, сейтш букш<br />

казак кауьтмынын дамуына бегет болып отырганын бейнелейдк<br />

Есю казак ауылындагы тэрбиеаздж, когамдык мешеулж<br />

тудырган кубьшыс есебшде жазушы ен алдымен осы<br />

аяабайшылдыктын тупю сьфын эшкерелейш. BipiHeH-6ipi ep6in<br />

тарап, улкен когамдык кертартпа кушке айналган эж!байшылдык<br />

— есю эдет-гурыптын 6epiK жакгаушысы. Ол казак эйелдерш,<br />

момын кедей шаруаларды кемстп, зар жьшатып, азапка салады.<br />

Ел шшде рульпс дау-жанжалды, таптык тартысты, зорлыкзомбылыкгы<br />

кебейтедк Жацалык атаулынын бэрше карсы<br />

турып, мешеулйсп, карангылыкгы коргайды. Осы мэселелердщ<br />

элеуметпк сыр-сипатын терен тусшген Султанмахмут казак<br />

халкын осы жолдан куткару ушш эж1 бай ш ылдыкты тудырып<br />

отырган когамдык себептерш iaaeiiai. Осьшарга «Юм жазыкты?»<br />

деген сурак кояды.<br />

Жанрлык ерекшелш жагынан да Султанмахмут романынын<br />

казактын жазба эдебиетшщ тарихьшда ерекше мацызы бар.<br />

Ен алдымен, бул — эдебиепм1эдеп еленмен жазьшган тунгыш<br />

роман. Ол eMip кубылыстарын кен камтуы жагьшан да, басты<br />

бейнелердщ характер! ашылуы жагынан да, 6ipiHeH-6ipi ep6in<br />

жаткан уакигалардын тугае сюжетпк жели'е жинакталуы жагынан<br />

да роман жанрына койьшатын талапка жауап бере алады. Букш<br />

котам сыры, жазушы идеясы адамдар тагдыры аркылы ашылады.<br />

Шыгарманын композициясьша котам eMipiH, кейшкерлердщ<br />

пршшгш узбей, кен дамыта отырып суреттеу тэн. Ауыл ем1ршдеп<br />

эртурл1 кубылыстар, эр тагдырлы адамдар сипатталып, барлыгы<br />

басты бейне — ЭжШайга прелш жатады. Олардын эркайсысына<br />

деген жазушынын катынасы, кезкарасы айкын. Акын лирикалык<br />

nieriHicri кеп пайдаланбай, окиганы дамыта отьфьш ербтедк<br />

Роман тип керкем. Онда жаркын жасалган адам nopTperrepi,<br />

мшездеу, табигат cypeirepi бар. Ocipece, романнын бас кезшдеп<br />

жазгы тан, жайлау KepiHicrepi шебер бейнеленген.<br />

Тускендей эуе жерге кырык кун шише,<br />

1шкен мае, жегендер ток кунде-кунде.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX ГАСЫРДЫН БАС КЕ31 (1900-1917) 280<br />

Кыска тун кымкырылды, тан керщш,<br />

«Кел, шык* деп, иек кагып жарык кунге.<br />

Эн салды таноы мактап сансыз торг ай,<br />

Бас шп, бэйек болып, жерге конбай.<br />

Жайкалып тан жел! де тербетщщ.<br />

Кек майса кез) IniHin турган сондай.<br />

Асыл шеп, жасыл шептщ Hici анкып,<br />

Баткандай мелдшнен нурга калкып.<br />

Кугймдеп кекгщ жуз1 кенш шат,<br />

ЖауИардай кун шыгар деп, 6i3re балкып.<br />

...Мактанып кара тунде нурын шашкан.<br />

Айдын да елеуареп Tyci кашкан.<br />

Шыгарын сулу куннш сезгеннен сон,<br />

Eipi жок тэмам жулдыз бетш баскан45.<br />

Осыган жал гас тан аткан кезде жан-жактан керше бастаган мал<br />

мен ауыл cypeii, Тасболат бай жайлауынын KepiHicTepi эп-эсем<br />

эсер туры зады.<br />

Кейшкерлердщ портрет! мен оны мшездеу романда аралас<br />

келш отырады. Акын сол аркылы кейшкерлерш даралап, оган<br />

езшщ кезкарасын да ацпатады.<br />

Эппел алмас кылыш жайнап турган,<br />

Ашуы шапшан, катты барып турган.<br />

Жасынан зейш алгыр, тшге шешен,<br />

Казакша кара сезге агып турган.<br />

...Сымбаггы кара торы, орта бойлы,<br />

Кеудеа жылдам сезпш, жуйрж ойлы.<br />

Осындай, эттец дуние, зеректшн,<br />

Окытпай, надандыкка байлап койды46.<br />

Эж1байдын жас кезшдеп алгырлыгы мен зеректтн суреттей<br />

отырып, Султанмахмут оны бузган тэрбиеыздж пен надандык<br />

(окытпай байлап кою) екенш айтады.<br />

Портрет жасау мен мшездеудщ бул ашсш ол баска кейшкерлердц<br />

даралауда да колданады.<br />

Романнын керкемдеу эшсшде ауыз эдебиетшщ энпмешшдж<br />

сарыны, бейнелеу ynrinepi мол танылады. Жазушы окига дамуын,<br />

кейшкерлер ic-эрекетш казактын макал-мэтедцер1мен, халык<br />

45 Сонда, 65-6.<br />

4‘ Сонда, 70-71-66.

281 СУЛТАНМАХМУГ ТОРАЙГЫРОВ (1893-1920)<br />

даналыгы тудырган сездермен кемкереш. Оларды унамсыз<br />

кубылысты керсету ушш алган жагдайда сынай да отырады.<br />

Романнын керкемшк жуйеа реализмге нелзделген. Дэу1рдщ<br />

шындыгын жазушы типтйс ортаны суреттей отырып ербггеш,<br />

содан кейткерлер тагдырын керсетуге ауысады. Бул суреттерде<br />

гасыр басындагы казак TipiuuiiriHe Kipin жаткан жаналыктар да<br />

байкалады. Каламен байланыс, орыстармен карым-катынастын<br />

молаюы романнын TiniHe де едэу1р эсер еткен. Онда орыс сездер1<br />

(начальник, закон, доктор, школ, уездный, город, чахотка,<br />

учитель, фельдшер, портсигар, отказ, заграница, пристань,<br />

конвой, т.б.) кеп ушырайды. Окигага терецдеп юрген кезде автор<br />

публицистикага кеб1рек жол береш. Суреттеуда баяндау, энпмелеу<br />

басып кетш отырады. Жазушынын окигага катынасы, кейткерлер<br />

ic-эрекетше кезкарасы айкын баянд алады.<br />

Поэма жанрындагы Султанмахмуттын алгашкы туындысы<br />

— «Таныстыру», Бул шыгарма 1917-1918 жылдьщ кысьшда Абай<br />

ел1нде жазылган. Денсаулыгына байланысты ел шпне кеткенмен,<br />

1917 жылгы Акпан тенкеркйнен кейшп жагдай, патшанын<br />

тактан кету1, Алашорда партиясы мен уюметшш курылуы эл1 де<br />

i3i суымаган, акыннын ой-сез1мш козгаган, азаматтык намысын<br />

жаныган окигалар еш. Ол Семейце казактын улттык тэуелс1зщп<br />

туын кетерген Алаш партиясына тшектестер ццшде болды. Онын<br />

жолын куаттап «Алаш ураны» мен макал алар жазды.<br />

Алаш туы астында<br />

Кун сенгенше сенбейм1з.<br />

Енш ешю мнщ Алашты<br />

Корлыгына бермейм1з.<br />

...9лер жерден кетпк 6i3,<br />

Бул заманга жетпк 6i3.<br />

Жасайды, Алаш, елмейшз!47 —<br />

деп жар салды. влен api карай Алаш iciHe адалдыкты, оны колдауды<br />

уагыздайды, б1рлйске, ел тутастыгы ушш куреске шакырады.<br />

«Таныстыру» осы эсермен жазылган. Поэма Алашорда<br />

уюметжщ белгш1 кайраткерлер1мен таныстьфу максатьш кездейд1.<br />

Ол окыган адам мен кара казактын диалогына курылады. Кара<br />

казак аумалы-текпел1 осы заманда юмге суйенл, имге сенем1з<br />

деген сурак кояды да, окыган отан жауап береш. Алдынгы кезекте<br />

ол Элихан Бекейхановты, Ахмет Байтурсьшовты, М1ржакып<br />

Дулатовты таныстырып, олардын казак халкынын тэуелс1здш<br />

жолындагы жал ынды енбепн зор багалайды.<br />

47 С. Торайгыров. Eici томдык шыгармалар жинагы. 1-т., А., 1993,123-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 282<br />

Дулатов, Байтурсынов, Бекейханов<br />

...Bipi —кун, 6ipi —шолпан, 6ipi —айым48, —<br />

дейдь Оларга ерген жастар шинен Эл1мхан Ермековтт, Халел<br />

Габбасовты, акын Шэкэр1м Кудайбершулын, казак мэдениетщщ<br />

белгш кайраткерлер1 Нэзипа, Нургали Кулжановтарды тандап<br />

алып, олардын енбепне сипаттама береда. Акын ойлары жалан<br />

баяндалмай, образ ашар бейнел1 сездер мен суретке курылган<br />

(«Менщше, Ермеков деген бала, уксайды ушкыр кыран<br />

каршыгага») немесе Еаббас туралы айткан: «Ызаны умыта алмас<br />

ешш алмай, ондайга iiui 39pni, сырты балдай. 03i айтпаса, тусшен<br />

укгырмайды, екенш журектеп ойы кандай» деген сиякты).<br />

Сол кезде Семейде болган ic басындагы адамдардын 6apiH<br />

таныстыру мшдетш алганмен, акын онын бэрш жаппай мадактай<br />

бермейдь Кебше сын кез1мен карайды, оларды енбепне<br />

карай багалайды. Акыннын осындай жолмен таныстыратын<br />

кейшкерлершщ ппшде Мукыш Поштайулы, Жакып Акбайулы,<br />

Райымжан Марсеков, Сатылган Сабатаев сиякты азаматтар<br />

бар. Олардын сыпаттамасы да акындык оймен, суреткерлйспен<br />

бершген.<br />

Атап айтуга турарлык 6ip нэрсе — Султанмахмуттын акындык<br />

талант туралы айтып отырып Абайга берген мшездемеск Абайды<br />

ол казак эдебиетшщ оган дейшп улпс1'нщ бэр1нен жогары кояды,<br />

6LniMci3 талант кеп адастырган акындар тобынан Абайды 6enin<br />

алады:<br />

Абайды дешк бшк бултка жетт1,<br />

Аз uiiMi жетуше жэрдем erri.<br />

Алты алашка аташ айкындалып,<br />

Cyftixri, тагзым MiHOi, cyperri.<br />

Толстой онан бшк кунге жегп<br />

Кун астындагы елдерге данкы Kerri.<br />

Алса егер Толстойдын тэрбиесш<br />

Абай да керсетер ед сондай кепп49, —<br />

деп жазады. 6 з заманынын ойшыл акындары ш ш е н Султанмахмут<br />

Шэкэр1мге белекше карайды, оны н ойшылдыгы жалгыз казак<br />

емес, букш адамзатка ортак деген niKip айтады:<br />

41 Сонда, 147-6.<br />

49 Сонда, 159-6.

283 СУЛТАНМАХМУТ ТОРАЙГЫРОВ (1893-1920)<br />

Бул казактын максуты — бшк, алые.<br />

Таппаса да сезше кулак салыс.<br />

Кдзак деп жекелеме, адамзат де,<br />

Ол KiciHiH niicipiMeH болсан таные.<br />

...Демещз тымак киген жай 6ip казак,<br />

Киген кшм, журю, турше карап.<br />

Надандар оны елшейтш елшеуни жок,<br />

Аулак жур, бите алмайсын жай шамал ап50.<br />

«Таныстырудын» идеяльпс мазмуны осы айтылгандардан-ак<br />

байкалады, акын жеке адамдарды багалаганда, олардын адамдык,<br />

когамдык енбектерш халыкка, елше сййрген кызмет1мен елшейд1,<br />

ел басшылыгына дэмел1 адамдарга салмак артады, сын айтады.<br />

Мунын ез кезшде, заман халык шпнен шыккан кайраткерлерш<br />

ipiKren жаткан туста, айрыкша манызы болды. Султанмахмут едш<br />

ойлы, бшмш басшылардын манына 6ipiryre ундед1.<br />

вкшшпее карай, бул шыгармаларды Султанмахмупъщ сол<br />

туста жазган тагы баска б1ркатар енбектерше (мысалы, «Айтыс»)<br />

коса еекшкпен, ултшылдыкпен байланыстырып, кеп уакыт<br />

ауызга алмай келдак. Оларга дэ^рдщ кезецш окигаларынан,<br />

уакыт пен кещеттктен тыс карадык, халыктардын улт-азаттык<br />

козгалыстарына, ой-тюрдеп, когамдык жуйедеп революциялык<br />

e3repicTepre карсы койдык. Кеп мэселелерш талдауда турпайы<br />

социологиялык принципке бой алдырдык. Соньщ нэтижеешде<br />

тугае акынды, тугае кезкарасты белшектеп, онын эволюциялык<br />

есу жольша дурыс бага беруден аулактап калганымыз да жасырын<br />

емес. Бупнге дейш Султанмахмупанудын улкен 6ip KaTeci осымен<br />

байланысты.<br />

Ал шын магынасында, Султанмахмут —улы акьшдардын 6ipi.<br />

Кайшылыгы, кателер1 болган шыгар, 6ipaK ол оньщ рылыгын<br />

KimipeftTneftni. Заманы ауыр, журген жолы киын болды. Ол заманда<br />

юмге жещл болды дейаз? Оньщ птрлес, тшектес агалары - 6api<br />

де кейш келмеске кетп. Кеп уакыт акыннын замандастарынын e3i<br />

— М.Сералин, Э.Тэшрбергенов, С.Денентаев шыгармашылыгы<br />

женшде де кайшылыкты пшрлер устем больш кедш. Таланты<br />

жагьшан эр килы болганмен, осылардын бэршщ непзп багыты<br />

6ip еш, демократтык идея ушш, елдщ азаттыгы, тэуелс1здш ушш,<br />

отаршылдыкка карсы курес — XX гасыр басындагы акындар<br />

шыгармаларына ортак такыр ып болды. Осы ад ал niKipi ymiH,<br />

халкьга суйгеш ушш «ултшыл» атанды. Осылардын шпнде<br />

когамдык, элеуметтйс шындыкты батыл, анык айтып, реалиста<br />

50Сонда, 160-161-66.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ. XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 284<br />

тургыда суреттеуде Султанмахмугтын мойны озык турады. Онын<br />

шыншыл шыгармадарында трагедиялык сарын басым кел еда.<br />

Ол жан-жакты кыспактагы, тарих кешшен кеш калган карангы<br />

халкынын трагедиясын кере бшда. Акын 63i халык е к ш болып<br />

жокшылыктан, надандыктан шыгудын, енерге умтылудын киын<br />

жолын кешп, кеп 1зденда, e3i айткандай, «шындыктын ауылын<br />

i3flen», таба алмай адасты, 6ipaK онъщ 1здешанде тыным болган<br />

жок. Онын:<br />

немесе<br />

1здедам, iaaeceM де таба алмадьш,<br />

Табам деп ез1мш ез1м неге алдадым?<br />

Адамнын адам аты акталмайды,<br />

Бейнет кып, бар бшгешм —соны ангардым51.<br />

Бул кунде адасудан кез ашпадым,<br />

Не нэрсеш кездесем, тал баспадым, —<br />

Дуниеден баска рахат тшемеймш,<br />

Кеш, арым, мен бшместщ адасканын52, —<br />

деу1 де сондыктан. Ары таза, nixipi ашык адамнын заманы мен<br />

замандастарына айткан сыры бул. Сондыктан акын eMipimn жеке<br />

детальдарын емес, онын непзп даму, есу тенденциясын угу керек.<br />

«Айтыс» (1919)таосыжуйедепдурыстусшшмей, эркилытюрге<br />

ушырап журген поэманын 6ipi. Бул — акыннын сонгы, dpi аяктай<br />

алмаган шыгармасы. Мунда ол дала акыны мен кала акынын<br />

айтыстырып, сол аркылы кала мен даланын эркайсысынын<br />

езше тэн артыкшылыгын жэне кайшылыктарын талдайды. Дала<br />

акынынын сезш басымырак устап, Султанмахмуг сонын аузымен<br />

казактын жерш, табигатын, елш, ел басшылары мен батырларын,<br />

акын-жазушыларын, салт-дэстурш мактан тута жырлайды.<br />

Казактын Tirti мен дуниетанымынын бшктшн («байкасан<br />

казактын езшде бар, дуниенщ генийлш, пайгамбары») суреттейда.<br />

Даланы ол калага карсы койып, онын у-шуын, адамдарынын дала<br />

адамдарындай кенпейй) емеслпн, ж1ктелуш1п1кт1н молдыгын,<br />

эдалетс1здакп ашып керсетеда. Cip9, кал ад аты OMipiH оку<br />

i3Aen, yHeMi жолы сэтп болмай, кеп киыншылыкпен етю'зген<br />

Султанмахмуттын кала туралы ecepi жаксы болмаган болуы<br />

керек, ол кебше даланы баса айтып, Tinri онын керер кезге<br />

огаш кертартпа эдет-салттарын, емш1 баксы-балгерлерше,<br />

«кайырымды байларына» шеЙ1Н асьгра макгап xi6epeTiHi кезге<br />

шалынбай калмайды. Сонымен 6ipre кала акынынын аузымен<br />

511-том, 131-6.<br />

52Сонда, 119-6.

285 СУЛТАНМАХМУТ TOPAflFblPOB (1893-1920)<br />

ауылдагы алауыздык, барымтанын, партиянын куштшш, гылыменер<br />

жоктыты сын алады. Жер мен бай куштшш екеш ашылады.<br />

Кала енерш, 6iniMiH, келешепн мактан тугады. «Айтысты»<br />

мансуктаушылар кезшде онын «феодалдык ескшкп мактауын»<br />

тшге тиек етп. Алайда бупн кене дэстурлер!мш1 жангыртып,<br />

елш1з бен жерш1здщ байлыгына 63iMi3 не бола бастаган туста,<br />

елд1к пен оны коргау дэстурлерш кайта карап жаткан кез1м1зде,<br />

«Айтысты» кайта оку, оны бугшп керепм1зге жарату эбден орынды<br />

болмак.<br />

Суйемщ туган тиш —анам тшш,<br />

Бесйсте жатканымда берген бшм.<br />

Шыр етш жерге тускен минутымнан<br />

Кулагыма ciHipreH таныс утм.<br />

Сол тшмен шешем мет элдилеген,<br />

Еркелеткен, «крыным», «жаным» деген.<br />

Сол тишенен 6ipiHQii бшпзшген,<br />

«Ана» деген суйгеншк сез этменен5], —<br />

деген жолдар бупн калай актуальды естшедц! «Айтыс» —казактын<br />

улттык психологиясынан туган, соны жырлайтын шыгарма.<br />

Нагыз поэзия кашанда ayeiii халкына, ултына, сол аркылы<br />

адамзатка кызмет етпек. Ойткет ол адамды суюге, болашакка<br />

сенуге уйретеш, «Айтыстан* алатын таглым да осындай. Мунда да<br />

ад ал, шыншыл, 1здешмпаз, драмалык шиелешске толы, куанышкайгысы<br />

аралас акын тагдыры суреттелген.<br />

«Адаскан eMip» (1918) поэмасыньщ да непзп сарыны —<br />

когамдагы эдшетс1зд1ктш, тенс1здпстш себептерш ашу жэне теншк<br />

жолын i3aeyre талпыну. Султанмахмут бул поэмасында жалпы<br />

казак ауылындагы элеуметпк тенс1здЬстш шенбершен шыгып,<br />

букш капиталистж когамга тэн эдшетазджтер жайын козгайды.<br />

Сол когамнын ipin-mipin, азгындап бара жаткан белгшерш танып,<br />

адам баласынын канаудан кугылып, ез енбепмен кун керетш, ез<br />

талантын халык nriniri жолына жумсайтын кезш — бакытты eMipni<br />

ансайды.<br />

Поэма 1918 жылдын аяк кез1нде жазылган. Б р кезде акыннын<br />

туган жершде Колчак устемдйс курып, Ресейдеп капиталиспк<br />

монархтык когамдык курылысты сактап калу ушш курес журпзш<br />

жаткан болатын. Султанмахмут ecKi когамнын непз1 mipin 6iTKeHi,<br />

онын кайта жасауга муршасы жогьш батыл керсетед!.<br />

Поэма бес бел1мнен турады. Брардын 6ipi — адамнын сэби<br />

шагын, eidHmici — жшт шагын, ymunnici — ргайган, токтаган<br />

53Сонда, 221-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917)___________286<br />

кезш, TepTiHinici — кэршк кезш, 6eciHiuici — елген мезгшн<br />

суреттейдь Адам OMipiHiH барлык кезещн суреттеу аркылы<br />

акын eMip сурген котам жагдайындагы адам тагдыры жайлы<br />

философиялык ой туйедь<br />

Поэма лирикалык кейшкердщ атынан баяндалады. Лирикалык<br />

кейшкер езшщ туган куншен бастап, влгенге шейшп eMipiH<br />

энпмелейщ. 0 м1рде не кврщ, эдшеттшк пен эдшетаздйс кайсы?<br />

Оны тудырып отырган жагдай кандай? Акьш осы сурактарга жауап<br />

1здей отьфып, капиталист котам кезшдеп адамньщ eMip суру<br />

жагдайларын жан-жакты ашып беред1.<br />

Адам OMipi уайымсыз, кайгысыз, KipuiiKci3 таза сэбюиктен<br />

басталады. Ол кезде бала алдау, арбау, кайгы, дос, кас, бай, кедей,<br />

орыс, казак дегендердщ ешкайсысын бшмейш. Онын угымын<br />

кенейтетш, тэрбие беретш — орта, котам шындыгы.<br />

Мен сыйлар деп, дуние, кедщм, мше,<br />

«Bip жас» деп есшннен еншм, мше,<br />

М ен азатпын, мен акпын, мен eceMiH,<br />

Не кылсанда басымды берщм, мше.<br />

И м бшеда, коярсын epiciMAi алып,<br />

Юм бшед1, коярсын кершмш алып.<br />

Юм бшеш, бул epix, бул керйсгщ,<br />

Жогалганын бшмеспш кайда калып54.<br />

Поэманын лирикалык кейшкер1 eMipre осындай угым-<br />

TyciHiKneH, куджпен келш Kipefli. Ж тт болып ес жиган кезде<br />

де ол ез ортасынан ынгайлы кэсш, ез ©Mipi мен халык муддесш<br />

кабыстыратын пайдалы жол таба алмайды. Ол бай болуды да, эюм,<br />

эскер басы, талым болуды да тандап, байкап кередь BipaK осынын<br />

ешкайсысынан ез басына кажет азаттык пен эдшеттж таппайды.<br />

Сейтш олардын бэршен безш шыгады.<br />

Акын кейшкердщ аталган жоддарды тандаудан бас тарту себебш<br />

когамдык эдшетаздж факплер1мен дэлелдеШп. Бунын 6dpi ад ал<br />

енбек жолы емес, алдамшылык жолы деп тусшедь<br />

Жок, байымас бул кунде адал енбек,<br />

Bipey байыса, 6ipeynep кедейленбек.<br />

Юмде-юм тез байыса колына агып,<br />

Юм кедей болса, сонын малы келмек.<br />

Heci бакыт алдап ап, арбап алып,<br />

6 з малый ездерше кайтып бермек.<br />

54Сонда, 166-167-66.

287 СУЛТАНМАХМУГ ТОРАЙГЫРОВ ( 1893-1920)<br />

Кез жасы, бишаранын мандай repi,<br />

Жиылып, байытпай-ак койсын меш.<br />

Мал 6iTe ме, адамды малдай кылмай,<br />

Малдан баска кермейтш дэненеш55, —<br />

деген ой оны байлыкган безищредо.<br />

Хэюм болсам, елш аузыма каратсам, «Максаты 6ip-6ipiHe<br />

кайшы топты бауыр гып, тату eMip сурпзсем», — деп ойлайды ол.<br />

BipaK мунын да ретш таба алмайды.<br />

6 м1рдщ бул тур1нде eurfip эюм<br />

Мумюн емес эдишк кылуга елге.<br />

Ce6e6i: тастап эюм бола алмайды,<br />

Байлар мен молдалардын сезш жерге<br />

Kyurri таптын ынгайын кылмаска жок,<br />

Мубэда эюм болсам егер мен де.<br />

Eip сагат та кыла ма, меш эюм,<br />

Болыса бастасам мен куш кемге56, -<br />

деп ойлап, эгамдйс бакыт емес, ол байларга малай болу, бул —<br />

корлык деп, будан да бас тартады.<br />

Будан кейш эскер басы, колбасшы болуды ойлайды. EipaK<br />

капиталист когамда бу да бакыт емес:<br />

Найзанын куннменен жанган бакыт,<br />

Eip кезде найза ушыцда ешпеске жок57.<br />

Сотые — акын угымында, жазыксыз кан тегу. Поэманын бул<br />

бешмшде ол капиталистердщ байлыгын молайтуга империалиста<br />

согыстын калай кемектесш жатканын жазады.<br />

Керек-жарак 6api де кымбаттанар,<br />

Согыстын шыгындарын елге салмак.<br />

Мукгаждык халдершен пайда алуга,<br />

Eip жакган саудагерлер салар кармак.<br />

Сотые болса жаугандай кектен алтын,<br />

Капиталист, байларга эдеЖ арнап.<br />

Бас кетерер еркеп согыста боп,<br />

Шаруа !стелмей, кедейлер муктажданбак.<br />

Кектен жауып тургандай онай жолмен,<br />

___________ Байларга сол мукгаждын малы бармак5*.<br />

55Сонда, 169-170-66.<br />

56Сонда, 171-6.<br />

57Сонда, 172-6.<br />

я Сонда, 173-6.

КАЗАК ЭДЁБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 288<br />

Лирикалык кейшкердш сон ш арманы — галым болу. Ол азам<br />

ауру кермей, картаймайтын болса, мал кыратын ауруларды<br />

да емдесем деп киялдайды. BipaK ол адам канайтын когамда<br />

рылымнын табысы халык игшгше аспайтынын ескере отырып,<br />

будан да безш шыгады,<br />

BipaK бупн галы мны н тапкандары,<br />

Пайдасын керсеткен жок кедейге эль<br />

...Бул калыпта гылымды пайдалы деп,<br />

Алтае айтып турган жок жаннын 6api59.<br />

Ж лт боп когамга Kipin, каст тандаранда осынын 6ipiHe<br />

токтамаган лирикалык кейшкердан ой-туййп, ен алдымен, эдш<br />

котам 1здеуге саяды. Муны ол «непзп ic» деп атайды.<br />

Ендеше мен жабысам непзп icKe,<br />

Эдшшкте —бар непз, бак та, куш те.<br />

Каргаймын эдшшктен баска жолды,<br />

бшм турсын, ирмесш тунде туске60, —<br />

дейш.<br />

Поэманын Keftimcepi (здейпн ендт жол кандай болмак? Оны<br />

табу жолында кейшкер не icTey керек? Бул мэселе Султанмахмутты<br />

катты ойландырады. Ол езшщ ендап OMipiH осыган арнаута серт<br />

береда.<br />

Бар адам жерден тамак алмак ушш,<br />

Жиылып 6ipre кушш с алмак ушш,<br />

Bipi енбек кып, 6ipi оны жатып жемей,<br />

Теп-тепс бул жумыска бармак ушш...<br />

Эдишк, улт деген сез, дш деген сез,<br />

Залымдык жем болмауга кармагы ушш.<br />

1стелер мунан былай менш iciM,<br />

Жумсалсын сол ниетте барлык купим.<br />

Мен гашыкпын керуге эдшдйсп,<br />

Teric кылып керкейткен eMip туеш61.<br />

Султанмахмут e3i ансаган эдшет жолы — адамзатка тецдйс<br />

экелетш, шын бакытты eMip алда деп умггтенеда. Онын ез<br />

угымындары сипатын береда.<br />

я Сонда, 174-6.<br />

“ Сонда, 176-6.<br />

61Сонда, 176-177-66.

289 СУЛТАН MAXMYT ТОРАЙГЫРОВ (1893-1920)<br />

Ол вшрде 6ipAi-6ip алдау болмас,<br />

Жагынып арды акшага жалдау болмас.<br />

Еипамнен досты к таппай, кастык Kepin,<br />

Бар адамды сайтан деп картау болмас.<br />

Кара кушпен жеюлш, кайры басып,<br />

блпа кеп, ем1рден зарлау болмас.<br />

Адамдагы сан куат, тапкыш талант,<br />

Гул шашпай, жемгс бермей калмау болмас.<br />

Эшммш, кудайшылмын, эскермш деп,<br />

Енбеказ енбекшиш жалмау болмас.<br />

Не кэршк, не 6ip апат келген куш,<br />

Квшеде кайыршы боп сарнау болмас.<br />

Eip тшм нан алуга байды мактап,<br />

Жалынып тус-тусынан андау болмас.<br />

...Таудай yMiT Ьэм талап орындалар,<br />

Еш енбек бул кунпдей жанбау болмас.<br />

Жумыска кем квзбенен карау болмас,<br />

Жумыссыздык корлык деп санау болмас.<br />

Жумысшылык кулга кас, 6ip мырза деп,<br />

Ецбекшнщ еккенш талау болмас.<br />

Мен аз деймш квруге осы eMipfli,<br />

Келщцер бак iafleyiui, болсан жолдас62.<br />

Султанмахмуг ансаган эдш когамнын белгшер! социализмге<br />

жакын келетшш ангару киын емес. Б р — онын шыгармашылык<br />

жолындагы ipi табысы.<br />

Поэманын сонгы бел1мдершде («Мен токгадым», «Мен кэрЬ,<br />

«Мен eniK») Султанмахмуг адам ©MipimH осы кезендершдеп<br />

ерекишпктерше, онын когаммен байланысына, eMip агымындагы<br />

орнына кешл белеш. Онын Keftnxepi жасы улгайган, токгаган<br />

шагында да эдишк жайындагы ойын кайталайды. Б р ем1рде<br />

эдшцк таппаган ол о дуние бар болса, онда да осы KYpeciH<br />

токтатпайтыньш айтады. «Бай жаты жуз мын болса, кедей —<br />

жалгыз, корыкпай жалгыз жакта калар ед1м», — дейдк Кейшкер<br />

эрекетшде 63iHiH куреспен еткен eMipiH шолу, ойлану басым.<br />

Поэманын б р бел1мдершде Сртанмахмуг адамнын<br />

когамнан «картаймайтьш, елмейтш орын табуын» сез етедь<br />

Б р — ез заманында когамга, келешекке пайдалы ic icTen, елмес<br />

атагынды каддыр деген сез. Лирикалык кейшкер ез дэу{ршде<br />

мундай бакытка жете алмайды. Акын осы непзде котам мен адам<br />

арасьшдагы кайшылыкты ашады. «Мен Kapi» бел1мшде ол «журт<br />

ушш еткен кызмет, енбепм жок», «тым болмаса, калмады-ау ein6ip<br />

“ Сонда, 177-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XXРАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917)___________ 290<br />

iciM, MeHi айтып журт сагынып шелдегендей» дегещп айтады.<br />

Бул. бшпмдерде адам eMipiHiH кэршкпен байланысты езгергсш<br />

акын шеберлжпен суреттейгц.<br />

Жалпы алганда, «Адаскан eMip» — ecici курылыс жагдайында<br />

1здеген бакытын таппаган адамнын трагедиялык куйш шебер<br />

суреттеген, одан кутылудьщ жолын ансап, болашак эдшетп<br />

когамнын сипаттарын бейнелеген терен магыналы туынды. Акын<br />

осы непзде адам eMipiHiH адасушылык ce6enTepiH, онын eMip cypin<br />

отырган когамымен 6iTicnec кайшылыкка келуш ашады. Адам<br />

eMipiHiH мэн-машнасы жайлы философиялык ойлар туйедь<br />

«Кедей» поэмасы (1919) да осы улгтдеп казак кедейшщ сыры<br />

мен муны. Онда да лирикалык кейшкер ез басынан кешкен eMip<br />

еткелдерш энпмелеп, ез бакытын таба алмай киналады. Ауыл<br />

кедейшщ тагдырына есер етш жаткан эдшетазшктщ KepiHicTepiH<br />

акын жан-жакты ашып суреттейш. Ол бай малый багып,<br />

жалшылыкта, корлыкта еткен eMipiH, калага барып enaipicriHaybip<br />

жумысына жегшш, тапканы тамагына жетпей киналганын еске<br />

алады. Муныц бэрш акын накгы сурет аркылы ашады. Осыдан<br />

умшпздйасе тускен кедей тагдьфы, eMip кайшылыктары жайлы<br />

ойланады. 0 зш бай баласымен салыстырып, ею жагдайда ею турл1<br />

eMip кешкен адамдар т1рл1пндеп эдшетаздйсп кередк<br />

Анау Жакып сэн гузеп сауык курган,<br />

Курдасым емес пе еда 6ip кун туган.<br />

Мен туганда табылмай кара сабын,<br />

Ол туганда Hie сабын тэшн жуган43.<br />

Мундай элеуметпк сурактарды lyciHyre Султанмахмут кедей1<br />

дайын емес. Ол эдшетке жету жолын бшмейдь Соган карамастан<br />

есгалйшен, эди1етс1зд1кпен шыгысып, ез ортасынан белшш<br />

шыгады. «Журепмд1 белпаз нэрсе кысып, шакырып тур, мшеки<br />

кегпм сонда» дейш. Окуды максуг тугады. Поэма эщлет жолын<br />

кеп 1здеген Султанмахмупъщ да ез заманымен сиыса алмай, алдан<br />

жана eMip купсеншщ белпа сиякты.<br />

Султанмахмупан калган мура б1здщ угптык едебиепм1здщ<br />

жана кезешнщ — X X гасырдын басындагы дэу1рдщ шындыгын,<br />

когамдык ой-тюрдщ дамуын TyciHyiMi3 ушш аса манызды.<br />

¥лы акындар niicipi кашан да ойды козгайды, жанга азы к беред1,<br />

niicipre талгам дарытады. BipaK оны туану де онай бола бермейдь<br />

Сол сиякты 6i3 де Султанмахмут eMip сурген, ол жырлаган заман<br />

шындыгын б1рден туеше алмай, кеп адаетык. Акыннын ортасын,<br />

онын неге сол ортамен екпелескенш, алысканын жете укпадык.<br />

63Сонда, 192-6.

291 СУЛТАНМАХМУГ TOPAflFblPOB (1893-1920)<br />

Ещйп мэселе — осыларды саралап караула, тусшуде. Отан<br />

Султанмахмуттьщ ез шыгармалары, acipece, олардын осы кунге<br />

шейш жарияланбаган белт кемекке келмек.<br />

Султанмахмуттан калган мура эр с ал алы. Онда лапылдатан от<br />

сез1мд1 лирика да, автордын сыншылдык тенденциясын айкын<br />

танытатын куатты эпикалык туындылар да, ез заманьшын<br />

сыншылдык ой-niicipiHe ун коскан макалалар мен очерктер де мол.<br />

Мунын бэр1 казак эдебиел улт тагдырын тшге тиек ете бастаган<br />

заманда эдебиет жанрларынын туьш жетше бастаганынын куэсь<br />

Султанмахмуг —адебиепм1здщ бул саладагы 1здешстерше, сондайак<br />

реализмге жетигуше ужен улес коскан акын. Онын реализм!<br />

бултаксыз, жалтаксыз айтылган шындыкка, элеуметпк пршшктщ<br />

шьшайы суретгерше непзделген. Онын тенденциясы да сьшшыл.<br />

Султанмахмуг —ез беттмен гажап кеп окыган жэне гылымнын<br />

эралуан саласынан хабардар каламгер. Сонау есй Египеттщ<br />

фараондарынан бастап Николай, Вильгельмдермен, Шыщыс,<br />

Бонапарт жорыкгарымен, гылымда улкен жаналыктар ашкан<br />

Эдиссон, Луи Пастер енбектер1мен онын таныс болгандыгы<br />

шыгармаларынан айкын кершей. Жалшз ез халкы немесе<br />

ютаптарын кеп карастырган орыс, Еуропа елдер1 гана емес, жалпы<br />

Шыгыс, acipece Киыр Шыгысташ Жапон елшщ даму тарихы<br />

жайлы жазгандары да капы тандандырады.<br />

«...Teric жумыла icKe KipicceK, 20-30 жылда Еуропаньщ бшгенш<br />

6Lnin, Еуропа катарына косылып кете алуымызга тарихтан<br />

жапондар мысал бола алса керек. Мунан 58 жыл бурын 1860<br />

жылдага жапондар жайынын осы кунп б1зшн казактын жайынан<br />

неменес1 артык еш? Жапондар осындай халшен 35-40 жылда<br />

ержетш, Еуропа халше келд1... Эрине, жапондар осы халше<br />

Еуропаньщ nicyfli астай даяр енерш алумен жыдцам жетт1. Б1здщ<br />

де солай жету1м1з ушш тепе жумыла уйрену1м1з керек. Солай<br />

болган сон мектеп, медресе, газет, журнал, ютаптарымыз кебейш,<br />

Еуропадаш адам баласынын ауыр кункер1с1нен кутылып, бакьггты<br />

болуына себеп болатын гьшымдарды уйрете беру керек», — деп<br />

жазды ол езшщ «Социализм» атты макаласында64.<br />

Замандастарынын айтуынша, ол eMipiHiH сощы шагында<br />

Маркс пен онын жолын куушылар енбекгерш ден коя окыган.<br />

Демек, сол кезде Ресейге кен тараган когамдык, элеуметтйс<br />

эдебиеттермен Султанмахмуттын таныс болганы даусыз. «Ддаскан<br />

eMip» поэмасындагы элденеше шумактар, кейб1р жолдар да бутан<br />

дэлел бола алады. Поэмада келт1ршетш капиталиепк, социалист^<br />

когамдардын принциптерш Султанмахмуг ез басынан ойлап<br />

64 С. Торайгыров. Ею томдык шыгармалар жинаш. 2-т., — А., 1993,158-6.

окуы ньщ нэтижесшде ТУРЗЛЫ эдебиетгерда<br />

...Жогалсын бул «сенда», «менкшк*,<br />

Осы гой адамзатты кырган вдет, -<br />

легенде ол социализм принциптерш уагыздайды. Bipan<br />

Султанмахмут социализм! ютаптан окыган куйшде каады.<br />

Султанмахмут шыгармаларын жинау, бастыру, зерттеу icim'H<br />

де узак тарихы бар. Б р улкен iciiH басында Жусшбек Аймауытов<br />

сиякты улы жазушымыз тур. Ол 1927 жылы 15 карашада МэшЬур-<br />

Жусшке жазган хатында «Султанмахмут сездерш былтыр тугел<br />

жинап, уж ен ютап кыльш, баспага бергенмш. Одан «басылады»<br />

деген хабар алып отырмын», — деп жазыпты65. Алайда ютаптын<br />

жарык KepyiH тагдыр Жусшбекке жазбады. Ол 1933 жылы гана<br />

Жусшбек жазган алгы сезбен, тусшжтерш жарык гарда. Одан<br />

берп дэу1рде<br />

Оны "т Э б и р т ш о в , Ш.<br />

С.Муканов, К-Жумалиев, с.<br />

сиякты эдебиетшшер<br />

J S S S S s s » — i<br />

табылады.<br />

Кдза; кстан, 1990. \ мамыР-

СЭБИТ ДеНЕНТАЙУЛЫ<br />

(1894 -1933)<br />

Сэбит Денентайулы 1894 жылы бурынгы<br />

Семей губерниясы, Кереку ye3i, Аксу<br />

болысынын тертшпй ауылында (каз1рп<br />

Павлодар облысы, Аксу ауданы, Куркел<br />

ауылы) туган.<br />

Алгашкы бшмш ел арасында Денен<br />

молда атанган, мусылманша сауатты болган<br />

экесшен алады. Анасынан жет1 жасында<br />

жетш калган Сэбит эке тэл1м-тэрбиесшде<br />

болады. Экеа ауыл молдасынан хат<br />

танытып, бшм алу жолын нускайды. 1907-<br />

1908 жылдары Марапды<br />

медреседе Троицюдеп Уазифа медресесш 6iTipreH Нургали<br />

молдадан бшмш уштайды. Жэдитше окытуды устанган Нургали<br />

молда Сэбиттщ турл1 пэндерд1 (тарих, жаратылыстану) игеруше,<br />

керкем эдебиеттермен танысуьша ыкпал етедь Болыстык мектешп<br />

аяктаган сон 1910-1911 жылдары Павлодарга жакын жердеп<br />

Мухамедсадык медресесшде окиды. Бш мш жетищре журт 9pi<br />

сол медреседе ею жылдай тете окумен бала окытады. 1912 жылы<br />

Павлодар каласыньщ жанынлагы Касым кажы Ерпсбаевтын<br />

медресесшде гылым-бшмш терендетедй Жэдитше 6uiiM алып,<br />

езщшк iaflemcrepre бет бурады. Кдзак, татар тшдер1ндеп газетжурналдарды<br />

окып («Айкап», «Казак», «Шора», «Уакыт»), керкем<br />

эдебиет улгшер1мен танысады. Колы бос уакытында Павлодар<br />

каласына барып орысша да окиды. Оку-бшмге, акындык енерге<br />

деген ынта-ж1гер1 артып, улттьпс сез енершщ асыл улгшершен,<br />

Абай мурасынан нэр алады. Шыгыс, орыс-татар классикалык<br />

эдебиетшщ шыгармаларымен танысады. Акьшдык таны мы,<br />

эстетикалык талгамы ушталып, алгашкы елецдерщ жазады.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС КЕ31 (1900-1917) 294<br />

Шыгармалары «Айкал*, «Казак» басыдымдарында жарияланады.<br />

1915 жылы С.Денентайулынын Уфа каласында Касым кажы<br />

Ерт1сбаевтьщ каржылай кемепмен «Уак-туйек» атты елен жинаш<br />

жарык кередь<br />

1913-1916 жылдар аралыгында Павлодар уезшщ ¥рык болысы<br />

мектебшде сабак бередь Жазгы демалыс кездерщде Омбы,<br />

Павлодар калалары мен тешрепндеп елд1 мекендерд1 аралайды.<br />

Акын элеумет турмысымен етене танысады, халык eMipiHiH<br />

тыныс-пршшпн шынайы угынады. Бул жылдар акын ем!р1нде<br />

ез1ндж i3 каддырды. Атап айтканда, 1916 жылы Сэбит Еюбастуз<br />

ennipiciHe келш, кара жумыс icTeftHi. Ею айдай жумыс гстеген<br />

сон зауытган шыгып, Павлодарга келедь Жамантуздагы пошта<br />

кызметше орналасады. Тамыздан казан айына дейш Павлодар —<br />

Баян арасында почта айдаушы болады. Казан айында майданнын<br />

кара жумысьша алынады.<br />

1917 жылы Латвиянын Рига каласында курылыста 6ip жылдай<br />

жумыс icTereH сон туган жерше оралады. Осы жылы Семейдеп<br />

мугал1мд!к курста окиды. 1917 жылгы Акпан тенкергсш акын<br />

халыктын гасырлар бойгы отарлык езгшен кутылып, шын<br />

мэншдеп азаттыкка жеткен кун1 деп бшед1. «Азаттык куш»<br />

(«Бостандык») елещ сол 6ip тарихи кезенде жазылган едк<br />

С.Денентайулы Алаш кайраткерлерщщ улт азаттыгы жэне<br />

жеке автономия алу жолындагы саясатын колдап, «Сарыарка<br />

анамызга!», «Адаспасбыз» елендер1мен мурат-максат Шрлтн<br />

танытты.<br />

1917-1918 жылдары Сэбит «Абай», «Сарыарка» газетжурналдарьгаын<br />

iciHe белсене араласады. «Сарыарка» газепнде<br />

экспедитор кызметш аткарады. «Абай» журналында «Бозторгай»,<br />

«Абайга» елендер^ «Казак эйелдер1 туралы» макаласы жарык<br />

керсе, «Сарыарка» газепнде «Каулы», «Сарыарка анамызга»,<br />

«Той» елендер1 басылды. Ал «Алаш» газетшде «Азаттык куш»<br />

(«Бостандык» ) елеш жарияланды. «Жас азамат» (1918-1919)<br />

газепнде «Kopi батырга» елеш жарык кердь<br />

1919-1920 жылдар аралыгында Сэбит оку-агарту, когамдык<br />

жумыстарга араласып, Аксу болысында мугагш, 1920-1922<br />

жылдары Каныш Сэтбаевпен 6ipre Баянауылда халык соты болып<br />

кызмет аткарады. 1922 жылы губерниялык «Казак тип» газеп<br />

редакциясынын шакыруымен Семей каласына барады. Газет<br />

жумысынын жандануына Ж.Аймауытулы, тагы баска каламгерлер<br />

катарында езйшк улес косады. Газеттеп кызметше косымша<br />

Семейдеп Казакстанды зерггеу когамы мен казактын пролетариат<br />

жазушылары уйымынын бел1мшесше муше болып, когамдьпс<br />

iCTepfli де катар журпзедь<br />

Акын 1926 жылы 26 мамырда «Казак тип» газеп тшшшершщ

295 СЭБИТ ДвНЕНТАЙУЛЫ (1894 - 1933)<br />

слетше катысып, «Ауыл Tuiminepi жэне олардын алдагы MinueTi*<br />

деген такырылта баяндама жасайды. 1929 жылы КазАПП уйымына<br />

муше болып кабылданып, Казахстан жазушылар уйымынын<br />

Семейдеп облыстык багпмшесше басшылык етедь Денсаул ыгынын<br />

нашарлауьша байланысты 1930 жылдын мамырында газеттен кол<br />

узш, Бескарагай ауданынын орталыгы Беген ауылында мугал1мд1к<br />

кызметке Kipicefli. 1931 жылы Семей каласына кайта келш, «Кдзак<br />

тип* —«Жана ауыл» газет1нде кызмет аткарады.<br />

Сэбит Денентайулы 1933 жылы 23 мамырда Семей каласында<br />

ауырып кайтыс болды.<br />

* * *<br />

С. Денентайулынын eMipi мен шыгармашылыгын карастыру,<br />

зерттеудеп алгашкы 1здешс «Абай» журналында жарияланган<br />

М.Эуезов пен Ж.Аймауытовтын («Екеу») «Абайдан сонгы акындар»<br />

макаласынан (1918) бастау алады. Олар Абай дэстуршдеп ултгык<br />

поэзиянын такырыптык-идеяльпс, керкемдж-эстетикалык урдасше<br />

тэн басты сипатгарды екшеп, сол тустагы казак акындарын Шрнеше<br />

жйсге саралайды. С.Денентайулы шыгармашылыгын халыктык<br />

(народник) акындар катарында карастырып, поэзиясынын<br />

непзп ерекшелт мен шеберлпс кырларына катысты: «Халыкшыл<br />

акындардын шпндеп алдынгы катардагы Сэбит. Сэбиттщ елещ<br />

кыска, дэмдй, аз сезге кеп магына сыйгызгыш. Сезд1 ойына кул<br />

кылган, Tiiii тэто, дэл келед!. Сэбит елешнде кешлге шак етюзе<br />

TyciperiH тапкыштык, салыстыргыш, сыншылдык, аса терен<br />

болмаса да терт тагандап тусетш ныгыздык бар. Мысалы: «Эр жан,<br />

эр турде», «Той», «Азаттык куш», «Жана жьшга» эм баскалары<br />

сыкылды. Олендер1 сулулыгы, угымдылыгы, тшге жешлдт,<br />

тэгплшмен кандай надан адамнын болсын кешл1не кона кетедк<br />

Сезге еркш, бай екещЦпне хаттап пэген елещ дэлел»1 деген niKip<br />

биадредь 1919 жылы «Трудовая Сибирь* (Омбы) журналында<br />

басылган «Киргизская литература» макаласында С.Садуакасов<br />

акын шыгармашылыгы туралы: «...Из числа четырех последних<br />

резко выделяется поэт-народник СДонентаев. Стихи его чисто<br />

киргизского духа и в них чувствуется сильная национальная<br />

струя. По стройности рифмы и гармоничности слога, по своему<br />

глубокому содержанию и, наконец, по поразительной меткости<br />

стихи Донентаева находят себе равных только в произведениях отца<br />

народной поэзии Байтурсунова и нежного лирика Жумабаева»2деп<br />

елендершщ улттык сипатын баса керсетедк<br />

1М . Эуезов, Ж. Аймауытов. //Абай, 1993. № 5,48-6.<br />

1 С. Садуацасулы. Шыгармалар жинаш. 1-т., — А., 351-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕПН1Ц ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917)___________296<br />

XX гасырдын 20—30-жылдары эдеби мураны игеруде<br />

жэне акын-жазушылар шыгармашылыгын тануда маркспклениндж<br />

эшснама талабынан туындаган кате теориялар орын<br />

алды. Керкем шыгарма кундылыгы суреткердщ устанган саяси<br />

багытымен, таптык танымынын партиялык кагидага каншалыкты<br />

уйлесу1мен багаланды. Улт эдебиетш танудагы мундай турпайы<br />

социологиялык талдау урдгсшен Сэбит шыгармашылыты да<br />

тыс калмады. А.Байтурсынулы, М.Дулатулы, Ж.Аймауытулы,<br />

М.Жумабайулы, F. Караш, С.Торайгырры, М.Эуезулы,<br />

Б.Кулейры сынды алашшыл калам кайраткерлер1 катарында<br />

С.Денентайулы шыгармашылыгы да «ултшылдык» эдебиет eicini<br />

тургысынан карастырыдды.<br />

Акын елендер! 1930 жылдан бастап мектеп окулыктарына,<br />

хрестоматияларга енпзшй. С.Мукановтын Kipicne макаласымен<br />

Казакстаннын 10 жылдыгына арналган жинакга Сэбит елецдер1<br />

де басылды (1930). М.Эуезов курастырган, орта мектептщ<br />

6-сьшыбьша арналган эдебиет хрестоматиясында (1937)<br />

«Замандастар», «Драмашыга», «Б1здщ колхоз бэйге алды», «EpiKri<br />

Айша», «Бай мен комсомол» елеццер1 жарияланды. Сонымен<br />

катар Е.Ысмайыловтын 9-сыныпка арналган казак эдебиеп<br />

хрестоматиясында (1942), Т. Эбшрахманов пен К-Жармаганбетовтщ<br />

жогары оку орындарынын студенттерше арнап курастырьшган<br />

X X гасыр басындагы казак эдебиеп хрестоматиясында (1959), XX<br />

гасыр басындагы казак акындарынын шыгармалар жинагында<br />

(1963) С.Денентайулынын шыгармалары бершдь Акын елендер1<br />

орыс тшне де аударылып, 1958 жылы Мэскеуде жарык керген<br />

«Антология казахской поэзии» атты жинакка енш. Осы жылы<br />

орыс тшшде тандамалы жинагы жарык керш. Сондай-ак «Бес<br />

гасыр жырлайды» (1989), «Ай, заман-ай, заман-ай..» (1991), «Казак<br />

поэзиясынын антологиясы» (1993) жинактарында б1рсыпыра<br />

елендер1 камтылган.<br />

С.Денентайулынын 1915 жьшы Уфа каласында «Уак-туйек»<br />

атты алгашкы елен жинагы жарык кергеш жогарыда айтылды.<br />

Содан кейш, 1935 жылы акын жинагы «С.Денентаев елендерЬ<br />

деген атпен Казак керкем эдебиет баспасынан шыкса, арага он бес<br />

жыл салып, 1950 жылы елендер жинагы жарияланды.<br />

1957 жылы галым Е.Ысмайыловтын «Сэбит Денентаев» атты<br />

келемд1 зерттеу макаласымен акынньщ толык шыгармалар жинагы<br />

жарык кердь Мунда акын мурасы жан-жакты камтылып, елецдер1<br />

мен энпме, очерк, фельетон, макалаларына тусшжтемелер<br />

берщи. Сонгы жылдары С.Денентайулынын «Бозторгай» (1989),<br />

«Урпагыма айтарым» (1989) деген атаулармен жинактары жеке<br />

ютап болып шыкты.<br />

Акын мурасын, шыгармашылыгын арнайы зерттеу мэселесш<br />

алгаш гылыми непздеген Е.Ысмайылов болды. Эдебиетшшщ «XX

297 СЭБИТ ДеНЕНТАЙУЛЫ (1894 -1933)<br />

гасырдын басындагы казак эдебиет атты окулыгында (1941,1943,<br />

1946) курд ел iкезен эдебиетшщ даму ypflici жуйел1 карастырылды.<br />

Ралым XX гасыр басындагы казак эдебиетш «Сыншыл реализм*<br />

жэне «Демократияшыл эдебиет» деп ж1ктеу аркылы белгш акынжазушылар<br />

шыгармашылыгын жан-жакты саралап, олардын<br />

эдеби мурасын дурыс багалауда кунды niKip бицпрд!. Енбекте С.<br />

Денентайулы шыгармашылыгына жеке тарау арналып, толык<br />

ем1рбаяны жазылды. Поэзиясынын басты сипаты, акындык<br />

даралыгы,казак эдебиел нде алар орны айкындалды.<br />

Кернект1 галым Б.Кенжебаев та СДенентайулы<br />

шыгармашылыгын зерттеуге езшдж улесш косты. «Кдзак<br />

халкынын XX гасыр басындагы демократ жазушылары» (1958)<br />

деген енбепнде Сэбит мурасын агартушы-демократ акынжазушылар<br />

катарында талдап, эдебиет тарихында алар манызын<br />

непздедь<br />

С.Денентайулы елендерш жариялау iciHe акыннын туган кызы<br />

Сэулет Сэбиткызы да хал-кадершше улес косты. Атап айтканда,<br />

«¥рпагыма айтарым» (1989) атты акьга жинагын курастырып,<br />

баспага эз1рлеген болатын.<br />

Акын eciMiH урпак зердесшде калдыру максатында туган ауылы<br />

Куркел орта мектебше Сэбит Денентайулы аты берищ.<br />

* * *<br />

«Б1здерде ж1гер, намыс бар ма, казак?» деп отаршыддык езгшеп<br />

халкынын улт намысьш кайрап, ел муддесш мурат туткан акын<br />

С.Денентайулы мурасы XX гасьф басындагы казак эдебиетшщ<br />

айтулы екщдер1 катарында айрыкша орын алады. Академик<br />

С.Кирабаевтын: «Ахмет пен М1ржакьш идеясы елд1 оятты. Алдымен<br />

оты бар, акылы бар жас таланттар оянды. Олар устаздарыньщ iciH<br />

жалгастырьт экетп. С.Торайгыров, М.Жумабаев, СДенентаев,<br />

М.Сералин, С.Кебеев, Ж.Аймауытов, С.Сейфуллин, Б.Майлин,<br />

М.Эуезов сиякты 6ipiH-6ipi толыктыра шыккан жастар тобы<br />

эдебиеттщ жанрлык, такырьпггьпс 1здешстерш байытып, казак<br />

халкы eMipiHiH шындыгын кен келемде бейнелеуге жето. Елдщ<br />

артта калушылыгын сынап, шеней отыра, отаршылдык езпге<br />

карсы ун квтерд1, тэуелс1зшкпн туын би1к устауга тырысты»3<br />

деген niKipi улт-азатшыл багыттагы каламгерлер мурасынын<br />

кундылыгын, езекпл1гш айкьшдай туседа. Сондыктан да улт<br />

эдебиетшщ керкемдж даму уршсшдеп осынау езекп де манызды<br />

такырыптык-идеялык арна мен акыннын саяси-элеуметпк<br />

лирикасынын тыгыз сабактастыкта карастырылуы занды.<br />

J С. Кирабаев. Алашорда жэне «ултшылдык* эдебиет. // Абай, 1998, №2, 15-<br />

21-66 . *' •

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ. XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917)___________ 298<br />

¥лтты ояту, отарлык кыспактагы ел мудцеи, казак халкынын<br />

азатпыш — Сэбит поэзиясынын басты езеп. Дэуар талабынан<br />

туындаган б р келел1 такырыптарга yh коскан акын iameHici<br />

эдебиетгеп рттык сарыннын терен когамдык жэне элеуметтк<br />

сипат алуын да керсетедь Б р ретте элеуметпк ой-пшрд1 крдык<br />

санадан арылтуда «Кдзак», «Айкап» басылымдарынын когамдык<br />

манызы мен ыкпалы зор болды. вз кезепнде Сэбиттщ ен алгашкы<br />

елендер! де халык санасына азаттык пен азаматтык, агартушылык<br />

пен адамгершшк i3ri касиеттер дарыткан осы басылымдарда<br />

жарияланды. М.Эуезовтщ «Казак эдебиетшщ каз1рп дэу1р1» (1922<br />

-1923) зерттеушдеп: «Жазылган усак елендер, энпмелер, барлык<br />

макалалардын бэр1 де казакты уйкыдан ояту, серпту, окыгандарын<br />

тузу жолга салу, соларга басшы болу, казак icme кез-крак болуга<br />

арналган. Б р тутынган жолда «Казак» газеп ез м^ндетш аткарады»4<br />

деген niKip басылымнын саяси-элеуметпк, когамдык eMipneri<br />

аткарган тарихи манызын айкьш танытады.<br />

¥лттык муддесш басты орынга койган басылымдардагы<br />

кесемсез, саяси-элеуметпк лирика «Оян, тур, жатпа, казак!»<br />

— деп халыктын еддт мен ерлтнщ саркылмас бра куппне умпартты,<br />

тьщ серпшс берда. Гасырлар тогысындагы отаршылдык<br />

пен отаншылдык арасындагы 6iricnec майданда р т тагдыры<br />

мен азаттыгын сезшуде эр азаматтьщ журт алдындагы етелу1<br />

•mic парызьш парасат пайымына садды. Ал А. БайтурсынрыньЩ<br />

«Баскадан кем болмас ушш 6i3 6uiiMfli, бай Ьэм купт болуымыз<br />

керек. BLniMai болуга оку керек. Бай болуга кэсш керек. Kyiirri<br />

болуга 6ipniK керек. Осы керектердщ жолында жумыс icTey керек»<br />

деген рагаты казактын жогын жоктап, ар-намысын жырткан<br />

акындардын кай-кайсысына болмасын ой салганы, бойтумары<br />

мен устанымы болтаны —тарихи шындык.<br />

Ояну Aeyipi р т эдебиетше элеуметпк, когамдык курдел1<br />

мэселелерд1 алга тартты. Дэстур жалгастыгына орай эдебиеттеп<br />

атартушылык, демократтык, гуманист ой-niKip ендю кезекте<br />

максаты айкын саяси курес сипатьшдаты ултгык (Алаш) идеямен<br />

жантыра TycTi. «К р болган халыктан туып, крдыкган корлык,<br />

зорлыгын керл отырып казак калам кайраткерлер1 каламын<br />

ртынын ауырын жещддету, ауруын азайту жолына жумсамаска<br />

мумкш емес» (А.Байтурсынры) екенш XX гасыр басындагы р т<br />

эдебиеп Hi н озык екшдер1 жан-тэжмен сез1ндк Сэбитт( н «Уак<br />

туйек» жинагына (Уфа.1915) енген елендервдеп басты арна да<br />

рттык б1рл1к, халык камы жэне эр азаматтьщ ез ел же адал кызмет<br />

eTyi болатын.<br />

* М. Эуезов. Эдебиет тарихы. А., 1991, 232-6.

299 СЭБИТ ДвНЕНТАЙУЛЫ (1894 -1933)<br />

Кызмет корсет халкына,<br />

Ип ат калсын артына,<br />

Дщдеацш бауыр тут,<br />

Карамай казак, сартына<br />

Аз нэрсеге мае болып, —<br />

«Мен пэлен» деп шалкыма,<br />

Пайдалы баска онерден,<br />

Улт кереп дегеннен,<br />

Жан киналып жолында,<br />

Бас кетсе де тартынба5, —<br />

(«Замандастар»)<br />

деп жырлаган акын элеумет мшдетш отаншылдьпс unci касиетпен<br />

сабактастырды.<br />

Акын улт б1рлтн сол халыктын жерше, елше ие болуы жэне<br />

жасампаздыгынын басты касиет1, елшем1 — б1рлж жай гана<br />

т1рл1ктш емес, угсттын улт болып уйып, аскактауынын да алтын<br />

аркауы деп угындырады: «Таласты алалыкпен тастамасан, //Eip<br />

кун1 туган жерге айтарсын «кош» Б1рлжпен илеу с алган кумырска<br />

да, //Казагым, iciH онбас 6ipiicneft кос» («Б1рлж»). Сондыктан да<br />

Сэбит: «BipiH бастап, 6ipiH тастап, улт iciMeH ойнама» («Журекке»)<br />

деп, бупнп тэуелаздж талабымен астасьш жаткан мэнгшк<br />

кагиданы ту етш кетерд1.<br />

0 з дэртртщ дшпр мэселелерше терен ушлген акын туган<br />

халкына «Заман юмдш?» деген ой сала отырып, «Казактын<br />

бшгендерше» жэне «Казакгарга карап», «Жер», «Акыл», «Ой»,<br />

«Б1рлж», «Кайда кеткен?» (елендершщ аты) деп елдж устанымды<br />

алга тартады. ¥лт зиялыларьшьщ саяси курес жолындагы<br />

кайраткерлтне ceHiM арткан акын олардын халык муддесш<br />

коздеген ic-эрекетш колдау казак баласына мшдет екенш де терен<br />

толгайды.<br />

Свдердейт кеменгер<br />

«Сезш угарлык адам жок,<br />

Не кыламыз» демецдер<br />

«Жарык мунда, жур» дендер.<br />

Бакытымызга берда Алла,<br />

Жыгылганын демей бер,<br />

Тарт колынан, ет жэрдем,<br />

Оттан шыксын куйгендер.<br />

Онсын миллэт десещз,<br />

Алалыкты суймеццер.<br />

5С. Двнентаев. Шыгармалар. А., 1957. 38-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917) 300<br />

«Кдзактан шыккан бшгендер,<br />

Халкынды ерге суйрендер,<br />

Кдзакка да туды ай, кун,<br />

Енбек кетпес дал ага,<br />

Тузу жетсш максатка<br />

Артгарыннан жургендер.<br />

Бул сездерда тек кермес<br />

Казагын шын суйгендер6.<br />

Ултын шын суйген акын котам дертш, дэу1р шындыгын елдщ<br />

элеуметпк мэселелерше тэн барша кайшылытымен суреттеп,<br />

замана кешшен кейш калган халкынын кайгы-кааретше ущледь<br />

Кешеп текп бабалар касиетшщ ез замандастарынын бойынан<br />

табылмай азып-тозуына налып, онын басты себебше жэне<br />

салдарына жауап 1здейд1.<br />

«Кдйда кеткен?» елешнде: «Бурынгы ер журекп батыр кайда?<br />

TypiHH eH баска пигыльщ уксамайды, Озщнщ «адам» деген атьщ<br />

кайда?»—деп адамдыктан, казакгыктан арылмай, аталар дэстуршш<br />

ерл1'к жолына деген адалдык, аскактык угымын урпак санасында<br />

жангырта тусеш. Жумыр жердеп жаЬан халкынын пршшктеп<br />

жанталасын айтканда да бейкам елшщ тагдьфына куйзелед1, сын<br />

кез1мен карайды. Мэселен, акын: «Солардын арасында жасап<br />

турып, //Жалгыз-ак б1здщ казак карап елген» («Жер») дейш.<br />

Онын тамыры надандык екенш ашык айтады.<br />

Надандык — уйкыдагы казактын азып-тозуы, елдгк касиетшен<br />

айрылуы, доска кули, душпанга таба болуы еш. «Надандыктан<br />

ел1рш боска журсек, //Мына заман керсетер 6i3re тарлык!» деген<br />

Шэкэр1м, «Бул уйкысын ашпаса, //Надандыктан кашпаса, //<br />

Баскаларга мазак тур», — деп жырлаган Султанмахмуг мураты да<br />

казагын надандыктан арылтьт, адамдыктын жолына салу болатын.<br />

Сэбит акын да «Сощы сез» елещнде улттын оянуга, элеуметпк<br />

серпшске, когамдык дамуга ез кеар-кесапатын типзш отырган<br />

надандык деп бшедь<br />

Кдзак, 6i3iZUHтулке жеткен надандык,<br />

Надандыктын шенгелше камалдык.<br />

Сол еркетн аркасында болып тур,<br />

Болса б1эде не ceidimi жамандык.<br />

Сайлау деген 6ip жаксы ырыс габылып,<br />

EipniK деген бэлекеттен тазардык.<br />

¥йым болып шын умтылсак гылымга,<br />

Не орын бар казак буйтт азарлык?<br />

6 Сонда, 40-6.

301 СЭБИТ Д6НЕНТАЙ УЛЫ (1894 -1933)<br />

Лажын тап, надандыкган безудщ!<br />

Бэрекелш, эне сонда адамдык7.<br />

«Кдзактарга карап» деген елещндеп шыншылдык пен<br />

сыншылдык та акын муратын айкындай туседь Ол — халкынын<br />

кезш ашу, eMip салтын езгерту, надандыктан арылу, заманга сай<br />

шгерлеуше жол керсету.<br />

Камалган карангыда калын казак,<br />

Кдйратсыз, камсыз курып капдыц, казак.<br />

Карулап, куатсызды куаттандыр,<br />

К^рдан-кур кампитканша карын, казак.<br />

Кулардын кркынына кум куйылсын,<br />

Кдйдагы кулдын кайгырт камын, казак.<br />

Кайтед1 кайырылыссан карындаска,<br />

Касармай, какырайып кырын карап,<br />

Куннан да, кашрден де кдлдын кур кол,<br />

Кунт кылмай куып кулкын, кулды канал.<br />

Кайгырып, катып кабак, камыкпай кур,<br />

Кимылда, кунынды ку, кадагалап.<br />

Кдкпанга капылыста кактьнарсын,<br />

Кадамда кикандамай кадак-кадак!<br />

Кауым ен коркак коян, кара казан<br />

Киынын кисынар ма кушрет калап?8<br />

Сондыктан да акын «Журекке», «Талап», «Балалык» влендершде<br />

ез замандастарынын элеумет iciHaeri жауапкершшпн, намысын,<br />

xirepiH, талабын камшылайды. Улт игшпнщ уйткысы боларлык<br />

icKe ундейд1, ар-ожпан тазалыгын жогары кояды. «Сейтш<br />

акынньщ барлык ой-туйий халыкты, жас кауымды енер-бшмге,<br />

талапты icKe, улттык оянуга шакыру болады» деген Е. Ысмайылов<br />

niKipi азаматтык парыз угымы ел iciH, журт жумысын жумыла<br />

актару деп угындырган акын максатьш дэлелдей туседь Мысалы,<br />

«Журекке* елешнде едшк ушш бас кетсе де кандай да болмасын<br />

киындыктарг а мойымау керекточн айтады.<br />

7 Сонда, 63-6.<br />

* Сонда, 89-6.<br />

Шын жыласан,<br />

Мын сурасан,<br />

Жетерсщ 6ip максатка.<br />

Карекет кыл,<br />

Шаманды бш ,<br />

Тек керпме, аптыкпа!

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917)___________ 302<br />

Кетерме иык,<br />

Болма бшк,<br />

Салып кабак, уртынды,<br />

Кайда барсан,<br />

Ойына алсан,<br />

Кор болмассыц, журтынды9, —<br />

дей келш, «Элсен 6ipre ел, //Т ар болмас к е р ,// ¥жданыннан<br />

айрылма!» —деген ешпес улагат айтады. Ел мен жерге деген Сэбит<br />

су й ю п $нш ш п де онын азаматтык парыз, карыз угымдарына<br />

кашанда терен мэн бергенш керсетед1.<br />

Сэбит ултка кызмет ету касиетп р ы м , сондыктан да жайдак<br />

сезден, менменсйен кеудесоктыкган аулак болу керекттн<br />

жэне кандай да болмасьш адамды акикат жолынан адастырар<br />

азгындыктан, еюжуздшйсген бойды аулак устау кажетпгш «Кдйтш<br />

каргыс алмайсын?», «¥лтшылга» елендершде орынды ескертедь<br />

«Жамандыкгын жанынан<br />

Жарты uiepiK калмайсын.<br />

бзш шыккан ултыннан,<br />

Басшы кылган журтыннан,<br />

Бул мшез, бул кулкыннан<br />

Кайтып каргыс алмайсын?»10.<br />

Дегенде «ал ютеШк улттын iciH»<br />

Атыннын басын тартып кеж1мдейсш.<br />

Эр idi аузын айтып, колыц кылмай,<br />

Кай турмен «елш бастап ешм* дейсш.<br />

©3iHHiH кайда журсен карнынды ойлап,<br />

Уялмай журттын камын жедам дейсш.<br />

Орнына ез акылыц келе алмаса<br />

Дрищеп калшылдайсын, безщдейсщ.<br />

Эркашан ак журекпен журтым десен,<br />

Калайша ал ал болып сезигмейсщ<br />

Кеншне хак махаббат иен салып,<br />

Шын жылап, меллепм деп егшгейсщ!11<br />

Акын елендершдеп узшмес жел1 — казак камы, казак xani, казак *<br />

б1рл1г1, казак азаттыгы. Талым Е.Ысмайылов атап еткеншдей:*<br />

9Сонда, 69-6.<br />

10Сонда, 80-6.<br />

11 Сонда, 87-6.

зоз СЭБИТ ДЭНЕНТАЙУЛЫ (1894 - 1933)<br />

«...Кдзак халкын, езшщ замандастарын улттык оянуга, енербиште,<br />

талапты, жй"ерш icxe шакырады». Мунын бэр1 улт мураты<br />

деген касиетп угымды Сэбиттщ каншалыкты бшкке кетергенш де<br />

дэлелдей тусеш.<br />

Казак халкынын отарлык nayipneri басты кайгы-каиреп юр<br />

хуып, ющпк кескен жершен айрылуы еда. «Кдзак акындарынын<br />

ел басына тускен зар мен муцды, тутан жердщ кайгысын<br />

жырламаганы сирек. Барлыгы да атамекен коныстан айрыл ганга<br />

eKiHin зар иледь Бакытсыздыктын ен улкеш осы деп бйтдЬ — деп<br />

талым Е.Ысмайылов улт эдебиепндеп басты такырып жер мэселеа<br />

болганын терен байыптайды.<br />

«Сауыр жерден айрылып, //Казак ел1 жукарды» (Дулат), «Сорлы<br />

казак камалып, //Тарылды кен коныстар» (Шортанбай), «Едиш<br />

алса едщ алар, //Енда алмаган нен кдлар?» (Мурат), «Жайлау,<br />

кыстау жерш алып, //Кенщш кылды жаралы» (Н.Наушабайулы),<br />

«Суырдай шнен шыккан cyMipeflin, //Дарига-ай,мекеншен ел кете<br />

ме?» (Н.Орманбетулы), «Казагым, жерщ кайда атамекен, //Кдзак<br />

казак болгалы мекен еткен?» (М.Дулатулы ) деген елен жоддары<br />

жер кдйгысынан туган жоктау болатын. Жер1 жат колында кеткен<br />

елдш мушюл xani Сэбит елендер1нде де ез KepiHiciH тапты.<br />

Туншьнъш эшм 6iiri, еЫм шыкты,<br />

Буркыдаак жердщ кез боп шандауына»12.<br />

«Епн жыртып такырга,<br />

Бейнет кетл дал ага,<br />

Кдткыл, тастак татырга,<br />

Кда кол турмыз акырда13.<br />

Акыннын саяси-элеуметпк лирикасында X X гасыр басындагы<br />

казак когамынын отаршылдык кысымдагы кесюн-кепбеп шынайы<br />

KepiHic тапкан. Атап айтканда, «Менщ жайым», «Заман юмдш?»,<br />

«Жер», «6 з-ез1ме» елендершде элеуметпк ем1рдщ теназдт,<br />

камсыз казактын жогы мен кайгысы жырланып, заманга сай<br />

inrepiney кажеттшш айтылады. Мэселен:<br />

Bip жарым миллиардтан кеб1'рек жан.<br />

Шамасы мыннан аса Tin сейленген,<br />

Солардын арасында жасап турып,<br />

Жалгаз-ак б1эдщ казак карап елген14, -<br />

бейка мдыкты сынап, «Заман юмдш?» дегенде:<br />

11Сонда, 72-6.<br />

13Сонда, 81-6.<br />

14Сонда, 44-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917)___________304<br />

екенш угындырып:<br />

Бул заман байкаганга куштшш,<br />

Азулы, тырнакты мен тйггшш15,—<br />

Кездщ жасын керетш жан болмай тур,<br />

Еткен зарыц, тукке турмай айлан да16, —<br />

деп халык кайгысын жырлайды.<br />

Еалым Балташ Ыскаковтын: «Алгашкы дэррдеп Сэбит<br />

шыгармаларынын непзп 6ip езеп осындай ем1рден каккы, киянат<br />

дуниесшен зорлык-зомбылык керген адам кайгысына курылган,<br />

б р такырыпка байланысты 61ркатар елендершде жеке адамныц<br />

трагедиясы, мун-uiepi, арман-зары, бакытсыздыгы не e3i аркылы,<br />

не лирикалык Keftimcepi аркылы суреттелш отырады. «О жагым -<br />

жар, бу жагым —ор, алдым — тау» деп шаруашылык жагынан катты<br />

куйзелген казак халкынын б р ауыр халш ашына бейнелегенш<br />

акыннын баска влендершен де айкын керуге болады.<br />

Ашу кеп бойды керне ген, акыл кайда?<br />

Тенте к боп дуние толган макул кайда?<br />

Досыннан 6ipey де жок, душпан сансыз,<br />

Bapi жат жан бггкеннщ, жакын кайда?17<br />

Шын бак б1зщен кашып тур.<br />

Уыстап топырак шашып тур.<br />

Дамел1 бак кырсык боп,<br />

Мол кып койнын ашып тур18.<br />

Адам кайгысын, бойды кернеген ашу мен ызаны ашына<br />

жырлау- Сэбит fl9yipiHe тэн бояу» деген niKip Сэбит поэзиясынын<br />

элеуметпк сипатына тэн басты багытты танытады.<br />

Сэбит кай елешнде болмасын, отаршылдык саясаттан<br />

туындаган озбырлыкты шынайы суреттеп, содан epicTen отырган<br />

халыктын мушюл халш, ауыр тагдырын айтып, едшн ертенп<br />

куш не болмак деген ауыр сауалды элеумет талкысына с алады.<br />

Мэселен, «Эгей р » елешнде eMipniH эдшетс(з талкысына, ауыр<br />

азабына тускен жепмнщ аянышты ел1мше улкен элеуметтйс астар<br />

дарытады. Акын жетНм бала бейнео' аркылы отарлык кысымдагы<br />

15Сонда, 71-6.<br />

16Сонда, 75-6.<br />

17Сонда, 43-6.<br />

18Сонда, 81-6.

305 СЭБИТ Д6НЕНТАЙУЛЫ (1894 - 1933)<br />

казак халкынын егейлж керш отырган шарасыз да мушюл халш<br />

ангартады. «Сонан былай оналмай, //E ip саулык кун бола алмай,<br />

Айналды бала сыркатка. //Апшымай-ак, саспай-ак, //Жарты<br />

жылдан аспай-ак Бетш бурды лакатка» («бгей ул*>). Ал «Бийс<br />

тау» елешнде отаршыл патша саясын амалсыз паналаган туган<br />

халкьшьщ шарасыз кейпш, бодандык бугауында тарылган тагдыр<br />

талкысын ой елепнен етюзедй Асау журек лупшнде ел ертенше<br />

деген алан кешл аласурады:<br />

Б1з кедцйс бшк таудын панасына,<br />

ЖиЬаннын сыймай сакара даласына .<br />

Куйын мен жел, дауылдан аман-есен,<br />

Бийс тау ,6i3ni сакгап каласын ба?<br />

Тынышты алып тебем1зге тас кратьш,<br />

Элде езш тырнашнды саласьщ ба?<br />

Келген тау панасына оны кылса,<br />

От болып есш журек жанасьщ да!<br />

Галым С.Кирабаевтын: «Акыры бийс тау пана бола алмады,<br />

тебесше тас кулатып, тырнагын салды. Казак би1к жар мен ерттщ<br />

ортасында калды. Осындай куйд1 ашынып жазган акьш ойында<br />

киянатка карсы кек сезшед1»,—деген nixipi акын устанымьш да<br />

айкындай тусед1.<br />

Акын 6ip гана казак ауылынын емес, enaipic орьшдарындагы<br />

кандастарынын да ауыр бейнеттеп килы тагдырга толы кункерюш<br />

еш боямасыз суреттейд1. Бутан «Еибаста», «Тустеп карльпаш»,<br />

«Жумыскерщн eiciHimi» елендер!ндеп eMip KepiHiCTepiH накты<br />

мысалга алуга болады. Кешеп кешпел! казак турмысынын заман<br />

агысымен 6ipre келмеске кетш бара жатканы:<br />

Кун ашык, танадай булт аспанда жок,<br />

Откен кун алты кырдан ассан да жок.<br />

Су iiuin ерген жылкы, шулаган кой,<br />

Кезщш бадырайтып ашсан да жок.<br />

Котанда ак таякгы аксакалды<br />

Керуге бар акшанды шашсан да жок.<br />

Бас коскан кегал жерге мэжш1стер,<br />

Ентелеп аягынды бассан да жок.<br />

Аукаулап сиыр сауган эйел даусы,<br />

Дал бупн атсан да жок, шапсан да жок19, —<br />

деп суреттеледк Ал кункерк камымен сайын дал ада сандалган<br />

елдщ ендш п р ш ш п мынадай жан кулазытар керписте бершеда:<br />

19 Сонда, 115-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917)___________306<br />

Елде кеп отарбамен агалгандар,<br />

Сандалып акылынан жанылгандар.<br />

Кдй жерде жешй жумыс кез келер деп,<br />

Сартылдап, ертещн-кеш сабылгандар.<br />

Жумыска лайыш кетш жатыр,<br />

Жеж кеп жумыс-бейнет табылтандар,<br />

Дал ала курке жетпей кунсш отыр,<br />

KwiMi бокжамалап танылгандар20.<br />

«Жумыскердщ eKiHiuii» елешнде камсыз казак баласынык ата<br />

дэулетш малданып, оку-бшмнен макурым калып, карекетаз еткен<br />

кешел кундер бупндер1 баскага амалсыз к р болуга мэжбур еткен<br />

екшйнке расы п отырган куймип ретшде суреттеледй Мундай<br />

Kecipni ктен гибрат алу керекпгш де орынды ескертедк<br />

Каншама бермей пайда зарланганым,<br />

Хохолга (жер жыртуга) жалданганым.<br />

Агайдан естш боктык, май темпеш жеп<br />

Куншз-тун кермей дамыл, айдалганым...<br />

Журмесем жас кутмде малга сенш,<br />

внерге гылым isaen, болсам жерж,<br />

Мен мундай осы халде болмас едам<br />

Не айла, колдан Kerri ондай epiK.<br />

Салмайтын гылымга кез, cepi неме!<br />

Журе бер, бойына кут лэм-мим деме!<br />

Ала кер менен гибрат, шыракгарым,<br />

Кейшп бала-шага, жас немере21.<br />

Сондыктан да акын жана заман талабына сай гылымбиймге<br />

умтылу, енерл1 елдердщ еркен жайган мэдениетшен<br />

улп алу кажегппн айтады. Агартушылык идеяларды аркау етш,<br />

когамдык дертке уласкан мешеулйс шдетше ем iaaeittti. Б р<br />

сарын «Замандастар», «Жер*, «Балалык*, «Талап*, «Жастыкта*<br />

влендершщ басты езеп болып табылады.<br />

Акын поэзиясынын реалистж сипаты, азаматтык устанымына<br />

тэн аскактыгы кан жылаган казак баласынын 1916 жылгы мунзарын,<br />

кайгы-KacipeTiH жэне де эдшетаз ем1рдщ элеуметпк<br />

киянатка толы кесюн-келбетш терен толгауымен ерекшеленедь<br />

“ Сонда, 115-116-66.<br />

21 Сонда, 54-6.

307 СЭБИТ Д8НЕНТАЙУЛЫ (1894 - 1933)<br />

Бул «Тустеп карлыгаш», «Киямет-кайым», «Кдйран атам»,<br />

«Ею баста» елендершщ куатты арнасын курайды. «Киямет-кайым»<br />

елешнде камсыз елдщ басына нажагайдай тускен патша жарлыгы,<br />

содан туындаган кияметтен карапайым халыктын керген жэб1ржапасы,<br />

эдшетаз ел аткамшерлершщ озбырлыгы аллегориялык<br />

тэс 1л мен суреттеледь<br />

Жер екен влет тиген жемтж жатыр,<br />

Eip кезде кез1Мтусп сауыс канга.<br />

Ит пен кус айналасын кемтл жатыр,<br />

Айласын акыл ia^en тауысканга.<br />

Осы кеп 6i3AiH тойга жиналган деп,<br />

Жанында жанасалап карлыгаш жур.<br />

Кднатын кара карга cepnin жатыр,<br />

Уксайды о да достык ауысканга.<br />

«Кдйран атам» —майданнын кара жумысында журген акыннын<br />

ел мен жерге, аяулы экеге деген сагыныш сарынында жазылган<br />

лирикалык елен. Баланын экеге деген ыстык суйкпеншиппмен<br />

катар майданнын жан туршпспрер тамук Tipuimiri де катар<br />

сабактастыкта жырланады.<br />

Т агдыр байлап тырп етюзбей танып тур<br />

Жан-жагамнан жел тамук жанып тур,<br />

Жеб1рейш жер тамырын созгандай,<br />

Тустйс сапар жылдык жолга калып тур22.<br />

С.Денентайулы —туган халкынын азаттыгын мурат туткан жэне<br />

де сол еркшдйсп ел санасында жангыртуды кашанда ту еткен акын.<br />

Осы жагынан алганда акын «Сыр» елешнде:<br />

Болатын кун туар ма,<br />

Не кылсак та ыркымыз,—<br />

деп, халык бостандыгын алар кунш арман еткен болса, ез кезепнде<br />

«Бостандык» елеш империялык езгшеп елдщ азаттыкка жеткен<br />

тарихи сэттеп куанышын, шаттыгын реалиста суретгеутмен назар<br />

аудартады.<br />

“ Сонда, 117-6.<br />

Tineicri бупн хактын берген кут,<br />

Кел дария кездщ жасын керген куш.<br />

Т ал айдын пршшкген кол сермеген,<br />

Кайгысын тас-талкан ra n белген KyHi.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 308<br />

К р болтан ею аякты айуандардын<br />

Катарга адам болып енген куш.<br />

F аламга аузын ашкан айдаЬардын,<br />

Мерт болып максатынын елген куш.<br />

Ак деп кан, шаЬит деп жан, елсек ещц,<br />

Шын басы элеуметтщ берген куш.<br />

Алланын азат кры екенше,<br />

Эрюмнщ K63i жетш сенген куш23.<br />

Кешеп патша езпсшдеп халкынын азаттыкка жетудеп Акпан<br />

тенкерюшщ манызын «Ризамыз* еленшде де ерекше атайды:<br />

Жер TdHipi —патша агзамды,<br />

Уш жуз жылгы Романды<br />

Бак ташнан 6ip-aK кунде<br />

¥шады деп юм ойлаган-ды?<br />

Нажагайдай жарк егп де,<br />

Бар шерлйи карк етп де,<br />

Так Heci талкан болды34.<br />

Сэбит шыгармашылыгын багалауда кешеп кенеспк идеология<br />

онын Алашордага катысты устанымынан тутан елендершен<br />

саяси астар iaaen, кателйс тапкан болатын. Акикатына жугшсек,<br />

акын Алаш автономиясынын мураты н колдап, езшщ ершш<br />

рухты елендер1мен тшектесппн бщщрд1. «Сарыарка анамызга*,<br />

«Адаспаспыз» елендер1 осы туста жазылды. Сол аркылы казактын<br />

жеке ел болуын, Алаш туын аскак устауын урпак санасына куйды.<br />

Азаттыктын ак жолындагы халыктын ез максат-муратына еш<br />

адаспай жететшше кэмш сенд1.<br />

Сэбит Денентайры мурасын зерттеупй галымдар акын<br />

шыгармашылыган 6ipHeme дэу1рге белш карастырган болатын.<br />

Е.Ысмайылов Сэбит шыгармаларын Казан тенкергсше дейшп<br />

1912-1918 жылдар жэне тенкерютен кейшп 1918-1933 жылдар деп<br />

ею дэу1рге белее, Б.Кенжебаев жэне баска кейб1р зерттеушшер уш<br />

дэуарге ж1ктеШи:6ipiHmi, 1913-1917 жылдар —акыннын демократагартушы<br />

багытта елен, макала жазып журген floyipi, ею ний,1917-<br />

1920 жылдар —акыннын буржуазияшыл-ртшыл багытта,<br />

алашордашылар ыкпалында болып, сол багытта елен жазган кез1,<br />

ушшпп, 1924-1933 жылдар —акыннын кенес еюметше, кенеепк<br />

идеяга кешкен, шындыгын жырлаган дэу1рь<br />

С.Денентайры мурасын зерттеуип галымдардын акын<br />

шыгармашылыган ею дэуарге бел in карастыруынын ез1нд1к<br />

“ Сонда, 118-6.<br />

24 Сонда, 203-6.

309 СЭБИТ ДвНЕНТАЙУЛЫ (1894 - 1933)<br />

ce6eirrepi де жок емес. Эдебиеттанудагы маркспк-лениндйс<br />

эшснама талабы ултгык сез енершщ тарихын таптык тургыда<br />

карастыруга амалсыз мэжбур етп. Онсыз да идеология тарапынан<br />

кысымга алынган, тоналган курде л i дэу1рдщ шынайы эдеби<br />

даму урдкшщ болмыс-бтмш тарихи сабактастыкта беру<br />

эдебиетпп галымдарга онайга соккан жок. Осы жагынан ал ганда,<br />

Сэбит шыгармашылыгын эдебиетпп галымдар амалсыздан<br />

exi дэу^рге белл карастыруга мэжбур болды. Басты максат<br />

— акын мурасын эдебиет тарихында калдыру десек, тек кенес<br />

дэу1ршдеп шыгармаларын алып талдаган жагдайда акын тулгасы<br />

толык куйшде ашылмас та еда. Бул —6ip. Екшшщен, акыннын<br />

TeHKepicKe дейшп елендершщ басты такырыптык езеп агартушыдемократтык<br />

сипатта болуы галымдар тарапынан дэлелдещц.<br />

Ушшшщен, акыннын жана кенеспк дэу1р шындыгьш жырлаган<br />

елендер1 де бар. Оны назардан тыс калдыра алмаймыз.<br />

Кенес дэу1ршщ алгашкы жылдары жана саясатты жырлауга<br />

б1рден ойыспаган акын дуниетанымында, кезкарасында кайшылык<br />

болтаны рас. «Кэр1 батырга» (1918) елещнде бурьшгы дэу1рдщ сом<br />

бейнесшдей кэр1 батырдын кайта келмес кажыр-кайратка толы<br />

еткен кунше кимастыкпен карайды.<br />

дей келш:<br />

Айналдырып караймын,<br />

Картайыпсын, бабайым,<br />

Сенщ кылган iciKHiH<br />

Кдйсы 6ipiH жазайын?<br />

Карсы келген дщпаннын.<br />

Клраттын-ау талайын,<br />

Бердщ бшем сазайын.<br />

Талай пзен баткандар,<br />

Кулш жур-ау куанып25, —<br />

деп тендпсп угынудагы таяздыкты, жетеазд1кп шенейдь Акыннын<br />

алан кеншнде сол батырга лайык бшекке найза, колга калкан мен<br />

дулыгасын устайтын, атага тартьш туган 1збасары бола ма деген<br />

кумэн да жок емес.<br />

Акын елендершде дауылды жылдардын алгашкы тусына тэн<br />

даурыкпага, желйскенщ желт, ерискентн ермепне толы кезен<br />

(«Каулы») (1918), замананын ызгарлы желшш етшдеп солган<br />

тагдырлар («Жарык агаш») суреттелед1. «BipiHiui май* (1924)<br />

25 Сонда, 122-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕЛНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1 9 0 0 -1 9 1 7 )___________ 310<br />

елешнде де акын аталган мерекеш жалан саяси уранда жырлаудан<br />

бойын аулак устайды.<br />

Куанбайды сорлы крдар жай бупн,<br />

Кылатын кун терт кубыласын сай бупн.<br />

Ракат б1рдей, бейнет б1рдей, жан б1рдей,<br />

Депзетш дал 6ipiHuii май бупн26,—<br />

деп саяси астарын емес, элеуметпк манызын басты орынга кояды.<br />

«Юм не ойлайды?» (1924) елешнде де терен адамгершшйс<br />

i3ri касиеттер дэрштеледк Жас урпактыц окудагы саналы болу<br />

максатын халык тагдырымен, елге шынайы кызмет ету идеясымен<br />

байланыстырады:<br />

...Жас мектепте сабак ойлайды,<br />

Бшген сайын битсем-ау деп,<br />

Куннен кунге тал ап ойлайды.<br />

Окып болса аныкты ойлайды,<br />

Бурын-сошта калыпты ойлайды.<br />

Адам болып адамшылык,<br />

Жарыкты ойлайды, халыкты ойлайды.<br />

Сэбиттщ «Teprimiii Октябрь» (1924), «Алты жыдда» (1924),<br />

«Тарих таны» (1924), «Жазгытуры жар басында» (1924), «1905<br />

жылгы тенкернлзн 20 жылдыгына» (1925) елендерше де тенкерк<br />

экелген жаналыктарды жалан мадактау жэне таза таптык тургыдан<br />

дэрштеу жат. KepiciHine, кешеп корлыктагы казактын шын<br />

мэншдеп азаттыкка жету1, кулдыктан арылып баскалармен тек<br />

болуы деп угынады.<br />

м Сонда, 138-139-6.<br />

27 Сонда, 140-6.<br />

Багын тупл, езщдш болып жат<br />

Кара басын, шер асын, неабен.<br />

Октябрьдщ бупн терп екенш<br />

Бшемюн кымбат 6i3re неамен?...<br />

Bi3 де бупн енбек туын кетердж,<br />

Уранды устап бар галамга жетерл1к.<br />

Алалыксыз терезем1з тенелт,<br />

Б13 де бупн мацыэдандык, жетедшк27.<br />

Сасыкта сансыз курттай быж-быж кайнап,<br />

Bipeyre мын е т м мен eMip сайлап,

311 СЭБИТ ДвНЕНТАЙУЛЫ (1894 - 1933)<br />

Жасаган миллиондат ан сорлы кулды<br />

Жаны ашып, кез салушы ед им абайлап.<br />

Бейнеткер бейнет ушш туады деп,<br />

¥кты журт «кудай солай кылады» деп.<br />

Идеалист адам тугш, айуан суйпш<br />

Айтып па ед оларга кун туады деп.<br />

Бул тарих юмге арнаулы, тан юмдш?<br />

Эрине, бейнеткор мен жарлыныю.<br />

Деген сез дэурешмен гайып болды:<br />

«Байдыю», «патшаныю», «TaHipiMfliid*28.<br />

«Жазгьщры жар басында» (Семейде) елещнде жана заман<br />

талабына бей1мделе алмай журген кыр казактарынын мушюл xani,<br />

жар жагалаган шарасыздык психологиясы ез KepiHiciH тапкан.<br />

Бутан жет1 шумакты еленнщ мына жолдарын мысал га келпруге<br />

болады:<br />

Туншыгып жазгы эует сагынган журт,<br />

Жар асты, устшде де агылган журт,<br />

Кылтиып киш жазгы кшмдерш,<br />

Cepninin етек-жещн кагынган журт.<br />

Кейб1р тон, тымак пенен куэ боп жур,<br />

Ei3 кеше аксакалга багынган журт.<br />

Эне атты, мше жаяу, туйе, арбалы,<br />

Деп тан боп суга карап ацырган журт,<br />

Осынша жыртык муздан корыкпайтын,<br />

Япырмай, мундай бассыз нагылган журт?<br />

Bipi ecTi жар басыноа тургандардын,<br />

Муздагы бейне есшен жанылган журт29.<br />

Сэбиттщ ендш 6ip елендер1 20-жылдары тусауын кескен<br />

казак басылымдарына сэт-сапар титеу тургысынан жазылган<br />

(«Twuii* газетше», «Ауылдын» жылдытына», «Казак тшне»,<br />

«Жана ауылдын» он жылдытына»). Мысалы, «Ауыл», Ауылыннын<br />

уранына ер* деп «Ауыл» газетше ак жол тшесе, «Казак тин»<br />

газетшщ ана тшшщ тынысын кенейтш, epiciH ашудаты манызын<br />

жэне максатьш жогары баталайды:<br />

“ Сонда, 142-6.<br />

и Сонда, 148-6.<br />

«Казакга кшен сорлы казак тш,<br />

Хал-жэй, кайгы-муны, газап Tuii.

КАЗАК ЭДЕБИЕТ1НЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 312<br />

6 ncipAi келемеждеп, кекеп кулш,<br />

Кайгысыз тамага ток кдзак муны.<br />

Каранга калын орман тунмен кештш,<br />

Сакара, жан журмеген куммен кеиггщ<br />

Советтщ саясында калтын кагал,<br />

Катерл1 жазым болар куннен кештш»30.<br />

Акын 20-жылдары казак даласын жайлаган аштык кааретшен<br />

туындаган суреназ eMip, туралаган турмыс таукыметш де<br />

жырлауды парызы деп бшген. Мэселен, «Май туды» елешнде<br />

кектемге елместщ KyHi, шыкпастын жанымен эзер шйскен елдщ<br />

TipmuiiriH былайша суреттейш:<br />

Талайлардын майы кал май,<br />

Майы тугш жайы калмай,<br />

Жутка шнген кедей елдщ<br />

Тарысы, уны, шайы калмай...<br />

Бойдан таркап айыга алмай,<br />

Аз елмеген кетеремнщ<br />

Эл i Kipin жайыла алмай,<br />

блш едам, уфф... туды-ау май!..31<br />

С.Денентайулынын «Лениннщ суретше», «Кесемге»,<br />

«Умытылмас», «Кызыл эскердщ он жылдыгына шашу», «Ленин<br />

ел1мшщ 5 жылдыгына» елендер1 пролетариат басшысынын iciH,<br />

ел1мш аза туту тургысынан жазылган. Акын тенкерю кайраткерш<br />

карапайым халыкка теншк эперудеп аткарган iciMeH багалайды.<br />

Будан, эрине, Сэбит тенкершшш сипатгагы акын болды деген<br />

угым тумайды. Ол езшш суреткер жэне азамат рспнде калыптасу<br />

барысында узшмес жел1 болып тартылган шын мэшндеп'<br />

халыкшыл, букарашыл акындык болмысын сактай 6umi.<br />

Сэбит поэзиясынын езйш к ерекшелшн айтканда, саясиэлеумегпк<br />

елендер1мен катар философиялык («Акыл», «Ой»,<br />

«Кешл мен тш», «Жан мен тэн», «0л1мге»), кеш - куй («Балалык»,<br />

«Балалыкты сагану», «Доска», «Сыр», «0з-езше», «Дал болу»),<br />

табигат («Жаз», «Шщде») лирикалары да акындык iameHiciHiH<br />

epiciH таныта тусетшш керем1з.<br />

w Сонда, 147-6.<br />

11Сонда, 202-6.

313 СЭБИТ ДвНЕНТАЙУЛЫ (1894 - 1933)<br />

* * *<br />

Сэбит Двнентайры шыгармашылыгын кеп зерттеген<br />

Е.Ысмайылов акын поэзиясынын реалистж сипаты мен<br />

стильдж ерекшелйтне катысты мынадай келел1 niKip туйеда: «Кай<br />

шыгармасын алсак та, патшанын отаршылык жагдайындагы<br />

когамдык курылыска Сэбиттщ наразылыгы айкын байкалады.<br />

Заман, Сэбиттщ суретгеушде, азулы мен тырнактыныю, тулюдей<br />

кулар мен арыстандай зорлыкшыл жырткыштардш. Тезбестей<br />

тынысты тарылткан eMip айнала каптаган ерт сиякты, халык сол<br />

ерттен туншыгып кашып, биж жардьщ кабагына кeлiп тыгылып<br />

тургандай, 6ip жагы апат экелетш каракошкьш жалыны аралас ерт<br />

болса, eiciHmi жагы биж жардын шетшдеп терен куз, краса онан<br />

кутылу жок. Кдзак халкынын отаршылдьж кысымдагы аянышты<br />

халгн акын осылай елестетедь Акын ауыр азапта жаткан халкынын<br />

арманы ретшде: Туншыгып эл1м 6iiri, eciM шыкгы, Буркылдак<br />

жердщ кез боп шандауына. //О т салып 6ipeyi экеп, 6ipi урлеп тур,<br />

KiM MeHiH су куймакшы жанбауыма, — («MeHin жэтм») деген<br />

мунды елещн жазады. Осыдан келш акын шыгармаларында eMip<br />

шьшдьпын бейнелеп, туспалдап суреттейтш (басня, аллегория)<br />

эдютер туып калыптасады».<br />

Акьтньщ замана шындыгын беруде, отаршыл саясат билтнщ<br />

китуркылыгын, эдшетаздогш суреттеуде мысал елендер1 ерекше<br />

орын алады. Б р ретте акыннын сатиралык елендер! онын мысал<br />

жанрынын uie6epi тургысындагы даралыгын айкындайды. Ол —<br />

казак эдебиепндеп мысал елендерд1 Абай, И.А. Крылов, Еабдолла<br />

Токай, Ахмет Байтурсынулы дэстурвде жалгастырушы.<br />

С.Денентайрынын тенкершке дейшп мысал влендерш галым<br />

К.Шэменов ею топка болт карастырады: 1) аударма мысалдары;<br />

2) тел мысалдары. Bipimiii топтагы «Бит пен бурге», «Bip келдеп<br />

уш балык» мысал елендер! «Калила жэне Димна» атты Heri3i ущп<br />

халкынын эдебиетшен тарамдалып, барша элем халыктарьша<br />

тараган мысалдардын орыс тшшдеп нускаларынан жасаган<br />

аудармалары болып табылады. Акын сонымен катар татардын<br />

классик аш ны Еабдолла Токайдын «Рамазан айында I6inicriH<br />

шайтандарына айтатыны» мысал еленш аударды.<br />

Сэбит мысал елендершде отаршыл саясаттын билеу жуйесше<br />

тэн озбырлык, киянат эшкереленш, адам бойындагы Kecipкесапат<br />

сыналады. Мысалы, «Бозторгай» мысал елешнде патша<br />

эюмдершщ ел билеу iciHaeri киянаты эшкереленсе, «У жеген<br />

каскырга», «Ею болыстьщ тэубеа», «Кектебетке», «Эр жан эр<br />

турде» мысал елендерщде жемкорлар мен шен-шекпенге к р<br />

болган жетеаэдер шенелед!<br />

«Ауырган арыстан», «Ko3i тоймайтын ит», «Ею теке», «¥ры

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917)___________ 314<br />

мен баласы», «Сункар мен каргалар», «Жарык агаш», «Шошка<br />

мен саудагер», «Бешкенщ зары» тары да баска мысал елендершде<br />

котам жэне адам бойындаты келеназ KepiHicTep келемежделл,<br />

етюр тшмен сыналады. «Жэмила кыз» сатиралык елешнде<br />

элеуметтйс тец азд й с, адамнын бас бостандыгы encip кетершш,<br />

байлык ушш баласын тещне емес, кемге берген Текнптер элем1<br />

уытты сынга алынады. Сондыктан да К.Шэменовтщ: «Акын<br />

талантьшын шарыктап, шабыт шеберл1гшщ арта тускенш<br />

танытатын «Жан мен тэн», «Ерепс», «Кек тебетке», «Сункар мен<br />

карралар», «Тустеп карлыгаш», «Тотыга», «Жарык агаш». Булартек<br />

Денентаевтьщ рана емес, сонымен катар букш демократтык казак<br />

жазба эдебиетшщ алгашкы тел мысалдары» деген niicipi Сэбиттщ<br />

мысал жанрындагы шеберлйс кырларын таныта туседь<br />

0Mip шындыгын кашан да шынайы суреттеу акыннын бийс<br />

эстетикалык мураты мен парызы деп бшген Сэбит 20-жылдардаРЫ<br />

казак даласындары езгерютерд1 езше тэн реалистйспен жэне<br />

сыншылдыкпен жырлайды. «Жалдамалы сандугаш», «Драмашыга»<br />

елендершде заманга сай кубылган адам психологиясын эжуалап,<br />

онын шынайы кескш-келбетш бередь Егер де Б.Майлин шагын<br />

энпмелер1мен кезен шындырын боямасыз суреттеген болса,<br />

бул тустагы поэзияда Сэбит сол мшдетп аткарды деуге болады.<br />

Bcipece, заманга сай кубылган адам болмысынын турлаусыздыгы,<br />

кезбояушылык, ecipe белсендшк, куштшщ элс1зге жасап<br />

отырган зорлыгы «TeMipre», «Сулейменнш налуы», «Елшшге»,<br />

«Дэу1тбек», «Кусайыннын арманы», «Ой, жалган-ай» (Кооператив<br />

турмысынан), «Ак Жорга шыгыпты», «Каржаубайдын ашуы»,<br />

«Шошка мен саудагер», «Бешкенщ зары», «Комсомоддьщ айты»,<br />

«Нагиманын eicneci», «Дэметкен мен Умсындык», «Партпел»,<br />

«Bip адвокаттын мшезшен», «Байдэулетт1н тамагынан неге ас<br />

журмейд1?», «Кенес сайлауынын 6iTyi карсанында» тагы да баска<br />

реалистйс сипаттагы сатиралык елендершде ез KepiHiciH тапты.<br />

Аталган елендер кенес дэу1ршщ шындыгын танытумен катар ел<br />

шшде орын алган турл1 келецс1зд1ктерд1 жэне жана саясаттан<br />

туындаган сана сергелдешн берудеп акын устанымын да айкындай<br />

тусеш.<br />

Дау болса, Дэукен калды, сотка к е т ,<br />

Бай болса, бастармалау ходка Kerri.<br />

Кул-кутан, K03i шалган койшы-колан,<br />

«Боржойсыц, жуансын» деп оттап erri<br />

Топ болса терлеп-тепшш еле жазды,<br />

Кылмысын жлке Tiazu, MiHiH казды.

315 СЭБИТ ДвНЕНТАЙУЛЫ (1894 - 1933)<br />

Жанылып уйш-тепп бергеншен,<br />

Кешеп дос крайы бупн азды.<br />

Шын К рай Дэукесшен безгеш ме?<br />

Элде мол садаканы бермеда ме?<br />

Кей-кейде малы курысын, баш курысын,<br />

Зар болды уйвде тыйыш елгенше32.<br />

Kipce егер партияга, билет алса,<br />

Жолы ашык, мереШ устем, кайда барса,<br />

Жогалтып карашыгын жберер ед,<br />

Eip адам «байшылсыцды» аузына алса.<br />

Сол оймен талай арыз берш iaaemn,<br />

Алмай жур ячейкелер кеарленш.<br />

Аталы, табыскерлж аташылын,<br />

Табылса аларлык жер бшмей сенш.<br />

Мал мен бак орнар еш елге тугел,<br />

(0 зше мурит болган жерге тугел).<br />

Уш жыдда бул максаттын болуы хак,<br />

Нанбасан партбилета 6ip 6epin кер33.<br />

Сейтш журт, совет келш,<br />

Сэудегерге элек келш,<br />

Сенген шамдай бак кетть<br />

Уш-терт жылда кайта оралып,<br />

«влмегенге вл1 балык»,<br />

Кооператив сап eni.<br />

* * *<br />

Ел басшысы соныма epin,<br />

Волисполком MepiH берш,<br />

Кдрыштадым ею жыл.<br />

EipaK мынау уш мын шайтан,<br />

Орналасар юмге жайсам,<br />

Ой, жалган-ай, бул кургыр!34<br />

Сен антурган кул ен кеше,<br />

EciriHe кедшм неше,<br />

52Сонда, 171-6.<br />

“ Сонда, 177-6.<br />

м Сонда, 179-180-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1 9 0 0 -1 9 1 7 ) 316<br />

Тогыз сакка жупртесщ,<br />

Дуние устаган сен немеше.<br />

Болыс болган жалгыз сен бе?<br />

KiM бупнде шеннен кенде:<br />

«Атком» деген толып жатыр,<br />

«Колгап» дей ме, «ауком» дей ме.<br />

Онан даты аукалбиге,<br />

Барайын да езш уйге<br />

Конак кылып жалынайын,<br />

Юм шыдасын мундай куйге35.<br />

Тайсалма сот алдында, ак де дей ме,<br />

Атасы кедей ед! тал де дей ме?<br />

Кедей! кедей болсын, табы Heci,<br />

Шатасып жургендер1 нак кедей ме?36<br />

Былтыр сайлау кен боп еш,<br />

Отырган жер1 тер боп едй<br />

«Кой, буйтшдер!» деген ce3i<br />

EKi айтылмай ем боп едк<br />

Биыл неге мщпрлейда?<br />

взшщ Ke6ipeK ecyi ме,<br />

Элде басканын xecipi ме?<br />

0 ifreyip биыл бет кдтандау,<br />

Кара Ti3iM тым такаулау,<br />

Сонын ушш ас журмейш37.<br />

Нелер старшын мурттарын сыйлайды,<br />

Ауыздарын аша алмай сиырша сулайды.<br />

Кара сезге олакгыгын айтып,<br />

6 3 i ушш сейлеуге жолдасынан сурайды.<br />

Кеп жерде солай кысылдыратын болды,<br />

Олактык кылганын ысылдыратын болды.<br />

Салактык кылганын, терелж курганын<br />

Енш кенестен ушындыратын болды3".<br />

«Свйлп, Сэбит вз тусында саяси-элеуметк, мэдении<br />

Сонда, 183-6.<br />

м Сонда, 200-6.<br />

37 Сонда, 209-6.<br />

“ Сонда, 224-6.

317 СЭБИТ Д8НЕНТАЙУЛЫ (1894 - 1933)<br />

шаруашылык icTepre, когамдык eMipre батыл араласып, усынысын<br />

жасап, кезкарасын 6umipin отырды. Оньщ ap6ip сыкак шыгармасы<br />

ез кезшщ eMip шындыгынан елее бередЬ деген 3epTTeyiui<br />

Т.Кожакеев nixipi Сэбит шеберлйгше бершген шынайы бага деуге<br />

толык. непз бар.<br />

* * *<br />

С.Денентайулы проза саласында жалгыз энпмеамен гана<br />

езшдйс i3 калдырды. Бул ретте Орынбор каласында шыгып турган<br />

елкелж комсомол комитетшщ уш «Жас казак» журналынын<br />

1924 жылгы № 4,5,6 сандарында басылган «Керкемтай» энпмеа<br />

акыннын шагын энпме жанрындагы шеберлйс кырларын айкын<br />

танытады. Коргансыз, панасыз жепмдер тагдыры М.Эуезов,<br />

Б.Майлин сынды каламгерлердщ 20-шы жылдардагы энпмелерше<br />

аркау болганы мэл1м. С .Денентайулы да «Керкемтай» энпмес1мен<br />

катал заман, MeftipiMci3 котам жагдайындагы жепмдер тагдырталайына<br />

тэн трагедиясына ущледа. Элеуметтйс тепершгген<br />

ерте ешкен ем1рдщ кайгы-кааретш барынша керкем терендйс,<br />

суреткерлйс шеберлйспен бейнелейш.<br />

Жазушы энпмеещде аштык жайлаган кезендеп алапат<br />

кыргынга ушыраган казак даласынын кенш кулазытар кан-касап<br />

KepiHici де назардан тыс калмаган. «Анадайдан encip кез1мен<br />

карал, куйрыгын кимылдатып, аштык жылы аштан елш калган<br />

адамдардын еттн жел дэндеген байкугандар отыр. Анда-санда<br />

тыркыратып карта-кузгындар 6ip куып тастайды. Бул болып<br />

жаткан тойдан муше дэме еткендей кан тебеде калыктап каракус<br />

та жур. Барлыгы Керкемтайдын тойына жиналгандай, моланын<br />

6ip бурышы у- шу кузгын-каргалар»39.<br />

Сонымен 6ipre Керкемтайдын актык дем1 таусылар сэтгеп<br />

психологиялык KepiHicTep де каламгер шеберлтне каныктырады.<br />

«...Актытында жас eMipiHiH кызыгын кере алмай, жаратылыстын<br />

кайарына кене алмай, жана турмыстын гул1н, жем1сш ора алмай,<br />

коргансыз, бакытсыз, жокгаусыз ескен Керкемтай айдаладагы<br />

кек моланын 6ip бурьппында кызарып баткан кунмен 6ipre актык<br />

дем алысын 6iTipin, кайтпас сапарга кетп. Тапайлардын туб1не<br />

жетш, кекейш кескен ракымсыз уын жас агаштай тамырланып<br />

келе жаткан есш жаска да ж1берш, жауыз eniM кенш!н тындырды».<br />

С.Денентайулыньш журналистйс кызмеп, сонын ш 1нде<br />

«Сарыарка», «Абай», «Казак тип», «Жас казак» газетжурналдарында<br />

жарияланган кесемсездер1, очерк, фельетондары<br />

да каламы ушкыр жазушъгнъщ сан кьфлы дарынын танытады.<br />

и Сонда, 251-252-66.

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917)__________ 318<br />

Акын шыгармашылыгын зерттеунн Е.Ысмайылов: «Бул<br />

кунге дейш б1здт эдебиет журтшылыгымыз Двнентаевтыц<br />

прозалык шыгармасы туралы женш ешнэрсе бшмейш. Онын<br />

очерк, макалалары мезплшде газеттерде басылып, калып койган.<br />

Шынында Сэбит — улкен публицист, журналист акын. Осы<br />

жинакка Сэбиттщ 60-тан аса очерк, энпме, макала, фельетондары<br />

Kipin отыр. Осынын езшен Сэбиттщ элеуметпк niKipi, саяси<br />

кезкарасы, дуние тануы анагурлым кен екендтн керем1з» деп<br />

Сэбит шыгармашылыгынын журналиспк кырын атап етед1.<br />

Сэбит кесемсездершде казак когамынын элеуметпк мэсел ел epi,<br />

халыкаралык саясат, газет-журнал жэне плшшер максаты сиякты<br />

келел1 такырыптар камтылган. Жана заман езшщ жана талабын<br />

ала келд1 десек, каламгер макалаларында дэу1р алга тарткан<br />

элеуметпк мэселелер кетершген. Атап айтканда, ел ипщде бшм<br />

беру, оку-агарту iciH дурыс жолга кою («Хат танымаган катарга<br />

юре алмайды», «Оку ойыншык емес», «Оку-агарту жабдыгы»,<br />

«Сауатсыздьпсты жою женшде уялмайтын болындар»), когамдык<br />

ем1рдеп эйел тецщп («Эйел тендтн калай угу керек?», «Эйелге<br />

жаны ашыган Kici оны окыту жагына жэрдемдес болсын», «Казак<br />

эйелдер1 туралы», «Кдзак эйелдер1 эм сауатсыздык», «Калынмал<br />

мен кеп катын алудын тарихы», «Уялып журмеййс»), ауылдын<br />

шаруашыльпс жэне турмыстык жай-куйш женге келпру («Эуел1<br />

шаруа ондалу керек», «Естен тастамау керек», «Кооперация<br />

турмысынан», «Кооперация 63i агар май, eлдi агарта алмайды»,<br />

«Ауылдагы шаруанын кузепша —ауылдык кенес», «Кооперативп<br />

ел пайдасын ойлагандар гана ашсын», «Керектщ» сонына тусу<br />

керек», «Балкашка кешл белшсш», «Тагы да Каркаралынын<br />

шаруашылык жайынан», «Ел мекемелер1 енсесш кетеру керек),<br />

денсаулык («Бала кетермеудщ ce6e6i неде?», «Кара куйеден<br />

кашан да болса сактану керек») такырыптарындаш макалалары<br />

элеуметпк eMipfleri ineiuiMiH кажет ететш мэселелерд1 кетеру1мен<br />

кунды. Ал, «Кытайдагы элеумет согысы», «Саясат дуниесшде»,<br />

«Туркия мен халифалык», «Лена окигасы», «OripiKTi сатып алушы<br />

табылса, айтушы да табылады» макалалары саясат такырыбын<br />

камтиды.<br />

«Казактан майданга ж т т алынганына 10 жыл болды»,<br />

«Жазушыларга» макал ал ары нын да тарихи жэне танымдык манызы<br />

зор. dcipece, 1916 жылгы кан жылаган казак баласынын сол 6ip<br />

килы кезендеп аянышты тагдырын, отаршыл патша устанган<br />

саясатты жерше жетюзе жазады. «...Шашылган дуние, конысынан<br />

ауган ел, кел болган кездщ жасы, судай аккан кан —6opi бугшпдей<br />

KiMHiH кез алдында елестемейш? Жол бойында, заводта жумыс<br />

i3flen курттай кайнаган, кей елде «ез жер1м1зде елем!з!» деп атын<br />

жаратып, сойылын байлаган жтттер, ол талаптарынын 6opi де

319 СЭБИТ ДвНЕНТАЙУЛЫ (1894 - 1933)<br />

icxe аспай — аягында колга тускен белпрйсгей тагдырга кент,<br />

майданга койдай шубырганы; жолшыбайш уйымдарымен о н дат<br />

керген бейнен, олардын елдеп куйш —6opi де кешепдей емес пе,<br />

соларга он жыл болды деп юм ойлар?<br />

10 жыл деген кеп уакыт болмаса да, есептеп отырсак, сонан 6epi<br />

де кеп окигалар erri. BipaK казак тарихындагы келденен, кепке<br />

дейш умытылмайтын окига осы 25-июнь жарлыгы деуге болады.<br />

...Сейпп, патша еюмепнш казакган солдат алмауы 6ip кемге<br />

устагандык болса, капераз жаткан едщ 6ip кунде уйкы —туйкы<br />

кылгандыгы ею кемге устагаццыгы едк Кемге устагандык кана<br />

емес, майдан кызметшщ саяси максаты казакты елд1ктен шыгару,<br />

курту болатын. Эйткет капыл ел бул окигалардан шошынар да<br />

ашынар, кетершс жасар, сонан кейш кырамыз да жогалтармыз<br />

деп ойлаган».<br />

Сэбиттщ каламы карымды жазушылык дарыны фельетон,<br />

очерктершен де айкын танылады. Мысалы, «ЗАГС-ке лркетт<br />

койса болганы», «Бурют тубше жеткен екен», «EKeyi де дурыс»,<br />

«¥рыны каракшы тонаган», «Майкы тойы», «Багай тоганы»<br />

фельетон, очерктер1нде адам бойьтдагы Tepic MiHe3, icKe олактык<br />

жэне ел шшдеп келенс1з KepiHicTep шенелеш. Мысалы, «EKeyi<br />

де дурыс» (1925) фельетонында жана кенеспк билйс орнатушы<br />

eKuiiHin науканшыл жиналыс, мэжшстердеп ой таяздыгы,<br />

кеюрек керген куыс кеуделшн келемеждейщ.<br />

«Загс-ке иркелт койса болганы» фельетонында токал алган<br />

атка мтердщ кульпс-сумдыгы, онын ас-суына, парасына куныгьт,<br />

кенес занын бурмалаган BMipe шабарман, терага Шугабай, хатшы<br />

Сейотершн жагамсыз м1нездер1 эшкереленед1. «Багай тоганы»<br />

очерюнде арык казып, епн салып, ад ал енбекке ден койган Багай<br />

аксакал eHereci улп болып тартылады. Ад ал енбектщ енбегш<br />

элеуметке айта отырып, келимсектт байлыгынан емес, езтнщ<br />

гибратты iciHHeH уйрен деген ем1ршен улагатты ескертеш.<br />

# * *<br />

СДенентайулы поэзиясынын керкемдйс сипаты, стильшк<br />

eperaneniKTepi зерттеушшер тарапынан лайыкты багасын алганды.<br />

Е.Ысмайылов акыннын демократтык багыттагы саясиэлеуметйс<br />

елендершш басты такырыптык-идеялык езеп «ой-<br />

TyfiiHi халыкты, жас кауымды енер-бш1мге, талапты кке, улттык<br />

оянуга шакыру болады»40,—деп айкындай отырып, сонымен катар<br />

сатиралык поэзиясынын мынадай басты ею ерекшелйтн керсетед1:<br />

40 Сонда, 15-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕПН1Ц ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1 9 0 0 -1 9 1 7 )__________ 320<br />

«Ол елещй шагын сюжетпен жазу жэне турмыста, адам мшезшде<br />

кездесетш жагымсыз, Tepic кылыктарды сынау сыкактау. Накты<br />

6ip окиганы, накты 6ip адам мшезш энпмелеп суреггесе де немесе<br />

мысал, трепал (аллегория) аркылы белгш 6ip eMip шындыгын<br />

елестетсе де СДенентаевтын сыкактау, эжуалау aaici айкын<br />

байкалып отырады.<br />

...Жагымсыз кылык, мшездерда сыкактаудын 6ip туршде<br />

эжуалау, кекеп айту басым болса, еюншйлнде шенеу, кекесш,<br />

ушшдпешде эшкерелеу басым болып отырады. Осы эжуалау<br />

(юмор), кекесш, шенеу (ирония), ызалы кулю (сарказм) т.б.<br />

сатиралык суреттеу aAicTepi Сэбит поэзиясынан толык табылып<br />

отырады»41.<br />

XX гасыр басындагы казактын улттык эдебиеп Абай дэстуршен<br />

нэр ала отырып, жана керкемдйс-эстетикалык 1здешстерге багыт<br />

алган болатын. 0з кезепнде Сэбит Абайдыц акындык дэстурш<br />

жалгастыра отырып, оны устазым деп бшдЬ «Абайта» (1918)<br />

елешнде: «Кддык басты сонына / / Сол бастаган жольта! » деп<br />

улы акын муратына деген адалдыгын бщщрш, калын ел1 казактын<br />

элеуметпк ем1ршде алар орнын терен байыптайды.<br />

Галым А.Нуркатов «Жалгаскан дэстур» зерттеушде Сэбит<br />

поэзиясынын тш таза, карапайым жэне бейнел1 де керкем екенш<br />

екшей келш, Абай елен ернегшш акын шыгармашылыгындагы<br />

KepiHiciH талдайды. Бул ретте акынньщ «Абайта» елеш Абайдын<br />

«Сепз аягыньщ» улпешде, сонын елшемш, уйкас турш сактап<br />

жазганын атайды. Сонымен катар «Журекке», «Ею болыстын<br />

тэубасы», «Атылтандарга», «TeMipre», «EpiKTi Айша», «Кемшшкте»,<br />

«Bip жыл етт1», езге де елендер1 Абай поэзиясындагы эр алуан<br />

формаларды пайдалана отырып жазганын «Кемшшкте» еленш<br />

талдау аркьшы дэйектейш.<br />

Галым Б.Кенжебаев тарапьшан да Сэбитпн Абай акьшдык<br />

дэстуршен енеге алганы ерекше багаланьш, «Сепз аяк» улпандеп<br />

елен тузшеш, сонымен катар Сэбитпн «Куздш сыры» елеш мен<br />

Султанмахмугтын «MeftipiMci3 ажал» елешндеп шумак, елшемге<br />

тэн ортак сипатгарына талдады.<br />

С. Денентайулы поэзиясыньщ керкемдж жэне стилыик<br />

ерекшелйсгер1 талым Б. Ыскаков ецбепнде арнайы зерттелген.<br />

Кдзак сатира непэдерш зерттеген Т.Кожакеев<br />

С.Денентайупынын XX гасыр басындагы улттык сатираны<br />

дамытудагы орнын айкындап кеткен.<br />

Тужыра айтканда, казак эдебиетшщ айтулы екш<br />

С. Денентайулы улттык поэзиямызд ы керкемл i к жэне такырыптыкидеялык<br />

жагынан байыткан акын. Онын саяси-элеумегпк<br />

41 Сонда, 23-6.

321 СЭБИТ ДеНЕНТАЙУЛЫ (1894 - 1933)<br />

лирикасымен катар, сатиралык жанрдагы iaaeHiciHe шыншылдык<br />

пен сыншылдык тэн. Эдеби-эстетикалык жэне керкемдйс танымы<br />

жогары акындык куатын айкындап, мысал, сюжегп шагын елен<br />

iuedepi, сатирик тургысындагы тулгасымен дараланады.<br />

Абай дэстурш 6epiK устанган акын XX гасыр басындагы улттык<br />

эдебиеПм1здеп елд1кп ту еткен Алаш идеясын езшщ саясиэлеуметпк<br />

поэзиясынын аркауы erri. Ал сатиралык елендер1мен<br />

элеуметтйс eMip мен адам бойындагы кеЫр-кесапатты сын нысаны<br />

eTin, бийс гуманиста i3ri касиеттерд1 дэрштед1, киянатсыз когамды<br />

мурат тупы.

М1РЖАЦЫП ДУЛАТУЛЫ<br />

(1885-1935)<br />

¥зак жылдар бойы катан тыйым садынып<br />

кел in, Тэуелаэдж тусында гана асыл<br />

мурасымен халкына кайтып оралтан ардакты<br />

естдердщ арасынд а М1ржакып Дулатрынын<br />

аты ерекше курметке лайык. Киын-кыстау<br />

GMipiHiH ен бойында тынымсыз жалгаскан<br />

карекепмен, тындырып кеткен ран-тайыр<br />

ктер1мен халык жадында сакталып калган<br />

6ipereft тргалардын 6ipi.<br />

М.Дулатулынын буюл ем ipi XX<br />

Iгасырдын бас кез1нде халкымыздын<br />

рухани кесемдершщ 6ipi репнде танылган<br />

Ахмет Байтурсынры есш1мен тыгыз байланысты. Б р да<br />

сондай, бойындагы барлык кайраты мен бшмш туган халкынын<br />

бостандьны мен бакыты жолына багыштаган когамдык-саяси<br />

кайраткер, ойлы сез1мен халык санасын ояткан дарынды акын,<br />

агартушы устаз, жалынды публицист.<br />

М^ржакьш Дулатры 188S жылы карашанын аяк кезшде<br />

бурынгы Торгай ye3iHiH Сарыкопа болысындагы №1 ауылда,<br />

каз1рп К,останай облысынын Жангелдин ауданына карасты<br />

Кызбел деген жерде туган.<br />

Ею жасында шешеден, он ею жасында экеден желм калган<br />

жас ecnipiMHiH кейшп тэрбие камкорлыгы Аскар атты окыган<br />

агасыньщ мойнында болады. Бутан дейш ауылда кара танып<br />

калган жас тал ап 1897 жылы Торгай каласындагы ею кластык<br />

орыс-казак мектебше туседо де, бес жыл окып, онын сонгы жылыи<br />

Костанай каласында аяктайды. Сейт1п, ауыл MyraniMi деген куэлж<br />

алып шыгады. Содан 6ipa3 жылдар ел шпнде, ауыл мектептершде<br />

бала окытады.

323 СЭБИТ ДбНЕНТАЙУЛЫ (1894 - 1933)<br />

9ni шэюрт жасындаш устаз ж т т гщ кейшп eMipinae кещнен<br />

epic алган белсещи элеуметтйс, саяси, шыгармашылык кызмеп,<br />

мше, осы кезендерден басталады.<br />

Б р кай кез ед»? Уакыт жагынан алсак, талай халыктардын<br />

басынан He6ip сурапыл дауылдарды соктырып еткен XX гасырдын<br />

басы. Ал казак кауымынын хал-жайына орайластыра ой ж1берсек,<br />

тасырлар бойы уйкыда жаткан мешреу даланын денесше жан бгпп,<br />

кимылга келе бастаган кезк<br />

Элеуметпк-саяси жагынан алганда, бул кезен —патшалыктын<br />

казак даласында отаршылдыкгы курт кушейтш, онсыз да кагажу<br />

елге Ti3eciH батыра тускен жылдары едь 0ткен гасьфдын аяк<br />

кезшде кауымнан босатылган орыс шаруалары. жаппай казак<br />

елкесше кеийрипп, патша эю м ш тгш щ зорлыгымен жерплйсп<br />

халыктын оты-суы мол, ен шурайлы жерлер1 коныстанушыларга<br />

тартып эпериш.<br />

Б р жагдай сол кезде ртты к сана-сез1мдер1 оянып, туган<br />

халкынын камын ойлай бастаган казактын зиялы азаматтарына<br />

козгау салды. Олар адамзаттын тарихи кешшен кага 6epic калып,<br />

калын уйкыда маргау жаткан карангы елдщ тыгырыктан шыгар<br />

жолын 1здестерш шарк урды. Сол капастан кутылудьщ ен 6ipiHiui<br />

кадамы - надандыктан арылу, birepi елдердщ катарына косылып,<br />

енер-бшшге тартылу деп бищ де, олар осы багьгхта насихат<br />

жумысын epicTeni.<br />

Мше, осындай тарихи ахуалда ел йышде жас урпакка бшш<br />

урыгын сеуш журген М1ржакып сиякты K63i ашык, кею реп ояу<br />

жас мугал1м халыктын тагдырына байланысты саяси-элеуметпк<br />

мэселелерден окшауланып кала алмады. Кдлын казакы ортадан<br />

шыгып, санаулы жылдардьщ шпнде уйездйс мектепте дуниелйс<br />

пэндерден жалпы маглумат альт шыккан жас ж т т т щ алдынан<br />

курескер азаматтык жолы осылай ашылып ед1.<br />

9 рел1 ой мен ершш талап ез бойынан сэтп уштастык тапкан<br />

жайсан жас, алые кияндарды ансаган алгыр кырандай, ем^рден<br />

кен epic 1здейд1, ип максатгар мен тзгг муратгар жолында кулаш<br />

жая ккмыл жасайтын кен дангылды ансайды. Осындай талапка<br />

бекшген мугалй* ж т т 1904 жылы Аркадагы казак окыгандарынын<br />

бас косатын 6ip орталыгы —Омбы каласына аттанады.<br />

Осы сапарында езшщ болашакустазы Ахмет Байтурсынулымен<br />

кездесед1. Сол к\сшщ ел керу керек, эр елкедеп халыктын<br />

турмысымен танысу керек деген акылымен Шыгыс вш рш деп<br />

Зайсан уйезше барып, ауылда мугал\мд\к кызмет аткарады.<br />

Сол жактан келш, Кдркаралыда епазшген букаралык шеруге<br />

катынасады. Отты сезгмен, орныкты камен кезге тускен<br />

жиырмадагы жас ж п т сол жердей зиялы топтын атынан казак<br />

конституциялык-демократиялык партиясынын Оралдагы

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900 - 1917)___________324<br />

курылтай съезше каты сады да, сонын делегаттары катарында 1906<br />

жылы Петербургке барады.<br />

Кеше гана Торгам топырагынан аттанган ауыл мурал1мшщ<br />

элеумегпк-саяси кезкарасынын калыптасуында, ой-epiciHiH<br />

кецейш, iuiKi сешмдершщ беки тусушде бул сапардын uieuiyuii<br />

манызы болды. Саяси курескерлйстщ алгашкы сабактарын Омбы<br />

мен Каркаралыда Э.Бекейханов, А. Байтурсынов мектебшен алган<br />

М1ржакып астанага барганда одан api кенейтш, пысыктай тусеш.<br />

1907 жылы Петербургте жалгыз гана HOMipi шыккан “Серке”<br />

газетшде М1ржакыптын “Жастарга” деген елеш басылады. Ал осы<br />

газетгщ жарык коре алмай кеткен екшип санына Дулатулы “Б1здщ<br />

максаттарымыз” атты макала жазган екен, газетгщ шыкпай жатып<br />

туншыктырылуына басты 6ip себеп болган осы макала екен деген<br />

де деректер бар.<br />

Бул кезде Мржакып белеенш кайраткер, саяси курескер гана<br />

емес, сонымен 6ipre шабытга акын ретшде де таныла бастаган.<br />

Онын туцгыш елендер жинагы 1909 жылы Казан каласындагы<br />

“Шарк” баспасынан “Оян, казак!” деген атпен басылып шыгады.<br />

Жана гана оку-бш1мге тартылып, ана тшшдеп алгашкы<br />

басылымдарга ынта-ыкыласы арта тускен казак окырмандары<br />

арасында бул ютаптын acepi ете куит болады. Ауыл арасында<br />

колдан-колга, ауыздан-ауызга тарап, аз уакыттыц шйнде акыннын<br />

атак-данкы ете алые кияндарга тарап кетедь<br />

BipaK бул ютап жас авторга халык арасындагы абырой-беделмен<br />

6ipre патша эюмдершщ тарапынан кугын-сурпн/п де ала келеда.<br />

MyraniM жшт тергеу органдарынын бакылауына алынады. Акыры,<br />

ол туган елшен, кызмет ктеген жершен тайгактап, e3i керген Омбы<br />

жакка, Акмола облысындагы Кызылжар каласына карай жылыстап<br />

кетеш. Осьшын артьшша “Оян, казак!” та кэмпескеленед1.<br />

Кызылжарга барганнан кейш бакылауда журген М1ржакыптын<br />

ресми орындарда ерюн жумыс icTeyre мумюндШ болмайды. Сот<br />

кенсесшде там-тумдап тшмаштык кызмет аткарып, кун KepicTiK<br />

каражат тауып журедь Жеке адамдарга жалданып, мугал1мдй(<br />

кызметш де жалгастырады. Казак балаларына орыс тшшде сабак<br />

беред1. Сол кезде одан 6ipa3 уакыт Магжан да дэрк алган.<br />

Революция толкыны куш пен басылып, ел imiH реакциянын кара<br />

тунеп кайта торлаган кезде, ap6ip кадамы санаулы болган саяси<br />

сен1мс1з жшт белсенш когамдык карекетке бара алмай, кебшесе<br />

керкем шыгармашылыкка шогырланад ы. Поэзияда каламы теселш<br />

калган автор енда жана 6ip шабытпен проза саласында, курдел1<br />

жанрда куш сынап кермек болады. Ол дереу роман жазуга Kipicefli.<br />

Шыгарма тез жазылады да, 1910 жылы Казандагы Каримовтар<br />

баспасынан “Бакытсыз Жамал” деген атпен жарык кере,ш. Казак<br />

эдебиел тарихындагы туцгыш роман дуниеге осылай келед1.

325 М1РЖАКЫП ДУЛАТУЛЫ (1885-1935)<br />

Бул кезде М1ржакып ез шыгармашылыгын елец мен<br />

проза жанрында катар дамытады. Эр жерде шыгатын казак<br />

басылымдарына, acipece “Айкап” журналына узбей жазып турады.<br />

Сонымен 6ipre каллез ж т т казак даласындагы элеуметок ем1рден<br />

де кол узбей, ж т к р ак турш, халык турмысынын жай-жапсарын<br />

кадагалап отырады.<br />

Эр елкедеп ел турмысын ез кез1мен ani де Kepin-6tmrici<br />

келедг Осындай ниетпен 1911 жылы казак ауылдарын аралап,<br />

Кызылжардан Семей облысына карай саяхатка шыгады. BipaK,<br />

б р кезде патша тыцшыларынын катгы андуына алынган азамат<br />

Семей каласына келгенде полициянын колына туседк Осында 6ip<br />

жарым жыл камауда отырады.<br />

Абактыдан шыккан бойда ЛИржакып ел шетшен жер<br />

аударылган Байтурсынрьшьш i3iMeH Орынборга карай бепеШп.<br />

Мунда келгеннен кейш осындагы аз гана топ казак зиялылары<br />

акыл косып, ел санасын оята беру, басенст калган журтшылык<br />

козгалысына кайтадан дем салу максатымен, баспасез<br />

кызметш колга алуды уйгарады. Кыр елкесшш агартушылык<br />

демократияшылдык багьггтагы туцгыш биресми басылымы<br />

— айтулы “Казак” газетш шыгару женшдеп Байтурсынры мен<br />

Дулатрьгаьщ б1рлескен кызмет! басталады.<br />

Эдепюде баспахана жалдап, акыга шыгарьшган газет кеп узамай<br />

езшдйс баспаханасы, кагаз коры, айналым каржысы, шагын<br />

ютапханасы, тагы баска керек-жарагы бар эжептэу1р кенсел1<br />

мекеме дэрежесше кетершедь Алгашкьща 3 мын дана болып<br />

басылган газет тиражы аз уакыттын iminne 8 мынга жетедк<br />

“Оян, казак!” итабынан сонты кезде жазылган елендер!н 1913<br />

жылы осы Орынборда “Азамат” деген атпен жинак eTin шыгарьш,<br />

1914 жылы “Бакытсыз Жамалды” Кдзанда кайтадан бастырьш,<br />

1915 жылы “Терме” атты жинакпен “Оян казактагы” елендер1н<br />

Орьшборда тагы 6ip жангыртьт шыгарады да, езш1н акынжазушылык<br />

атагын Шршама ныгайткан М1ржакып осы жылдары<br />

журналистж, публицист дарынын да мейл!нше аша тусед1.<br />

“Казак” газеп 1913 жылдьщ бас кезшен 1918 жылдьщ<br />

наурызына дейш шыгып турды. Алгашында айкын агартушьшьпс,<br />

дэйект1 демократияшылдык багыпа болган б р басылым Акпан<br />

революциясын мойьшдап, ал Казан революциясын кабылдай<br />

алмады.<br />

BipaK окигалардын кейшп аяк алысында Алаш басшылары,<br />

онын 1шшде М.Дулатры да, жана курылыс жагына шыгып, калган<br />

eMipiH тугелдей туган халкьшын мэдениетш керкейту максатьша<br />

арнаута бек1нед1.<br />

Элбепе, аумалы-текпел1 заманнын аласапыраны кез1нде<br />

жасалган б р батыл кадамнын катерл1 тэуекел! де жок емес едк

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС КЕ31 (1900- 1917)__________326<br />

Осынын айгагындай, алгашында Ташкентке барып, аз уакыт<br />

“Акжол” газетшщ редакциясында, одан кейш Семей облысынын<br />

сот органдарында кызмет аткарган Mipжaкып 1922 жылы eiu6ip<br />

ce6enci3 абактыга жабылады. BipaK, бул эдшетаздйс узакка<br />

созылмай, Семейден Орынборга женелтшген бойда камаудан<br />

босатылады.<br />

Содан кейш ол Орынбордагы Кдзактын халыкка 6uiiM беру<br />

институтына (КИНО) окытушы болып орналасып, мунда<br />

1922 жылдан 1926 жылга дейш гстеШй. ¥стаздык кызметке<br />

кайта оралганнан кейшп осы терт жыл, одан кейш Казакстан<br />

мемлекегпк баспасында бел1м бастыгы, “Енбеюш казакта”<br />

редактордын стилистика женщдеп кемекшкл болып кггеген<br />

кездер1 — №Пржакыптын карбыта калам сштеп, ешцрте жумыс<br />

icTereH аса 6ip жем1сп жылдары едь<br />

Атап айтканда, 1922 жылы устаздык кызметке кайта оралган<br />

бетте, ол ею бел1мнен туратьш “Есеп куралын” эз1рлеп, Ташкент<br />

каласында бастырьш шыгарды. “Балкия” атты терт пердел1 пьеса<br />

жазады. 1924 жылы Орынборда ею жылдык “Кирагат ютабы”<br />

(хрестоматиялык окулык), Кызылордада “Есеп куралынын” жана<br />

басылымы жарык керед1.<br />

Ал, ещц осыган эрдайым капталдасьш отырган журналиспк,<br />

аудармашылык кызмегп коссак, тьшымсыз енбекпен еткен<br />

карекетшш кажыр HeciHiH eMipi кезге айкын елестейщ. Мэселен,<br />

6ip гана 1925 жылдын езшде бул В. И. Лениннщ “Жана унем<br />

саясаты”, “1905 жылгы TeHKepic”, Г.Зиновьевт1н “Ресейлпс<br />

коммунист партияньщ тарихы” атты енбектерш аударып,<br />

Орынбор мен Кызьшордада бастырып шыгарады. Соган inecTipe<br />

революциядан кейшп кезецде казак Tuiinne шыгарылган<br />

ютаптардьщ ею томдык библиографиялык керсетюшш эз1рлеп<br />

бастырады.<br />

Бул аталган фактшер ГУПржакыптын осы алты-жеи жыл iminaeri<br />

устаздык, баспагерл1к, каламгерлйс белсенд1 кызмепн1н бастыбасты<br />

нэтижелер1 гана ед1.<br />

Шыгармашылык кемел шагына кел1п, республикадагы мэдениет<br />

революциясы iciHe белсене ат салысып журген кезвде М1ржакып<br />

Дулатулы Сталин —Голощекин озбьфлыгынын кармагына тагы да<br />

шщш. Баягы еткен окигалардын жангырыгы кайта коздырьшып,<br />

1928 жылдьщ аягында 6ip топ казак окыгандары катарында<br />

тугкынга алынды. 1930 жылы ОГПУ коллегиясынын укЫ<br />

бойынша алгашында ату жазасына кесшш, кейш бул уюм 10 жыл<br />

абакты жазасымен алмастырылды. 1935 жылы казаннын 5-i куш,<br />

елу жас ка толуына 6ip ай кал ганда, Актещз-Балтык каналынын<br />

бойындагы Сосновец станциясында, лагерьдщ лазарепнде ауыр

327 М1РЖАКЫПДУЛАТУЛЫ (1 8 8 5 -1 9 3 5 )<br />

наукастан кайтыс болды.<br />

М.Дулатулынын “кылмысты” iciH жан-жакты тексере келш ,<br />

Кдзак KCP-HiH прокуроры 1988 ж ы лш казаннын 27-ci куш<br />

та iciH ше наразылык бищрщ де, республика Жогаргы сотынын<br />

коллегиясы сол жылш карашанын терпиде кылмыс кура мы<br />

болмагандыктан маркумнын eciMiH бгржола актады.<br />

* * *<br />

Акыннын революциядан сепз жыл бурын шыккан алгашкы<br />

жинагынын жалпы идеясы мен онда топталган елендершш непзп<br />

мазмуны - “Оян, казак!” деген атынан-ак KepiHin тур. Автордьш<br />

алдына койтан максаты мен айтайын деген ойы терт жолдык<br />

беташарта тугел сыйгызылган:<br />

Ke3iHfli aui, оян, казак, кетер басты,<br />

втшбей кар анты да бекер жасты.<br />

Жер кетп, дш нашарлап, хал харап боп,<br />

Кдзашм, енда жату жарамас-ты1.<br />

Патшалык отарлау саясаты, халыктын енер-бш мнен макурым<br />

калуы, турмыс куйшщ куйзелю жэне осылардан тамъф тарткан<br />

тага баска алуан Typni TaKcipeT — осы терт жол бленде тугел<br />

камтылтан. Айн ал асы мьщ жарым жолдай, ягни Ka3ipri заман даты<br />

ютап келемшщ елшем1мен алсак, ею баспа табактай гана бул<br />

шагын жинакга — каарет зарын кеп тарткан казак халкыньщ<br />

узын ыргалы аргы тарихы мен кейш п катал замандагы кайгылы<br />

татдыры жэне сол карангы капастын калын тунепнен шыгар жол<br />

кайсы екен деп карманбаган бейкам елдщ болаш аш кез алдына<br />

глестейдь<br />

Жинакты окып отырганда, туган халкынын басьшдагы ауыр<br />

халда ойлап бебеу каккан азамат акын журепшн кусалы K ypciH ici<br />

ecrweni. Тыгарыктан шыгар жолды гздеп шарк урган тыньшсыз<br />

жанньщ: “ол мынау!” —деп колмен нукьш керсеткендей, ашынъш<br />

айткан ащы зары келедг кулакка. Болашагын ойлауга акыл-сана<br />

сатысы темендеу сотып жаткан журтына козгау салатын, сонын<br />

игшпне кызмет етед! дейтш окыган зиялыларга, болашак и е а —<br />

жастарта шегелеп айткан ождан сезшш сарьшы есед1.<br />

Осындай кеш лаз керййстщ устшен бшктей кетерш п, халык<br />

6MipiHiH ap6ip дем-тынысьша кулак турген, осы жолга езш щ<br />

кажыр-кайратын, енер-бшмш сарка жумсауга бел байлаган<br />

курескер, азатшыл, мейлшше ултжанды, еркш ойлы, азамат акын<br />

1М. Дулатов. Шыгармалары. —А., 1991,19-6.

КАЗАК, ЭДЕБИЕТТН1Ц ТАРИХЫ. XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I ( 1 9 0 0 - 1917)__________ 328<br />

бейнеа тулгаланып кершедк<br />

Жинактьщ кара сезбен жазылган кыскаша юрюпеанде автор<br />

туган халкынын “дуние сарайынын 6ip карангы тукшршде уйктап,<br />

умыт калган секши болып турганын” ею нш тен айта келш,<br />

осы бейкамдыкпен жата беретш болсак, таяудагы болашагымыз<br />

будан да ауыр куйге ушырауы мумкш деген ойды ангартады.<br />

Мундай мушюлджке урынбау yiuiH, акыннын ойынша, ею нэрсе<br />

кажет. Б1ршшщен, мусыпман окуын ж еттрек MeHrepin, flinai<br />

терен1рек тану, сейтш, надан кепшшктщ кез1 мен кенш н катар<br />

ашу. Б р —ана дуниелж ахиреттщ камы. Еюншщен, мына дуние<br />

прш ш тне кажет нэрселердщ бэрше кол жетюзш, “жер1м1здь<br />

малымызды сакгау ушш, баскалардан корлык кермес ушш”,<br />

орысша окып, енерл1 болу. Ресей мемлекетшдеп устем тш —орыс<br />

Tini болгандыктан, оны уйрену аркылы елдеп когамдык ем1рдщ<br />

кырлары мен сырларьш тусшу, солардын денгейше кетершу.<br />

Б р кке, ен алдымен, ел йпшдеп азын-аулак окыган азаматтар<br />

мурындык болып, белсене ат салысуга TOic.<br />

Мше, осы ой, осы максат “Кдзак халкынын бурынгы Ьэм бугшп<br />

xani” деп аталатын алгашкы еленнен бастап, жинактьщ акыраягына<br />

дейш непзп аркау етш альшады да, унем1 кайталанып,<br />

пысыкталып, окушы мен тындаушыньщ кекейше куйылып<br />

отырады.<br />

Адасып карангыда сорлы казак,<br />

Ай тумай, кун Ьэм шыклай, тур тан атпай2.<br />

Акын аныктауындагы халыктын жагдайы осындай<br />

болгандыктан, бас кетерген ep6ip азаматка койылар тал ап та унем1<br />

осы уддеден шыгып отыруы кажет:<br />

Жшттщ Heci ж т т боска журген,<br />

Кызметпен пайда 6epin халыкка жакпай3.<br />

“Эсем болсан, бэсен бол” деген кагидага багып, елщ уш1'н, Д1Н1Н<br />

ушш, ртьщ ушш жанынды пида, малынды тэрю кыл, енер1нд1<br />

халыктын муктажына жарат. Акын мурасындагы азаматтык уран<br />

да, элеуметпк эуен де, эстетикалык мурат та эрдайым осы ойдын<br />

тен1репнде epurin, поэтикалык багдарлама тур^нде жуйелен1П,<br />

саяси астарын айкындап отырады.<br />

М.Дулатры шыгармашылыгындагы ен кушп сарын —<br />

отаршьитдыкка карсы курес сарыны. Казак халкынын отарлык куй1<br />

2 Сонда, 21-6.<br />

3 Сонда.

329 М1РЖАКЫП ДУЛАТУЛЫ (1885-1935)<br />

—ас панда э\пршшщ буйрыгымен болган немесе элдекшдердщ<br />

ойынан шыгарылган элдекалай кеэдейсок нэрсе емес, буюл казак<br />

кауымынын талай замандардагы тарихи дамуынын нэтижеа,<br />

саяси-элеуметпк TipinuiiK салтынын логикалык салдары,<br />

когамнык iiijкi кайшылыктарынын занды зардабы eai. Халкынын<br />

еткен тарихынан мол хабардар акын онын бупнп ауыр халш<br />

суреттегенде, осындай накты-тарихи кезкарас тургысынан келедк<br />

Мэселен, еленнщ “ B ip кенес тусп киял бастарыма” деп<br />

басталатын бел1мшщ мазмунын алып карайык. Онда казактын<br />

еткен тарихын акын былай суреттейдь B ip кезде ол байтак<br />

сахарада eM iH-epKiH кешш-коньш T ipm iniK еткен. Eui6ip патшага<br />

карамастан, уш жуздщ баласы канаттаса e p 6 in , ез хандарьша ездер1<br />

багынып, алансыз eM ip сурген. Жер кен, дэулет мол, ешнэрседен<br />

аланы жок бейкам ел бейбгг e p 6 in , берекел! мекещц жайлаган ол<br />

6 ip рахатты заман секши болып елестеШи.<br />

Кешсе де мын шакырым xepi жайлы,<br />

Аккан булак, ш алтыны кек орайлы.<br />

Токты коэдап журит, тай кулындап,<br />

Жер тар болып кермеха ол уайымды4.<br />

Bipax бул белгш 6ip e n d m n i кезеннщ сырткы бугшдш гана<br />

болатын. Кауымды шгген жегшей жеген алаауыздык бар efli.<br />

Кушпнщ элазге Ti3e батыруы, 6 ip iH -6 ip i шауып алып, араздыкты<br />

усп-устше коздыра 6epyi етек алды. Innci бупнщп ip n бастаган елге<br />

сырткы жаулары да кез алартуын жишете бастады.<br />

Сол кезде 6iaaiH казак ала болган,<br />

Кодденен душпандары жэне болган.<br />

Купгпы нашарларын шауып алып,<br />

Бурынгыдай болмаган, пэле болган.<br />

Ел шауып, Kici адгпрсе батыр деген,<br />

Батырлар пакырлардын хакын жеген.<br />

Bi3 мундай бул уакытта болар ма едйс,<br />

(стесе халык пайдасын гакылменен5.<br />

Осынъш 6api акыр-аягында келш казактардьщ Ресей<br />

мемлекетше багынуымен тынд ы. Эр турл1 элеуметпк жагдайлардын<br />

тогысуьшан туган бул тарихи кадам эдепкще халыктын болашак<br />

тагдырьш камтамасыз еткендей де болган. бйткеш, ез ерюмен<br />

4 Сонда, 22-6.<br />

5 Сонда.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС КЕЗ! (1 9 0 0 - 1917) 330<br />

келш косылып жаткан халыкка патша эдш боламын, дшще,<br />

жерще тимеймш, солдат алмаймын, салыктан баска ешкандай<br />

ауыртпалык туармеймш деп уэде берген. Сондыктан Ресей кол<br />

астындагы баска халыктар катарлас патшанын ракымынан нэсш<br />

керш, ipreni елдщ игшктершен дэмеленуге казактар да хакылы<br />

едь<br />

BipaK, олай болмады. Замандар ете келе, бершген кеп уэде<br />

аякка басылып, халыктын мойнына отаршылдык камыты мыктап<br />

турып кипзщщ. 0 з елшде, ез жершде отырып, ол буратана атанды.<br />

Осынын барлыгына туу басында ганэл1 ез1м1з екенш акын былай<br />

жетюзедк<br />

KeTinrri араздасып 6ip туыскан,<br />

Барыша урлык кылып, мал куыскан.<br />

Сыя алмай кен дуниеге таласушы еш,<br />

Таршылык енш керш сыгылыскан....<br />

Ею сункар таласса, кузгынга жем,<br />

Берекесш бул казак сейтш курткан6.<br />

Мунын 6api тарихи шындык. Акын б р шындыкты женжешмен<br />

саралап, эсерл1 елен тш1мен жетюзед1, окушысына ой<br />

сала, толганьш жазады.<br />

“Кдзак халкынын бурынгы магишаты” атты елешнде де ол<br />

бабалардын еткен eMipiH, елдщ салтын, жаксы дэстурлер1н бр ан<br />

да repi терещрек Te6ipeHicneH еске алады. BipaK еткендепнщ<br />

6api жаксы ед1 деп жокгамайды, сол заман кайта келсе екен деп<br />

кексемейш. Оны халкымыздын басынан eTin кеткен 6ip тарихи<br />

кезен деп карайды да, Ka3ipri турмыстын, бупнп куншн камкарекетш<br />

алга тартады. 0ткен тарихты гибрат, тагылым реинде<br />

гана усьшады.<br />

Канекей осы айтканныц 6ipi бар ма,<br />

Айтылса свдшн кэмит хакикаты.<br />

Бул кунде буларды ойлап кайгыда жур,<br />

Бар болган данышпандар парасаты.<br />

Окыган пайда берер жастарымыз,<br />

Эр 1стен болса егер маглуматы7.<br />

М.Дулатулы поэзиясында 6ipiieH-6ipre жалгасып, ортак желшей<br />

тартылып отыратын осы курдел1 такырыпка арналган елендердеп<br />

6 Сонда.<br />

7 Сонда, 24-25-66.

331 М1РЖАКЫП ДУЛАТУЛЫ (1 8 8 5 -1935)<br />

кайш-каырет лен мун-зарга курылатын ауыр психологиялык<br />

ахуал, лирикалык каЪарманнын кешл куйш биле ген екшпн-нала,<br />

халыктын басындагы ауыр халд1 кезбен керш, кеншмен уккан<br />

акын жанынын куйзелш эрдайым бой керсетш отырады.<br />

Жогарыда айтылган шыгармалардаш жалпы жагдайдын бел гш i<br />

6ip кырын алып, ерекше уытты эсер кушiмен баяндайтын “Кдзак<br />

жерлерр деген елен —осынын айкын айгаты.<br />

Такырыбынан-ак KepiHin тур, мундаш кетершетш мэселе—<br />

кешпет ел турмысындагы ен шетш —жер маселeci. “Мал ашуы—<br />

жан ашуы” дейтш казак, бар Tipininiri малмен байланысты болган<br />

сон, сотан керект! epic-конысты куалап, кен сахараны тынымсыз<br />

кезш жургенде, онын ой-кырына тугелдей бауыр басьш, атадан<br />

балага мура eTin калдырган. Сол байтак даланын эр пушпагында<br />

казак тарихынын ешпес i3i, эр заманда кан болып тамып, тер<br />

болып тегшген танбасы, эр урпактын езше кымбат жэдiгepлepi<br />

бар. Сондыкган да казак жерш сез еткендеп акын Te6ipeHiciHiH<br />

TepeHfliriH, сол жерлердеп замандар бойты TipmmiK бeлriлepiнiн<br />

колдан шыгып, кор болып бара жатканьш кергендеп акын<br />

жанынын шырылын Tinii бупнп окырманнын e3i де езгеше<br />

кобалжу ce3iMi уст1нде кабылдатандай.<br />

Акын б р ту ста да тарихи шындыкган ауыткымайды. BipiHmi<br />

елешнде элеуметпк тыгарыкка камалтан казак кауымынын<br />

алгашкы леп орыс патшалышна Эбитхайыр хан тусьшда багынганы<br />

айтылса, мына еленде б р окиганын 1731 жылы болтаны<br />

дэлдеп керсетшеш. Сотан жалгастыра 1868 жьшы казак жер1нщ<br />

тугелдей казыналык деп жариялантаны еске салынып, одан api<br />

р ы KacipetTiH басы болтан ауыр зардаптары т1збектелш кетеш.<br />

Осынын барлытын акын кунделйсп ем1рдщ накты KepiHicrepi<br />

аркылы, ртты к саната етене жакын угымдармен жетюзеш.<br />

Kip жуып, кшшк кескен кайран жерлер,<br />

Мужыкка, хош-аман бол, барасын ба?<br />

Кдсиетп бабамыздын зияраты,<br />

Калдын гой кешесшш арасында.<br />

Моншага зияраттын тасын алып,<br />

Агашын отка, мужык, жагасын да...<br />

Айрылсан калган жерден осы кунп,<br />

Топыракка малды, казак, багасын да*.<br />

Отарлау саясатынын экономикалык зардабы осындай<br />

бол ганда, елдйс пен егеменшкке, дэстурл! салт-санага тгкелей<br />

нускан кел'прген элеуметпк зардабынын да одан кем болматаны<br />

8 Сонда, 30-6.

КДЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1 9 0 0 - 1917) 332<br />

“Сайлаулар хакында” деген еленнен кершедь<br />

Шыккалы болыс сайлау кырык жыл етп,<br />

Сол сайлау байкасацыз тулке жетп9, —<br />

деп басталатын бул шыгарма казак жерлерш баскарудын жана<br />

TapTi6i кешпел1 кауымда ежеллен калыптаскан билiK дэстурлерш<br />

бузып, ел шшде алауыздык тугызганын, партияшылдык,<br />

мансапкорлык деген жана дерттердщ букара халыкты штен<br />

жепдей жей бастаганьш сез етед1.<br />

Bip кезде улы Абай “Болыс болдым мшекей”, “Мэз болады<br />

болысын” атты влендершде капы мшеп кеткен кеардщ бул кунде<br />

бэсекеге айналып, жаппай етек алганы, ел iiuiH кеулеп, барган<br />

сайын журтты аэдырып бара жапсаны Мржакып еленшде жана<br />

6ip кушпен шенеледк<br />

Патша эюмшшййнщ кыр елше ыкпалы кушейген сайын, ол<br />

материалдык жэне элеуметпк-саяси езп'мен шектелмей, халыктын<br />

рухани eMipiH де отаршылдыктын TeMip курсауымен шегендей<br />

бастаганы мэл1м. Алгашында халыктын ауыр турмысы мен<br />

булдьф болашагын еткен тарихымен салгастыра, жай 6ip гибрат<br />

етш усынган акын, кейш келе, патшалык тергеу орындарьшын<br />

тыцшылыкты кушейткен кезшде, ел iuiiHHe арызкойлык, басараздыктан<br />

туган керсетщде сиякты окигалар жишей тускен шакта,<br />

жанагыдай ашык карсылыктан жасканып, туспал свзге ауыскан<br />

жэйттерш де байкаймыз. Патшальпс — ерюн ойлы, азаткерл1к<br />

идеясына катты тыйым салып, сэл квршктершщ езше кудалау<br />

жасаганын Ахмет Байтурсынулы мен М1ржакып Дулатулынын ез<br />

ем1рлершен айкын KepeMi3.<br />

Байтурсынулынын халыкка арнаган алгашкы сезш аудармадан<br />

бастап, мысал rypinae жазуында да imiHapa осындай себеп бар еде.<br />

Бул aaicri кей!нде Дулатулы да колданган. “Жумбак” атты еленнщ<br />

жазылу тарихынан осындай сыр туйем1з.<br />

Патша самодержавиес1 тусындагы шекс1з деспотизмд1, онын<br />

3KiMaepi тарапынан жасалган кайырусыз зорлык-зомбылыкты<br />

акын арыстан билеген ац патшалыгынын e3i тусте керген сикы<br />

аркылы жетюзбек болады. 6 3 iHiH тешрегше жолбарыс, аю, каскыр<br />

сиякты жырткыштарды жиып алып, езге момын жануарлар<br />

мен усак жанд1ктерде санатка алмайтын, сол ушш арыз айтып,<br />

шагым 6LTOipreani катал жазалайтын эдшетс1з арыстан мен онын<br />

жагымпаз жандайшаптарынын бейнесшен отаршыл империя<br />

шындыгы ап-айкын танылады. Соны бул аныз еленнщ сонгы<br />

шумагындагы:<br />

’ Сонда, 27-6.

333 М1РЖАКЫП ДУЛАТУЛЫ (1885-1935)<br />

Ойына калай келсе, солай туан,<br />

Сыртын Kepin кур койма, ангар iniiH.<br />

©ндепм деп айтуга каймыгамын,<br />

Секиий еда осылай керген TyciM10, —<br />

деген сеэдердщ езьак ангартып тур.<br />

Ахмет Байтурсынулы мен М1ржакып Дулатулынын акындык<br />

кдзынасында олардын агартушылык идеялары халыкгы о куга,<br />

енер-бипмге шакырган урандары кернекп орын алатыны — бул<br />

кунде баршага белгш акикат. Осы жагынан келгенде, буларды<br />

ездерлен бурынырак еткен улы демократ ойшылдарымыз Шокан<br />

Уэлихановтын, Ыбырай Алтынсариннщ, Абай Кунанбайулынын<br />

тйселей мираскорлары деп атауга болады.<br />

Сонымен 6ipre, аталмъпп eKi акыннын ез заманынын когамдьпссаяси<br />

жагдайына байланысты алдарына койган максаттары мен<br />

аткарган накты 1с-эрекеттершде алдьщгы 1зашарларынан елеугп<br />

езгешелйстер1 де бар еда.<br />

А.Байтурсынулы мен М.Дулатулы элеуметпк eMip сахнасына<br />

шыккан кезде патша уюметлщ Кдзакстанды отарлау саясаты<br />

эбден дурлеп, шынына шыгып турганы жогарьша айтылды. Мал<br />

баккан елш шурайлы жерлерлен айырып, алым-салыкты кебейтл,<br />

журттын титыгына жетл жатканда, орыстын тш л бшмейтл<br />

сауатсыз халык ен болмаса казынага кеткен жерййн акысын да<br />

даулай алмай, керген корлык-зорлыгын айта алмай, кулак кесп<br />

кул жагдайында кала беретш.<br />

Осы эдшетс1зшкп кезбен керл ескен саналы азаматтардын<br />

сондагы халыкка айткан ен 6ipiHmi ce3i: тендй!мд1 алам десен,<br />

алдыменен эюмдершн TiniH уйрен, окуьш окы, олармен иьпс<br />

тенеспрл, турмыстык мудденш коргай алатын дэрежеге жет, —<br />

деген сиякты упт туршде болды.<br />

Сондыктан Ахмет, М1ржакыптардын агартушылык кызметшде<br />

халыкгы жалпылама оку-бшмге шакырган уранмен катар,<br />

осындай салмакты саяси астар да болды. Бул астар олардын кейшп<br />

азаткерлж-тенкергсшшдйс куш-жйерлерше дэйек болып, саяси<br />

курескершн сындарлы элеуметтж кезкарасына айналды.<br />

М.Дулатулыньщ алгашкы елен жинагына “Оян, казак!” деген<br />

ат берш, соган жалгастыра: “Жатуын енш, казак, жарамас-ты”<br />

деп жеделдетушде, халыкгы нэтижел1 ic-эрекетке, кызу кимылга,<br />

саналы прлйске, еддйске, б1рлйске шакыруында ем1ршн ектем<br />

талабынан туган осындай кекейкесп зэрул1к болатьш.<br />

М1ржакыптын агартушылык кезкарасына тэн екшип 6ip<br />

'"Сонда, 119-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917)___________ 334<br />

езгешелж —дши оку мен дуниелйс 1гпм-бшмнщ арасын табиги<br />

байланыстыра кетеру. Акын 03i мусылманша эжептэу1р жуй ел i<br />

бшм алып, дши сокыр сеж'м дэрежесшен жогары кетершп<br />

кеткендйсген, куран, шаригат сезшдеп адамгершшж, тэл!Мтэрбиелж<br />

мэнд1 дурыс уш на бшген. Сондыктан ол принцит'нде<br />

дшге карсы емес, Kepicimne, оны казак кауымынын рухани<br />

кажетше жарату камын ойлап, сындарлы niicipjtep айтады.<br />

Ахмет агасы сиякты, ол да думше молдаларды сынаганда,<br />

1слэмд1 унатпагандыктан емес, кайта, анкау елге арамзалык жасап,<br />

дуга-намаз бен кайыр-фатиханы ездершщ бас пайдасына жаратып<br />

журген дуниеконыздыгы мен пасыктыгы ушш сынайды. Казак<br />

ауылындагы меппт, медресе жумысыныц уйымдастырылуындагы<br />

кара дурсшдж пен шалагайлыкты керсетш, отан жуйел1<br />

педагогикалык сипат беруд1 жактайды. Бул сол кездеп казак<br />

окыгандары мен казактан шыккан дши кызметкерлердщ Ke6i<br />

кетерше ал маган денгей болатын.<br />

“MemiT, мед1ресе хакында”, “Тэртшп мед1ресе жок б р<br />

казакта”, “Казак халкына дши 6ip уагыз” атты елендершде<br />

М1ржакып мусылманша окуды казак ауылындаш агарту iciHiH<br />

непзп саласы деп карап, ондагы дэргстш кэд1мп мектептепше<br />

оку-методикалык непэде уйымдастырылуын дптейш.<br />

Осы орайда казак ауылындаш мусылмандыкка байланысты<br />

жол бершген ушкарыльпстьщ салдарынан, со нры уакыттарра дейш,<br />

acipece, сынар жак идеологиянын устемдт тусында, халкымыздын<br />

рухани QMipiHe eneyni нуксан келиршл келгенш екшиппен айтуга<br />

тура келеда.<br />

Б1ршшшен, мусылман окуынын мэш жокка шыгарылуы<br />

себепп— революцияга дейшп халыктын сауаттьшык KepceTKiiui<br />

жасанды турде темендетшп, казактар 1917 жылга дейш ез1ндж<br />

жазу-сызуы жок жабайы халыктар катарына косылып келдь<br />

Еюншшен, казак халкы езшш табигатында атеист халык ед1<br />

деген кисын жасалып, оньщ “д1нс1здМ” жаксы касиеттершш<br />

6ipiH eH саналып кедщ. Соны ресми идеологиямызда эжептэу1р<br />

мактан тугып айтушылык орын алды.<br />

Шындыгында осылай ма ед1? Жок, олай емес екещйгше<br />

М1ржакып еле нд ерш окып отырганда кез жетюзе тусем1з.<br />

Мэселен, “Меипт, медресе хакында” атты елешнде акын казак<br />

мусылмандагынын шалалышн, журттын Ke6i дш кутпей, кур<br />

мусылман деген атакты малданып журетшш айта келш, онын<br />

себептерш ашады. Ен алдымен, кеп ауылдарда меипт жок,<br />

барларында оны халыкка рухани ыкпал ете алатындай улгш<br />

дэрежеде устайтьш бшпр имамдар жок.<br />

Осы туста Дулатры таш 6ip улкен шындыктын бетш аша кетеда.<br />

Баксак, кеп жерлерде меипттш ашылуьша орыстын миссионер

335 М1РЖАКЫП ДУЛАТУЛЫ (1885-1935)<br />

топтары кедерп келпред! екен. Демек, казак даласында юлам<br />

AiHiHiH элс1з болуынын 6ip ушыгы патшалыктын отаршылдык<br />

саясатына барып прелед1 екен. Онын эр жагында Шыгыстын<br />

кептеген усак халыктары арасында казакты да шокындыру<br />

максаты жатканы белгш.<br />

Ал 6i3 болсак, осынын байыбына бармастан, казактын<br />

мусылмандыты жай, бер жагы гана ед1 деп, буюл халыкка ужаан<br />

жалгандырын танып, оны ею жуащ етш керсепп келдж.<br />

“Тэрнпп медресе жок бул казакта” дейтш еленде кыр<br />

балаларынын ауыл молдасынан окуы барып турган азап екеш,<br />

онда сабактын белгш 6ip кун T3pTi6i, оку Kecreci бойынша<br />

журпзшмейпт, дэргс багдарламасынын орындалуына карай<br />

шэюрттер оку топтарына бвлшш, жылма-жыл сыньш ауыстырып,<br />

кластан класка Keimpinin отырмайтыны сыналады. Керек десешз,<br />

ауылда бал алар окитын арнаулы уй де болмай, сабак квбшесе<br />

тел кораларда, шс-конысты, лас орындарда етюзтетпп улкен<br />

кынжылыспен айтылады. вйтетш ce6e6i, акын ауыл балаларынын<br />

молда алдынан кара тануын тек кана дшнщ окуы деп карамай,<br />

дуниелж енер-бшмге, улкен гылымга барар жолдын бастапкы<br />

буыны деп карайды. Сондыктан да еленнщ со н р ы корытынды<br />

шумагы мынадай шакырумен аякталады:<br />

Келер ме вздитнен 6iaoi 1здеп,<br />

Кол созып умтылмаймыз магрифатка.<br />

внерий халыктардан врнек алып,<br />

Кел енш бул гадетп тасталык та“.<br />

Балаларра шн уагыздары мен гылыми пэндерщ катар окытудын<br />

кенейтшген багдарламасы “Казак халкына дши 6ip уагыз” атты<br />

еленде будан да repi нактыланып баяндалады. Онын непзп<br />

мазмуны мынадай. Казак халкы Ресейдеп мусылман дтш щ<br />

ресми орталыгына багындырылсын. Оку жуйеа ауылдык,<br />

болыстык жэне уйездж болып саты-сатыга белшсш. Онын<br />

басшылыгына тагайындалган лауазым иелер1 дши парыздармен<br />

6ipre азаматтык paciM мшдеттерш коса аткарсын. Эр болыста 6ip<br />

медресе уйымдастырылып, мусылманша, орысша сабак ею жуйе<br />

журпзшсш. Буюл оку npoueci рылыми-педагогикалык ережелерге<br />

непздеп курылсын. Бул жумыска жуйел! камкорлыкты уюмет<br />

орындары ез мшдепне алатын бол сын.<br />

Эрине, бул сиякты курдел) жоспарлардын ойдагыдай жузеге<br />

асуы онай емес. Ол ушш ресми эюмшшк орындарыньщ<br />

колдауымен катар, жалпы халыктын, acipece, букара кепшшктщ<br />

11 Сонда, 34-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС КЕЗ! (1900-1917) 336<br />

окуга, гылым-бшмге деген ынта-ыкыласын ояту кажет. Халыктын<br />

болашак тагдырынын мыкты 6ip KWTi осында екенш ел-журттын<br />

санасына мыктап турып кую лэз1м.<br />

“внерменен хасыл болган нэрселер” атты елецде осындай<br />

насихаттык жэне танымдык мол тагылым бар. бзш щ улы у стазы<br />

Ыбырай Алтынсариннщ “0нер-бшм бар журттар” атты эйгш<br />

елещнщ дэстуршде жазылган б р шыгармасында М1ржакып,<br />

ез заманьшдагы рылым мен техника жепспктершщ ен соны<br />

жаналыктарын тсзбектеп баяндай келш, сонын барлыгы элпндей<br />

оку-агарту iciHiH жемютер1 екенш жэне сонын барлыгы адам<br />

игшпне кызмет етш отырганын туаншредь<br />

Оку-агарту iciHiH тагдырын шешетш ещпп 6ip манызды<br />

шарт — осындай галамдык манызы бар игипкке мурындык бола<br />

алатын тэж1рибел1 устаздардыц болуы, акыннын дэл e 3i сиякты<br />

жалынды сез1'мен де, жагымды iciMeH де б р урдгске субел1 улес<br />

коса алатын зиялы азаматтардын, acipece, жастардын одан калыс<br />

калмауы. Сондыктан, акын б р багытта айтар ce3iHiH 6ip сарасын<br />

соларга арнайды. “Онерш халык пайдасына жумсап журген<br />

окыгандарымызга” деген жэне “Акьшы кэмш жптггер”, “Зейнолла<br />

эпешЦге жолдадым хат” деп басталатын елендерде акыннын<br />

агартушылык кызметш нак осы тургыдан толымды ете тусетш<br />

кешел1 тюрлер бар.<br />

М. Дулатрынын буюл шыгармашылык мурасында 6ip-6ipiHe<br />

жалгастыра жылгаланып отыратын курде л i такыр ып — эйел<br />

мэселеа. Эр кезенае эр турл1 жанрда кетершш, эр кырынан<br />

керкемдйс шеш1мш табатын б р такьфып алгаш рет “Оян,<br />

казак!” жинагында “Жес1р даулары хакында” атты р а к еленде<br />

сез болады. Онда казак халкынын сонау ерте замандардан 6epi<br />

карай ата с алтына айналып, буюл болмысына cinin кеткен жаксы<br />

дэстурлер1мен 6ipre талай урпакгардын eMipiHe залалын типзш,<br />

талай жандарды бакытсыздыкка ушыратып келе жаткан катал<br />

зандардын 6ipi — эйел тагдырына байланысты екеш аса 6ip nenri<br />

акындык эсер куипмен жырланады.<br />

Солардын йпшдеп ен кеп тарап, р т г а к кеселге айналган Typi —<br />

калынмал. Tiirri шаригат, низамда жазылмаган б р гадет бойынша<br />

экелер ерюмен жас сэбилер, кейде, TinTi, дуниеге келмей турып<br />

та, 6ip-6ipiHe атастырылып кояды. Олардын все келе кандай адам<br />

болатыны, акыл-сана, бой-бтм, Timi денсаулык ерекшел1ктер1<br />

мулде ескершмейде, осынын салдарынан, талай-талай тенс1з<br />

некелер туады, талай тагдырлар бузылып, талай-талай жастардын<br />

eMipi екеш етедь<br />

Жас кызды малга сатып, картайган шалга беру, эменгерл1к, кеп<br />

катын алушылык сиякты жаман эдеттердш 6api де 6ip-6ipiMeH<br />

байланысты болып, котам ем^рщдеп эйелд|'н рел>н темендетед!.

337 М1РЖАКЫП ДУЛАТУЛЫ (1885-1935)<br />

Неше Typni дау-жанжалдар осы эйел мэселесшщ тещрепнде ep6in,<br />

насырга шауып жатады.<br />

Акын осылардын барлыгы адам табигатына жат екенш, б р<br />

эдеттер езге халыктардын кобшде жок екенш айта келш, олардан<br />

дереу арылу кажет екенш, жас урпакгын жар тандау мумюшпгш<br />

ез1не беру жен екенш айтады. Осыган жалтастыра жазылган<br />

“Ж тттер” (“Жаксы кыз бозбалага пар болгандай”) атты еленде<br />

неке тешйп, бас бостандыга, 6ip -6 ip iH e суйш косылган жастар<br />

oMipiHin жарастыгы улп eTin керсетыед].<br />

“Оян, казакта” кеп айтылып, кайта-кайта пысыкталып<br />

отыратын езекп ойлардын басын косып, оларды жинактап, тутас<br />

6ip акындык желпе Ti3in берген ею шытарма, ею узак елен -<br />

“Таршылык xaniMi3 хакында аз мшэжат” жэне “Насихат гумумия”<br />

атты туындылар. Bipi — жетз бел!мнен (53 шумак), enni 6ipi —<br />

жиырма жсп бел1мнен (140 шумак) туратын б р ею шьнарманы<br />

— автордын непзп акындык тугыры, азаматтык айкындамасы<br />

тужырымдалган поэтикалык монологтар деп аныктауга болар<br />

едь Жанры мен келем1 жагынан ете курде л i де 6ipereft б р<br />

шыгармаларды ез1ндж 6ip публицистикалык поэма деп атаса да<br />

сыйымды болгандай.<br />

Мазмуны жагынан 6ipiHe-6ipi жалгасып, 6ipiH-6ipi толыктьфа<br />

TyceiiH б р шыгармаларда жогарыда карастырылган елендерде<br />

айтылатын жэйттер жана 6ip Te6ipemcneH кайталанып кел in,<br />

аса dcepni акындык жинактау, философиялык ой корыту<br />

дэрежесше кетершедь Олардын 9p6ip шумагы мен тармагынан<br />

халык таздырынын акын жаньш толганткан не 6ip кекейтесп<br />

проблемалары естшеш. Онын басынан еткен не 6ip килы замандар<br />

мен буралан бурылыстардын ауыр зардаптарын inepni журектен<br />

запыран тегш айткан акын зары осынау карангы капастан<br />

кугылудын 6ipfleH-6ip жолы —6ipniK пен ынтымакта, болашакты<br />

ойлаган саналы ic-эрекетте, внер-бшмге умтылган ершш талапта<br />

екенш санага кайта-кайта шегелеп жаткандай эсер бередь<br />

Акын б1рде:<br />

Жас орнына кез1м1зден кан кетш,<br />

Колымыздан ата мирас зан кетш...<br />

Аяк асты болып казак калды гой,<br />

Кур эншейш рухы калып, жан кетш...<br />

Юм жазалы ез1м1зден кермесек,<br />

Тебемйзге шыгардык кой дэндетш12, —<br />

деп кушренсе, enai б1рде:<br />

12 Сонда, 40-41-б.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ. XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1 9 1 7 ) 338<br />

Уйкыда жатыр казак кезш ашпай,<br />

KeiriH той отка куйш, ерттен кашпай,<br />

Эр халык алга кетш жатса-дагы<br />

EiaaiH журт шепнед! калам баспай13, —<br />

деп назаланады. Соны e3iHin жеке басынык кайгысындай<br />

кабылдап киналган автор:<br />

Ah десе шгген кайнап шыгар жалын,<br />

Халыктын юм тузетер мушюл халш14, —<br />

деген сауалды кедденен тартып келш:<br />

Кун керем1з кайда барып, алашым,<br />

Бшгшггерщ хал мушкшн карасын.<br />

Суйеп жок, пеке жумсак болган сон<br />

Эрюм жейпи б1здщ казак баласын.<br />

Аз емесшз, алты м и л л и о н халыкпыз,<br />

Алхамдилла, надандыкка гарыклыз.<br />

Жайымыз жок одан баска мактанар,<br />

Сахарада мзжуси болып калыппыз15, —<br />

деген ащы шындыкпен жалгастырады. Содан api езшщ непзп<br />

ойын тагы да мыктанкырап кадай туседа:<br />

Bip айтпадым, кеп айттым, керек енер,<br />

Бул айтканга хальпс та, кеп те кенер.<br />

Бул заманда кез салсан 6ip мшез бар —<br />

Дурыс сезге табылмас Kici сенер...<br />

Болмаса азын-аулак саналылар,<br />

Бозбалалар, кебщнен узд1м кудер...16<br />

Bipfle осындай шарасыздыктан KOHUii жудеп, кулазып калган<br />

акын, енш 6ip ауьпс ез кеюрепнде yMiT отын кайта тутатады, ел<br />

iniiHeH KOHLfii ояу, ce3iMi сергек улдар, уландар, ерлер шыгатынына<br />

сенед1, соларга yMiT артады.<br />

15 Сонда.<br />

14 Сонда, 42-6.<br />

15 Сонда, 43-6.<br />

“ Сонда, 65-6.

339 М1РЖАКЫП ДУЛАТУЛЫ (1885-1935)<br />

Мыннан 6ipey шыкканда басшы болып,<br />

Жуэден 6ipey шыкса екен сонына ерер.<br />

Эр тайпадан 6ip бшген болып турса,<br />

Сонда журтка шубэаз улп берер.<br />

Халык пайдасын кездесе осылайша,<br />

IciMisre, элбетте, береке енер17.<br />

Кезвде калын журтшылыкты селт етюзш, кешлш серпткен<br />

акын C03iHiH ел аузында жатталып, каншама катан тыйым<br />

салынганына карамастан, жангырыгы кейшп урпактарга ecTUiin<br />

жатуы —ouaafbi eMip шындышнын осындай улы куипнде болса<br />

керек.<br />

* * *<br />

“Азамат” атты жинак — келем жагынан ал ганда “Оян,<br />

казактан” да шашндау. EipaK, мундагы шыгармалар автордын<br />

акындык енерге бурыншдан едэу1р теселе тускенш ангартады.<br />

BipiH iui жинактьщ такырыбындагы уранды ундеу ондагы барлык<br />

шыгармаларга дерлж тэн болатын. Акыннын окушыга айтар<br />

ce3 i кебшесе ашык упт, накыл-насихат, дотеген ойын тэптштеп<br />

угындыру туршде жепазшетш де, непзшен баяндау эдюше<br />

курылатын. Автор непзп салмакты шыгарманын мазмун жагына<br />

аударуга тырысатын, сондыктан онда ажарлы бояу, бейнел1 сурет,<br />

айшыкты ернек дегендерге онша бара бермейтш.<br />

Эрине, бул алгашкы енбекпц керкемшк касиеттер! кемшш ед!<br />

деген сез емес. Акьш онда да казактын кара елен енерш жаксылап<br />

мецгерген, сез саптауы жатык, айтайын деген ойы айкын, елен<br />

уйкастары толымды, шла курылымы ыргакты, тындаушы мен<br />

окушы зердесше б1рден уялап калатын утымды орам, ушкыр<br />

TipKecTepi мол болып келетш.<br />

Ал мына жинакта сол касиеттершщ устше бурынгы баяндау<br />

сарыны енш акыннын кешл куйш бщщретш сыршыл сез1мге,<br />

терен Te6ipeHicKe, ойшыл санага карай кеШрек ойысып, шынайы<br />

поэзиялык, epicKe бет алганы байкалады. “Таза булак”, “Шагым”,<br />

“Мун”, “Арманым”, “Сырым”, “Кажыган кешл”, “Киял”, “Тан”<br />

сиякты елен такырыптарынын езьак H33iK лирикага суранып<br />

тургандай. Бул такырыптардын керкемдж ineiuiMi де кешлге<br />

конымды, акындык мэдениетпн едэрр жогарылай тускенш<br />

дэлелдейш.<br />

EipaK акын езшш eMipniK мураты на эрдайым ад ал, iiuici<br />

ожданына 6epiK. Кай елешнде болсьш ол жай гана жеке бастьш<br />

муддесш куйттеп, езшшш туйсж жетепне Lnecin кете бермещл.<br />

17 Сонда.

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917) 340<br />

Бурынгысынша, азаматтык ар уш, элеуметпк эуен басым жатады.<br />

Солардын калын ортасында, халык тагдырынын эр тараптан келш<br />

тогыскан тораптарында ел муддесшщ жокшысы, кайтпас кайсар,<br />

мукалмас кажыр Heci курескердщ бейнеа тирады.<br />

Бул —“Оян, казактагы” буйыгы халыкты белсещц icKe, саналы<br />

карекепсе, елджке, б1рлйске, енер-бшмге шакырган журек<br />

3MipiHin жаршысы гана емес, сол саналы азаттык козгалысынын<br />

белгш 6ip кезешн бастан K eiuipin, онын азап-бейнетшщ дэмш<br />

таткан, улы шайкастын казанында 6ip кайнап шыккан тэж1рибел1<br />

курескердщ бейнеа. Онын халыкка арнап ендш айтар сезшде ез<br />

басынан кешкен кептердщ шындыгы бар, сол шындыкты санамен<br />

угап, журекпен сезшген акын жанынын ыстык шарпуы бар.<br />

Сондыктан ол arti де керенаулык пен бейкамдыктыц шылауынан<br />

шыга алмай, ecici сурлеуда шнырлап журген халкына:<br />

деп ескертуге де;<br />

Мен не болсам, болайын саган салака,<br />

Суйнсп журтым, какпанга тусш алданба, —<br />

Журттыгьщды жогалтпай элден, басын кос,<br />

Озу киын кембе жерге барганда1*, —<br />

деп бурынгы айткандарын тагы пысыкгап, шегелей тусуге де эбден<br />

хакылы болып кершед! (“Мун”).<br />

Осы туста акын елге кесемдж кылар аксакалдардын, олардын<br />

сонынан еретш жастардын, адаскан едш дурыс жолга багдарлайтын<br />

окыгандардын, мал-дэулепмен ортак юке жэрдемш типзетш<br />

байлардын, журт санасын агартып, ак батасымен елш жебейтш<br />

молдекендердщ бас-басына тагы да сез арнап, оларды 6ip арнадан<br />

тогысуга шакырса, 6i3 одан бурын ел 6ipniriH кексеген азамат<br />

акыннын ещп сол халкын ултгык тутастык дэрежеанде Kepyai<br />

ансаган патриот курескерге айналган бейнесш керем!3. Бул — Mipжакып<br />

поэзиясындагы жана леп, соны нышан.<br />

Максат биисгеп, м1ндет курделшене тускен сайьш,<br />

кай киындыкка да каскиып карсы шыккан курескердщ<br />

тэуекелшшдтне де тубегейгп езгергс Kipefli. Ол — енш бурьшгьщай<br />

ет кызуымен ез уранына e3i ел1ккен кезаз ер емес, ел тагдыры<br />

тыгырыкка камала тускен сайын курбандык куныньщ арта<br />

беретшш акыл-санамен угынган жэне угынган сайын халкына<br />

деген суйюпеншшп мен перзентпк махаббаты арта беретш нагыз<br />

каЬарман тулгасында кара керсетедь<br />

“ Сонда, 96-6.

341 М1РЖАКЫП ДУЛАТУЛЫ (1885-1935)<br />

Дулатры акындышньщ алтын жалауындай, туган eni ушш<br />

eMipiH екшишз курбан етуге сэт сайын дайын турган жанагыдай<br />

жанкешп адамнын аузынан жалындап ш ыш п, ел аузында<br />

жатгалып калган “Шагам” атты влендеп:<br />

Кдлганша жарты жанкам мен сенда,<br />

Пайдалан шаруана жараса, Алаш!19 -<br />

деп кел етш халык алдындагы, ар алдындагы ант ce3iHin айнымас<br />

акикатгыга “Сырым” атты еленде:<br />

Кеэдеген ок, сермеген кылыш болса да,<br />

Тэуекелдеп каскайып кезд1 жумармын20, —<br />

деген uieuiiM аркылы жана 6ip куш пен берки туседк Акыннын вз<br />

сертше ceHiMfli екенше кумэнданбайсын, ейткет, ол халкынын<br />

бакьгты ушш Kypecin етуш жай 6ip келдененнен тап болган<br />

кездейсок шаруа деп карамай, KpipeT кушшщ ез мандайына<br />

жогарыдан жазып Ж1 берген yneci деп кабылдайды.<br />

KiM ушш тусам, сол ушш елу — борышым,<br />

Мшдет кылып косканы маган кранын31.<br />

0з тагдырын осындай бшктен тусшген акын, жогарыда<br />

келпршгендей, “Мун” атгы елешнде журтына:<br />

Мен не болсам, болайын саган садака, —<br />

деп таусыла айтса, “ Арманым” деген шыгармасында:<br />

Аяусыз жаным, мен 6ip курбан латын,<br />

Болса алуга каным себеп мурадын,<br />

Болайын суйшпй, жрдызы жанып бакытгын,<br />

Сен керкейш деп ecrice крагам ” , -<br />

деп тарыккан квшлдщ туктршдеп асыл ансарын одан бетер<br />

актаратусед!.<br />

Ахмет Байтурсынрынын будан сал бурынырак жазган 6ip<br />

вленшдегг.<br />

11 Сонда, 91-6.<br />

* Сонда, 92-6.<br />

11Сонда.<br />

“ Сонда, 95-96-66.

КАЗАК ЭДЕБИЕП НЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1 9 1 7 ) 342<br />

Кинамайды абактыга жапканы,<br />

Киын емес дарга асканы, атканы, —<br />

дейтш жолдар мен жанагы М1ржакып шумактарын казак<br />

поэзиясындагы азаттык такырыбын жана 6ip сатыга кетерген,<br />

сейтш, кейш р ы дэстурге айналган урдю улгкл деп багалауга<br />

болады.<br />

Эрине, Ахмет те, М1ржакып та б р сездерде ез ем1рлерш аяусыз<br />

кергенджтен, жандарын тастай алмай жургенджтен айтпаган.<br />

9здер1 eMipnepiH арнаган максат бшпн, мурат i3rmiriH терен<br />

тусшш, сезшгенджтен айткан. Ал муны айта алган акыннын ел<br />

KaciperiH жеке ез басынын кайгысындай кабыдцап, сол ушш букш<br />

жан-журепмен егтле кушренеп'ж де TyciHiicri болса керек.<br />

Айталык, “Оян, казакташ” 6ip елевдершде Дулатры халыктын<br />

басындагы ауьф хадш ез журеп'мен калай сезшетшш:<br />

деп, немесе:<br />

Ah десен шгген кайнап шыгар жалын, —<br />

Сейлесем мунын бэрш киял буып,<br />

Кападан imiM оттай жанасьш да, —<br />

деп булыга айтатын болса, енш еюталай курес устшдел ауьф<br />

халде ез басынын жеке касфетшдей суреттеп, iunci шерд1 жанагы<br />

“Шагымда” сыртка былай шыгаралы:<br />

Тамшылап кезден аккан бул суык жас,<br />

Балкытып кашан еригер журеюч тас?<br />

Кдламнан жылап аккан кара бояу,<br />

Жазылып кагазга сен журтка кыл паш.<br />

Журектен кашан шыгар кадалган ок,<br />

Жандырган жанды накак сенер ме шок.<br />

Кджыган кам кениш 6ip квтерер<br />

Жанымда жаны ашитын адам да жок.<br />

Сондагы акын жанын ойсырата куйзелпп турган себеп 6ipey<br />

гана:<br />

Каптап тур кунбатыстын кара булты,<br />

Адасып сэуле кермей казак журты23.<br />

23 Сонда, 91-6

343 М1РЖАКЫП ДУЛАТУЛЫ (1885-1935)<br />

Курес жолынын кедерп-бегеттер1 кебейш, халыктын басындагы<br />

кара тунек калындай тускен сайын, сонын жангырыгындай елен<br />

кейшкертщ кайгы-зары да теренаей бередь “CeHiMCi3 басым,<br />

пайдасыз жасым арманда” деп басталатын “Мун” атты 6ipiHiui<br />

еленде (жинакта осындай 6ip такырыппен жазылган ею шыгарма<br />

бар —ред.) жогарьщагы кезден тамшылаган суык жас орнына енш<br />

кан соргалайды. BipaK, соган да селт етш, намыска кызар жнтт<br />

жоктыш акын жанына канды жастан да каттырак бататын секши.<br />

“Кажыган кешл” атты елен бастан-аяк тугелдей шерл1 эуенге<br />

курылган. 9p6ip жолынан аса 6ip терен нала, нэубеттщ леб1 есетш<br />

бул еленнщ лирикалык каЪарманы 6ip кезде жуйрж киялдын<br />

жетегше epin, туган ел мен ескен жерден безш, киын кияларга<br />

кулаш урып кеткенде, 6ip ауык езш жел айда Fan канбактай ce3iHin<br />

журсе де, алдымнан турак, пана болатьш 6ip сай кезде сер деген<br />

умггке иек артатын. BipaK ол yMiT акгалмады.<br />

Сай орнына душар болды терен жар,<br />

Мезпл жетпей шыгу киын, e3i тар.<br />

Достык саны нольге калып азайды,<br />

Бой балкытып юмш epiTep шыккан зар?!<br />

Сондагы каЬарман жанын кулазытып, зар шекпрген не нэрсе?<br />

Онын жауабын влекши келеа шумактарынан табамыз.<br />

Кеп кулага макгаменен тыгулы,<br />

Каскыр куып ур1ккен койдай ыгулы.<br />

Кубыжык бар десе корыккан бал адай<br />

Су журек боп сорлы казак бугулы.<br />

Tirrri, осыган да карам астан, “жалыны ыстык жас гумыры<br />

шыдатпай” алып ушкан албырт жан “кайралган encip болаттай”<br />

карсы шауып, басын тау мен таска урып-ак жур, ез бойындагы<br />

eHep-6uiiMfli журтка аямай шашьт-ак жур. BipaK 93ipre одан<br />

шыккан нэтиже жок. Мше, акыннын ез басын шын бакытсыз<br />

сезшетш Ke3i дал осы туе. Сондыктан да ол адаскан халкына сэуле<br />

туармей, Tynepin турган кунбатыстык кара бултын тагы да еске<br />

алып, шагынуга мэжбур:<br />

24 Сонда, 93-6.<br />

Жаудын бетш кажып турмыз бура«лмай,<br />

Бурмак тупл шыдап карсы тура алмай.<br />

Куншн квзш кап-кара булт жасырып,<br />

K ym M cipen нурын шашып шыга алмай24.

КЛЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС КЕЗГ (1900- 1917) 344<br />

‘Тазиз басым кутала алмай жаладан” деп басталатын “Мун”<br />

атты eKiHiui еленде 6ip кезде 6eTi кайтпай касарып турран кептщ<br />

жауы ещц акыннын “жагасынан алып жармаскан” жеке ез жауы<br />

болып суреттеледк Соран назаланган лирикалык кейткер “жанына<br />

ауыр тас баткандай журеп жаншылып, бойьш билеген ашу-ызасы<br />

тамыр-тамырын куалап, кернеген кекке айналады. BipaK озбырлык<br />

кулп устем болып, дегеш журт турранда, эдшет жокшысынын езш<br />

кузрын талаган сункардай сезшбеске лажы жок.<br />

Журеп “халкым” деп сорып, сонын бакыты жолында жанын<br />

жалдап, басын байлап журген кайсар ерд1 торьпстьфатын осы<br />

сиякты ашык курестщ шамадан тас киындыктары мен каушкатерлер1<br />

6ip болса, онын кешлш жасытып, жхгерш кум кылатын<br />

тары 6ip Kaciperi бар. Ол —жанаш “ел1м-ел1м!” деп шарк урып<br />

журген акынга букара тарапынан керсетшген самаркаулык пен<br />

енжарлык. Сотан кынжылып, камыгатын кезде pi жогарыда<br />

карастырылган елендерде сез арасында келпршл кеткен: “Кеп<br />

кулага мактаменен тарулы” (“Кажыран кешл”), “Б р не гажап,<br />

журт керен боп калган ба” (“Мун”) деген сиякты ренш сездерден<br />

6ip байкалган-ды.<br />

Ал еши сол самаркаулыкгын аяры iniia наразыл ык пен жымыскы<br />

жаулыкка айналса ше? Акын езшщ ен улкен шарасыздыгын осы<br />

жерде мойындайды, амалынын эбден курыгандырына кол койып<br />

налиды.<br />

Акыннын онашалыкта кецш жабыркап отырып (абактыда<br />

етюзген кеп кундершщ 6 ip i болу керек — ред.), ойга кеткен<br />

шаганда, езше таныс ем1рдщ эр турл1 KepiHicTepiH кезге елестетш,<br />

эр Typni жардайда ездершше кун кешл журген адамдарды, олардын<br />

6ipi Kynin, 6ipi жыл ап журген керегар халдерш ой жузвде Kepin<br />

отырып, солардын арасындагы езшщ куйш “Киял” атты елещнде<br />

ол былай суреттейш:<br />

Мен-дагы жылаг аннын 6ipi екенмш,<br />

Кайгырып соларды ойлап жур екенмш.<br />

Аямай каны 6ipre кастык кылып,<br />

Шыга алмай 6ip туйыкта тур екенмш.<br />

Суйккен, сез берккен замандастан,<br />

Кдншасы хал бшскен, амандаскан,<br />

Сырт берген, кол сиггеген, Ke6i умыгкан,<br />

Мен MiciciH буларды ойлап киял баскан25.<br />

25 Сонда, 94-6.

345 М1РЖАКЫП ДУЛАТУЛЫ (1885-1935)<br />

Осындай ауыр ойдын зш басып, жадау кенщш одан сайын<br />

жудете тускен 6ip шагы “Арманым” атты елецде де торыккан<br />

кеншдш зарындай болып естшедк<br />

Мендей MicKiH бар ма екен хактын кулында,<br />

Кереказ болган енбеп еткен акы алмай.<br />

Мен дос керсем, меш санап душпанга,<br />

Айтканымды алтыза алмай еш жанга...26<br />

Бул сездер заманынан сэл ертерек туган санагер адамнын<br />

жеке басынын KacipeTi бол умен 6ipre, б1здш халкымыздын<br />

KyHi осы уакытка дейш етегшен тартып келе жаткан енжар<br />

бейтараптыгынын белпа екендегш б р жерде еюшшпен айтуга<br />

тура кед еде.<br />

Акыннын ез басынан кеп кешкен мундай “мюкшдйсп” 6ipa3<br />

жинактап жетюзген елен! —“Кайтер едш?” Бул шыгармада ылги<br />

сэтЫздекке ушырап, орнына келмей жаткан ютердщ аукымы<br />

узын-ыргалы. Кейшкердш умггпен созган колын кагып тастайтын<br />

тагдырдын каталдыгынан бастап, он iciHiH TepicKe жорылуы<br />

сиякты жеке сэтаздектердо коса, б1рсыпыра Kepi нэтижелерден<br />

жанга бататын жайсыздыкгары взбектеледе. Солардьщ шпнде<br />

ecipece кинайтындары:<br />

Жан ашыган сез1нш душпан керш,<br />

Конырайып достарын салкын тартса.<br />

Суык жылан араннан Kecin erin,<br />

Сенбейтугын есектщ отын жакса.<br />

Жаныц суйш барганда сенен безш,<br />

Жокгай болса душпаны сенен баска.<br />

TipmiiiiKTeH кеншн негып кайтпас,<br />

Енбегщ болса епндей еккен таска?27<br />

Осындай сурак келденен тартылып отырганда, кенш куйрек<br />

адамнын месел1 кайтып, унжыргасы Tycyi ете занды болып KepiHep<br />

едь BipaK еден кейшкершщ бул туста да тауы б1ржолата шагылып<br />

калмайды, кеп журттан туншсе де, ол келешектен кудер узбейдк<br />

Адаспаса иесш табар бул сез,<br />

Магынасы шакырып дабыл какса, —<br />

деген сен1ммен шгерщен yMiT кутеда. Бул — шынайы курескер<br />

26 Сонда, 95-6.<br />

27 Сонда.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1 9 0 0 - 1917) 346<br />

табигатынын манызды 6ip кыры.<br />

“Азаматка” енпзшген б1ркатар шыгармаларында автор алгашкы<br />

жинакгагы агартушылык идеясын uirepi карай жалгастырады.<br />

Булардан да арада еткен аз жылдын езгерютерше байланысты<br />

акыннын халыкгы окуга, енер-бшмге шакыруы — бурынгыдай<br />

жалпы уран туршде болмай, бупнп куннщ зэру кажеттерше карай,<br />

накгы мшдет туршде кабылданады. Мэселен, “Газет-журнал”<br />

деген еленде дуниеде болып жаткан окигалардан хабардар болып,<br />

кещл кезйш ашык устау ушш елге тарайтын баспасез органдарын<br />

жаздырып алу кажеттш айтылады. “Айкап” журналынын шыга<br />

бастауына жэне онын ею жылдыгына арналган елендерде, сондайак,<br />

“Жастарга” атты арнауда да, халыктын санасына санылау<br />

енпзш, оган дурыс жолды нускап отыру окыган азаматтардьщ ен<br />

6ipiHiui борышы етш керсетшед1.<br />

“Я, Алла” атты философиялык ойга курылган узак шыгарманы<br />

осы борышты акыннын 03i калай аткаратындыгына айкын мысал<br />

деп карауга болар еда. Онда табигаттын неше турл1 кубьшыстары<br />

мен дуниеде кун сайьш кездесетш не килы окигалардын сырсипаты<br />

мен себеп-салдарлары тусщщршедь Адам баласынын<br />

TipininiK карекетш, солардын шпнде ез халкынын енер-бшшнен<br />

бос калып келе жатканын кынжыла айтуды акын бул туста да<br />

есшен шыгармайды.<br />

Жинактьщ ен басында турган “Таза булак” аттас еленнщ женжосыгы<br />

езгелерден белектеу сиякты. Акын мунда езшщ рухани<br />

устаздарынын 6ipi Ыбырай Алтынсариннщ осы атты гибрат<br />

энпмесш елен етш кайталайды. 1 шшде айтылатын ой туйнп<br />

езгертшмейд1. Соган Караганда, елен авторы eMipre кезкарастары,<br />

айналысатын KocinTepi эр алуан, акыл-ой дамуынын эр турш<br />

сатысында турган адамдардын табигат кубылыстарын, жалпы<br />

ем1рлж максатты калай тусшетшдт олардын пршшйсге устанган<br />

максаттарына байланысты екенш керсету болган тэр1зд1. 1шю<br />

магынасына унше карасак, автор солардын бэршен халыкка<br />

кызмет етуд1 артык керетш1 байкалады.<br />

“Жут” деген еленшде Доныз жылгы (1911 жыл болуы керек<br />

—ред.) апаттын непзшде кеш пел i елд1Н "пршшпндеп бейкамдык<br />

пен шаруага кьфсыздыктын ауыр зардаптары сыналады. Акын<br />

гасьфлар бойы калыптаскан TipmuiiK салтынын Tepic жактарын<br />

накгы мысал аркьшы дэлелдеп, табигатка тэуелд1 болмаудын<br />

накты жолдарьш усынады.<br />

бзшщ элеуметпк муратына, саяси максатына, туган халкынын<br />

бакытты болашагына соншалыкты кулай бершген азамат акын<br />

дарьшында жогарьщагы ею жинакты талдау успнде кез1м1з жеткен<br />

арынды ас как екпшмен, курескер OMipiHiH эр турл1 кезещн<br />

бейнелейтш куйшш, еюнпи сарындарымен 6ipre окушынын<br />

журек пернесш шр етюзетш нэзйс сезшге толы жумсак лиризм де

347 М1РЖАКЫП ДУЛАТУЛЫ (1885-1935)<br />

табылады. “Сулу кызга” деген 6ip гана еленнщ ез! —осыган айгак.<br />

Сулу кыз, калын елден ceHi таптым,<br />

Керд\м де тамашана белден баттым.<br />

Майыскан алтын айдар epxeciciH<br />

Оянган уйкысынан табигатгын, —<br />

деген жолдардагы тал гам тазалыгы;<br />

Кун шалмас, миуанды алмас, адам бармас<br />

Шагынды кузетт1м де андып жаттым, —<br />

деген сеэдердеп махаббатка адалдык;<br />

Жалынын басатугын жалшз езщ,<br />

Свнбестей журеп ме 6ip от жактын18, —<br />

деген сеэдердеп лаулаган сез1мге толы сыршылдык акыннын<br />

махаббат лирикасы саласындагы ашылмаган кеп мумкщщктерш<br />

де, онын адамгершшж принциптерш де айкын ангарткандай.<br />

М1ржакыптын осыдан гасырга таяу уакыт бурын жазылган<br />

“Айрылу” атты елешнщ эсер купи куш бупнгщей сезшедь<br />

Келмеске кетш бара жатып, езшщ вМ1рлж серптмен коштасу<br />

сезвдей есплетш мына 6ip шумактарга зер салайыкшы:<br />

EpiKci3 айырганда менен сет,<br />

Тагдырдын кайтпакшы екен канша кеп?<br />

Мшезш кубылмалы, ракымсыз,<br />

Баскасы танытудан бар ма, теп.<br />

Тасытып журек канын, кездщ жасын,<br />

Сагынтып зарыкгырсын, аямасын.<br />

Лэззат кайгымыздан алар канша,<br />

Жалгыз-ак б1эдщ тшек — соты ангарсын.<br />

Жылама, жасынды сурт кезден, достым,<br />

Баскадан 6ip мен ушш безген, достым.<br />

Ce6e6i айрылудын емес б1зден,<br />

Екенш жауыз жазмыш сезген, достым29.<br />

Бул еленш тагдырдын болашак талкысын акын журепмен<br />

анык сезген кайсар жаннын бупнп урпакпен арыздасканы деп те<br />

кабылдауга болар еда.<br />

28 Сонда, 88-6.<br />

29 Сонда, 100-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1 9 1 7 )___________ 348<br />

М. Дулатры езшщ шыгармашылык кызметшде аудармашылык<br />

енермен де шугылданган. Тэржшалары келем жагынан онша<br />

кеп болмаганымен, онын тагылымдык мэш эжептэу1р. Сонымен<br />

6ipre онын н е т аударганы да назар аударарлык. Мэселен,<br />

Лермонтовтын “Айтыс” атты елешн казак окырмандарына<br />

усы ну аркылы ол патша уюметшщ отаршылдык саясатынын<br />

зардабы баска халыктарга да тиш отырган ын ешкерелейдь Ал ещй<br />

аудармаларыныц керкемдж сапасына келетш болсак, айталык,<br />

Пушкиннен тэрж1маланган “Гул” атты елен кейшп кезендерде<br />

казактын белгш езге акындары жасаган нускаларынан т й т де кем<br />

сокпайтындыгын керем1з.<br />

Жогарыда айтылган птрлерщ жинактай келгенде, М^ржакып<br />

Дулатулынын 61'зге калдырып кеткен акындык мурасы казак<br />

эдебиетшде, онын шпнде жазба поэзия тарихында, манызды орын<br />

алатыньш, 9cipece, табигаты жагынан езше етене жакын Ахмет<br />

Байтурсынулы шыгармаларымен коса ал ганда, жиырмасыншы<br />

гасырдын бас кезшдеп эдебиепм1зде белгш 6ip кезен болып<br />

табылатынын атап айту керек.<br />

М1ржакып Дулатулынын эдеби мурасында ерекше орын<br />

алатын 6ip тебе туындысы — “Бакытсыз Жамал” романы. Бул<br />

шыгарма — казактын жазба эдебиетшдеп проза саласынын ец<br />

аргы бастауларынын 6ipi, ал онын шшдеп осы курдел1 жанрдын<br />

туда бойы тунгышы саналады. Туган эдебиет1м1здщ топырагында<br />

роман деген сез ecruiin кермеген кезде М. Дулатулынын осьщцай<br />

кесек кимылга баруынын 03i автордын каламгерлйс талантынын<br />

жан-жакты болып ерте жетшгенш керсетедь<br />

EipaK, улкен екшйпке карай, акыннын атына да,<br />

шыгармашылык казынасына да узак уакыт бойына катан тыйым<br />

салынып келген кезде, онын проза саласындагы осындай тыннан<br />

турен с алган 1зашарлык рел1 айтылмай, керкем сез енерш1здщ<br />

тарихы dpi бурмаланып, dpi тоналып келген болатын. Ka3ip<br />

ойсыраган б р олкыл ыктыц орны толып отыр.<br />

ГМржакып шыгармаларындагы азаткерлж пен агартушылык<br />

такырыптарынан кейшп 6ip арналы сала — эйелдер мэселесг<br />

Онын б р мdceлe женшдеп ем1рлнс принциптер1 мен адамгершшйс<br />

кезкарастары жогарыда “Ж еар даулары хакында”, тагы баска<br />

елендерш талдау устшде байкалган. Сондыктан, эдебиеггщ<br />

кен алымды улкен жанрына краш урганда, б р сиякты курдел1<br />

такырыпты езек eiin алуы —автор ушш ете занды болып кершедь<br />

Ш ыгармада мал га сатылып, зорлыкпен теназ некеге кеншршген<br />

Жамал атты жас кыздыц суйген жштшен айрылыи, зар шеккен,<br />

акырында жауыз каскейлер зауалынан кайгылы казага ушыраган<br />

тарихы баянд алады.<br />

Романнын KeneMi улкен емес. Шагын хикаят катарлы. EipaK

349 М1РЖАКЫП ДУЛАТУЛЫ (1885-1 9 3 5 )<br />

оган карал жанрльпс аныкгамасына кумэн келттруге болмайды.<br />

Б р - тарам-тарам желшер1 бар, окигалы сюжетке курылган<br />

курдел1 шыгарма. Сол жел1лерд1 катар дамытып, жуйе-жуйесшен<br />

тартымды баяндайтын композициялык курылымы да жинакы.<br />

Кыскасы, сол кездеп окырман кауымнын ерекшелйсгерш ескере<br />

келгенде, бул туынды жана гана аягынан турып келе жаткан жазба<br />

эдебиепм1здщ кекжиепн enayip кенейтш ж1 берген eneyni кубылыс<br />

болганы айдан анык.<br />

Шыгарманын жалпы сипаттамасына кешпес бурын, онын<br />

еленмен жазылган кыскаша Kipicnecbmeri автордын ею ескертуше<br />

назар аударайык. BipiHuii ескерпп отырганы:<br />

Максаты романнын - халык тузетпек,<br />

Жазылган ержкеннен ертеп емес.<br />

EKimnici:<br />

Б р сездо окып керер колына алган,<br />

Иншалла, хаки кат-дур, емес жалган30.<br />

Б р жерден автордын керкем шыгармашылыкта устанатын<br />

eici принципы керем1з. Bipi - керкем эдебиетпн тэрбиелйс<br />

мэшн мойындап, каламынан не туса да, халкынын рухани<br />

кэдесше жарату, сонан сон - шыншылдыкга шыгармага ем1рдщ<br />

ез кубылыстарын аркау ету. Демек, кезшде суыт жазылган бул<br />

шыгарманын аркалаган элеуметпк жуп едэу1р болган.<br />

Расында да, кайгылы хал Курман ауылындагы Сэрсенбай<br />

атты KiciHiH Жамал деген кызынын басында болуы шарт емес.<br />

Мэселе— мундай окиганын сол кездеп казак болмысында екш щ<br />

б1р\нде кездесш, талай жастын обалына калгандыгьшда. Осындай<br />

жаман эдетп мейлшше жазгырып, бар ожданымен карсы болган<br />

жазушы одан арылудын 6ip жолы керкем эдебиет аркылы ететшше<br />

сенещ. Осындай кэмш сешммен, ерекше мудделшкпен жазылган<br />

шыгарманын ез заманындагы халыктын рухани ем1ршде елеул1<br />

кубылыс болып, кезшде туган эдебиетке зор ыкпал е т к е т тусшисп<br />

болса керек.<br />

Суйгетне косыла алмай зарлап еткен немесе катал заннын<br />

курбаны болып кеткен казак кызынын тагдырын жырлау — бгзшн<br />

эдебиетшгзде ертеден келе жаткан дэстур е к е т мэлгм. Бгр жагынан<br />

алып Караганда, сол дэстурдщ жалгасы есептд бул шыгарманын<br />

жанагыдай эсерл\ болуынын 6ip себеб\, мундагы баяндалатын<br />

окига ертеде errin кеткен есю кептщ елес\ емес, ез заманында, кун\<br />

кеше болган, зардабы эл\ талай емгрш шарттатын кесел.<br />

Кейшкерлер\ де — автордын ез\ кезшен керш журтен казак<br />

“ Сонда, Ш-б.

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XXРАСЫРДЫЦ БАСKE3I (1 9 0 0 - 1917)___________350<br />

ауылынын карапайым адамдары. Эркайсысыныц мшез-кулкында<br />

ескен ортасынын, алган тэрбиесшщ табы бар. Сонымен 6ipre<br />

олар шыгарманын идеялык-керкемдж багдарына карай мшез<br />

ерекшелжтер1мен дараланып, кедами жанды бейне туршде<br />

кершедк<br />

Жамал — ез курбыларынын алды болган саналы кыз. Оньщ<br />

бойында болашак урпактын eKini дершктей жана ньпиандар бар.<br />

Молданын алдын керш, зеректнтмен аз уакытта жанаша хат танып<br />

кеткен сауатты кыз. Суйген ж1гтРали да —медреседе окып, онын<br />

устше аздап орыстын тиш уйренген, кез1 ашык, пысык, сыпайы.<br />

Автордын кеп елендершде сынай айтылатын ауыл жастарындай<br />

селендеп бос ка журмей, пайдалы кэсшпен айналысатын icTiH<br />

адамы.<br />

EKeyi де — акын, айтайын деген ойларын елен жолдарымен<br />

эсер/ii етш еркш жетюзе алады. Мунын да езшшк мэш бар. Автор<br />

e3i акын болгандыктан, романга елен араластырьш отырады.<br />

Бул, 6ip жагынан, ecici кисса, дастандар уппстен калыптаскан<br />

дэстурге дес бергендак болса, еюшш жагынан, автордын еркш<br />

кесшетш акындык машыгы кажегп же pi нде кейшкерлер бейнесш<br />

толымдырак eiin ашуга кемектеседь Мэселен, Жамал мен Ралидын<br />

той устшде алгаш рет кеэдесш, танысканда еленмен niiciprecyi,<br />

кейш 6ip-6ipiHe хат аркылы сыр ашканда imici сез!мдерш ойлап<br />

куйшгендеп халш елен аркылы жетюзу1, акырында, елер алдында<br />

Ралига арнаган сонгы хатын зарлы еленмен жазып Keiyi —осынын<br />

барлыгы непзп кей1пкерлердщ рухани дуниесш кещрек, ерйн1рек<br />

жетюзу ушш колданылган керкемдйс эдюке жатады.<br />

Жамалдын калын 6epin айттырган Kyfteyi Жуман —бул екеуше<br />

мулде карама-карсы. Рали мен Жамал 6ip-6ipiH e каншалыкты<br />

жарасымды, жакын, жаркын жандар болса, Жуман кыз угымына<br />

соншалыкты жат, топас, ускынсыз болып суреттелед1. BipaK,<br />

байлыктын аркасында гана адам саналып журген ол езшш жалган<br />

намысын коргауга келгенде TinTi оспадар, томырык, мылкау кушке<br />

айналып шыга келед1. Б1рде — кал ага барып, шаруа тындырмак<br />

болганда, акшанын MepiH танымай, уй1не тенге орнына жай<br />

6ip жез алып келетш надан, енд1 б1рде —кыз оятамын деп жур1п<br />

бетен уйдщ босагасында уйыктап калатын маубас, акырында<br />

Жамалды соккыга жыгып, казасына себепкер болатын айуан<br />

туршде KepiHefli. 0йткен1, ол езген1 бшмесе де, ез flayipiHiH жур1п<br />

турганын бшедк Бул заман —KymiiHiid. Эдшйк сонын жагында.<br />

Бэрше aMipiH журпзетш 6ip гана куд1рет —бак, дэулет, байлык.<br />

Байлык бар жерде пара журедь Ал паранын алдында Рали мен<br />

Жамалды коргаймын деп уэде берген сэудегер Фатхолла да, басы<br />

азат деп колынан Жамалга куэл1к кагаз устаткан улы к та уэдесшен<br />

тайып шыгады.

351 М1РЖАКЫП ДУЛАТУЛЫ (1885-1935)<br />

Кыз экеа Сэрсенбай да —край жарата салган, ез алдына 6ip<br />

бтм . 6з1ндж niKipi жок, мал баккан момын Kici. Не icTece де<br />

агайыннын аузына карап, журттын айтканымен журетш шерменде.<br />

Ол бала керемш деп токал алса да, сол агайыннын уйгаруымен,<br />

бшнкке таласамын деп малын шыгын кылып, акьфы кызынын<br />

басын K ipim ap етсе де, келденен журттын азшруымен icTeftai.<br />

Эрдайьш кыска кайырып, мфдш огындай еткф тшмен<br />

отагасысын nicin алып отыратын Шолпаннын, не айтса да ар<br />

жагында зш жататын Калампырдын cesaepi, юмнщ аузынан<br />

шыкканы белпаз, 6ipaK, жакындар айтты, агайындар уйгарды<br />

деген жалпы сезбен ауыл адамдарынын психологиясын ашатын<br />

юрме диалогтер; романнын басьщцагы жайлауга жана шыккан<br />

ауыддын сырткы caHi, Жамал мен Гали каладан нагашыларына<br />

бара жаткандагы шалкар кел мен дала табигатынын эсем KepiHici;<br />

тагы баска осы сиякты бейнелеу куралдары романнын керкемдйс<br />

дэрежесш кете pin, толыстырып, оган жанрлык айкындык 6epin<br />

отырады.<br />

“Бакытсыз Жамал” романынын казак эдебиетше экелген<br />

улкен жаналыгы сол, ол - езшен кейш дэл осы такырыпты<br />

эр кырынан кете pin, субел1 шыгармалар келпрген мулде тын<br />

дэстурдш бастамасы болды. Будан кейш ше-шала дуниеге “Калын<br />

мал”, “Шуганын белпсГ, “Камар сулу” сиякты шыгармалар<br />

—эдебиетгщ болашагын айкындап кеткен эркайсысы жеке-жеке<br />

кубылыстар едк<br />

М. Дулатулы романнан кейш арата 6ipa3 жылдар салып, тагы<br />

6ip тын уршсте купли сынап кермек болды. Енш драматургия<br />

жанрына бет бурып, “Балкия” атты пьеса жазды.<br />

Шыгарманын непзп мазмуны да, онда кетершген мэселенщ<br />

memiMi де романдагы Tapiaai. Мунда да непзп окига баягы<br />

калынмал атты кырсыктын зардабын шегш, суй ген адамына бара<br />

алмаган кыздын тагдыры тешрегшде ербрш.<br />

Балкия да — Жамал сиякты, аукатты адамнын уйшде ecin,<br />

ауыл мектебшен азын-аулак бшм алган, хат танитын сауатты<br />

кыз. Осы ауылдагы жэдит MyraniMi Касыммен кенш косысьш,<br />

кал ага кашады. Бфак ауылдагы болыс атасы мен р ы к эюмдердш<br />

6ipifoceH озбьф Kymi б р жолы да басым Tycefli. Касым усталый,<br />

Балкия болыс шабармандарына колды болады.<br />

E ipaK пьесанын роман окигасынан едэрр езгешел1ктер1 де бар.<br />

Касым —ауылда бшм таратып, балаларды жанаша окытып журген<br />

агартушы гана емес, саяси курескер де.<br />

Ол ауылдагы аукатты адамдарды молдага зекет бермей, ез<br />

ерйсгершмен мектептш корына епазшпер деп упттейш. Патша<br />

уюметшщ саясаты халыкка карсы. Казак сиякты багынышты<br />

халыктарды надан куйшде устауды кездейд1, мектеп, тагы сондай

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX ГАСЫРДЫН БАС KE3I (1900- 1917) 352<br />

элеуметпк кызмет орындарын ашпай отыртандары да сондыктан,—<br />

деген сиякты пшрлер таратады. Осы cemepi ушш ауылдаты<br />

наразы адамдардын херсетшдасше шшш, саяси кылмысты репнде<br />

тупсынга альшады. Расында да, калата келтеннен хейш ол мандаты<br />

Ахметжан, Кртас сиякты окытан азаматгармен 6ipre астыртын<br />

жумыстагы адамдармен байланысты болады, оларга елден акта<br />

жинасады.<br />

Б р эрекетгер елде демократияшыл азаттык козгалысы етек<br />

алып келе жаткан кезещй мегзейдь Мэселен, сез арасында<br />

окитанын 1905 жылгы манифестен кеййпрек кезде болып отырганы<br />

айтылады. Демек, пьесадагы хальпс камын ойлаган, ртты к санасез1мдер1<br />

оянган, кез1 ашык азаматтар тещрегшдеп бекара екщдер1<br />

мен бай, болыс, молда ьпспалындагы паракор, зорлыкшыл,<br />

жарамсак, жеб1р адамдардын ею р а й болып белшушен осындай<br />

белгш6ip саяси ахуалдьщ шындыты байкалады.<br />

Драмалык шыгарманын кейшкерлер1, эдетте, накты ic устшде<br />

хершеш, ал баска жайда олардын мшез ерекшелжтер1 ез сездер1<br />

аркылы гана танылуы мумкш. Осы ережеш непзге алган автор<br />

езшщ басты Keftimcepi Балкияны алгаш рет перде ашылганда-ак<br />

ойын букпеаз ашык айтатын, шугыл м1незд1, 6ip беткей, батыл<br />

кыз етш керсетедк<br />

“Дуниеде кыздан сорлы бар ма екен?! Юм мал берсе, соган кете<br />

бергеш. Калынмалды шыгарган кандай керщде exiprip екен!..”<br />

Сахнадагы ен 6ipimni монологынан келпршген осы<br />

узшшнш езьак Балкиянын жеке басына онайлыкпен зорлык<br />

журе коймайтынын антартады. 03i женшде гана емес, езге<br />

курбыларынын басындагы халге де ол шиыршык атып, шутыл<br />

наразылык бшд1ред1.<br />

“Кдлияны корме ftMiciH. Елудеп шал га катьщ устше барып,<br />

солган гулдей болып отыртанын. Бишара Калия. Обалыц экене,<br />

шешене болсын!”...<br />

бзшен 6ipep урпак бурын еткен апалары айта алмаган жазтыру<br />

сезш ашынып айткан Балкиянын еюталай болганда кай icTeH<br />

болсын тайынбайтыны б!рден-ак сез1пед1. Жэне оньщ yiciMi<br />

жалкыга емес, жалпыга, талай замандар бойы мызгымай келе<br />

жаткан тэртшке карсы багытталган.<br />

“Ак бата (кекетш), аруакка шет боласын дейтшдер1 бар...<br />

Батасыз кетюрлер, баталарын бузылмактугш, тас-талкан болсын...<br />

0MipiMine куншкте xypepiM жок”31.<br />

Тагдырлас курбысы Жамал да ауызга алмаган б р сездерге<br />

карап, Балкияны айта шапшыган асау мшезш, шайпау тщш, адуын<br />

кыз екен деп калуга болар. BipaK, ол катал занга гана каткыл MiHe3<br />

31 Сонда, 166-6.

353 М1РЖАКЫП ДУЛАТУЛЫ (1885-1935)<br />

танытады. Осыдан сэл уакыт еткеннен кейш Кдсыммен бас косып,<br />

калага баргандагы Бал кия MiHe3i —мулле бас каша. Сыпайы, нэзж,<br />

акжаркын. Cyftiicri жар, сетмш жолдас. внер-бипмге, мэдениетке<br />

умтылган талапкер.<br />

Касым мшез1ндеп ceHiM, ождан 6epiiairiH жетюзгенде,<br />

автор осындай булталагы жок, 6ip айтар, табанды, батыл жштп<br />

C93i мен iciHeH б1рдей ангартады. Балкияга жазган хаттарына<br />

Караганда, кыздын бойындагы тэуекелшицйктш 6ipa3bi суйген<br />

жiriтiнeн ауыскан сеюлдк Эдшетаздж пен зорлыкка ымырасы<br />

жок, нашарларга жаны ашыгыш, бэршен халык муддесш жогары<br />

санайтын саналы мугал1м ауыл адамдарымен аралас-кураласта<br />

да осы табигатынан айнымайды. Эрдайым ез ортасыньт мандай<br />

алды азаматы болып KepiHefli.<br />

Пьеса 1922 жылы жазылган. Бул — М1ржакыптын белсенш<br />

когамдык кызметке араласканнан кейшп алгаш рет усынган<br />

келе мл i енбеп. Автордын драматургия саласында тунгыш калам<br />

cinTeyi бола тура, жанрлык Hi канык, керкемдпс nieniiMi ойдагьшай<br />

шыккан, сейтш, журтшылык тарапынан жылы кабылдау тапкан<br />

бул туынды сол кезде Орынборда, тагы баска калаларда керкем<br />

енерпаздар ушрмелержде койылып, сахналык OMipiH де 6ipa3<br />

жалгастырган. Осы жагынан альт Караганда, муны кеп узамай<br />

eM ipre келген улттык профессионал театрымыздьщ алгашкы<br />

репертуар корын курауга cenTiri тиген шыгармалардын 6ipi деп<br />

багалауга болады.<br />

Mipжaкып шыгармасындагы эйел тагдырыньш бурынгы<br />

замандагы кайгылы-кааретп окигаларын суреттейтш шыгармалар<br />

дурюш осындай. Солармен 6ipre бул такырыптын жана тарихи<br />

жагдайдагы когамньщ туб1рл1 езгерютерш кетерген туындылары<br />

да болган. Мэселен, “Кызыл Кдзакстан” журналында жарияланган<br />

“Мен азатпын, сен де азат” дейтш елеш осыган дэлел.<br />

Такырыбынан KepiHin тургандай-ак, жана курылыста калынмал,<br />

эменгерлйс сиякты ecici, Tepic эдеттерге зан жузшде тыйым<br />

салынып, казак эйелше саяси, азаматтык теншк жарияланганнан<br />

кейшп бул шыгарманын пафосын —акыннын бурынгы зарлап<br />

еткен кейшкерлершш кундердш кун i нде арманьша жеткен<br />

муратты нэтижеа деп карауга болар еш.<br />

М. Дулатупынын ipi жанрларда калдырган мураларынын 6ipi—<br />

“Бурют кеп” атты поэмасы. Ауыз эдебиетшш аныз, ертегшерге<br />

курылган кисса, дастандары улпсшде жазылган бул шыгарма—<br />

акыннын езге туындыларынан 6ipuiaMa окшаулау турганымен,<br />

жалпы идеясындагы доска адалдык, касею опасыздыкка карсы<br />

наразылык жалпы акын шыгармашылыгынын рухына жат емес.<br />

Кайта, адам мшезшдеп жауыздыкка карсы кьфан кустын айбат<br />

шепп, neciHiH кепн алуьшан М. Дулатулы поэзиясьша тэн

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС КЕ31 (1900-1917)___________354<br />

романтиканыц айкын нышанын кергендей боламыз. Б1ркелю<br />

асерл1 жазылган бул дастан кезвде ауыздан ауызга тарап, жиынтойларда<br />

домбырашы, энпп жйтгтердщ суй in айтар елен-жырына<br />

айналганын еске алганда, бул шыгарманы да М1ржакыптын<br />

акындык енершщ 6ip б и т деп багалауга болады.<br />

* * *<br />

ГМржакып Дулатулы — Ахмет Байтурсынулы сиякты, казак<br />

эдебиепнде сын жанрын еркендетуге ен алгашкылардын 6ipi<br />

болып улес коскан каламгер. Ол эдебиеттш когамдык ролше<br />

ерекше маныз бере отырып, езшщ акындык кабшетш саяси<br />

курестщ ен епмш, ен уытты каруы деп бищ жэне сондай кару етш<br />

тамаша пайдаланды.<br />

“Оян, казактын” KipicneciHfle: “Эрим ез колында барына<br />

жомарт болатыны секшш, мен де ез маглуматымша, бишара<br />

халкымызга пайда келпрмек амалында ушбу рисаланы жаздым”,—<br />

деу1 осынын айгагы.<br />

Автор эдебиетгщ элеуметпк манызы женшдеп бул кезкарасын<br />

жинактын сонындагы “Сез акырында” да пысыктай туседе.<br />

Сондаш онын улп етш усынары —Крылов, Пушкин, Лермонтов,<br />

Гоголь, Тургенев, Толстой сиякты орыстынданышпан cypencepnepi.<br />

Акын оларды ен алдымен ез халкына жандары ашып, сонын<br />

камын ойлаган азаматтары ymiH багалайды. С оган жалгастыра<br />

ез1мпден шыккан солар тендес акындарды атайды. EipiHmi орында<br />

турганы— Абай, сонан сон Ахмет Байтурсынулы. 8p6ip сезш<br />

халыктын кэдесше жаратып, айналасына енер шашкан енегел1 сез<br />

иелер1 катарында Акмолла, Нуржан, Шеже, Орынбай, МэшЬур-<br />

Жусш аттары аталады. Олардын ен багалы касиеп репнде елен<br />

сезд1 жеке бастарынын KyHKepiciHe пайдаланып, арзандатпаганы<br />

айтылады.<br />

Муны М1ржакып елендер1ндеп азаматтык эуещй орныкгыра,<br />

толыктыра тусетш белгш 6ip жуйеге тускен эстетикалык кезкарас<br />

дэрежесшде тусшген лэз1м.<br />

М. Дулатулы тагы да Ахмет Байтурсынулы сиякты, эдеби сын<br />

жанрындагы тырнак алдысын Абайга арнады. Улы акыннын<br />

кайтыс болуынын он жылдыгына орайластырьш, ол 1914 жылы<br />

“Казак” газетшде арнайы макала жариялады.<br />

Бул макалада автор Абайдын профессионал жазба эдебиетнздщ<br />

непзш калаган улы классик ретщдеп ролш былай деп ете дал<br />

басып айткан: “Эдебиепмаздщ непзше каланган 6ipimni юрпш<br />

Абай ce3i, Абай аты боларга керек. Абайга шейш казакта колга<br />

альт окырлык, шын магынасьшда казак адебиеп дерлж 6ip<br />

нэрсе жок едь Абайдын 6i3re кымбаттыгы да —сол. Бэлки, мунан<br />

кейш Абайдан уздгк артык акындар, жазушылар шыгар, 6ipaK, ен<br />

жогаргы, ардакты орын — Абайдш, казак халкына сэуле 6epin,

355 М1РЖАКЫП ДУЛАТУЛЫ (1 8 8 5 -1 9 3 5 )<br />

алгашкы аткан жарык жрдыз - Абай”.<br />

“Казак” газетшщ бетщце М1ржакып эр турл1 календарлык<br />

даталарга беМмдеп эдебиет, енер такырыбына узбей макалалар<br />

жазып, казактын акын-жырауларын, баска да бауырлас<br />

халыктардын белгш каламгерлерш насихаттап отырган. Солардын<br />

шпнде, мэселен, казак халкынын фольклорлык ескертюштерш<br />

жинаушы Эбубэюр Дипаев, татардын классик акыны Габдолла<br />

Токай туралы макалаларын атап етуге болады. Бул дэстурд1<br />

MipxaKbin кенес тусында, баспасез орындарында icTen журген<br />

кеэдерщде uirepi карай жалгастырды. ¥зак жылгы ж урналиста<br />

кызметшде онын каламынан талай-талай энпме, очерктер мен<br />

публицистикалык толгаулар да туган.<br />

Солардын барльтгынын басы 6ipiicripi л in, жогарыда<br />

карастарылган керкем шыгармаларымен коса, ею мыныншы<br />

жылдардын бас кезшде бес томдык академиялык басылым<br />

тур1нде жарык кердь Б р бастаманы букш eMipiH туган халкынын<br />

бостандыгы мен бакьггы жолында сарп еткен улы азаматтын eciM iH<br />

мэнп есте сакгау жэне окушы жастардын м1ржакыптану iciH e<br />

косылган елеул1 улес деп багалаган жен.

FYMAP ЦАРАШ<br />

(1875 -1921)<br />

Ахмет пен Жусшбек, Магжан мен<br />

М1ржакып, Шортанбай мен Шэкэр1м, Дулат<br />

пен Мурат, Эбубэюр мен Шэнгерей сиякты<br />

кенеспк жуйенщ кыспагына Ke3irin, асыл<br />

муралары б1ркатар жылдар окушы назарынан<br />

тыс калган эдебиеп\шдщ кернекп<br />

тулгаларынын 6ipi —Гумар Караш.<br />

Ол — айтулы акын, ойшыл-философ,<br />

халкын енер мен гылымга, берекел1 ел болуга<br />

ундеген агартушы-кайраткер; дш-шаригат,<br />

имандылык жолын, араб, парсы, TypiK, татар,<br />

башкурт тшдерш жетж бшген гулама-ахун,<br />

“Кдзакстан”, “Дурыстык жолы” сиякты газеттер мен “Мугагнм”<br />

журнальт шыгару ушш кызу атсалыскан баспасез жанашыры.<br />

Гумар Караш 1875 жылы 1шю Бекейлжте Кыркудык деген<br />

жерде туган. Бул enip Ka3ip Батые Казахстан облысы, Ж этбек<br />

ауданына карайды. Экеден жастай жепм калса да, агайынтуыстар<br />

камкорлыгымен эуел1 ауыл молласынан окып, хат<br />

танып, сауат ашады. Кейш Гумар Жазыкулы, Ысмагул Кдшгари<br />

сиякты моллалардан, Жалпактал (Ka3ipri Фурманов елд1 мекеш)<br />

каласында Губайдолла Галжеев хаз1реттен дэрю алып, сол Kici<br />

устаган медресеш бтрещ . Будан сон 1902-1910 жылдары e3i<br />

туып ескен ауылында, Тшешшсай, Борсы мекендершде жэдетше<br />

(жанаша) бала окытады.<br />

Гумар Караштын мектеп, медреселерде казакша, орысша<br />

пэндерд! катар окытуына, орыс, татар мрашмдерше сабак<br />

берпзуше кожа, моллалар мен жергшкп еюмдер карсы шытып,<br />

“дщ ц бузды” деген желеумен есек-аяндар таратады... Олар<br />

мундай жагамсыз жалаларды удетш, Гумар колга алган оку-атарту

357 М1РЖАКЫП ДУЛАТУЛЫ (1885-1935)<br />

iciHe кедерп, бегеттерщ кебейте туседй Мундай карсылыктарта<br />

карамастан, ез eMipiH халкына гылым-бшш нурын ceyin, эдшет,<br />

игшк жолына арнаган Румар сол жолдан таймаута батыл бел<br />

буады. Ол кейш сол 6ip кезенде думше моллалар мен эпербакан<br />

шонжарлардан тарткан таукыметш бейнелеп, парыксыздык пен<br />

надандыкка карсы кептеген шыгармалар жазды.<br />

Румардын Борсы мекеншде Шэнгерей ауылынын балапарына<br />

сабак 6epyi ем ip жолынын жана багыт алган елеул1 кезет ед1.<br />

Шэнгереймен жш араласып туруы онын ой-epiciHiH кенейе тусуше<br />

ерекше ыкпал етедь Шэнгерей Румарга орыс т т н уйретед1, орыс,<br />

Еуропа жазушыларынын кернекп шыгармаларымен таныстьфады,<br />

басты-басты роман, повестерд1 энпмелеп бередь Румар сол<br />

естиендерш ауыл адамдарына айтьпт таратады. Табигатында зерек,<br />

бшмге купггар Румар эр саладагы орыс тшндеп ютаптарды ез<br />

безмен оки алатын дэрежеге жетедь Бутан дэлел —А.Некрасовтын<br />

“Сотые каЬары” елешн аударуы, Л.Толстой фидософиясымен<br />

таныстыгы сиякты жайлар.<br />

Р.Кдраш жастайынан-ак елен шытарып, ел аузындаты эдеби<br />

мураларды жинастырады. XX гасырдын бас кез1нпе казак даласына<br />

тарайтын арабша, турйсше, татарша, казакша басылымдарды<br />

окып, заман, дэу1р жайын ангара бастайды; эдеби, тарихи,<br />

философиялык ютаптарды iaaeHin журт окиды. Сейтш, ислам дйп<br />

кагидаларын жетйс бшетш Румардын енш дуниелйс тылымдардан<br />

да жаксы маглуматы болады; 1907 жылдардан бастап казак, татар<br />

TinmepiHae шыгатын газет, журналдарда макалалары мен елендерш<br />

жариялайды. Ол елдш элеуметпк eMipiHe араласып, халык муратын<br />

кездейтш ютерге белсене ат салысады. 1911-1913 жылдарда эуел1<br />

Ордада, содан кейш Оралда шыгып турган “Казакстан” газетш<br />

шыгаруга, онын жумысын жолга коюга белсене кызмет етед1.<br />

1905-1907 жылдардагы 6ipiHiui орыс тенкергсшен кейш Ресейде<br />

де, казак даласында да когамга сын кез1мен карап, халыктын<br />

кекейкестз мэселелерш кетеру бел алтаны мэлш. Казак зиялылары<br />

да осы кезде халык, заман хакындагы ойларын елге тарататын<br />

баспасез кажетпгш жаксы туешеш. Сондыкган Р.Кдраш,<br />

Е.Буйрин, Ш.Бекеев, Г.Мусагалиев, Б.Кдратаев, А.Мэмедов<br />

сиякты казак окыгандары “Кдзакстан” газетш шыгаруга куш<br />

салады, аукатты юешерден каржы жинады. Сейтш, Оралдагы ахун<br />

Мутиголла Тухфатуллин мен онын cepiicrepiHiH баспаханасынан<br />

“Казакстан” газета шыгарып турды. Аталган зиялылар газет<br />

бетшде елдш элеуметпк мэселелерш кетередк Газеттеп непзп<br />

материалдарды орысша аударьш жариялап отыруга куш салады.<br />

1912 жылгы Лена окигасьш айна-катеаз жазган “Казакстан” он<br />

алтыншы санынан кейш 1913 жылы жергшкп патша eiciMiHiH<br />

каЬарына ушырап, шыгуын токтатты.

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1 9 1 7 )___________358<br />

Бул газеттш едщ отырыкшылыкка, мэдениетке, оку-бшмге<br />

ундеп, халыктын ой-санасын еаруде елеул1 рел аткарган<br />

nporpeciuin демократиялык багыттагы баспасез болгандыгы<br />

Б.Кенжебаев, Х.Бекхожин, Y. Субханбердина енбектерщде орынды<br />

айтылган1.<br />

Гумар 1910-1913 жылдарда Уфа, Кдзан, Орынбор калаларынан<br />

“Ойга келген пшрлер1м”, “Бала тулпар”, “Карлыгаш”, “Орнек”,<br />

“Тумыш”, “Бедел-хаж” аталатын поэзиялык Ьэм философиялык<br />

алты жинагын жариялайды2. Бул енбектер1 оны б1ркатар турю<br />

тщдес халыктарга Maiuhyp еткендт аян.<br />

Кдзан TOHKepici карсаныда Г.Кдраш Уфа каласында ед1. Ол сол<br />

каладагы дши орталыктын ж ок-ж тк, кемтар, жепм балаларга<br />

жэрдем беру бел1мшде кызмет ететш. Сол кезде оны осы мекеменщ<br />

казны етш сайлайды.<br />

Гумар 1917 жылгы акпан TOHKepiciHe жэне “Алаш” партиясына<br />

умилен карайды. Онын 1918 жылы “Турымтай” жинагында<br />

жарияланган “Керем1з бе?”, “Келер ме екен?”, 1918 жылы 22<br />

январьда “Сарыаркада” жарык керген “Алаштын азаматтарына”<br />

деген арман мен yMince толы елендер1 осы кезенде жазылады.<br />

Гумардын “Неден коркам?”, “KipeMi3 бе?”, “Келер ме екен?”,<br />

“Кун туды”, “Алаш азаматтарына” деп аталатын 6ip кезде<br />

ултшылдык сарынга танылган туындылары бупнп кун тургысынан<br />

Караганда шын мэншдеп халкын суйген, халык тагдырын ойлаган<br />

перзентпк сез!мнен туган терен Te6ipeH icii елендер ед1. Ондагы<br />

непзп ой елшк, б1рлж мэселес1, ез б и л т езшдеп дербес ел болу,<br />

халыкка кызмет ету болатын. Сонымен катар бул елендерде<br />

(“Кун туды”, “Неден коркам?”) жастайынан дш жолын куып,<br />

имандылык эдет-гурып бойына ciuipin ескен Гумардын дуниеш<br />

канды касап, ойран ботка кылып келген тенкерюке сын кезшен<br />

карагандыгын да ангару киын емес.<br />

1Б. Кенжебаев. Кдзак халкынын XX гасыр басындагы демократ жазушылары.<br />

А., 1958, 28 б.; Х.Бекхожин. Кдзак баспасвзш|'н даму жолдары. А., 1964, 86<br />

б.; Субханбердина. Казактын революциядан бурынгы мерз1мш баспасездеп<br />

материалдар. Казак ССР FA баспасы, А., 1963,279-6.<br />

2 Ойга келген тюрлер1м. I жезэ. Орынбор, Уакыт баспаханасы, 1910. Жазган<br />

Гумар эл-Караши; F К (1шю Орда). Бала Тулпар (казак TiniHAe). Уфа. “Шарк”<br />

баспаханасы. 1911; Карлыгаш. Жазган Рабдалла Муштац. Кдзан. “Кэримовтер<br />

баспаханасы”; ернек. Бастырган “Мэдрэсэ-и Галиядагы” кыргыз шэюрттер1.<br />

Уфа. “Шарк” баспаханасы, 1911, жазган Караш баласы Гумар (iniKi ордалык);<br />

Г.Муштац. Тумыш. Бастырган “Мадраса-и Галиядагы” кыргыз жэне казак<br />

nroKiprrepi. Уфа. “Шарк” баспаханасы. 1911; Гумар Карашулы (innci ордалык).<br />

Бэдел-хажы. 1913. Казан, “Умидь” баспаханасы. Таратушы султан ШаИингерей<br />

Бвкеев.

359 FYMAP КДРАШ (1875 - 1921)<br />

Мезплсп ерте тутан таннан коркам,<br />

Жауынсыз кур желдеткен шаннан коркам,<br />

Тантуды, мезгш жетп деп адасып,<br />

Курылган карангыда заннан коркам.<br />

Текгерш жарлы, байды, курып жумак,<br />

Теп-тепс журтка жеткен тойдан коркам...<br />

Асыгас 1стей салган icreH коркам,<br />

Кднцары таскан кара куштен коркам...3<br />

Немесе:<br />

Ею талай ic болып,<br />

Ерге киын кун туды.<br />

Аспанда ай, кун тутылып,<br />

Жер жиЬанды кан жуды...4<br />

MiHe, ойлы акын когамды езгертудщ езге жолдарымен емес,<br />

кан тепспен, кушпен, зорлык-зомбылыкпен жумакка жетуд!<br />

каламагандай. Б р онын eMip бойга алган тэрбиесше, калыптаскан<br />

козкарасьша тжелей байланысты. Жэне мунын 03i акыннын жана<br />

кезенге етуде сан алуан жантолганысына Tycin, рухани курдел1<br />

жолдан еткендтн керсетедй<br />

Гумар 1917 жылы мамырда Ордада еткен Бекей казактарынын<br />

жалпы съезше катысады. Делегаттар акынды Мэскеуде болатын<br />

Ресей му сыл манд ары съезше екш етш ж1бередк Гумар сол жылгы<br />

желтоксанда Орынборда еткен жалпы казак съезше шакырылып,<br />

сонда тартымды баяндама жасайды.<br />

Казан тенкерюш шггей кабылдамаган, 6ipax казактын едщгш<br />

сактайды деп ceHiM арткан “Алашорда” гумырынын кыскальнъгн<br />

сезген Гумардьщ амалсыз жана дэу1рге карай икемделуше тура<br />

келщ.<br />

Халыкка кызмет eiyfli eMipiHiH максат-мураты санаган азамат<br />

акын 1918 жылы дши мансабын б1ржола тастап, елге накты кызмет<br />

ету, элеумегпк eMipre белсене араласу жольгаа ойысады. Сейпп,<br />

тутан ел1 Жэшбекке келедь<br />

Зерттеуип М.Тэж1муратгеп Гумардьщ елге келуш РКФСР ¥лт<br />

icTepi халык комиссариатыньш Мухамедияр Тунганшин баскарган<br />

Казак бошмшщ Мэскеуден Ордага кош in келу1мен байланысты<br />

карайды5. Ce6e6i —сол кездеп казак окыгандары сиякты, Гумар<br />

да халыкка камкор болатын улттык эскери бел1мшен1н болуын<br />

3 Гумар Караш. Турымтай. —Уфа. “Шарк” баспаханасы. 1918; F.K/араш. —<br />

А ,1994,124-6.<br />

4 Гумар Караш. Турымтай. —А., Гылым, 1994,124-6.<br />

5М. Тэжищаттеа. Bi3 бшмейтш Гумар Караш. / / Ана Tiiti. 18.04.1991.

КАЗАК ЭДЕБИЕЛНЩ ТАРИХЫ: XX ГАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 360<br />

калаган. BipaK, ол дэуар олардын бул ойын icxe асырмаган.<br />

Гумар Кдраш М.Тунганшинмен етене таныс, сырлас адам<br />

болган. М.Тунганшин Гумарга заман ауанын, уакыт ынгайын<br />

ангартып, елде мэдени-агарту жумыстарына атсалысып, жана<br />

дэуарге икемделу керекттн, одан езге жол жоктыгын тусйшрсе<br />

керек.<br />

Гумар елге келген сон Ордадагы педтехникумда сабак<br />

бередь 1918 жылгы 2-4 кыркуйекте болган Бокей губерниясы<br />

мугатмдершщ I съезше жэне 1918-1920 жылдарда еткен сол<br />

губерния кенестершщ I, II, III, IV съездерше делегат болып<br />

катысады. IV съезде улт мэселеЫ, тап Kypeci хакындагы niKip<br />

таласы epinireH кезде: “...Алда эл1 талай асатын белдер тур.<br />

Халыктар достыгынын мызгымас болуы 6ip улттын 6ip ултты аякка<br />

таптамауымен тжелей байланысты екенш умытпауга тшстз?<br />

Гасырлар бойы улттык езгшщ тепюсш Kepin, отарлык саясатынын<br />

салдарынан мешеу калган казак ел1 езшщ жаркын болашагын<br />

ынтымактыкпен тжелей байланыстырады...”, —дейттн орныкты<br />

да орынды пшрлер айтады6. Ол осы жылдарда жана кезещи<br />

насихаттайтын “EKeyi ею баска” макаласьш, “Дурыстык жолы”,<br />

“Жана жыл купы болсын” сиякты елендерш жазады.<br />

F.Kapani 1919 жылы Бекей губисполкомьшда 1стейдД, сол<br />

жылы коммунисток партия мушелптне етед1. Оган Ордада<br />

уйымдастырылган айына ею рет шыгатьш “Мугагпм”7 атты тэл1мтэрбие,<br />

гылыми пэн журналынын шыгарушылар алкдсын баскару<br />

жуктеледд. Бул казактын тунгыш педагогикалык журналы ед1.<br />

F.Кдраш осы журналда “Педагогика” атты енбепн жариялайды.<br />

1919 жылдын наурыз айынан бастап шыга бастаган “Мугал1м”<br />

журнальшын небары жен саны гана жарык керген. Аз гана уакытта<br />

азын-аулак саны гана шыгып улгерген “Мугалш” тек тэл1мтэрбиелж<br />

басылым емес, саяси-когамдык, эдеби-этнографиялык<br />

та журнал едй Р.Кдраш сиякты зиялы агартушы акын баскарган<br />

бул журнал ез бетшде сол кездеп саяси-элеуметтж ахуал, оку<br />

агарту iciHin жэШ, халык тарихы мен эдеби муралары эдетгурпы<br />

мен шаруашылыгы хакындагы эртурл1 жанрдагы кептеген<br />

танымдык, тэрбиелж материалдар жарияланган. Гумардын<br />

баласы Faбдoлкaдыp Кдрашев орысшадан аударган К. Маркс<br />

пен Ф.Энгельстщ кыскаша ем1рбаяны да осы журналда жарык<br />

кередь Мунда куж бупнге дей1'н ез мэнш жогалтпаган, улт пен<br />

тш туралы да толганыстар кездеседь “MyraniM” — Е.Караштын<br />

“Педагогика” аталатын манызды енбепн жариялаумен катар,<br />

агартушы-ойшыддын жемгсп де жаркын eMipiHiH 6ip кезещн<br />

ьС.Созак,баев. Агартушы акын —Гумар Кдрашев. / / Жулдыз. 1993, № 4.<br />

7“Мугал1м” журналын шыгарып, таратушы улт icTepi женшдеп халык<br />

комиссариаты жанындагы казак бшпмйнн Бекейлж бвлшшесь

361 FYMAP КАРАШ (1875- 1921)<br />

айкын елестететш, сирек кеэдесетш кымбатты мура.<br />

Гумар Караш XX гасырдын бас кезшде казак даласына<br />

кен тараган “Айкал”, “Мугалш”, “Шора” журналдары мен<br />

“Кдзакстан”, “Казак”, “Сарыарка”, “¥ран”, “Дурыстык<br />

жолы”, “Казак дурыстыгы” сиякты газеттерде сол дэу1рдщ<br />

кекейкесп мэселелер1 хакында елендер мен макалалар жариялап,<br />

мерз1мд1 баспасез бетшде жи! кершей. 1919 жылы “Дурыстык<br />

жолы” газетшщ жумысына онын алка Mymeci жэне белсенш<br />

пршшктершщ 6ipi ретшде кызу атсалыскан.<br />

1919 жылы Ордада казак жазушьшарын 6ipiicripeTiH алгашкы<br />

одак непз1н салып, “Дурыстык жолы” газетш шыгаруы, ез1 туып,<br />

ескен ешрден “Кыркудык” аталатын ауылшаруашылык артелш<br />

уйымдастьфуы Гумардын ел ушш еткен елшеушз енбектерш<br />

таныта туседИ.<br />

Г.Караштын 1920 жьшы 21 маусымда II Бекей губернияльпс<br />

партия конференциясында губкомньщ пленум Mymeci болып<br />

сайлануы, сол жолгы 6ipiHnii пленумда губкомньщ упт-насихат<br />

бел1мшщ MeHrepymici болып беютшу! —азамат акынга халыктын<br />

улкен сешм арткандыгын керсетед1. Онын осындай белсещи<br />

енбеп, кызу да карбалас жумыстары, кызьш эскерге азык-тулж<br />

жинауга атсалысып, ел шйндеп эр килы зиянкестермен Kypecyi<br />

енбегаш —букара жауларынын ызасын келпрмей коймады. 1921<br />

жьшы 12 ceyipfle ак бандьшар акынды Кунаншапкан деген жерде<br />

азаптап елпредг<br />

Гумар казасын жергшiKTi азаматтар жогаргы уюмет орындарына<br />

кайгыра хабар латан. Солардын 6ipi Ордадан Орынборга<br />

жолданган мына жеделхат: “Из Орды. 135. Через Уфу Оренбург<br />

Кирнаркомпрос. 12 апреля убит злодейской рукою бандитов<br />

киргизский общественный деятель, много работавший для нашего<br />

народа, поэт, дорогой наш коммунист Умар Карашев”9.<br />

Акыннын мезгшшз казасы хакында “Казак Tuii” газеп:<br />

“Гумардын атын Россиядагы казак ел1 тугел бшед1 деп айтсак та<br />

eripiicmi болмаймыз. Казак елше бтщ п, пшрл1 кызметкерлердщ<br />

ете керек болып турган заманында Гумар сиякты зор {алымнын<br />

кашкындар колынан кылышпен кескшенш олпршу1 жанды<br />

куйд1ред1, журепм1зге от жагады. Уакытсыз кеткен есш ер,<br />

топырашн торка бол сын, сенщ атын, кызметш казак халкьшен<br />

6ipre жасайды”10, —деп аза туга жазды.<br />

1 Р.Жангожин, С.Сазак/баев. Кдйраткер Гумар Карашев. / / “Казак эдебиетГ’<br />

газет1,1989.29 караша.<br />

9 Бул жеделхаттын фотокеппрмесш осы зертгеу авторына 1921 жылы Гумар<br />

Караштын туысканы, М.О.Эуезов атындагы Эдебиет жэне енер институтынын<br />

байыргы кызметкер! Г. Султангалиева табыс еткен.<br />

'•//Кдзактип,1921. № 136.

КАЗАК ЭДЕБИЕЛНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917) 362<br />

Филология гылымынын кандидаты М.Тэж1мураттегшщ<br />

макаласында Гумар eMipiHiH сонгы кез1 туралы да б1ркатар<br />

пайымдаулар бар11. Ол жасаган жорамалдын 6ipi — Гумардын<br />

елгмше Нуркай байдын тжелей эсер eTyi. Ce6e6i, акын Нуркайдын<br />

жас эйел1 Жаманкызды аса жаксы керген. Осы жагдай кектенд ipreH<br />

байдын ел шинде журген ак бандыларды айдап салуы эбден<br />

ыктимал. Сонымен катар, Гумардын 6ip кездеп жана оку жуйесш<br />

енпзуше карсы болган хашмшш думше моллалар, акыннын дши<br />

мансабын тастап, жана дэу1рге икемделуше ызылангандар —69pi<br />

де пшрлес болып куш 6ipiicripreH. Б1здщше, Гумардын мезгшаз<br />

ел1мше непзп себептер осылар.<br />

Халыктын ардагер перзенп Гумарды еске алу, жоктау<br />

сипатындагы елен, жырлар ел арасында кеп айтылады12. Эаресе,<br />

кен тараганы —кайгылы сепз жол елен.<br />

Гумар eMipiHiH сонгы куш жэне акын казасына арналган сепз<br />

жол азалы елен хакьшда ел аузында эртурл1 энпмелер айтылды.<br />

Мустафа Ысмагулов бул елещн Гумар ак бандылар колынан опат<br />

болар алдында шыгарган екен десе13, Нагима Губайдолла келш<br />

сол кун1 — кагазга жазып, келшше 6epin кеппп дейдк Нагима<br />

дереп мынадай: “...Патшалык дэу1р мен кенестйс кезеннщ MyraniMi<br />

карт шеж1ре1ш ахун Губайдолла Ахметовтын 1901 жьшы туган<br />

Сакыпжамал деген кызы болган. Ол Гумар Караштын Бурхан<br />

деген баласына 16 жасында куйеуге шыккан. 1921 жылы сэтаз<br />

KyHi Гумар Караш уйден аттанарда оны осы келМ атка MiHri3in<br />

салады. Аттанарда келш тщ колына 6ip хат бередь Ke.niHi окып<br />

караса, “Жалгыз мола” деген Гумардын ез колымен жазган елещ<br />

екен. Сол KyHi жолда бандылар тап болып, кылышпен кесюлеп<br />

елпрген. Жазмыштын буйрыгы болар, атакты Гумар Караштын<br />

денеа алгашкьша жалгыз мола болып койьшады. Ce6e6i, улкен<br />

кауымга апаратын мурша болмайды, елде толган банды, сумдык<br />

аштык...”14.<br />

Гумар Кдрашты зерттеуип М.Тэж1мураттеп Батые Кдзакстан<br />

облысы, Кдзталов ауданынын Кдракобда ауылында туратын<br />

Пангалиева Бакыттын естелггш келпредь Сонда Бакыт эжей<br />

ертерек кезде “Гумардьщ женгеамш” деп 6ip эйел келш, акын<br />

"М . Тажшуратов. Б1збшмейтшРумарКараш.//Анаruii, 1991.18csyip.<br />

12 Смагул Жакыпулынын Румарга шыгарган жоктауы. М.О.Эуезов атындагы<br />

Эдебиет жэне енер институтынын колжазба коры. 328 бума, 2 дэптер.<br />

13 М. Тэжшуратов. h i жатыр тепсецде //Казак эдебиеп тарихынын езекп<br />

мэселелер!. А., Казак университет!. 1993,140-6.<br />

141981 жылы Нагима Губайдолла келшшен жазып алып, осы зерттеу авторына<br />

жолдаган Ибатолла Ратауов.

363 FYMAP КДРАШ (1 8 7 5 - 1921)<br />

бейтне дуга окытып, белп орнатып, сепз жол елен жаздырганын<br />

айтыпты15.<br />

Enai 6ip дерек —Кдзакстан Еылым академиясынын М.О.Эуезов<br />

атындаш Эдебиет жане енер институты Колжазба корында<br />

сакталган. Е р корда fw азалы сепз жол елен мазмунына Караганда<br />

Нагима Еубайдолла келш айткан “Жалгыз мола”, Бакыт эжей<br />

айткан “Жапанда” деп басталатын ею шумак (сепз жол) екендт<br />

ангарылады. Колжазба корындаод сепз жол елен мынадай:<br />

Жапанда жатыр екен жалшз гана,<br />

Бэйшешек айналасы жасыл ала.<br />

Басында боз тебенщ жатыр шыдап,<br />

Таптым деп ел талаган жаудан жала.<br />

Казактын турде калган 6ip баласы<br />

Толыгып кемелше келген жасы.<br />

Тагдырдын жарлыгымен жатыр жалшз<br />

Бойыцда жаудан алган бар жарасы16.<br />

Бул еленге ‘Тумар K a6ipiH iH басында досы Насекеннщ<br />

айтканы” деген тусшж бершген.<br />

Хатка туспеген дерекгер ел аузында уакьгг еткен сайын эр TypAi<br />

e3repicKe тусетшш ескерсек, бул азалы сепз жол еленш Тумар<br />

бейтнщ басына досы Нэсекеннщ айтуы кисынга келедк Тумар<br />

женгеа елге кен тараган e3i жатка бшетш еленш акын ескерткпшне<br />

жаздыруы эбден мумюн.<br />

Ал келЬп Сакыпжамалга Гумар 6epin кеткен “Жалгыз мола”<br />

осы елен бе, баска ма? Бул —33ip тушш шешишеген мэселе.<br />

Тумар казасынан кейш келий Сакьшжамал “Асылдарда<br />

асылым” деп басталатын жоктау шыгарып айткан17. Б р жоктау ел<br />

арасына кен тараган.<br />

1люде Кунаншапканда уакытша жерл енген Тумар бейтн кейш<br />

ел азамаггары Кыркрыктагы ата-баба зиратына кеппрген.<br />

Казан TeracepiciHe дейш де, одан кейш де Тумардын элеуметпк<br />

кызмеп мен шыгармашыльпын эрюм эркалай багалады.<br />

Т.Караш акындыгы мен ойлы пэлсапалык пгюрлерше 6ipкатар<br />

казак зиялыларынын штипатпен карагандыгын ангарамыз. Оган<br />

куэ —1911 жылы “Айкап” журналынын 12-санында “Жакын арада<br />

басылып шыгады” деген макал ада акыннын “Балалар трпар”<br />

жинагынын баспага бершгеш айтылады18. Ал сол журналдын 1913<br />

15 А/. ТэжЫуратов. hi жатыр тепсенде //Казак эдебиет1 тарихынын езекп<br />

мэселелер!. А., Казак университет!. 1993,140-6.<br />

|6Э6И.364 бума, 2 дэптер, 88-89 66.<br />

17Э0И. 327 бума.<br />

'* Жакын арада басылып шыгады. / / “Айкап", 1911, № 12.

КАЗАК, ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ. XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1 9 0 0 -1 9 1 7 ) 364<br />

жыгы 12-санында “Жана шыккан ютаптар” аталатын макал ада<br />

Г.Кдраштын Кдзан каласында Кэримовтар баспаханасында<br />

“Карлыгаш” деген кггабынын шыккандыгын хабарлайды.<br />

BipaK Гумардын 1902-1910 жылдарда мектеп, медреселер<br />

жуйесше тарих, жаграпия, есеп Tapiafli дуниелйс пэндерд1 енпзш,<br />

жанаша (жэдитше) окытуы б1ркатар кад1мшш дш екщдершщ<br />

карсылыгына душар болды. Кад1мшщдердщ сол ыза, ешпендшп<br />

ен акыры 1914 жылы Кдзаннын жарык керген Жумагали<br />

молда Жанарыстанулынын ютапшасында керш е тапты19.<br />

Гумар жанашылдыгын олар дши жуйеш бурмалау, 6ip табан<br />

орысшылыкка бет буру деп санады, келешек eMip ушш дуниелйс<br />

пэндердщ кажегппн туешбеда.<br />

Г.Караш отызыншы жылдарда молда акын, Алашорданын<br />

жыршысы ретшде багаланды. С.Сейфуллин “Тар жол, тайгак<br />

кешу” ютабында: “...Кдрашры Омар “Алаш” уранын жыр<br />

кылып, ютапша жазып шыгарады. умытпасам, ютапшасынын<br />

аты “Терме” едк Ютапшасында Элекенш (Элихан Бекейхановты<br />

—К-С.) мактайды”20, —дейщ. Гумардын ешуакытта “Терме” атты<br />

жинак шыгармаганын, сынауга келгенде окымай турып niKip айту<br />

сол дэу1рдш киянатты ypnici екенш М.Тэж1мураттеп ете орынды<br />

керсепсен21. Уакыт райьша орай “Тар жол, тайгак кешудепше”<br />

багалау Г.Токжановтьщ, С.Мукановтын, П.Пахмурныйдын,<br />

В.К.Григорьевтш енбектер1нде де кездеседь<br />

Кьфкыншы жылдарда Г.Караш мурасы 6ip жагынан 6i3<br />

атагандай ауыр сынга ушырап жатса, 6ip жагынан казактын<br />

кернекп акын, жазушылары санатында М.Жолдыбаев, М.Эуезов,<br />

Э.Коньфатбаевтын оку ютабына ендр2. Феоктис Березовский 1936<br />

жылгы макаласында Г.Карашты Абай дэстурш жалгастырушылар<br />

катарында атады23.<br />

Абай, Махамбет, Шернияз, Султанмахмут сиякты Гумар<br />

мурасын да жинап, зерттеуге ыкпал еткен 1939 жылгы Кдзакстан<br />

жазушылары мен акындарынын екшип съезшщ карары ед!.<br />

Будан кейшп ип icTep — Гумар шыгармашылыгынын орта<br />

мектеп багдарламасына eHyi, 1941 жьшы Е.Ысмайылов пен<br />

Х.Жумалиевтщ 9-класка арналган “Кдзак эдебиеп” окулыгында<br />

дербес тарау репнде 6epuiyi, Е.Ысмайыловтын 1941 жылы “XX<br />

гасырдагы казактын демократияшыл эдебиеп” деген кандидаттык<br />

15 Гумар Кдрашоглы Ьэм шэюрп Ахмеди Ыскакуглынын хилаф шаригифрад<br />

сездерше рэдие. Haniipi: Гиналдин ГПргалиоглы. Мэтбга. “Кэриме”, Кдзан, 1914.<br />

JuС.Сейфуллин. Тар жол, тайгак кешу. А., 1960,203 б.<br />

21Тэж1муратовМ. Bi3 бигмейтш Гумар Караш. / / Ана TUii, 1991.18cayip.<br />

22 М.Жолдыбаев, М.Эуезов, Э.К/оцыратбаев. XIX гасыр мен XX гасыр басындагы<br />

казак эдебиетшш оку ютабы. А , 1933.<br />

25 Ф. Березовский. Казак эдебиеп. / / Красная новы. 1936, № 3.

365 FYMAP КАРАШ (1875- 1921)<br />

диссертациясында акын мурасынын мейлшше эдш багалануы.<br />

BipaK бул кезенде де эдеби мураларымызга урке караган солакай<br />

белсендипктер, сынаржак айтыс-тартыстар, баспасез бетшдеп<br />

тырнак астынан Kip ianereH дубэра, думше сындар аз болган<br />

жок. Сондай сойканды сындарга зерттеушшер де, олар мурасын<br />

жариялаган Гумар сиякты акындар да кайта iniicri. 1947 жылы<br />

“Кдзакстан Коммунист большевиктер партиясы Орталык<br />

Комитетшщ “Казак ССР Гылым академиясынын Tin жэне<br />

эдебиет институты жумысындагы саяси ерескел кателер туралы”<br />

дейтш каулысы шыкты. Онда Балкы Базар, Шортанбай, Мурат,<br />

Шэнгерей, Султанмахмуттармен 6ipre Гумар да феодальдыкреакциялык<br />

буржуазиялык-ултшылдьпс сарындагы акын делшш,<br />

шыгармаларын о куга тыйым салынды. Гумарды сол каулыда—<br />

“революцияга душпан буржуазиялык-ултшылдык Алашорда<br />

партиясынын кайраткерлершщ 6ipi” деп керсетп. Бул каулы казак<br />

эдебиеп тарихын, сондай-ак Гумар сиякты кернекп акындар<br />

мурасын жинап, зерттеуге, жариялауга кесел болтан 6ipfleH-6ip<br />

канды какпан болды.<br />

BipaK, “болат пьгшак кап тубшде жатпайды” дегендей,<br />

Г.Карашев туралы орынды да орныкты пшрлер де, онын муралары<br />

да там-тумдап болса да жарык керш жатты.<br />

1959 жылгы казак эдебиетшщ непзп проблемалык мэселелерше<br />

арналган гылыми теориялык конференцияда Э.Коныратбаев,<br />

КОразаев, У.Субханбердина сиякты зерттеушшер Г.Кдрашев<br />

атына жылы леб1здер 6uuipin, онын мурасын жинап-зерттеу, эдш<br />

багалау туралы усыныстар жасады24.<br />

Г.Карашевтын элеуметтж кызмеп мен эдеби, пэлсапалык<br />

мурасын эдш багалауда республика философтары езге г алымдарга<br />

енеге боларлык игшпсп icTep аткарды. 9cipece, 1962 жылы<br />

Мэскеуде жарык керген “Философиялык энциклопедияда”<br />

С.Зиманов пен М.Ысмагулов Г. Караш енбепн жогары багалап,<br />

онын акындык, публициспк, жана оку жуйесш жасаушылык,<br />

ойшылдык кырларын тужырымды да жинакы жетюзе алган.<br />

А.Нуркатов Г.Караштын поэзиялык мурасын керкемдйс<br />

тур жагынан карастыра отырып, “Кеп енбек еткен, кеп мура<br />

калдырган акындардын 6ipi”35 деп керсеткен. Ал ЫДуйсенбаев<br />

Гумарды “XX гасырдьш бас кез1ндеп казак эдебиетшш ен кернекп<br />

кайраткерлершш 6ipi”26 деп багалайды. BipaK, А.Нуркатов та,<br />

Б1.Дуйсенбаев та Гумар шыгармаларын накты талдап дэлелдеп<br />

жатпаса да, сол кезенге сай “онын мурасында кос-кыртыс<br />

14 Эдеби мура жэне оны зертгеу. А., 1966.<br />

21 А.Нуркатов. Абайдын акындык дэстурь А , 1966.<br />

26 Ы Дуйсенбаев. XX гасырдын бас кез!ндеп казак эдебиеп. Кдзак эдебиеп<br />

тарихы. 2-том, 2-ютап. - Кал ССР FA баспасы, 1965.

КАЗАК ЭДЕБИЕЛНЩ ТАРИХЫ: XXРАСЫРДЬЩБАСKE3I (1900-1917)__________ 366<br />

кайшылыктар мен кател1ктер аз емес” (А.Нуркатов), “кез<br />

салатыны еткен заман, ата-бабалар жолы. Ол акынга капысы жок<br />

кимас дуниедей. Акын онын келеккел1 кеселд] жактарын кермейд!,<br />

Keprici де келмейш”. (Ы.Дуйсенбаев) деп сынап та кояды. Эрине,<br />

брар уакыт ауанына карай айтылган птарлер. Сол зертгеушшер<br />

б р кундерде арамызда болса, осы сынап отырган жайларын<br />

акыннын азамапъпы, кергеншп, халкына деген перзенттж ce3iMi<br />

деген болар ед1.<br />

Рухани мураларымызга деген кайта куру дэуаршщ жылы леб1<br />

1989 жылш Кдзакстан Компартиясы Орталык Комитетшщ<br />

Комиссиясы корытындысында KepiHic тапты. “Эдебиет пен енер<br />

мэселелер! бойынша 30-40 жылдар кезеш мен 50-mi жылдар<br />

басында кабылданган каулыларды зерттеу женшде” аталатын<br />

б р корытынды бойынша солакай таным, сынаржак тусптпс<br />

салдарынан б1ркатар жылдар шыгармаларын о куга тиым салынып<br />

келген философ акьш F. Кдраш ев халкымен кайта табысты.<br />

Акыннын когамдык кызметш, эдеби, пэлсапалык мураларын<br />

насихаттау, таныстыру максатындаш (йркатар макалалар жарык<br />

кердь Олар: С.Ысмагрованын, С.Сьщиыковтын, Р.Жангожин мен<br />

С.Созакбаевтын, Б.Байгалиевтщ, т.б. макалалары. Осы макала,<br />

зертгеулердщ кай-кайсы да акыннын eMipi мен шыгармашылыгы,<br />

элеуметпк кызмеп хакындага б1ркатар соны деректер!мен багалы.<br />

Б.Байгалиев “Алматы акшамынын” аталган санында белгш галым<br />

Е.Ысмайыловтын 6ip кезде жазылган “Омар Кдрашев” деген<br />

макаласын да жарияланган. вткрн кезец ынгайын танытатын<br />

сын-байыптаулары бола турса да, галымнын б р макаласын осы<br />

уакытка дейшп Р.Кдраш мурасын орынды да орныкты талдаган<br />

саликалы зертгеу деуге болады. Bip eKiHinmci — “Казак эдебиеп”<br />

мен “Алматы акшамында” Р.Кдраш деп казактын алгашкы<br />

драматургшщ 6ipi Ишангали Мещйханрынын фотобейнеЫн<br />

жариялаган.<br />

* * *<br />

Румар Кдраш акын, жьфаулар елiнде туып, жас кезшен жанына<br />

cepix, кеюлше керйс еткеш Шэлгез бен Доспанбеттщ, Асан кайш<br />

мен Кдзтуганнын, Махамбет пен Мураттын елен, толгаулары,<br />

Казакстаннын баше ешрше тараган башрлык жырлары еда.<br />

MiHe, акын осы мураларды жинастырып, 1910-1912 жылдарда<br />

Орынбор каласынан “Шайыр...”, “Кексщцер...” деген eici жинак<br />

шыгарады27. Ол “Шайыр” жинашна Байток, Жанузак, Доспамбет,<br />

27 Шайыр, яки казак акындарынын басты жырлары, жиюшысы Fабдолла<br />

Мупггак “Бвкейл1ктен”. Орынбор. “Кэримов, Кусайынов жене cepiKTepiHiH<br />

баспаханасы. 1910; Кексшдер, яки бурынгы мырза улы Ьэм Ногайлы батырлары<br />

уэ гайри магыналы жырлар. Жинап, бастырган Рабдолла Муштац Бекейшк.<br />

Орынбор. “Кэримов, Хусайынов жэне серйсгерйоц” баспаханасы. 1910.

367 FYMAP КАРАШ (1875 - i 921)<br />

Кдзтуган, Шэлгез, Есет, Шэнгерей шыгармаларын, шешендж<br />

сеадер мен “Ер Шобан”, “Эдш султан” сиякты жырларды — не<br />

6api жиырмадан аса эдеби мураны топтастырган. Курастырушы<br />

“Кексшдерде” Шэлгез мураларынан узшдшер, “Едете, Токтамыс”,<br />

“Орак-Мамай” жырларын жариялайды. “Кексщдерге”, “Эр<br />

кеншшн 6ip ойы бар” деген вз елеш де енген. Аталган ей жинак<br />

та — сирек кезде сетей ютаптар, оларда жарык керген муралар эр<br />

дэу1р1ндеп сез зергерлершщ ой-арманын, дуниетанымын, талантдарынын<br />

эйплер елеул! рухани казынамыз.<br />

Гумар Караш - эртурл1 мерз1мш баспасез беттер1нде кеп жазган<br />

каламгер. Ол шыгармаларын "Гумар Караш баласы”, “Гумар<br />

Карашулы”, “Ахунд Гумар Карашулы”, “Гумар эл-Караши”,<br />

“Бвкей елшщ 6ip баласы”, “Гумар Караш”, ‘Т .К .”, “Г.Муштак”,<br />

“Габдолла Муштак”, “Казакаев”, “Гумар Карашев”, “Оразакай”<br />

деген еамдермен жариялап отырган. Ол “Габдолла Муштак”<br />

буркеншж атын “Карлыгаш”, “Тумыш” жинактарында жэне<br />

“Шайыр”, “Кексшдер” топтамаларындагы ез шыгармалары<br />

сонында колданады. Ал “Казакстан” газетенде жарияланган<br />

макаласында38 e3i шыккан елшщ атымен “Оразакай” деп кол<br />

кояды. Ал “Г.Муштак” —“Тумыш” жинагында жэне “Эдш мырза<br />

мен ару Шандоз” энпмесшде кездесеш. EipaK, энпме сонында<br />

акын езшщ мекен-турагы мен аты-женш толык жазган.<br />

“Габдолла Муштак” Гумар Караштын буркеншж аты екеншпн<br />

бетенде жарияланган жана шыккан кггаптар хакындагы макаладан<br />

айкын ангарамыз28. Онда “Кексшдерш” жинап, бастырушы<br />

Габдолла Муштак —Гумар Караш екендш анык айтылган.<br />

Акын “Бала тулпар”, “Ага тулпар” жинактарынын алгашкы<br />

бетенде ютап авторы деген жерде жэне “Кдзакстан” газете ндеп<br />

“Баку” очерюшн сонында “Г.К-” деп кана керсеткен. Сондай-ак,<br />

“Жастарга” “Тэназ жан жок” деген макалаларын30 “Казакаев”<br />

деген буркеншж атпен жазган. Ал Имам Газалиден аударган елещн<br />

“Бекей елшщ 6ip баласы” деген атпен жариялаган.<br />

Гумардын буркеншж аттарынын бэршщ де ез1ндж мэш бар.<br />

Мысалы, “Муштак бшмдер, зиялы, зейщщ, зерделГ’ деген магына<br />

берсе, Габдолла — кудайдын купы, кызметеша угымында. Демек,<br />

“Габдолла Муштак” — кудайдын зердел1 кулы деген автордын<br />

инабатты, кшйпейш кеншш танытады. Ал, “Оразакай” 63i туьпт,<br />

ескен ногайлы-казак елшдеп ата-баба рухын еске алуы.<br />

Гумар буркеншж ес1мдерд1 6ip басылымда б1рнеше шыгармасы<br />

жарияланатын жагдайларда, елен, макалалары газет, журналдарда<br />

жш бершген реттерде колданса керек. Сонымен катар, Гумар бес<br />

а TipmimK тал асы. / / “Казакстан” газеп. 1911, № 2.<br />

в “Айкал” жуналы, 1911. № 3,16-17-66.<br />

’" “Казахстан” газеп, 1912. № 4, № 6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XXРАСЫРДЫЦБАСKE3I (1900- 1917)___________ 368<br />

елен ютабынын сонш екеувде faHa (“Ага тулпар”, “Турымтай”)<br />

аты-жешн толык жазган. С оган Караганда, акындык кемелше<br />

келгенге дейш ез атын ашык та айкын жазуды лайык кермеген<br />

сиякты.<br />

Keft6ip макала жазушылар “Кдзакстан” газепнде “Казак” деген<br />

атпен жарияланган 6ipa3 макалалар мен елендерд1 де Г.Кдраштш<br />

санайды. Муны келешек зерттеушшер зер сала аныктаганы дурыс.<br />

Гумар Карашев ауьш моддасынан халкынын камын ойлаган<br />

кайраткер акын дэрежесше дейшп курд ел i eMip жолын етп. Халык<br />

тагдыры, дэу!р сыры, ем1рдщ езекп мэселелер1 шыгармаларыныц<br />

непзп такырыбыНа айналды. 1910-1918 жылдарда Казан, Уфа,<br />

Орынбор калаларынан “Ойга келген niicipnepiM” , “Бала Тулпар”,<br />

“Карлыраш”, “Орнек”, “Тумыш”, “Бэдел-хажы”, “Ара Тулпар”,<br />

“Турымтай” сиякты елен ютаптары мен прозалык-философиялык<br />

толраныстыры жарык кердк Жарияланган сепз жинагына,<br />

мерз1мд1 баспасез беттершде жарык керген макалалары мен<br />

елендерше, педагогикалык енбепне жэне басылып улгермеген<br />

керкем энпмесше Караганда, ол эр килы жанрда калам тербеп,<br />

жемюп енбек еткен. Е.ЬТсмайловтын: “Революция алдьшдары<br />

дэуарде халык арасына шыгармалары мен eciMi ен кеп жайылган,<br />

кашрщ, данкы зор Омар (Гумар - К-С.) болды. Барлык акыннан<br />

да Омар елещц кеп жазды, жеке ютаптарын да уэджаз кеп<br />

бастырып отьфды”31, — деу1 ете орьшды айтылган niKip. Аталган<br />

макал асында Е.Ысмайловтын: “Омарды елпрген бандылар<br />

онын кептеген колжазбаларьш, кпапханасын талкандап, ертеп<br />

жойьт ж1берген. Сондыктан онын соцгы дэу1рде жазылган<br />

шырармаларынын Ke6i сакталмады” деушщ де кисыны бар.<br />

Гумардын 1918 жылы Уфа каласынан шыккан “Турымтай”<br />

жинагынын сонгы бетшде: “Кырги” атты Г.Кдрашевтщ жана<br />

жыр кггабы, топыракган тыс болсак, осы жазда басылып тарайды.<br />

Елдеп адреса Савинка селосы. Самар губерниясы, Жана езен<br />

ye3i, А.Акшуринге, Г.Кдрашевке тапсырылсын — деген жарнама<br />

бершген. BipaK, “Кырги” жарык керген жок. “Кырги” Уфадагы<br />

“Шарк” баспасынын архившде калды ма, элде акыннын ез<br />

кагаздарымен 6ipre жойылды ма? — ол жагы белпаз. Сондайак,<br />

С.Ысмагулова Гумардын колжазба куйшде жоралып кеткен<br />

“Кан мен тер” дейпн кпабы да болгандырын жазады32. Демек,<br />

журтшылыкка белгш боп отырган онын жарияланган муралары<br />

рана, ал “Норайлы”33сиякты жекелеген елецдер1 сол кезде жаттап<br />

31Е. Ысмайылов. Омар Карашев. //Алматы акшамы, 1990.30-кантар.<br />

3JС. Ысмагрова. Киын да сулу тагдыр. / / “Жалын” журналы, 1989, № 2.<br />

33 влец MBTiHi Шымкент каласыньщ тургыны Гумар Караштын агайыны<br />

Калаков Акбсшаттан алынды.

369 FYMAP КДРАШ (1875- 1921)<br />

улгерген елен кумар адамдардын айтуымен гана жетш отыр.<br />

1911 жылы акыннын уш елен штабы жарык керген. Etceyi —<br />

Уфада басылган “Бала тулпар” мен “Тумыш”, ymiHiiiici —Кдзанда<br />

жарияланган “Кдрлыгаш”.<br />

Румардыц “Тумыштага” елендер1 ел агаларымен жэне<br />

имандылык жолын устар моллалармен сырласу сипатында. Акын<br />

жинакка енген елендершщ кай-кайсысында да урпак тэрбиесш,<br />

эйел-ана релш, шлым-бшмнен кенже калган ел жагдайын<br />

жалкаулык пен надандык зиянын ашына теб1рене тол fan, халыкка<br />

кызмет етуш насихаттаган.<br />

Гумар “Бала тулпар” мукабасындагы терт тармакта жэне жинак<br />

сонындагы корытынды елешнде ак сейлеп, гибрат айтуды максат<br />

етед1. Бул —акыннын буюл шьтармасына ортак нысанасы.<br />

Аталган жинактагы келел1 шыгармалары — заман жайындага<br />

екьуш толгауы. Акын оларда казак халкынын еткен дэуйрлердеп<br />

едщк, ерлйс салтын, багзы эдет-дагдысы мен сэн-салтанатын,<br />

ел камын ойлар ерлер мен 6epeKe-6ipAiicri ансай еске алып,<br />

заманнын, Kici кулкынын бузылуын, эдепаздж пен еюжуздшк,<br />

MertipiMci3fliK пен ж1кке бел1нушипк балалап, заман азьш, казактын<br />

бага кайтуын капал ана-кайгара жырлайды.<br />

Еумардын шамыркана аяусыз шенейпт — надандык пен<br />

даракылык пен тогашарлык, жагампаздык пен паракорлык,<br />

мактангейлж пен шаригат жолын бурмалаушылык. Ол багзы<br />

жырауларша термелеп, толгана отырып, хан мен халыкка,<br />

патша эимдер1 мен паракор ел билеушшерге, бала мен эйелге<br />

сыншылдык байыптаулар жасап, сол заманга орныкты бага береда.<br />

Халыкты оянуга, енер-бшмге, ipreAi ел болуга, eMipni жанарту<br />

уппн кам-карекет жасаута ундешп.<br />

Еумардын замана xani мен табигатты салыстыра суреттеушен<br />

03i акындык енеге алган Шэлгез acepi байкалса, багзы даркан<br />

дала мен кешпел! eMipni еске алуда Шэнгереймен ундестш<br />

айкын ангарылады. А.Нуркатов айткандай: “ BipaK Гумар оны<br />

жалан кайталамайды, He6ip тын тенеулер, тапкыр салыстырулар<br />

колданады, дамыта, dpi терендете отырып колданады”34.<br />

Гумар “Кдрлыгаш” жинаганда “Тумьпп” пен “Балатулпардага”<br />

ой-пшрлерш дамыта тускен.<br />

Бул дуние себеп, талап дуниеа,<br />

Тек журген себеп етпей болар харап.<br />

Осы ею жол жинактагы барлык елен, толгаулардын тем1рказыгы<br />

icnerri. Акын айтар ойларын осы жолдардын мазмун-мэшмен<br />

14А.Нуркатов. Абайдын акындык дэстури А , 1966.

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫН БАС KE3I (1900- 1917) 370<br />

ерб1тед1. ¥сынар жолы: тырбану, карекет ету. Акын оны край<br />

да: “Кдрекет етсен, жарылгармын” деген деп иландыра, сещпре<br />

толгайды. Ел устшен кун керген надан сопыларды сынайды. Оны<br />

Карлыгаш аузымен айткызады. 0нер-бтмге умтылмай енжар<br />

журген халыктын кырсыздык-жалкаулыгына ашына тш катады.<br />

Жомарттык, эдщшк, батырлык, ж1гер, эдеп, надандык, eTipiK,<br />

уят, тэкаппарлык жайлы толганады. 0Mip, кещл, талап туралы ой<br />

толгау “Бала трпарда” да бар.<br />

Гумар eMipre азык болар бшм , енерд1 жас кез1нде алуды, енер,<br />

гылымы дамыган epiicri ел болуды армандаган. Акын ашына,<br />

кап ал ана айткан, яки арман-мурат ете толганган елендершщ кайкайсысын<br />

да казак халкы тагдыры турмысынан жырлайды. Ел<br />

басына тенген Kaciperri халден арылуды ансайды.<br />

“Ага тулпар”35 жинагында Гумардын акындык шоктыгы<br />

бурынгыдан да бшктей тускен. Ол ез сез!мен айтканда “Замана<br />

жайын кезге алар” шын азамат-акын ретшде танылады. Уагыз,<br />

есиет, насихат, титек туршде келетш елен, толгауларьшын кайкайсысында<br />

да замана, замана адамы жайында багзы жыраулар<br />

енегеЫмен езшше толганады. Акынньщ каа'рет-кайгысы: патша<br />

отаршылары ерюндеп, казактын багзы коныстан айрылуы; ары,<br />

дин мал болып ел атасы жеттм-жеарге карамай, атак, дэреже ушш<br />

арын сатуы: еюжуздшк, пандык, арызкойлык, мансапкорлык,<br />

жйапшшс, надандык, жол алып, елдщ азуы.<br />

Акын халыкты камдап, енер, бш м жолына бастауы жастарга<br />

гана аманат етед1, соларга умй артады. Жинакта болмыс, гарыш<br />

элем1 хакындагы елендер! де бар.<br />

Гумардын 1918 жьшы Уфа каласьщда жарык керген<br />

“Турымтай”34 жинагына eMip, заман туралы Te6ipeHic,<br />

толганыстары енген. Мунда да бурынгы топтамаларында жырлаган<br />

халык, улт, енер-бшм, eMip, заман туралы ойларын дамыта тускен.<br />

Ол “Кун туды”, “Саган не болды?”, “Керем1з бе?”, “0тер ме екен”,<br />

“Келер ме екен”, “Бармысын”, “Жазда тастамаган телпек” сиякты<br />

б1ркатар влендершде келгсп де келел1 ойлар козгайды. Акын<br />

жинактын алгашкы бетшде ею HapceHi ангартады. Bipi— Турымтай<br />

ызгарымен егщщ отаушы торгайларды куу, екшпн —пэнидуниенщ<br />

жалгандьпы. Гумар торгайды ещй талаушы эюмдер бейнесшде<br />

алады.<br />

Акын байыптауынша: махаббат — нурлы ce3iM, ак тшек, мещц<br />

мурат; тагдыр —адам еркшен тыс табиги eMip карекетч; eMip — жел<br />

кайыктай етпел1 жалган; теркшк таяныштары — адамнын уй-куш,<br />

15 Гумар Карашоглы. Ага тулпар. Бастырушысы Ахмет Байтурсынов. “Д ш уа<br />

магишет” мэтбгасы. Орынбор. 1914.<br />

16Румар Караш. Турымтай. “Шарк” баспаханасы. Уфа. 1918.

371 FYMAP КАРАШ (1875 - 1921)<br />

туган, енген жер1, жары, бала-шагасы. Акын ешкандай туракты<br />

нэрсе жок деп дуниенщ мэнгшйс дамуында екенш сезшедй<br />

Арман-муратка жас кезде талпынуды уагыздап, дау-дамай,<br />

зымиян — екЬкуздшйс, бейпш-даракылык, желбуаз-макгангейлж<br />

сиякты эдеттерден жюркенген акын, eMipre неге келщм, не<br />

бтрдш деп терен теб1решске туседь Кдзак халкьшын ipreAi,<br />

енерл! ел болуын армандап, туыс улттардын татулыгын калайды.<br />

Ол туган елше ез бакытынды езщ жаса дейд1. Онын “езщ ту, ул<br />

тусан да, кыз тусан да” деген сезшен тур-туащп, мазмун-мэнйш<br />

езгертпей, езгеге елйспей-солыктамай ез мэдениетйда езщ жаса,<br />

i3ri дэстурщщ жогалтып алма деген магыналы ойларын айкын<br />

ангарамыз.<br />

Гумардын “Бала тулпар”, “Ага тулпар” жинактарындагы елен,<br />

толгауларда Шэнгерей мен Гумар Жазыкулы сиякты зиялылар,<br />

Эбшкайыр, Нуралы, Бекей, Жэнпр сиякты хандар, Сакыпгерей,<br />

СеШтгерей сиякты султандар, Сырым сиякты батырлар хакындагы<br />

мэщп тарихи деректерге де кез!гем1з. Аталган адамдар туралы<br />

энпме-деректерщ Гумар жастайынан ecTireH. Ce6e6i, ол сол ешрде<br />

туып, ескен. Бул ретте Гумар елендершщ танымдык мат де таныла<br />

туседк Сонымен катар, онын зиялылар мен хан, султандарды еске<br />

алуы бул дуниеден еткендер рухын кастерлеу болса, Сьфым туралы<br />

Te6ipeHyi “улт бостандыгын кексеу... Ерлйс дэстурш улп ету”37<br />

екендт сезаз.<br />

Гумардын елен, толгауларынан танылатын б!ркатар керкемдйс<br />

сыр-сипаттар бар. 0з енбектерщде акынга Абай, Махамбет, Мурат<br />

acepi мол болгандыгьш Е.Ысмайылов, сонымен катар Букар,<br />

Дулат, Шэнгерей eHereci байкалатындыгын А.Нуркатов сиякты<br />

галымдар орынды айткан. Ocipece, “Замана жайынан” толгауынан<br />

ежелп жыраулар ecepi айкын ангарылады. Ол “KiM бшер”,<br />

“жарасар”, “курысын”, “келюер”, “бшшер” сиякты сездерд1<br />

дакпа-дактап кайталау аркылы заман, табигат, eMip туралы epicri<br />

ойлар корытады. Багзы толгаулар дэстур1мен жаман мен жаксыны,<br />

ер мен езш салыстыра суретгеп, ap6ip кубылыска орныкты<br />

аныктама бередь Карлыгашпен, яки Ана тиймен сырласа сейлесу<br />

эшсшен тындаушыга ез максатын жария етш отьфады. Кейде<br />

“кызыл аныз жел сокса, кызгылт жалын кун сокса” деп эуел1 сурап<br />

алып, сосын жауабын айтады. Онын “Шыгарып салмасы” той,<br />

жиыннын корытынды - топ таркатар толгауы icnerri. Kepaepi<br />

Эбубэюр сиякты о дуниеде паракор моллалардын азап тартып,<br />

олар гайбаттаган ак ад ал адамдардьщ рахатта жургенш тусщде<br />

керген боп толгайды. “Жазгы кеш”, “Жазда тастамаган телпекте”<br />

эдем( шендеспру, салыстырулар бар.<br />

” Е.Ысмайылов. Омар Карашев/ / “Алматы акшамы” газет). 1990, ЗОкантар.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЬЩ БАС KE3I (1900- 1917) 372<br />

Дос айткан упт сезш кастык санау —<br />

Белла гакыл жагы такырлыктын.<br />

Немесе:<br />

Битурса биасылдан icKe аспайды,<br />

Кун туса, халыкка киын ею талай.<br />

Мундай мэтод де ойлы TipKecTep Еумарда аз емес.<br />

Акын сагыныш, наз, решш-екпе, серт сиякты жан шр1мдершщ<br />

nepHeciH козгайтын яки халык тагдыры, заман ахуалына<br />

теШренетш елен, толгауларынын бэршде де сез1мге берше жалын<br />

атып лаулай, лапылдай жырлайды. Мундай сипаттар, acipece,<br />

“Достыма”, “Не болды?”, “Тастаган жарта”, “Бармысын?”, т.б.<br />

елецдершен аныгырак кершеда.<br />

Румар кара елен, каусырмалы, кезекп уйкастарды, сондайак,<br />

Абай колданган “Сепз аяк” ернегтн де келкп колдана бшген.<br />

Кебшесе, 7-8 буынды жыр улпсшде, яки 11 буынды кара елен<br />

елшем1мен жазган. Румар поэзиясынын елец курылысы туралы<br />

мундай байкауларын ез енбектершде Е.Ысмайылов, А.Нуркатов<br />

сиякты галымдар да айткан еда.<br />

Румар котам, заман алдындагы, ем1р шындыгын жырлаудагы<br />

акын мшдетш бшк максаттар тургысынан ерекше тусшген. Онын<br />

байыптауынша eMip сырын шынайы суреттеу — шын азамат<br />

акыннын адамдык парызы, акын мураты — жылаганды жубату,<br />

жыгылганды тургызу, жаураганды жылыту, эрине сез кушрепмен.<br />

Жэне акыннын кад1р тугары — кажет кезщде керек адамына<br />

айтылган халыктын кекейкесп арман-муратын бшшрер сездер.<br />

Мше, акыннын осындай терен де, кемел ойларын саралай келе,<br />

Е.Ысмайылов: “Омар ез дэу1ршдеп аса шешен сездерш endp<br />

жетюзш айта бшген сыншьш реалист акын болды”31 — десе,<br />

А.Нуркатов пйарше: ‘Тумар Кдрашаев — езшен бурынгы да,<br />

ез1мен тустас та акындардын, эр елдщ эдебиеп улгшершен уйрене<br />

отырып, езшдж стиль тапкан акын”39. Бул байыптаулар — Румар<br />

поэзиясы туралы айтылган орынды бага, орныкты толгамдар.<br />

Акын туындылары философиялык ой-тюрлерге бай, бейнел1<br />

келехй, Абай, Махамбет, Мурат, Шэнгерей, Kepflepi, Эбубэюр<br />

поэзиясындагы халыктык эуен, сыншылдык сипаттар, эр<br />

алуан еленшк 1здешстер Р.Кдрашев шыгармаларынан айкын<br />

ангарылады.<br />

Казак ауыз эдебиеп мен жыраулар поэзиясын жаксы 6inyi,<br />

м Е.Ысмайылов. Омар Карашев. / / Алматы акшамы. 1990, 30 кантар.<br />

” А.Нуркатов. Абайдын акындык дэстурь А., 1966.

373 FYMAP КДРАШ (1875 - 1921)<br />

орыстын классикалык Ьэм турютитдес хапыктар эдебиепмен, Абай<br />

шыгармаларымен таныстыгы онын елен TYpi, байытып, такырып<br />

аясын кенейте тусуше мол мумкшдж берген.<br />

Г.Караштын керкем карасезбен жазылган шыгармасы —“Томан<br />

байдын баласы Эдш мырза, я болмаса Байгазы байдын кызы ару<br />

Шандоз”. Энпме казан каласына 1909 жылы жолдана турса да,<br />

белпстз себептермен жарык кермеген40.<br />

Энпме желШ Эдит мырзага ару Шандоздын айттырылуы,<br />

Эдитдщ уш рет калындык аулына баруы, Шандоздын узатылу<br />

окигасына курылган. Гумар эдем1, керкем плмен жинакы<br />

баяндайды. Энпменщ елен мен карасез араласьтп келетш,<br />

кейшкер сездершщ кейде еленмен, кейде карасезбен айтылатын<br />

сипатына Караганда онын халыктык эпос дэстурш устангандыгы<br />

ангарылады. Эдиг мен Шандоз ceaaepi де эпос кейшкерлершдей<br />

ас как сез1мге курылган.<br />

Энпме халкымыздын гасырлар бойы калыптаскан куца<br />

тусу, айттыру, калын беру, той жабдыгы, куйеу кабылдау, кыз<br />

узату сиякты эдет-гурыптык жайларынын б1ркатар жолжоралгыларымен<br />

таныстырады.<br />

Гумар кермей, бшмей кудаласудын себептерш инабат,<br />

iserruiiicneH, ата-ана сыйлаумен байланысты карайды, 6ipaK<br />

оны сезс1з макулдай бермейдь Ерльзайыптылардын айрылысуы<br />

о заманда шуде 6ipey болатын дей келш: “Тап осы кунпдей<br />

жнтп опасыз, кызы таркак, сырткы сулулыгына кызыгып, бупн<br />

косылып, ертен айрылатын эдет о кунде болмайды” дейш. Сексен<br />

жыл бурын жазылган осы энпмес1мен Гумар бугшп жастарга да<br />

ескерту жасагандай.<br />

M iHe, мунын бэрт энпменщ тэрбиелж Ьэм танымдык мэнш<br />

эйгшей тусед1.<br />

Г. Караштын 1910-1913 жылдарда гылыми-публициспк<br />

Ьэм пэлсапалык толганыс туршдеп карасезбен жазылган уш<br />

йтабы жарык керд1. Солардын 6ipi — “Ойга келген пшрлер1м”<br />

(Орынбор, 1910). Акын бул ютабында адам ем1ршде жэне ез<br />

дэуфшдеп элеуметпк ортада кездесетш кептеген мэнгц де<br />

манызды мэселелерш карастырады. “Дурысты бурыстан айыру,<br />

сол туралы TyciHiKTepfli ажырата биту — адамзат ойынын непзп<br />

мшдеп” санаган Гумар Лэтш эпещц хатына жауап ретшде мораль<br />

Ьэм элеуметпк жагдаяттар жайында ез ой-niKipiH айтуды максат<br />

еткен. Ол eMipfleri пасыктык, урлык, киянат, жалкаулык, кумар<br />

ойнау, imiMfliKxe бершу сиякты адамды аздырар кылыктардьщ<br />

40 Татарстан Республикасынын Орталык мемлекетпк мурататы,. 269-<br />

кор, 1 TiriH, 29 ic, 1-8 парах. Н.Ф.Катанов корынан. Энпме колжазбасынын<br />

фагокеипрмесш алып келген М. Тэжшураттегг Энпме алташ рет Г.Караш<br />

жинагыкда жарык керш / / F.Караш. Замана. А., 1994.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917) 374<br />

Л этл эпекщ айткандай, оку-агарту iciHiH, рылы м-6ш 1м н 1н пайда<br />

болуынан емес, надан сопылардын нэраз дэрютер1 халыкка<br />

эсер ете алмагандыгынан екенш ащы да ашык айтады. “ Рухани<br />

жагынан 6ipiH-6ipi колдап отыру — адамнын ен жаксы касиеть<br />

Адам абыройынын артуы, сезшщ emiai болуы онын icTereH<br />

жаксылык icTepiHe байланысты” екенш пайымдай отырып, шын,<br />

6LniMai сопылардын уашз, насихаты пайдалы екендйше кумэн<br />

келпрмейщ.<br />

Б1ркатар макалаларда Гумарды ислам дш ш е карсы койгысы<br />

келетш сипат танылады, кейб1р дш еюлдерш сынауын акыннын<br />

д й ш эшкерелеу1 деп жансак тусшеш. Гумар ешуакытта ислам<br />

ДШ1 непзше, имандылык жолга карсы шыкпаган, кайта оган<br />

курметпен караган. Гумардын сынап, эшкерелегет “сез б ш п ,<br />

сопысынып д й ш саткан, танкы мурт, таспа кара” eMip агымына,<br />

заман келешепне кез Ж1бере ал маган надан, думше моллалар едк<br />

Е.Ысмайылов Гумар туралы макаласында, ишандарды батыл<br />

эшкерелеп отырады” деп уакыт ынгайына карай жалпылама<br />

айта келш, “6ipaK, ислам д ш ш щ непзш бекерлемейда. Куранды,<br />

пайгамбар жолын дурыс, булжымайтын катода деп бшедГ’ деп<br />

орынды корытынды жасайды41.<br />

Гумардын ислам дш1 женшдеп кезкарасын елецпер1 мен<br />

ютап куйшде жарияланган пэлсапалык ой-толгамдарынан Иэм<br />

макалаларынан айкын тануга болады: “ ...ислам д ш ш щ тек ахирет<br />

у ш ш гана емес, бул дуние у ш ш де манызы бар”42. Куран Кэр1мнщ<br />

айтуынша дш жалган нэрсе емес, адамдардьщ шы н табито ceHiMi.<br />

Бутан Караганда ешкандай адам MiHci3 eMip суре алмайды...” .<br />

“ ...Б1здщ халкымыз акикат дщ щ устаса, 6i3 надан, жалкау боп<br />

карангылыкта кал маган болар еднс, урлык, киянат, арак iuiy, карта<br />

ойнау сиякты халыкты бузатын кылыктардан ада болар едж. ...<br />

Д ш н щ e3i адамдарды дурыс сактай алады, дурыс жолга багыттайды.<br />

...Ислам д Ш жолын дурыс устай 6inyiMi3 керек. ...Адам... езш тани<br />

бшсе, жаратушысын да тани алмак”43.<br />

М ш е , ислам д ш ш ш тэрбиелж Иэм элеуметтж манызын Гумар<br />

осылай байыптайды. Акын ой-птрлершщ дурыстыгын жетгпс<br />

жыл бойы дш ш ен, эдет-гурпынан ажырап калган халкымыздын<br />

жар басынан кулап кете жаздаган жаралы, Kaciperri тагдырынын<br />

e3i дэлелдеп отыр.<br />

“Ойга келген niidpnepiM” ютабында дуниеге жанды,<br />

жансыздардын табигатына, жаратылысына сай зандылыктарын,<br />

сондай-ак дуние туралы шеказ энпменщ сол дэуарге катысты<br />

41Е.Ысмайылов. Омар Карашев. // “Алматы акшамы” газетк 1990, 30 кантар.<br />

42“ДшИсламнынжаксылыктарыжайлы”. / / “Шора” журналы. 1911, № 14.<br />

45Ойга келген niKipnepiM. Орынбор. Уакыт баспаханасы; F. Караш. Заман, 176,<br />

178,179 бб.

375 FYMAP КЛРАШ (1875 - 1921)<br />

кейб1реулерш гана карастыруда ол Имам Газали, Афгани, Шейх<br />

Мухаммед РабдуИу сиякты шыгыс грамаларына суйенедь<br />

Румар Отан, р т мерей аукатты, бшмд1 адамдарга гана катысты<br />

деген сынаржак гшарлерге батыл карсы шыккан. Б р мэселедеп<br />

акын ойы саралы да, саликалы. Онын пшршше Отан, р т мерейш<br />

ecipy — баршага ортак, халыкка ыкыласпен ад ал кызмет ету эр<br />

адамнын KiciniK борышы.<br />

Румар ем1рде жалгыз журт жол табуды емес, ipi, iprefli<br />

максаттар жолында кауымдастыкты артык санайды. Румардын<br />

байыптауынша, тартыс пен курес —eMip зацдылыгы, 6ipaK нагаз<br />

куштшк — шындык пен эдшетте. Эрюм ез iciH дурыс санайды,<br />

ерлж деп угады. Оны ажырата алар сарабдап сана гана керек.<br />

Румар еркеюрекпк пен етремдгктщ пайда, зияны, рттык<br />

тэлш-тэрбие ушш ана тшндеп мектептер мен устаэдардын,<br />

окулыктардын кажетпп. Куран KapiMfli ез мэншде дурыс туашнру<br />

хакында да толганган. Ол бакытка калай жетуге болады дейтш<br />

мэселедеп эр туря» кезкарасты талдай отырып, мансап кры,<br />

кркын кры адамдарга жэне бш м ала турса да iimn-жеу ушш гана<br />

eMip cypyfli максат еткен, халык пен котам KacipeTiHe айналган<br />

жандарга байыпты бага бередг Шындыкты ту етш, келешекке<br />

сешммен карау, р т келешеп ушш пэрмещи карекет ету, бйпмгылымды<br />

дер кезшде игеру, гылымга енбекпен келу, езш тани бшу<br />

имандылык кепш екендт туралы саралы ойлар айтады.<br />

“Орнек” жинагы (Уфа, 1911)—Р.Караштын ой ернеп кунделпсп<br />

eMip, адам бойындагы эдет-дагды, KiciniK сыр-сипат туралы зердел1<br />

толганыстарынан туралы.<br />

Карастырган мэселелершш Heri3rici — Иман. Румар иманды<br />

адамнын басты касиеп санайды. Иманды адам шапагат, кайыр<br />

етуге, imici ic жасауга умтылады жэне онысьш м1ндет, карыз<br />

етпейш.<br />

Румар елендершде жерше жетюзе сынаган жалкаулык,<br />

тогышар л ыкты, амал-эрекетазшкп б р ютабында да талдап,<br />

саралай бшеш. Ол эрекет ету — край жолына бойусыну, icciaziiK—<br />

азу, енер, бшмнен кур калу, “Крайдьш салганы болады” деп<br />

кол кусырып отару, баксыга тунеу, акылмен барламай кияли хал<br />

кешу — дуниелж, гылыми пэндерден хабарсыздык, надандык<br />

белпа дейШ. Румар муны шаригат жолымен йэм адамдьпс елшем<br />

тургысынан да дэлелдей, иландыра баяндаган.<br />

Румар “ Бэдел-хаж” (Казан, 1913) ютабында ислам шаригатынын<br />

ел шшде бурмаланып журген кейб1р кекейкесп мэселелерше<br />

TyciHiK беруш максат еткен. Румар карастырган сондай мэселенш<br />

6ipi — бэдел-хажы. Мундай курдел! жайларды кемел бшммен<br />

иландыра дэледдеу ушш ол “Падия шархи”, “Фатих эл-кадир”,<br />

“Таузик”, “Мухтабар Факай” сиякты мусылман журтшылыгына

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 376<br />

МЭЛ1М ютаптарга суйенген. Жэне осы “Бэдел-хаж” ютабын ез<br />

flayipiHiH бшмдар, зиялы адамы Ризаддин Факреддин44 хаз1рет<br />

макрдаган.<br />

Бэдел-хажы мэселеа ютапта жан-жакты карастырылады.<br />

Мэселен, 6ipey еюнпп 6ipeyaeH сауап, кунэсш кетерш алуга бола<br />

ма? Хажыга e3i ушш каражатын 6epin Kici xi6epyre бола ма? Каза<br />

(еткен, борышты —К С ) намазды езге адам етей ала ма? Гумар б р<br />

масел ел ердщ барлыгы да Куран KapiMOi, шарират жолын дурыс<br />

тусшбеуден шыккан жансак сездер, кейб1реулердш б ш т с ш т н е н<br />

тараган жалран кагидалар дещц. Гумар niicipiHme, 6ipey ymiH 6ipey<br />

тозакка да, жумакка да бара алмайды. 9p6ip казак намазын e3i<br />

eieyi тшс. Жагдайы келмейтен адамнын кажыга баруы м1ндетте<br />

емес. Мал, каржы куппмен e3i бармай-ак кажылыкты етеуд1 не<br />

жумакка юрмек боп мал, каржы 6epyai есиет етуда Гумар барып<br />

турган ерстк санайды. 0з сез1мен айтсак: “Tipminiicre кажыга<br />

Kymi келсе, эрюм 63i баруы керек. Ал ешй кай ретпен болса да бара<br />

алмай калса, ол халде бедел ж1берш ешнэрсе бштеШц. Ол акшаны<br />

бэделге ысырап кылганша ез елшдеп THicri орындарга сарп ету<br />

керек. Ол акшамен шэюрт окыту керек, мугал1м сактап, мектеп<br />

тэрбиелеу керек. Ол акшаны муктаж керип Иэм жакындарга 6epin,<br />

аштыктан, жаланаштыктан сактау керек”45.<br />

Гумар б р югабында ой, толгамдарынын бэрш дши адамдардыц<br />

сейлеу, жазу ынрайымен араб, парсы, татар сездерш колдана<br />

отырып жазады.<br />

Ал “Ойга келген пшрлер1м” араб, парсы, татар ceaaepi аралас<br />

коспа тише жазылган енбек болса, “Шора” журналындагы<br />

“Эйелдер хакында”, “етший”, т.б. б1ркатар макалалары46 турйс,<br />

татар телдервде. Гумар мусылман кауымына ортак мацызды<br />

мэселелерд! талдаганда турю телдес TyciHiKri телде эдеШ жазса<br />

керек. Мунын 6api — Гумардын ез кезещнщ озык ойлы, б1ркатар<br />

азаматы болгандыгын дэлелдей туседа.<br />

Г. Караштын мерз1мш баспасез беггершде жарияланган<br />

макалалары да аз емес. Макалаларында кетерген мэселелер1 де сан<br />

салалы.<br />

Ол 1911-1913 жылдары эуел1 Ордада, сосын Оралда шыгып<br />

турган “Кдзакстан” газеп жумысына белсене атсалыса журт,<br />

газет редакторы Е.Буйрин, сол кездеп казак знялылары<br />

Б.Каратаев, Ш.Бекеев, Г.Мусагалиев, А.Мэметовтер сиякты осы<br />

газет бетенде казак халкыныц мэдениетте ел болуын кексейтен<br />

44Риззадан Факреддин —XX гасырдын бас кезщде Орынборда шыгып турган<br />

“Шора” журналынын редакторы, белгип татар галымы.<br />

45 Г.Караш. Замана, 205-6.<br />

46 “Шора”. Орынбор. 1911, № 9,10.

377 FYMAP КАРАШ (1875- 1921)<br />

публицистикалык макалалар, очерктер мен елендер, езге елдердщ<br />

эдебиет нускаларынаи аудармалар жариялайды. Г.Караштын осы<br />

газетге “Бу кай заман?”, “TipuiiniK таласы”, “Газет деген не зат?”,<br />

“Тэнш жан жок”, “Булай мэслихат”, “Баку”, “Жастарга”, т.б.<br />

очерктер1 мен макалалары жарык кереш.<br />

Агартушы, ойшыл акын “Бу кай заман?” аталатын макаласында<br />

гылым мен енердш мэнш терещрек угынуды максат еткен. Ол сан<br />

алуан дуниелйс пэндерш атай келш: “Бул пэндерд1 окудагы максат—<br />

оларда баян етшген кагидалардын магынасын бшп, колданьш,<br />

адам балаларына турл1 жактан пайда келпру болады— дейдь<br />

— Буларды гарарша окып бш, фарсьппа окып бш, Typiraue окып<br />

бш, ия болмаса французша окып бш — 6api6ip, тек магынасын<br />

жаксы бш де, халыкка пайда келпр”. Демек, Гумар Караш гылымбукш<br />

адамзаттын игшт, сондыктан кай тшде болмасын гылымды<br />

мецгеру мурат дейтш озык ой усынады. 0M ip жарысында ертеден<br />

кешке дейт eciHen жата бермей, талпыныс-эрекет жасап, енер-<br />

6uiiM алып калу туралы кекейкесп ойларын “ TipinuiiK таласы”<br />

макаласында да ербтте тускен.<br />

Г.Караш 1912-1913 жылдар “Айкап” журналы бетшде “Ахмет<br />

Жанталинге жауап”, “Эрине, кунелту турасында” сиякты б1ркатар<br />

макалалар жариялайды. Алгашкы макаланы (“Айкап”, 1912, N°<br />

9) акын АЖанталиннш сол журналда жарияланган “Кунелту1м1з<br />

турасында” деген макаласына орай жазган. А.Жанталин казак<br />

халкы ушш калага орныгу ти1мш емес, онын аргы жагында кептеген<br />

коркыныштар сезшед1 деген niKip айтса, Г.Караш хальпс келешеп<br />

ушш отырыкшы ем1рдш прогрессивок мэш зор, отырьпаяыльпс<br />

енер-бш1мге, мэдениетке жетуге 6ipfleH-6ip жагдай жасайды деп<br />

бшед1. Акын б1ркатар езге елендер1 мен макалаларында да мундай<br />

niicipiii хальпс санасына жепозуд1 максат етп.<br />

Отырыкшылыктын, кала eMipiHiH халыктын гасырлар бойы<br />

калыптаскан эдет-дагдысына, TypMHC-TipmuiiriHe пайдалы<br />

Иэм зиянды жакгары туралы тек Г.Караш пен А.Жанталин<br />

гана емес, XX гасыр басындагы Магжан сиякты б1ркатар акын,<br />

каламгерлерШн де терен толгаганы аян. Хальпс тагдырына еюудай<br />

эсер еткен б р хал —ойлануга туракгылык мэселе еш.<br />

Г.Караштын ерекше толганган мэселес1 — р т жэне туган тш<br />

тагдыры47. Ол патша еюметшщ ез карамагындагы ртгардьщ<br />

мэдениет! мен тшш эдет-гурпы мен дшш жогалтуга эрекет<br />

еткенш, отарлаушьитык озбырлык саясатын ашына айтады. Гумар<br />

Казан TeHKepici жэне ол экелген зандар рттар тшн дамытуга<br />

еркшшк береш деп сенген. Эрине, б р акыннын алгашкы эсер1<br />

47Г.Караш. т у г а н т ш // Дурыстык жолы. Орда. 1919.1 cayip.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XXРАСЫРДЬЩБАСKE3I (1900-1917) 378<br />

ед1. Казан Tewcepici езгертерш, онын р т муддесш аздырудаш<br />

кыцыр саясатын Румар кере алган жок. BipaK, онын айкын да<br />

ашык айтатыны: “тш болмаса р т та болмайды. Ягни, ол р т<br />

бутшдей елген, ж of алган р т болады... Тш — айна, онын iiiiiHe<br />

бутш халыктын турмысы тусш турады... Ен эуел1 ана Tuii керек.<br />

Егер ана тшш бшмесен, онда сен ол улттын баласы емессщ, Ана<br />

TiniH бшмей турып, улт б ш м ш ала алмайсын, улт 6uiiMi болмаса,<br />

онда эдебиеттщ болмайтындьны 03i-aK белгш. Эдебиеп жок<br />

ултгьщ OHepi де ерипмейщ... Бшм-енер болмаган рттын р т емес<br />

екенднтне дэлел”.<br />

Казак балаларын ана тшшде окыту, ез тшшдеп окулыктар<br />

жасау, тщщ тазалыгы хакындагы келел i ойлар F умардын 1911 жылы<br />

“Шора” журналында (№ 10) жарияланган “Казактар хакында”,<br />

1910 жылы жарык керген “Tin жарысы” (Орынбор) жинагына<br />

енген “Эсер” атты макалаларында да бар.<br />

1910-1911 жылдары Румардын кептеген макалалары жарык<br />

керген мерзхмш баспасездщ 6ipi — “Шора” журналы едк Ол,<br />

“Эйелдер хакында” мен “0TiHim” атты макалаларында эйел<br />

кукыгы, неке жагдайы, кеп эйел дш шаригатка да, eMipre де<br />

кигаш кылыктар, “Ислам дш ш щ жаксылыктарында” курбандык<br />

шалудагы орынды жумсалмаган рэсуэ жагдайлар, ислам дш1нщ<br />

манызы мен инабаттылык касиеттер1 сиякты ез дэу1ршщ<br />

кекейкесп мэселелер!н саралаган. “Ар-ождан — сен1мн1н<br />

елшемшде” адамзат KiciniriHiH Kenini саналатын б р касиетон<br />

ем1рдеп орныкты да орынды байыптай бшген.<br />

1918 жылы (№ 4) “Абай” журналында жарияланган<br />

“Жугеназдйс адамга жол ма ед1?” макаласында акын дуниедеп<br />

канды кыргындарга, кыргикабактыкка, озбырлыкка талауга батыл<br />

карсы шыгады: “Озщдей адам канын тегш, малын тартып алуды<br />

дурыс керушшер ездерше 6ipey саны кылса Toyip керер ме ед1?<br />

Мен ктесем дурыс, 6ipaK маган баскалардын жасауы жарамайды<br />

деуге бола ма?” — деп жазады Р.Кдраш — ...Дуниеде себепс1з еш<br />

ic ютелген емес, em6ip уакига туган емес. Элбетте, каз1рп кез1м1з<br />

керш отырган кан тегулер, бассыздыктар бунын 6epiHiH де<br />

себептер1 болган. Брарды болдыратын себептерд1 тауып, кун inrepi<br />

сактанса, б р уакигалар болмакемес, кандар тегшмек емес”. Демек,<br />

Р.Караштын насихаты да, тшеп де — барша адамзат баласынын<br />

татулыгы мен ынтымагы, бейб1т eMipi. Мше, кайраткер акыннын<br />

зердел1 ой, бийс парасатын танытар толгамдары осындай.<br />

Румардын eMip жолы мен шыгармашьшыгын барлап, байыптап<br />

Караганда анык кез жетюзетш 6ip шындык — онын ез кезешн^н<br />

сан-салалы элеуметпк келел1 мэселелерш кетере бшгендш. Ол<br />

заман сыры, eMip мэш, дш-шаригат жолы, табигат зандары,

379 FYMAP КАРАШ (1875 - 1921)<br />

гылым мен оку-енердщ пайдасы секши сан алуан такырыптарда<br />

толганган. Патша еюметшщ отарлаушылык саясатын, жергйпкп<br />

эюмдердщ еюжуздшлн батыл эшкерелеп, халкынын тип мен<br />

мэдениеп дамыган ез билш езшдеп 1ргел1 ел болуын армандаган<br />

ед1. Гумар армандарын жана-жана icKe косып келедь Онын ойтолгамдарынын<br />

дурыстыгын ем1рдщ eai дэлелдеп отыр.<br />

Акын теб1рене толганган ем1рдеп езекп мэселелердщ Ke6i<br />

езшен бурынгы дау1рде де кездескен, ез кезшде де жол алган. TinTi,<br />

айна катес1з 6i3aiH заманымызды да керш отырып айткандай.<br />

Адам кулкындагы, заман мшезшдеп Гумар сынаган жагдайлар<br />

келешекте де адцымыздан шыгып акын армандаган жайлар мэнп<br />

аскар арман-мурат болып кала 6epyi де мумюн. Бул —ещн езгертш,<br />

тусш турлентш дэуарден-дэу1рге кешш отыратын жагдайлардьщ<br />

аз болмайтындыгы жэне ем1рл!к мэселелерда тол Fa га н кереген<br />

ойшылдардын сан гасыр жасай беретшдш.<br />

Гумар мурасынын тагдыры тар жол, тайгак кешуге ушыраган<br />

кездерд1н езшде онын багасын байыптай бшген кайсар галым<br />

Е.Ысмайылов: “Омар (Гумар — К С ) —Абайдан кей1нп дэу1рдеп<br />

X X гасырдын басындагы казак эдебиетшде 1ргел1 орын алатын<br />

ipi классик акын, казактын жазба, керкем эдебиетш дамытуда,<br />

эдебиет пдш калыптастыруда Омардын тарихи енбеп ерекше.<br />

Омар — улкен c y p en u i шебер, керкемсезшн устасы. Акыннын<br />

казак поэзиясына юрпзген жаналыгы да аз емес” —деген (“Алматы<br />

акшамы”, 30.01.1990).<br />

“ ...SipiHmi” , “тунгыш” деген сез Карашев шыгармашылыгына<br />

катысты жи1 айтылса тацдауга болмайды — дейш филолофия<br />

гылымынын кандидаты М.Тэж1мураттеп — медреселж<br />

6LniMi гана бар адамнын педагогикадагы жанашылдыгы, улт<br />

журналистикасынын жолсапар очерк жэне фельетон деп аталатын<br />

кос б1рдей жанрынын бастау —булагында туруы жан-жакгылыктын<br />

KepiHici. Муны былай койганда, Кдрашев —казактын классикалык<br />

философиясына алгаш калам тарткан адам (1912 жылы<br />

“Казакстан” газетшде жариялаган “Тэнс1з жан жок” (“Нет духа<br />

без материи”) атты макаласы, кейш макала —“Кан мен жан” деген<br />

атпен ел шшде колжазба куйшде тараган”48.<br />

Акын мураларын С.Созакбаев былай дейд1: “...Гумар<br />

Кдрашевтын философиялык болмысы ез заманынын элеуметпк<br />

саяси жэне экономикалык катынастардын тарихи шенбер1мен<br />

шектелгенш байкамаска болмайды. Дегенмен де, ол ез<br />

замандастарынан ок бойы озык турганын байкау мумюн емес.<br />

Гумар Карашевтын... тенкерюке дейшп казак арасында когамдык-<br />

41 М .Т эж ш у р аттеа . b i жатьфтепсенпе, 142-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917) 380<br />

философиялык ой лиарде Шэкэршнен кейшп ерекше кубылыс<br />

деп атауга болады”49.<br />

Иэ, Гумар—аса кернекп ойшыл-философ, агартушы, публицист<br />

акын. Жэне батыс, шыгыс елдершщ б1ркатар шыгармаларымен<br />

жаксы таныс болса да, езгеге елйстеп-солыктамай-ак, “езщ ту р<br />

тусан да, кыз тусан да” деп e3i айткандай казактын р т ш к акынжыраулык<br />

дэстуршен кол узбей, озык ой, ipreni nkip айта бшген<br />

кайраткер акын, ез дэуаршщ ipi тргасы.<br />

49 С.Созацбаев. Агартушы акын — Гумар Карашев / / “Жулдыз” журналы. 1993,<br />

№ 4.

МУХАМЕТЖАН СЕРАЛИН<br />

(1871 -1929)<br />

XX гасыр басындагы казак эдебиетшщ<br />

кернекп екш, акын, баспагер-журналист<br />

Мухаметжан Сералин 1871 жылы Ka3ipri<br />

Костанай облысы, Карабалык ауданы,<br />

врнек ауылывда дуниеге келещ. ЭкеЫ - X IX<br />

гасыр эдебиетшщ екш, айтыскер акын<br />

Сералы кожа. 1879-1886 жылдар аралыгында<br />

Троицк медресесщде, 1889-1891 жылы ею<br />

сыныпты Костанай орыс-казак мектебшде<br />

окиды. 1891 жылы Орынбор педагогикалык<br />

училищесше о куга туседь BipaK, жагдайы<br />

кетермегенджтен окуды тастап кетуге мэжбур<br />

болады. Содан 1900 жылга дейш ел шпнде турл! жумыстар icTeiioi,<br />

бала окытып, устаздык етедь 1900 жылы Троицю'ге оралады. Сол<br />

жылы “Топжарган”, 1903 жылы “Гулкэшима” поэмалары ютап<br />

болып басылып шыгады. 1911-1915 жылдары Троицюде казак<br />

халкы тарихындагы тунгаш журнал “Айкап!” шыгьш турды.<br />

Шыгарушысы да, редакторы да М.Сералин болды. Ол журналын<br />

казак еюншшен туындатып “Ай, кап!” деп атады.<br />

1916-1919 жьщдары ауылда турды. Отырыкшылык идеясын<br />

колдаушылардын басын косып, мектеп, мещресе, ютапханасы бар<br />

поселке салады. Жер KecTipin альт, епн, бакша iciweH айналысады.<br />

Халыкты отырыкшылыкка, калалык тур мыска уйретеш. “Ай, кап”<br />

бетщде кетерген кала болу мэселесш, идеясын e3i бас болып ic<br />

жузше асырады.<br />

М.Сералин кенес дэуаршде губернияльж, болыстык аткару<br />

комитетгершде турл1 кызметтер аткарды. “¥шкын” газетшщ алка<br />

Mymeci, 1923-1926 жылдары “Ауыл!” газетшщ редакторы болды.<br />

Кдйраткер каламгер 1929 жылы узакка созылган наукастан

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЬЩ БАС КЕЗ! (1900- 1917)__________ 382<br />

кайтыс болады.<br />

XX гасыр басындаш казак эдебиетх эр алуан дарындарга<br />

бай болды. Тутас XX гасыр басындагы казак эдебиепн жасауга<br />

катыскан дарындардын 6ipereffi — Мухаметжан Сералин. Ол 6ip<br />

дэу1р эдебиетше уйымдастырушы —кайраткер, inrepiiuui каламгер<br />

ретшде ерекше ыкпал етп. Онын шыгармашылык мурасы,<br />

профессор Б.Кенжебаев айткандай, eKi саладан турады: Bipi —<br />

эдеби шыгармалары, eiciHiuici — публицистикалык туындылары.<br />

Эдеби гылыми журппылыкка 9cipece ею туындысы —’’Топжарган”<br />

(1900), “Гулкэшима” (1903) поэмадары кещнен танымал. Жана<br />

гасыр кепнде баспа керген бул ею туынды оку-куралдарында турл1<br />

антологиялык жинакгарда дуркш-дурюн жарияланып, окулык,<br />

зерттеулерде карастырылып келеда.<br />

Булардан езге Казан тенкеркшен бурын жазган “Бай, патша<br />

11эм кедей”, “’Бай, каскыр, аншы” секши баспа жузш кермеген<br />

мысал елендер1 болганы айтылады. Кайраткер каламгердщ бугшп<br />

кунге жеткен1мен, эдеби, гылыми журтшылыкка жете танымал<br />

емес “Ктктщ кез жасы” атгы, бурын баспа бетш кермеген шагын<br />

дастаны бар. Сонымен 6ipre “Наурызбай”,<br />

“Хадиша”,<br />

“Талапбек”, “Управитель” сеюдш тагдыры бупнп кунге дейш<br />

белпаз болып отырган б1рсыпыра шыгармалары болган, “Рустем-<br />

Зорап”, “Отаннын itici, яки Сахараньщ сыйы — Жусан” секши<br />

аудармалары бар. Аталмыш аударма yjirinepi де йпшара сез болып<br />

жур.<br />

Б1зге жеткен эдеби шыгармаларынын аз болып KepiHyiHiH<br />

езшдж себептер1 деп мына ею мэселен1 айтуга болады: 6ipi — 1900<br />

жылы “Топжарган”, 1903 жылы “Гулкэшима” поэмаларын 6ipiHeH<br />

сон 6ipiH жеке ютап епп шыгарып, ешмд1 енбек еткен акынньщ<br />

ендй! муратты пкелей журналистикамен байланыстыруы, соны<br />

енд1 непзп кайраткерлж муддес1 деп санауы ед1. Бул XX гасыр<br />

басындагы казак когамыньщ тыныс-т1ршштмен егжей-тегжеШп<br />

танысып, казактын дуниежузшж дамудан тыс, эл1 де баягы<br />

мешеу карангылыкта жургенш керген акыннын туган халкынын<br />

болашагы уш1н жасаган тупкш!кп uieiiiiMi ед1. ¥лтын суйген акын<br />

журеп бар куш-куатын казак когамын тумшалаган карангьшык<br />

перде^н серпту уш1н мэдениеттщ, гылым мен енерд1н жаршысы—<br />

баспасез жумысымен шугылдану, журнал шыгару iciHe арнады.<br />

Eximui жагдай мынадай: халкы ушш актык дем! таусылганша<br />

тынбай енбек еткен аяулы жаннын e3i сонау 1937—1938<br />

жылдардагы канкуйлы репрессияга жетпей, 1929 жылы кез жумса<br />

да, жерплйст1 шолак белсендшер “Мухаметжан Сералин деген<br />

баягы ак патшаньш тусында журнал шыгарган дэулетп адам. Кара<br />

Ti3iMre uliKTipyre болады”, — деп уй-мулюн тэрюлеШи. Аддымен<br />

ею баласы — Сэл1М мен Кэмелш, сонынан 1931 жылы наурыз

383 МУХАМЕТЖАН СЕРАЛИН (1871 - 1929)<br />

айында кайраткер отбасын тугелдей Арал тещзше жер аударган.<br />

“Сонда т1лге тиек ететщцер1 —торт белмел1 агаш yftiMi3, экемнщ<br />

G3i бас болып салдырган KiiuiripiM мектеп, 6ip кабырганы тутас<br />

алган ютаптары бар екен. Итаптьщ ол кезде тым кат уакыты.<br />

Кейб>реулерш жылкы 6epin те алгызган деген сез бар. Улкен<br />

женгем Айша кейпнрек: “Атам ютаптарына ете мукият еда. Жазу<br />

жазатын жерше улкен баласынан баскаларды жолата бермейтш.<br />

Тукймен шам жарыгымен жазып отыратын, не жазады екен деп<br />

тан калушы едж” дейтш, —деп еске алады сол 6ip ауыр кундерд1<br />

кайраткердщ кенже кызы Райни Сералина. Кдйраткер женшде<br />

материал 1здеп онын ауылына барган галым Бейсенбай Кенжебаев<br />

осындай улкен кайгынын устшен туседЬ М.Сералиннш малмулкш<br />

тэркшеп, кек тунжел1 уйш ертеп, катын, бала-шагасын<br />

жер аударып ж1берген екен.<br />

Кдламгерд1н жарияланбаган б!рсыпыра шыгармасы, узак<br />

жылдар жасактаган йтапханасы ep ieH in кетшп. Бастарын саугалап<br />

бет-бетше кашкан туыстары 1зден1п келген галымга естелж айтьш<br />

беруге коркыпты. Керип-колан Сералин атын атауга жасканады<br />

екен.<br />

М.Сералинннш тунгыш поэмасы — «Топжарган» 1898 жылы<br />

жазылып, 1900 жылы Троицк каласында жеке ютап болып басылып<br />

шыккан. Такырыбы — XIX гасырдын 30-40-шы жылдардагы<br />

болган, Кенесары бастаган казак улт-азаттьпс Kypeci. Кенесары<br />

козгалысы- казак халкынын азаттык жолындагы ерлж Kypeci<br />

тарихында кандай улкен орын алса, казак халык ауыз эдебиетшде,<br />

сонынан жазба эдебиетшде де сондай улкен орын алган такырып.<br />

Ягни, бул кетершс туралы, онын басшысы Хан Кене туралы,<br />

кетерипстщ жекелеген данкгы батырлары туралы жыр, дастандар<br />

ете мол. Б р жешнде 1948 жылы Кдзак ССР Галым академиясы<br />

баспасынан жарыкка шыккан “Кдзак эдебиете тарихыныц”<br />

6ipiHmi томында былай дел1нед1: “Кенесары бастаган рт-азаггык<br />

KeTepuiiciiH тарихи-элеуметт1к ерлж курес бейнесш сипаттаган<br />

эдебиет мол 6ip сала. Сол кетершске катыскан Кенесарыга<br />

кошеметшш Доскожа, Нысанбай сиякты акындар шыгарган<br />

жырлар бар... Кенесары — Наурызбай мен солардын тобында<br />

болган баска батырлар туралы белпс1з акындар шыгарып, кепке<br />

жайылган фольклор туршде ел аузына таралып кеткен жырлар<br />

жэне бар”'.<br />

М.Сералиннш “Топжарган” поэмасы — ауыз эдебиетшш<br />

емес, жазба эдебиеттщ туындысы. Эйтсе де поэма езшщ туптамырын<br />

сонау ел басынан кешкен тарихи окигалардан ерб1ткен.<br />

Бутан дэлел ретшде “Саржан батыр” жырын айта кетуге болады.<br />

1Кдзак эдебиетшш тарихы. 1-т.,—А., 1948,311-312-66.

КДЗАК, ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЬЩ БАС KE3I (1900-1917) 384<br />

Поэма мен жырдын алгашкы бел1м окигалары ете уксас. Тек<br />

айырмашылыктары: жырда Кене елше жыр кейшкер! Балтабек<br />

e3i келш косылады. Ал “Топжарган” кейшкер1 Кене елш e3i<br />

i3Aen келе жатса да, капьща хан жтттершщ колына туе in, Кене<br />

алдына тугкын болып келед! де, атынын жуйр!ктт аркасында<br />

Хан батырларьшын бэршен озып шыгып азаттык алады. Сонсон<br />

барып ез ерюмен хан жшттерше косылады.<br />

Поэма окигасы осымен темам болса, жыр окигасы уш жуздщ<br />

басын коскан Хан Кене тойында уш жуз аттан Балтабектщ торысы<br />

озып келу1мен бггпейш. 8 p i жалгаса береш. Б р жайт поэма мен<br />

жыр уксастыгы М.Сералин туындысынын туп непзшде тарихи<br />

шындыкгыц i3i жатканьш ангартса керек. Б р женшде Сэбит<br />

Муканов былай дейш: “Топжарган” поэмасында баяндалатын<br />

уакиганы Мухаметжан Сералин eKeci Серэлщен естщм дейтш<br />

едь Экем Серел!, б р “Топжарган” уакигасын узак жыр кылып<br />

айтатын еш, — дейтш Мухаметжан ауызша сейлескенде, — 6ipax<br />

мен кезшде ол жырды жазып алмай, экем елген сон, жырдын<br />

непзшде сол атпен поэма жаздым”2. Б р энпме Топжарган”’<br />

поэмасьшьщ непз! казак ем4ршде болган, ауыз эдебиетшде<br />

KepiHic берген жагдайлардан алынса да, акын поэмасын онын<br />

белгш такырыпты езшше, баска багыт-багдармен кайта жырлаган<br />

тел туындысы екенш керсетедь Демек, акын поэмасы мен<br />

“Саржан батыр” жыры енбекгершщ айтар ойы жагынан эр баска,<br />

дербес туьшдылар. Поэманын аталган тарихи жырлардан басты<br />

айырмашылыгы деп 6i3 мынаны айткан болар едж: 6ipimni,<br />

поэма — ауыз эдебиеп туындысы емес, Kepicimiie, жазба эдебиет<br />

талаптарына жауап беретш туынды. Екшпп, жырда ер канаты<br />

—ат, жуйрж трпармен 6ipre ерлж, батырлык туралы кеп айтылса,<br />

мадакталса, акын поэмасында ез кежпкерлерше сын кез1мен<br />

карайды. Ягни, бурынгы жырлардан М.Сералин поэмасынын<br />

непзп айырмашылыгы — жана, соны, дара авторлык ойда екендт.<br />

Б р такырып кетершс кундершен бастап, “Правда” газетшщ<br />

1950 жылгы желтоксандагы санында жарияланган “Казахстан<br />

тарихынын мэселелер! маркетж-лениндж тургыдан баяндалсьш”<br />

атты макалafa жэне сол макалага орай КК/б/П Орталык<br />

Комитетшщ 1951 жылгы coyip айынын 10-ы xyHi хабылдаган<br />

хаулысына дейш тэп-тэ>ар жырланады, зерттелеш. Бутан жазушы<br />

М.О.Эуезовтщ “Хан Кене” атты пьеса жазуы, АТокмагамбетов,<br />

К.Аманжолов, К-Бекхожин секши акындарымыздын осы<br />

такырьшта поэмалар жазуы, С.Мукановтыц 1942 жылы шыккан<br />

“XVUI-XIX гасырлардагы казах эдебиеп тарихынын очерктерГ’<br />

атты енбепнде Кенесары козгалысын он баталап, прогресшш, ртазаттык<br />

козгалысы деп тануы дэлел бола алады.<br />

1 Сэбит Муканов. Кдзактын XVIII-XIX гасырлардагы эдебиетшщ тарихынан<br />

очерктер. А., 97-6.

МУХАМЕТЖАН СЕРАЛИН (1871 - 1929)<br />

К-Жумалиев те 1940 жылы шыккан “XYIII-XIX гасырлардагы<br />

казак эдебиетшщ тарихы (Орта мектеп ушш оку куралы)”<br />

деген птабында Нысанбай жырау шыгармашылыгын сез еткен<br />

тустарда Кенесары козгалысьша дурыс бага бередь ССРО Гылым<br />

академиясынын филиалы Tin жэне эдебиет институтынын<br />

гылыми кызметкерлер1, эдебиет 3eprreymici Е. Ысмайлов пен<br />

акын К,. Бекхожин 1940 жылы “Кенесары-Наурызбай” атты<br />

Кенесары жэне онын батырлары жайындагы жыр-дастандар мен<br />

аныз энпмелер жинагын даярлап, 1941 жылы Казак Мемлекетпк<br />

баспасына етюзедь Келем1 30 баспа табак. Ягни, улт-азаттык<br />

кетеринс жырлары окулыктарда, эр тургп басылымдарда басылып,<br />

оларды б1рде карсы болган, б1рде колдаган зерттеу енбектер1<br />

жарык керш отырган.<br />

Сонын тагы 6ip улкен дэлел! 1948 жылы Казак ССР Гылым<br />

академиясы баспасынан М.О.Эуезов басшыльпымен жарыкка<br />

шыккан “Кдзак эдебиеп тарихынын” 6ipiHmi томы едк Бул<br />

енбектщ “Гашыкгык жырлар” жэне “Тарихи жырлар” атты<br />

тарауларында Кенесарынын жеке езшщ жэне ол бастаган ултазаттык<br />

козгалыстын кейде сыналып, кейде макталып, обьективп<br />

багаланып отырганын айтуга болады. 1950 жылгы аталмьпп<br />

макала жэне соган орай кабылданган Орталык Комитет каулысы<br />

Е. Бекмахановтын Кенесары бастаган улт-азаттык курес женшде<br />

жазган “Кдзакстан XIX гасьфдьщ 20-40 жылдарында” деген<br />

енбепн идеялык жагынан зиянды, методологиялык жагынан<br />

кунсыз, халыктын тарихын зерттеу женшдеп марксизм-ленинизм<br />

кагидаларын бурмалайтын, Кдзакстан тарихын ултшылдыкбуржуазияшыддык<br />

тургыдан багалайтын енбек деп тапты. Бул<br />

каулыдан сон, Кенесары жэне ол бастаган улт-азаттык козгалыс<br />

тек б1ржакты керсеплш. Кенесары кетерша реакцияшыл,<br />

ултшыл-монархияшыл, казак халкын орыс халкынан белш<br />

экепп, Орта Азия хандыктары Хиуа, Кокан хандарына бодан<br />

entici келген козгалыс деп багаланды. Кенесары жэне онын<br />

батырлары женшде шыгарылган бурынгы-сонгы жыр-дастандар,<br />

поэмалар тек Кенесарыны орынсыз мактаган сынаржак дуниелер<br />

ретшде каралды. Ягни, сол кезендеп устанган мемлекетпк саясат,<br />

идеологиянын ыкпалы казактын улттык тарихы мен мэдениепнщ<br />

зерттелуше Kepi эсер1н типзд!.<br />

Осы жагдайлардан сон, Кенесарыны, ол бастаган козгалысты<br />

6ip ауыздан мактаган шыгармалар кундел>кп мэдени айналымнан<br />

алынып тасталды да, сынаган шыгармалар сакталып калды.<br />

М.Сералиннщ “Топжарган” поэмасы осы кейшп топка<br />

жаткызылды, Кенесарыны, ол бастаган козгалысты катты сынаган,<br />

Kerepinicuiinepni канды балак каракшылар, зулымдар тобы етш<br />

керсеткен шыгарма деп танылды.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XXРАСЫРДЫЦ БАСKE3I (1900- 1917)___________ 386<br />

Шындырында, акын поэмасында казак халкынын 1837-<br />

1847 жылдары болган улт-азаттык козралысын, онын басшысы<br />

Хан Кене мен Ер Науанды, жалпы KeTepiciiiwepai юл-енкей<br />

каракшылар тобы, зулымдар етш Kepcendci келмеу* анык. Ka3ipri<br />

казак окырманы окып журген поэма мэтшшде уакыт талабы,<br />

саясат ыкпалымен тусш калган, дурыс окылмаган жоддар<br />

баршылык. Бэлюм, мундай эрекетке М . Сералин<br />

шыгармашылыгын зерттеушшердщ саналы турде баруы.<br />

BipiHmifleH, акын атына каяу Tycneyi, екшшщен, поэманын<br />

уактылы баспа бетш керш, кенес flayipinae де жасай 6epyi ушш<br />

жасалган саналы эрекет. Калай болса да, бупнп окырман туа'нетш,<br />

тусшуге болатын, езш-ез1 эркашан актай беретш арекет. Мысалы,<br />

акын поэмасын Елжан атты аксакалга тарту eTin, арнау сез<br />

жазумен бастайды. Бул арнау сез сол калпы дерлж басылып жур.<br />

Тек арнау сезден сон бершетш отыз ею жолдан туратын “Елжан<br />

жауабы” басылмай келедь Екшпй, Ka3ipri кезде баспа бетш керш<br />

журген “Топжарган” поэмасыньщ 6ipiHiui тарауы:<br />

Майкара, Карасайра бггер калын,<br />

Кошалак сешртеда Аргын малын.<br />

Карасай, Кошалакты мекен еткен,<br />

Eip жылы Кенесары ауылдары3—<br />

деп басталып жур. Шьшдыгында акын бул жолдарды былай берш<br />

еде:<br />

Майкара Карасайга 6iTep калын,<br />

Кошалак ceMipTefli Арган малын.<br />

Карасай, Кошалакты мекен еткен,<br />

Eip жылы Кенесары агаларым.<br />

Бул акыннын “Топжарган” поэмасын Кенесары, Наурызбай<br />

сынды казактын 6ipi хан, 6ipi батыр ею уланын сынап эшкерелеу,<br />

эжуалау ушш жазбагандыгын, KepiciHme, автордын оларды кеп<br />

курметтутканын керсетсе керек. Кайраткер кызы Райхан Сералина<br />

1948 жылы 20 шщдеде жасаган, каз1р Казакстан Республикасы<br />

Орталык мемлекеттж муражайы корында сактаулы “Топжарган”<br />

поэмасынын кеш1рмес1нде де бул жолдар дал осы калпында<br />

берш ген. Эрине, акын перзентшш KemipMeHi кайдан, калай<br />

жасаганы 6i3re беймэл1м. Тек, кеш1рме жолдарынын 1915 жылы<br />

Троицюде басьшган нускамен сэйкес келу1 жогарыдагы niicipiMi3ai<br />

беюте туссе керек. Иэ, акын поэмасында Кенесарыны жэне ол<br />

3М . Сералин. Топжарган. А., 1985, 24-6.

387 МУХАМЕТЖАН СЕРАЛИН (1871 - 1929)<br />

бастатан халык козгалысынын кей-келеназ жактарын сынатан.<br />

Бул поэманын кей эпизодтарынан анык керднеш:<br />

Кдсында телекгт жуз каралы уй,<br />

Жтттщ айтканы елен, тартканы куй.<br />

Kaci6i жортуылдан мал экелген,<br />

Ханына жаксы ат тарткан алады сый...<br />

Халыкка Кене жатыр корку салып,<br />

Тартумен журт багынган ханта барып.<br />

Тугкынды iaaeynxi жок, акша 6epin,<br />

Кулдыкка сарттар сатып кетеш алып.<br />

Кенеге багынган ел койдан жуас,<br />

Аз ба екен теленптке елдщ малы”4.<br />

Б1з бул жолдардан акыннын поэмасында KeftinKepi Кенесары<br />

мен онын кетершсшшерше кей жагдайларда peHiniTi болганын api<br />

сондай сэттерд! сынап отырганын кврем1з. BipaK, б1здщ кей эдебиет<br />

зерттеугш галымдарымыз секщвд Хан Кене мен Ер Науанды cere<br />

даттамайды. Уакыт шындыгын, сотыс кезеш ауыртпапылыгынан<br />

туындаган каталдыкты сынайды. BipaK, даттамайды. Ce6e6i, акын<br />

журеп ултынын болашага ушш, касиетп де кастерш бостандык<br />

ушш, азат ел, азат жер ушш болтан халык козгалысын еш уакытта<br />

жек кормек емес. Эйтсе де, кай козгалыс болмасын, ол — сотые.<br />

Сотыстын аты — сотые. Онын ауыртпалыты кай жак жещске<br />

жетсе де халык басына туспек. Акын сотан кынжылады. Акын<br />

журеп езара дай-дай болып кыркыскан, содан езгеге бодан болтан<br />

казак атты халыктын тарткан таукыметше, кезшен аккан жасына,<br />

твгштен канына кайшра кынжьшады. Жалпы, Кенесары бастатан<br />

козталыстын Kefl6ip келенс13, жанылыс баскан тустарын сынатан,<br />

сотан кынжьштан тек М.Сералин деп TyciH6eyiMi3 керек. Эр кездеак<br />

халык ез1 басынан кеппрген ульшы-усакты окитата 03iHiH<br />

эдш батасын 6epin отырган. Сол секщш Кенесары козталысына<br />

бершген эдш багалардьщ 6ipi деп, козгалыс iminfleri халык екш,<br />

козгалыска басынан аятынадей1н катыскан, 6apiH ез квз1мен Kepin,<br />

козталыстын жаксы жагымен катар KeTepuiic басшыларынын<br />

кaтeлiккe урынып, кател1ктер! каталдьпска, кыртынга, жазыксыз<br />

кан тегуге уласкан тустарын керш, пайымдап, езше жыр аркауы<br />

етш алган деп Кенесарьшын ез жырауы — Нысанбай жыраудын<br />

“Кенесары Наурызбай” дастанын айтута болады. Дастанда жырау<br />

Кенесары мен Наурызбайды, эр кез олардын ерлтн макган ете<br />

отырып, орынды жершде катты сынап та алады.<br />

*М . Сералин. Топжарган. 2-басылымы. Троицк, 1915,4-6-66.

КАЗАК. ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: X X РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917) 388<br />

Кенесары ер болды,<br />

Ел шшде 6ip болды.<br />

Кашкан, боскан жиылып,<br />

0з алдына кол болды.<br />

Ж^ртка тиш xecipi,<br />

Эрюмдерге сор бодцы.<br />

Карсы келген адамныц,<br />

Кезшш жасы кел болды.<br />

Акылменен ic кылмай,<br />

Акырында кор болды.<br />

Кыргызга барып кырылып,<br />

Ит пен куска жем болды5,—<br />

дейтш eai гой Нысанбай жырау.<br />

Ал енда б р поэма женшде, онын курылымдык жуйеа, сюжеттос<br />

жел1а жайында сез козгар болсак, ол непзшен 6ip арнау, 6ip сонгы<br />

туйш сезден, уш непзп тараудан тирады. Жалпы камтыган окигасы<br />

ыкшам, шымыр дуние. Yni тарауда уш окига сез болады. Bipimui<br />

тарауда акын алдагы болар окиганын Хан Кенеге байланысты<br />

ep6ipiH мензеп керсетш барып, уйыктап жаткан Адай жйтпн хан<br />

теленпттерше туткын етедо. Туткын ж т т хан алдына жепазшещ.<br />

Екшпп тарауда, ж тттщ жауыр торы — Кубаканмен Хан<br />

жшттершен кашып кутылуы сез болады. YiniHiui тарауда атынын<br />

жуйрйспгшен Хан теленпттершен кашып кутылган Адай жйтп ез<br />

ерюмен онын алдына кел in, Кубакан атын оган сыйга тартады.<br />

Ю м екенш, езшщ эуел бастан-ак Кенесары ксшына косылуды<br />

ниет етш, i3flen кеде жатканын айтады.<br />

Туйш сезде Кенеге сыйга тартылган Кубакан eciMfli жуйрйсп<br />

Ер Науаннын Ханнан колкалап алуымен, Хан теленпттершен<br />

жуйрйсппмен кутыльш кеткет ушш оган Топжарган деп жана eciM<br />

6epyi жэне онын талай кысталан шактарда Ер Науангажолдас, шын<br />

мэншдеп ер канаты ат болганын айтумен поэма бггед1. Шыгарма<br />

келем1 жагынан шагын дуние, окигасыньщ уакытты камтуы<br />

жагынан да ыкшам, 6ipep куннщ гана окигасын алган. BipaK<br />

окигасы кенеттен басталып кететш осы поэма ете сэтп ершген.<br />

Кызыкты окылып, окушысын б1рден тартып экетедь Жазылу<br />

дэстур1 жагынан езше дейшп жырлык, дастандык дэстурден белек.<br />

Tlni таза. Сол кезен авторлары секшп араб, парсы сездерш, дши<br />

сездерд1 кеп колданып, Tin шубарлауы жок. Бран 6i3 акыннын<br />

тш тазалыгына айрыкша мен бергенш керем1з. бте сэгп шыккан<br />

табигат cyperrepi, казак турмысынын, казак ауылыныц KepiHicTepi<br />

5Нысанбай жырау. Кенесары — Наурызбай. Хан Кене. А., 1993,17-6.

389 МУХАМЕТЖАН СЕРАЛИН (1871 -1929)<br />

коршаган ортамен, табигат керппстер1мен астасып, эдеми epuiin<br />

отырган. Жанр жагынан поэма — тарихи, реалистек туынды.<br />

Галым Б.Кенжебаев сез1мен айтканда, акыннын ез заманы ушш<br />

“жаналык, зор енбек”6 болган бул поэма кейде улкен эпикалык<br />

туындынын 6ip жеке белшеп не аякталган 6ip циклы секщш<br />

кершеде.<br />

Брай деп отырган себеб>М13, М.Сералин непзш салып, оган<br />

eMipiHiH сонына дейш ат салысып еткен Костанай облыстык<br />

“Ауыл” газете 1924 жылы 10 мамыр куш газетой кернекте<br />

кызметкерлершщ суретен басып, портретик материалдар<br />

жариялайды. Сонын 6ipi — Мухаметжан Сералинге арналган.<br />

Аталмыш материалда мынадай мэл1меттер келтершедг. “... Европа<br />

эдебиетене жакындастырып жазган ютаптары “Гулкэшима”,<br />

“Топжарган”. Бастапкысы 1903 жылы басыдды. Сонгысы 1900<br />

жылы басылса да, цензур руксат бермегешйктен, 1907 жылга дейш<br />

дуниежузше шыкпай жатты. Онан баска б1рсыпыра жазгандары<br />

ani кунге басылган жок. Араларьшда маныэдылары “Хадиша”,<br />

“Наурызбай” дегендер... Осы кунде онын жаза бастап, тугендемей<br />

тастаган “Рустем-Зураб”, “Талапбек” Ьэм “Управитель” деген<br />

ютаптары бар, жазып тугендеуше тшектестз”7.<br />

Бул узшдщен eici нэрсет пайымдауга болады: BipiHmici—<br />

акыннын “Топжарган” поэмасы дуниеге келмей жатып, патша<br />

уюметше унамай, цензура кысымьш Kepyi, баспада басылып<br />

турып, узак жыл жарыкка шыга алмай жатуы. EKimnici —<br />

“Хадиша”, “Наурызбай” атты туындыларынын болуы 6iani<br />

акыннын осы такырыпта тугаскан поэмалар циклын жазбады ма<br />

екен, “Топжарган” сонын —сондай улкен дуниенщ 6ipimni белеп<br />

емес пе екен деген ой. Цикл “Топжарган”, “Хадиша”, “Наурызбай”<br />

болып жалгаса беретен ceKuui.<br />

Bi3 М.Сералиннш “Рустем-Зураб” аудармасын жасауы акыннын<br />

сондай улкен, тугае дуние тудыруга деген кызыгушылыгынын 6ip<br />

KepiHici, уйреню Meicre6i деп бшем1з. Калай дегенде де Сералинн1н<br />

б р такырыпта 6i3re жеткен дуниес1 “Топжарган” гана болып<br />

тур. “Топжарган” осы калпында да казак эдебиетшш шоктыкты<br />

туындысы болып кала беред1.<br />

М.Сералинн1н “Топжарганнан” сон жазган шьп-армасы —<br />

“Гулкэшима” поэмасы. Ол алгаш рет 1903 жылы жарияланган.<br />

Такырыбы — казак кызьшын бас бостандыгы, суйгспеншшк<br />

мэселес1. Жалпы б р такырып — казак эдебиетшде ежелден келе<br />

жаткан улкен 6ip сала. “Мухамеджан Сералиннш “Гулкэшима”<br />

поэмасы казак эдебиетшдеп тунгыш реалиетш поэмалардын<br />

6Б. Кенжебаев. X X гасыр басындагы эдебиет. А., 1993,65-6.<br />

’ //Ауыл. 1924.10 май. №36/66

КАЗАК. ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917)____________390<br />

6ipi. Бутан дейш казак эдебиетшде болып келген поэмалар<br />

тугелдей дерлж ауыз эдебиет! улпсшдеп эпостык, салттык<br />

жырлары мен ертедеп Шыгыс эдебиет! дэстурвдеп ертеп, киялгажайып<br />

хиссалар, дастандар болатын, реалисттк поэмалар<br />

болмайтын... Такырыбы, идеялык мазмуны жагынан болсын,<br />

сюжеп мен композициясьшын кисынды, кызыкты болып келуа,<br />

реалиспк жайларды керсету! жагынан болсын, “Гулкэшима”<br />

6ip кыдыру жаксы, керкем шыккан поэма. Б р ез заманында<br />

жана KepiHic, улкен табыс”8 — деп багалады Б.Кенжебаев. Ал<br />

галым Э.Дерб1сэлин “Гулкэшима” поэмасынын такырыбы эйел<br />

бас бостандыгы екенш айта келш, “ М.Сералин -ез кезешнщ<br />

ете улкен мэселесше арнап 6ipiHini рет калам тарткан, казак<br />

кызынын аянышты eMipiH шындык туршде суреттеген жазушы.<br />

Будан М.Сералин ез дэу!ршщ кекейкесп мэселесш тусше жэне<br />

оган ез творчествосы аркылы белсешп ун коса бшген акын деген<br />

корытынды туады”9 — дейдь Поэманы жазудагы акын максаты —<br />

ен 6ipiHiui жастарга арналган гибраттык максат. Б р жешнде акын<br />

былай дейш:<br />

Реттеп кадери хал кисса кылдым,<br />

Киссага “Гулкэшима” eciM берд!м.<br />

Eip гибрат заманага бола ма деп,<br />

Кызыл гул тау аралап тастан терши10.<br />

Эрине, 9p6ip енер туындысыньщ белгт 6ip дэрежеде тэл1мтэрбиелж<br />

гибраты болары, сол ушш жазьшары хак. BipaK, осы<br />

мэселе, ягни енер туындысын eMipre экелу максаты мшдетп<br />

турде гибраттык, тэл1мдйс максатта болуы XIX гасырдын еюнш1<br />

жартысы мен X X гасыр басындагы казак акын-жазушылары<br />

шыгармаларында непзп орын алды. Keft6ip зерттеушшер1м1зд1н<br />

“Гулкэшима” поэмасынын сонгы айтар ойын шыгарманын<br />

композициялык курылым шпне жымын бшд1рмей, енпз1п<br />

жiбepe алмады, тек сюжет сыртында турып, насихат айтты деп<br />

кшэлауы орынсыз секции, вйткеш поэманын буюл болмысы<br />

жогарыда айтып еткен гибраттык максатта курылган да, оны<br />

акын сез сонында шегелей, ныктай тускен. Б р жай X X гасыр<br />

басындагы казактын эр акынында кездесед1 десек те болады.<br />

Мысалга А. Байтурсынов мысал елендерш алайык. Акын аударып<br />

отырган мысал елен сонына ез ойын косып, оны неге аударды,<br />

мунан кандай гибрат алу керек деп, эр еленш, эр мысалды гибрат<br />

уагызбен аяктап отырады. Бутан дэлел рет1нде акыннын “Кырык<br />

8Кенжебаев Б. Журналист Мухаметжан Сералин. А., 1957,15-16-6.<br />

9 Казак эдебиетнщтарихы. 2-т., 2-кггап. А., 1965,217-6.<br />

10Бес гасыр жырлайды. 3-т., А., 1985, 212-6.

391 МУХАМЕТЖАН СЕРАЛИН (1871 - 1929)<br />

мысал” жинагындагы кез келген елендерш тартуга болады. XIX<br />

гасыр соды мен X X гасыр басындагы казак эдебиетшде мундай<br />

гибратты дэстурдш болуы, казак халкынын тыныс-прштпнен<br />

туындап жаткан жайт eai. Кдзак когамынын буюлдуниелЬс,<br />

адамзаттык дамудан тыс калуы, казактын алдынгы катарлы<br />

сауатты, кез! ашык рдарына ой салып, олар карангылыктагы<br />

елш котерш, адамзаттык даму кошше uiecriprici Kenyi едь Сол<br />

ушш де Байтурсынов “Кырык мысал”, “Маса” секши ютаптар<br />

жазган. Сол ce6enii де А.Байтурсыновтан бурынырак М.Сералин<br />

63iHiH “Гулкэшима” поэмасын кулш казак халкы, казак жасы ушш<br />

гибрат eTin жазды. Акын поэмасынын сонгы, тертшип бел1мше<br />

“Сез сонында” депайдартагьш, тутастай окушысьгаа гибрат етш<br />

арнап, оган алдымен поэмадан окушы не туйнш, не койды, кандай<br />

гибрат татм алды деп сауал тастайды:<br />

Ау, курбым, бул киссаны окып кардан,<br />

Ойлашы, не ryciwuH, нет бищщ?<br />

Б1рталай уакытын озды, кезщ талды,<br />

Шамала онан канша пайда кылдын?..<br />

Есшнен эр уакьлгта тастамастай,<br />

Кещлще гибрат болып нем калды?1<br />

дейш. Акыннын ез окушысына койган сауалдарынан онын<br />

поэманы жазудагы кулл1 ниет1 6ip максатка — казак жастарына<br />

деген гибратка багындырылганын керем!з.<br />

Кыз беру, кел1н алу 6i3jxiH журтта,<br />

Мал алып, мал саткандай мысал сауда, —<br />

деп автор 6ipimm гибрат — ею жастын ерюнен тыс болар кудальпс,<br />

кыз узату, келш Tycipy салтьш сынайды. Махаббат бостандыгына<br />

ундейд1. М.Сералин — казактын осы дэстурш дэл осыпай жогары<br />

дэрежеде талкылай, казак жастарын тещне косу мэселесш улт<br />

топырагында сез еткен 6ipiHmi акын.<br />

“Гулкэшима” поэмасынын уш-ак Keftimcepi бар. EKeyi — жас<br />

гашыктар —Баймухаммет пен Гулкэшима. Ушшш1 кейшкер — ею<br />

жастын ic-эрекепн пайымдап, окушысына жетюзш отыратын<br />

дэнекер тулга —акыннын ез1.<br />

Поэманын бар жупн — айтылар непзп ойды осы ею кей1пкер<br />

Kerepin тур. бйткет, поэманын букш сюжетпк жел1с1,<br />

композициялык аркауы осы ею жастын арасындагы ic-эрекетке,<br />

ce3iM TYйicyлepiнe непзделген, соган багындырылган. Гулкэшима<br />

11Сонда, 241-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЬЕ XXРАСЫРДЬЩБАСКЕ31 (1900-1917) 392<br />

— бейнесшщ сомдалуы, iuixi мтеэшк — психологиялык жэне<br />

сырткы ерекшел1ктер1 жагынан буюл казак кызынын ауыр<br />

тагдырын аркалап турган тиипк тулга. Акын мшездеушде<br />

Гулкэшима —тек кана сулу кыз емес, акылды, салмакты, эр iciHe<br />

жауап бере аларлык ш куаты мол, жауапкершшп кушп жан.<br />

Ол гашыктык сырын айтып хат жазган Баймухамметке мунан ею<br />

жыл бурьш кез келмедщ, енш кеш, мет куйеуге беретш болып,<br />

атастьфып койды, енш екеум1зге косылуга буйрык жок деп, кыз<br />

6epin отырган ел1 мен ата-анасы алдында, куйеушщ, онын елшщ<br />

алдында улкен жауапкершшкте екендтн танытады.<br />

Кдзак дэстур1 бойынша айттырылган кыз куда тускен жерге<br />

мшдетп турде бару, ата-ана айтканына, дши тургыдагы тагдыр<br />

жазуьша мойьшсуну, Алланын буйрыгына сабыр ету, ен бастысы ар<br />

алдындагы жауапкершшк —казак кызынын непзп мусылмандык<br />

борышы. Гулкэшима осы борыш биптнен табылады. Бул —<br />

кейшкер эрекетшщ уакьгг, кезен шындыгымен сэйкес келуь<br />

Гулкэшима бейнесшщ шынайылыгы да сонда. Акын суреттеушдеп<br />

Гулкэшима бейнеа —сол кезендеп казак кыздарынын жиынтык,<br />

типпк бейнеа ретшде буюл онымен тагдырлас казак кыздарына<br />

кеп жагдайда улп ретшде усынылган тулга. Автордын казак 9pi<br />

мусылман кызы ретшде оган кояр талабы улкен. Гулкэшиманыц<br />

бойында iaaep i3ri KacHenepi мол. Сол i3ri касиеттер казак<br />

кыздарынын бойынан эркашан табылып журсе деген ниет.<br />

Кейшкер — автор ойынын жемгсь Сондыктан Гулкэшима<br />

бойындагы i3ri ой, i3ri касиеттер, тазалык, ата-ана шеппмше<br />

адалдык, шынайы д1ни ceHiMHiH e3i автор бойындагы касиеттер<br />

деп 6ineMi3. Сол себепп де ол сол касиеттерд1 Гулкэшима бойына<br />

ywreciMfli сыйыстыра бшген. Гулкэшиманьщ д1ни сауатты больт,<br />

кеп нэрсет дши тургыдан пайымдауы, ата дэстур1м1здщ e3iH<br />

апарып д1ни сен1мдермен уштастыруы— автордын opi таза рттьпс,<br />

dpi дши сешмдершен туындап жаткан жайт. Акын д1нге, Алланын<br />

хактыгына сенген. Bi3 бул мэселен1 онын емйрбаянынан жаксы<br />

бшем1з. Жаны таза, ад ал акын болшевиктж анкета сурактарынын<br />

6ipi — данге сену, сенбеу женшдеп сауалга жауап берген сэтте<br />

езшщ дшге, Кудайга сенепн1н жайып салады. Сейтш, бар шынын<br />

айткан акын болыпевиктер партиясы катарынан мулде шыгып<br />

кете жаздап, dynipiM- тэтр1ммен эрен калады. “Маркспк uiiMai<br />

окып уйрену! ушш кандидаттыкка Tycipuiefli”12. Акын киялындагы<br />

керкем ой жем!с1 — Гулкэшиманын ата дэстурге, дши ceHiMre<br />

адалдыгы, онын ез бакыты, суйюпеншшт жолындагы курес1не<br />

тоскауыл кояды. Бул жагынан алганда Гулкэшима — шеш1мд1<br />

эрекетке бармайтын, ic-эрекеп туйьпс, шектеул1 тулга. Гулкэшима<br />

12Б. Кенжебаев. X X гасыр басындагы эдебиет. А., 1993, 69-6.

393 МУХАМЕТЖАН СЕРАЛИН (1871 - 1929)<br />

тртасынын брай сомдалуы, бэлюм, XIX гасырдын соны мен<br />

XX гасырдын басындагы мусылман элемшщ 6ip рты — казак<br />

халкынын кызы ретшде авторлык шектеуде болуы. Б р — автор<br />

дуниетанымы мен кейшкер дуниетанымынын сэйкестипгшен<br />

де KepiHin тур. Б р , 6ip жашнан, уакыт, кезен шындыгы, еюний<br />

жагынан, автордын ез бакыты ушш мезгшйз куреске шыгап, сол<br />

жолда опат болган 6ipeH — сарандар жешнде емес, Гулкэшима<br />

секиий бар кайгысын, суйгенше деген гашыктык мунын imiHe<br />

бугт, yHcis рана тагдырдын дегенше мойынсуньш кетш жаткан<br />

мындар жешнде казактын сан мындаган мунлык кыздары<br />

женшде айткысы келу1 efli. Б р женшде автор ойында бар тагы 6ip<br />

нэрсе — Гул кэш и ман ын бас бостандыгы ушш суйгенше косылу<br />

максатында куреске шыгуыньш кажетаз, мезгшаз курес екеншп.<br />

Б р — мэселеш тек суйскен жастар гана емес, букш котам болып<br />

шешуге тюстз деген ой. Гулкэшимага артылган жук, борыштын<br />

улкеш — жар тесепне адалдык. Акын сомдауындаты Гулкэшима<br />

кыз — ертенп ана. Эр кыз — елдш ертенп умт, ертенп анасы.<br />

Гулкэшима жас та болса, улкен аналык жауапкершшйсге, адал<br />

аналык сезшде. Эйелдщ жар алдындагы, ананын сэби алдындагы<br />

аналык таза сезйидшш — алдымен букш адамзат, онын ш^нде<br />

рттардын рухани жагынан таза ecyiHiH, enyiHiH xeai. Автор ойы<br />

сол кекжиекте. Акын казак кызын ар тазалыгы кекжиегшен<br />

1здейд1. 1здейш де табады. Ол — Гулкэшима. Болашак урпак<br />

ушш, онын алдындагы аналык адалдыгы ушш езш эркашан таза<br />

устатан Гулкэшима —акын журепндеп казак кызьгаын символдьпс<br />

нускасы. Жалпы Гулкэшима —акыннын “Топжарган” поэмасында<br />

разы болып суреттейтш шал Салбай токалынын занды жалгасы.<br />

Сонын толыскан, керкейген нускасы. Байыган тур!.<br />

Енд1 поэмадагы Баймухаммет бейнесшш жасалуына келер<br />

болсак, ол — кей сэттерде акьшньщ eMipre кезкарасымен<br />

кел1спеген керегар бейне. Баймухаммет гашыкгыгы кей сэттерде<br />

Шыгыс дэстур1ндеп дастандар кей1пкерлер1нш суй1спеншш1п<br />

сеюдш KepiHin кетедь Бэлюм, сондыктан да болар, онын,<br />

гашыктык ce3iMaepi “жьшауыктау” шытьт жататын тустары да<br />

жок емес. Мысалы, “тегемш кызды ойласам кезден жасты”,<br />

“жас агар кара кезден агыл-тегш”, “ол сру мунан бьшай ойта<br />

туссе, тамшылар етепме кезш жасы” сеюдш жолдар. Б р жолдар<br />

акыннын поэмасын жазу кезешнае эл1 де болса шыгыстык<br />

кисса, дастандар сарынынан толык арьшып кете коймагандыгын<br />

ангартса керек... Поэманын, непзп окигасы —ею жас арасындагы<br />

суйлпеншшйс Баймухаммет елш1мен блеш. Гулкэшимага деген<br />

гашыктык, онын, берйс калыптаскан бегеттерге жолыгып,<br />

он-шешшш таппауы онын ел1мге айдады, мэжбур eiri. Акын<br />

сомдауындаты Баймухаммет — суйгенше косыла алмаганьша

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 394<br />

кент, тагдырдын салганын мойындап, кещйпп кетер жан емес.<br />

Мшеэделу1 жагынан Баймухаммет — Гулкэшимага карамакарсы<br />

бейнеленген, нык inemiMai тулга. Суйгеш ушш куреске<br />

эркашан дайын. BipaK ол куреске буйыты казак кызы Гулкэшима<br />

каукарсыз. Баймухаммет— ез ел1м1мен бул дуниеде, казак<br />

когамында калыптаскан дэстурге карсы курескен жан. Калай<br />

дегенде де Гулкэшиманын куреске шыкпай, тагдырга мойынсунуы<br />

шындык, тарихи кезен шындыгы. Баймухаммет eAiMi — курес,<br />

курес — ел1м. Эйтсе де акын сомдауындагы Баймухаммет — кеп<br />

кырлы тулга. Онын, Гулкэшимага деген тагдырдын ауыздыктауына<br />

кене бермейтш асау сез1мш, сушспеншшпн, сол жолда акырына<br />

дейш ум1тпен жасаган куресш, сонынан езш-ез1 елтге киюын<br />

автор ез кешпкерше деген жылы сез1ммен суреттей отьфа, онын<br />

ю-эрекеттер1мен кеп жагдайда келюе бермейдй Бул — кейшкер<br />

тулгасын ашудагът автор позициясынын еюнип кьфы. Автор<br />

поэмада ею карт кайгысын сипаттауга Баймухаммегп жан-жакты<br />

ашып керсететш деталь, штрих репнде маныз берген.<br />

Ce6e6i акын KeftinKepi Баймухамметгш Гулкэшимага деген шын<br />

ынтызар кеншн, гашыктык сез1мш кодцаса да езш-ез1 елпруше<br />

карсы.<br />

Автор казак жасынын саналы, шын мусылман ретшде<br />

ата-ананын дегенше кент, Алланын пешенесше жазганына<br />

мойьшсунып, ар сакгауьш етшедй Оньщ Гулкэшима Keftiracepi —<br />

осы ниетпен дуниеге келген, акын ойынын кай кырынан болса да<br />

табылган жан. Акын кейшкер мшездеуде непзп максат, ой казыгы<br />

етш Гулкэшиманы алган да, ол Баймухаммет —шын суйе турса да<br />

онын ниепмен кел1спеген. Баймухамметтщ ыстык суйюпеншшк<br />

сез!мдер1мен емес, салкын канды, таразы автор ойымен келккен.<br />

Сондыктан поэмадагы окиганын кеб! Баймухаммет атынан<br />

баяндалса да акын оны “Козы Керпеш — Баян сулу”, “ТаЬир—<br />

Зухра”, “Жусш — Зылиха” секиш Баймухаммет — Гулкэшима<br />

деп атамай, оган ата-ананын дегенш орындап, дэстурге, тагдырга<br />

мойынсунган, суймесе де жар тесегше ад ал, ертенп ад ал ана —<br />

Гулкэшима eciMiH берген.<br />

Поэма сол кезендеп казак даласындагы дертп мэселенш<br />

6ipi— эйел бас бостандьны мэселесш кетерудеп, шешу жолындагы<br />

алгашкы адым. Будан, осы кезге дейшп казак сез енершде бул<br />

такырып еш сез болмады деген корытынды тумаса керек. Гашык<br />

жар, махаббат жетнде казактын фольклорлык дуниелершен бастап<br />

М.Сералиннщ, “Гулкэшимасына” дейш талай сез болган. BipaK,<br />

дэл “Гулкэшима” поэмасы сеюдщ эйел бас бостандьны женшде,<br />

оны буктхалыктык, когамдык дерт ретшде кен келемде сез еткен<br />

дуние болган жок десек кате болмайды. Ал акыннын осы поэманы<br />

тудырудагы дэстур уйрену аясы деп алдымен казак фольклорын,

395 МУХАМЕТЖАН СЕРАЛИН (1871 - 1929)<br />

езше дейшп казак акындары шыгармаларын, дастандар, Kepiui<br />

татар секщщ туыс елдер эдебиетш, орыс эдебиетш атаута эбден<br />

болады.<br />

XX гасыр басындагы казак эдебиетшде М. Сералиннщ<br />

“Гулкэшима” поэмасынан сон бул такырыпта калам тербеушшер<br />

кебейш еда. Олардыц катарына М.Дулатулынын, “Бакытсыз<br />

Жамал” романын, С.Торайгыррынын “Камар сулу” романы мен<br />

“Жаркынбай” поэмасын, С.Кебеевтщ “Кдлын мал” романын,<br />

Т.Жомартбаевтьщ “Кыз керелж” романын жаткызуга болады.<br />

Жогарыда айтканымыздай, М.Сералиннш эдеби туындылары<br />

6ipcыпыра болган. GKiHiurrici, сонын Ke6i 6i3re жетпеген. Б1зге<br />

жеткешмен, эдеби, гылыми журтшыпыкка жете таны мал емес 6ip<br />

туындысы —“ KHiicriH кез жасы” атты дастаны. Бул —бурьш баспа<br />

бетш кермеген, шагын дуние. Дастан Кдзакстан Республикасы<br />

Орталык мемлекетпк муражайы корында сактаулы. BipaK, бул<br />

— дастаннын тупнускасы емес, KemipMeci. KeuiipMem жасаган<br />

Райхан Сералина.<br />

Шыгарма — шыгыстык дши кисса, дастандар дэстуршде<br />

жазылган дуние. Такырыбы жагынан дши — аныз рпсшде.<br />

Окигасы ертеп сипатты. Кейшкерлерг. Жэб1рейш nepinrre,<br />

Мухаммед пайгамбар, Жей1т аншы жэне Кине. Шыгарма<br />

М.Сералиннщ, шыгармашылык жолынын басында, “Топжарган”,<br />

“Гулкэшима” поэмаларынан бурын тугандай болып кершеди<br />

бйткеш, шыгарма шыгыстык сюжетп алып, езшше жырлаган<br />

агартушы /ютаби/ акындар дэстурвде туган.<br />

М. Сералин керкем аударма саласында да едэу1р енбек<br />

еткен. Оньщ iimnne 6i3re анык белгша — парсы халкынын улы<br />

акыны Эбшкасым Фердоусишн элемге аты мэшЬур туындысы<br />

— “ШаЬнаманын”, “Рустем-Зураб” белш1 мен казак такырьшты<br />

орыс жазушысы, с1б1рлж Антон Сорокиннщ “Отанньщ nici, яки<br />

сахаранын сыйы —Жусан” 3HriMeci.<br />

М.Сералиннш “Рустем-Зураб” аудармасы “Ай, кап!”<br />

журналыньщ 1914-191S жылд ардагы 6ipHeme санынд а жарияланды.<br />

Б р енбек тжелей парсы тшшен емес, орыс тшндеп В. А.Жуковский<br />

аудармасынан жасалынды. Ал, ол HeMic TuiiHfleri Ф.Рюккерт<br />

нускасынан аударып eiii. Тшден ттлге сатылай аударылса да, б р<br />

“ШаЬнама” жырынын XX гасыр басындагы казак типнде тунгыш<br />

басылуы, алгашкы нускасы ед1. Аударманын XX гасыр басында<br />

элемдйс улы туынды “ШаЬнама” жырынын 6ip тармагымен<br />

казак окьфманын таныстыруы жэне оган арнайы алгы сез (“Сез<br />

басын”) жазып, шыгарма мен онын авторы жешнде танымдык<br />

денгеЙ1 жогары ойлар айтуы ерекше атап айтуга турарлъпс жэйт.<br />

Кайраткер шыгармашылыгынын 3epTTeyuiici Б.Кенжебаев: “Кдлай<br />

аударса да, 6ip саласын гана аударса да, жер жум эдебиет1н!н асыл

КАЗАК ЭДЕБИЕТМЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЬЩ БАС KE3I (1900-1917)__________ 396<br />

казыналарынын 6ipi болтан “ШаЬнаманы” ол заманда казак тшне<br />

аудару api улкен ерлж, api тарихи, мэдени мэш зор жумыс еш”13-<br />

деп багалайды.<br />

“Отаннын Hici, яки сахаранын сыйы — Жусан” аудармасы<br />

орыс тшнен жасалган. Авторы — ciбipлiк орыс жазушысы Антон<br />

Сорокин. Онын “Запах Родины” aHriMeci алгаш рет 1915 жылы<br />

Омбы каласында басылган “Жертвам войны” жинагында “Дар<br />

земли — трава Джусан” деген атпен жарык кередк Кейшп<br />

басылымдарда “Запах Родины” аталган анпменщ М.Сералин<br />

жасаган аудармасы “Ай, кап!” журналынын 1915 жылгы 6ipiHiui<br />

жэне eKiHini сандарында жарык керген.<br />

А.Сорокин ез шыгармасында орыс арасына сщш, орыстанып<br />

бара жаткан сахара улына оньщ еткен данкты тарихын сол<br />

аркылы Отанга деген суйюпенштк аггы улы ce3iMfli еске салады.<br />

Елщщ, жернщ суй деп, оган Кдскырбай батыр eMipiH ташм етеда.<br />

Елш аздырып, жерш тшм-тшм етш Kecin алып жаткан орыс<br />

патшалыгынын ic-эрекетш сынап, осындай ауыр жагдайдагы елще<br />

кызмет ет деп усынады.<br />

М. Сералин А. Сороки нищ казак халкына деген жанашырлык<br />

жылы сез1ммен талай-талай шыгармалар жазганын ете жогары<br />

багалап, онын осы енбепн казак тшше аударып, оны “Ай, кап!”<br />

журналына бастырьш шыгарган едь Бул аудармашынын орыс<br />

жазушысына буратана халыктын ауыр тагдырына ортактасып,<br />

шынайы достык пейшмен сез еткеш ушш улкен ризалык белпй<br />

болатын. Аударма енбек керкемдж дарежеа жогары болмаса да,<br />

ез заманы, ягни сол кезендеп казак окушысы ушш дер кезвде—<br />

орыс патшалыгы казактын He6ip асыл куй калы жерлерш тартып<br />

алып жаткан кезенде аударылып жарияланган манызды шыгарма<br />

болды.<br />

X X гасыр басындагы казак эдебиеп мен 6acnace3iHiH кернекп<br />

тулгасы — Мухаметжан Сералин — жан-жакты каламгер, кеп<br />

кырлы талант. Акын, жазушы, аудармашы, баспагер-журналист.<br />

Онын казак халкынын алдындагы улы тарихи кызмеп,<br />

кайраткерлй!—жана гасыр кепнде казак халкыньш мунын мундап,<br />

жогын жоктайтын “Ай, кап!” сынды тунгыш журнал шыгаруы.<br />

Халыкка тыгырыкта жол керсетш, ата-анадай болган “Ай, кап!”<br />

М . Серал инн1н тел перзентшдей едь Газет-журнал шыгару алдымен<br />

api халык eMipiHaeri улкен мэдени шара, dpi халыктын мэдениет<br />

денгейшш KepiHici екеншп 6enrini.<br />

“Айкаптын” 6ipiHiui санындагы “Кур метл окушылар!<br />

Алдынызга ушбу журналымды саламын, юшкене екен деп<br />

|} Б. Кенжебаев. Казак халкынын X X гасыр басындагы демократ жазушылары.<br />

А ., 1958.82-6.

397 МУХАМЕТЖАН СЕРАЛИН (1871 - 1929)<br />

конырайманыздар! ”14 -деп басталатын казак окушысына арнап<br />

жазган, журналдын беташар макаласын баспасез мэселеЫне<br />

арнап, онын едщ оятушылык агартушылык кызметше зер салган.<br />

Халыкка мумкшдишше жете Tyciwiiprici келген. Баспасез ю ш щ<br />

халык дамуындагы редш баса керсеткен: “ Газет Иэм журнал<br />

халык уинн екеншпне шек айту жок. Халыкгын кай дэрежеде алга<br />

кеткендт халык арасында таралган газет, журнал Ьэм ютаптардан<br />

бшнеда. Заман гылым заманы болган сон, 3p6ip журт катарынан<br />

кешн кал мае ушш, акша аямай ютап, газет, Иам журнал бастырып,<br />

халыкка таратудын иждаИатында”, - дейш.<br />

“Ай, кап!” журналы казак eMipiHin бар саласын камтыса, онын<br />

dpi баскарушысы, api бастырушысы М.Сералиннщ макалалары<br />

да осы муддеден шыгып отырды. Демек, журнал багыты мен<br />

баскарушы багыты 6ip болды. Бул - “Ай, каптын” багытын кай<br />

мэселеде болсын, М.Сералин аныктап отырды деген сез. Ал онын<br />

журнал эцпме езеп eTin кетерген казак eMipiHe катысты кай<br />

мэселе болса да устанган багыт-багдары, айкын ойы болды.<br />

“Ай, кап!” журналынын да, М.Сералиннщ де кетерген басты,<br />

жоталы проблемасы жер мэселеа болды. 6йткен1 гасырлар бойы<br />

ак найзанын ушымен, ак бшекпн кушмен коргалып, атадан бал ага<br />

мура болып келе жаткан, ел TipmmiriHiH куты - ен дала, сайын<br />

сахара, кымбатты казына - казак xepi Ресейге бодан болгалы<br />

басында б1рт1ндеп, сонында улкен каркынмен уыстан сусып,<br />

колдан шыгып бара жатты. Б р таразы басына eMip мен елш<br />

катар тускен жанталас сэт еда. Казактын осы дагдарыс сэтш Ахмет<br />

Байтурсынов “Ай, кап!” бетшде жарияланган макаласында: “Кдзак<br />

осы кунде калын орманга Kipin, адаскан адам секши, капай журсе<br />

жен боларын битей дагдарган кезГ, - деп суретгеп, бейнелеп<br />

жазады. М.Сералин де жер мэселесше арнап кептеген макала<br />

жазды. Ойын ортага салды. Б р макалалар катарында “ Кдзак<br />

халкынын муктаждыгы” , “Б^здщ бурынгы Ьэм Kja3ipri хал1М1з” ,<br />

“Келешек заманымыздын камы” , “Жер энпмес1” , “ Отырыкшы<br />

болган казактар туралы” , “Ecici жыр” секиш макдлаларын атауга<br />

болады.<br />

Ол “Кдзак халкынын муктаждыгы” деген макаласында: “ Кдй<br />

калыппен болса да жерге орналасып алу... Б\зге ен пайдалы<br />

болган ic тез^рек кала салып, епн пайдасына жарайтын жерлерш<br />

сактап калу. Брай icrreceK, 6i3re келетугын ею-уш турл! пайда бар:<br />

эуел1, вз1м\з суранып кала салсак, аз да болса епн салуга колайлы<br />

жерлерге ие болып каламыз... Екший пайдамыз, кала болсак<br />

меиш саламыз, мектеп, мешресе ашып, балаларымызды окытып...<br />

Россиянынпайдалы журтъшын 6ip\ боламыз... Yuiimni пайдамыз -<br />

14М. Сералин. // “Айкап” журналы. 1911.1-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕПН1Ц ТАРИХЫ: XXРАСЫРДЫЦ БАСKE3I (1900- 1917) 398<br />

калалык халык болсак, баягы сураган дан турасындагы тшектер1м1з<br />

орнына келеда” , — деда.<br />

“Б1эдщ бурынгы Ьэм Ka3ipri xaniMi3” — атты макаласында<br />

жогарыда айтылган ойларын тагы да кайталап, шегелей айтып,<br />

казак халкын отырыкшы турмыска, калалык eMipre ундеда.<br />

“Мунан былай б1здердщ кун KepyiMi3 ушш, ен алдымен, кала<br />

болып отыруымыз тшс. Кдла болып отырган сон, кал алы журттын<br />

icrrereH кэсштерш icTey керек... Балаларымызды заманга муафык<br />

оку окытып, таршылыкта кун керуге лайыкты адам етш шыгаруга<br />

тырысалык” — деп жазды.<br />

Сондай-ак, “Ай, кап!” журналынын бетенде М.Сералыулынын<br />

кеп сез еткен мэселеа, оку-агарту, гылым, тел-эдебиет мэселелер1<br />

болды. Оньщ бул саладагы макалалары катарьша “Б1здщ<br />

жастарымыз”, “Шэюрттер халшен”, “Ай, кап!” баскармасынын<br />

6ip eiiHimi “Баскармадан етенш”, “Роман жарысы туралы”<br />

сиякты макалаларын жаткызган жен.<br />

Онын тенкерютен кейшп эдеби жэне журналист кызмете<br />

“Кызыл Кдзакстан” журналы, “Енбеюш казак”, “¥шкын”,<br />

“Ауыл” газеттер1мен тыгыз байланысты. Оньщ публицистикалык<br />

шыгармаларынын ден1н e3i непзш каласкан, 1923 — 24 жылдары<br />

редакторлык еткен, eMipiHiH сонына дей1н жумысына атсалысып<br />

отырган “Ауыл” газетшен табуга болады.<br />

М.Сералин кезшде, ягни “Ай, капты!” шыгарып турган<br />

кезенде журнал бетенде кетерген кеп мэселен1 “Ауыл” газетенде<br />

онан ары уластырады. 6йткен1 бул кайраткер eMipiHneri ез1 мурат<br />

тугкан мэселелер еда. Олар казак кыздарынын бас бостандыгы,<br />

халыкаралык жагдай, саясат, жер, шаруашылык мэселелер1<br />

болатын.<br />

Мунан езге казак Tuii мен эдебиете, мэдениете, агарту саласы<br />

туралы жазган манызды макалалары да баршылык. Оларда эдеби<br />

сын мэселес1, халык дэстур1н сактау мен дамыту, улт тшше адалдык<br />

мэселелер1 сез болады. Жалпы, кандай шыгарма жазып, нендей<br />

мэселе кетерсе де, Мухаметжан Сералин эркашан халык камкоры,<br />

кайраткер-каламгер ретшде кершед1.

МЭШЬУР ЖУСШ К0ПЕЙУЛЫ<br />

(1858 -1931)<br />

МэшЬур Жусш Кепейулы мурасы<br />

алдымен аса келемдшпмен, сан турл1<br />

мазмун алуандышмен назар аудартады.<br />

Атап айтканда, акыннын елен, дастандар,<br />

тарихи мэтщдер, шежрелер, публицистика,<br />

педагогика, Tin, философия, табигат<br />

сырлары, дш тарихы туралы т.с.с. кунды<br />

енбектер калдырганы белгш.<br />

МэшЬур Жусш 18S8 жылы, кой жылы,<br />

Ka3ipri Павлодар облысы, Баянауыл ауданы,<br />

Кызылтау деген жерде дуниеге келген.<br />

Акыннын 3 жасында «Тауык жугы» деген<br />

жуг болып, бар малынан айрылып, 6ip ат, 6ip сиырмен гана калган<br />

9Keci Кепей: «Дуние жолдас емес, гылым, бшм жолдас» деген<br />

шешшге келш, баласын окыту yiniH Баянауылга Keinin келедй<br />

Сол кезде ага султан болган Муса Шорманов Баянауылга медресе<br />

салдырып, онда сабак беруге Ом бы каласында туратын Камар<br />

xa3ipeiTi Keuiipin экеледь Ол кезшде Бухара каласында окып, кеп<br />

бш м алган, адам болса керек. Сабакка зейщш бала Жусшке Камар<br />

кеп кещп белед1. Акырында 8 жастан 9-га аяк басканда, эдебиет<br />

пен тарихтан жатка айткан сездерше суйс1нген Муса Шорманов<br />

(1818-1884) баланын экесше мынадай сездер айтады: «Сопы,<br />

мунан былай мына баланын бас ки^мше ую тактырып койыныз.<br />

Кез-тшге шет болмасын! Бул ез заманында халыкка МэшЬур<br />

болатын бала екен! —дейдк Содан былай карай бурынгы «Жусш»<br />

деген атына «МэшЬур» —деген ат косылып айтыла бастайды»1.<br />

15 жасынан бастап елен жаза бастаган акыннын «МэшЬур»<br />

1 МэшИур Ж уст. КР VFA ютапханасы. 1173-бума. Жолмурат жазбасы, 17 «а»,<br />

1- 121- 6 .

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 400<br />

аты шыгып, халыкка кен танымал болуына ен алдымен тунгыш<br />

казак газеп — «Дала уэлаяты» беттер1нде XIX гасырдын сонгы<br />

он жылдыгында жарияланган елен, макал ал арымен катар, 1905<br />

жылгы халык наразылыгы есушен сескенген Ресей патшасынын<br />

сез бостандыгына жол ашкан Кдзан манифеа эсер!мен Кдзан<br />

каласында басылган: «Лрлйсте кеп жасагандыктан керген 6ip<br />

тамашамыз», «Хал-ахуал», «Сарыарканын юмд1ю екендш»<br />

ютаптарынын acepi мол болды. Баспа бетшдеп уакытша бершген<br />

кецшшкп пайдаланып, патшалык Ресейдщ отарлау саясатынын<br />

астарын, жер тартып алуын, сез, niKip айтуга шектеу коюын казак<br />

зиялылары шшде ен алгашкылардын 6ipi болып болып эшкерелей<br />

бастаган МэшЬур Жусш екеш белгш. Сол енбеп ушш 1912 жылдан<br />

бастап акынды кудалау басталганы, 6ipa3 уакыт оньщ уйшен кетш,<br />

кайда екенш айтпай, ел шпнде жасырын жургеш де мэл1м.<br />

1917 жылы патша устемдт e3repin, кенес билт келгенде, онын<br />

да отаршылдык жат пигылын ангарган МэшЬур Жусш кейшпш<br />

туспалдап шенеп шыгарма жазуын, фольклор улгшерш жинауын<br />

жалгастыра бередь<br />

МэшЬур Жусштщ шыгармашылыгына елеул1 эсер еткен онын<br />

eMipiHiH 6ipa3 бел1мш Орта Азиядагы ipi мэдениет ошактары:<br />

Бухара, Ташкент кггапханаларындагы араб, парсы, шагатай,<br />

кене турк! тшдерщде жазылган кеп кунды кене муралармен кен<br />

танысьш, кагазга Tycipyi екенш ескерген жен. МэшЬур Жусштщ<br />

ен алгаш 29 жасында (1887 ж.), одан сон 37 жасында (1895 ж.),<br />

кейш 49 жасында (1907 ж.) Орта Азияга сапар шегш, 8-9 жылын<br />

шетте епазгп, ондагы ютапханаларда болып, оку-зерттеумен<br />

айналысумен 6ipre, жолшыбай, ocipece, Сыр, Шу бойындагы<br />

елдерш кеп аралап, узак уакыт фольклор, халык ауыз эдебиет1<br />

улгшерш жалыкпай жинап, бупнп урпакка жетюзу1 де акын<br />

мурасыньщ келемда де мол кырлы болуыньщ непзш салды.<br />

1937-1938 жылдары казак эдебиетшщ альштары —<br />

А.Байтурсьшов, М.Дулатов, М.Жумабаев, Ж.Аймауытов,<br />

С.Сейфуллин, Б.Майлин, ГЖансупров т.с.с. атылганнан кейш,<br />

мектеп окулыктарына ещп К1МШ юрпзу мэселес1 туган кезде,<br />

сол кездеп жас эдебиетшшер: Е.Ысмайылов, К-Бекхожин,<br />

Д.Эбшев, З.Акышев т.б. куш салуымен МэшЬур Жусштен кейб1р<br />

енбектер1 кыркыншы жылдары орта мектептерде жэне жогаргы<br />

оку орындарында окытыла бастады да, елу1нш1 жылдар басында<br />

«ултшылдыкпен» куреспн жана науканыньщ курбаны болып,<br />

мектеп окулыктарынан шыгып калганы белгип. КПСС XX<br />

съезшен сон XX гасырдын 60 жылдарынан бастап МэшЬур Жус^п<br />

шыгармалары жогары оку орындарында окытыла бастады. 1990,<br />

1992 жылдары акын тандамалысынын 2 томдыгы жарык керед1.<br />

Ka3ip онын 20 томдьтгынын алгашкы 7 томы шыгып, баскалары

401 МЭШЬУР ЖУСШ КбПЕЙУЛЫ (1858- 1931)<br />

дайындалу усладе.<br />

МэшЬур Жусш мурасынын керкемдж ундесттн, жалгастыгын<br />

еске алганда, алдымен олардын кене замандагы Жусл<br />

Баласагуннан (XI г.), Кожа Ахмет Иассауиден (XII г.) бастау<br />

адеан дэстур сабактастышна назар аударган жен. Мэселен, Кожа<br />

Ахмет Иассауиде «нэпа* туралы айтылганда, оган унем1 дерлнс<br />

«ит» сезшщ косарлап айтылатыны буган дейшп зерттеулерде<br />

орынды керсетшп келген. Осы орайда «ит» деген сеэдщ де,<br />

угымнын да матнасы кен екенш, Кожа Ахмет Иассауидш<br />

кебшесе бул баламаны ит комагайлыгы, «ашкездМ» тургысынан<br />

колданганына назар аудара кеткен жен.<br />

Бул ит Hanci кор кылды-ау меш талай,<br />

Халайыкгьщ калмасын кенш калай?!<br />

HanciM ушш итке уксап шарладым кыр,<br />

Заты рык Ием, сыйынып кедшм саган.<br />

К р Кожа Ахмет, Hanci иттщ аузын жаптын,<br />

Содан кейш арманынды iasen таптын2.<br />

Мше, осы келт1ри1ген уш мысалдын езшде, acipece, сонгысында<br />

автор «итке», сол аркылы «нэпаге» жай эншейш кещл бел in<br />

коймай, алдымен онын аузын беютуге назар аудартады. Демек,<br />

«Hanci иттш аузын» жапканнан кейш барьт, арманды i3flen табу—<br />

6api адамнын алдымен ез ашкездтн, тойымсыздытын тежеу1<br />

кажетппн ацдатады. Ецш Абай елешн еске алайык:<br />

Bipeyai керю бар деп жаксы керме,<br />

Лапыдцак керсекызар Hancire ерме!<br />

Эйел жаксы болмайды керюменен<br />

MiHe3iHe кез жетпей, кенш белме!3<br />

Сырт Караганда, Абайда «нэпа» рымы сэл баскашалау<br />

алынып, ашкеашк, тойымсыздык емес, керсекызарлык,<br />

елйстегшптк туршсынан тана енпзшген Tapiani Keprnyi мумкш. Ал<br />

Иассауидеп «нэпа» сезше «ит» ce3i косарланганда, тойымсыздык<br />

угымын б1ршама тура кабылдап, итпн ас ка тоймауы деп кана карау<br />

орынды болмас едь Онда сонымен 6ipre канагатсыздык шарпуы<br />

бар десек, Абайда сезтмге KaHafaT етпеу, аскан куштарлык туршде<br />

epic Teyin, солардын абай болу жагына етпеттеу орын алган. Ал,<br />

МэшНур-Жуаптш «Hanci» ушмын колдануына ущлсек, онда<br />

аддынгалардан келе жаткан ип дастурдо бузбай, соны езшше<br />

2 Кожа Ахм ет Иассауи. Хикметгер (аударган 96ipam Жэмшулы). — А , внер,<br />

1995.25-6.<br />

' Абай К#нанбаев. Шыгармалары. 1-т., —А., 1977, 60-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: X X РАСЫРДЬЩБАСKE3I (1900- 1917)___________ 402<br />

ергстету улпа' бар:<br />

Жаяу кыл, нэпакД! атка мшпзбей бак,<br />

Мше калса, жорткызып, желпзбей бак.<br />

03iH-e3i багуга кеп эл керек,<br />

Кез соцынан кенщщ журпзбей бак4.<br />

Б р туста МэшЬур Жусштщ рттык ернекп орынды<br />

пайдаланганы байкалады. Казак халкында ежелден мшер атсыз<br />

жаяу калу нагыз кедейлйспн, жоктыктын дэлел1 саналганы мэл1м.<br />

Бурынгы заманда, МэшЬур Жусштщ осы елещ жазылган X IX<br />

гасырдын сощы ширегшде, атсыз TinTi Kepuii ауылга, не калага<br />

жету мумюн еместт баршага матм жайт. Ендеше «жаяу кыл*<br />

колданымы кез келген кезенде, acipece сол замандаш адамдарга<br />

негурлым TyciHiicri, жакьш рым. Акын осы улттык накышты игеру<br />

нэтижесшде H3nci тыюды кезбен керш, колмен устарлыктай<br />

етш, эсерл! бейнелеу улпсш керсеткен. Turn, атка мшпзбеу<br />

айтылганнан кейш, мше калган жагдайда да оны желпзбеу<br />

KepeiairiH, негурльш баяу аяннан аспауды шегелеу успнде акын<br />

дамыту aniciH устегенш керем1з. Б р — онын шеберлшнщ тап осы<br />

шумактан кершетш eidHmi кыры.<br />

Шумактын ушшпп жолында дамыту эдкп орын алуымен катар<br />

мал багудан repi адамнын e3iH-e3i устауы, тежеу1 киындыгын алга<br />

тарту жузеге аскан. Б р шагын, шартты делшген лирика жанры<br />

аясында да адам ce3iMi терещне сэуле Tycipy нэтижесш, ягниакын<br />

шеберлтнщ ymiHmi кырын танытады. Шумактын сощы тармагы<br />

алгашкы уш жолдагыны корытып 6ipiicripyre арналган. Муны<br />

елен, шумак композициясын куру шеберлш ретшде багалаймыз.<br />

Сонда кез сонынан кенши журпзбеу де ен алдымен Иассауиден<br />

бастау алган «ит-нэпаш* ауыздыктау идеясына багытталганын<br />

дптейм!з.<br />

Абайда нэпе! алдамшылдыгын ашу ушш, белгш 6ip кызу,<br />

ыстыктык сипатын ашарлык белп «лапылдак» керЬстеушн (эпитет)<br />

шебер пайдаланылган. Ал МэшЬур Жусш дереказ угым HdnciHi<br />

жан иесше айналдырып, оны жаяу кылуды шарт етедь Жаяу<br />

журу мен атка м1нудщ кайсысы баяу, кайсысы тез козгалу белпа<br />

екен1 мал баккан казакка етене таныс Kopimc десек, МэшЬур-<br />

Жусштщ рттык ернекп кэдеге жарату шеберлтне кайталап<br />

назар аударткан артык емес. «Кешл» сезшщ дерекш угым екенш<br />

ескерсек те, оны жан иесше айналдырып, кез сонынан журпзбеуд1<br />

айту да шарттылык пен жандандыру аркылы жузеге асады. Мунын<br />

69pi ею акыннын да эр сезге, сез пркесше ерекше мэн 6epreHiH,<br />

4 МзшИурЖуст Квпеев. Тандамалы. 1-т., — А., 1990. 93-6.

403 МЭШЬУРЖУС1П К8ПЕЙУЛЫ (1858- 1931)<br />

шагын детальге шал кар шындык сыйгызу шеберлтн дэлелдесе<br />

керек.<br />

Бул мысалдар Шыгыс поэзиясын кен тусшу ушш, б)‘ршшшен,<br />

ондаш сабактастыкка ден кою керектшн, еюншщен, шарттылык<br />

мэнш, дереказ утымды ягни «нэпсшЬ заттандыру, жандандыру<br />

нэтижесшде барып, адам сез1мше лирика жанры аясында да<br />

туюнрлеу icKe асканын дэлелдейдк<br />

MiHe, 6ip гана «нэпа* ce3i гана емес, баска да баламаларды<br />

сараптасак та, ею акьшда такырып орайластыгы, идея айтудагы<br />

теркшдеспкпен катар бейнелеу куралдарын жетщщрудеп<br />

сарындастыкты керем13. Абайдын да, МэшЬур Жусштщ де ез<br />

кезшдеп зиянды эдеттерда туйрей сынаганы малйм.<br />

Осы орайда ею суреткердщ сол кезде етек алган кеселдщ 6ipi—<br />

eripiKTi шенеуш алайык:<br />

Терен ой, терен гылым iaaeM ewii,<br />

0Tipix пен eceicri жундей сабап.<br />

Немесе:<br />

Ел катынды,<br />

Мал сабылды,<br />

Урлык, eripiK гуде-гу5.<br />

(Булар —Абай сездерО.<br />

OiipiK ерттей лаулап жанып жатыр,<br />

Ecci3 журт кебелехтей барып жатыр.<br />

EipiH- торгай, 6ipeyiH белене ra n ,<br />

031 мен езш жаулап алып жатыр6.<br />

(Бул МэшЬур Жусш ce3i).<br />

Зерделесек, Абай да кезбен керш, кол мен устауга келмейтш<br />

дереказ угым «eiipiK* заттандырылып, оны жундей сабау icKe<br />

асырылган. Сонымен 6ipre мунда кун Kepici, непзшен алганда,<br />

мал ешмдерш кэдеге жарату, жун сабау, icni3 басумен байланысты<br />

болган казак пршйппне, танымына негурлым жакын баламаны,<br />

демек, улттык ернекп пайдалану жузеге аскан.<br />

Сейтш 9pi дереказ утымды заттандыру, 9pi оны халык угымына<br />

жакындату аркылы Абай эсерл1 де айкьш бейнелеу улпсш экелдк<br />

Мундай isflemc биптн МэшЬур Жусштен де керем1з. Мэселен,<br />

келпршген упшшп мысалда дереказ угым «eripiK* дерекп ертке<br />

баланады. Акын eripiKTi кезге негурлым айкын шалынатын ертке<br />

s Абай Кунанбаев. Шыгармалары. 1-т., А ., 1977.194-6.<br />

6 МэшНур-Жуст Квпеев. Тандамалы. 1-т., — А ., 1990, 76-6. (Ескерту: Будан<br />

былай бул басылымга ситтеме жасалганда бел гана керсетшеда — ред.)

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XXРАСЫРДЫЦ БАСKE3I (1900-1917) 404<br />

тенеумен шектелмей, онын epmireH накты 6ip сипатымен, л аул ап<br />

жануымен салыстырады. 0рттщ лаулап жануын, демек, eTipiKTiH<br />

каншалык epic алганын керсеткен сон барып, акын соган<br />

алданушылардын мушюл халш ашарлык баламалар енпзеш. Ecci3<br />

журттын «кебедектей» ертке баруы (2-тармакта) api адамдардын<br />

анкаулырын, каншалык алдануын (кебелек, ecipece тунп отка e3i<br />

барып урынып, куйш жатады гой) эйплесе, api ерттщ де сонша<br />

жандарды тумшалайтындай кесапаттыгы дэлелденед!. Шумактын<br />

сонгы тармактарындагы «BipiH— торгай, 6ipeyiH бедене r an ,<br />

//0 3 i мен 63iH жаулап» алып жатканы да eTipiicriH каншалык<br />

зорайганын, сол аркылы бшпк иеа Патшалык Россиянын отарлау,<br />

едщ белшектеу, тоздыру саясатьшьщ epicTeyiH аша туседа.<br />

МэшЬур Жусш Кепейулынын артына мол мура калдырганы<br />

белгш. Осы орайда 1990 жылы акыннын тавдамалысынын<br />

6ipiHmi томы эз1рленгенде, лириканьщ жанрлык табигатын жете<br />

ескермеуден туган мына 6ip кемшшк байкалды. Атап айтканда,<br />

акын елендер1 6ip кездеп жазылу ретше карай 6ipiHe-6ipi<br />

TipKecripiiiin, Ti3ine берген де, кеп елендер! 6ip шыгармага, ягни<br />

келемщ 6ip туындыга айналдырылып кеткен Tapiafli. Сонын 6ip<br />

айгагы: теменде келттршш отырган терт шумакты узщщ, ютапта<br />

басылгандай, улкен шыгарманын 6ip белшеп емес, жеке елен<br />

болып, ез алдына отау шуге суранып-ак тур:<br />

Бес жаста еш «бюмшлэ» бастаганым,<br />

Ак кагазды карал ап ластаганым.<br />

Жасым жетл «он беске» акыл юрд1,<br />

Сонда да ecin бес жастан аспаганым.<br />

Bipeyi-ак кем «он беске» жегп жасым,<br />

Иепмнщ астында еш пен касым.<br />

УреШмда ушырды, зэремд1 алып,<br />

Алып айна карасам, сакал-шашым.<br />

Коян кутан тазыдай шалмай журген,<br />

0M ip бойы ан куы п, алмай журген,<br />

Он бестеп жолдастар yflip болган,<br />

Бул «он беске» жеткенше калмай журген.<br />

Ж^бермей жур шытута бтк ерге,<br />

Коргалатар кайдагы тау мен жерге.<br />

¥йткып соккан борандай уйлыктырып,<br />

Кунде-кунде Tycipin кара терге7.<br />

Мше, мундагы «он бес» ce3i он жердеп бес, ягни елу дегеш,<br />

7Сонда, 52-6.

405 МЭШЬУР ЖУС1П КвПЕЙУЛЫ (1858 - 1931)<br />

«6ipeyi-aK кем» туспщрмеа осы жодцарды жазып отырганда,<br />

жасынын кырык тошзда (ягни 1907 жылы) екенш ескерткеншп<br />

анык. Лирикалык каИарманнын 6ip тугш, он «беске», ягни 49-50-<br />

ге кел in отырып, алгашкы бес жасындатыдан кеп узамаганына<br />

назалануын акын эсерлй жетюзген.<br />

Алгашкы бес жастан кейш уакыттын кеп еткешн айната<br />

Караганда зэреш алган сакал-шаш 63repici бултартпай дэлелдесе,<br />

келер шумактагы «eMip бойы ан куып алмай журген» жагдай, ягни<br />

акыннын дггтеген максатына жетпеуц сотан кынжылуы кекш<br />

белерлж. Бул нэтижеаздк ce6e6i акыннын езшде емес, заманында<br />

eKeHi сонты шумакта ишаратпен бершген. Ягни б1реулердщ<br />

лирикалык каЪарманды бшк ерге, демек, акын арманын жинактап<br />

заттандырып кескшдеген ерге (шынында табигаттагы ерге шыта<br />

алмауды эйгшеп турматаны мэл1м той) жхбермей жургеш, ол аз<br />

болса, «кайдаты тау мен жерге» корталатып, сотан коса, «уйткып<br />

соккан борандай уйлыктырып» «кунде-кунде... кара терге» rycipyi<br />

бейнеленген. Мунын 6api — лирикалык каИарманнын максат,<br />

арманын да, отан карсы турушылар эрекетш де жинактап, деректк<br />

ер, тау, жер, боранта балап, утымды жетюзу улплер1.<br />

Терт шумактан туратын мундай туьшды тана емес, не бары<br />

терт, не сепз тармактан куралган дербес елен турлер1 де МэшЪур-<br />

Жус1пте аз емес. Шал кар ойды шагын еленге, онын шшде терт<br />

жолды шум акха сыйгызу жалпы Шыгыс, онын шшде X-XIV<br />

тасырлардагы араб, парсы, турю поэзиясына тэн кубылыс екенш 6i3<br />

Эбу-Насыр Эл-Фараби (X т.), Жусш Баласагуни (XI т.), Омар Ьаям<br />

(XII т.), Кожа Хафиз (XIV т.) т.т. елендершен 6ineMi3. Мэселен,<br />

Жусш Баласагунидщ: «Тш-арыстан: eciK баккан ашулы, // Сак<br />

бол м асан, жутар, epiM, басынды», —Tdpiajii ею жолдык елешн жеке<br />

алсак, б1ткен, аякталган ойды да, идеяны да ушырастырамыз. Осы<br />

дэстурд1 МэшЬур-Жусштш XIX гасырдын соны мен XX гасырдын<br />

басьшда езшше ерб1ткенш мына улплерден KepeMia:<br />

Эр icri ойлау керек эуел бастан,<br />

Не пайда енер! жок жйчт жастан.<br />

Мэз болма мунарланып кершгенге,<br />

Kici жер жем1с1 жок тау мен тастан".<br />

Дос кой деп iraKi сырын тугел айтьгп,<br />

Опык жеп журген жан кеп анаамастан.<br />

Eip ерттен калмайтугын калын каудай,<br />

Баянсыз бак-дэулетке болма мастан9.<br />

'Сонда, 28-6.<br />

* Сонда, 29-6.<br />

Урген куык — бупнп журттын басы,<br />

Бас болса, болар ехц кездщ жасы.

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917) 406<br />

Такка MiHin, басына тэж койганмен,<br />

Иттщ кетпес ойынан жерш асы10.<br />

Кантар мен акпан болды куз орнына,<br />

Сылдырлап сырнай шыкты сез орнына.<br />

Жылтыраган ею тас орнатылды,<br />

Бурынгы кайран сэуле кез орнына11.<br />

Kepin отырган ымыздай, мундагы эр терт жолдык туындыда<br />

шыгарманын такырыбы да ашылып, идеясы да тамамдалып 6iTin<br />

тур. EipiHini туындыда алдымен эр icii басынан ойлау керекпп<br />

дггтелсе, ондагы eiciHmi тармакта «eHepi жок жшт жастан» пайда<br />

жоктыгы мэл1мделш, упйшш, терпшшде кур мунарланып<br />

кершгешмен, тау мен тастын «Kici жер жемкл жок» екенш<br />

шегелеумен шыгарма аякталып тур. Еюншще «дос кой деп iuiKi<br />

сырын тугел айтып» жургендердщ опык жер 6epuiiciMeH, сонын<br />

жалгасы ретшде «6ip ерттен калмайтугын калын каудай» «баянсыз<br />

бак-дэулетке» мастанбау идеясы алга тартылады. Уш ш ш щ е сол<br />

кезендеп адамдар басыньщ урген куыкка уксайтыны, ce6e6i онда<br />

кез жасы жоктыты, такка отырса да, иттш жерйс асын умытпайтыны<br />

сез болады. Бул «парасаты жоктарга, текаэдерге билгк беруге<br />

болмайды» деген идеяга жетелеп тур. Тертшшще алдымен болуга<br />

тшс куз, демек, сэл салкындай бастау емес, барынша суык кыс<br />

орнаганы паш етшеда. Сонынан бурынгы сэулел! нагыз шынайы<br />

кез орнына адамдарга жылтыраган ею тас орнатылганына, демек,<br />

кермеушипк белен алганына назар аударылган.<br />

Тагы 6ip топ мысал келпрейж:<br />

10 Сонда, 79-6.<br />

" Сонда.<br />

12Сонда, 79-80-6.<br />

13Сонда, 91-6.<br />

1. Кершгеннщ 6api жау, ел жок болды,<br />

Айнала сор, мал конар кел жок болды.<br />

Унпрвдей аюдыц ауыз бпкен,<br />

Ауыз баста болганмен, Tin жок болды12.<br />

2. Тузелер кисык агаш курган тезбен,<br />

Жара оцалар, тастаса орап безбен.<br />

Акымакгы тузету киын болар<br />

Насикат, керкем айткан жаксы сезбен13.<br />

3. Ynri уйрен, жолдас болып нускалыга,<br />

Кезщ сал сеэив сезге косканына.

407 МЭШЬУРЖУС1ПКвПЕЙУЛЫ (1858- 1931)<br />

Наданньщ ез басына кьшган iciH<br />

Кылмайды акылды адам душпанына14.<br />

4. Кун сайын езше-езж жас баласын,<br />

Жаспын гой деп эр цяген жасканасын.<br />

Шскен астан шшейсщ мезгшнде,<br />

Мезшн eiin кеткен сон аш каласын15.<br />

5. Кецшм дария болганда, колым-кайык,<br />

0з-ез1мнен боламын Едш—Жайык.<br />

Айдын шалкар кел кайда кылар шабыт,<br />

Кула тузде ку шген мен бидайык16.<br />

6. Тукым салмай алар ма епн орып,<br />

Юм балалы болыпты бойдак журт?<br />

«Еккен орар деген сез берген алар»,<br />

Бэйге алганды кердац бе карап турып?17<br />

Алгашкыда 6ipiHmi тармак «кершгеннщ 6epi жау» ел жок<br />

болуына арналса, exiHmici «айнала сор, мал конар кел жок»<br />

екенше, демек, шаруага жайсыздык epicTeyiHe курылган. Ал, сол<br />

ел, кел жок болуына жалгаса, ундесе беритген «тип жок» ауыздар<br />

аркылы мушюл халда тулгалантумен шыгарма аякталган. Еюний<br />

улгше алдымен кисык агаштын «курган тезбен» тузелетнп, i3iHme<br />

безбен ораса, жаранын оналатыны дггтел1омен, акымакты<br />

«керкем айткан жаксы сезбен» икемдеу нэтижеыздтне, ягни<br />

кисык агаш, жарадан да акымакты он жолга Tycipy киындыгына<br />

ден койгызумен шыгарма тэмамдалган. YmiHmi нуска да бас-аягы<br />

жумыр, композициялык курылымы женшен мжЫз келт, тертак<br />

жолмен белгш! 6ip ой сарапталуымен ерекшеленедк 0cipece<br />

«наданньщ ез басына кылган iciH» акылды адамнын душпанына<br />

жасамайтынымен шыгарма тынуы жетеюш идеяга ерекше мэн<br />

берпзш тур. TepriHmi улп «тскен астан» мезгшнде шпей, ем1рде<br />

кеп сыбагадан кур калып жургендерда шенеуге арналган. EeciHim<br />

еленде лирикалык каЬарман ез кеншн 6ipece дария репнде<br />

санап, 6ipece езш 6ip кемелдшк улгкй Едш—Жайыкка балап,<br />

акырында сонын бэрше карама-карсы шабыт кылар «айдын<br />

шалкар кел» таппай, «кула тузде ку шген» бидайыкгын мушюл<br />

халш мыскылдаумен шыгарма аякталган. Ал сонгы туынды тукым<br />

салмай епн ору, бойдак журт балалы болу мумкж еместт тэр1зда<br />

м Сонда, 92-6.<br />

15Сонда, 96-6.<br />

“ Сонда, 99-6.<br />

17Сонда, 100-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЬЩ БАС KE3I (1900-1917) 408<br />

карал турып бэйге алушы да жоктыгын, демек, эрекет керекппн<br />

эспеттеуге непзделген.<br />

МэшЬур Жусш казак лирикасы дамуына не улес косты дегенде,<br />

онын айтыс елендершш езшдж турш тудырганына назар аударган<br />

жен. Бул туьшдылардын ерекшелш — онда сез таластырушы ею<br />

адам, ею акын емес, 6ipi лирикалык каЬарман да, eiciHiuici не<br />

дерексо шартты угым, немесе адамша сейлеуге THicri емес жануар,<br />

кус туршде алынады. Демек, бул айтыстар ем1рде орын аларлык сез<br />

таластырудан repi шартга какгыгыс ретшде туып, акыннын лирика<br />

жанрында eMipoi бейнелеу аясын кецейту1мен кешл белпзедь<br />

Мэселен, «МэшЬурдщ акындьнымен коштасканы» елешнде<br />

алдымен арыстан орнына каскыр калганы, «каргалар кегершшнщ<br />

3ixipiH» салганы, «бас — аяк, аяк барып бас болтаны», демек,<br />

озыктык пен калыстык, жаксылык пен жамандык араласып, сотан<br />

лирикалык каЬарман торыкканы баяндалады. Акын когамда орын<br />

алган эдшетазджпн тур-турш кадап айтып, казбалау емес, оны<br />

жинактап, ишаратпен бейнелеу улпсш колданады:<br />

Кдебггкен конавдна кетп кайтып,<br />

Осындай кыс боларын б1здерге айтып.<br />

Таусылып кызыл гулдер, калды тасен,<br />

Сайрайды гулстансыз булбул кайпп?18<br />

Осы 6ip шалкар шындык сыйып кеткен терт тармакган аз сезбен<br />

кеп ойды камтуды ту еткен Шыгыс поэзиясы дэстурш акыннын<br />

шебер epicTeiyiH керем1з. Кус кайтуы, жылы жаздын, ягни адамдар<br />

ушш жайлы кезеннщ еткен1н бултартпай дэлелдесе, жаздан кей1н<br />

келген кыстын табигаттагы кыс емес, заман кысы, кыс пак белпс1<br />

екен1н де ангарамыз. Ал ушшш1 тармактагы «кызыл» гулдердщ<br />

таусьшып, тжен калуы да бакыт символы — гулд1н сап болуын,<br />

демек, адамдар арасында бакытсыздык устемдж ету1н эйгшейш.<br />

Сонгы тармактагы сауал: «Сайрайды гулстансыз булбул кайттп?»<br />

бостандык, бакыт ушш курескен лирикалык каЬарман эрекет<br />

етерлж жагдай ешкенш астарлауга арналган. Мше, осындай<br />

жагдайда МэшЬур Жусштщ акындыгы каша женелу1 сез болады<br />

да, лирикалык каЬарманнын оны кимауы, кайта оралуга шакыруы<br />

бершеда: «Tin каттым акьшдыкка мен сез бастап,// Шынымен<br />

KenceHiH бе меш тастап?!» Сезбе-сез угынсак, «акындык» — жан<br />

neci емес, оньш лирикалык каЬарманнан жырактап кетерлж аягы,<br />

Tin катарлык аузы жок. Эйтсе де шартты угым — «акындыктын»<br />

лирикалык «меннен» белшш сын айтуы эсерлк<br />

"Сонда, 102-6.

409 МЭШЬУР ЖУС1П КВПЕЙУЛЫ (1858 - 1931)<br />

— Замана жылдан-жылга болды взге,<br />

Eip жан жок кулак кояр жаксы сезге.<br />

Суйсшш сухбатгасар жан кдлмады,<br />

М енщ бар не керепм, деда, азге?<br />

—Сокырлар кайдан бшсш кез кдщрш,<br />

Танитын жан кдйда бар сез кдшрш?<br />

Танысын карга, б р б р — кайсысы онды,<br />

Жамандар бшмей журген ез кадарт.<br />

— Сактамас, кадаргме ешюм жетш, — дейда.<br />

— Таусылды бастас KiciM б т п , — дейдь<br />

Ti кенге конактауга арланганнан,<br />

— Барамын мен б р жерден кетш, дейш19.<br />

«МэшЬур Жусштщ шабдар атпен айтысканы» еленше<br />

лирикалык каЬарман мен шабдар ат деректесуа взек болган.<br />

Шыгарма фабуласымен таныстырсак, акын 6ip влген адамнын<br />

кыркына барып кайтарда, оган баска жакган урланып экелшген<br />

6ip жауыр шабдар ат байланады. Лирикалык «мен» былай шыга<br />

бере элп аттан кайдан келгенш сурап бшеда. Сез жок, бул арада да<br />

Tuici3 жануар ceitaeyi, адамдар арасында орын алган пайдакунемдш,<br />

урлык, eTipiicri ат аузымен кагыту ете эсерлк Мэселен, акыннын:<br />

«Ыскатка сендей малды байлаганы // Малы жок, кара каска кедей<br />

ме еда?» —сауалына ат былай ун катады:<br />

Жок, жок, бай-ак еда таптан озган,<br />

Анау-мынау Kici емес, Каксал-Козган.<br />

6 з елшн осынша e3i корлап,<br />

Уасуасы бар жумысты шайтан салган.<br />

Акыннын лирикалык каЬарманы одан opi кез жумушынын<br />

туысы жок шыгар дегенда бшдарсе, ат онын урпакгарынын<br />

да, туысыныц да жетерлйс екенш, тек осы icKe араласушылар<br />

пайдакунемдагшен келеназдактер туып отырганын тарата<br />

дэлелдеп береда. Шабдар берген жагымсыз маглуматтарды естт<br />

каныккан сон, жауырынына елец жазылган кагазды жапсырып,<br />

атты лирикалык каЬарман бурынгы иесше кайтарып, босатып коя<br />

береда. Мше, адамдар арасындагы жосыксыздыкты шартты бейне,<br />

ат дабыралауымен ашу аркылы эжуа кушейе туссе, бул да МэшЬур<br />

Жуаптщ суреттеу амал-тэсщдершщ турлйнелптнен деп дэйектеген<br />

жен.<br />

МэшЬур Жусш Кепейулынын элем жаратылысы, жер<br />

” Сонда, 160-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917)___________410<br />

мен кек сыры, ислам дйи тарихы, i3ruiiK, хак жолын 1здеген<br />

адамдар енегесше арналган аныздарга непздеп 6ipa3 дастандар<br />

жазган ы белгш. Акын тек хи каял ар емес, елендердщ б1разын<br />

да сол такырыпка арнаган. Сонын мысалы — «МэшЬур Жусштщ<br />

тырнамен айтысы», «МэшЬур Жусштщ ала каргамен айтысы»<br />

елендер1. Мун да да акынмен сухбаттасушы болып адам емес,<br />

шартты бейнелер: тырна, карга алынган. Шарттыдейпшм1з: сезбесез<br />

угынсак, тырнаныц да, карганын да тш катуы, кене тарихты<br />

баяндауы мумкш емес. Эйтсе де сол шарттылык аркасьшда адамдар<br />

арасындагы кел1сс1здж сыры, жер бетшдеп TipiuwiK тарихы<br />

соншалык эсерл1 де, шынайы жетизшген. Мэселен, «МэшЬур<br />

Жусштщ тырнамен айтысы» туындысында алдымен лирикалык<br />

каЬарман кузде жылы жакка кайтып бара жаткан тырната кещл<br />

белш, онын не 6iTipreHiH 6uirici келш сауал бередь Тырна ез<br />

балапандарын ecipin кайтканын мэл1мдей келе, сез сонында<br />

Сулеймен пайгамбар мен тоты кус энпмесш келтсредй Б1рде кеп<br />

бал алар тузак курса да, баска жакка ушып кетпей журген тотыны<br />

керш, Сулеймен танданса, кус бейтам жауабымен ерекшеленедк<br />

—Б алалар киналады тартып азап,<br />

Таксыр-ау, каш демещз меш кажап.<br />

Тор тугш, ок атса да устатам ба,<br />

Буларды кылып журмш ойын, мазак20.<br />

Акырында «арада 6ipHeuie кун етюзбей-ак» сол «тотыны устап<br />

6ipey алып» келгенде, «бадырайьш жаткан торта неге тустщ?» —<br />

сурашна тоты жауап кайтарады:<br />

—Мен торта туспейш деп аспанта уштым,<br />

О збен емес, балалармен eperecriM.<br />

Жер жузш ерт алыпты, тепе куйш,<br />

Кездей жер cay Kepinai, келш туспм.<br />

Кершген ерт боп маган сор екен сол,<br />

Сау жер болып кершген титгей ара,<br />

Балалар курып койтан тор екен сол!21<br />

Бул мысалдан, ез мумюндтн шамаламай, алданып, торга<br />

туеш, опыкжеуден, МэшЬур Жусш ез замандастарына, езше сабак<br />

боларлык уксастык бай кайды:<br />

20Сонда, 172-6.<br />

21Сонда, 173-6.<br />

Мэз болып кур атакка МэшЬур Жусш,<br />

Кднбактай домалаган желмен ушып.

411 МЭШЬУР ЖУСШ КВПЕЙУЛЫ (1858- 1931)<br />

Тотыдай торга тускен 6i3 каламыз,<br />

Бармактын келемшдей жерге тусшн.<br />

Ал, «МэшЬур Жусштщ ала каргамен айтысы» елешнде алдымен<br />

лирикалык каЬарман ала карганын «каркыддап» мазаны алу<br />

себебш сурайды. Карга жауап беру барысында кене за манда<br />

жер бетш баскан топан суы кайта бастаганда, Нух пайгамбар<br />

тапсырмасын калай умытканын, сонын сазайын каз1р та рты п<br />

жургенш дат етеда. Б р б ip жагынан гылым ушш багасы зор кене<br />

анызды еске салса, екшшщен, онын адамдар ушш гибрат берерлж<br />

мэнше уншту жузеге аскан.<br />

Туйш айтканда, МэшЬур Жусш Кепейры XIX гасырдын<br />

cohfu ширегшде-ак суреттеудщ бай амалдарын: керкем жинактау,<br />

шартты эрекетп колдану, дерекш угымды заттандыру, т.т. шебер<br />

пайдалану аркасында шагын жанр лирикага эпос мумкшдтндеп<br />

жук артып, шындыкты кен камту шеберлтн керсетп. Мунын<br />

6dpi XIX гасырдын аягы мен XX гасырдын бас кезшде eMip cypin,<br />

мол казына калдырган МэшЬур Жусш Кепейрыньш акындык<br />

шеберлтн кен iaepflen зерттеу кaжeттiгiн, онын суреттеу амалтэсщдершщ<br />

турлшелтн, сез 3eprepi ретшде казак эдебиел<br />

кемелденуше кеп улес косканын дэлелдейдь<br />

МэшЬур Жусш Кепейры еткен гасырдын езщце адамдарды<br />

тек ак, кара деп белш, не cofaH сырттай суйсшумен, не одан<br />

мулде безшумен шектелмейдь Адамдардын не б1рынгай кап-кара<br />

жагымсыз болып келе бермейтщж, кайта 6ip адамда epi он, dpi<br />

Tepic сез1мдер катар eMip cypin, арпалыска тусу ерекшел1пн ашу,<br />

эсфесе, сол кез уилн кесек желспк, адам ce3iMiH лирика жанры<br />

мумюншпне сай (зерлеп ашуда елеул1 кадам ет. Мэселен, онын<br />

1880-mi жылдары жазылган «Жарты нан хикаясы» еле Hi нде басты<br />

назар e3iHe жаксылык жасаган адамды жутпак болтан айдаЬар<br />

жауыадыгына емес, жапа шеге жаздаган адамньщ езшде елеул1<br />

кайшылык бар екенше назар аударылады. Мше, мунда онай<br />

олжага кызыгып, 6ipeyre жаксылык жасап, жапа merymim акын<br />

не б1рынгай аппак, не Шржола унамсыз етш керсетпейдь Суреткер<br />

жай кезге байкалуы киын, сырт Караганда 6ipmaMa жагымды<br />

кершген адамнын взшщ imid туйткшдерше унше, унште бшедк<br />

Кез1нде 6ipeyre камкорлык керсетш, жарты нан гана 6epyi<br />

сол адам ушш dpi куптарлык, dpi айыптарлык ic болып алынады.<br />

Б р да карапайым адам санасында орын алуы мумин аздаган<br />

калыстьпска да суреткердш шуйше ден коюынан туган. Акын<br />

б р шыгармасында сонымен катар зрымдьпс иеа, бетен куш,<br />

дербес айдаЬар болумен 6ipre, эр пенденш ез «айдаЬары» болу<br />

ыктималдыгына да кешл белей. Сейтш, адам сез1мшщ кеп кырлы<br />

“ Сонда, 173-174-66

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917)___________412<br />

екенш, iniKi кайшылыкпен куресу мэнш керсету аркылы акын<br />

каЬарман жан дуниесгне тукшрлей теревдеу улпсш де жасаган.<br />

МэшЬур Жусш кай елешнде болмасын, белгш 6ip кубылыс,<br />

эрекетке кеп кезбен карай бшуге жетектейш. Сонын 6ip айгагы<br />

— «Сэйгедщ, сона, бегелек* елеш. Шыгармада алдымен халыкты<br />

езш, канаушы сэйгедщ, бегелек тэр1здшерге epic беретш<br />

анкаулык, надандык сыналады. Сейтш акын жауыздык пен<br />

адамгершшк арасындагы кайшылыкты, керегарлыкты ашумен:<br />

жауыздын жауыз, i3riHiH i3ri екенш бейнелеумен шектелмейш.<br />

Мэселен, сэйгедщ, сона, бегелекп сол кезде едщ алдаган езушшер,<br />

отаршылдар деп, соларды туйреумен шектелу б1ржактылык,<br />

успртпк болар еш. 0м1рде кас пен досты айырмай, жэшгейлйске<br />

уйып, кеш опык жеп куйзелушшер бар да, эдем1 сез1мнш 6ipi<br />

— сенпшпкп пайдаланып, тайрандаушылар бар екеш белгш.<br />

Оны ана халыкга бар, мынада жок, ана заманда орын алган, кейш<br />

ушыраспайды деп айтуга болмайды. Ендеше жауыздын жауыз<br />

екеш онсыз да белгш. Басты кателж, трагедия сол кесапатка жол<br />

беруде, илангыштыкта жатыр дегенге саяды акын.<br />

МэшЬур Жусш Кепеевтщ 1907 жылы Казан каласында басылган<br />

«Тфлжте кеп жасагандыктан керген 6ip тамашамыз» ютабындагы<br />

«Сокыр, санырау, жаланаш хикаясы» да — казак эдебиеп<br />

тарихында елеут орын алатын туынды. МэшЬур Жусш мунда адам<br />

сез1мш, козкарасын курдел1, кайшылыгы мол калпында керсетуге<br />

кешл белед1. Eip адамнын 9pi басканын кемшшгш байкагыш<br />

екеш, dpi езше керек icTi мулде кермейпн1, кайшылыгы накты<br />

ашылган. Шартты турде «сокыр» деп алынган ол кумырскадай<br />

усак затгарды кергйп те, одан ipipeK нэрсе, жан-жануар атаулыны<br />

мулдем кермейтш болып алынган. Eip адамнын 6ip затка ересен<br />

кырагы бола тура, еюншюш мулде KepMeyi окырманга кеп ой<br />

салгандай. Шартты турде «санырау» деп аталган eidHiui адам<br />

болса, ол катты шыккан дыбыс атаулыны мулде кабылдамайды да,<br />

ете бэсен ynni, сыбырды, «кулактыдан» бурын еспп кояды. Акын<br />

елен аягында «санырау» деген1 «бэр1н ез!м 6uiaiM» деп, узак ойга<br />

с алынган, «ез жанынын пайдасын» еспмейтш адам екен1н айтады.<br />

Акын шартты турде «жаланаш» деп аталган ушшип адам аркылы<br />

eMipiHiH eTKiHmi, кыска екенш умытып, ойга алганынын 6apin<br />

тындырдым деп, бос журген жандарды сынайды.<br />

бдение айтылатын езекп идея, непзп сын тек бул<br />

айтылгандарда емес. Акын езше керек icri кермеушшкп,<br />

еспмеушшйсп, а зга токмейшсущ сынап кана коймайды. Суреткер<br />

басты назарды кермегенш керд1м, еспмегенш естшм, бардан<br />

емес, жоктан айрыпамын деп, адасушыларга аударады. Кермеу,<br />

еспмеу, ештенес! болмау 6ip кемшшйс, 6ip жоктык болса, одан<br />

улкен KacipeT тагы тур. Ол кермегешп керд1м, еспмегенд! ecrifliM,

413 МЭШЬУР ЖУС1П КВПЕЙУЛЫ (1858 -1931)<br />

«жоктан* айрыламын деушшк, eTipiKxe алданушылык деген ойга<br />

саяды автор. Бул ©ленде де акыннын кайшылык сипаттарды кен<br />

камтып, адам сырын туктрлей ашу багытындагы елеул1 жетштт<br />

байкалады.<br />

МэшЬур Жусш Кепейулынын . «Шайтаннын саудасы»<br />

елещн акыннын жиеш Кдсенгали Жусшовтен белгш жазушы<br />

Зейтш Акышев 1937 жылы жазьш алып, оны мектеп окулыгын<br />

курастырушылар: К-Бекхожин, мен Е.Смайыловкаусынган. Содан<br />

бастап акыннын осы елещ алдымен мектеп окулыктарына (1940-<br />

1946), кейш жогары оку орнына арналган хрестоматияга (1959,<br />

1983) енда. Сонымен катар бул туынды орысшага аударылып, 1978<br />

жылы Ленинградтан шыккан «Поэты Казахстана» антологиясында<br />

(курастырушы М.Магауин) жарияланды.<br />

Элем эдебиетшде когамды жайлаган келешйзшктерш<br />

жинактап керсетш, шенеу ушш шартты сюжет ynrici колданылып<br />

келгеш мэл1м. Мэселен, XVI-XV1I гасырдагы испан жазушысы<br />

С.Сервантестщ «Дон Кихот» романындаш орталык каЬарманнын<br />

«батырлык» жасамак болган огаш icTepiH, жел дшрменмен<br />

айкаспак болтан т.т. кулкш эрекеттерш ем1рде болган, не жузеге<br />

асуы ыктимал шындык KepiHici дей алмайтынымыз анык. Сонымен<br />

6ipre XIX гасырдагы орыс жазушысы Н.В.Гоголъдш «6л1 жандар»<br />

дастанындагы бас тулга П.И.Чичиковтын шп жандар Ti3iMiH<br />

арзанга сатып алып, бай болып KepiHrici келу1 де ем1рде icxe асуы<br />

мумюн, шындыктан кеш1ршген ic-эрекет емес. Бул шартты сюжет<br />

когамды жайлаган соракылыктарды барынша туйреу уш1н кажет<br />

болган. Атап айтканда, Чичиков сапары нэтижес1нде бейкам,<br />

самаркаулардьт exini болып Манилов кезге туссе, комагайлык<br />

Собакевич, сарандык Плюшкин т.т. аркылы шенелген. Демек,<br />

белгш 6ip адамдардын жиынтык бейнесш жасау ушш ем1рде<br />

icxe асуы ыктимал стерден repi шартты эрекеттершн мумкшдш<br />

кешрек болса, суреткер оны орынды пайдаланып отырган. Сонын<br />

6ip KepiHici —МэшЬур Жус1птш XIX гасырдын сонгы ширепнде<br />

жазган «Шайтаннын саудасы» влеш. Расында, шайтаннын базарга<br />

барып сауда жасауы — дерекс1з угым: зорлык, алдау, куншщцк,<br />

тэкаппарлыкты белгш 6ip буйым Tdpiami тез сатуы т.т. — бэр1<br />

вм1рде болмайтын шартты эрекеттер жем1с1. Шыгарма басындагы<br />

Гайса пайгамбардын: «Журт барса, Tepi, терсек, жун сатады, / /<br />

Сататын малгун сенщ не пулын бар?» —деп шайтанга сауал коюы<br />

ем1рде icxe асуы ыктимал, шындыкка сай алынган свз колданысын<br />

танытады. Ал шайтан жауабы —шарттылык айнасы:<br />

— Артканым 6ip есекке ылги жалган,<br />

Жалганда eripix жок мунан калган.<br />

Нанбасан epin 6ipre квзшмен квр,<br />

Базарга кызыгымды калай салган.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС КЕЗ! (1900-1917) 414<br />

Жупм бар 6ip есекте мекер-хайла.<br />

Мунымнан келпремш улкен пайда.<br />

Bip тиыннан он тиын пайда аламын,<br />

Кепт1н басы косылган жиын жайда.<br />

Куншщщк 6ip есекке тиеп арткан.<br />

Жлбек, кеншр арканмен буып тарткан.<br />

Базарга мунан бурын кеп барганмын,<br />

Жер1м жок бул саудадан запал тарткан.<br />

Артканым 6ip есекке ылги зорлык.<br />

Ecenci3 мал табамын кылмай урлык.<br />

Мен алмай онын малын юм алады,<br />

Иттер бар xepin журген малдан корлык.<br />

Пайдасыз бос орынга журмеймш тек,<br />

Кершген 6ip жер1м жок ешюмге жек.<br />

Мастанып арткандыкган тэкаппарлык,<br />

Журе алмай бара жатыр мынау есек23.<br />

Kepin отырганымыздай, «6ip есекке ылги жалган» арту, сезбе-сез<br />

угынсак, мумкш емес. Ce6e6i «жалган» — кезбен байкап, колмен<br />

кетеруге келмейтш дерекйз ры м . Ал, сол дерекаэд1 6ip есекке жук<br />

ретшде артудьщ e3i — оны заттандыру, 6ip жануар катеру i не лайык<br />

салмак мелшерш межелеу 6enrici. Сондай-ак exiHuii 6ip есектеп<br />

жукпн, куншщщктщ, белгш! 6ip келемге ие болганы сондай, ол<br />

«ж1бек, кендар арканмен буып тарткан» Kyflinae ернектелген.<br />

Сонымен катар келес1 6ip жуктщ, заттанган тэкаппарлыктын<br />

ауырлыгы соншалык, оны арткан есек журе алмай бара жатады.<br />

Мунын 6api — казак даласын жайлаган: жалгандык, куншшд1к,<br />

зорлык, тэкаппарлык, ашквзд1ктщ т.т. каншалык екен1н айкын<br />

Kepin, елшерлйс калыпка, заттандыруга Keniipy аркылы белгш 6ip<br />

салмак, келемдш1'к дарытатын эсерл1 бейнелеу улплер1. Корыта<br />

айтканда, адамдарда жи1 кездесетш агаттыктарды сол калпында<br />

алмай, 6apiH окшау орта, ерекше эрекет, шартты сюжет кемепмен<br />

бейнелеу акыннын суретгеу куралдарынын байлыгын танытады.<br />

Акын осы окыс окига, шартты эрекегп пайдалана отырып, не 6ip<br />

encip сынды да шартты бейне, шайтан атынан айткызады:<br />

15 Сонда, 175-6.<br />

Шаршарсын базар барсан басын катып,<br />

Сейлеп тур ез бшгенш эрюм шатып.<br />

Журт билейпн улыхтар таласумен,<br />

Алады зорлыгымды пулга сатып.

415 МЭШЬУР ЖУСШ К8ПЕЙУЛЫ (1858- 1931)<br />

Неге болыс болады малын сатып?<br />

Кашан болып шыкканша жанталасып.<br />

Текке тиын 6ipeyre юм береда,<br />

Зорлыкпенен алмаса уюм1 асып.<br />

Карсы келсе бетше басын шайнар,<br />

Кунсыз-гтулсыз кедейдщ соры кайнар.<br />

031 апарып улыкка тыгар малын,<br />

1шпес, жемес, шык бермес Шыгайбайлар24.<br />

Шынында да ел билеушшердщ пзгшге ие болуы 6ipa3 ретте таза<br />

жолмен емес, кайта зорлык, паракорльпс аркылы icKe асатыны<br />

белгш. Онын устше солай кызмет ету тек МэшЬур Жусш eMip<br />

сурген ортада емес, кейш де етек алуы мумюндшн сараптасак,<br />

акыннын тек 6ip кезец емес, бар заманда орьш алуы ыктимал,<br />

демек, жш кайталанып отыратын кеселдерд! шебер жинактап<br />

мыскылдай битгешн KepeMi3.<br />

Баска да олкылыкгар T9pisai тэкаппарлыкты да акын жай сынап<br />

етумен шектелмейш, оны да биыше жетюзе, жшйстеп ашады:<br />

Eipeyi ун, 6ipey пугтап май алады,<br />

Eipey кой, 6ipey тайынша, тай алады.<br />

Тэкаппарлык «жупмш» калтасы мол,<br />

«Жеплген* надандыкка бай алады.<br />

Томпитып калтасына журген сыймай,<br />

Беруге eio6ip жанга K03i кимай.<br />

Алган сон тэкаппарлык сатып менен,<br />

Дурдиер ез уйше ез1 сыймай.<br />

Бай 6iTKeH болгандыктан карабауыр,<br />

Аркасы ер салмастан болар жауыр.<br />

Не айтып, не койганын битмес ез1,<br />

Тырнадай езш e3i керш ауыр25.<br />

0cipece 6ipeyjiiH ун, 6ipeyniH «путтап май», немесе кой,<br />

тайынша, тай алганын келпргесш барып, тэкаппарлыкты<br />

«калтасы мол» «надандыкка» «жетшген» бай иемденр dcepni. Одан<br />

dpi сол бай калтасынын келемш («томпитып») екендш, оны ешбф<br />

жанга беруге кимай журетт, «ез уйше e3i сыймай» дурдикн —6opi<br />

лирика жанры аясында тэкаппар адам бейнесш б1ршама кен ашуга<br />

септшн типзген.<br />

24 Сонда, 177-6.<br />

23 Сонда, 178-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917)___________416<br />

Эдетге шайтан Tepic icxe итермелеуии, ал, першгге он жолга<br />

упттеуий символдык бейне ретшде алынатынын багамдасак,<br />

сейткен арбаушымен адамдардын катар туруынын 03i когамдык<br />

ортадагы азып-тозу денгейш кезге урады. Сондыктан да шайтан:<br />

Кетерме eripiraieH менен алган,<br />

Бар кушш сап олар да сейлер жалган.<br />

Юм болса бул заманда сол экетер,<br />

Крр больш кашан eripiK жерде калган?!24—<br />

десе, бул — адамдар арасындагы жалгандыктын каншама бшкке<br />

кетершгенш бетеннщ, ягни пенделерге ежелден жаны ашымайтын<br />

эзэзщцщ сез1мен дэлелдеу ynrici. Бул жолдардьщ эсергп естшу<br />

ce6e6i жанашыр емес, Tepic квзкарастырынын езшщ eiipiK<br />

ерлеушщ Kysci болуы, шындыкты мойындауы деп 6ineMi3.<br />

Meuihyp Жусш Кепейулы аз сезге кеп магына сыйгызу уппн,<br />

белгш 6ip дереказ ушмды заттандыруга немесе заттандыра<br />

отырып жандандьфуга жш барады:<br />

Аг айын епз туган: урлы к, зорлык,<br />

Зорлыгы агасында, йоде урлык.<br />

Eipi койса, 6ipi де кояр едй,<br />

Тауып тур коймаганнан тепе корлык.<br />

Зорлыгын коймай 03i, жаппай мшш,<br />

1шге койгыза алмас ара т ш н .<br />

Каскырдай вз куштн талаган жан<br />

Тузетш тыныш устайды калай елш?!27<br />

«¥рлык», «зорлык» кезбен барлап, колмен сипауга келмейтш<br />

дереказ угымдар екеш белгш. Ал, осы ею угымныц 6ipiH eiciHuiici<br />

тудыратынын дэлелдеу ушш, екеуш де жан neci, агайынды адам<br />

ретшде алу нэтижесшде акын когамды жайлаган кесапаттын езара<br />

байланысты екенш утымды врнектеген. KepiHicKe, суретке улттык<br />

ернек тургысынан келеек, iHiciHe сезш етюзе алмаудын e3i — казак<br />

угымында соншалык epci, огаш кылык. Ал, осы аганьщ iHire ип<br />

улп керсете алмауына, каекырдын ез кушшн талауымен салыстыру<br />

косылганда (6i3 келпрген узшдщеп жетипш жолда), ел билеушшщ<br />

келкыз эрекеп айкындала тускен. Б р эсерлшйспн бастау кез1<br />

дереказ угымнын («урлык», «зорлык») заттану, жандануында<br />

жатканын дэйектесек, тары да акыннын суреттеу куралдарынын<br />

сан алуан екенше кез жетюзем1з.<br />

м Сонда.<br />

27МэшИурЖуст Квпеев. Сарыарка кшдйа екен. А., 1907.68-6.

417 МЭШЬУР ЖУПП КВПЕЙУЛЫ (18S8- 1931)<br />

«МэшИурдш кырык алты жасында сейлеген сезЬ> елешнде<br />

мынандай 6ip жолдар бар:<br />

вз1ме кершемш езтм м щ щ<br />

Юсендеп беютпед!М неге тиун?2"<br />

Сезбе-сез ушнсак, «тш» ce3i дереказ емес, оны керуге де,<br />

устауга да болады. Эйтсе де мэселе жеке тщш беюту емес, innce сыр<br />

сакгауда, демек адамнын жалпы езш тежеушде екенш зерделесек,<br />

тщш жай устамай, TeMip юсенмен бугаулаудын адам тэнше<br />

айрыкша катты бату мумющцп аян. Ендеше сез иесше кысым<br />

жасаушы куштердщ каншалык ектем екенш бейнелеуде осы 6ip<br />

шартты колданылган «юсендеп* ce3iHin алар орны ерекше. Б р<br />

шыгармадагы мына тармактар да назар аударарлык:<br />

Былгарынын орнына кен мен cipi,<br />

Tepic карасар унатпай 6ipiH-6ipi.<br />

«Ал», «бер» деген сез еда ею агайын,<br />

«Ал» елш, «бер» деген сез калды Tipi.<br />

Ею сез: 6ipi айтылды, 6ipi калды,<br />

Уак акша таусылды, ipi калды.<br />

«Бар» деген сез аты ешш, тып-типыл боп,<br />

Бул кунде «жок» деген сез Tipi калды29.<br />

Жалпы, жылы юпм, не етж, т.б. эз)рлеу жумсак<br />

былгарынын негурлым колайлы екенш, ал, катып калган кен,<br />

cipiaeH сапалы буйым шыкпайтынын ескерсек, бул екеуш<br />

салыстыру барысында бастап кынын кажеттшн, кейшпшн<br />

жайсыздыгын онай багамдаймыз. Осы кезге кершер ею утымнын<br />

6ip-6ipiHe карама-карсы екенш ажырату с оган суйене ершген «ал»,<br />

«бер» ушмдарынын керегарльиын сезшуда непздеген. Дерекп<br />

зат алшактыгына суйенш, дерекс13 утым карама-карсылытын<br />

эз1рлегеннен кейш, дереказдщ б ipi «ал» елш, «бер» Tipi калуы<br />

ерекше эсерлк Бул мушюлдйсп дереказ «бар» ушмынын<br />

запанганы соншалык, «аты ешш, тып-типыл боп» ешкеш, ал<br />

дереказ «жок» утымынын запанып, жан иесше айналганы сондай,<br />

Tipi калуы одан api жоталана тускен.<br />

Акыннын «Кдлмады ойлай-ойлай басымда ми» елешнде де осы<br />

icnenec дереказда запандырудын утымды улгкп KepiHeiii:<br />

Абыройым теплмесш деп ойласан,<br />

¥яттан колшатыр ran ал басына30.<br />

28Мэшкур Жуст Кепеев. Тандамалы. Т-т., — А., 1990,76-73-66.<br />

29 Сонда, 76-6.<br />

30Сонда, 92-6.

КДЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917) 418<br />

Дереказ угым уятты колмен устарлык колшатырга айналдыру<br />

нэтижеанле акын адамга корганьпп боларлык касиетке мойын<br />

бургыза бшген. Колшатырды елестетл, онын куннен, жауыннан<br />

коргарлык мэнш дэйектегесш барып, 6i3 уяттын i3ri ниетп адам<br />

уиин ерекше рол аткаратынын зерделей аламыз. Акын дерекс1зд!<br />

заттандыру тэсшш колданганда, турмыста жиг пайдаланылатын<br />

буйымдарды алады:<br />

Бузылган замананын уактысында<br />

Шын сезщ eTipiKKe болмайды астар31.<br />

KniMHiH, не керпенщ ен кымбат, асыл жагы берп 6eTi, eHipi<br />

екеш, ал, астарга негурлым арзан материал колданылатыны мэл1м.<br />

Демек, адамдар ушш зиянды eTipiK-eHipre, негурлым багалы<br />

материалга айналса да, адамдар ушш керек шын сездш с оган<br />

астарлыкка да, ягни багасы томен екшпй катардагы материал<br />

болуга да жарамай калуы ой саларлык. Сейтт, дереказ «шын<br />

сез» бен «eripiK» угымдарынын заттанып, 6ipiHiH ещр болуга<br />

жарап,ал, еюнппсшщ астар дэрежесше де жетпей калуы кемелмен<br />

акикаттын каншалык Kanipi кеткеш жаркырап ашылган.<br />

Акын ез ойын шынайы накыштау ушш, табигаттагы KepiHicTep<br />

мен оган шартты турде болсын уксас делшген адамдар OMipiH<br />

салыстьфа, жарыстыра алу, ягни психологиялык епздеу тэсшш де<br />

ж ш енпзген:<br />

Булак деп судын кезш ешюм ашпас,<br />

Ектндеп 63i тасып шашылмаса.<br />

Ерлерге жай жатумен кайрат юрмес,<br />

Галыдай орда жатып ашынбаса32.<br />

Узшшдеп «тасып шашылмаса» сездер1 демеу1мен отау т!ккен<br />

екпш Kymi, мэш одан кейш курескер ерлерге де сондай касиет<br />

керек екенш салыстыра шегендеуге кызмет етш тур. Ягни<br />

табигаттагы айкындык адамдар бойындагы кезге кершбейтш<br />

кайратка да белгш 6ip заттылык, TereypinaiK шарпуын дарыткан.<br />

Сол icneiTi жарыстыру yjirici:<br />

31Сонда, 97-6.<br />

32Сонда, 45-6.<br />

33Сонда, 79-6.<br />

Сенпр-сенпр таулар бар, булагы жок,<br />

Копалы кел —жекен мен курага жок.<br />

бкшен урген карьгнга душар болдык,<br />

Зарлап турсан еститш кулага жок33.

419 МЭШЬУР )КУГ.1П К9ПЕЙУЛЫ (1858- 1931)<br />

Алдымен канша зэушм болса да, брагы жок тауларды, i3iHiue<br />

жекен мен курагы жок келд1 керу мунарасымен саралал барып,<br />

«зарлап турсан, еститш кулагы жок» «ецшен урген» карын сиякты<br />

адамдардын пайдасы жоктыгы, бейшаралыш айкындала туседг<br />

Сондай-ак:<br />

Ак марал жайылмайды кабанменен,<br />

Bipre ушпас брбр-карта, таганменен.<br />

Тулка мен шер, мысык пен тышкан 6ip боп,<br />

Барады эуре-сарсан заманменен34,—<br />

жолдарында да психологи ял ык епздеу, табигаттагы бултартпас<br />

сэйкесазилкп паш етуден кейшп адамдар карама-карсылыгын<br />

жайып салу icxe аскан Атап айтканда, маралдын кабанмен,<br />

булбулдын каргамен, тулкшш арыстанмен (шер — парсыша<br />

арыстан дегеш), мысыктын тышканмен 6ipre журу1, б1рдей<br />

куй xeniyi кандай орьшсыз болса, лирикалык каЬарманда да<br />

сондай мушюл хал бар екеш, жаксы мен жаман адамдар ара ж т<br />

ажыратылмай жатканы т.б. сыналады.<br />

Акын дэстурл1 символдык белгшерда жарыстыра пайдалануга<br />

суйенш, ез ойын ерютетш, тулгалантьт жетюзе бшеда:<br />

Ай орнын аспандагы булт алып,<br />

Орнында дур гауИардын су тас калып,<br />

Кур тйсен кызыл гулаз колга тусш,<br />

Ауызга кант орнына заИэр салып35.<br />

Мунда да айды бултпен, дур гауЬарды су таспен, кызыл гудш<br />

тженмен, кантгы зэЬэрмен ауыстыру келгсазшгш, ягни кезге<br />

бадырайып кершген, дэлелдешп бггкен айкын угамдарды алга<br />

тарта алган акын он ниетпн орындалмай, не 6ip кымбатгын<br />

арзанмен тенеспршу1 TepicririH таныта бшген.<br />

МэшЬур Жусш шеберлт, бейнелеу T3cumepi дегенде,<br />

ол мэнерлеген сез кестелершщ алдымен улттык бояумен<br />

кемкершгенш, кеп детальдщ улттык ернекке сай сурыпталганын<br />

дэлелдеу кажет: «бнерге езйад езщ ерте баулы, //Жастыкгын 6ip<br />

кун кенпп кетер ауылы»)34. Б р деталь, жастык ауылынын 6ip кун<br />

кешш кетуш бейнелеу ернеп, непзп Tipmuiiri малмен, кешумен<br />

байланысты казак угымына негурлым жакын тусшйсп болумен<br />

де мэнш. Ауыл кешумен, баска жерге ауысуымен, ягни шугыл<br />

14Сонда, 84-6.<br />

“ Сонда, 100-6.<br />

м Сонда, 93-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917)___________ 420<br />

алыстауымен салыстыру нэтижесшде жастык шактын да тез ету<br />

мумюндй! угымды кестеленген. Сол Tdpiami: « Б р жалганнын<br />

жузшде кендлщ еспей, //Кершгеннщ журтында калдын кеш пей»37,<br />

тармактарында баскалар аттанганда ере алмай калуды сипаттау да<br />

малы барлар гана кеше алатынын багамдап ескен казак ушш аса<br />

аянышты халда жайып салады.<br />

МэшЬур Жусш Кепейулынын 1907 жылгы «Хал-ахуал»<br />

итабында Шыгыс поэзиясында кен эспеттелген махаббат, бакыт<br />

символы булбул мен гул жарасымдыгын кызьпсгап, булбулдык<br />

тушмен кызыл гулдщ ашылуын тосуын, арман етуш жырлаганы<br />

белгш. Акьш сонымен 6ipre орыс поэзиясы дэстурше де иек артып<br />

отырган. Мэселен, И.А.Крыловтьщ «Ала койлар» мысалында<br />

патша арыстан эм1р1мен койды баккансып журш жок кылган<br />

каскыр (бул мысалды Абай да, А.Байтурсынов та тэржамалаган)<br />

эрекетш МэшЬур Жусш утымды пайдаланган:<br />

Ондырмас мынау койшы 6iaai багып,<br />

Сщбей тур шкен тамак бойга жатып.<br />

Тургызып омаканы ap6ip жерге,<br />

Жер-суды ап кегп гой казык кагып38.<br />

Бул арада казак халкын багушы губернатор, не патша деп<br />

есептесек, аталган туспал белгшщ ербтлуш сэл кеШшрек<br />

жырлаган акындардан да кездеспрем1з:<br />

Алашым, айтканды алсан, без булардан:<br />

... Кой багыпкаскыр кашанопакы лган...39<br />

Ай ушатын аспанга<br />

Жер жагдайы жакпайды...<br />

Ащ ы , катты дауыстан<br />

Карагай, терек жыгылар.<br />

Кожайынсыган арыстан<br />

Сескенер, таска тьнылар40.<br />

Салыстыра сараптасак, И.А.Крыловта ала койларды алды мен<br />

арыстан кырмак болады, (Ирак тйселей жоюга ундеген аю усынысы<br />

кейш жаманатка калдыратын болгандыктан, кабылданбай, куртуды<br />

icxe асырып, «жазыкты» болу каскыр улесше калады. М.Дулатов<br />

осыны ecK epin: «Кой багып каскыр кашан опа кылган» — десе,<br />

57Сонда.<br />

31Сонда, 34-6.<br />

39 М . Дулатов. Алашка. //Казак, 1916.<br />

401. Жансуггров. Ызалы киял. //Кедей, 1923.

421 МЭШЬУРЖУСШ КеПЕЙУЛЫ (1858 - 1931)<br />

ГЖансупров каскырды емес, арыстанды бел in алгандай, ез! Айга<br />

ушканда, акырган даусынан карагай, терек ж ы идлатыны н, сол<br />

сэтте «кожайынсыган» арыстаннын, демек, кызыл коммунист ел<br />

билеупйсшщ де сескену1 мумюндтн эйгшейдь Назар аударарлык<br />

жайт: И А.Крыловта арыстан мен каскыр жэне онын кой багып<br />

карык кылмауы тжелей езара байланыста бершген. МэшЬур-<br />

Жусште багып жарытпайтын койшы бел in алынса, М.Дулатовта<br />

каскырдын ешкашан кой коргап опа кылмайтыны еске салынып,<br />

ею акында да, отарлаушы ел билеушшер кастандыгынан казак<br />

халкын сактандыру жузеге аскан. Ал, ГЖансупров каскыр мен<br />

ала койларды мулде сез кылмай, тек бэргтн тебесшен караушы<br />

арыстаннын езш де сескеншрер куш бар екенш катан ескерткен.<br />

Сейтш, орыс акыны И.А.Крылов мысалындага символдык<br />

бейнелерд1 казак акындары: Mamhyp Жусш, М1ржакып, 1лияс<br />

— эркайсысы езшше ерютетш пайдаланган. Мунын 6api акын<br />

шытармашылыгын жеке алмай, элемшк поэзия дэсщнмен тыгаз<br />

б!рл1кте карастыру керекпгш дэлелдейш.

ЖИЕНЕАЛИ ТШЕПБЕРГЕНОВ<br />

(1895 -1933)<br />

Жиенгали Эдшулы Тшепбергенов — X X<br />

гасырдын жиырмасыншы-отызыншы<br />

жьшдарындагы кдзак эдебиет! мен улттык<br />

журналистика жылнамасында ез каламынын<br />

кернекп i3iH калдырган тулга. Ол<br />

1895 жылы 2 караш ада бурынгы Актебе<br />

губерниясы TeMip уезшщ 47-ауылында<br />

(Ka3ipri Актебе облысындагы Мугалжар<br />

ауданынын аумагы) дуниеге келген. «Мен<br />

e3iM кедейдin баласы болдым, — деп жазады<br />

Жиенгали,—api момын, элс1з атанын тукымы<br />

болдым да, ол кездеп орысша ушкшдерге<br />

(школа — ред.) калай юрудщ де мэшсш бтмейтш едж. Ауылдагы<br />

молдадан окып шала-шарпы хат кана танып, байларга жалданып<br />

журген жер1мнен, «жэдитшш» (жанашыл) мугал1м болып журген<br />

нагашым бар ед1, сонын «азгыруымен», каржылай жэрдемомен<br />

Орынбордагы «Кусайыния» деген татардын жэдит медресесше<br />

юршм (ол нагашым Берюнулы Абдолла деген осы кезге дейш бала<br />

окытумен шашы агарып келе жаткан Kapi мугал1м»'.<br />

«Кусайыния* медресесше юрген 1914 жылдан бастап Жиенгали<br />

татар эдебиепмен таныса бастайды. Татар эдебиетше ерекше<br />

ыкылас коюына сол кездеп эрштес жолдасы, кейшнен казактын<br />

кернекп галымы атанган, профессор Кудайберген Жубановтын<br />

елеул1 ыкпалы болады.<br />

«Бастап «Кусайынияда» жургенде татар эдебиетшен таныстым.<br />

Соны окып кызыксына бастадым. Оны окып танысуга себеп<br />

болган Жубанулы деген cepiiiM еда» дейш Жиенгалидын esi де.<br />

'Жана эдебиет, 1931, № 6-7,49-50 -бб.

423 ЖИЕНРАЛИ Т1ЛЕПБЕРГЕНОВ (1895- 1933)<br />

Бран кейш ол 1915 жылы Уфадагы «Галия» медресесше Tycin,<br />

1918 жылы медресеш 6iTipin, мугал1м ататн алып шыгады. «Мен<br />

6apfaH жылы бастап, —дещй Жиенгали, —каламымыэды эдебиетке<br />

уйрету ушш «Салак» деген жазба журналды жасырын турде<br />

шыгардык. Журналымыз ойыншык сиякты болса да, каламымыз<br />

недэу»р сонан ысылып калды»2.<br />

Жиенгали алгашкы енбек жолын 1918 — 1919 оку жылында<br />

Кдндыагаш мектебшш MyraniMi болып бастайды, 1920 жылы<br />

Конжар деген жерде ашылган мушпмдер даярлайтын курска<br />

ана тшнен жэне бшм беру aflicrepi бойынша сабак береди<br />

сауатсыздыкты жою мектептерш ашады.<br />

Кудайберген Жубанов КуШккалада (каз1рп Орынбор<br />

облысындагы Илецк) училишеде окып жургешнде «Тез»,<br />

кейш 1920 жылы TeMip кал асы нд а «Ай» деп аталган колжазба<br />

журналдар шыгарады. Колжазба журнал шыгару тэж1рибесш<br />

игерген Жиенгали бутан калам жэрдемш бередь «Тез» журналында<br />

онын «Намазга» деген энпмеы, К. Жубановтын «Ит эулие»,<br />

Абдолла Берюновтщ «Жазыксыз жандар» деген кыска энпмелер1<br />

жарияланды. Б1рак булар сакталмаган. «Ай» журналына<br />

Кудайберген Жубановтын М . Горькийдш б1ркатар шыгармаларын<br />

аударып жариялауы — Жиенгали екеушш niidp-таным epiciHiH<br />

ортак б1рл1кте калыптасканын керсетеда.<br />

1921 жылы Жиенгали TeMip каласындагы уезшк оку бел1мшщ<br />

инспекторы болып тагайындалады, кейш оньш MeHrepymici<br />

болады. 1925 жылгы 17 мамьфда TeMip уезшен Халык агарту<br />

кызметкерлер1 одагьшын букшказакстандьпс елкелйс съезше<br />

делегат болып сайланады. Кудайберген Жубанов eKeyiHiH съезге<br />

катысушы делегаттармен 6ipre тускен cypeii бар. Осы съездщ<br />

корытындысы бойынша Жиенгали «Кедей» газетше «Казакстан<br />

агарту кызметкерлершш 1-тойы ашылды»3деген макала жазады.<br />

Лениннш кайтыс болуына байланысты партияга адам кабыддау<br />

кезшде Жиенгали 1924 жылы партия мушелйтне кандидат болып<br />

кабылданады, 1926 жылгы 18 тамызда мушелйасе етедь<br />

1925 жылдын казан айында Жиенгали Тшепбергенов Актебенш<br />

губернияльпс «Кедей» газетше жауапты редактордын орьшбасары<br />

болып бектледк Ал 1926 жылы елкелж партия комитетшщ<br />

шеш1м1мен Кызылжарда шыгатын губернияльпс «Бостандык<br />

туы» ra3eTiHiH жауапты редакторы болып тагайындалады. Маман<br />

окытушы кадрлардын жспспеушшгше байланысты Жиенгали<br />

Тшепбергенов 1927 жылдык тамыз айында Кызылжардагы казак<br />

педагогика техникумынын директоры кызметше ауысады.<br />

2Сонда.<br />

3Кедей, 1925,11 маусым.

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917) 424<br />

1928 жылы елкелйс партия комитетшщ усынуымен<br />

Кызылордадагы Кдзак агарту институтынын ay&ni оку-тэрбие<br />

жумысынын менгеруппа, кейш директоры болып тагайындалады.<br />

1929 жылы Кызылорданын «Сыр бойы» газетше редактордын<br />

орынбасары болып келед1, кеп узамай осы газетке редактор болып<br />

беютшеда.<br />

Ж. Тшепбергенов 1931 жылдын бас кез1нде «Сыр бойы»<br />

газетшщ редакторлытынан босап, 6ipa3 уакыт Алматыдагы<br />

Казак мемлекетпк баспасында редактор болып icreiiai. Ал 1932<br />

жылы тутан же pi — Тешр каласына келш, уезд1к «Социалды<br />

майдан» газетшщ эуел1 Tmuiici, кейш жауапты редакторы болады.<br />

«Социалды майдан» газетшде редактор болып журген Жиенгали<br />

Тшепбергенов 1933 жылгы 11 сэу1рде 38 жасында ауыр наукастан<br />

кайтыс болады.<br />

* * *<br />

Жиенгали — жалпы устаздык пен шыгармашылыкты катар<br />

алып журген жазушы. Каламгерлйске жас кушнен бой урган.<br />

Шыгармалары Уфа медресесшдеп колжазба «Садак» журналынан<br />

бастап, осы гасыр басындагы «Казак», «Алаш», «Абай» сиякты<br />

басылымдарда, 20-жылдардагы «Кедей», «Сыр бойы», «Бостандык<br />

туы», «Енбекш! казак», «Ауыл TiAi», «Жумысшы», «Ауьш»<br />

газеттер1нде, «Эйел тендш», «Жана эдебиет», «Кызыл Кдзакстан»,<br />

«Жаршы», «Балга» журналдарында жарияланып турган.<br />

0 3 iH iH енд ipin жазатын flayipi енд1 тутан шакта каламын капияда<br />

«колынан Tycipin альш», ем1рден ертерек еткен Жиенгалидьщ<br />

эдебиет тарихындагы орны, шыгармашьшык мурасы X X гасырдын<br />

елушш1 жылдарынын орта шенше дейш елеус1з жатты.<br />

Жиенгалиды журтшылыкка алгаш рет 19S5 жылы сол кездеп<br />

жас зерттеуш1 Турсынбек Кэкшев «Эдебиет жэне искусство*<br />

журналында4 жарияланган макаласы аркылы таныстырды. Ж.<br />

Тшепбергеновтщ тутанына 60 жыл толуына орай жазылган осы<br />

макаласында зерттеуш1 Жиенгали сиякты каламгерлерге назар<br />

аударылмай келушщ кейб1р себептерш ашады.<br />

«B ipiHm laeH, — дейш ол, — б1здщ эдебиет тарихын<br />

зерттеушшер1м!з белгш1 6ip кезенде эдебиетпен айналыскан<br />

кабшетп адамдардын ем1рбаянын аныктау мэселес!не келгенде<br />

жеткш1кт1 мэн бермеШи де, куд1ктене де, корка сота да бередь<br />

Мысалы, Жиенгали Тшепбергенов женщае орынсыз куд1ктер<br />

болды. Ол 63i 20—30-жылдарда эдебиетке араласкан болса,<br />

калайша ж1кшшд1ктен, Tinn кала берд1 ултшылдыктан аман болды<br />

дей аласын, одан да жабулы казан жабулы куйшде кала берсш<br />

* Эдебиет жэне искусство. 19SS, № 12.

425 ЖИЕНГАЛИ ТШЕПБЕРГЕНОВ (1895 -1933)<br />

деген сиякты Tepic, шалагай птарлер айтылып журш. Осындай<br />

зиянды пшрдщ салдарынан онын шыгармашылыгы осы уакьггка<br />

дейш зерттелшбей келед!.<br />

Еюншщен, бул акын-жазушылар неш жазып киратып<br />

тастады дейсщ, эдебиетке улес болып косыларлык ештенеа жок,<br />

шыгармалары уптгж дэрежеден асты дейсщ бе деген сиякты<br />

орынсыз кетерйда талап койылган, сейтеп олардын еленбеуше<br />

апарып соктырган Tepic кезкарас та болды.<br />

Мше, кейшнен кейб1р зерттеу енбектер1 мен окулыктарда<br />

Жиенгали Тшепбергенов шыгармашылыгы туралы азды-KenTi сез<br />

козгала бастауына Турсынбек Кэкшевтщ аталмыш жарияланымы<br />

кен жол ашты.<br />

Осыган байланысты кызык деректе академик Рахманкул<br />

Бердабайдын «Имандылык*5 атты макаласынан кеэдестерем1з.<br />

«1957 жылдьщ жазгы салымгы айларынын 6ipiH0e меш<br />

Кдзакстан Жазушылар одагы партбюросына шакырды»,— дейш<br />

ол. —Осынын алдында гана меш «Кдзак эдебиетшш» 1956 жьшы<br />

жарияланган, ел арасында кеп niicip тудырган материалдарын<br />

уйымдастырушы деп инэлап, жумыстан босаткан... «Не болды<br />

екен деп канша ойласам да, газет iciHe кайта оралып согарлык<br />

ешнэрсен1 eciMe lycipe алмалым. Сейтсем, «кырагьшар» кенш<br />

KeHmiMenTi, «Кдзак эдебиетендеп» 6ip макала «эшкереленбей»<br />

калыпты. Ол — белгш1 галым, устаз Б.Кенжебаевтын кыска<br />

гана 6ip материалы. Оны «редакцияга» хат улпсшде газетке<br />

даярлап, «Отелмеген парыз» деп такырып койып бастырган мен<br />

ед1м... Кдзакстан Жазушылар одагыньщ партбюросына дэл сол<br />

макаланы тексеруге байланысты арнайы шакырылганымды<br />

бшд1м... «Отелмеген парыз» деген макалада 20-жылдарда белсенд1<br />

енбек еткен 6ip топ журналшы, жазушылар енбепн архив шанынан<br />

тазартып, зерттеу, жарыкка шыгару мэселес1 кетершген болатын.<br />

Солардын катарында Ж.Тшепбергенов, С.Сэдуакасов секщш<br />

бес-алты каламгердщ eciMi аталган. Мше осьшардын шшен<br />

С.Сэдуакасовтын атына кез1 тускен 6ipey Казакстан Компартиясы<br />

Орталык комитетене кешкраш арыз жазып, «Казак эдебиете»<br />

газете партиянын Казакстанда журпзген саясатына карсы шыккан<br />

Смагул Сэдуакасовтыдэр1птеп отыр» деп байбалам салыпты...».<br />

Т.Кэкипевтен макаласында айтылгандай, академик<br />

Р.Бершбайшн баяндаулары да Жиенгали шыгармашылыгынын<br />

зерттелуше, енбектерш1н жарыкка шытуьша кезшде осындай<br />

«талкылаулардын каншалыкты керте болганын керсететен накгы<br />

дерек.<br />

Ke3i TipiciHae Жиенгалидьш уш ютабы жарык керген. Олар<br />

3Габиден Мустафин туралы естелнсгер. Астана, 2001, 115-116-66.

КАЗАК ЭДЕБИЕЛНЩ ТАРИХЫ. XX РАСЫРДЬЩ БАС KE3I (1900- 1917) 426<br />

— «Перизат-Рамазан», «Тинш* пьесалары мен «Танбалылардын<br />

хикаяты». Арап карп1мен шыккан б р ютаптар кейш кайта<br />

жарияланбады. Сейл'п жазушы мурасы 6ipTe-6ipTe умытылып,<br />

журтшылык назарынан шет кала бастады.<br />

Жиенгали жайындагы естел1’ктерш жангырткан жакынжуыктары<br />

оныц сонында «шымшып буран ею кап колжазбасы»<br />

калганы туралы эцп'мет кеп айтады. Эаресе жазушы дуниеден<br />

втер кезде жанында болтан баддызы Айман Атантаеванын<br />

айтуьтша, Жиенгали: «Кеп жылдар бойы жазган ютаптарым,<br />

колжазбаларым бар. Солардьщ бэрш 6ipiKripin, улкен ютап<br />

етш шыгару арманым ет. Алматыда Жазушылар одагьщдагы<br />

жолдастарым шыгаруга уэделерш берген. Мен emi сендерге<br />

жокпын. Мен елгесш жазбаларымды жоддастарыма гапсырындар,<br />

бул улкен есиелм», —депл.<br />

Расында, жазушы кайтыс болганнан кейш онын жана жинагын<br />

шыгару колга альгаыпты. Кдзакстан керкем эдебиет баспасынын<br />

1936 жылы басылатын ютаптарынын жоспарына 24-iHmi болып<br />

Ж. Тшепбергенулынын «шаруашылыкты бурынгы сабасына<br />

жетюзу flayipi мен колхоздастыру дэу1рш суреттейтш энпмелершщ<br />

жинагы»6 енген екен. BipaK б р жинак жарык кврмет, ейткеш<br />

ютапхана-мурагаттар койнауынан кездеспеШи. «03i жоктьщ кез1<br />

жок» дегендей, жоспарга енгешмен, осы жыддардын дурбелещне<br />

орай шыкпай калган болуы эбден мумюн. Сол сиякты Жиенгали<br />

колжазбаларыньщ кейштт тагдыры да белпаз.<br />

Жиенгалидан калган мол муранын мыскалдай 6ip белт<br />

Турсынбек Кэюшевтщ курастыруымен 1969 жылы алгаш рет<br />

«1збасар» деген атпен жарык кердь Бутан Ж. Тшепбергенов<br />

каламынан тутан енбектер тугел енген жок, ол шатан<br />

энпмелершщ, окшау cesaepi мен фельетондарынын жинагы<br />

болып шыкты. Осыган байланысты профессор Т. Кэюшев былай<br />

дейщ: «1957 жылты узак командировкадан кайтып келгеннен кейш<br />

Жиенгали Тшепбергеновйн «Танбалылардын хикаяты» повеа’ мен<br />

«Перизат-Рамазан» пьесасы сиякты суйекл шыгармаларынын<br />

колжазбасын баспага апарып бергенмш. 1969 жылы, арага он<br />

ею жыл салып, элп мен апарып берген колжазба жал-куйрыгы<br />

«узелin, «Гзбасар» жинагы басылып шыкты»7.<br />

Каншама кешшп шыкса да, осы жинак узак уакыт бойы<br />

Жиенгали шыгармашылыгына байланысты сездщ дэйеп рел'нде<br />

пайдаланылып келгенш айтпай етуге болмайды. Шын мэшнде,<br />

1969 жылдан кейш Жиенгали шыгармаларын кайта шыгару мулле<br />

колга алынган жок.<br />

6 “Казакэдебиел” газел, 1936.10 кантар.<br />

7 Т. Кэкшев. Садах. А., 1986,114-6.

427 ЖИЕНГАЛИ ТШЕПБЕРГЕНОВ (1895- 1933)<br />

Арада уэак жыл еткеннен кейш рана, 1997 жылы жазушы<br />

шыгармалары Актебе облыстык баспаханасынан «Тацбальшардын<br />

хикаяты» деген атпен 6ip том болып жарык керш. Профессор<br />

Т.Кэюшев, зерттеуин f \ Ниязова жэне жазушынын улы Нураш<br />

Жиенгалиев курастырган бул жинакка каламгердш белгии<br />

енбектер1мен катар, кейб^р танымнан тыс жаткан шыгармалары да<br />

CHfli.<br />

2002 жылы Астанадагы «Елорда» баспасы Ж. Титепбергеновтш<br />

б1рнеше шыгармасын «Перизат-Рамазан» деген атпен жеке жинак8<br />

eiin шыгарды.<br />

* * *<br />

XX гасырдын жиырмасыншы-отызыншы жылдарында гумыр<br />

кешш, шыгармашылык кызметш жузеге асырган Жиенгали<br />

Т1пепбергенов сиякты жазушылардын бэрше ортак 6ip елшем бар.<br />

Ол —eMip сурген кенеспк когамнын талабы мен сод когамнан<br />

тыскары тура алмайтын калам тынысы. Компартияньщ баскаша<br />

ойлауга ж1бермейтш iueicreyni шенбер1 аясында жаратылган<br />

шыгармалар, осы орайдагы авторлык устаным, идеялык<br />

тужырымдар бупнп бостан оймен сабактаса алмайтын carrepi де<br />

жок емес. Ал эдебиетпн даму тарихымен байланысты байыптасак,<br />

кенеспк зам айда жазылып, жарык керген шыгармалардан мулде<br />

бас тартуымызга болмайды. Бул улттык эдебиетпн белгш 6ip<br />

кезендеп шыгармашылык жемгстер1; идеялык-такырыптык<br />

взгешел1пне карамастан, казак каламгерлершш колынан шыккан,<br />

кезшде ез окырманын тапкан, когамнын саяси-элеуметпк<br />

eM ipiane накты орны болган туындылар. Жазушы Жиенгали<br />

Тшепбергенов мураларына да осыпай караган жен, осындай<br />

устаныммен багалау кажет.<br />

Жазушынын шыгармашылык ем1рбаяны мен каламгерлж<br />

калыптасу кезендер1 темендепше айкындалады:<br />

Жиенгалидын «теселш жаза бастауы» (ез ce3i —ред.) 1925<br />

жылгы газет жумысына юрген сэттен басталса да, жалпы<br />

шыгармашылык эрекеттер1 будан ертерек басталган. Соган<br />

орай онын эдеби-публицистикалык кызметш ею кезенге бел in<br />

карастырган орынды.<br />

Жазушы шыгармашылыгыньщ алгашкы кезеш 1913—1925<br />

жылдар арасын камтиды, ал еюндп кезеш —1925 жылдан бастап<br />

eMipiHiH сонына дейшп аралык.<br />

Мунын мынадай ce6enTepi бар: 1925 жыл га дейш Жиенгали<br />

* Ж. Тшепбергенов. Перизат-Рамазан, Астана, 2002 (Курастырган, алгысезш<br />

жазган С.Байменше)

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917)__________ 428<br />

б1рынгай шыгармашылыкпен айналыспаган. 1913 жылдан жаза<br />

бастаганымен, 1925 жылга дейш окытушылыктан кол узбей, калам<br />

кызметене аракшк араласып турган.<br />

Шыгармашылык кызметке б1рыщай бетбуруы 1925 жылдын<br />

сонынан басталады. Онын артында калган эдеби мурасынын<br />

мазмуны мен аукымы да тугастай шыгармашылыгын осындай ею<br />

кезенге белш карастыруга мумкшдйс бередь<br />

1931 жылы «Жана эдебиет» журналы 6ip топ казак<br />

жазушыларына «Юм калай жазган?» деген сауал койып, олардын<br />

макалаларын жариялады. Бул сауалга Сэкен Сейфуллин, Сэбит<br />

Муканов, БеШмбет Майлин, 1лияс Жансупров, Калмакан<br />

Эбдшадыров, Габит Mycipenoe, Жакан Сыздыков, Орынбек<br />

Беков, Жиенгали Тшепбергенов, Тайыр Жароков, Эбдщда<br />

Тэж1баев жауап бердо.<br />

Бул — жазушылардын шыгармашылык зертханасына зер<br />

салудын накты KopiHici ед1. ¥лттык эдебиетте бурын мундай урдю,<br />

яки каламгердщ эдебиетке келу жолын 6ipiH iui жакган баяндап<br />

беру oflici кеп кездеспейтш.<br />

Жиенгали бул макаласында сол тустагы саяси жагдайга сэйкес<br />

Ахмет Байтурсынов, М1ржакып Дулатов енбек еткен «Казак» газете<br />

ез1н1н балауса туындыларына ак жол ашканын, эрине, ашып айта<br />

алмаган. Сол себепте газетке сын тургысынан карап, «елден Typni<br />

хабарлар, турл! зорлык, зомбыльпсгарды жазамыз. BipaK «Казак»<br />

баспайды... 0м1ршше «Казак» газете шыгып турганда жалгыз гана<br />

«Ynruii мектеп» деген к1шкене хабарым басьшды» деп жазумен гана<br />

шектелген.<br />

Ойраны кеп отызыншы жылдардын бас кез1нде «Кдзак» газетш1н<br />

тагылымды icTepiH иггипатпен баяндау мумюн болмаганы рас. Таза<br />

улттык газеттш казактын кептеген болашак каламгерлершщ балан<br />

жазбаларынын бетен ашканы талассыз акикат бола тура, муны ол<br />

кезде ешнм де батып айта алмайтын. Осы саясаттын шенбершен<br />

Жиенгали да шыкпайды. Бул ушш, элбетте, оны ганэлай ал маймыз.<br />

Мундай сарын «Юм калай жазган?» деген сауалга жауап кайтарган<br />

баска жазушылар макалаларынан да анык байкалады. Мысалы,<br />

Бейшбет Майлин «Мен калай жаздым?» макаласында: «Казак»<br />

газете шыгып тарады. HeMip сайын болмаганмен, елен басылып<br />

туратын болды. Мен де жаздым. Талай ж1берген елендер1м желге<br />

кетте. «Айкал» сиякты «басылмайды» деген жауапты беруге де<br />

саран еш...»9 деп «Казак» газетене KOHini толмаганын 6iraipyre<br />

мэжбур болды.<br />

Жиенгалидын «Улгш1 мектеп» хабарын онын таска басылган<br />

тунгыш туындысы деп багалауга эбден болады. Алайда арада<br />

* Б. Майлин. Тунгыш курбан, А., 1994,8-6.

429 ЖИЕНГАЛИ ТШЕПБЕРГЕНОВ (1895- 1933)<br />

еткен 6ipaa уакыт хабар мазмунын умыттырмаса да, онын накты<br />

бас такырыбын естен шыгарган сиякты. Ce6e6i Жиенгалидын бул<br />

хабарынын шын бас такырыбы «0негаш мугал1м* деп аталады. Ол<br />

1915 жылы 11 акпанда «Казак» газетшде «Жиенгали, Крайберген*<br />

деп кол койылып шыкты.<br />

Жиенгалидын будан кейш жазган дербес хабары «Мектеп<br />

ашылу» деп аталады. Б р енбеп 1915 жылы «Казак» газетшде (29<br />

тамыз) жарияланган. Онда TeMip уезшдеп едцщ мектеп салу iciHe<br />

каражат жинап жатка ндыгы женшде айтылады.<br />

Бран кейш Жиенгали eciMi «Казак» газетшен 1916 жылы<br />

кездеседо. Ол —«0тшш» (8 coyip) деген такырыппен жарык керген<br />

макаласы. Мазмуны — таны да сол ел арасындага оку-агарту<br />

iciniH жай-куйь Онын «Зекет, niTip сиякты крайы садакаларды<br />

ел болып уйымдасып, 6ip жерге жинап, мектеп, медресе ашып,<br />

туп-тура гылым журттарынын жолына жумсауга жол бар ма?» деп<br />

окырман ортасына тастаган етшпш газет окушылары арасында<br />

елеуш niicip тугызганы «Казак» газетшщ саргайган парактарын<br />

саралаганда анык кершеш. dcipece, «А.Ж.» деген автордын (юм<br />

екенш дэл аныкгау мумюн болмады, 6ipaK кейб1р зерттеулерде<br />

«А.Ж.» Жусш бек Аймауытовка тиесит i деп керсетшш жургенш еске<br />

сала кетпектз —ред.) «Опшшке жауап» атты хатынан Жиенгали<br />

кетерген мэселенш маныздылыгына газетпн де ден койганын<br />

байкаймыз.<br />

«Бр мэселенш жауабын Куран кэр1мнщ дэлелгмен бермесе,<br />

кей моллалар баскага канагат ете коймас. 0йткен1 мундай гумыр<br />

жолымен шешитетш мэселеге Кураннын жол-жобасы гана анык<br />

жол-жоба бола алады. Баска ютаптардын дэлел1 Куран нын<br />

касында байлаулы дэлел болып шыкпайды. Сонын ушш ен бастан<br />

садаканын кай орындарга бершетшш керсеткен Куран аяттарын<br />

жазып Иэм казакша магынасын да айтып беруш THic керд1м»,<br />

—дейш «А.Ж.». Сейтш ол Куран кэр1мдеп садаканын беритетш<br />

орындарын белплеген аяттарды сез етш, накты сепз орынды<br />

керсетеш. Жиенгалидын птр-садакаларды оку-агарту жолына<br />

жумсауга бола ма деген сауалынын дурыс екещйпн Куран KapiM<br />

сез1мен дэлелдей кел in, «А.Ж.»: «бр туралы келденен сез шыгару<br />

орынсыз» екендшн баса айтады.<br />

«А.Ж.»-нын осы макаласына орай «Казак» газет! тарапынан<br />

бершген сонгы сез де Жиенгали кетерген мэселенш мэнш<br />

аша тусеш. «втттке жауап» жапгыз А.Ж.-дан емес, мугалш<br />

Ныгметолла Кузембаев, имам Рабдулла Пшенбаев, Нугман<br />

Уранкиннен де келт edi. Булардыц жауабы 6api де 6ip /зден шыгып,<br />

дэлелдерi де 6ip турл1 балгандыцтан, баск,арма А.Ж.-нтн гана<br />

басты» деп туйшдейШ газет.<br />

Сайып келгенде, «Кдзак* газетше<br />

1915-1916 жылдары

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX ГАСЫРДЫН БАС KE3I (1900- 1917) 430<br />

жарияланган «6негел1 мугагпм», «Мектеп ашылу», «Отшил»<br />

деп аталган хабарларды Жиенгали Тшепбергеновтщ баспасезде<br />

жарык керген тырнакалды туындылары деп танимыз. Жэне булар<br />

жазушы жинактарына косылуга толык хакылы.<br />

Кдстерл! каламгершшк жолын кездеген адам ез кушш,<br />

кабшеп мен беШмдшгш шыгармашылык аркылы танытады.<br />

Шыгармашылыкты уйренудщ жолы киын, сондай-ак<br />

шыгармашылыктын тугастай рухын бойга ciHipy де онай<br />

емес. EipaK кауырсын каламды касиет туткан сон алдындагы<br />

улпге елистеу, енеге алу, с оган уксауга тырысу мумкш болатын,<br />

эрюмнщ басында кездесетш жайт. Жиенгалидын жазуынша, ол<br />

Орьшбордагы «Хусаин ия» медресесщце бипм алып жургенде татар<br />

эдебиепмен таныскан. «Татар эдебиетш керш б1зде де сондай<br />

болсайшы дейм1з» деп жазды ол. Ал казак эдебиеп туралы энпмесш<br />

«Айкал» журналымен, «Казак» газепмен байланыстырып,<br />

заманынын ынгайына карай Ахметгш, М1ржакыптын кейб1р<br />

шыгармаларын гана атап етуге мэжбур болган.<br />

Болашак жазушылар Жиенгали Тшепбергенов пен Бей1мбет<br />

Майлиннщ eMip жолдары тогысатын, тырнакалды туындыларынын<br />

дуниеге келу сэп езара уштасатын кезен осы медресе аясында<br />

етедк Жиенгали мен Бешмбет eKeyi 6ip сыныпта дэргс тындайды,<br />

exeyi 6ipirin колжазба «Садак» журналын шыгаруды колга алады.<br />

Колжазба журналдъщ алгашкы нем1рлер1не Бей1мбет Майлин<br />

редакторлык етеда, кейшнен журналга басшылык жасау тугелдей<br />

Жиенгали Тшепбергенов-пн колына кешед}. Сейпл, Бей1мбет<br />

пен Жиенгали ез туындыларымен 6ipre, баска да жазуга бей^м<br />

жастардын тел шыгармаларын осы журналда жариялап отырады.<br />

«Садак»—XX гасыр басьшдагы рухани ояну npoueciMeH сабактас<br />

келетш колжазба журнал шыгару дэстур1не орай туган басылым.<br />

Онын 6ipimui саны 1915 жылгы 9 карашада жарык керген, 1918<br />

жылдьщ 1 акпанына дейш шыгып турган. Сез енерш кутан<br />

болашак каламгерлердш кауырсын каламы «Садакта» катайып,<br />

сонын нэтижесшде эдебиет багына эсем де эдем1 дуниелер келген.<br />

БеШмбет Майлиннщ «Шуганын белпс!», Кджым Басымовтын<br />

«Ырысты», Салахиддин Сарталиевтш «Мактым» noeecTepi —<br />

«Садак» журналы аркылы жеткен жем1стер. Шынында, профессор<br />

Т.Кэкппевтш «Казак эдебиетше» медресе «Галия», онын<br />

жанынан шыккан «Садак» журналы талай акын-жазушьшарды,<br />

кайраткерлерд1, онын imiHAe Бей1мбет пен Жиенгали сынды<br />

каламгерлерд! экелушш e3i улкен эстетикалык табыс еш» —деген<br />

сездершщ магынасы зор10.<br />

1915 жылы «Садакта* жарияланган «Жазгы кеш» эцпмес!<br />

10 Т. Кэкшев Казак эдебиет! сынынын тарихы. А , 1994,136-137-66.

431 ЖИЕНРАЛИ ТШЕПБЕРГЕНОВ (1895- 1933)<br />

де керкем прозадагы тырнакдлды туындыларынын 6ipi. Энпмеге<br />

ел жайлауга кешш бара жаткан кез непз болтан. Ол былай<br />

басталады:<br />

«Жана гана колыма тиш, arii кумардан шыкпаган тэтп 6ip<br />

нэрсемнен айрылып калгандай болдым. «Модцеке! Журтта<br />

каласын ба?» деп эзищеген дауыстан селк етш оянып кеткенде<br />

мурныма коныр салкын тан mci келш, кулагыма тан мезгшшде<br />

шырылдаган торгайдын даусы естщш...*.<br />

«Сайдын бойын жагалап жортып келем1з,—дейд1 жазушы сезш<br />

жалгап. —Сайдагы ыргалып турган шалгындар пзенш кагал, ат<br />

туягы езген эр турл1 шептердщ Hici анкып, астындага ат желдей<br />

ecin, кецшщ ecin 6ip жасагандай боласын. Сайдан бурылганда<br />

кештщ буйршен шыктык...».<br />

Осы энпмесшдеп капамгерллс таным, коркемсезилге тэн<br />

ангарымпаздык, кез келген квршкгп суреткерлж зейшмен<br />

кабылцау aflici Жиенгали каламынын 1915-1916 жылдары-ак есейе<br />

бастаганын байкатады.<br />

Жазушылык мэнердш орныкканын «Бэз-баягы калып»<br />

энпмесшен де керекпз:<br />

«Eiaaep, он шакты Kici, 6ip кайыкта келем1з. Отыратын орны<br />

аз, iuii тар болгандыктан айнала кемерше отырып келе жатыр<br />

едак. Менщ етепмнщ 6ip ушы суга малынып келе жатса да, кайык<br />

бултындай ауыткып, толкынмен 6ipre толкыса да энэупдей<br />

коркып, буыным калтырамайды...»;<br />

«Ет туралганша* энпмесшдеп:<br />

«Уйшн uni лык толы. Кол жуылып болгасын, ен устше женда<br />

битектей кос казыны айналдыра салган уйеме табак етп алдымызга<br />

экелш койды. Бес-алты Kici айнала отыра калып, манадан 6epi<br />

пышактарын калталарынан алып, алакандарына жанып 93ip<br />

отыргандары ет турауга KipicTi...» деген жолдар да Жиенгалидын<br />

суреткерлйс кабшетшен б1ршама сыр береш.<br />

Онын «Садак» сиякты колжазба журналга басшылык жасауытел<br />

шыгармашылыкка epic ашумен 6ipre, езге де капам устаган<br />

эрштес шэюрттердш енбектер1 жайында удайы niKip 6umipyiH,<br />

жепспк-кемшшгш KepceTin отыруын тал ап етп. Бул белгт<br />

6ip дэрежеде болашак каламгердш сыншыл кезкарасынын<br />

калыптасуына жол ашты. Редактор Жиенгали эдеби сыннын<br />

керкемшк-элеуметпк мэнше баса назар аударды. Салахиддин *<br />

Сарталиевтш «Мактым» повесше жазган рецензиясында:<br />

«Жазылып шыккан эдеби, фэни сезш, кггапты сынау —йпшде<br />

керек болмаган жерш алып тастап, Tayip жершщ шла сырын<br />

жаркыратып журттын алдына салу — енерл1 журттын эдеп.<br />

Ол уят, айып емес. Сынау 6ip-6ipiHeH кек алу ушш емес, жни<br />

жазушыны халыкка жаман корсету ушш емес, кайта керкем

КАЗАК ЭДЕБИЕТ! НЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917)__________ 432<br />

сеэюц, фэни ютаптарды дурыс жолга салу yuiiH керек» деп езшщ<br />

сыншылык муратын дэл ангартады.<br />

Жиенгалидын «Садакта* каз баскан каламы оныц сол тустагы<br />

мерз1мдйс басылымдарга катысуына да мумющйк 6epzu. «Казак»,<br />

«Алаш» газеттерше хабар-ошар, энпмелер жаза бастауы —осынын<br />

айгагы. BipaKЖиенгали жогарыда айтылган макаласында11«Алаш»<br />

газетш мудце атаманы. Бул кешеп кунге дейш кенеспк когамда<br />

eMip сурген казак баласыньщ «алаш» деген сезден ат-тонын ала<br />

кашуга мэжбур болган ын бщщрепн факт. Б1ркатар жазушылардын<br />

жекелеген енбектершщ узак уакыт бойы эд еби-гыл ыми айнал ымга<br />

косылмай, жинактарына енбей кел)а алгаш рет нак осындай<br />

басылымдарда жариялануына байланысты болатын.<br />

1916 жылдьщ 26 карашасы мен 1917 жылдын 25 мамыры<br />

арасында шыгып турган, жарты жылдай мерз1мде барлыгы 22<br />

HOMipi жарык керген «Алаш» газеп де улт eMipiHeH шеттетшген<br />

басылымнын 6ipi болды. Медреседе окып журген жылдарында<br />

жэне одан кешнп уакытта Бимухамед Майлин мен Жиенгали<br />

Тшепбергенулы сиякты шэюрттердщ телтума шыгармалары осы<br />

газетте кептеп жарияланып турган.<br />

«Алаш» газетшде Жиенгалидын «Купы болсын «Алашын»<br />

деген шагын хабары 1916 жьшы жарияланып, онда жана<br />

басылымнын жарык керуше байланысты куанышын б1лд1рди.<br />

Сол жылы «Т.Ж.» деген буркентшк ео'ммен «Фельетон* деген<br />

шыгармасы жарияланды. 1917 жылы «Ат-тон айып», «Бул калай<br />

оку?», «Арсыздар» деген энпмелер1 жарьпс кердк<br />

Жиенгали да журтшылыкка «Алаш» газеп аркылы танылган<br />

бул шыгармаларында казак даласында кыздардын мал орнына<br />

сатылатындыгы, жастардын окуга куштарлыгы сиякты аталмыш<br />

кезендеп саяси мэн1 зор, курдел1 элеуметпк мэселелерд1 кетеруге<br />

умтылады. Осы умтылыс K03i ашык казак окыгандары сиякты,<br />

болашак жазушынын XX гасырдагы тенкер1стер карсанындагы<br />

ояу сана-сезЫш, демократиялык-агартушылык ниепн керсетед1.<br />

«Ат-тон айып» энпмесшщ кыскаша мазмуны мынадай:<br />

Баймукан eciMOi 6ip Kici Сарыалтын деген кызын Kepmi ауылга<br />

узатады. BipaK Сарыалтыннын барган жер^нде бабы болмай,<br />

артынан i3flen барган экесш шыгарып салып турып:<br />

— «YcTi-баеым мынау, езщ керш турсын. Bip нэрсе десем,<br />

экеннщ узаткацда берген жасауын киерсш дейд1. Элп жаман куйеу<br />

балан KyHi-TyHi уй кермейш. Айсулуды айналактап шыга алмайды.<br />

Bip нэрсе десем тек сабайды, ата-бабамнан ештене коймай<br />

боктайды. Bip катын курлы болмаган сон калай жыламайын?<br />

KiM болса содан айтып ж1беруге ойланам, амалсыз епмнен етш,<br />

суйепме жеткен сон айтып отырганым. Буйткенше ез!м1зд1н уйшн<br />

11Жана эдебиет. 1931, № 6-7,49-50-66.

433 ЖИЕдалЛИ ТШЕПБЕРГЕНОВ (1895- 1933)<br />

босагасында елгенш жаксы...» деп жылайды.<br />

Осыдан кейш кудасынан кенш калган Баймукан ауылдын<br />

бозбалаларын ждберш, Сарыалтынды кайтарып алады. Кеп<br />

узамай кудалар келш, бэрш жуып-шайьт, кайын атасына Tin!<br />

тигеш ушш куйеу баласынан Баймуканга ат-тон айып алып 6epin,<br />

Сарыалтынды кайта алуга кел1сед1.<br />

Жазушы энпмесш: «Кар Kerri. Сарыалтынды бурынгы орнына<br />

кайта апарып бердь Сарыалтын да жакындарынан ешнэрсе<br />

болмаганын, «ат-тон» айыпка сатканын бщщ де, ауылын<br />

кермеймш деп шыккан жерше барып, шын бакытсыз екенш бщщ»<br />

деп аяктайды.<br />

«Teracepic кезшде ауылда мрашм ед1м, — деп жазады<br />

Жиенгали.— 1918 жылы Турюстан казактары ашаршылыкка<br />

ушырады; Актебе, Орынборга карай босып Kerri. Ашаршылыктан<br />

icin-Keyin кырылып жатыр. Eip кызын 6 ip тш1м нанга сатты...<br />

Актебе тещрегшде мугагпм болып турганда, ток елдеп байлардын<br />

аштарга icTereH айуандык eM ipiH eH, кыз-катынмен алып-сатарлык<br />

еткеш жайынан б ip энпме жаздым. Оным Семейде шыгатын<br />

“Абай” жорналында басылып шыкгы. ,.»12.<br />

Жазушынын айтып отырганы 1918 жылы «Абай» журналында<br />

жарияланган «Кайран ел1м-ай!» энпмес1 болатын. Каршадай<br />

Бэтиманын аянышты казасымен аякталатын осы энпме—<br />

Жиенгали каламъшын реалиспк бояуын айкын танытатьш<br />

шыгарма. Керкемдж тэсш жагынан сол тустагы кептеген<br />

каламгерлерге тэн сыншыл багытты устанып отьфьтп, жазушы<br />

бейкунэ кыз тагдырын езшшк ернекпен баяндайды.<br />

дцгше: «Февраль imi. Кун боран. Жер жуз1 аппак. Кун де,<br />

соккан жел де, жауган кар да жылы жузбен карау жок. Дуние<br />

кабагын туйген —em6ip кулмейш. Тем1рказыкган ескен Me№piMci3<br />

ycicipiK жел, согып турган кызыл шунак боран Андагул уйшщ<br />

сикын KeTipin тур ед1. 1шерге тамак, жатарга орын жок, есистш<br />

алдындагы коранын жаппасын отка жагып койгандыкган eciKTiH<br />

босагасынан жел ущцеп, кырауытып муз катып, уйшн imiH супсуык<br />

кылып тур ед1» деп басталады.<br />

Окиганын будан кей1нп барысы осы суреттеуден сезшш турады.<br />

Аштык тырнагына inireTiH болган сон Андагр yfti Батиманы<br />

«жаксы орынга» 6eprici келеш, сондай жер тап келсе, ездер1 де<br />

кешш барып, елмес кундерш керуш ойлайды. Сейтш aKeci кызын<br />

eprin калага сапар шегедо. Кдлага келш, осындай ауыр шакта<br />

каршадай кыздарды сатып, пайда тауып журген Жумабектш<br />

уйше тусеш. Жумабек Андагулдын курсше айткан сезшен сон,<br />

езшш де ойындагы ансай куткен шаруасы деп келгенш 6uiniprici<br />

келмей: — «Дурыс айтасыз, дурыс айтасыз, дурыс. Бул жактын<br />

13 Сонда.

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 434<br />

жайын 6i3 6ineMi3, орын тауып берем1з. Осы жакын арада 6ip-eKi<br />

Казалышынын кызына жаксы орын тауып бершм, олар осы кунге<br />

дейш алгыс айтады. Б1здщ уйге кедщщз гой, ендц оны peTTepMi3,<br />

тонып келген шыгарсыз, мына шайларынызды шйщз...» деп<br />

жылман кагады.<br />

Акыры Жумабек Жакып дегенш мактап-мактап, Бэтиманы<br />

соган берпзетш болады. Эуел1 6ip бузаулайтьш сиыр, жуз сом<br />

6epin, сонынан ею жуз сом берш, акьфында бузаулайтын 6ip сиыр,<br />

уш жуз сом, уш пут тарыга келгседа. Ертещне Жакып Бэтиманы,<br />

Андагул уш пут тарыны алып, эркайсысы ез ауылдарьша кайтады.<br />

Жакыптын бурын да ею эйел1 бар екен. Олар Бэтимага жещп<br />

кшм кипзбей, дурыстап тамак шюзбей, малдын KyriMiHe салып<br />

кояды.<br />

«Бэтима оган да кенш, —дейди жазушы, —сез шыгармай, ауылкотанга,<br />

Жакып ка жагып бара жаткасьш, катындары Жакып пен<br />

Бэтиманын арасына былайша от салды.<br />

Онашада Жакыпка улкен катыны:<br />

— Ана кал ап алган токалын, жас токалын, ceHi K9piciHin,<br />

б1здерд1 каргап-сшейд1 де журедк «Кудайым Kapi, кара тебетке кез<br />

кылды! Куткара кер...» деп айтады, —деп кунюлдедь<br />

Bip катыны:<br />

— Кеше кораньщ iminne малдын бок-сщгш альт журт<br />

ортаншы кайнаганын баласымен сейлесш кулш тур,—дедь..».<br />

Жакып осы сеэдерден кейш Бэтиманы «кек ала койдай кылып<br />

сабап, жыгып салып екпеге тебед1». Онсыз да ауьф жумыстан<br />

кажьш, суык етш элс1реп журген Бэтимага Жакыптын таягынан<br />

кей1н ауру жабысьш, жетел1п, жудеп, жатып калып журедо.<br />

Мунысын да эйелдер1 сез кылып, Жакьшты одан api кайрай тусед1.<br />

Осыдан кей1н Жакып Бэтиманы тесекте жаткан жер1нде сабап,<br />

уй1нен шыгарып тастайды... Козы камайтын жаман л ашык шшде<br />

eci Kipecuii-шыгасылы боп жаткан Бэтима:<br />

«...— Иэ, жасаган ием! Кеп киналтпай ала гер! Осылардын<br />

корлыгынан куткарсан ырзамын. 0лген1ме кайгырмаймын...<br />

0з ел1мде болсам, су 6epin, иман айтпас па ед1? УЪ! Кайран ел1май!..»<br />

деп кезжумады.<br />

«Кайран ел1м-ай!» энгшесшде кетерген етюр элеуметпк<br />

мэселелерш жазушы Нагима, Меруерт eciMiii кей1пкерлер1 аркылы<br />

осы аттас шыгармаларында тын мазмунмен байытып, тереидете<br />

тусед1.<br />

Мысалы, «Нагима» (1923) энпмес1ндеп Нагима — Бекбосын<br />

карттын еркелетш, бетш кайтармай ecipreH кызы. «Агалары<br />

малайлыкка жалданса да, eaaepi кимей-штей, осы карындасын<br />

KHiHOipin, катарынан кем калдырмайтьш» дейд1 жазушы.<br />

Бой жеткен сон Нагиманы агалары куйеуге бередо. Kyfieyi бай,

435 ЖИЕНГАЛИ ТШЕПБЕРГЕНОВ (1 8 9 5 - 1933)<br />

саудагер. Нагиманын бутан кенш толмайды, эйел устше баруды ар<br />

керед1. BipaK амал жок, Ыскак байдын iHici Есжанга токалдыкка<br />

кете барады...<br />

Бай уйше барган сон жас келшшек Кдсымбек деген жптгпен<br />

танысып, eKeyi сез байласып, Кдсымбек Нариманы алып кашады.<br />

0з елшде паналайтын жер таба алмай, орыс поселкелерше cinin<br />

кетедк Кеп узамай кызыл эскерлер кел in, Кдсымбек солардын<br />

катарына косылады. Баягы Ыскак, Есжан байларды туткынга<br />

алып, карапайым халыкты кулдыктан азат етедг<br />

Жазушы б р энпмесш: «Жасырынып кун керген, тар кыспактан<br />

шыгуына мыкты себеп болган, енбекшшер тенкерюшщ бас<br />

кетерген 2S казан (жанаша 7 караша) кунш Кдсымбек пен Нагима<br />

р ы кун санады. Жыл сайын сол кунде той кылып туруга езш<br />

мшдетп кылды. Б р кущи еске Tycipy ушш ездершше ат койды.<br />

Касымбекгщ женгелер1 «Нагима келш тусетш кун» дейтш болды...»<br />

деп аяктайды.<br />

Ал «Меруерт» (1924) энпмесшде жазушы он уш жасар<br />

MepyepniH кайгылы тагдырын баяндайды. Эке-шешеа ел in, жет1м<br />

калган Меруертке немере агасы Сагынбай ие болып, оны он eKi<br />

жасында жасы елуден аскан, ею катыны ел ген Бейсенбай дегенге<br />

узатады. Жарты жыл отаскан Бейсенбай ел ген сон, Сагынбай<br />

Меруертп кайтып алып келед1 Б ран кейш катыны елгел1 ею-уш<br />

жыл болган, алпыс еюдеп Эбшкасымга узатады. Эбшкасымнын<br />

казымырлышнан Меруерт есшен адаскан жынды Kici секщценш<br />

калады. Осыдан кейш Эбипсасым Меруертп Сагынбайджше e3i<br />

экелш тастайды.<br />

Жазгъпуры ел жайлауга кешкенде Сагынбай Меруертп<br />

кыстауда калган малын кузетпрш, иеаз уйде жалгыз тастап кетещ.<br />

Тун1мен коркып, шошынып, есшен таньт жаткан Меруерттщ<br />

жайын бшейш деп жанына келген жалгыз гана адам — койшы<br />

Теленд! болып шыгады. Сагынбайдын уй-iini «Ауырган KiciHi сол<br />

кыстаудын езшде куткен дурыс кой!» деп Tepic айналады.<br />

Содан кейш Теленш eci юрмей сандырактап жаткан Меруертп<br />

курым куркесше экелш, аузына су тамызады... BipaK ею куннен<br />

сон «тогыз жасынан 6epi жаны 6ip шаттык сезбей, б ip жылы сез,<br />

жылы жуз жолыктыра алмай, тумай жатып турмыстын кара кунше<br />

курбан болып Меруерт сорлы дуниеден б!ржола кетш», тъшыштык<br />

табады...<br />

«Кайран елхм-ай!» энпмесшдеп Бэтима мен «Меруерт*<br />

энпмесшдеп Меруерт — тагдырлас кейшкерлер. Жазушынын<br />

кейшкер бейнесш ашудагы керкемддк эшстер1 де уксас. Муны 6i3<br />

каламгерлйс идеянын осы кезенге тэн 6ip ерекш елт орайында<br />

багалаймыз.<br />

Жалпы, б р енбектер —жазушы шыгармашылыгынын алгашкы

КАЗАК ЭДЕБИЕТТНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 436<br />

кезешн бейнелей алатын, непзшен шагын нысандагы кездесетш<br />

керкем проза yniinepi. Такырыбы жагынан аталмыш энгшелер<br />

XX гасырдын бас кезшдеп кептеген каламгерлер енерпаздыгымен<br />

сабактасып жатыр. Бул сабактастык когамшж-алеуметпк<br />

ем1рдеп жалпы теназд1ктен, сонын шшде эйел тен азд т мен<br />

бостандышнын мэселелершен, елдеп оку-агарту жумыстарынын<br />

жай-куйшен кершедь<br />

Элемге эйгш каламгер О.Бальзак эдебиеттщ шагым айтатын<br />

соты —болашак дейд1, болашактын осы катал сотынын алдында<br />

жауапкер бола алатын жазушыны гана ол бакьпты жазушы деп<br />

санайды. Мунын мэш — жазушынын кез келген шыгармасынын<br />

уакыт тезше тезе бшуше, заман талабына жауап беруше,<br />

окырманньщ ой-санасымен ундес келуше саятыны сезаз.<br />

«Менщ теселгп жаза бастаганым тенкерютен сонгы газеттер<br />

болды..—дейш Жиенгали бул турасында. — Сейтш журт<br />

ез1М де 1925 жылдан газет кызметкер1 болып кегпм... Ka3ipri<br />

шыгып журген журналдарга да турл1 энпме, кулю сездер жазып<br />

атсалыстым... «Перизат-Рамазан», «Тиши» деген пьеселер1м мен<br />

«Танбалылар» деген 6ip узак энпме ютабым шыкты».<br />

Жиенгали шыгармашылыгыньщ екшпй кезеш, пкелей жазу<br />

жумысымен айналысуы 1925 жылдан басталады. Ол кэсгби<br />

журналиспк кызмепн «Кедей» газетшен бастады. «Кедей»<br />

газетшщ кужатханалар койнауында жаткан, уакыт ете келе<br />

саргайып, кенере бастаган сол жылдардагы шатан улпде шыккан<br />

нем1рлерш парактап отырганда, редактордын орынбасары болып<br />

Жиенгалидын келутмен басылым бедерше курт езгерк: енгеш<br />

ангарылады.<br />

Жиенгалидын «Кедей» газепне жарияланган кернекп<br />

енбектершщ 6ipi — «Койшыгул куанышы»13 атты шыгармасы.<br />

Газетке «окшауша» деп жарияланса да, бул шыгарма аркауында<br />

керкем энпме сипаттары басым.<br />

Жазушы осы шыгармасында езше жете таныс ауыл мектеб1<br />

мугал1мшщ мэдени-агарту жумыстары жайын сез етедь Мугал1м<br />

Ержанулы ез окушылары мен Койшыгул уйше жиналган ауыл<br />

адамдарына Казакстаннын мемлекетпк дербестш женшде<br />

энпмелеп, бул куши букш республика атап ететшдт туралы айтып<br />

беред1. Окушылар соган орай ауыл тургындарына ойын-сауык<br />

керсетуш уйгарады.<br />

МугалiMHiH Койшыгул уйше келген сэтш алайык. Ол жиналган<br />

адамдарга:<br />

«...Казакстаннын бес жылдык тойы, ертен жок, — бурЫкуш<br />

жанаша акырабтын терп куш,б1здщ казак елшщ еркш республика<br />

13 Ж. Тшепбергенов. //Кедей, 1925.4 казан.

437 ЖИЕНГАЛИ ТШЕПБЕРГЕНОВ (1895-1933)<br />

болып, автономия алган куш. Соган мше бес жыл тол ад ы. Сол кун<br />

казак кедейшщ бакьггты куш, тендйс алган куш, онын шйнде<br />

биыл Казакстан уюметп казак елшщ ортасы Кызылордага кеш т<br />

барып, ордасын Tirin, туын кетерш, api бес жыл толганына сол<br />

Кызылордада той болайын деп жатыр. Сол куш 6i3 де — казак<br />

кедеШ, шаруасы больш, той жасауымыз керек. Бул той, acipece,<br />

сендердщ тойларьщ», дейдй<br />

Ертен к у а н ы ш т ы кун деген ce3iM осылайша улкенш де, KiuiiHi<br />

де баурап алады.<br />

Бул энпмеде Жиенгали жеке 6ip бейнет сомдауга умтылмаган,<br />

болмаса свзбен сурет салуга да тырыспаган. Kepicimne, адамдар<br />

бойындагы таза мшез, ак ниет, i3ri тшекп карапайым тшмен<br />

баяндап шыккан.<br />

0зшщ каламгерлж кадамы туралы айткан 6ip сезшде Жиенгали:<br />

«Костанайда шыгатьш «Ауыл» газетше, Кызылжарда шыгатьш<br />

«Бостандык туы» газетше, Актебеде шыгатьш «Кедей» газетше,<br />

Кызьшордада шыгатьш «Сыр бойында», осы кунп «Енбеюш казак»<br />

газеттершде фельетондарым кеп шыкты», —деп жазыпты.<br />

Ол ез гумырында «Кедей», «Бостандык туы», «Сыр бойы»<br />

газеттершде енбек етп, ал Костанайдын «Ауыл» газетшде жэне<br />

орталык «Енбеюш казак» газетшде автор ретшде катысып,<br />

шыгармаларын жариялап отырган.<br />

Жиенгали Тшепбергенов 1926 жыддын 3 желтоксанында<br />

Кызылжарга кел in, «Бостандык туьшьщ» сол жылгы 11 желтоксанда<br />

шыккан 187-нем1ршен бастап жауапты редактор ретшде кол коя<br />

бастайды. Ол езшщ журналистйс журдек каламымен де, дэйекп<br />

басшьшык парасатымен де «Бостандык туьшын» окырман<br />

арасындагы беделшш артуына кеп куш жумсады.<br />

Газет 1926 жылдын сонында 2200 дана таралыммен шыгып<br />

турса, 1927 жылдын кантарындагы таралымы 2400-ге, акпан<br />

айында 2500-ге, наурыэда 2800-ге, жьш аягында 3,5 мын данага<br />

дейш жетп. Газетте «Тшшшер бурьппы», «Жетюншек», «Аркабай<br />

карттын Арканы аралауы» деген бел1мдер ашылды, «Кооперация»<br />

деп аталатын арнаулы бет туракты шыга бастады.<br />

1927 жылдын мамыр айында Жиенгалидын бастауымен<br />

«Бостандык туынын» алты жылдыгы аталып етед1. Осы мерекелж<br />

нем1рде онын талантты жас акын Жакан Сыздыков туралы<br />

келемд1 макаласы жарияланады. Ол кезде Жакан «Бостандык<br />

туы» газетшде партия турмысы бел1мшщ MeHrepymici болып icTen<br />

журген.<br />

Жиенгалидын «Бостандьпс туы» газеттндеп 6ipa3 енбектер1 эл1<br />

кунге дейш журналистиканын, гылым мен эдебиетт1н айналымына<br />

косылмай, танымнан тыс кальш келед1. Булар осы уакытка дей1н<br />

тугел жинальш болтан жок, кепшшп ауызга да алынбай жур.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЬЩ БАС KE3I (1900-1917)___________438<br />

Муны Жиенгалитанудын игершмей отырган тын саласы десек,<br />

артык айткандык емес.<br />

«Бостандык туы* газетшде Жиенгали 1927 жылдын 1 тамызына<br />

дейш жауапты редактор болды. 1926-1927 жылдары осы газетте<br />

онын «Сэбиланы азат кылган тендйс заны», «Меш де жаз.. меш де<br />

жаз...», «Кымбат-арзанга карамады», «Наурыздык», «Мен — тер<br />

атасы», «Онай олжа» сиякты шыгармалары жарык керш.<br />

Брардын бэрш б1рдей керкем шыгармалар санатьшажаткызуга<br />

болмайды. Мысалы, «Онай олжа», «Мен —терагасы» шыгармалары<br />

накты фактшер непзшде жазылган окшау сездер, «Кымбат-арзанга<br />

карамады» атты енбеп сол тустагы ел uuiHiH турмысынан хабар<br />

беретш шагын энпме, ал «Наурыздык» — керкем туынды.<br />

Эуел1 газетте жариялангандыктан, брарда публицистикалык<br />

туындыларга тэн нактылык басым келеш, 6ipax йишара<br />

колданылатын керкемдйс элементтер1 де жок емес. Ойткеш<br />

брайша жазу — Жиенгали каламына тэн эшстердщ 6ipi. Онын<br />

кай шыгармасын окысак та, ту атк п тшмен карапайым баяндауды<br />

керем1з, окиганын да осыган сэйкес желшенш ербитшш<br />

байкаймыз.<br />

Мысал ушш «Наурыздык» энпмесш алайык:<br />

«Жас кеж етн буы, сур еттщ nici уйдщ imiHe тепе тарап,<br />

терезеден куннщ жылы шырай сэулес1 туеш, Калман уЙ1 кешреш<br />

тур. Уйд1Н imi, кшм-кешек, тесек-орын реттел1п жиналган. Тер<br />

жакта Ырысты ки1з-алаша тесеп жур».<br />

Б р ан кейшп сурет: Тай казанда буы буркыраган кеже; пеш<br />

касындагы казыкка байланган жас бузаудын тэлпректеп жыгыл ып<br />

жатканы; сорпа бур Kin, кайыс токпактап отырган Калман; оньщ<br />

иыгына асылып турган баласы Сагындыктын сурагы:<br />

«—Кеке, наурыздык кежеш неге асады? Ол «наурыз» деген не?»<br />

Оган Калманнын жауабы:<br />

« —Наурыз деген, карагым, ол —жана жыл, Жыл басы. Бурын<br />

сен бесте едш, бупн алтыга шыктын. Биьш ендо алтыга шыгып<br />

атка мшесщ. Б р сондай куанышты кун».<br />

Б ран кейш жазушы мына 6ip штрихты келпред!:<br />

«Bip жапырак ет пен буйенге куйып салган уыздын 6ip белепн<br />

ауызга салып ж1бер1п, шайнап жаткан жаман тонды Бектем1С карт:<br />

—Бупн наурыз куш. Самарканнын кектасы еришекен, сонда<br />

жерде асыктай ак, тобыкгай тон калмайды деуш! еш бурынгы<br />

карттар, —деп колын кайта табакка салды.<br />

Теменп жакта отырган жас жшт Мырзакр колындагы<br />

омыртканы мужш отырып:<br />

— Ол кун1 тас ериШ дейсш бе, эшейш кар ериш деген сез1-<br />

дагы,—деш».<br />

Баласы мен экесшщ, аксакал мен жас жшттш сездер! аркылы

439 ЖИЕНГАЛИ ТШЕПБЕРГЕНОВ (1895- 1933)<br />

наурыздын мэнш окырманга б1ршама угындырып алган сон,<br />

жазушы енд1 мундай бас косулардьщ казак табигатында шаруа<br />

жайын куйттеуге ауысатынын ангартып OTefli. Сока-сайманньщ<br />

женш багдарлап, кар кете егш салатын боп уйгарым жасаган<br />

шаруалар будан кейш ауыл мугалшшщ уйымдастыруымен<br />

наурыз мейрамына арналып ететш сауык кешгне баруга жинала<br />

бастайды.<br />

Эдеттепсшдей Жиенгали бул энпмесшде де жеке-дара кейшкер<br />

бейнесш сомдауды максат тутпаган. Айтайын деп отырганы<br />

- наурыз мейрамы, наурыздын халык танымындагы табигаты,<br />

бул кутей казак баласынын жыл басы, жана кун деп тусшетшдйтн<br />

бщшру.<br />

«Наурыздык» ce3i тищк колданыста жш кездеспеШй. Б1зге онын<br />

«наурыздама» (Абай) ynrici кеб1рек таныс. Соган орай «наурыздык»<br />

сезшщ болашактагы баламалык салмагын да ескерген1м!з жен.<br />

«Кедей» мен «Бостандык туы» газетгершен кейш Жиенгали<br />

шыгармашылыгында айрыкша орын алатын басылым — «Сыр<br />

бойы» газете. Ол — 1929 жылгы 1 шшдеден бастап Кызылорда<br />

каласында жарык керген, округтек партия, кенес комитеттер1 мен<br />

кэсшшшер одагы бюросыньщ аптасына ею марте шыгып турган<br />

газете.<br />

Газетгщ бастапкы кезендеп, 1929 жылгы нем1рлершш<br />

кепшшпне уакьггша шыгарушы, ягни редактордьщ орьтбасары<br />

ретенде Жиенгали Тшепбергенулы кол койыпты. Жэне Жиенгали<br />

шыгармасы кездеспейтш 6ip де 6 ip HOMip жок. Булардын басым<br />

KemuLniri сол газетте жарияланган куйшде жатыр.<br />

Жиенгали «Сыр бойы» газетендеп шыгармашылыгы аркасьгада<br />

сол тустагы казак кенес фельетонын еркендетушшер катарына<br />

косылды. Осы кезендеп туьшдьшарьшьш кепш тп окшау сез,<br />

фельетон турлершде кездеседк Бугаи, жогарьща айтылгандармен<br />

коса, «Сыр бойы» газетшщ саргайган паракгарында сакталган<br />

«Алты yitni аргын ауылнайдын алаканында, ауыл артел1<br />

аткамшердщ кольшда» фельетонын, «Карсакбай комбинаты<br />

тауарын кашан тасып алады?» атгы келемд1 макаласын, сондайак<br />

эр кезде жарык керген «Советский аткамшер», «Аксакалдар<br />

aKTici», «Бершщ белтерт», «Мырзеке», «Bip койда не тур ед1...*>,<br />

«¥рльпаиы», «ЕргежейлЬ секщй сатиралык шыгармаларын мысал<br />

ете аламыз.<br />

Сонымен катар онын аудармашы ретендеп енбеп де таяуда<br />

белгш болды Б.Житковтын «Гривенник» атты ютапшасын «Он<br />

тиын» деген атпенм Жиенгали казакшалапты. Ютапшанын iimci<br />

бетене «Аударган Жиенгали Тшепбергенов» деп жазылган.<br />

14 Б. Житков. Он тиын. — Кызылорда, 1932. 28-6 (Аударган Жиенгали<br />

Тшепбергенов).

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XXРАСЫРДЫЦ БАСKE3I (1900- 1917)__________ 440<br />

Сатиранын фельетон сынды жауынгер жанрын менгеру унем1<br />

1зденущ, тын ашс-тэсшдер тауып отыруды тал ап етедь «Жиенгали<br />

сатирасында эсер аларлык, есте сактарлык жаксы-жаксы сез<br />

yrtruiepi бар»15 деп профессор Тем1рбек Кожакеев багалагандай,<br />

жазушынын сатиралык шыгармаларын талдап Караганда бутан<br />

кез жетюзуге болады.<br />

Жиенгали Тшепбергеновтщ «Гзбасар» жинагындагы16 6ip топ<br />

шыгармалары «сатиралык суреттемелер» деген жалпы такырыпка<br />

топтаскан. Б1здщше, буларды «сатиралык энпмелер» деп атаган<br />

жен. бйткеш «...сатиралык энпме еппомш, ем1рлйс em6ip фактни<br />

атамай, «осындайлар бар-ау» деп ойга туйген жалпылагаш<br />

сипатташ факп, niKipre непзделш жазылады да, эшкерелеуш<br />

емес, профилактика жасауды, жагымпаз кылыктардан алдын<br />

ала сактандыруды максат етедЬ17. Осы талаппен таразылаганда,<br />

Жиенгалидьщ «Колы тимещц екен», «Калман-жынды, Калманку»,<br />

«Баксам-бак екен», «Егерде...», «Кек кейлек», «Ергежейип»,<br />

«Yui кун секшд1 шыгармалары —сатиралык энпмелер. Мысал уилн<br />

«Егерде...» атты кыска гана энпмесш карап керейж.<br />

Жазушы енбектер1 кеб!не шагын нысанды болып келедц<br />

сюжеп кызык тузше,щ; аз сезбен кеп магына беруге, окырманта ой<br />

салуга бешм турады. Бул ерекшел1ктерд1 б1ркатар туындыларьгнан,<br />

атап айтканда «Шэйдщ Kecipi», «Есбикенщ eriHi», «Баксам —бака<br />

екен», «Кек кейлек», «Yin кун», «Сарайдагы сауда» эцпмелершен<br />

керуге болады.<br />

Жиенгали Тшепбергенов каламгерлшнщ елеул1 epici<br />

драматургиялык шыгармаларынан танылады. Жазушы<br />

туындыларын зер сала окыган адам олардын жазылу мэнершдеп<br />

сахналык сейлеу эшсше беШмдшжп б1рден ангара алады. Ол<br />

керкем энпмелершщ езшде кейшкер мшезш диалоггер аркылы<br />

ашу ащсш ертерек колдана бастаган.<br />

Жиенгалидын ею драмалык жинагынын алташкысы «Перизат-<br />

Рамазан» деп аталатын казак жалшыларынын турмысынан<br />

алынтан 5-пердел1 ойын ютабы болса, eKiHiiiici — «Тиши» деп<br />

аталатын газет тшшшершщ турмысынан алынтан 3-пердел i ойын<br />

штабы.<br />

Алгашкысынын KipicneciHfle «Окига 1926 жылы болган» деген<br />

жазу бар, ал еюшшсшщ беташарына «Окига 1925-27 жылдары<br />

болган» деп жазылган. Ею ютап та 1928 жылы Кызылордадагы<br />

мемлекептк баспадан таралымы 3 мын дана болып, арап карп1мен<br />

жарык керген.<br />

15 Т. Кожакеев. Сатира жэне flayip. А., 1976, 97-6.<br />

ЛЖ. Тшепбергенов. Тзбасар. А., 1969 (Курастырган Т.Кзкшев).<br />

17 Т. Кожакеев. Сатиралык жанрлар. А., 1984,164-165 б.

441 ЖИЕНГАЛИ ТШЕПБЕРГЕНОВ (1 8 9 5 - 1933)<br />

Еаббас Тогжанры мен 1лияс Жансупррынын «Казактын<br />

театр eHepi туралы» ютабында казак эдебиетшдеп эйел туралы<br />

пьесаларды уш дэуарге беле келш, «упшпш дэу1р —1тенкерютен<br />

кейш эйелге теншк болган заманындагы жазылган пьесаларымыз»<br />

деп, «Перизат — Рамазан», «Ею зан», «Тойжан —турып куш»<br />

пьесаларын атап керсетеда18. Мунын алгашкысы — Жиенгали<br />

Тшепбергеновтщ туындысы.<br />

«Перизат — Рамазан» пьесасы Актебе ещршде болган<br />

окиганын непзшде жазылган. Б р пьесаны алгаш рет 1928<br />

жылгы 1 акпанда Казакстаннын мемлекегпк драма театры А.<br />

Абдуллиннщ режиссерлйс етушен сахнага шыгарды. Б ран кейш<br />

Жумат Шаниннщ режиссерлж ету1мен алты жыл бойы койылып<br />

келд1. Сол кезде Перизат релш таны мал енерпаз Шэрбану<br />

Байзакова (Иса Байзаковтьщ зайыбы) сахнага альт шьпсса,<br />

Елубай 0м1рзаков—Рамазан, Калибек Куанышбаев —Жарылгап,<br />

Курманбек Жандарбеков — Степан релдер1нде ойнады. Осы<br />

пьесада Серке Кожамкровтын Акылбайдын релш ойнауын енер<br />

зерттеушшер1 жас актердщ басты шытармашылык табысы деп<br />

багалады.<br />

«Перизат—Рамазан» пьесасы — Жиенгали Тй1епбергеновтщ<br />

елеул1 шытармашылык табыстарынын 6ipi. Пьесаньщ eM ipmeHfliri<br />

онын магыналы мазмунынан шыгады. Такырып жагынан келгенде<br />

Kerepin отырган мэселес1 сол тустагы кептеген шыгармаларга тэн<br />

жагдайлар болса да, жазушынын етек алган элеуметпк кеселш<br />

айыптау dizici езгеше кершген. Пьеса кейшкерлершщ риясыз<br />

максаты мен сол i3ri максатты туншыкгыруга умтылган дулей<br />

куш арасындагы курес шиелешсп де шебер курылган. Пьесаньщ<br />

ею жакты тартыска непзделген, жаксылык пен жамандык тэр1зд1<br />

угымлардын кайшыласып кел in керкем туйшделу1 сынды i3ri ниеП<br />

устем тур.<br />

Академик Рымгали Нургали б р пьесаны «саяси-элеуметпк<br />

драма жанры талаптарына жауап беруге жакын алгашкы<br />

шыгармалардын 6ipi» деп багалай отырып, Рамазанды: «Казак<br />

кенес эдебиеттидеп бас бостандыгы ушш куреске шыккан алгашкы<br />

белсенш кейшкерлершн 6ipi. Феодалдык сананын калын торьшан,<br />

каЬарлы эке сусынан каймыкпай, ез журепн1н калауымен тартыска<br />

тайсалмай тусед1»19—дейд1.<br />

Кешн жеке ютап болып шыккан «Тшш» пьесасын Жиенгали<br />

1928 жылы Кызылжар каласында жазган, алгаш рет осы кал ада сол<br />

жылгы 25 наурызда жерпл1кп енерпаздар куш^мен сахналанган.<br />

Еаббас Тогжанры мен 1лияс Жансупрры жогарьша аталган<br />

" F. Тогжанулы, I. Жансуг/рулы. Казактын театр енер! туралы. — Кызылорда,<br />

1933.9-6.<br />

19 Р. Нургали. Драма енер!. —А., 2001. 326-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТ1Н1Ц ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1 9 0 0 - 1917)___________442<br />

ютабында: «Тал тартысына суйент жазылган пьеселер1м1з де<br />

аз емес. Bcipece, берепректе жазылган пьеселер1м 1з1шн, жас<br />

жазушыларымыздьщ жазгандарынын Heri3i ауылдагы тап<br />

тартысынан, жарлы-жалшы ем1ршен алынгандар. «Зорлык»,<br />

«Болат», «Тшш», «Кднды азап», «Канды таяк», «Уш кезен», «Сары<br />

адыр»... тап тартысына жататын пьеселер» дейш. Осы аталып еткен<br />

шыгармалар арасындагы «Тшш» — >^енгали Тшепбергеновтщ<br />

сол туста кен таралган пьесасы болатын.<br />

Кдзак эдебиетшщ кенес еюметт тусындагы есш-еркенпеу<br />

дэрежеа, кол жеткен табыстары мен шыгармашылык кемшшктер1<br />

1934 жьшы еткен Кдзакстан кенес жазушыларынын тунгыш<br />

съезшде жан-жакты айтылганы мэл1м. Осында жасаган<br />

баяндамасында «драма жанры б1эде тенкерютен кейш туды,<br />

театрдын непз1 1926 жьшы курыла бастады» деп баяндаган<br />

Казакстан Жазушылар одагынын терагасы 1лияс Жансупрулы<br />

мунын мысалдары ретшде Бей1мбет Майлиннщ «Майдан»,<br />

«Талтанбай», «Шуга», Мухтар Эуезовтщ «Октябрь ушкыны»,<br />

«Тартыс», «Айман-Шолпан», Сэкен Сейфуллиннщ «Кызыл<br />

сункарлар», Жумат Шаниннщ «Шахты», «Забой», Габит<br />

Муареповтщ «Шабуыл», «КызЖ1бек», езшщ «Туркс1б», Жиенгали<br />

Тшепбергеновтщ «Ttrraii» пьесаларын —«б1здщжанадрамамыздын<br />

ynrmepi» деп атап керсегп20. Жиенгалидын «Tuiiuici» кез1нде<br />

осьшайша казак драматургиясындагы елеул1 шыгармалардын 6ipi<br />

болды. Пьесанын «жана драма улплерЬ ретшде багалануынын<br />

м а т де онын 20-жылдардагы тарихи шындыкты керкечшкпен<br />

кестелеушде жатыр.<br />

«Типш» пьесасы газет Tuiiuici Кулбастын Жабай байга карсы<br />

эрекетше курылган, онын басынан еткерген окигаларынан<br />

тузшген.<br />

Кдзак мемлекеттж театры 1928 жылгы 19 кантарда Жиенгалидын<br />

«СуШскендер» пьесасын да (режиссер! Серке Кожамкулов) сахнага<br />

шыгарган екен. Б1рак пьесанын м э п т сакталмаган, ол жазушынын<br />

белгйпз шыгар мал арынын ката рынд а калып отыр.<br />

Бул пьеса такырыбы ем1рде болган, сонын шйнде Жиенгалидын<br />

досы, казактын б1ртуар рдарынын 6ipi Кудайберген Жубановтын<br />

басынан еткен окигалар непз1нде жазылган.<br />

Жазушынын 1930 жьшы жарияланган «Жауапсыз хат» энпмесш<br />

мэтлп сакталмаган «Кунжан —кедей кызы» пьесасынын непзшде<br />

жазылган деп ойлаймыз. вйткеж энпмеде баяндалатын окигалар<br />

сахнадан керсетуге беШм, накты, жанды кершске курылган. 9 p i<br />

энпменщ бас KeftinKepi де б^рдей, Кунжан —Косым деген куйпз<br />

KiciHiH кызы.<br />

20 Кдзакстан кенес жазушыларынын тунгыш съезь А., 1934,16-6.

443 ЖИЕНГАЛИ ТШЕПБЕРГЕНОВ (1895- 1933)<br />

Жиенгалидын белпаз туындыларынын катарына «Курен тебел<br />

бие», «Тешлк», «Енбек ата», «Кара бала» пьесаларьш жаткызуга<br />

болады. Шольш айтар болсак: «Курен тебел биеде» автор елдеп<br />

аткамшерлердщ, бай-болыстардын зорлыкшьш эрекетш эжуалап<br />

керсетуд1 максат тугкан; «Теншк» —байлар турмысынан алынып<br />

жазылган уш шымылдыкты ойын ютабы; «Кара бала» мен<br />

«Енбек ата» («Енбек» деп те жазылады) балаларга арнап жазылган<br />

дуниелер. Сондай-ак колжазба куйшде калган «Жалшы» пьесасы<br />

туралы да айтыльш жур.<br />

Брар кезшде жазылса да, баспа бетш кермей, жариялап<br />

улгермеген epi колжазбасы сакталмаган, журтшьшыкка мулде<br />

таныс емес туындылар.<br />

Колжазба куйшде калган белпаз драматургиялык дуниелер1<br />

irniHeH 83ipre колга тускеш — «Ораза» пьесасы21 гана. Б р<br />

колжазба туралы зерттеуии Еайша Ниязова былай дейдк «Жазык<br />

жолды жалпы дэптерда келденещнен еюге бел in, койьш ютапша<br />

Tapiaai епп киган. Сырткы беттщ он жак шекесшде «Жиенгали<br />

Тшепбергенов. «Ораза» (6ip шымылдыкты кулюш ойьга ютабы)»<br />

деп жазылган»22.<br />

Пьеса 1928 жылгы 8 наурызда Кызылжар каласында жазылган.<br />

Соган сэйкес нелзл такьфыбьшьщ да кешеп кенеспк заман<br />

талабьшен ундес келетшш умытпаганымыз жен. Бупнгщей дши<br />

ceHiMi бойынша eunciMfli ешкандай кематуге болмайтьш зайырлы<br />

когамда оразага деген журтшылык кезкарасьшын бурьшгыдан<br />

тубегейл1 езгерген1 мэл1м. Ka3ip ораза устаушылар саны жылдан<br />

жьшга артып келе жатканы да белгш1.<br />

Сондыктан Жиенгалидын б р шыгармасына ез заманьшын<br />

шецбер1нде гана сейлеген жарияланым репнде караган дурыс<br />

болады. бйткеш жазушы кетерген такырып, сахна терше шыгарып<br />

отырган сез терюш Ka3ipri окьфман кешлше кона коймайды.<br />

Жиенгалидын керкем прозадагы кернекп енбектершщ 6ipi<br />

—«Танбальшар» хикаяты (жазушынын ез сез1мен айтсак, «узак<br />

энпмеа»). Бугшп окьфман ушш мазмуны жумбак жатканына<br />

карамастан, «Танбальшар» —ез заманында кешнен танылып, казак<br />

эдебиепндеп елеул1 туындьшардын 6ipi болган.<br />

Хикаят 1930 жылы жеке ютап болып шыккан23 жэне сол кездш<br />

езшде жазушынын субел1 шыгармашьшык табысы деп багаланган.<br />

Оньш кейШр узшдшер1 оку хрестоматияларына енген. BipaK 1930<br />

жылдан кейш кайта басылмаган.<br />

Шыгарманын басты KeftinKepi — Калман. Калман —<br />

Жиенгалидын баска да кептеген шыгармаларынын Keftinxepi<br />

21 Ж. Тихепбергенулы. Танбалылар. —Актебе, 1997,200-212 бб.<br />

и Сонда.<br />

и Ж. Тшепбергенов. Танбальшар: Повесть. Кызылорда, 1930,78-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1 9 0 0 - 1917) 444<br />

ретшде мэлш.<br />

«Танбалылар хикаяты» Кдлманньщ турмеге тусушен<br />

басталганымен, непзп окига Кдлман кедей мен Туякбай бай<br />

арасындагы тартыска непзделген. Шырармадан тенкерюке дейшп<br />

жэне одан кейшп таптык курестщ ызгары айкын сезшш турады.<br />

Автор Кдлманды канша киындык керсе де каймыкпайтын ежет,<br />

кайсар, uirepi кунге умп- арткан жггерл1 жшт тулгасында керсетеш.<br />

Бул авторлык суйсшудй «Калман туганнан-ак жумыска кайым<br />

шокпак кара болып, омырауы есжтей, ойынды eii бесйстей болып<br />

туды» деген жолдар андатады. Сол себенп жазушы шыгарма<br />

окигасын коюлата отырып, Кдлманды эркилы кактышсты<br />

жагдайларда суреттеуге тырысады.<br />

Хикаятгагы мазмуннан re p i магына устемдш, кейшкердщ iuiKi<br />

сырын ашуга умтылушылык, психологиялык параллелизмдердщ<br />

катар ерш п отыратыны, пейзаждык кершютер — Жиенгали<br />

каламынын езшщк болмысын бщшретш ерекшелйсгер. Жазу<br />

мэнерждеп эпостык сарын да сол санатта.<br />

Мысалы, осы шыгармадан: «Сол елде бедш атанын улынан,<br />

эрине келген колынан, азуы алты карыс Туякбай деген бай болды.<br />

Торт тулит сай болды. Не тшесе, соны icTen, кощл1 онын жай<br />

болды.:.»;<br />

«Bip уйш Сыр бойында калдырып, оган егш салдырып, 03i кумга<br />

K o m in , малын айдайтьш ед1, туу Кызылдыц кумын жайлайтын<br />

еш...»;<br />

«...Токалга толысып, малайга мастанып, терт жаты кубыла<br />

шаттанып, Туякбай Кызылкумды жайлай берд1, Калман да бай<br />

шаруасын ез шаруасындай жайлай берш...» деген жолдарды m ii<br />

кеэдеспруге болады.<br />

Жиенгали Тшепбергеновтщ «Атсыз роман, я Кубаш баксы»<br />

деген шыгармасы болган екен деп кеп айтылады. Болганы<br />

рас, 6ipaK бул жарык кермей, колжазба куйщде калган енбек.<br />

Жазушы зертханасындагы 6enrici3 енбектердщ 6ipi.<br />

Алдымен шыгарманын атауы туралы. Жазушы шыгармасынын<br />

жанры н роман деп белплеп, эл! туракты аты жок, ЭЛ1 накты атауы<br />

койылмаган шыгарма дегенд1 бщшру орайында «Атсыз роман»<br />

деп атаган сиякты. Ал «Кубаш баксыны» косуы — шыгарма<br />

окигасынын Кубаш тешрепнен ербитжж ecK epin, кейшкерд1<br />

даралау максатынан тууы мумкш. Кейш оны «Атсыз роман» деп,<br />

не «Кубаш баксы» деп, ею атаудын 6ipeyiH тандауды болашакка<br />

калдырган тэр1зш.<br />

Аталган колжазба узак уакыт бойы белгш акын Жакан<br />

Сыэдыковтын колында сакталыпты. Ол Жиенгалимен<br />

Кызылжардагы «Бостандык туы» газепнде 6ipre ктеген, тоннын<br />

шла бауындай араласып, кеншдер1 жара скан жаксы дос Ьэм

445 ЖИЕНГАЛИ ТШЕПБЕРГЕНОВ (1895- 1933)<br />

жодцас болган. Кейшнен Жиенгали жайында накты деректер1<br />

мол, тагылымды естелж жазып калдырган. Сейтш, осы белпаз<br />

шыгарма акын Жакан Сыздыков аркылы жазушынын улы Нураш<br />

Жиенгалиевтш колына тиген.<br />

Колжазба мукабасында «Салак» баспаханасы, Уфа, «Галия»<br />

медресеа, 1915 жылы 10 декабрьде жазыла бастады»24 деген<br />

сездер бар. Мэтш шпндеп «26 гинуар 1916 жыл», «24 февраль»<br />

деген белгшер де шыгарманын медресе кабыргасында туганын<br />

дэледцейда. Дегенмен, онын «Садак» колжазба журналына<br />

жарияланган-жарияланбаганы белпаз. Бул женшде дерек жок.<br />

Кдламгердщ бул колтумасы — XX гасыр басындагы казак<br />

турмысынын 6ip Y3iri. Мурит больш, белгш ишанга кол берген<br />

Кубаш ес1мд1 жас жтттщ вмipi аркылы заманньщ слгумегпк<br />

тынысын бейнелеуге тырысады. Сол кездеп жазба эдебиет уршсше<br />

орай эйел теншп мэселес1 де шет калмайды. Бул апалы-сшлш<br />

Кунганым мен Айганым бейнелер1 аркылы керсетшеш.<br />

Сюжетпк жеттр жагынан шыгарманы аякталмаган енбек<br />

деуге болмайды. Накты такырып белгш 6ip денгейде баяндалып,<br />

туйшделген; автор дггтеген ойын окырманга жетюзш бере алган.<br />

Жанрлык ерекшелш жагынан усак энпмеден repi узак энпмеге<br />

уксайды. Алгаш рет медресе шэюртшщ каламынан туып, колжазба<br />

журналга лайыкталгандыктан, сол кезшн денгей1мен «роман»<br />

деп аталуьша да эсте талас болмак емес. Сонымен 6ipre, баяндау<br />

тэсшщдеп кейб1р узак-сонар сейлемдерге, кез келген окырман<br />

б1рден тусше алмайтын дши сездердщ кептйгше, такырыпка<br />

жанама косьинан, кейшкер болмысын байыптауга елеул1 9cepi<br />

жок жекелеген штрихтарга, мэтшнщ эдеби эспеттелу райына да<br />

балан каламнын i3i ешдеп кеш1р1ммен карауга тура келед1.<br />

Шыгарманын бас кейшкер1 - Кубаш Кебей баласы. «Кебей<br />

ездершш агайындары iminae тукымдары токалдан ерб1ген, кул деп<br />

атанган 6ip урпакган кой баккан гана 6ip шаруа еш,—дейд1 автор.<br />

—Y&nepi жакында гана коян жутына ушырап, азгантай мальшан<br />

айрылып, сып-сидам болып калган еш. Бунын устше картайганда<br />

керген eici баласынын жастыгына карамай ел!п те кетп. Байгус<br />

катыны Тойдык та жасынан 6ipre жасаскан косагынын ак сапарына<br />

кеткенше кайгырып, жанына батса да, «Ие, жасаган, осы ею жаман<br />

неменш кызыгьш керсетш, алдында иман бер!» - деп актан тшеп,<br />

байлардын касына карашы конып, койын сойып, биесш сауып,<br />

кунш кере берш. Келер жылы езшщ кунш керер ушш Кобылайлы<br />

бай деген байдын касына кешш барды».<br />

Тойдык баласынын улкенш терт бойдакка кой багуга жалдайды,<br />

Kiuiici сепз жасар Кубашты байдын балаларымен 6ipre мектепмолдага<br />

о куга ж1береш. Сол калпымен окып журш, Кубаш тын<br />

24 Ж. Тмепбергенулы. Танбалылар. —Актебе, 1997,293-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX ГАСЫРДЫН БАС KE3I (1900-1917) 446<br />

жасы он беске жетедк Жасынан окып келе жаткандыктан, баска<br />

ешкайда бурылмай, молдалыкты кол кередь<br />

Жазушы Кубаштын 6ip байдын колында терт-бес жыл турган<br />

кезщдеп кызметпи орнына да журш кете беретш, конак келсе<br />

атын ерттеп, шайын койып, кауга тартып, реп келген женш-желт<br />

кызметгерш icTen журе беретш ерекшелйсгерш баяндай келш, ел<br />

арасындагы молдалыгыньщ Kaaipi кемш бара жаткан сон, тэ^рлеу<br />

6ip ишанга кол аргуды ойына алган ын айтып етеш.<br />

Шыгармада ишаннын eciMi керсетшмейш, 6ipaK Кубаш<br />

вм1ршдеп кубылыс осы ишанга баруынан басталады. «Ишанга<br />

барган сон, — дейш жазушы, — ж ттгерш щ 6ipiHmici болып,<br />

одан dpi жтттер жиналмаган уакытта ишаннын шайын койып,<br />

конагын жайлап, ишаннын белгш тшрменшйа болып, мунын<br />

бакытсыздыгына, осындай жумыстан к р ай басын куткармады».<br />

«Жиырма бесте болса да соламандай жшт емес. Жепм болып<br />

жерлеп еспей калган ба, он бестеп баладай, куп-курттай, жупрш<br />

журуге жеп-жещптек еш», —деп баяндайды жэне.<br />

Кубаш осы кызмеггер1мен ишанга жагып, акыры ишан оган<br />

атасы Жэкейдш *cimi кызы он жасар Айганымды айттырады.<br />

Жэкейш жазушы «шаригат солай деп айтады деген сезге кезш<br />

жумып нана беретш KiciHiH 6ipeyi» деп суреттейш. Сондыктан<br />

Жэкей ишан шюшш «Кубаш моллага Айганымынды белгшеп<br />

бата окысак кайтеш?» деген сезш imiefl каламаса да, карсы келе<br />

алмайды. Ал Жэкейдш улкен кызы Кунганым бурын Култас<br />

байдын Нурекен деген баласына айттырылып койган ед1.<br />

Сол Нурекен келер жылы осы ишаннын медресесше окуга<br />

келеш. «Нурекен бурынгы окып журген жерш алыссынып бармай,<br />

мунда келген екен. Шын ойында не бар екенш край бшсш...»<br />

дейш жазушы. Расьшда да, Нурекен б р ауыл га калындыгы<br />

Кунганыммен жолыгып туру уш1н келген болып шыгады.<br />

Б ран кейшп окиталар былай ербидк<br />

Нурекен ишан ауылынын окуын тастап, «Османия» медресес!не<br />

кетед1. Баска да шэюрттерш азгырып, медреседен шыгып кетуiне<br />

ce6emui болды деп ишан Нурекенге ренж1п журед1. Кубаштын<br />

эртурл1 кылыктары Айганымды куннен кунге тушлд1ре береш;<br />

6ipep жылдан сон Кунганымды Нурекенге узатады. Ишан<br />

iHiciHin кызын айттырган жерше 6epri3rici келмей, нитей карсы<br />

болса да, dpi азулы тукым Кртастардан коркып, dpi ез iHici<br />

айтканын кылмай кетсе, багамды KeMiiin алармын деп басылады;<br />

6ipaK «63i баянды ем ip cypeTiH жерше келген Кунганым 6ip<br />

кыстан сон катты наукастанып, кайтыс болады. Келер жылы<br />

«Нурекен ел жайлаута шыккасын Кунганымнын елгешн еспртугс<br />

Иэм сол жактан кыз-мыз iaAeyre кайын журтына келеш. Ал айда<br />

«кешл еткен кыздарга сейлессе де, езше лайык кермейд!». Акыры

447 ЖИЕНГАЛИ ТШЕПБЕРГЕНОВ (1895-1933)<br />

«апаннын орнына барсан кайтед1?» деп Айганымга сез салады.<br />

Кубашка кететш болдым деп кайгырып журген Айганым бул<br />

усыныспен куана келгсш, Нурекенмен 6ipre кашып кетед1;<br />

Айганымнын Нурекенмен кетл калганына кыз экеа Жэкей<br />

кайгыра коймайды, эрине. Кдйта «Кубашка кдйдан берд1м,<br />

обалына калдым-ау деп жур ещм, тещн тауыпты, кудайым кайырлы<br />

кьшсын» деп ойлайды. Муны eciixeH ишан рана шыдай алмайды.<br />

Кол астындагы 6ip ауыл най елге шакырту ж1берш, аткамшерлердщ<br />

басын косып, 6ipeyaiH не кел i эйелш экеткен Нурекеннен кызды<br />

кайтарып экелуд1 тапсырады. Акыры атка конган жуз каралы Kici<br />

Айтанымды жьшатып алып келед1;<br />

хеп узамай Айганымды Кубашка косады. BipaK exeyiHin туздэм1<br />

жараспайды. «Кубаш кокактап, «кашкан жаура катын ер»<br />

дегендей, сылтау табылса, аямай сабайтын болып журдЬ дейш<br />

жазушы. Bip жолы Кубаш тагы да кэабше xipicin жатканда,<br />

хамшынын Tymiieci Айганымнын кезше rain, 6ip кезш агызып<br />

ж1беред1..„<br />

Жалпы Кубаш —окырманнан колдау табатьш кейлкер емес.<br />

Туынды мэтшшщ букш мазмуны, кейлкерд1 сипаттауга септесетш<br />

кез келген шыгармашылык эрекет Кубаш бейнесш жагымсыз<br />

жагынан керсетуге курылган. Бул авторлык баяндау аркылы да,<br />

жеке монолог туршде де 6ipTinaen ашыла туседь<br />

Ал Айганым — есю турыптьщ курбаны. Гасыр басындагы<br />

такырыптас-тектес шыгармалардагы сиякты, эйел бостандыгынын<br />

HipiMflepiH ашу автордын ен басты мураты болганы айкын<br />

сезшедо.<br />

Бул туындыда эдем! кара елен YJiriJiepi, сирек колданьшатьш<br />

■пркестер кездесед1 («шайтан мойнын сындырган», «бетшщ<br />

суын бес тегу», «тас бауыр ел1мнщ ала баулы корыгы», «кайгылы<br />

кия пат», т.б. осы сиякты).<br />

Сондай-ак кейлкершщ ш элемш кара елен жолдары аркылы<br />

ашу aaiciH де жазушы утымды колданган. Кунганым мен Айганым<br />

косьшып шыркайтын «Жеттм кыз» аталатын эннщ мэтшш алайык.<br />

Мунда Нурекен баска жакка кетл калган кездеп Кунганымнын<br />

сагынышынан repi, Кубашка косакталганына капы кайгырып<br />

журген Айганымнын зары xe6ipex сезшеш:<br />

Шэюрт Жиенгали «Атсыз романын» колга алган кезде казак<br />

эдебиетшде М1ржакыптын «Бакытсыз Жамал» (1910) романы<br />

аса белгш болатын. Муньщ i3iMeH туган «Мунлы Мэриям», «Кыз<br />

xepenix», «Калын мал», «Кдмар сулу» сиякты шыгармаларды да<br />

жазуга кумар, xe3i ашык жастапаптын бшмеу! мумхш емес едг<br />

Жалпы Жиенгалига М1ржакыптын «Бакытсыз Жамал»<br />

романьшдагы Жамал мен Ралидын суШспеншЫк ce3iMflepi<br />

6ipra6aH жакын болганга уксайды. Ал М1ржакып енбектер1мен,<br />

атап айтканда «Бакытсыз' Жамал», «Азамат» ютаптарымен

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917) 448<br />

жастай танысканы езшщ жазып калдыргандарынан белгш.<br />

Жиенгали тэр1здо баска да калам устаган жас талап-ерендерге ел<br />

турмысынын шынайы шындыгынан нэр алып, элеуметтщ журепн<br />

сыздатып журген окига-кубылысты керкем кестелеген тунгыш<br />

казак романы — «Бакытсыз Жамалдын» сезаз рухани dcepi<br />

болтаны бурын айтылмады. Ал М1ржакып туындыларына кен жол<br />

ашылган каз1рп кезенде бул —айналып етуге болмайтын аки кат.<br />

«Атсыз романдагы» окигалардын даму epiciHeH, кейшкершн<br />

жан-дуниесше ущлу жолындагы шытармашылык тэсшдерден,<br />

жеке детальды суреттеу орайындагы бейнелеу эшстершен, жалпы<br />

такырыптын nrepinyi тургысынан «Бакытсыз Жамалдын» берекелi<br />

енегесш, ГМржакып каламынын улгш iawepiH iniiHapa сезуге<br />

болады.<br />

Колжазба куйшде сакталган енбекп XX гасыр басындагы<br />

сез енер1м1здщ езге де багыттарымен, осындай белгш эдеби<br />

нускалармен байланыстырып, шендеспре карасак, ортак такырып<br />

пен ортак идеяны Жиенгалидын дербес колтанбасымен бейнелеуге<br />

тырысканы айкын кершедь 0з колынан туган тупнускалы<br />

енбепне, OKiHiinxe карай, жазушы кайтып оралмаган, ендеп,<br />

ернектеп, бастырып шыгаруды кунттамаган. «Атсыз роман»<br />

— Жиенгалидьщ болашактагы жинактарына кысылмай косуга<br />

болатын субел1 туынды. Колга алган 6ipiHUii келемд! дуниеа<br />

болгандыктан, шубаланкылык, сез кайталаушылык, басы артык<br />

тэптшггеу, жаппай баяндауга бей1мдш1к те жок емес, эрине.<br />

Жалпы журналист-жазушынын б1ркатар енбектершщ мэтий<br />

ani кунге дейш белпаз болып, жинактарына косылмай келедо. Бул<br />

ретге «Эдебиет мураларын жинау туралы»25, «Жумагазы хан»26,<br />

«Эйел-окытушы»27 сиякты баска да кептеген енбектерш атауга<br />

болады.<br />

25 “Енбеюш казак” газеп, 1930.19 кантар.<br />

16 “Енбеюш казак” газеп", 1926. 24 кыркуйек<br />

я “ Эйел TeHUiri” , 1928. №5-6. ;

Т<br />

БЕРНИЯЗ KYJIEEB<br />

(1899 -1923)<br />

Бернияз Кулеев 1899 жылы бурынгы<br />

Торгай облысы Актебе уезше карасты Берте<br />

болысынын 6eciH uii аулында /каз!р Орынбор<br />

облысынын Берте ауданы/ Бекен деген<br />

шаруанын отбасында дуниеге кедш.<br />

Болашак акын елдеп медресе,<br />

мектептерден эуел1 есюше /кадымша/, кейш<br />

жанаша, /жэдит/ бшм алады.<br />

11-12 жастарга келгеннен кейш api карай<br />

орысша окыту максатымен aKeci Томаркел<br />

болыстык мекгебше береда. Будан api ол<br />

Актебе гимназиясына ауыстырылган екен,<br />

6ipaK дэулеттщ кемдшнен, оку каражатына мумюндйс болмай,<br />

Бернияз Берте болысындагы ею сыныпты мектепке туседк<br />

Бернияз осы орьшдарда окып жургенде, сол кездеп алгашкы<br />

казак зиялыларына нар берген, багыт-багдар сштеген, улттык<br />

карангыда жол бастар шам-шырагы болган казак-татар ттндеп<br />

басылымдарды “Уакыт”, “Таржиман”, “Кдзак”, “Айкап”, “Шура”<br />

секщщ газет-журналдарды узбей окиды. Орыс, казак, татар<br />

кпассиктершщ шыгармапарын шаюрт ш атнда зер салып окиды.<br />

А. Байтурсынов, М. Дулатов, С. Торайгыров, С. Денентаев, М.<br />

Жумабаевтардын жарыкка шыгып жаткан дуниелер1не зер салып,<br />

ерекше назар аударып отырады.<br />

1918 жылдын басында Кызыл гвардия актардан Орынбор<br />

каласын босаткан кезде Кулеев осында келш, кенес кызмепне<br />

араласады. Торгай облысынын съез1нде облыстык комитеттш<br />

оку бел1мше сайланады. 1917 жылы казанда Орынбордагы казак<br />

жастары “Игшж” когамын уйымдастырады. 1918 жылдын басынан<br />

Орынбор каласында Ha3ip Терекуловтын редакторлык етртмен

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 450<br />

шыгып турган “Казак муны” газетшщ бетшде осы когамнын<br />

мэдени ic-шаралары туралы Бернияз Кулеевтщ “И гш к когамы”<br />

деген макаласы басылады. Осы жылдары ол б^рнеше лирикалык<br />

елендер жазады. / “Киял сезГ, “Неге”, “Кеншме”, “Кымыз”,<br />

“Жазгы дала”, т.б./ “Булбул”, “Ажал”, “Акын”, “Бар ойым бастан<br />

кешт1 кез1м керш” деген такырыптар мен Пушкин шыгармаларын<br />

аударады.<br />

1919 жылдьщ кузйще Орынбор кайта азат етшгеннен<br />

кейш онда казак даласын баскаратын эскери-революциялык<br />

комитет курылганы мэл1м. Сол комитет Б.Кулеевт! Актебе<br />

губерниясына тетенше комиссар етш ж1бередь Б.Кулеев сонымен<br />

6ipre губерниялык сотые комиссариатында да кызмет етед1.<br />

Революцияльпс комитетщ уш “¥шкын” газетшщ редакцияльпс<br />

алкасынын Mymeci болып бектледь Осы кездендерде акын езшщ<br />

жастык кезендершен сыр шертетш “Жазгы жапыракка”, “F-та”,<br />

“...та” секищ махаббат лирикаларын жазады.<br />

1920 жылы Кдзак АССР Халык атарту комиссариатынын<br />

уэюлеттшмен Бернияз Кулеев Казан каласында турып, казак<br />

тшнде шыгарылатын ютаптарга тйселей басшылык етедь Сол<br />

жылдары Бернияздын тйселей араласуымен Абай, Султанмахмут,<br />

Магжан, Сэкен шыгармаларынын жинактары басылып шыгады.<br />

Бул жылдар акыннын ез шыгармашылыгы ушш де ете жем1сп<br />

болды. Халыктын эдеби мураларын, акын-жазушьшардыц<br />

шыгармаларын талгап-таразылауда, сурыптауда ол езшщ зердел1,<br />

пайымды эдебиетш1 екенш K epceni. Онын акындык ой-epici де<br />

ecin, шыгармашылык жагынан кемелдене, толыса тусп. Акындык<br />

шалымы ушталып, каламгерлйс карым-куаты ер1стед1. Осылайша<br />

казак мэдениеп мен енершщ, эдебиетш1ц каз-каз тура бастатан<br />

шагында Б.Кулеев халкы ушш улкен котамдык, мэдени ктер<br />

тындырды. Кдльштасып келе жаткан мэдени icTepiMi3re уйткы<br />

болып, онын одан dpi epicTen, канат жаюына мурындык болды.<br />

“Ел ерлерше”, “Алга”, “Куларга”, “Заман-ай” сеюдщ саясиромантикалык<br />

сипаттагы 6ip топ елендерш де осы кезенде жазды.<br />

Осындай жауапкершшп мол, когамдык-мэдени icTin басында<br />

акын eMipiHiH сонына дейш, ягни 1923 жылта дейш болады. 1923<br />

жылгы небары 24 жасында Б.Кулеев ем1рден кыршын кетед1.<br />

Акыннын ем1рден ерте KeryiHe туган халкы катты кайгырып,<br />

жана калыптаса бастаган акын-жазушылар кауымы кушрене<br />

жоктау айтады. “Ак жол” газетшщ 1923 жылгы 22 акпан кунп<br />

санында Магжаннын “Берниязга” деген елеш жарияланады.<br />

Жаны жалын, жаны шерл1 жетюншек,<br />

Кулеш саган, секст мейл1 кек есек.

451 БЕРНИЯЗ КУЛЕЕВ (1899 - 1923)<br />

Мен секпеймш, сет сонау толкынмен<br />

Кдн майдан га неге faHa юрдщ деп.<br />

Мен кушренем улы ойлар кеп басыма,<br />

Жырласан ед шомылып кез жасына:<br />

Т^ншыкгын тубвдеп тамаша<br />

03i-ax квшш келмес пе еда касына...1—<br />

деп куйшеш 6ip акыннын елшше еюшш акынньщ сез1мтал<br />

жаны. Бул еленге эпиграф етш Магжан 1922 жылы Бернияздын<br />

ат салысуымен Кдзан каласында шыккан езшщ елендер<br />

жинагындагы “¥лан” деген еленнщ:<br />

¥лан елш батып канта,<br />

Тыныштык тапты асау жан да,—<br />

деген сонгы ею жолын эпиграф eTin алады.<br />

Бул кайгылы казага “Енбеюш казак” газетшщ 1923 жылгы<br />

кантардагы №19 санында “Бернияз Кулеев” (некролог) деген<br />

такырыпта азанамалык макала бершедо.<br />

Ерте узшген акын ескертюшшдей больш, онын артында манп<br />

елмес жалындаган жастык xirepre толы, назды да сулу, эсем<br />

лирикасы, ешпейтш жырлары калды.<br />

Акыннын каламынан туган ен сонгы елеш деп, оньщ e3i каза<br />

болардан б1рнеше кун бурьш жазып, 1923 жылы 21 кантар куш<br />

кешю сагат 5-те 63i датасын койып кеткен “Ал, журепм, елейш”<br />

елешн есептеуге болады. MiHe, азгана гумырында жалынды<br />

жырлар жазып кеткен, eMipi шолак, келтесшен кайырылган<br />

акыннын кыскаша ем^рбаяны осылайша ершген.<br />

* * *<br />

Бернияздын эдебиетке алгашкы кадамы 1913-14 жылдардан<br />

басталганга уксайды. Мунын жай-жапсарын жастык шактагы<br />

жаксы жолдасы Мергали Ешмухамедулы былай деп баян етедг.<br />

“Бернияз 14 жасынан елен жаза бастаса да, баспа эдебиет жолына<br />

Tycin, елен жаза бастаганы — 1916 жыл. Мундагы елендер1 —<br />

жаратылысты суреттеу сиякты усак елендер. Теселш елен жаза<br />

бастаганы —1918 жыл”2.<br />

Бул жылдар акынньщ Бертедеп мекгепте, одан кейшп Актебе<br />

гимназиясында окып жургендеп кез1 болтаны мэл1м. Сонда ол<br />

1М. Жумабаев. Шыгармалары. —А., 1989,164-6.<br />

1 Мергали /Ешмухамедулы/. Кулейулы Бернияз. / / “Енбеюш казак”, 1928.<br />

№72,30 март.

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1 9 0 0 -1 9 1 7 ) 452<br />

1913-mi жылдары акындыкка етмд1 турде Kipicin, ал нагаз акын<br />

ретшде танылуы 1918 жылдар шамасы болуы керек деген болжам<br />

айтуга непз бар.<br />

Бернияздын акындык енердеп алгашкы кадамынын нак 1913<br />

жылдан бастау алгандыгын айгактайтын тага 6ip факт. Keft6ip<br />

деректерге Караганда, акыннын келемда ею колжазбасы болган.<br />

Eipimni колжазба акыннын ез колымен жазылган 68 елеш<br />

топтастырылган “Кызыл книга” деп аталады. Онын сырткы<br />

бетшде алтындаган жазумен орысша, казакша былай деп жазылган:<br />

“Стихотворения Бернияза Кулеева, 1919 г. I часть”. “Бернияз<br />

Кулеевтщуакеленжырлары”, 1919 ж.<br />

Ал енш акыннын туган апасы Мэриямиын колымен жазылган<br />

eidHiiii келемд1 колжазба “Сур книга” деп аталады. Бутан<br />

акыннын 177 шыгармасы енген, онын 6ipeyi — шатан айтыс.<br />

Tepreyi —баллада, поэмалар. Шатан айтысында “Тар уакыттаты<br />

айтыс” деген косымша аныктама бар. Сотан Караганда, бул жас<br />

талапкердщ алгаш акындык енерде езш сынап байкауы сеюлдк<br />

Б.Кулеевтщ шыгармашылык жолындагы алгашкы акындык Hapi<br />

Пушкин мен Абай, Султанмахмуг пен Махамбет жэне халыктын<br />

бай ауыз эдебиетт болган. Орыс, казак татар халыктарынын<br />

классикалык дэстурлерш шамасы келгенше сарка пайдаланута<br />

умтылган ерел1 акын сыршылдыкты, табигатты сукэд, оган<br />

камкоршы болуды, шындыкты жасырмауды солардан уйрецщ.<br />

Кулеев шыгармаларын жандандырып, кулпыртып турган нэрсе<br />

жарастыкты, ойшыл назым: ежет ундеу, нэзйс сез1м, арпалыскан<br />

кещл”3—деп жазады эдебиет 3epTTeyiuici К.Шэменов.<br />

1914жылдар мен 1916жыддардынаралыгандаакын “Ойдагым”,<br />

“ 03iM ” , “Кыздын мшэжаты”, “Кызыкты жаз”, “Ауылдага кыскы<br />

тун”, “Анама хат”, “Туткын”, “Зарлык”, “Казак кызы” секиш<br />

елендерш жазган. Такырыптык жагынан ал ганда, бул елендер<br />

кешл-куй сез1мдер1, табитат K epim ci, аната деген сатаныш, казак<br />

кыздарынын теншп масел eciH козгайды.<br />

Акыннын ерекше кеюл аударатын елендер1нш 6ipi — “03iM”<br />

атты туындысы. Бул еленнен 6i3 кей1пкердщ киын да курдел1 imKi<br />

жан дуниесшщ сырын багамдаймыз. Кейшкер yHi аскак. Ол тек<br />

кана “ез1м” деп сейлейш. Тек кана “мен” дейд1. Окырманды эр<br />

килы окига жетелейд1.<br />

03iM деймш, езгелерда кермеймш,<br />

03iMci3iaiK “ай, бауырымга” кенбеймш.<br />

03iM патша, ез1м тере, ез1м хан,<br />

0 з ойымды мьщ сабазга бермейм1н.<br />

3 Казак эдебиетшщ тарихы. 2-т., —А., 1965,441 —442-66.

453 БЕРНИЯЗ КУЛЕЕВ (1899 - 1923)<br />

Кейшкер 63iMfli Tepic жолдан женге салатын да 63iM. Б1рдененщ<br />

женш бшшруге умтылдыратын да e3iM. Алушы да 63iM, 6epyiui де<br />

63iM. Олай болса: ез1ме ез1мнен артык ещц юм керек деген туйшге<br />

келедь Лирикалык кейшкер ез сырьша e3i кайран калады. взше<br />

тан-тамаша болады. в з болмысы мен жан-дуниесш кызыктайды.<br />

Тосын 6ip элем, жана 6ip дуние сырын ашьш тургандай болады. в з<br />

бойынан жумбак болмыс тапкдндай болады.<br />

Табигат суретш ернектеуде акын каламы айкын да анык<br />

бояумен дэл шыгады. “Кызыкты жазда” елешнде акын былайша<br />

толгайды:<br />

Жыбырлап быж-быж кайнап канат какты<br />

Кебелек, курт-кумырска шала елген.<br />

Кызулы кун кезшен тускен сэуле<br />

Кетерд! калын жузд1 взен-квлден.<br />

Акын каламынын керкем бояуы канык та эсерл1 шыккан.<br />

Бул жэйттер калыптасьт келе жаткан жас акыннын табитатты<br />

жырлаудаш шеберл1к баспалдактары icnerrec.<br />

“Кыздьщ м1нэжаты” деген елешнде ауьф енбекпен кун enci3in<br />

журген казак кызынын атынан онын окуга деген кулшынысы,<br />

арман-тшеп баяндалады. “Апама” влещнде акынньщ бауырына<br />

деген сагьшышты алгаусыз квшл1 мен ce3iMi эсерл1 шыккан.Кдлада<br />

окып жаткан жас уланта акын кенш былайша бшд1ршген:<br />

Кош аман бол, алыстагы бауырым,<br />

Дуниенщ керген кызык —сауыгын;<br />

Ei3 де мунда ыкыласпен тшейм1з<br />

Бауырластын енер-гылым табуын.<br />

Акьш сол кал ада окып жаткан жас уландармен 6ipre,олардын<br />

туган жерш ойлап запьфан кун кешш журген1не жаны ауырады.<br />

Эйтсе де бауырластын енер, ш лым табуына тшек тшеп,<br />

жандарында жол керсетер камкоршы жоктыгына нал иды.<br />

Жол бшмеген, жол кермеген еншен жас,<br />

Касында жок жубататын бауырлас.<br />

Камыкканда туган жерд1 еске алып,<br />

Тырс-тырс тамып кеткевдей-да ыстык жас.<br />

Бул жолдардан акыннын езшш де туран жерге деген сагынышты<br />

ыстык ce3iMi бай калады. Осындай елендермен 6ipre жас акын<br />

аударма iciMeH шугылданып, орыс акындары И. Никитиннен

КАЗАК. ЭДЕБИЕПН1Ц ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЬЩ БАС КЕ31 (1900- 1917) 454<br />

“Ауылдагы кыскы тун”, Н.Цыгановтан “Туткын” деген елендерш<br />

казакшага аударады. Бул аудармалар шыгармашылык машык<br />

жолындагы жас акыннын езш-ез1 байкауы секши. “Ауылдагы<br />

кыскы тунде” кыскы сурет, ауырган кемп1р мен онын жанындагы<br />

коргансыз ей баланын аянышты халы суреттелеш. Ал “Туткын”<br />

еленшде торда дэрм ент куй кешкен булбулд ын тагдырына аяныш<br />

бищршеш.<br />

Б. Кулеев алгашкы акындык калыптасу жылдарында-ак<br />

влендершде кенш-куй сез1мдер1 такырыбын жырлауды басты<br />

максат етш алган секщй. Соган ерекше назар аударады. Бул<br />

сарын акыннын алгашкы туындылары “Ойдагым”, ”03iM” секщп<br />

влендершде ерекше кершедо. Осы сарын Бернияз лирикасынын<br />

ерекше сипаты тэр1здес. Акыннын алган 6LniMi, дуниетанымы,<br />

адамдар арасындагы карым-катынастагы эсерлер, табигатка,<br />

жаратылыска багышталган сез1м куйлер1, eMipre катысты ойтолгамдары<br />

поэзияда онын осы ерекшелптн тугызган тэр1здь<br />

Бул тарапта Б. Кулеев лирикасын онын замандасы С.Торайгыров<br />

лирикасымен салыстырсак, осы ерекшелисп айкын байкайтын<br />

секшд1м1з. С.Торайгыров лирикасында саяси лирика, азаматтык<br />

эуен мен пафос, жалпы халыктык мэселелерщ жырлауга деген<br />

ерекше куштарлык пен умтылысты байкаймыз.<br />

Ал Б.Кулеевте кебше-кеп жеке бастын сез1м Kyitnepi, кещлкуйдщ<br />

сан алуан сырларына бойлау тэр1здес сарындар ерекше<br />

байкалады. Бул, эрине, С.Торайгыров тек кана саяси лирика, ал<br />

Б.Кулеев тек квнш-куй лирикасын гана жазды деген сез емес.<br />

Мэселе, бул акындардын акындык ерекшел1гщде, даралык<br />

сипатында, белгш 6ip такырьтка деген талант бе&мшде жатьф.<br />

Мысалы, С.Торайгыров квнш-куй такырыбында жазылган<br />

влендершде адамнын жеке кенш-куй сез!мдерш толгай отырып,<br />

арасында езшщ азаматтык, саяси кешл эуендерш де бшпрш<br />

отырады. Ал Б.Кулеев саяси-азаматтык такырыпта жазылган<br />

лирикасында белгш1 6ip мэселен1 кенш-куй сырларымен<br />

астастырып отырады. Б.Кулеев кай такырьтка жазылган елен<br />

болмасын, кенш-куй сез1мдерш басты назарда устап отырады.<br />

Бул — онын акындык ерекшелиь Сонымен 6ipre, эдебиеттану<br />

гылымынын тургысынан алганда, лириканы такырыпка бел in<br />

жжтеудш шартты екен1 бесенеден белгш жай. Мэселе ондагы кай<br />

сарынньщ басым боп келу1не байланысты айкындалатын болса<br />

керек.<br />

Акыннын 1917 жылы “Сепз аяк” улпсвде жазылган “Алалык”<br />

елеш де осы кенш-куй сез1мдерш толгайтын туындыга жатады.<br />

Бул елешнде акын ой, ми, журек туралы сыр шертеш. Акын<br />

философиялык, физиологиялык, психологиялык тургыдан<br />

тусщшршетш эжептэуар курдел1 мэселелерда сез етед!.

455 БЕРНИЯЗ КУЛЕЕВ (1899 - 1923)<br />

Толганып ойлап,<br />

Теренге бойлап,<br />

Толыксыган шаганда,<br />

Ой, журек —cepix.<br />

Болып сез 6epix,<br />

Суйрер миды агынга.<br />

Ермейтугын ал1 жок,<br />

Ойсыз мидын сэш жок.<br />

Мига к р —К0шл<br />

Болмак жен кэмш,<br />

Ми —сарайдын сардары.<br />

Акын адам агзасындагы ен маныздысы ми дей келе, барлык<br />

ауыртпалык пен жукп мига салады. Ми кызметшщ ерекше<br />

маныздылыгына токтала келш, онын да козгаушы куш бар екенш<br />

сеэайредо. Акын онын “ой” екенш айтып келш, “ми” мен екеушщ<br />

6ipirin кызмет eiyi жен екенш былайша 6Lanipezu:<br />

t<br />

Б1ртуры с,б1р кан,<br />

Bip дене, 6ip жан<br />

Болса ой, ми, журепм.<br />

Bipixce денем,<br />

Bipirep сенем,<br />

Болар кабыл тшепм.<br />

Куанармын, кулермш,<br />

Сонда гана бшермш.<br />

Осы сонгы шумактарды акьш адам OMipiHin саналы, байыпты<br />

OMip суруше, онын дурыс жолга баса бшуше осы ушеушщ ягни<br />

ой, ми, журектш кызметшш маныздылыгын багамдайды. Ой,<br />

ми, журек yuieyi б^рлесш ынтымакгасканда гана куат та, куш те,<br />

салтанатты жешс те езшен-ез1 келеш деген корытынды шыгарады.<br />

Жана калыптасьш келе жаткан акын каламынан баска<br />

такырыптармен 6ipre табигат cyperi, жаратылыс сыры да кагыс<br />

калмайды. Осы жыддары жазылган “Жургенде еримен ел<br />

еркш жайлап”, “Тун”, “Жаздын алды” елею осынын алдында<br />

карастырылып еткен “Кызыкты жаз” елеюнщ такырыбымен<br />

ундес, эуендес больш келеш. Мунда да жаздын берекел1, жомарт,<br />

меШрбан келбет! сипатталады.<br />

Мшекей, жылы-жумсак жыл кел^п тур,<br />

Оятып жер жузше тур 6epin тур.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС КЕ31 (1900-1917)__________ 456<br />

Аспаннан алтынды кун сэуле тастап,<br />

Кул1мдеп “кердщ бе?” деп турленш тур.<br />

Мунда акын каламы жаздын керкем суретш утымды тецеу,<br />

эсерл1 поэтикалык бейнелеулер аркылы коюлата тускен. Жаз<br />

KepiiriciHiH ap6ip детаги назарынан каш е калмайды.<br />

Саркырап сай-саладан журмек сулар,<br />

Аспанга кетершмек жерден булар.<br />

Даусындай сулу кыздын кубылжытып,<br />

Кднкылдап тезден келер каз бен кулар.<br />

Осындай пейзаждык суреттеулер шебер суреттшнщ эсем<br />

картинасын кез алдымызга келпредь Акыннын жаз KepiHiciH<br />

жалан баяндамай, керкем суреттеу аркылы поэтикалык суретке<br />

умтылуы байкалады. Жаз табигатын беруде акын cyperreynepi Абай<br />

улпеш теске туареди.<br />

Кырда шеп, сайларда су, тогайда агаш.<br />

Косылса кушактасып 6api аралас.<br />

EpiKci3 ойдагыны умыттарар,<br />

Сонда бар камыкканда, кайрылы жас!<br />

Осы шумакташ Абай acepi, acipece, онын “Жазрытуры” елеш<br />

ерйсаз кез алдымызга келедь<br />

Б.Кулеевтщ “Тун” елещ акыннын табигат сырын беруде жетше,<br />

каламынын ¥штала тускендтн айрактайды. Шагын лирикалык<br />

туынды ете эсерл1 шыккан. Абайдын Лермонтовтан аударган<br />

“Кдранш тун1мен” ундес, рухтас болып келедь<br />

Тун дыбыссыз, айнала бос,<br />

Дем алрандай талыгып.<br />

Бар нэрсенщ кенш кош,<br />

Tarri уйкыга малынып.<br />

Калрымайды кекте жулдыз<br />

Тунп сарат шпнде.<br />

Тамылжиды еш тынымсыз<br />

Уйкгаган жер уетшде.<br />

Кез алдымызга тамылжыган тунп сурет келед!. Бар дуние<br />

мулпп, тынып калгандай. Кдтты талыгап, калын уйкынын<br />

кушашнда балбырайды. Манаураган бейжай, мамыражай тунп<br />

прлж ce3iMiMi3Ai элдилегендей. Тунп самал бепм1з,ш епкендей,

457 БЕРНИЯЗ КУЛЕЕВ (1899 - 1923)<br />

тыныштык ce3iMiH уялата тускендей болады.<br />

Б.Кулеевтщ 1917 жылы жазылган “Бостандык куншде”,<br />

“Булт”, “1917 жылга” атты саяси лирикалык туындылары бар.<br />

Бул елендердщ барлыга бостандык такырыбына арналган.<br />

Осы т^кырыпта жазылган алгашкы “Булт” елеюнде акын<br />

бостандыктан бурынты жайттарды, хал-ахуалды сез етеш. Акын<br />

казак халкынын жагдайын тура ашык айтпай, ойын пернелеп,<br />

астарлап, символикалык бейнелермен бере бшген. “Бостандык<br />

кушнде” акыннын акжаркын куанышы, ал Faye ыз Kenini мен<br />

Te6ipeHici, сез1м шарпуы еленнщ аскак патетикалык рухын<br />

кетерш, жанга жайлы, акжарылкап кундердш туранын бщщредь<br />

Жарык кун туда,<br />

Жер жузшжуды,<br />

Кектен нурлар теплт.<br />

Ежелп есю<br />

Ортадан кетп<br />

Етек-жеш ceruiin.<br />

Мше хактын бергеш —<br />

Кездщ жасын кергеш.<br />

Бостандык куш<br />

Шыгатын уш<br />

Калгандарын келш тур.<br />

Булт бетш ашкан,<br />

Кектен нур шашкан<br />

Кунш кез1м керш тур.<br />

Журек жулкып шарк урып,<br />

Шыдатпайды талпынып.<br />

Осылайша теб1ренген акын ез журегше:<br />

Жарыл журек, кекке уш,<br />

Куанганнан болып кус! —<br />

дейш. Акын журеп куаныштан осылайша жалын боп шалкиды,<br />

кус боп ушады. бткен кунге каны кайнап, жаны аши келш, калын<br />

журт казагына еншп кадамнын кутты болсын деген тшек бщщредь<br />

Аттасан ал га,<br />

“Ондасын Алла”,<br />

Б13 де соган деселж.<br />

Жаялык кушак,<br />

Колга алып пышак,

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1 9 0 0 -1 9 1 7 ) 458<br />

Тусауыцды кеселж.<br />

Атам казак баласы,<br />

Кдз-каз турып карашы! —<br />

“ 1917 жылга” деген елешнде де акын осы тусшкте ой ep6iTejoi.<br />

Акын ушш бул жылдын орны ерекше салмакты. ¥лгайган эпитет<br />

аркылы жыл болмысын даралап, ерекшелеп айкын аша туседь<br />

Ардакты жыл, атакты жыл, канды жыл,<br />

¥мытылмас жыл, eMipi узак мэцп жыл.<br />

Теншк, тендж —TipuiuiiicriH тугкасы,<br />

BipjiiK epiK бостандыкпен аткан гул.<br />

Акын б р жылдын болмысын, кайшылыкты да курдел1 сипатын,<br />

буырканган, бркы нган замана атымын, толкынды дауылдай<br />

алапат кескшш, канды келбетш, “ардакты жыл”, “атакты жыл”,<br />

“канды жыл” деген эпитеттермен коюлата туседк Халыктын ансап,<br />

сагына зарыкканда колы эзер жеткен жыл екенш айта келш, акын<br />

ойын былайша туйшдеЩц:<br />

Сенде ракат, сенде жещс, сенде гул.<br />

Эдщ-элаз айырусыз сенде 6ip.<br />

Тар их бел, журт аузынан умытылмас,<br />

Жылдын жылы, жыл патшасы —сенсщ бш!<br />

Акын шыгармашылыгындагы ен 6ip ешмд1 де жемгсп кезен<br />

1918 жыл болды. Осы жылдын шпне ол 34 елен жазган. Онын<br />

алтауы А.С.Пушкиннен аударма болып келеда. Б.Кулеев кенш-куй<br />

лирикасында жазылган “Анкыган гулд1н икш ен”, “К енш м е”,<br />

“Киял ce3i”, “Кдйтер един?”, “Жас журепме”, “Жастык кун1м”<br />

елецдершде езшщ сез1м куйш нэзж, керкем етш беруге<br />

тырысады. Осы багытта акын каламы уштала тускен, езш щ iund<br />

сезш теб1решстерш сырлы да мунды, сыршыл да кенен, керкем<br />

жепозуге умтылады. Акын каламы ушкырланып, нэзйс бояуды<br />

жаксы менгерген. Эсерл1 сез1м, керкем оралымдар мен сэтп<br />

TipKecrep молая тускен.<br />

Такырыбы жагынан ерекше елендердщ 6ipi — “Кымыз”.<br />

Казак поэзиясында б р такырыпка арнайы барган Дулат, Абай,<br />

Султанмахмут болды. Олардын елецдер1нде кымыз байлыкгын,<br />

сэн-салтанаттын, мактаннын куралы ретшде кершед1. Дулат<br />

пен Абай, Сртанмахмут б р влендершде когамдык-элеуметпк<br />

тенс1зд1К жагдайындагы кымыздын алатын орнына токталады.<br />

Кымыз вз1ндеп байлыктын, мактанкумарлыктын белпс1ндей.<br />

Журттын бэр! сен) колындагы кымызына карап багалайды.

459 БЕРНИЯЗ КУЛЕЕВ (1899 - 1923)<br />

Кымызын мол болса, дуниедеп ен жаксы адам, мырза адам ceHciH.<br />

Кию ын тауып мактагысы келш турады.<br />

Бернияз б р еленшде кымыздын казак ушш ен cyrtiicri, ардакты<br />

сусын екенш айтады. Кымыз nici мен дэмше елтиендей, оны зор<br />

шабытпен, суй1спеншшкпен жырлайды.<br />

Катарлап кулын байлатып,<br />

Сабага куйган cap кымыз.<br />

Сапыртып эбден сайлатып,<br />

Кдзагым шжен жазы-куз.<br />

Кумбездей улкен ак орда,<br />

Сэш тек онын кымызбен.<br />

Шелдей ме ел1 ол барда<br />

Бэйбине —мырза бейгп кен.<br />

Кулеевтщ 1918 жылы жазылган “Тан алдында”, “Шын сую”,<br />

“Шын сулуга”, “Айныган аруга”, “Суйжп кайгылыга”, “Жарыкган<br />

сон” деп аталатын, махаббат, сез^м куйлерш баяндайтын 6ip топ<br />

лирикалы елендер1 ез алдына 6ip сара.<br />

“Тан алдында” елещнде акын лирикалык каЬарманнын<br />

журепндеп махаббат, суШспеншшж сез1мдерш табигаттын эсем<br />

де сулу, сырлы суреттмен астастырып жетюзген. Тамылжыган<br />

тан алдындагы сулу табигат —ынтыккан журектердщ сез1мш дал<br />

беру ушш алынган сулу фон, гажайьш сурет. Табигат cypeTi акын<br />

сез1м1мен коян-колтык косамжарласкан:<br />

Кек жиепн кьтзыл алтын каптады,<br />

Аспан бетш аласур сэуле аптады.<br />

Жслс1з тунде жымындаскан жулдыэдар<br />

Кержед1 кэмш тепе батканы.<br />

Ойды козгап, бойды алады тандагы<br />

Бозторгайдын жуз кубылган сайр ага.<br />

1шке тускен ыстык журек дертшен<br />

Кайга-зарды козгатады кайдага.<br />

Осындай тангы шакпен астаскан ею р а й сез1м куйш кешкен<br />

лирикалык кейшкер эсем кершеке еляореп елти отырып, езшщ<br />

кекейшде катпарланып жаткан ойларьша ерж береш. Гашыкгык<br />

сез1мге бой алдырып, махаббат отына куйш жанган жас журекп<br />

6ip мезгш куджп, капалы ойлар торлап, жан-журеп аласурьш,<br />

дегб1рс1зденедк Ею журектщ ойдашсы болып, “суйем” деген<br />

сез1мд1 ол уга ала ма, егер укпаса есш сез1м боска кетсе, ойга алган

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XXРАСЫРДЬЩБАСKE3I (1 9 0 0 - 1917) 460<br />

бар максат жобамды жогалтамын рой деп “ah” урады. Олай болса<br />

маган дуниеде не кызьпс бар, жолдасым салкьш, суык Ka6ip болсын<br />

деп туйеш ол.<br />

Акын кенш нщ 6ip сэтпк сез1М куйш ангартатын ш аш н<br />

шыгарма ретшде “Шын сую” елещн атап етуге болады. “Шын<br />

сулуга” деген елен гашык жарта арналган улкен сез1мге, аскак<br />

дэр1птеу мен эарелеуге, суйген журектщ аскак леб1з1 мен отты<br />

сез1мш паш ететш кетер1ню пафоска курылган. Суййспсш<br />

жумактагы хор кызын а, першггелерге теней келш, эр килы аскак<br />

тенеулер аркылы барша жаратылыс пен галамды с оран бас ипзш<br />

табындырып кояды. Акын ушш элемдеп ен кушретп нэрсе —сол<br />

суйгею.<br />

Журсен жер, кулгенде кек суйшеш,<br />

Агаш-шеп сэжде кылып ишед).<br />

Аспаннын ажарлысы Ай мен Кун<br />

KepxiHfli Kepin тан боп куйшедк<br />

Алдыннан элдекашан булт кашкан,<br />

Кулдыкга кол кусырып жер мен аспан,<br />

Айнадай ай жузшщ ажарынан<br />

¥ялып жулдыз б1ткен бетш баскан...<br />

бленде айдай сулу ажарлысынын тек сырт керю мен Typi рана<br />

емес, онын аскан акылы мен 6iniMi, байыпты да бнязы MiHe3i сез<br />

болады. Барлык асыл касиет пен жалтандаш жаксы сипаттар онын<br />

MiHci3 болмысынан, 6ip гана тал бойынан табылады, парасатты<br />

кемел ой, кенен акыл, жуйрж зерде мен алшр ой, дархан кешл мен<br />

кызыл Tin —6dpi сол сулудын езшдйс б тм ш ерекшелей тускендей.<br />

Акыннын “ Айныган арура” деген елеш алдыщы еленге контраст<br />

ретшде курылган. Мунда алдынгы елендегтдей алып-жулып<br />

бара аткан сез1м куштарлыгы жок. Сез1м салкындаган, суынран.<br />

Куштарлык оты, ce3iM куй1 еткен кунде калган. Лирикалык<br />

каЪарман кезшде суйгентн ай жузше табынган, сонын жолына<br />

езш багыштаган. Мелд1рдей таза, пэк куйшде суйкжен журекпен<br />

Tin табысып, табыскан. Одан берше арада канша уакыт erri. Ce3iM<br />

оты 6ipTe-6ipre суынган. Булардын арасын элдеюмдер азгырып,<br />

арага эзэзш оты жургендей. Жас журектердщ таза сез1мше бегде<br />

келенке Tycipin, эзэзш уын сепкендей. BipaK, кешл суйгеншщ<br />

ыстык бейнесшен езш канша алыстатып керсетуге бет алса да,<br />

“хош” деуге аузы бармайды.<br />

Осындай кешл куйдеп тары 6ip шыгарма —“Cymicri кайгылыга”<br />

деген елеш. Мунда да суйген жардын опалы, уэдеге берйсппн,<br />

сертке адалдыгын насихаттау, соны баса айту кайтапанып отырады.

461 БЕРНИЯЗ КУЛЕЕВ (1899 - 1923)<br />

“Сепз аяк” улпсшен жазылган бул еленде махаббаттын улкен дерт<br />

екеш, онын кызуы журекп аямай каритындыгы айтылады.<br />

Бул елец жолдарындагы ею жастын суйюпеншшк сез1мдерш<br />

берудщ реалиста yrcrici казак поэзиясында улы Абайдан тараган.<br />

Б.Кулеев —улы Абайдын дэстурш мол устанган, онын улагатты<br />

жолынан кеп тэрбие алган, уйренген казак акындарынын 6ipi.<br />

Абай acepiMeH жазылган тагы 6ip елеш —“Окушыларга”. Бул елен<br />

акыннын ез колынан жазылып топтастырылган кызыл дэптерде<br />

баска елендерге беташар ретшде бершген. бленде акыннын<br />

поэзияга езшдж кезкарасы мен елшем1, тал гам TyciHiri кершеда.<br />

Абайдан улп алган Бернияз да елецнщ ерйскеннш ермеп емес,<br />

парасаггы сана мен зердеден, шабытты толганыс пен керйсп<br />

ойдан туатын енер екенш ангартады. Будан 6i3 акыннын елен сезге<br />

койылар езшдйс эстетикалык талабы мен талгамьш байкаймыз.<br />

Бернияз сол жылдары Пушкиннщ алты еленш (“Булбул ”,<br />

“Ажал”, “Мун”, “Сую”, “Акын”, “Бар ойым бастан кеште, кез1м<br />

K e p in ” ) казак TuiiH e аударганы жогарыда айтылган. Акын Пушкин<br />

елендер1нщ рухын жаксы тусшш, тупнускасындагы елен мэтшш<br />

анык мецгерген де, оларды толымды турде дэл аударуга тырыскан.<br />

BipaK аударма енерше эл1 де толык жаттыкпагандыкган болар,<br />

элде тупнуска мазмунын толык жеттазу максатында ма екен, —<br />

эйтеу1р еленнщ казакша аудармасына тагы да тын жолдар косыл ып<br />

кеткен. Сейтш, 8 жолдан туратын орыс акыныньщ тупнуска елещ<br />

казак акынында 16 жол болып шыккан.<br />

Бернияздын Пушкиннен аударган “Акын” елеш акындык<br />

енер жайында сыр козгайды. Акыннын болмыс-б1т1мше ушлед1.<br />

Жайшылыкта шабыт оты келмей, жыр тумай турганда — акын<br />

жаны карапайым. Ол кеп пенделерден ерекшелене бермейш. Тйтп<br />

елеус1з де. Осы куйш акын былайша алып керсетед1:<br />

1зп жыр естишейш саз бен э т ,<br />

Жан сезш ызгарлы eMip, таткан дэмк<br />

Елеус13 жалганнын бар пендесшен,<br />

Юм бшер, елеус13 де онын жаны.<br />

Осындай eлeyciз кунде акын шабыттолгагы кысканда,кеюректен<br />

туындаганда, мулдем езгерш, баска жанга айналады. Жан-журеп<br />

елж1реп, кешл оты аскакгап, баска 6ip дуниеге енгендей болады.<br />

Абайша айтканда, “Сонда акын белш буынып, кыранша карап<br />

Кырымга” дегендей, акын жолына ешюм кесе-келденен тура<br />

алмайды.<br />

Ал 6ipaK аспан-кею! каптап эуез,<br />

Есп'лсе угымына езгеше саз,

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1 9 0 0 -1 9 1 7 ) 462<br />

Толганар акын жаны шын егспреп,<br />

Сескенген кара кустай болып сабаз.<br />

Кол, эскер кызыгынан дуниенщ,<br />

Жат сынар журт сейлеген сеэдщ мшш.<br />

Эуренщ еншен есер кудайына<br />

Манызды басын шп етпес тэж1м.<br />

Keiueri еншен эулею есер топка акын бугш езшщ тэкаппар<br />

басын имейш. Акын бугш манызды. блен жолдарынан поэзиянын<br />

бшк кущретш, акындыктын улкен енер екенш керсету, насихаттау<br />

бар екешн керем1з. Бул елен рухы жагынан Абайдын “Куаты<br />

оттай буркырап” елещмен рухтас. Абайда да, Пушкинде де<br />

поэзия, акындык енер туралы эстетикалык толгамга курылган<br />

елендер баршылык. Бернияз Пушкиннщ осы елешн аударганда,<br />

эстетикалык ой-толгамдарга курылган елецдершдеп осындай<br />

дэстурл! сипаттарды e3i де байкап Keprici келгеш, алдына максат<br />

кып койганы, осы ойды д!ттегет байкалады. АС.Пушкиннщ<br />

“Брожу ли я вдоль улиц шумных” деген 8 шумактан туратын<br />

елещн Б.Кулеев казакшага “Ажал” деген атпен аударып, сол сепз<br />

шумагын сактаган. Тупнуска мен аудармадагы елен жолдарында<br />

жатык, дэл шымыр аударылган жолдар баршылык.<br />

Тупнускадагы непзп айтылар ой мен кещл ауаны аудармада<br />

толыктай жаксы ашылган. Бернияз орыс акынынын елен<br />

жолдарындагы кейб1р угымдар мен "пркестерд! казакы угыммен<br />

жатык аударады. Мысалы, тупнускадагы “храм” деген сезд1<br />

Бернияз “кулшылыкуйГ’деп алган.<br />

«Патриарх лесов», «отцов» деген сездерд1 акын кеншге таныс,<br />

кекейге жакын «ен орманга e3i хан», «аталар мен бабадан» деп,<br />

улттык угымга жакын eiin, жатык аударады.<br />

Кулеев шыгармашылыгында 1919 жыл да жем1СТ1 жылдардын<br />

6ipi болды. Акын бул жьшы 22 елен, 6ip поэма жазган. Кешлкуй<br />

сез1мдерш бщщретш акыннын “Журегщ жанып”, “Жырла<br />

да зарла, кенш м”, “Неге” жэне “Эдем! тун” елендерщде онын<br />

поэзиялык шеберлж жагынан жетше, суреткерлж каламынын<br />

уштала, ушкырлана тускенш, ой мен сез1мд1 6ipniicre алып,<br />

бейнел1 суретке орын беру, ондагы муншыл, куй шит, сыршыл<br />

сарындардын кебейе Tycyi байкалады. Бул туста арнайы токтала<br />

кетуш кажет ететш —“Жырла да зарла, кенш м” атты шыгармасы.<br />

Бул курылысы, рухы жагынан Абай улпсщдеп елен. Онын “бзгеге<br />

кеншм тоярсын” елещмен едэу1р ундестш бар. Бул еленде улы<br />

акын елен сеэдщ эстетикалык кущрет-куип мен куатын, онын тек<br />

журекпен угынылар сырлы сипатын былай жырлайтын еда гой:

463 БЕРНИЯЗ КУЛЕЕВ (1899 - 1923)<br />

Сайра да зарла, кызыл тш,<br />

Кдра кеншм оянсын.<br />

Жыл ас ын, кезден жас аксын,<br />

Омырауым боялсын.<br />

Кара баскан кангыган,<br />

Кае надан н ет уга алсын?<br />

Кеюрепнде оты бар<br />

Кулагин ойлы ер салсын4.<br />

Енш Бернияз осы еленнщ жолдарына ущпейпс<br />

Жырла да зарла, кеншм,<br />

Сел болып жасын теплсш.<br />

EcTireH ойдан баз к еш т,<br />

Камыгып шындай егшеш.<br />

Жер-аспан б1рден козгалып,<br />

Тау мен тастар ж1бкш.<br />

Ойланган ойлар толганып,<br />

Муздаган журек жылысын.<br />

Шэюрт акын осылайша TipniuiiicriH 6ipa3 кубылысын езшщ<br />

жыры мен зарына кулак койгызып алады да, жыр мен зардын кшге<br />

багатталып отырганынан хабардар етедь Сонымен акын т у та<br />

ойынын аужайын былайша бщшредп<br />

Жырла да зарла, кеншм,<br />

Иентн тапсын еркесш,<br />

EpiKci3 оны ойлатып<br />

взепн узт ертесш.<br />

Жанылтып езге тшепн,<br />

Кайрымсыз кеншн ж1бтпн.<br />

Суык ой, салкын журектш,<br />

Epiiin шпн жылытсын.<br />

Махаббат оты кулпырып,<br />

Жас журепн куйдиреш.<br />

взгермес оймен шын крап,<br />

Сэулеме м ет суйшрсш.<br />

Акыннын eMip шындыгын реалиста канык бояумен жетгазе<br />

бшген шыгармасы —“Согыс майданында” деп аталатын елещ. Бул<br />

4 Абай. Ею томдык шыгармалар жинагы. 1-т., —А., 1986,177-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЬЩ БАС KE3I (1900- 1917)__________ 464<br />

елец cipa акыннын сол жыддардагы ак пен кызылдын арасындагы<br />

алапат согыстын шет-жагасын керш, e3i куэ болган жайттардын<br />

эсершен туындаган секши. Ол канды майдан, кесюлескен шайкас<br />

еткеннен кейшп урыс даласынын жан ттркешпрер KepiHiciH<br />

суреттеуге арналган. Кез алдымызга кансокта болган урыс<br />

даласынын жан жабыркатар жадау cyperrepi келбендейдк<br />

Af аштыктан оралып сайга таман,<br />

Журген жерде жусандай толган адам.<br />

Жыртылмаган сау жер жок денесщде,<br />

Жанын берш жай тапкан ат пен адам.<br />

Аяк-колдан, мушеден айрылган тэн,<br />

Жерди жуган жарадан тегшген кан.<br />

бмйршше айрылмас, айнымас дос —<br />

Кеуце мен бас мэнпге кош айтыскан.<br />

Акыннын eHiMiii де енйсп кызмет еткен 6ip кезеш —1920 жыл.<br />

Бул жылды да онын акындык енершдеп жемкл! жылдарынын 6ipi<br />

деп санауга болгандай. Осы елендершщ басты 6ip ерекшелш —<br />

акын элеуметпк маселелерге кеб1рек ущлген. Б р тарапта акыннын<br />

“Алга”, “Куларга”, “Заман-ай э т н е ”, “Жаз”, “Ел ерлерше”, “А,<br />

дарига-ай”, “Куз”, “Ер жнтгке”, “Юм бар?” елендерш атап айтуга<br />

болады. “Ел ерлерше” деген елеш казактын бурынгы еткен хашн,<br />

талайсыз тагдырын еске салады. Онын мазмунында кешеп еткен<br />

отаршылдык замандагы жалпак журттын ауыр куй1, TeHciafliri,<br />

аянышты гумыры жатыр.<br />

Юм булшрдй атамекен елщш,<br />

Юм тиадрда кщдйс кескен жерщщ?<br />

Малды адаммен, канды жанмен телетш,<br />

Юм жундед1 пршей тонап T epiuni?<br />

Гул жайнаган жасыл ж1бек даланды,<br />

Алтай, Арка, Esin, Жайык ананды,<br />

Bip кауызга жинап б эр т кусырып,<br />

К1м жанышты журектеп жаранды?<br />

Осы аталган зулматгы, женаз жэб1р-жапаны “kim” деген<br />

сурактар аркылы акын санамалап етед1 де, жауапты eai бередк<br />

Патшазада, султан, тере, хандарын,<br />

Жан алушы генерал мен жандарм.

465 БЕРНИЯЗ КУЛЕЕВ (1899 - 1923)<br />

Ticxe жумсак букараны жем кылып,<br />

АйдаЬардай азу бгпсен зангарыц...<br />

блен сонында акын нешеме ауыр кундерш бастан encepin,<br />

халкын бостандыкка жетюзген ел ерлерше мынадай сешм<br />

бщшредй<br />

Аз шыдасан едщ жаудан ашарсын,<br />

Жау журепн жаскднбастан басарсын.<br />

EipiKTipin бес белтн жалганнын,<br />

Mauri - баки еркш eMip жасарсыц.<br />

Акыннын ауыз эдебиеп улгшерш пайдалана отырып шыгарган<br />

ерлйс такырыбындагы елендер! де бар. Оларда жыраулык енердщ<br />

ежелп ерлйс дэстурш мыкты устанган Махамбет жырларымен<br />

ундестйс ете-мете айкын байкалады. Мэселен, “Ер жйтпсе” атты<br />

еленш окыганда Махамбеттщ эйгш “Ерлердщ ici 6iTep ме?” влещ<br />

epiKci3 еске туседк Берниязда ер жйтгке койылар тал ап пен шарт<br />

былай Ti36eneHefli:<br />

Ер каруы —бес кдруды баскармай,<br />

Тас тесенш, TeMip казык жастанбай,<br />

Канынуртгап, жау журепн туралап,<br />

Шаш ал десе, —домалатып бас алмай,<br />

Жел жетпесп жорыкка MiHin ел1ртпей,<br />

Квюрепнде корт асын от ерггпей.<br />

Какпак жауырын, будыр битек, тас журек<br />

Жалгыз сезбен мын сан жолдас ерггпей.<br />

Жапан тузде жаута жалгыз жолыкпай,<br />

Наркескеннен тамган кан жерде сорыкпай,<br />

Еркш дала, аскар тау, шалкар келдерден<br />

Кабат етш жолбарыстай жорытпай...<br />

бшпес ерлйс керсете алмай жалганда,<br />

Жан ушырып кан урттамай майданда,<br />

Кой устше уялатпай бозторгай,<br />

Ер жтт, сен, елгенде де арманда.<br />

Кыскасы, еленнен ер ж т т елше жаксылык, бакыт, тыныштык<br />

экелмей арманы еле-елгенше таусылмас деген ойдын ушыгын<br />

байкаймыз. Акыннын мундай влендершен зор романтикалык<br />

шабыт пен аскак екткш пафос отын кврем1з. Лирикалык<br />

каЬарманнын ap6ip C63i жй*ерл1 патетикамен берш in отырады.<br />

Акын поэзиясьшда байкалатьш 6ip ерекше сарын бар. Ол

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС КЕ31 (1 9 0 0 - 1917) 466<br />

гасырдын басында орыс поэзиясында тебе керсеткен символ истек<br />

багыттагы Брюсов, Бальмонт, Соловьев жэне алгашында солардын<br />

эсершде болган Блок, Есенин, Маяковский секщщ акындардын<br />

шыгармаларындагы окы с мазмун-тур ерекшелйсгершщ Б.Кулеев<br />

шыгармашыл ьнына эсер етуй<br />

Башам, сондыктан да бол ар, eMipmiH сонгы кезешнде акын<br />

элеуметтек такьфыпты жьфлаудан бой тартып, кебше мунды<br />

сарынга бой алдырады, шна сез1м куйлерш шертетен емф<br />

кубылыстарынын суркай бояуларын гана кабылдап, еткен<br />

eMipre екшин бщщргендей жырлар жазады. Акын KeHini ерепкш,<br />

тыншымай б1рде дуниеден баз кешкендей пессимистек рухка<br />

бершсе, евдй6ipfle селт етш, серпгендей куштарлана романтикалык<br />

рухка (“ез1м T9Hipi”) ойысады.<br />

Бернияз мураларынын шшде ерекше орын алатын<br />

шыгармалары — онын поэмалары. Акыннын 6i3re жеткен терт<br />

поэмасы бар. Олар: “Жердщ жуз1 жаз ед1”, “Кдйда екен?”,<br />

“Жорык”, “Гул”. (Сонгы туынды аякталмай калган). Зерттеушшер<br />

б р шыгармалардын жанры женшде эртурл! пйарлер айтады.<br />

3eprreymi К.Шэменов енбегшде (Кдзак эдебиетшш тарихы. 2-<br />

том. 20-гасырдын басындагы казак эдебиете. 2-ютап. ‘Тылым”, А.<br />

1970ж.) б р туындьшар баллада деп керсетелште, ал ЫДуйсенбаев<br />

(“Эпос жэне акындар мурасы”, А., 1987ж.) оларды поэмалар деп<br />

атапты. Акыннын e3i де б р кесек лирикалык туындыларынын<br />

жанрын деп басып аныктай алмаган секиш. Eip шыгармасын<br />

“баллада ма не болмаса кияли поэмалар ма, ез1м де бшмед^м” —<br />

деп жазганы бар.<br />

Б р туындыларды, шын мэншде, арнасынан агытылган<br />

акынньщ iniKi сез1м-куйш паш ететш, сол сез1мдерд1 лирикалык<br />

сипатта кешнен толгаган шынайы лирикалык толгаулар десе де<br />

болгандай. Олардын сюжетс1з, лирикалык жоспарда жазылуынын<br />

esiH акын стил1ндеп куатты лиризммен, онын шыгармашылык<br />

болмысындагы осы сипаттын ала бетен ерекше куштшпмен<br />

TyciHaipyre болатын ceidimi. Асьшында Бернияздын елендер!<br />

мен 6 i3 поэма деп отырган кесек лирикалык туындылары нитей<br />

астасып, 6ip акындык стильдщ болмысын айгактайды. Муны<br />

акын шыгармашылыгынын iuiK i даралык стил1не тэн суреткерл1к<br />

ерекшелт мен даралыгын, ез1нд1к акындык колтанбасын<br />

айгактайтьш жэйттер деп тусшген жен.<br />

Енд1 осы шыгармаларга кыскаша токталып етейж. “Жердщ<br />

жуз1 жаз efli” атты поэма сюжетс1з улкен лирикалык толганыска<br />

курылган. Онда акыннын агыл-тепл сезш Kyfti жаркырап кёршед!.<br />

Лирикалык кейшкердщ басынан еткен улкен суШспеншшк<br />

сез1мшщ сырлары жария eiinefli. Осы сезш жуйелер1 табигаттын<br />

сулу K epiH iciM eH эсем жарастыкта ерш in отырады. Табигаттын ср у<br />

6iriM i мен эсем кубылысын фон етш алып, акын езшщжалындаган

467 БЕРНИЯЗ КУЛЕЕВ (1899 - 1923)<br />

жастык сыры мен махаббат шерж Te6ipeHicTi куйде баяндаган.<br />

Балалар мэз болып ойнап, адамдар шат-шадыман болуда.<br />

Кыскасы, табигаттын базарлы шагы KepiK отындай кызып, табигат<br />

болмысы тулеуде. MiHe, осы кезенде лирикалык кейшкер езшщ<br />

журек калаулысымен кездесед1. Коргеннен гашык больт, кулап<br />

туседь Оган арнаган журек жарды сез1мш хат аркылы жолдайды.<br />

Ол кезде сен першгге едщ, таза едщ, керкщ де тамаша едь Ол<br />

кезден 6epi талай заман, уакыт етп. Enai сен езгердщ, мулде баска<br />

жанга айналдын. Кеншм, ыстык, ынтызар кеншм езще эл1 де<br />

баягыдай болса да, кеюрекп кудж оты желдей жейш деп торыгады<br />

лирикалык каЬарман. Cipa да кеюректе себездеп умгс оты жанса,<br />

еюншще оны кущк булты торлайды.<br />

Bip yMiT, 6ip кущк...<br />

Лирикалык каЪарман осы сез1м-куйде ширытады, тол га н ад ы.<br />

BipaK капай болган кунде де, акыргы байлауды, уюмд1 суйгеншщ<br />

еркше калдырады. Сонын дегенше мойын усынбакшы болады.<br />

Мешн саган деген кеншм баягыдай, ендтсш езщ шеш деген ойды<br />

айтпакшы болады. Муны акын шыгармасында былайша толгайды:<br />

Не кылсан да езщ 61л,<br />

0зщ сек те, езщ кул,<br />

Сенщ толык еркщ бар,<br />

Кдшаннан-ак ойымда<br />

Сети i3ri жолында<br />

Курбан болмак серпм бар...<br />

Осы сырды туй i нде й келе акын сез сонында кара басымды не<br />

ютесен ез еркще берд1м. Не уюм кылсан да колыннан какпаймьш<br />

дей келе ашынып, ауыр сездерге дейш барады.<br />

Журепмнщ жанганын<br />

Касык каным калганын,<br />

Бергенше тагдыр залымда<br />

Жаркыратып жанымды,<br />

Саркыратып канымды,<br />

0з колынмен бауызда!!!<br />

Шыгармада автор: Кандай киын буралан сокпактар 6MipiMi3re i3<br />

салса да, тагдыр Tenepinii, eMip жолы жолдарымызды ею айырса да,<br />

суйген журек ез дегеншен кайтпайды. Онын жалын-оттай кызулы<br />

леб1 эларемейдь Кдншама кудак каумаласа да акыр сонында сен<br />

деп суйген журепмнщ кызуы езще гана арналады. Баска амал жок.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1 9 0 0 - 1917)___________468<br />

Тагдыр Tenepiiui осы болса суй ген журек ушш e3iHHin дегенше<br />

кеншм, —деген ойлар айтады.<br />

Акыннын келеЫ поэмасы “Кайда екен?” деп аталады.<br />

Шыгармага акыннын 63i кияли поэма деп айдар тагыпты. Алты<br />

бел1мнен туратын лирикалык дастан не болмаса толганыс. Б р<br />

поэма да — гашыктык, суййшеншшйс сез1мдерш агыл-тегш жыр<br />

гып толгаган ете керкем лирикалык туынды.<br />

Лирикалык толтаудын езегщдеп непзп мазмун —суййспсшен<br />

алмагайып ауыр кезендерде кез жазып калган гашык жаннын зар<br />

наласы, ащы eKciri, ен-бойды тербеген тэтт1 муны мен сагынышка<br />

толы камырыкты кенш-куй сез1мдершен туындаган мунлы сыр.<br />

Осы сырды паш ете отырып, лирикалык каЬарман суй1кпс1мен<br />

кездескен бейкам, алансыз шакты еске алып, еткенге шолу<br />

жасайды. Муны акын лирикалык шегопс аркылы жетюзген.<br />

Бейкам шактын естен кетпес cyperrepi акын журепнен умытылмас<br />

сыр боп теплели<br />

Акыннын ушшын поэмасы “Жорык” деп аталады. Б р шыгарма<br />

автордын езге поэмаларынан такырыбы жагынан езгеше. Непзп<br />

идеясы —ерлйсп жырлау. Поэма ауыз эдебиетщпеп батырлар<br />

жыр ын ын эсершен жазылган.<br />

Онда сюжетпк жел1 жок. Шыгарма табигатына ауыз<br />

эдебиепндеп батырлар жырынын поэтикалык ynrici мен Махамбет<br />

поэзиясынын кушп acepi болганга уксайды. Сондыктан шыгарма<br />

батырлар жырымен ете ундес, рухтас дуние болып шыккан. Непзп<br />

такырыбы —ерлйс, жорык максаты. Идеялык езеп —жауга карсы<br />

бтспес куресп керсету. Батырлыкты жеке максатка жумсамай,<br />

халкына, ел1не жаксылык жасау. Осы i3ri муратты насихаттау, с оган<br />

ундеу.<br />

Эдебиетпн К. Шаме нов ез зерттеушде шыгарманын сипаты<br />

жен1нде былай дейд1: “Жорык” балладасы —жана елен кестеспмен<br />

ершш романтизм аясында жазылган керкем де мазмунды<br />

шыгармалардын 6ipi”5. Корыта келгенде, акыннын б р шыгармасы<br />

— ауыз эдебиетшщ поэтикалык дэстурш устана отырып, ерлйс,<br />

батырльпс такырыбын езекп нысана ету аркылы аскак пафостык<br />

рухта бершген сюжетс1з ершш романтикалык туынды.<br />

Акыннын тертшш1 поэмасы — “Гул”. Шыгарма аякталмай<br />

калган. BipaK, непзшен композициялык курылымьшын<br />

жинакылыгына, нэтижел1 б1ртутастык сипаттарына жэне непзп<br />

айкын кершетш идеялык ой-туй1ндерше карап, шыгарманы<br />

аякталган, 6ipTyrac ой-жуйес1 бар керкем шыгарма деп<br />

карастыруга да болады.<br />

Поэмадагы астарлы ойлардын туп-казыгы сол акын eMip cypin<br />

5 Казак эдебиет!Н1н тарихы. 2-т., А., 1965, 440-6.

469 БЕРНИЯЗ КУЛЕЕВ (1899 - 1923)<br />

отырган дэртрдщ курд ел i де киын туйткщщ болмысымен астасып<br />

жатса керек. Алгашкыда бостандык, тендж деп жана eMipre кулаш<br />

урган акын eMipiHiH сонгы жылдарьтнда жана eMipre баскаша<br />

кезбен карай бастайды. Жана eMip курамыз деп даурыккан жана<br />

топтын жойкын да эбжш кимылы, катан тегеуршге непзделген<br />

жана жуйе ecx i дун не атаулыга кырын карап, ездершщ<br />

эпербакандык кимылын танытты. Жана заманнын осындай<br />

оспадар мшез-кулкы, эрине, романтикалык ансардагы киялшыл,<br />

нэзж жанды акыннын сез1мтал болмысына, акындык санасына<br />

деп келш, уйлесе кеткен жок.<br />

Онын innci жан-дуниеа жана eMipaiH осындай сипат-болмысын<br />

кушак жая, татусыз, каяусыз кешлмен кабылдай алмады. Кей<br />

жайггар акын ушш жумбак, жат куйшде калды. Мше, сондыктан<br />

да онын сонш туындыларында торыгушылык, ем1рден<br />

жершушшк сарындары бой керсете бастады. Бул ушш 6i3 акынды<br />

мансуктай алмаймыз. Ce6e6i, акыннын нэзйс те сез1мтал табигаты<br />

заманнын аласурган дауылды мшез1 мен уйлесе алмады. Мше,<br />

акынньщ «Гул» атты шыгармасында да осындай сарындар анык<br />

бой Kepcerri. Жалганнын кызыгына белшесшен тойган, ewri одан<br />

еш ракат, кызык кермей, барша терш тктен тушлген лирикалык<br />

каЬарман адамдардан аулак онаша жер 1здеп, аласурады. Кекке<br />

ушкысы келедо. Жанына дару болатын гудщ 1здеп, жаратылыстын<br />

барша кубылысымен тщдеседо. Журепн тэтп мун кернеген акын<br />

табигаттын, жаратылыстын кулак кушне кешл койып, езш щ<br />

сырын бел i с Kici келедь BipaK, ешкайсысына кении тур актам ай,<br />

аспандагы суду айды гана езше cepiK деп бшедь<br />

Осылайша ызадан кез жасын тепп жургенде лирикалык<br />

каЬарманга «Хордын кызы» кездесш, маган косыл деп талап<br />

кояды. Айналасына «жьш-першерш» каптатып, 63iHiH жауыздык<br />

ниеттерше x irirri зорлап кеншрмекип болады.<br />

Лирикалык каИарман катты шошып ояна келсе Tyci екен.<br />

Шыгарма осылайша аякталады. Kepin отырган ымыздай,<br />

шыгарманын идеялык аркауында улкен элеуметпк ойлар жатыр.<br />

Акын символдык ньппан, туспал, астарлау аркылы e3i eMip cypin<br />

отырган жана заманньщ куштеу саясатынын сипаттарын туйсше<br />

отырып суреттеген сынайлы.<br />

Корыта келгенде, Б.Кулеев поэмалары сюжетс1з лирикалык<br />

толганыс сипатьшдары, акыннын агыл-тепл ce3iM куйлерш улкен<br />

романтикалык серпшде, шындыкты символдык астарлаумен<br />

уштастырран, куатты лиризммен ернектеген, кесек сипаттагы эсем<br />

де керкем лирикалык туыцдылар болып табылады.<br />

Сонымен, Б.Кулеев шырармаларьш такьфыптык,<br />

керкемдж сипаты жагынан туШвдейтш болсак, акын махаббат,<br />

суйюпеншшк, кенш-куй, eMip туралы такырыптарра арналган мол

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: ХХРАСЫРДЫЦБАСКЕЗ! (1900-1917)<br />

мура калдырды. Кулеев - казак поэзиясында интимшк лириканы,<br />

лирикалык «менщ» алгашкы игерген акындарымыздын 6ipi.<br />

Эрине, акын поэзиясында саяси-азаматтык лирикалар да болды.<br />

EipaK олар акын шыгармашылыганын басты такырыбы бола алган<br />

жок. Бернияздын махаббат, кенш-куй такырыбындагы елендершш<br />

барлыгы улкен романтикалык пафоспен жазылды. Акьш каламына<br />

куйш-жанган, кызулы, журекп, жалынды романтикалык cepniH<br />

тэн бодды.<br />

Б Кулеев —жиырмасыншы гасырдын басында жасаган улкен<br />

ппмантик акын Онын эсем романтикалык елен-жырларынан<br />

п о э з и я с у й е ^ ы р м а н кауым бупн де, келешекте де суеындаи<br />

6epepi кэмш.<br />

470

ТАЙЫР ЖОМАРТБАЕВ<br />

(1884 -1937)<br />

XX гасырдын бас кезшдеп казак<br />

эдебиетшщ дамуында жанашыл агартушы<br />

каламгерлер шогыры улттык сез енершщ<br />

элемдгк еркениетпен денгейлес багытын<br />

устанды. Эдеби шыгармаларында халыктын<br />

рухани жандуниесш сэулелендарущ,<br />

балалардын, жастардын жан-жакты, терен<br />

6LniM алуын, галамдык гылымдар жуйесш<br />

игеруш, казактын жэне элем халыкгарынын<br />

фольклоры мен эдебиеп мураларын окып<br />

менгеруш, адамзаттарихындагыматериаддык<br />

жэне рухани мэдениет уршстерййн озык<br />

жетютйстерш иеленуш мурат тугкан агартушы каламгерлер улттык<br />

эдебиет тарихы дамуындагы жана жолдын Heri3iH салды.<br />

Казак эдебиетшщ XX гасыр басындагы кезещ фольклор,<br />

дэстурл1 акындык поэзия жэне кэс>би жазба эдебиет урд^стершщ<br />

жана сарындармен жангыра дамуынын ерекшел1ктерш ангартады.<br />

Казак эдебиен тарихындагы бурынгы эдеби байланыстар,<br />

ыкпалдастыктар кенейе 9pi терендей ерктеп, еркениеттер<br />

тогысуьшьщ жана KepiHicTepiMeH толыга lycTi. Typxi еркениет! мен<br />

ислам, Еуропа мэдениеттер! дэстурлершщ казак топырагындагы<br />

тогыса сабактасуы улттык сез eHepi шыгармашыльпы жолындагы<br />

жана эдеби багыттарга жол ашты. Ахмет Байтурсьшов: «...казак<br />

эдебиетшщ сындар fl9yipi Абай сездершен басталады»1 деп<br />

багалаган бул кезен улттык мэдениеттщ элемдак еркениетпен<br />

дентейлесуге умтылган жана багдарын айкындады.<br />

Казак сез eHepi шыгармаларынын жана жазба реалиста<br />

1А. Байтурсынов. Ак жол. / Курастырган Р. Нургали. А., 1991,446-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕЛНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917)___________472<br />

сипатпен дамуы жолында хаюм Абайдын акындык айналасы2,<br />

акындык мектебР ыкпалы жуйесшде когамдык-элеуметпк<br />

мэселелерд1 кен камтып жырлау калыптасты.<br />

Бул кезенде эдебиет тектершщ (эпос, лирика, драма) элемшк<br />

еркениеттеп жанрлары ултгык дэстурлер непздерш сактай<br />

отырып, шыгыстык (typkJ, араб, парсы, уши), еуропалык (орыс<br />

жэне батыс Еуропа халыктары) классикальпс урд1стершщ<br />

керкемдгк ыкпалдастыгы тургысында дамыды. Кернекп каламгер<br />

казакмэдениетшш еркениеттер тогысында дамып келе жаткан коп<br />

гасырлык жолына cepniH экелу1 мумюн жанаша оку жолын «жана<br />

окуды» — «усули жадитп» жактады, ел арасында соны барынша<br />

дамытуга эрекет icrefli; жана ережемен жазылган ютаптар, жана<br />

ютаптар шыгарып таратты, нагыз магынасында агартушы болды»4.<br />

Казак эдебиеп тарихынын осы кезешндеп дамуында окуafapTy<br />

саласында мугагпм устаз каламгерлердщ шыгармашылыгы<br />

айрыкша даралана кершш. Шэюрттерд1 окыту мен тэрбиелеу<br />

жэне каламгерлж жумыстарьтн шыгармашылык 6ip арнада<br />

тогыстырып устау —казак тарихындагы байыргы турю еркениеп,<br />

ислам мэдениеп еркен жайган замандардан жал гас ып кел in, XX<br />

гасырдын басындагы рухани мэдениет1м1зд1н айрыкша кубылысы<br />

ретшде даралана танылды. XIX гасырдын еюнпп жартысынан<br />

бастап, казак даласынын барлык аймакгарындагы отырыкшы<br />

жэне жартылай отырыкшы халкымызды материалдык жэне рухани<br />

мэдениет салалары жактарынан еркениетпк денгейге кетерущ<br />

устанган багдарлы устаз — каламгерлердщ шыгармалары улттык<br />

эдеби-тарихи дамудагы агартушылык кезен сипатын курады.<br />

Тайыр Жомартбаев бурынгы Семей облысы Шынгыстау<br />

атырабындагы Мукыр болысында, Акдала деген жерде (каз1рп<br />

Шыгыс Казахстан облысы, Абай ауданы, Кекбай ауылы) дуниеге<br />

келген.<br />

Мусылманша сауаты бар экеа Тайырды он ею жасынан бастап<br />

ауыл молдасында окытады. Одан кейш бала Абай айналасындагы<br />

к ер н ер акын Кекбай Жанатайулынын медресесшде бшм алган.<br />

Кекбайдын dpi агайыны, dpi ауылдасы, кейш педагог, акынжазушы<br />

Тайыр Жомартбаев, езшщ 6iniM жолын, акындык OMipiH<br />

Кекбай медресесшен, Кекбай мектебшен бастайды.<br />

Будан кейш 1904—1907 жылдары Семей каласындагы медреседе<br />

бшмш кенейте жалгастырады, осы жылдары жумыс 1Стей журт<br />

орыс мектебшен уш сыныптык бастауыш бшм непздерш игередй<br />

1908—1911 жылдары Уфа каласындагы «Галия» медресес1нде<br />

окып, Семейге оралганнан кейш Жакия кажы мектебшде (1912—<br />

2М. Эуезов. Абай мектебшщ ашндары. А., 1988,93-94-66.<br />

3 К Мухамедханов. Абайдын акын maKiprrepi. 4-кггап. —А., 1997, 240-6.<br />

4 Б. Кенжебаев. Эдебиет белестерь А., Жазушы, 1986,189-6.

473 ТАЙЫР ЖОМАРТБАЕВ (1884-1937)<br />

1914 жж.), Зайсан каласындагы мусылман медресесшде (1915—<br />

1917 жж.) мрашмдйс кызмет аткарады. Зайсан уезшдеп Манырак<br />

болысында эртурШ элеуметтек-турмыстык салаларда (1917—1919<br />

жж.), Алашорда уйымынын Зайсан бел1мшде полк молдасы<br />

Зайсан каласында жэне онын манындагы едщ мекендерде (1920—<br />

1928 жж.) казак тш мен эдебиете, математика пэндершщ MyraniMi,<br />

калалык 1-баскыш казак мектебшш MeHrepyinici болып гстейдЬ<br />

Семейдеп №14 1-баскышты мектептен Memepyniici (1928—1930<br />

жж.), келйс жоддары техникумында казак тшшщ MyraniMi (1930—<br />

1931 жж.) болып icrefli, казак педагогикалык техникумында,<br />

ауылшаруашылык техникумында, мектептерде — устаздык<br />

кызметгер (1931-1937 жж.) аткарады.<br />

Тайыр — ке не стек билеу жуйесшдеп саяси-кугын сурпн<br />

курбандарынын 6ipi. «ЕкпшдЬ газетенде (1937 ж. 7 мамыр)<br />

буркенш!к автордын («Г») «Саяси бейкамдыктыц салдары» деген<br />

макаласы жарык керш, сондагы жаланын KecipiHeH Ресейдеп<br />

Сталинск—Кузнецк каласына кетед^ сол калада туткындалып (1937<br />

ж. 23 кыркуйек), ОГПУ-дщ каулысымен (1937 ж. 1-2 желтоксан)<br />

ел1м жазасына кесшеда.<br />

Тайыр Жомартбаевтьщ эдеби мурасында елендер1,<br />

прозальпс шыгармасы —«Кыз керелЬс» романы бар. Сонымен<br />

6ipre аудармалары, макалалары, эдйстемелж енбектер1 онын<br />

шыгармашылык жумысынын кеп кырлы болгандыгын дэлелдейд1.<br />

Алгашкы штабы «Балаларга жемю» деген атаумен 1912 жыл<br />

Семейдеп “Жэрдем” баспаханасынан жарьпс керген. 1913<br />

жылы «Айкап» журналында «Замандастарга карап» атты елеш<br />

жарияланады. Акын елендершш непзп такырыбы —агартушылык.<br />

Бул —жас баладан бастап ересек адамдарды да камтитын кен<br />

магыналы когамдык-элеуметтек угым. Агартушылык багдарлы<br />

эдеби-шыгармаларда материалдык жэне рухани мэселелердщ<br />

адамзат игшш ушш жумсалуы такырып жел1сше арналады.<br />

Адамдардьщ турмыс-салттык карым-катынастар мэдениете,<br />

енбек eTyi, шаруашылык кэсш турлер1н жанаша жетшд1ру1,<br />

улттык жэне элемдйс озьпс ой, гылым, бшм непздерш терендету1<br />

агартушылык эдебиет шыгармаларында кешнен KepiHic табады.<br />

Сондыктан осы багыттагы эдеби шыгармашылык XIX г. екшип<br />

жартысы мен XX г. басындагы улттык мэдениеттш езщщк серпшсте<br />

козгалысын ангартканы тегш емес еш. Демек, Тайыр Жомартбаев<br />

шыгармаларыньш барлыгына да идеялык-композициялык жел1<br />

болган агартушылык дуниетанымнын мэн-магынасьш онын ез1<br />

eMip сурген уакыт шындыгы деп кабылдауга болады.<br />

Акыннын «Балаларга жем1с» атты ютабынын сырткы бете<br />

акынньш жас урпакка сез улагатьга угындыру талабын андататын<br />

жеке шумакпен басталады:

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XXРАСЫРДЬЩБАСKE3I (1900-1917)__________ 474<br />

Неге болды iticiae<br />

Ею кулак, жалгыз Tin?<br />

«Кеп ecriciH, аз сейлеп»<br />

Дегеш гой, соны бит!5<br />

Ыбырай Алтынсариннщ «Казак хрестоматиясы» («Киргизская<br />

хрестоматия»), Спандияр Кебеевтщ «Улгш бала», Мустакым<br />

Малдыбаевтщ «Казакша ен жана элшпе», Тайыр Жомартбаевтын<br />

«Балаларга жемс» окулык ютаптарын жазуы казактын жазба<br />

балалар эдебиетшщ калыптасуына улп жолын салды.<br />

«Балаларга жемк> жинагындагы елендердщ барлыгы да<br />

педагогикалык ой-тюрлерге непэделш жазылган.<br />

«Мектептщ шпнде», «Мектепке шакыру», «ИжгаИадты<br />

бала», «Балаларга насихат», «Жалкау бала», «Балаларга енеге»,<br />

«Балалардын тшеп», «Ракымды кемшр», «Рахымды жолдас»<br />

атты елендер сез eHepi тарихьшдагы дэстурл1 дидактикалыкагартушылык<br />

сарынга курылган. Олардын барлыгында да<br />

балалардын мшез-кулык психологиясына лайыкталып бершген<br />

поэтикалык бейнелеулер аркылы адамгершшис-эстетикалык<br />

ыкпалы бар тэл!м-тэрбиел1К ойлар, насихатгыкарнау, упт, енегелеу<br />

кезкарастары басым. Балалардын тез тусшуше сэйкестеншрт,<br />

олардын жас ерекшелйсгерше лайыкты кундел1кт1 тур мыс,<br />

жаратылыс cyperrepi, коршаган элеуметпк козгалыстагы TipmuiiK<br />

иелершщ де катысуы уйлес1мди камтылады. Олендердеп сухбаттык,<br />

окигальпс курылым аркылы адамдардын жан-жуйесшдеп жэне<br />

табигат кубылыстарындагы психологиялык байланыстардын<br />

шынайылыгы ангартылады.<br />

Мысалы, «Мектептщ йшнде» елещнщ сюжеттжкомпозициялык<br />

желклндеп авторлык баяндау мен мектептен<br />

келген ул мен уйдеп карындасы екеушщ диалоггары аркылы<br />

акыннын агартушылык ойы бершген: 6ipiH uiici —мектеп уйшщ<br />

innci, сырткы улгш калпы, шэюртгердщ б!рынгай тэл1м-тэрбие<br />

талаптарын (тазалык сактау, ки1мдерш шу, сыныптагы оку,<br />

мугалшнщ дэркл, сабакты эрюмнщ менгеру дэрежеа) орындауы;<br />

eidHniici —ертенп тапсырмаларды уйде тиянакты орындау талабы.<br />

Бул —бшм, гылымды игеру жолындагы a p 6 ip саналы адамнын<br />

абыройлы мураты:<br />

...Сабак битмей баруды,<br />

Керемш мен бойыма ар.<br />

Темен карап телм1рш,<br />

s К Мухамедханов. Абайдын акын maKipTrepi.4-ютап. А., 1997,24-6.

475 ТАЙЫР ЖОМАРТБАЕВ (1884 - 1937)<br />

Сабактарын жаттады.<br />

Карындас тугш бас ката<br />

Кайтып жауап катпады»6.<br />

«ИжтиЬадты бала» елешнде де сабакка дайындалып отырган<br />

окушы баланын психологиялык ахуалы окигалык сипатпен<br />

ершген. Жас баланын тапжылмай дайындалып отырган сэпнде кун<br />

сэулесшщ Tycyi ойынга («Терезеден кун тусш, //баланы суйш, бек<br />

кушып»), кустардын сайрауы бакшадаш серуенге («Бутакка конган<br />

жас кустар //шакырды тары ыскырьш»), nicKeH шиелердщ жеуге<br />

(«Кызыл шие кышкырып») шакыргандай эсер ететшш солармен<br />

болган диалогтарды баяндау аркылы epin эсерл1 жетюзшген.<br />

Акыннын сабак оку, бшм, гылым непздерш игеру талабындагы<br />

жас адамньш ешнэрсеге аландамай отыруынын психологиялык<br />

сипатын бейнелеу1 тэрбиелж дэрю тургысында усынылган:<br />

...Жазу жазды TenMipin,<br />

Караган жок 6ip турып.<br />

...Окиды тагы ютабын,<br />

Жаттап сабак койды ден...<br />

...Окиды сабак ойланьпт,<br />

Керген жерден сез танып7.<br />

Уйге беpiriген тапсырмаларды тапжылмай отырып орындаганнан<br />

кейжп балага тэн кещл-куй сипатынын романтикалык жэне<br />

реалиспк эуендермен тутастандырыла 6epinyi де орынды:<br />

...Эбден сабак 6iTKeH сон,<br />

Жата Kerri эн салып.<br />

Ютабын с алды ол жайлап,<br />

Кишш жылдам бел байлап.<br />

«Шакырган меш кайда?» —деп,<br />

Cexipin Tycri айгайлап.<br />

Торгай сайрап кылмиып,<br />

Кун куледа жылмиып.<br />

Шие де 6epfli жемкш,<br />

Бутагынан эм киып8.<br />

Тэл!м-тэрбиелйс сипаты бар дидактикалык поэзиянын угптиснасихаттык<br />

мураты — барлык жастагы адамдардын магьшалы<br />

eMip cypyiH уагыздау. Акын Тайыр балалардын мектепте окуы мен<br />

‘ Сонда, 26-6.<br />

7 Сонда, 27-6.<br />

'Сонда, 27-28-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕЛНЩ ТАРИХЫ: XXРАСЫРДЫНБАСKE3I (1900-1917)__________ 476<br />

коршаган TipmuiiK иелер1 этеш, аралар, коныз, орман, токылдак,<br />

шыбын, балыкшылар, шепшшер, т.б.) ic-эрекеттершщ, кимылкозгалыстарынын<br />

(«Адамзаггар, кус пен ан //1стейдД жумыс не<br />

киын») енбек угымымен багаланатын болмысын бейнелейд1<br />

(«Мектепке шакыру» елеш). Жалкаулыкка, ойынга yftip болмай,<br />

устаздын, ата-ананын айтканын ютеп, жас кезден бшм непздерш<br />

игерудщ байлыкка, бакытка жетюзетш улагаты угындырылады<br />

(«Балаларга насихат», «Жалкау бала», «Балаларга енеге»), Жас<br />

балалардын оку, бшм, гылым nrepyi жолындагы мшез-кулык,<br />

дагды, ic-эрекет болмысы («Май секши жумсак бол, //Муздай<br />

катты болма тон», «Бш сабакты, жазу жаз, //Жасыннан бол<br />

енерпаз», //«KyHi бойы жупрш, //Ойнаганга болма мэз», т.б.) да<br />

бала психологиясына лайыкты тглмен ернектелген.<br />

Тайыр Жомартбаев елендершщ поэтикалык курылымынан<br />

ислам агартушылыгына тэн дуниетаным KeHiCTiri танылады.<br />

Аталган елендерде унем1 окуды, 6uiiMHi игеруде Жаратушы Алл ага<br />

мшэжат ете отырып ой туйшдеу туракгы орын алган. Мысалы:<br />

Клтапка, бала, дуга кыл,<br />

Шын журекген тшеп бак.<br />

Жалкаулыкка буйырмас,<br />

Жаратушы жалгыз хак9.<br />

Тырысайык, б ал ал ар,<br />

Тырысканга Алла жар.<br />

Галамга раушан кун шыгып,<br />

Уакыт туды кетер кар.<br />

...Рахмеп кен Алланын,<br />

Жалгыз 6i3re емес тар.<br />

Гылым окып бшгендер,<br />

О да б1эдей жан шыгар.<br />

Жаман бала кеп ойнар,<br />

Жаксы бала сезш угар.<br />

Баска журтка тан атты,<br />

Biaain казак тек жатты.<br />

...Окылык та саргайып,<br />

Тшеп хактан кол жайып.<br />

...Гылым cepiK Ьэм малга,<br />

Тэрбиеий 6ip Алла.<br />

Надандардын кеншн аш,<br />

Туссешз де не халга!10<br />

’ Сонда.<br />

10 Сонда, 29-30-6. >

477 ТАЙЫР ЖОМАРТБАЕВ (1884 - 1937)<br />

Тшек, мшэжэт елендер1 — ислам атартушылыгы устанган<br />

эдебиетте теракты орын алган дэстурл1 шыгармалар. Казак<br />

эдебиетшщ ежелп ислам агартушылыгына непэделген эдеби<br />

мураларында туракты орын алган мусылмандык мшэжат елендер1<br />

акындар шыгармашылыгы аркылы халыктын дши дуниетанымын<br />

танытты. Тайыр Жомартбаев елендершщ идеялык тшш кураган<br />

ислам дшше, Алл ага, Куранта, Мухаммед пайгамбарга арналган<br />

курмев казак мэдениетшдеп осы дэстурш кезкарастагы классик<br />

шыгармашылык тулгалардын (Абай, Ыбырай) устанган жолымен<br />

ундес.<br />

Я, Куоайым, гылым бер,<br />

Кылма м ет арам тер.<br />

Бурынгы еткен машайык,<br />

Эулиелер, колдай кер!<br />

Гылымга кешл талпынды,<br />

Жас гумыр оттай жалкынды.<br />

Алдымды, Алла, езщ аш,<br />

Умыттырмай артымды.<br />

...Салдырып берген мектеп-жай,<br />

Тэрбие кылып осындай,<br />

Мархабатты байларга<br />

Береке бер, 6ip Кдаай!<br />

Катын, еркек, Kepi, жас,<br />

Туыскан, тутан карыццас.<br />

Сэжпа деп баршасын,<br />

Жарлыкка кылдым койып бас".<br />

Акыннын елендершде баланын калыптасуы жолындаты ата-ана<br />

тагим-тэрбиесшщ манызы да камтылтан.<br />

Мысалы, «Рахымды кемтр» атты елешнде жет1м балаларды да<br />

камкорлык кушатына алган MempiMfli жанньщ i3iiniri. «Рахымды<br />

жолдас» елешнде жетш балаларды кажетп оку куралдарымен<br />

ужымдасып камтамасыз ете алатын мектептес, эрштес<br />

жолдастардын камкорлыты болатын адамгершшк касиет улагаты<br />

ретщде усынылады.<br />

Агартушы-талым Ахмет Байтурсынов «Казак» газетшде<br />

жарияланган 6ip макаласында былай деп жазганы бар: «Балам<br />

деген журт болмаса, журтым дейтш бала кайдан шыксын. Бала деп<br />

багьш окытып, адам кылганнан кейш журтым деп танымаса, сонда<br />

11 Сонда, 31-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917)__________ 478<br />

екпелеу жен ро й . Аталык мшдетш аткарып отырган журт жок,<br />

журтка борыштымын деп журген казак баласы жок. ...Баланы улша<br />

тэрбиелесен ул болмакшы. Кулша тэрбиелесен кул болмакшы»12.<br />

Тайыр акыннын казак балаларын жэне олардын ата-аналарын,<br />

ягни буюл казакты жаппай окуга, бшш алура шакыруын казак<br />

эдебиетшдеп улттык оянуга, элемшк денгейге жетуге ундеген<br />

агартушылык-демократиялык багытгын xepiHici деп багалаган<br />

жен.<br />

Т. Жомартбаевтын «Замандастарга карап», «Куану —жубану»,<br />

«Жана элшпе жыры», «Мен езш», «Ана тип», «Жубанышым»,<br />

«Мен куанам», «Мен неге кулем?», «Есю турмыс, есю кызык»,<br />

«Жана турмыс, жана кызык» атгы елендер! де хаюм Абай Meicre6i<br />

дэстуршдеп агартушылык кезкарастармен жырланран.<br />

Тайыр акын казак журтшылытынын есш-еркендеуше кедерп<br />

больш келе жаткан кесапат кылыкгарды (мактаншактык,<br />

данройлык, кэсшаздйс, т.б.) сынаганда, улт болашагы ретшде<br />

жастарга yMiT артады, казактьщ енбекпен, окумен рана жузеге<br />

асатын енегел1 жолын усынады:<br />

...¥йкыныз кашып,<br />

Кылсакыз каст<br />

Карар Алла халща.<br />

Тапты о дары енбекпен,<br />

Нэрсе жок тускен еш кектен.<br />

Кылганга енбек,<br />

Акылга кенбек<br />

Эр юмдерге лэз1м ic.<br />

Fалымнан уйрен,<br />

Залымнан жирен<br />

1с кылманыз жолдан тыс13.<br />

Казактын отарлык бугауга шырмалран, еркениет табыстарынан<br />

кур калган eK iH inni тагдыры «Б1здщ хэл» елешнде сыншыл реализм<br />

TLfiiMeH жырланган. Элемдйс еркениет дамуынын жаналыктарга<br />

толы келбетт («Нурланып, балкып шыкты кун*, «Бугага, таска нур<br />

шашты», т.б.) мен жетютж атаулыдан кур калган казак тарцыры<br />

(«Шыкпайды жалгыз б1эдщ ун», «Б1з калдык жалгыз арыктап»,<br />

«взгелер 6iTipin койганда, басталган жок б1здщ ic», «бзге журт<br />

мамык тесенш, 6iafliH журт жатты кум-таска», «Ерте жатып, кеш<br />

турган жалгыз осы 6iaoiH зац», «Аспаннан Kjni3 жауса да тимед*<br />

6i3re ултарак», т.б. поэтикалык сьшшыл магыналы пркестермен<br />

12 А. Байтурсынов. Tin тагылымы. —А., Ана тш , 1992.432-6.<br />

13 К Мухамедханулы. Абайдын акын maKiprrepi. 4-ютап. —А , 1997,41-6.

479 ТАЙЫР ЖОМАРТБАЕВ (1884-1937)<br />

бершедь Оркениет кешшен кешеушдеп калган казак журтынын<br />

ешпп у м т жастарды иплйс жолына жперлешпре шакырады:<br />

Окы, газиз балалар,<br />

Капы калма енш сен!<br />

Карты талап атына,<br />

брмеле, шыгып сатыга!<br />

...Шырагдан бол, кыл жарык,<br />

Пайдалансын аш-арыки.<br />

Тайыр — казактын улттык-этнофафиялык турмысынын<br />

жыршысы. Казак аулынын ата-баба коныстарындагы бурынгы<br />

турмысы, acipece, жазгы жайлаулардагы дэстурл1 окигалар, жастык<br />

шакгагы ауыл тынысы, тундерде втетш мереке-тойлар, жарыстар,<br />

айтыстар, кыз-келшшектердш эндерц курбы-курдастардын култойнаганы,<br />

жуйрж тулпарлардын, жоргалардын белдеуде турганы-<br />

6api де казак аулынын кешпел1 турмыс мэдениетшщ салтанатты<br />

келбепмен керсетшген:<br />

...Ана ауыл, мына ауылмен жайлаудаш,<br />

Келенкеа кешлде кылтылдайды.<br />

Анау сэске, мынау туе —ел журген кез,<br />

Козы, бузау, крын мен бултылдайды.<br />

Анау атам эжеммен басын косып,<br />

Кымыз imin, каркылдап сылкылдайды.<br />

Анау апа, карындас, жас женгелер<br />

Сэнденш ую тагап былкылдайды15.<br />

XX гасырдын бас кез1 —казак даласынын жана окигалармен,<br />

гылыми-техникалык жаналыктармен жашыра бастаган кезен.<br />

Акын сондай жаналыктарды (машина, жана кала, дукен, радио,<br />

айыргшан, пароход) атай отырып, «кекпар алып кашкандай<br />

тайталасып 6ipey кашып, 6ipeyfli 6ipey кутан»16 турмыс келбетш<br />

шынайы бейнелеген.<br />

Акыннын «Ана тш» елешн — XX гасыр басындагы казак<br />

агартушылары устанган ултжанды-азаматтьпс багыттагы когамдьпсэлеумегпк<br />

агымнын керсетюин деуге болады. Бул еленде TipuiiniK<br />

козгалыстары мен карым-катынастар жуйесшдеп (мактау, даттау,<br />

ренжу, куану, эн салу), уакыттын барлык кезендер1ндеп (жыл<br />

мезплдершде, каз1рде, болашакта) ic-эрекеттердщ барлыгында ана<br />

тип аркылы гана жузеге асатьш кушретш теб1рене толгаган:<br />

14 Сонда, 44-6.<br />

,s Сонда, 53-6.<br />

“ Сонда.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЬЩ БАС KE3I (1 9 0 0 -1 9 1 7 )___________480<br />

Тутан анам сейлеген ана тшм,<br />

А легенде «ала» деп шыккан тшм.<br />

«Апата*, «ата» деген сезда косып,<br />

bipre-6ipre сол тшмен алдым бшм.<br />

Эжем байгус элдилеп ез тшмен:<br />

«Уйыктай гой, экетайым, —деш, —кушм».<br />

Ак, кара, жаксы, жаман атын бшп,<br />

Ана тшмен айырдым заттын турш.<br />

..Ана тш, суйюмш тш, жагымды Tin,<br />

Ана тшмен сейленер —бар nixipiM17.<br />

Т. Жомартбаевтын керкем аудармалык енбеп «Махмуд патша<br />

Ьэм кайыршы» (JI. Н. Толстойдан) — жел белйстен куралган<br />

нэзиралыктэсш мен жырланран эпикалык туынды. Дидактикалык<br />

сарын мен адамгершшк мшез-кулык сапаларын (eTipirauuiiK<br />

пен шыншылдык) катарластыра бейнелеп, окырмандардын<br />

баталауларына усынылатын сатиралык-юморлык сыншыл<br />

астарлары реалистжпен жырланатын мундай шыгармалар —элем<br />

эдебиеттершдеп ортак керкемдЬс дэстурдщ KepiHici.<br />

Акыннын «Зайсан*, «Шынгыстау», «Тутан жерд1 сатыну» атты<br />

елендер1 — табигат пен кещл-куй лирикасы сарындары тутаса<br />

epuiin жырланган шыгармалар. Олардагы тутан табитатгын<br />

пейзаждык ернектер1 адам заттын эстетикалык дуниетанымын<br />

калыптастыратын керкем бояулы, жанды козталыстагы сулулык<br />

элеммен тутастыкта кершедь Солардан 6ip-6ip узшд1 мынадай<br />

болып келеда:<br />

17 Сонда, 49-6.<br />

"С о в д а, 54-6.<br />

1. ...Тун болса тещрепн мунар баскан,<br />

¥ш таскан бултпен 6ipre булы Зайсан.<br />

...Зайсаннын 6eTi медщр, Ty6i кунпрт,<br />

Ажымсыз айнадай боп жаткан жым-жырт.<br />

Эн косып акку мен каз конактайды,<br />

Кун батып уясына жабылса ымырт.<br />

Жайкалган жагасында нулы ка мы с,<br />

Желспз тун ын жок, шын жок жаткан салгырт.<br />

Корада терт тулж мал тыпыр етпей,<br />

Тэтп уйкы, жумсак керпе жамылган журт18.<br />

2. Шынгыстау Сарыаркада жер1 бшк,<br />

Ойы балык болганда, кыры кшк.

481 ТАЙЫР ЖОМАРТБАЕВ (1884-1937)<br />

...Шынгыстау —артсан туйе, саусан бие,<br />

Kapi анамыз бойына бггкен кие19.<br />

3. ...Хан Шынгыс керегедей канат жайган,<br />

Тас бастау аккан булак ap6ip сайдан.<br />

Гуритдеп таскын езен таныркатып,<br />

Дауысы ecTuieni элдекайдан.<br />

Тогайдын жуп ар Kici мурын жарып,<br />

Кеш булгап шакырып тур анадайдан20.<br />

Пейзаждык лирика —табигаттын KepiHicTepiH, кубылыстарын<br />

кейштеулж бейнелшктер аркылы жырлайтын жанр. Элем<br />

эдебиетшщ осы классикалык YPflici адам мен табигат<br />

кубылыстарынын ундес бол мысы на непэделген. Тайыр акыннын<br />

аталган елендер1ндеп кеШптеулйс бейнелеулер адамга тэн<br />

психологиялык кешл-куй эуендерш табигат тынысымен баламал ап<br />

суреттеген.<br />

«Туган жерш сагыну» елещндеп кейштеулер де табигаттын<br />

кешенш керинстершен жанды TipuiuiiK козгалысын таныган акын<br />

дуниетанымынын романтикалык сипатын андатады:<br />

...Тобылгы, долана, арша, ушкат, мойыл,<br />

Тургандай кол кусырып ap6ip сайдан.<br />

...Kepuiin кербез кыздай сулу терек,<br />

Ецкейш, елендемес епнамд! елеп.<br />

Басында меруерт маржан сэукеледей,<br />

Тургандай езгелер1 «Келсен, кел!» деп.<br />

Эн салып айкайменен жакпар тасы,<br />

Аспаннан куншз-туш жанбыр тшеп.<br />

Хан тауы калын Шыщыс ортасында,<br />

Карайды жан-жагына кун курюреп.<br />

Асынып кару-жара к хас батырдай,<br />

Устщде кен сауыты кекп Tipen.<br />

Бауыры Хан Шынгыстын жазык дала,<br />

взендер кулап аккан сала-сала.<br />

Кдр жатпас кара бектер кыс болса да,<br />

Турады сагымданып кулш кана21.<br />

Б р елен — табигат жэне кенш-куй лирикасы oyenflepi<br />

19 Сонда, 55-6.<br />

“ Сонда, 56-6.<br />

21 Сонда.

КДЗАК, ЭДЕБИЕЛНЩ ТАРИХЫ: XXРАСЫРДЫЦ БАСKE3I (1900- 1917) 482<br />

тутаса, сабакгаса жырлантан шыгарма. Жазыксыз кудаланып<br />

алыста журген акыннын туган мекенш ансауы («Сагындым ак<br />

супнш, кайран ана!», «Эл1 де буйыра ма балдай суын»), улттык<br />

психологияга тэн бояулармен ернектелген. Туган елкесшдеп<br />

саналы eMipiH агартушылыкпен етюзген («Мындаган жас урпакты<br />

тэрбие етпм, казагым кандасымды еркелетпм») устаз-акыннын<br />

жазыксыз жазаланып жат жерде жургенше назаланып, 6ipaK<br />

тубшде эдщпктщ салтанат куратьшына деген ceHiMi еленнщ<br />

идеялык туйин ретшде сезшедь<br />

* * *<br />

Т. Жомартбаевтын «Кыз керелж» атты туындысы — казак<br />

прозасындагы эпостык эдебиет жанрыныц алгашкы улплершщ<br />

6ipi. Автордын e3i «Кдзак тшндеп роман» дегенмен, керкем<br />

эдебиеттщ еркениетпк талаптары аясында Караганда, бул шыгарма<br />

—хикаяттык децгейдеп туынды. Ахмет Байтурсынов:<br />

«¥лы энпме, узак энпме усак энпме болып болшулер1 улкенюшшгшен<br />

гана. Мазмундау жуйеа бэр-бэршде де 6ip, айтылу<br />

аудандарында айырма бар», —деген ceawepi осы ойды дэледдей<br />

тусетш сиякты22.<br />

Тайыр Жомартбаевтын «Кыз керелт» — келе Mi жагынан<br />

узак энпме децгей1ндеп туынды. Дегенмен, казак эдебиеттану<br />

гылымыныц зерттеулервде (М.О.Эуезов, Б. Кенжебаев,<br />

К.Мухамедханов, Б.Шалабаев, т.б.) XX гасыр басындагы осындай<br />

децгейдеп шыгармалар, нактылап айтканда, М.Дулатулынын<br />

«Бакытсыз Жамал», Т. Жомартбаевтын «Кыз корел iK»,<br />

С.Кебеевтщ «Калынмал», С.Торайгыровтын «Кдмар супу»,<br />

Ш.Кудайберд аулынын «Эдш мен Мария», С.Кэнпмовтщ «Мунлы<br />

Мэриям» атты туындылары, авторларыныц атауына орай, роман<br />

ретшде карастырылып келедо.<br />

«Кыз керелж» — агартушылык-элеуметтйс сипатты шыгарма.<br />

Онда агартушылык реализм керкемдж эдкшш аясында жазушы<br />

адамдардыц ем1рлйс мурат жолындагы курескерлшн танытуды<br />

кездеген жэне сол заманнын мумкшдшнше авторлык идеясын<br />

орындап шыккан. Шыгарманын такырыбы —адамнын элеуметпк<br />

ортадагы жан-жакты iaaeHyre, жетшуге мумкшдЬсп иеленепн<br />

бостандыгы, идеясы —адамдардыц турмыстык-элеуметпк карымкатынастардагы<br />

ен озат адамгершшк касиет сапаларын иелену<br />

мумкшдтн таныту. Осындай такырыптык-идеялык багдардагы<br />

композициялык-сюжетпк желще туынды барлык кейшкерлер1<br />

керкем шындык шарттылыгы мен агартушылык кезкарастагы<br />

дуниетаным шецберщде бейнеленген.<br />

22 А. Байтурсынов. Ак ход. /Курастырган Р.Нургали. — А , Жалын, 1991.<br />

450-бет.

483 ТАЙЫР ЖОМАРТБАЕВ (1884-1937)<br />

Басты кейшкер —Райникамал.<br />

0xeci Райсаньщ егде жаска келген кезшде туган перзенть<br />

Райникамал отбасынын улгш тэл1м-тэрбиеамен калыптасып,<br />

одан кейш арнаулы мугал1мнен ауылдас кедей балаларымен<br />

6ipre бшм алады. Жазушынын дэстурл1 эпикалык баяндауынан<br />

кейшкердщ рухани денгей1 анык байкалады: «Сонда Райникамал<br />

касындагы 6ipre окыган казак балаларынын жалкаулыгына,<br />

окымайтындыгыиа хафа болып, он жасында-ак ойлап, елен<br />

жазушы еда. Ьэм жана шыккан романдарды жэне ИбраЬим<br />

Кунанбайуглынын жазган елещн Иэм гибратлы хикаяларды бек<br />

кеп окушы едт»23.<br />

Райникамалдын табиги дарындылыгы бшм игерудеп<br />

зейшдшп, акындыгы аркылы дэлелденген. Мугал1мн1н акылымен<br />

Уфа каласындагы «Дарл мугалимат» кыздар медресеанде бес жыл<br />

окып бшм алтаны, окуын 6iTipin елше оралганы да эпикалык<br />

шыгарманын жанрлык табигатына сэйкес баяндалган.<br />

Басты кейткердш мшез-кулык психологиясына тэн белсещп<br />

ой Heci екендш сюжетпк дамудын окигалары аркылы дэлелденедь<br />

бзше гашык болып, уйленкн келген уш жштп уш патшалыкка<br />

барып, турмыска кажетп жана уш нэрсе тауып экелуд1 тапсырады.<br />

«Егер кайсыныздьш тапкдн нэрсещз гажабырак болса, мен соган<br />

eui6ip калынмалсыз тиемш»24 —дейда.<br />

Шыгарманын идеялык-композициялык курылымына ecKi<br />

ертеп-аныздарды кей кайталанатын байыргы сюжет енпзшгенше<br />

жэне бул туста кыздын ез журегшш калауы кейшп катарда<br />

калатынынан карамастан, басты кейшкердщ осы тапсырмалары<br />

аркылы элемдак еркениеттеп гылыми-техникалык жаналыктарды<br />

игеруге куштар жанашыл ойлы казак кызынын тулгасын даралауды<br />

жазушынын 6ip таикырлык эдгс колданганы байкалады.<br />

Райникамалдын жанашыл тупгасы окиганын nmenemcyi<br />

кезещнде алгашкыдан айрыкша байкалады. Уш жшт кызды<br />

6ip-6ipiHe кимай, езара таласка тускен кезде, Райникамалдын<br />

ушеушен де бас тартып, езшш бшм1мен денгейлес адамды гана<br />

калайтынын ашьпс айтканы жэне ез1мен рухани жагынан тендес<br />

акылды, окыган жшт Мухаммедгалщи тандаганы кейшкер кыз<br />

бейнесшш шоктыгын кетере туседа.<br />

Роман сюжетшщ шеппмшдеп автордын корытынды ойлары<br />

аркылы агартушылык багытгагы эстетикалык-гуманистйс<br />

дуниетаныммен eM ip суру казак халкы ушш жемйл! жол екендш<br />

мегзеледг «Мухамедгали еркек балаларды окьггып, Райникамал<br />

кыз балаларды окытып, exeyi халыкка 6ipimni пайдалы мугал1м<br />

болып, гумыр cypin тура бастады. ...Жогарыдагы мэзкур кыз<br />

и К Мухамедханулы. Абайдын акын maKiprrepi. 4-кпгап. —А., 1997,69-бет.<br />

14 Сонда, 79-80-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: ХХГАСЫРДЫЦБАСКЕ31 (1900- 1917) 484<br />

тандагыш мырзалар гылымсыз надандык себегт Гайникамалды<br />

ала алмай боска калды»25.<br />

Эрине, авторлык туййщеуде, уш ж тттщ бейнелер1 аркылы<br />

эйелдердщ журек калауымен есептесу керектт 6ipimui орынга<br />

койылып, адамдар арасындагы шамадан тыс бэсекелесттктщ,<br />

татарлык кызганыштын зардаптары айыпталган.<br />

Романньщ идеялык жанашылдыгы Гайникамалдын 3Keci Райса<br />

аркылы да айкын керш ген. Райса —кыз баланын рухани кемелдену<br />

тушрында болуын ттлейттн i3iiniK иелершщ жинакталган тулгасы.<br />

Кыз баланы жастайынан атастырып койып, багын байлауга карсы<br />

болтан осындай озык ойлы экелер аркылы казак ортасында<br />

жанашылдык кезкарастарды насихаттау — автордын негтзп<br />

суреткерлк устанымы. Романнын керкемд1к туйшдер1 аркылы<br />

автор казак кыздарыньщ жан дуниесшдеп рухани еркшдйсп<br />

суйетш, езшдж енегап icTepiMeH eMipre i3riniK нурын шашатьш<br />

керкем жинакталган тулгасын усынган.<br />

Романнын басталуындагы жиырма 6ip шумактык арнауы<br />

(«Энпме 6ip сез жаздым курбыларга»), Гайникамалдын ауылдас<br />

жолдастарына арналган насихат елеш («Жолдасым касымдагы<br />

6ipre журген»), онын Уфадагы медресеге аттанардагы копггасу<br />

жыры («Ел-журтым, кош аман бол, туыскандар») кыздар<br />

медресесшде окып жургенде ата-анасына жазган хаты («Мухтарам<br />

хат жазамын атамызга»), езше уйленпы келш журген уш мырзага<br />

арнаган хаты («Деп журген жас жшттер кыз керелйс»), акырында,<br />

Мухамедгалимен косылып кеттп бара жатканда езшен баска<br />

казак кыздарыньщ элеуметпк тешлздйстеп тагдырына арналган<br />

назымы («0шм бе, керген туе пе осы уакыт») —осынын барлыгы<br />

шыгарманын дидактикалык сипатын айкындайды. Сонымен<br />

катар, казактын халык эдебиеттндеп романдык кисса-дастан<br />

жанрынын дэстурл1 эпикалык курылым жуйесше тэн елец мен<br />

кара сез араласкан стильдж ерекшеджтердщ сакталуы да ез алдына<br />

назар аударарлык.<br />

Корыта айтканда, Тайыр Жомартбаевтын эдеби мурасы казак<br />

халкынын рухани мэдениеттндеп жанашыл, агаргушылык эстетика<br />

идеясын устанган багытгын керкемдпе KepceTKinrrepi катарында<br />

багаланады. Оньщ шыгармалары Абай дэстуршдеп казак эдебиел<br />

дамуынын жана 1здешстерге талпынган еркениеттж багдарын да<br />

ездэрежесшде таныта алады.<br />

и Сонда, 87-88-66.

СПАНДИЯР К0БЕЕВ<br />

(1878 -1956)<br />

Ш ч Спандияр Квбеев - XX гасыр басындагы<br />

демократтык эдебиетпн кернекп екш .<br />

рЩ Ыбырай Алтынсарин уллсшдеп педагог-<br />

% жазушы. Ыбырайга елйстеп, устаздык<br />

jferf кызметш агартушылык идеяны дамыту<br />

Щ и ушш пайдаланган, казак халкы шшще озык<br />

Q елдердш мэдениетш, acipece орыс эдебиетш<br />

йм насихаттаган, сол аркылы Абай мен ез устазы<br />

§§' Ыбырай Алтынсарин непзш салган казак<br />

эдебиепндеп демократтык, агартушылык<br />

багытты api карай жалгастырган жэне<br />

жагдайга лайык дамыткан каламгер.<br />

Спандияр 1978 жылы 1 казанда бурынгы Торгай облысы,<br />

Николаев ye3i, Обаган болысына карасты № 3 ауылда (каз)рп<br />

Костанай облысынын Меншкара ауданы) туган. “Менен бурьш<br />

бес баласы, 6ip кызы бар ата-ана мен дуниеге келгенде, cipo, куана<br />

коймаган болу керек, —дейш жазушы естелшнде. —Ес бшп, етек<br />

жапкан кезде анамыз “Сен 9pi суык, api катты муктаждык керген<br />

кез1м1зде туып едш”, —деупи еш”1.<br />

Спандиярдын aKeci Кебей — мусылманша хат таныган,<br />

шьшшыл, кол енершен (етйс Tiry, балташылык Kacin, т.б.) кун<br />

керген адам. Ол балаларын окыту жагын кеб1рек карастырган.<br />

Анасы Айтбоз да, жазушынын езшш айтуынша, ете кайратты<br />

жэне ecii, ауылдын ортак анасы сиякты кадырлы адам болтан.<br />

Жарастьпсгы семьянын ynruii тэрбиеа болашак педагогжазушынын<br />

мшез-кркынын калыптасуына да эсер еткен.<br />

Спандияр мектеп жасына жетш калган кезде ауылда “Ыбырай<br />

1 С. Квбеев. Тандамалы шыгармалары. А., 1960,163-6. (Ескеру: кейшп ри ш л ер<br />

осы кггаптан алынгандыктан 6exi гана керсетшеш —ред.)

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XXРАСЫРДЫЦ БАСKE3I (1 9 0 0 - 1917)___________486<br />

Алтынсарин мектеп ашады” деген хабар тарап, 9Keci баласын<br />

осы мектепке орналастыруды армандаган. Б1рак мектеп ашу ici<br />

созылынкырап кетеш де, Кебей тогыз жасар Спандиярды есюше<br />

окуга бередь Алайда дши-схоластикалык мектептщ катал тэрпбте<br />

шыдай ал май, Спандияр окуды тастап шыгады.<br />

1887 жылы уэдел1 Ыбырай мектеб! ашылады да, Спандияр<br />

улы агартушынын ез кемепмен сол мектепке орналасады. Оны<br />

1892 жылы бтредь Содан кейшп жылдары Кдрагайлыкел деген<br />

жердеп терт жылдык болыстык мектепте (1892 — 1895), Костанай<br />

каласындагы ею кластык орыс-казак мектебшде (1895 — 1897)<br />

окиды.<br />

Болашак педагог-жазушы булан кейш тагы да окып MyraniM<br />

болып шыгуды армандайды. “Ыбырайдын. ел1м1 менщ окытушы<br />

боламын деген ынта-ниепмд1 енда б1ржолата баянды етш беюгп”,—<br />

дейш ол. Сол ниетпен Орынбордаты окьггушылар семинариясына<br />

тусуге талаптанады да, онын сап туспей калган сон, Костанайдагы<br />

ею жылдык курска тусш (1898) окиды. Курсты 1901 жылы 6iTipin,<br />

бастауыш мектепке мрал1м болып шыгады.<br />

Спандияр ез ауылында жэне оган таяу жердеп мектептерде<br />

орын бол май, Костанайдан мын шакырымдай Ыргыз уезщдеп<br />

Толагай болысына карайтын KimixyM деген жерге ж1бершедь<br />

Журеп надандык шырмауындагы халкына деген суйюпеншипк<br />

пен оган бш м шырагын жагу ум тне юлы жас жшт жердщ<br />

шалгайлыгына карамай, сонда окытушы болып барады. Онда<br />

б1рталай киыншылыктарга кездеседк Арнаулы салынган мектеп<br />

уйшщ жоктыга, жабдыктар мен оку куралдарынын жепмЫздю,<br />

балаларын орысша окытуга ыклассыз ел шшдеп есюше кезкарас—<br />

бэр1мен жас мугал1м жалгыз куреседь Балаларды Ыбырай эд1с1мен<br />

орысша окытады, гылым непздерш туащйретш пэндерге уйретедь<br />

Сейте журш, Спандияр езше плектес достар табады. 0 3 i ел<br />

адамдарына гылым салаларынан TyciHiK береда, орыс эдебиеп<br />

жайлы экпмелер айтады. Пушкиннщ “Дубровский”, Гогольдщ<br />

“6л1 жандар” атты шыгармалары мен Чеховтын кулкш энпмелер1,<br />

Крыловтын мысалдары Спандиярдын ауызша энпмелер1 аркылы<br />

ел шпне тарайды.<br />

Сейтш журш Спандияр Крылов мысалдарын аудара бастайды.<br />

Муны ол есю ауылдагы унамсыз мшез-кулык пен ел эюмдершщ,<br />

байлардын кертартпа кезкарастарын сынауга пайдаланады.<br />

1903-1905 жылдар пшнде Спандияр Петропавл уезгндеп Humi<br />

болыстык мектебшде 1стейд1. 1905 жылы жазда Омбы каласында<br />

6ip айлык ауыл шаруашылык курсында окиды. Будан кейш<br />

Спандияр Петропавлдагы ею кластык орыс-казак мектебше<br />

орналасады, онда 1910 жылга дейш мугашм боп icreitfli. Осы<br />

жылдарда (1908-1909) ол ез1 Юипкумда бастап аударган Крылов

487 СПАНДИЯР К0БЕЕВ (1878- 1956)<br />

мысалдарын кебейпп, жендеп, баспага усынады. Ол аудармалар<br />

1910 жылы Казанда “Ynrrni тэржшэ” деген атпен басылады.<br />

“Осы жинак шыкханнан кейш мен жазушылыкка бет бурдым,<br />

—дейд1 ол “Орындалган арман” атты естелтнде. —Маган жазу<br />

жумысы колымнан келетш ic сиякты болып керщщ. Bipax ол кезде<br />

ен адцымен мектеп балалары ушш казак тшнде оку куралдары<br />

керек едь Сондыкган мен эуел1 оку куралын жазып, ютап етш<br />

бастырып шыгаруга талаптандым”2.<br />

С.Кебеевтщ бул ютабы — "Ynrrni бала” — 1912 жылы Казан<br />

каласында басылып шыгады. Ол бастауыш мектептеп казак<br />

балалары ушш оку ютабы ретшде курастырылган. Оган автор<br />

03i аударган Крылов мысалдарыньш кейШр улплерш, орыс<br />

ютассиктершщ балаларга арналган шыгармаларын, казактын ауыз<br />

эдебиетшен алынган узшдшерд1, табигат жайлы балаларга мэл1мет<br />

береттн кыска-кыска энпмелерд1 Kipri3reH.<br />

“Ynrrni тарж1мэ”, “Yrcririi бала” ютаптарынын шыгуы<br />

C.Ke6eeBTiH эдебиетке деген ынтасын упггай тусп. Онын услне<br />

жазушы осы ею итабын жазу услнде орыс эдебиетш окып уйренд1.<br />

Мунын барлыгы жас жазушынын болашагына ип эсер erri. Осы<br />

1зденущн сэтп жем1с1 болып “Кдльш мал” романы туды.<br />

Ол жен1нде жазушынын 03i былай дейд1: “Надандыкка,<br />

феодалдык есюшш, ерескел, соракы салтка карсы курес журпзущц<br />

6ipfleH-6ip жолы — халыкты агарту, балаларды окыту, халыкты<br />

сауаттандыру деп, оны мэдениет сатысына аяк бастыру деп<br />

угьшушылардьш 6ipi мен ед1м. EipaK сепз-тогыз жыл окытушы<br />

болганнан кейш феодалдык салтпен куресу ymiH тек 6ip гана<br />

балаларды окыту жеткш1кс1з екенше кезш эбден жетп. Бул<br />

куресте халык санасына кушт1рек эсер ететш баска да куралдар<br />

керек сиякты керши. 1здене келе мен осы максатка жету жолында<br />

агартушыга ывдайлы курес куралдарынын 6ipi —керкем эдебиет<br />

екен деген ой туйд1м. Крыловтын мысал елендер1 аудармасьшын<br />

мектеп окушысы былай турсын, халык букарасьша еткен эсер1 осы<br />

ойымнъщ дереп ещ. Мен осы ойымды жузеге асыру максатымен<br />

1911 жылдан бастап “Кдпын мал” романын жазуга KipicTiM”3.<br />

Роман 1913 жылы Казан каласында басылады. Ол — казак<br />

эдебиеп тарихында карасезбен жазылган алгашкы келемд1<br />

шыгармалардын 6ipi.<br />

Булан кейшп жылдарда да Спандияр окытушылык кызметпен<br />

(1910-1919 жылдар арасында ол Костанай облысынын Федоровка<br />

селолык мектеб1нде icTereH) жазушылыкты катар журпзуге<br />

талаптанган. Terecepic жылдары “Бакытсыздардын 6ip KyHi” атты<br />

2 Сонда, 242-6.<br />

3 Сонпа, 246-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕЛНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917)___________488<br />

роман жазады, 6ipax аяктал маган куйшде роман колжазбасы<br />

жогалып кетеш. Кейш “Кисык кеп”, “Кдзак аулындагы тунгыш<br />

мектеп” атты шыгармалар жазбак болады. Алайда денсаулыгынын<br />

нашарлауы себепп оларды жаза алмайды. Сейтш OMipiH<br />

окытушылыкка арнап, жазушылык жумыстан узак уакыт кол Y3in<br />

калады.<br />

Кенес eidMeTi жылдарында Спандияр езш ш уакытын суййсп<br />

Kaci6i-окытушылыкка арнайды. 1939 жылы ол оку-агарту<br />

саласындагы узак жылдык кызмеп ушш Ленин ордешмен<br />

марапатталады. 1944 жылы оган “Казак КСР-ына енбеп сшген<br />

мугашм” деген курметп атак бершедк 1947 жылы Кдзак К СР<br />

Жогаргы Кенесше депутат болып сайланады. 1949 жылы екйшп<br />

рет Ленин орденш алады.<br />

Узак узшстен кейш Спандияр 1951 жылы “Орындалган<br />

арман” атты мемуарлык ютап жариялады. Ол 1954 жылы енделш,<br />

толыктырылып, екйпш рет басылды.<br />

Спандияр eMipiHiH с о н ш жылдарына шейш езшш туган ауыл ы<br />

Аксуатташ (Мендйсара ауданы) он жылдык мектепте окытушылык<br />

кызмет аткарды. 1956 жылы 21 желтоксанда 78 жасында кайтыс<br />

болды.<br />

* * *<br />

С.Кебеевтш алгашкы ютабы “Yniini тэржзмэ”, непзшен,<br />

Крылов мысалдарьшан аударылган шыгармалардан куралган. Бала<br />

окытумен шектелш кана кал май, артта калган казак ауылында<br />

мэдениеттш жаршысы, адамгершшЬстщ насихатшысы болу<br />

кажетпгш Спандияр жаксы тусшген. Сондыктан да колынан<br />

келгенше ол OMipiH осы жумыска арнайды.<br />

Кпцисумда мугал1м болып журген кезде, — дейш С.Кебеев<br />

— “Эрдайым кол бос уакыттарда ауыл адамдарын жинап алып,<br />

жаратылыс, геофафия, тарих, тагы баска гылымдардан хабар 6epin<br />

отыратын болдым. Солармен катар казактын ауыз эдебиетшен<br />

мысалдар келтерш, орыстын жазба эдебиетш езшше айтып 6epin<br />

отырдым. Мунын 63i 6ip жагынан менщ ауылда беделш болуыма<br />

улкен себеппи де болды.<br />

Мен Пушкин, Лермонтов сиякты акын-жазушылардын<br />

шыгармаларьшын мазмунын айтып, тусйшрумен катар, эаресе<br />

Крыловтын мысалдарын коб1рек окып 6epin журшм”4 .<br />

И.А.Крылов мысалдарын кез1нде Абай мен Ыбырай, одан кейш<br />

Спандиярдын замандастары А. Байтурсынов пен Б.втеплеуов<br />

те аударган. Солардын бэршщ Крылов мысаддарына жуп нуi<br />

кеэдейсок емес едк Сол дэртрдеп орыс когамы мен казактын<br />

турмыс-таршшгшщ, олардагы элеуметпк теназдйстщ, зорлык<br />

4 Сонда, 218 —219-66.

489 СПАНДИЯР К0БЕЕВ (1878- 1956)<br />

пен эдшетаздщтщ уксас жактары да аз болмайтын. Сондыктан<br />

казак акындары Крылов мысадцарында суреттелетш арыстан,<br />

аю, каскыр, тулю сиякты жырткыштардын кой-козы, епз Tdpiaai<br />

момын жануарларга жасаган зорлыгынан ел OMipiHiH шындыгын<br />

таныды, оны туспалдай сынаута мумкщщк алды. Керкемдак сапасы<br />

эр килы болтан мен, мазмунымен халыкка эсер еткен аударма<br />

енбектершн казак арасынан колдау тауып, cinicin кету1 де осыны<br />

дэлелдейда.<br />

С.Кебеевтш де аудармашылык кызмеп осы непзде туды.<br />

Кдрапайым ауыл MyraniMi казак ауылындагы надандык пен<br />

тонмойын мжез-кулыкты сынау, шенеу, эшкерелеу максатында<br />

Крылов мысалдарына кол соэды, соларды аударды.<br />

С.Кебеевтщ Крылов мысалдарын аударуы накгылы 6ip жагдайта<br />

байланысты кажетпктен туады. Ол ен алгаш рет окып жаткан<br />

балалардын устше мектеп уйше арык козы, лактарын экеп каматан<br />

Ыбырай байга ызаланып, Крыловтын “ Колбака мен юпитер” атты<br />

мысалын аударады.<br />

“Бугш мен оларга ещй еленмен аударылган “Келбаканы” окып<br />

бердш, — дейш жазушы. — Бул тындаушыларыма катты унады.<br />

Тагы-тагы окышы деп, ею-уш рет окытты. 9pi куле, dpi ойлана<br />

тындап отыртан Оспан агай:<br />

— Сонгы 6ip шумаган кайта окышы, — деш.<br />

Мен кайта окып шьпстым... Ол менш аударуымда:<br />

Болады 6ip езше берсе Алла,<br />

Жамандык тшегеш бетен жанта.<br />

IUipidHHiH бес тиындык hui ашымас,<br />

03i аман, дуниет ерт алса да, —<br />

делшген еш.<br />

— Бул — 6i30iH Ыбекен гой, — дед1 Оспаннын Kimi iHici Хасен.<br />

Онын Ыбекен деп отырганы Ыбырай бай еш.<br />

—Дэл e3i,— деш тагы 6ip жшт.<br />

Оспан агай “Келбаканы” KeniipTin алды. Осы елен кеп узамайак<br />

ауылдан-ауылга тепе тарап, “окытушынын Ыбекене шыгарган<br />

елеш екен” деген хабар жайылып кетп”5.<br />

Крыловтын бул мысалында элш бшмей, колдан келмеске<br />

умтылатын жэне эрекетс1зийпне 6ipeyAi юнэл1 санайтын тогышар<br />

адамдар сыналады. Батпакты жерш тастап, тау басына шыгып<br />

кеткен кел бака Кудайдан топан су агызуын тыейд(. Тшепн<br />

кабылдай коймады деп Юпитерге Tin типзеш. Акын мысалды<br />

дуниен! ерт алса да, шаруасы болмай, ез жагдайын кездейп'н<br />

жандарды сынауга курган. Спандиярды аударуга итермелеген<br />

5Сонда, 220-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ. XXРАСЫРДЬЩБАСKE3I (1900-1917) 490<br />

де мысалдын осы идеясы. Ыбырай бай малы аман болса, баска<br />

д у н и е т ерт алса да кынбайтындардын тобынан екена аудармада<br />

анык таныл ады. Аударманын:<br />

ЦПркшнщ бес тиынаык imi ашымас,<br />

031 аман, дуниет ерт алса да, —<br />

деп аякталуы да, карапайым момын шаруа Оспаннын еленнщ<br />

сонда шумадан кайталап окытуы да, тындаушылардын “бул —<br />

6i3miH Ыбекен (Ыбырай бай)” деп тани KeTyi де осыны дэлелдейш.<br />

“Жаэда болыстын сайлауы болып, Ыбырай бай кулардын<br />

айдауымен болыстыкка таласып, кеп шыгынданды. Б1рак сайлауда<br />

бурынш болыс кайта сайланды да, Ыбырай етпей калды. Осы<br />

уакигаларга байланысты мен Крыловтын “Иттщ достыгы” ,<br />

“Кара булт” деген мысалдарын аудардым. Бул мысалдар байболыстардын<br />

намысына тил, м е т бурынгыдан да жаман кудалай<br />

бастады. Менщ устамнен арыздар да жаудырылып жатты”6, — дейш<br />

С.Кебеев.<br />

“Улгш тэрж1мага” барлыгы 44 мысал мен Спандиярдын 03i<br />

жазган “Мекен” атты 6 ip елеш юрген. Бул мысалдардын 37-ci<br />

Крыловтан аударылган. Кдлгандары сол кездеп оку куралдарынын<br />

кебшде кездесетш кеп авторга ортак сюжетке курылган мысалдар.<br />

Олардьщ шпнен С.Кебеев “ © T ip iia n i” атты мысалды Л.Толстойдан,<br />

“Сандугаш пен шымшыкгы” И.Хемницерден (Ушинскийдщ<br />

“Детский мир и хрестоматия” атты ютабынан алып пайдаланган)<br />

алып еленмен аударган, “Асыл шеп” атты мысал Ыбырай<br />

Алтынсарин хрестоматиясында кара сез турщде кездесеш. Оны<br />

С.Кебеев еленмен жазган.<br />

С.Кебеевтщ аудармалары — непзшен еркш аудармалар. Дэлмедэл<br />

аударма жасау максатын Спандияр да алдына койган емес.<br />

Ол кеп жерде Крылов мысалдарынын сюжетш езшше кайталап,<br />

еркш а^тып шыгады, ез окушыларына казак угымына сай етш<br />

жетизеда. Сондыктан С.Кебеев аудармаларынын идеялыккеркемдж<br />

кундылыгы туп-нускага каншалыкты дэл келетшкелмейтшдшнде<br />

емес, ез кезшдеп ем1рдщ талаптарына калай<br />

жауап бере алтандыгымен багаланады.<br />

BipaK булан Кебеев аудармалары тупнускадан алыстап кеткен,<br />

оны бурмалаган аудармалар деп ойлауга болмайды. Аудармашы<br />

кеп жерде шыгарманын идеясын, моралш сактай отырады, 6ipaK<br />

окушысынын бш м , тусшж дэрежесше карай карапайым, еркш<br />

айтады.<br />

С.Кебеевтщ Крылов мысалдарын агартушылык максатка<br />

‘ Сонда, 221-6.

491 СПАНДИЯР КВБЕЕВ (1878- 1956)<br />

пайдаланбак болтан ниетш кез-келген мысалды оки отьфып<br />

байкаута бол ад ы. Автор e3i баяндап айтып отырган мысалдан,<br />

хикаядан тибрат алуды усынады. Tirrri онын ез аудармаларын<br />

“Улгип тэрзома” (Улгип аударма) деп атауы да тегш емес. Автор ез<br />

аудармаларын MiHci3, тамаша аударма деп санамайды, керюнше,<br />

оларда халык улп аларлык, тибрат етерлж улгш сездер бар дегенге<br />

нускайды.<br />

С.Квбеев Крыловтын эр такырыпка жазган эр Typni<br />

мысалдарын аударган. “Карта мен тулю”, “Маймыл мен<br />

кезишрнс” , “ Э теш пен меруерт тас” т.б. мысалдарда жалпы<br />

адамдык касиетке дак салушылар, олардын ку ндегш тк, сарандык,<br />

eTipiraninix, макганшакгык, еюжуздшк, акымактык, эгоистж<br />

кылыктары эшкере болса, “Уш катынды 6ip Kici”, “Пэлеге<br />

ушыраган кара шекпен” атты турмыстык сатираньщ ynrinepi де<br />

аударылган. “Кара булт” атты мысал кунделйсп ем1рдщ кажетп<br />

жагына арналган публицистикалык памфлет сиякты. “ Е ю тебет”<br />

(“Собачья дружба”) тарихи такырыпка жазылган. “Шепртке<br />

мен кумырсканы” аударып, ол бос журген ецбеказдерге карсы<br />

жумсаган.<br />

Крылов шытармаларьшын демократтык багыты, непзшен,<br />

С.Кебеев шытармаларьшда сакталып отырады. Бул да<br />

аудармашынын демократтык кезкарасынын калыптасуына белгш<br />

дэрежеде эсер етпей койтан жок. “Койлар” мен “каскырлардын”,<br />

элдшер мен элс1здердш, момындар мен жемкорлардын<br />

арасындагы, корыта айтканда, халык пен езушшердщ арасындагы<br />

куресте, элеуметпк тартыста, Крылов сиякты, аудармашы да халык<br />

жагында турады. Сондыкган да ол каскырларга, ку тулюлерге<br />

халык ойын, халык ce3iH айтады.<br />

С.Кебеевтщ Teyip аудармалары тек ез кезше гана емес, бупнп<br />

казак окушыларына да кызмет ете алады. Оган осы ютапты оки<br />

отырып, окушынын кез1 эбден жетед1.<br />

Алайда Кебеевтщ б1рсыпыра аудармаларында орыс акынынын<br />

ойын поэтикалык жагынан б1рсыпыра темен, карадурсш беретш<br />

жерлер1 де ушырайды. Оларда тупнусканьщ керкемшк касиеп<br />

мен тщшк ерекшел1п сакталынбайды. Аудармашы тупнусканын<br />

еленшк формасын да сакгамай, бэрш он 6ip буынды кара елен<br />

уйкасымен аударган.<br />

“Ynriiii тэрж1мэдан” кейш Кебеевтщ “YnrLni бала” атты оку<br />

куралы басылады. Оган ез1 аударган мысалдардан Крыловтын<br />

14 мысалын юрпзген. Олардан баска Л.Толстойдьщ “Азбука”<br />

атты ютабынан, К.Ушинскийдщ ютаптарынан кыска-кыска<br />

эипмелерш аударып пайдаланган.<br />

“Yfliiii бала” оку ютабын курастыруда С.Кебеевтщ<br />

Ушинскийдщ “Родное слово” ютабынын жобасын басшьитыкка

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 492<br />

алганы байкалады. Tiirri кейб1р материаддарды сол шыгармаларга<br />

карал отырып, Спандияр езшше жазган. Мектеп, уй, жанжануарлар<br />

жайындагы кыска хабарлар осыны ацгартады.<br />

“Ynruii баладагы” “Мектепке шакыру” деген елен Ушинскийдщ<br />

“Приглашение в школу” деген елешнщ эсер1мен жазылган.<br />

Мысал улпсшдеп шагын энпмелердщ кебхн Спандияр<br />

Л.Толстой (“ Кумырска мен кегерипн”, “Ат пен есек”, “Атасы<br />

мен HeMepeci” , “Коян мен келбакалар”, “Ею жолдас” , т.б.) мен<br />

Ушинский (“ Ею сока” , “Тулю мен теке” , “Сауыскан мен карга”<br />

т.б.) ютаптарынан ал тан. Бул шыгармаларда педагог-жазушы<br />

балалар ymiH тэрбиелж мэш бар мэселелерд1 кетередк “ Кумырска<br />

мен кегершшде” киын жагдайда екеушщ 6ipiHe-6ipiHiH<br />

кемектесуш айта отырып, адамды адамга жаксылык жасауга<br />

ундесе, “Ат пен есекте” жуп ауыр есекке кемектеспей, акырында<br />

аттьщ e3i бейнет кергенiH сьшайды. “Сауыскан мен каргада”<br />

мылжындыкты шенесе, “ Ею сокада” енбеккорлыкты мадактайды.<br />

“Yrnini бал ада” С.Кебеевтщ езшш б1рсыпыра тел шыгармалары<br />

да бар. Олары — элеуметпк теназдйсп, зорлыкты, устем тап<br />

адамдарьшьщ катыгеадптн эшкерелейтш, жепм-жес1рд1 аяуга<br />

ундейтш елендер мен энпмелер.<br />

“Женмищ елеш” атты шыгармасында автор жастай жепм<br />

калган баланын аянышты тагдырын суреттей отырып, жалпы<br />

халыктьщ азаттыгы идеясын козгайды.<br />

Шеддесен, сусын болар келдер кайла?<br />

Карын ашса, тамак болар жерлер кайда?<br />

Кднгырып, жудеп-жадап жургетнде,<br />

Сипайтын мандайыннан ерлер кайда?7<br />

Жепмнщ тагдыры туралы ойдыц халык тагдырына ауысуы осы<br />

шумактан анык кершед1.<br />

“Жет1м” елещнде шаршап, жаураган жепмд1 уйше экелт,<br />

тамактандырып, жылы тесекке жаткызган кемшрдщ 1згишс бейнес1<br />

жасалады.<br />

Спандиярдын бул такырыптагы шыгармаларында кал ын букара<br />

екш MempiMi мол, ыстык журекп, кен пейш адамдар болып<br />

суреттелед!. “Жарлы мен бай” атты энпмеде 6ip жарлы кайыр сурап<br />

кетпеген сон бай оны таспен урады. Кедей тасты алады да, “ ceHi<br />

уратын кун туганша сактаймын”, — деШй. EipaK кейш кедейленген<br />

байды урмайды, аяйды. “ Кайыршы” елешнде кайыршы шал елден<br />

жи наганы н гарып-гаарлерге улеспреда.<br />

“Улпл1 бала” к1табынын манызы онын алгашкы оку<br />

7Сонда, 78-6.

493 СПАНДИЯР КеБЕЕВ (1878-1956)<br />

кггаптарынын 6ipi екендшнде гана емес, ондаш шыгармалар<br />

Спандиярдын жазушы ретшдеп демократтык, агартушылык<br />

кезкарасыньщ толыса тускендтнщ айгагы Tapiani.<br />

Спандиярдын жазушылык мурасында елеул! орын алатын<br />

шыгармасы — “ Кдлын мал” романы. Роман казак эдебиеп<br />

тарихындагы кара сезбен жазылган алгашкы келемш<br />

шыгармалардын 6ipi.<br />

Роман такьфыбы — эйел тениздт мен жастардын бас<br />

бостандыгы мэселеа. Такырыпты тандау жэне жазу себептер1<br />

жайлы жазушынын 03i былай дейд1:<br />

“ Романды жазуга тагы 6ip ен басты себеп болтан нэрсе — казак<br />

эйелшщ кас жауы, казак эйедцерш тещйздисге, корлык-зорлыкта<br />

тутып, малга тенеген феодалдык салтка карсы курес журпзу<br />

максаты еда. Демек, роман аркылы феодалдык mipiK салтты<br />

эшкерелеу, калын халык букарасын одан безд^ру, эйелдерд1 азаттык<br />

курес ке шакыру едГ’8.<br />

X X гасырдын бас кезшдеп халыкты отаршылдыктан азат ету,<br />

тецшк ушш элеуметпк курес кезшде казак эйелдершщ тагдыры<br />

айрыкша кезге тусп. Кдлын мал, кеп эйел алушылык, эменгерлгк<br />

салттары ecicipin, оган карсылык та молая бастап efli. Тею не бара<br />

алмаган, эйел устше токалдыкка малга сатылган кыз гана емес,<br />

онын тшектестер! — анасы да, женгеа де, ciHnici де, кыздын суйген<br />

ж1пт! де, жаны ашыр агайыны да, туган-туысканы да кыз мунына<br />

косыла дауыс кетерда. Ол кездеп элеуметгйс тенс1зд1к мэселесш<br />

энпме еткенде, ен алдымен эйел мэселеы сез болатын ce6e6i де<br />

осында.<br />

Мэселенш демократтык тургыдан койылып, тиянакты шеш1м<br />

табуымен жэне шыгарманын казак эдебиетшде бурын таныла<br />

коймаган таза прозалык роман туршде жазылуымен “Калын мал”<br />

ез заманындагы баска шыгармалардан окшау тур ад ы. Жазушы онда<br />

эйел теназдпт мэселесш белек сез етпей, оны T e m e p ic алдындагы<br />

казак ауылы eMipiHiH шындыгымен тыгыз байланыста алалы.<br />

Ecici ауыл дегенмен, Tenxepic алдындагы казак ауылы да дамудан<br />

тыс, токырап калган дуние емес, аздап болса да жаналанып, Lnrepi<br />

дамып келе жаткан ел efli. “Калын мал” — сол ecici ауыл тарихынын<br />

6ip KepiHici.<br />

190S жылгы буржуазияльпс-демократиялык TeHKepic езшген<br />

улттардын оянуына, улт аймактарында когамдык oft-niKipfliH<br />

жандануына улкен себепкер болтаны мэл1м. Элеуметпк eMipfleri<br />

осындай езгер1стер леб1 казак ауылында да сезитд). EcKuiitcriH катал<br />

тэрпбше, феодалдык эдет-салтка карсы бой кетеру белен алды.<br />

“ Елден шыккалы жиырма шакты кун больпт калды, — дейд|'<br />

' Сонда, 246-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917) 494<br />

“Кдлын мал” романынын 6ip Keftiracepi Байгазы би. — Бас ауылнай<br />

жагына барып, съезд курып келем1з. Халык арасында 6ip-6ipiHe<br />

ауыскан-тушскендер1 бар, токты-торымдай жанжалдары бар<br />

екен, сондайларды 6iiip in келем1з. Езде дау-жанжал мундай кеп<br />

бол ар ма! Ел де бузылып бггкен гой, acipece xecip дауы-ак кеп<br />

екен. Куйеуш менсжбеген кыз, байынан айрылган келхншек...<br />

кейб1реулер кудасынан айрылмакшы... Курекеннщ (Курымбай<br />

биш айтады — ред.) пы ш аш май устшде, калтасы да толган<br />

шыгар...”9.<br />

Бул — сол заманнын шындыгы еш. Дэу1р лебш сезшш,<br />

“бостандык”, “азаттык” деген сездер кулагына ш н е бастаган<br />

халык арасында осындай аласапыран гстердщ туа бастауы да занды.<br />

Кедей байдан неше жыл ала алмай журген акысын даулайды<br />

(Байгазынын “халык арасында 6ip-6ipiHe ауыскан-туй1скендер1<br />

бар, токты-торымдай жанжалдары бар екен” деп майдалап<br />

отырганы осы), жастай малга сатылып, шалга тиген кыз ез басына<br />

азаттык алуга умтылады, т.б.<br />

“Калын мал” роман ында казак эйелшщ тешпздгпмен 6ipre есю<br />

патриархалдык эдет-гурып сыналады, казак ауылындагы таптык<br />

жйсгелушшк пен байлардын калын букарага жасап отырган<br />

озбырлыгы суретгелеш.<br />

Жазушынын багыты айкын. Ол феодалдык салт-шырмаудан<br />

босатып, эйедщ суйгенше косуды, калын малды жоюды усынады.<br />

Екшшщен, байлардын зорлыгына карсы кедейлердщ бой кетеру1н<br />

макулдайды. Бул — романда BipKe, Элкен, Жун1стердгн ic-apeKeri<br />

аркылы кершеш.<br />

Жазушы TOHKepicTeH бурынгы кедейлер eMipiHe улкен<br />

аянышпен карайды. Турлыгул байдын Медеу руына жасаган<br />

зорлыгын суретгей келш, “Эй, бишара кедей-ай! Саган да атар<br />

тан, шыгар кун бар ма екен!”10 — дейш.<br />

Романнын непзп идеясын автор характерлер аркылы ашуга<br />

тырысады. Олар кезкарасы, ic-apeKeii жагынан ею турл1. Eip<br />

жагында Гайша, Кожаш жэне олардын жактастары болса, екшпй<br />

жагында Итбай, Турлыгул мен олардын т1пектестер1 кершеда.<br />

Роман осы ею кезкарастын тартысына курылган. Tinri Кожаш<br />

пен Гайша арасындагы суйгспеншшк, махаббат жайы да осы<br />

элеуметпк курес идеясына багындырылады.<br />

Романнын басты KeftinKepi — Еайша. Шыгарманын непзп<br />

туйпи - казак эйелшщ теназдш мен оны юрштарлыкка душар<br />

еткен калынмал — осы Еайша eMipiHe байланысты.<br />

Еайша — сол кеэдеп казак эдебиетшдеп жана бейне. Ол<br />

калынмал га сатылып, экесшщ ерюмен суймеген адамына бармауга<br />

9 Сонда, 97-6.<br />

"Сонда, 118-6.

495 СПАНДИЯР КВБЕЕВ ( 1878 - 1956)<br />

беюнеда, ез бостандыш уш1н куреске шыгады, езш е тен, ад ал жар<br />

1здсйд1. Турлыгул уйше барып мал экелш, байдан керген сыйсыяпатын<br />

айтып жетюзе алмай отырган Итбайга ез наразылышн<br />

вленмен ест1ртед1.<br />

Эй, ага шыныкменен шалга 6epin,<br />

Гайшанын тент таппай, малга 6epin.<br />

Жиылган агайынга отырганын<br />

Bipeynin бак-дэулегш кыэык xepin.<br />

Мен сорлы «ci-уш куннсн отка тускен,<br />

Отырган ажал жетпей калуга елт.<br />

Журепм, басым дал боп, irniM куй!п,<br />

Кайшлы, уайымды, ш атты к. сент.<br />

Кор болу киын емес екендопн<br />

TyciHin, eciMe алдым бупн бшш.<br />

...F айшанын узак жатыр жылар куш,<br />

Халыктын б р калай деп сынар куш.<br />

Ескермей em6ip нэрсе журуин ешм,<br />

Бар ма екен каырет-капа шыгар куш!<br />

Fайшанын теш кайда, ел! кайда?<br />

Кешеп уайымсыэ куга кайда?<br />

Калка мды суйгенше берем дейпн,<br />

Экенщ жаны ашырлык св31 кайда?<br />

Квз жасыма, рендшме каламысын?<br />

Баланды от пен суга саламысыц?<br />

Болмаса, жанын, ашып, жалгызынды<br />

Айырып жау колынан аламысын?"<br />

Гайшанын экесше айткан бул елещнен басына ic туст, не<br />

icTepiH бтмей дал болган шерл! адамнын ауыр icypciHici сезтещ.<br />

взеп вртент, KacipeT пен екакке туншыккан кыз ун1 экеге<br />

тек жалбарыну емес, оган айып арткандай естшеш. Райша осы<br />

елешмен феодалдык ecici салт-санага, эдет-гурып занына каргыс<br />

айтады.<br />

Ырак малдан баска ceHepi де, cyfteHepi де жок Итбай Райша<br />

мунын тусше алмайды, жанына жара тускен кызына м еш рш<br />

кврсетпейщ, осыпан барып Райша бас бостандыгын ш е у д щ баска<br />

жолын карастырады. 0зже тен, басына азаттык берер ер ^здеген<br />

Райша Кожашпен кездест, кашып кетеш.<br />

Жазушы Гайшаны “суду, ай десе ауызы, кун десе кез1 бар,<br />

киген ки1мшде 6ip KipmiK жок, бармакгары майыскан, тал бойы<br />

шыбыкгай” деп суреттейш.<br />

" Сонда, 108-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 496<br />

Кожаш жэне онын жолдастары Жушс, Элкен, BipKenep—Гайша<br />

бейнесш толыктыра тусетш, бас бостандыгын ансаган жастар.<br />

Кожаш - кедей таптын ек ш . Райшанын тенше косыла алмауы<br />

сиякты, Кожаштын да 03i тендес кызды айттыра алмастай ce6e6i<br />

бар еда. Онын калын 6epin, кыз айтгырарлыктай шамасы жок.<br />

Калын мал Райшаны гана жылатып коймайды, Кожаштын да<br />

колын байлайлы.<br />

Кожаш - орта бойлы, талдырмаш, сабыр иеа, суду караторы,<br />

6ip С0зд1, уэдеден таймайтын ж тт. Замандастары сол мшезшен<br />

оны жаксы Kepymi еда. Кожаш бурын да Итбайдакше б1рнеше рет<br />

кел in конып, •Райшанын сулулыгынан MiH таба алмай, сыртынан<br />

гашык болып журген ж тттш 6ipi еда. Гайшаны айттырайын десе,<br />

Итбайдьщ бермейтшше K03i жетш, колдын кыскалыгына кшэ<br />

койып, кеншне демеу бергендей болып, сол ауыл га келпштеп<br />

журетш” 12, — деп жазады жазушы.<br />

Турлыгулдын Гайшанын айтгыруы мен Итбайдын калын мал<br />

алып, кызын узатуга даярлануы, кыздьщ бул icKe наразылыгы<br />

Кожаш эрекетш жеделдете туседа. Ол Гайшамен кешл косып, оны<br />

алып кашады. Бул icTe оган жолдастары комектеседь<br />

Жуню, BipKe, Элкендер - Турлыгул, Байгазылардын Ti3eci<br />

талай баткан кедей ауылдын бас кетерер жастары. Турлыгул мен<br />

олардын арасындагы тартыс аркылы жазушы казак ауылындагы<br />

таптык жисп, олардын шиелешсе бастаганын корсетеда. Кедей<br />

ауылдын жнтттер1 ездерш жазыксыз жэб1рлеушшерге карсы<br />

стихиялык турде болса да, бой котерш, карсы тура бастайды. Олар<br />

Кеншалгынды даулап, ауылына келген би-болыстарды жанжал<br />

шыгарып, тус1рмей ж1беруге дайындалады, урыншак, тентек бай<br />

баласы Шалканды сабайды, т.б.<br />

Турлыгулдын Тайшаны айттыруы мен Кожаштын кызды<br />

алып кашуы туралы ойы — тек Жушс, Элкен, Б1ркелер гана емес,<br />

Турлыгул Ti3eci баткан коп адамнын ecici жарасынын аузын ашады.<br />

Олар ел болып Тайшаны Кожашпен кашырып ж1беруге, сейтш<br />

Турлыгулдан кек алуга бекщй.<br />

Сергазы Гайшаны Турлыгулга беруге ашык карсы бола алмаса<br />

да, ‘Тайша жас, Турлыгул алпыста ма, элде одан да артык па,<br />

аппак шал га барып бишара капай адам болады? Бишарада кунэ<br />

жок, кайтеiH байгус, капай зарламасын? Обал!.. Обал!.. Алгашкы<br />

кезде, осынын обал-сауабына юргскендей болып ем, ешп ретт<br />

келсе кутылуына себепкер бодсам” деп ойлайды. Кейш Сергазы<br />

вз басына келетш ауыртпалыкка карамастан, Кожаштын Тайшаны<br />

алып кашуына кемектеседа.<br />

Кож аш ты н Тайшаны алып кашуы, Турлыгулдын ж енш у! всю<br />

11Сонда, 106-107-6.

497 СПАНДИЯР КвБЕЕВ (1878- 1956)<br />

казак ауылынын суйепне cinin, 6epiK орын тепкен эдет-гурып<br />

занына бершген капы соккы еда.<br />

Жаналыкты сезше бастаган елде ескшктщ калдыктарына куигп<br />

карсылык керсетшп жаткан жагдайда байларга карсы бой кетеру,<br />

кыздын калын мал телеген куйеуше бармай, ез теши табуы,<br />

жастардын сол жеирлерш алып кашуы — революция алдындагы<br />

казак ауылында жш кездескен жэйттер.<br />

Унамсыз кейшкерлердщ шпнен ерекше дараланып суреттелетш<br />

тип —Гайшанын aKeci Итбай. Шала молдалыгы бар, 6ipaK онымен<br />

берекел! мал тауып кермеген б р адамнын есш-дерп — баю, мал<br />

жию. Ол Турлыгрдай бай болуды армандайды. Дуниеконыз,<br />

малкумар адам баю жолындагы кедергшщ бэрше де езшщ epecis<br />

эрекепмен карсылык керсетт, Гайша аркылы дэулет жинап<br />

калуды кездейдь Турльпр байдын бэйбшесшщ елу1 мен онын<br />

Гайшага сез салуы Итбайдъш тэшрден сурап ала алмай отырган<br />

Tineri efli. Сондыктан да ол Турлыгул кудалыкка Kici ж1бергенде<br />

катты куанады.<br />

“Бул Турлыгул байта б1здщ Гайшажанды айттыра келген шыгар,<br />

казыны бузбай сал, - дейд1 Итбай эйел1 Аксулуга.<br />

Итбайды мшезаеуде кернекп рел аткарып турган осы 6ip деталь<br />

онын жомарттыгын ангартпайды. 9ftreyip конактардын кешлш<br />

тауып, олардан кудалык туралы жылы сез ecTin калуга асыгады ол.<br />

“Егер Гайшажанды айттыра келген болса, он кулынпы бие<br />

сурасам ба екен, болмаса таза мын тенге акша сурасам ба екен. Кой,<br />

акшадан да он купынды бие дурыс бол ар, бес-алты жылда, Край<br />

буйырса, жузге тарта жылкы болмай ма? Жазгы кызыгынын eai<br />

кандай, уй сыртына узын желШ курып, крындарды шынгыртып<br />

байлап жаткан кандай?.. Край тшекп берсе, муратка жетсем”13.<br />

Малдан баска Kepepi де, арманы да жок сасык байлыкка кумар<br />

Итбай кызын сатып баюды осылай киялдайды. “Осы калкам<br />

ержетш, бай жерге 6epin, кеп мал ал сам” деген онын eMip бойгы<br />

тшеп eai. Сондыктан Турлыгрга Еайшаны беруге тез кел1сеш.<br />

“Еайшажанга сен in жанын ашыганда, менщ жаным ашымай ма?<br />

Бара бейб1ше болатын орын емес пе? Арманын не? “Гайшажанды<br />

жылатып койган сен итсщ гой! Ennirapi жылаганын маган<br />

еспртпе!<br />

“Сен Гайшажанды шалга бердш деп жаратпаган больш журсщау!<br />

Ит болмасан, край сонша мал, сондай дуние берген KiciHi адам<br />

кемгте ме екен! Ен дуниеге бара кумп ете тусетш Гайшам бакытты<br />

емес пе? Турлыгулдын ел десен ел1 бар, мал десен малы, бак десен<br />

багы бар. Сол ел, бак, мал Гайшанш емес пе?”14.<br />

Б р — Итбайдын эйел1не ренж!П айтатын сездер!. Бран оны н<br />

13Сонда, 152-6.<br />

14Сонда, 128-129-66.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917) 498<br />

ой-nixipi анык кершедо.<br />

Итбай бейнесш жасауда жазушы юморды шебер пайдаланады.<br />

Ол Итбайдын Tepic мшез, огаш кылыктарын унем1 келекелеп,<br />

сынап отырады.<br />

Жазушынын суретгеушде Итбай тек малкумар, дуниеконыз<br />

адам рана емес, данккумар, дадаой, макганшак адам. Онда ез<br />

шаруасына пысыктык, укыптылык, тэкаппаршылык, менмешик<br />

мшез бар. Байи калган кунде Итбай сарандырымен рана емес,<br />

жалпы адамгершиппнщ темендепмен аты шыккан катыгез<br />

казак байларынын кай-кайсынан болса да кем тусе коймас еда.<br />

Онын. ойлауынша, байлык болса, калран дуние 63i курала бередь<br />

Данк, атак, абырой, бедел, тары баскалары Итбай ушш - байлык<br />

тешрегшдеп консыдуниелер.<br />

Турлыгул уйше барып келгеннен кейш Итбай эщтмеа унем1 сол<br />

уйдщ байлыры, курмет! жайында болады. Жолшыбай калтасьгна<br />

колын салып, бай берген акшаны кайта-кайта сипайды. Жаадыгуш<br />

сауатын биелерш санайды. “Сен ит кымызды эрюмге 6ip куйып,<br />

шалпуыштап, астын берекесш алатынсын. Енш калыпты<br />

бэй бш енш салтымен бран былай асты берекелешпрш уста”, -<br />

деп эйелше урсып кояды. Бурын мал мен акша корме ген адамнын<br />

байлыкка мае болуын жазушы осы эпизодтарда реалиепкпен<br />

суреттеген.<br />

F айшаны узатарда Итбай жасау алу ymiH калага барады. Кеп<br />

дукеннш ортасында турып:<br />

— Ею жуз елу сомнын саудасын 1'стейм1н, кайсын маталарынды ;<br />

арзан 6epeciHflep, — деп айрай салады. Сауда жасап болган сон<br />

дукенппге:<br />

— Ещц, бай, шыньщды айтшы. 0зщ ее бiлгeлi мендей тугае ею<br />

жуз елу сомнын саудасын icrereH Kici бар ма?15- деп сурайды.<br />

Бул айтылрандар Итбайдын шебер жасалган реалисш бейне<br />

екенш керсетед]'.<br />

Романдары унамсыз кейшкердщ 6ipi — Турлыгул. Жазушынын<br />

суретгеушде ол — “узын бойлы, мес карын, туксиген калын<br />

кабакты, кеп сейлемейтш, жалпак мурын, карсы келген адам<br />

каймыккандай, елге зэб1'рл1', кершшерше мазан, катал мшезда<br />

адам”. Сырткы бейнес!* осындай Турлыгрдын iuii де - толран<br />

арамдык пен надандык. Ол — “шынжыр балак, шубар тес” атанран<br />

ecKi ауылдын байы. Турлыгул жалпы адамшылык касиеттер1мен,<br />

жаксы кылыктарымен емес, елдi езшщ байлыгымен сатып алгысы<br />

келед!. Байлык — ол ушш жаксы, беделю болудын кепщ. Турлыгул<br />

езшен гepi малына кеб1'рек сенедк “Маган бермегенде, малга<br />

беред/ гой”, — дейд! ол Еайша жайын алгаш сез еткенде.<br />

|5Сонда, 131-6.

499 СПАНДИЯР КВБЕЕВ (1878- 1956)<br />

Осындай малга гана суйенген сасык бай Турлыгул — сез!маз,<br />

топас, кара журек адам. Жасынын жеттстен асып кеткетне<br />

карамастан, ол малга сатып жас кыз алады. Гайшанын жасына,<br />

обалына карамайды.<br />

“ Мунын ез кунш езше кеп кылайын —деп ойлайды Гайшанын<br />

кенбейлиш б 1лген бай. — Эл1 де болса 6ip жел, он кун байкап,<br />

егер бул кылыгын коймаса, осы малдын аркасында тагы 6ip катын<br />

алайын. Сейлп муны кун есебшде жумсайын”16.<br />

Бул узшд1 кеп катын алуды жактайтын надан байдын туйак-<br />

TyciHiriH айкын керсетед!. Турлыгулдар ез кезшде мундай кукыгын<br />

шеказ пайдаланды. Олар, 6ipiHiuiaeH, патрихалдык-феодалдык<br />

когамнын салт-санасы мен эдет-гурпына, еюншщен, патша уюмел<br />

мен онын чиновниктерше суйендк Бул ею зан да Турлыгулдар<br />

кукыгын шекшз коргады.<br />

Жазушы Турлыгул бейнеа' аркылы сол кездеп казак байларына<br />

тен типлк характер даралайды. Автордын айтуынша, онын<br />

прототиш Кшщумдаш Ыбырай бай. “Tiirri Турлыгулдын Typi-<br />

Tyci, жалпы сырткы minim, мшез-кулкы Юшщумдагы Ыбырай<br />

байдын айнымаган бейнеа деуге болады. Турлыгулды кер де<br />

— Ыбырайды кер. Алайда, романдагы каИармандар жеке 6ip<br />

адамнын гана бейнес! емес, сол уакыттагы eMip шындыгына тэн<br />

кейшкер жиынтыгы деп 6uiyiMi3 керек”17, — дейд) С.Кебеев.<br />

Романда суреттелетш Байгазы, Курымбай деген билер де<br />

Турлыгул мен тамырласып, байланысып жаткан есю ауылдын<br />

эюмдер1. Жазушы олар жайлы: “Бетше жан келмейтш билер”.<br />

“Айтканы келш, атканы тимеген жер жок. EKeyi де елгенше<br />

паракорлар, жемкорлар, Kici етшен басканы арамсынбайтындар”,<br />

1 дейд1.<br />

“Калын малдын” елеут сипаты мен тарихи манызы — онын<br />

казак эдебиетшдеп алгашкы романдардьщ 6ipi болуында жэне<br />

езше шак керкемдж улпде жазылуында.<br />

“ Бул романды жазу маган онай тиген жок, — дейш С.Кебеев<br />

естел1пнде. — Мунын эр турл] себептер1 де бар ед1. BipiHmiaeH,<br />

роман жазылган кезде баспа жузш керген казактын жазба турдеп<br />

керкем эдебиет шыгармалары TinTi аз еда жэне олардьт идеялык<br />

багыттарын былай койып, турлер1н ал сак, ауыз эдебиел acepiHin<br />

шенбер^нен асып шыга алмаган дэрежеде еда. Б1здш солтуспк<br />

аймакта маган Tin уйренер, улп-енеге алар жалгыз-ак казактын<br />

ауыз эдебиел жэне Ыбырайдын елендер! мен балаларга арнап оку<br />

куралына лайыктап жазган новеллары гана ед1 (Абайдык жинагы<br />

колыма кейшрек тусл). Сондыктан да романнын тш1не, стил1не<br />

“ Сонда, 149-6.<br />

17Сонда, 247-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕЛНЩ ТАРИХЫ: XXРАСЫРДЬЩБАСKE3I (1900- 1917) 500<br />

ауыз эдебиетшш acepi тигеншк барлыгы каз1рп окушыга айкын<br />

байкалып отыратын болу керек.<br />

Еюншщен, романнын сюжете, онын курылысы (композициясы),<br />

Keflin-KeciciHuepi жайында кенесетш, nixip алысатын да адам жок<br />

efli. Муны тусшер б!рен-саран адам болса, онын да “кызык екен”<br />

дегеннен баска айтары жок болатын. Маган тек орыс тшщдеп<br />

романдарды окып, соларды улп ете отырып, жазуга тура келш”18.<br />

Казактын улттык ауыз эдебиете дэстуршщ acepi романдаш<br />

кейлкерлердщ мшездемесшен анык байкалады. 9cipece, Гайша<br />

мен Кожаш бейнелерш жасауда жазушы ауыз эдебиетшш<br />

унамды кейшкерлерш dpi супу, dpi энпп, dpi балуан — “сепз<br />

кырлы, 6ip сырлы” етеп суреттеу эдгсш пайдаланады. Олар<br />

айтыс устшде табысады. Итбай бейнесщде “Козы Керпеш<br />

— Баян сулу” жырындагы Кдрабайдын кеп 6enrwepi бар.<br />

Романнын композициялык курылысына да ауыз эдебиетше тэн<br />

энпмешшшктш acepi тиген. Гайшанын мунын экесше еленмен<br />

айтуы, Сергазы уйшдеп той сурете, Гайша мен Кожаштын<br />

кезекпен эн айтуы ауыз эдебиеп ыкпалынан туган. Сонымен<br />

6ipre жасынан Пушкин, Гоголь, Чехов шыгармаларын окып,<br />

оны казакшалап ел ш ш е тараткан жазушыга бул каламгерлердщ<br />

жазу тэсип, гуманистек идеясы эсер етпей койган жок. Ол<br />

кейшкерлерше ат тандауда (Итбай — Собакеевич), олардын icэрекетш<br />

сыншылдык тургыдан суреттеуде Гоголь тэжipибeciнe<br />

жугшген сиякты. Гогольдш саран, ез1мшш кейшкерлершщ<br />

сипаттарын “ Калын малдан” да тануга болады.<br />

Романнын курылысында улкен прозага тэн окигалардын<br />

узшмей жалгасып отыруы, олардын epicreyi мен шиелетс!<br />

дурыс орын тапкан. Ондагы тартыс та заман шындыгына лайык<br />

ойластырылган жэне шыгарма бтм1нде жарасымды тутастык бар.<br />

Sip Караганда, бугшп ipi-ipi романдары бар реалистек эдебиет<br />

ушш “Калын мал” елеул1 кубылыс KepiH6eyi мумкш. BipaK туган<br />

Ke3i мен ол кездеп эдебиет дамуы тургысынан Караганда онын<br />

манызы улкен. Автор шыгарманы окига мен тартыска кура<br />

отырып, дэу1р сырын, онын адамдарын тэп-тэу{р суреттейги.<br />

Окиганын ep6yi, адамдар кейпшш дамуы да орынды бершеш.<br />

Онда желии сюжет, киюласкан композиция бар.<br />

Tin epeKiueniKTepi жагынан да “Калын мал” ез дэу1р1ндеп<br />

эдебиетте кернекте орын алады. Роман Tini 6ipKenici тартымды.<br />

Жазушы езшш Keft6ip замандастары сиякты Tin шубарлауга бармай,<br />

таза улттык телдш карапайым ул riciH пайдаланады. Кейшкерлердод<br />

де езшдок Tuii бар. Турлыгул, Байгазы, Курымбайлар тшнде<br />

заманнын билжтеп адамдарына лайык ектемдок, кулык-сумдык<br />

11Сонда.

501 СПАЦЦИЯР К0БЕЕВ (1878-1956)<br />

танылса, Итбайдьщ усак MiHC3i, дантойлыгы, байлыкка кумарлыты<br />

да тицйк мшездеулерден байкалады. Казактын эдст-салты,<br />

гурып cypeTTepi де жаркын. Жазушы кейшкерш сейлете битуме н<br />

шектелмейщ. Онда табигатты, адам сезймш суреттейтш квршкггер<br />

де б1ркелш эдем1 берштен.<br />

“Ауылдан 6ip шакырымдай жердеп капле каз канкылдап,<br />

шатала шанкылдап, уйрек пырылдап ушып жатыр. Аккудын да<br />

сункылдаган даусы естшеда. Есш бойындаты буталарды паналап<br />

сайратан сандугаштардын даусы кайгылы кеншд1 жубаткандай.<br />

Ертемен жырлатан бозторгайдын дауысы уйкылы-ояу уйде<br />

жаткан шаруаны тербетт ояткандай”19,— деген шагын суретп'н<br />

езшде даланын кещпда шаты, онын адам сез1мше эсер! нанымды<br />

беритген.<br />

Кедей ауылдын кыскы KepiHiciH жазушы былай суреттейдк<br />

“Казактын кар баскан ауылы, пепггщ мойнынан шыккан тупннен<br />

болмаса, кай жерде уй бар, кай жерде уй жок екенш сыртынан<br />

карап бшетш емес. Корадан шытып журген бейсауат мал да<br />

кершбейдь Ауыл сыртында кар теуш жаткан он шакгы арык-турак.<br />

Сырттан ауыл жым-жырт20.<br />

Жазушы табитат суреттерш адамнын кещл куй!мен<br />

байланыстыра керсетуге умтылады. Кыс жещл болып, кар ерте<br />

кетш, 6ip малы екеу болып, шаруанын кещл куйшщ ecyi, мекенше<br />

кайтып кустардын кешлденуз, жаз шыкканына куанып жупрген<br />

бал ал ар, калыннан алтан биелер1 кулындап кещлденген Итбай,<br />

уэдел1 кун! жакындатанына куантан анасы мен Гайша ce3iMкуйлерш<br />

табитаттын кектемп суреттер1мен байланыстыра ашады.<br />

Роман, сонымен катар, казактын эдет-турып тэрпбшен,<br />

казакшылыктын есю ырым-жырымынан, улттык ерекшелж<br />

белгшершен, салт-сана зандарынан мол хабар бередь Адамнын<br />

каза болуы, кыз узату, шшдехана кузету, жастардын ойынсауык<br />

кештерше, кеш салтанатына катысты турып жап-жаксы<br />

суреттелеш.<br />

Бул айтылтандар “Калын мал” — казактын демократтык,<br />

атартушылык эдебиетшщ реалиста дэстурш api карай<br />

жалтастыртан жэне жана жанрмен байыткан туынды болтанын<br />

далелдейдь Романнын тарихи манызын М.Эуезов былай деп<br />

керсеткен еш:<br />

“XX тасырдын бас кезшде Казакстанда квркем проза туа<br />

бастайды. Онын алташкы бастамасы Кебеевтщ “Калын мал”<br />

романы болды. Квркемд1ктур1 жатынан кептеген жетюпеушшктер<br />

бола турса да, бул роман идеялык-прогрессивтж батыты жатынан<br />

” Сонда, 133-6.<br />

“ Сонда, 119-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕПН1Ц ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЬЩ БАС KE3I (1900-1917) 502<br />

сыншыл реализм элементгерш бойына жинакгай бшген шыгарма<br />

болды. Рулык, феодалдык курылысты, эйелдерщ канауды,<br />

казак ауылындаш элеуметпк жауыздыкты — байлар устемдш<br />

мен аткамшерлерш айыптаушылык бул шыгармага ерекше<br />

мэн бере,ш жэне оны ез заманынын елеул1 кубылыстарынын<br />

катарына кояды. Романда ею урпак — эке мен бала 6ipiHe-6ipi<br />

карсы койылган. Жастар жаналыкка умтылады, революциялык<br />

дауылдын таяп келе жатканын сезесщ. Есюшшйкке козгау Tycyi,<br />

патриархалдык ауылдын атам замашы эдет-гурып зандарына<br />

карсы элеуметпк курес журе бастауы бул романда жтттер мен<br />

кыздар бейнелер! аркылы бершген. Олар — кедейлердш eicini,<br />

ездершщ экономикалык жэне жеке бастарынын бостандыгы ушш<br />

куреседi. Романда суреттелетш осы кейткерлер, олардын кещпкуйлер1,<br />

сезс1з, 1905 жылш орыс революциясынын сэулеа еш,<br />

орыс эдебиетшдеп кершген алдынш катарлы когамдык ой-niKip<br />

улт аймакгарындагы жастардьщ санасын оятты”21.<br />

С.Кебеев шыгармашылыгы, непзшен, X X гасырдын бас<br />

кезше жатады. Кенес еюмеп жылдары ол таза окытушылыкпен<br />

шугылданып, керкем шыгарма жазуга келе алган жок. Тек узак<br />

узшстен кейш “Орындалган арман” (1951, 1954) атты мемуарлык<br />

ютап жариялады. Онда жазушы e3i басынан кешкен eMipi непзшде<br />

Казакстанда icKe аскан когамдык езгер1стерш, халыктын пршшйс<br />

куйш, элеуметтйс жагдайларды суреггейд1. Казак ауылындаш окуагарту<br />

iciHi н дамуы жол ы на токталады.<br />

“Орьшдалган арман” — мемуар бол ганда, жазушынын<br />

жай кергендерш тобелеу емес — адам образдарына, эртурл?<br />

характерлерге бай керкем ютап. Оны окып отырганда, ен алдымен,<br />

63iHiH кеп жылдык eMipiH халык кызмепне арнаган, ею дэу1рд1<br />

басынан кеш1рген, талай килы кезецдерден, калтарысы мол<br />

жолдардан етш, казак халкына ад ал кызмет еткен, революциядан<br />

кейш ез енбегшщ жем1сше ие болып, республиканын кернект1<br />

котам кайраткерлергнщ 6ipi дэрежесше кетершген карт педагогжазушынын<br />

бейнес1 кез алдыныздан етеда. Ютапта сол адамнын<br />

есю жэне жана eMipi, курес жолы, кезкарасынын кагтыптасуы<br />

нанымды бейнел1 турде суреттеледа. Айналасында болып жаткан<br />

езгерютерге сынаушы болып сьфтган карап турмай, Кебеев 6ipre<br />

араласып журеда. Сондыктан онын кандай окигага бол сын, ез<br />

кезкарасы, ез катанасы барлыш байкалады. Жазушы ез бейнесш<br />

орталык нысан етш устайды да, есю казак ауылындаш тап<br />

тартысы, байлар мен кедейлер арасындаш кейш баскаша сипат<br />

алган стихиялык сокташсулар, жер дауы, жеар дауы, 1905 жылы<br />

алгашкы орыс революциясынын казактарга acepi, 1916 жылш<br />

21М . Эуезов. 20 томдык шыгармалар жинагы. 19-т., А., 1985,178-6.

503 СПАНДИЯР КВБЕЕВ (1878- 1956)<br />

кетершс, орыс-казак достыгынын ныгаюы жайын кейде кесек<br />

окигалар, кейде усак штрихтар аркылы айкын керсетш отырады<br />

Шыгарманын непзп кейшкер1 ел басындагы ауыртпалыкты<br />

6ipre керед!, колынан келгенш халык муддеа жолына жумсайды.<br />

Кдрангылык пен наданды ктан халкын куткарып, 6iniMHiH<br />

урыгын себуге талаптанган ол бала окытады, елда тэрбиелеуте<br />

кемектесерлйс эдеби шыгармалар жазады. Кейш кенес егаметш<br />

кабылдаган ол осы еиметгщ саясатын насихатгаушылардын<br />

катары нд а болады.<br />

Ютапта Ыбырай Алтынсариннш халыктык кызметш керсетуге<br />

б^рсыпыра кешл белшеш. Автор казак даласында алгаш мектептер<br />

ашкан, сол мекгептердщ 6ipiHe езш окуга орналастырган агартушы<br />

педагогтын Tayip бейнесш жасайды, онымен кездесулерш эсерл1<br />

баяндайды.<br />

“Ыбырай мен1н мандайымнын си пап, бетеме унше карап,<br />

- Окисын ба, балам? — дед1.<br />

- Окимын.<br />

- Окы, балам. Жаксы окы, — деда де менгеруипге карап,—<br />

Ti3iMHeH emipuireH болса, кайта жаз. Кедей балалары да окуы керек.<br />

Мына бал ага кезщнщ кырын сала жургейсщ. Cipa, экеа осы елдщ<br />

мыктыларыиа жакпай, 3a6ip керген адам болуы керек”22,— дедь<br />

Жазушы кейш Ыбырай ел1мш еспгенде теб1ренген кушн, онын<br />

жолын устануга шлей беюнгенш нанымды жазады.<br />

Автор ecKi казак ауылын рухани жагынан жудеткен кдрангылык<br />

пен надандык окигаларын, таптык жпстелушийк пен элдшщ<br />

элшге жасаган зорлыгы жайлы мал^меттерд! жш келт»ред1. “ Кдра<br />

баксынын хикаясы” , “Надандык курбаны” тарауларында жас<br />

кызды азапка салып, калынмалга зорлап сату, карангы халыкгы<br />

алдаган баксы-балгерлердан топастыгы айкын суреттеледа. Дала<br />

билшндеп тогышарлардын Сагила сиякты жас аруды ел1мге душ ар<br />

еткенш аяиышпен жазады.<br />

Кдзак ауылындагы эдшетшдакке мурындык болып отырган<br />

байлардын т и п т бейнеа ретшде Спандияр ездергмен рул ас ауыл<br />

байдары Сауытбай, Сандыбайлардын кедейлерге жасаган зорлыкзомбылыктарын<br />

мысалга келтгредг. Олар ауылдагы игурайлы<br />

мал epiciH, шабындык жерл ер д\, ен акыры балыгы мол келдердг<br />

иемдешп, карапайым халыктын ол жерлерте аяк баспауын тал ап<br />

етед1. Олардын бетгн кайтарып, тауын шагып алу уш ш Кисъгк деген<br />

момын шаруаны соккыга жыгып елтгреда. Спандияр кейш “ Кисык<br />

кеп” детен роман да жазбак болады. “ Зорлык” , “ Муз устшдеп<br />

айкас” тарауларындагы осындай тартыстардын нетчзшде таптык<br />

курес жатканын, олардын 1916 жылгы улт-азаттык кетерипсше<br />

и Сонда, 176-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XXРАСЫРДЫЦБАСКЕ31 (1900-1917) 504<br />

уласканын жазушы тэп-тэу1р суретгейда.<br />

“ Орындалган арманнын” сонга тарауы автордын кенес еюмеп<br />

тусындагы eMipi мен енбегше арналган.<br />

С.Кебеевтщ жазушылык кызметп онын тек агарту майданында<br />

гана емес, сонымен катар казак эдебиетшщ тарихында да елеул!<br />

орьшы бар екеншпн анык керсетеда. Онын агартушылык,<br />

педагогтык жэне жазушылык енбеп, непзшен, e3i eMip сурген<br />

заман талабынан туды, халыктын рухани тшепне жауап берш.

НАРМАНБЕТ ОРМАНБЕТУЛЫ<br />

(I860 -1918)<br />

Абайдын акындык мектебш щ кернекп<br />

еюлдершщ 6ipi — Нарманбет Орманбетулы.<br />

Ол 1860 жылы сол кездеп Каркаралы уезшде,<br />

K33ipri территориялык белшгс бойынша<br />

Караганды облысынын Актогай ауданында,<br />

каз)р вз атымен аталатын Нарманбет<br />

ауылында, Сага жеген жерде туып, 1918<br />

жылы Каркаралы каласында уездж соттын<br />

тврагасы болып журген кезшде кайтыс<br />

болады. Нарманбеттщ теп — алдында<br />

ал калы ел\, аузында дуалы cesi бар, билж<br />

пен шешенджгщ касиеп дарыган тукым.<br />

Абаймен аталас туыстыгы бар. Сол себегт де<br />

Нарманбет взш жастайынан улы акыннын maidpTi санаган.<br />

Жасынан-ак зерделшк таныткан Нарманбетп экес1 ауыл<br />

молдасына 6epin, азтантай сауатын ашады. KeftiHipeK 14 жаска<br />

толган шагында ол Каркаралыта барып, 6ip натай квпесшщ уй1нде<br />

жатып, орысша ею кластык мектептен 6uiiM алады. BipaK мунда 6ip<br />

жылдай тана окытан сон Нарманбет элп мектептен кетуге мэжбур<br />

болады да, будан кейшп уакытта бойында талпынысы бар бала<br />

вз бепмен 1здешп, орысша, мусылманша 6ipa3 6wiM жинайды.<br />

бзге елдер окымыстыларынын, жазушылары мен галымдарынын<br />

енбектерш окиды. Соньщ нэтижесшде табигатынан зерек<br />

туган Нарманбет ел iuiiHe беделд!, бипмд1 азамат атанады.<br />

Парасаттылыгымен, свз жуйесш келюпре бшетш шешеншпмен<br />

квзге туседй Бозбала шагынын взшде-ак онын “Тобыктынын<br />

шепр кез шешен сарысы” деген ат алуы тепн болмаса керек.<br />

Нарманбеттщ тушъпп елещ онын 14 жасында дуниеге келген.<br />

Бул онын Каркаралыоа ногай квпесшщ уйшде жатып окитын кезк<br />

Аталтан алташкы елен де сол квпестщ шолжан кыздарына арнап

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX ГАСЫРДЫН БАС KE3I (1900-1917)___________ 506<br />

шыгарылады.<br />

Ойнайды жогарыда кек ала уйрек,<br />

Сол уйрек ойнаган сон ашыр буйрек.<br />

Армансыз дуниеден втер ед1К,<br />

Кол созып когажайдан алсак суйреп.<br />

Эйтсе де Нарманбет шын мэншдеп акындык жолга кейшрек<br />

мойын бурады. Дэл1рек айтканда, онын влен сезге деген<br />

кулшынысы Абай елендер1мен танысканнан кейшп жерде, X IX<br />

гасырдын сексен1нш1 жылдарынан басталады деуге болады. Будан<br />

былайгы жерде уды Абайдын елеш Нарманбет уш ш гажайып<br />

енер элемше карай багыт-багдар беретш тем1рказыктай нысанага<br />

айналады.<br />

Кенеспк идеология устемдж курып турган туста Нарманбетпн<br />

eciMi “зар заман акындары” катарында багаланып, онын<br />

шыгармалары ryciHiri Tepic, 6epepi аз мэназ дуниелер деп<br />

уагыздалды. Оран себеп — Нарманбет елендершдеп заманнын<br />

ащы шындыгы, патша саясатына деген ашык наразылык.. Тек<br />

еткен гасырдын сонгы жылдары, эдебиет пен енер мэселелер!<br />

бойынша 30-40-шы жылдар кезеш мен 50-mi жылдар басындагы<br />

кабылданган каулыларды жан-жакты зерттеген республикалык<br />

арнайы комиссиянын корытындысында гана, 6ip кездеп ерескел<br />

бурмалаушылыктан зардап шепп, жазыксыз жал алы болгандар<br />

арасында Нарманбетпн де eciMi аталып, онын шыгармашыльпс<br />

мураларына эдш бага беру, оларды халыктын игшпне айналдыру<br />

кажегпп тужырымдалды.<br />

Нарманбетпн шыгармашылык мурасы — керкемдйс денгеМ<br />

жогары, идеялык-такырыптык тынысы кен, езше тэн ерекшелт<br />

мол, кесте-бояуы канык мура. Акыннын б1ркатар елендер1<br />

кезшде жинакталып, баспага даярланды. Ол нуска Казакстан<br />

Республикасынын Орталык гылыми ютапханасынын корында<br />

сактаулы. Сол колжазбанын непзшде б1ршама кыскартылып,<br />

“советпк сузгщен” encbinin, 1939 жылы “Нарманбетпн<br />

елендерГ’ деген атпен акын шыгармаларынын тунгыш жинаш<br />

жарык керш. 1978 жылы Ленинград каласында М.Магауиннщ<br />

курастыруымен шыккан “Поэты Казахстана” атты антологияльпс<br />

жинакта Нарманбетпн б1рнеше елеш орысшага аударылып<br />

басылды. X X гасырдын 90-шы жылдарынан бастап Нарманбетпн<br />

шыгармашылыгы туралы б1рл1-жарым макалалар жарияланып,<br />

зерттеу жумыстары басталды. Шыгармаларынын жинактары<br />

жарык кердк<br />

Нарманбет шыгармаларынын деш — лирикалык елендер.<br />

“Нарманбет — сезаз ipi, талантты акын, ол ез flayipiHiH зор реалист

507 НАРМАНБЕТ ОРМАНБЕТУЛЫ (I860 -1918)<br />

сыншысы,- деп жаады белгш талым, профессор Е.Ысмайылов. —<br />

Мунын творчествосында X IX тасырдын акыры мен X X гасырдын<br />

басындагы казак даласынын саяси-экономикалык жэне элеуметпк<br />

шындыгы, бейнеа айкын кершедь Нарманбет творчествосынын<br />

непзп мотив! ол халыктын когамдык OMipiH айтып, жырлап беру”.<br />

Шындыгында Нарманбет елендер1нде X IX гасырдын екшип<br />

жартысында Абай непзш калаган реалиепк поэзияга тэн керкемшк<br />

сыр-сипаттар аса мол.<br />

Нарманбет поэзиясын Абай дэстур1мен сабактастырып жаткан<br />

непзп арна — ондагы eMip шынлыгын, когамдык кубылыстарды<br />

шынайы api сыншылдыкпен бейнелейтж реалистк тэсш.<br />

Нарманбет жырлары да ез кезшдеп когамдык кайшылыктарды<br />

эшкерелеш, айналасына зиянынан езге жаксылыш жок,<br />

жогарыдагы улыктарына жагымпаз, жандайшап эюмдерд1, болысбилерш<br />

аяусыз сынад^л, халыктын басындагы ауыртпалык бул тын<br />

сейиггуге умтылып, букараны оку мен бипмге шакырлы.<br />

Заман шындыгы Нарманбет поэзиясынын ен басты такырыбы<br />

болды. Акын елендерше тэн сыншылдык пен шьшшылдык та<br />

осы тустан KepiHefli. Б р такырыптагы “Заман”, “АждаНанын<br />

аузында”, “ Кер заман” , "Бул кунде байлар гаяр, билер мекер” ,<br />

“Сарыарка” , “ Сарыарка сайран жер1м-ай”, “ Шал кайгысы” ,<br />

“Сахарага карасак” , “ Казак улы 6i3 турмыз”, “Жасканшак бас”<br />

Tdpiaai кептеген елендершде Нарманбеттщ шындыкты керкем<br />

бейнелеудеп шеберлт молынан танылады. 0cipece сол кездеп<br />

Ресей патшасынын тарапынан казак даласьша журпзшген отарлау<br />

саясаты Нарманбетке катты эсер етп. Казак жерщце орныга<br />

бастаган киын ахуал, шаруа адамынын басына тускен ауыртпалык<br />

акынды катты куйзелтеш. блендершде ол отаршыл патша еюметш<br />

жер жаЬанды жалмаган жалмауызга, айдаЬарга тенейш. Атап<br />

айтканда, ’’АждаЬанын аузында” деп аталатын елешнде акын<br />

былай дейш:<br />

АждаЬанын аузында<br />

Айрылып калдык коныстан.<br />

Бекшп ми зам шыкпай тур<br />

Э л ! 6i3re орыстан.<br />

Казактын жолы тарайып,<br />

Hancinepi карайып —<br />

Эдшетпк азайды<br />

Би, старшын, болыстан.<br />

Мадды Kici би болып,<br />

Милы Kici Ш болып,

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX ГАСЫРДЫН БАС KE3I (1900-1917)___________508<br />

Белгш жаксы жун болып,<br />

Жаннын бэр! тен болып,<br />

Кенбейшз деп тырыскан.<br />

Бул еден 1903 жылы жазылган. X X гасыр басындагы казак<br />

елкеанде орныккан тарихи шындыктын KepiHici осындай<br />

болатын. Мундайды кез1мен керш, журепмен сезше турып, акын<br />

карсыласарга амал таппайды. Халкынын берекесш сактап калудын<br />

жолын 1здейд1. Айналасынан жаксылыктын нышанын кере алмай,<br />

рухани сергелденге туседа.<br />

Бул ой, осы идея Нарманбеттщ “Сарыарка” атты елещнде одан<br />

api жалгасады. Акын онда патша еюметшщ орыс шаруаларын<br />

казак даласына жаппай коныстандырып, жергйпкп халыкты<br />

шурайлы жерлерден аластап, кугынга салганын, елдщ бауыр<br />

баскан ортасынан айрылып жатканын куйзеле жырлай кел in:<br />

Сарыарка, саркыраган суын кайда,<br />

Тунде шык, куншз туман буын кайда?<br />

Найзагай шарт-шурт етш несер куйган<br />

Кек жасыл кемтркосак туыц кайда? — дейш.<br />

Акыннын айтып отырган тарихи ш ы нды ш —Ресей патшасынын<br />

“коныстандыру баскармасы” деп аталатын мекемелершщ озбыр<br />

эрекеттер!, “карашекпендердщ” казак жерше жаппай келу!,<br />

казактардьщ шалгынды жайлауы мен шал кар келдершен айрыла<br />

бастауы болатын. Патша отаршылдарынын бассыздыгынан туып<br />

отырган казактын KacipeTiH Нарманбет кермей, кергенiH ашына<br />

жырламай отыра алмады.<br />

Кдлмады, ей Сарыарка, сенде казак,<br />

Саццал тау, сары елкеш алды мужык-<br />

Колынан келер де жок, енер де жок,<br />

Баласы ба№ус казак калдын мыжып.<br />

бленде сол кездеп букш халыктын басына тенген KaciperriH<br />

кара булты айкын бейнеленген. Бул туста Нарманбет барынша<br />

шыншыл, мейлшше батыл. Кдйгынын туп TepidHiHiH осынау<br />

отарлау саясатында жатканын анык сезше турып, акын ез халкына<br />

былайша ун катады:<br />

Таптадык Сарыарканы неше жуз жыл,<br />

Батыр жок, баласы жок, сонда да тул.<br />

EpiH in, ецбек кылмай, епн с алмай,<br />

Халы юса кала сажан боламыз кул.

509 НАРМАНБЕТ ОРМАНБЕТУЛЫ (I860 - 1918)<br />

Нарманбет осылайша жасырмай, жасканбай ез кезкарасын<br />

ашык бищреда. Ел басындагы ауыр халда суретгегенде, кшанын<br />

6ip ушы казактын езшде жатканын да айта бищ. Нарманбеттщ<br />

тужырымдауынша, ез берекесш 63i ойламаган, шгершеуге<br />

умтылмаган халыкты к тарих ешшсшен алатын тагдыры<br />

да осындай ауыр болмак. Ресей патшасынын отарлауына<br />

душар болып, бодандышнда отыруында белгш-б!р дэрежеде<br />

казактын бойкуйездап мен жалкаулыгынын салкыны жатканын<br />

туспалдайды.<br />

Отарлау саясатынын сур кия табигатын ашуда да Нарманбет<br />

алдына жан салмайды десек кателеспейшз. “Сары елке”, “сандал<br />

тауын” кдйдагы 6ip кангып келген “сары мужыктын” иеленуш<br />

кеюреп каре айырыла турып жырлайды акын.<br />

Бупнп танда тэуелаздйс алып, элемдйс еркениетп елдердш<br />

катарына косылган казак елшщ тарихындаш сонау 6ip KacipeTri<br />

жылдардын ащы шындыгын, “бас кеспек болса да, тш кеспек<br />

жок” дей отырып, айдай элемге паш ете жырлау Нарманбет<br />

сынды кеюреп кереген, елшщ бупнпдей ертешн ансай отырып,<br />

болжамдай алатын азаматтардын гана колынан келсе керек.<br />

Осынау шындыктын бояуы соншалыкты канык api ашы аленде<br />

акыннын шыгармашылыгындауцайы K epiH in отыратын Tin KecTeci,<br />

ой шурайлылыгы айкын.<br />

Нарманбетпн заман шындыгын анык та батыл бейнелеген<br />

шыгармаларынын 6ipi — “Кер заман” елеш. Мунда ел<br />

адамдарынын психологиясы, ауылнай, старшындардын бейнес1,<br />

рыктардын паракорлыгы мейлшше дал кестеленехй.<br />

бленде Абайдын “ Болыс болдым мшеки” атты елещмен нитей<br />

ундеепк сез1лед1. Абай тэр13д1 Нарманбет те сол кездеп адамдардын<br />

Typni психологиялык портреттерш жасайды.<br />

Келш тусп<br />

Тйасен уйге.<br />

Белде кылыш,<br />

Сары туйме.<br />

“Тентектерш<br />

Тез келпр” деп,<br />

Жарлык берд1<br />

Болыс-биге.<br />

Бул — кырык ат айдап, жолындагы елд1 кырып-жойып келе<br />

жаткан улыктын каИарлы кейп). Осылайша дурпрей, ыктыра<br />

келген улыкка курак ушкан ауылнай, болыстар “лэббай, таксыр!”

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XXРАСЫРДЫЦБАСKE3I (1900- 1917)___________510<br />

деп курдай жоргалайды. Улыктын “келсш!” деген каЪарлы sMipiH<br />

естш, не icrepiH бшмей, суыкка тонган торгайдай буршкен, койдай<br />

HipLrrreH жазыксыз шаруалардын Typi мынадай:<br />

Улыкка келш жиылып,<br />

Эруактарга сиынып.<br />

“Здрасти, таксыр” деп,<br />

Бастарьш ш р г ы п , и ш п .<br />

Акыр-аягында 6ipeyoiH арызымен келген каЪарлы р ы к<br />

карапайым халыктан пара алып, карнын кампайтып, жайына<br />

кетеш.<br />

“Нарманбет Абай сиякты (Абайдан кеп уйренген, тура шэюрп<br />

болтан), болыс, би, старшын, приставтарды катты сынаган”,—<br />

деШп Е.Ысмайылов.<br />

Акын сол аркылы когамдагы элеуметпк теназдйсп, адамдар<br />

арасындагы езара кематушшйсп ашып керсетед!. Заманнын суреп<br />

де сол аркылы барынша шыншыл сипатта кершедь<br />

Шындыкты бейнелеудеп Нарманбет елендершш бейнелшш де<br />

ерекше. Мэселен, акын “Замана” атгы елешнде:<br />

Бай озды камал бузган батырдан да,<br />

Акша озды б р заманда акылдан да, —<br />

дейш. Осынау елец жолдарындагы элеуметпк ем1рдщ шындыгы,<br />

когамдык кайшылыктын кесюю айкын да накты. Акын сезаер1н1н<br />

бейнелшж сипаты аса жогары. Акша мен акыл угымдарын бейнел1<br />

турде катар ала отырып, Нарменбет замана келбетш, адамдар<br />

психологиясын кез алдыца экелеш.<br />

1916 жыл. Кдзак жастарын майданнын кара жумысына алу<br />

туралы патшанын эйгип маусым жарлыгы казак даласына KacipeT<br />

ала кедщ. Кдзактан солдат алу дурбелеш басталды. Ел шпнде<br />

наразылык кушейд1. EipaK колдан келер дэрмен жок.<br />

Нарманбеттщ поэзиясына б р eneyni эсер еткен окига болды.<br />

Осы туста жазылган, бастан-аяк кестел1 тшмен тепле ершген<br />

“Сарыарка, сайран жер1м-ай” деп аталатын елеш Нарманбет<br />

шыгармашылыгында айрыкша орын алатын шоктыкты шыгарма.<br />

бленде 1916 жылгы дурбелецтн шынайы суреп бар.<br />

...Казак даласын жалпагынан ерт алды Ата-анада зэре жок,<br />

урпак тумырынын узак та баянды болуын тшейд1. Елге араша<br />

болар-ау деген белсендшердщ ездер1 былыкка белшесшен батып<br />

жатыр. Пара берген адамнын баласын аман алып калушы да,<br />

панасыз, жоктаушысыз жандарды койдай изш, майданнын кара<br />

жумысына женелтуш! де солардьщ 63i болды.

511 НАРМАНБЕТ ОРМАНБЕТУЛЫ (I860 -1918)<br />

Жан кысылды, жат етпк<br />

Bip жасаган нет.<br />

Болыс, тигмаш, ауыл на й<br />

Жыгылганды “суйедо".<br />

Канды бала к; каршыга<br />

Тоятына каз берсе,<br />

Кднатына “маз” берсе,<br />

“Отлушке, ауру”<br />

Деген пайда тиедь<br />

1916 жылдын тарихи шындыгы дал осындай болды.<br />

Нарманбеттщ “кандыбалак каршыга” деп отырганы - ел шпндеп<br />

бедсеншлер, жемкор болыс-билер. Пара берсен баланды, не<br />

жакынынды лезде майданнан алып калады.<br />

Нарманбет тарихтын курдел1 кезещнде eM ip сурген, уш б1рдей<br />

когамдык TeHKepicii бастан еткерген адам. 1905 жылгы 6ipiHuii<br />

орыс революциясы тусындагы когамдьщ-элеуметпк жагдай, 1917<br />

жылгы большевиктер TOHKepicrepi Нарманбет елендершен мол<br />

KepiHic тапты 1905 жылы жазылган “Сахарага карасак”, “Мектеп<br />

бастыгына”, “Бул кунде байлар гаяр, билер мекер”, 1917 жылы<br />

жазылган “Тшекп хак берген кун” , “Даусьщ калай ашылды”,<br />

”¥ран”сиякты елендер! осынын айгагы. Нарманбет, acipece,<br />

1917 жылы ак патшанын тактан кулаганына ерекше куанышын<br />

ррцрдь<br />

Элемш жугкан айдаЬар<br />

Мерт болып бупн елген кун, —<br />

деп жар сала турып, ‘Тшекп хак берген кун” деген елещн жазады.<br />

Куанышын уран етш елге жаяды.<br />

“Уран” деп аталатын белгш елешнде акын “Кдриялар,<br />

кайдасын?”, “Азаматтар, кайдасын?”, “Акындарым, кайдасьщ?”<br />

деп, олардын эркайсысын 6ipniKKe, ел бастауга, батыл icKe<br />

араласуга шакырады.<br />

Араздыкты коялык,<br />

Арамзальпс мшезш,<br />

Енд) Timi жоялык!<br />

Талапты ерге щ р жауар,<br />

Талпынбаган не табар?<br />

Ескерерлж жумысты<br />

Кунде ертенге созбалык!

КАЗАК. ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX ГАСЫРДЫН БАС KE3I (1900-1917)___________ 512<br />

Е п н салып, мал багып,<br />

Рызыкпен тоялык!<br />

Айдын шал кар квлдей боп,<br />

Келге тусер елдей боп,<br />

— К унш ш дщ КвЗШ оялык! —<br />

деп уран тастайды ол ел азаматтарына.<br />

Бул арада акыннын журегшдеп куаныш та, ерекше шабыт<br />

та айкын сезшедй Е н д т жерде алга басудын б1рден-б1р жолы<br />

ынтымакта OMip суру, ад ал енбек ету екенш терен угынушылык<br />

бар.<br />

Нарманбетпн бул влешндеп уран мен ундеу халыкты жалан<br />

упттеу немесе кургак шакыру емес. Онда акыннын тереннен<br />

шымырлап шыккан журек булкьшысы жатыр. Елш суйген, халкын<br />

кастерлеген азамат акыннын отаншылдык касиев жатыр.<br />

влендершдеп гуманислк, агартушылык сипаттар аркылы да<br />

Нарманбет Абай поэзиясымен тамырлас. Акын тутан халкын<br />

оку-бшмге, гылымга шакырады, енбек пен б1рлйсп уагыэдайды.<br />

Акыннын осы такырыптагы кернекп шыгармаларынын 6ipi — 1900<br />

жылы жазылган “Бала кандай?” деп аталатын узак елеш. Мунда<br />

Нарманбет баланын ана курсагында туйнек болып жаралуынан<br />

бастап сепз жасына дейшпсш жырлай кел in:<br />

Сепз жастан б аланы окыт дейш,<br />

Гылым, енер кеншге токыт дейш.<br />

Окытпаса обалы ата-анага,<br />

Карта кылып караны шокыт дейш.<br />

Окыса бала деген сункар болар,<br />

Жузден жуйр1к, мыннан да тулпар болар.<br />

Киыр ушып, киыннан тоят тшеп,<br />

Кершген жан курметтеп щкэр болар, —<br />

деп туй1ндейд1.<br />

Адам eMipiH сэулелешйрудш б1рден-б1р жолы оку мен гылым<br />

уйрену екен)н айтады. Нарманбетпн утымындагы сауатсыздык —<br />

надандыктын басы. “Жогалар сейтш адамдык” деп Ш экэрш акын<br />

айткандай, надандык Нарманбет елендершде де сын садатьшын<br />

басты нысанасына ай налган.<br />

Сол себе m i де ол айналасындаты элеуметпк, когамдык<br />

кемшшпсгш бас-аягына кез ж1бере турып та гылымды еске алады.<br />

“Бул кунде байлар гаяр, билер мекер” деген влешнде акын ез<br />

nixipiH:

513 НАРМАНБЕТ ОРМАНБЕТУЛЫ (1860 - 1918)<br />

Oripix ерге таман бара жатыр,<br />

Беснсге “алдаймын” деп бала жатыр.<br />

Балатон баска карай бит ерлесе,<br />

Сипа май, “эамана” деп дана жатыр.<br />

Fылымнын нур сэулес! туспетен сок,<br />

Кецш б1здщ журттын кара жатыр, —<br />

деп корытады.<br />

влендеп ащы шындык, eTKip мыскыл Keiciperi ояу кез-келген<br />

казактын жанын тырнап erepi даусыз. Мунда “кеппен керген<br />

рпы той”, “баска салганды керерм!з” деген казактын шектен тыс<br />

жайбаракат мшез! эшкереленед!, бесйсген бела шыкпаган балага<br />

дейш мендеген епргкгщ улы дери сыналады.<br />

Акыннын “Kem i керген кенемш” , “Акыл 6ip алтынта уксас<br />

доп-домалак”, “Жасымнан кеп жортгым мен жолбарыстай”<br />

сиякты елендершде Абай гуманизмше тэн сипаттар мол<br />

ушырасады. Нарманбет усынатын имандылыктын мураты да осы<br />

— керкхне парасаты сай адам.<br />

“Kem i керген кенемш” деп аталатын елещнде ол “Жаксылык<br />

icTe адамга, //жаксы жол керсет наданга” — дей келш:<br />

0 з аранды аулама!<br />

Жазасыз жанды жаулама,<br />

А ш тазыдай жалактап!<br />

Адам улын курмет кыл,<br />

Журтына тузу кызмет кыл.<br />

Катарыннан озасын<br />

Байте атындай алактап! —<br />

деп езш ш гуманист, имандылык муратын жайып салады.<br />

Нарманбет — керкемшк шеберлт бийс, ойы кестел1, ce3i ернекп<br />

акын. Онын eneHflepiHiH керкемдк epHexrepi, ой бейнелшп, тш<br />

шешецдш, тенеулер мен накыл сездерге байлыты эрдайым айкын<br />

KepiHin турады.<br />

Кызыл алтай, cap балак,<br />

Сандал тауда тулю жок, —<br />

деген Tapiami сынтырлап турган KyMic тенгедей сулу TipKecrep<br />

Нарманбетте аса мол. Атап айтканда, акыннын “Шал кайтысы”,<br />

“Ауыл кайтысы”, “ Кер заман”, “Толтауы токсан кызыл Tin” сиякты<br />

елецдершен бул тектес эсем мысалдарды кептеп кездест1рем!з.<br />

“Нарманбет — типе бай, сезге еркш акыннын 6ipi. Онын ap6ip<br />

езшйк толтауы, сипаттаулары, казактын маржандай тегшп

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917)__________ 514<br />

отыратын супу, етюр сезше беленш келедь Акыннын ep6ip кыска<br />

cypeii немесе ap6ip кыска ойы образцы сезден, терен пйардщ<br />

толык, нык уштасуынан турады” ,— дещй акын шыгармаларынын<br />

тунгыш курастырушысы opi 3eprreyimci, профессор Е.Ысмайылов.<br />

Шындыгында, кешлдеп ойды Kepiicri, бейнел! епп жетюзуге<br />

келгенде Нарманбеттщ шеберлш айрыкша. Карапайым угымга<br />

жан бтре колдану, терен магыналы дуниеге айналдыру, накыл<br />

сездер мен халык TuiiHiH мэйепн, макал-мэтелдерш орайластыра<br />

жумсау, сез тапкырлыгы мен шешеншк кабшет Нарманбет<br />

шыгармашылыгынын тугае табигатына тэн сипаттар деучм1з<br />

керек.<br />

Нарманбетпн эдеби мурасы ез кезшдеп казак eMipiHiH<br />

айнасы icnerri болды. Оларда казактын кунделйсп турмыс жайы,<br />

арманы мен муддеа, жалпы когамдык сана мен ой-пшрдщ<br />

epicTey багыты айкын ангарылады. Ол туган елшщ басындагы<br />

тарихи ауыртпалыкты кере турып жырлады, жырлай отырып<br />

жаксы болашакгы ансады. Ойын букпеаз ашык айтты, сын<br />

семсершщ жаркыраган жузш жасырмады, басы кесшсе де тш шщ<br />

кеешмейтшш бшш. Сол ce6em i де онын елендер1 кылыштай етюр,<br />

найзагайдай ашык унш, акикаттын езшдей ащы шыгып жатты.<br />

Нарманбет мурасы б1зге ен алдымен, MiHe, осы касиеттер1мен<br />

кунды болса керек.

1916 ЖЫЛГЫ ¥ЛТ-АЗАГТЫК,<br />

K0TEPU1ICKE БАЙЛАНЫСТЫ<br />

TYFAH ПОЭЗИЯ<br />

1916 жылш кетершс казак халкынын саяси-элеуметпк жэне<br />

рухани ем1ршде аса зор елеул1 окита болды. Онын Кдзакстан мен<br />

Орта Азияда кен канат жайып етек алуына патша оюметшш сол<br />

жылш 18 бен 31 жас аралышндаш ж1пттерд1 майданнын кара<br />

жумысына алу туралы 25 маусымдаш жарлыш туртга болды,<br />

алайда мунын непзп ce6e6i тым эрще жаткан болатын-ды. Казак<br />

халкы езге “буратана” улттар секщщ гасырлар бойы канау, отарлау<br />

саясаты салдарынан тендж, азам атты к кукыктан журдай, болып<br />

азап-корлыкты бастан Keinipin келген eni. Бул сол зулымдык<br />

саясатка карсы жаппай кетеритген халыктын ашу-ыза, кепнщ<br />

айкын KepiHici болды.<br />

Патша еюметт 1914 жылш Eipwiuii дуниежузшк согыста<br />

езгелермен катар казактардан да майдан жумысына адам алуга<br />

ерекше мэн бердк Осы орайда Мемлекетпк Дума ертеректе казак<br />

жастарынан атты эскер алуды ойластырып, арнайы зан жобасын<br />

беютпруд1 Думайын карауына усынганы мэл1м. Муны Мусылман<br />

фракциясы да колдайды, 6ipaK Ресейшн эскери министр!<br />

Сухомлинов бул усыныска узиш-кесиш карсы ш ы ш п , бутан<br />

дал ел ретшде халыктын кешпел1 eMip садты мен дши ceHiMiHiH<br />

езгешелшн, онын екшетке деген innci наразылытын есепке ала<br />

отырып, толык сенш бишруге болмайтынын ашыктан-ашык<br />

жария етеш. Осы шеопм Омбы жэне Тортай облысы эю мш ш пнен<br />

де коллау тауып, сонын акыры 1916 жылгы маусым жарлыгына<br />

келш уласады. Рухани езпмен катар жер тарыдды. Сейтт,<br />

шурайлы коныс, суды-нуды жерлершен айрылган халык бул<br />

корлыкка шыдай ал май, тешздей толкьш, каруды куреске бел<br />

буды, жаппай атка конды. Жер-жерлерде ашлетаз болыстар мен<br />

патша эпмдерше карсы наразылык кун сан ап артьш, мунын<br />

акыры улкен козталыска уласты, колдан жасалган жасырын

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917)__________ 516<br />

■пзшдерхй ертеп, болыстарды вяпрш, icTi осымен тындырамыз<br />

деп ойлады. Ал айда патша еюмеп кулык-сумдык, айла-шаргымен<br />

кей жерлерде кетершген халыкты жарлыктын орындалуын кейшге<br />

калдырган болып алдаркатып созбалай тусп, сол аркылы Акменйт,<br />

Батые облыстарда /Бвкей/ кетершс каркынын бэсендетуге<br />

мумющпк алды. Ал каруланып ашык куреске шыкхан елдерш<br />

канжоса кылып кырып, жас боздактарды лек-лепмен майданнын<br />

канды шебше женелтш жатты.<br />

Патшанын майданнан алдырган карулы эскерже карсы<br />

сошстарда айбалта, кылыш, сойылмен карулантан сарбаздар<br />

K03ci3 ерл1ктщ кайталанбас керемет улплерж керсетп. ЭЫресе<br />

Торгай мен Жепсу KeTepiniciuinepi уйымшылдык, бшпрлйс-б1рл1к<br />

таныта биш. Муздай курсанган карулы эскерге тетей алмаган елжурт<br />

кершшес елдерге коные аударып тоз-тоз болды. Халыктын<br />

басындагы сол кайгы-кас1регп Нармамбет акын булайша теб1рене<br />

толгайды:<br />

Сарыарка сайран жер1м-ай,<br />

Салкын да самал бел1м-ай!<br />

Сандыктай тауын пашген,<br />

6лкел1 взен, келш-ай!..<br />

Сарыарканы ерт алды,<br />

Мезгшнен ерте алды,<br />

Кектарлауы куармай,<br />

Как ала тугш капталы...<br />

Мал салака, жан пила<br />

Бала сурап epix алды...<br />

Жан басында б шик жок,<br />

Куламаска не калды?..<br />

Ауру Kerin, cay калды,<br />

Клм табады жуйеш?!1<br />

Кдзактан эскерге адам алу мэселеа империалиста согыс<br />

жылдарында зиялылар мен букара тарапынан баспасез беттержде<br />

уздшйз сез болып талас-тартыс тугызып кеддь Айталык,<br />

М.Дулатов “ Казак” газетжщ 1914 жылгы 30 апрелждеп /№ 60/<br />

санында “ Казактан эскер алына ма?” деген макаласында сол<br />

аталган газет бетжде бурын жариялаган Машмжан Нурекеновтын<br />

Барнауыл уезшдеп крестьяндьпска еткен казактардан эскерге адам<br />

алына бастаганы туралы айткан хабарламасына орай ез nixipiH<br />

1 Он алтыншы жыл. блендер жинаш. Жауапты редакторы БЛлмащ/лы. А.,<br />

1936,131-132-66.

517 1916 ЖЫЛРЫ УЛТ-АЗАТТЫК КвТЕРШСКЕ БАЙЛАНЫСТЫ TVFAH ПОЭЗИЯ<br />

ортата салады. Автор осы макаласында казактардан эскерлйске<br />

адам алу туралы ресми патша занынын жок екенш, 6ipaK эр жерде<br />

крестьяндык пен мещандыкка жазылган казактардан 1911 жылдан<br />

бурын да солдат алынып келгешн айтады<br />

Эскерге адам алу мэселесшщ кыр-сырларын “ Кыр баласы”<br />

да /Элихан Бекейханов/ кеп ойлап, кеп зерттеген. Ол езшщ<br />

“Кдзак таскерге алыну мэселесГ’ атты макаласында / “Казак ”<br />

газете №178, 1916 жылдын 24 апреле/ “А.Б деген KiciHiH баспасез<br />

бетенде “казакка кальптты дэстурi бар “казак” болу онтайлы”<br />

деген niicipi мен “К ” деген азаматтын “солдат болтан жен” деген<br />

ойларына сэйкес ез тусштн усынады. Сейте п, жогарыдаты<br />

усыныстарды сараптай келш, ол жер алып отырыктану мен ею мет<br />

игшйчн керу жагынан казакка атты казак болудын тшмдшгш баса<br />

керсетед1. Б р курд ел i мэселе “Кдзак” газетшщ бетенде талкыга<br />

Tycin б|ршама сез болды. Бутан “К ” деген Kici мен “Сункар”<br />

деген адамдар ез пшрлерш ортата салады. Осы мэселеш кеп<br />

болып талкылап 6ip токтамга келу ушш, Семей губернаторынан<br />

руксат сурап едшн тотыз адамы Коянды жэрменкеанде бас<br />

косуды ойластырады. Tirrri, Сьфдария ye3iHiH казагы Кожахмет<br />

ишан Оразаев деген Kici эуел1 Семейге барып, Э.Бекейхановпен<br />

кенесш, сол KiciHiH айтуымен касына ею жолбасшы ертеп Санкт-<br />

Петербургке барады, Думала казак халкынын атьтан жалынды<br />

сез сейлеп, казак жастарын кара жумыска алтаннан repi, езге<br />

журттар сеюдщ солдаттыкка алудын кажеттштн дэлелдейш.<br />

Алайда б р усыныстардын 6api ескершмей аяксыз калады. Орал,<br />

Тортай казактары да Ресейдщ Бас министрше осындай мазмунда<br />

телеграмма жолдайды. “Кдзак” газете де 1916 жыл ты Шшденщ 8<br />

кун1 /№ 188/ бас макала жариялап, онда жастарды кара жумыска<br />

алуды корлык санап, 25 маусым жарлытынын хакгытына шубэ<br />

келтермесе де, калын букара журтшылыктын катгы апандап<br />

дурлшп отыртанын жасырмайды. Наразылык пен карсыльпсгын,<br />

уакытша бой тасалаудын журтка арылмас бул1к болып тиетенш<br />

ескертеп, ел аксакалпарынын осы жауапты icre уйткы, акылшы<br />

болуын, ел шаруашылытын ретс1з куйзелтпеудш кажеттепн<br />

жазады. Б р — “Кдзак” газете мен “Алашорда” басшыларынын<br />

сол кезде устантан саясаты мен батыт-батдарын белгтлеген1 мэл1м.<br />

0cipece, осы максатта Э.Бекейханов, А.Байтурсынов, М.Дулатов<br />

секшш зиялы, кеменгер азаматтар халык наразылытынын imici<br />

сырларын терен тусшш, “калын елдш дауылдан кейшп асыптаскан<br />

дариядай толкьтьт” inrreft колдаса да, халкымыздьщ<br />

ертенп болашатын ойлап, Ресей секшш кару-жараты мол, тэртште<br />

эскерше сойыл, шокпармен карсы шытудын неге алып келт<br />

сотатынын езгелерден бурын тусшш, ceftTin, ашу-кекке, намыска<br />

булыккан елш булшшшктен сактап калуга жанын сала умтылды.

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫН БАС KE3I (1900-1917)___________ 518<br />

Осы талапта олар бар куш-жй’ерш, акыл-парасатын толык<br />

пайдаланып, туснщру-упт жумыстарын журпздь Кара жумыска<br />

алынгандарды майдан шеб1нде жумыс ютегенмен, кеп шышнсыз<br />

елге оралатынын угындыруга куш салды. Сонын нэтижесшде<br />

будар 1916 жылгы 25 маусым жарлыгынын сэл кеШшрек б1рден<br />

орындалмай, 6ip топ жещлднсгермен 1ске асуына /15 кыркуйекке<br />

дейш созу, еюмет кызметшдеплерщ алмау, адам орнына мал аду/<br />

жагдай жасады. Мунын 6api, сез жок, сол ту ста кол жетюзген<br />

елеул1 табыстар болатын-ды.<br />

“Казак” газетшде басылган Э.Бекейханов, А.Байтурсынов,<br />

М.Дулатовтын “Алаштын азаматына” атты ундеу макаласын осы<br />

орайда белш атаган жен. Мунда олар Дуниежузшк согыстын eici<br />

жыл шпиле катыскан елдерге сурапыл зиян келпргенш айта келш,<br />

Русиядагы езге журттардын сол сотыста кан Terin жатканын,<br />

казактын осы кунге дейш эскерлж мщцет пен адам шыгынынан<br />

азат болып отырганын, енш тана майдан ш ебш щ желкесшдеп<br />

кара жумыска алынгады жатканын сез кылды. 0з ойларын корыта<br />

келш, олар: “Б1здш журтка айтарымыз: буран кенбесек болмайды,<br />

муны бурын да сан рет айттык. Кенбейм13 дегеннщ суйенгеш<br />

жан тэтгшк болса, салыстырып каралык. Кенгенде журтка<br />

кандай ауырлык бар, кенбегенде кандай ауырлык бар? Кенге нде<br />

шаруага кемшшж те келер, барган ж1пт казага да, бейнетке<br />

де ушырар, 6ipaK елд1н ipreci бузылмас. Кенбегенде керелн<br />

ауырлык: багынып турган мемлекетпн жардыгынан бас тартсан,<br />

“жау жагадан ал ганда” бас коргап уйде каламыз деп, мемлекетке<br />

камшымыздын ушын бермесек, еюмет 6i3re кур екпелеп коймас,<br />

куш жумсар, ол куигп закунге суйенш icrep... Казак карсылык<br />

кылган елдердш адамдарын атгы казактар айбынымен коркытып<br />

та ала бастады, ел-елге отряд шыгады, бас пен малга элеп тиеш,<br />

елдщ ipreci бузылады... Турюстан уэлаятына “военное положение”<br />

жарияланды, бул туста туймедей жазага туйедей жаза бол ад ы...<br />

Ал ел кенгенде не icrey керек? Ел басшысы адамдар адалдыкпен<br />

списокке eaaepi тузеп 6epyi керек... Бул icxe кулык-сумдык юрпзу<br />

— алалыкты, партиялыкты косу зияннан баска тук пайда бермейд1.<br />

Б1рлйсп ездерще бергенде, дурыстап ic кыда алмасандар, еюметке<br />

сонынан екпелеуге болмайды... EiciHmi ютейтш нэрсе: кенш<br />

отырып сурайтын кенш ш к, льгота. Буларды толымды, сыйымды<br />

дэлелмен еюметтен сурау керек... Бул icxe акшанын, адвокатгын<br />

тук пайдасы жок... Болыс пен ауылнайда epix жок: буйырды,<br />

орындады... Бул жумыстан акшамен сатылып каламын деушшер<br />

болмасын, бул елге жаксы улп емес, не керсе де елмен б1рдей<br />

керу лайык... Тенщкке, хукыкка ортак болайык десек, осы бастан<br />

туб1н ойлауымыз керек. Алмактын да салмагы бар”2, — деп жазды.<br />

Осындай эршен ойлаган сад и калы niKipre карамастан, кешеп<br />

г“Казак” газет!, 1916 ж .,11 тамыз.

519 1916 ЖЫЛРЫ УЛТ-АЗАТТЫК K0TEPLTIICKE БАЙЛАНЫСТЫ TYFAH ПОЭЗИЯ<br />

кенестж жылдары: “казактын буржуазиялык интеллигенциясы<br />

халыктын сыртынан еюметпен ымырага келш, ic жуз!нде<br />

эскерге кдзактан адам алуды жактады, “Алашорда” зиялылары<br />

халыкты сыртынан сатыл Kerri” деп шындыкгы бурмалауга дейш<br />

барды. Алаш азаматтарынын сол 1916 жылгы окига тусында да,<br />

майданга алынган жтттердщ хал-жагдайын бш п жэрдемдесу<br />

жумыстарында да улкен жанашырлык таныткандары анык. Олар<br />

майдан желкес1ндеп ор казган жастардын турмыс-куйш б шуге<br />

А.Байтурсынов бастаган 6ip топ KiciHi арнайы ж!берш, бул туралы<br />

“Казак” газетшщ бетшде жеке бел1м ашып, камкорлык жасап<br />

отырды. Бул ic сол казак жтттер! елше оралганга дейш узднсаз<br />

журпзщщ.<br />

1916 жылгы кетерипстш шыгу ce6enTepi мен мэн-жайын алгаш<br />

талдап зерттеушшер де сол козгалыстын басы-касында болган<br />

казак зиялылары болды. Казакстанда осы кетершстщ он жылдыгы<br />

атап етипп, газет, журнал беттершде эр алуан макалалар жарык<br />

керд]. Мунъщ ен маныздылары жогарыда 6ipma\ia сез болды.<br />

Мэскеуде тарихшы Шестаков пен Кырбаласынын /Э.Бекейханов/<br />

“ 1926-1916/25 июнь” атгы ютапшасы басылды. Бул ютапшада<br />

кетершстен кейшп казак, кыршздын басына тускен зобаланнын<br />

зардаптарын жан-жакгы энпмелейдь Авторлар бул кетершстщ<br />

мэн-манызын ете жогары багалап: “Казак, кыршздын Kerepmici,<br />

калын елдщ дариядай толкыны. Дауыл болса гана дария толкиды.<br />

Калын едщ каршс аткан билесе, канды саясат колданса, бутан<br />

карсы ел де толкиды. Бул сыкылды козгалысты корлыктагы<br />

езге журттар кулашна сырта кылып такканы он болады. Жер<br />

устшде ерт киырга жайылып барады. 1916 жылгы казак-кыргыз<br />

xerepuiici осындай ерттщ тамызыш болып шыгады. Алыепаган,<br />

жулыспаган бостандык атына мшбейш, бугаудан босамайды. Ер<br />

куддыктан, эйел1 кудокген шыкпайды, малына да, басына да ие<br />

болмайды”3, — деп жазды. Бул nixip Кенес еюмет1 туеындагы<br />

кейб1р тарихшылардын “Алаш басшылары халкын сыртынан<br />

сатып кетп” деген орынсыз айыбына карсы 6ipfleH-6ip устамды<br />

жауап болары сезаз.<br />

Казактын еюмет басындагы ад ал улдарынын аркасында<br />

1916 жылгы улт-азаттык кетершстщ 20 жылдыгын атап тойлау<br />

бурынгыдан кешрек аукымда етп. 1936 жылы сол кетершеке<br />

ар нал fa н ею елендер жинагы жарык керд«, мунын 6ipeyi казак<br />

плщде, еюншйд орыс тшнде еда4. Казак тшнде жарык керген<br />

мазмунды жинактын алгы сезш ардакты азамат Алманулы<br />

Бэймен жазып, кетершс сипатын сол кеэдш талабына сэйкес<br />

1936.<br />

! Шестаков. Кыр баласы. 1916-1926 /25 июнь/. Мэскеу, 1926,18-6.<br />

4 Он алтыншы хыл. блендер жинаш /Сез басын жазган БЛтанулы/. А.,

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XXРАСЫРДЬЩБАСKE3I (1900- 1917)__________ 520<br />

тал тартысьшын KepiHici болды, ал сотая байланысты туган<br />

жырлар да тал куресшш 6etaeci eju деп керсетуге мэжбур бодцы.<br />

Дегенмен автор бул козгалыстын шыгу себептерш тереннен<br />

толгап: “Орыс патшалыгынын казактын феодалдарына арка<br />

суйеп, ел енбекшитерше icreген кылыктары эбден канасынан<br />

асып келш, 1916 жылы адам алу жарлырына уласкан сон,<br />

кеп жылдар iurre кернеген жалынды ыза сыртка тепл. Кдзак<br />

халкынын отаршылыкка карсы, отаршыларга кол берш итаршы<br />

болтан казактын хан-султандарына карсы кол кетеру! жалгыз бул<br />

емес. 1797 жылгы Сырым Датов пен 1837-38 жылдардагы Бекей<br />

Ордасындагы Исатай-Махамбет козгалыстарынан бастап, сонан<br />

кейшп Есет, Ерназар, Кенесары уакигаларын алсак, 1916 жыл<br />

уакигасы эрменнен келе жаткан бостандык кимылынын, таптык<br />

KYpeciiH жана жагдайдагы жал гас ы екенш керем1з...<br />

Халык кай уакытга да басынан кеипрген ipi eMip кезецдерш<br />

езшщ ой-сана, сез1мше с алып корытады, сол кезеннщ уакига<br />

кубылыстары туралы езшш тусштн, nixipiH, пигылын бщшредь<br />

Булардын ен 6ipimni айнасы — ауыз эдебиеп /фольклор/. Сол<br />

сыкылды 1916 жыл туралы фольклордан да 6i3 уакиганын<br />

схемасын толык бшмегенмен, эр 6ip кезен, эр 6ip жалтарысындагы<br />

халыктын кезкарас, кешл-куйш кезге ашык елестетем1з”5, — деп<br />

жазады. Аталган елендер жинагы “Июнь жарлыгына карсы<br />

кетершске шакыру”, “Кетершс”, “EpiKci3 елден айрылранда”,<br />

“ Майданнан жазган хаттар” атгы терт бел1мнен турады. Бул жннак<br />

сол 1916 жылры кетершстш i3iMeH me жарык керген, айтарлыктай<br />

кеп езгерк, ендеулерге ушырай коймаган аса кунды итап болды.<br />

Мунда сол козгалыстьщ сыр-сипатын молынан ашатын ауыз<br />

эдебиеп улгшер1 б1ршама кен камтылган дей аламыз. Соган<br />

карамай, аталган енбек узак жылдар бойы жабык усталып, халык<br />

назарынан тыс калып келш. Тек ел1м1з тэуелаздйс алганнан 6epi<br />

карай гана зерттеушшер бул жинакты еркш пайдалануга мумюндпс<br />

алды.<br />

1916 жылры кетершске арналган тары 6ip жинак “Песни о<br />

шестнадцатом годе” деп аталады. Бул ютапшага осы кетершске<br />

арналган елендердщ ен тандаулы деген yniinepi мен жыр,<br />

дастандар К.Алтайский, П.Кузнецов, Л.Архангельский секши<br />

белгш акындардыц орысша аудармасымен беритген. Осы<br />

мысалдардан Кдзакстаннын улттык мэдени-гылыми зерттеу<br />

институты кызметкерлершщ елеуге турарлык улкен енбепнш<br />

жемю екет айкын ангарылады. Рас, 1940 жылы Кдзак КСР<br />

Рылым академиясынын Tin жэне эдебиет институты да “ 1916<br />

жыл” атты елендер мен дастандар жинагын жариялады, 6ipaK бул<br />

5Он алтыншы жыл. А., 1936. S-6-б.

521 1916 ЖЫЛРЫ УЛТ-АЗАТТЫК КвТЕРШСКЕ БАЙЛАНЫСТЫ TVFAH ПОЭЗИЯ<br />

ютап та журтшьшык колына жетпей жабык кушнде калды.<br />

1916 жылш кетершстщ улт-азаттык сипаты да кеп уакытка<br />

дейш даулы болып, бул мэселе эр алуан конференциялардын<br />

такырыбына айналды. Аталтан коэталыстын отаршылык<br />

пен элеуметпк езлге карсы болтан бостандык куреа екенш<br />

ашып дэлелдегендерд1н алдынгы сапында Э.Бекейханов,<br />

А.Байтурсынов, М.Дулатов секши Алашорда ардактылары турса,<br />

кейшрек С.Аспандияров, Т.Рыскров, М.Тынышбаев, Т.Елеуов,<br />

Б.Сулейменов секши тарихшыларымыз ез енбектер1мен елеул« улес<br />

косты. Ал сонш жылдары бул кетершстщ мэн-манызын кешрек<br />

ашуга Э.Тэкенов, М.Крйгелдиев, М.Козыбаев, Т.Сапарталиев<br />

Tapiawi тарихшыдар мен зан мамандары айтарлыктай енбек eTin<br />

келед14.<br />

1916 жылш улт-азаттык кетершсше байланысты тутан<br />

халык поэзиясын зерттеп, арнайы енбектер жазу ici орта мектеп<br />

окулыкгарын жариялаудан бастадды. Бул орайда С.Сейфуллин,<br />

Е.Ысмайылов, Б.Кенжебаев секши белгйп эдебиетшшерш ен<br />

алдымен атаймыз. Булардан кейш К.Шэменов, Х.Ишанов,<br />

М.Жармухамедулы сиякты зерттеушгпер кетершс жырдары туралы<br />

арнайы енбектер жазып жариялады. Айталык, Е.Ысмайылов<br />

“Казак эдебиетт тарихынын” фольклорга арналган 6ipimni<br />

томынын 6ipiHmi ютабында “ 1916 жыл туралы жырлар” атты<br />

зерттеуш жарияласа, М.Жармухамедулы 1916 жылш кетершс<br />

жырларынан кандидаттык диссертация кортап, кейшп орысша,<br />

казакша тарихтарта арнаулы тараулар жазды, “Сарбаз поэзия”<br />

деген /Алматы, 1981/ ютапшасын бастырды.<br />

1916 жылш кетершске байланысты тутан поэзия езшщ<br />

курылысы мен мазмуны, жанрлык 6eJiruiepi жашнан дестурл!<br />

ауыз эдебиетше жатады. Сол себеггп бул жырлардын басым<br />

кепшшгт суырып салма улпсшде туып таралган. Ал айда сол<br />

жыр, дастандардын окиганын артынша те жиналып, баспа<br />

бетщде жарык Kepyi салдарынан аталтан туындылар кеп езгерю,<br />

ендеулерге ушырай койтан жок. Булардын авторлыш да толык<br />

4 д. Бекейханов. Шыгармалар. А , 1994.; А. Байтурсынов, М . Дулотов. “Казак”<br />

газет! № 160, 178, 188, 192, 202, 204. 1916; С. Аспандияров. Восстание 1916 года в<br />

Казахстане. Алма-Ата, 1936; М . Тынышпаев. История казахского народа. Алма-<br />

Ата, 1942; Т. Елеуов. Установление и упрочение Советской власти в Казахстане.<br />

Алма-Ата, 1961; Б. Сулейменов. Ют: Казак С СР тарихы. I том. А , 1957; Восстание<br />

1916 года в Казахстане. Алма-Ата, 1947 /Материалы/; Э . Тэкенов. Он алтыншы<br />

жылгы ойран / / Казак тарихы. № I. А , 1993; М. Крйгелдиев. Алаш козгалысы. А ,<br />

1995; М . Козыбаев. 1916 жыл. ¥лт-азатгык революция тарихнамасынын кейб1р<br />

мэселелер!/ / “Казакэдебиел” газеп, 22 мамыр, 1992. F. Сапаргалиев. Карательная<br />

политика Царизма в Казахстане. Алма-Ата, 1966.

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XXГАСЫРДЬЩ БАСКЕ31 (1900-1917)___________522<br />

сакталып, бурынгы шыгармаларга тэн кепварианттылык жэйттары<br />

ушыраса бермейш.<br />

Халык басына ту екен ауыр кайгынын куэа ретшде KepiHic<br />

берген сан салалы жыр, дастандарды тудырушылар непзшен<br />

халык акындары болды. Алайда, осы “балапан басына, турымтай<br />

тусына” дегендей аумалы-текпел1 заманда карапайым халык<br />

0кшдер1 де керген-битген, бастан кеиирген зобалан-киыншылыкты<br />

жырга косып отырды, сонын нэтижесшде ауыз эдебиетше тэн<br />

керкемд1к сипаттары эр килы поэзия улплер1 туъпт таралды. Осы<br />

ерекшелйсгер1мен б р шыгармалар 1916 жылры кетершстш шыру<br />

ce6eirrepi мен даму барысын, халыкка тенген ауыр сэттщ мэнжайын<br />

эр кырынан ашып бейнелейда.<br />

1916 жылры козралыска сэйкес туган елен, жырлар мен<br />

толрау, дастандар тарихи жырларга жатады. Брарды непзшен:<br />

лирикалык елендер, толгау, дастандар деп ejcire белуге болар<br />

еш. Алгашкыларында жанр табитатына орай акыннын кешлкуш<br />

мен 9cep-ce3iMi басым жатса, екшшшер1нде ел eMipi, халык<br />

батырларыныц жанкиярлык epniicrepi сипатталады. Акындар<br />

да, букара ejcumepi де ез кездершен керген окигаларды болган<br />

куйшде, коспасыз жырлауга мэн беред1, эарелеу мен бейнелеу<br />

тэсшдер1 жокка тэн десе де болады. Сонымен, брарда кебшекеп<br />

керкемшк шындыктан repi, тарихи шындыкты сипаттау<br />

басым болып отырады. Осы ерекшелж дастандарга да тэн,<br />

дегенмен кетер1лic басшылары — батырлардын туу, есу, кемелдену<br />

кезендерш суреттеу кене эпикалык дэстур непзшде курылатынын<br />

KepeMi3. Осыган орай сол кетершске катысып, окигаларды кезбен<br />

керш, колмен аткарыскан, Tinii, согыс шебщдеп майданнын кара<br />

жумысына барып кайткан Кусайын, Баттал, Бузаубак, Ескайыр,<br />

Белпрйс, Сэт, Сулеймен, Кудер1, Б1ржан Берденов, Телеу, Сартай,<br />

Сапарбай Жолаушыры, Кдрсак, Экмал Каржауры, Нармамбет,<br />

Кенен секшш акындардын жыр, толгаулары ерекше кунды дей<br />

аламыз.<br />

1916 жылгы KerepuiicKe байланысты туган жырлардын бурынгы<br />

ауыз эдебиеп улплервде сирек ушырасатын тын сапалы Typnepi де<br />

мол. Сонын 6ipi — ундеу, упт жырлары. Брар ел мен елдш карымкатынасын<br />

арттырумен катар, патша eKiMeriHe карсы куреетш<br />

дайындык барысы, куш 6ipiKTipy мэселелерш келел> сез етедо.<br />

Мэселен, торгайлык Бузаубак акыннын маусым жарлырына карсы<br />

ел-журтты ашык куреске ундеген жыры улкен элеуметпк мэн1мен,<br />

патша eKiMeriHiH согыстагы хал-жагдайын дурыс багдарлап, ежелп<br />

жаудын ел болмайтынын, баланды берсен де, бермесен де одан<br />

кутылудын мумкш емес екенш ескертш, пша-тыекы жауы кебеШп<br />

турган кезде одан кутылу кажет, сейтш, патшанын элЫреген<br />

тусында иптен шалып крату керек деген саликалы ой тастайды.

523 1916 ЖЫЛРЫ УЛТ-АЗАТТЫК К0ТЕР1Л1СКЕ БАЙЛАНЫСТЫ TYFAH ПОЭЗИЯ<br />

Осы туййш niKip сол кездеп Актебе, Торгай уезше карасты Тосын<br />

болысынын акыны Кубашанын Майкарау болысынын казагы<br />

Эбшрахман Иманкулулына жазган ундеу хатымен терен ундес.<br />

Мунда да “6ip жагадан бас, 6ip женнен кол шыгарудын” кажеттт<br />

ашык айтылады. Бул ундеу жырларында басы артык сез, жуйесЬ<br />

niKip ушыраспайды, барлык ойдын непзп езеп: патшага карсы<br />

уйымдасып, б1рлест карсы туру, жат жерде калганнан repi, туган<br />

мекенде елу!<br />

Жогарыда аталган Бузаубак акыннын патша жарлыгына карсы<br />

куреске шакырган жыры езшщ кыскалыш мен етирлМ, ертенге<br />

деген ceHiMiHiH батылдыты аркылы дараланады. Ол, ен алдымен,<br />

патшалык Kymi басым жаудан керген тепершпн тап басып танып,<br />

онын элареген тусын дурыс пайдалану аркылы кулдыктан<br />

б1ржолата азат болу жоддарын карастырмак болады:<br />

Патшамыз Николайдын куты кашты,<br />

взшен зорлар шыгып сусы басты.<br />

бзше йптен-тыстан жау кебешп,<br />

Кезше жау KepiHin, Tyci кашты.<br />

Ел болмас бутан солдат бергенменен,<br />

Патшаньщ дегенте кенгенменен.<br />

Жаксылык жауыэдардан казак таппас,<br />

Сотые ка бос ка барып влгенменен...<br />

Тасаттык, жан салага мал шалайык,<br />

Уш жузшн баласына жар салайык.<br />

Берсен де елдщ баланды, бермесенде,<br />

Онан да жауга карсы ат салайык!<br />

Бузаубак акын будан api елдщ жайсан баешьитары мен кашрл!<br />

агаларына ундеу тастап, ата жаумен сонгы шайкаска шыгуга<br />

шакырады:<br />

Кайдасын, елдщ басшы агалары,<br />

Кетп гой елдж кврп —балалары.<br />

Кдйрагган колла барда камданып кал,<br />

Акылгвй елдщ басшы даналары.<br />

Пайла жок ояз бенен болысында,<br />

Елщш жаудан аман корысан да.<br />

Айдалып алтын басын кор болганша,<br />

Суйепн кале ын, казак, конысыцда!

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX ГАСЫРДЫН БАС KE3I (1900-1917) 524<br />

Акын мунымен де шектедл калмай, ел басына тенген<br />

ауыртпалыктын шектен асып, “баста epiK, жерде иелйс, малда<br />

билйс кал маган” eMipzriH кажетаз екенш айтып, сендер уш ш жан<br />

пида деп, актык сезш жастарга арнайды:<br />

Баста epiK, жерде иелйс, малда билйс,<br />

Дарига, болмаган сон жандык-куйдж.<br />

Елдш жас еркелерь саган айтам,<br />

Б13-дагы сендер ушш жанды кидык.<br />

Бозбала, елдш корю мандайдагы,<br />

Клмылдар шатан болды жау жайдагы.<br />

EpiKci3 кайран ерлер кор болганша,<br />

Атка мш, жарак асын, найза ал-дагы!7<br />

Келеа Эбдарахман мен Кубашанын жазыскан хаттары да<br />

жогарыда айтылган Буза убак акыннын елешмен мазмундас болса<br />

да, курылысы мен сыр-сипаты жагынан езгешелеу болып келедо.<br />

Мунда ез ойын пернелеп, астарлап айтута мэн беритгенш керем1з.<br />

Айталык, Тосын болысындаш Оспан хан елщдеп котершске<br />

дайындык iciH Кубаша акын:<br />

Бузылып тур ниетйшз,<br />

Бурылып тур 6eTiMi3.<br />

Алты бакан курылып,<br />

Улыктарга oieiciMia.<br />

Бозбалалар буланды,<br />

Кдйрат тасып нурланды,<br />

Айнымаска антгасып,<br />

Шалып жатыр курбанды!'—<br />

деп, кетерипстщ алгашкы кезенш тап басып сипаттайды. Ол<br />

ел ш ш д еп “бояулылар мен ырык бузгыштардын” каладагы<br />

орыстарга барып паналаганын, олардан ултка пайда жок екешн<br />

ашык айтады:<br />

Алпыска келген Оспаннын<br />

0сиеп тындалды.<br />

Аманкелш ерйшен<br />

Kicinep келш козгалды.<br />

Кел, бауырым, легенде,<br />

Келмей бутан гам калды?<br />

7Он алгыншы жыл. А , 1936.1 — 16-66.<br />

•Сонда, 17-6.

525 1916 ЖЫЛРЫ УЛТ-ДЗАТТЫК КвТЕР1Л1СКЕ БАЙЛАНЫСТЫ TVFAH ПОЭЗИЯ<br />

Текенщ улы Эл1мбек<br />

Кун журе алмай тун барды!9<br />

Ал ewti, Майгарау болысынын акыны Эбшрахманнын<br />

жауабында да уэдеге 6epiicrtK пен батыл байлам анык байкалады<br />

Ол осыган орай:<br />

EiaiUH ерлер санаулы,<br />

Аттары сайлы жар аулы.<br />

Жал-куйрыга тараулы,<br />

Уйкысы кашкан ояулы...<br />

Бвден де кашты кал ага<br />

Б|рл1-жарым “бояулы”.<br />

Бул тшектщ жолынан<br />

Калатын жан аз аяулы.<br />

Кыпшактан хабар мен де алдым,<br />

Оган да бепм караулы.<br />

Осекеме сэлем де,<br />

Ei3 де взше санаулы!10—<br />

дейдо.<br />

1916 жылгы улт-азаттык кетершстщ ipi-ipi ею ошагы болды.<br />

Онын 6ipi: жогарыда свз етшген Торгайдаод Оспан мен Эбдеапар<br />

хандар баскарган ошак болса, екшппск Жетпсудагы Бекболат<br />

Эшекейулы баскарган кетершс еш. Жепсудаш Жайылмыс елшщ<br />

басшысы Эшекейулы Бекболат канаттас улы жуз рулары мен<br />

кыргыз халкына да хат жолдап адам ж1береш, патша еюметше<br />

карсы кетершске 6ipre шыгуга ундейш. Ал айда муздай курсанган<br />

мылтык, пулеметп, зенб1рекп жауга карсы 6ipimni согыста-ак<br />

айбалта, сойыл, шокпармен шыккан ж тт гер д щ каркыны су<br />

сепкендей басылды. Ел шпне шыккан отрядтар бейбгг халыктын<br />

канын судай шашып, аяусыз жаншып басты. Журт амалсыз адам<br />

беруге мэжбур болды. Эр жерде-ак эдплетаз Т1з1мдер жасалып,<br />

боздактар койдай кегенделт, майдан шебтдеп кара жумыска<br />

epiKci3 аттанды. Мше, осындай уакигалар тусында коштасу,<br />

картыс, бата жырлары туып, сел кейШ1рек еспрту, жубату, жоктау<br />

жырлары дуниеге кедщ. Мэселен, “Дэметкеннш зары” атты<br />

лирикалык вленде exi кез! су карангы api кедей эйел Дэметкеннш<br />

жалтыз баласы Далабаймен коштасуы сипатталады. Дэметкен<br />

кушактап зарлаганда журт жер басып тура алмаса керек. Жырдын<br />

6ip yairi темендепше:<br />

’ Сонда, 17-6.<br />

“ Сонда, 18-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕПШЦ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917) 526<br />

Далажаным, жалгызым,<br />

Су бойында жалбызым.<br />

Мандайдагы кундызым,<br />

Ас панд ага жулдызым.<br />

Жузщш керш калуга<br />

Ашылсаншы, сум кеям...<br />

Жалгызым, жаным, Далажан,<br />

Тым болмаса екеу боп,<br />

Артыннан 6ipey ерсейшь<br />

Тентеюшл, Tepic ку край,<br />

Зорлыкшылды керсейш!<br />

Тым болмаса жар болып,<br />

Жарк етш кез1м ашылып,<br />

Далаштын жузш керсемшН<br />

Сылк етш суйш елсемпп,<br />

Tipi куйж тарткызбай,<br />

Колыннан мет кемсещш!<br />

Me№piM кана суйейш,<br />

Келсещш, сэулем, келсещш!"<br />

Ал ещЦ, келеы 6ip коштасу жыры “Аскардын уй шпмен<br />

коштасуы” деп аталады. Бул жыр e3iHiK курылысы мен мэнмагынасы<br />

жагынан езге коштасулардан жеке дара тур. Мунда<br />

Аскар атты жалгыз uiiKTi ж т т кара жумыска алынатын болып,<br />

эуел1 анасымен, эйоп жэне карындасымен жеке-жеке коштасып,<br />

мун-шерш бшшреш. Дегенмен, ол ем1рден умгг узуден, туншуден<br />

аулак, уй-шше басу айтып, тэуекелге бел буады. Аскар ез! туыпескен<br />

Кдркаралы жерш жырга косып:<br />

дейш.<br />

Сум патшанын жарлыгы<br />

Шымбайыма батты гой.<br />

Кош бол енда, ел-журтым,<br />

Кдйта айналып келгенше.<br />

КшдЬс киып, Kip жуган<br />

Кдйран жерш кергенше.<br />

Кош бол енш, кайран ел,<br />

всш-енген, туган жер,<br />

Айрылып сенен барамын,<br />

Узитгсндей болып бел!12—<br />

11Сонда, 79-6.<br />

,J Сонда, 84 — 85-66.

527 1916 ЖЫЛРЫ УЛТ-АЗАТТЫК К0ТЕРШ1СКЕ БАЙЛАНЫСТЫ ТУТАН ПОЭЗИЯ<br />

Бул коштасу езшщ тузийм! жаганан еленмен жазылган<br />

I шагын пьеса сиякты. 03i, uieuieci, жары, карындасы — тертеужш<br />

кезекпе-кезек жауаптасулары белгш 6ip эуен, сазбен орындалтан,<br />

TinTi Аскардын алгашкы коштасу жыры эн куйiнде шыгарылып<br />

айтылган, бутан сондага елен жолдарынын кайырмалары накты<br />

дэдел бола алады. Бул — ауыз эдебиел туындыларына тэн занды<br />

кубылыс. Апайда Аскардын 6ipiHiui коштасуынын эн мен онын<br />

кайырмасы аркылы орындалуы сирек ушырасатын жэйт дей<br />

| адамыз. Бутан дэлел ретшде сол энмен айтылган коштасуынын 6ip<br />

| шум ага н келлре кетелйс:<br />

Кдласын-ау, сорлы анам, суйген жарым,<br />

Куйшреда imiMsi от пен жалын.<br />

Он тогаз бен отыз 6ip жиып алып,<br />

Мына патша KeripAi-ay елдщ сэнш!<br />

Кдйранел1М,<br />

Кдлдын кейш,<br />

Енш айн алып келгенше,<br />

Кетер жайын...13<br />

Сол жылдары туып, ел ш ш де кец тараган жырлардын 6ip<br />

саласы — бата жырлары. Кдшаннан халык “Жаксы сез — жарым<br />

ырыс”, "Кеп тшеп — кел” , “ Батаменен ер кегерер, жанбырменен<br />

жер кегерер” деп санап, ип тшек, бата сеэдерге ерекше мэн<br />

6epin келген, бутан жан-тэшмен берше сенген. Сезшн сикырлы<br />

касиетше зор иггипатпен караган ел-журт дуалы ауыз кариялар мен<br />

ар калы акындар жырын ырыс-бакыттын кез1 деп уккан. Осынын<br />

" халык журепнен шыккан 6ip жаксы улгкл темендепше:<br />

Иэ, ИлаЬи, 6i3Te бак,<br />

Аруакгар бгзге болсын жак.<br />

Патша ел in, иеаз калсын алтын так.<br />

Жауласын, быт-шыт болсын,<br />

Эрюмге ак уйл> консын.<br />

Казакган эюм сайланып,<br />

Патшанын катын-баласы кдйыр сурасын!<br />

Тшепмш кабыл ет,<br />

Эрекет кеггш, берекет калсын!14<br />

1916 жылгы улт-азаттык кегершсше байланысты тутан<br />

лирикалык елен, толгаулардьщ элеуметтйс, когамдык мэш<br />

ушталып, сол тустагы тарихи окигаларды терешрек сипаттаута бет<br />

13Сонда, 82-6.<br />

14Сонда, 135-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917) 528<br />

бурды. Бран уды Жамбылдын, Баттал, Ескайыр, Кусайыннын,<br />

Сартай, Белтерж, Taney акындардьщ жыр, толгаулары дэлел бола<br />

алады.<br />

Халык поэзиясынын алыбы Жамбыл Жабаев сол жылры<br />

Жетесуда болган кетершстш мэн-жайы мен онын кесемдер1<br />

Бекболат, Кдликул, Байбосын, Саттар секши жалынды<br />

батырлардын ерлгк icrepiH сипаттаура ею жыр арнады. Акыннын<br />

“Патша aMipi тарылды” атты жыры уш бел1мнен турады.<br />

Алгашкысында ол Кдрабастау, Кулансаз сиякты шурайлы коныста<br />

ерюн eMip сурген ел жардайын патша aMipi шыкканнан кейшп<br />

дурбелен турмыспен салыстыра келш, ел берекесшщ кетеп<br />

тырырыкка тырылранын жырлайды. Сол тустагы жастарды майдан<br />

жумысына ж1беруге жаппай карсы болран ел кайрысы, мун-зары<br />

айкын суретгелеш. YmiHini бел1мде ел шпцдеп эдшетаэдгк пен<br />

жемкорлык, айдау-сурпнге ce6emui болыс, билерге деген халык<br />

каррысы ашып керсетелген. Акын сол кездеп ел басына тенген<br />

киындык, ауыртпалыкты тап басып бейнелеп:<br />

Жолга Tirin не жанды<br />

Тэуекелге беку бар.<br />

Не болмаса шыбындап,<br />

Тагдырына кену бар.<br />

Кенсен кунде шыгындап,<br />

Ит корлыкта елу бар!11<br />

дейш.<br />

Жамбылдын “Зищ буйрык” атты жыры мазмуны мен курылысы<br />

жарынан KiiniripiM дастан тэрцщ. Патша eKiMeii он торыз бен<br />

отыз 6ip жастын арасын майдан жумысына алады екен деген суык<br />

хабар ел ш ш тещддей толкытады, ел-журт курык тимеген асаудай<br />

булкынады, жас боздактарды колдан устап бермеуге мал шашып<br />

анттасады. Артынша орыс эюмдер! елге эскер шырарып, халык<br />

басшыларын турмеге камап, жер аударып, кетершстш басты-басты<br />

кесемдерш жарлык аркылы дарра асура Kecri. Куш 6ipiKTipin, тезе<br />

коса кимылдамаган елдщ карусыз кетершЫ женшске ушырайды.<br />

Акын осы мэселеш нактылыкпен жырлап:<br />

Аттандык улырыньщ конысына,<br />

Едщ сорган борсыктай болысына.<br />

Кеп ерлер каза тапты жауга аттанып,<br />

Кексеген азаттыктын согысында.<br />

Акыры улыккд тук кыла алмастан,<br />

Куш жинамай карусыз урыс кылып,<br />

|5Ж Жабаев. Шыгармаларынын толык жинагы. А., 1946,31-6.

529 1916 ЖЫЛРЫ УЛТ-АЗАТТЫК К0ТЕРШ1СКЕ БАЙЛАНЫСТЫ ТУТ АН ПОЭЗИЯ<br />

Не боларын бул icrin бите ал мает ан,<br />

Бозбаланы бпчршк кек алмастан.<br />

Шей1бенде эскерлермен урыс болды,<br />

Сол урыста топ басы Саттар едщ,<br />

“Сатгар едщ, ел кашты” деген хабар<br />

Ел-елдерге жайыдды он мен солды!'*<br />

дейд1. Mine, осы киын кезен, ауыр окиганы Сартай акын дэупр<br />

KepiHici, заман сипаты деп керсетш, эдшетаздйстщ кез1 патша<br />

мен ел билеуип болыс, билердш, улык-эюмдердщ зорлыкзомбылыгынан<br />

болып отыр деген корытынды шыгарады:<br />

Сумырай заман, сум заман,<br />

Жасан емес, ку заман.<br />

Ку заманнын 6enrici, —<br />

Мыктыга осал к р заман!17<br />

Халык басына тускен ауыртпалык пен киыншылыкгы Телеу<br />

акын заманнын кесепаты, тетенше окига деп сипаттап, eMipiMiaaiH<br />

жал г асы — жастар келмеске кетсе, онын акыры не болады деп<br />

куйзеледк Сол аркылы бук иг халык трагедиясын орны толмас ауыр<br />

кезен тургысында жырлайды:<br />

Сан каллы салтанатпен жарасарлык,<br />

Улыкга ниет болмас карасарлык.<br />

Казакка кара туман жана тусп,<br />

Коштаспай 6ip-6ipiHeH адасарлык.<br />

Кдзакка патша кысым салган жер1,<br />

Мал тупл басты Ti3in алган жерк<br />

Кызыкгы жас бойдактын 6api кеттп,<br />

Турленген бэйшешектщ солган xepi.<br />

Курес сап, ат жарыскан бозбаланын<br />

Жайлауда кулазиды конган жер1...<br />

Дэрмен жок колдан келер пэлен дерге.<br />

Кур кезшн жасыменен бетп жудык.<br />

Зор кайгы Kacipence калмак yniiH,<br />

Заманга кан твплген карсы тудык!1*<br />

Акын ен кымбатты, асыл сездерш оннан да 6ip гул1 ашылмаган<br />

14Сонда, 34-35-6.<br />

171916 жыл. А., 1940.152-6.<br />

" Он алтыншы жыл. А., 1936 жыл. 89-90-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 530<br />

жас боздактарга арнап, олардын булынтыр болаш аш ны н акыры<br />

не болады деп куйзелед1, сонын жауабын таба алмай дал болады.<br />

Алайда ол ем1рден б!ржола тущлмей, ертенп болашакка улкен<br />

сешм артады:<br />

Курып тур ылаж таппай амалдарын,<br />

Болмады акыл-айла табарларын.<br />

Каптаган калын ертке карсы кеггш,<br />

Болады элде кандай замандарын?<br />

Ас батып, калган елде адам болмас<br />

Кдшан 6ip естшгенше хабарларын.<br />

Сабырлык тэубэ деймш жылаймын да,<br />

Токгатпас толган кещл уайымга.<br />

“Кемеа тэуекелдщ сута кетпес”,<br />

Тапсырам, кош аман бол, Кудайыма!19<br />

1916 жылш квтер1л1ске байланысты тутан лирикалык жырларда<br />

сол туста жария болтан маусым жарлытынан кейшп ел кайгысы,<br />

колына кару алып, еиметке карсы шыккан жастардын кезЫз<br />

epniicrepi, кан-жоса болып кырылтан елдщ кайгы-зары шындык<br />

куШнде ертедй Айталык, Белт1р1к акын ел-журттын эдшетЫздж<br />

K03i — патшата деген еш пендшп мен азаттыкка деген аскак рухын<br />

шебер сипаттау аркылы сол тусташ eMip керйпстерш коз алдына<br />

экелгендей болады:<br />

19Сонда, 89-6.<br />

Аламыз деп улыкгы,<br />

Сушрлеп сунп сокгырып,<br />

Карагайга оны какгырып,<br />

Шалгыдан кылыш кидырган.<br />

Ортекедей ойнатып,<br />

Жуйрйсп ж тт пыскырткан.<br />

Тес жара кулаш ага ш ка<br />

Суйемдей тем1р кыстырткан.<br />

Hip судын бойында,<br />

Сырнайын эскер ыскырткан.<br />

Кок тугщда тугетш,<br />

Ойнаткан окты мылтыктан.<br />

Кдптаган мын сан казакты<br />

BepiKTipin бекендей,<br />

Кернеу керге 6ip тыккан.<br />

Окпен б!здд ушыктап,<br />

Шошыткан едш кырсыккан.

531 1916 ЖЫЛРЫ УЛТ-АЗАТТЫК, К0ТЕРШ1СКЕ БАЙЛАНЫСТЫ TYFAH ПОЭЗИЯ<br />

Кояндай коркып коргалап,<br />

¥рулы ел таска тыгылган!20<br />

Mine, осындай кару-жарагы жок, дайындыксыз, кур кол<br />

сотыска шыккан журттын камсыздыгы мен ангалдыгына<br />

кайран каласьщ! Алгашкы согътста-ак курулы пулемет, зенб1рек<br />

октарымен “ушыкталган” журт аман калудын жолын isflen бас<br />

саугалайды, кей жерлерде калын жауга карсы жылкы айдап аман<br />

калган сэттер де болады. Алайда патша эcкepлepi бейбя отырган<br />

халыкты аяусыз кырып жаншып таптайды, журт торгайдай тозып<br />

бас саугалап, взге керип елдерге ауып, коныс аударады. Крнысында<br />

калган журт амалсыз жастарды кегендеп Ti3in, майдан жумысына<br />

аттандырады. Осы туста ел шодде эдигетазджтерге жол бершед1,<br />

Ti3iM жасаушы би, болыстар сан турл1 жолмен, паракорлыкпен<br />

байып, бурмалауларга барады. Маусым жарлыгынан кейш кузге<br />

салым “женишктерГ бар жана жарлык жарык кередк Мунын мэнжайын<br />

сол уакиганы квзбен керш, колмен аткарган Каркаралы<br />

казагы Телек Титакулы булай деп еске алады: “Сол ею арада<br />

(кейшп жарлыкты айтып отыр — ред.) бурын ата-бабалары шен<br />

алгандардын, ак суйектердщ балалары алынбайды деп хабар келдк<br />

Шен алгандардын тукымы бурынгы архивтен iamerin, патшанын<br />

берген кагаздарынан кегшрмелер алып, балаларын кара жумыска<br />

бармайтын кылып босатып алды. Еюнш1, юм де юм ewiipici бар<br />

жерде жумыста болса алынбасын, казак-орыстын малайлыгында<br />

болса, олар да алынбасын деп хабар болды... Муны еспген байлар<br />

казак-орыс байларымен шарт жасасып, 6ip жыл га дейш мын<br />

тенге 6epin балаларын босатып алды. Кара жумыска бармайтын<br />

адамдар мен байлар балаларынын орнына мын тенгеден Kici<br />

жалдап ж1беред1... Болыстар, тшмаштар 6ipeyniH жасын азайтуга,<br />

кебейтуге алдынан 6ip юсшен 500 сом, орташадан 400, 300, 200<br />

сомнан, ен жок кедейден 100 сомнан алысты... Байлар кейде<br />

езшш сау баласынын орнына жумыска жарамайтын аксак, сокыр,<br />

баска кем-кет1ктерд1 аз-маз акшага жалдап, кэмесиеге керселп, ез<br />

балаларын аман алып калды”21. MiHe, осындай ел imiHae етек алган<br />

ащы шындык Баттал акын жырларында да тартымды, утымды<br />

сипатталды:<br />

Бэр1 де байдын улы калатутын,<br />

Молдекен о да есебш табатугын.<br />

Малы жок пара берер, Kici жалдар,<br />

Сор каккан кедей сорлы баратугын...<br />

20Сонда, 116-6.<br />

11Сонда, 134-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917) 532<br />

Таз, сокыр халып жатгы, талай пушык,<br />

Табылды сокыр болган козш кысып.<br />

Будшрген 03iH-03i о да болды,<br />

Су косып насыбайдын езш iiuin...<br />

Келгенде бай баласы алдарына,<br />

“Ауру” деп айтар еш хезбен нухып.<br />

Алдына кедей келсе “годный” деш,<br />

“Ал, киш, кершт-ак болдын” деш.22<br />

Осы эшлетазшхтерд! xepin майдан шебшдеп кара жумыска<br />

аттанган Кусайын акын, ен алдымен, сол зупымдыхтардын Tynxi<br />

ce6e6i неде, алдау-арбау, паракорлыхтын сыры кандай деген<br />

мэселелерге ой жупртеда, ю м нщ xiM екенш анык таныгандай<br />

болады:<br />

Б1з кетпк патша салган хесшмен,<br />

Болыс мэз мал жиранта necipiMeH.<br />

Kicici аман шыгынга белден батты,<br />

Билердш устап салган KeciMiMeH.<br />

Бай улы, бар мырзасы уйшде отыр,<br />

Жылаган еккей жепм, жеар1менен.<br />

Пысыктар акылдасып елге айтпайды,<br />

Болганын осындай ic не сырымен.<br />

Заманнын кубыэтанын жана сезт,<br />

Б!з болдык балалыктан eci юрген!23<br />

Дэл осындай толгамды тх1рлер оралдых Сартай акын<br />

толгауларында да бар. Мунда акын сол ел басына тенген<br />

киыншылыктан шыгудын жолдарын i3flecripin, ертенп хунге улкен<br />

сенш бищреда:<br />

Узшмесш кудерщ,<br />

Жасымасын xirepiH.<br />

Юм бшеш узбесш<br />

Аяктагы шшерш...<br />

Падишалар тез хурыр,<br />

Узатпай Алла сропн!<br />

Кауыштыр деп саламат<br />

Эр уакытта тшедам,<br />

Кабыл болар тигепм!24<br />

и Сонда, 92-94-6.<br />

13 Сонда, 124-6.<br />

24 Сонда, 122-6.

533 1916 ЖЫЛРЫ УЛТ-АЗАТТЫК ШТЕРШСКЕ БАЙЛАНЫСТЫ TYFAH ПОЭЗИЯ<br />

Едшн ата коныс, тутан жерД1 тастап, карлы боранда Кытайга<br />

ауган журттын кайгылы халын, мун-зарын Белпрж акын мейлшше<br />

утымды да керкем бейнелейш. Бул жырларды халык трагедиясын<br />

жан-жакты ашып сипатгайтын туындылар деп керсеткен жен.<br />

Акындардын 6ip тобы 1916 жылгы кетершстщ шыту себептерш<br />

сез еткенде, онын шурайлы коныс, купы мекеннен айыртан<br />

патшанын отарлау саясатынын нэтижеа екенш тап басып танып,<br />

будан кутылудын б1рден-б1р жолы — еюмет колы жетпейтш баска<br />

жакка орныгу деп санайды. Мэселен, Крпабайулы Кдрсак акын<br />

бурынгы Атбасар уезшен Букарга коныс аударган ез елшщ 6ip<br />

кыспактан кугалып, еюнпп 6ipeyiHe тутылтанын, акыры тутан<br />

жерге орала алмай кор болганын жазады. Бул эрекет 6ip кезде<br />

Асан Кдйгы армандаган “Жеруйык” болса да, ол сапардан будар да<br />

кайыр таба алмайды:<br />

Эуелдсн казак еда ата-бабам,<br />

Жастыкта кез болып тур кайты маган.<br />

Кдлын ел, тутан жерден без ген басым,<br />

Жумыска баска тускен капаланам.<br />

Кеншм, балалыкта судай тастын,<br />

Кете pin туз-неабе алыска астым.<br />

Жер) ме ата-бабам мекен еткен<br />

Отарлап кала с алып араластын.<br />

Жаксылык бул коны стан болмады деп,<br />

Бедшм де тутанымнан Букар астым!25<br />

Таты б ip алуан жырларда “YftipiHeH узап ш ы ш п кермеген”<br />

жастардын тутан ел, ескен жерге деген ыстык сез^м, кешл-куйлер1<br />

сипатталады. Кара жумыска epixci3 айдалтан боздактар алдаты<br />

eMipnepiHiH немен тынарын бшмей дагдарса, артта калган эке,<br />

memeci мен ельжуртына да аландайды, 6ipaK “кауышар кун де<br />

болар журсек аман” деп ой корытады. Осытан орай умп- пен кушк<br />

астасып жарыса жырланады:<br />

Кайран ел, кайран жерден кетем1з бе,<br />

Муратка елде алда жетем1з бе?<br />

Kayirrri су, катерл1 кезендер бар,<br />

Жол тауып аман-есен етем!з бе?26<br />

1916 жылы Бекей ордасынан кара жумыска алынган<br />

Е.Жакьгпэл1улынын Карпаттан жазган хатында онын ыстык<br />

25Сонда, 128-6.<br />

“ 1916 жыл. А., 1940.178-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917) 534<br />

сэлем, мун-iuepi туган анасына арналады:<br />

Кеше гер ак супнш, кайран анам,<br />

Алынып приемта кетп балан.<br />

Зарлайсыз аздер онда, б1здер мунда,<br />

Барма екен дуниеде мунан жаман?<br />

Сэлем айт, кайран анам KemciH супн,<br />

Пенде жок дуниеде бауыры бут1н.<br />

Жаны бар баланыздьщ кеудесщде,<br />

Керуге сырты бугш, imi тутш!<br />

Сейтш, осында сез болган коштасу жырларымен катар, еспрту,<br />

жоктау, суйппш, бата, каргыс елендер1 де кен тарады. Булардын<br />

курылысы мен мазмунында пэлендей дерлйс айырма, e3repic бола<br />

коймаса да, жотарыда аталгандай, кезектесе айтылатын диалог<br />

улпсшщ ж ш колданылтанын керем1з. Bip кызыгы, б1эде бата<br />

жырлары кашаннан ак ттлек, жаксы ниетпен айтылып кел се, енд!<br />

булар xepiciHme, карты с тургысында бершеда. Ел аузында айтылып<br />

келген 6ip картыс жыры эшлетаздйс кез1 — патшанын ез1не<br />

арналады:<br />

Курап калтыр ку патша,<br />

Тагынан тусш курасын!<br />

Басына кара кун туып,<br />

Бшей болып шуласын!<br />

Ею квзш шел каптал,<br />

Квре алмай жарык туласын!27<br />

Ендш 6ip манызды мэселе: жат ел, бетен жерге “кызыл вагон,<br />

конвоймен” epixci3 сапар шеккен казак жастарынын жол сапары,<br />

ipi калалар мен трамвай, троллейбус, пойыз, отарба, ягни техника,<br />

курал-жабдык Teiiicrepi туралы таным-TyciHiri мен соны жырга<br />

косып сипаттауы дер едйс. Мэселен, Ресей калаларындаты алгаш<br />

рет керген трамвайды майдан жумысына барып кайткан Б1ржан<br />

Берденов:<br />

Teiiri 6api колда, куаты бай,<br />

Ататан мунын атын сым трамвай, —<br />

деп жырласа, жолаушылар таситын автомобильд1: “ бензинмен<br />

отсыз, сусыз журт турган” келйс деп суреттейш. Ал енд1, тагы 6ip<br />

кара жумыска бара жаткан Н.Кдлымбетов деген ж1пт паровозды:<br />

27Казахстан Республикасы Гылым академиясы Ш.Уэлиханов атынлагы<br />

Тарих жэне этнология институтынын Аманкелш экспедициясы материалдары.<br />

№ 4 бума,. 57-6.

535 1916 ЖЫЛРЫ УЛТ-АЗАТТЫК, К0ТЕР1Л1СКЕ БАЙЛАНЫСТЫ TYFAH ПОЭЗИЯ<br />

Отырып 6i3 болтан соч.<br />

Паровоз суйреп женелш,<br />

031Н ез1 сабалап,-<br />

деп бейнелейш. Дал осы паровоз бен вагонды, онын салдыр-гулдар<br />

жургс-турысын мейлшше кызыкты етш сипатгайды:<br />

MiHrisin отарбага тун шлнде,<br />

Eip жакка тага алып журмек болды,<br />

Кужшдеп 6ip заманда айгар келш,<br />

Суйредо жалгаз esi рулы едщ.<br />

Ti3inreH iuii толы кеп вагонды,<br />

Артымен uiin алып аттай жедщ!28<br />

Акыннын Тамбов, Козлов, Смольный, М инеи калаларынын<br />

KepiHiCTepi мен сын-сипатын cyperreyi де ерекше тартымды<br />

шыккан. Айталык, ол терезеден кала, даланы гана Kepin, тантамаша<br />

калып отырган жптггердщ мусэтр халш:<br />

Кара айгар токгамастан безишейш,<br />

Ойлаган 6i3re сыры сезшмейда.<br />

Кез салсак терезеден айналага,<br />

Агаштан баска нэрсе кершбейш.<br />

Киырдын тйрдгс тупаз даласына-ай,<br />

Мелшр су аккан езен саласын-ай.<br />

Керсетпей жершн жузш кабатайлап,<br />

Жаралган шеп орнына агашын-ай!<br />

Туп-тузу, катар-катар карагайлар,<br />

Бейне 6ip колдын саусак саласындай.<br />

Сыгалап терезеден 6i3 отырмыз,<br />

Аккудын колга тускен баласындай!..<br />

Журю от арбанын сондай катты,<br />

KeTipjji KyftiMi3fli селюлдетш.<br />

0TKi3in губйрнадан ry6ipHafa<br />

Келеш куншз-тут з1рюлдетш!м—<br />

дейш.<br />

Майдан шебшдеп жумыс пен согас эрекеттершш KepiHicrepiH<br />

сипаттау да сол кездеп халык поэзиясы уш ш улкен жаналык<br />

болды. Шынында да винтовка мен пулемет, жерш ттреткен<br />

зенб1рек пен топтал ок шашкан аэропландар катыскан кастакерл1<br />

“ Он алтыншы жыл. А., 1936,156 — 15-66.<br />

29 Сонда, 157-158-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XXРАСЫРДЫЦБАСKE3I (1900- 1917) 536<br />

сотые суреттемелер1 б!зде жоктын касы еда. Сол себеггп, майдан<br />

артындагы жумыста журген казак жастары да жаутан ок пен<br />

снарядтын астында калып отырды. Сол кияметкайым майдан<br />

жаздайын олар да ез элшше бейнелеуге талаптанады. Осы туста<br />

жогарыда айтылган Ескайыр толрауларынан тыс, Ж.Жанабаевтын<br />

“Узак жол га аттандьпс”, ЭЛманжолов пен Карамолдаевтын<br />

“ EpiKci3 кетш ел1мнен” , Батталдын “Туар ма екен 6i3re кун?”,<br />

Б.Берденовтын “Прием” атты жырларында кешрек суреттелед1.<br />

Осы орайда Батталдын жогарыда аталган толгауынын м эш ерекше<br />

дей аламыз. Ол тарсыл-гурсш ок астындаш жастардын киын<br />

жагдайын дэл басып танып:<br />

Тарсылдап жан-жагыннан ок атады,<br />

Суылдап 3eH6iperi ол жатады.<br />

Егерде 6ip nannceci тусл кетсе,<br />

Bip жерде сансыз адам киратады, —<br />

деп сипаттаса, артынша сол орыс-герман сошсындагы салмагы<br />

жок казак халкынын ауыр халш дуры с багалайды, ол мунымен<br />

де шектелл кал май, орыстардын сол шайкасташ ж екш с тауып<br />

жатканын да дурыс ангартады:<br />

KaTepi куннен кунге туып жатыр,<br />

Ресейш Герман айдап куып жатыр.<br />

Курсииеген мылтыктар жангырыгып,<br />

Секщщ кершеш заман акыр.<br />

Бул уйде 6ia жатырмыз тартып а зал,<br />

Ежелден кенже калган 6iajuH казак<br />

Кайтейш, коддан келер дэрмешм жок,<br />

¥лыкка болып турмыз улкен мазак!30<br />

Б.Берденовтын “ Прием” атты дастаны езш ш курылысы мен<br />

мазмуны жашнан соны сипатты шыгарма болып саналады. Ол<br />

бастан-аяк кунделйс icnerri болып курылып, кай icyHi, кай каладан<br />

еткеш мен не керш, не бшгенш, кандай эсер алып, неш туйгенш<br />

керкем тшмен утымды бейнелейш. Эдебиетш1зде кунделж<br />

(мемуар) туршдеп туындылар некен саяк ушырасатынын ескерсек,<br />

бул дастаннын орны мен мэн-манызы ашылып айкындала тусеш.<br />

Б.Берденовтын e3i 1916 жылш 25 маусым жарлышмен<br />

майданный кара жумысына алынып, Кызылжар елшдеп жас<br />

боздактардын приемга алыну окигасынан бастайды. Булар<br />

Петухов, Корган, Шумиха, Шумляк, Шеляба, Екатеринбург,<br />

Пермь, Вологда, Вятка, Петроград, Псков, Критсбург калаларын<br />

30Сонда, 96-6.

537 1916 ЖЫЛГЫ УЛТ-АЗАТТЫК, К6ТЕР1Л1СКЕ БАЙЛАНЫСТЫ TYFAH ПОЭЗИЯ<br />

басып етш, майданный кара жумысына каты сады. Шыгарма<br />

“Прием”, “Кызылжар казармасынын тамагы”, “¥зак жол”,<br />

“Алгашкы эсер”, “Майданда”, “Аэроплан”, “Дурлйу”, “Жана<br />

мекен”, “Кашага таласу” , “Октан коркып кашу”, “Жума куш”,<br />

“Камыгу” , “Газет хабары”, “Мисалы”, “Коэталшы 6ip, каламым”,<br />

“Кдйрат”, “Елде калгандарга сэлем” деген 17 тараудан туралы.<br />

Жазылу жылын автор “ 1916-1917, 1921 жылдар” деп керсеткен.<br />

Дастаннын кейб1р узшдшер1 сол туста газет бетгершде басылып,<br />

1936 жылы “Он алтыншы жыл” атты елендер жинагына тутастай<br />

енген.<br />

Аталган дастанда майдан eMipiHiK шындытът барынша эсерл!<br />

де тартымды суреттеледг Бурын атын да, затын да битмейтш<br />

пулемет, зенб!рек, аэропланнын ел1м себетшш ез кездерймен<br />

керген казак жастары олардан коргану тэрпбш де уйренеш.<br />

HeMic самолеттершщ тастаган снарядтары мен жарык беретш<br />

ракеталарынын мэн-жайын бичл-тусшл кана коймай, сол<br />

самолеттердщ шепну, шуйшу жайттарын да дурыс багалайды:<br />

Дамылсыз вткен солдат ерсш-карсыл,<br />

Айн алан 6ip токтаусыз еткен тарсыл?<br />

Тещрек найзагайдай жаркылдайды,<br />

Аспанга от жагады тунде жаркыл.<br />

Ракета аспанга атар от жайнатып,<br />

Шапкылап атты эскерлер жау жайратып,<br />

Алды-арты войсконын он шакырым,<br />

Опсецце касымъшан сырнайлатып.<br />

Bip куш касымыэга бомбы тусп,<br />

Жер козгалтты, думща Timi купгп.<br />

Бытырап кашты коркып бет-бепмен,<br />

Бэршщ оны керш 3apeci ушты...<br />

Bip о ш жанымызга келш тусл,<br />

Копарьпт жерден тасты аспанга атты.<br />

Карлары тускен жердш жогары ушып,<br />

Тутшмен кап-кара кып буркылдатш!31<br />

Акыннын ем!рге деген кезкарас-танымы мен тусшж-талгамы<br />

да айкын. Ол патша эюмдер1 мен би-султандарга карсы шыгып,<br />

бостандыкка кол жепазудщ жолдарын 1здеспред1. Ресей мен<br />

езге де елдердщ азаттык ушш Kypecin жатканын Kepin, с оган ун<br />

косудын кажетппн айтып, кешеп ездерш алдаган зулымдармен<br />

ашык куреске ундейдк Акын осыган орай:<br />

31Сонда, 105,106 - 109-66.

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 538<br />

Алдау Ty6i 6ip тутам,<br />

Ертен оны керем1з.<br />

Алдаушылар би, султан,<br />

IpreciH б!здер сегерм1з...<br />

Романов жауыз кулады,<br />

Жойылсын деп тшеп ек.<br />

Жойылды акыр бас душпан,<br />

Кднды сорган кас душпан!32<br />

Б.Берденов майдан вм1ршен тыс, Ресейдш imid-тыскы<br />

жагдайынан да хабары бар адам болып кершедк Оны н осы<br />

дастандагы ой-шюрлерше карасак, сол тустагы патшаны тактан<br />

тайдырган большевиктер мен меньшевиктердщ б шик басына<br />

келу1 езгелерге де кеп жанапык экелетшш дурыс таныган, бул 1917<br />

жыддын 28 февралында газет бетшен окыганын жария етедк<br />

Жиырма сепзшпп февральда келш газет,<br />

“Такыттан Нсколайды кулады” деп.<br />

Курымак будан булай ecici режим,<br />

Жасалмак халыкха тынышты жана жизнь.<br />

Ею партия ею тарау жолга тусп,<br />

Аттары: большевизм, меньшевизм.<br />

Дуниеге бул eKeyi канат жайды,<br />

Бастауга 6ipi жалшы, 6ipi байды!33<br />

Эдебиеттм1зге соны б ip cepniH, жана мазмун ала келген майдан<br />

шебшен жазылган хат-елендер болды. Буларда жалпы кетершс<br />

поэзиясына тэн халыктын кайгылы xani мен туган елге, жерге<br />

деген ыстык cesiMi, кещп-куш айкын сезшед1. Рас, сауатты<br />

акындар мен жастардын суйгенше еленмен хат жазысу дэстур1<br />

бурыннан бар. Tiirri, акындар eMipinne 6ip-6ipiHe хат жазып,<br />

айтысу салты да бол га н, 6ipaK булардын максат-м1ндет1 езгеше<br />

екеш мэл1м. Ал, 6i3 сез етзп отырган майданнан жазылган хаттар,<br />

уй-iuii, туыс-тугандарына, бауырларына деген сагыныштан тыс,<br />

кешеп би, болыс, эюмдердщ ездерше жасаган эдшетс1зджтер1<br />

мен жауыздыгына орай айтылган ыза-кеп де анык ангарылады.<br />

Мэселен, Байтас деген акын ж1пт Польшадан жолдаган елещнде<br />

e3i ceKinai к ен ш каяу, журеп куптшердщ арман-мунын шебер<br />

сипаттай келш, кеюреп ояу казактардын майдандагы боздактардын<br />

артынан 1здеп келе бастаганы, жаксы хабарларга Караганда, кеп<br />

узамай азаттык таны ататыньш жазады. Айталык, ол сол хатында<br />

33Сонда, 112-6.<br />

53 Сонда, 110-6.

539 1916 ЖЫЛГЫ УЛТ-АЗАТТЫК К6ТЕР1Л1СКЕ БАЙЛАНЫСТЫ TYFAH ПОЭЗИЯ<br />

inrreri ш ерш жауыздыкка арнап:<br />

Болыснай, пристав пен ауылнайы,<br />

KepiHfli жамандыктын тепе жайы.<br />

Осыдан елге аман бара калсак,<br />

Кылармыз керген кунш кантар айы!34<br />

десе, Т.Киылбаев атты азамат Науан каз1ретке жолдаган хатында:<br />

Kepcerin солцатгыкка м е т айдатгын,<br />

вртеген осы еда деп кызыл уйш.<br />

Бул icin еле -елге нше естен кетпес,<br />

Боп кадды журепме TeMip туйщ35, —<br />

дейда. Ал ежи, Б.Берденов “ Елде калгандарга сэлем” атты<br />

тарауында:<br />

Етсе де мобилизовать казак елш,<br />

Шапса да кан жосылтып малый, жерш,<br />

“Кеп куса коркактагы батыр болмак”,<br />

Акыры бул корлыктын кетпес тепн!36—<br />

деп, едцеп туган-туыс, ата-аналарына сагынътшты сэлемш<br />

жолдайды.<br />

Т а ш 6ip алуан сэлем хатгарда (Молдаш, Н р м а н , Аскардын<br />

хаттары) салыстырудын метафоралык Typnepi ж ю колданылып,<br />

кешеп елдеп еркш де була eMip жадыраган жаэга, майдан<br />

желкесшдеп кара жумыс каЪарлы кыска баланып бершедь<br />

Мэселен, Ескайыр акын шетте журген ездерш:<br />

Басымнан билж кеткен сон,<br />

Жабыкты кенш жаркын-ай.<br />

Тузакка тускен торгайдай,<br />

Жатыр мыз мунда талпынбай.<br />

Енш 6i3re кыр кайда,<br />

Кузде келш, жаз кайтып,<br />

Кустай болып топ жасап,<br />

Кдйтатугын кун кайда?!37<br />

54Сонда, 165-6.<br />

и Сонда, 80-6.<br />

“ Сонда, 113-6.<br />

17 Сонда, 161-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917)__________ 540<br />

деп бейнеленсе, Экмал Каржауулы деген ж ш т шеп жумысында<br />

жургендерш “мезгтлаз ушкан 6ip топ каз” тургысында сипаттайды:<br />

Аралга конды суы жок,<br />

Мезгигаз ушкан 6ip топ каз.<br />

Бауырын тесеп жатуга<br />

Жапырагы жок, жер1 саз.<br />

Ушайын лесе мерген кеп,<br />

Андымайтын адам аз...<br />

¥я салган келше,<br />

Gcin-енген жерше,<br />

Кайтатугын канкылдап,<br />

Болар ма екен этан жаз?!3*<br />

Елден майдандагы кара жумыста журген боэдактарга жазылган<br />

хаттарда да ата-ана, ага-шшердш сагынышты сапе мшен тыс, сол<br />

жастарды хак тагалага тапсырып, амандыктарын тшеп, елге тез1рек<br />

оралуларына ниет косады. Мунын 6ip ynrici темендепше болып<br />

келедк<br />

Тыныштык орыс-орман каладагы,<br />

Жалганнын кайгысы сен даладагы.<br />

Акыртпай амандыкхы бишруге<br />

Хатынды узбе, жаным, аралагы!”<br />

Сонымен, майдандагы согыс сипаггамалары мен алгы шептен<br />

елге, елден майданга жазылган сэлем хат жырлары Typi жагынан<br />

пэлендей дертк езгерютерге ушырамаса да, мазмундык сипаты<br />

тургысынан елеул1 жаналыктар экелдк Майдан жумысындагы<br />

жастардын кешл-куЙ1 мен эсер-сез1мдерш 6epyi жагынан болсын,<br />

согыс KepiHicTepiHiH накты бейнелеща тургысынан болсын, бул<br />

жырлар керкемдйс тэсщш игерудш жана 6ip сатысына кетерищ.<br />

Бран сол жастардын орыс пен Еуропа калаларын басып етш,<br />

майдан OMipiH бастан Keiuipin ысылуы, caHa-ce3iMiHiH ecin жетшу1<br />

де эсер еткен болса керек. Алайда 6ip атап керсететш жайт: бул<br />

63repicTep, бурын айтканымыздай, тек таптык сананын толысып<br />

жетшушен гана емес, оларды кэд1мп ем1рлнс таным-тусшшщ<br />

KepiHici деп санаган жен.<br />

Осындай кемелденш толысудын тагы 6ip KepiHicTepiH<br />

бул жырлардагы тарихи шындык пен керкемдйс шындык<br />

болмысынан да керуге болады. Осыган орай торгайлык акын<br />

"Сонда, 161-6.<br />

в Сонда, 140-6.

541 1916 ЖЫЛРЫ УЛТ-АЗАТТЫК K0TEPUIICKE БАЙЛАНЫСТЫ TYFAH ПОЭЗИЯ<br />

Кудер1 Жолдыбайулыньщ “Аманкедцшщ Торгайды алганы” деген<br />

толгауы ойга оралады. Рас, Аманкелш Иманов баскарган халык<br />

жасактарынын Торгай каласына жасаган шабуылы кетершс<br />

тарихында аса eneyni окига болды. Сол окиганы Кулерi акын<br />

булайша толгайды:<br />

Аткдн танмен айгайлап,<br />

Кал ага косын лап берда.<br />

Айн ала коршап луанды,<br />

Тус-тусына ерт койды.<br />

брттен каш кан адамды<br />

Кек най замен сузгшеп,<br />

Такымга сальш езгшеп,<br />

Лаулаган кала ертжде,<br />

Кекпардай тартып желтпне.<br />

Сары ала туда кетерш,<br />

Ко3f алды топ еркше.<br />

Ок жыландай ыскырган,<br />

Жалын шашкан, ышкынган,<br />

Ушрейген мылтык аузына<br />

Ат койды кеп ipicuiMefl,<br />

Шашакгы най за желюлдей,<br />

Ак сойылдар сартылдап,<br />

Аманкелш алдында<br />

Атылган окка жаркылдап,<br />

Карамастан айгайлап,<br />

Ермеген оган жан болмай,<br />

Кеп кешеш шандатып,<br />

Калага юршк аныратып!..<br />

Жауга карсы журт шапты,<br />

Серпшген сойыл он-солта,<br />

Эпитсерд1 кулатты...<br />

Кандаладай езгшеп,<br />

Шаппык жауыз кдндарын.<br />

Аманкелш осылай<br />

Жыр кылдым Торгайды алганын!40<br />

Тарихи дэлелге суйенсек, Торгай каласы ушш болтан сошс<br />

кетершсшитер ушш аса елеул1 окига болтаны даусыз. Сарбаздар<br />

каланын шет-шетшдеп кешелерде кызу урыс журпзш, кептеген<br />

уйлерге ерт кояды. Алайда бораган октан кейш шегшуге мэжбур<br />

болады. Сарбаздар кала жасагынын бастыгы Курбатовты елпрсе<br />

40 Сонда, 24 - 25-66.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX ГАСЫРДЫН БАС КЕ31 (1900-1917) 542<br />

де, мунын устше кала коменданты эскерд1 казармадан шыгармай<br />

койса да, Торгай каласын ала ал май, екшшде кейш ш епнет.<br />

Осы окиганы кезбен керш, “Ауыл тип” газспнде (1926 жылдын<br />

4 октябре № 11) “Торгай каласынын шабуылы” атга макала<br />

жариялап, “1шшде болган” деп кол койган 6ip Kici брайша<br />

баяндайды: “Ноябрьдгн 6eci кунп тун. Bi3 бес учитель 6ip уйдем1з...<br />

Тан карангысында таре-туре атылган мылтык даусымен ояндык.<br />

Кеше ani карагы, ын-жьш дауыс, атылган мылтык. Сарбаз<br />

каланын кай жагынан юргенш де бше алмадык. Анау-мынау<br />

кершетш кезде каланын жэрменке жагынан ерт шыкты. Б1здщ<br />

пэтер1м1з акша мекемесшш жогары жагында, ортасында тек 6ip<br />

уй бар. Б р мекемеш кузетш туртан солдаттар казармага карай<br />

кашканын кершк. Онын артынша 6ip аздан сон, уш сарбаз кеше<br />

бойлап жогары карай шауып Kerri. Кдрыцда сойыл, колында<br />

найзалары бар, 6ipaK Lne юрген казак болмады. Кун шыккан сон,<br />

кешеге казак юрш. Шетю кешелердш бэрше ерт салды, орталык<br />

кешеге казак Kipe алмады... Калын Kofifa козы жамыраган сиякты<br />

кушренген дауыс. Сезш угап болатын емес, тек “Ла-ла, лала”<br />

деген сиякты естшед1. Жастык, мамык тыстарын отка тугатып<br />

алып, карсымыздагы уйге ерт салды... 0рт кушейш. Орталык<br />

кешеден баска жерд1н бэрше сарбаз каптап кетп. Элг уйге KipreH<br />

сарбаз жок, тобын жазбай ат уетшде, кешеде. Kimi 6eciHre дейш<br />

каладагы эскердщ кайда екенгн бше алмадык. Тек Kimi бес1нде<br />

гана тэртшпен атылган мылтык даусы кебейдь Сарбаздын урщеен<br />

койдай каша бастаганын кершк... Кдла халкынын адам шыгыны аз<br />

болды, тек кала жасагынын бастыгы учитель-инспектор Курбатов<br />

едщ... Сарбаз шыгыны молырак болды, елген юешердщ суйепн<br />

туыстары тастамай алып шыгып, Кдбырга деген жерге койды.<br />

Ок атылмауынын себебш кейш бшшк: эскер бастыгы эскерш<br />

казармага камап алыпты да, согыска шыгармапты... Туе эбден<br />

ауган сон, Орынбордын жуздей атты казагы комендант буйрыгына<br />

кенбей казармадан шыгып, сарбаздарды кашырган екен”.<br />

MiHe, бар шындык осы, ал айда Kyaepi Жолдыбайры<br />

кетеркшшердщ жешске деген куштарлыгы мен ыкылас- ынтасын<br />

бейнелеу аркылы шеберлпс танытып, керкемшк шындыкка<br />

жуыктай тускен.<br />

Еншп 6ip жырларда сол жылш халык басына тускен ауыр<br />

киыншылык, ел трагедиясы басты такырып болып сипатталады. i<br />

Шынында да б р кетершс тусында болган ауыртпалык,<br />

дурбеленнш зардабы ете ауыр болды. “Казак патшага карсы<br />

атка мш ш деп эуез шыгарып, эскер алам деп, елш басьгп алып, |<br />

Сарыаркада, Акмолада, Семейде, Текеде, Торгайда, Жетюуда<br />

жанаралдар, эскер басы терелер шыгады. Кдрусыз елш койдай<br />

айдап, жаудай тонайды. Жарасына пышак тиген казак, кыршз

543 1916 ЖЫЛРЫ УЛТ-АЗАТТЫК K0TEPWICKE БАЙЛАНЫСТЫ TYFAH ПОЭЗИЯ<br />

атка мшедг Патшанын acKepi немгстен repi, карусыз казак,<br />

кыргызбен согысканды суйед1. Жызак деген езбек каласын жермен<br />

жексен етед1. Кыррыз ауып, Алтай асып, Куншыгыс Турюстан<br />

етедь.. Тарбаратай, Алтай найманы Keptui Кытайра ауады. Ауран<br />

елд1 бегеуге аскер шырады... Алаштын баласына канкуйлы жау<br />

болган патшанын кызметлпа терелер параны жатып та, турып<br />

та ал ран. Алаштын жайында кара топьфак, кау жер болса, аккан<br />

езен, шал кар кел, тущы кудык, мелд1р брак, жайлы, жарык,<br />

торайлы орман болса, майлы ет б1здщ орыстын сыбарасы деп<br />

отаршыл орыска тартьш эперген. 1913 жылы жалрыз Жетссудан<br />

егшпи орыс терт миллион десе жер алган. Сорыска дейш орыстын<br />

eriHinici казак, кыррыздын жершен тандап 25 миллион десятина<br />

жер алган... Алаштын баласы иттей улып шелле калган!”41.<br />

Мундай алапат окиралар баягы “ Актабан шубырынды, Алкакел<br />

суламадан” кейш дал осындай сипатта бола коймараны мэл1м.<br />

Осыран орай Куанышбай Бозаев деген акыннын “Каракойын<br />

KOTepiitici” деген дастанын далелге келтеруге болар ед1. Акын осы<br />

кетершстш басы-касында болып, Орта-Аргын елщдеп сарбаздар<br />

бастыры Жакып ердщ касында журт, окиганы тугелдей ез кез1мен<br />

керген адам. Жырды сол 1916 жылы жазып аякгаран, оны акыннын<br />

ез аузынан жазып алып Акмоланын “Бостандык туы” газетшде<br />

жариялаган — Мажжейулы Мукаш деген журналист.<br />

Дастан “Сарбаз” , “Отряд”, “ Соры с” , “Босу”, “Прием”,<br />

“Мунапас” атты алты тараудан турады. Тек алрашкы “Сарбаз”<br />

деген тарауда рана ел пшнщ дурлтп, курбан шальш, карулана<br />

бастауы, жас жтттердщ лешрш масаттануы мен кайраттануы мол<br />

серпшмен сипатталады. Ал карулы отряд келгеннен кейшп едцщ<br />

тоз-тозы шьггып, канды кыррынра ушырауы, “балапан басына,<br />

турымтай тусына” дегендей журттын бет-бетше аууы кен KepiHic<br />

тапкан. Мундай тонау мен зулымдыкты орыс эюмдер1мен ауыз<br />

жаласкан болыс, билер icxe асырады. Бул сумдык KepiHicTi акын аз<br />

сезбен тап басып бейнелейш:<br />

0рт с алып Шаштыра да барып кайтты,<br />

Жауызяар бар керепн алып кайтты.<br />

Канды ауыз, Tyci суык кек каскырлар<br />

Мунайтып елдан шин жарып кайтты!42<br />

Рас, сарбаздар колындагы кыльпп, найза, сойылмен, 6ipniжарым<br />

ш ип мылтырымен жасанган жаура карсы шауып, улкен<br />

ерлпспн улпсш керсетеда. Бар болтаны 6ip мындай рана сарбаз<br />

41 “Казак эдебиеп” газеп Ns 31, 1990ж., 3 тамыз / Кыр баласы мен<br />

Шестаковгын “ 1916 жыл” атты енбепнен уз1нд1.<br />

42 Он алтыншы жыл. А., 1936, 34-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XXГАСЫРДЫН БАСKE3I (1900- 1917) 544<br />

пулемет, зенб1реп бар тас туйш отрядка карсы тэуекелге бел байлап,<br />

ен алгаш алпыс мергенш атгандырады. Сол алапат согыста Жакып,<br />

Хасен, Айткожа, Эйдерке, Иса батырлар кезаз ерлктер жасайды.<br />

Иса батыр 6ip 63i уш солдатты елпрш, жау огынан капыда мерт<br />

болады. Калын сарбаздьщ жещске деген тшек-талабы шекыз болса<br />

да, курсанган жаудын бораган о т мен зенб1рек снарядына шыдас<br />

бере алмай, кейш шепнуге мэжбур болады. Ел ауып, ер саскан<br />

каралы кун туады. Куанышбай акын сол кайгылы жагдайды халык<br />

атьшан жар сала айтып, ертенп кунге умгг арткандай болады:<br />

Берекен Kerri, казагам,<br />

Ертедеп кун калып.<br />

Bip нэубетке жолыктын,<br />

Алды-артыннан шырмалып.<br />

Заманын солай болган сон,<br />

Ceftnemi, тшм, ыргалып.<br />

Жай жургенмен не талтын,<br />

Бекер карал турмалык.<br />

Жылайтын кунге кез болсан,<br />

Эр нэрсеге ырзалык...<br />

Ел, журтыннан айрылсан,<br />

Неге керек патшалык.<br />

Балан менен малды алып,<br />

Зарландын, журтым, ун салып!43<br />

Акын “Мунэпэс” атты сонгы тарауында кектен тшеген<br />

бостандыктын жерден табылганына ризашылык 6umipe отырып,<br />

ел болашагын ойлайтын басшыларды татулык-б1рл1кке, бас<br />

косатын эрекетке ундейги:<br />

41 Сонда, 35-6.<br />

“ Сонда, 37-6.<br />

Кайдасын мен бишрмш деген ерлер,<br />

Сын болды эр халыкка бак сынасар.<br />

Кол шыгар 6ip женнен, 6ip ауыздан сез,<br />

Басыцоы кос, тшепн icxe асар.<br />

Мунэпэс басын азат, малый азат,<br />

Казактын пайласына бул мунэсар.<br />

Мундайды бурын тшеп алмаушы едщ,<br />

Куанып TyciM бе деп кеншм сасар.<br />

Казакка кемшк келген осы exeyi,<br />

Сумдыктын туп тамыры орын басар.<br />

Ауылым аймагым мен эл1 уйкыда,<br />

TyciHin осы сез1м юмге унасар?!44

545 1916 JKbDIFbl УЛТ-ЛЗАТТЫК, K0TEPUIICKE БАЙЛАНЫСТЫ TYFAH ПОЭЗИЯ<br />

Акыннын бул пайымдауларына Караганда, онын iuiid-тыскы<br />

ем!рден хабары бар, кез! каракгы адам болганы ангарылады.<br />

Жырдын кейшрек аз-кем езгеркже ушыраганы, енделш<br />

толыктырылганы бай кал алы. Муны М.Мэжжейулы да дастан<br />

сонында берген тусшпсгемесшде атап керсеткен. Сондай-ак ол<br />

Куанышбайдын елещй суырып салып та, жазып та шыгарганын<br />

айтады. влецнщ айтылып таралуы да назар аударуга турарлыктай.<br />

Автор осыган орай: “Куаньпибай бул еленд! сол кетериис болган<br />

жылы жазыпты. 9лен сол жылы-ак ел-елге тарап, жастардын “эу”<br />

десе аузына тусетш анызы болыпты. BipaK бул елен Куанышбайга<br />

жаксы тимейд1, кеп уакыт ез еленшен тая к жейш, еленде аттары<br />

аталган мырзалар Куанышбайды шекю кылады, турл1 пэлелермен<br />

устатпак болады, айдатпак болады. Ол пэлелерден бертш келе<br />

арен кутылады Сонын салдарынан Куанышбай колжазбасын<br />

жогалтады, e3i де айтпайды, e3i барда баскаларга да айткызбайды.<br />

Сондыктан еленнщ кей жерлер1 умытылады, кей жерлер! алгашкы<br />

жазганынан езгеродйрейдо. Ал еленшн “Мунэпэс” деген сонгы<br />

тарауын ол Акпан революциясынан кей1н, окопка барган Ж1пттер<br />

кайтып келгенде жазыпты”45, — деп керсетеда. Осынын 6api халык<br />

эдебиетп улплер^нщ езгеру, енделу, редакциялану кезендер1нен<br />

магамет береда дей аламыз.<br />

Елд)н ерл1кке толы курестер1 мен онын carciafliioce ушьфаган<br />

кезендерш жалгастыра жырлайтын тагы 6ip дастан меркелйс акын<br />

Элтай Суй1ншэлиннш “Калаба” атты туындысы. Жырды алгаш<br />

жазып алып, бас пал а жариялаган Рахымбай Кулбаев деген Kici.<br />

Бул дастан кейш 1936 жылы басылган “Он алтыншы жыл” атты<br />

жинакка ецш. Ауызею айтылу кезшде кейб!р тустары умыгылса да,<br />

жырдын узын-ыргасы толык сакталган.<br />

Аспара елпйн болысы Бектен 25 маусым жарлыгын мултйсс1з<br />

орындауга жан сала Kipicin, патша жарлыгын TyciHHipyre келген<br />

эюмдерге кызмет керсете бастайды. Алайда халык наразылыгын<br />

ашыкган-ашык 6uuiipin, сол тешрекке аты ManiM Аккез батырды<br />

хан сайлап, сарбаз жасактайды. Олар Мерке каласына тупсиылдан<br />

шабуыл жасап, ездершш кажыр-кайрат, ынтымак-б1рлшн айкын<br />

таньггады. Алайда муздай курсанган карулы отрядка Аккез батыр<br />

сарбаздары да тетеп бере алмай кейш шепнеш. Бектен болыс<br />

бастаган патша солдаттары каннен каперс1з отырган елге буйщей<br />

тиш, кан жоса кылады. Журт мындаган жылкьшы солдаттарга<br />

карсы айдап, олар муны халык жасагы екен деп ойлап, кумга карай<br />

кашып жан саугалайды, сейтш, кепшш к тйселей келген ел1мнен<br />

аман калады. Дал осы тарихи окига Киялбай Супров деген<br />

акыннын “Аккез батыр” атты дастанында да келел! жыр болады.<br />

45 Сонда, 38-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: X X РАСЫРДЫЦБАСKE3I (1900- 1917) 546<br />

Тек мундаш 6ip айырмашылык: бетпе-бет келген согыста халык<br />

жасактары пулемет пен зенб1рекке шыдас бере ал май, амалсыз<br />

кейш шепнгенде, жол-женекей эйелдерше кишген отрядка<br />

тап болып зор кыргынта ушырайды. Аккоз батыр да колга тусш,<br />

артынша сот болып, ит жеккенге айдалады. Елдеп жастар майдан<br />

шебшдеп кара жумыска epiKci3 алынып, шеказ азап-киыншылык<br />

керед|.<br />

Осындай ел кайшсын жинактап керкем суреттеуде дараланып<br />

кезге тусетш шыгармалардын 6ipi — “Кулакаска” дастаны. Мунда<br />

да ел екхжузш басшылардын алдауына ceHin кыршнга ушырайды.<br />

Жаппай кетершген Обалы елше Кулакаска елшщ азаматтары<br />

да косылып, олар Ыргыз, Торгай, Костанай тешрепмен rimi<br />

Торгайдагы Аманкелд1 батырмен байланыс жасайды. Дегенмен<br />

отаршылдарга карсы куресте халык 6ipniri айкын керщсе де,<br />

журттын жер ынгайын тш мш пайдалану, уйымдастыру icTepinae<br />

тэж1рибеа аз болды. Ел басшыларынын алдау-арбауына ceHin<br />

калып кеп опык жейД1, сонын зардабын тартады. Сол кайгылы<br />

KepiHicTi аты-жеш белпаз акын темендепше сипаттайды:<br />

Мулйс ойран, адам кыргын, кан жыл ап ел,<br />

Ешреген кала берш кез жасы сел.<br />

Бауырында эр тебенщ жатка н елйс<br />

Бетшен муцоы куй мен суйеш жел!46<br />

Халык кайгысын арнайы жырлайтын осындай туындылармен<br />

катар, сол 6ip ел басына ауыртпал ык тускен киын кезенде журттын<br />

жаркын болашагы уш ш ез eMipiH киып мерт болган ерлердщ аскак<br />

тулгасын жасаган жыр, дастандар да аз емес. Булардын сотташ<br />

батыл жауаптары мен кайыспас кайсарлышн, ел мунын айтудаш<br />

тапкырльиын, шешендшн езгелерге улп етш сейлейдь Осы<br />

туста Бекболат, Эли, Тайлак, Жанабай, Жакып, Иса, Тайшым,<br />

Кыргызбай icneirec талай ерлердщ жанкиярлык ерл1'к icTepiH еске<br />

алып, мактан тугамыз. Осы орайда Иса Дэукебайулыниа делшш<br />

журген “Бекболат” дастанын жеке белш атаган жен.<br />

Ен алдымен, осы дастаннын авторы женшде 6ipep сез. Э й гш<br />

акынымыыз ГЖансупров архившен кел in тускен бул туындынын<br />

авторы керсетшмеген, тек ен сонында “Жинаушы Жушс” деген<br />

сез бар. Ал енд], алгаш ыкшамдалып, кейб1р тустары ушталып<br />

ецделген 1936 жылш “ О н алтыншы жыл” деп аталашн жинакта<br />

авторы Иса Дэкембайулы деп керсетшгеш мшпм. Булан кейшп<br />

жинактар мен эр алуан хрестоматияларда Иса Дэукебаев деп<br />

жазылып жур. Шынына келгенде, окига болган Жепсу ешршде<br />

46 Казахстан Республикасы Гылым министрлт — Гылым академиясынын<br />

Орталык гылыми кггапхана коры №1011, 302-6.

547 1916 ЖЫЛРЫ УЛТ-АЗАТТЫК К0ТЕРШ1СКЕ БАЙЛАНЫСТЫ TYFAH ПОЭЗИЯ<br />

мундай акыннын бурын-сонды болмаганы даусыз. EisuxiK<br />

ойымызша, сол Жушс деген адам осы aftrwi дастаннын авторы<br />

болуы да гажап емес. Сондай-ак ол Kici ертелькеш акындыгымен<br />

кезге туспегенге уксайды, оз кез1мен керген окиталарды кейшп<br />

буынга дал жеттозу максатымен жазганы байкалады. Бул жайттар<br />

шыгарманын ен бойынан айкын ангарылады. Буларга коса автор<br />

Кенес ек1мет1 тусындаты саясаткд сэйкес келмейтш болта ндыктан,<br />

езшш аты-женш коюга да батылы бара коймаган Tapiaai. Осынын<br />

6api 1961 жылы “Жулдыз” журналынын №9 санында “Бекболат”<br />

дастанынын авторы юм?” деген макал ада арнайы сез болтан-ды.<br />

Сол макаладан кейш журналист маркум Р.Байжасаров “Жулдыз”<br />

журналынын 1966 жылгы № 7 санында макала жариялап,<br />

Бекболат Эшекеев бастаган кетершстщ басы-касында болтан<br />

Жутс Сулейменов деген адамнын болтанын, онын “Сары би”<br />

атанганын айтып, аталган дастаннын авторы сол Kici болса керек<br />

деген тужырым жасайды. Бран езге косалкы деректер жок<br />

болгандыктан, бул мэселе апй uieuiiMiH таба койган жок.<br />

“Бекболат” дастаны сондагы окига жуйесшщ даму барысына<br />

сэйкес кундел1к секши етш курылган. Осындагы тараулардын<br />

атын т1збелеп атасак, мундагы окита барысын айкын ащарута<br />

болады: “Маусым жарлыгы”, “Елдш камдануы”, “Елге эскер<br />

шытуы” , “Жайылмыстын кемтрлершщ, келшдершщ жылаганы”,<br />

“Жайылмыстын турмедегшермен жольнуы”, “¥лыкгардын<br />

Бекболаттан жауап сураганы”, “Бекболаттын жауабы”, “Бикажылардын<br />

жауабы”, “Зэюрдщ зулымдыш”, “Он жетп<br />

оракшынын эйелдершш жокгатаны”, “Шаратай Еспембет пен<br />

Касымнын Бойдаш елш кыруы”, “Ыстыксайда кьфылтан елшн<br />

зары”, “Бекболаттын екшнй сурагы” , “ Бекболаттын жауабы”,<br />

“Сотгын жауабы мен уюмГ’, “Бекболат дарта бара жатканда”, “Дар<br />

тубшде Бекболатка терелердщ айтканы”, “Бекболаттын жауабы”,<br />

“Жайылмыстын сурагы” деп сипатталуынын 03i кеп нэрсеш<br />

ангартса керек.<br />

Дастандаты кат-кабат окиталардын 6api дерлйс басты кейшкер<br />

Бекболаттын TOHiperiHe топтастырылтан. Мунын 6api Бекболаттын<br />

ел1 ушш басын ашмге Tirin, жанкиярлык ерлйтн бейнелеуге<br />

батындырылтан. Ол эйгш маусым жарлыгы шыккан куннен<br />

бастап, эдшетаз жарлыкка карсы шытута тас-туйш беюнеда.<br />

Ел-елте ундеу хаттар таратьпт, б1рлесуге шакьфады. Жасынъщ<br />

жеттстен асканына карамай, батыл эрекеттер жасайды. Kepuii<br />

кыртыз елше де арнайы адам Ж1береш, езара ынтымак, б1рлжке<br />

шакырады.<br />

Бекболаттын сот алдындагы жауаптары халыктьш шеменш<br />

шерш, айта алмай журген арман-мунын айкара ашып KepceTyi<br />

туртысынан да аса кунды. Ол, acipece, патша вюметжщ гасырлар

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XXРАСЫРДЫНБАСKE3I (1900- 1917)___________ 548<br />

бой канау-тонау саясатынын сыр-сипагын батыл эшкерелейд!.<br />

Батыр ел ш ш д е п кулар мен сумдардын еюжузш суркия<br />

эрекеттерш де аяусыз эйгшеп, букара мунын коргап сейлейш.<br />

Патшанын Германиямен согысы тусында, кысылтаян кезде<br />

казактан жэрдем сурап, бейбн ешрде жастарды орыс Tini мен<br />

техникасына уйретпегенш де улкен айып етш тагады. ¥лыктар<br />

“ Бекболат хан, жакын жолдастарын канша, кетершсте ту устаган<br />

юм, саган юмдер кемектеспек болды, соларды айтсан, айыбын<br />

жешлдейш” , — деп, айла-тэсш колданып сан-сакка жупртпек<br />

болады. Ал айда Бекболат барлык жауапкершшкп ез мойнына<br />

алып, касында болтан сержтерш коргап сейлейш. Кетершген<br />

халыктын айыпсыз екенш, букш эдшетаздок патша жагында<br />

екенш айтып, улыктардьщ езш айыптайды.<br />

Бекболат батырдын дар алдындаш жауаптары патша еюметшш<br />

шеказ эдшетазщктер1‘ мен канау саясатынын найза бойламас<br />

зымияндыгын батыл эшкерелеуге курылган. Ол улыктардан<br />

жасканбай барлык шындыкты букпейз айтып, бултармай жауап<br />

береш. Бутан мына темендеп жолдар айкын айгак:<br />

Рас, мен согысуга шыкпак болдым,<br />

Басынды жер астына тыкпак болдым.<br />

Рас десен, рас сезш мен айтайын,<br />

Ак патшанын тукымын куртпак болдым.<br />

Ту тйспм ел-журтымды жиып алып,<br />

Жауга карсы аттандым ойран салып.<br />

Кылган icreH кайтатын катын бар ма,<br />

Ата-бабам кылган ic, кылдым анык.<br />

Жалынып жаным сурап жыламаймын,<br />

Пэленше жолдасым деп бекер айтып,<br />

Кунэкар eMipiMae бола алмаймын!47<br />

Бекболаттын сол кездеп саяси-элеуметттк жагдай мен<br />

кетершстш шьну себептерш багалап xyciHyi де байыпты api терен.<br />

Онын пайымдауынша, патша огаметшш отарлау саясатынын<br />

нэтижейнде халык жаксы коныс, шурайлы жершен айырылып,<br />

тау мен таска, кумды жерлерге ышстырылуы, казак шаруалары<br />

езгелерден кем усталып, тещцкке кол жетюэе алмауы квтершстщ<br />

шыгуына басты себеп болтан. Сондыктан батыр езш ш осындай<br />

кысылтаян, киын сэтте куреске саналы турде карсы шыкканын<br />

да жасырмайды. Ол “Ата-бабам кылган ic” деу аркылы азаттык<br />

KeTepinicTepiHiH будан бурын да болып келгенш, эл1 де бола<br />

47 Сонда, 49-6.

549 1916ЖЬ1ЛРЫ УЛТ-АЗАТТЫК K0TEPUIICKE БАЙЛАНЫСТЫ TYFAHПОЭЗИЯ<br />

беретшш ескертед!. Мына темендеп жолдарды когамдык<br />

курылыска тагылган айыптау деуге де бол ар едг<br />

Кдзактын жерш де алдын, суын да алдын,<br />

BipeyiH алпыс десе епн салдын.<br />

Кдзакган калаганнын бэрш алып,<br />

Алатау кар тубше куып бардын,<br />

Эуелде солдат кылып ойнатпадын,<br />

Орысша Tin уйретш сайратпадын.<br />

Кезш ашып ку казак оянар деп,<br />

Кдзынан аяп ед1 кара нанын.<br />

Ел бейбйг, журт тынышта сурамадын,<br />

Кеп соты ста сураган ку амалын.4"<br />

Бекболаттын дастандаш айткан oft-niKipiiepi мен тарихи<br />

шындык та 6ip-6ipiMeH уштасып кабысып жатыр. Айталык,<br />

Бекболат Эшекеев 1916 жылгы кыркуйектщ 2-ci кунп Нестеров<br />

деген сотка берген жауабында: езшщ Ушконырдат Жайылмыс<br />

елшщ жарлыкка карсы етюзген жиынында болганын, жтттердщ<br />

сойыл, кылыш, шпнара мылтыкпен каруланып, солдатка карсы<br />

жылкыны айдап с альт, куреске шыкканын, 6ip казак-орыска<br />

шокпар ти л жараланганын жасырмай айтып булай дейд!: “Халык<br />

кеп еда, сол себеггп меншен юмдердщ 6ipre болганын айта<br />

алмаймьпт... Таякка байлантан ак шуберекп кергетм рас, 6ipaK<br />

оны мен кетергетм жок, им устаганын да бишеймш. Менщ<br />

экемнщ алты не жет! жыл хан болганын еспген едш. Маган “хан<br />

болгысы келда” деген айып тагады. MeHi дарга аскан куш шын<br />

“кан” сонда болады... Екейбай Саткьшов менщ тусым, ол да мен<br />

секиш жастарды эскерге карсы соктыгыстан сактандыру ушш<br />

топ шпнде бодцы. Ал Кенбай Ниязбеков, Кэр1бай Аламановтарды<br />

кергетм рас, алайда олар да жастарды согыска упттеу ушш емес,<br />

кайта басалкалык айту ушш барган болатын-ды”49, —дейда. Ал<br />

Нэдарбек Кдраксин ез жауабында: “Мен Бекболат туьшын астында<br />

болтаным жок, 6ipaK атылган мылтыктын дауысын естшм. Мен<br />

эскерлер келген куш гана сарбаздар тобында болдым. Жайылмыс<br />

болысынын тобырын Бекболат Эшекеев уйымдастырды. Мен<br />

келген куш сарбаздар алдына жылкы айдап салып, эскерге карсы<br />

сотые ашпак болды. Ж штердщ колында сойылдан баска ешнэрсе<br />

болтан жок. Мылтык устаган адамды кергетм жок. Адам кеп<br />

еда, дегенмен топ шпнде Дуйсебек Кдсымбековты гана кердам.<br />

бзгелерден гамда кергетм ес1мде калмапты. № 7,8,9 ауылдардын<br />

“ Сонда, 49-55-6.<br />

49 Алматы облыстык архив коры №76,510 ic. 448-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫН БАС KE3I (1900-1917)___________550<br />

азаматтарын баскарган халык соты Kapi6aft Аламанов жэне<br />

Байгазы Мэмбетовтар деп естшм”50, —дейдь<br />

Eip айта кететш жэйт: осы жауаптардын кепш ш к бше бермейтш<br />

6ip сыры бар. Ол — кетершс басшыларын камауга ал ранд а,<br />

Бекболат барлык айыпты ез мойнына алатын болып кеяняп,<br />

баскалардын босануына жардай жасамак болады. Eni упнн басын<br />

ел1мге тйасен батырдын бул ерл1гш белпйз акын онын ез аузынан<br />

айткызады:<br />

Ел-журтым, аман болгын, айткан сез1м,<br />

Курбандык бэрщ yniiH жалгыз ез1м.<br />

Eip жыл ма, жарты жыл ма менен кейш,<br />

Мунын да айналдырар 6ipey езш!51<br />

Сонры жылдары Бекболат Эшекеевтщ сол 1916 жылры<br />

кетершсп уй ымд астырудагы жана 6ip кырларын ашатын<br />

дастандар табылып отыр. Сонын 6ip елеул) де керкем нускасы<br />

сарыжаздык акын Кдбылбек Сауранбаевтын “¥зак батыр немесе<br />

Бекболат Эшекеевтщ унДеУ хаты аркылы Албан, кыррыздык<br />

катысуымен болган кетершс”52, —деп аталады. Дастаннын авторы<br />

К-Сауранбаев —1916 жылры кетерипске катьтсып, сол окираларды<br />

кезбен керген адам.<br />

Жыр 25 маусым жарлырьшан кейшп Жаркент ye3i, Кдркара<br />

тещрепндеп Албан казактары Саурыкулы ¥зак батырды басшы<br />

сайлап, ез ара кенесш, кершшес Дулат, Сарыуйсш, Шапырашты<br />

рулары мен к а н а т е кыргыз елше де арнайы Kici жЛберед1.<br />

Олардан жауап кутш отырранда, Бекболат Эщекеевтш 6ipiry<br />

туралы ундеу хатын алып, Тайлак Бекбасов деген ж т т келед1.<br />

Бекболат бул хатында патша еюметшщ отарлау, канау саясатын<br />

батыл эшкерелеп, мундай корлыктан кутылу ушш, ашык куреске,<br />

ез ара 6ipirin жаппай кетершуге шакырады. Сол 1916 ж ы лры ултазаттык<br />

кетершетш сыр-сипатын ашуга кемектесетш бул ундеу<br />

хаттын мазмуны темендепше:<br />

“Суан, Дулат imci, Албан ара,<br />

Тарайды улы жузден канша бала.<br />

Уш жуздщ баласымен кенес алмай,<br />

Жарлык тыгыз улыктан амал бар ма?<br />

Тевдйсп баска журтпен б1рдей ет деп,<br />

Приговор усынындар падишага.<br />

50 Соняа, 397-6.<br />

51Он алтыншы жыл. А., 1936.45-6.<br />

52 М.О Эуеэов атындага Эдебиет жэне енер институтынын коры №2043, .<br />

№340 бума. 4-9 дэгттср.

551 1916 ЖЫЛГЫ УЛТ-АЗАТТЫК, К0ТЕРШ1СКЕ БАЙЛАНЫСТЫ TVFAH ПОЭЗИЯ<br />

Жерге epiicri право б1рдей болсын,<br />

Кдмамай хапкымызды тау мен таска!<br />

Мектеп ашып окытсын бала-шага,<br />

Право тек келеш сонда гана.<br />

Болмаса жайылган мал колында тур,<br />

Канша алса карсылык жок падишага! —<br />

дей келш, хат жазган бауырыныз Бекболат Эшекейулы. Тшект!<br />

бермеген кунде, ка рулы кетершске шакырамын. 1916 жьтл, маусым<br />

айыньщ 29-да, Жеркокырда”53, - детгп.<br />

Хатты окып кайраты таскан Кдркара ел1 ¥зак батыр бастауымен<br />

согыска кызу дайындала бастайды. Не icTepiH бшмей дагдарып<br />

отырган журт 6ip cepnuiin, жйгерше жиер косады. Осы ж э й т<br />

акын:<br />

Осы кезде Бекболаттын хаты келш,<br />

Хатпен келген ж т тп кез! керш.<br />

Непз» бул хабардын ете жаксы,<br />

Кайратка келпрш гой дуЙ1Мелда!54 —<br />

деп сипаттайды.<br />

Дастандагы окигалар жуйесшщ М.Эуезовтщ “Килы заман”<br />

повесше де аркау болтаны мэл1м. Рас, аталган повеете халык<br />

екщдер» ¥зак, Жэменке, Сергкбай, Турлыкожа, Эубэюрдщ,<br />

сондай-ак эюмшшк eicuuepi Акжелке, Ракымбайлардын<br />

жинакталып сомдалган корке м бейнелерш корешз. Осы<br />

бейнелер К.Сауранбаев дастанында да бар. Бул жэйттардын<br />

ауыз эдебиет! мен жазба эдебиет туындыларынын 6ipfliri мен<br />

айырмашыльпегарын ашып тануга cemiriH типзер1 де сезаз.<br />

Дастан мен повеете сипатталатын Узак батыр бейнеа ете<br />

курд ел i. Соны пайдаланып И.Лиханов деген жазушы “Манап”<br />

атты драма жазып, сол аркылы батырды мейлшше катал,<br />

уры, ез кызын ез) еллрген кара ниет жауыз етш сипаттамак<br />

бол ад ы. “Манап” драмасы “Айкап” журналында тугел басылып<br />

шьпскан сон, С.Сейфуллин “Манап” драмасы туралы” атты сын<br />

макала жариялады. Мунда автор драманын эдеш бурмаланган,<br />

жасандылыгын тап басып керсетш дурыс сынады. И.Лихановтын<br />

драмасында Узакгы ез кызын e3i елпрда деген айыпка орай<br />

М Эуезов “Килы заман” повесщце былай деп жазады: “Бупн<br />

сол ертеде еткен сумдык куш жана гана болып еткендей ерекше<br />

ауырлыкпен кайтадан келш, кан журепн каптай баскандай болды.<br />

Бэкей — Узак батырдын езшен тутан баласы. Ею-уш улдын<br />

53 Сонда, 4 дэптер. 8-6.<br />

“ Сонда, 9-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕЛНЩ ТАРИХЫ: XXРАСЫРДЫЦБАСКЕ31 (1 9 0 0 - 1917) 552<br />

ортасындагы жалгыз супу кыз еда. Бар баласынын шпнде одан<br />

ыстык, одан кымбат болган тумасы жок eni. Эдетше Бэкейдщ жас<br />

куншен атастырган Kyfteyi бар ед1. Ол Албан imuueri малмен 6ipre<br />

мал боп ерген 6ip сасык байдын енераз, топас баласы болагын...<br />

Сондыктан Бэкей супу ескен уясына кош айтып, журек жарымен<br />

кашып eni. ¥зак куып кетп... Кызын уйше экелген сон, канаты<br />

сынган торгайдай aneycipen сенш бара жаткан баласына карап,<br />

¥зак та эке журеп оянгандай ашуы басылып, махаббат Tuii кайта<br />

оянып, жаны жылынгандай eni... EipaK сол кезде тыннан шыккан<br />

ерттей, ашык кунде курю реп жауган еткшшшей жал га н ашу,<br />

жалган намыс ueci болып осы Тун катар мен Кожамберд1 шыкты.<br />

Тункатарлар ¥зак уйде жокта ауылды каптал басып алып, Бэкейдщ<br />

031 туып ескен улкен уйшщ шшде улкен жауыздык icrefli. Зар<br />

жылап, т р а бойынан кан актарылып талып калган шешесшщ<br />

кезшше улкен уйдщ шанырагына Бэкейш асып еллрд!”55. Бул<br />

И.Лиханов драмасындагы окиганын жалгандыгы мен жасандыгын<br />

танытса керек.<br />

К-Сауранбаев дастанындагы келес1 6ip ерекше тулга Тай лак<br />

батыр бейнес! дер едж. Ол кетершс басшысы ¥зак усталып кеткен<br />

сон, букш жауапкершшкп ез мойнына алады. Тайлак — Ci6ipre<br />

жер аударылып кетгп керген, он мен солын танитьгн сауатты Ж1пт.<br />

Патшадан жаксылык кугуге болмайтынына K03i жеткен ол сонына<br />

ерген сарбаздарымен ¥зак отырган каланы босатып, кетершс<br />

басшысын куткаруга бел байлайды. Батырдын сол калага шабуыл<br />

тусындагы ерлтн акын темендепше сипаттайды:<br />

Кдлага ат кояды “Райымбек” деп,<br />

EipiHeH-6ipi калмай жиналган кеп.<br />

Кдйтпайды пулеметпен кырса-даш,<br />

Kipefli 6ip жагынан Тайлак ер кеп.<br />

Орауыз аты ойнакгап,<br />

Кешешн юрда шетшен.<br />

Батыр туган Ер Тайлак<br />

Кдйтпайды коркып бетшен.<br />

Босатам деп Узакгы<br />

“Кайтпайтын ер деп сзртшен”.<br />

Кашып б ipfli кеп солдат<br />

Батырдын коркып кейпшен.<br />

Ашумен Keai кызарды,<br />

Узактардын дертшен!56<br />

55М. Эуезов. Килы заман. А., 1975.41-43-6.<br />

*М.О.Эуезов атындаш Эдебиет жэне енер институтынын коры №2043,<br />

№340-бума. 4-9дэптер.

553 1916 ЖЫЛРЫ УЛТ-АЗАТТЫК K0TEPU1ICKE БАЙЛАНЫСТЫ TYFAH ПОЭЗИЯ<br />

Алайда батыр сонгы 6ip uiemyuii айкаста жау огынан мерт<br />

болады. Жастар майдан жумысына женелт1ледг<br />

Кетершс женшс тапканнан кейш колга тускен колбасшыбатырлардьщ<br />

соттагы батыл жауаптары мен кайсарлыгын аскак<br />

жырлау —Жетпсу акындарында белгш 6ip дэстурге ай налган, бутан<br />

“Бекболат” дастанындагы урщс себеп болганга уксайды. Акын<br />

Есдэулет Кдндеков езшш “Эли батыр” атты дастанында сол 1916<br />

жылш улт-азаттык кетершсшш жалынды басшыларынын 6ipi<br />

Эл ид in соттагы батыл да етюр жауаптарын аскактата жырлайды.<br />

Эли —Кордайда туган асыл азамат. 2S маусым жарлыгы шыкканда,<br />

оган карсы халык жасактарын баскарып, азаттык ушш алысады.<br />

Кейш eai келш бершш, сотта халык муддесш коргап, эдшетЫзшкгш<br />

шыру себептер1н ашып сез сейлейш. Элидш кезаз ерл^ктерж<br />

Кенен Эз1рбаев та жырлап, халык улынын енегел1 icTepiH мактан<br />

туткан.<br />

Халык акындарынын Кенес eitiMeTi жыддары жырлаган 6ip<br />

топ дастандарында /К.Эз1рбаевтын “ Кыргызбай”, “Эли батыр”,<br />

Н.Байганиннщ “врютеген eMip”, С.Кер1мбековтын “0шкен<br />

жанды”, “Бес мылтык”, Э.Сариевтщ “Алатау майданы”, т.б./ окига<br />

epici 1916 жылры кетершстен бастау алса да, басты туйш 1917<br />

жылры Казан революциясыньщ жешстерш жырлаумен аякгалады.<br />

Сол себеип буларда мазмун уксастыктары ушырасады.<br />

1916 жылры улт-азаттык кетершсшш манызды б ip ошагы—<br />

Торрай козралысы болды. Мунда 25 маусым жарлырына карсы<br />

кетеритген халык Эбшгапар /кыпшактар/ мен Оспанды /аррындар/<br />

хан сайлап, бас сардарлары етш Аманкелш мен Кейюш сайлайды.<br />

Алайда осы кетершстш алрашкы басшыларынын козралысты<br />

уйымдастыру женщцеп сан алуан icrepi “хан” деген айыппен<br />

эшл бараланбай, Tepic тусшшршп келш. Бул мэселе ел1м1здщ<br />

тэуелаэцшс алуынан кейш рана езшш дурыс барасьш алып отыр.<br />

Сол жылры кетершсп бас кару тарихынан Аманкелш Имановтын<br />

алатын орны айрыкша. Ол патша еюметшш сол жылры маусым<br />

жарлырына карсы кетершген халыкты баскарып, ею-уш жыл бойы<br />

узшказ курес журпздь Элденеше рет патшанын карулы эскерше<br />

карсы куресте кезаз ерлйсгер жасайды. Аманкелдшщ жэне оньщ<br />

узенгшес cepiicrepiHiH улгш icrepi сол сарбаадар сапында болтан<br />

Омар, Сэт, Kpepi Tapisai акындардын акын-толгауларында кещнен<br />

сипатталып, лайыкты багасын алды. Рас, бул топтагы акындар'<br />

Аманкелдшщ epniKTepi мен ic-эрекеттерш кен пайдаланды,<br />

алайда Кенес еюметшщ устанган саясатына сэйкес кетершстш<br />

сыр-сипатын таптык курес туррысьшда жырлауга мажбур болды.<br />

Сонын нэтижесшде сан килы бурмалаушылыктарга жол бериш.<br />

О.Шипиннщ “Аманкелдшщ айбаты”, Кудершш “Ер туды”,<br />

Э.Кундызбаевтьщ “Аманкелш”, Сэттщ “Маусым жарлыгы”,

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XXРАСЫРДЫЦБАСKE3I (1 9 0 0 - 1917) 554<br />

Т.Есенжоловтын “Жабыдан тутан трпарым”, С.Онайбековтын<br />

“Батыр”, “Татырда”, “Куйж калдщ басында” /авторы белпаз/<br />

жырларында Аманкедшш дэстурл1 батырлар жырынын улпамен<br />

ерте есейл ер жеткен, самсаган сары колды 6ip ©3i жайпайтын ер<br />

туршсында сипаттайды. Будан езге сипатта бейнелену1 мумюн<br />

де емес еда. Дегенмен, Аманкадщ унем1 солай суреттеле бермейда.<br />

Мэселен, Kyaepi Жолдыбайулынын “Аманкелданщ Торгайды<br />

алганы” атты жырында ол кезпз ерл1ктщ адамы емес, кайта<br />

алды-артын ойлайтын, жагдайга карап ic ететш басшы болып<br />

сипатталады. Тортай каласына шабуыл жасаган кезде батыр<br />

кортаушылардын жай-жагдайын алдын-ала 6inin, соган карай ic<br />

кылады. Айталык, кетертсшшердщ шабуылына тойтарыс беруге<br />

дайындалган жауды б1рден алуга болмайтынын тусшген ол алгаш<br />

рет орт койшзып урейлендаруда ойластырады. Аманкелдшщ осы<br />

эрекеттерш акын:<br />

Уш туйлтп, уш барып,<br />

Сепз Kici шыгарып,<br />

Ала алмады калганды.<br />

Кетершс данкымен,<br />

Туйшш кала калганда,<br />

Казарма мен казначей<br />

Осында жиган бар жанды.<br />

Баска уйлер калган иес1з,<br />

Терт жерге солдат туйшш,<br />

• Бекжт эбден алганы” , —<br />

деп бейнелейда. Ал, “Кдмалды бузган каЬарман” атты халыктык<br />

жырда да Аманкелд! жана дэу1рдщ саналы колбасшысы екеш<br />

айкын ангарылады:<br />

Аманкедш алдында,<br />

Айн ал а врлеп каланы,<br />

Кун батканша ка малы.<br />

Тарамаса осы кун<br />

Алатын бшш шаманы!<br />

О.Шипиншн “Аманкелда”, С.Есенбаевтын “Ер Аманкелда”,<br />

Н.Ахметбековтын “Аманкелд1 дастаны” атты туындыларында<br />

батырдын OMipi жана 6ip кырынан алынып, эпикальпс сипатта<br />

жырланады. Булардагы басты 6ip ерекшелйс: жазба эдебиетке тэн<br />

суреттеу Tocirmepi мен табитат KepiHicTepiH астастыра беру дер<br />

едак.<br />

57О н ал ты н ш ы ж ы л. А ., 1936, 2 4-^

555 1916 ЖЫЛРЫ УЛТ-АЗАТТЫК, К0ТЕР1Л1СКЕ БАЙЛАНЫСТЫ TVFAH ПОЭЗИЯ<br />

1916 жылгы ел басына тускен ауыртпалык, азапты аталган<br />

уш акыннын калай кабылдап, кай дэрежеде сезшгенш ангару<br />

ушш мына 6ip салыстыруларга назар аударып керелпс. Мэселен,<br />

О.Шипин халык басынан кешкен ауыртпалыкты:<br />

Аспанды кара булт басып,<br />

Кун кабагы туйиш.<br />

Жылкы экетш желкш,<br />

Кой квгеш киылды.<br />

Кара бултга как жара<br />

Шатырлады нажагай.<br />

Ок жыландай ыскырып,<br />

Ел шине rycTi жай!5'—<br />

деп сипаттаса, Сэт акын:<br />

Ай, жрдыздар шрщцеп,<br />

Жылагандай ещреп.<br />

Дуние тулап тенселш,<br />

Теншер суын шайкасты.<br />

Мал мен жаннын барлыгы<br />

Ypeiti кашып шуласты!59-<br />

деп бейнелейш. Ал, Нуркан акын:<br />

Кун мунартып тунжырап, жел буылып,<br />

Куйын турып туйшш, шанды yftipiri.<br />

Сары даланы баскандай сары уайым,<br />

Eip уыска сыйгандай жер жиылып.<br />

вшнде керд1 сумдык, туе кврмей-ак,<br />

¥рынды ел уды сусын шкендей-ак<br />

вртенш ел уайымнын ошагында,<br />

Жарк епп твбеден жай тускендей-ак!60-<br />

деп суреттейш. Осынын езшен-ак дэстурш халык акындарына<br />

жазба эдебиетпн эсер-ыкпалынын моддыгын ангаруга болады дей<br />

аламыз.<br />

1916 жылгы кетертске байланысты туган поэзия эдебиетпзге<br />

соны леп, жана мазмун ала кедш. Халык ауыз эдебиетгнде<br />

ертеден айтыльш журген макал, мэтел, идиомалык пркестер ем!р<br />

я О. Шипин. Аманкелш. А , 1942,77-6.<br />

99 Орталык гылыми кггапхана коры №743, 129-6.<br />

ш И. Ахметбеков Аманкелшдастаны. А , 1951, 79-6

КАЗАК ЭДЕБИЕЛНЩ ТАРИХЫ: XXРАСЫРДЫЦБАСKE3I (1900-1917) 556<br />

талабына орай нактыланып уштапа туей. Айталык, “ X i r e p i кум<br />

болды”, “ E ip жагадан бас, 6 ip женнен кол шыгарып”, “Кдбагына<br />

кар катып, K ip n iriH e муз турьт”, “Кездщ жасы кел болып”, “Аш<br />

кузендей буплш”, “Шыбын жаннан туншп” секщш T ip K ecre p еши<br />

“ >K irepiH жерге e w iip in ” , “Сез шытарып 6 ip жерден, кал шыгарып<br />

6 ip женнен”, “Кабагына кар турып, муртына муз”, “Кездщ жасы<br />

кел болды”, “Аш кузендей бугтлшк”, “Шыбын жаннан туншдйс”<br />

болып турленда.<br />

Осы о киганы суреттеуге орай жанадан тутан макал, мэтел<br />

icnerrec канатты сездер де мол. Мэселен, “Не тагдырта кену бар,<br />

не ерлйспен елу бар” (Жамбыл), “Берейш десе туп жок, бермейш<br />

десе куш жок” (“Сарыарканын сарыны”), “Айдау керш мал азды,<br />

¥йкысы кетш жан азды” (Kyaepi), “Мындар жылап сол кезде 6ipey<br />

кудщ” (“Бекболат” дастаны”) Tapiaai жолдар сол кездщ накты<br />

KepiHiciH кез алдына келпредк<br />

Ецщп 6ip соны сипат майдан артындагы кара жумыстарда<br />

журген жтттердщ жырларында колданган техника TeiiKrepi<br />

туралы болып келедь Олар бул атауларды кебшесе ез типм1зде бар<br />

сеэдермен тусщшруге талаптанады. Айталык паровозды “от арба”,<br />

“кара айгыр”, “кызыл арба” деп, ал, аэропланды “жел арба”,<br />

“желкайык” деп, электрд1 “кубылган шам”, противогазды “калбыр<br />

резенке”, ракетаны “жагылган от” деп сипатгайды.<br />

Булардан тыс халык поэзияс ы мазмундык жанал ыктарме н катар,<br />

жанрлык ерекшелйсгер1мен де толыса тусп. Бурын эдебиет1м1зде<br />

жокка тэн ундеу, упт жырларынын тууы, майданнан хат, кунделис<br />

жырларынын пайда болуы поэзиямызлын тур мен мазмун жагынан<br />

байып маркая тусуше жагдай жасады. Майдан суреттемелерш<br />

берудщ e3i де эдебиет1м1з ушш елеул! кубылыс болды. Мунын 6api<br />

жырларымыздын кемелдент, керкемдйс тэстдерй игеруше жол<br />

салды.

XX F. БАСЫНДАШ АЦЫН-<br />

ЖАЗУШЫЛАРДЬЩ МУРАСЫ<br />

ЖЭНЕ ОЛАРДЫН, ЦЫСЦАША<br />

БИБЛИОГРАФИЯЛЬЩ К0РСЕТК1ШТЕР1<br />

Казак эдебиетп тарихынын алтыншы томынык косымшасына<br />

XX гасырдын басында eMip сурген акын-жазушылардын<br />

колжазбалык мураларынын талыми сипаттамасы мен жарыкка<br />

шыккан жинактары, сондай-ак олар туралы жазылган<br />

зерттеулердщ бибилографиялык KepcenriuiTepi жуйелендь<br />

Кдзак ауыз эдебиетже, сонын 1шшде халык акьгндарынын<br />

мураларына кешл бодшш, оны хатка Tycipy шаралары XVIII<br />

гасырдын eKimui жартысынан белен алды. Бул кезенде жиналган<br />

муралар турл1 максат-мулделерге байланысты болды. Олардын<br />

адаашкылары казактын иен даласына кез Tirin, онын тэуелйздтне<br />

нуксан Kejrriprici келген жат журтыкгардын eicumepi еда. Бул ретте,<br />

халкымыздын фольклорын, этнографиясын жинауды желеу етш,<br />

Кдзакстанньщ батысы мен солтусшше келуш жишеткен Ресейдщ<br />

барлаушы эскери экспедицияларын баскарган П.С.Паллас,<br />

Н.П.Рычков, И.И.Георгий, М.Назаров, Г.Мейендроф, Александр<br />

фон Гумбольт, А. Голубев, т. б. саяхатшы-жиЬангерлердщ атыхенш<br />

атаган орынды. Олар халык казынасын арнайы жинауды<br />

мурат тутпаган. Рухани казыналардын ез кожайындарынын<br />

тапсырмасына катыстысын тана жиыстырып, эскери муддеге<br />

айтак ретшде кагазга туарген.<br />

ExiHmi топты халык мэдениетше катысты жашгерлерда арнайы<br />

хинап, талыми-зерттеу нысанына айналдыруды максат еткен<br />

шынайы питалдата В.В.Радлов, И.Н.Березин, Г.Н.Потанин,<br />

A.Е.Алекторов, Н.Н.Пантусов, А.Н.Харузин, П.М.Мелиоранский,<br />

B.В.Бартольд, Э.Диваев сынды орыстын окымысты зиялылары<br />

толыктырады. Олар алгаш рет жиналган материалдарга талыми<br />

туррыдан зейш койып, жанрлык ерекшелйстерше байланысты<br />

хуйелеудщ, сурыптаудын непзш салды. Эр туындынын<br />

кепнускалык ерекшелйстерше ден койды. Кей мэтшдерш орыс

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XXГАСЫРДЬЩБАСKE3I (1 9 0 0 - 1917)___________558<br />

тшне тэрж1малап, жариялап, насихаттап отыргандыктан, олардын<br />

танылу аясы кени тусть Осы багытка казактын тш бшетш, сауатты<br />

азаматтарын да араластырды. Дегенмен, буя топтын да ез1нд!к<br />

кем-кетж тустары аз болмады. Атап айтканда, олар казак тшн<br />

жетж бшмегенджтен мэтшдердщ мазмунын, керкемдйс куатын,<br />

кепкырлы синкрегпк касиетш терен тусше алмады. Сондыктан<br />

ушан-тешз халык мурасын жаппай хатка Tycipyre мумюндйс<br />

болмады.<br />

XIX гасырдын eKiHiui жартысы мен XX гасырдын алгашк<br />

ширепнде ел пшнен де белсенш жинаушылар шыга бастады.<br />

Олардын катары Ш.Уэлиханов, Ы.Алтынсарин, С.Бабажанов,<br />

Б.Дауылбаев С.Шорманов, Х.Гали, М.Кепеев, Ж.Шайхисламулы,<br />

У.Толыбеков, А.Сабалулы, М.Тынышлыкулы, Ораз молда,<br />

Ш.Бштебайулы, К-Байгулулы, А.Ул1мж1улы, Е.Есенжолов т.б.<br />

секиш улт азаматтарынын eciMiMeH жалгаса бередь Булардын<br />

алдышы жинаушылардан езгешелт — халык шыгармаларын<br />

тарихи танымдык, идеялык-керкемдж касиеттерше, жанрльпс<br />

ере кш ел истер ше, эдет-гурып, салт-дэстурге байланыстыра<br />

угынуында. Сондыктан да бул кезенде жиналган халык<br />

мураларыныц манызы айырыкдда зор. Ал айда, аз гана топтын<br />

жинаушылык кызмеп казак даласынын терт кубыласын тугел<br />

камти алмады. Дегенмен, булардын белсендшп XX гасырдын<br />

алгашкы ширепнде арта туей. Ce6e6i осы ту ста казак халкынын<br />

рухани казыналары баспа жузшде жарияланып, кен турде<br />

насихаттала бастады. Аталган азаматтар халык эдебиет1 улплерШ<br />

жинап, жуйелеп, кейб1рш кайта жырлап Казан, Уфа, сондайак<br />

Кдзакстанга шектесш жаткан Ресей калаларында жеке ютап<br />

ретшде, болмаса “Айкал”, “Казак”, “Кдзакстан”, т.б. казактын тел<br />

басылымдарында жариялады.<br />

Сонымен катар, ел йишде окыгандар молайып, Шокандар<br />

сурлеу салган казак жазба эдебиеп калыптасуына байланысты<br />

керкем эдебиеттщ турл! жанрларында жазылган шыгармалар<br />

жогарыда аталган казак басылымдарында жш басылды. Кептеген<br />

авторлардын жеке жинактары баспа бетш керш, TinTi, б1ртшдеп<br />

эдеби сын KepiHic бере бастады.<br />

Осы кезенде А.Кунанбайулынын, Ш . Кудайберд1улынын,<br />

А.Байтурсынулынын, М.Дулатовтын, М.Жумабаевтын,<br />

СДенентаевтын, М.Ж.Кепеевтщ, С.Кебеевтш, М.Кэипмовтын,<br />

Т.Жомартбаевтын, К.Тепсовтын, М.Кдптаевтын, т.б. ондаган<br />

акын-жазушылардын туындылары жарыкка шыгып, казак<br />

эдебиетш улкен 6ip белеске кетерд].<br />

Халык акындары туындыларынын шын мэншде жуйел! турде<br />

жиналуын кенес дэу1р1мен байланыстыруга болады. Жинау,<br />

жуйелеу, сактау, жариялау, зерттеу шаралары 6ip гылыми ортал ыкка

559 КЫСКЛША БИБЛИОГРАФШ1ЫК, К0РСЕТК1Ш<br />

шогьфланып, улттык колжазба корларын ашуга мумшщпк<br />

туды. Э.Диваевтщ 1920 жылгы кешещй экспедициясы мен 1998<br />

жылгы Улттык Fылым академиясы тарапынан уйымдастырылган<br />

фронталый [тугае жинау] фольклорлык-этнографиялык<br />

экспедициянын арасында Кдзакстаннын туктр-туктрше,<br />

Орта Азия елдерше, Мэскеу, Ленинград, Казан, Уфа, Омбы, т.б.<br />

калаларга арнайы жинаушы топтар аттанып отырды. Булардын<br />

шинен А.Байтурсынулы, Х.Досмухамбедулы, ГЖансугфулы,<br />

С.Сейфуллаулы, Э.Маргулан, Е.Ысмайылов, Э.Коныратбаев,<br />

С.Каскабасов, М.Магауин, М.Румарова, Т.Бекхожина,<br />

У.Субханбердина, Б.Адамбаев, М.Байдшдаев, М.Шафиги сиякты<br />

кептеген маманданган, кэаби мэтштанушы-жинаушыларды<br />

атап етуге болады. Олар ездерше дейшп осы салада жинакталган<br />

тэжрибелерден тэл1м алды жэне каз1рп кезеннщ ен озык эдштэсщцерше<br />

арка суйед!. Мунан езге Казакстаннын барлык<br />

ещрлерщде когамдык тургыда жинаушылар белпленш, олар<br />

Казакстан Ресттубликасы УРА-сы тарапынан каржыландырылып<br />

отырды. Кенес еюметшщ осындай ic-шаралары ез жемкш 6epin,<br />

хатка тускен муралар фольклорлык кордьщ 90 пайызьтн курады.<br />

Ал айда, казак фольклоршыларына кол байлау болып, шеппмш<br />

таппаган кекейкесп мэселелер де баршылык еда. Муньщ басты<br />

ce6e6i: эр килы нэубеттерден казактын уштен 6ipiHiH кез жумып,<br />

улт ретщде селдареуа; халкымыздьщ узак жылдар б1ржакты саясиидеологиянын<br />

кыспагына тусл, б1ртутас улттын б^рнеше белйасе<br />

ыдырап, шекералас мемлекеттерге лажсыз коные аударуы жэне<br />

соньщ KecipiHeH этностардын арасындагы байланыстын y3myi;<br />

жаппай сауаттануга байланысты жазба мэдениетпн еркендеу1;<br />

таптык кезкарастарга байланысты ауыз эдебиеп еюлдерш жиже<br />

бешектеу; салт-дэстурге, данге катысты шыгармаларды когамнан<br />

алшактату, т.б.<br />

Осынын 6api дэстурл! руханн-мэдени жалгастыкты эларетл,<br />

ауыз эдебиетшщ халыктык сипаты узщда. Оларды жетказупп<br />

алеуметтйс типтердш катары сиреп, улттын фольклорлык жады<br />

кемесю тартты. Мше, кешнп жинаушылардын алдын кесекелденен<br />

турган толгакты мэселелер осылар.<br />

dcipece, жогарыда керсетшген Апаш кернекплер1 енбекгершщ<br />

колжазбалары бупнп кунге жетпей, белпаз куйде калды. Осы<br />

орайда, XX гасырдын 70-80 жылдары кенестйс саясатгын<br />

кедерпеше карамай Шэкэр1мнщ мол казынасын кейшп<br />

урпакка жетюзген уды А. Шэкэршулынын, С.Кдсиманулынын,<br />

КБайгулыулы мен Е.Байболулынын; сондай-ак С. Торайгыровтын<br />

шыгармаларын тфнектеп жинаган Ш.Торайгыровтьщ;<br />

М.Сералиннщ туындыларьшын сакталуына жанашырыльпс<br />

таныткан Б.Науканулынын; Б.Кулеевтщ екбектерш кезшщ

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЬЩ БАС KE3I (1900-1917) 560<br />

карашыгындай сактап, М.О.Эуезов атындаш Эдебиет жэне<br />

енер институтынын корына тапсырган М.Бепмбетованын;<br />

Н. Орман бетулынын влек, жырларын акыннын баласы Максуттын<br />

аузынан жазып алган агайынды Ахметулы Турганбек пен Нуркенщ<br />

еймдерш ерекше атаган жен. Ал С.Кебеев пен Т.Жомартбаевтыц<br />

эдеби корларда сакталган кейб1р колжазбаларында олардын жеке<br />

колтанбалары сакталган.<br />

¥сынылып отырган томда жеке сипаттама жазылып отырган<br />

акын-жазушылардын М.О.Эуезов атындагы Эдебиет жэне енер<br />

институты мен Орталык гылыми ютапхананын сирек корында<br />

сакталган колжазбаларына байланысты мэшметтер толык<br />

керсетиш. Сонымен 6ipre XX гасырдын басында жасаган акынжазушылардын<br />

сол туста жарияланган шыгармалары мен Ел<br />

тэуелаэдшнен кейшп жылдарда олар тур алы жазылган толымды<br />

зерттеу енбектердщ кыскаша KepceTKiiuiбериш.<br />

ШЭКЭР1М КУДАЙБЕРДГУЛЫ<br />

(1858-1931)<br />

Жарияланган шыгармалары<br />

1. Кудайбердцлы Ш. Typix, кыргыз, казак Ьэм ханлар inexipeci.<br />

—Орынбор. Кэримов—Хусайыновтар мэтбугасы, 1911.<br />

2. Кудайбердщы Ш. Кдзак айнасы,—Семей. Жэрдем, 1912.<br />

3. Кудайбердщы Ш. Жолсыз жаза яки кез болтан ic. —Семей.<br />

Жэрдем, 1912.<br />

^.Кудайбердцлы Ш. Кдлкаман-Мамыр. —Семей. Жэрдем, 1912.<br />

Ь.Кудайбердиев Ш. Пушкин А С. Дубровский. —Семей. «Степная<br />

правда» Ьэм «Кдзак тип» баспасы, 1924.<br />

6. Кудайбердщы Ш. Лэйлэ-Мэжнун. —Алматы. Кдзакстан<br />

керкем эдебиет баспасы, 1935.<br />

7. Кудайбердгулы Ш. Жолсыз жаза. —Алматы. Жалын, 1988.<br />

8. Кудайбердиев Ш. Шыгармалары.-Алматы. Жазушы, 1988.<br />

9. Кудайбердц/лы Ш. блендер! мен поэмалары. —Алматы. Рауан,<br />

1990.<br />

10. Кудайбердиев Ш. Аманат, -Алматы, бнер, 1989.<br />

11. Кудайбердиев Ш. TypiK, кыргыз, казак Ьэм ханлар inexipeci.<br />

- Алматы. «Кдзакстан» жэне «Сана». 1991.<br />

12. Кудайбердиев Ш. Yui анык. — Алматы. Кдзакстан жэне<br />

Гаклия гылыми-эдеби орталыгы. 1991.<br />

13. Кудайбердиев Ш. Мусылмандык шарты. —Алматы.<br />

«Кдзакстан», «Мерей», «Акиык», 1993.<br />

14. Шзкэрш. Иманым. —Алматы. Арыс, 2000.

561 КЫСКАША БИЕЛИОГРАФИЛЫК К0РСЕТЮШ<br />

Шыгармалары турал ы зерттеулер мен гылыми<br />

макалалар<br />

1. Эбд1казиев Б. Шэкэр1М Кдаайбердиев. Творчестволык<br />

ем1рбаян. —Алматы. Республикалык оку-эдгстемелйс кабинет,<br />

1989.<br />

2. дбд&азиев Б. Шэкэр1мнщ лирикалык шыгармалары. —<br />

Алматы. Республикалык Баспа кабинет^ 1994.<br />

Ъ.дбдггазщлы Б. Шэкэр1Мшыгармашылыгынын дэстурлйс жэне<br />

керкемдйс непздер!. —Алматы. Кенже-пресс. 2000.<br />

4. дбдггазиулы Б. Шэкэр1м поэзиясынын керкемдйс кайнары.<br />

—Караганды. Болашак-Баспа, 2003.<br />

5. Мухаметханов К Шэкэр1м. //Казак эдебиел. 1988,15 cayip.<br />

6. Сэтбаева Ш. Шэкэр1м Кудайбердщлы. —Алматы. Тылым,<br />

1993.<br />

12. Магауин М. Абайдын inici //Кудайбердфты Ш. Жолсыз<br />

жаза.—Алматы. Жалын, 1998.<br />

Колжазбалар корындагы муралары<br />

Ш. 13 (ЭОИ)<br />

Аталуы: Шэкэр1м шыгармалары.<br />

Авторы: Шэкэрйм (IIIahjcapiM) Крайбершулы.<br />

Жинаушысы: М. О. Эуезов атындагы Эдебиет жэне енер<br />

институтынын казак эдебиеп тарихы белшь<br />

Жазылпш жылы, жер(: 1900-1931 ж.ж. Семей облысы.<br />

Бул колжазбада акыннын мына шыгармалары сакталган:<br />

1. «Жолсыз жаза, яки кез болтан ic* (Самосуд или случайность).<br />

—«Енлнс—Кебек» —дастан.<br />

2. «Казак айнасы» (Семей, «Жэрдем» басцасы, 1912 ж.<br />

басылган) жинагына енген «бзйме», «Жуандар», «Коркак бай»,<br />

«Бай мен конак», «Кайткан шал», «ГИскен мен imnci», «Бай мен<br />

кедей», «Кулар», «Абай елген сон ез1ме айтыл?ан жыр», «0Mip*,<br />

«Мал жимак», «Насихат*, таш да баска елендер.<br />

3. «Хайуан мен акымактар», «Сэнкойлар», «Ызакорлар»,<br />

«Ерйпиек», «Кумарлык», «Жан мен дене, эм кенш», «Калжыншыл<br />

кылжакбас», «Каншар мен бедене», «Бояулы суыр», «Акылшы<br />

торгай», «Каскыр, тулю, бедене», «Талап пен акыл» —мысалдар.<br />

4. «Бэйшешек бакшасы» —узак елен, магыналы, ойлы, сырлы<br />

сезге жатады.<br />

5. «Атымтай туралы» —энпме.<br />

6. «Есттлерден калган мэнш сездер» —кара сез.

КАЗАК ЭДЕБИЕПШЦ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЬЩ БАС KE3I (1900-1917) 562<br />

7. «Кдзактьщ туп атасы юм?* —шежре тарихты жыр кылга<br />

узак cypeni елендер.<br />

Ш. 13 (Э 0И )<br />

Аталуы: Нартайлак пен Айсулудын энпмеа.<br />

Авторы: Шэкэр1м Кудайбершулы.<br />

Жинаушысы: М.О. Эуезов атындагы Эдебиет жэне внер<br />

институтынын казак эдебиетз тарихы 6вл1м1.<br />

Жазылган жылы, жерк 1932 жыл, Семей облысы. Эдеби корта<br />

кейш тускен.<br />

Ш. 404 (Э6И )<br />

Аталуы: Шэкэр1м Кудайберд1улынын влендер1.<br />

Авторы: Шэкэр1м Кудайберд1улы.<br />

Жинаушысы: Касиманов Садык (1902-1977). Ол Семей ye3i,<br />

Шыкгыстау болысында (Кдз1рп Семей облысы, Абай ауданы)<br />

туган. 1923-1960 жылдары мугал1м болып icTereH. Ал 1960-1970<br />

жылдар аралыгында ол Казак ССР Гылым академиясынын тш<br />

6miMi институтьшда гылыми кызсметкер. С. Касиманов — ауыз<br />

эдебиетшщ наш з жанашыр жинаушыларынын 6ipi, dpi 03i де<br />

акындыкпен айналыскан.<br />

Жазылган жылы, жерЬ 1958 ж., Семей облысы.<br />

Ш. Кудайбершулыньщ Э@И корында сакталган кейб1р кыска<br />

елендер1:<br />

1. 367п., 6-дэптер: Ш. Кудайберд1улы. «Kepeicri керек<br />

бшмеген». Жин. С. Касиманов. Ka3ipri казак эртнде, 1961, 37-6.<br />

2. 404 п., 3-дэптер: «Бул эн бурынгы эннен езгерек».<br />

Жинаушы: 19S8 жылгы Шыгыс Казакстан экспедициясыньщ<br />

мушеы Бекмурат Уахатов. Айтушы: Боранбай акын, Семей<br />

облысынан. Ол Бэкггай Есекеевтен естш жаттаган.<br />

Ш. 404 (ЭОИ)<br />

Аталуы: Наурыз жайындагы елендерк<br />

Авторы: Кудайбершулы ШэкэрЫ.<br />

Жинаушысы: Шэкэрймулы Ахат Кудайберд1 HeMepeci. Ол 1900<br />

жылы бурынгы Семей уез1, Шынгыстау болысында (каз1рп Семей<br />

облысы, Абай ауданында) тутан. Семей каласындаты мугашмдер<br />

дайындайтын терт жылдык мектет! бтргеннен кейш кеп жылдар<br />

бойы бала окыткан. 1969 жылдан бастап Жидебайдаты Абай<br />

музешнде кызмет аткартан. Ахат 1986 жылы дуниеден еткен.<br />

Жазылган жылы, жерк 1968ж., 21 май, Алматы каласы.<br />

Ахат жинаган шыгармалардын Ti3iMi:<br />

1. Наурызулыстынулы куш, жыл басыекен. Ол куш молшылык,<br />

мейрам-мереке болатыны, оныц езше арналган жыр, такпактары

563 К.ЫСКАША БИБЛИОГРА Ф ИЛЫ К К0РСЕТК1Ш<br />

бары айтылган.<br />

2. Кдзак пен ногайдын айрылысуы жайында да сез бар.<br />

3. «Жылау куй» атты зар-куйдш ce3i келт1р1лген.<br />

4. Маргаска жыраудьщ Турсын ханга айтканы.<br />

5. Шэкэр1м жинаган макал-мэтелдер келттршген. 8-19-6., онда<br />

137 макал камтылган.<br />

Ш. 127 (ЭОИ)<br />

Аталуы: Кдзак айнасы.<br />

Авторы: Шэкэр1м Кудайберд1улы.<br />

Жинаушысы: Кудайкр Кулмукамбет Байгупыулы (1968-1918).<br />

Кдз1рп Костанай облысы. Таран ауданында туып ескен. Руы<br />

— кыпшак, кудайкул. Ол халык эдебиет! улгшерш 1889 жылдан<br />

бастап укыпты турде жинай бастаган. Бул адамнын ез колымен<br />

кагазга туарген колжазбаларында шеж1'ре, дастан, толгау, назымнакылия,<br />

елен, жумбак-такпак сиякты, т.б. ауыз эдебиетшщ сан<br />

алуан жанрлары камтылтан. Колжазба Асылбек Тэшбайулы деген<br />

м ралтнш колына тускен, ол 1961 жылгы Костанай экспедиясына<br />

табыс еткен. «Мен ол KiciHi 1913 жылы керд^м, сонда ол 50 жаста<br />

еда», —дейш А. Тэшбайулы.<br />

Жазылган жылы, xepi: 1918 ж., 6 акпан, Таран ауданы, Костанай<br />

облысы. Институт корына 1961 ж. 13 кантар алынган.<br />

Осы колжазбадагы елендердш Ti3iMi:<br />

«031ме», «Кеюректе шер каяу», «Жуанаар», «Коркак бай»,<br />

«Бай мен конак», «Кулар», «Партия адамдары», «Абай еткен сон<br />

езше», «блген кешл, ындынсыз eMip», «6м1р», «Мал жимак»,<br />

«Насихат», «бкш ш т eMip», «Хайуан мен акымак», «Сэнкойлар»,<br />

«Ызакорлар», «Ершшек», «Кумарлык», «Жан мен дене эм кешл»,<br />

«Калжыншыл кылжакбас», «Насихат сездер», т.б.<br />

Ш. 1623 (ОГК)<br />

Аталуы: Мугылган (умытылган) Кдлкдман —Мамыр.<br />

Авторы: Шэкэр1м Кудайбердаулы.<br />

Жинаушысы: EciM Байболов (1909-1971). Кекшетау облысы,<br />

Шучье ауданы, Бурабай селосынан. Алгаш Петропавл (бурынгы<br />

Кызылжар) каласында педтехникумды бтрген, кейш Алматыда<br />

пединститутта окыган ¥лы Отан согасынын ардагерь Ол 1957—<br />

1966 жылдар аралыгында Кдзак ССР Гылым академиясынын<br />

Орталык шлыми ютапханасында библиограф болып, ал 1966—1971<br />

жылдар казак-совет энциклопедиясында кызмет icTereH. Б1ржан<br />

саддьщ, Yfcirii Ыбырайдын, т.б. акындардын елен жинактарын<br />

шыгарыскан, акын-жазушылардын шыгармаларын, ауыз эдебиет<br />

улгшерш кеп жинаган. Шэкэршнш бул жинагы алгашында<br />

Кудабайулы Негербекте болтан. Одан онын баласы Мухтарга

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX ГАСЫРДЫН БАС KE3I (1900- 1917) 564<br />

(ол 1932 ж. Кдйтыс болган), одан Сэкен Ахметжанулына, одан<br />

Нуркайыр Ыскакулына ауысып, мура болып сакталып келген. Е.<br />

Байболов бул колжазбаны Нуркайыр Ыскакулынан 1940 жылы<br />

алган.<br />

Жазылган жылы, жерК 1922—1929 жыддар, Семей облысы.<br />

Фондыга 1940 жылы тускен.<br />

Осы колжазбадаш Шэкэрш шыгармалары:<br />

1. «Кдлкаман —Мамыр» дастаны.<br />

2. «Казак айнасы» атты ютаптын jceuiipMeci.<br />

3. 031ме.<br />

4. Жуандар.<br />

5. Коркак бай.<br />

6. Кайткан шал.<br />

7. Бай мен кедей.<br />

8. Абай маркум еткен сон, ез1ме айткан жырларым.<br />

9 . 0Mip.<br />

10. Хайуан мен акымактар.<br />

11. Сэнкойлар.<br />

12. ЬТзакорлар.<br />

13. Ершшек.<br />

14. Кумарлык.<br />

15. Тойымсыз нэпа, тураксыз дуние.<br />

16. Акылшы торгай.<br />

17. Кдскыр, тулю эм бедене.<br />

18. «Енпйс —Кебек» дастаны.<br />

Ш. К¥Дайберд1улыньщ Ортальщ гылыми к1тапхана<br />

корында сацтаулы кейо!р сипатгама жазылмаган<br />

шыгармалары<br />

1. К- 1588 (OFK). Енл1к-Кебек. Жин. Кумюбек. Араб эртнде.<br />

1936 ж. 1-дэп. 1-27 б.<br />

2. К -1588 (OFK). Енгшйс-Кебек. Жин. Бекенов. Латын эртнде<br />

1941 ж.З-дэп. 1-12 б<br />

3. . К- 1588 (OFK). Енлйс-Кебек (Жолсыз жаза). Жинаушысы<br />

белпаз. Латын эрпшде. Тускен жылы белпаз. 4-дэп. 1-13 6.<br />

4.. К- 1588 (OFK). Калкаман-Мамыр. Жин. Рахимов Кусайын.<br />

Латын эрпшде. 1937 ж. 5-дэп. 1-13 бет<br />

5. К. 1588 (OFK). Калкаман-Мамыр. Жин. 0м1рзаков. Латын<br />

эрпшде. 1941 ж.б-дэп. 1-8 бет<br />

6. К- 1588 (OFK). Калкаман-Мамыр. Айтушы Ниязбеков<br />

Эм1ржан. Латын эрпшде. Жылы белпс1з. 7 -дэп. 1-6 бет (7 бет).<br />

7. К -1588 (OFK). Калкаман-Мамыр. Жинаган Мырзакан. Араб<br />

эртнде. 1928ж. 8 дэп. 1-11 б.

565 КЫСКДША БИБЛИОГРАФИЛЫК KQPCETKIUI<br />

8. К -1588 (OFK). а) Кдлкаман-Мамыр. - 1-4 б.; э) Хикаят<br />

Харун-Рашид. - 4-8 б. Жин. белпаз. Араб эртнде. 1914 ж. 9- дэп.<br />

9. К,. 1588 (OFK). Калкаман-Мамыр. Жин. белпаз. Араб<br />

эрпшде. 1927ж. Фондыга 1926 ж. тускен. 10-дэп. 1-15 б.<br />

10. К 1588. (OFK). Кдлкаман-Мамыр. Жин. Ш.Кдлмагамбетов.<br />

Араб эрпшде. 1940 ж. 11-дэп. 1-4 6.<br />

11. К- 1588 . (OFK). Кдлкаман-Мамыр. 1914 жылдары кагазга<br />

TycipreH Есенжсшов Ергали. Араб эртнде. 1946 ж. тускен. 12-дэп.<br />

1-13 6.<br />

12. К 1588 . (OFK). Кдлкаман-Мамыр. (Бас-аяш жок). Жин.<br />

¥йыкбаев Иманбек. Ka3ipri казак эртнде. 1946 ж. 13- дэп. 1-6 б.<br />

13. К 1588 . (OFK). Шэкэрйм акын елендерь. Жин. Бежеев<br />

Муратбек. Араб эрпшде. 1940 ж. 14-дэп. 1-26.<br />

14. К 1588. (OFK). Акын Шэкэрш елендерь. Жин. 6м1ржанов<br />

Эбд1рахман. Латын эртнде. 1941 ж. 15-дэп. 1-20 6.<br />

15. К 1588 . (OFK). Ш.Кудайбершулы еленперь Жинаушысы<br />

белпаз. Араб эртнде. 16-дэп. 1-109 6.<br />

16. К 1588 . (OFK). Мусылмандык ютабы. (1911 ж.колжазба).<br />

1933 ж. Берлин Есентайдан алынган. Араб эртнде. 1933 ж. 17-<br />

дэп. 1-706.<br />

17. К 1605 (OFK). Эдш мен Мэриянын 6ip жылдык eMipi.<br />

Жинаушысы белпаз. Араб эртнде. 6 -дэп. 1-426.<br />

18. К 1622 (OFK). Кудайбершулы Шэкэр1мтн колжазбасы.<br />

(Шэкэрш аудармалары). Жинаушысы белпаз. Араб эртнде.<br />

19. К 1623 (OFK). Крайберлиев Шэкэр1м влендер1. Кагазга<br />

TycipreH Жандыбаев Рахым. Араб эрпшде. 1959 ж. 2- дэп. 1-85 6.<br />

АХМЕТ БАЙТУРСЫНУЛЫ<br />

(1873-1937)<br />

Жарияланган шыгармалары<br />

1. Байтурсынулы А. Казакша элшпе. —Орынбор, 1914.<br />

2. Байтурсынулы А. Ер Сайын. —Москва, 1923.<br />

3. Байтурсынов А. Эдебиет таныткыш. —Кызыл-Орда, 1926.<br />

4. Байтурсынов А. Шыгармалары. —Алматы. Жазушы, 1989.<br />

5. Байтурсынов А. Ак жол. —Алматы. Жалын, 1991.<br />

6. Бес арыс //Ахмет Байтурсынулы. —Алматы, 1992.<br />

7. Байтурсынов А. Тш тагылымы. —Алматы: Ана тин, 1992.<br />

8. Байтурсынулы А. Жоктау. Алматы, 1993.<br />

9. Байтурсынулы А. Жан свзьмда юм тусшер? — Алматы:<br />

Казакстан, 1994.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 566<br />

10. Байтурсынулы А. Жана низам. - Алматы: Жета жарты, 1996.<br />

11. Байтурсынулы А. Элш-б1й. - Алматы: Рауан, 1998.<br />

12. Байтурсынов А. Эдебиет таныткыш: Зертгеу мен алендер.<br />

—Алматы: Атамура, 2003.<br />

13. Байтурсынов А. Бес томдык шытармалар жинагы. Алматы:<br />

Алаш, Т.1.2003. Т.2. 2004. Т. 3.2005.<br />

Ш ыгармалары тур алы зерттеулер мен рылыми<br />

мацалалар<br />

1. Жустулы М. Ахмет Байтурсынов жэне каз1рп казак тш<br />

фонологиясы. —Алматы: Тылым, 1998.<br />

2. Зауал: Макалалар мен естел1ктер. Алматы, 1991.<br />

3. Кэкшев Т. Ахан туралы аки кат. — Алматы: Кдзакстан-<br />

Шатшат, 1992.<br />

4. Кирабаев С. Эдебиетам1здщ акгандак 6errepi. —Алматы: Бшм,<br />

1995.<br />

5. Крйшыбаев Б. Жазыксыз жала шеккендер. — Алматы:<br />

Казакстан, 1990.<br />

6. К^л-Мухаммед М. Алаш кайраткерлерь Саяси-кукыктык<br />

кезкарастын эволюниясы. —Алматы: Атамура, 1998.<br />

7. Мухаметханов К Абай мурагерлер1. —Алматы: Атамура, 1995.<br />

8. Нургали Р. Кдзак эдебиетшщ алтын гасыры. — Астана:<br />

Култепн, 2002.<br />

9. Оразаев Ф. Казак эдебиетш зерттеушшер. - Алматы: Рауан,<br />

1991.<br />

10. Сэрсекеев К ¥лт устазы немесе Алаштын Ахмета. —Алматы:<br />

Tayhap, 2003.<br />

11. Сыздык,ова Р. Ахмет Байтурсынов. — Алматы: Кдз ССР<br />

«Бшм» когамы, 1990.<br />

12. ¥лттын улы устазы: Халкымыздын кернект1 саяси<br />

кайраткер1, талым, атартушы А. Байтурсыновка арналады.<br />

Алматы, 2001.<br />

13. XX тасырдын бас кезшдеп казак эдебиета. (Казан TeHKepiciHe<br />

дейшп дэу1р). —Алматы: Тылым, 1994.<br />

СУЛТАНMAXMYT ТОРАЙРЫРОВ<br />

(1893- 1920)<br />

Жарияланган шырармалары<br />

1. Торайгыров Султанмахмут. Шытармаларынын толык жинаты<br />

А., 1933.

567 КЫСКЛША БИБЛИОГРАФИЛЫК К0РСЕТК1Ш<br />

2. Торайгыров Султанмахмуд Кедей. —Алматы: КМББ, 1942.<br />

3. Торайгыров С. Адаскан 0Mip. —Алматы: КМББ, 1944.<br />

4. Торайгыров С. Тандамалы шыгармалары. —Алматы: Каз ССР<br />

Рылым Академ, баспасы, 1950.<br />

5. Торайгыров С. Тандамалы шыгармалар. —Алматы: КМКЭБ,<br />

1957.<br />

6. Торайгыров С. Магнасыз мешгг. Дш туралы шыгармалары. —<br />

Алматы: КМБ, 1958.<br />

7. Торайгыров С. Шыгармалар. Eici томдык. —Алматы: КМКЭБ,<br />

1962.<br />

8. Торайгыров С. Арыстан мен тышкан. блендер. — Алматы:<br />

Жазушы, 1971.<br />

9. Торайгыров С. Олендер. —Алматы: Жазушы, 1971.<br />

10. Торайгыров С. Сарыарканын жанбыры. —Алматы: Жазушы,<br />

1987.<br />

11. Торайгыров С. Шыгармалар жинагы: Ею томдык. —Алматы:<br />

Рылым, 1993.<br />

12. Торайгыров С. Камар еру: Романдар, поэмалар, олендер. —<br />

Алматы: Атамура, 2002.<br />

Шыгармалары туралы зертгеулер мен ры лы м и<br />

мак;ал алар<br />

1 .Дуйсенбаев Ы. Султанмахмут Торайыров. —Алматы, 1967.<br />

2. Кенжебаев Б. Асау журек. Султанмахмут Торайгыров eMipiHeH<br />

энпмелер. —Алматы, 1968.<br />

3. Султанмахмут Торайгыровты зерттеу, тану мэселес1. -<br />

Алматы, 1969.<br />

4. Кенжебаев Б. жэне Еспенбетов А. Султанмахмут Торайгыров.<br />

—Алматы, 1973.<br />

5. Еспенбетов А. Султанмахмут Торайгыров. —Алматы: Рылым,<br />

1992.<br />

6. Крцыратбаев Э. Кдзак эдебиетшш тарихы. —Алматы: Санат,<br />

1994.<br />

7. Дэу1р акыны: ¥лы акын Султанмахмут Торайгыровка<br />

арналады. —Алматы, 2002.<br />

8. Оразбек М. Акындьпс тулга табигаты. —Астана, Фолиант,<br />

2002.<br />

Колжазба корындагы муралары<br />

Ш. 341 (ЭОИ)<br />

Аталуы: Султанмахмуттын айтканы.<br />

Авторы: Султанмахмут Торайгыров. 1893 ж., 23 казан куш каз1рп

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917) 568<br />

Павлодар облысынык Баянауыл ауданында тутан. Экеа Шокпыт<br />

(шын аты Эубэюр) момын кедей адам болтан. Султанмахмуг 1912<br />

жылдары Троицюде окыган. Б1раз уакыт ауылда мугатм болып,<br />

1914 жылдары «Айкал» журналында гстеген. «Камар суду» романын<br />

осы кезде жазган. Акын артына мол мура калдырган. 1920 жылы<br />

кайтыс болтан.<br />

Жинаушысы: Эминов Нугыман. Ол туралы мэлшетп шгершен<br />

караныз.<br />

Жазылган жылы, жерк 1956 ж., август, Павлодар облысы,<br />

Куйбышев ауданы.<br />

ш. 367 (эеи><br />

Аталуы: Кедейлер калай болды керген кунщ.<br />

Авторы: Султанмахмуг Торайгыров.<br />

Жинаушысы: Касиманов Садык.<br />

Жазылган жылы, жерк1954-1956 жылдар, Семей облысы.<br />

Ш. 367 (ЭОИ)<br />

Аталуы: Тус1мде (елен, жыр); Султанмахмуг туралы деректер.<br />

Авторы: Султанмахмуг Торайгыров.<br />

Жинаушысы: Садык Касиманов.<br />

Жазылган жылы, жер(: 1919 жыддан бурын Шыгыс Казакстан<br />

облысында жазылган тэр1эш. бйткеш кеп жылдар Самар ауданы,<br />

Кекжыра ауылында сакталган. 1955 жылы фотога туаршген.<br />

Осы бум ада кездесетш акыннын влецдер1:<br />

1. «Жаркыным муньщ кай екпш» (Мукашка арнаганы). Айтушы<br />

Айтбай, Жин. Жакыпбаев Бозтай, 1955 ж.<br />

2. «Курбан айты болганда». Айтушы Жолдинов Жусшбек. Жин.<br />

Ыскаков Балташ, 1969 ж.<br />

Ш. 655 (Э6И)<br />

Аталуы: Балалык жасым етесщ (елецдер).<br />

Авторы: Султанмахмуг Торайгыров.<br />

Жинаушысы: Жамалкожа Элкожаулы. Акыннын бала жастан<br />

6ipre ескен курбысы. Баянауылда туып-ескен, руы Суйщщк, онын<br />

шпнже Каржас.<br />

Жазылган жылы, жер!: 1946., cayip, Павлодар каласы.<br />

Султанмахмуттын сипаттама жазылмаган шыгармалары:<br />

1. 652 (OFK). 1949 жылы баспага эз1рлеген «Тандамалы<br />

шыгармалары», 3 дана, 610 б. (М. Габдуллин, Б. Шалабаевтардын<br />

осы жинакка жазган ре цен зиял ары бар).<br />

2. 1585 (OFK). Есенгелдин Ко каш кажыньщ «Ата-бала<br />

турасындагы сездер, аныздар» атты дэптершде Султанмахмуг<br />

елеш кездесеш. 1921 жылдары жазылган. 1956 жылы тапсырган С.

569 КЫСКДША БИБЛИОГРЛФИЛЫК К0РСЕТК1Ш<br />

Кдсиманов.<br />

3. 655 (ОГК). «Ак свупе алтын жуэда кундыз кабак», «Ka3ip дс<br />

кулагымда шеккен зарьщ* атты елендер! Айманов Кенжетай<br />

естелтцде кеэдеседа, 2-дэптер.<br />

4. 1176 (OFK). Жуст Келеев жинаган Султанмахмут<br />

Торайгыровтын елендер1 кездесеш, араб эрпшде.<br />

5. 1079 (OFK). Султанмахмут турасындагы материаддар. Жин.<br />

Шэймерден Торайгыров. 656 б., м/ж.<br />

6. 298 (OFK). Султанмахмуттын мысалдары — 59-60-6. Жин.<br />

Шэймерден Торайгыров, 1948.<br />

7. 654 (OFK). Султанмахмут шыгармалары. 1 толык жинак.м/<br />

ж., 294 б.<br />

8. 1132 (OFK). Султанмахмут. Жылкышынын жыры, м/ж (232-<br />

243-6.).<br />

9. 1585 (OFK). Торайгыров Султанмахмут (l-23-б.), тал. С.<br />

Касиманов.<br />

СЭБИТ Д9НЕНТАЕВ<br />

(1894-1933)<br />

Жарияланган шыгармалары<br />

Двнентаев С. блендер. —Алматы: ККЭБ, 1950.<br />

2. Двнентаев С. влецдер. —Алматы: Мектеп, 1989.<br />

3. Двнентаев С. Уак-туйек. —Уфа: Шарк мэтбагасы, 1915.<br />

4. Двнентаев С. Урпагыма айтарым. —Алматы: Жазушы, 1989.<br />

5. Двнентаев С. Шытармалар. - Алматы: ККЭБ, 1957.<br />

6. Донентайулы С. влендерк —Алматы: ККЭБ, 1935.<br />

Шыгармалары туралы зерттеулер мен ры лы ми<br />

ма^алалар<br />

1. Кенжебаев Б. Казак халкынын XX гасыр басьшдагы демократ<br />

жазушылары. —Алматы: Кдзмембас, 1958.<br />

2. Кенжебаев Б. XX гасыр басындагы казак эдебиеть - Алматы:<br />

Мектеп, 1976.<br />

3. Казак эдебиетшщ тарихы. 2-том, 2-ютап. - Алматы: Тылым,<br />

1965.<br />

4. Коцыратбаев Э. Казак эдебиетшш тарихы. —Алматы: Санат,<br />

1994.<br />

5. Ыск,ак,ов Б. Сэбит Денентаевтын акындык жолы. Алматы,<br />

1966.

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XXРАСЫРДЬЩБАСKE3I (1 9 0 0 - 1917)__________ 570<br />

М1РЖАКЫП ДУЛАТОВ<br />

(1 8 8 5 -1 9 3 5 )<br />

Жариялаюан шыгармалары<br />

1 .Дулатов М. Азамат. —Казан: Электротил. Маариф, 1914.<br />

2. Дулатов М. Оян, Кдзак. - Оренбург: Тип, газ. Вакть., 1911.<br />

3. Дулатов М. Оян, Кдзак. —Уфа: Тип. Восточная печать, 1910.<br />

4. Дулатулы М. Оян, Кдзак. —Алматы: Алтын Орда, 1991.<br />

5. Дулатов М. Бакытсыз жамал. — Кдзан: KapiMOBTep басп.,<br />

1914.<br />

6. Дулатов М. Шыгамалары. —Алматы: Жазушы, 1991.<br />

7. Дулатов М. Шыгармалары. —Алматы: Рылым, 1996.<br />

8. Дулатулы М. Шыгармалар жинагы. 5 томдык. — Алматы:<br />

Мекгеп, 2002.<br />

Шыгармалары туралы зерттеулер мен гылыми<br />

макал алар<br />

1. Элш К Мунды сапар. - Алматы: Ана lini, 1997.<br />

2. Бес арыс. Алматы, 1992.<br />

3. Мухамедханов К,. Абай Myparepnepi. - Алматы: Атамура, 199S.<br />

4. Нургали Р. Кдзак эдебиетшщ алтын гасыры. — Астана,<br />

Култегш, 2002.<br />

5. Елш деп соккан улы журек. Алматы, 2002.<br />

FVMAPKAPA1U<br />

(1875-1921)<br />

Жарияланган шыгармалары<br />

1. Кррашев F. Ойга келген пйарлер1м. Орынбор, 1910.<br />

2. Карашуглы F. Ага тулпар. —Орынбор: Дин вэ мэгшигэт, 1914.<br />

3. Караш углы F. Бала тулпар. —Уфа: Шаркбасп, 1911.<br />

4. Караш углы О. Бэдэл—хаж. Кдзан, 1913.<br />

5. Караш углы F. Орнек. —Уфа: Шарк басп, 1911.<br />

6. Караш углы О. Тумыш. Нэшерлерк —Уфа: Шарк басп, 1911.<br />

7. Карш углы О. Турымтай. —Уфа: Шарк басп, 1918.<br />

8. Караш F. Замана. —Алматы: -Рылым, 1994.

571 _________ КЫСЦАША ВИВЛИОГРАФИЛЫК, КвРСЕТК1Ш<br />

Шыгармалары туралы зерттеулер мен гылыми<br />

макалалар<br />

1. Кдзына: Кеп томдык. 9-том. —Алматы: Арыс, 2002.<br />

2. взбекулы С. Гумар Кдрашевтщ когамдык саяси жэне кукык<br />

кезкарастары. —Алматы, 2005.<br />

3. взбекулы С , Исмаилов А. Тумар Кдрашев. —Алматы, 1992.<br />

4. Тэж-Мурат М. Гумар Кдраш: 0Mipi мен шыгармашылыгы.—<br />

Актебе, 2004.<br />

МУХАМЕДЖАН СЕРАЛИН<br />

(1872 -1929)<br />

Жариялантан шыгармалары<br />

1. Сералин Мухамеджан. Топ жарган. Хикая. Мухамеджан<br />

Серальхожауглынын шыгарганы, 1898 ж. — Троицк, X.<br />

Сосновскийдщ табигханасы, 1900.<br />

2. Сералин Мухамеджан. Гул-Кашима: Кисса. — Оренбург:<br />

Кэримов мэтбэгэа, 1903.<br />

3. Сералин Мухамеджан. Топ жарган. Шыгарушы вэ бастырушы:<br />

Мухамеджан Сералин. 2-mi рет басылуы. — Троицк: Энергия<br />

мэтбагасы, 1915.<br />

4. Сералин Мухамеджан. Топ жарган: Шыгармалары. —Алматы:<br />

Жазушы, 1985.<br />

Шыгармалары туралы зерттеулер мен рылыми<br />

мак;ал алар<br />

1. Ергвбек Сапарбек. Кдйраткер каламгер Мухаметжан Сералин.<br />

—Турюстан: Туран, 2004.<br />

2. Кенжебаев Б. Журналист Мухаметжан Сералин. —Алматы,<br />

1957.<br />

3. Казак эдебиетшщ тарихы. 2-том, 2-итап. - Алматы: Рылым,<br />

1965.<br />

4. Кенжебаев Б. XX гасыр басындагы казак эдебиеп. —Алматы:<br />

Мектеп, 1966.<br />

5. Кенжебаев Б. Казак халкынын XX гасыр басындагы демократ<br />

жазушылары. —Алматы: КМКЭБ, 1958.<br />

6. Крцыратбаев д. Казак эдебиетшщ тарихы. —Алматы: Санат,<br />

1994.

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1 9 0 0 - 1917) 572<br />

Колжазбалар корындагы муралары<br />

Ш. 127 (Э еИ )<br />

Аталуы: Heci бул ютаптын батыр Сыдык (160-6.)<br />

Авторы: Мухаметжан Сералыуглы (1872-1929). Костанай<br />

облысы, бурынгы Карабалык ауданында туып ескен. Мухаметжан<br />

Сералин когамкайраткер1, белгш журналист. «Айкал»<br />

журналынын api уйымдастырушысы, api редакторы болтан.<br />

«Топжарган», «Гулкашима» поэмаларын жазган, «Рустем —Зорап»<br />

дастанын аударган. Сонымен катар ол кептеген публицистикалык<br />

макалалардын авторы.<br />

Жинаушысы: Кул мукам бет Байгулыулы. Ол Костанай<br />

облысынан. 1918 жылы 55 жасында кайтыс болган. Жинаушынын<br />

колжазба материаддарына Караганда К- Байгулыулы ез заманында<br />

окымысты гулама адам болтан. Ол халык ауыз эдебиет улплерш<br />

1889 жылдардан бастап укыпты турде жинай бастаган. Арнайы<br />

дэптерлерге кене араб эрпшде керкем жазумен жазып отырган.<br />

Бул адамнын ез колыме н жинап кагазга TycipreH колжазбаларында<br />

ш eж ipe, д ас тан, тол Fay, назым-накылия, елец, жумбак-такпак, т.б.<br />

ауыз эдебиет улгшершш сан алуан жанрлары камтылган. Колжазба<br />

Тэшбайулы Асылбек деген мугал1мнщ колына тускен. Ол 1961<br />

жылгы Костанай экспедициясына табыс еткен.<br />

Жазылган жылы, жер1:1890—1906 ж.ж., Костанай облысы.<br />

Ш. 499 (OFK)<br />

Аталуы: Топжарган (2-6.).<br />

Авторы: Серальпсожауглы Мухамеджан.<br />

Жинаушысы: Кднтарбаев Карта (1901-1977). Кекшетау облысы,<br />

Енбекшшер ауданынан. ¥зак жылдар мугагнм болып icTereH.<br />

1954-1960 жылдар аралыгында Казак ССР FA Tin жэне эдебиет<br />

институтында гылыми кызметкер, белш бастыгы кызметтерш<br />

аткарган.<br />

Жазылган жылы, жер!: 1900 ж., Троицк каласы, Ф. Силянкин<br />

жэне Сосновский баспасы. KeniipinreH уакыты —1950 ж.<br />

Ш. 499 (OFK)<br />

Аталуы: Гулкашима кызбен Баймаганбеттщгашык болган елеш<br />

(2-6.).<br />

Авторы: Мухаметжан Сералин.<br />

Жинаушысы: Науканулы Бактыгерей — Актебе облысынан.<br />

MyraniM. OFK-нш колжазба корына езшщ елендер1мен катар<br />

6ipcbmbipa колжазбалар тапсырган жинаушы.<br />

Жазылган жылы, жерк 1936 ж., Актебе облысы.

573 КЫСКАША БИЕЛИОГРАФИЛЫК К0РСЕТК1Ш<br />

Ш. 499 (ОГК)<br />

Аталуы: Рустем —Зорап (1-6)<br />

Аударушысы: Мухамеджан Сералин.<br />

Kendpyndci: Мухамедсагпм Кэипмов. Ол туралы 37-сипаттамада<br />

айтылды.<br />

Жазылган жылы, жер(: Непзп колжазба 1913 жылы араб аршмен<br />

Троицюде жазылган. Кейшнен 1930 жылдар латын аршмен<br />

кеипритген.<br />

МЗШЬУР ЖУСШ К0ПЕЙУЛЫ<br />

(1858-1932)<br />

Жарияланган шыгармалары<br />

1. Копеев Ю. Сары Арканын KiMfliKi екендт. Казактын осы<br />

кунп aH riM eci. —Кдзан: Шараф мэтбагасы, 1907.<br />

2. Копеев Ю. Хал ахуал. Маш hyp Юсую Кофаев Ьэм онын<br />

угалларынын бэгзы 6ip шигарлэрк — Казан: Университет<br />

табирханасы, 1907.<br />

3. Квпеев М.Ж. Тфлисте кеп жасагандыктан керген 6ip<br />

тамашамыз. —Кдзан, 1907.<br />

4. Квпеев Ю. Хал ахуал. МэшЬур Юсую Куфаев Ьэм онын<br />

утылларынын бэгзы 6ip шипрлэр!. —Кдзан: Доброве кий, 1912.<br />

5. Квпеев М.Ж. Тандамалы: Ею томдык ею томдык шыгармалар<br />

жинагы. —Алматы: Гылым, 1990.<br />

6. Квпеев М.Ж. Ею томдык: Ел аузынан жинаган эдебиет<br />

ynruiepi. —Алматы: Гылым, 1992.<br />

7. Квпещлы М.Ж. шыгармалар жинагы. Кеп томдык. —Алматы:<br />

Алаш, 2003.<br />

8. Квпейулы М.Ж. Кдзак шеж1ресь —Алматы: Жалын, 1993.<br />

Шыгармалары туралы зертгеулер мен гылыми<br />

макал алар<br />

1. Кенжебаев Б. XX гасыр басындагы казак эдебиеть - Алматы:<br />

Мектеп, 1966.<br />

2. Квпеев С. Ш. МэшЬур-Жусш OMipi: Аныз бен акикат. —<br />

Павлодар, 2000.<br />

3. Калижанулы У. Казак эдебиетшдеп дши-атартушылык агам.<br />

—Алматы: Бшм, 1998.<br />

4. Крцыратбаев Э. Кдзак эдебиетшш тарихы. —Алматы: Санат,<br />

1994.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЬЩ БАС KE3I (1900-1917) 574<br />

Колжазба к;орындагы муралар<br />

Ш. 1173 (OFK)<br />

Аталуы: М.Ж. Кепеевтщ ел арасына тарап эркшнш колында<br />

журген колжазбаларынан жинагандары (1-19-дэптер).<br />

Авторы: Mainhyp Жусш Кепеев.<br />

Жинаушысы: Сабыр Шэршулы (1882-1942). Кдзактыц кернекп<br />

жазушысы. Ол — мектеп ашып мугалт болган, казак эдебиеп<br />

улплерщ жинаган, «Рузи Иран», «Лэйлэ» сиякты шыгармалар<br />

жазган, элумет кызметше араласкан кайраткер.<br />

Жазылган жылы, жерк XX г. басы, Павлодар облысы, Баянауыл<br />

ауданы.<br />

Сабыр Шэршов тапсырган автор шыгармаларынын Ti3iMi:<br />

1. Гибратнама —401 -402-6.<br />

2. Жтттер жаксы кайда улп шашкан — 395-6. («Тфлисге<br />

кеп жасагандыкган керген 6ip тамашамыз» Казан, 1908 ж.,<br />

жарияланган - 3-6. мукнан былай кыскартылып жазылады).<br />

3. Бшмге жабысайык кенш койып — 393-6. («Ирлжте...» —<br />

3 6.). ' ^<br />

4. Хатка алып тексермейш казак сезш — 393-394-6.<br />

(«”Прл1кте..>—4-6.).<br />

5. Б1здщ ел мархабаттан кашык жатыр —394-6. («Тушисте...»—<br />

4-6.).<br />

6. Сез сейлеп таркатайык iimci шердц —394-6. («Tipniicre...» —<br />

4-6.).<br />

7. Кызыл гул жасарсаншы солып жаткан —394-6. («Т1рл1кте...»“<br />

4-6.). I<br />

8. Sip мыц тогыз жуз жылдан бес жыл асты — 394-6.<br />

(«■Прлйсте...»—5-6.).<br />

9. Жазалы кылган жок па сезйшзден —394-6. («Tipniicre...* —<br />

6-6.).<br />

10. Кара елен —395-6. («"Прянете...» —6-6.).<br />

11. Казакгын кылып журген жумысы —395-397-6. («'Прлйсте...*—<br />

7-10-6.).<br />

12. Бул c03iM алты алашка таные болды —397-6. («Тфлнсте..-*-<br />

10-6.).<br />

13. Ынтымак —397-6. («Ирлжте...» —11-6.).<br />

14. Кылады эрюм мазак гылым жоктан —397-6. («Хал-ахуал*<br />

Казан, 1907 деген ютапта жарияланган —7-6.).<br />

15. Жакындык партия ушш куда шыкты - 398-6. («Тфлисте-*-<br />

12-6.).<br />

16. Жаксьшы e3i болтан кере алмаган —397-6. («Tipniicre..» "<br />

12-6.).

575 КЫСКАШЛ БИЬПИОГРАФИЛЫК К0РСЕТК1Ш<br />

17. Тулкшщ басынды тарт хайласынан —398-6. («Тфл1кте...*-<br />

13-6.).<br />

18. Законды гукум журсе турасы бар —398-6. («Tipniicre...» —<br />

14-6.).<br />

19. Тоспа деп тагы айтады кептщ бойын —399-6. («'Прл1кте...*—<br />

14-6.).<br />

20. Жазы жок 6i3fliH халык куназ болды —399-6. («Т1рл1кте...*—<br />

15-6.).<br />

21. Тун болса ракат кетер жарлы байдан —399-6. («Тфлисте...»—<br />

15-6.).<br />

22. Пайда жок eripiicreH жалгандагы —399-6. («Тфлисте...» —<br />

15-6.).<br />

23. Шын жаксы iuiici енерш жасьфмаса —399-6. («Tipniicre...»—<br />

16-6.).<br />

24. Кыран кус кеншашар жуйрж тазы —393-6. («Tipjrtkre...» —<br />

2-6.).<br />

25. Свз шыкты б13Д1Н казак баласына — 380-6. («Сарыарка<br />

юмдш?», Казан, 1907 деген ютапта жарияяанды - 13-6.).<br />

26. Айрылып калып едж су мен жерден —380-6. («Сарыарка...»—<br />

13-6).<br />

27. Биылгы умтгпедак еткен кузден —380-6. («Сарыарка...* —13-<br />

6).<br />

28. Кор болтан 61здщ казак колы жетпей—382-6. («Сарыарка...*—<br />

14-6).<br />

29. KepeciH жаксылыкгы кермесендер —382-6. («Сарыарка...»—<br />

14-6).<br />

30. Айткан свз акылгасал, жалган болса —383-6. («Сарыарка...»—<br />

15-6).<br />

31. Максатка им жетеш ойындагы —383-6. («Сарыарка...» —<br />

15-6).<br />

Ш. 1173 (OFK)<br />

Аталуы: Mamhyp Жусш ce3i.<br />

Авторы: Кепеев Mamhyp Жусш.<br />

Жинаушысы: Жолмурат Жусшулы. 1895 жылы Павлодар<br />

облысы, Баянауылда туган. М.Ж. Кепеевтщ жиет, есюше окыган.<br />

Кепеев мурагерлершш 6ipi.<br />

Жазылган жылы, acepi: XX т. басы, Павлодар облысы, Баянауыл<br />

ауданы.<br />

Жолмурат Жусшулы тапсырган колжазбадагы автор<br />

шыгармалары:<br />

1. Пайгамбар хак, Мухаммед купай досы - 152-155-6.<br />

2. Шайтан саудасы —176-181-6.<br />

3. Жалганда 6ip енбепм жанбаган жан —367-371-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XXРАСЫРДЫЦБАСKE3I (1900-1917)__________ 576<br />

4. МэшЬур Жусш ce3i —180-182-6.<br />

5. Колыма хат жазгалы алдым калам —63-6.<br />

6. МэшЬурдщ алпыс сепз жасында сейлеген ce3i —196-199-6.<br />

7. МэшЬурдщ жеттс уш жасында сейлеген ce3i —170-173-6.<br />

8. Ecki сез бурынгыдан калган екен —64-6.<br />

9. МэшЬур Жусштщ алпыс жасында сейлеген C63i —65-6.<br />

10. МэшЬурдщ 1906 жылы он ек! кажыга жазган елещ —66-<br />

68-6.<br />

И. Терт асыл, бес берекенщ meinyi —70-6.<br />

12. МэшЬур Жусштщ Жантем1р кажыга жазган ce3i —71-75-6.<br />

13. МэшЬур Жусш ce3i —75-76-6.<br />

14. МэшЬур Жусштш анасына жазган хаты - 77-6.<br />

15. МэшЬур Жусш ce3i —81-6.<br />

16. Шыгып ек кешеп айда ел1м:зден —82-83-6.<br />

17. МэшЬур Жусштш акындышмен коштасканы —359-6.<br />

18. МэшЬур Жусштщ Саккулактын Ерэлгсше жазган елеш -<br />

360-361-6.<br />

19. МэшЬур Жусштш шабдар атка айтканы —62-6.<br />

20. МэшЬур Жусштш Кузембайулына айтканы —378-379-6.<br />

21. МэшЬур сез1 —184-6.<br />

22. Ойыма жана тустп сеэдщ расы —192-6.<br />

23. Нэрседе хакикат бар —334-6.<br />

24. К,олыма кагаз калам алайын да —346-354-6.<br />

25. Бухара тан каламын барганыма —408-411-6.<br />

26. Аузында 1Ш1 тардын барлык ce3i —388-6.<br />

27. Кдллсаныз тагат кыл бул дуниеге —435-438-6.<br />

28. Д ш - 338-341-6.<br />

29. Хак мэзхаптын дэлел1 —335-337-6.<br />

30. Бурьшгы заманда —196-198-6.<br />

31. Бу да 6ip сейлеушшщ ce3i —115-120-6.<br />

32. Мухаммед пайгамбар —102-104-6.<br />

33. Лашын илан карганын хикаяты —282285-6.<br />

34. Гашык отына куйгендердан dHriMeci —273-288-6.<br />

35. Сол кыздын керген окигасы —14-17-6.<br />

36. Eip шыншыл мен 6ip суайт —26-33-6.<br />

37. Кджымукан —355-358-6.<br />

38. Канжыгалы —88-89-6.<br />

39. Bip хиял —13-66-6.<br />

Ш. 1173 (ОГК)<br />

Аталуы: Жалганда 6ip енбепм жанбаган жан.<br />

Авторы: МэшЬур Жусш Кепеев.<br />

Жинаушысы: Жолмурат Жус1пулы.<br />

Жазылган жылы, жер!: XX г. басы, Павлодар облысы, Баянауыл<br />

ауданы.

577 КЫСКАША БИБЛИОГРАФИЛЫК К0РСЕТЮШ<br />

Ш. 1173 (OFK)<br />

Аталуы: Шайтан саудасы.<br />

Авторы: Mamhyp Кепейулы.<br />

Kendpyndci: Жолмурат Жусшулы.<br />

Жазылган жылы, жер1: XX г. басы, Павлодар облысы, Баянауыл<br />

ауданы.<br />

Ш. 1173 (OFK)<br />

Аталуы: Шеризат —Гулшат киссасы.<br />

Авторы: Кепеев Mamhyp Жусш.<br />

Keuripymici: Жолмурат Жусшулы.<br />

Жазылган жылы, жерн XX г. басы, Павлодар облысы, Баянауыл<br />

ауданы.<br />

Ш. 1173 (OFK)<br />

Аталуы: Кисса ИбраНим ЭдНам.<br />

Авторы: Mamhyp Жусш Кепейулы.<br />

Keodpyinici: Жолмурат Жусшулы.<br />

Жазылган жылы, жер!: XX г. басы, Баянауыл.<br />

IQ.1173(OFK)<br />

Аталуы: Ею жшт, 6ip шалдын aHriMeci.<br />

Авторы: Mamhyp Жусш Кепейулы.<br />

Keuripyuiici: Жолмурат Жусшулы.<br />

Жазылган жылы, жер(: XX г. басы, Баянауыл.<br />

Ш. 1173 (OFK)<br />

Аталуы: Mamhyp Жусш Кепеев сезшен.<br />

Авторы: Кепейулы Mamhyp Жусш.<br />

Жинаушысы: Фазыл Mamhyp Жусшулы. Павлодар облысы,<br />

Баянауылдан, М. Кепееевтш баласы, мурагерлершщ 6ipi.<br />

Жазылган жылы, жер(: Белпаз, Павлодар облысы, Баянауыл.<br />

Ш. 1174 (OFK)<br />

Аталуы: М.Ж Кепеевтщ ез колжазбасынан.<br />

Авторы: Mamhyp Жусш Кепеев.<br />

Жинаушысы: Белпаз.<br />

Жазылган жылы, asepi: Белпаз, Павлодар облысы, Баянауыл.<br />

Осы бумадагы автор елецдершщ тшт:<br />

1. МашЬурюн ызаланып 6ip сейлеп кеткеш —129-134-6.<br />

2. МэшЬур Жуаптщ манифест туралы айтканы —125-128-6.<br />

3. МэшЬурдш 37 жасыцла сейлеген ceai (латын эрпшде - 73).<br />

4. МэшИурдщ 46 жасында ceftrferem (латын эртнде) —44-48-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТМЩ ТАРИХЫ: XXРАСЫРДЬЩБАСKE3I (1900- 1917) 578<br />

Ш. 1176 (OFK)<br />

Аталуы: МэшЬур Жуыптщ жинаган казактын ауыз эдебиеп,<br />

тарихи жырлар, шеж!релер, ез шыгармалары.<br />

Авторы: МэшЬур Жусш.<br />

Жинаушысы: Жолмурат Жуапулы.<br />

Жазылган жылы, жерп 1930-40 жылдар, Павлодар облысы,<br />

Баянауыл ауданы.<br />

Осы бумадагы МэшЬур Жусштщ влендершщ Ti3iMi:<br />

1. Пендеа6ip кудайды бшмей ме екен —263-266-6.<br />

2. Мысалды нускап айткан талым бшсш —267-6.<br />

3. Акыннын шек келпрмен тш-жагына —268-6.<br />

4. Ургашынын eMipi —269-270-6.<br />

5. Ташке нтте кайтыс болтан Махмут Эминнщ хабарын еспгенде<br />

МэшЬурдщ сейлеген ce3i —271-272-6.<br />

6. Сезге сез келш кал ганда —38-6.<br />

7. Айтушылардын айтуына Караганда —48-6.<br />

8. Бухарай Шариф —43-6.<br />

9. Б1эдщ кдзакга кожа деген бар —48-52-6.<br />

10. Ак бура, Есен тентек —56-57-6.<br />

11.1920 жылында —58-6.<br />

12. Жэмийбай акын —59-6.<br />

13. Ес, зейш —60-6.<br />

14. МэшЬурш катын тонатаны —61-6.<br />

15. Bip денеде eici жан болмакшы емес —66-69-66.<br />

16. Кан TycTi алпыс уште аягыма —156-6.<br />

17. Тэшкенттеп жастарга алгыс — 158-160-6.<br />

18. Жаксы етш, бул кундерде жаман калды —170-172-6.<br />

19. Надан би елеш —374-6.<br />

20. Жер мен кек, сепз жумак, жет! тозак киссасы —156-168-6.<br />

21. Патрус-ЯЬуда агайынды ею жЫттщ энпмеа —459-466-6.<br />

22. Хикаят бакшасы —405-458-6.<br />

23. Опасыз катын —362-366-6.<br />

24. МэшЬур Жусштщ тырна куспен айтысканы —78-6.<br />

25. Сулеймен мен Латын туралы —69-6.<br />

26. МэшЬур Жусштщ киямет xani туралы —188-196-6.<br />

27. МэшЬурдщ хор кызы туралы жазган елеш —173-176-6.<br />

28. Хаз1рет Еусманнын пайтамбарды конакка шакырганы —181-<br />

185-6.<br />

Ш. 1177 (OFK)<br />

Аталуы: ¥лбике<br />

Авторы: Кепеев МэшЬур Жусш.<br />

Жинаушысы: Белпс1з.<br />

Жазылган жылы, жер!: XX г. басы, Павлодар облысы, Баянауыл.

579 КЫСКАША БИБЛИОГРАФИЛЫК К0РСЕТК1Ш<br />

Ш. 1176 (OFК)<br />

Аталуы: МэшЬурдщ ел арасына тарап журген шыгармаларынан.<br />

Авторы: М.Ж. Кепеев.<br />

Жинаушысы: Себепов Рулама.<br />

Жазылган жылы, жер1:1946, Баянауыл.<br />

Рулама Себеповтщ жинаган автор шыгармаларынан:<br />

1. Шыгырлык жараспайды, галым болдын —7-8-6.<br />

2. Дегенмен гылым парыз етпм талай —2-6.<br />

3. Шайхы Ыскак —11-14-6.<br />

4. FayaM би —14-15-6.<br />

5. Жанынды Эзфейш алып кетер —16-6.<br />

Ш. 1171 (OFK)<br />

Аталуы: Казактын тарих, эдебиет этнографиясынан.<br />

Авторы: Кепеев Мэпйгур Жусш.<br />

Жинаушысы: Белпаз.<br />

Жазылган жылы, жерк XX гасырдын басы, Баянауыл.<br />

Осы бумадагы сакталган автордьщ колжазбаларыньщ Ti3iv

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XXРАСЫРДЫЦБАСКЕ31 (1900-1917)__________ 580<br />

3. Тмепбергенов Ж. 1збасар. Тандамалы шыгармалар. —Алматы:<br />

Жазушы, 1969.<br />

4. Тмепбергенов Ж. Ею томдык шыгармалар жинагы. —Алматы:<br />

Алаш, 2005.<br />

Шыгармалары туралы зерттеулер мен гылыми<br />

ма^ал алар<br />

1. Байменше С. «Актебе жагынын, казагы». / / Актебе, 1995,<br />

20.07.<br />

2. Байменше С. Ертерек еткен ерек жан / / Жас алаш, 1996,8.03.<br />

3. Кэкшев Т. / / Эдебиет жэне искусство, 1955, № 12.<br />

4. Кэкшев Т. Кернекл каламгер. / / Казак эдебиел', 1995. 5<br />

желтоксан. (№32).<br />

5. Казак совет сатириктерк —Алматы, 1975.<br />

6.Ниязова F. Халык сезш сейлеген. / / Казак Tuii мен эдебиел,<br />

1998. №9-10.<br />

БЕРНИЯЗ KYJIEEB<br />

(1899-1923)<br />

Жарияланган шыгармалары<br />

1 .Кулеев Б. Айтшы, ак кайын. Тандамалы шыгармалары. —<br />

Алматы: Жазушы, 1969.<br />

2. Кулеев Б. Эдем1 тун. —Алматы: Жалын, 1985.<br />

3. Кулеев Б. Тандамалы шыгармалары. - Алматы: Гылым, 2000.<br />

Шыгармалары туралы зерттеулер мен гылыми<br />

ма^алалар<br />

1. КСЭ, 6т. Алматы, 1976,159-226 б.<br />

2. ТАССР-ОМА-кор, Р 3870,3 тшм.<br />

3. Шэменов К. Б.Кулеев —Клтапта: казак эдебиелищ тарихы.<br />

2-том. XX гасырдын басындагы казак эдебиел. Еюнш1 ютап. А.,<br />

Еылым, 1965.<br />

4. Дуйсенбаев Ы. “Еасырлар сыры”. Алматы, Жазушы, 1970.<br />

5. Дуйсенбаев Ы. “Эпос жэне акындар мурасы”. А., “Еылым”,<br />

1987.<br />

6. Дуйсенбаев Ы. Б.Кулеев “Айтшы, ак кайын”. А, “Жазушы”,<br />

1969.<br />

7. “Казак ую” газел. 1993жыл. Кыркуйек. 4-271. “Алаш<br />

ардактысы”, 7-8-беттер.

581 К.ЫСКДША БИБЛИОГРАФИЛЫК К0РСЕТК1Ш<br />

8. Дуйсенбаев Ы. “Эпос жэне акындар мурасы”. Алматы, 1977,<br />

284-285-беттер.<br />

9. Кэкшев Т. “Садак” /эссе/. Алматы, 1986ж., 81-82-беттер.<br />

10. “Енбеюш казак” газете, 1923ж., №10 “Б.Кулеев” /макала/.<br />

11. Адаскан eM ip . Кдзан, 1922ж., “Татарстан” баспасы, жинакка<br />

“Адаскан eMip”, “Кедей”, “Айтыс” туындылары юрген.<br />

12. Жумабаев М. Бернияз Кулеев. //Т ш ш , 1923ж., №28, 20<br />

март /наурыз/<br />

13. Жумабаев М. Шыгармалары. Алматы: Жазушы, 1989. 164-6.<br />

14. Дуйсенбаев Ы. Эпос жэне акындар мурасы. Алматы, 1987.<br />

287-6.<br />

15. Мщанов С. XX гасырдага казак эдебиет1. Алматы, 1932.<br />

378-6.<br />

16. Еспенбетов Арап. Жырласан ед шомылып кез жасына... / /<br />

Жулдыз, 1993. №8, 203-6.<br />

17. TACCP-i, ОМА Р3870-кор, 3-Ti3iM, 118-ic, 52-6.<br />

18. Сонда, 31-6.<br />

19. Кдзак yHi, 1993.4-кыркуйек. Алаш ардактысы. 7-6.<br />

20. Сонда, 8-6.<br />

21. Мергали /Ешмухамедуяы/. Кулейулы Бернияз. //Енбеюш<br />

казак, 1928. №72, 30-март.<br />

22. Казак эдебиетшш тарихы. 2-том. Алматы: Рылым, 1965.<br />

23. Бабатайулы Д. Замана сазы. Алматы, 1991.109-6.<br />

24. Торайгыров С. Сарыарканын жанбыры. Алматы, 1987. 81-6.<br />

25. Абай. Ею томдык шыгармалар жинагы. Алматы: Жазушы,<br />

1986.177-6.<br />

26. Дуйсебаев Ы. Эпос жэне акындар мурасы. Алматы, 1987.<br />

ЗЗЗ-б.<br />

27. Казак эдебиетшщ тарихы. 2-том, 2-ютап. Алматы, 1965.<br />

440-6.<br />

28. Кенжебаев Б. Эдебиет белестерь —Алматы: Жазушы, 1986.<br />

29. Кенжебаев Б. TypiK каганатынан бугшге дейш. — Алматы:<br />

Ана Tini, 2004.<br />

Колжазба корындагы муралар<br />

Ш. 802 (эеи><br />

Аталуы: Бернияз Кулеевтш алендерт<br />

Авторы: Бернияз Кулеев.<br />

Жинаушысы: Бепмбетова Мэдина. Алматы эйелдер<br />

пединститутында атлш ын тшшш окытушысы. Бернияздын<br />

нагашы карындасы, M y p arep i.<br />

Жазылган жылы, жер1:1917-1922 ж., Орынбор, Казан калалары.<br />

Институттын колжазба корьша 1959 жылы тускен.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XXГАСЫРДЫНБАСKE3I (1900- 1917) 582<br />

М. Бепмбетова жинаган Бернияздын елендершщ Ti3iMi:<br />

«Эйел», «Башкурт кызы Санияга», «Булт», «Бостандык кунщде»,<br />

«BipiHini адым», «Биахмет Сэрсеновтщ Ka6ip тасына», «Бугш,<br />

ертен», «Кызыкты жаз», «Кайда екен», «Капы калдым», «Калау<br />

беру», «Куларга», «Кулэндамга, эрюмге арнаулар», «Ел ерлерше»,<br />

«Ер жттке», «Жаздын алды», «Жоктау», «Жорык», «Заман-ай», «3.<br />

тогашка», «Кел, екеум1з», «Кещл», «Магжанга», «Куз», «Юм бар?»,<br />

«Не кылмадым», «Ойла, ойла», «Сабырга», «Сьщык», «С. досыма»,<br />

«Шыбынга», «0збек пиме», «Жубату», «Суййсп кайгылыга»,<br />

«Шер шыдатпай саган арнап», «Жердщ жуз1 жаз ед1», «Ушпактагы<br />

жарыма», «Болар», «Жакын», «...га сон свз», «KiM уилн»,<br />

«Жумакта», «Бал ага», «Сотые майданында», «Узбе», «Окушыларга»,<br />

«Кеншме», «Тун», «1917 жылга», «Солган гул», «Ескергенге вткен<br />

кущи», «Эдем1 тун», «Мен», «Бостандык куншде», «0зш», «Казак<br />

кызы», «Зарым», «Шын сую», «Мун (Пушкиннен)», «Сую»,<br />

«Кызгалдакгай кызык eMip», «Жас журепме», «Киял свз1», «Жазгы<br />

дала», «Жырла да зарла Кеншм», «Неге?», «Ойдашм», «Кыздьщ<br />

зары», «Эйелдер ce3i», «Экеме», «Бостандык болганда 6ip кыздын<br />

тшеп», «Жаздын алды», «Туткын», «Булт», «Толганып, ойланып»,<br />

«Уран» газетше», «Кымыз», «Булбул», «Ажал (Пушкиннен)»,<br />

«Шын сулуга», «Жорыктан сон», «Жастык кушм», «Тан алдында»,<br />

«Кайтер едщ», «Bip тоташтын альбомына», «Аруга», «Айныган<br />

аруга», «Эрюмдерге арнау», «Магрифага», «Жапыракка карал»,<br />

«Шыцдык», «Суйисп анама мэцп белп», «Апама», «Окып шыккан<br />

6ip ютапка», «Меркалига», «Суйгешме», «Квру ед1 осыншама<br />

кумарым», «Жазып калдырылган елец», «Мунайма», «0ткен<br />

eMip екшш», «Кущрет жаратыпты жер мен кекп», «Эн-куй»,<br />

«Жеп тун жым-жырт уйкыда», «Кдптаса, камаласа калын кайга»,<br />

«Тун каранты, кун бултты», «Шолпан», «Аяныш», «Кыскы жол<br />

(Пушкиннен)», «Кайгалы жуз, жанган журек менде бар», «Аштык»,<br />

«Апгыр алмас болаттан кылыш найзам», «0скен жер1м макпалдай<br />

эйдйс дала», «Жанталас», «Мастык», «Мен усаппын i3ri балага»,<br />

«Сабырга», «Кыздын мшэжаты», «Бозда, ботам», «Кожашка»,<br />

«Ушырасу», «Алгансыз-ды Ж]бершген хатымды», «Кеш калган<br />

куттыктаулар», «Жас игиик», «Айтмухамедтщ елещ жэне оган<br />

Бернияздын жауабы», «Балапан», «Ит кещл, арсыз кещл», «Сенсщ<br />

адам баласы», «Ес бшгендей болсам да куш кеше», «Жургенде<br />

ерюмен ел», «Ауылдагы кыскы тун», «Алашка», «Эйелдер тшеп»,<br />

«Акын (Пушкин)», «Эм1ргалига», «Анама», «Алга», «Айшага»,<br />

«Дарига-ай», «АлшыT a n ip iM , алшы, ал», «Ауырганда»,т.б. anenaepi<br />

бар.<br />

Ш. 802 (Э ей )<br />

Аталуы: Бернияз Кулеевтщ уак елен, жырлары.

583__________________ ___________ КЫСКЛША БИ БЛ И ОГРА Ф ИЛ Ы К К0РСЕТК1Ш<br />

Авторы: Бернияз Кулеев.<br />

Жинаушысы: Бепмбетова Мэдина.<br />

Мэдина Бепмбетова тапсырган 2-дэптердеп колжазбага<br />

акыннын 1917-1919 жылдары ез колымен жаэган 69 елеш<br />

енпзшген. Мунда непзгнен, 1-дэптердеп елендер1 кецйршш<br />

жазылган. блендершщ сонына жазылган жылы, кайла жазылганы<br />

Tycipinin отырган. Мысалы, «Экеме» атты еле Hi (казак кызынын<br />

аузынан) 1917 жылы, ауылда жазылды делшген. «Шер шьшатпай<br />

саган арнап» атты елеш 1919 ж., 14 наурыз, Орынборда жазылган.<br />

«Жердщ жуз1 жаз ед1* атты елещнщ сокында, 59-бепнде: «Белпаз.<br />

1919 ж., 25 наурыз. Орынбор, тунп сагат 12* деп жазылган<br />

(«Белгкйз» акыннын буркеннйк аты болса керек). Бул колжазбада<br />

А С. Пушкиннен аударылган «Бар ойым бастан Keurri кез1м Kepin»<br />

1918, Орынбор деген еленмен аякталады.<br />

Жазылган жылы, жерй 1919 ж., Орынбор.<br />

Ш. 592 (O f К)<br />

Аталуы: Кулеев Бернияздын тандамалы anennepi.<br />

Авторы: Бернияз Кулеев.<br />

Жазылган жылы, жер

КАЗАК ЭДЕБИЕЛНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС КЕ31 (1900-1917) 584<br />

Шыгармалары туралы зерттеулер мен гылыми<br />

ма^ал алар<br />

1. Кенжебаев Б. Эдебиет белестерк Зерттеулер, мекалалар.—<br />

Алматы: Жазушы, 1986.<br />

2. Камзабекулы А, Эдеби-тарихи процесс: агамдар,<br />

концепциялар (агартушылык кезец). доктор дис. авторефераты<br />

—Алматы, 2002.<br />

3. дубэшр Ж.М. Шындыктан баска жолга тусе алмаймын. —<br />

Алматы: Информ-Арна, 2002.<br />

4. Кабы шее Т.Б. XX гасыр басындаш агартушылык агам жэне<br />

Тайыр Жомартбаев Шыгармашылыга. —Алматы, 2005.<br />

Колжазба корындагы муралар<br />

Ш. 865 (эеи ><br />

Аталуы: Жомартбаев Тайырдын колжазбалары.<br />

Авторы: Жомартбаев Тайыр.<br />

Жазылган жылы, жер1:1926-1934 жылдар, Семей облысы.<br />

Осы колжазбада Т. Жомартбаевтын мына шыгармалары бар:<br />

«Ол юм?», «Куранга арнадым», «Каратам Масгуд*, «Есетке»,<br />

«Анашым xa6ipi жанында*, «Жубанышым», «Мен ез1м»,<br />

«Есентайга*, «Шынгастау», «Ана liniM», «Зайсан», «Есю турмыс»,<br />

«Жана турмыс», «Мен неге кулемш», «Мен куанам» атты елендер1<br />

бар. Жалпы саны —жиырма. Бул елецдер акыннын жана заманга,<br />

жана OMipre деген ce3iMi, acipece эйел тендш, жастардын бшмге<br />

умтылуы сез етитген. Сонга б1рнеше елеш математикалык<br />

есептерге арналган.<br />

СПАНДИЯР К0БЕЕВ<br />

(1878-1956)<br />

Жарияланган шыгармалары<br />

1. Квбеев С. Улгш тэрж1ма. —Казан, 1910.<br />

2. Квбеев С. Ynruii бала. —Казан, Каримия, 1912.<br />

3. Квбеев С. Калын мал. —Казан, Каримия, 1913.<br />

4. Квбеев С. Орындалган арман. —Алматы, Москва, Казак мем.<br />

ОКБ, 1951<br />

5. Квбеев С. Орындалган арман. —Алматы, Жазушы, 1988.<br />

6. Квбеев С. Калын мал. —Алматы: Жалын, 1986.<br />

7. Квбеев С. Баланы семьяда тэрбиелеу. —Алматы: Мектеп,<br />

1965.

585 КЫСКАША БИБЛИОГРАФИЛЫК. КвРСЕТИШ<br />

8.Квбеев С. Тандамалы шыгармалары. —Алматы, КМКЭБ, I960.<br />

Квбеев С. Ею сока. —Алматы: Жалын, 1990.<br />

ХО.Кобеев С. Кустын уясы. —Алматы: Жалын, 1986.<br />

Шыгармалары туралы зерттеулер мен тылыми<br />

ма^алалар<br />

1. Кирабаев С. Спандияр Квбеев. —Алматы: КМКЭБ, 19S8.<br />

2. Садуацасов Е.С. Квбейупынын муралары. — Алматы: Кдз.<br />

университет!, 1991.<br />

3. Кенжебаев Б. Казак халкынын XX гасыр басындагы демократ<br />

жазушылары. Алматы, 19S8.<br />

4. Крцыратбаев Э. Казак эдебиетшщ тарихы. —Алматы, Санат,<br />

1994.<br />

Колжазба цорындагы муралар<br />

Ш. 535 (OFK)<br />

Аталуы: Спандияр Квбеев шыгармалары.<br />

Авторы: Спандияр Квбеев.<br />

Жинаушысы: Колжазбаны эдеби корта автордын ез1 тапсырган.<br />

Жазылган жылы, жер1: Эр турл1 жылдар. Меншкара ауданы,<br />

фондыга 1941 жылы тускен.<br />

Осы колжазбадагы С. Кебеевтщ аударма (мысалдар) елендер1:<br />

1. Тулю мен теке —1-6.<br />

2. Тиын мен каскыр —2-6.<br />

3. Арыстан, каскыр, Ьэм тулю —2-6.<br />

4. Карта —З-4-бб.<br />

5. Тырна мен кек кутан —4-5-66.<br />

6. Тулю мен кыргауыл —5-6.<br />

7. Шымшык пен квгершш (И.А. Крылов) —6-6.<br />

8. Мекен —6-7-66.<br />

9. Уш жШт пен 6ip шал - 9-11-бб.<br />

10. Акку, шортан Ьэм шаян (ИЛ. Крылов) —12-13-66.<br />

И. Карга мен тулю (И А Крылов) —13-15-66.<br />

12. Аша шыккан арыстан —15-16-66.<br />

13. Кумырска мен шепртке (И.А. Крылов) —17-18-66.<br />

14. Арыстан мен idci —19-21-66.<br />

15. Уш катынды 6ip Kici —25-26-66.<br />

16. Бурют Иэм ара —27-28-66.<br />

17. Арыстан мен тышкан —29-31-66.<br />

18. Kayirrri достар —31-32-66.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XXРАСЫРДЬЩБАСКЕ31 (1900- 1917) 586<br />

НАРМАНБЕТ ОРМАНБЕТУЛЫ<br />

(1860-1918)<br />

Жарияланган шыгармалары<br />

1. Нарманбеттщ елендерь —Алматы: КМКЭБ, 1939.76-6.<br />

2. Нарманбет Орманбетулы// Поэты Казахстана. —Ленинград:<br />

“Советский писатель”, 1978. С.345-351.<br />

3. Нарманбет. Сахарага карасак. //Жулдыз, 1990. №2. 151-<br />

162-66.<br />

4. Нарманбет. Шыгармалары. — Караганды: Болашак-Баспа,<br />

1998.356-6.<br />

5. Нарманбет Орманбетулы. влеццер. —Алматы: Алаш, 2004.<br />

320-6.<br />

Шыгармалары тур алы зерттеулер мен гылыми<br />

ма^алалар<br />

1. Ысмайылов £. Нарманбет акын //Нарманбеттщ елецдерг —<br />

Алматы: Казахстан керкем эдебиет баспасы, 1939. —Б.3-21.<br />

2. Квпбаев Э. Нарманбет акын//Кдзак эдебиета, 1956, №49.<br />

3. Нарманбет. //Казак совет энциклопедиясы. —Апмаш, 1976,<br />

8-том. 273-6.<br />

4. Сагымбекулы Р. Кдйта жанган жулдыз.//Каркаралы, 1992. №1.<br />

ЗЗ-б.<br />

5. Эбд1газиулы ^.Нарманбет акын. //Социалиста Казахстан,<br />

1990. 29-шише.<br />

6. Эбдггазиулы Б. Мухиттай терен мура 6ap//0Mip, 1992,№ 1 .-<br />

Б.49-53.<br />

7. Туганбаев А. Сарыарканын санлагы//Нарманбет Орманбетулы.<br />

Кер заман. —Алматы: Алаш, 2004.-Б.34-60.<br />

Колжазба цорындагы муралар<br />

Ш. 1298 (OFK)<br />

Аталуы: Орманбетов Нармамбеттщ елендерг<br />

Авторы: Ормамбетов Нармамб.<br />

Жинаушылары: Ахметулы Турганбек, Ахметулы Нурке. Олар<br />

туралы мэлшет жок.<br />

Жазылган жылы, жерк 1900-1917 жылдары, Семей облсы,<br />

KemipMeci 1934,1940,1941,1945 жылдары жазылган.<br />

Ахметулы Турганбектщ акынньщ баласы Максут

587 КЫСКЛША БИБЛИОГРАФИЛЫК К0РСЕТК1Ш<br />

Нармамбетовтен 1934 ж. жазыл алган автор шыгармаларынын<br />

TiaiMi:<br />

1-дэптер:<br />

1. KacipeT 6ip улкен тау. Терен бшм алу ушж улкен сабырлык<br />

Kcpeicriri туралы —100-6.<br />

2. Fазал. Асыл тас —мерусрт туралы. Мысал елен —107-6.<br />

3. Акыл 6ip алтынга уксас доп-домалак. Акылдын ece6i жок<br />

елшеуаз екенш сез етед1 —72-6.<br />

4. Рылым туралы. Балаларды окыту керек деп, ата-аналарды<br />

угптейдо —45-6.<br />

5. «Бала кайдан» жэне «Балалык куй». Eip такьфыпка жазылган.<br />

6. Есю оку туралы. Ертеде ата-аналардын балаларын окыту<br />

уш!Н молда жалдаганы жэне онын балаларды калай окытканы<br />

сыналады —11-12-66.<br />

7. «Сахарага карасан* деген еленш 1905 жылгы революцнянын<br />

эсершен жазады —180-6.<br />

8. Жасымнан кеп жорьптым жолбарыстай Акын ез eMipiH сез<br />

етеш —108-6.<br />

9. Ауыл кайгысы. 03 тусындагы агайын, туыс-тумалардын ез<br />

араларындаш карым-катынастарын сынайды —29-30-66.<br />

10. Шал кайгысы. 0з заманынын эркилылыгы, кайшылытын<br />

сез етещ —24-28-66.<br />

11. Кер заман. Болыс, би, приставтардын паракорлык<br />

кылыктарын эшкерейлейш, eripiiaui, жалакумар едцщ жуандарын<br />

катты сынайды —36-46-66.<br />

12. Толгауы токсан кызыл тит, Абайга елпетеп жазган, акыннын<br />

езшше жаналыгы бар —21-6.<br />

13. Keirri керген кенемш. Улкендерден улп ал, адамга жаксылык<br />

ide, наданга жаксы жол керсет дейш.<br />

14. «Тшекп хак берген кун», «Даусын калай» ашылды». Осы ею<br />

елецш 1917 жылгы ¥лы Кдзан революциясына арнап шыгарган.<br />

Кдзак халкынын басы кулдыктан кутылып, бостандык алып, азат<br />

етшгею туралы —61-64-66.<br />

15. Балхаш туралы. Нармамбет Балхаш келшш манында болып,<br />

сонын жерше, суына карал шыгарган елеш —15-6.<br />

16. Болмайды карга лашын казды куып. Бул заманда камал<br />

бузган батырдан бай озды, акылдан акша оэды дейш —73-74-66.<br />

17. Кыс. «Жут» кезшде халыктын шаруасынын куйзелгенше<br />

кынжылады —18-6.<br />

18. Партия туралы. Кедей-шаруа мен байлардын арасындагы<br />

айырмашылыкты сез етеш —31-35-66.<br />

19. Карагай мен караган. Мысал айтыста айтылып отырган<br />

«карагай» байлар, «караган» кедейлер, енбекшшер. Патша<br />

уюметшщ елд! азапка салганы жетнде —131-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX ЕАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917)__________ 588<br />

20. Сарыарка, с айран жер1м-ай. 1916 жылгы папианын маусым<br />

жарлыгы туралы —51-54-66.<br />

21.Азаматтар кайдасьщ? Енбек етуге, шаруаны кетеруге<br />

шакырады —65-6.<br />

22. Акындарым кайдасьщ? Ел камын ойлайык, баска еддерден<br />

калыспайык деп казак акынларын шакыруы —66-6.<br />

23. Бул дуниеде не гарып. всиет, накыл свэдер —28-6.<br />

24. YmIt туралы. Кей адам акылга бай, мал га жарлы, мал га<br />

байлар баска жарлы деп келетш елен —132-6.<br />

25. Жаманга айткан акылын... Шын кеншмен бершген 6ip<br />

жолдастын мын жолдаска туратыны жайлы —19-6.<br />

26. Мектеп бастыгана —42-45-66.<br />

27. Бала жайында. Жасестр1мдерд1 oKyfa шакыру.<br />

Нармамбет ацыннын, l-danmepdezi к,ыск,а влецдерг<br />

1. Мектеп —42-45-66.<br />

2. АждаЪардын аузында —46-48-66.<br />

3.... таш 6ip политикасы —48-50-66.<br />

4. Кдркылдап кулген шал кайда —55-60-66.<br />

5. Букаралар кайдасын? —65-66 бб.<br />

6. Кыз-келшшек кайдасын? —67-6.<br />

7. Жараткан 6ip ие бар —67-6.<br />

8. Казак улы 6i3 турмыз —68-6.<br />

9. Казакгы журуш! еш койдай багып —69-6.<br />

10. Жел неге epericri бултпенен —70-6.<br />

11. Ой туралы —71-6.<br />

12. Куншщшк —75-6.<br />

13. Ишарат —76-6.<br />

14. Жабыдан тулпар артык шаппаса да —77-6.<br />

15. Мен 6ip анкау пендемш —81-84-66.<br />

16. Жар туралы —87-6.<br />

17. Еашыктык туралы —87-6.<br />

18. Eipimni, eKimni хат —87-6.<br />

19. Аркада халык токталды —87-6.<br />

20. Макаш влгенде —88-6.<br />

21. Ей, кешл —105-6.<br />

22. Бес бие —108-6.<br />

23. Шайыр кожамен айтысканы —111-6.<br />

24. DiiMoi кус, икемш ат —113-6.<br />

25. Булбулдай шешен 6ip кус бар —114-6.<br />

26. Бершбек —126-6.<br />

27. УакТем1ргали Нуркеулы —127-6.<br />

28. Семей облысына караган бес дуан елдщ сайлаушылары —<br />

127-6.

589 КЫСКДША БИБЛИОГРАФИЛЫК К0РСЕТК1Ш<br />

29. Махаббат туралы - 128-129-66.<br />

30. Жуаспай мен Нармамбеттщ айтысы —134-140-66.<br />

31. Кдрканада айтканы —141-6.<br />

32. Жаугашар, т.б. араб, латын эр1птершде жазылган —142-143-<br />

бб.<br />

2-дэптер (ктнен алынганы белгки). Нармамбеттщ нак,ш свздерi<br />

мен елецдерг.<br />

1. Эйел туралы —6-6.<br />

2. Нарманбеттщ накыл сездер1 —7-6.<br />

3. Орманбет —8-15-66.<br />

4. Шзкэрш mexipeci бойынша - 15-16-66.<br />

5. Нармамбет баласы туралы —16-18-66.<br />

3-дэптер: Нарманбет ацынныц эр mypni свздер/. Жинаган Нурке<br />

Ахметов.<br />

1. Нармамбет ceamepi —2-3 66.<br />

2. Акын Нармамбет Ормамбетулы —5-11-66.<br />

3. Нармамбеттщ Суйшбай бидш уйщде айтканы —12-6.<br />

4. Элкисса, молдалар шаригатпен —17-6.<br />

5. Поселке туралы —19-6.<br />

6. Нармамбеттщ Валдай днеге айтканы —20-25-66.<br />

7. 1916 жылы кара жумыска азамат алу туралы Нармамбеттщ<br />

айтканы. 1940,1941,1945 жылдары латын, каз1рп казак эрштерщде<br />

жазылган — 26-35-66.<br />

4-дэптер:<br />

Акыннын А клан революциясына арнатан еле Hi—Мукам беткали<br />

Толыбайулынан; Партия туралы елею —Эбшрахманнан; «Сырлы<br />

аякгын сыры кетп, сыны жок», «Ею баласы Мейрамнын» елецдер1<br />

— Сэменнен; «Кармещц би мен e3i жайындагы 6ipaa энпмелер1»<br />

Ншд1бектен жазылып алынган. Юм жазып алганы белпаз.

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XXРАСЫРДЫЦБАСKE3I (1900- 1917)__________ 590<br />

XX ЕАСЫРДЬЩ БАСЫНДАЕЫ К^ЗЩ<br />

ЭДЕБИЕПНЩ БИБЛИОГРАФИЯЛЬЩ<br />

К0РСЕТК1Ш1<br />

Эдебиет тарихыныц мэсел ел epi жешндеп<br />

жалпы материалдар<br />

Абай жасаган зан жобасы. —Кдзан: Университет баспасы, 1888.<br />

Аймауытов Ж. Ел корганы (6ip актш пьеса). —Ташкент, 1925.<br />

АймауытовЖ. Сыпан кыз (комедия). - Орынбор, 1922.<br />

Айткожин Б. Шын максуттар (блендер жинагы). — Семей:<br />

Ярдам баспасы, 1915.<br />

Ацырзаман. (Албан Асан сеэдерь Жинаган —Т. Жансупров). —<br />

Кызылорда, 1934.<br />

Аргынбай Ысцак, цажы. Болшн, казак! (блецпер жинагы). —<br />

Казан: Кэршовтер баспасы, 1910.<br />

Арыстакуглы Ж. Насихат казакия. Бает. F. ГПргалиев. - Кдзан:<br />

Кэршовтер баспасы, 1914.<br />

Арыстануглы Ж. 6з пйарлер1м деген риеэлэга карсы рэддия<br />

(Жэдггшитерге карсы). Бает. С. Зркарнайулы. - Кдзан: Кэршовтер<br />

баспасы, 1911.<br />

Арыстануглы Ж. Раддия. Румар Кдрашулынын Ьэм Ахмеди<br />

Ескалиулынын хилаф шэрли ифрат сездерше (карсы). Бает.<br />

F. Пиргалиев. —Кдзан: КэрЫовтер баспасы, 1915.<br />

Аспандияров С. Кдзак тарихыныц очерю. —Кызылорда, 1935.<br />

Аспандияров С. Кдзакстандаш 1916 жылдаты улт-азаттык

391 КЫСКАШЛ БИБЛ ИОГРАФИЛ ЫК К0РСЕТК1Ш<br />

кетершс (тарихи очерк). —Алматы, 1936.<br />

Эбубэтр Kepdepi. Эдебиет Ка за кия (елендер жинаш I бшпм.<br />

Бает. Н. Нигматуллин). —Казан: KdpiMoerep баспасы, 1902.<br />

Эл-хадж Мащыш бин Калтай. Насихат казакия. — Казань:<br />

Электро-типография «Умндь», 1911.<br />

Элгбайулы д. Казак жазушылары. —Кызыл орда, 1934.<br />

Элшбетов К. Казактын камы. —Казан: Кэр1мовтер баспасы,<br />

1913.<br />

Элшпе, яки тете оку окулык. Бает. «Галия» медресесшде окыган<br />

казак шэюрттер. - Уфа: KapiMOB —Хусаинов баспасы, 1911.<br />

Эубэюр кердерь Эдебиет казакия: 2-бвл1м (Бает. Н.<br />

Нигматуллин). —Казан: Кэршовтер баспасы, 1905.<br />

Эуезов М. Килы заман (тарихи повесть). - Кызыл орда, 1928.<br />

Баймагамбетов Б. Назымды игтикад. —Орынбор: Кэршов —<br />

Хусаинов баспасы, 1913.<br />

Байтурсынов А. 40 мысал. —Казан, 1922.<br />

Байтурсынов А. Эдебиет таныткыш. —Ташкент, 1926.<br />

Байтурсынов А. Кырык мысал. - Орынбор: Кэршов - Хусаинов<br />

баспасы, 1913.<br />

Байтурсынов А. Маса (блен жинагы). —Казан, 1922.<br />

Байтурсынов А. Маса (блендер жинаш). - Орынбор: Дш Вэ<br />

магишат баспасы, 1911.<br />

Байтурсынов А. Оку куралы баяншы. —Орынбор: Каримов и К°<br />

баспасы, 1913.<br />

Байтурсынов А. Оку куралы. —Орынбор, 1921.<br />

Байтурсынов А. Оку куралы. —Орынбор: —Казан: KapiMOB и К°<br />

баспасы, 1913.<br />

Байтурсынов А. Оку куралы. 1-кггап. —Орынбор: KapiMOB —<br />

Хусаинов баспасы, 1912.<br />

Байтурсынов А. Оку куралы. 2-ютап. —Орынбор: Каримов и К°<br />

баспасы, 1913.<br />

Байтурсынов A. Tin курал. - Ташкент, 1920.<br />

Батыргалиуглы М. Эдебият казакия (блендер жинаш). Бает.<br />

Кэршовтер. - Казан: Кэр1мовтер баспасы, 1908.<br />

Бейсенгалиулы Б. Эдебиет ернеп. —Казан, 1913.<br />

Бейсенулы И. (Байшуаки). Эдебиет ернеп. —Казан: Кэршовтер<br />

баспасы, 1910.<br />

Бекметов М.Х. Казак влендер1. —Казан: Кэршовггер баспасы,<br />

1908.<br />

Бекмухамедов М. Астрахан губерниясынла мекендейтш<br />

калмакгар мен казакгар жайлы ютап. - Астрахань, 1910.<br />

Бекмухаммедов М. Жаксы упт (блендер жинаш). — Казан:<br />

Кэршовтер баспасы, 1908.<br />

Белгхбайулы А. Арманда (блендер жинаш).—Казан: Кэршовтер

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX ГАСЫРДЫН БАС KE3I (1900-1917)__________ 592<br />

баспасы, 1913.<br />

Белг(байулы Х.М. Шырын жйгер. (блендер жинаш). —Ташкент:<br />

F. Таримжанов баспасы, 1913.<br />

Беркшбайулы Л. Эдебият казакия (блендер жинаш). —<br />

Орынбор: KapiMOB —Хусаинов баспасы, 1908.<br />

БерЫцалиурлы А. Акын (блендер жинаш). —Казан: Кэрмовтер<br />

баспасы, 1912.<br />

Бвпеуглы Ж. Эдет казакия. Бает. Ш. Хусаинов балалары. —<br />

.Казан: Университет баспасы, 1909.<br />

Галимов Э. Жастык жешстер1 (блендер жинаш). — Казан:<br />

KapiMOBrep баспасы, 1912.<br />

Ралымжанов Г. Есш журтым (блендер жинаш). — Казан:<br />

KapiMOBrep баспасы, 1911.<br />

Ралымжанов F. Есш журтым. — Казан: KapiMOBrep баспасы,<br />

1913.<br />

Еумарулы д. Жатпа, казак! (блендер жинаш). - Ташкент<br />

F. Еарифжанов баспасы, 1917.<br />

Дибердиев М. Казак балаларына кирагат ютабы. -Казан:<br />

KapiMovrep баспасы, 1910.<br />

Досмухамедулы X. Исатай-Махамб. —Ташкент, 1925.<br />

Двнентаев С. Уак-туйек. Бает. С. К Ерпсбаева. —Уфа: Шарк<br />

баспасы, 1915.<br />

Дулатов М. Азамат. —Орынбор: Вахт баспасы, 1913.<br />

Дулатов М. Бакытсыз Жамал. - Казан: KapiMOBrep баспасы,<br />

1910.<br />

Дулатов М. Балкия (4 пердел1 пьеса). - Орынбор, 1920.<br />

Дулатов М. Я. Оку куралы. —Орынбор: Каримов —Хусаинов<br />

баспасы, 1914.<br />

Дулатов М. Я. Оян, казак! —Уфа: Шарк баспасы, 1910.<br />

Дулатов М. Я. Терме. — Орынбор: Дш вэ магшуат баспасы,<br />

1916.<br />

Ергалиев 3. Мухтасар Гильм —хал. - Казан: KapiMOBrep баспасы,<br />

1911.<br />

Ержанов Б. Окуга махаббат. — Казан: Университет баспасы,<br />

1912.<br />

Ержанов Б. Тур, казак! —Казан: Б.Л. Домбровекий баспасы,<br />

1911.<br />

Есенгелдтулы К- Дуние уш1Нгибратнама. - Казан: KapiMOBrep<br />

баспасы, 1908.<br />

Жандыбаев А. Жас гумырым, яки жастыкта гафлат. — Казан:<br />

Шараф баспасы, 1907.<br />

Жапанов К- Карлыгаш (блендер жинаш). —Уфа: Каримов —<br />

Хусаинов баспасы, 1913.<br />

Жэшбеков Ж. А. Айна. Бает. Н. Сулейменов. —Казан: Шараф

593 КЫСКАША БИЕЛИОГРАФИЛЫК К0РСЕТК1Ш<br />

баспасы, 1908.<br />

Жэцг^ров Ш., К. Ходжиков К , Касымов А. Романов нэсшшен<br />

хуюмранлык кылган падишаЪлардын тарихлары Ьэм Акгабан<br />

шубырыншьитык эаманнан 6 e p i казак халкынын ахуалы. —<br />

Орынбор: K apiM O B и К° баспасы, 1912.<br />

Жиган терген. / / Кураст. Б. втетшеуов. —Орынбор: Кэримов и<br />

К° баспасы, 1913.<br />

Жиренше. Жазган Г. Рабдушев. —Кдзан: Кэр1мовтер баспасы,<br />

1909.<br />

Жалдыбаев М., Эуезов М., Коцыратбаев д. XIX гасыр мен XX<br />

гасыр басындагы казак эдебиет оку к1табы (орта мектептщ 7-оку<br />

жылы ушш). —Алматы, 1933.<br />

Жомартбаев Т. Балаларга же\нс (Милли шыгыр). — Семей:<br />

Ярдам баспасы, 1912.<br />

Жомартбаев Т. Кыз керелж. —Семей: Ярдам баспасы, 1912.<br />

Жумабаев М. Балаларга тарту. —Кызылорда, 1926.<br />

Жумабаев М. Жусшхан. —Мэскеу, 1928.<br />

Жумабаев М. блендер жинагы. —Кдзан, 1922.<br />

Жумабаев М. блендер жинагы. —Ташкент, 1923.<br />

Жумабаев М. Сауатты бол. —Мэскеу, 1926.<br />

Жумабаев М. Шолпан. —Кдзан: Кэр1мовтер баспасы, 1912.<br />

Жырлар. —Кдзан: Магрип баспасы, 1914.<br />

Иманбаев Ф. Тибрат елен. Бает. Кэршовтер. — Кдзан:<br />

Кэршовтер баспасы, 1908.<br />

Иманбаева Ш. Тандамалы елендер (жинаган С. Есова, алгы<br />

сезш жазган С. Сейфуллин). —Кызылорда, 1927.<br />

Кэшшов М. Акын ютабы (Кдзак балалары ушш). — Кдзан:<br />

Кэр1Мовтер баспасы, 1903.<br />

Кэшшов М. Акын ютабы (Кдзак балалары ушш). — Кдзан:<br />

Кэршовтер баспасы, 1908.<br />

Кэшшов М. Мунлы Мария. —Кдзан: Кэршовтер баспасы, 1914.<br />

Кэшшов М. Насихат казакия. — Кдзан: Кэршовтер баспасы,<br />

1908.<br />

Кэшшов М. Супу кыз. —Кдзан: Кэршовтер баспасы, 1909.<br />

Кэшшов М. YriT (Бал ал ар ушш). Бает. Сабах кггапханасы. -<br />

Кдзан: Университет баспасы, 1907.<br />

Келшнщ бетш ашатын терме. Жазган Ш. ЖиЬангерулы. —<br />

Кдзан: БЛ. Домбровекий баспасы, 1910.<br />

Кемецгерулы К Алтын сакина (4 пердел! драма). — Орынбор,<br />

1923.<br />

Кемецгерулы К Кдзак тарихынан. —Мэскеу, 1924.<br />

Квбеев С. Кдлын мал. —Кдзан: Кэр^мовтер баспасы, 1913.<br />

Квбеев С. Улгш бала. —Кдзан: Кэршовтер баспасы, 1912.<br />

Кекселшр, яки бурынты мырзаугты Ьэм ногайлы батырлары.

КАЗАК ЭДЕБИЕТМЩ ТАРИХЫ: XXРАСЫРДЫНБАСКЕ31 (1900-1917)__________ 594<br />

Бает. F. Муштак. —Орынбор: KapiMOB —Хусаинов баспасы, 1910.<br />

Квпеев М. Казактын осы кунп анпмеа: Сары-Арка юмдш?<br />

Бает. Ш. Хусаинов балалары. —Казан: Шараф баспасы, 1907.<br />

Квпеев МЖ. Тфлйсге кеп жасагандыктан карген 6ip тамашамыз.<br />

Бает. Ш. Хусаинов балалары. —Казан: Шараф баспасы, 1907.<br />

Квпеев МЖ. Хал-ахуал. Бает. Ш. Хусаинов. — Казан: БЛ.<br />

Домбровский баспасы, 1912.<br />

Квпеев МЖ. Хал-ахуал. Бает. Ш. Хусаинов балалары. —Казан:<br />

Университет баспасы, 1907.<br />

Казак акындарынын алендер1 (жинак). - Алматы, 1939.<br />

Казак макалдары. / / Жин.: Мейрам - Ырсай Ыскакулы. —<br />

Казан: KapiMOBTep баспасы, 1914.<br />

Казак типнде басылган ютаптардын керсетюпп. - Кызыл орда,<br />

1926.<br />

Казак тшнде басылган ютаптардын кереетюшь —Кызыл орда,<br />

1927.<br />

Казак шахирлары. Жазган Ы. Саттаров. —Казан: KapiMOBTep<br />

баспасы, 1909.<br />

Казактын айтыскан елецдерь Бает. Ш. Хусаинов балалары. —<br />

Казан: Б.Л. Домбровекий баспасы, 1910.<br />

Казактын есю эдебиет нускалары (1-ютап Жинаган —<br />

С. Сейфуллин). —Алматы, 1931.<br />

Казактын елендерь Казан, 1903.<br />

Казактын тойбастары (блендер жинагы). II басылуы. —Казан:<br />

Кэр1мовтер баспасы, 1912.<br />

Казактын тойбастары (влендер жинагы. Жазгандар:<br />

С. Мухаммедсадыкулы, М. Мухсинулы). — Казан: KapiMOBTep<br />

баспасы, 1903.<br />

Калтаев М. Бар уакига. Бает. Ш. Хусаинов балалары. —Казан:<br />

Б.Л. Домбровский баспасы, 1912. . •: » •<br />

Калтаев М. Bipa3 гибрат сез... Бает. Ш. Хусаинов балалары. -<br />

Казан: Университет баспасы, 1910.<br />

Калтаев М. Казактын айнасы (блендер жинагы). Бает.<br />

Ш. Хусаинов балалары. —Казан: Университет баспасы, 1910.<br />

Калтаев М. Насихат казакия. —Казан: Умгг баспасы, 1911.<br />

Калтаев М. блендер жинагы (Бает. Ш. Хусаинов балалары). —<br />

Казан: Университет баспасы, 1904.<br />

Калтаев М. Тугыры жол. (блендер жипнагы). Бает. Ш. Хусаинов<br />

балалары. —Казан: БЛ. Домбровский баспасы, 1912.<br />

Колтайулы М. Тура жол: тертшшт жузк —Казан: Домбровский<br />

матбугасы, 1912.<br />

Кццтарулы К. Мархаба - иа ШэНар рамазан. Бает.<br />

Ж. Шайхисламулы. —Казан: Университет баспасы, 1912.<br />

Карашев F. Ага тулпар (блендер). - Орынбор: Дш ва магишат

595 КЫСКАША БИБЛИОГРАФИЛЫК. КВРСЕТК1Ш<br />

баспасы, 1914.<br />

Карашев F Бала тулпар. —Уфа: Каршов жэне К° баспасы, 1911.<br />

Карашев F. Ойга келген фйарлерш. —Орынбор: Вахт баспасы,<br />

1910.<br />

Кррашев F. врнек. —Уфа: KapiMOB —Хусаинов баспасы, 1911.<br />

К/арымсак,ов А. 0. Эху ал — и. Киямет (влен). — Казан:<br />

Кэр1мовггер баспасы, 1908.<br />

Карымсацов А.О. Эбият казакия. Бает. Ш. Хусаинов балалары.<br />

—Казан: Б.Л. Домбровекий баспасы, 1909.<br />

Кисса — и ЖийаншаЬ ТамузшаЬуигы. Тэржума Акит уалэд<br />

0л1мж! Алтайский (Кдрымсаков). Бает. И.Н. Шамсутдинов. —<br />

Казан: Университет баспасы, 1901.<br />

Кисса —и Зелделия (Олендер). Жазган Терегелдин молда. —<br />

Казан: Еремеев баспасы, 1912.<br />

Кисса —и Зина —Заюб илэн Юсуфбек хожаныц Уэзифа кызбен<br />

айтысканы. (Жазган Ж. Шайхисламулы; Бает. Ш. Хусаинов). —<br />

Казан: М.А. Чириков баспасы, 1896.<br />

Кисса —и Зияда ШаЬмурат (Жазган Бижтт углы Ягкуб; Бает.:<br />

Ш. Хусаинов). —Казан: Университет баспасы, 1896.<br />

Кисса —и Ораз мулланын хикаяты (Анасынын Аягезде арманда<br />

елген улын жокгауы жазып алган Э. Жусшугы. Бает. Ш. Хусаинов<br />

балалары. —Казан Университет баспасы, 1901).<br />

Кисса —и Сейд Жагфар Шам Элие султан Сейд. Казан, 1894.<br />

Кудайбердиев ШаИкэрш. Мусылманшыльпс гатабы. —Орынбор:<br />

KapiMOB жэне К° баспасы, 1911.<br />

Кудайбердгулы Ш. Жолсыз жаза, яки кез болган ic. — Семей:<br />

Ярдам баспасы, 1913.<br />

Кудайбердгулы Ш. Калкаман —Мамыр. —Семей: Ярдам баспасы,<br />

1912.<br />

Кудайбердцлы Ш. Лэйш — Мэжнун (алты сезш жазган —<br />

С. Сейфуллин). —Алматы, 1935.<br />

Кудайбердцлы Ш. TypiK, кыргыз-казак, Ъэм ханлар mexipeci.<br />

—Орынбор: KapiMOB и К° баспасы, 1912.<br />

Кыздын елеш (Айткан С. Мухаммедсадыкутлы, жазган<br />

М. Мухсинулы). —Казан: Кэр1мовтер баспасы, 1903.<br />

Кыпшакбаев. Халык эдебие-п, яки шеме-уэзф — Казан:<br />

KapiMOBrep баспасы, 1913.<br />

Малдыбаев М. Иман Ьэм намаз, яки мусылмандык. —Семей:<br />

Ярдам баспасы, 1915.<br />

Малдыбаев М. Кдзакша оку ютабы. Бает. А. Андамаасов. —<br />

Семей: Ярдам баспасы, 1912.<br />

Манаев М. Иман — Ислам. Бает. «Галия* медресесшщ<br />

majdprrepi. —Уфа: Шарк баспасы, 1915.<br />

Маскаргали молланъщ айтканы. — Казан: БЛ. Домбровский

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XXРАСЫРДЫЦБАСKE3I (1900-1917)__________ 596<br />

баспасы, 1912.<br />

Маштаков F. (Карашее). Кдрлыгаш. — Казан: Кэршовтер<br />

баспасы, 1911.<br />

Mauihyp Мацыш Кцлтаев. Казакгын айнасы. — Казань: Типолитография<br />

Императорского Университета, 1910.<br />

Maiuhyp молла М. Калтаев. Бар окига. — Кдзан: Домбровский<br />

мэтбутасы, 1912.<br />

Мук,анов С XX гасырдаш казак эдебиеп (1-белiM). -<br />

Кызылорда, 1932.<br />

Мухаммед Кцнафия. Бает. Ш. Хусаинов балалары. Кдзан, 1910.<br />

Муштак, F. (Карашее). Тумыш. —Уфа: KapiMOB — Хусаинов<br />

баспасы, 1911.<br />

Наушабев Н. Алаш. —Кдзан: Кэр1мовтер баспасы, 1910.<br />

Нурбаев М. Кергенш бала, улгш сана. —Орынбор: Вакт баспасы,<br />

1911.<br />

Нурбаев М.О. Кдзакша элшпе: балаларга арналган окулык. —<br />

Уфа: Шарк баспасы, 1910.<br />

Оразгалиев Э. Эдебиет кдзакия hdM упт уэ насихат. —Кдзан:<br />

Кэр1мовтер баспасы, 1908.<br />

Qmemineyoe Б. Дуние ici ахретке кетпес. —Кэр1мовтер баспасы,<br />

1912.<br />

Сабалов A. Fибрат нама (блендер жинагы). - Кдзан: Кэр1мовтер<br />

баспасы, 1913.<br />

Сабалов А. Тибратнама (блендер жинагы). —Кдзан: Кэр1мовтер<br />

баспасы, 1911.<br />

Сабалов А. Мэктубат (блендер жинагы). —Кдзан: Кэр1мовтер<br />

баспасы, 1911.<br />

Сабалов А. Назым (блендер жинагы). — Кдзан: Кэр1мовтер<br />

баспасы, 1911.<br />

Сабалов А. Сум заман (блендер жинагы). - Кдзан: Кэр1мовтер<br />

баспасы, 1911.<br />

Сагидуацасов X. Халык муны (блендер жинагы). - Кдзан:<br />

Кэрймовтер баспасы, 1915.<br />

Садуацасулы С.Салмакбайдын ауылында кооперация калайша<br />

ашылды (повесть). —Орынбор, 1924.<br />

Садыргалиуглы. Ynri (Олендер жинагы). — Кдзан: Кэр1мовтер<br />

баспасы, 1914.<br />

Саттаров F. Кдзак шыгармалары. Кдзан, 1900.<br />

Сэдуацасов С. Жастарга жана жол. —Орынбор, 1921.<br />

Сейфуллин С. бткен кундер (блендер жинагы). — Кдзан:<br />

Кэршовтер баспасы, 1915.<br />

Семипалат облысы Оскемен облысыиа караган казакларнын<br />

ашлыктан зарлыктары (елендер). Бает. Сагадиев Н. —Орынбор:<br />

Вакт баспасы, 1912.

597 КЫСКАША ВИБЛИОГРА0ИЛЫК КвРСЕТЮШ<br />

Сералин М. Топ жарган. (блендер жинаш). Троицк, 1903.<br />

Сералин М. Гулкэшима. —Орынбор: М.Ф. KapiMOBTep баспасы,<br />

1903.<br />

Сералин М. Топ жарган: Хикая. — Тройцк: Ф. Селянин —<br />

X. Соеновекий баспасы, 1900.<br />

Сыралиев КА. Ислам непзь I белш. — Казан: Кэршовтер<br />

баспасы, 1912.<br />

Тарих энбия — и. Жазушы И.И. Эл — Казаки. — Казан:<br />

Кэр1мовтер баспасы, 1906.<br />

Тарту. (Эбубэюр Диваев жинаган эдебиет турлершен тошген<br />

оку ютабы. Ti3ymi: М. Жумабаев). —Ташкент, 1924.<br />

Тэржума —и Адет уэлэд Ол1мж1 Алтайский (Карымсаков). Бает.<br />

Мухаммед —Нэжиб Галиякбаров. —Казан: Университет баспасы,<br />

1897.<br />

Темфапиев Ж. Насихат сездерден кирдаридан жет! рубласы<br />

(блендер жинаш). Бает. Ш. Хусаинов балалары. — Казан:<br />

БЛ. Домбровский баспасы, 1912.<br />

TeMipanuee Ж. 0з nixipiM бу, яки замана. Бает. Ш. Хусаинов<br />

балалары. —Казан: БЛ. Домбровский баспасы, 1912.<br />

Терме казакиЬа (Жаэган С. Мухаммедсадыкрлы). - Казан:<br />

Кэршовтер баспасы, 1903.<br />

Тогжанов F. Эдебиет жэне сын мэселелерь —Кызыл орда, 1929.<br />

Тогжанулы F. Абай. —Алматы, 1935.<br />

Торайгыров С. Казак тшндеп ален ютаптары жайынан. / / —<br />

Айкап, 1913. № 19,20.<br />

Твгков К. Надандык курбаны. - Уфа: Турмуш баспасы, 1915.<br />

Тынышбаев М. Актабан шубырынды. —Ташкент, 1927.<br />

Улгип тэрж1ма. Ауд. С. Квбеев. —Казан: Кэр1мовтер баспасы,<br />

1910.<br />

Хайырлы (Бвкейлйс). Шикаят (блендер). —Казан: Университет<br />

баспасы, 1909.<br />

Халидов К Тарих жэридати жэбиат. Казан, 1886.<br />

Халидов К- Тауарих —хэмсэ. —Казан, 1910.<br />

Шайыр, яки казак акындарынын басты жырлары. Жинаган<br />

F. Мупггак. —Орынбор: KapiMOB —Хусаинов баспасы, 1910.<br />

Шеж1ре —и турки. —Казан: Университет баспасы, 1825.<br />

Шорманов С. Дуниядан шикаят (блендер). Бает. Ш. Хусаинов<br />

балалары. —Казан: Университет баспасы, 1908.<br />

Шормануглы С. Аушы. —Казан: Университет баспасы, 1907.<br />

Ызыц (блендер жинаш). //Кураст.: Е. Буйрин. — Орал:<br />

Казахстан газетшщ баспасы, 1912. Калтайупынын казак ахуалынан<br />

бахыс еткен манзумасы. —Казан: «брнек» мэтбутасы, 1909.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XXРАСЫРДЫЦБАСKE3I (1900- 1917) 598<br />

XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАРЫ ЭДЕБИЕТ<br />

ЖЭНЕ ОНЫЦ ЗЕРТТЕЛУ1<br />

ТУРАЛЫ КЫГКАТНА<br />

БИБЛИОГРАФИЯЛЫК, К0РСЕТК1Ш<br />

Абылкасимов Б. Жанр толгау в казахской устной поэзий. —Алма-<br />

Ата: Наука, 1984.<br />

Айтыс. —Алматы: К.МКЭБ, 1964.<br />

«Айкап» казак энциклопедиясы. Алматы, 1993.<br />

Акмола. Кундер мен тундер: шыгармалары. / / Кураст.: Б.<br />

Ыскаков. —Алматы: Жазушы, 1986.<br />

Алаш-Орда. (сборник материалов). —Алматы, 1992.<br />

Ащарулы X. Алаш зиялылары. —Алматы: Шартарап, 1998.<br />

Ахмедов F. Алаш «Алаш» болганда. —Алматы, 1996.<br />

Эбдггазиев Б. Асыл арна. —Алматы: Кдзак университет!, 1992.<br />

Эбсэмет М. М1ржакыптын оралуы. —Алматы, 1995.<br />

Эдеби процесс. Авторлык поэзия. Акыцдык енер психологиясы<br />

/ / КР Бшм жэне гылым министрлт. Абай атындагы Алматы<br />

мемлекетпк университет. —Алматы: Бшм, 2001.<br />

Эдебиеттану терминдер ceafliri. / / Кураст.: 3. Ахметов, Т.<br />

Шанбаев. —Алматы: Ана Tini, 1998.<br />

Эуезов жэне архив. —Алматы: Атамура, 1997.<br />

Эуезов М. Эдебиет туралы. —Алматы: Санат, 1997.<br />

Бабаджанов Х.М. -С. Сочинения. —Алматы: Санат, 1996.<br />

Базар жырау. Шыгармалары. - Алматы: Жазушы, 1986.<br />

Базарбаев М. Замана тудыртан эдебиет. —Алматы: Еылым, 1997.<br />

Байгалиев Б. Абай ем1рбаяны архив деректершде: Зерттеулер,—<br />

Алматы: Арыс, 2001.

599 КЫСКАША БИБЛИОГРАФИЛЫК К0РСЕТК1Ш<br />

Байжанов Жаяу Муса. Ак сиса: эндер. —Алматы: внер, 1985.<br />

Байтурсынов А. Акжол. —Алматы: Жалын, 1991.<br />

Байтурсынов А. Шыгармалары. —Алматы: Жазушы, 1989.<br />

Габдуллин Н. Абай жэне Kaaipri заман. —Алматы: Рылым, 1994.<br />

Даумов С. Таукыметп тагдыр: Алма Оразбаеванын<br />

гумырнамасы.- Алматы: 0лке, 2001.<br />

Дербкэлин Э. Дэстур мен жалгастык (Ауыз эдебиетшдеп<br />

акындык дэстур жэне XX гасыр басындагы казак поэзиясы). —<br />

Алматы: Рылым, 1976.<br />

Диваев Э. Тарту. —Алматы: Рылым, 1992.<br />

Досмухамедулы X. Алман. —Алматы: Ана тип, 1991.<br />

Досмухамедулы X. Тандамалы. —Алматы: Ана тай, 1998.<br />

Дулатов М. Шыгармалары. —Алматы: Жазушы, 1991.<br />

Егеубаев A. KicuiiK кхгабы: Гылыми эссе. —Алматы: Ана тип,<br />

1998.<br />

Егеубай А. Кулабыз: Поэтиканын тарихилыгы. Монография,—<br />

Алматы: Жазушы, 2001.<br />

Елеукенов Ш. Эдебиет жэне улт тагдыры. - Алматы: «Жалын*<br />

ЖШС, 1997.<br />

Елеукенов Ш. Ютаптану непздерь —Алматы: Санат, 1997.<br />

Елеукенов Ш. Магжан (0M ipi мен шыгармагерлШ). / / Оку<br />

куралы. —Алматы: Санат, 1995.<br />

Елеукенов Ш. Магжан Жумабаев. —Алматы: Рауан, 1991.<br />

Елеукенов Ш. Магжан. —Алматы: Санат, 1995.<br />

Елеукенов Ш. От фольклоре до роман-эпопей. — Алма-Ата:<br />

Жазушы, 1987.<br />

Елеукенов Ш., Шалгынбаева Ж. Казак ютабынын тарихы: Ежелп<br />

дэ^рден 1917,жылгадейш. —Алматы: Санат, 1998.<br />

Ецсегенулы Т. Сыр бойы акын-жыраулары: Атамура. Эдеби<br />

зерттеу. —Алматы: Бшм, 2000.<br />

Ердембеков Б. Эрш акын. —Алматы, 2001.<br />

Еспенбетов А. Султанмахмут Торайгыров. —Алматы: Рылым,<br />

1992.<br />

Жабаев Ж. Ею томдык тандамалы шыгармалар жинагы. —<br />

Алматы: Рылым, 1996.<br />

Жакып Б. Мухтар Эуезов —публицист. —Алматы: Ана тш, 1997.<br />

Жармухамедов М. Айтыстын даму жолдары. —Алматы: Рылым,<br />

1976.<br />

Жармухамедулы М. Айтыс елевдершщ аргы теп мен дамуы:<br />

Монофафия. / КР Бии'м жэне гылым министрлт, М.О. Эуезов<br />

атындагы Эдебиет жэне енер институты. —Алматы: Мураттас,<br />

2001.<br />

Жетписбаева Б. А. Символ в движении литературы (на<br />

материале казахской литературы). —Алматы: Рылым, 1999.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XXРАСЫРДЬЩБАСKE3I (1900- 1917) 600<br />

Жолдасбеков М. Асыл сездщ атасы. —Алматы: Бшм, 1996.<br />

Жолдасбеков М. Жуз жыл жырлаган журек. —Алматы: Жазушы,<br />

1992.<br />

Жолдасбекулы М. Елтутка: Ел тарихынын э й г т тулгалары / М.<br />

Жолдасбекулы, Жумабердщызы Г. Алаштын 6ip ардаш. —Алматы:<br />

Рауан, 1998.<br />

Жумабаев М. Шыгармалар. —Алматы: Жазушы, 1989.<br />

Жумалиев К- Казак эдебиет тарихынын мэселелер! жэне Абай<br />

поэзиясыныц тип. —Алматы: КМКЭБ, 1960.<br />

Иманбаева С. М1ржакып Дулатов —Алаштын жарьпс жулдызы /<br />

КР Бшм жэне гылым министрлш. Кдз. Мем. Аграр. У н -Ti. Жалпы<br />

ред. К-Э. Сагадиев. —Алматы: КазМАУ, 2001.<br />

Исмаилов О. Бактыбай: Гылыми-зерттеу макалалар мен<br />

акыннын жана табылтан туындылары. - Алматы: Шартарап, 2000.<br />

Исмайылов Е. Эдебиет жайлы ойлар. —Алматы: Жазушы, 1968.<br />

Кэкшев Т. Санадаш жаралар. —Алматы: Казакстан, 1992.<br />

Кэкшулы Т. Матжан мен Сэкен. Еылыми эссе. —Алматы: Казак<br />

университет!, 1999.<br />

Кэкшев Т. XX бас кезшдеп казак эдебиет! Алматы, 1994.<br />

Кэкшулы Т. Казак эдебиетт сынынын тарихы. Алматы, 1994.<br />

Келшбетов Н. Шэш акын. —Алматы: Жазушы, 1974.<br />

Кенжебаев Б. Эдебиет белестерь —Алматы: Жазушы, 1986.<br />

Кенжебаев Б. Казак эдебиетт тарихынын мэселелерь —Алматы:<br />

Еылым, 1973.<br />

Кенжебаев Б. Казак халкынын XX гасыр басындагы демократ<br />

жазушылары. —Алматы: Казак мемлекет баспасы, 19S8.<br />

Кенжебаев Б., Есназаров О. XX гасыр басындагы казак<br />

эдебиетт.—Алматы: Мектеп, 1966.<br />

Кумкбаев в. Абай жэне Шыгыс. —Алматы: КазМУ, 199S.<br />

Кадыров А. Акындык элем (Шэгар Эбенулынын гумырбаяны<br />

мен акындык мурасы туралы): Зерттеу. —Семей, 2001.<br />

Казак эдебиетшщ тарихынын езекп мэселелер!. — Алматы:<br />

Казак университет, 1993.<br />

Казак поэзиясынын антологиясы (XX гасырдын бас кез1). —<br />

Алматы: Еылым, 1993.<br />

Казак халык эдебиетт. Кеп томдык. Айтыс. Т. 1. —Алматы:<br />

Жазушы, 1988.<br />

Калижан У. Жэдитшш жырлар: Зерттеулер. —Алматы: Санат,<br />

1998.<br />

Кцлижанулы У. Казак эдебиетщдеп дши-агартушылык агым.—<br />

Алматы: Бшш, 1998.<br />

Калтайулы М. Шыгармалары. — Семей: Семей мемлекетпк<br />

университеттнщ баспасы, 1998.<br />

Камзабекулы Д. Алаш жэне эдебиет. —Астана: Фолиант, 2002.

601 КЫСКЛША БИБЛИОГРАФИЛЫК К0РСЕТК1Ш<br />

Канарбаева Б. Магжан шытармашылытыньщ фольклорлык<br />

кырлары. —Алматы, 1996.<br />

Кдраш F. Замана. —Алматы: Рылым, 1994.<br />

Кари 3. Кеюрек кеэд1 кесемдер. (Эл-Фараби, Абай, Шэкэр1м<br />

туралы). —Алматы: Акниет, 1997.<br />

Касцабасов С. Жаназык. —Астана: Аударма, 2002.<br />

Кирабаев С. Эдебиепм1здщ актандак беттер!. Жогарш оку<br />

орындарынын студенттерше арналган оку кур алы. — Алматы:<br />

Бшм, 1995.<br />

Кирабаев С. Жусшбек Аймауытов. —Алматы, 1993.<br />

Кирабаев С. ¥лт тэуелшэдт жэне эдебиет: Зертгеулер мен<br />

макалалар. —Алматы: Рылым, 2001.<br />

Кирабаев С. Шытармалар. Ею томдык. Т. 2. Сын макалалар мен<br />

зертгеулер. —Алматы: Жазушы, 1992.<br />

Кирабаев С., Мырзагалиев К Казак эдебиел (XIX г. 2-mi жартысы<br />

мен XX г. басы.): 10 сыныпка арналган окулык. —Алматы: Рауан,<br />

1998.<br />

Козыбаев М. Актандактар аки каты. —Алматы, 1992.<br />

Коцыратбаев Э. Казак эдебиетшщ тарихы. —Алматы: Санат,<br />

1994.<br />

Коцыратбаев Т. Эуелбек Коцыратбаев — казак эдебиетшщ<br />

тарихын зертгеуип. —Алматы: Ulexipe, 1995.<br />

Кудайбердиев Ш. Шытармалар: елендер, дастандар, кара<br />

сездер,—Алматы: Жазушы, 1988.<br />

Кудайберд^улы Ш. Ym анык. —Алматы: Казаке тан, 1991.<br />

Магауин М. Казак тарихынын aninneci. —Алматы: Казакстан,<br />

1995.<br />

Майтанов Б. Магжан Жумабаевтын поэтикасы: Оку куралы. / /<br />

эл-Фараби атындалы Казак улттык университет!. —Алматы: Казак<br />

университет!, 2001.<br />

Мамраев Б. Казахские литературные связи начала XX века. —<br />

Алма-Ата: Рылым, 1991.<br />

Машкур-Жустов К блен —сездщ патшасы. —Алматы: Жазушы,<br />

1991.<br />

Молда Муса (Мусабек Байзакулы). бткен кундер: елендер,<br />

мысаддар, айтыстар. —Алматы: Жазушы, 1987.<br />

Мухамедханов К Абай мурагерлер1 (Шэкэр1М, Кэютай, Турагул,<br />

Кекбай, Элихан Бекейханов, Ахмет Байтурсынов, Магжан<br />

Жумабаев, Жусшбек Аймауытов, М1ржакып Дулатов жайында).—<br />

Алматы: Атамура, 1995.<br />

Мухамедханулы К Абайдын акын maKiprrepi. 4-ютал. —Алматы:<br />

flayip, 1997.<br />

Мухамедханулы К Абайдын акын maKiprrepi. З-ютап. —Алматы:<br />

Aayip, 1995.

КДЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX ГАСЫРДЫН БАС KE3I (1900-1 9 1 7 ) 602<br />

Мухаметханов К. Шэкэр1м / / Бес арыс. — Алматы: Жалын,<br />

1992.<br />

Мухтар Эуезов элем1. / / Кураст.: Ж. Аупбаев. — Алматы:<br />

Жазушы, 1997.<br />

Мухтар мадэасы. (Гылыми макалалар мен зерттеулер^. / /<br />

Курастыргандар: Ш. Ыбраев, С. Корабаев. —Алматы: Кдзакстан,<br />

1997.<br />

Мырзахметулы М. Эуезов жэне Абай. — Алматы: Кдзакстан,<br />

1997.<br />

Назарбаев Н. Абай туралы сез. —Алматы: Рауан, 1995.<br />

Найманбаев д. Шыгармалары: елендер, айтыс-кагыстар мен<br />

дастанпар. —Алматы: Жазушы, 1988.<br />

Нургалиев Р. Эуезов жэне Апаш. Эдебиеттеп угтттык рух. —<br />

Алматы: Санат, 1997.<br />

Нургалиев Р. Кдзак эдебиетшщ алтын гасыры. — Астана:<br />

Култегш, 2002.<br />

Нурпешсов К. Алаш Ьэм Алашорда. —Алматы, 1995.<br />

Салгараулы К-, Сейдшбек A.; JI. Н. Гумилев атындагы Еуразия<br />

улттык университет!. —Астана: Kul Tegin, 2001.<br />

Сатбаева III. Шакарим Кудайбердиев. —Алматы: Гылым, 1993.<br />

Сэтбаева Ш. (Э. Тэжзбаевпен 6ipre) Шэкэр1м Кудайбердиев / /<br />

Ш. Кудайбердиев шыгармалары. —Алматы: Жазушы, 1988.<br />

Сэтбаева Ш. Эдеби байланыстар. —Алматы: Жазушы, 1984.<br />

Сэтбаева Ш. Казахская литература и Восток. — Алма-Ата:<br />

Наука, 1982.<br />

Сештжанулы 3. Шынжан казак эдебиете (1950 жылга дейш<br />

кезен): Монография / КМ¥У. —Алматы: Кдзак университете, 1999.<br />

Сыдиыцулы К Eneyni еамдер: Зерттеу. —Алматы: Информ-А,<br />

2001.<br />

Сыдиыцулы К Б1ртума жыр санлакгары (XVIII-XX г.г.): / / КР<br />

Бшм жэне гылым министрлт. —Алматы: Гылым, 2001.<br />

Сыдиыцулы К Киел1 енер: Тандамалы. —Алматы: Жолдас К.,<br />

2001.<br />

Сыдиыкулы К Саркылмас казына. —Алматы: Жазушы, 1996.<br />

Сыдиыцулы К- Тагылымды тулгалар. Зерттеулер. Макалалар мен<br />

толганыстар. —Алматы: Информ-Арна, 2000.<br />

Тебегенов Т. Эдебиет тарихы: Оку куралы. —Алматы: РБК, 1999.<br />

Tinenoe Ж. Тарих жэне эдебиет. XIV-XX гасыр басындагы казак<br />

эдебиете тарихилыгы. / / Жауапты ред.: Ш.К. Сэтбаева. —Алматы:<br />

Гылым, 2001.<br />

Торайгыров С. Ею томдык шыгармалар жинагы / /<br />

Курастыргандар: Б. Мамраев, А. Еспенбетов, К. Ергебеков. —<br />

Алматы: Гылым, 1993.<br />

Торайгыров С. Тандамалы шыгармалары. —Алматы, 1950.

603 КЫСКЛША БИБЛИОГРАФИЛЫК К0РСЕТК1Ш<br />

Турысбек Р.С. Жусшбек Аймауытулы жэне 20 жылдар казак<br />

прозасы. Монография. —Алматы: Казак университет!, 1998.<br />

Улттык поэзия падишасы: Казак халкынын акыны М.<br />

Жумабаевка арналады // КР Бшм жэне гылым министрлйт<br />

Орталык гылыми кггапхана. —Алматы, 2001.<br />

Улттын улы устазы: Халкьшыздын кернектт саяси Kaftpancepi,<br />

гапым, агартушы А. Байтурсыновка арналады // КР Бшм жэне<br />

гылым министрлт. Орталык гылыми кггапхана. —Алматы, 2001.<br />

Укш Ыбырай. Гэкку. Эндер. / / Кураст.: К- Жузбасов, 3.<br />

Коспаков. Алматы: внер, 1995.<br />

XX гасырдын бас кезшдеп казак эдебиел. —Алматы, 1994.<br />

Шэкэр1м дэргстерй Республикалык гылыми практикалык<br />

конференция материалдары //К.Р Бшм жэне гылым министрлт.—<br />

Семей: Шэкэр1м атындагы С МУ, 2001.<br />

Шэкэр1м шыгармаларыньш дэстурлж жэне керкемдж<br />

непздер!.—Алматы: Кенже-пресс, 2000.<br />

Шэкэр1м. Жолсыз жаза. - Алматы: Жалын, 1988.<br />

Шэкэр1мнщ лирикалык шыгармалары. —Алматы. РБК, 1994.<br />

Шэрт А. Казак поэзиясы жэне улттык идея: Монография. —<br />

Алматы: Бшм, 2000.<br />

Шоцай М. Тандамалы. I том. —Алматы: Кайнар, 1998.<br />

Шорякулы О. Сейле, TiniM, жосылып: елендер, дастандар,<br />

айтыстар. —Алматы: Рауан, 1995.<br />

Ыбырай Алтынсарин тагылымы. //Кураст.: М.<br />

Жармухаммедулы. —Алматы: Жазушы, 1991.<br />

Ысмагулов Ж. Абай: акындык тагылымы. —Алматы: Гылым,<br />

1994.<br />

Ысмайылов £. Жамбыл жэне халык акындары. — Алматы:<br />

Санат, 1996.<br />

hmUeyoe Т. Назым: Тандамалы шыгармалар. — Алматы:<br />

Жазушы, 1972.

РЕЗЮМЕ<br />

Шестая книга «Истории казахской литературы» посвящена<br />

рассмотрению основных тенденций и особенностей развития<br />

литературы начала XX века, определению художественного<br />

своеобразия творческого наследия деятелей того времени.<br />

Таким образом, четвертая—шестая книги десятитомного<br />

издания «Истории казахской литературы», охватывая огромный<br />

период времени, рассматривает закономерности развития<br />

отечественной художественной словесности целой эпохи,<br />

прослеживает путь ее развития от устно-поэтического творчества<br />

до письменных форм профессиональной литературы, от первых<br />

опытов реалистического изображения жизненных явлений до<br />

классических форм художественного освоения действительности<br />

вплоть до советского периода.<br />

Этот период был характерен возникновением и развитием<br />

многосторонних и многожанровых форм национальной<br />

литературы, становлением и упрочением в ней плодотворных<br />

реалистических традиций. Известно также, что этому росту<br />

художественной практики сопутствовало почти одновременное<br />

исследование ее различных историко-теоретических проблем.<br />

Следует отметить, что целая книга трехтомной части «Истории<br />

казахской литературы» была посвящена академическому<br />

анализу явлений художественного творчества XX века. Основы<br />

исследования проблем развития национальной литературы<br />

периода были заложены в трудах М. Ауэзова, С. Муканова, Е.<br />

Исмаилова, Б. Кенжебаева, X. Жумалиева, Т. Нуртазина и др.<br />

Богата и чрезвычайно разнообразна родная литература начала<br />

XX века. Но, к великому сожалению, многие имена и явления<br />

этого периода, в силу определенных причин, впоследствии были<br />

насильственно изолированы от общего потока литературного

605 РЕЗЮМЕ<br />

развития. Но, тем не менее, не потеряли своего значения<br />

исследования М. Ауэзова «История литературы» (1927), С.<br />

Сейфуллина «Казахская литература» (1932), С. Муканова<br />

«Казахская литература XX века» (1932), изъятые в свое время по<br />

тем же причинам.<br />

Новое дыхание получили исследовательские работы в годы<br />

перестройки и гласности. Так, в новом свете были представлены<br />

работы «Казахская литреатура XX века. Предоктябрьский период»<br />

(хрестоматия, 1983), «Поэты пяти веков» (3-том, 1985), «Казахская<br />

литература начала 50С века» (1994), «Казахская литература 20—30-х<br />

годов* (1997) и др.<br />

Совершенно новые условия и широкое поле деятельности<br />

открылись перед литературоведами в годы Независимости. Народу<br />

были возвращены художественные богатства послеабаевского<br />

периода, в том числе и бесценные сокровища писателей так<br />

называемого алашординского направления. Соответственно<br />

возникла необходимость нового видения, новых подходов к<br />

изучению и освещению этого богатейшего наследия.<br />

Уже при подготовке материалов пятого тома настоящего<br />

издания приходилось по-новому рассмотреть многие проблемы<br />

с методологической точки зрения, с тем чтобы освободить их изпод<br />

влияния прежнего идеологического диктата, с узкоклассовой<br />

оценки литературных явлений. И тем более, почти все содержание<br />

шестого тома было пронизано духом обновления прежних<br />

представлений.<br />

Во главу угла при этом выдвигалась необходимость<br />

рассмотрения идейно-эстетических достоинств тех или иных<br />

явлений литературы в тесной связи с конкретно-историческими<br />

особенностями того времени, с настойчивыми призывами<br />

общественного прогресса. На передний план ставилась связь<br />

национальной литературы с историей народа, обостренное<br />

внимание уделялось на органическую связь художественной<br />

правды с правдой исторической. Новые реалии просветительскодемократического<br />

направления в литературе рассматривались<br />

в свете художественно-эстетических традиций народа и в<br />

неразрывной связи с ними.<br />

Именно с таких позиций определялся подход к оценке и<br />

изучению новаторских наследий Шакарима Кудайбердиева,<br />

Алихана Букейханова, Ахмета Байтурсынова, Миржакипа<br />

Дулатова, Магжана Жумабаева, Сабита Донентаева, Султан-<br />

Махмута Торайгырова. Эти наследия, безмерно обогатившие<br />

духовную сокровищницу народа, рассматривались как<br />

органические продолжение и дальнейшее развитие великой<br />

традиции Абая, которая стала подлинным стимулом последующего

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1 9 0 0 - 1917)___________ 606<br />

расцвета национальной литературы.<br />

В результате возвращения запрещенных ранее имен и явлений<br />

значительно обогатилась современная казахская литература,<br />

неизмеримо поднималась поэтическая ее планка, рельефнее<br />

стала духовная связь общества и литературы, усилилось влияние<br />

духовных факторов на национальное самосознание народа.<br />

Все это и определяет общее содержание предлагаемой<br />

вниманию читателя книги.<br />

В подготовку шестого тома привлекались известные в<br />

Республике ученые-литературоведы. Вместе с тем в коллективном<br />

издании нашли свое отражение взгляды и труды прежних видных<br />

специалистов литературоведения, оставивших глубокий след<br />

в исследовании закономерностей развития художественной<br />

словесности данного периода.<br />

В книге предложен вниманию читателей общий обзор о<br />

творчестве и библиографических данных большого количества<br />

поэтов и писателей. Пятнадцати наиболее известным<br />

деятелям литературы посвящены монографические портреты<br />

(характеристики). Предисловие и введение («Казахская<br />

литература начала XX века») написаны доктором филологических<br />

наук, профессором, руководителем проекта исследований<br />

АК.Егеубаевым.<br />

К написанию монографических портретов привлекались:<br />

академик НАН РК, доктор филологических наук, профессор<br />

С.С.Кирабаев («Султанмахмут Торайгыров», «Спандияр Кобеев»);<br />

академик НАН РК, доктор филологических наук, профессор<br />

Р.Нургали («АН.Бокейханов»); доктор филологических наук,<br />

профессор Ж.Исмагулов («Ахмет Байтурсынов, Миржакип<br />

Дулатов»); доктора филологических наук, профессора<br />

Б.Абдигазиев и М. Базарбаев («Шакарим Кудайбердиев»); доктор<br />

филологических наук, профессор Б. Абдигазиев («Шакарим<br />

Кудайбердиев, Нарманбет Орманбет»); доктор филологических<br />

наук, профессор Т. Какишев («С. Донентаев»), доктор<br />

филологических наук, профессор К.Машхур-Жусуп («Машхур-<br />

Жусуп Копеев»); доктор филологических наук, профессор<br />

Т.Тебегенов («Таиыр Жомартбаев»); доктор филологических<br />

наук С. Байменше («Жиенгали Тлепбергенов»); кандидат<br />

филологических наук С.Ергобек («Мухаметжан Сералин»);<br />

кандидат филологических наук К. Сыдиыков («Гумар Караш»);<br />

кандидат филологических наук С.Жамбеков («Бернияз Кулеев»),

SUMMARY<br />

The sixth book “History of Kazakh literature” highlights the main<br />

tendencies and special features of the development of literature in the<br />

beginning of XX century, identification of artistic originality of the<br />

creative heritage of the public figures of that period.<br />

So the fourth-sixth bocks of the ten volume edition “History of<br />

Kazakh literature” covering huge period of time, consider regulations<br />

of development of domestic artistic literature of the whole epoch,<br />

watch its development from oral-poetic creativity to the written forms<br />

of professional literature, from first experience of realistic description of<br />

the life to classical forms of artistic assimilation of the reality till Soviet<br />

period.<br />

This period was characterized by the development of multisided and<br />

multi-genre forms of national literature, development and strengthening<br />

of fruitful realistic traditions. It is known that the simultaneous research<br />

of its various historical-theoretic issues took place alongside with its<br />

growth.<br />

It should be noted that the whole book of the three volume part<br />

“History of Kazakh literature” was dedicated to the academic analysis<br />

of the events of the artistic creativity of the XXth century. Basic research<br />

of the development of national literature was done by M.Auezov,<br />

S.Mukanov, E.Ismailova, B.Kenzhebaeva, H.Zhumalieva, T.Nurtazina<br />

and others.<br />

National literature of the XXth century is rich and diverse. However<br />

regretfully many names and events of this period due to certain reasons<br />

later have been isolated from the whole stream of literary development.<br />

However the investigations of M.Auezov “History of literature” (1927),<br />

S.Seifullin “Kazakh literature” (1932), S.Mukanov “Kazakh literature<br />

of XXth century” (1932) are still significant and have been isolated due<br />

to the same reasons.

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XXРАСЫРДЫЦБАСKE3I (1 9 0 0 -1 9 1 7 ) 608<br />

Research works made during reorganization and transparency period<br />

have gained new features. So the works “Kazakh literature of XXth<br />

century. Pre-October period” (Reader, 1983), “Poets of five centuries”<br />

(volume 3,1985), “Kazakh literature of the beginning of XXth century”<br />

(1994), “Kazakh literature of20-30th” (1997) etc.<br />

Literature studies specialists have faced completely new conditions<br />

and a wide sphere of activity during Independence period. Artistic values<br />

of post-Abay period have been returned to the people including valuable<br />

treasures of the writers of so called Alash-Orda trend. Respectively the<br />

need of a new vision, new trends in the study and highlighting of this<br />

rich heritage has occurred.<br />

During preparation of the materials of the filth volume of this edition<br />

many issues were considered from the new methodological point of view<br />

in order to release them from the influence of the previous ideological<br />

dictate with narrow class evaluation of the literary phenomena. Almost<br />

all contents of the sixth volume were full of the spirit of renewal of the<br />

previous ideas.<br />

The need of consideration of the ideal-esthetic merits of certain<br />

literary phenomena have been proposed in close relation with concretehistorical<br />

features of that period with Arm appeals of the social progress.<br />

The need was focused on the linkage between national literature and<br />

history of people, special attention has been drawn to the organic<br />

links between the artistic truth and historical troth. New realities of<br />

educational-democratic direction in literature have been considered in<br />

the view of the artistic-esthetic traditions of people in close relationship<br />

with them.<br />

Namely from those positions the approach was determined to the<br />

evaluation and study of the new heritage of Shakarim Kudaibeigenov,<br />

Alikhan Bukeikhanov, Akhmet Baitursynov, Mirzhakip Dulatov,<br />

Magzhan Zhumabaev, Sabit Donentaev, Sultan -Makhmut Toraigyrov.<br />

Those heritages that have enriched people’s treasure have been<br />

considered as an organic continuation and farther development of the<br />

great tradition of Abay that became a real stimulation of the further<br />

flourish of the national literature.<br />

As a result of the return of the prohibited earlier names and<br />

phenomena the contemporary Kazakh literature has been enriched,<br />

poetic slat has rose, spiritual linkage between the society and literature<br />

became more vivid, the influence of the spiritual factors on the national<br />

consciousness of people has increased.<br />

All these factors have determined the whole content of this book that<br />

is recommended for the readers attention.<br />

Well known specialists of literary studies in the Republic have been<br />

involved in the preparation of the sixth volume. Works of the well known<br />

specialists of literature studies of the past period who have contributed

М1РЖЛКЫП ДУЛЛТУЛЦ (1HHS 1<br />

to the research of the regulations of the development of the artistic<br />

literature of that period and their opinions have been included into thii<br />

collective edition.<br />

The book includes general review of the creative work and<br />

bibliographic data of the most poets and writers. Monographic portraits<br />

(descriptions) have been dedicated to the most prominent fifteen figures<br />

well known in literature. The foreword and introduction (“ Kazakh<br />

literature of the beginning of XX century") have written by the doctor of<br />

Philology, professor, research projcct leader AJt.Egeubaev.<br />

Following researchers have been involved in writing of the<br />

monograph portraits: S.S.Kirabaev, professor Doctor n f p k<br />

member of the NAS of Kazakhstan r s . it u.u 5? P h llo ,°gy><br />

RNurgali, professor Doaor nf Makhmut Toraigyrov”);<br />

Kazakhstan (“A.N.Bokeikhanov”V 7 , ° gy’ m cm ber o f th e N A S o f<br />

professor, Doctor nr d J . ^ Ur~2husun v ' •D o n en taev ” 'i<br />

А й Я о1Рг f'M u tta m S ^ f S e n o v '- ;<br />

МАЗМУНЫ<br />

Kipicne................................ ....................................... I................... 7<br />

XX гасырдын басындагы казак эдебиетт........................ .............11<br />

Абайдын эдебиет мектеб!.... .......... ............................ ...................72<br />

Элихан Бекейхан..........................................................................165<br />

Шэкэр1м Куцайберщулы.............................................................184<br />

Ахмет Байтурсынулы.................. ............................................... 215<br />

Султанмахмуг Торайгыров.;................ ....................................... 249<br />

Сэбит Денентайуды......,............................. ........... .................... 293<br />

Мдржакып Дулатулы.............................................................. ......322<br />

ГумарКдраш................................................................................. 356<br />

М¥хамртЖан Сералин...................................................................381<br />

МэщЬур Жусш Кепейулы.......................................................... 399<br />

Жиейгали "Плепбергенов............................................................422<br />

Бернияз Кулеев............................................................................449 i<br />

Тайыр Жомартбаев ........................... ........................................471<br />

Спандияр Кебеев ......................................... ............................ 485<br />

' Нарманбет Орманбстулы............................................................ 505<br />

1916 жылгы улт-азатгык кетершске байланысты туган<br />

поэзия...!....................................... ............. .................................— 515:<br />

XX гасырдын басындагы казак эдебиетшщ библиографиял ык<br />

керсеткшп............................................... ................................. ........557 ;<br />

Резюме..................... ........... ....................................................... 604|<br />

Summary.................................... ....................... ................ .......... 607]<br />

Казак эдебиет1н1ц тарихы<br />

(Он томдыц)<br />

6-том<br />

ИД № 273<br />

Теруге 20.10.06. бср!лд1, Басуга 15.12.06. кол койылды. Калыбы<br />

60х90‘/ №Ка газы офссгНк. dpln Typi «ММ Garmonika»: (% 'm iK<br />

басылыс. EcerrrjK баспа табагы 60. Таралымы 3000. Таисырыс № 76<br />

Каэаксгзн Рсспубликасы, Алматы кал асы,<br />

Жангелдин-Турген кешеа, 30/26.<br />

«КДЗакпарат» баспа корпорацнясы.

logo

products

Resources

Company

Terms of service
Privacy policy
Cookie policy
Cookie settings
Imprint
Change language
Made with love in Switzerland
© 2024 Yumpu.com all rights reserved

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!