б 67(5К) 

Б26 

С.К. Бастемиев 

КАЗАКСТАН 

РЕСПУБЛИКАСЫНЫЦ 

ПЕНИТЕНЦИАРЛЫК, 

ЖУЙЕС1НЩ ТАРИХИ - 

КУКЫНТЫН НЕГ13ДЕР1 

050301 «Зацгер» мамандыгы бойынша окитын 

студенттерге арналган оку куралы 

Павлодар

Казакстан Республикасыньщ Бшм жэне гылым министр л iri 

С.Торайгыров атындагы Павлодар мемлекетпк университет! 

* С. К; Бастемиев 

КАЗАКСТАН 

РЕСПУБЛИКАСЬШЬЩ 

ПЕНИТЕНЦИАРЛЬЩ 

ЖУЙЕС1НЩ ТАРИХИ - 

к;¥ к;ьщ ты к; н е п з д е и 

0S0301 «Зацгер» мамандыгы бойынша окитын студенттерге 

арналган оку кздэалы 

Павлодар 

Кереку

УДК 343.8 (075.8) 

ББК 67.409 я 73 

Б 26 

С. Торайгыров атындагы Павлодар мемлекегпк у ниверситет1нщ 

Гылыми кецеЫмен басуга усынылган 

IliKip сарапшылар: 

Жетшсов С.К. - зац гылымдарыньщ кандидаты, Павлодар 

мемлекегпк педагогика институтыньщ тарих, кдоык жзне экономика 

кафедрасыньщ MeHrepymici; 

Олжабаев Б.Х. —зац гылымдарыньщ кандидаты, С.Торайгыров 

атындагы ПМУ тарих жэне теория кафедрасыньщ доцент!. 

Бастемиев С.К* 

Б 26 Казахстан Республикасыньщ печитенциарлык жуйесшщ тарихик¥кыктьщ 

непздер1 : оку К¥ралы / С-К- Бастемиев. —Павлодар : 

Кереку, 2009. - 127 б. 

ISBN 9969-573-39-5 

Бул оку кэдралында Казакстандагы турмелердщ, тузеу 

колонияларыныц жэне тэрбиелеу колонияларынын кальштасу, даму 

процесс жэне каз1рп жагдайы карастырылган. 

Жумыста аталган мекемелер кызметшщ тарихи-кукыктык 

непзше, олардьщ кызмет1нщ ерекшелжтерше жэне элеуметпккукыктык 

салдарына талдау жасалады. 

Оку куралы ел1м1здщ жогаргы оку орындарында 050301 

«Зацгер» мамандыгы бойынша окитын студенттерге жэне Казакстан 

Республикасыньщ тузеу (пенитенциарлык) мекемелер1нде кызмет 

ететш мамандарга арн; 

С.Торайгыров 

атындагы ПМУ-д1ц 

ISBN 9969-: академик С.Бейсембаег 

73-^Ят5ндагы - Ш гылыми 

УДК 343.8 (075.8) 

ББК 67.409 я 73 

K I T 3 С.К., 2009 

© С.торзмг аров атындагы ПМУ, 2009 

Материалдын дурыс болуына, грамматикалык жэне орфографиялык кателерге 

авторлар мен курастыру ш ылар жауапты

Kipicne 

Кенес уакыты кезвде 1\азакстанньщ тузеу мекемелершщ 

ерекшелжтер! устпрт» б!ржакты зерттелген, ал олардыц кызметшщ 

элеуметпк салдары назардан тыс калган болатын. Ол жылдары турме 

мэселеа такырыбына жасырын тыйым салынган. Бул багыттагы 

белгш 6ip он кадамдар ел1м1здеп пенитенциарлык жуйеш brineiwpy 

шараларын журпзумен байланысты тек соцгы жылдары гана 

"оайкалгая. 

Бас бостандыгынан айыру тур1нде кылмыстык жазаны 

орындаушы мекемелер жуйес1шц калыптасуын тарихи-кукыктык 

аспектще окып б1лудщ мацызды гылыми жэне практикалык мэш бар. 

Ол бупнп практикада тузеу мекемелерiндеп бас бостандыгынан 

айыруды орьшдауды терещрек талдап бшуге, бул мекемелердщ даму 

багытын аныктауга, осылардьщ непз1нде жалпы келемде оларды одан 

api жетишрудщ жолдарын атап керсетуге кемектеседь 

Такырыптын езектшт сонда, бвдщ мемлекет1м1здщ кылмыстык 

жэне кылмыстык-аткару саясатын одан api жетшдорудш кажетгийпмен, 

сотталгандармен карым-катынас жасауда халыкаралык стандартты 

енпзуге Кдзакстанньщ талпынысымен непзделген. Кдзакстан 

Республикасыньщ кукыктык саясат гужырымдамасында «.... 

сотталгандармен карым-катынас жасауда непзп принцнптер мен 

тэртйт аныкгаушы адам кукыкгары мен халыкаралык келкамдер 

туралы халыкаралык актшердщ непзп ережелерше сзйкестещрру 

максатында кылмыстык-аткару жуйеейищ зацнамалык базасын 

жетшд1ру, сондай-ак оныц материалдык-техникалык базасын одан эр! 

жаксарту, кылмыстык-аткару жуйесш Ьгихендару саясатын 

жалгастырудьщ» кажеттшцт туралы айтылган. [1,6. 50] 

Тузеу мекемелер! кызметшщ эр алуан аспектщер! 

Астемировтьщ 3. А., Васильевтщ А. И., Гильяровтыц Е. М., 

Гилязутдиновтыд Р. К., Детковтын М. Г., Ефимованьщ Е. С., 

Зубковтын А. И., Исаковтьщ В. М., Крахмальниковтьщ Л. Г., 

Кузьминнщ С. И., Масляхиншн А. В., Мелентьевтщ М. П., 

Мийличенконыц А. В., Михлиннщ А. С., Псрковтыц И. М., 

Познышевтщ С. В., Смыкалиншд А., Стручковтыч Н. А., 

Утевскийдщ Б. С.,. Фефеловтьщ В. А,. Шмаровтын И. В жэне 

баскалардыц енбектершде карастырылган болатын. Ал айда бул 

зертгеулерде XX гасырдыц 1920-1990 жылдары аралыгындагы 

Кдзакстанныц бас бостандыгынан айыру орындарыньщ кызметч 

туралы материалдар жокка тэн. 

Каз1рп уакытта Аленов С. М., Балтабаев К,- Ж., 

3

Баймурзина Е. Ш., Байсултанова А. Б., Жумагазиева Р .ILL, 

Жорабеков С., Жансараева Р., К^айыржанов Е., Кланов А. О., 

Кулмуханбетова Б. А., Мауленов F. С., Миндагулов А. X., Накиров Б., 

Нурбаев Д. А., Оигарбаев С. О., Рахметов С. М., Рахимбеков Б. F., 

Панасенко В. 3., Скаков А. Б., Самалдыков М. К-. 0м1рзаж;ов Е. А., 

Чукмайтов Д. С., Шаймурынова А. К^. сиякты казакстандык талым 

зацгерлердщ ецбектершщ де 6i3 ушш гылыми мацызы бар, 6ipaK олар 

да б1здщ зерттеу!м1здщ такырыбын тек жанама турде raHa атап етеда. 

Зерттеудщ хронологкялык шецбер1 1917 жылдын казан айынан 

бастап бупнп кунге дейшп кезецд1 камтиды. Осы аталган кезецде 

курамында Казахстан да болтан КСРО-да бас бостандыгынан айыру 

жуйесшде уш рет реформа журпзшген болатын. K|a3ipri уакытта 

елшщдщ даму жагдайында есеп бойьгаша жалпы кылмыстык-аткару 

жуйеанде, атап айтканда тузеу мекемелершде тэртнпш марте 

реформа журпзшп жатыр. Осыган орай Казахстан территориясында 

турмелердщ калыптасуыныд кейб1р мэселелерш аныктап бшу 

макратында XVIII-XIX гасырларга ш аш н тарихи шолу жасауга 

мэжбур болып отырмыз. 

Бул ецбек бас бостандыгынан айыру орындарынын калыптасу 

тарихы мен дамуын зерттеп бшуде, тузеу мекемелер! жуйесшщ мезпл 

сайын кайта курылуыньщ ce6e6i мен сипатын, сондай-ак бас 

бостандыгынан айыру туршде хь1лмыстых жазаны етеупн 

сотталгандарды тузеу бойынша бул мекемелер кызметшщ теориясы 

мен практикасы проблемаларын тусшш бшуде жогаргы оку 

орындарынын студенттер1 мен тузеу мекемелершде кызмет ететш 

практикалык кызметкерлерге комек болады деп умптенем1з. 

4

1 Казакстаннын турмелершщ калыптасуы, дамуы жэне 

Ka3ipri жагдайы 

1.1 1917 жылдыц казан айына дейшп ^ ш к с т а н 

герриториясындагы турмелердщ жагдайы 

Б1зге мэлхм бол га н дай кешпендшердщ, я гни казакгардын 

жазалау жуйесшде жазалау, бас бостандыгынан айыру немесе влш 

жазасы эдетте колданылмаган, тек непзшен айыппул телеу, мысалы, 

ТЯс1 влт1рген кезде кун, ал баскдцай кылмыс жасаган кезде айып 

твлейтш болган. 

Осыган орай казак когамында турме салу жэне осы сиякты 

мекемелердщ кажетшйп болмаган. Бул жерде тэртш бузушы эдетте 

бостандыкта болган, оган туган-туыстары тэрбиел1К ыкпал еткен, ягни 

адамды табиги ортада тузеген. Бундай практика эдетте вз1нщ 

жагымды нэтижесш берген. Сондыкган казак когамында адамды 

тузетудщ мумкщщп туралы идеяны сол кездеп квптеген галымдар 

колдаган. Мысалы, бул жайлы Абай К^унанбаев былай деп жазган: 

«Егер менщ колымда б ил! к болса адамды тузетуге болмайды деген 

адамныц тЫн кесер ед1м» [2, б. 211]. 

Казакстан территорясында турме салу патшалык Ресейдщ 

колониялдык саясаты дэу1ршде басталган болатын. Турме салу ici мол 

куш пен каражатты тал ап еткен. Сондыкган турме салу баяу жэне 

б1ртндеп жузеге асырылды. Мысалы, Семей каласындагы турме 1773 

жылы, ал Орал каласындагы турме 1858 жылы жэне т.с.с. пайдалануга 

бершген [3, б. 10]. 

Турме сапганга дейш камауга алынган адамдар эскери 

гауптвахталарда усталган. Ондагы камаудагыларды устау жагдайы аса 

ауыр болган. Мысалы, Семей каласындагы эскери гауптвахтада 

камаудагыларды устау ушш еркектерге арналган eKi бвлме, эйелдерге 

арналган 6ip белме болган. Бул камаудагыларга арналган 

гауптвахталар туралы В.Кашляк былай деп жазады: «Онда адамдар 

турасын айтканда аузы-мурыны шыга толтырылган, адамдар тек 

катар-катар гана емес, кепшшп журесшен отырып уйыкгаган, ce6e6i, 

жатпак турмак бурылуга орын болмаган. Бул жерде камаудагылар тек 

уйыктап, тамак iniin, жумыс icren кана коймаган, оларга тамак осы 

жерде дайындалган, ce6e6i арнайы тамак дайындайтын орын 

гауптвахтада болмаган. Бутан коса дэретке отыратын жер де осында 

болган» [4]. 

Патша вюмет! сапган турмелердеп жагдайдьщ аталган эскери 

гауптвахталардагы жагдайдан онша айырмашылыгы болмаган. XVI-

XVII гасырларда турмелерде суык, аштык жэие турл! аурулар жаппай 

орьга алган [5, б. 5]. 

Ресей империясы кезшдеп турмелердеп жагдай не XVIII 

гасырда, не XIX гасырда болсын озгермеген, бул туралы профессор 

М.Н. Гернеттщ «История царской тюрьмы» атты ецбеп дэлел болады, 

ол осы ецбеп уцйн мемлекегпк сыйлыкка не болган [6]. 

II Екатерина патшайым айтарлыктай турме реформасы 

журпзбекдп болгандыгын атап айткан жен болады, ол rim i 1781 

жылы турме жаргысыныц жобасын жазган, онда камауга 

алынгандардыц эр турл! категориясы yuiiH турл1 турмелер салу, 

мшдетй турде жумыс icreyai, тунп уакытта камауга алынгандардыц 

6ip-6ipiMeH каты наста болмау жа/дайын жасау жоспарланган. Алайда 

бул жоба зацды кушше ёнбеген жэне турмелер ic жуз1яде бурын калай 

болса, сол бетшде кала берген. 

Турмелердщ канагаттанарлыксыз жагдайда болуыньщ 6ip 

ce6e6i, б1рнеше гасырлар бойында Ресей империясында жазаныц 

максаты сазайын тарттыру жэне коркыту болып табылган. Бундай 

максатка кол жетмзу упин турмелерде мыкгы культ пен 6epiK кузет 

болса жетш жатыр. Дэл сондыктан да патшалык Ресейде XX 

гасырдыц шшде мысалы, Батые Еуропа елдер!мен салыстырганда 

пеннтенциарлык бЫмге деген сураныс болмаган, осыдан барып 

пенитенциарлык гылым калыптаспаган, камауга алу орьшы 

кызмет!нщ зацнамалык непз1 дамымаган. 

Турмелердеп жагдайдыц нашар болуыньщ тагы 6ip ce6e6i, 

турмеге камау туралы yxiM хпыгарылган сотталгандар саныныц унем1 

кебейш отыруы болган. Мысалы, егер Ресей империясыныц 

турмелершде 1898 жылы 83209 адам отырган болса, ал олардыц саны 

1917 жылгы 1-кацтарда 152052 адамды кураган [7, б. 21]. 

Щз карастырган мурагат материалдары корсеткендей XX 

гасырдыц басында Кдзакстан территориясында 20-га жуык турме 

болган. Оларда айтарлыктай мвлшерде сотталгандар отырган. Бул 

туралы мэселен, Торгай облысындагы 300-350 адамга есептелшген 

турмеде 1915 жылдыц соцына карай 9-10 есе коп сотталгандар 

усталган. Верный облыстык турмесшде 1905 жылы 7708 адам болса, 

ал 1907 жылы ондагы камауда отыргандардын саны 17063 адамнан 

аскан [8, б. 57]. 

Турме кызметшщ практикасы тагы 6ip айтарлыктай олардыц 

кемшшгш аныктай тускен, атап айтканда турмелерде взше тэн салт 

дэстур! жэне езш устау ережеа бар кылмыстык орта калыптасты. Белгай 

Ресей галымы Гуров А. И. бул жайлы былай деп жазады: «Ресейде XIX 

гасырдыц соцында туракты турме жуйесш уйымдастырумен 6ipre 

6

кылмыскерлердщ езге элеш калыптаса бастаган, олардьщ максаты 

ездершщ каушмзддпн камтамсыз ету болып табылатын белгип 6ip 

oipiryni кажет етп. Бул процесс эаресе, рецидивист кылмыскерлердщ 

арасьшда барынша белсендо журдо» [9, б. 74]. 

Екший oip белгш галым, профессор С.В.Познышев жалпы турме 

камераларыньщ кемпллт туралы мынандай niicip айткан: «...Оларда 

маскара жыныстык азгындык барынша дамыган. ...Оларда барынша 

камауга алынгандардьщ «майданы» жэне карта ойыны салтанат курган. 

"''..Жекелеген адамдар ашыкган ашык топка айналады, сотталгандар 

ортасында калыптаскан жат сапт дэстурлерге багынады, езшщ 

жагымды жекелеген жаксы жактарынан айырылады» [10, б. 123]. 

Батые Еуропа елдерше келетш болсак бул жерде XVIII 

гасырдьщ сонына дейш кылмыскерлермен куресте кек алуга жэне 

коркытып устауга талпынган. Бул кезецце елгм жазасыньщ сараланган 

турлер1 мен дене жазалауы барынша колданылган, ал сол кезде болтан 

турмелер кылмыскерлерд! белгий бр заццык процеске дейш гана: 

соттын шеоншн куту, ел1м жазасына деген утймдо немесе дене 

жазасына деген уюмд1 орындау, кепшдце беру немесе айыппул телеу 

жэне т.с.с. устайгын орын рет1нде пайдаланган. 

Алайда XVIII гасырдьщ екппш жартысынан бастап елш 

жазасын жэне дене жазасын колдануга карсы болтан жалпы Ёзпшк 

козгалыс (Ш.Монтескье, Ч.Беккария жэне т.б.) туындайды. Олар 

(кылмыстык кукыктын классикалык мектебшщ ёгалдер!) 

кылмыстылык каздерш, мемлекетпц кылмыска деген карым- 

Катынасы эдостерш мулдем жацаша непздеп керсегкен, жазалаудьщ 

максаты ретшде кинау мен тоздырудыц орнына кылмыскердо тузету 

мен кылмыстылыктыц алдын-алуды усынган. Осы сэттен бастап 6ip 

жагынан б1ртшдеп жаза баспалдагына елш жазасыньщ орнына бас 

бостандыгынан айыру келе бастаган, ал eKiHiui жагынан тузеу 

турмелер’ш салу npoueci басталган. 

Ал гашкылардын 6ipi ретшде жаца «пенитенциарлык» («еюну» 

деген латын сезО турме Солтустйс Америкада дуннеге к ел ген. XIX 

гасырдьщ 20-жылдары Солтуспк Америкада Оборне каласында 

«Оборнской» немесе «ундемеу жуйесЬ> деген атка ие болган тагы 6ip 

гузеу турмес! пайда болган. XIX гасырдьщ 70-жылдарында тагы сол 

Солтуспк Америкада ен алдымен Нью-Йорк штатында, одан кейш 

баска штагггарда реформаторилер деп аталган ерекше турмелер пайда 

бола бастаган. XIX гасырдьщ 40-жылдары жазасын етеудщ 

Агылшындык прогрессивтт жуйеа пайда болган. Кейшрек Агылшын 

прогрессивтт жуйёспнщ б1ршама езгерген нускасы баска елдерде 

дуниеге келген, мысалы Ирландиялык, Венгриялык турме жуйеа 

7

жэнет.б. [10, б. 124,127]. 

Молшермен алганда осы уакыттан бастап «турме тану» немвсе 

«пенитенциарлык гмлым» дам и бастады. Пенигенциарлык гылым 

проблемалары талкыланган 6ipii

Олай болса, Казакстан территориясында турме салу патшальщ 

уиметпн колониялдык саясаты дэу1ршде басталган, XX гасырдыц 

басына дешн бул жерде 150-ден 450-ге дейшп орынды 20 шатан 

турмелер салынган болатын. Бул турмелердоц айтарлыктай кемшшп 

сонда, оларда шамадан тыс сотталгандар отырган, олардыц толыгу 

л и м и т л б1рнеше рет асып тускен. Сол кездеп бар турмелерде камауда 

отыргандардьщ шектен тыс кеп болуына байланысты аштык, суык, 

ауру жэне сотталгандар арасында адам вЛ1м1 коп болган. Бутан коса 

'Ресей импернясы турмелершщ коркыту жэне вш алу максатында 

курылган жагдай кылмыскерд1 тузеу М1ндепн шешу упнн жарамсыз 

болып саналган. 

1.2 XX гасырдыц 20-жылдарындагы Казакстаннын жалпы 

камауда устау (турмелердщ) кызметшщ уйымдастырушылыккукыктык 

негйдерЁ 

1917 жылгы казан айынан кейш бас бостандыгынан айыру 

орындарына басшылык ету РСФСР Халык эдшет комиссариатына 

жуктелген, оныц жанынан камауда устаудын Бас баскармасы 

курылган, 1918 жылы мамырда жазалаушы болып атын ауыстырган, 

ал 1919 жылы орталык жазалаушы бел1м болып кайта курылган. 

Губерниялык (облыстык) эдшет комиссариаттары жанында турме 

инспекциялары, ал 1919 жылдан бастап жазалаушы бел1мдер жумыс 

icrrereH [13,6. 35]. 

Казакстанда 1920 жылы тамыз айында Кдзак автономиялы 

республнкасын курумен байланысты КдзКСР ЭХК енгтзумен K^YOBB 

курылган, оган республика территориясында жумыс 1стеген 20 жалпы 

камауда устау орыны тжелей багынган. Будан баска КазКСР ИХК 

курамында терт ецбек лагер! болган. 1921 жылдыц казан айында 

КазКСР орнында ецбек лагерлершщ камаудагылардыц барлыгы 8305 

адам болган [14, б. 14]. 

1921 жылдыц наурыз айьшыц сонында Каз КСР С НК шеппм! 

бойынша милицияныц карауында уйде камауга алынгандар жэне ПЖК 

ецбек лагерлершде отыргандар КазКСР Эдшет Халык 

комиссариятыныц К¥ОББ курамына енед!. Бундай шеипм мекемелердщ 

бундай тшггерМц турл1 ведомствалар бойынша шашылып жатуы кеп 

куш пен каражатты талап етумен тусшд»рлед1. Сондыктан оларды 6ip 

ведомства га шогырландыру максатка сай болган. 

Алайда 1922 жылы камауда устау барлык орындары Ф.Э. 

Дзержинскийдщ усыныс бойынша РСФСР ПХК карауына бершген 

болатын. Сондыктан 1922 жылдыц жазынан бастап Кдзакстанда 

да барлык камауда устау орындары КазКСР IIXK карауына кешкен. 

9

Кецестж мемлекетпц алгашкы сэтшен бастап жазаньщ максаты 

туралы мэселе галымдар мен практикалык кызметкерлердщ арасында 

улкен niKip талас пен дау тугызган. Bipeyriepi Кецес мемлекетшщ 

кылмыстык саясаты кек кайтару мен жазаньщ катыгездт принцишне 

непзделмеу1 тшс деп дэлелдеп баккан, осымен катар жазанын 

максаты езш-ез1 коргау болатындыгы н жэне жатахана жагдайын 

кузету екендЬпн мойындай отырып, террор жэне ощпаулау 

шарасымен эрекет етуд1 усынган. Екшшшер! таптык жаулардьщ 

0кшдер]нщ тузелу мумкш дтн жокка шыгарган жэне сондьпсган 

жазалау жэне кек алу принциптерш басшылыкка алуды усынган. 

Ynrimni 6ipeynepi жазанын максаты кылмыскерд! тузету екендшн 

жэне т.б. мойындаган [15,6.74]. 

Кецес угаметшщ басшысы В.И.Ленин Кецес мемлекепндеп 

камау орьшдары патшалык турмелерден езгеше болуга тшс екендогш, 

олардьщ басты максаты камаудагыларды тузеу болуга THicTiriH жэне 

турмелерд1 тэрбиелеу мекемелер1мен ауыстыру кажет деп 

айткандыгын атап ету кажет [16, 6.408]. 

Арнайы эдебиеттерде керсетшгендей дэл Кецес еюметшщ 

6ipiHnii жылдарында мемлекет басшысы бола отырып В.И.Ленин 

Халык Комиссарияты Кецесшщ б1ркатар декреттер1 мен каулыларына 

кол койган, мысалы «Губерниялык жэне облыстык эдшет 

бел1мдершщ жазалаушы белщдер1 жанындагы белш таратулш 

комиссия мекемелер1 туралы»; 1921 жылгы 21-наурыздагы «Бас 

бостандыгынан айыру жэне сотталгандарды шартты-жедел босату 

T9pTi6i туралы» декрет, 1921 жылгы 28-карашадагы «РСФСР бас 

бостандыгынан айыру орындарьщцагы сотталгандардьщ жэне бас 

бостандыганан айырусыз мэжбурлеу жумыстарын етеушшердщ 

ецбепн пайдалану туралы» жэне тагы баскалар [13, б. 25]. 

Кабылданган актшердщ арасында 1918 жылы 23-шщдеде 

РСФСР 0XK бейткен «Жазалау шарасы ретшдеп бас бостандыгынан 

айыру жэне оны етеу T3pTi6i туралы» Уакытша нускау мацызды 

орынды иеленедь Онда бас бостандыгынан айыру орньшьщ жаца 

жуйеа 6ipiHnii рет керсетшген, жалпы камауда устау орындарынан 

(турмелер) баска ашык жэне жартылай ашык тузеу мекемелерх, 

мэселен, реформаторилер, жер оцдеу колониялары, ауыспалы тузеуецбек 

уйдер1 болган [17, б. 65]. 

РСФСР ЭХК бул уакытша нускауы 1920 жылдыц караша айына 

дейш колданьшган. Одан кейш 1920 жылдыц 15-карашасында РСФСР 

ЭХК каулысымен «Камауда устаудыц жалпы орьшдары туралы 

ереже» беютшген, онда когамдык пайдалы жумысты, оку-тэрбие жэне 

мэдени-агарту жумысты колдану, жазаны ету режим1 жэне т.б. 

10

толыгымен реттел1нген болатын. Бул каулымен жазаны отеудщ 

прогрессива жуйес1 енпзшген, оган сэйкес жалпы камау 

орьшдарьшДагы барлык сотгалгандарды уш категорняга белудщ 

кажеттЫп айтылган: кдсакана емес кылмыстар унпн сотгалгандар, 

касакана кылмыстар упнн сотгалгандар жэне реци диви стер. Басында 

барлыгын сынаудан ететш орынга жабу керекттп айтылган, касакана 

емес кылмыстар ушш сотгалгандар жаза мерз1мшщ 1/4 отеуге тшс 

болган, каскана кылмыстар ушш сотгалгандар жазаныц 1/3 жэне 

^ецидивистер жазаныц 1/2, 6ipan; уш айдан кеп емес болуга так т. 

Одан кейш оларды тузелгендер немесе айыптау турше ауыстыру 

керек болган. Тузелгендер катарынан улгип катарга ауыстыруга 

болады, онда кейш шартты-жедел босату мумкнадп карастырылган 

болатын [18, б. 56]. 

Ал айда, Кдзакстанньщ камауда устаудын жалпы орындарыньщ 

(турмелердщ) практикалык кызметтнде жогарыда аталган Ережеде 

карастырылган устау режимшщ непзп талаптары сакталмаган. Оган 

себеп болган нэрсе, ол кезде материалдык-техннкалык камтамасыз ету 

нашар болган жэне казакстандык камауда устау орындарыньщ 

каржылык жагдайы тым ауыр болатын, ал кейб1р камауда устаудыц 

жалпы орындары жартьшай булшген калыпта болган. Мысалы, 

Павлодарльщ бас бостандыгынан айыру уйшщ жагдайы туралы есеп 

беруде: «... бундай баспанада сотталгандарды одан api устау мумкш 

емес, камера ишнде барлык сыланган жерлер туст жатыр ... 

гимараттын innci жаты суланып кеткен, гимарат 6ip жылдан аса 

шатырсыз болган ... камераларда кун сайын жуу журпзшед! жэне пеш 

жагылады, 6ipat; буныц 6api газалыкка катысты ешкандай оц нэтиже 

бермейдЬ, - деп айтылган [19, б. 191]. 

Керсетплген себептер бойынша кейб1р камауда устау 

орындарында «...камаудагылардыц 6ip б ел т тек тацертецгипк жэне 

кенпа тексерулерге гана келш, жер уйлерде жэне пэтерлерде турган»,- 

дсп жазады В.З.Панасенко [14, б. 13]. 

Осылайша, Кенес егаметшщ алгашкы жылдарында камауда 

устау орындары кызметшщ кукыктык йепзШ дамытуга кылмыстык 

кукыктьщ классикалык мектеб! жэне тузеу турмелерш куруда 

айтарлыктай тэжipибeci бар Батые Еуропа елдершщ пенитенциарлык 

жуйеа кызметгнщ практикасы орасан зор ыкпал еткендтн айтуга 

болады. Буган коса азаматтык согыс жагдайында елдеп элеуметпксаяси, 

экономикалык тураксыздык жэне камауда устау орындарыньщ 

нашар материалдык-техннкалык базасы кабылданган кукыктык 

норманьщ концептуальдык ережесш icKe асыруга мумкшдш бермеген. 

Белгш болгандай, азаматтык согыстан кейш 1921 жылы кенес 

11

ушметшщ басшысы В.И.Ленин социализмге нарыктык экономика 

аркылы, мемлекетпк капитализм аркылы отуд! усынган болатын. 

Бутан деген кажетЫну елдщ экономикалык жагынан арта калуымен 

байланысты болды. Бул жайлы В.И.Ленин мысалы, мьшандай niicip 

бйццрген: «... 61з жеткшксЬ есептеус1з нролетарлык мемлекетпн 

тшелей айтуымен мемлекеттщ OHAipicri жэне коммуниста бойынша 

усак шаруа елшде азык-тул1ктл мемлекетпк белущ жолга коюды 

жорам ал даган болатынбыз. 0Mip б!здщ кател1гш1здп керсетп. 

BipKaTap етпел1 сатылар талап етицц: мемлекетпк капитализм жэне 

социализм... Революция дамуыныц объективт* барысы б!зге солай деп 

айтты» [20, б. 151]. 

Нарыктык экономикага кошу 6ipiHim кезекте мемлекетпн 

кукыктык жуйесш куруды талап era. Осыган байланысты келес] 1922 

жыл, мэлш болгандай, уйымдастырушьшьщ-кукыктык реформа жылы 

болды. Сондыктан 6ip жыл шпнде кылмыстьщ жэне азаматтьщ кодекс, 

жаца жер жэне ецбек кодекстер1 дайындалып, кабылданды. Зацдарды 

кабылдау сотгарды реформалаумен 6ipre журд!. Сол кезде 

мемлекетпк прокуратура тагайындалып, адвокатура жуйеа 

реттелшдь Ал азаматтык согыс бойында жумыс icTereH ревтрибунал 

жэне экшпилж сот iciH журпзу сиякты сот органдары кыскартылган 

болатын. 

1922 жылы РСФСР Кылмыстык кодекс! кабылданганнан ке 

РСФСР 6ipiHini ЕТК жобасы эз1рленген болатьга. Б ip жыл шпнде бул 

жоба коптеген кэсшорындар мен уйымдарда, бутан коса 1923 жылы 

Мэскеу каласында откен пенитенциарлык ic кызметкерлершщ 6ipiHmi 

Букшресейлж съезхнде талкыланган. 

РСФСР ЕТК жобасын талкьшау барысында галымдар мен 

практиктердщ арасында жазаныц максаты туралы тагы да 

птрталастар мен даулар пайда болган. Практикалык кызметкерлер 

мен галымдардыц айтарлыктай белит, мысалы, А.А.Белобородов, 

Е.Г.Ширвиндт, Б.С.Утевскнй кылмыскерлерд! олардыц элеуметпк, 

таптык шыгу тепне карамастан тузетудщ мумкш дт мен кажеттшш 

туралы айткан. Баскалары, мысалы, Н.В.Крыленко таптык курес 

жагдайында —окшаулау жэне ыкпал етудщ баска шаралары аркылы 

мемлекет пен когамныц орныгуын коргау басты мшдет деп санаган. 

1924 жылы эдшет цызмейзсерлершщ V съезшде жасаган 

баяндамасында Н.В.Крыленко кецес екхметшщ таптык жауларын 

тузетудщ мумкш eMecTiri туралы езшщ тужырымдамасын дамыта 

тускен, оныц баяндамасы бойынша таптык жек корушшнс, таптьпс 

психология немесе таптык дагдылар непзшде кьшмыс жасаган адамга 

катысты енбекпен тузеушшйс ыкпал ету шаралары орын алуы мумган 

12

емес деген ереже резолюдияга непз болып каланган [15," б. 77]. 

Осыган карамастан барлытына ортак тузеу теориясыныц 

жактастары бершмеген. Мысалы, профессор С.В.Позньппев езшщ 

кезкарасын дэлелдей отырып, сол 1924 жылы былай деп жазган: 

«Тузелмейтшдер туралы мэселе кылмыстык; кукык гылымында кун 

тэртбшён алынып тасталуга THic. Кылмыстык кукык 

тузелмейтшдердо бшмейд1, тек тузет1лмегендерд1 бшеда» [10, б. 36]. 

Профессор С.В.Познышевт1ч 1924 жылгы РСФСР ЕТК жобасын 

эз1рлеу бойынша комиссияныц кецесшки болгандыгын атап еткешм1з 

жен жэне оныц niicipi аталган кодекстщ непзп ережелерш эз1рлеуде 

белгш 6ip роль ойьаган. РСФСР ЕТК жобасын эз1рлеу бойынша 

комиесияны РСФСР IIXK К^ОББ бастыгы Е.Г.Ширвиндт баскарган. 

Осылайша, 1924 жылгы РСФСР ЕТК кунгп пшрталас пен дау 

барысында кабылданган болатын жэне жазанын максаты туралы 

карама-карсы тужырымдаманы устанган галымдар мен практиктердщ 

эр алуан тобы арасындагы белгии 6 ip езара TyciH icT iicT i биадред!. 

РСФСР ЕТК 1924 жылгы 16-казандагы БОАК ешнш 

сессиясынын XI шакырылммында бещтшгён болатын жэне белгип 6ip 

езгердстер мен толыктьфулар енпзу аркылы жетл жыл боны 

Колданылган[21 ]. 

1924 жылгы РСФСР ЕТК idpicne белшвде кецес мемлекетшщ 

тузеу-едбек саясатынын непзп принциптер1 айтылган. Б1рнеше 

тараулардан туратын 1924 жылгы ЕТК тогызыншы бел^н де камауда 

устау орындары баскармасынын орталык жэне жерпл1КТ1 органдарын 

уйымдастыру; камауда устау орындарынын турлерг; жазаны етеу 

режим! мэселелерц сотталгандардьщ ецбепн уйымдастыру жэне 

камауда устау орындарынын енд1р1спк-шаруашылык кызмеп; 

мэдени-тэрбиелеу жумысы, бутан коса сотталгандардьщ кашуына 

катысты тэрпппк шаралар мен суракгар, камауда устау 

орындарындаты кызметкерлердщ кару колдануы толыгымен 

ретгелшген болатын. Будан баска бас бостандыгынан айырусыз 

мэжбурлеу жумыстары мэселес1 реттеганген. 

1924 жылгы РСФСР ЕТК камауда устау орьшдарыньщ жабык 

тишерш: камауда устау уй, тузеу-енбек yifoiepi жэне арнайы 

тагайындалган изоляторларды куруды карастыргандыгын атап еткен жен. 

1924 жылгы РСФСР ЕТК нормаларына сэйкес камауда устау 

yiuiepi тергеуде отырган жэне алты айга дешн бас бостандыгынан 

айыруга ук1м шыгарылган адамдарды устау ухшн арналган. 

Тузеу-ецбек уйлер1 алты айдан он жыл та дейш бас 

бостандыгынан айыруга ук'м шыгарылган адамдарды устау ушш 

арналган. 

13

Арнайы тагайындалган изоляторлар уш категориядагы, ягни 

ецбекш! табына жатпайтын жэне таптык эдеттер!, кезкарастары 

немесе таптык; муддеа жагынан адамдар; ецбекил табына жататын, 

6ipaK Республика y iu in аса Kayirrri болып танылган адамдарды; 

тэртштпс жазалау p e ritm e ауыстырылган адамдарды катан 

окшаулаумен бас бостандыгынан айыруга укш шыгарылгандарды 

устау ушш арналган болатын. 1924 жылгы ВТК нормаларына сэйкес 

аталган мекемелерде сотталгандарды камералар, топтар бойынша 

устау карастырылгандыгы фактют атап етпеуге болмайды. 

Сотталгандарды устау режим! 1924 жылгы РСФСР ВТК 

нормаларында карастырылган жазаны отеудщ прохрессивт! жуйеа 

туралы ережеге непзделген болатын. Оныц мэнкп сонда, сотгалган 

камауда устау орнында жазасын етей журш, б1рнеше кезецнен втуге 

тшст1 болатын, оныц взш-оз! устауы мен жазаны втеу мерзшше 

байланысты оны устау жагдайы да езгеруге THicri болатын. Мэселен, 

ЕТК 100-бабына сэйкес бас бостандыгынан айыру орындарында уш 

разрядты: бастапкы, ортангы жэне жогаргы куру талап етшген 

болатын. Ал сотталгандарды уш категорияга болу кажет болатын: 

- 6ipiHiui категория —катац окшаулаумен бас бостандыгынан 

айыруга жататын адамдар; 

- екшип категория - кэаби кылмыскерлер, сондай-ак 

едбекшшер табына жатпайтын, езшщ таптык эдет-салты жэне 

кезкарасы немесе муддей салдарынан кылмыс жасаган сотгалгандар; 

- ушшхш категория — не 6ipiHuui категорияга, не екшдц 

категорияга жатпайтын барлык калган сотгалгандар. 

Bipimni жэне еюнш! категориядагы сотгалгандар ЕТМ тускен 

кезде бастапкы разрядка жаткызылуга р и с болатын, онда 6ipirani 

категориядагы сотгалгандар ЕТК 103-бабына сэйкес мерз1мнщ кем 

дегенде жартысын втеуге, ал еюнш! категориядагы сотгалгандар сот 

тагайындаган мерз1мнщ кем дегенде терттен 6ipiH етеуге THicri 

болатьш. Орта тощ а ауыстырылган сотгалгандар барлык мерзшшщ 

уштен 6ipiH етеуге, rinri болмаганда кем дегенде онда алты ай 

отыруга THicri. 

Жогаргыдан баска барлык разрядтагы сотгалгандардьщ 

камералары таулш бойы жабык бол>гга тш сп. Ал жогаргы разрядтагы 

сотгалгандардьщ камералары тацертеннен кешю тексеруге дейш 

ашык болуга тшс болатын. 

Камауда устау жагдайын томен.цег1дей турде езгерту 

карастырылган: 

1. Бастапкы разрядтагы сотталгандарга ЕТК 130-баб 

талаптарына сэйкес eKi аптада 6ip рет кездесу жэне шыгу, аптасына 

14

6ip рет 6epin заберу алуына, сондай-ак; олар ездердйщ есебшдеп бар 

акшасыныц уштен 6ipiH жумсай алатын. 

2. Орташа разрядтагы сотталгандар ЕТК 131-бабыньщ 

талаптарына сэйкес аптасына 6ip рет кездесу, шыгу жэне 6epin ж1беру 

алуына болатын. Олар ездершн есебвдеп акшасыныц уштен eiciciH 

жумсауына болатын. 

3. Жогаргы разрядтагы сотталгандарга ЕТК 132-бабына сэйкес 

куш боны олар уппн арнайы батнген жер аумагында еркш журт 

’1уруына руксат бершген; аптасына ею рет кездесу, пшату жэне берш 

яабёру алуына руксат етшген, ал вздершщ есеб1ндег! акшаныц тертен 

уппн жумсауына болатын. 

Будан баска ЕТК 143-бабына сэйкес кадагалау комнссиясыныц 

каулысы бойынша орта жэне жогаргы разрядтагы сотталгандарга 6ip 

апталык жэне exi апталык демалыс беру карастырылган болатын. 

Арнайы тагайындалган изоляторларда ЕТК 167-бабына сэйкес 

тек 6ip гана бастапкы разрядтагы сотталгандарды устау 

карастырылгандыгын атап еткен жен. Изоляторлардагы устау 

жагдайы баска бас бостандыгынан айыру орындарымен 

салыстырганда барынша катан болган. Атап айтканда, сотталгандарды 

изолятор террнториясынан тыс жердеп жумыска пайдалануга мулдем 

тыйым салынган. Демалыс беруге жэне iccanapara ж1беруге руксат 

бершмеген. Кездесу, хат-хабар жэне 6epin ж1беру алуга ею аптада 6ip 

рет гана руксат бершген, ондагы сотталгандар тапкан акдпаларьшьщ 

уштен бф1н гана кажетп не жарата алган. Изоляторда отырган 

сотталгандарды белш гаратушы комнссиянын каулысы бойынша орта 

разрядка ауыстыру аркылы енбекпен тузеу уйлерше ауыстыруга 

руксат бершген. 

Бугая коса ЕТК 121-бабына сэйкес мекёменщ турше жэне 

разрядына карамастан камауда отыргандарга ездершщ к и тдерщ кшп 

журуге жэне егер заттардыц мелшер! мен rypi руксат етшген 

заттардыц тш мш е сэйкес келетш болса, онда камерада ездершен 

6ipre кажетп заттарын калдыруга руксат етшген. Ал тесетш жэне 

кесетш заттарга мекеме бастыгынын тек жазбаша руксатымен гана 

руксат бершген. 

Сол сиякты барлык мекемелер мен разрядтарда камауда 

отыргандарга катысты бузгау с алуга, кол ккешн колдануга, оларды 

карцерге, катан oip KicLnix орынга жабуга, тамак берпзбеуге мулдем 

тыйым салынган. Арнайы тагайындалган изоляторлардан баска 

жерлерде камауда отыргандарга тем ip шарбак аркылы кездесу беруге 

тыйым салынган. 

ЕТК 115-бабына сэйкес эйел жынысты камауда отыргандарды 

15

жэне тергеуде журген камаудагыларды, сондай-ак баска жактан 

ж1бершген камауда отыргандарды езгелерден жеке устау 

карастырылгапдыгын атап айтпаска болмайды. 

Аталган кодекс нормасы талаптарына сэйкес камаудагылардьщ 

карантинде болган кезшде ютапханга баруына, газет, журнал окуына, 

шахмат ойнауына жэне т.б. руксат бершген. Осы кодекс бойьшша 

тергеуде жургендерге жэне сотталушыларга жумыс icrrey турш 

ездержщ тавдау кукын сакгаумен оларды жумыска тарту 

карастырылган. 

Камауда устау орын дары Баскармасы ЕТК 11-бабы на сэйкес 

РСФСР камауда устау орындарыньщ Бас Баскармасына, жекелеген 

автономиялык республикалардыч камауда устау орындарыньщ бас 

инспекциясы мен баскармаларына жумылдырылган. Губерниялардагы 

(облыстардагы) камауда устау орьшдары баскармасыныц жергшк'п 

органдары реинде камауда устаудьщ губерниялык (облыстык) 

инспекциясы болып табылган. Соцгысынын курылымында келеы 

курамда^ы белш таратушы комиссияны куру кезделген болатьш: 

камауда устау орныньщ губерниялык (облыстык) инспекторы; 

губерниялык (облыстык) соттыц мушес!; губерниялык (облыстык) 

жумысшы-шаруа инспекциясынын e ic in i ; губерниялык (облыстык) 

кэЫби одак кецесшщ Mymeci; камауда устау орындарында 

отыргандарга жэне одан босатылгаидарга кемек корсету комитетшщ 

M y m e c i болган. 

Осыган уксас кызметпен катар эрб1р ецбекпен тузеу 

мекемелершде курамында камауда устау орыныиыц бастыгы, халык 

соты жэне кэыби одак бюросынын терагасы болатьш кадагалаушы 

комиссияны куру козделген болатын. 

Жазасын етеудщ прогрессивт1 жуйес1 бойынша туындаган 

кептеген мэселеш шешу дэл осы органдарга жуктелгендп'ш айту 

керек. Атап айтканда, болш таратушы комиссияга темендегщей 

м1ндеттер жуктелген болатын: 

1. Бас бостандыгынан айыруга утам шыгарылгандарды камауда 

устау орьшдарына белу жэне оларды 6ip ецбек-тузёу мекемесшен 

eKimui орынга губерния (облыс) аумагында ауыстыру; 

2 . EiciHini жэне ушпшп категориядагы камауда отыргандарды 

6 ip разрядтан баска разрядка ауыстыру жэне камаудагыларды 6 ipiHUii 

категорияга бундай ауыстьфу туралы камауда устау орнынын Бас 

Баскармасы алдында усыныс жасау; 

3. Кэмелегпк жаска толмагандардын жаза мерз!мш етеудщ 

соцында жеткшйсп тузелу1н аныктаган кезде оларга катысты камауда 

устау мерз1мш узарту туралы сотгын алдында усыныс жасау; 

16

4. Бел in таратушы комиссия мушелершщ niKipi бойынша баска 

бултартпау шарасьш колдануга болатын адамдарды камауда устауды 

ауыстыру туралы THicri органдардьщ алдында усыныс жасау; 

5. К,амаудагыларды жэне камауда уетаусш мэжбурлеу 

жумыстарын етеуип адамдарды шартты жэне шарттсыз жедел босату; 

6. Ею жумыс ктеген кунщ бас бостандыгынан айырудыц уш 

кушне есептеуда колдану; 

7. Губерниялык (облыстык) аткару ком итейнщ KeniciMi 

Войынша камауда устау орныньщ губерниялык инспёкцйясы аркылы 

губернияда жаца ецбекпен тузеу мекемесш ашу жэне бутан дейш бар 

мекемелерд1 жетидару туралы камауда устау орныньщ Бас 

Баскармасы алдында мэселе катеру жэне усыныс жасау. 

Kepin отырганымыздай, белш таратушы комиссия туршДей 

журтшылык еюлдерше камауда устау орныныц эр алуан проблемасын 

шешуде кец келемдеп екшеттшш бершген. 

Осы кезде барлык камауда устау орындары республикалык 

немесе губерниялык (облыстык) бюджеттен каржыландыру 

болгандыгын атап ету кажет. Бутан коса камауда устау орындарыньщ 

еркш бастамасы бойынша ез шыгынын ез! етеуге кешуге кукы 

болган. Бундай ауысу жылдык балансты карастыру непз1нде 

курамында губерниялык каржы бёш ш ш ц, эюмшипк бел^мнщ, 

губерниялык инспекция еюлдер1 болатын комиссия корытындысы 

бойынша журпзшген. 0 з шыгынын ез1 етеуге тек камауда устау 

орыны жеткишси турде курал-жабдыктарм ен жабдыкталган жагдайда 

жэне ешм жинзудан кешн айналымында каражат пен кор болган 

кезде, сондай-ак камаудагылардыц бёлгип 6ip мелшердеп штаты 

болганда гана кешуге руксат етшген. Камауда устау орынын 

камтамасыз ету мэселеы киындаган жагдайда оларды ез шыгынын e3i 

етеуден алып тастауга жэне камауда устау орнын сметал ык 

жабдыктауга кеппру туралы усыныс жасауга губерниялык 

инспекцияныц кукы болган. 

Бюджеттен каржыландырылатын камауда устау орындарыныц 

OHflipicTiK кызметпен айналысуыиа болатындыгы жагымды 

жактардыц 6ipi болып табылган. Бул мэселеде РСФСР-дщ 1924 

жылгы ЕТК камауда устау орындарына кеп екш еттш к пен 

артыкшылыкгар берген. Мэселен, ЕТК 77-бабына сэйкес камауда 

устау орындары барлык жалпы мемлекетпк жэне жерпл1кп сапык пен 

жинаулардан босатылган. Будан баска, ЕТК 78-бабы камауда устау 

орындарына занмен руксат етшген барлык операцияларды к’ке 

асыруга руксат берген, атап айтканда: 

_____ 

1. Камауда устау орыны кызм< гшТц *ст^к 

атындагы ПМУ-д!ч 

s—ij *—у академик С.Бейсембае | 

-—17 атындагы гылыми 

1КИАПХАНАСЬ

acneicruiepi бойынша келю1мшарттар, мшдеттемелер, келюшдер 

жасауына; 

2. Кажетп материалдарды саг ып алуга жэне олардьщ ешмдерш 

icKe асыруга; 

3. ©Hflipicri дамыту максатында мемлекетпк жэне 

кооперативах мекемелерден кредит алуына. 

Жумыстан тускен барлык акша соммасы ЕТК 79-бабына сэйкес 

тек oHflipicTi жабдыктауга, материалдар сатып алуга, техникалык 

кызмет корсетунплерге ецбекакы телеуге, сондай-ак камаудагыларга 

жумысы уинн сыйакы беруге гана жумсалуга тшс болатын. Сол 

сиякты таза пайданы болумен реттелхнген: кырык пайызы eHflipicri 

кецейтуге; он ею жарым пайызы - камаудагылардьщ тамагын 

жаксартуга; он бес пайызы - босатылатын камаудагыларга кемек 

корсету комитетше, жиырма пайызы - пенитенциарлык корга жэне он 

ею жарым пайызы - emupieri уйымдастыру жэне басшылык етумен 

айналысушы кызметкерлерге акшалай сыйакы беру ушга камауда 

устау орыны инспекциясьшьщ корына бел!нген. 

РСФСР-дан 1924 жылгы ЕТК 3-тарауында камауда устау 

орындарында мэдени-агарту жумыстарын уйымдастыру 

козделгендшн атап ету керек. Мэселен, 82-бапка сэйкес 9p6ip 

мекемеде соггалгандармен мектептеп жэне мектептен тыс мэдениагарту 

жумыстарын журпзу карастырылган. 

Жалпы, РСФСР-дщ 1924 жылгы ЕТК барлыгы 231 бап болган. 

Талдау жасау керсеткендей, камаудагьшарды тузеу идеясы Ецбекпен 

тузеу кодекстщ буюл ен бойынан байкалган. 

Азамат согысынан кетн камауда устау орындарынын кадрлык 

курамын ныгайту жэне олардьщ жумысы р зш т ш щ жагдай жасау 

бойынша белши 6ip жумыстар журпзшген болатын. Атап айтканда, 

камауда устау орындарынын кызметкерлер! БООАК-нщ жэне ХККнщ 

1924 жылгы 12-1шлдедеп каулысы непзшде накты эскери кызмет 

етупп адамдарга тецестаршген, осыныц нэтижесшде олар табыс 

салыгынан босатылган болатын [22, б. 5]. 

Кызмет ету мэселесш ретке келпру ушш БООАК-нщ жэне 

ХКК-нщ 1925 жылгы 23-наурыздагы Каулысымен 1925 жылдьщ 

кацтар айынан бастап кызметкерлерд i ц кукыктык жагдайын 

аньщтаушы «Камауда устау орындары бойынша кызмет Жаргысы» 

колданыска енпзшген [23]. 

Бул Жаргы жалпы ережеден жэне бес тараудан турган, онда 

эюмшшк-саптык курамнын кукыктары мен мйедеттер!; лауазымга 

тагайындау тэрт1б1; баска кызметке ауыстьфу мен демалыс; 

лауазымнан алып тастау жэне кызметтен шыгару, сол сиякты 

18

тэртттш жазалау жуйест толыгымен реттелшген. 

Камауда устау орындары кызметкерлержщ накгы эскери 

кызмет етуон адамдарга тецеспршушщ нэтижесшде олардан ем1р1не 

каут тендоретшдей кызметп тал ап етуге болатын, олар тунп 

уакыттагы, мереке жэне демалыс кундердеп кызметтен бас тартуга 

кукылары болмаган. 

Будан баска, Н.Ткаченко жазгандай сол 1925 жылы этамшшксаптык 

курамдагы кызметкерлер ушш кызмет бойынша Нускаулык 

'беютшген, онда лауазымды адамдардыц кызмегпк м1ндеттер1, сондайак 

тэулиеггк нарядтыд кызметш капай уйымдастырудыц тэртаб1 

толыгымен айтылган [24, б. 52]. 

Осылайша, азамат согысынан кешн ЕТМ кызметш реттейтш 

нормативйк актшердщ тутастай пакет1 эз1рленш, кабылдангандыгын 

айтуымызга болады, бул кужатгар Батые Еуропа елдершщ 

пенитенциарлык жуйесшщ тэшрибес1 непзшде эз1рленгендтн айта 

кеткен жен, оган дэлел ретшде мысалы, РСФСР-дщ 1924 жылгы ЕТК 

карастырылган жазаны етеудщ прогрессива жуйесш айтуга болады. 

Казакстандагы камауда устау орындары кызмеп практикасында 

не жузеге асты, не жузеге а спады деген зацды сурак туындайды? 

Мурагаттык деректер бойынша б^здер 1925 жылгы шщце 

айында КдзКСР камауда устау орындары Баскармасыныц аппараты 

Орынбор каласынан Казакстанныц жаца астанасы — Кызылорда 

каласына орын тепкендгпн, одан кешн КазКСР К¥ОБ 1926 жылдыц 1- 

кацтарыная бастап КазКСР QXK жанындагы камауда устау орныныц 

Бас инспекциясы болып ауыстырылгандыгын, ол 1928 жылдыц 

аягында Казакстанныц жаца астанасы — Алма-Аты каласына 

кеопршгендтн аныктадык. 

Бугаи коса мурагаттык деректер бойынша 1924 жылдан 1929 

жылдар аралыгында Казакстанда 13 камауда устау орындары, 9 

ецбекпен тузеу мекемелер1 жэне 9 арнайы тагайындалган изоляторлар 

оолгандыгын, оныц дшнде «Возрождение» аралы да болгандыгын 

аныктадык. КдзКСР камауда устау орындарыныц Ti3iMi мен олардьщ 

орналаскан жерлерш б!з А косымшасында керсегпк. 

Kepin отырганымыздай РСФСР-дщ 1924 жылгы ЕТК талабына 

сэйкес бурын жумыс ютеген камауда устаудыц жалпы орындары 

(турмелер) арнайы тагайындалган изоляторларга, камауда устау 

орындарына жэне ецбекпен тузеу орындарына айналган. 

Бул аталган камауда устау орындардыц толыгу лимит! онша 

улкен болмаган. Камауда устау орнынын бас инспекциясыныц 

(ГИМЗ) 1927 жылгы 8-мамырдагы № 21 буйрыгымен беютшген 

штаттык кестеге сэйкес, бфЩЩ1дёй{ Петропавл каласындагы ецбекпен 

19

тузеу орыны 350 орынга, Акгебе каласындагы — 100 орынга, 

Жепсудагы - 400 орынга, Костанай каласындагы - 200 орынга, Семей 

каласындагы - 450 орынга, Оскемен каласындагы — 400 орынга, 

Кызылорда каласындагы —150 адамга, Эулиеага жерхндеп 150 орынга 

есептелшген. 

Евзшшден, аталган камауда устау орындарындагы 

кшметкерлердщ саны да онша кеп болмаган, жалпы алганда б1ркелю 

болган, мысалы, бастык, онын ею кемекш1с1, бухгалтер немесе есешш, 

ic журпзуш!, мугал1м-тэрбиепц жэне терт ага караушы, толыгу 

лимитше байланысты 13-тен 44-ке дешн rami караушылар болган [25]. 

Камауда отыргандардыц санына келетш болсак, олардыц саны 

6ip жылга дешн мерз1мге сотгалгандардын есебшен ecin отырган, 

1928 жьшы олардьщ саны 15133 адамга жеткен [26, б. 67]. 

Казакстандагы камауда отыргандардыц санынын кебекм 

лимитген аса толыгуы бхркатар проблемаларды тудырган, атап 

айтканда камаудагыларды тамакпен камтамасыз ету мэселесшде. 

Камауда отыргандарды орналастыру жагдайы РСФСР-дщ 1924 

жылгы ЕТК нормалары талабьша сэйкес тергеуде жургендер мен алты 

айга дейш бас бостандыгынан айырылгандар камауда устау 

орындарында болуга тшс болуымен киындык тугызган. Алайда 

Казакстаннын кед байтак жершде бар жогы 6 ip H e m e камауда устау 

орьшдары гана болган. Экономикальщ тургыдан алганда ондай 

камауда отыргандарды айтарлыктай кашьпсгьщта орналаскан жерлерге 

жетюзу пайдалы болмаган: сотталгандар камауда устау орындарына 

келген сон ею-уш айдан сон мерз1м1 бойынша немесе мерз1мшен 

бурын босатьшган, осыган орай олардын кешшлМ K epi кайту у ш ш 

жэрдемакы беруш сурап камауда устау орныньщ эюмпплшне етшш 

бшдоретш болган. Бутан коса бундай сотталгандарды жепазу жэне 

альт журу бойынша да акгалмаган шьнъшдар болган. Сондыкган 

Казакстаннын кейб1р аймактарында тергеуде жургендер мен алты айга 

дешн сотгалгандар ецбекпен тузеу орындарында болган, бул дегешм1з 

РСФСР-дщ ЕТК 47-бабы талаптарьш дорею турде бузу больш 

табылган.. 

Эдипн айту керек, бул калыптаскан жагдайды прокурорльщ 

кадагалаушы адамдар тарапьшан тузетуге деген талпъшастар болган, 

олар бундай сотталган адамдарды THicri орьшда камауда устауды 

тал ап еткен. Алайда, бундай талпыныстарды эдетге КдзКСР К¥ОБИ 

басшылары тарапьшан шектелш отырган. Бул туралы К¥ОБИ 

бастыгьшьщ 1926 жылгы 5-желтоксандагы буйрыгы дэлел болады, 

онда темендегщей жагдайлар айтылган: «Жедел сотталгандарды 

ауыстыру тек губерниялык инспекцияиьщ белш таратушы 

20

комиссиясыньщ жэне КдзКСР камауда устау орныньщ Бас 

инспекциясыныц кускауы бойынша камауда устау орыны бастыктары 

болашакта колда бар ерЬжеш катан сактауга й й щ й т , жедел 

сотталгандарды ауыстыру туралы прокурорлык кадагалау адамдары 

тарапынан зацсыз талаптары орьгадаусыз калдырылсын, ондай 

жагдайлар болган кезде КазКСР К^ОБИ назарына жетизшсш» [27]. 

Бул уакытта барлык камауда устау орындары мен ецбекпен 

тузеу орындары губернияльщ бюджет еребшен каржыландырылган. 

'А л айда 20-жылдьщ ортасьшда одактык жэне автономияльщ 

республикалар ушш каржыландыру нормасыньщ 6ipTeicri зацнамалык 

нещ! болмаган. Ал жергипюп органдар камауда устау орындарын 

каржыландыруды унем1 кыскартып отырган. Бул туралы, мысалы, 

РСФСР IIXK КУОБИ 1925 жылгы И-мамырдагы № 259 

цирку лярында бы лай деп айтылган: «жергипюп бюджет бойынша 

ЕТМ устал туру ушш кредиттер ец аз деген мвлшерде белшедо, 

осыган орай «камауда устау орындары ецбекпен тузеу ici саласындаты 

Кецес саясатынын Tiirri барынша мацызды принциптерш жузеге 

асыруга кандай да 6ip мумкщщктен айырылган» [28]. 

Казакстандагы камауда устау орындарындагы каражаттыц 

жетпспеу! салдарынан сотталгандарды кэздби окыту ушш 

эдебиеттермен уакытылы камтамасыз етшмеген, TmcTi шеберханалар 

курылмаган, сотталгандарды окыту жэне тэрбиелеу бойынша накты 

багдарлама болмаган. Камауда устау орындарында кэздби окытуды 

епазу бойынша 9 пункттен туратын Ереже К^ОББ-нан жергшкп 

жерлерге тек 1926 жылдыц 6-кацтарында гана ж1бертгендйпн атап 

еткен жен. 

Жалпы ал ганда мурагат материалдарына талау жасау 1924 

жылгы ецбекпен тузеу кодексшде кезделген жазаны етеудщ 

прогрессивт1 жуйес! одан эр! дамыган жок деп айтуга толык непз 

болады. Ецбекпен тузеу орындарында жэне езге де камауда устау 

орындарында болган сотталгандарды категориясы мен разряды 

бойынша белу туралы мурагаттык материалдарды 6i3 кездестфмедж. 

Бтигп кадрлардыц болмауы, нашар материалдык-техникалык база 

мен каражаттыц жепспеушшп, сондай-ак сотгалгандардыц 

мелшерден кеп болуы жазаны етеудщ прогрессивп жуйесш аягына 

деюн жетгазу ушш кажетп жагдайлардыц шецберш тарылта отырып 

бщпл1 6ip роль ойнады. 

Бул жылдары камауда устау орындары кзызметтщ тагы 6ip 

жагымды жагы, ол бул жерде жумыс куншш есептеу колданылган, 

ягнн ею жумыс куш бас бостандыганан айыру мерз1мшщ уш куш 

болып саналган. Алайда жумыс кунж есептеу жумыс турше гана емес,

сотталганнын жеке басыньщ жалпы элеумегпк-психологиялык 

касиетше де байланысты болган. К^алай дегенмен де К^аз КСР IDCK 

КУОББ басшылары ездерш щ 1925 жылгы 10-тамыздагы № 84 

буйрыгында жумыс кунш булай есептеуге н ей з болган нэрсе 

орындалатын жумыстыц rypi жэне жумыстыц накты ез1 емес, 

«... соттапганды элеуметпк Kayinri емес деп тану ...» болгандыгьш 

атап керсетед! [29]. 

Жагымды аспект! ретшде атап етерлЬс нэрсе, дала жумыстары 

кезещнде сотталгандарга КСРО БООАК 1925 жылгы 21-сэу1рдеп 

каулысына сэйкес уш айга дейш демалыс бершген [30]. Кдйтып 

оралган соц сотталган расында ауыл шаруашылыгы жумысында 

жумыс icrereHi туралы куэшк керсетуге тш еп болатын. Бундай куэлж 

болмаган жагдайда белш таратушы комиссия демалыс уакыты 

мерз1мш есептемейтш болган. 

Ал «Возрождение» аралындагы арнайы тагайындалган 

аймактык изолятордьщ кызметше келетш бол сак, бул изолятор 

ТАКСР (Турюстан Автономиялык Кецеспк Социалистш 

Республикасы) ПХК алкасыныц 1924 жылгы 16-1

болган [32]. 

Бас бостандыгынан айырудыц онша кеп емес мерз!м1 20 

жылдары улкен мерз1мд1 колдану кылмыскерлерд! тэрбиелеу мен 

тузеу тургысынан алганда максатка сай емес деп саналуымен 

байланысты болган. 

Кектем кел!с1мен бул изоляторга тагы да 150 сотталган 

экелшген. Сотталгандардыц бул курамы туралы изолятордьщ бастыгы 

темендепдей жагдайды жазады: «... сотталгандардын жиыны 

жасалган, оньщ ceoe6i ерекше максатта, я гни 6ip изоляторды кэшп 

кылмыскерлерден босатып, оларды когамнан мулдем окшаулау ушш 

баска изоляторга беру болып саналады» [33]. 

Осылайша бул аймактык арнайы тагайындалган изоляторда 

1924 жылгы ЕТК 47-бабынын 4-тармагында керсеттген 

кылмыскерлердщ категориясы усталгандыгы туралы айтуга болады. 

Осы кезде арнайы тагайындалган барлык изоляторлар барлык 

кажетп нэрселермен республикалык бюджет есебшен камтамсыз 

еттгендтн атап ету кажет. Мурагаттагы деректер бойынша 

сотталгандар апггыкта болмаган. Мысалга айтатын болса, изолятор 

бастыгыныц есеп беру баяндамасында сотталгандарга кун сайын 

темендегщей нормадагы азык-тул1к бершгендтн керсетедк нан —1 

кг, ет аптасына 5 рет —0,105 кг, еттщ орнына балык 4 рет —0,800 кг, 

тары - 0,65 кг, алгашкы ею айда картоп - 0,200 кг, май -0,28, сарымсак 

- 0,8, шай - 1-5 грамм, капуста - 0,119, туз -0,25, дэмше карай бурыш 

бершген. Будан баска сотталгандар косымша баска да азык-тулж алып 

отырган: ет, балык, ун жэне т.б. [34]. 

Осымен катар сотталгандарды тамактандыру ушш ею епз, б!р 

жылдык бузаулары бар ею сиыр сойылган. Буцан кешнп уакьпта 40 ipi 

кара малдан сотталгандарды тамактандыру ушш 13 бас сойылган [34]. 

Эрине, бупнде осыншама узак уакыт еткеннен кейш расында 

да мал мен азык-тулж кажетше карай жумсалды ма, жок па аныктау 

мушан емес. Косымша тамак беруге задмен тыйым салынбагандыгын 

атап ету кажет. Атап айтканда ЕТК 75-бабында «Жумыс icfeymi 

сотталгандарга деген тамак олардыц жогалткан энергиясына сэйкес 

кебейтшп отырылады», - деп керсетшген. 

Ал кадрлык камтамасыз етуге келетш болсак, штаттык кестеге 

сэйкес кызмет етуш1 жэне караушы жеке курамиын саны 40 адам 

болуга тшс, алайда 1925 жылдын кузше карай ic жуз!нде бар жогы 29 

адам жумыс ктеген. Изолятор бастыгынан баска барлык кызмет 

етуш^лер сауатсыз болган. 29 адамнын 14 партия мушега емес, ал 15 

караушы гана партия мушес1 болып табылган [35]. 

¥лты бойынша барлык кызмет етушшер изолятор бастыгыньщ 

23

есебшде корсетшгендей вуропальщ ултгыц вкшдер! болган. Осыган 

орай изолятор бастыгы КазКСР IIXK бос орынга кызметке 

мусылманды ж1беруд1 сураган. Максатты турде журпзген ipiirreyaiH 

нэтижесшде 1926 жылдыц басында кызмет етушшердщ уштен 6ipi 

жергш пт улттьщ екшдершен турган. 

Бул изолятор 1926 жылдьщ 1-казанында жойылган. Б1здщ 

ойымызша бул изолятордьщ жойылу ce6e6i, оныд курлыктан барьпшха 

кашыкта болуына байланысты жэне табиги-климаттык жагдай 

изолятормен буюл жыл бойынша байланыс жасап туруга мумкхндш 

бермеген. Изолятордьщ балык аулайтын куралдармен 

жабдыкталмагандыгын да естен шыгармау керек; балык аулаудьщ 

карабайыр амалы, тукке турмайтын мумюндтмен салыстыргандагы 

колдан жасалган кэст; шаруашьшыкка кажетп нэрселердщ болмауы, 

сондай-ак нашар кадрлык камтамсыз ету де болган. 

«Возрождения» аралындагы арнайы тагайындалган изоляторды 

жойганнан кейш Орал капасьгадагы арнайы тагайындалган изолятор 

аймактык мацыздагы изолятор болган, толыгу лимит 400 адамга 

арналган. Алайда ол да сондай куйге ушыраган: 1929-1930 ж.ж. букш 

ел территориясындагы арнайы курылган барлык изоляторлар жаца 

заман талабына жауап бермейтш ретшде жойьшган болатын. Ce6e6i, 

XX гасырдыц 20-жылдарыньщ соцында кугын-сурпн машинасы удей 

тускен, камауга алынгандардьщ саны кебейе тускен, бул дегевпаиз 

камауда устау орындарын кайта куру туралы мэселет койган. Осы 

сэтген бастап арнайы курылган изоляторлардьщ орнына БМСБ 

концентрациялык лагерлер1 курыла бастаган. 

Осыган орай, курылган зацнамалык непзге карамастан 20- 

жьшдары турмелерда тузеу мекемелерше айналдыруга мумкщщк 

болмаган. Олардьщ атауларына (камауда устау yiuiepi, ецбекпен тузеу 

y&iepi, арнайы курылган изоляторлар) карамастан олар оздер1нщ 

сипаты бойынша турме болып кала берген, онда камаудагылар 

патшалык Ресей кезшдеп сиякты жалпы турме камераларында 

усталган. Будан кешнп кецес ук1мет1 кез1нде Батые Еуропа елдерщщ 

жэне АКД1 пенитеницарлык жуйесшщ тэж1рибесше кощл 

аударылмаган, онын орнына камауда устаудын кецестис жуйесш 

курган, ол бойынша турмелер ецбекпен тузеу лагерлершщ, одан кейш 

ецбекпен тузеу колонияларыныц косалкы жэне курамдас элементше 

айналган. 

24

1.3 XX гасырдыц 30-50 жылдарындагы Казакстандагы 

турмелер: орналаскан жерлерц куры л ы мы, кадрлык камтамасыз 

erlnyi, сотталгандардьщ саны жэне олардыц ic жуз1ндеп жагдайы 

1928 жылдан бастап КСРО-дагы камауда устау орындарындагы 

сотгалгандардыц саны курт кебейе бастаган. BipiHini кезекге бул елдо 

индустриал из ациялау туралы сталиндж басшыльисгьщ ержтж 

шеппмш icKe асырумен байланыста болган. Елдо 

индустриализациялаудыц каржыльщ, о шиюзаттьщ жэне ецбек 

"коздершщ 6ipi ретшде аграрлык сектордагы куштеп ужымдастыру 

болды. Сеэс13, экономикалык дамудын эк1мштк-командалык 

механизм! котам тарапынан жагымсыз карсылыкты тудырды. Будан 

баска, басынан бастап кецестж мемлекегпк машина: «Юм б1збен 6ipre 

емес - сол 6i3re карсы!» деген принципп кещнен практикада 

колданган болатын. Баскаша айтканда ку*ъга-сургшдж саясаттьщ 

теттпн бурап устау ескертушипк-алдын алу магынада болды. Егер 

адам бейтарап устанымда болса, копншнк жагдайда оны нетпзоз жэне 

ce6enci3 жазалады. 

Арнайы курылган изоляторлардагы камаудагылардыц жалпы 

санынын артуымен сотгалгандардыц баска да категориялары 6ipre 

усталды. Сотталгандарды бундай жабык типтеп мекемелерде устау 

орасан зор каражатты талап eni, бул ез кезепнде елдщ бюджетше 

эсерш типзд!. 

К^амауда устау орындарындагы калыптаскан жагдайды билле 

органдары мен баскарма 1928 жылы наурыз айында карастырган, 

осыньщ нэтижесшде РСФСР-дщ БООАК мен ХКК 1928 жылгы 26- 

наурыздагы «Жазалаушылык саясат жэне камауда устау орыны 

туралы» Кэулысы кабыдданган болатьш [36]. 

Бул Каулыда сот уюшн орьшдау жэне РСФСР-дщ 1924 жылгы 

колданыльт журген Ецбекпен тузеу кодекеше зацнамалык 

езгерштердщ жобасын эз^рлеу бойьшша шараларды ЭХК мен ПХК 

жедел дайындауыныц кажеттшл кврсетшген болатын. 

1929 жылдыц жазында (Б) БОКП партиясы саяси бюросыныц 

колдауымен РСФСР БМСБ мен IIXK бастамасы бойынша КСРО-да ею 

жуйе курылган болатын: КСРО БМСБ ецбекпен тузеу лагерлер! 

жуйеЫ, онда уш жылдан бастап одан коп мерзШге бас бостандыгынан 

айыруга сотталгандар жазасын етеуге тшс болатын. EKimni жуйе 

одакгык жэне автономиялык республикалардын IIXK камауда устау 

орындары, онда уш жылга дейш мерз1мге бас бостандыгынан 

айырылган сотталгандар болуга тшс болды [37, б. 35]. 

КСРО БМСБ-ньщ ецбекпен тузеу лагерлер1 сиякты одактык 

жэне автономиялык республикалардын 1IXK камауда устау орындары 

25

да езш 63i камтамасыз ету принцип! непзшде жумыс i сгеуге, ягни 

ездерш ездер1 барлык кажетп нэрселермен камтамасыз eTyi THicri 


Камауда устау орындарын ездерш ездер! камтамасыз ету 

принципше кешу колданылып журген ецбекпен тузеу зацнамаларына 

б1ркатар езгергстер мен толыкгыруларды енпзуд! талап erri. Зац 

окулыктарьша талдау жасау барысында 1929-1930 ж.ж. РСФСР-дщ 

1924 жылгы ЕТК бшпк органдарымен б!ркатар езгерютер 

енпзшгендогш 6 i3 аныктадык, атап айтканда: камаудагыларды катан 

окшаулар езгертшген, белш таратушы жэне кадагалушы комиссия 

жойылган, камауда устау орыны жуйеи кыскартылган. Оныц 

кура мы на ецбекпен тузеу лагерлер^ камауда устау уйлер! жэне ецбек 

колониялары, сондай-ак тергеуде жургендер мен жер аударылгандар 

уппн уйлер KipreH [38, б. 48]. 

Камауда устау орындарынын ез шыгынътн e3i етеуге кешу] 

айтарлыктай куш пен каражатгы талап еткендйгш атап еткен жен. 

Осыган байланысты 1930 жылдыц тамыз айында РСФСР ПХК 

бастыгы Е.Г.Ширвиндт КСРО ХКК уш жылдан жогары мерз1мге 

сотталгандардыц 6 ipa3 бещган 1ГХК уйымдастырган жумыста 

калдыруын сурап епшш б1дщред1, нэтижесшде оц жауап алады. 

Алайда сотталгандардыц бул категориясы (Б) БОКП саясн 

бюросыныц memiMi бойынша КСРО БМСБ ецбекпен тузеу 

лагерлершде жазаларын етеуге тик болатын, КСРО ХКК бундай 

шеппм1мен кел1спей И.Сталинге ет1шш 6 inflipefli. И.Сталин БМСБ 

толыгымен колдай отьфып В.Молотовка хат жазады, онда бул 

мэселеш партияныц саяси бюросында талкылауды, ал ИХК жоюды 

айтады [39, б. 76]. 

Будан эр| И.Сталинн1ц талаптары КСРО ОАК жэне ХКК 1930 

жылгы 15-желтоксандагы каулысымен рэс1мдел1нген жэне барльщ 

камауда устау орындары одактык жэне автономиялык 

республикалардыц IIXK карауынан шыгарылып THicri 

республикалардыц ЭХК карауьша бершеда [40]. 

Казакстандагы камауда устау орындарындагы енд!р1сп 

уйымдастыру мэселесгае келепн болсак, 6 i3 зертгеп б1лген мурагат 

материалдары 1930 жылдыц казан айыныц басында Казакстан 

территориясында жедел сотталгандар ушш 15 камауда устау уйлерi 

жэне тергеуде жургендер мен баска жактан аударылгандарга арналган 

6 камауда устау уйлер; болган. 

Бул уакытта аталган камауда устау ррындары жартылай ашык 

жэне турмелерге Караганда ецбек колонияларымен кеп уксастыгы 

болган. Олардагы сотталгандар ауьш шаруашылгы |Ьбъектшерщде 

26

ецбек ету re м1ндетп болтан. 1931 жылгы 19-тамыздагы № 5 КУОББ 

№ Л-01-60 бойынша буйрыкпен кедшарлардьщ тЫш 

жариялангандыгьш (Ti3iM бойынша барлыгы 21) олар ap6ip камауда 

устау уйлерше беютшш бершгендшн атап етем1з [41]. 

Аталган камауда устау орындарыньщ ещцрютж кызмет1 1931 

жылдьщ 1 -кантарынан бастап енеркэспгпк каржы жоспары непзщде 

курылды. Осы сэттен бастап барлык каМауда устау орындарынан 

внд1р1ст1к жоспарды орындау жэне асыра орындау тал ап етщвд. Бул 

Зсайлы, мысалга алатын болсак, КУОББ бастыгы М. JI. Масанчидщ 

1931 жылгы 1-кацтардагы № 4002.1 буйрыгында: «... жумыска кандай 

да 6ip ынталандыруды енпзу жолымен, социалист жарыс 

уйымдастыру жэне екшнд1 жумыс icTey аркылы ездершщ 

жумысшыларын кызыктыру кажет, кайдан шыкса да жоспарды 

орындауды жэне асыра орындауды езшщ мшдет1 етш кою кажет»,- 

деп айтылган [42]. 

Алайда, узак оныц устше ауыл шаруашылык кэсшорындары 

тшмс1з болган жэне Казакстаннын кептеген камауда устау орындары 

жоспарлы тапсырманы орындай алмаган. Мысалга, КдзКСР ЕТМББ 

1932 жылгы 28-карашадагы №157 буйрыгында: «ЕТМ шаруашылыгы 

бойынша кузп епн себу компаниясы жерплнсп жердщ берген 

хабарына сэйкес курдымга кеткен» [43]. 

Теорнялык тургыдан алганда 30-жылдары сотгалгандардьщ 

тузелу1 юшде ецбекпен тузеу лагерлершщ мумюндпсгерш еппом де 

дэлелдемеген, олардьщ кызметшщ салдары да айтылмагандыгын атап 

еткен жен. Бул кезде галымдар мен практикалык кызметкерлердщ 

кейбхр белкп бурынгы ойларынан бас тарта бастаган. Бутан езш-ез1 

сакгау ce3iMi ce6enmi болуы мумкш. Мысалы, Н. В. Крыленко 1932 

жылы эдшет кызметкерлершщ VIII кецейтшген мэжЬйанде сейлеген 

сезшде таптык жауларды тузетудщ мумган емеспп туралы езшщ 

теориясынан бас тартып жэне бас бостандыгынан айырылгандардыц 

таптык тегше карамастан олардыц барлыгын ецбекпен кдйта 

тэрбиелеудщ кажетплш туралы айткан [15, 6.78]. 

Екйиш мысал. 1934 жылы Б.С.Утевский калпына келпру 

кезшдеп салтанат курган «барлыгына ортак тузеу» теорнясы кате деп 

жазган. Ол тек енд] гана «... социалиспк экономиканыц 1ргетасынан, 

... ауыл шаруашылыгын ужымдастыру жэне тал репнде кулактарды 

жою аякгалганнан кешн, тапсыз когамга ету туралы мэселе кою... 

талкандалган кулактардьщ жэне калалык буржуазияныц ортасынан 

тапка белшген элементтерда «тузелетшдерд1 тузеу» туралы мэселеш 

койган» деп сендхрген [12, б. 9]. 

Осымен катар барлык сотталгандарды тузеудщ муммндш 

27

туралы мэселе бойынша ездершщ кальттаскан пшрлерш езгертпеген 

галымдар мен гграктикалык мамандар да болган. Бундай галымдарДын 

катарына профессор С.В. Познышев жатады. Расын айтканда кецестнс 

кезде профессор С.В.Познышевт! гылыми мекемелерге жумыска 

алмаган, оны pejii жекелеген тапсырмаларды орындаумен шектелген. 

Осынын салдарынан элемге танымал жумыссыз профессор унем! 

материалдык кнындыктарды басынан кешш отырган, акырында 1942 

жылы кайтыс болды. 

Осылайша, 30-жылдары практика теорняга суйенген жок, 

Kepicimue практика теорияньщ алдына шыгьш отырды. Бул жылдары 

галым зачгерлерге кецестж укаметтщ жазалаушылык саясатын жэне 

ецбекпен тузеу лагерлерщщ курылган жуйесшщ тшмдипгш тек гана 

растап отыру гана калган. Сондыктан да жекелеген макалалар мен 

монографиялар пайда бола бастады, мысалы, И.Л.Авербахтьщ «От 

преступления к труду» деген монографиясы, ол 1936 жылы 

«Советское законодательства» атты мемлекетпк баспадан шыккан, 

онда автор сотталгандардьщ мэжбурл1 ецбегш мадактайды. Осындай 

мазмундагы баска да авторлардыц енбектер1 болган. 

1933 жылы РСФСР ЭХК бастамасы бойынша жана енбекпе 

тузеу кодекс! дайындалган, ол РСФСР ХКК жэне БОАК-тщ 1933 

жылгы 1-тамыздагы каулысымен беютшген [44]. 

взшщ курьшымы бойынша РСФСР-дщ 1933 жылгы ЕТК бас 

бостандыгынан айырусыз енбекпен тузеу жумысы; бас бостандыгьшан 

айыру; енбекпен тузеу жумысымен G ipiicripinreH жер аудару; бакылау 

комиссиясы; шартты-жедел босату жэне жумыс куши есепке алу; 

енбекпен тузеу мекемелерш баскару; енбекпен тузеу мекемелер1 

жуйесшщ каражаты, оларды пайдалану тэрпб! жэне есеп беру сиякты 7 

тараудан турган. Жана кодексте барлыгы 147 бап болган. 

РСФСР-дщ 1933 жылгы ЕТК басты ерекшелт сонда, онда 

таптык козкарас айкын корсетшген болатын. Бул туралы кодёкетщ 1- 

бабы дэлел болады, онда: «Капитализмнен коммунизмге етпел1 

кезендеп пролетариаттьщ кылмыстык саясатыньщ м1ндет1 

пролетариаттыд диктатурасын жэне олар жузеге асырып жаткан 

социалистж курылысты таптьщ-душпандык элементгер, сол сиякты 

енбекшшер ортасынан шыккан тураксыз элементгер тарапынан кол 

сугудан коргау болып табылады»,- деп керсеплген. 

РСФСР-дщ 1933 жылгы ЕТК-де темендегщей камауда устау 

орындары корсетшген болатын: 

1) тергеуде отыргандарга арналган изоляторлар; 

2) айдауга ж1беру пункттер!; 

3) ецбекпен тузеу колониялары;

4) бас бостандыгынан айырылган кэмелегпк жаска 

толмагандарга арналган мекемелер (индустриалды жэне ауыл 

шаруашылык тншндеп ФЗУ мектептер1) жэне медицин ал ык 

сипаттагы шараны колдануга арналган мекемелер. 

Kepin отырганымыздай, РСФСР-дщ 1933 жылгы ЕТК-да 

сотгалгандарды устау ушш турмелер куру карастырылмаган. Бул 

жагдайды жабык типтеп мекемелер (турмелер) oHflipicri шындап 

уйымдастыру уиин жарамсыз болгандыгымен тусщщруге болады. 

T

аркылы од акты к жэне автономиялык республикалардыц бшнк 

органдары мен баскармалары тек кылмыстылыкпен курес проблемасы 

бойынша гаНа емес, сонымен катар кукык коргау органдарыньщ 

кызметше, оныц шлнде камауда устау орындарына бакылау жасаудан 

толыгымен айырылган болатын. 

Атап ету керек, турмелер КСРО НХК ведомствалык акт1с!мен 

курылган. Атап айтканда, КСРО IIXK 1935 жылгы 8-тамызда №0105 

«Тергеу турмелер!н жэне бас бостандыгынан айыруга сотталгандар 

ушш турме уйымдастыру туралы» буйрыгы болган [47]. 

Осы буйрыктыц талабына сэйкес тергеу турмелер1нде тергеу 

муддесш камтамасыз eryrni режим орнатылган. Бунда тергеуде 

жургендер жабык турме камераларында отыруга жэне кузетшуге тшс 

болатын; кун сайын 1 сагатка далага шыгаруга руксат етшген; 

кездесу, берш ж1беру, хат-хабар, газет, ютап алуга тек тергеу 

органдарьшьщ руксатымен гана руксат етшген. 

Камаудагыларды устау ушш турмелерде осы буйрыктьщ 2- 

пунктше сэйкес камаудагылардьш белгш 6ip категориясы гана 

усталуга тшс болатын: «.....жасаган кылмыстьщ сипаты бойынша аса 

элеуметпк Kayiirri кылмыскерлер не болмаса бас бостандыгынан 

айыру орнындагы тагайындалган режимд! жэне ецбек тэрпбш жуйел1 

турде бузушы, кашкан жэне т.с.с. кылмыскерлер» [47]. 

Бундай турмелерде устаудыц катац режимш орнату кезделген: 

камералар жабылган жэне кузетшген; камерадан шыгу тольпымен 

кузет аркылы жузеге асырылган; сырткы жумыска оларды 

шыгармаган; кездесу жэне зат алып туруга айына 1 рет руксат 

бершген, хат-хабар алу айына 2 рет болган; сыртка шыгару 1 сагат 

мелшершде болган. 

Бас бостандьнынан айыруга арналган турмелерге Жогаргы, 

елкел1к жэне облыстык сотгардыц уюм1мен сотталгандар ж1бершген, 

уюмде турмеге отыргызу керсетплген. Будан баска, турмелерге 

камауда устау орындарынан тэртпипк ретте ауыстырылатын 

сотталгандар ПХК ГУЛАГ-тыц жэне елкел1к жэне облыстык ПХКБ 

бастыктарыныц аныктауы бойынша ж1бершген. 

КСРО IIXK 1935 жылгы 10-карашадагы №0105 буйрыгыньщ 

талаптарына сэйкес IIXK ГУЛАГ бастыгы М.Д.Берман «Ецбекпен 

тузеу лагерлершен жедел турмелерге сотталгандарды забёрудац 

T3pri6i туралы нускаулыкты» беюткён [48]. 

Осы Нускаулыктыц 1-пунктше сэйкес ецбекпен тузеу 

лагерлершен турмеге сотгалгандардьщ темендепдей категориясы 

ауыстыруга жаткан: 

а) революцияга карсы белсенд! ic-эрекет жасаушы жэне осы 

30

ушш лагерде устеме мерзш алгандар; 

б) (йрнеше рет кашып шыккан каскей бандиггер жэне езшщ 

эрекетш одан spi жалгастырушы жэне осы ушш лагерге сотталгандар; 

в) лагер O M ipiH e ip in c i салушы к а с к о й тузелмейтш элемент. 

Сотталгандардыц бул категорияларын 6 ай бойында айып 

изсшяторында устаганнан кейш немесе сот тэрпбшде жаза мерз1м1 

косылган кезде, ягни «ыкпал етудщ барлык шарасы таусылган» сон 

турмеге ж!беруге руксат етшген. 

f Сотталгандарды турмеге жгберудщ жэне рэс1мдеуд!ц тэрт1б! 

тагайындалган: лагердщ 3 бол!мшщ бастыгы сотталганга катысты 

«Оны эшкерлеупн материал» дайыидаган, ол лагерь бастыгымен 

кеянллген, осыдан кешн ГУЛАГ мекен-жайына дэлелд! каулымен 

6ipre сотгалганы туралы аныктама жэне сотталганды жазалау туралы 

аныкгама ж1бершген. Сотталганды турмеге ауыстыру туралы ГУЛАГтыц 

руксатын алганнан кейш лагерь бастыгы оны ауыстыру туралы 

нускау берген. 

TypMeHi курудан бастап оныц кызметш реттеуге дейшп барлык 

сурактар КСРО IIXK ведомствалык актГсше непзделген. КСРО IIXK 

№105 буйрыгыныц мазмуны тура 6ip жылдан кешн КСРО ОАК жэне 

ХКК 1936 жылгы 8-тамыздагы «КСРО жэне одактык 

республикалардын кылмыстык зацдарыныц Непзп бастауыныц 13-mi 

жэне 18-баптарына толыктырулар туралы» Каулысында корсетшген 

болатын [49, б. 29]. 

Осыныц бэршен кешн турмелердщ кызметш реттеу уш!н КСРО 

1IXK 1937 жылгы 15-наурыздагы №00112 буйрыгымен 

сотталгандарды устау ушш КСРО ПХК МКББ турмелер! туралы 

Ереже жэне тергеуде отыргандарды устау ymiH МКДБ турмелер! 

туралы Ереже, сондай-ак «мулдем купия» гриф^мен !шю кун 

тэрпбшщ ережес; icxe косылган [50]. 

КСРО ПХК 1939 жылгы 28-инлдедеп №00859 буйрыгымен 

тергеуде отыргандар ушш КСРО IIXK турмелер! туралы жаца Ереже 

жарияланган болатын. Бул Ереже «мулдем купия» грифшён КСРО 

прокуроры Панкратьевпен жэне КСРО эДшёт халык комиссары 

Рычковпен кел1сшген, ал оны iunci icTep халык комиссарыныц 

орынбасары В.Меркулов беюткен [51 ]. 

Будан кейш 1954 жылга дей!н сотталгандар ушш турмеш жэне 

тергеуде отыргандар ушш турмелерд! уйымдастыруда тек 

сотталгандардыц Kefioip категорияларын устау режим! туралы 

Нускаулыкка енпзшген кейб!р озгер!стерд1 коспаганда айтарлыктай 

ерекше озгерГстер болган жок. 

Сотталгандарды устау ушш турме жуйесше келетш болсак, онда 

31

КСРО IIXK 1938 жылгы 4-желтоксандагы №00780 буйрыгы непзшде 

Казак; КСР ИХК 1938 жылгы 19-желтоксандагы №1523/76 

буйрыгымен Казакстанда Казак КСР ПХКБ турме бел1м1 

курылгандыгын айткан жен болады [52]. 

Бул уакытта Казакстан территориясында барлыгы 23 жалпы 

турме жумыс ктеген. Бул турмелердщ орналаскан жерш 6 i3 Б 

Косымшасында келт1рем!з. 

Турмелердщ толыгу лимит! олардьщ 1939 жылгы 1-акпандагы 

1ске косылган штаттык кестесше сэйкес онша кеп болмаган: 50 

орыннан 500 орынга дешн. Толыгу лимитше байланысты жеке 

курамныц штаттык саны 27-ден 113 адамга дешнп мелшерде болган. 

Алматы, Орал, Акгебе, Жамбыл, TeMip, Уржар турмелершде бос 

орындар болган. 1939 жьшдыц 1-акпанында Казакстаннын турме 

жуйесшдеп бос орындардыц жалпы саны 172 б1рлнсп кураган [52]. 

Штаттык кестеге сэйкес жеке курамньщ жартысын турме 

бакылаушылары болган. Мысалы, Алматы каласындагы турменщ 

жеке курамыныц 90 адамыныц 40 бакылаушылар болып табылган, 

Семей каласындагы турме кызметкерлершщ 113-HiH 6 6-ы 

бакьшаушылар болган, Орал каласындагы турме кызметкерлершщ 99- 

ньщ 53 oipfliri бакылаушылар жэне т.б. [53]. 

КСРО IIXK халык комиссары Л.Берия кезшде КСРО IIXK 1939 

жылгы 27-казандагы №001289 «мулдем купия» гриф! бар буйрыгымен 

КСРО IIXK Басты турме баскармасы (БТБ) туралы Ереже 

жариялантан болатын. Бул Ережеш КСРО iimd ierep халык 

коьшссарыньщ орынбасары В.Меркулов беюткен [54]. 

Бул Ёреженщ нормасына сэйкес КСРО-ныц барлык турмелер? 

КСРО IIXK Басты турме баскармасынын курамына енген. БТБ 

турмелерше басшылык жасау бойынша жумысты одактык жэне 

автономиялык республикалардыц ILXK, елкел!к жэне облыстык 

ПХКБ-нын баскармасы, белхмдер! жэне бел1мшелер1 аркылы жузеге 

асыртан. 

1941 жылдыц 20-наурызында КСРО территориясында барлыгы 

492 турме болган, оларда 438819 сотгалгандар отырган. Егер одактык 

жэне автономиялык республикалар бойынша мэселен! козгайтын 

болсак, онда РСФСР-де 265 турме болгандыгын айтып кеткен жен. 

Оларда 257933 сотталгандар усталган. Будан кешн осы елшем 

бойынша карайтын болсак, Украинада - 60 турме, онда 75783 

сотталган, Белоруссияда - 33 турме, онда 31061 сотталган, 

Казакстанда — 21 турме, онда 13657 сотталган, Озбекстанда — 16 

турме, онда 10884 сотталган отырган. Баска 11 республикада барлыгы 

97 турме болган, оларда 49501 сотталган болган [55, б. 75]. 

32

Байкал отырганымыздай турмелерде сотгалгандардыц 

айтарлыкггай саны усталган. Осыган карамастан, т\рмелер ецбекпен 

тузеу лагерлершщ косалкы орны болып табылган. 

Салыстырмалы талдау корсеткендей 1941 жылдыц 20- 

наурызында Казакстанныц кейбгр турмелер1нде сотгалгандардыц 

саны штаттык лимиттен 6 есе асып тускен, ал Оскемен каласындагы 

турмеде 8,5 есеге коп болган. 

Мур агат материалдары дэлел болгандай, турмелерде 

Сотталгандар шектен тыс ауыр жагдайда усталган. Сол жылдардагы 

буйрыктарда жыл сайын «лас», «антисанитарлык жагдай», «биттеу» 

жэне т.б. деген сездер жш-жш кайталанып отырган. Мысалы, 

Кдзалыдагы жалпы турменщ жагдайы туралы 1939 жылгы 12- 

карашадагы №1671/54 буйрыкта «Турменщ барлык гимараттары 

турме бастыгыныц кабинетшен бастап камерага дейш тугел1мен 

ластангап, тазалык бес кунде 1-2 рет жасалады, эктелмеген, кейб»р 

камераларда бит басып кеткен. Турменщ ас дайындайтын орыны ете 

антисанитарлык жагдайда. 1937 жылы бектлген турме штаты 

толыктырылмаган» [56]. 

Согыстан кешн КСРО ПХК орнына КСРО Iunci icrep 

министрлт (ПМ) жэне КСРО мемлекегпк каушс!зд1к министрлш 

(МКМ) курылган болатын. Ею министрлпсп куруды КСРО ПХК 

курылымын, gcipece камауда устау орындарын ныгайтумен жэне 

курделенд[румен туандуруге болады. 

Турме жуйесшщ дамуы 1948 жылы езшщ жалгасын тапты. Атап 

айтканда, А.Кокурин жэне Ю.Моруков: «И. Сталиннщ тапсырмасы 

бойынша КСРО Министрлер Кецесшщ 1948 жылгы 21 -акпандагы 

№416-159 каулысы кабылданган болатын»,- деп жазады. Онда саяси 

кылмыскерлер ушш толыгу лимкп жалпы 5 мыц адамга арналган 

айырыкша турме уйымдастыру айтылган. Айырыкша лагерлерде жэне 

айырыкша турмелерде устаудыц катац режшш орнатылган, жаза 

мерз^мш кыскартуга жэне баска да жецщдасгер колдануга тыйым 

сапынган [57, б. 104]. 

Осымен катар ецбекпен тузеу лагерлершде камаудагылар ушш 

эр алуан турл1 кылмыстарды (тонау, каракшылык, xici eirripy жэне 

т.б.) жасаган кылмыскер - рецидивистер аса Kyurri Kayin тенд!рген. 

Осыган байланысты КСРО шш 1стер министр! С.Н.Круглов 1950 

жылы 19-кацтарда №0065 «Кылмыстык - бандылык етупп элементтер 

катарынан с оттал ган дарды турме режим i не ауыстыру туралы» 

буйрыкка кол койган болатын. Сотгалгандардыц бул категориясы 

ушш Челябинск облысыныц 11МБ №2 Златоустовск турмеа, Тюмен 

облысы 11МБ №3 Тобольск турмеа жэне Вологодск облысы 11МБ №1 

33

Вологодск TypMeci белшген [58, б. 91]. 

Жалпы айтатын болсак, айырьщша жэне арнайы турмелер КСРО 

ИМ турмелсршщ жалпы жуйесшщ 6ip бел!п болган, олардын саны 

1950 жылга карай 495 жеткен. 

В.З. Панасенко жазгандай 1958 жылы КСРО Министрлер 

Кецесшщ 8-желтоксандагы №1334 Каулысы шыккан, онда «КСРО 

НМ енбекпен тузеу колониялары мен турмелер1 туралы Ереже» 

бектлген [14, б. 62]. 

Осы каулымен енбекпен тузеу лагеряер! кыскартылган. Осы 

кезде будан dpi сотталгандар тек енбекпен тузеу колонияларьшда 

жэне турмелерде гана усталатын болады деп беютшген. Осыган 

байланысты, УИТЛК камауда устау орыны Баскармасы (КУОБ) деген 

жаца атуга ие болды. 

Тэртшт] жэне жазаны етеу режим ш ныгашу максатында 

ецбекпен тузеу колонияларьшда айып изоляторларын куру 

уйгарылган, оган алты айга дешнп мерз1мге кукык бузушылар 

камалган. Бутан коса, жазаны етеу режнмш касакана бузушылар уш 

жылга дейшп мерз1мге турмеге ауыстырылган [14, б. 69]. 

КСРО Жогаргы Кецесшщ 1958 жылгы 25-желтоксандагы 

Каулысымен КСР Одагынын жэне одактас республикалардьш 

кылмыстык зацдарыныц Heri3i беютшгещппн атап ету кажет [59]. 

Осымен катар КСР Одагынын жэне одактас республикалардыц 

ецбекпен тузеу зацдарыныц Heri3i кабылданбай калгандыгьш 

ескерем1з. Бул КСРО-ныц жаца басшылыгыдца бас бостандыгынан 

айыру жуйесш реформалау туралы тутастай тужырымдамасыныц эт 

болмагандыгымен сипатталады. 

Осылайша, тергеу турмелер! мен сотталгандарды устау уппн 

турмелер КСРО IIXK ведомствалык aicriciMeH 1935 жылдыц 

ортасында курылган болатын. Олардыц кызмеп КСРО IIXK ГУЛАГтыц 

ведомствалык Ережес1мен реттел1нген. 

Турмелер курудыц непзшде тэртгаке кенбейтш жэне 

багынбайтьш сотталгандарга катысты коркыту жэне кек алу идеясы 

жаткан. Бул жагдай 1948 жылы ерекше жэне .арнайы турмелерда 

куруга экелген, ол турмелерде сотталгандарды устаудыц катац режим! 

орнатылган. 

Сотталгандардыц белгий 6ip белшнщ жеке басын моральдык 1 

адамгершшк жэне ер!к-ж1гер кунн жагынан кулдырату максатында 

курылган жазаны отеудщ катац режим! бар турмелер сотталгандардыц 

тузелу процесш уйымдастыру ушш жарамсыз болган. Олар ецбекпен 

тузеу лагерлершщ косалкы орыны болып табылган жэне адамныц 

жеке басына кысым корсету жэне сындыру кызметш орындаган. 

34

1.4 XX гасырдьщ 60-80 жылдарыыдагы Казакстан турмелер! 

кызметшщ кукыктык непздер! жэне Ka3ipri заман жагдайында 

олардыц кызмегпн жет1лд1руд!ц проблемалары 

19S3 жылы 5-наурызда КСРО коммунистер партиясыныц Бас 

хатшысы И.Сталиннщ елймше карай кецеспк мемлекетпц курьшысы, 

оныц саяси жуйесшщ сондай болуына байланысты партияныц келес! 

Бас хатшысы б1рден елдщ «кожасына» айналган. 

Бутан коса, Н.С.Хрущев, сол сиякты одан кейшп КОКП Бас 

хатшылары шексЬ бнл!ккв не бола отырып, сотталгандардыц ецбегш 

| лайдалануды езгертпеген жэне бас бостандыгынан айыру орындары 

КСРО-ньщ кулауына дейш ез шыгынын e3i актау принцип! негшнде 

жумыс ын жалгастыра берген. Сондыктан бас бостандыгынан айыру 

орындарыньщ мэш мен мазмуны взгермеген. Тек оныц кейб!р 

жактары гана ецделш жэне взгертшген болатын. 

КСРО территориясында озщщк eHflipici бар ецбекпен тузеу 

колонияларыныц кец келемдеп жуйесш куру КСРО КОКП ОК жэне 

Министрлер Кецесшщ 1961 жылгы 3-сэу!рдеп «КСРО ПМ ецбекпен 

тузеу мекемелершщ кызметш жаксарту бойынша шаралар туралы» 

Каулысьша сэйкес 1961 жьшдан басталган болатын [14, б. 74]. 

КСРО КОКП ОК жэне Министрлер Кецесшщ 1961 жылгы 3- 

сэу!рдеп аталган Каулысымен «КСРО IIM ецбекпен тузеу мекемелер! 

жэне турмелер! туралы жаца Ереже» беютшген. Осы Ережемен 

турмелерде режимшц ею Typi: жалпы жэне каган енг!з!лген. Катан 

турме режим!нде енбекпен тузеу колонияларынан уш жылга дешнп 

I мерз!ммен ауыстырылган режимд! касакана бузушылар усталуга тшс 

болатын [14, б. 75]. 

60-80 жылдары КСРО-да турмелердщ саны кыскаргандыгын 

айту керек. Б1з бул жагдайды б!ршшзден, Кдзаксганда 80-жылдардьщ 

ортасьшда 70-тен аса болган ецбекпен тузеу колонияларыныц iminqe 

айып изоляторлары жэне камера типтеп орын деп аталган турмелер 

болгандыгымен тус!нд!рем!з, онда турме режим! орнатылган. 

Сондыктан, турмен!ц кец канат жаюыныц кажеттшт болмаган. 

Еюншшен, кылмыстык кугын-cypriнн!ц кушекймен тергеу 

изо лятор л ары ныц кец жешс! тал ап етшген; 

Осылайша, КСРО-ныц кулау сэтше карай Кдзакстан 

территориясында барлыгы 17 тергеу изоляторы жэне 6ip турме болган, ол 

турме 1989 жылы Павлодар каласынан Аркалык каласына кеплршген. 

Ескеретш б!р нэрсе, 60-жылдардыц басында тергеу 

изоляторлары бас бостандыгынан айыру орындары жуйесше юрмеген. 

Олардыц кызмет! КСРО Жогаргы Кецесшщ каулысымен беютшген 

35

жэне 1969 жылы 1-карашада icxe косылган алдын ала камауда устау 

туралы Ережемен ретгелшген [60, б. 642]. 

60-жылдардын сощанда бас бостандыгынан айыру орнынын 

непзп Typi тупкшкт! жабык тнптеп ецбекпен тузеу колоннясы болган 

кезде КСР Одагынын енбекпен тузеу зандарынын НегЫ 1969 жылы 

11-шшдеде кабылданган болатын. Онда да турме куру карастырылган 

болатын [61]. 

Осылардьщ бэршен кейш Казак КСР Жогаргы Кенесшш. 1971 

жылгы 17-желтоксандагы Кдулысымен Казак КСР Енбекпен тузеу 

кодека бекгалген ед1 [62]. 

Казак КСР-дын 1971 жылгы Енбекпен тузеу кодекс! жеп 

беламнен турган, sp6ip бел1мде б1рнеше тарау болган. Жалпы кодекс 

125 баптан тур ган. 

Аталган кодексте бас бостандыгынан айыру туршде жазаны 

орындау, жер аудару, баска жерге ж^беру, бас бостандыгынан 

айьфусыз тузеу жумысыньщ T9pri6i жэне жагдайы толыгымен 

ретгелшген. 

Будан баска жазаны етеуден босатудыц непз! жэне бас 

бостандыгынан айыру орнынан босатылган адамдарга жэрдем жасау 

керсетшген болатын, сондай-ак журтшылыктьщ сотталгандарды тузеу 

мен кайта тэрбиелеуге катысуы мэселеа ретгелшген. 

ЕТК 12-бабына сэйкес бас бостандыгынан айыру жуйесше 

енбекпен тузеу колониялары, турмелер жэне тэрбиелеу енбек 

колониялары енген. 

Турмелерд1 уйымдастыру мэселесшде не езгерд1 деген занды 

сурак туындайды. 

Казак КСР 1971 жылгы ЕТК 28-бабына сэйкес турмелерде 

сотталгандардын темендепдей категориясы жазасын етеуге тшстк 

- турмеде устау туршде бас бостандыгьшан айыруга сотталган 

аса каукт рецидивистер; 

- он сепз жаска толуына карай аса Kayinri мемлекеттж кылмыс 

жасаган адамдар; 

- он сепз жаска толуына карай баска ауьгр кылмыс жасаган, сол 

ушш бес жылдан кеп мерзшге бас бостандыгынан айыруга сотталган 

адам; 

ЕТК 72-бабьшда кезделген непзде енбекпен тузеу 

колониясынан ауыстырылган сотталгандар. 

Будан баска, турмеде шаруашылык кызмет керсету бойьтнша 

калдырылган сотталгандар жазасын етеуге тшс болатын. 

Баскаша айтканда турмелерде аса KayinTi кылмыскерлердо жэне 

ЕТК ауыстырылган устау режимш касакана бузушылар отьфуга 

36

THicri. Бул ереже, 6i3 бшетшдей 30-жылдардыц ортасында турмелер 

курила бастаганда лайда болган. Туптеп келгенде содан 6epi ештеце 

азгермеген болып шыгады. 

Озгерк тек устау жагдайында гана болган. Ол тек катал бола 

тускен. Мэселен, Казак КСР ЕТК-да турме режимшщ ею T y p i: жалпы 

жэне катан карастырылган. Сотталгандар бундай турме режишнде 

жалпы камерада 6ip-6ipiHeH жеке усталуга тшс болатын. Кажетп 

жагдайда турме бастыгыныц дэлелд] каулысы бойынша жэне 

прокурордьщ келкп\пмен сотталгандар 6ip юсшпс камерада устапган. 

Турмеде жалпы режимде 6ipmmi рет гурмеде устауга сотталган 

адам жэне катан режимнен ауыстырылган адам усталуга тшс екецщгш 

айту керек. 

Казак КСР ЕТК 30-бабына сэйкес жалпы турме режшмнде 

сотталгандар азык-тул1к жэне кунделнсп кажетп затгарды сатып алу 

ушш айына уш сомга дейш акшаны жумсауына болады; 6ip жыл 

1пинде ею кыска мерз!мд1 кездесуге кукы болган; айына 6ip рет хат 

ж1бере алган жэне жылына exi бандероль алуына; узактыгы 6ip сагат 

болатын кун сайынгы сыр гка шыгуына болатын. 

Казак КСР ЕТК 31-бабына сэйкес катац режимдегт турмелерде 

сотталгандардыц б]рнеше категориясын устау уйгарылган: 

- бурын турмеде жазасын отеген адам; 

- бас бостандыгынан айыру орнында жасаган кылмысы ушш 

гурмеде устауга сотталган адам; 

- турмеде жазасын етеу уппн колониядан ауыстырылган адам; 

- жазалау шарасы репнде тагайындалган терпите катац режимге 

ауыстырылган адам. 

Катан режимдегт турмеде отырган сотталгандардын азык-тугпк 

жэне кундещюа каж ет затгарды сатып алу ушш айына ею сомга 

дешн акдианы жумсауына мумюцщп болган; exi айда 6ip рет хат 

шберугае жэне ал ты ай шпнде 6ip бандероль алуына; узактыгы жарты 

сагат болатын кун сайынгы сыртка шыгуына болатын. Кездесу, 

посылка жэне берш ж!беру алу катан режимдеп сотталгандарга 

руксат етшмеген. 

Олай болса, жогарыда айтылгандар непзшде 50-80 жылдардагы 

турмеде устау жагдайы 30-40 жылдар кезецшен, ал сонау 20- 

жылдармен сапыстырганда T im ri катан бола тускен деген корытынды 

жасауымызга толык непз болады. 

Турмелерде устау режимш катан етуд! былайша тусшд1руге 

болады, 60-80 жылдары турмелер енбекпен тузеу колонияларыныц 

косымша орыны болып табылган, турмелерге енбекпен тузеу 

колонияларынан устау режимш касакана бузушы сотталгандарды 

37

жэне аса Kayinxi кылмыскерлерда ж1беруда жалгастырган. 

Осымен катар Казак КСР ЕТК 1-бабьшда керсетшгендей Казак 

КСР ЕТК «... кылмыстык жазаны орындауды камтамсыз етуде езшщ 

мшдета ретшде ол тек жасалган кылмыс ушш жазалау гана емес, 

сонымен 6ipre ецбекке деген шынайы карьш-катынасы, занды дал 

орындау жэне социалиспк когам ережелерше к¥рмет рухында 

сотталгандарды тузеткен жэне кайта тэрбиелеген, сотгалгандардьщ 

да, езге адамдардьщ да жаца кылмыс жасауынын алдын алган, сондайак 

кылмыстылыкты болдырмауга себепип болган» [62, 6.139]. 

Bipimni рет бул тужырымдау 1958 жылгы КСР Одагыньщ жэне 

одактас республикалардын Кылмыстык зандары Непзшщ 20-бабында 

керсетшген, онда «жазалау тек жасалган кылмыс ушш жаза болып 

гана табылмайды, сонымен 6ipre максаты сотталгандарды ецбекке 

деген шынайы карым-катынасы, заццы дэл орындау, социалиспк 

когам ережелерше к¥Рмет рухында тузету жэне кайта тэрбиелеу, 

сондай-ак сотгалгандардьщ да, езге адамдардьщ да жаца кылмыс 

жасауыныц алдын алу болган. Жазаныц максаты куш керсету аркьшы 

зардал шекпру немесе адамдык кашр-каснетш корлау болып 

табылмайды». Кешн бул тужырымдау одактас республикалардыц 

кылмыстык кодекстершде орын алган. 

Осы сэттен бастап галымдар мен практикалык кызметкерлердщ 

арасында жаза жазалаудыц максаты болып табылады ма немесе жок 

па деген талас пен дау кайтадан ерби Tycri. Bipeyiiep жаза жазалаудыц 

максаты болып табылады деп дэлелдесе, екшпп 6ipeynepi Kepicimiie 

niidp айтгы, кепшипк жагдайда олардыц кеб! зацньщ жогарыда 

айтылган тужырымдамасына алтеме жасады. Мысалы, 

М.Д.Шаргородский былай деп жазган: «Жазаньщ максаты жазалау 

емес. Жазаньщ максаты жазалау деген niKip бойынша жазалау 

сазайын тарттыру больш табьшады жэне оныц кездеген максатыныц 

6ipi ол субъектмйц жасаганы ушш зардап meicripy болады. Алайда 

кептеген жагдайда марксист-авторлардьщ айтуы бойынша кецестш 

кукыкта жазаныц максаты жаза болып табылады, расында олардьщ 

айтуы бойынша жазалау коркыныш тудыруга тшс, 6ipaK бул жазалау 

деген сез емес» [63, б. 23]. 

F алым Н.А.Стручков бул туралы былай деп жазады: 

«Сотталгандарды устау кезкарасы тургысынан алганда кецестш тузеу 

мекемелер! олардыц жумысы кылмыс жасаганы ушш юнэлг адамды 

жазалауды жэне олардан социалиспк когам ушш пайдалы азаматты 

тэрбиелеуд1 камтамасыз етуге тшс» [64, б. 33]. 

Бул мэселе бойынша осындай niKip таластар мен даулар КСРОныц 

кулауына дейш жалгаскан. Ягни, турмелерде жазасын етеу 

режимш катал етуд1ц кажетол1п жазалау сиякты осындай максаттыц 

38

болуымен непзделген. 

Осымен катар Казак КСР ЕТК 1-бабыньщ тужырымд ауы 

керсеткендей жазалаудыц максаттарынын. oipi сотталгандарды тузеу 

жэне кайта тэрбиелеу болып табылады. Алайда, 60-80 жылдары турме 

жагдайында сотталгандарды «.... ецбекке деген шынайы карымкатынасы, 

занды дэл орындау, социалисток котам ережелерте курмет 

рухында» тузеудщ мумюндт соншалыкты талкыланган жок. 

Казакстан тэуелаздж ал ган сон 1997 жылы 13-желтоксанда 

Казакстан Республикасыньщ Президент! 1998 жылы 1-кацтарда 

куппне енген жана Кылмыстык-аткару кодексiне кол койды [65]. 

Бурынгыдан айырмашылыгы сонда, бул кодекс Казакстан 

Республикасыньщ Кьшмыстык кодекамен карастырылган барлык 

жазаны орындауды реттейд!. Осыган байланысты бул кодекстщ 

курылымы 24 тараудан туратын 7 бёлШд) камтиды. Казакстан 

Республикасыньщ жаца КДК барлыгы 184 б ап бар. 

КР КАК-нщ 2-бабында: «Казакстан Республнкасьшьщ 

кылмыстык-аткару зандарыньщ максаты элеуметпк эдтетплйсп 

калпына K em ipy, сотталгандарды тузеу, сотталгандардьщ да, ©зге 

адамдардьщ да жаца кылмыс жасауыныц алдын алу болып 

табылады»,-деп айтылган. 

Бул тужырымдау Казакстан Республикасыньщ Кылмыстык 

кодеканщ 38-бабына сэйкес келед1, онда 38-баптыц 2-бел1пнде былай 

делшген: «Жазалау элеуметпк эдшетшикт! калпына келпру, сондайак 

сотталганды тузеу жэне сотталгандардьщ да, баска адамдардыц да 

жаца кылмыс жасауыныц алдын алу максатында колданылады. 

Жазалаудын максаты куш корсету аркылы зардап шекпру немесе 

адамды к кад1р-касиепн корлау болып табылмайды» [66]. 

Kepin отырганымыздай, жазалау максатында кейб1р езгер1стер 

болган. Казакстан Республикасыньщ жаца Кылмыстык кодекс! мен 

Кылмыстык-аткару кодеканде «жаза», «кайта тэрбиелеу» жэне т.с.с. 

сездер жок. Десек те, езгермей-пн максат - кылмыскерд! тузеу сол 

калпында калады. 

КР КАК-нщ 7-бабьшда сотталганды тузеу угымы мынандай 

мэтшде бершёда: «Сотталганды тузеу —бул оныц бойында кукык 

устанушылык мшез-кулыкгы, жеке а дам га, когамга, ецбекке, адамзат 

когамыныц нормаларына, ережелер! мен дэстурлерше оц козкарасты 

калыптастыру». 

Катан окшаулау жагдайында кылмыскерд! тузеу жэне оныц 

бойында «кукык устанушылык мшез-кудыкты, жеке адамга, когамга, 

ецбекке, адамзат когамыныц нормаларына, ережелер! мен 

дэстурлерше оц козкарасгы» калыптастыру мумк!н бе? деген зацды 

39

сурак туындайды. 

Казахстан Республикасыньщ КАК жасаган талдау керсеткендей, 

тузеу мекемелер! жуйесше катысты айтарлъщтай езгерютер болмаган. 

Мэселен, bQAK-тщ 69-бабына сэйкес, тузеу колониялары, тэрбиелеу 

колониялары, турмелер тузеу мекемелер! болып табылады. 

КАК-тщ нормаларына талдау жасай отырып жэне оларды Казак 

КСР 1971 жылгы ЕТК нормаларымен салыстыра отьфып, 6Ь 

турмелерд! уйымдастыру жэне кызметше катысты айтарлыктай 

0згер1стер болган жок деген корытындыга кедщк. Мэселен, жаца КАК 

нормаларына сэйкес турмелер сотталгандардьщ томендегщей 

категориялар ыныц жазасын eTeyi ушш арналган: 

- аса ауыр кылмыс жасаганы ушш бес жылдан кеп мерз1мге 

сотталгандар; 

- аса Kayinri рецидивист деп танылган кылмыскерлер; 

- жазаны етеудщ тагайындалган тэрпбш касакана бузушылар 

ретшде тузеу колонияларынан ауыстырылган сотталгандар. 

Олай болса, турмелерде сотталгандардыц тек б ел гт 6ip 

категориялары гана, оныц шшде тузеу колонияларынан 

ауыстырылган сотталгандар усталады. 

Б1здщ Республиканьш КДК-де бурынгыдай турме режимшщ ею 

Typi: жалпы жэне катац карастырьшган. Катац режимде турмеге келш 

тускен сотталгандар, сол сиякты жалпы турме режимшен 

ауыстырылган сотталгандар устаиады. Одан кейш жаза мерз1мшщ кем 

дегенде 6ip жылын етеген соц сотталгандар жалпы турме режимше 

ауыстырылуы мумюн. 

Сотталгандар турмеде жалпы сыртынан кульш салынатын 

камераларда отырады. Кажет болган жагдайда сотталгандар турме 

бастыгыныц дэлелд! каулысымен жэне прокурордыц Kefliciwd 

бойынша 6ip KicifliK камерада усталуы мумюн. 

Жалпы турме режим1нде отырганда 6ip жыл шлнде ею кыска 

мерз1мд1 жэне ею узак кездесуге, ею посылка немесе 6 ep in маберу 

жэне ею бандероль алуына, сол сиякты 6ip жарым сагаттык кун 

сайынгы дал ага шыгып бой жазуга руксат етщеда. Сондай-ак ай сайын 

азык-тушк жэне кунделмста кажеттшкке Kepeicri заттарды сатып алу 

ушш есепшотында бар акшасыныц уш айльщ ecerrriK керсетюш 

мелшершде акша жумсауына руксат етшедь 

Катац режимдеп сотталгандарга 6ip жыл ffiipfjs ею кыска 

мерз1мд1 кездесуге, 6ip посылка жэне 6ip бандероль алуына жэне 6ip 

сагаттык кун сайынгы далага шыгып бой жазуына руксат етш едь Сол 

сиякты сотталгандарга ай сайын азык-тулж жэне кундел1кп 

каж еттш кке Kepeicri заттарды сатып алу ушш есепшотында бар 

40

акшасыныц 6ip айлык есептш керсетюш мелшершде акдла жумсауына 

руксат еттедк 

Осы айтылгандар непзшде Казахстан Республикасыньщ жаца 

КАК турмелерд! уйымдастыру жэне оныц кызметше катысты 

айтарлыктай езгер5стер болмаган деп айтуга толы к непз бар. 

Бшдщ ел1м1зде турмелердщ оныц непзшщ кандай да 6ip 

тупкишсп 63repicci3 сакгалуынын ce6e6i, сонау 30-жылдары курылган 

енбекпен тузеу лагерлершщ жэне енбекпен тузеу колонияларынын 

косапкы орыны ретшде курылган турмелер сол калпына эл1 кунге 

деШн багынбайтын сотталгандардыц жеке басын ид!ру жэне сындыру 

кызметш орындап келед!. 

Б1здщ оймызша каз1рп заман жагдайында Казакстанныц турме 

кызметш реформалау ушш элемдцк кауымдастыкгыц демократииык 

елдершщ пенитенциарлык жуйесшщ тэж1рибесш ескеру кажет. Булай 

дейтш себеб1м1з, кылмыскерд1 когамнан окшаулау жагдайында оны 

тузеу идеясы 6 ip iH in i рет Батые Еуропа жэне Солтусгпк Америка 

елдершде XVIII гасырда пайда болган. Осы сэттен бастап жазалау 

жуйесшде ел1м жазасы жэне дене зардабымен катар турмеде устауга 

басымдылык бершген. Еюшш жагынан алганда, проблеманы булай 

шешу тузеу турмелерш куруды талап етп. 

Осы ецбеюпц алдыцгы бол1мдер1нде 6i3 XVIII-XIX гасырларда 

Солтустпс Америкада жэне Батые Еуропа елдершде тузеу 

турмелершщ бар жогы б!рнеше THrrrepi, атап айтканда 

пенитенциарлык, жас кылмыскерлерд1 устауга арналган 

реформаторилер, жазаны отеудщ прогрессивп жуйес! жэне т.б. 

болгандыгын атап корсеткен болатынбыз [10, б. 126]. 

Аталган турме жуйелершщ эркайсысыныц непз!нде накты 

белгш 6ip идея жаткан, оны курушылардыц niKtpi бойынша ic 

жузшдеп максат кылмыскерд1 тузеу болып табылады. Ал айда, 

практика керсеткендей бул турме жуйелершщ бэрднщ айтарлыктай 

кемпнлштер! болган, ол оны курушылар жумыс процеанде 

жоспарланган нэтижеге емес, K e p iciH m e карама-карсы нэтижеге тап 

болган. 

XX гасырдыц 50-60 жылдары Скандинавия елдершде 

пенитенциарлык багдарламаны кайта тузу бойынша б^ркатар шаралар 

кабылданган болатын. Ал айда, Варшава университет! Hi н докторы 

Моника Платек: «6ipa3 уакыттаи кешн скандинавиялык сарапшылар 

кайта элеуметгенд1рудщ орнына карама-карсы эффект! алгандарын 

мойындауга мэжбур болды»,-деп жазады [67, б. 162]. 

Ka3ipri жагдайда АКД1, Улыбританиянын, Францияныц, 

Германияныц, Италияныц, Швсйцарияныц жэне баска елдердщ 

41

турмелершде XIX гасырдьщ 40-жылдары Англияда пайда болган 

жазаны отеудщ прогрессивто жуйесшщ жекелеген фрагменттер! 

пайдаланылады [68]; 

Олай болса, элемдис кауымдастыктьщ демократиялык елдершщ 

барлык куш салуына карамастан ею гасырдьщ iiniHAe кылмыскердо 

когамнан катан окшаулау жагдайында оны толыгымен тузеуге 

себегпш болатын турме жуйесш куру колдан келмегендт туралы 

корытынды жасауга болады. 

XX гасырдьщ соцында б1ркатар елдердщ коптеген 

зерттеушшерде, когамдык жэне саяси кайраткерлерде кез-келген 

турме жуйес1 кылмыскерге болсын, сол сиякты когамга болсын 

ешкандай пайда экелмейдо, тек гана проблема тугызады деген niidp 

калыптаскан болатын. Бул туралы мысалы, 1999 жылы Лондонда 

еткен кылмыстык жазалауды реформалау бойынша халыкаралык 

конференцияньщ материалдары дэлел болады. Оган 5 курлыктан 50- 

ден аса елден мннистрлер, парламентарийлер, судьялар, сол сиякты 

уюмегпк емес уйымдардьщ екйщер; катыскан [69]. 

Талкылау барысында конференцняга катысушылар буюл 

элемнщ пенитенциарлык (турме) жуйеа дагдарыс жагдайында 

екендш туралы 6ip шюрге келген. Кептеген елдердщ турмелер! 

б!рдей проблемаларды бастан кещщ отырган корщёда, атап айтканда, 

мелшерден аса толып кетуа, тазалыкгыч болмауы, азык-тулйс пен Дэрь 

дэрмект1ц жеМЁйеуиылш; сондай-ак жукпалы аурулар децгещнщ жэне 

сотталгандар арасында елш жагдайьшьщ тым жогары болуы. 

Элемд1К кауымдастыктын, оньщ шшде Ресейдоц турме жуйес1 

кызмет1нщ практикасын зерттеуш!лердi ц: кылмыскерд! когамнан 

окшаулау жагдайында оны тузету мумюн емес деген тагы 6ip кощл 

аландататын корытынды жасауына ce6enmi болган. Мысалы, бул 

туралы белгМ ресей галымы Г.Ф.Хохряков былай деп жазады: 

«Адамды когамнан окшаулау объектнвт! турде жагымсыз себептерге 

экеледа. Бас бостандыгынан айыру орындарында тузеу мен кайта 

тэрбиелеудщ тигмдМгщ арттьфу уцшн кандай да болмасьга куш 

колданылмасын оньщ нэтижес! болмайды ....» [70, б. 6]. 

Элемнщ 30-дан аса елшщ турме жуйесш Kepin кайткан бйдщ 

замандасымыз Вивен Стерн каз!рп кезде Батые Еуропаныщ кептеген 

елдершде сотталгандарды катан окшаулау жагдайында тузеу кажет 

болатын жеке адам ретшде емес, сотталганды оньщ жануясымен, 

элеуметпк тобымен жэне ем!рлш алдагы болашагымен жиынтыкта 

карастырады. Сондыкган бул жерде сотталгандардьщ жануясымен 

байланысты сактауына, пайдалы кэсштт ш?еру!не кемектесед!, турме 

imiHfleri емес сырткы дуниедеп кундылыктарды багалауга уйретед! 

42

деп жазган болатын [71,6. 26]. 

Осыган орай Вивен Стерн Германия турмелершде 

сотталгандарга 21 кун демалыс бер!лед1, ал Нидерландия 

турмелершде сотталгандардыц камерасы болмаган кезде, 6ip камерага 

6ipHeme адэмды отыргызбайды, KepiciHme тузелгендер есебшен орын 

босатады, ал Финляндияныц турмелершде сотгалгандардьщ Kefi6ip 

oejii ri сепз белмел! уйлерде турады, ол жерде олар жумыс 1стейд1 

жэне ецбекакы алады, оларга жылына 18 кун демалыс бер1лед1 деп 

жазады [71, б. 28]. 

Бутан коса Батые Еуропа елдершде oip жагынан бас 

бостандыгынан айыру ете шектеуш мелшерде колданылады. Еюшш 

жагынан сотталганньщ сырткы элеммен элеуметпк байланысын 

барынша кеп сактайтын шаралар колданылады. 

вюнйыке орай, Кдзакстан Республикасыньщ КДК нормасына 

сэйкес турмеде жазасын етеунп сотталган KepiciHme сырткы элемнен 

жекеленедг Бупнде Кдзакстандагы бар 6ip гана турмеде сотталганды 

emupicriK ецбекке тарту ymiH мумкщщк щектеул1 болады. Тэрбне 

жумысына сотгалгандардьщ туыскандарын тарту да ете киын, ce6e6i, 

турмелер алыста орналаскан. Кездесу беру, сэлем-саукат алу мысалы 

XX гасырдьщ 20-жылдарындагы арнайы изолятормен салыстырганда 

ете аз мелшерде болады. 

Ёщдщ ойымызша КР КДК нормаларына сэйкес тагайындалатын 

турме режим! сотталган бостандыкка шыккан сон ондагы eMip 

жагдайына сотталганнын бетмделу процесш кнындата ту сед i. Мэселе 

сонда, тузеу колониялары жагдайында сотгалгандардьщ бойында 

6елпл1 oip ёзш-ез1 устау мен ойлаудьщ стереотипа калыптасады. 

Турме режим1 оны жоймайды, ал KepiciHme оны кнындата туседо, ягнн 

спецификалык «турмелйс» етеДь 

Оньщ уетше турме режим1 мшездщ Tepic жакгарым дамытады, 

адамнын дуние танымы мен еШрцпк кундылыктарын езгерйже 

ушыратады, оньщ элеуметпк-психологиялык бет-бейнесш езгертеда. 

Сондыктан сотгалгандардьщ 6ip 6eniri босатылып шыкканнан кешн 

кайтадан кылмыс жасауы кездейсок емес. Алайда сотталгандардын 

белгип 6ip категориясы босатылып шыкканнан кей т еткещц умытып, 

ем!рд1 «жаца беттен бастауды» калайды, б!рак бул бэршщ колынан 

келе бермейдх. Bi3re мэлш болгандай бешмделу кезещ баяу журед1, 

сондыктан саналы eMip салтын журпзу ушш бундай сотталганга 

орасан зор куш кажет, олай болмаган кезде турме жагдайында 

капыптаскан ойлау мен езт-езй устаудын ecKi стереотип! жаца зацга 

кайшы жат кыльпегар мен кылмыстардыц бастауы мен уйткысына 

айналуы мумюн. 

43

Тузеу колониясында жазасын етеугш сотталгандардыц турмеге 

ауысу факпсш «тасага Kerri», ягни турмеге отырды деген жаргондык 

сезбен атай отырып, жагымды кубылыс ретщде кабылдайтындыгын 

атап отпеске бол май ды. Ал сол сотталган турмеден колонияга Kepi 

оралган кезде сотталгандар оган «аса курметпен» кдрайды жэне 

«жабыкта отырды» деп айтады [7, б. 492]. 

Олай болса, турмеге ауыстыру тэрбиелеу магынасында алганда 

ттм сю , 6ipaK оныц устше тузеу К0л01шясындагы жагдайды 

сауыктыру максатында бундай ауыстырулар унем1 жузеге асырылып 

отырады. Осы айтылгандар непзшде турмелер практикалык 

кызметкерлердщ окшаулау режим! мен жазасын етеу жагдайы 

каншальщты катал болса, соншалыкгы жаксы болады деген 

калыптаскан стереотипп midpnepi непзшде болгандыгын айту кажет. 

0кш1шке орай бундай п т р л е р Казакстанда турып жаткан 

журтшылыктыц арасында эл! кунге дешн сакталган, оныц iniiime бас 

бостандыгынан айыру орьшдары кызметкерлер! арасында кец тараган. 

Ал айда кецестйс турме пракгикасы сотталганды когамнан катац 

окщаулау жагдайында оны тузеу мумкш еместптн корсетедь 

KepiciHUie, коркыту идеясы непзшде курылган б!здщ турмелерде 

сотталгандар дагдарыска ушырайды, оныц бойында жат моральдыкадамгерпшпк 

кундылыктар дам иды, турме адамгершшк сиякты оныц 

басты касиетш Tymdmrcri куртады. БЬдщ ойымызша турме 

саласындагы KJP КДК нормаларына тузетулер, ягни элемдж 

кауымдастьщтагы демократиялык елдердщ озьщ тэж1рибесш ескере 

отырып жазаны етеудщ прогрессивта жуйесшщ жекелеген 

фрагменттерш оныц кызметше енпзген жен болады. 

Олай болса, б1здер Казакстан турмелер! кызметшщ 

уйымдастырушылык-кукыктык непзш карастырдык. Турмелердщ 

калыптасуы мен даму процесш шартты турде торг кезецге белуге 

болады. 

1-uii кезец — Казакстан территориясындагы турме жуйесшщ 

калыптасуы мен дамуы XVIII гасырдыц 30-жылдарынан бастап 1917 

жылгы казан революциясы бастапганга дейшп уакыт аралыгын 

камтиды. XX гасырдьщ басына дешн бул жерлерде 150-ден 450 

орынга деш нп толыгу лимит! бар онша улкен емес 20 турме салынган. 

Бул турмелердщ айтарлыктай кем ш ш т соида, оларда толыгу 

лимитшен б1рнеше рет асып тусетш кеп мелшерде сотталгандар 

отырган. Олардыц шамадан тыс толып кетуше байланысты 

турмелерде аштык, суык, ауру жэне сотталгандар арасында Kici eniMi 

кеп болган. Бутан коса адамдарды коркытып устау мен кек кайтару 

максатында курылган Ресей империясынын турмелер! кылмыскерд1 

44

тузеу М1ндетш шешуге жарамсыз болатын. XIX гасырдьщ аягы мен 

XX гасырдьщ басында Ресей империясында турме жуйесше Батые 

Еуропа елдершщ пенитенциарлык жуйесшщ тэяирибес! нёпзш де 

реформа жасау бастапды, алайда ол объективи себептермен аягына 

дейш жепозшмеген. 

2-oii кезец - 1971 жылгы казан жэне 20 жылдардыц басы Батые 

Еуропа ёядёрн мен АКД1-тыц пенитенциарлык жуйес! тэж!рибеа 

непзшде кызметш реттейтш нормативтж акплерд1 эз!рлеу жэне 

кабылдаумен; бул актшердщ ic жузшде кке аспауымен сипатталады, 

ягни турмелер тэрбиелеу мекемелерше езгертшмеген. 

3-nri кезец - 1930 жылдыц ортасынан 1991 жылга дейшп уакыт. 

1930 жылдьщ ортасында КСРО IIXK ГУЛАГ ведомствалык aicrici 

непзшде тергеу турмелер! жэне кызмет! КСРО IIXK ГУЛАГ 

ведомствалык Ерёжесшен реттелетш сотталгандарды устайтын 

турмелер курылган. Жаза етеудщ катац режима бар турмелер 

соттал гандардын беягип 6ip белтгпт моральдык-адамгершшк жэне 

дене шьшыктыру жагынан кулдырату максатьшда курылган турмелер 

сотталгандарды тузеу процесш уйымдастыру ушш жарамсыз болып 

табылган. Олар ецбекпен тузеу лагерлершщ калдыгы болып табылган 

жэне адамныц жеке басына кысым корсету жэне оны сындыру 

кызметш орындаган. Турмелердщ мэн-мазмуны XX гасырдьщ 60-80 

жылдары да езгермеген жэне олар ецбекпен тузеу колониялары 

жуйесшщ калдыгы болып кала берген. 

4-mi кезец - Казакстанныц тэуелетздш алган сэтшен бастап 

Ka3ipri уакытка дейшп. Экшппке орай тузеу мекемелер! жуйесше 

журлзшп жаткан реформаларга карамастан эл1 кунге дей!н не 

турмелердщ атауы, не мэн-мазмуны, не аткаратыи мщдетл езгермеген, 

бутан б1здщ айткандарымыз айгак болады. 

45

Тексеру сурактары 

1. Кеш иендш ердщ казактардьщ жазалау жуйесх туралы СЬ не 

6Lneci3? 

2. Ресей империясында турме жуйесшщ дамуына кандай 

факторлар ыкпал еткен? 

3. Батые Еуропа елдершщ турме жуйесшщ дамуына кандай 

факторлар ыкпал еткен? 

4. Тузеу турмелершщ кандай типтерш Ci3 6ineci3, олардьщ 

epeKineflifcrepi неде? 

5. 1917 жылгы К^азан революциясынан кешн турме жуйесше 

кандай идеяньщ непзшде реформа журпзщщ? 

6. XX гасырдьщ 20-жылдарындагы Казакстаннын жалпы 

камауда устау орындары (турмелер) кызметш реттеген норматив-пк 

акплерд1 атап керсетодз. 

7. РСФСР-дщ 1924-жылгы Ецбекпен тузеу кодекешщ 

нормасында керсетшген кылмыстык саясаттыц принциптерш атап 

керсе-пщз, оныц мазмунын ашыцыз. 

8. РСФСР-дщ 1924-жылгы Ецбекпен тузеу кодекс! мен 1920- 

жылгы «Жалпы камауда устау орыны жайлы Ережеде» керсет1лген 

жазаны етеудщ прогрессива жуйесшщ салыстырмалы талдауын 

жасацыз. 

9. РСФСР-д1ц 1924-жылгы Ецбекпен тузеу кодекешде 

карастырылган етпел1 ецбек уйлер1 нел!ктен жалгасын таппады жэне 

олардыц ерекш елт неде? 

10. РСФСР-дщ 1924-жылгы Ецбекпен тузеу кодекешде 

карастырылган сотталгандарды тузетудщ непзп куралдарын атап 

керсетнцз, оньщ мазмунын ашыцыз. 


карастырылган тузеу мекемелершщ кандай турлер1 болган? 

12. «Сотталгандарды жэне кузетаз мэжбурлеу жумысы 

бойынша жазасын етеушшерд1 шартты жэне шартсыз жедел босату» 

деген 1мгз неш бшд1ред1? 

13. «Ек1 жумыс кунш бас бостандыгын айыру мерзшМ ц уш 

кушне есептеу» дегешм1з HeHi б1дщред! жэне оны колданудыц кандай 

критерилер1 бар? 

14. XX гасырдьщ 20-жылдары Казакстаннын бас бостандыгынан 

айыру орындарындагы сотталгандардыц саныныц ecyiHe не себеп 

болды? 

15. XX гасырдыц 20-жылдарынын соцында Казакстаннын тузеу 

мекемелер! жуйесшщ езгеруше кандай факторлар ce6emui болды, 

46

атап керсетйпз жэне оныц мазмунын ашьщыз. 

16. Кецестж турмелер кашан курылган жэне олардьщ ерекш елт 

неде? 

17. XX гасырдыц 30-50 жылдардагы кецестш турмелердеп 

сотталгандарды устау жагдайына жалпы сипатгама бер1щз. 

18. Кецесгпк турмелердщ кызмеп кандай нормативтж 

актшермен реттелшдй атап керсетщ1з жэне олардыц мазмунын 

ашьщыз. 

19. XX гасырдыц 30-50 жылдардагы ецбекпен тузеу лагерлер! 

нелйстен ецбекпен тузеу мекемелершщ непзгт турше айналды, 

олардыц ерекшелш неде? 

20. Нел1ктен айырыкдш жэне арнайы турмелер курылган, 

олардыц ерекш елт неде? 

21. РСФСР-дщ 1933 жылгы ЕТК карастырылган ецбекпен тузеу 

мекемелершщ кандай турлер1 болган? 

22. Неге байланысты 1934 жылы КСРО IIXK курылган болатын, 

оныц ерекшелйч неде? 

23. Енбекпен тузеу лагерлершен турмеге сотталгандардыц 

кандай категориялары ауыстыруга жатады? 

24. РСФСР-дщ 1924 жылгы Ецбекпен тузеу кодекс! нел1ктен 

ауыстырылган, ез п т р щ 1зда дэлелдещз. 

25. РСФСР-дщ 1933 жылгы Ецбекпен тузеу кодексш эз1рлёуге 

жэне кабылдауга кандай факторлар ce6ennii болган? 

26. НёМктен турмелердщ кызметг КСРО ПХК ведомствалык 

актшер'шен реттелшген жэне олардыц ерекшел!П неде? 

27. XX гасырдыц 60-80 жылдары Казакстанда турмелердщ саны 

нелйстен азайды? 

28. XX гасырдыц 60-80 жылдары Кдзакстанныц ецбекпен тузеу 

мекемелер! жуйесг нел1ктен езгердх? 

29. XX гасырдыц 60-80 жылдары турмелерде сотталгандардыц 

кандай категориялары усталды? 

30. Казакстан Республикасыньщ турмелерде сотталгандардыц 

кандай категориялары усталады? 

31. Турмелердеп сотталгандарды устаудыц жагдайына талдау 

жасацыз 

32. Казакстан Республикасыньщ турмелер!ндеп сотталгандарды 

тузеу мумкш бе, ез ппарщЬд! дэлелдещз. 

47

2 Цазакстаиныц тузеу колонияларыныц калыптасуы, 

дамуы жэне каз!рп жагдайы 

2.1 XX гасы рдьщ 20-50 жылдарындагы казакстанныц ецбек 

колониялары: олардын орналаскан жер|, курылымы, кадрлык 

камтамасыз етшу| жэне кызметш!ц кукыктык непздер! 

Kasipri заман жагдайында Казакстанда тузеу мекемелершщ 

неп зп T y p i жабык типтеп тузеу колониялары болып табылады. 

Жумыстыц бул тарауында би мургаттьщ жэне езге де 

материалдардыц непзшде бул мекемелердщ, сондай-ак кэмелетпк 

жаска тол маган сотталгандарды устауга арналган тэрбиелеу 

колонияларыныц калыптасуыныц, дамумныц жэне каз1рп 

жагдайыныц тарихи-кукыктык аспектшерш керсетуге тырысамыз. 

БелгЫ болгандай 1917 жылгы казаннан кейш РСФСР эдапет 

халык комиссариатыньщ алдында турган мшдеттердщ 6ipi тэрбиелеу 

мекемелершщ жаца тиши жасау болды. Осыган байланысты б1здщ 

зерттеу1м'1здщ 6ipimui тарауында атап откешм1здей РСФСР ЭХК 1918 

жылгы 23-шшдедеп Каулысымен бектлген «Жазалау шарасы 

ретнщеп бас бостандыгынан айыру жэне жазаны етеу тэрттб1 туралы» 

Уакытша нускаулыкта епнишпкпен айналысатын колониялар, 

реформаторилер жэне ауыспалы ецбекпен тузеу уйлер1 кдрастырылган 


Егшшшкпен айналысатьш колониялар туралы белгий 6ip 

TyciHiKTi РСФСР эдшет халык комиссариатыньщ орынбасары 

П.ИСтучко беюткен 1919 жылгы 12-тамыздагы «Бас бостандыгынан 

айырылгандар ушш ецбек епнш Ы к кол онияларьшыц жаргысы» 

6epefli [72, б. 43-47]. 

Бул жаргыда ецбек колонияларыныц курылымы, жазаны етеу 

режиму ецбек процесш уйымдастыру, окыту, колонистердц жазалау 

жэне кетермелеу шаралары, колония эюмпплш мен колонистердщ 

кукыктары мен мшдеттер1 ретгелшген. 

Осы жаргыныц 1-бабына сэйкес колониялар алты айдан бастап 

уш жылга дешнг! мерзгмде бас бостандыгынан айырылгандарды устау 

ушш арналды. Оларда Жаргыныц 7-бабына сэйкес колонистер 

камераларга 10 адамнан туратьш топ бойьшша орналасуга тшс 

болатын. Булай орналастыру жасы, жекелеген касией, жасаган 

кьщмысыныц сипаты жэне разряды бойынша журпз!лген. 

Жаргыныц 8-бабына сэйкес колонияда отыргандар 4 разрядка 

болшуге тшс болатын: сынактан втуцплер, тузелу жолына тускендер, 

улгшшер жэне айып сальгнгандар. 

Барлык келщ тускендерд1 6ip айдан кеп емес мерз^мде сынактан 

48

етупплер катарына жаткызган. Одан кешн колон истердщ езш-ез! 

устауын карастыратын Алка дурыс шеппм кезшде оны тузелу жолына 

тускендер разрядына ауыстыруы мумюн. Одан сон тузелу жолына 

тускендерда езш-ез1 жаксы жагынан KepceTyi кезшде улгш разрядка 

ауыстыру кезделген. Бул разрядтагы колонистердц Алка калган жаза 

мерз1мше карамастан оны жазадан жедел босату туралы усыныс 

жасауы мумюн болатын. 

Жаргыныц 12-бабына сэйкес сынактан етупплер, тузелу жолына 

тускендер жэне улп болатындар разряды xeMip торы жок камераларда, 

айырыкша кузетаз жэне айдауылсыз, 6 ip a K кадагалау аркылы жумыс 

icreyre тшс болатын. 

Колонияда орнатылган тэртшке мулдем багынгысы келмейтш 

адамдарга келетш болсак, олар Алка каулысымен айыл салынгандар 

разрядына жаткызылган, баска колоннстерден белек 6ip айга дешнп 

мерз1мде 6ip юеийк орында немесе онсыз не болмаса белш тарататын 

орынга кайтадан Kepi кайтарылган. 

Талдау керсеткендей жогарыда аталган- жазаны етеудщ 

nporpeccHBTi жуйес1 XIX гасырдьщ 40-жылдарындагы Агылшьш 

жуйесшен толыгымен кенпршш алынган, оны 6 ip a3 езгер1стер 

жасаумеи Еуропаньщ б1ркатар елдер1 колданган. 

Одан эр! едбек колониялары (ауыл шаруашьишк, кол енер, 

фабрикалык) РСФСР-дщ 1924 жылгы Ецбекпен тузеу кодексшщ 

нормасында беютшген болатын [21]. 

РСФСР-дщ ЕТК 150-бабында Ецбек колониялары катац 

окшаулаусыз бес жылдан кеп емес мерз1мге бас бостандыгынан 

айыруга уюм шыгарылгандар ушш курылады жэне онда 6 ip iH u ii рет 

немесе байкаусызда немесе ауыр материалдык жагдай салдарынан 

кылмыс жасаган ецбеюш адамдар камауда отырган. 

Ецбек колонияларында устаудыц жещлдеттлген режим! 

карастырылган. Онда камаудагылар колония территориясы бойынша 

еркш журш турган, оларды кадагалаусыз эр турл> тапсырмамен 

колониядан тыс жерге ж(бере беретш, ал кездесу оларга РСФСР ЕТК 

154-бабыяда керсетшгендей тткелей бертетш болган. 

Жогарыда атап керсетшгендей 1917 жылгы казаннан кешн 

кабылданган норматив актще оныц 1шшде РСФСР-дщ 1924 жылгы 

ЕТК сотталгандарды устаудыц жещлдетшген режим1 бар (кузетаз 

жумыс icTey, калага шьгеу жэне т.б.) ецбек колониялары сиякты 

тэрбиелеу мекемелершщ жаца типтер! кезделген. 

Мурагаттык материалдардан байкаганымыздай бул уакытта 

РСФСР IIXK К¥ОББ басшьыары сиякты КазКСР IIXK К¥ОБ 

басшылары да ауыл шаруашылык колонияларды куруга кеп кещл 

49

аударган. Мысалы, Каз КСР IIXK 1925 жылгы 11 -сэу1рдеп №129 

циркулярьшда бул туралы темендегглер айтылган: 

«.... Пенитенциарлык квзкарас тургысынан алганда сотталгандар уппн 

жумыстыц барьшша пайдалы Typi ауыл шаруашылыгы 

колонияларындагы жумыс болып табылады, дашрек айтканда 

фермалардагы, бау-бакшалардагы жэне баска да ауыл шаруашылыгы 

кэсшорындарында» [73]. Бул циркулярда Республиканыц эрб!р 

(облысьшда) губерниясьшда кем дегенде 6ip ауыл шаруашылык 

колониясын ашудыц каж еттш п тура керсетшген. 

Сол сиякты РСФСР ПХК К^УОББ 1925 жылгы 30-желтоксандагы 

№692 циркулярында былай делшген: «КУОББ ЕТК 4-бабына сэйкес 

езшщ Heri3ri мшдет! ретшде эртурл1 ецбек колонияларын кецейту, 

атап айтканда ауыл шаруашылыгы колонияларын кецейту болып 

табылады, оган Ka3ipri уакытта Бас баскарма ерекше кецш аударуда» 

[74]. 

РСФСР ПХК, КазКСР IIXK басшыларыньщ ецбек колонияларьш 

куруга деген талпынысын 6i3 колонияларда жецшдетшген режим, 

айдауылсыз Ьркш журш, туру, туыстарымен тпселей кездесу 

болатындыгымен тусшдоремз, бул дегешм1з, сезс1з сотталгандардьщ 

бостандыктагы ем ip жагдайьша тез арада бей1мделуше себегаш болады. 

Будан баска колониялар куру жабык камауда устау 

орындарыньщ, камауда устау yibiepi, ецбекпен тузеу уйлер! жэне 

арнайы жабдыкталган изоляторлар сияктылардыц жумысын 

айтарлыктай дэрежеде жецшдеткен бол ар ед1. 

Бутан коса КУОББ басшыларыньщ каншама куш салуына 

карамастан 20 жылдары ецбек колониялары онша дами коймады. 

Мысалы, Казакстан территориясында 1927 жылы 6ip гана Алматы 

ауыл шаруашылык колониясы курылган болатьш. 20-жылдары 

олардьщ орнына енбекпен тузеу yftnepi жанынан онша улкен емес 

бау-бакшалар, фермалар жэне т.б. курылган. Атап ету керек РСФСРдщ 

барлык территориясы бойында тек б1рнеше гана ецбек ауыл 

шаруашылыгы колониясы курылган болатын. 

Буньщ себебш 6i3 былай деп тусшд1рем!з, ауыл шаруашылык 

колонияларын каладан тыс жерде бос орындарда куру кажет болды, 

бул дегешм^з улкен куш пен каражатты талап erri, 6ipaK 

ортактандырылган тэртште олар бвлшген жок жэне КУОБ (КУОББ) 

Каржыландыру мэселес1мен айналыспатан. Бул туралы TinTi 

каржьшандыру мэселес1 бойьшша камауда устау бастыктары 

мемлекетттк бюджетте отыргандар кредитт1 белш таратушы ретшде 

гана болган, камауда устау орныныц кажетше бершген, ал барлык 

каржы жэне кредит белу мэселес! бойынша Бас инспекциядан басып 

50

етш КазКСР ПХК каржы 6ел1мше тжелей барган. 

EkiHini ce6e6i, бул кезецде камауда устау орындары тцсеяей 

губерниялык (облыстык) инспекторлардьщ карауында болган, оларга 

улкен ектеттйпк бершген. Алайда, б!здщ ойымызша, олар бундай 

колонияларды уйымдастыруга муддел1 болмаган, ce6e6i, олар уппн 

сол кезде бар камауда устау орындарын каж етп нэрселермен 

камтамасыз ету мацызды болган. 

КазКСР К ^ ОБ-К¥ОБИ аппаратыньщ Орынбор кдпасьшан 

Кызылорда каласына, одан кейш Алма-Аты каласына орын 

ауыстыруы, кызметкерлердщ онша кеп болмауы, сол сиякты К ^О Б- 

К¥ОБИ басшыларыныц, губерниялык инспекторлардыц жэне камауда 

устау орындары бастыктарыньщ жш ауысуы, бул туралы сол 

жылдардагы 6Ь карастырган буйрыктар дэлел болады, ол да бул 

проблеманы шешуге себешш бола алмаган. 

Олай болса, XX гасырдыц 20-жылдары зацнамальщ бектлуш е 

жэне КазКСР К¥ОБИ басшыларына куш салуына карамастан Казакстан 

территориясында ецбек колониялары одан dpi дами коймаган. 

Белгш болгандай. 1929 жылдан бастап уш жылга дешн жаза 

мерз! Mi бар сотталгандар одактык жэне автономдык 

республикалардыц ПХК курылымында курылган ецбекпен тузеу 

колонияларьшда жазасын етеуге тшс болатын. 

Алайда, мурагаттык деректер бойынша Казакстан 

территориясында ецбек колонияларыныц болгандыгы туралы 

мэл1метп таппадык. 1931 жылдан 1933 жыл аралыгында КазКСР ЭХК 

КУОББ басшылыгы сол кездеп бар камауда устау уйлерш 

(турмелерде) оларга шагын кецшарларды беютш беру аркылы езш-ез1 

каржыландырудыц жаца жагдайына беШмдеуге талпынган. Бул идея, 

б1зге мэл1м болгандай, icKe аспаган болатын. 

Атап етерл1к нэрсе, РСФСР 1933 жылгы ЕТК бойынша бас 

бостандыгынан айыру орындарынын непзп Typi болып темендепдей 

типтерге белгагён ецбекпен тузеу колониялары саналган: 

- енбек erymi элементтердщ катарынан сотталгандарды устау 

ушш - фабрикапык-зауыттык жэне ауыл шаруашылыгы колониялары; 

- таптык жауласкан элементгер мен ауыр кылмыстар жасаган 

адамдар уш!н —жаппай жумыс ктеу колониялары; 

I устау режимш касакана бузушыларды окшаулауга арналган — 

айыптык колониялар. 

Устау режим! мэселеа бойынша атап етерлж 6ip нэрсе, 

айыппул колонияларында сотталгандарды камера бойынша устау 

карастырылган. Кун сайын кем дегенде 6ip сагат серуенге шыгару 

карастырылган болатын [44, б. 265]. 

Ал тэртнгпк шараларга келетш болсак, онда РСФСР-дш 1933 

51

жылгы ЕТК 79-бабына сэйкес темендегщей шараларды колдану 

кезделген: ескерту, барынша катан жаза туралы ескерту жасаумен 

ескерту, eerie, келтар!лген шыгынды етеу, 6ip айга дейш п мерзхмге 

кездесу немесе сэлем-саукат алу кукынан, ез есепшотындагы акшасьш 

пайдалану кукын шектеу немесе айыру, жумыс уакытын есептеудц 

толык немесе жартылай ауыстыру, 6ip айга деш нп мерз1мге айыптьщ 

колонияга режимше ауыстыру, бас бостандыгынан айыру орнында 

барынша катан режнмге немесе бас бостандыгынан айырылганньщ 

теракты туратын жершен барынша алые жакка ауыстыру. 

Казакстан территориясында 1933 жьшдан бастап енеркэсптк, 

ауыл шаруашылыгы колониялары жэне жаппай жумыс колониялары 

курыла бастады. Олардын орналаскан жерлерш 6i3 Б косымшасында 

керсетем1з. 

Kepin отырганымыздай жаппай жумыс icTey ЕТК контрагентпк 

жумыс непзшде курылган, сондыктан олардьщ толыгу лимит! накты 

ендор!стщ жумыс купоне деген кажеттшгше байланысты болган. Сол 

сиякты жаппай жумыс icrey жаца ЕТК ашу процесше енд!р!стщ 

устемдж етуше сиякты карау керек. Б!р жерде жаппай жумыс icTey 

ЕТК ашылып жатса, баска жерлерде жумыстыц аякталуына 

байланысты жабылып жатты. Деректер KepeeTin отыргандай, 6i3 

карастырып отырган кезецде жаппай жумыс icTey колонияларыныц 

лимит! мелшермен алганда 100-ден 800 адамга дешн езгерш отырган. 

Енбек енеркэещрк колонияпардыц курылымы туралы айтатьш 

болсак, бул кезде ол темендегщей звенолардан турган: басшылык, 

эюмшшш-шарауашылык белш, есептеу-белу 6eni\ri, мэденитэрбиелеу 

6efliMi, жабдыкгау, бухгалтерия, санитар лык бел1м жэне 

кузет. КазКСР IIXK ЕТК бел!м! бойынша кептеген буйрыктарга 

талдау жасау барысында 6i3 Алматы каласындагы № 1 жэне № 9 

колония, Шымкент каласындагы кайта жер аудару пункт!, Семей 

каласындагы № 2 жэне № 6 колониялар, Кекшетау каласындагы кайта 

жер аудару пункп, Актебе каласындагы № 7 колония, Шокай № 8 

колония, «Ульбасстрой» жаппай жумыс icrey колониясы, Орал № 12 

ауыл шаруашылыгы жэне № 5 Тецкерю колониясы сиякты бас 

бостандыгынан айыру орындарындагы 1940 жылгы олардыц штаттык 

кестесш жэне лауазымдарды т1з!мд!к алмастыруды аныктадык. Бул 

деген!м!з б1зге колониялардагы жеке курамныц орташа саны 

эскерилецщршген кузегпц аткыштарын есепке алганда 40-тан 50- 

дейшг! адамды курагандыгьш аныктауга мумюнд1к берген. Барлык 

жогарыда аталган колониялар непзшен алганда кадрмен толык 

камтамасыз етшген. 

Локальдьщ eHflipicriK м!ндеттерд! шешу ушш курылган шагьш 

колонияларда онша кеп емес сотгалгандар усталган. Мысалга, 

Казакстаннын ецбек колонияларьшда 1940 жылдын 1-кацтарына карай 

52

бар-жогы 7899 сотталган болган, оньщ пшнде енеркэсштш 

колоыияларда 3304 сотталган, ауыл шаруашылыгы колонияларында - 

3620 жэне контрагентик колонияларда —975 сотталган болган [55, б. 71] 

Енбек колон ияларындагы сотталгандардьщ онша коп болмауьш, 

оларды н iuiiHeH денсаулыгы мыкгы сотталгандарды енбекпен тузеу 

колонияларына ipiicren алуымен тусйедруге болады. Бул туралы, мысалы, 

1931 жылгы 15-маусымдагы БМСБ буйрыгы дэлел болады, онда 

Казакстанныц камауда устау уйлершен жаза мерзМ уш жыл жэне одан 

I кеп болатын денсаулыгы мыкгы сотталгандарды ipiicren алып КэзИТЛАГ 

j БМСБ карамагына >юбершгендап туралы айтылады [75, б. 100] 

Будан кейш БМСБ 1933 жылгы 29-казандагы №0117 

| буйрыгымен БМСБ терагасыныц орынбасары Г. Прокофьев жэне 

I КСРО прокурорьшын орынбасары А.Я.Вышинский «Бас 

I бостандыгынан айыру орындарынан сотталгандарды ipiicren алу жэне 

БМСБ ЕТЛ ж!беру ережесЬ бекзткен болатьш [76]. 

Бул Ереженщ тапаптарына сэйкес ецбек колонияларынан 

I лагерлерге ipiicren алуга тек денсаулыгы мыкгы сотталгандар гана: ер 

j адамдар 18 жастан 55 жаска дейшп, эйелдер 50 жаска дейш. 

Будан кешн КСРО ПХК 1935 жылгы 20-сэу1рдеп № 045 

! буйрыгымен БМСБ 1933 жылгы № 0117 буйрыгы езгертийп, жалпы 

I бас бостандыгынан айыру орындарынан сотталгандарды ipiicren алу 

в жэне КСРО IIXK ЕТЛ Ж1берудщ жаца Ережеа беютшген болатын. 

Ендш жерде ipiicren алуга денсаулыгы мыкгы 16 жастан кем емес, 3 

жылга жэне одан коп мерзшге сотталган, Mep3iMiH етеуге 2 жылдан 

коп емес калган сотталгандарды алуга болатын. Бул Ережеш БМСБ 

тврагасы Г.Ягода жэне КСРО прокуроры А.Я.Вышинский беюткен 

I болатын [77]. 

Осылайша БМСБ мезпл сайын ецбек колонияларынан 

сотталгандарды ецбекпен тузеу лагерлерше ipiicren ала отырып, 

ецбекпен тузеу лагерлер1нде жазасын етеуге жататын 

сотгалгандардыц жасын 16 жаска дейш жетюзш, олардыц ipiicren алу 

жасын темендетт отырган. 

Жазасын етеу режимше катысты айтатын болсак, сотталгандар 

колония территориясында болсын, сол сиякты ещцршпк 

объектшердщ территориясында еркш журш, туратын болган. 1933 

жылга ЕТК нормасына сэйкес сотталгандарды белгш 6ip категорияга 

белу болмаган. Мысалы, жаппай жумыс icrey ЕТК таптык-душпандык 

элементтер катарынан шыккан адамдар ушш, сол сиякты аса ауыр 

кылмыс жасаган ецбекшшер ортасынан шыккан сотталгандарга да 

арналган болатын. Алайда, мурагат материалдары керсеткендей 

бундай адамдар, эдетте БМСБ ецбекпен тузеу лагерлерше ж}бершетш. 

53

Ал мэдение-тэрбиелеу жумыстарына келетш болсак, ол жаппай 

жумыс icTey колонияларында томен децгейде журпзщц1. Буны 6i3, 

б1ршппден жаппай жумыс icTey колонияларынын туракты 6ip жерде 

болмауымен тус1щйрем1з. Накгырак айтатын болсак;, 6ipeyiH ашу, 

екшипсш жабу процесшде сотталгандар кепш ш к жагдайда 

Казакстанныц 6ip аймагьшан екпши жагына ауыстырылып отырылды. 

Онша узак емес мерз1мге сотталган, ол мерз1мд1 аягына дешн отемей, 

кепш ш к жагдайда алые жерлерге ж !берш т отырылды. Бул жагдай 

сотталганныц тек элеуметпк байланысты жогалтып коюына гана 

емес, сонымен катар Tepic пенхикалык калпыныц бастауына айналды, 

бул дегешм!з олардыц езш-ез! устауына да себебш типзда. 

Бул жылдары ецбек колониялары жумысынын тш м д ш т 

©HflipicTiK мщ цетп шешуше байланысты болатын. Мурагаттык 

материалдар керсеткендей, жоспарлы тапсырмалар ешмш ц квптеген 

турлёр! бойынша бершген, оныц шпнде кепш ш к колданатын вшм 

бойынша. Барлык камауда устау орындары, оныц шйнде ен еркэсцтк 

колониялар еидорштж жоспарды асыра орындаган. Кепйплгк 

колданатын етмдерден жогарыда аталган колонияларда: жиЬаз, 

форфор ыдыстар, Kipnim, БТМ кэсшорындары жэне Epric ГЭС 

курьшысына агаш материалдар жэне т.б. шыгарылган. 

¥лы Отан согысыныц басталуымен ЕТМ барлык бехймшелер1 

жэне барлык жеке курамы эскери жагдайга ауыстырылган. 

Сотталгандардыц айтарлыктай б е л т мен кызметкерлердщ жеке 

курамы Кызыл Армия катарына шакырылып, майдан га ж!бершген. 

Республиканыц ецбек колониялары эскери ешмдерд1 шыгара 

бастаган: эскери кшм-кешектерден, пима, ботинкадан бастап, ет, 

картоп, кекешс ещнрумен аяктай отырып жэне еюннп жагынан ауыл 

шаруашылыгы ешмдерш коса алганда. 

Казак КСР ПХК ецбекпен тузеу мекемесшщ жэне ецбек 

Коныстарыныц бел1м1 1942 жылдыц кацтар айында Казак КСР ПХК 

енбекпен тузеу лагерлер1 мен колонияларыныц баскармасы (ЕТЛКБ) 

болып кайта курылган. Сонгысыиыц курамында енд1р1стж белш жэне 

еымдж шаруашылыгы, мал шаруашылыгы, ветеринария курылган 

болатын [78]. 

Сол 1942 жылы Казакстанда тагы да 22 жаппай жумыс ютейтш 

колония уйымдастырылган болатын. Одан кейшп уакытта олардыц 

саны кебейе тусгп, 1944 жылы 32 жетп [79]. 

Согыс жылдары сотталгандар аса киын жагдайда болды. 

Сондыктан болар сотталгандар нашар коршалган енд1р1стпс 

объектшерден жш кашуды жапгастыра берди Мысалы, 1942 жылы 

1138 сотталган, ал 1943 жылы —524, 1944 жылы - 317, ал 1945 жылы 

54

145 сотталган кдшкдн [80]. 

Согыстын соцында 6ip жагынан ецбек колонияларынан 

«лагерлис балласты», ягни ауруларды, мугедектердо, элс1здерд1 жэне 

ецбекке жарамсыздар сотталгандарды босата бастады. Осыган 

байланысты б1ркатар ецбек колониялары жойылган болатын. 1945 

жылдыц соцында ЕТЛКБ курамындагы 53 колония дан бар жогы 7 

енеркэсштж, 5 ауыл шаруашылыгы, 8 жаппай жумыс icrey колониясы 

жэне 2 кайта жасалган турме калган болатын [81]. Екшон жагынан 

Кецес мёМлёкептц жазалаушы машинасыныц TeTiri жумыс icTeyiH 

жалгастыра берд1, осыныц нэтижесшде бас бостандыгынан айыру 

орнынан тагы да жацадан сотгалгандар келш тусе бердо. Осыган орай 

жаца ецбек колониялары курылды. 

Алайда ЕТЛКБ жуйеандеп сотталгандардыц саныныц кезекп 

азаюы 1953 жылгы ракымшылдыктан кешн болды. Осыган 

байланысты, 32 сол кезде бар колониядан бар жогы 14 калдырылган 

болатын, оныц iniinwe 4 внеркэсштш, 3 ауыл шаруашылыгы, 5 

KOHrpareHTTiK колония жэне 4 мугедектерге арналган калдырылды. 

Олай болса, 1917 жылгы казан айындагы тецкерктен кейш 

билзк жэне баскару органдары уш жыл та дейш бас бостандыгын 

айыруга сотталгандар ушш жецшдегшген режим! бар ецбек 

колонияларын куруга деген талпыныс болган. Алайда, зацнамалык 

тургыдан бёкпугё карамастан XX гасырдыц 20-жылдарында ецбек 

колониялары бфкатар себептердщ салдарынан одан dpi дамымай 

к.алды: каражатгыц, кадрлардьщ, enoipicTiK базаныц, 

шеберханалардыц жэне т.б. болмауы себебшен. 

XX гасырдьщ 30-жылдары, эгаресе 1933 жылдан бастап 

ел1мЬдщ турдо аймакгарында, оныц шпнде- Казакстан 

территориясында енеркэст-пк, ауыл шаруашылыгы колониялары 

жэне жаппай жумыс icTey колониялары курылган болатын. взш-ёза 

актау принциш непзшде жумыс icren турган бул онша улкен емес 

колониялар вндорк каж етплтне орай курылды. Жумысты аяктаган 

соц, олар эдетге, жойылган болатын жэне жумыс кушше деген 

кзжеттшкп кажет ететш баска жерлерден жацадан курыла бастады. 

Пенитенциарлык кезкарас тургысынан алганда ецбек колониялары 

кылмыскерлерд! тузетуге жарамсыз болатын. Оларды куру нёг1зщде 

уш жыл га дейш бас бостандыгынан айыруга сотталгандардыц ецбепн 

тшмд1 пайдалану идеясы социализм непзш салу жагдайында жаткан. 

55

2.2 XX гасырдьщ 60-80 жылдарындагы Казакстандагы 

ецбекпен тузету колониялары кызметшщ уйымдастырушылыц* 

кукыктык iieriii жэне олардыц кызметшщ элеуметпк-кукыктык 

салдары 

Б елгш болгандай И.Сталиннщ ел1мшен кейш 1953 жылгы 

ракьшшылдьщ aicriciH еткЬумен байланысты камауда устау 

орындарындагы сотталгандардьщ саны айтарлыктай кыскарган 


Осы уакытта ел басшыларыньщ бас бостандыгынан айыру 

орындарын бю джета к каржыландьфуга квппруге жэне лагерлш 

жуйеден кепшшйс демократияльщ елдердеп сиякты турме жуйесше 

кешуге мумкщщп болган. вкшшгке орай барлыгы баскаша больш 

шыкты. 1961 жылы КСРО коммунистершщ жаца партиялык 

багдарламасына сэйкес елкпзде коммунизм орнату басталды. 

Ешм1здщ жаца басшылары Н. С. Хрущев'гыц бастамасымен сырткы 

элемнен бшк дуалдар аркылы ажыратылган зауыттарда жумыс 

icreirriH сотталгандардьщ ецбепн пайдаланбай кала алмады. 

Сотталгандардьщ ецбепн ти1мд1 пайдалану yuiiH 1960-80 

жылдары КСРО-да жабык типтеп ецбекпен тузеу колониялары жуйеа 

курылды. Олардьщ кызмеп басында КОКП ОК жэне КСРО 

Министрлер Кецесш щ 1961 жылгы З-сэу^рдеп «КСРО ПМ ецбекпен 

тузеу мекемелершщ кызметш жаксарту бойынша шаралары туралы» 

каулысымен б ектлген «КСРО IIM ецбекпен тузеу мекемелер! мен 

турмелер1 туралы Ережемен» реттел1щц [14, б. 74]. 

Бул Ережеде режим турлер1 бойынша сотталгандарды жекежеке 

орналастьфу кезделген болатьш: жалпы, кушейтшген, катац 

жэне айырыкша. Жалпы режимде ауыр емес кылмыс уппн тек 6ipirani 

рет гана сотталгандарды устау, кушейнлгенде — 6ipmnii рет ауыр 

кылмыс уппн сотталгандарды, катацда - ею жэне одан да кеп рет 

сотталгандарды, айырыкша режимде - аса кауши рецидивистердо 

жэне ел1м жазасы ретшдеп жазалау ёш р баки бас бостандыгынан 

айьфумен алмастьфылган адамдарды устау карастырылган. Эйелдер 

мен кэмелетке толмаган сотталгандар ушш устау режимшщ ею Typi 

тагайындалган болатын. 

Атап етерлпс нэрсе, осы уакытта курылган енбекпен тузеу 

колониялары ездершщ ендфйщк мумкшшшктерше орай ездершде 

1800-2000 адам келемшде сотталгандарды туракггы санын устап 

туруга мумюнд)‘ктер1 болган. Осыган байланысты жалпы, 

кушейтшген, катац жэне айырыкша режимдеп колонияларда 

сотгалгандардыц турл! категориясын ыцгайластырьш устаудьщ 

мумюцщл пайда болган. 

Осылайша, ецбекпен тузеу колонияларыныц ецщргстйс саласын 

56

уйымдастырудыц ерекш елш КСРО 1ГМ ецбекпен тузеу мекемелер! 

мен турмелер1 туралы жогарыда аталган Ерёжеш устауга тйселей 

ьщпал еткендш н айтуга болады. 

Будан кеш нп уакытта ецбекпен тузеу колониялары ЕТМ н еп зп 

тур! рет1нде Казак КСР 1971 жылгы ЕТК нормасында зацнамалык 

тургыдан б ё к т л г е н болатын [62]. 

Казак КСР ЕТК 12-бабына сэйкес бас бостандыгынан айыру 

Typinae жазаны орындаушы ецбекпен тузеу мекемелёр! больш 

табылатындар: ецбекпен тузеу колониялары, турмелер, ецбекпен 

тэрбиелеу колониялары. 

0 з кезегшде ецбекпен тузеу колониялары келес! режимдерге 

белгнген: жалпы режимдеп колониялар, куш ейплген реж имдеп, катац 

режимдеп, ерекше режимдеп, сол сиякты абайсызда кылмыс жасаган 

адамдарга арналган колония-коныстар. 

Жалпы режимдеп ецбекпен тузеу колониялары темендепдей 

сотталгандардыц жазасын ereyi уппн арналган болатын: 

- ауыр болып табылмайтын кылмыс yuiiK 6ipiimii рет бас 

бостандыгынан айыруга сотталгандар; 

- ауыр кылмыс уш ш уш жылдан кеп емес мерз$мге 6ipimui рет 

сотталгандар; 

аса Kayimi рецидивист болып танылмайтын бас 

бостандыгынан айыруга сотталган эйелдер жэне ел1м жазасы 

туршдеп жазалау кешлргм жасау немесе ракымшылдык тэрт1бшде бас 

бостандыгынан айырумен алмастырылган эйелдер [62,6.153]. 

ЕТК 24-бабына сэйкес кушейплген режимдеп ецбекпен тузеу 

колониясы ауыр кылмыс ушш уш жылдан жогары мерзгмге бас 

бостандыгынан айыруга бхрщпп рет сотталгандарга (еркектерге) арналган. 

Катан режимдеп ецбекпен тузеу колониялары темендепдей 

сотталгандардыц жазасын етеу! ушш арналган болатын: 

- аса Kayiirri мемлекетпк кылмыстар уппн бас бостандыгынан 

айыруга сотталгандар (еркектер); 

- бас бостандыгынан айыру туршде бурын жазасын етегендер; 

- аса KayifiTi мемлекетпк кылмыстар ymiu бас бостандыгынан 

айыруга сотталган эйелдер; 

- аса Kayiirri рецидивист деп танылган эйелдер; 

- ещм жазасы туршдеп жаза iceinipiM жасау немесе 

ракымшылдык тэрттбшде бас бостандыгынан айырумен 

алмастырылган эйелдер. 

Устау жагдайы, посьшка, сэлемдеме, бандерол алу ецбекпен 

тузеу колониясыныц режимнпц туршё байланысты болады. Мысалы, 

жалпы режимде азык-тулж жэне алгашкы к а ж ё тгтк заттарын сатып 

57

алу учин айына жеп сомга дешн сумманы устауга, уш кыска мерзшдо 

жэне eici узак кездесуге, жыльша екеуден артык емес бандерол алуга 

жэне хатты шектеусЬ олардыц саны бойынша ж1беруге руксат етшедь 

Mep3iMHin жартысын етегеннен кешн сотталганга сол сиякты 6ip жыл 

inriHne уш посылка немесе сэлемдеме алуга руксат бершедо. 

Жаксы кылыгы жэне ецбекке шын ниепмен Караганда жаза 

мерзщшщ жартысынан кебш етеген кезде устау жагдайы 

жаксартылуы мумюн, ягни айына терт сом келемщде косымша акша 

жумсауга руксат етшедо, сол сиякты 6ip жыл йшнде 6ip узак кездесу, 

ал жакын туыстары болмаган жагдайда —6ip кыска мерз1мдо кездесу 

алуына руксат бершед!. 

Кушейтшген режимде айына алты сомга дейш сумманы 

жумсауга, eKi кыска мерз1мдо жэне ею узак кездесу, жыльша екеуден 

артык емес бандерол жэне айына ушеуден кеп емес хат ж1беруге 

руксат бершедо. Мерз1мнщ жартысын етегеннен кешн сотталганга сол 

сиякты 6ip жыл ппщце ею посылка немесе сэлемдеме алуына руксат 

етшген. 

Жаксартылган устау жагдайына ауыстырылган кезде жаза 

мерзщшщ кем дегенде жартысьш етеген соц сотталганга айына уш 

сом мелшершде косымша акша жумсауга, сол сиякты 6ip жыл йшнде 

6ip узак кездесу, ал жакын туысканы болмаган жагдайда —6ip кыска 

мерз1мд! кездесу алуына руксат етшген. 

К атац режимде айына бес сомга дей ш акша у стаута, ею кыска 

мерз!мд1 жэне 6ip узак кездесуге, жылына екеуден артык емес 

бандерол алуга жэне айына eKi хаттан кеп емес иаберуге руксат 

етшген. Жаза мерз1мнщ жартысын етеген соц сотталганга сол сиякты 

6ip жыл гашде 6ip посылка немесе сэлемдеме алуга руксат еплген. 

Жаза мерз!мшщ кем дегенде жартысын етегеннен кейш 

жаксартылган устау жагдайына ауыстырылган кезде сотталганга 

айына ею сом мелшершде косымша акша жумсауга, сол сиякты 6ip 

жыл шпнде 6ip узак кездесу, ал жакын туысканы болмаган жагдайда — 

6ip кыска мерз1мд1 кездесу алуга руксат етшедо [62,6.155]. 

Айырьпдла режимдеп колониялар ЕТК 26-бабына сэйкес аса 

KayiiiTi рецидивистердщ жэне елхм жазасы турш д еп жазалау KeinipiM 

жасау немесе ракымшьшдык тэрпбшде бас бостандыгынан айырумен 

алмастьфылган адамдарга арналган болатын. Бунда сотталгандарды 

катац окшаулау жагдайында камера тишндеп баспанада устау 

карастырылган. Олар айына терт сомга дейш мелшердеп акшаны 

жумсай алатын, oip жыл ш пнде 6ip кыска мерз1мд1 жэне 6ip узак 

кездесу алуга кукы болатын, жылына екеуден артык емес бандерол 

алуына жэне айына 6ip хат ж1бере алатын. Жаза мерз!мш щ жартысьш 

58

етегеннен кейш оларга 6ip жыл шпнде 6ip посылка немесе сэлемдеме 

алуына руксат бёршедц1. 

Жаза мерз1мйпн кем дегенде жартысын етегеннен кейш 

сотталгандар жаксартылган устау жагдайына KouxyiHe болатын, ягни 

яйыня 6ip сом мелшершде акшаны косымша жумсауга руксат етшген. 

Сол сиякты 6ip жыл шпнде 6ip узак кездесу беруге болатын [62, б. 157]. 

Абайсыздыкгга кылмыс жасаган адамдарга деген колонияконыстар 

абайсызда жасаган кьшмысы уппн бес жылдан кеп емес 

мерзшге Шршше рет бас бостандыгынан айыруга сотталгандарга 

арналган болатын. 

Сол сиякты тузелу жолына 6epiK тускен адамдарга арналган, 

сонымен катар осы колонияларга жалпы, куш ейплген жэне катан 

режимдеп колониялардан ауыстырылган сотталгандар уппн колонияконыстар 

да бар. 

Колония-коныстарда жещлдетшген режим карастырылган. 

Бунда ЕТК 27-бабына сэйкес сотталгандар кузетЫз, 6ipaK кадагалауда 

болган. Олар танертещтлйс турудан кейш жатуга деш н ерюн журш, 

туру кукына ие болган. Колония эю м ш ш тн щ руксатымен колонияконыс 

территориясынан тыс жерде кадагалаусыз журш турган, 

жагымды азаматтык улпдеп к т м ктош е, езш ен 6ipre акдпа, кунды 

затгар алып журуше болатын, хат ж1беруше жэне бандерол, посылка, 

сэлемдеме алуына, шектеусЬ кездесу алуына болатын. Колония 

эюмшшгшщ руксатымен турмыс жагдайы болган кезде сотталгандар 

колонияда ездершщ жануясымен 6ipre туруына, туратын уй сатып 

алуына жэне колоши территориясында жеке менппк шаруашылыгын 

иемденуше болады [62, б. 158]. 

Казак КСР 1971 жылгы ЕТК нормасына талдау жасау 

кврсеткендей, енбекпен тузеу колонияларьшда сталинднс лагерлерден 

айырмашылыгы сонда сотталгандар еыйршщ барлык жагыиа уйлерше 

ж1берётш хаттын саныиан бастап, посылка аркылы алатын азыктулйегщ 

турше дешн реттеу енпзшген болатын. Жазалау жуйес1 де 

катал бола тускен. Камеральщ типтеп баспана (турмелш режим) 

сиякты жазалау жэне ЕТМ жумысына ipixK i салганы ушш кылмыстык 

жауапкершшк зандастырылган болатын. 

Атап вту керек, кейб'ф зертгеушшер тузеу колонияларындагы 

устау режимш катал етудо сотталгандарды баскару проблемасымен 

байпаныстырады. Мысалы, ресейлгк зерттеушшер В.Ф.Абрамкин 

жэне В.Ф.Чеснакова устаудын катан режимш жэне жазалаудыц катан 

жуйесш ёнггзуд! 30-50 жылдары лагерлер мен колониялардын 

эгамшшп внд1р 1СТ1К жоспарды орындауга жэне асыра орындауга 

а штык, суык, сотталгандарга куш колдану сиякты шаралар аркылы 

59

кол жепазгендопмен, ал каз1р бутан заццы сактау талаптары кедерп 

жасагандыгымен тусшд!редь Сондыктан, ен алдымен заннамаларга 

езгерютер енпз!лген болатын, ол бойьшша устаудыц барынша катан 

режимш енпзген жэне жазалау жуйесш барынша катан еткен болатын 

[82, б. 14]. 

Олай болса, б!з 60-80 жылдары енбекпен тузеу колонияларында 

зацньщ 63i сотталгандарга пснхологиялык эсер ету куралы ретшде 

пайдалангандыгы туралы айта аламыз. 

60-80 жылдары ецбекпен тузеу колонияларыныц уйымдастырубаскарушылык 

курылымы 30-50 жьшдардага ецбекпен тузеу 

лагёрлер! сиякты оцщршетш ешмнщ колем! мен эр алуандыгына, сол 

сиякты орындалатын жумыстыц турше тэуелд! болган. Дэл осы 

аталган себеп бойынша бул жылдары Казак КСР ИМ Мемлекетпк 

жоспарлау жэне КазКСР Каржы министрлтмен (ирлесщ баскарудьщ 

жаца курылымын эз1рлеген, оны Казак КСР Министрлер Кецеа 

беюткен болатын. Жаца курылым бойынша ЕТМБ курамында ондорю 

профил1не байланысты Щркатар ощурктш-техникалык бел1мдер 

курылган. 

1981 жылы ецбекпен тузеу колониялары жуйесшщ дамуына 

байланысты КазКСР НМ ЕТМБ ЕТМ Бас баскармасы болып кайта 

курылган, оньщ курамында сол кездеп бар курылымдык бел1мдерден 

баска тщст1 салалык бол1мдер1мен ендорютж-техникалык баскарма, 

сондай-ак курылыс жэне материалдык-техннкалык жабдыктау 

баскармасы курылган болатын. 

Осы уакытта ецбекпен тузеу колонияларыньщ айгарлыктай 

молшер! болган Караганды, Павлодар, Шыгыс Казакстан 

облыстарыныц 11Б ецбекпен тузеу мекемелершщ баскармалары 

жумыс i етеген. 

КазКСР ИМ ЕТМББ курылымдык жагынан КСРО IIM ЕТМББна 

багынган болатын. Одан кешн, ецбекпен тузеу колониялары 

жуйесшщ аркасында 70-80 жылдары енеркэсштж министрлжтердщ 

арасында беашш-жетшцн орындарды иелене отырып КСРО НМ 

жалпы улттык ешмдерд1 шыгарушы ipi ещцрушшердщ катарына 

енген. КСРО IIM ЕТМББ кэсшорындары езшщ экспортка шыгаратьга 

ешмдерш элемнщ 75-тен аса елше шыгарган [83, б. 24]. 

Ецбекпен тузеу колонияларыньщ ещйрютш багыттылыгы 

олардыц архитектурасын аныктагандыгын атап ету кажет. Кызмет 

бабы бойынша 80-жылдары б1ркатар аймактардагы ецбекпен тузеу 

колонияларына болган кезде, мысалы, Ленинград, Вологда, Барнауьш, 

Шымкент, Караганды, Павлодар жэне баска аймактарда барлык 

жерлерде 6 ip - 6 ip iH e уксас б1рдей ецбекпен тузеу колониялары 

60

салынгандыгын айтуга болады, кальштаскан ережеге сэйкес зонаныц 

сыртында ею кабатты штабы, ал колонияныц езш алатын болсак ол 

ею зонага: ennipic-riK жэне сотталгандар туратын болып болшген. 

Казакстанныц ЕТМ OHAipicriK зонасында эдетте, б^рнеше ipi 

цехтардан гуратын зауыт жэне жумыс icTefirriH сотталгандар ушш 

асхана болган. Цех бастыкгары, e iw p ic бастыкгары, директор, ал 1989 

жылдан бастап OHflipicTiK шеберлер аттестацияланган адамдар болган, 

опар колония бастыгына багынган. 

Сотталгандар туратын зонада, эдетте мектеп, кэсштж 

техникалык училище, юггапхана, колония бастыгыньщ кезеюш 

комекипсшщ баспанасы, ларек, клуб жэне санитарльщ бел1м болган. 

Туратын зонаныц калган б о л т б1рнеше локальдык, учаскеге тем1р тор 

аркылы болшген, онда б1рнеше барактар болган, олардыц эркайсында 

эдетте, жалпы саны 120-150 сотгалгандардан туратын ею-терт отряд 

ориаластырылган. 

Ецбекпен тузеу колонияларыныц курылымына саяси бол1м, 

арнайы бел!м, бухгалтерия, ецбек жэне ецбекакы твлеу бел1м1 (ОТиЗ), 

жедел-режимдак бел1м, OHAipicriK бвл1м енген. Барлык бол!мдер мен 

кызметтердщ бастыкгары пкелей колония бастыгына багынган. 

Саяси баллад колония бастыгыньщ саяси-тэрбие жумысы 

бойынша орынбасары баскдрган. Оган барлык отряд бастыкгары 

тйселей багынган. 

Будан баска, ЕТМ саяси-тэрбие жумысыныц ттмдш ш н 

кушейту жэне арттыру ушш 1975 жылы барлык ЕТМ сотталгандармен 

саяси-тэрбие жумысын журпзу бойынша нускаушы, ал 1989 жылы 

жеке кураммен жумыс бойынша ага инспектор лауазымы косымша 

енпзшген болатын. 

0p6ip ЕТМ жалпы саны 6-8 кызметкерден туратын жеделрежимдпс 

бвл1м болган. Бол1м бастыктары жэне ЖРБ барлык 

кызметкерлер! колония бастыгыньщ жедел-режимдж бол!М бойынша 

орынбасарына йкелей багынган, ол колония бастыгыньщ 6ipmnii 

орынбасары болып саналган. 

Айта кететш 6ip нэрсе, 1981 жылы ЕТМ режимдйс-жедел бетмй 

ею ез алдына дербес бел1м болып кайта курылган - режим белш! жэне 

жедел жумыс бел1м1. Бул бвшмдердщ бастыкгары колония бастыгьшьщ 

жедел-режимддк жумыс бойынша орьшбасарьша тпселей багынган. 

ЕТК кузетугц imKi эскер солдаттары жузеге асырган, 

сотгалгандарга деген 1шю бакылауды прапорщиктер катарынан 

жасакталган эскери наряд жузеге асырган. ТэулМне эдетте, 5-6 

прапорщик кезекшийкке тускен, олар тек туратын зонадагы гана емес, 

сонымен катар ощйргстж зонадагы, камера типтеп баспанада, 

61

айы пты к окш аулау оры ны нда сотталгандарга бакы лау мен олардыц 

есебш ж узеге асырган. Э скери наряд тэулис бойьш да колония 

басты гы ны ц кезею ш кем ею щ сш е тнкелей багынган. 

О трядгьщ куры лы м ы на келетш болсак, op6ip отрядтагы 

сотгалгандардьщ саны м влш ермен алганда 120 адамнан ISO адамга 

дейш болган, олар ез кезепнде жумыс ж эне ендарш профилш е 

байланысты бгрнеше бригадага белш ген. Отрядты бастык - IIM 

офицер! баскарган, ал бригаданы сотталгандар катарынан ЕТК 

бастыгыныц буйрыгымен тагайындалган бригадир баскарган. 

Будан баска, 70 жылдардыц соцында тагыда сотгалгандардьщ 

ецбегш уйымдастыру бойынш а инженер немесе отряд бастыгыныц 

кем екш Ы лауазымы еш чзтген , ол лауазымга да IIM офицер1 

тагайындалган. 

Отрядта тэрбие жумысын журпзу у 11 отряд бастышньщ 

басш ылышмен отряд тэрбиешшершщ Keneci курылган, оньщ курамына 

эдетге, колония бастыгы орьшбасарларыньщ немесе кызмет жэне бешм 

бастыктарыньщ 6ipeyi енген. Эдетге, ОТК жумысы кшэга 

сотгалгандардьщ ic-эрекетш талкылау бойынша 2-3 мэжшспен шектелген. 

Будан баска, эрб!р отрядта б1рнеше секциялардан туратьш 

сотталгандар катарынан курылган отряд ужымыныц кецесш куру 

кезделген, секциялар: кылмыстыц алдын алу; санитарлык-турмыстык; 

мэдени-кешш лш; ещ й рктж -кеп ш ш к жэне т.с.с. 

1983 жылы катац режимдеп колонияда сотталгандардыц ецбепн 

уйымдастыру бойынша инженер лауазымында, одан кешн 

сотталгандармен жумыс бойынша саяси бел1мнщ нускаушысы 

лауазымында кызмет еткен осы енбектщ авторы отрядтардагы езщщк 

уйымдардыц жумысьша тжелей басшылык еткен болатын. Осыган 

орай айтатын болсак, 80-жылдары отряд бастыктары № 18 форма 

бойьшша ай сайынгы есеп беруде езш дж уйымдардыц мушелершщ 

санын керсет1п отырган, онда сотталгандардыц жалпы саныньщ 

мелшермен 10 % керсетшетш, ал ic жузшде OYK Mynieci репнде 

бЬдщ бакылауымыз бойынша тек ага дневальный (шаруашылык 

мецгерушкл) жэне оган жакын журген б1рнеше адам гана болган. 

Егер ецбекпен тузеу колонияларыньщ саны туралы айтатын 

болсак, ол б1ртшдеп кебешп отырган. 80-жылдардыц ортасында бул 

жакта 71 ецбекпен тузеу колониясы, 4 ауыл шаруашылык колонияконысы, 

4 емдеу жумыс профилакториясы жумыс icTereH. Олардьщ 

орналаскан жерж, enaipic профилш жэне ЕТК режим турш 6i3 В 

косым шасында керсетпк. 

Жогарыда аталган косымшадан байкаганымыздай 

К,азакстандагы енбекпен тузеу колонияларыньщ кеп ш ш п металл 

62

ецдеуин болган. Буны былай туандоруге болады, КСРО-ныц эрбф 

звтономиясы мен одактык республикасындагы ЕТМ белгш! 6ip ешмдо 

шыгаруга мамандандырылган. К>азак;стандьщ ЕТМ ауыл шаруашыльщ 

жэне эрозияга кдрсы техниканы шыгаруга багытталган, олар тек ел 

аймакгарын гана емес, сонымен катар 35 шетедщк мемлекегп 

камтамасыз еткен. А П-162/5 мекемеынде 30 жылдан аса кызмет еткен 

запастагы iuiici кызмет майоры В.Д.Кузнецовтьщ (Павлодар) айтуы 

бойынша олар шыгарган БД-10 маркалы броннын партиясы титл 

Кубага да ж1бершген. Будан баска, 80-жылдары Казакстаннын, ЕТМ 

кэсшорындары жиЬаздан бастап idpnim жэне арнайы кшмге дейш эр 

алуан турш ешмдердц шыгарган. 

Ецбекпен тузеу колонияларыныц орналасу орыны мен саны 

сталиндш лагерлер сиякты экономикалык жагынан пайдалы болуы 

мен em tipicTuc жагынан максатка сай болуына байланысты болган. 

Сондыктан К,азакстанда ецбекпен тузеу колонияларыныц басым 

Kemniniri республиканыц emupicriK аймакгарында салынды, мысалы, 

Шыгыс Казакстан, Павлодар жэне Караганды облыстарында. 

Ецбекпен тузеу колониялары санынъщ унет есш отыруын елде 

журпзшген Кецес мемлекетшщ жазалаушылык саясатымен тусщщруге 

I болады, бутан ецбекпен тузеу колонияларьшда жэне сол сиякты 

|мекемелерде отырган сотталгандардыц саны дэлел болады. Мысалы, 

А.И.Г уровтьщ деректерг бойынша 1960 жылдан 1990 жылдар 

аралыгында КСРО-да барлыгы 35 млн. адам сотталган [9, б. 130]. 

Бул жайлы Казакстанныц ецбекпен тузеу колонияларьшда 

отырган сотталгандардыц саны да дэлел болады, олардыц саны да ecin 

отырган. Мысалы, 1984 жылдыц басында Кдзакстанныц ецбекпен тузеу 

В колонияларьшда 100 мыннан аса сотталгандар отырган [84, б. 5]. 

Осыган орай, 60-80 жылдары бас бостандыгынан айыру 

орындары жуйесш реформалау бойынша улкен жумыс аткарылган деп 

айтуга болады. Нэтижесшде ецбекпен тузеу лагерлершш орнына 

жабык типтеп ецбекпен тузеу колонияларыныц жуйезд курылган. 

Кукыктык нормалар ецбекпен тузеу колониялары кэсшорындарыныц 

енд1р1сгш саласы кажетплйгш есепке ала отырып эзкрленген болатын. 

Бул жерде КазКСР ЕТК 1-бабы ид а енбекпен тузеу зацнамалары 

мшдетгершщ, 6ipi ецбекке деген ад ал карым-катынасы, зацдарды дэл 

орындау жэне социалист 1к жатахана ережесше курметпен карау жэне 

т.б. рухында сотталгандарды тузеу жэне кайта тэрбиелеу болып 

табылатындыгы туралы айтылгандыгын еске салган жен. 

ЕТК 7-бабында сотталгандарды тузеу мен кайта тэрбиелеудщ 

непзп куралдары репиде жазаны етеу режимц когамдык пайдалы 

ецбек, саяси-тэрбиелеу жумысы, 63 жалпы бш м беретщ жэне кэаби-

техникалык окыту аталган болатын. 

Атап ету керек, 60-80 жылдары теориялык тургыдан алганда 

тузеу мен кайта тэрбиелеу мумющцп орынды аргументтермен 

дэлелденген. BipimnweH, адамныд жуйке жуйесш1ц икемдипп жэне 

калыптаскан динамикалык стереотигт кайта курудыц мумкшдоктер! 

туралы И.П.Павловтыц ш м ш е непзделген. Екшпнден, кецестж 

психологияньщ жалпы методологиялык принциптер1мен, мысалы: 

психиканы дамы ту принцип!, тарихи жэне сотталганныц жеке 

басыныц элеуметпк непзделген!, сананыц, ic-эрекетшщ жэне карымкатынас 

жасау 6ipfliri принцип! жэне т.б. сиякты [85, б. 38]. 

Осымен катар кылмыскерд! тузеудщ барлык осы теориялык 

непзш щ дурыстыгын ецбекпен тузеу мекемелер! кызметшщ тек 

практикасы гана растай алуы мумюн. Алайда 60-80 жылдары 

сотталгандарды тузеу бойынша ЕТМ кызметшщ практикасы, сондайак 

олардын кызмет!н!ц элеуметпк-кукыктык салдары уепрт жэне 

б!ржакты зерттелген. 

Осымен катар, 60-80 жылдары курылган бас бостандыгынан 

айыру орьшдары жуйесшщ б!ркатар жагымсыз салдары болган. 

Ецбекпен тузеу колонияларында «еркектер немесе кекжалдар», 

«кызылдар немесе текелер», «блатные, зацдагы урылар немесе 

каралар», «маскара болгандар немесе кегищрлер» сиякты 

сотгалгандардыц тобы езшен e3i пайда болган. Сотталгандар 

арасында турме салттары жэне жеке сотгалгандардыц жеке бастары 

арасындагы жэне топтары арасындагы карым-катьшасты реттеупп 

жазылмаган зацдар кецшен таралган болатын. 

Нел1ктен 60-80 жылдардагы реформа icKe аспады жэне ГУЛАГ 

лагерлер! жуйес! бшмеген сотталгандардьщ топтамалары 

колонияларда нел!ктен пайда болды деген зацды сурак туьшдайды. 

Ресей зерттеупйс! Г.Хохряков бул кубылысты окшаулау 

жагдайындагы адам психологиясыньщ ерекшел!ктер!мен 

байланыстырады жэне олардыц пайда болуыныц психологаялык 

механизм!н тамаша суреттейд!. Оныц п!к!р! бойынша 

сотгалгандардыц кауымдастыгы ёздерМ ц зацдарымен жэне 

дэстурлер!мен, ездершщ ар-уждан жэне парыз туралы тусш!ктер!мен, 

ездер!н!ц бетке устарларымен ездершщ жеке innci элемш курган. 

Г.Хохряковтыц айтуы бойынша «бетке устарлар («пахандар») езшщ 

бшпгш куштщ, жудырыктыц кемег!мен растайды деп санау 

кабылданган. BipaK, ол булай емес. Олар ундемейтш кетцш ж п ц 

курмепн пайдаланады» [70, б. 72]. 

В.Ф.Абрамкин жэне В.Ф.ЧеСнокова жогарыда аталган 

топтардыц (элеуметпк стратификация) пайда болуын 

64

сотталгандардьщ езш-ез1 коргау механизмшдеп кажеттШктен жэне 

колония эюмшийп ж1берген кдтелистен кереда [82, б. 20]. 

Расында да мойындау керек, турме зады — бул окшаулау 

жагдайында сотталгандардьщ езш-ез1 устау ережелершщ жазылмаган 

жинагы жэне ол белшп 6ip шамада сотталганныц жеке басын тагдыр 

талкысынан жэне баскалардьщ тарапынан болатьш зорлыкзомбылыкган 

кор гайды. Мысалга алатын болсак, турме зады 

сотталганнан кандай жагдай болмасын зацсыз (турме зацы шегшде) 

непзда алуга тыйым салады, сотталганга оныц жат кылыктарын 

дэлелдеуаз айып тагуга тыйым салады, оны ж етктш лз дэлелмен 

корлауга тыйым салады жэне т.с.с. 

Ецбекпен тузеу колонияларындагы бар «жануялар», 

«жерлеепк» тага баскалар да сотталгандарды эс1ресе «шектен шыгу» 

жагдайында коргайды. 

Колониялардагы курылган «общак» деп аталатыныц да белгш 

6ip максатты кездейш, эдетте, ШИЗО (айыптык окшау орыны) жэне 

ПКТ (камера типтеп орында) отырган сотталгандарды сол аркылы 

жасырын камтамасыз етедг 

Сотталгандардьщ топтасуына кёлегш болсак, атап еткен жен 

«зацдагы урылар» жэне «блатнойлар» 1930-1950 жылдардагы 

сталицщк лагерлерде де болган. 

Осымен катар, егер 30-50 жылдары урылар зацы тек 

корпоративт! функция ны гана орындаган болса жэне калган 

сотталгандарга катысты болмаса, ал 60-80 жылдары сотталгандардьщ 

басым кепшипп урылар зацы нешшде пайда болган турме зацыныц 

ережесгмен еш р сурген, оны сактаган. 

Осы турме ережес! бойынша сотталгандар арасында пайда 

болган кактыгыстар шешшген, тереш1 репнде эдетте, турме зацыныц 

бар кыр-сырын же-пк бшетшдер болган. Осыдан барып 

блатнойлардыц, зацдагы урылардыц бедел! мен мацыздылыгы ескен. 

Атап ету керек, урылар зацы нормаларын бузушыларга катысты 

эр турл1 жазапаулар колданылган, Tiirri елйруге дейш барган, 6ipaK 

турме зацында елпру маскара етумен, ягни сотталганды бэсец 

гомосексуалист дэрежесше ауыстырумен езгертшген. Осылайша 

маскаралангандар, ренжхгендер кастасы пайда болган. 

Сотгалгандардыц бул категориясымен турмеде болсын, колонияда 

болсын euuciM араласпаган, олар ка кол типзуге болмайды, ец лас 

жумыстарды орындаган. 

Текелер (кызылдар) деп аталатын кастага келетш болсак, олар 

сотталгандардьщ е'зшднс уйымдарын куру бойынша енбекпен тузеу 

колониялары эюмшшгшщ максатты турдеп жумысыныц аркасында 

65

пайда болган. 

Ол кезде ез^ндж уйымныц Myuieci «тузелу жолына мьщтап 

тускен» больш саналган жэне белгш 6ip артыкшылыктар мен 

жецщщктерге ие болган, оньщ пшнде шартты-жедел босатылу 

MYMKiHniiniri де бар. 

Осымен катар бундай айтарлыктай артыкдпылыкгар мен 

жецшд1ктерге карамастан сотталгандардыц Kenniiniri «уйымнан» бас 

тарткан, ce6e6i уйымга муше болган жагдайда ол баска 

сотталгандардыц тэртш бузуы туралы баяндап отыруга жэне тэртштщ 

сакталуын кадагалап отыруга м1ндегп болган. 

Ресейлпс зерттеушшер В.Ф.Абрамкин жэне В.Ф.Чеснокова 

олардыц бас тартуыньщ ce6e6i туралы былай деп жазады: «тузелу 

жолынан» бас тартудыц ce6e6i адамныц бас тартуы адам болып 

калгысы келгецщкген. 0p6ip педагогка белгш толыкканды жеке 

басты тэрбиелеу ушш ец алдымен баланы жамандамауга, осек 

таратпауга, шагымданбауга уйрету кажет. Саткындыкка тыйым салу — 

бул барлык мэдениеттщ жэне барлык элеуметик катъшастыц непзь 

Сондыктан колония жагдайында адамга саткын бола отырып тузелуд1 

усыну мига конбайтын логика болып саналады. Сотталгандар ушш 

секцияныц мушес1 болу моральга жат нэрсе, жеке адам ретшдеп езшe3i 

жогалту, адамдардыц езше деген сыйластыгын жэне озш-оз1 

сыйлауды жогалту болып саналады» [82, 6.17]. 

Алайда колония эю м ш лш турл1 эр алуан тэсшдер мен эдостерщ 

колдану аркылы, оныц 1шшде жазалауды да колдана отырып 

сотталгандардыц 6ipa3 болса да белш н езщщк уйымдарга тарта алган. 

Колонияда оларды ешк1лер (кызылдар) деп атаган. Осылайша 

сотталгандардыц тагы 6ip кастасы пайда болган. 

Жазылмаган турме зацдары урпактан урпакка бершш отырган, 

олардыц непзп ережелер1н сотталгандар сактаган, ce6e6i оларды б1лу 

окшаулау жагдайында eMipre кажетт! нэрсе болып табылган. 

Сондыктан 6ipiHmi рет бас бостандыгынан айыруга сотталган адам 

тергеу изоляторында отырганда-ак карапайым, 6ipaK тузеу колониясы 

жагдайында аса кажетп калайша тыйым салынган жэне туратын 

зонада жумыс 1стемеу кажет; калай «еркек» болып eMip суру кажет; 

белсендшер катарына калай енбеу; 6елсенд1лер мушес1мен капай 

байланыс жасамау; маскара болгандармен тек турме зацы нормасында 

гана карым-катынас жасау керек деген сиякты «ережеш» мецгерш 

алуга тырысады. Олай болмаган жагдайда бундай сотталган колония 

жагдайында кудалауга ушырауы мумк1н жэне шеттетшгендер 

катарынан табылудыц мумюнд1П зор. 

Осылайша, 60-80 жылдары пайда болган сотталгандардыц 

66

«касталары» (каралар, кызылдар, сурлар, кепдщрлер) сиякты 

жазылмаган турме заидары мен дэстурлер сотталгандарды «тузеу мен 

кайта тэрбиелеу доктринасы» аркасьшда жасалган сотталгандар 

ем^ршщ жагдайында карама-кайшы K epm ici больш табылады. 

Атап етерлж тагы 6ip мэселе, ол 60-80 жылдары жумыс ютеген 

тузеу колониясы ЖYЙeci соцгы уакытка дешн айтуга болмайтын 

б1ркатар элеуметпк проблемаларды тугызган. Олар 6ipHeme. 

Бзршшщен, КСРО-да, оньщ шннде К^азакстан территориясьшда бас 

бостандыгынан айыруды жаппай колдану, бас бостандыгынан айыру 

орнындагы ондаган жылдар бойга «eMip мектебшен» ен алдымен 

енбекпен тузеу колонияларында ондаган миллион адам еткен. Бул 

сотталгандардьщ 6api б!здщ когамта кайта орала отырып, ездер!мен 

6ipre турме «дэстурЬ> мен «зацдарын», турме фольклорьш жэне 

«мэдениет’ш», OMip салтын, турме «психологиясы мен философиясын» 

ала келген. Сондыктан тургындардыч белгий 6ip бел1п, acipece жастар 

жаты турме романтикасына елпстеп, оган тандай ката отырып, урылар 

моралын устанган. 

Осыган орай енбекпен тузеу колонияларынын кызмет! аркасында 

кылмыстык элем когамдык сан ага жэне когамдык психологияга ьщпал 

ету мумкшд1гше ие болган. Бул туралы мысалы, букаралык аппарат 

куралдарынын TUii мен сейлесу тш дэлел болады, бунда кылмыстык 

жаргонга катысты свздер жш колданылады (беспредел, вышка, мент, 

мусор, стукач, западло, кент жэне т.б.) [86, б. 74]. 

Екшпиден, практика керсеткендей сотталгандар енбекпен тузеу 

колониясы жагдайына тез бёйшдёледх- ондагы жагдай адамдарды 

тузетш коймайды, оныц ececiHe когам ymiH кажетсхз багытгарды 

дамытады. Кепшшк жагдайда б1здщ «ецбекпен тузеу колониялары» 

кызметс аркасында букш ел бойынша рецидивт! кылмыс все тускен. 

Мысалы, ресейлж зерттеупп А.И. Гуровтыц деректер1 бойынша тек 

1974 жэне 1985 жылдары екшпн кайтара кылмыс жасаган адамдардыц 

саны 44 % ескен [9, 6.131]. Мысалы, Казакстандагы сиякты катац 

режимдеп колониялардын саныньщ ecyi де рецидивта кылмыстык 

есушщ дэлелi болып табылады. 

Унпннлден, енбекпен тузеу колониялары жагдайыньщ 

ерекшелш (сотталгандардьщ 6ip жерге кеп шогырлануы, олардын 

6ipre туруы; ШИЗО жэне КТБ тэртш бузушыларды камау, THicri 

медициналык жагдайдыц болмауы жэне т.б.) туберкулез сиякты 

ауруды мэцгшк осы мекемелердщ cepirme айналдырган. 

Осылайша, практика керсеткендей кецеспк енбекпен тузеу 

колонияларында енбек, тэрбиелеу жэне бш м беру жумысы, жазасын 

етеу режим1 сиякты адамды тузеу куралдары кешнеёё Kepi нэтиже

берген. Дэл осы «тузеу куралдарыныц» аркасында б1здщ ецбекпен 

тузеу колонияларында батыс елдерМ ц б1рде 6ipeyinae кездеспейтш 

турме субмэдениет1 калыптаскан. 

1987 жылы КСРО-да К,азан революциясыньщ 70-жылдыгы 

курметше журлзшген белгш ракьшшылдык бойынша 

сотталгандардыц айтарльщтай б о л т бостандыкка шыккан. 

Б1зге мэл1м болгандай, бул ракымшылдыктыц саяси aicrici 

КОКП ОК бас хатшысы М.С.Горбачевтьщ ес1шмен байланысты 

болган, ол элем журтшылыгы алдында б!здщ мемлекеттщ жэне 

когамныц «адамдык келбетш» корсетпеюш болган. 

Ракымшылдык нэтижесшде ецбекпен тузеу колониялары мен 

турмелерде непзшен б!рнеше рет сотталгандар, рецидивистер, ауыр 

жэне аса ауыр кылмыс жасаган адамдар гана калган. Олар 

колониялардагы жедел-режимдпс жагдайды булдиру ушш б1ркатар 

шаралар колданган. Топ болып багынбауды, жаппай тэртшсЬдопй 

уйымдастырган, аштык жариялаган, оцвдрютпс жоспарларды 

булд1рген жэне т.б. 

Еюнпй жагынан, ецбекпен тузеу колонияларында сотталгандар 

саныныц азаюы салдарынан ендорйгпк проблемалар туындаган. 

Осыган орай, XX гасырдыц 60-80 жылдары жойылган ецбекпен 

тузеу лагерлер1 жуйесшщ орнына оздершщ ондорютак мумкшшшш 

бар жабык типтеп ецбекпен тузеу колониялары жуйес1 курылган. 

Оларда кецес угамеп арзан жумыс купи ретшде сотталгандарды 

пайдалануды жалгастыра берген. Осыган байланысты, ецбекпен тузеу 

колонияларыньщ курылымы, олардыц орналаскан жер1 жэне 

колониялардыц архитектурасы ендорштщ у стем д т непзшде жасалган 

болатын. Ецбекпен тузеу колониялары да ецбекпен тузеу лагерлер1 

сиякты езш ез1 актау принцип! непзшде кызмет еткен. Сондыктан 

мемлекет олардыц саны мен бас бостандыгынан айыру туршде 

жазасын етеунп сотталгандардыц санын унем! арттырып отырган. 

Оздершщ OHflipici болуы сотталгандардыц турл1 категориясын 

жалпы, кушейтшген, катац жэне айырыкша режимдеп колонияларда 

ыцгайластырып устауга мумкшдпс берген. Алайда, пенитенциарлык 

кезкарас тургысынан алганда ецбекпен тузеу колониялары 

кылмыскерлерд1 тузеу ушш жарамсыз болып табылган. Kepicimne 

оларда криминальдык субмэднеиет дамыган, жазылмаган ережелер 

мен зацдар, дэстурлер, сондай-ак сотталгандардыц ю-эрекет1 мен 

ездерш цапай устауына айтарлыкгай ыкпал етупи криминалдык 

элемнщ философиясы оньщ курамдас элемент! болып табылган. 

Осы аталган себептер бойынша 1987 жылдан бастап КСРО ИМ 

жэне оныц белшшелер! тарапынан бас бостандыгынан айыру 

68

орындары жуйесш реформалау бойынша кейб1р шаралар колданылган 

болатын. КСРО-ньщ кейб1р аймактарында, оньщ iniinae Казакстан 

территориясында енбекпен тузеу колонияларыныц кызметш жетивдру 

бойынша эксперименттер басталган. 

1987 жылы Кдзакстанда АП-162/5 (катан режимдеп) Павлодар 

облысында Ярослав эдю1 бойынша «Отряд-колония» эксперимент! 

басталган, оган осы жолдардын авторы да катыскан болатьш. Одан 

кейш тагы 6ip эксперимент Оцтусттк Казакстан облысында журпз1лген. 

Жалпы алганда уакыт керсеткендей не эксперимент, не 

кабылданган шаралар енбекпен тузеу колониялары жуйесш 

реформалау бойынша он нэтиже бермеген. 

2.3 казакстан Республикасыньщ тузеу колониялары жэне 

олардыц кызмегш Ka3ipri замай жагдайында жетишрудщ 

проблемалары 

К,азакстан тэуелаздш алганнан кешн енбекпен тузеу 

колониялары жуйесшде енд1П жерде «тузеу колониялары» деген 

атпен ю жузшде ештенеде езгермеген, тек 1993 жылы кушейтшген 

режимдеп колония кыскартылган болатын. 

Будан баска, Казакстанныц тэуелыздок жьшдарында бас 

бостандыгынан айыруды тагайындау практикасы айтарлыкгай 

мелшерде жалгаса берген. Мысалы, 1996 жылы сотталгандардыц саны 

мен тергеуде отыргандардыц саны 94885 адамды кураган. Атап ету 

керек, осы жылдары тургындардыц 100 мыц адамына шакканда 

сотталгандардьщ саны бойьшгаа Казакстан олемдпс кауымдастык 

елдер1 арасьшда ynrimni орынды иеленген. 

Осымен катар кылмыстык-аткару жуйеа ушш ел бюджетшен бар 

жогы жалпы кажетттпстен 44-50 % каражат белшген. Мысалы, 

П.Посмаковтьщ деректер! бойынша 1998 жылы 11 млрд. 286 млн. тенге 

кажетшпп кезшде ic жуз1ндеп каржьшандыру 4 млрд. 999 млн. тецгеш 

немесе 44,3 % кураган, ал 1999 жылы 11 млрд. 308 млн. тецге кажеттипк 

кезшде бар жогы тек 5 млрд. 730 млн. тецге белшген [87, б. 60]. 

Каражатгыц жепспеу1 нэтижеанде тузеу мекемелершде 

сотталгандарды азык-тулнотен камтамасыз ету нашарлаган, 

сотталгандардьщ турл1 аурулармен, acipece туберкулезбен ауруы 

кушейген. Мысалга, Н.Халабузарьдын жазуы бойынша тузеу 

мекемелёрщце жыл сайьш туберкулезден 1500 адам елга отырган [88,6.4 ]. 

Жагдайдьщ киындай TycyiniH тагы 6ip ce6e6i, евдйркттк 

байланысты жогалтудьщ салдарынан тузеу колониялары 

кэсшорындарыныц жумысы мулдем токтап калган, каражаттын 

жет!спе>п себебшен бурын жумыс icTen турган мекгептер мен кэс!би- 

69

техникалык училищелер жэне т.б. жабылып калган. Осындай 

жагдайда жумыссыздар, сотталгандар не icrepiH бшмеген олар 

жазасын етеу режим! талаптарын жш буза бастаган. 

Кдзакстанныц тузеу колошшпарьшдагы жалпы жагдайды жеццщету 

максатында ез1мЬ бшетщдей op6ip ею-уш жыл сайын ракымшылдык ajcrici 

бойынша сотталгандардьщ б1ршама б ел т бостандыкка ж1бершген. Алайда 

сотталгандарды ракымшылдык бойынша босату тузеу мекемелершщ 

толыгу проблемасын шеше алмаган. Эдетге, босахылган сотталгандардыц 

орнына жаналары келш тускен. 

Осындай Tepic практиканыц нэтижесшде Кдзакстанньщ тузеу 

колонияларында б1рнеше рет сотталгандардыц саны арта тускен. 

Мысалы, П.Посмаковтыц деректер1 бойынша 1999 жылы 

сотталгандардыц уштен 6ipiH 25 жаска дейш п сотталгандар кураган. 

Сотталгандардыц 70 % жуыгыныц 3 жылдан 10 жылга дейшп бас 

бостандыгынан айыру мерз1м1 болган. Сотталгандардьщ 52 % eici жэне 

одан да кеп рет сотталгандар болатын. Сотталгандардыц жалпы 

санынан алатын болсак жумысшылар —23 %, ауыл шаруашылыгы 

жумыскерлер1 —6 %, кызметпнлер —3 %, жумыссыздар саны —41 % 

кураган. 

K,a3ipri заман жагдайында тузеу мекемелер! жуйесшщ 

кажеттшш ушш айтарлыктай куш пен каражат белшуде, осыныц 

аркасында сотталгандарды устау жагдайы б!ршама жаксара тускен. 

Осымен катар Ka3ipri заман жагдайында Кдзакстанньщ тузеу 

колониялары алдында карапайым емес мщцетгер тур: Казакстан 

Республикасы Кылмыстык кодексМц 2-белщ 38-бабы талаптарына сэйкес 

сотталгандардьщ айтарлыктай мелшерш тузеу, аталган бапта: «Жазалау 

сотталганды тузеу максатында колданылады...»,- делшген [66]. 

Ескеретш нэрсе, аталган максатта устау Кылмыстык-аткару 

кодексшщ 6ipiHmi бел1мщщ 7-бабында ашып керсеттлген, онда 

6ipmmi рет тузеу туралы: «сотталганныц бойында зацды тындайтьш 

езш-ез1 устауды, жеке баска, когамга, ецбекке, адамзаттык жатахана 

нормасы мен ■дэстурлерще деген карым-катынастыц жагымды 

63repicTepiH калыптастыру» деген сиякты белгий 6ip аныктама 

бершед!. Баска сезбен айтканда бул жерде эцпме сотталганныц 

адамгершшк тузелу! туралы болып отыр [65]. 

Осымен катар К,азакстанда тузеу мекемелер1шц жаца rani 

курылмаган болатын. KepiciHme, XX гасырдыц 60-80 жылдары 

курылган жабык типтеп ецбекпен тузеу колониялары Казакстанныц 

тэуелс1здж алган жьшдары олардыц р>1зм^п«щ зиянды салдарына 

карамастан одан api ездерййц дамуын жадгастыра берген. 

Расында жаца КАК б1ркатар жацалыктар карастырылган, бул 

70

зад шыгарушылардыц niicipi бойынша сотталгандардыц тузелу! щ йн 

колайлы жагдай тугызуы мумюн, ед1. Енд1 осылардьщ мазмунын 

карастырайык. 

Сонымен, КАК нормаларына сэйкес тузеу колониялары 

колония-коныска, жалпы, катац жэне айырыкша режимдеп 

колонияларга белшедй 

КАК 69-бабьшыц 3-тармагы талаптарына сэйкес колонияконыстарда 

абайсыздыкта жасаган кылмысы ушш бас бостандыгынан 

айыруга сотталгандар, сондай-ак жалпы жэне катан режимдеп тузеу 

колонияларынан жагымды жакгары бойынша ауыстырылган 

сотталгандар жазасын етейдо. 

Атап ету керек, колония-коныстарга ауыстыруга жещлдеталген 

устау жагдайындагы жалпы жэне катац режимдеп колониядан онша 

ауыр емес жэне орташа ауырлыктагы кылмыс ушш жаза мерймшщ 

кем дегенде терттен 6 i pi и eTeyi бойынша сотгалгандар, ауыр кылмыс 

уинн - жаза мерз1м1шц кем дегевде уютен 6ipiH, аса ауыр кылмыс 

жасаганы ушш - жаза мерз1мшщ кем дегенде еюден 6ipiH, бас 

бостандыгын айырудан бурын шартты-жедел босатылган жэне 

втелмеген жаза Mep3iMi кезшде жаца кылмыс жасаган — жаза 

мерз^мшщ кем дегенде уштен еюсга етеген сотталгандар жатады. 

Колония-коныска ауыстыруга жатпайтындар: кылмыстыц аса 

Kayinri рецидода кезшде сотталгандар, eMip бойына бас 

бостандыгынан айыруга сотталгандар, сондай-ак ем!р бойынша бас 

бостандыгынан айыру KeuiipiM жасау тэрт!бшде б елгш 6ip Mep3iMre 

бас бостандыгынан айыруга ауыстырылган сотталгандар. 

Жалпы режимдеп тузеу колонияларында онша ауыр емес жэне 

орташа ауырлыктагы, ауыр кылмыстарды касакана кылмыстарды 

жасаганы ушш бас бостандыгьшан айырылган 6ipimui рет сотталгандар 

адамдар, сондай-ак когамдык жумыска, тузеу жумыстарьша тарту 

немесе бостандыгын шектеу алты айга деШнп мерз1мге бас 

бостандыгынан айыруга ауыстырылган адамдар жазасын етейдо. 

Катац режимдеп тузеу колонияларында аса ауыр кылмыстарды 

жасаганы ушш бас бостандыгьшан айыруга 6ipiHiui рет сотталган 

еркектер, сондай-ак егер сотталган бурын бас бостандьтынан айыруга 

сотталган болса кылмыстыц рецидив! кезпще жэне кылмыстыц аса 

Kayirni рецидив1 кез!нде эйелдер жазасын етейда. 

Айырыкша режимдеп тузеу колонияларында eMip бойына бас 

бостандыгынан айыруга согталган кылмыстыц аса Kayinri рецидив! 

кезшде еркектер, сондай-ак ел1м жазасы туршдеп жазалау KeuiipiM 

жасау тортабщдё бас бостандыгынан айыруга ауыстырылган 

сотталгандар жазасын етейдо. 

71

КАК 69-бабынгыц 5-тармагы талаптарьша сэйкес бас 

бостандыгынан айыруга б1р1нш1 рет сотталгандар катан режимдеп 

колонияда б!рнеше рет сотталгандармен 6ipre жазасын етейтщщгш 

байкау киын емес. Ал колония-коныстарда абайсыздыкта 6ipimni рет 

кылмыс жасагандармен катар тек онша ауыр емес жэне орташа 

ауырлыктагы касакана кылмыстарды жасагандар гана емес, ауыр жэне 

аса ауыр кылмыс жасагандар да жазасын етейш. 

Сотталгандарды тузеу максатында сотталгандардьщ гурд] 

категориясын жеке-жеке ыцгайластырып устау мадызды екенд1пн 

атап еткен жен. 

Осымен катар, бЬдщ зацнамалардан байкал отырганымыздай 

oipiHiui рет бас бостандыгынан айыруга сотталгандар б1рнеше рет 

сотталгандармен 6ipre, ал абайсыздыкта жасаган кылмыс ушш 

сотталгандар касакана жасаган кылмыстар уш и сотталгандармен 

oipre, оньщ пшнде ауыр жэне аса ауыр кылмыстар ушш кебшесе бас 

бостандыгынан айыруга сотталгандармен 6ipre отырады. Бул 

сэттердщ бэрг б1здщ ойымызша Казакстан Республикасыньщ жаца 

КАК айтарлыктай кемшш1ктер1 болып табылады жэне 

сотталгандардьщ тузелуше себешш болмайды. 

Ka3ipri заман жагдайында б1здщ niKipiMi3 бойынша тузеу 

колонияларында сотталгандарды адамгершшк жагынан тузеуд! 

жузеге асыру жэне кол жетюзу барынша проблемалык болып 

табылады. 

Шршшщен, б1здщ тузеу колонияларында бупнп кунде 

сотгалгандардыц басым б е л т (мелшермен алганда 70 %-га дейш) 

жумыс ктемейдь Кайда жумыссыздык жэне im пысу болса, сол жерде 

кумар ойын, адамдар арасындагы кактыгыс жэне озара 6ip-6ipiMeH 

аракатынасты аныктау орын алады. 

Екшппден, тузеу колонияларында сотталгандар жаза етеу 

режим1 талаптарын жш бузады. Бул туралы Э дтет министрлпт КАЖК 

тэрбие жумысы баск,армасыныц №15 форма бойьшша деректер1 дэлел 

болады. Осы деректерден байкаганымыздай 2004 жылы Казакстанныц 

тузеу мекемелершде жаза етеудщ тагайындалган тэрйбш 

сотгалгандардыц бузуыныц барлыгы 21266, 2005 жылы —16597, 2006 

жылы —15198, 2007 жылы - 15105 тэртш бузуга жол бершген. 

Ескеретш 6ip нэрсе, жазаны етеудщ тагайындалган тэрйбш 

бузганы уппн квпшшк жагдайда сотталгандар отряд бастыктарынан 

ауызша ескерту алады, осыган орай олар есеп беру материалдарына 

туспейдь Сондыкган, сотталгандар тарапынан ic жузшде тэртш бузу 

жогарыда керсетшген деректермен салыстырганда айтарлыктай кеп 

деп санаймыз. 

72

Ал тэртш бузудыц савьшык кыскару жагына келепн болсак, оны 

Казакстанныц бас бостандыгынан айыру орындарындагы сотталгандардьщ 

жалпы саныньщ кыскару процес1мен тусщщруге болады. 

Сотталгандар тарапьшан тэртш бузудын кеп мелшер1 б!здщ 

ойымызша сотталганныц жеке басыныц криминогендш Kepcencimi 

болып табылмайды. Тэртш бузудын айтарлыктай санынын карапайым 

Tyciaaipyi бар. Мэселе сонда, адам баласы жануарлар элемшен езшщ 

сана-сез1м1 жэне epiK шгер1мен ерекшеленед'1. Адамньщ осы 

касиеттерше карай адам баласы барлык мумкш деген киындыктар мен 

проб лем ал ар ды бастан еткере отырып, унем1 даму успнде болады. 

Алайда тузеу колониясы жагдайында сотталганныц барлык ем!р суру 

ic-speKeTi зац нормаларында жэне баска ведомствалык актшерде 

жазып корсетшген, одан кандай да болмасын мулт басу жазалауга 

жатады. Бутан коса, кептеген сотталгандар еркше карамастан 

тагайындалган т эр н гт бузады, Tirrri жазалау коркынышына 

кармастан, бул дегешм1з тэртш бузушы сотталганныц психикасы Ш 

де болса нормадан айтарлыктай апшак кетуге ие болмайтындыгьга 

бйццредь 

Осымен катар, б^здщ ойымызша, тагайьгадалган тэртпип унем1 

бузу осыган орай, ол ушш оны жазалау сотталганныц бойында юнэ 

жэне толыкканды болмау сез5мш тудырады, осы аркылы оныц 

миыныц жэне жуйке жуйесшщ функциональдык каллы бузылады, 

туптеп келгенде оныц тузелуш айтарлыктай киындатады немесе 

мулдем жок етеде. Бутан коса, бвдхц тузеу колонияларыныц 

жагдайында уакытка орай сотталган узак уакыт шпнде тагайындалган 

тэртшт1 бузбаута жетеда, 6ipaK бул бгадщ ойымызша сотталганныц 

тузелушщ белпа болып табылмайды, бэршен бурын бул жагдай 

сотталганныц жеке басыныц толыгымен деградацияга ушырауы 

туралы дэлел болады. Бундай сотталган алдагы уакытта епщашанда 

азаматтык когамда толык канды eMip суре алмайды. 

\5шгаш5дещ колонияныц шагьш территориясында мыцнан аса 

сотталгандар шогырланган жагдайда, олар кэд!мп жатакханаларга 

орналасады, олар ез1 сияктылармен араласуга мэжбур болады, оныц 

устше бундай мекемелердеп жеке адамдар арасындагы жэне топтар 

арасындагы ресми емес карым-катынасты реттеуш! кызметш 

орындаушы спецификалык «зацдар» мен «нормаларды» басшылыкка 

алады. 

Байкал отырганымыздай, «турме зацдарыныц», «дэстурлердщ», 

«мэдениеттщ» мазмундык жагы б1здщ когамныц жалпыга ортак 

кукык жэне мораль нормапарына карама-кайшы келед!, огам сэйкес 

емес. Сондыктан, б!здщ ойымызша, б1здщ тузеу мeкeмeлepiмiздe 

73

турме «зацдары» мен «дэстурлерЬ> журш турганда, зт де мывдаган 

сотталгандардыц жумыссыздыгы бол ганда, олардыц адамгершинк 

тэрбиелеу мумкш емес. Олай болса, Казакстаннын бупнп кунге дейш 

бар тузеу колониялары ani де криминальдык салт-дэстурлердщ, 

жазылмаган зацдардыц тарану орыны болып кала бередь Эл1 де бул 

колониялар жумыс ктсп тур ганда сотталгандардыц калыптаскан 

элеуметтнс бейнесЫ езгертудщ ешкандай мумкшдш жок. 

Бул ецбектщ авторыиа сотталгандардыц тузелуше КР КАК 

кезделген жазаны етеудщ прогрессивтт жуйес1 себебш типзедо деп 

карсылык 6inflipyi мумюн. 

Расында да жаца КДК жазаны етеудщ про/рессивтп жуйес1 

Карастырылган. КР жаца КДК нормасына сэйкес жалпы жэне катац 

режимдеп колонияларда, тэрбиелеу колонияларында жазаны етеудщ 

терт сатылы жуйеЫ, айырыкша режимдеп колонияларда — терт 

сатылы жуйеа карастырылган. 

Катац режимдеп колония жагдайында кеп сатылы жуйешц 

мэшсш карастырып керешк. Бул жерде жазаны етеудщ кэдшп, 

жецшдетшген, жецшдж бершген жэне катац жагдайы карастырылган. 

КР КДК 118-бабына сэйкес сотталгандар устаудыц 6ip 

жагдайынан eiciHuii жагдайына темендепдей жагдайда ауыстырылады: 

1. Кэдамге жагдайда бул мекемеге келген сотталгандар, сондайак 

жазасын етеудщ катац жэне жецшдетшген жагдайынан 

ауыстырылган сотталгандар жазасын етейдь Тагайынд ал FaH Тэртиш 

бузганы ушш жазалауы болмаган кезде жэне кэдамп жагдайда жаза 

мерзш ш щ кем дегенде тогыз айьш етеген бойда ецбекке деген адал 

карым-катынасы кезшде сотталгандар жецшдетшген жагдайга 


2. бзщ щ тузелгендтн дэлелдеген жэне тагайындалган жаза 

мёрамгащ терттен уш ш етеген жэне жецшдетшген жагдайда кем 

дегенде алты айьш етеген сотталгандар жецшдж бершген жагдайга 


3. Жазасын етеудщ тагайындалган тэрпбш касакана бузушы 

сотталгандар атап керсетшген жагдайлардагы сотталгандар катац 

жагдайга ауыстырылуы мумюн. 

Аталган устау жагдайлары немен ерекшеленед1? 

Б1рштшден, кэд1мгч жэне жецшдеплген устау жагдайында 

жазасын етеупп сотгалгандар жатаханада турады, ал жецщщк 

бершген жагдайда тузеу колониясынан тыс жерде бакылау аркылы 

арнайы жатаханада туруына руксат берЩеда. КатаН жагдайда 

сотгалгандар сыртынан жабылатын жатакханаларда турады. 

Еюнипден, аталган устау жагдайы бершетш жец1лд1ктер 

74

бойынша ерекшеленедк 

I кэд1мп жагдайда руксат бершетандер: ай сайын азык-тулйс 

жэне кунделпгп кажетплиске кереюп заттарды сатьш алу ушш жеке 

вз1нщ есебшдеп каражаттан уш айлык e c e ix r iK керсеткйп мелшершде 

жумсауга; 6ip жыл is& pS уш кыска мерз!мд1 жэне уш узак кездесу 

алуга; 6ip жыл шлнде терт посылка немесе передача жэне терт 

бандерол алуына болады; 

I жецшдетшген жагдайда руксат етшетшдер: ай сайын азык 

азык-тулк жэне кундел1кп хажетплпеке керекп заттарды сатып алу 

уппн жеке езшщ есебшдеп каражаттан жет! айлык ecenTiK керсеткйп 

мелшершде жумсауга; 6ip жыл т ш д е терт кыска мерз^мд! жэне терт 

узак кездесу алуга; 6ip жыл 1шшде алты посылка немесе передача 

жэне алты бандерол алуына болады; 

- жещлдас бершген жагдайда сотталгандар тузеу мекемес1 

орналаскан аудан келемшде журш, туруына, сотталгандарга 

туыскандарымен кездесу кукына шектеу койылмайды; 

- катан жагдайда руксат етшетшдер: азык-тул!к жэне кунделпсп 

кажеттшкке керект! заттарды сатып алу ушш бас бостандыгынан 

айыру кезшде тапкан каражаттан жумсауга; 6ip жыл iininae ею кыска 

мерз1мд1 жэне 6ip узак кездесу алуга; 6ip жыл шпнде ею посылка 

немесе передача жэне ею бандерол алуына болады; кун сайын 

узактыгы 6ip жарым сагат болатын серуендеущ пайдалануга. 

Атап ету кажет, жаца кылмыстык-аткару кодексш кабылдаганга 

дейш бул жазасын етеудщ прогрессишт ж уйеи когамда кещнен 

галкыланган жок- Бул жуйе жайлы сьши макалалар 1998 жылдан кешн 

пайда бола бастады, оньщ пшнде осы ецбектщ авторы да бфкатар 

ескертулерд1 айткан болатын. 

Прогрессивт! жуйеш жеплдару бойынша ёвдщ ескертулер!м1з 

бен усьшыстарымыз темендепдей магынада болган едк 

1. Жазасын етеудщ nporpeccHBTi жуйесш тек турмелер мен 

катац режимдеп колонияларда гана енпзу. 

2. Жазадан шартты-жедел босатуды жецпадйс бершген устау 

жагдайынай Кейш беру. 

3. Тузеу колонияларынан сотталгандарды турмеге ауыстыруды 

токтату. 

4. Сотталгандарды КР КАК к,арастырылган катац устау 

жагдайын алып тастау [89, б. 354]. 

Жана КР КАК енпзген сэттен бастап 10 жылдан аса уакыт етп. 

Ец кызыгы осы уакыттан 6epi 6ipey болмаса 6ipey бул жуйенщ 

тшмдшгш шындап зерттеп бщда ме екен? B i3 s n i кунге дейш 

сотгалгандардыц аса кеп емес мелшерш устауга есептелшген б1здщ

тузеу колонияларында бул жуйеш колдану THicri эф ф екты бермейда 

деп санаймыз. Бул жуйе тузеу колониялары кызметкерлер^нщ 

жумысын тек киындатып гана кояды. Оныц устше РСФСР-дщ 1924 

жылгы ЕТК жазаны етеудод барынша жетшген прогрессивтт жуйесшщ 

болгандыгын бшешз, оныц шпнде мекемелердщ жабык тиш (турме) 

жагдайында, ондагы сотталгандардыц тОльну лимита 450 адамнан 

аспаган болатын. Алайда, осыган карамастан 6i3 сонын непзшде 

камауда устау орындарынын кызметш уйымдастыра алмадык. 

Тузеу колонияларында жазасын втеудщ жогарыда аталган 

жуйеш кецес уакыты кезшдепдей сотталгандарды устау режимш 

кушейту максатында Э31рленген деп санаймыз. КДК карастырылган 

аныптык изоляторга жабу, камера типтес баспанага ауыстыру, IQAJKнщ 

73-бабынын 4 -б е л т талапггарына сэйкес тузеу мекемесшщ турш 

езгерту, bQP KJC-.нщ 360-шы жэне 361-бантары бойынша кылмыстык 

жауапкершинкке тарту сиякты жазалау шаралары езшщ бастауын XX 

гасырдыц 30-50 жылдардагы кецестнс ецбекпен тузеу лагерлер1 жэне 

60-80 жылдардагы ецбекпен тузеу колониялары кызметшщ 

практикасынан алады. 

Олай болса, б1здщ ойымызша бЬдщ республиканыц жаца КДКшц 

нормалары тузеу колонияларыныц кызметше катысты белш 

КазКСР 1971 жылгы ЕТК нормаларымен б1рдей болып келеда. 

Сондыктан эл1 кунге дешн Казакстан территориясында XX гасырдыц 

60-80 жылдары курылган тузеу колониялары жумыс icren келеда. 

Содан 6epi бул колониялардыц не орналаскан жер1, не архитектурасы 

взгерген жок. 

Тузеу колонияларында сотталгандарды тузеу мумкш емес. 

Kepicimue, онда сотталгандар мшездщ Kepi сипаттарын мецгереда, 

олар «баска ем1рдщ» кундылыкгарын бойына свдредй 

Ец кызыгы сонда, тэуелаздпс жылдарында К^з&станда 

олардыц айтарлыктай кемшипктерше жэне бйдщ когам ушш зиянды 

салдарына карамастан жаца тузеу мекейелер! салына бастады. 

Объектива болу ушш б1рнеше мысал келттрешк. 2002 жылы 

Казакстан Республикасы ЭдМ КАЖ Комитетшщ сол кездеп терагасы 

П.Посмаков осы жагдайга байланысты сезбе сез айтканда мынандай 

мэселеш айткан болатын: «Комитет концептуальды турде аныктаган, 

баскаруда барьшша тшмда ец кеп дегенде 500 адамдык мекеме болып 

табылады. Бупнде лимит е й еседен асып туседь Осыган байланысты 

6i3re жаца колониялар ашу кажет, оган 6i3 Kipicin кетпк. Уюмет тузеу 

мекемелершщ материалдьщ-техникалык базасын жаксарту уппн 

Багдарлама беюткен, 2005 жылга дёШн жаца 17 тузеу мекемелерш 

салу карастырылган. Соцгы eKi жылда 6i3 5 жаца тузеу мекемесш icKe 

76

костык, оныц щпнДе 6ip зйелдерге арналган жэне 6ip тэрбиелеу 

колониясы бар» [90, б. 37]. 

К,азакстан Республикасы Уюметанщ 2003 жылгы 31- 

желтоксандагы №1376 каулысымен б е к т л г е н Казакстан 

Республикасыныц кылмыстык-аткару жуйесш одан эр! дамытудьщ 

2004-2006 жылдарга арналган Багдарламасьшда жаца колония салу 

жэне 51 каз1ргг бар тузеу мекемелерш кайта куру уипн 7401262 тенге 

белу карастырылган [91, б. 3]. 

Будан баска К,азакстан Республикасы Уюметшщ 2007 жылгы 6- 

тамыздагы №673 каулысымен бектлген КР кылмыстык-аткару жуйесш 

одан эр! дамьггудьщ 2007-2009 жылдарга арналган Багдарламасында 25 

миллиард 100 миллион 613 мыц тецге карастырылган, ягни алдыцгы 

кезецмен салыстырганда уш есе кеп болган. 

Бул фактшердщ 6api Казакстанда тузеу колонияларыньщ саны 

кебешп бара жаткандыгыньщ Kyaci болады. Казакстан 

Республикасьшыц тузеу мекемелершщ Т1зш щ 6i3 Г косымшасында 

керсетемЬ. 

Ек!нтт жагынан КДЖ Комитет! тузеу колониялары жуйесш 

сотталгандарга ыкпал етуд| кушейту аркылы ныгайтуга тырысады. 

Бул туралы б!р1ншщен, КДЖ КоМитетшпц бастамасымен 2007 жылы 

26-наурызда кабылданган зац куэ болады, ол зацда Кдзакстан 

Республикасыныц Кылмыстык кодекс!н!ц 360-бабы (кылмыстыкаткару 

мекемес! &1шпшпнщ талаптарына касакана багынбау) жэне 

361-бабы (когамнан окшаулауды камтамасыз етупп мекемелердщ 

калыпты кызметше ipiTKi салу) бойьшша кылмыстык жауапкерш ш к 

айтарлыктай кушейтшген. 

Будан баска, осы зацмен жазадан шартты-жедел босату 

мэселесшде тузеу мекемес! э к ш ш ш п щ екш етш т айтарлыктай 

кушейтшген [92, б. 52]. 

Екшшден, жаца колониялардьщ !ш1нде турме салынган, ягни 

уакыт еткен сайын Казакстанда камералык жэне отрядтъщ устауды 

уйлеспруип тузеу мекемелерц аралас т и т басымдылыкта болады. 

Мысачы, бгздщ деректер бойынша сотталгандарды устау дыц 

камералык жуйеа 2003 жылы жацадан ашылган Шыгыс Казахстан 

облысы бойынша КДЖКБ ОВ-156/21 мекемесгаде (жалпы режим Д1, 

эйелдер колониясы) жэне Жамбыл облысы бойынша КДЖКБ ЖД- 

158/7 (катац режимдеп) енпз'шген. 

Осылайша, Казакстанньщ тэуелсгздпс алуынан кейш когам мен 

мемлекетгеп галамдык езгергстер тузеу мекемелершщ жаца жуйес’ш 

куру ушш жаца импульс болмаган. Казакстанда XX гасырдьщ 60-80 

жылдары курылган тузеу мекемелершщ жуйео сакгалып, жумыс 

77

icren келеди 

Барлык керсетшген осы сиякты фактшер 6i3 бурынгыдай 

сотталгандарды устау жагдайын катайту аркылы касакана кукык 

бузушылардыц жеке басын бас идгруге, калгандарын жазалау 

коркынышында устауга тырысып келем13. EipaK бул жол тарих куэ 

болгандай тыгырыкка тарейтш жол, ол тш сп эффекпш бермейдо. 

Осы тарау бойынша корытынды жасай отырып, тузеу 

колонияларынын калыптасуы мен дамуын шартты турде терт кезецге 

белуге болады. 

1-uii кезен —XX гасырдыц 1917 жылдыц казан айы —20 жылдыц 

соцы, бул кезец былай сипатталады: Батые Еуропа елдер! мен АКД1- 

тыц пенитенциарлык ж уйеа тэж1рибей непзшдеп ашык типтеп ецбек 

колонияларыныц кызметш ретгеухш нормативен актшерда эз1рлеу 

жэне кабылдау; бул актшер ic жузшде icKe асырылмаган, ce6e6i, ецбек 

колониялары объективта себептерге байланысты курылмаган. 

2-mi кезен — XX гасырдыц 30-жылдарынан бастап 60- 

жылдардыц басына дейш. Бул кезецде енеркэсштнс, ауыл 

шаруашылыгы колонияларынын жэне жаппай жумыска салу 

колонияларьшыц курылуы мен дамуы журген. 0 з шыгыньш ез1 етеу 

принцип! непзшде жумыс icrereH бундай шагын колониялар eHflipic 

кажетше карай курылган, я гни жумыс аякталганнан кешн оларды 

эдетте жойып отырган жэне жумыс куш! кажет болган баска жерлерде 

жацадан ашкан. 

Пенитенциарлык кезкарас тургысынан алганда ецбек 

колониялары кылмыскерлердо тузеу ушш жарамсыз болып табылган. 

Оларды курудыц непзшде уш жылга дешн бас бостандыгынан 

айыруга сотталгандардьщ ецбепн тащщ пайдалану идеясы жаткан 

жэне ецбекпен тузеу лагерлершщ косалкы орыны болып табылган. 

З-uii кезец —60 жылдардан бастап —1991 жылга дешнп кезец. 

Жалпы, кушейтшген, катац жэне айырыкша режимдеп ецбекпен тузеу 

колониялары жуйесшщ калыптасуымен жэне дамуымен сипатталады. 

Бундай ашык типтеп ецбекпен тузеу колониялары ендаргсгщ сурауы 

бойьшша курылган, олардыц жуйес1 ел1м1здщ 6ipTeicri халык 

шаруашылыгы кешенше юрген, ец алдымен кецес мемлекета ушш 

экономикапык жагынан пайдалы болган. 

Ецбекпен тузеу колониялары ецбекпен тузеу лагерлер1 сиякты 

ез шыгынын e3i етеу принцип! непзшде жумыс ктеген. Сондыкган 

мемлекет унем! олардыц санын жэне бас бостандыгынан айыру 

туршде жазасын етеупй сотталгандардьщ санын уйем! арттырып 

отырган. Пенитенциарлык кезкарас тургысынан алганда ецбекпен 

тузеу колониялары кылмыскерлердг тузеу ушш жарамсыз болган. 

78

Kepicimne оларда криминальдык субмэдениет жэне криминальдьщ 

элемшд «философиясы» дамыган. 

4-mi кезец - 1991 жылдан бастап бупнп кунге дейш. Кдзакстан 

Республикасыньщ тузеу колониялары жуйесйвд дамуымен аталган. 

Кдз1рп уакытта Казакстан территориясында тузеу колония-коныстары, 

жалпы, катан жэне айырыкша режимдеп тузеу колониялары жумыс 

ктейдй Алайда оларда сотталгандарды тузету б щ атар себептер мен 

жагдаиларга карай барьшша проблемалы болып табылады. 

Атап ету керек, R$3ipri жагдайда К,азак;станньщ тузеу 

колониялары мемлекетпк бюджеттен каржыландырылады. K^a3ipri бар 

тузеу колонияларына ендорю-пк жоспарлар жок. Сондьпсган бгадё 

баска, барынша бас бостандыгынан айырудыц барьшша i3rmiicri 

жуйесше ету упин немесе тузеу колонияларында сотталгандарды 

устау жагдайын айтарлыктай озгертуге барлык мумкшдактер бар. 

79

Тсксеру сурацторы 

1. 1917 жылгы К^азаи революциясынан кейш жер евдеу 

колониялары нелгктен жалгасын талпады, олардыц ерекшелдо неде? 


карастырылган ецбек колониялары нел!ктен жалгасын талпады, 

олардыц ерекшелш неде? 


Карастырылган ецбек пен тузеу колонияларыньщ кандай турлер1 

болды, олардыц ерекшел1п неде? 

4. XX гасырдыц 30-50 жылдарында Казакстаннын ецбек 

колониялары жуйес! калай дамыды жэне ол сотталгандардыц тузелу 

процесше калай эсер етп? 

5. Кдзак КСР Ецбекпен тузеу кодекешде ецбекпен тузеу 

колонияларыньщ кандай турлер1 карастырылган болатын? 

6. Сотталгандардыц субмэдениетт туралы С'а не бшесЬ? 

7. Ецбекпен тузеу колониялары мен турменщ айырмашылыгы 

неде? 

8. Ецбекпен тузеу колониясы жагдайында сотталганныц жеке 

басына кандай факторлар ыкпал етедо? 

9. Казак КСР Ецбекпен тузеу кодекешде тузеудщ кандай 

куралдары карастырылган болатын? 

10. Казак КСР Ецбекпен тузеу кодекс! бойынша жазаньщ 

максатын атап керсепнцз, олардьщ мазмунын ашыцыз. 

11. Казахстан Республикасыныц К^ылмыстык-аткару кодекешде 

тузеу колонияларыныц кандай турлер1 карастырылган? 

12. Казак КСР IIM Ецбекпен тузеу колонияларыныц Казахстан 

Республикасы ЭМ тузеу колониясынан айырмашылыгы неде? 

13. Тузеу колониясыныцтурмеден айырмашылыгы неде? 

14. Тузеу колониясы жагдайында сотталганныц жеке басына 

кандай факторлар ы кпал етед1? 

15. Казахстан Республикасыньщ Кылмыстык-аткару кодекешде 

тузеудщ кандай куралдары карастырылган? 

16. Казакстан Республикасыныц Кылмыстык-аткару кодекс! 

бойынша жазаныц максатын атап керсетщ1з, олардьщ мазмунын 

ашыцыз. 

17. «Кргамдык ыкпал ету» сезш Ci3 калай тусшес1з? 

18. Когамдык ыкпал ету субъекплерш атап керсетщш. 

80

3 Казакстанныц тэрбиелеу колонияларыныц калыптасуы, 

дамуы жэне Ka3ipri жагжайы 

3.1 XX гасырдыц 20-жылдарындагы кэмелетпк жаска 

толмаган кукык бузушылар ушш тэрбиелеу мекемелер! 

кызметшщ уйымдастырушылык-кукыктык нег1здер1 

Ka3ipri жагдайда Казакстан территориясында кэмелетпк жаска 

толмаган кукык бузушьшар ушш терт тэрбиелеу колониясы жумыс 

1стейд1. Бхздер мургаттык жэне езге де материалдар непзшде бул 

мекемелердщ калыптасу, даму процесш жэне Ka3ipri жагдайын 

сипаттап керем1з. 

Батые Еуропа елдершде жэне АКШ-да кэмелетпк жаска 

толмаган кукык бузушылар ушш тузеу мекемелерш куру мэселесше 

кеп кещл белшген. Кэмелетпк жаска толмаган кукык бузушылар 

ушш мекемелердщ алдыцгы катарлы типтершщ 6ipi XIX гасырдьщ 

70-жылдарыныц ортасьшда Солтуспк Америк ад а, ец алдымен Ныо- 

Йоркте, одан кейш баска штаттарда курылган Американдык 

реформаторилер болган. 

Бул мекемлердщ ерекшелш сонда, оларда белгЫ 6ip емес 

уюмдер колданылган, ягни сот тек жаза гана таг'айындаган, ал бас 

бостандыгынан айыру кэмелетпк жаска толмапш кукык бузушыныц 

еёше байланысты болган. Буцан баска реформаторилерде мектеп, 

спортгык жэне эскери :сабактар етойзшген [93]. 

Осымен катар XX гасырдыц басына карай олардыц кызметшщ 

практикасы б1ркатар айтарлыктай кемшш1ктерд1 аныктаган. Атап 

айтканда, професссор С.В.Познышевтщ niicipi бойынша бул жуйе 

б^ршццден, бундайда кылмыстьщ алдын алуды жокка шыгара отырып, 

жазаньщ 6ip гана максаты кылмыскерд! туз ету деп таныган. 

Екпшцдеи, ол турме эю м ш тгш щ кец келемдеп не icreyiHe жол 

берген. 

Хшшшщен, бас бостандыгынан айыру туршде жаза мерз1м!шц 

белпазд 1П белгш 6ip мелшерде сотгалгандардыц психикалык 

жагдайына Kepi ыкпал еткен. Озшщ болашагына деген унем1 

коркыньпп, абыржу мен алацдау кеппшйк жагдайда психикалык жэне 

жуйке жуйесшщ бузылуына жэне акыл-естщ дурыс болмау наукасына 

экеп соктырган. Бул туралы профессор С.В.Познышев: «Дэр^гер 

Эльмайры сотталгандар о бастан бастап коркыныш пен алацдауда 

eMip суред1 деп мен! еендарген; жуйке жуйесшщ бузылысы мен акылесшщ 

дурыс болмауы ауруы бунда кэд1мп кублыс болып танылады»,- 

деп жазган [10, 6.135]. 

Кецестпе мемлекетте 17-i жастан 21 жаска дейшп адамдарды 

81

устауга арналган 6 ip im u i реформагори 1918 жылы желтоксан айында 

Мэскеу каласында ашылгаи болатын. Бутан аныкталмаган уюммен 

кэмелегпк жаска толмаган кукык бузушылар келш тускен, 

тэрбиеленухшнщ одан аргы тагдырын осы мекемешц баскдрмасы 

алкдпы турде шешкен. Бул реформаториде «ецбек ету O M ipiue 

практикалык бш м беру аркылы жэне олардыц жалны 

интеллектуальдык дамуын кенейту аркылы» тэрбиеленуш1пердд 

дайындау мшдеп турган [94, б. 19]. 

Алайда объективи себептер бойынша, оныц ппшде азамат 

согысыныц себебшеи бхздщ ел1м1зде реформаторилер одан эр! 

дамымаган. Бутан тэрбиеленушшерщ асырауга жэне тэрбиелеуге 

кажетп дайындалтан педагоги калык кадрлар мен каражаттыц 

болмауы айтарлыктай рол ойнаган. 

Реформаторилердщ орнына 1921 жылы Ресейдщ кейбхр 

аймакгарында ецбек ету yftnepi курыла бастатан, онда 

гэрбиеленуштер курылган оку-ендарктк шеберханаларда ецбек етуге 

жэне жалпы бппм беретш мектепте б1гпм алуга тшс болатын. Бунда да 

реформаторилердеп сиякты тэрбиеленуиплерд1 адамгершшжпедагогикалык 

жагынан азгындау дэрежесше жэне олардыц жасына 

сэйкес белгш 6ip категорияга белу карастырылган. Бцбек ету 

уйлер1нде реформаторнлерге Караганда тэрбиеленупнлерд! ук5м 

бойынша жаза мерз1м1 б1ткенше устауга THic болатын, ал кажет болган 

жагдайда тузелгенше, 6ipaK тэрбиеленушшер 20-жаска жеткенше тана 

устаган. 

Ал Казакстанга келетш болсак, бунда кэмелегпк жаска 

толмаган кукык бузушьшар ушш ©лкелж реформаторилер КА КСР 

ХКК Каулысымен 1925 жылы 7-мамырда курылган болатын. 

Одан кейш 6ipimiii РСФСР-дщ 1924 жылгы ЕТК жариялануына 

байланысты КА КСР ХКК 1925 жылгы 4-маусымдагы Каулысымен 

бул ©лкелш реформаторий ею белгмнен туратьш «жумысшы-шаруа 

жастарынан шыккан кэмелетпк жаска толмагандар ушш жэне кукык 

бузушылар уппн КА КСР ецбек ету уш» болып кайта аталган: 

а) соттыц ую м 1мен бас бостандыгьшан айыруга ухом 

шыгарылган 14 жастан 16 жаска дешнп кэмелетпк жаска толмаган 

кукык бузушылар ушш; 

б) 16 жастан 20 жаска дейшп жумысшы-шаруа жастарыныц бас 

бостандыгынан айырылган кукык бузушылары ушш [95]. 

Атап ету керек, РСФСР-дщ 1924 жылгы ЕТК 175-бабында 

кэмелегпк жаска толмагандарды ецбек уйлерше орналастырудын 

максаты корсетшген болатын: «оларды енбектщ бипкп TypiHe уйрету, 

жалпы жэне кэшби б ш м беру аркылы олардыц акыл-ой танымын 

82

кецейту жэне олардан ез алдьша дербес жэне езшщ К¥КЫ мен 

м1ндетш ce3iHynri азамат жасау, оларга дене шыньщтыру тэрбиесш 

беру» [21, б. 159]. 

Ецбек уйлершде кэмелетпк жаска толмагандарды ею 

категорияга белу карастырылган: кукык бузушы-рецидивиспк 6enrici 

барлар жэне калган кэмелетпк жаска толмаган кукык бузушылар. 

Оларды жумыс уакытында болсын, мекгептеп сабак уакытында 

болсын жеке-жеке истаузга тшс болатын. 

РСФСР-дщ ЕТК 187-бабына сэйкес жазасын етеп болган сон 

тузелу жолына туспеген тэрбиеленупйлерге катысты едбекпен тузеу 

ySi директорьшын педагогикалык кецеспен 6ipnece отырьпт сотка 

оларды ецбек уйшде 20-жаска толганша калдыру ушш мерз1мш 

узарту туралы усыныс жасауына болатьга, егер тек бундай кэмелетпк 

жаска толмаган жумысшы-шаруа жастарынан шыккан кукык 

бузушылар ушш ецбек уйшде устауга жатпайтын болса. 

Мурагатгык материалдарды зерттеп биту барысында жогарыда 

аталган ©лкелЪс ецбек уй Казалы кдпасына кеппршпецщпн бшешз. 

Кэмелетпк жаска толмагандарга арналган бул ецбек уш 100 орынга 

есептелген жэне республикалык бюджеттен каржыландырылган. Бул 

мекеменщ кызметкерлершщ штаты: директор-1, дэрнер-психиатр -1, 

мугал1м-тзрбиепплер - 4 адам, нускаушылар -2, бухгалтер -2, ic-кагаздарын 

журпзучп - 2, ага бакылаушы - 2, р ш бакылаушылар - 13 адам. 

1926-1927 жылдар аралыгында РСФСР территориясында 

барлыгы 10 ецбек уш болган, олардыц жалпы шаттык орыны 

бойынша саны 1883 адам немесе орташа алганда мелшермен олардыц 

эркайсысында 190-200 орыннан болган [96,6.12]. 

Ецбек уйлершщ аз болуын б!з Кецес еюметшщ алгашкы 

жылдарында кэмелетпк жаска толмаган кукык бузушыларга катысты 

бас бостандыгьшан айыру аса сирек колдангандыгымен тусшдарёмхз. 

Еюнгш жагынан, Ецбек уйлершщ мазмуны айтарлыктай бюджетпк 

каражатты талап еткен. 16 жастан 20 жаска дейшп кукык бузушы 

рециднвистер жазасын етеу ушш жалпы камауда устау (турмелерге) 

эюбершгендшн де есептен шыгаруга болмайды. 

Материалдарга талдау жасау керсеткендей жумысшы-шаруа 

жастарынан шыккан кэмелетпк жаска толмаган кукык бузушыларга 

арналган бел!м одан эр! дамымаган, ce6e6i, кукык бузушылар 

арасында рецидивистер «жанкеопч кылмыскерлер» кеп болып 

шыккан, олар ушш бундай мекемелер есептелшбеген. Сондыктан 

Казакстанда 16 жастан аскан кэмелетпк жаска толмагандар жэне 

жумысшы-шаруа жастарынан шыккан адамдар ецбек уйлерше 

камауда устау орыны Бас инспекциясы басшыларыныц руксатымен 

83

гана эюберипен. 

Осылайша, XX гасырдыц 20-жылдары б1здщ ел1шзде жастарга 

арналган американдык реформаторилердщ тэж1рибе« бойынша 

кэмелетпк жаска толмаган кукык бузушылар ушш реформаторилер 

мен ецбек уйлерш кздзуга талпыныс жасалган болатын. Алайда, 

белгш 6ip заннамалык базаны эз!рлеуге кармастан практюсада 

объективп себептерге байланысты олар одан spi жалгасын таппаган. 

Кудан кейш кэмелетпк жаска толмаган кукык бузутыларды 

устау ушш ецбек уйлерш Kgpyra талпьшыс болган. Алайда, 20- 

жылдары объективп себептердщ салдарынан (куш пен каражаттыц, 

кадрлардыц жэне т.б. болмауы) бул мекемелер де одан эр! жалгасын 

таппаган. Осыган байланысты РСФСР-де бар жогы б1рнеше шагын 

ецбек yitnepi курылган болатын, ал КА КСР толыгу лимита 100 

адамдык жалгыз гана ецбек уШ ашылган. 

3.2 XX гасырдыц 30-50 жылдардагы кэмелетпк жас 

толмаган кукык бузушыларга арналган ецбек колониялары, 

олардыц кызметшщ уйымдастырушылык-кукыктык непздер1 

1931 жылдан бастап кэмелетпк жаска толмаган кук 

бузушылар ушш кецестж тузеу мекемелерш куру бойынша жаца 

реформа басталды. 

Жаца реформаныц кажеттшш сонда, 1931 жылдыц 1- 

кацтарынан бастап Казакстанныц барлык камауда устау орьшдары, 

оньщ ш ш де кэмелетпк жаска толмагандарды устауга арналган 

влкелж ецбек ySnepi ез шыгынын e3i актау принцип!не кешуге тшс 

болатын. Алайда, шагын оныц устше матерналдык ресурстармен 

камтамасыз етшмеген ©лкелш ецбек уйлер1 тш маз болып шыккан. 

Осыган байланысты бундай ецбек yiuiepi 1931 жылдыц гшлде айыныц 

соцында жойылган болатын. Оньщ орнынан Эулнеата БТК жанынан 

кэмелетпк жаска толмаган кукык бузушылар уппн бел^м курылган. 

Осылайша, ез шыгынын ез1 актауга кешумен байланысты 

кэмелетпк жаска толмагандар уппн тузеу мекемесшщ жаца типш 

курудыц аса к у п т кажеттшп туындаган, оныц жумыс ютеушщ басты 

шарты 63iH-e3i камтамасыз ету мен езш-ез1 каржыландыруга деген 

мумюншшп болып табылган. 

Айта кету керек, бул кезде карауында кэмелетпк жаска 

толмаган кукык бузушылар болган одактык жэне автономиялык 

республикалардыц ЭХК бул проблеманы шешудщ тшмд! вариантын 

1здеген. Атап айтканда, РСФСР-дщ ЭХК 1931 жылгы 31-пплдедеп 

Уакытша ережесшде, одан кейш РСФСР-дщ 1933 жылгы ЕТК-да бас 

бостандыгынан айырылган кэмелетпк жаска толмагандар ушш 

84

мекемелерд! куру карастырылган болатын (индустиральды жэне ауыл 

шаруашылыгы типшдеп ФЗУ мектептерО [96, б. 17]. 

Осыган байланысты Кдзакстанда ФЗУ мектейтерш КУРУ 

мэселесше кеп кец1п белшген болатын. Мысалы, 1933 жылдыц акпан 

айынын басында Алма-Аты облыстьщ ЕТМ бастыгы 120 адамга 

арналган enaipicKe багатталган уннш жумыс ктейтш влкелш 

фабрика-зауытгык курсты куру туралы жэне оган Кдзакстанныц 

барлык аймакгарынан уш жылга дейшп мерз1мге сотталган 14 жастан 

18 жаска дейшп кэмелетпк жаска толмаган рецидивистерд1 жинау 

туралы буйрык алган [97, б. 3]. 

Осымен катар, атап ету кажет камауда устау орындары жуйес1 

курылымыныц барынша куш салуына карамастан индустриальды 

жэне ауыл шаруашылыгы тишндеп ФЗУ мектептер1 каражаттыц 

женспеу!, нашар материалдык-ещйркпк базаныц жэне бинкп 

мамандардыц болмауы салдарынан одан api дамымаган. 

Айырыкша атап ететш нэрсе, ол 1932 жылдыц соцында 

К^азакстанныц БМСБ ©юлетп екш жанында Алма-Аты каласында 

кэмелетпк жаска толмаган кукык бузушылар ушш ецбек коммунасы 

курылган болатын. Ецбек коммунасынын 6ipiHini бастыгы 

В.Коринман болган. 

Ецбек коммунасыньщ кызмеп Казакстандагы БМСБ ПП 1932 

жылгы 2-казандагы №132 буйрыгымен жарияланган КА КСР БМСБ 

ПП бектлген ецбёк коммунасы туралы Уакытша ережемен 

реттелшген [98, б. 72]. 

Бул Ереженщ нормасына сэйкес енбек коммуналарына 16-жаска 

толган жастар ж1бе$ялген: 

1) камауда устау уйлерщен; 

2) мэжбурлеу жумыстарьша айдауга ж1бершгендер; 

3) концентрациялык лагерлерде устауга тш си эюмшийк айдауга 

ж!бершгендер. 

Ережеде режимнщ ею Typi керсеплген: апгашкы (камауда устау 

уйлерщен келген барлык адамдар ушш) жэне жец1лдпс бершген, ол 

жерге жумыста жэне езш ез1 жаксы керсеткен сынак мерз1мх еткен 

сон сотталгандар ауыстырылуга тшс болатын. Тек осыдан кейш гана 

олар енбек коммунасынын мушес« болып саналган жэне оларга жумыс 

icTereHi ушш ецбекакы телеу кезделген, калага шыгып келуге жэне 

т.б. руксат еплген. Режимд1 касакана бузушылар ересектерге арналган 

колонияга ауыстырылуга THic болатын. 

Осымен катар, 30-жылдардыц ортасына д е й т Казакстанда 

енбек коммуналары езшщ жалгасын таппаган. Онын ce6e6i, ол кезде 

кэмелетпк жаска толмагандар ушш мекемелердхц кеч жуйесш, онын 

85

1шшде ецбек коммун аларын курудыц кажеттшп болмаган, 

б1рЬишден, кэмелетпк жаска толмаган кукык бузушылардыц саныныц 

аз болуы, еюншден, 1931-1934 жылдары БМСБ ецбекпен тузеу 

лагерлершде жумыс кушше деген аса кажетгшгше байланысты 

кэмелетпк жаска толмаган кукык бузушылардыц айтарлыктай белш 

ересек сотталгандармен 6ipre жазасын етеу орындарга ж1бер1лген. 

Проблеманы шешудщ бундай варианты liixri пайдалы болган, ce6e6i, 

БМСБ лагерлершде мамандыксыз кэмелетпк жаска толмагандарды 

ересек сотталгандармен 6ipre кара жумыска пайдалангаи. 

КСРО ХКК жэне БКП (б) ОК 1935 жылгы 31 -мамырдагы 

«Балалардыц панасыздыгын жэне кадагалаусыздыгын жою туралы» 

Каулысында кэмелетпк жаска толмагандарга арналган мекемелердщ 

жаца тиш: нзоляторлар, ецбек колониялары жэне кабылдау-белу 

орындары керсеплгендi пн айту кажет. Атап айтатын болсак, КСРО 

ИХК жуйесшде кэмелетпк жаска толмаган кукык бузушыларга жэне 

панасыздарга арналган кабылдау-бел орындарын, изоляторларды 

жэне ецбек колонияларын уйымдастыру езшщ модетп болып 

табылатьш ецбек колониясы Беллм1 курылган болатын. [96, б. 20]. 

Кабылдау-белу орындарына катысты айтатын болсак, олардыц 

кызмет1 1935 жылгы 7-иллдеде кабылданган «КСРО ИХК кабылдаубелу 

орындары туралы Ережемен» реттелшген. Одан кешн ею 

жылдан кейш iunci icrep хальщ комиссарыныц орынбасары 

М.И.Рыжовтыц №543 буйрыгымен жаца «11ХК кабылдау-белу орыны 

туралы Ереже» бектлген болатын, оны КСРО ПХК ецбек 

колониялары Бел1мшщ бастыгы АЛцкевич дайьшдаган [99]. 

Осы Ереженщ 1-бабына сэйкес ИХК кабылдау-белу орындары 

«3 жастан 16 жаска дейшп кешеде журген панасыз жэне кадагалаусыз 

балаларды кабылдау жэне кыска мерз1мде устауга (1 айдан артык 

емес) арналган жабык мекеме» болып табылган [99]. 

¥сталган балалар ата-анасына немесе асыраушыларына 

кайтарылуы не болмаса балалар мекемесше, оньщ шпнде КСРО ИХК 

ецбек колонияларына ж1бер!луге ттс болатын. 

Кабылдау-белу орындары КСРО-ныц кептеген аймакгарында 

тез каркынмен курыла бастагандыгын айткан жен. Мысалы, 1952 

жылга карай РСФСР-де барлыгы 155 кабылдау-белу орындары 

болган, олар 10340 орынга есептел1нген, Украинада - 35, 2000 орынга, 

Казакстанда — 14, 830 орынга, взбекстанда — 9, 550 орынга, 

К^ыргызстанда - 4, 275 орынга жэне т.б. [100, б. 81]. 

Балалардыц жалпы санынан келетш болсак, тек 1935 жылдыц 

мамыр айынан бастап 1940 жылдыц казан айы аралыгьгада ГУЛАГтыц 

кабылдау белу орындарына 952834 жасестр1м ту'скен, олардыц 

86

6ip б ел т одан кешн енбекпен «кайта тэрбиелеу» уппн ГУ ЛАГ-тын 

ецбек колонияларына ж1бершген болатын [100, б. 75]. 

Бутан коса, КСРО IIXK ГУЛАГ кабылдау-белу орындарындагы 

балалардын саны 1945 жылдан бастап азая тускен. Мысалы, егер 

оларда 1945 жылы барлыгы 296432 бала болса, ал 1952 жылга карай 

олардын саны 145500 б аланы кураган [100, б. 81]. 

Кабылдау-белу орындарьшан балалар эр тур.гп орындарга 

ж1бершген, атап айтканда ата-аналарына, балалар ушне, ецбекпен 

тэрбиелеу колонияларына жэне т.б. 

1945 жылдан кешн кабылдау-бвлу орындарындагы балалардыц 

саныныц азаюын бгршшщен, согыс аякталган соц эскери кызметшшер 

согыстан уйлерше оралгандыгымен, еюшшден, камауда устау 

орындарынан лагерлж «арам тамакгар», ягни вшм шыгару жумысына 

жарамсыз мугедектер, элсгреген жэне ауруга шалдыккан 

камаудагылар босатьшгандыгымен тусйадруге болады. 

КэмелеттЬс жаска толмаган кукык бузушыларга арналган 

изоляторлар одан dpi жалгасын таппаган. Кэмелетпк жаска толмаган 

тергеуде отыргандар мен сотталгандар кажетше карай тергеу 

турмелерше Ж1бершген, олар онда айырыкша беш мдёрде усталуга 

raic болатын. Жаза Mep3iMi бар кэмелетпк жаска толмаган кукык 

бузушылар да турмеге иабершген. Мысалы, бул жайлы КСРО ПХК 

1940 жылгы 14-сэу1рдеп №0147 буйрыгында былай делшген: «12 

жастан 16-жаска дейшп жаза мерзшш втемеген жэне ецбек 

колонияларынан кашкан мшшцияныц туткындауындагы кэмелетпк 

жаска толмаган сотталгандар турмеге ж!бермсш, кешн олар КСРО 

IIXK ГУЛАГ ЕКБ наряды бойынша одан эр! жабык ецбек 

колониясына ж1бер1лсш» [101]. 

К,абылдау-белу орындарынан баска КСРО-да кэмелетпк жаска 

толмагандарга арналган ецбек колониялары курылган болатын. 

Кэмелетпк жаска толмагандарга арналган енбек колониясыньщ 

кызмеп КСРО ПХК 1935 жылгы 29-пилдеде эз1рлеген жэне 

кабылдаган «Кэмелетпк жаска толмагандарга арналган ецбек 

колониясы туралы Ережемен» ретгелшген. Ол eici жыл бойында icKe 

жараган. Одан кейш 1937 жылгы 20-тамыздагы №329 буйрыкпен 

жаца «11ХК ецбек колониясы туралы Ереже» бектлген болатын [102]. 

1937 жылгы Ереженщ 1-бабында IIXK ецбек колонияларыныц 

MinaeTi кэмелетпк жаска толмаган кукык бузушыларды, 

панасыздарды жэне кадагалаусыз калгандарды ецбек режим! 

жагдайында оларга ецбек дагдысын cinipy ушш, кэсшке окьпу жэне 

когамга адал жэне социалиспк отанга бершгсн азаматтарды кайтару 

уппн тэрбиелеу болып табылады деп жазылган. 

87

Аталган Ереженщ 3-бабьша сэйкес енбек колонияларына 

яаберуге жататындар: 

1) 12 жастан 16 жаска дейшп камауда устау орындарындагы 

сотталган кукык бузушылар; 

2) 14 жастан 16 жаска дейшп кабылдау-белу орындарындагы 

элеуметтнс «караусыз калган панасыздар мен кадагапаусыз 

калгандар». 

Осы Ереженщ 6-бабына сэйкес тэрбиеленушшер тамакка жэне 

оларга бершген кшм-кешекке деген шыгынды етеуге М1ндетп болган. 

Отеу тэрбиеленушшердщ тапкан ецбекакысынан устал калу аркылы 

журпзшген. ¥стап калудьщ мелшер! ap6ip колонияда 

тэрбиеленушшердщ тапкан табысына байланысты аныкталган жэне 

олар колына тапкан акысыныц кем дегенде жиырма пайызын алгандай 

есеп бойынша журпзшген. 0p6ip колонияда iunci кун Tspri6i ережесш 

колония директоры тагайындаган. 

Осы Ереже бойынша 12 жастан 16 жаска дейш п 

тэрбиеленушшер уппн кунше 4 сагат жумыс, ал 16 жастан 18 жаска 

дейшгшер уппн кушне 6 сагат жумыс тагайындалган. Окушылар уппн 

ецбекп твлеу —уакыт бойынша, ал калгандары ушш —прогрессивт!- 

KeniciMAi болган. 

Енбек колониясыныц курылымы темендепдей белщщ камтыган: 

оку-тэрбие, ендор1спк-жоспарлы, эюмпил ix-шаруашыл ык, каржьшьщ. 

Ецбек колониясьшда тэрбиеленушшер орташа ал ганда 100 

адамнан туратын топ болып белшген. 0p6ip топка туракты жумыс 

icrey ушш 6ip ага тэрбиепп жэне оныц KeMeimiici тагайындалган. 

Будан баска, ецбек колониясында оку-тэрбие белштац 

басшылыгымен тэрбиеленушшер катарьшан темендепдей комиссия 

курылган: кактыгыстык, eHflipicrbc, мэдени-кепшипк, тамактандыру, 

шаруашылык, санитарльщ, мектеп, дене шыныктыру. 

Атап ету керек, Ереженщ 37-бабына сэйкес келес1 жазалау 

шаралары карастырылган: ескерту жасау, eerie, косымша жумыска 

уакытша ауыстыру, езшдок кызмет керсету бойынша кезектен тыс 

наряд тагайындау, келпршген материалдык нуксан уппн акшалай 

устап калу, колга акша беруд1 шектеу, изоляторга жабу, жабык 

колонияга немесе камауда устау орнына ж1беру аркылы ецбек 

колониясынан шыгару. 

Ецбек колониясынан баска КСРО-да кэмелетпк жаска толмаган 

сотталгандарга арналган ецбек колониясы курылган болатын. 

Олардыц кызмет! КСРО IIXK жекелеген Ережес1мен ретгелген, оныц 

шшде 1956 жьыга дейш бундай Ереже 5 рет колданылган. 

Казакстанда ецбек колониясы Караганды каласында курылган, 

88

сол сиякты 1935 жылдыц маусым айында Талгар ецбек колониясы 

курылган болатын. Алайда внд1р1епк-шаруашылык жагынан алганда 

Казакстаннын бул ецбек колониялары тшмсЬ болган. Мысалга алатын 

болсак, Казакстаннын ецбек колониялары 1936-1937 жылдары 92,1 %- 

га жумыс куиймен камтамасыз eTuiyi жагдайында жэне 1937 жылдыц 

1-кацтарындагы айналымдык каражатымен 190,7 % ендарнптк 

багдарламаны тек 58,0 % гана орындаган. Ал тэрбиеленушшерд1 устау 

ушш шыгын 103,5 % кураган [103, б. 171]. 

Сондыктан бул шыгын ды, пайдасыз ецбек колониялары 

жойылган болатын. Мысалы, 1938 жьшдыц кыркуйек айыныц 

басьшда Караганды ецбек колониясы жойылган, ал оныц 

тэрбиеленуиплер1 КСРО IIXK ЕКБ наряды бойынша кэмелетпк жаска 

толмаган кукык бузушыларга арналган ецбек колониясы бар баска 

аймактарга ж1бершген [104, б. 301]. 

Казакстаннын канша кэмелетпк жаска толмаган 

жасесшр1мдершщ елш1здщ баска аймактарда орнапаскан ецбек 

колонияларына ж!бер1лгендт белпс13. Бул жерде 6i3 тек 1940 

жылдыц казан айында КСРО-да кэмелетпк жаска толмаган кукык 

бузушыларга арналган барлыгы 48 колонияныц болгандыгын гана 

айта аламыз, олар аркылы 4,5 жылдыц пшнде 12 жастан 18 жаска 

дешнп 155506 жасесшр!мдер еткен, олардыц iminae 68927 адамныц 

сотты болуы болган [55, б. 75]. 

¥лы Отан согысыныц басында Казаксган территориясында 

кэмелетпк жаска толмагандар ушш жацадан терт ецбек колониясы 

курылган болатын, оныц 1шшде yineyi Алма-Аты каласында жэне 

6ipeyi Жамбьш каласында болган. 

1943 жылдыц кыркуйек айында eKi Алма-Аты ецбек колониясы 

oipey болып 6ipiKTipLnreH. Бул колонияда eHAipicmc цех болган: кшм 

пгу, аяк кшм жендеу, агаш етмдерш жасау, ойыншык жасау жэне 

тщап ещм шыгару. Ек1нш1 Алма-Аты балалар ецбек колониясында да 

агаш евдеу бойынша ipi цех болган, онда ок-дэршер уш1н арнайы 

орамалар дайындалган. Ал Жамбыл балалар ецбек колониясында аяк 

кшм, макта фуфайкалар, шалбар жэне т.б. пгепн enaipicriK цех 

жумыс icTereH. 

Ал кэмелетг1к жаска толмаган кукык бузушылардыц санына 

келепн болсак, онда 1943 жылдыц кыркуйек айында уш балалар 

колониясында барлыгы 2943 адам болган, оныц шннде 2253 

кэмелетпк жаска толмагандар 12 жастан 18 жаска дейш жэне 690 

ересек сотталгандар болган. Кэмелетпк жаска толмаган кукык 

бузушылардыц басым к е т н ш п КСРО-нын батыс аймактарынан 

болган [14, б. 38]. 

89

Бул ецбек колониялары согыстан кейшл кезде де жумыс 

icTereti, онда кэмелетпк жаска толмагандардыц айтарлыкгай мелшер! 

усталган. 

Тутастай алганда КСРО территориясында 1950 жылдыц наурыз 

айындагы жагдай бойынша 130 балалар колониясы жумыс ютеген, 

оларда 52930 кэмелетпк жаска толмагандар болган, оныц пшнде 

17020 ецбекпен тэрбиелеу колониясында жэне 35910 сотталган 

кэмелетпк жаска толмагандарга арналган ецбек колониясында 

отырган [58, б. 100]. 

Пенитенциарлык кезкарас тургысынан алганда кэмелетпк 

жаска толмагандарга арналган ецбек колониялары оларды тузетпеген. 

Kepicimue, олардыц бойында криминалдык кылыктар калыптаскан, 

олар жаца жат эрекеттер мен кылмыстар жасаган. Одан кейш, 18 

жаска толган соц кылмыстык ic-эрекетпц «бшктЬпгш» арттыру уппн 

барлык жагдай болган ецбекпен тузеу лагерлерше ауыстырылган. 

Осыган байланысты 1949 жылы 22 шщдеде КСРО Irma icrep 

министр! «КСРО ДМ арнайы ецбек колонияларын куру туралы» №0500 

буйрыгын шыгарган, онда ецбек колониясынан тузелу жолына тускен 

жэне жаза мерз1мшщ аз гана мерзим! калган 18-жастагылар мен 

кэмелетпк жаска толмагандарды ересектерге арналган колонияга жэне 

лагерлерге ауыстыру максатка сай емес деп айтылган [105, б. 122]. 

Осы буйрыктыц тапабына сэйкес арнайы ецбек колонияларына 

ауыстыруга 6 айдан 3 жылга дейш мерзш! калган 18 жастагы 

сотталгандар ауыстырылады. Жекелеген жагдайда 5 жылга дейш 

жазадан жедел босату туралы мэселеш коюга непз болган жагдайда. 

Турмелердеп кэмелетпк жаска толмаган сотталгандарды 17 

жастан бастап жаза мерз1м1 3 жылга детн калгандарды арнайы ецбек 

колониясына ауыстыруга болады. 

Арнайы ецбек колониясына ауыстыруга жатпайтындар: 

бандитизм, каракшылык, касакана Kici елттрген, ауыр дене жаракатын 

касакана келтарген сотталгандар, камауда устау орындарында жасаган 

кылмысы унпн сотталгандар, устау режимш унелй бузушьшар, акылeci 

дурыс емес наукастар жэне жукпалы аурулармен ауыратындар. 

Арнайы ецбек колонияларында сотталгандар 8 сагат 2-3 

ауысымда жумыс icreyre тшс болатын. Жеп жылдык бипм жоктар 

колония мектебшде окуга тию. Сотталгандар арасында тэрбне 

жумысын журпзу уш!н 60 соттал ганга 1 ага тэрбиеш1 тагайындалган. 

Осымен катар, колда бар материалдардыц негЫнде арнайы 

ецбек колониялары одан 3pi жалгасын таппаган. Ягни, курылган 

колониялардыц нэтижес! оны букш ёлге тарату уинн соншалыкты 

дурыс болмаган. 

90

Олай болса, 30 ясылдардын ортасында кэмелетпк жаска толмаган 

кукык бузушылар ушш ецбек колониялары курылган болатын, олар ез 

шыгынын вз1 етеу принцип! бойынша жумыс 1стеген жэне олардыц 

кызмеп КСРО ПХК ведомствалык акйСтеен реттелшген. КСРО ПХК 

тусшд! кебейту максатьшда кажетше карай ецбек колоииялгрьтчда 

кэмелетпк жаска толмагандармен 6ipre ересек сотталгандарды да ^:рге 

устаган, олар сезыз кдгггандарына Kepi ыкпал еткен. 

Бутан коса, gij керсеткен кемшшктерге карамастан ецбек 

колонияларыныц саны есе тускен, ал кэмелетпк жаска толмаган 

кукык бузушылардыц саны кебейген. Буны Кецес мемлекет! ушш 

ецбек колонияларын куру пайдалы болуымен тус^ндару.-е болсды, 

ce6e6i, олар ез шыгынын 63i етеу принцип! н ёп зщ де жумыс ?стеген 

жэне мемлекетке белгип 6ip пайда экелген. 

3.3 XX гасырдыц 60-80 жылдарындагы {^азакстаидагы 

тэрбиелеу-ецбек колониялары жэне олардыц кызмепн Ka3ipri 

заман жагдайында жетйодрудщ проблемалары 

Е н д т жерде «тэрбиелеу-ецбек колониясы» деген атпен аталг-лн 

кэмелетпк жаска толмаган кукык бузушыларга арналган ецбек 

колониялары олардыц архитектурасыныц жэне орналаскан жер1 

оншалыкты езгермей XX гасырдыц 60-80 жылдары жумыс ютеуш 

жалгастыра берген. Бул турапы мысалы, КСРО ЖКП 1968 жылгы 3- 

маусымдагы жарлыгымен бекгалген «Кэмелетпк жаска 

толмагандарга арналган ецбек колониясы туралы Ереже» дэлел 

болады. Осы Ережемен когамдык езш-ез! баскарудыц жаца формасы 

(тэрбиеленушшер кецес!, отряд кецес!, бел!м кецесi) енпзшген 

болатын, сондай-ак отряд курылымы, шартты-жедел босату тэртабг, 

кэмелетпк жаска толмагандардыц ецбепн телеу, тэрбиелеу процесше 

журтшылыктыц катысуы, сол сиякты кэмелетпк жаска толмагандар 

ici бойынша комиссия кызмет! аныкталган [14, б. 84]. 

Бутан коса атап ету кажет, Казак КСР ЕТК 1971 жылы 

беюткеннен кейш ецбек колониялары «тэрбиелеу-ецбек колониясы» 

деген жаца атау алган. Казак КСР 1971 жылгы ЕТК нормасына сэйкес 

тэрбиелеу-ецбек колониялары жалпы режимдеп жэне кушейплген 

режимдеп колония болып белшген [62, б. 163]. 

Жалпы режимдеп тэрбиелеу-ецбек колониясы темендегшерге 

арналган: 

1) ауыр болып табылмайтын кылмыс уппн бас бостандыгынан 

айыруга 6ipiHini рет сотталган еркек жынысты кэмелетпк жаска 

толмагандардыц жазасын eTeyi ушш; 

2) ауыр кылмыс уш!н уш жылдан артык емес мерз!мге oipimui 

рет сотталган еркек жынысты уппн; 

91

3) кэмелетпк жаска толмаган эйел жынысты барлы 

сотталгандар ушш. 

Жалпы режимдеп тэрбиелеу-ецбек колонияларында 

сотталгандарды кэд!мп туратын баспанада устау уйгарылган. Оларга 

азык-тулис жэне кунделйсп кажетгшкке керекп заттарды сатып алуга 

айына жеп сомга дейш акша устауга, жылына алты посылка немесе 

берш ж!беру алуга, жылына кеп дегенде ею бандероль алуга, хатты 

шектеуыз ж1беруге руксат етшген, сондай-ак 6ip жыл 1нпнде алты 

кыска мерз1мд1 кездесуге кукы болган. 

Сотгалгандардьщ жаксы езш ез1 устауы жэне ецбекке жэне 

о куга адал карым-катынасы кезшде жаза мерз1м1шц терттен 6ipiH 

етеген болса устау жагдайы жаксартылган, ягни оларга айына уш сом 

акшаны косымша устауга руксат еттлген, сол сиякты жыльша алты 

кыска мерзшд1 кездесуге кукы болган. 

Кушейтшген режимдеп тэрбиелеу-ецбек колониясы 

темендегшерге арналган: 

- бас бостандыгьшан айыру туршде бурын жазасын етеген еркек 

жынысты кэмелетпк жаска толмагандардыц жазасын eTeyi ушш; 

- ауыр кылмыс ушш уш жылдан жогары мерз1мге бас 

бостандыгынан айырылган сотгалгандар ушш; 

жалпы режимдеп тэрбиелеу-ецбек колониясынан 

ауыстырылгандар ушш. 

Сотталгандарды кэдомп баспаналарда устау уйгарылган жэне оларга 

айына бес сомга дейш акша устауына руксат етшген, 6ip жыл шпнде терт 

кыска мерз1мд1 кездесу алуына, жылына бес посылка немесе берш ж1беру 

алуына болатын, сондай-ак жылына кеп дегенде ею бандероль алуына 

жэне хатты оныц санына шекгеусаз хаберуше болатын. 

©зш ез1 жаксы устауы жэне ецбекке жэне о куга адал карымкатынасы 

кезшде жаза мершмшщ уштен 6ipiH етеген жагдайда 

сотталгандар жаксы устау жагдайына кениршген. Бундай жагдайда 

оларга айына ею сом акшаны косымша устауга жэне 6ip жыл iinimie 

ею кыска мерзшд1 кездесуге руксат бершген [62, б. 164]. 

Kepin отырганымыздай, тузеу мекемелершдеп сотталгандарды 

устау жагдайы 30-50 жылдардагы ецбек колонияларындагы устау 

жагдайымен салыстырганда, 20-жалдардагы ецбек yitnepi туралы 

айтпаганныц езшде одан dpi нактылана жэне катац бола тускен. 

Тэрбиелеу-ецбек колонияларыныц санына катысты, 60-80 

жылдары Казахстан территориясында мынандай тэрбиелеу-ецбек 

колониялары жумыс icrereH: Алма-Аты, Актебе, ©скемен жэне 

Петропавловск. 

70-80 жылдары улкен ендорйгпк база Казакстанныц барлык терт 

92

тэрбиелеу-ецбек колониясында болган. Мысалы, Петропавловск ТЕК 

агаш ецдеуип станокгар, Алма-Аты ТЕК —электордвигателдер мен 

желдеткштер, Актебе ТЕК - эр алуан электр белшектерш, вскемен 

ТЕК - бакша тележкаларын жэне т.б. шыгарган. 

Осы жылдар шшде Казакстанныц тэрбиелеу-ецбек 

колонияларында мектептер жэне кэаби-техннкалык училищелер 

курылган, онда тэрбиеленушшер оларга бостандыкта кажетп белгш 

6ip мамандыкгарды алып шыккан. Тэрбиеленушшермен саяситэрбиелеу 

жэне мэдени-кепшипк жумыстар журпзшген. Жерщцкп 

кэсшорыядардыц жумысшы ужымдары тарапынан шефтж жумыстар 

жузеге асырылган. 

Осымен катар, б1здщ ойымызша тэрбиелеу-ецбек 

колонияларыныц тэрбиеленунплерд1 тузеу саласындагы жумысыныц 

тщмдолт теменп децгенде болып кала берген. Тэрбиеленупплер 

жазасын етеп шыкканнан кешн эр турл1 кылмыстар бойынша 

ересектер колониясына жш тусш отырган. Атап айтканда, катац 

режимдеп колонияда б1рнеще жыл кызмет еткен осы жолдардыц 

авторы сотталгандардын кеппплтнщ бурын Казакстанныц 

тэрбиелеу-ецбек колонияларында жазасын етегендерше кез! жеткен. 

60-80 жылдардагы тэрбиелеу-ецбек колонияларыныц 

кемшьт1ктер1 б!здщ ойымызша, олар кэмелетпк жаска толмаган кукык 

бузушыларга катысты бас бостандыгынан айыруды жаппай колдану 

жагдайында курылган. Олардыц эркайсысында 700 жэне одан да кеп 

кэмелетпк жаска толмаган кукык бузушылар отырган. Атап айту 

керек, архитектурасы жэне курылымы, зацнамалык Heri3i жэне 

жасалган кылмыстардыц курамы бойынша жэне кептеген баска да 

елшемдер! бойынша тэрбиелеу-ецбек колонияларыныц ересектерге 

арналган ецбекпен тузеу колонияларына айырмашьшыгынан repi 

уксастыкгары кеп болган. 

Ka3ipri жагдайда Казакстанныц тэрбиелеу колонияларыныц 

кызметт 1997 жылгы Кылмыстык-аткару кодекс! мен реттелщеда. 

Казакстан Республикасыньщ жаца зацнамалары бойынша тэрбиелеу 

колонияларында бас бостандыгынан айыруга сотталган кэмелетпк 

жаска толмагандар жэне он тогыз жаска жеткенше тэрбиелеу 

колониясында калдырылган сотталгандар жазасын етейдк 

КР КАК 128-бабына сэйкес тэрбиелеу колонияларында кэд!мп, 

жецищетшген, жецщщк бершген жэне катац устау жагдайы 

тагайындалган. Аталган устау жагдайыныц мэшЫ мынандай болып 

келедг барлык кэмелетпк жаска толмаган сотталгандар жазасын 

кэдпмп устау жагдайында етецщ. Бас бостандыгынан айыруга 6ipiHiui 

рет сотталгандар кем дегенде уш ай мёрз!м1 аякталган соц жэне эйел 

93

жынысыньщ барлык категориясы жаксы езш ез! устауы жэне ецбекке, 

о куга ад ал карым-катынасы жагдайында жецшдетшген устау 

жагдайына ауыстырылуы мумюн. Ал бурын бас бостандыгынан 

айыру туршде жазасын етеген сотталган кэд1мп ж агдай дан апты ай 

мерзш еткен сон жещлдетшген устау жагдайына ауыстырылуы 

мумюн. Одан кейш жецшдетшген жагдайда жазасын етеуол 

сотталганды жецшдж бершген устау жагдайына ауыстыруга болады. 

Жазасын етеу тэрпбш касакана бузу жагдайында сотталганды 

жецшдпс бершген жагдайдан жецшдетшген немесе кода мл уста}' 

жагдайына, ал жецшдетшген жагдайдан —кэдамп устау жагдайына 

ауыстыруы мумкш. 

Катац устау жагдайына келетш болсак, онда кэдомп жэне 

жецшдетшген устау жагдайынан ауыстырылган касакана тэртш 

бузушылар жазасын етеуге тшс. 

Бул аталган барлык устау жагдайы 6ip-6ipiHeH 6ip жылда 

бершетш кыска мерз1мд1 жэне узак кездесулердщ, посылка, беру 

жiбepy, бандерольдердщ, соццай-ак 6ip айда азык-тулш жэне 

кундешкп кажет заттарды сатып алуга жумсалатьш акшаньщ соммасы 

бойынша ерекшеленедо. Будан баска, олардыц айырмашылыгы сонда, 

кэдомп жэне жецшдетшген жагдайда жазасын етеухш сотталгандар 

кузетшетш жэне бакьшауда болатын жатаханада турады. Жецщщк 

бершген жагдайда жазасын етеулн сотталгандар колоннядан тыс 

жерде турады, ал катац жагдайдагы сотталгандар окудан жэне жумыс 

уакытынан бос кезде жабылатын окшауланган баспаналарда турады. 

Ыздщ ойымызша, жалпы алганда б1здщ Республиканыц жаца 

кылмыстык-аткару зацнамалары кэмелетпк жаска толмаган 

сотталгандарга арналган бас бостандыгынан айыру орындарына 

Катысты алатын болсак айтарлыктай ештеце енпзтен жок деуте 

болады. Бул зац б1здщ niiripiMi3 бойынша сонау 60-жылдары курылган 

тэрбиелеу-ецбек колонияларыныц жагдайы мен мумюндектерше деген 

есю идеяны (жазаны етеудщ прогрессиви жуйес!н) тек беюмдеп гана 

койган. 

Ka3ipri уакытта Казакстан территориясында терт тэрбиелеу 

колониясы бар, олар: Алматы, Караганды, Актебе жэне вскемен 

калаларында орналаскан. 

Казакстанныц бул тэрбиелеу колонпяларындагы кэмелетпк 

жаска толмагандардыц жеке басы арасындагы катынастар ересектерге 

арналган колониядагы сиякты «ережелер жэне зацдар» бойынша 

реттелшедй 

¥рылар идеясынын, жазьшмаган зацдардыц, «турме 

романтикасыньщ» ем1ршещйгш олардыц тек тузеу колош!яларындагы 

94

гана емес, сонымен 6ipre тэрбиелеу колонияларындагы eMip 

жагдайына толыгымен бей1мделгендтмен туащцруге болады. Бутан 

коса, бул олардьщ ic-эрекетшщ нэтижес1 жэне салдары болып 

табылады. Сондыктан тэрбиелеу колониясы жагдайында 

тэрбиеленушшердщ басым Kermiuiiri «баска eMipre» тез икемделед1, 

кылмыстык жаргондарды жэне езш-ез1 устау мэнерш уйренедк Бул 

туралы мысалы, профессор М.С.Нарыкбаевтыч зерттеулер1нщ 

деректер1 дэлел болады, онын айтуы бойынша тэрбиелеу 

колониясында сурак жауап журпзшген тэрбиеленушшердщ 51 %-нъщ 

денесшде турл1 суреттер! болган, 10 % - жаргондармен свйлейтш, 11 

% - кылмыстык кимыл-эрекет тайн бшген, 2 % - кылмыстык элемге 

езшщ катысынын болуын мактаныш еткен [106, б. 159]. 

Ересектерге Караганда тэрбиелеу колонияларында 

тэрбиеленушшерд} «пацандар» деп атайтындыгьш атап еткен жен. 

Ересектер колониясында «пацаннын кукыктык мэртебесЬ> жогары 

жэне «мужик» мэртебес1мен салыстырганда блатнойлар иерархиясына 

жакын болады. Ересектер колониясына тускен пацан жи1 турт 

дэрежедеп кукык бузуларды, бар куш-ж1герш сала колония 

эюмшшпне карсы : эрекет жасайды. Осыган байланысты оныц 

кылмыстык элемдеп орыны аныкталады [86, б. 24]. 

Сондыктан бйдщ тэрбиелеу колонияларымызда кэмелетпк 

жаска толмагандарды тузету проблемалык мэселе, кейде TinTi мумкш 

де емес. Колонияларда тэрбиеленушшер еюшшке орай турме ешрщщ 

^ядрибей мен бйфйн, б1здщ когамныц мораль жэне адамгершшк 

угымдары нормаларына мулдем карама-кайшы моральдыкадамгерхшлйс 

кундылыктарды бойга cinipe отырып, жаман жагына 

карай езгередь Сондыктан тэрбиелеу колонияларында ересектерге 

арналган колониялардагы сиякты жаппай багынбау жэне жаппай 

тэртшаздак жш орын алады. Мысалы, 2004 жылы Алматы 

каласындагы тэрбиелену колониясыньщ сотталгандары бунт 

уйымдастырган болатьш. Бул колонияныц тэрбиеленушшер! колония 

эюмшшпнщ зацды талаптарын орындаудан бас тарткан, колония 

мулкш кираткан, шыныларды сындырган жэне т.б. [107]. 

Баста проблема сонда, Казакстанда соттар Ресейдщ 

тэщрйбёещё суйене отырып, кепшшк жагдайда кэмелетпк жаска 

толмаган кылмыскерлерге бас бостандыгынан айыру сиякты жазаны 

тагайындайды. Бул мэселе туралы айтатын болсак, Ресейде кэмелетпк 

жаска толмагандармен кэаби гурде жумыс ютейтш мамацдармен, 

сондай-ак осы контингент жасаган кылмыстар туралы кылмыстык icri 

караушы соттармен сурак-жауап журпзшген. Зерттеу керсеткендей, 

сурак-жауап журпзшген адамдардьщ 96% жасесшр1мдерд1 арнайы 

95

тузеу мекемелерше немесе колонияларга шберудщ кажеттипп туралы 

шепйм кабылдай отырып, олардыц ол жерде тузелу немесе кайта 

тэрбиелену мумкшдтне тпш сеыш артпаган. Олардьщ 6api тек ец 

алдымен кукык бузушылар катац жазалануга тшс деген сешмдц 

устангаы жэне ец бастысы мумкш болганша кеб1рек окшаулау, ce6e6i, 

олармен одан dpi айналысудыц кажета жок жэне олар ушш 

жауапкершшйсте болмау, оныц устше оларды окшаулаусыз тузеу 

мумкш емес деп санаган. Оныц устше лауазымдык адамдардыц б1рде 

6ipeyi аталган тэрбиелеу мекемесшде немесе колонияда 6ip рет 

болсын болып жэне OMip суру жагдайын жэне ондагы тэрбиелеу 

жагдайын ез кездеромен кермеген. Олардыц бэрш ic жуз!нде 

кызыктырмаган жэне алацдатпаган [108, б. 127]. 

Кэмелетпк жаска толмаган кылмыскерлерге катысты бас 

бостандыгынан айыру кецшен колдану сиякты бундай практика тек 

Kepi нэтиже гана берген. Бэр1м1здщ оныц пшнде судьяларга 

кэмелетпк жаска толмагандарга арналган бас бостандыгынан айыру 

орындары бузылган карым-катынас жуйеа, кезкарастары мен 

кундылыкгары бар элеуметпк жагынан Tepic жолга тускен жогаргы 

шогырлануымен туйыкталган жуйесш бшд1ретшдшн тусшетш уакыт 

жетп. Бунда коршаган ортаныц, криминалдык субмэдениеттщ ыкпал 

ету1мен кылмыстылык алдьшдагы кезецде капыптасатын моральдык 

принциптер мен адамгерпшпк угьшдардыц 6yniHyi журеда. Сондыктан 

жacecпipiм негурлым жш жэне узагырак бас бостандыгынан айыру 

орынында болса, согурлым бундай жандардыц зацга кайшы ic-3peKeri 

барынша беки туседо. Туптеп келгенде бундай жасесшр1мдер 

моральдык-адамгерпшик кундылыктармен жэне когамдык 

мудделермен, Timi адам eMipimn ез1мен санасудан калады. Сондыктан 

сотгар кэмелетпк жаска толмаган кылмыскерлерге бас 

бостандыгынан айыруды негурлым аз тагайындайтын болса, 

согурлым б!здщ когам ушш жаксы болады. 

Казакстанныц кейб1р практикапык кызметкерлер! мен галымдары 

юненальды эдшетп куруды усынады. Атап айтканда, профессор F.C. 

Мауленов бул туралы былай деп жазады: «Практиктер мен галымдар сот 

iciH журпзу туралы зацдарга, кылмыстык, кылмыстык-процессуальдык, 

экшшшк жэне неке-жануя кукына тшсп e3repicrep мен толыктырулар 

енпзе отырып кэмелетпк жаска толмагандардыц ici бойынша арнайы 

сотгарды куру туралы мэселеш дэлелда турде ал га кояды. Бул сиякты 

соттар кептеген елдерде (Франция, Польша, Жапония жэне баска) 

жумыс icrefifii, бул балалар мен жасесшр1мдер кукы мен муддесш 

коргаумен, кэмелетпк жаска толмагандардыц кылмыстылыгыныц алдьш 

алумен байланысты проблемаларды барынша кешецщ турде шешуге 

96

мумкшдж беред!» [109, б. 24]. 

Bi3re MsniM болгандай, каз^рп кезде Алматы жэне Астана 

калаларында арнайы сотгарды енпзу бойынша эксперименттер 

журпзшп жатыр. Б1здщ ойымызша ювенальды э д ш е т жактаушылар 

кэмелетке толмаган кылмыскерлердо олардын психологиясын бшетш 

арнайы соттар соттауга -raic дейтш болар. 

Кэмелетпк жаска толмаган кылмыскерлердщ iciH карау ушш 

арнайы сотгарды куру Казакстанда уакьггы жетпеген шара болып 

табылады деп санаймыз. Ювенальды эдшетп территорнясы онша 

улкен емес, тургындары аз мемлекетге куруга болады, ал б1здщ 

территория орасан улкен, б1зде барлыгы 15 миллионная аса адам 

турады. Облыстык орталыктарда арнайы сотгарды аштык дей1к. 

Алайда, Казакстанда бутан коса 160-тан аса аудан бар екендагш 

ескеру керек, олардьщ кепшшЫ облыс орталыктарьшан шалгайда 

жатыр. Онын устше республикада 85 кала жэне 200 тарта кала типтес 

кенттер бар. Бул елд1 мекендердщ бэршде ондай сотгарды ашу керек, 

олай болмаган жагдайда эр кез сайын кэмелетпк жаска толмаганды 

облыстык сотка экелу кажет. Егер аудан орталыктарында арнайы 

сотгарды аштык дейпс, онда олар жыл бойы немен айналысады, 

ce6e6i, кэмелетпк жаска толмагандар жасаган кылмыстардын саны 

онша кеп емес. 

Оныц успне арнайы курылган соттар кэмелетпк жаска 

толмагандарга катысты бас бостандыгынан айыруды аз тагайындауына 

ешкандай кепщцнс жок- Естен шыгаруга болмайтын басты нэрсе, ол 

мэселе кэмелетпк жаска толмагандардьщ iciH кандай орган карауында 

емес, мэселе кэмелетпк жаска толмагандар жасайтын кылмыстардын 

санын азайтуда болып табылады, ал ондай кылмыстар саны Кдзакстанда 

ocin келедо, онын iuiinae кэмелетпк жаска толмагандар ауыр жэне аса 

ауыр кылмысгарды жш жасай бастаган. 

Бйдщ ойымызша, кэмелетпк жаска толмагандарга катысты XX 

гасырдьщ 20-жылдарындагы жеке тэж1рибет пайдалану керек, онда 

кэмелетпк жаска толмагандардын iciH арнайы комиссия карайтын 

болган. Бул комиссия icriH онша кеп емес б ел тн гана кьшмыстык 

жауапкершшк туралы мэселеш шешу ушш сотка либерген. Барлык 

калган icri езде pi карастырган жэне бас бостандыгынан айырумен 

байланысты емес THicri шараларды кабылдаган. Нёййктен осы 

тэж1рибеш колданбаска? 

Казакстанда кэмелетпк жаска толмаган кылмыскерлерге 

катысты баска да усыныстар бар. Мысалы, кёйб|р когам кайраткерлер1 

мен кукык коргаушылар тэрбиелеу колонияларындагы кэмелетпк 

жаска толмагандардын жасын 22 жаска дешн узартуды усынады. 

Олардыц niKipi бойынша «жас кылмыскерге 6ip гана тэрбиешшщ 

97

ysunccis жэне каркынды тузеу-тэрбиелеу ыкпал етуш камтамасыз 

етуше, колония эюмишпгтщ жауапкершшпн арггыруга, 

сотталганньщ тузелу1 мен тэрбиеленушщ ойдашдай болуына жэне 

кылмыс рецидившщ алдын алуга кетлднс берген бол ар едЬ> [110]. 

Алайда бундай талпыныс тарихтан белгш болгандай КСР О-да 

20-жылдары, одан кейш XX гасырдьщ 40-жылдарында жуэеге 

асырылган болатын, 6ipaK ешкандай оц иэтиже бермеген. 

Каншалыкты карабайыр болмасын, кэмелетпк жаска 

толмагаидардьщ кылмыстылыгымен куресудщ ец тшмда жолы 6ip 

жагьшан, кэм елетк жаска толмаган кылмыскерлерге катысты бас 

бостандыгынан айыруды колдану жагдайын азайту, екниш жагьшан 

кукык бузудыц жалпы жэне арнайы алдын алуды кушейту екендагш 

бэр1шз мойындауга тшсшз. 

Олай болса, XX гасырдьщ 60-80 жылдарындагы тэрбиелеуецбек 

колониялары эл! кунге сакталган жэне устау жагдайы катац 

бола тускен, ол туралы Казак КСР 1971 жылгы ЕТК мазмуны дэлел 

болады. БЬдщ ойымызша, олардыц архитектурасыныц, режимшщ, 

жумысты уйымдастыру ерекшея1ктерше орай бул колониялар 

кылмыстык элемнщ мектебше айналган. 

Каз1рп кезде Казакстан территориясында терт тэрбиелеу 

колониясы жумыс 1стейд1, олардыц кызмеп Казакстан 

Республикасыныц КАК реттелшедь Аталган кодекс б!здщ ойымызша 

шындап келгенде ешкандай жаца нэрсе енпзген жок- Осыган орай, 

Казакстан Республикасы КАК нормаларын, оныц шпнде тэрбиелеу 

колониялары кызметше катысты белтн е жаца тузетулер енпзу кажет. 

Бул тарау бойынша корытынды жасай отырып, тэрбиелеу 

колонияларыныц калыптасуы мен дамуын шартты турде терт кезецге 

белуге болады: 

1-mi кезец — 1917 жылдыц казан айы — XX гасырдьщ 20- 

жылдарыныц соцы: Батые Еуропа елдер1 мен АКШ пенитенциарлык 

жуйес1 тэж1рибес1 непзшде кэмелетйк жаска толмаган кукьщ 

бузушылар ушш тэрбиелеу мекемелер! кызметш реттеупп 

нормативтж актшерд! эз1рлеу жэне кабылдаумен, бул актшердщ ic 

жузшде юке аспауымен сипатталады. Кэмелетпк жаска толмаган 

кукык бузушыларга арналган тэрбиелеу мекемелер1, оныц 1ппнде 

ецбек ywiepi одан эр1 езшщ жалгасын таппаган. 

2-uri кезец —XX гасырдьщ 1930 жылдарыныц басынан бастап 

1960 жылдыц басына дейш. Кэмелетпк жаска толмагандарга арналган 

ецбек колониясыныц калыптасуы мен дамуы. ©з шыгынын e3i актау 

принцип! непзшде жумыс icrereH ецбек колониялары emupic кажетше 

карай курылган. Пенитенциарлык кезкарас тургысынан алганда ецбек 

98

колониялары кылмыскерлерд1 тузеу ушш жарамсыз болып табылган. 

Оларды курудьщ неп;«нде кэмелетпк жаска толмаган 

камаудагылардыд ецбепн тшмда пайдалану идеясы жаткан болатьш. 

3-nii кезец - 1960 жылдыц басынан бастап - 1991 жылга дейш. 

Тэрбиелеу-ецбек колонияларыньщ калыптасуы мен дамуы. Бул жабык 

типтеп тэрбиелеу-енбек колониялары ещцрк сурауы бойынша 

курылган болатын. Олар да ецбекпен тузеу колониялары сиякты ез 

шыгынын e3i акгау принцип! непзшде жумыс 1стеген. 

' ‘Пенитенциарлык кезкарас тургысынан алганда тэрбиелеу-ецбек 

колониялары кылмыскерлерд1 тузеу ушш жарамсыз болып табылган. 

4-пп кезен — 1991 жылдан каз1рп уакытка дейш. Казакстан 

Республикасыньщ тэрбиелеу колониялары жуйесшщ калыптасуы мен 

дамуы. Kasipri уакытта Казакстан территориясында терт тэрбиелеу 

колониясы жумыс ютейдь Алайда оларда сотталгандарды тузеу 

6ipKaTap себептер мен жагдайларга байланысты барынша 

проблемалык больш табылады. 

Ka3ipri жагдайда тэрбиелеу колониялары ic жуз1нде кэмелетпк 

жаска толмаган кукык бузушыларды ересектерге арналган тузеу 

колонияларьша ез кезепнде яаберухш орьш болып табылады. Осыган 

байланысты, 6ip жагынан когамнан окшаулау жагдайында кэмелетпк 

жаска толмагандардыц жеке басыныц Kepi езгеруше жол бермеу ушш 

тэрбиелеу колонияларындагы сотталгандардын санын айтарлыкгай 

кыскарткан жен, екшыи жагынан —кэмелетпк жаска толмаган кукьщ 

бузушыларды устау жагдайын езгерту кажет деп ойлаймыз. 

99

Тексеру сурактары 

1. Кэмелетпк жаска толмаган кукык бузушыларды устауга 

арналган реформаторнлер нешкгён езшщ жалгасын таппаган, 

олардыц ерекшел1п неде? 

2. Кэмелетпк жаска толмагандарга арналган ецбек yanepi 

нел1ктен езшщ жалгасын таппаган, олардыц ерекш елт неде? 

3. XX гасырдыц 30-50 жылдарындагы кэмелетпк жаска 

толмагандарга арналган ецбек колонияларыныц кызмеп кандай 

нормативтйс актшермен ретгелшген? 

4. XX гасырдьщ 30-жылдарыныц соцында кэмелетпк жаска 

толмаган кукык бузушыларга арналган ецбек колониялары нел1ктен 

жойылган? 

5. Кэмелетпк жаска толмагандарды ецбек колониясында устау 

жагдайында оларга кандай факторлар ыкпал еткен? 

6. Ецбек колонияларыныц реформаторнлер мен ецбек уйлершен 

айырмашылыгы неде? 

7. Казак КСР Ецбекпен тузеу кодексщце кэмелетпк жаска 

толмаган кукык бузушылар ушш тузеу мекемесшщ кандай Tmrrepi 

карастырылган? 

8. Казакстан Республикасынын Кылмыстык-аткару кодексшде 

кэмелетпк жаска толмаган кукык бузушылар ушш тузеу мекемесшщ 

кандай типтер1 карастырылган? 

9. Тэрбиелеу колониясыныц тузеу колониясынан 

айырмашылыгы неде? 

100

Такырып бойынша тест 

1. Турмеде сотталгандардьщ кандай категориясы жазасын 

етейд1? 

1 ' 

а) гурмеде бес жылдан артык мерз1мге бас бостандыгынан 

айыруга сотталгандар отырады; 

б) турмеде жетт жылдан артык мерз1мге бас бостандыгынан 

айыруга сотталгандар отырады; 

в) турмеде жалпы, кушейтшген жэне катан режимдеп тузеу 

колонияларындагы жазаньщ тагай ынд ал га н тзртсбш бузганы уппн уш 

жылга дешнп мерз!мге турмеге ауыстырылган сотталгандар отырады; 

г) турмеде тек аса Kayinri рецндивнстергана отырады; 

д) дурыс жауабы жок. 

2. Турмеде тагайьшдалады: 

а) жалпы жэне кушейтшген режим; 

б) жалпы жэне катан режим; 

в) жалпы жэне айырыкша режим; 

г) тек гана жалпы режим; 

д) дурыс жауабы жок- 

3. Жалпы режимде жазасын етеупн сотталгандарга руксат 

етьпедк 

а) oip жыл шшде eici кыска мерз1мд1 жэне ею узак кездесу 

алуына; 

б) 6ip жыл ш щ е уш кыска мерз1мд1 жэне ею узак кездесу 

алуына; 

в) 6ip жыл шшде терт кыска мерз1мд1 кездесу алуына; 

г) 6ip жыл imiHfle eKi кыска мерз1мд1 жэне уш узак кездесу 

алуына; 


4. Катац режимде жазасын етеу mi сотталгандарга руксат 

еттледк 

а) 6ip жыл шпнде ею кыска мерз1мд1 жэне 6ip узак кездесу 

алуына; 

б) 6ip жыл шшде ею кыска мерз!мд! кездесу алуына; 

в) 6ip жыл йшнде ею узак мерз1мд1 кездесу алуына; 

г) 6ip жыл 1ш1нде уш кыска мерз1мд1 кездесу алуына; 


101

5. Тузеу мекемелершщ турлерк 

а) тузеу колониялары, тэрбиелеу колониялары, турмелер; 

б) жалпы, катац, айырыкша режимдеп тузеу кодониялары, 

турмелер, тэрбиелеу колониялары; 

в) турмелер, колониялар, тергеу изоляторлары; 

г) тузеу колониялары, ецбекпен тэрбиелеу колониялары, 

турмелер; 


6. Тузеу колониялары калай болып белшед|? 

а) колония-коныс, жалпы, кушейтшген жэне катац режимдеп 

болып; 

б) колония-коныс, жалпы, катац жэне айырыкша режимдеп 

болып; 

в) колония-коныс, жалпы жэне катац режимдеп болып; 

г) колония-коныс, жалпы, катац жэне карапайым режимдеп 

болып; 


7. Ж алпы режимдеп тузеу колонияларында к т д е р жазасын 

етейд|? 

а) онша ауыр емес немесе орташа ауырлыктагы касакана 

кылмысты жэне ауыр кылмыс жасаганы унпн бас бостандыгынан 

айыруга 6ipiHini рет сотталган адам; 

б) абайсыздьщта жасаган кылмысы ушш бас бостандыгынан 

айыруга 6ipiHini рет сотталган адам; 

в) ауыр кылмыс жасаганы ушш бас бостандыгынан айыруга 

6ipimni рет сотталган адам; 

г) аса ауыр кылмыс жасаганы уш1н бас бостандыгынан айыруга 

6ipiHuii рет сотталган адам; 


8. Колония-коныска юмдерд1 ауыстыруга болмайды? 

а) колония-коныска ауыстыруга жазбаша турде келк;1мш 

бермеген сотталгандар; 

б) б1рнеше мэрте сотталгандар; 

в) касакана кылмыс жасаган сотталгандар; 

г) вз1ндж уйымдардыц Mymenepi; 

д) дуры с жауабы жок 

102

9. Eip колония-коныста сотталган еркектер мен сотталган 

эйелдер усталуы мумкш бе? 

а) из, болады; 

б) жок, болмайды; 

в) сот шешедц 

г) колония-коныстын бастыгы шешвд1; 

д) дурыс жауабы жок;. 

10. Отряд бастыктарыныц кандай жазалау шарасын 

тагайындауына кукы бар? 

а) сотталганды 5 тэугикке деШшп мерз1мге айыптык изоляторга 

жабуга, ескерту жасауга; 

б) ескерту жасауга; 

в) ескерту жасау немесе eerie жариялауга; 

г) ескерту жэне ескерту жасауга; 


11. Тэрбиелеу колониясында тагайындалады: 

а) жазасын етеудщ кэдймге, жецшдетшген жэне жещлдж 

бершген жагдайы; 

б) жазасын етеудщ кэдамге, жещлдак бершген жэне катан 

жагдайы; 

в) жазасын етеудщ кэдамге, жещлдетшген, жещлдпе бершген 

жэне катац жагдайы; 

г) жазасын етеудщ кэдамге жэне жещлдак бершген жагдайы; 


12. Тэрбиелеу колониясында кэд1мп жагдайда жазасын 

етеу mi сотталгандар кайда турады? 

а) жатаханада; 

б) жатаханада немесе сыртынан жабылатын баспанада; 

в) сыртынан жабылатын баспанада; 

г) колониядан тыс жерде кузетс^з жайлы тд>мыстык баспанада; 


13. Бел1м тэрбиеш1лер1н1Ц кандай жазалау шарасын 

тагайындауына кукы бар? 

а) ескерту жасау немесе eerie жариялауга; 

б) тек гана ескерту жасалуга; 

в) тек гана eerie жариялауга; 

г) ескерту жэне ескерту жасауга; 

103

д) дурыс жауабы жок;- 

14. Тэрбиелеу колониясында кэд!мп жагдайда жазасын 

етеу mi сотталгандарга руксат етшедк 

а) 6ip жыл iuiiime терт кыска мерз1мд1 жэне ею узак кездесу 

алуына болады; 

б) 6ip жыл 11шнде алты кыска мерз(мд1 немесе ею узак кездесу 


в) 6ip жыл шшде ею кыска мерз1мд1 жэне алты узак кездесу 


г) 6ip жыл шпнде алты кыска мерзшдо жэне алты узак кездесу 



15. Тэрбиелеу колониясында катац жагдайда жазасын 

етеунн сотталгандарга руксат етшедн 

а) 6ip жьш 1шшде ею кыска мерзшдо кездесу алуына болады; 

б) 6ip жыл ппшде уш кыска мерз1мдо кездесу алуына болады; 

в) 6ip жыл imime торт кыска мерзшд! кездесу алуына болады; 

г) 6ip жьш iuiiHRe бес кыска мерз1мд1 кездесу алуына болады; 


104

К оры ты нды 

Б1з келт1рген материалдар 1917 жылдыц казан айынан бастап 

бупнп кунге дешнп аралыкга ецбекпен тузеу (кылмыстык-аткару) 

зацдары мен бас бостандыгынан айыру орындары жуйес1 уш кезецнен 

етп деуге мумкшдж бередк 

Bipiinni кезен —Кецестж мемлекеттщ ецбекпен тузеу кукьгаыц 

жэне бас бостандыгынан айыру орыны жуйесшщ калыптасуы мен 

""'дамуы — 1971 жылдыц казан айынан 1929 жылдыц пплде айы 

аралыгы ндагы уакытты камтиды. 0з кезепнде бул аралык ею 

кезецнен турады: 

1) Bipiinni кезец — 1917 жылдыц казан айынан 1921 жылдыц 

аягына дешн. Бул кезецде тузеу мекемелер! жуйесш камауда устаудьщ 

жалпы орыны (турмелер) курган; 

2) Екшпп кезец - 1922 жылдан 1929 жылдыц пплде айына дейш. 

Бас бостандыгынан айыру жуйесше енгендер: а) камауда устау yftnepi; 

б) ецбекпен тузеу yftnepi; в) арнайы курылган изоляторлар; г) 

кэмелетпк жаска толмаган кукык бузушыларга арналган енбек yfciepi. 

Ек1шш кезец —тоталиторлык мемлекеттщ ецбекпен тузеу кукы 

мен бас бостандыгьшан айыру орындары жуйесшщ калыптасуы мен 

дамуы - 1929 жылдыц шщде айынан КСРО-ныц кулауына дешнп, 

ягни 1991 жылга дейшп уакыт аралыгын камтиды. 

0з кезепнде бул аралык уш кезецнен турады. 

1) BipiHnri кезен - XX гасырдьщ 1929 жылыныц шшде айынан 

50-жылдардыц соцына дейш —заннамалар мен бас бостандыгынан 

айыру орындары жуйеанщ калыптасуы мен дамуы. Бул кезецде бас 

бостандыгынан айьфу орындары жуйесше енгендер: ецбекпен тузеу 

лагерлерц ецбекпен тузеу колониялары, кэмелеТгщ жаска толмаган 

кукык бузушыларга арналган енбек колониялары, турмелер; 

2) Екшпп кезец - 1960 жылдан 1984 жыл аралыгы — 

зацнамаларды жэне бас бостандыгьшан айыру орындары жуйесш 

жетшд!ру. Бул кезецде бас бостандыгынан айыру орындары жуйесше 

енгендер: ецбекпен тузеу колониялары, тэрбиелеу-ецбек 

колониялары, турмелер; 

3) Yniimni кезец — 1985 жылдыц csyip айынан 1991 жыл 

аралыгы — тоталитарлык кецестж мемлекеттщ ецбекпен тузеу 

зацнамалары мен бас бостандыгынан айыру орындары жуйесшщ 

кулауы жэне дагдарысы. 

YuiiHini кезен —Казакстан Республикасыньщ кылмыстык-аткару 

зацнамалары мен тузеу мекемелер! жуйесшщ калыптасуы мен дамуы. 

Казакстан Республикасыныц тузеу мекемелер! жуйесше жататындар: 

105

тузеу колониялары, тэрбиелеу колониялары, турмелер. 

ТэуелЫздмс жылдары элеуметпк-саяси жэне экономикальщ 

непздщ ёзгеруше, б1здщ мемлекет пен когамньщ моральдыкадамгершшк 

кундылыктарына карамастан тузеу мекемелер! жуйезд 

езгермеген. Казакстан территориясында тоталитарлык мемлекет 

жагдайында XX гасырдыц 60-80 жылдары курылган тузеу 

колониялары эл1 кунге деШн жумыс icren келеда. 

Келтарштен материалдардьщ непзшде автор тагы 6ip кецш 

аударатын корытындыга келш отыр: Казакстанныц тузеу 

мекемелер1нде (тузеу колониялары мен турмелер1) сотталгандарды 

устаудыц Ka3ipri бар жагдайы THicri мелшерде сотталгандардьщ котам 

кундыльпстарына жакындауына, жануясымен жэне баска да шагын 

элеуметпк топтармен, сондай-ак кец келемдеп элеуметпк ортамен 

байланысты ныгайтуга себешш болмайды. Оныц устше, сотталгандар 

б!рнеше жыл «тузеу колониялары» деп аталатын жерлерде жазасын 

етегенде жат жекелеген-психологиялык касиетп бойына свдредо. Ол 

тек моральдык-адамгершипк, педагогикалык тургыдан гана кулдырап 

коймайды, олар т л т сырткы кеШптер1 жагынан (кимыл эрекетгер1, 

карауы, журил жэне т.б.) 6ip-6ipiHe уксас болып шыгады. Тузеу 

мекемелершщ каз1рп бар жуйеа адамньщ жекелеген сипаты жэне 

кайталанбауы сиякты оныц аса мацызды белгшерш жойып ж1береда 

жэне бузылыска ушыратады. 

Осыдан шыга отырып, автор окшаулау жагдайында 

сотгалгандарга 6ip жагынан, сырткы дуниемен жш карым-катынас 

жасауга барынша кеп мумкшдпс беруд1, екшпп жагынан, олардыц улп 

боларлык 63iH-03i устауын ескере отырып тагайындалган бас 

бостандыгынан айыру мерзшш кыскартуды усьшады. Бундай шаралар 

белгш 6ip дэрежеде оларды турме элемппц кундылыктарынан 

алшактата тусед1 жэне Kepicimne жалпы адамзаттык кундылыктарга 

жакындатады. 

106

Эдебиеттер 

1 Концепция правовой политики Республики Казахстан. 

Одобрена Указом Президента РК от 20. 09. 2002 г. —Алматы : Жеп 

Жарты, 2002. —56 б. 

2 Абай. Книга слов. Поэмы. - Алматы : Ел, 1993. - 272 б. 

3 Сакенов Р. Как это было? // Исполнение наказаний. - 2004. — 

№ 8.-Б . 10-13. 

^ 4 Кашляк В. Семипалатинский острог // Экспресс К. —2007. — 

20 апреля. 

5 Познышев С.В. Очерки тюрьмоведения. - М. : Издание 

Г. А. Лемана и Б. Д. Плетнева, 1915.-299 б. 

6 Гернет М.Н. История царской тюрьмы. Т.1 (1762-1825). —М. : 

Госюриздательство, 1960. —284 б.; Т.2 (1825-1870). —М. : Госюриздательство, 

1961. —582 б. 

7 Уголовно-исполнительное право России : Учебник для 

юридических вузов и факультетов / под ред. А.И. Зубкова. —М. : 

Издательская группа ИНФРА М-НОРМА, 1997. —602 б. 

8 Сапаргалиев М. Возникновение и развитие судебной системы 

Советского Казахстана. 1917-1967 гг. —Алма-Ата : Казахстан, 1971. - 

416 6. 

9 Гуров А.И. Профессиональная преступность: прошлое и 

современность. —М. : Юридическая литература, 1990. —301 б. 

10 Познышев С.В. Основы пенитенциарной науки. - М., 1924. - 

342 6. 

11 Балтабаев К.Ж. Исполнение наказаний : законодательство 

Республики Казахстан и международные нормы. —Алматы: ТОО 

Баспа, 2000. —272 б. 

12 Утевский Б.С. Советская исправительно-трудовая политика. 

- М. : Советское законодательство, 1934. —224 б. 

13 Советское исправительно-трудовое право / под ред. 

Б.С. Утевского. - М. : Юридическая литература, 1960. —280 б. 

14 Панасенко В.З. Из истории становления и развития 

исправительно-трудовых учреждений МВД Казахской ССР (1920- 

1985 гг.). - Алма-Ата : Музей боевой и трудовой славы ОВД 

Казахской ССР, 1987. - 107 б. 

15 Шляпошников А. и др. Криминология. Исправительнотрудовое 

право. История юридической науки. Монография. —М. : 

Наука, 1977.-191 б. 

16 Ленин В.И. Конспект раздела о наказаниях пункта 

программы о суде // ПСС. Издание пятое. Т. 38. - М. : Издательство 

политической литературы, 1977. —580 б. 

107

17 Уголовно-исполнительное право: Учебник / под ред. 

И.В. Шмарова. - М .: Издательство БЕК, 1996. —418 б. 

18 Советское исправительно-трудовое право, М., 1977.- 307 бет. 

19 Отчет о состоянии Павлодарского дома лишения свободы от 

11 января 1925 г. // Семипалатинский Центр изучения новейшей 

истории, ф.73, оп.1, д. 155. 

20 Ленин В.И. К четырехлетаей годовщине Октябрьской 

революции // ПСС. Издание пятое. Т. 44. — М. : Издательство 

политической литературы, 1977. —726 б. 

21 Исправительно-трудовой кодекс РСФСР 1924 года // 

Сборник нормативных актов по Советскому исправительнотрудовому 

праву. —М .: Госюриздательство, 1959. —Б.127-170. 

22 Циркуляр ГУМЗ НКВД РСФСР от 9 октября 1925 года 

№ 4400/2 « Об освобождении от подоходного налога начальников, их 

помощников и надзирателей мест заключения» // ЦТ А Республики 

Казахстан, ф.716, оп.З, д.1. 

23 Декрет ВЦИК и СНК СССР от 23 марта 1925 г. « О введении 

в действие Устава службы по местам заключения // Сборник 

нормативных актов по Советскому исправительно-трудовому праву. 

- М .: Госюриздательство, 1959.—Б. 173-184. 

24 Ткаченко Н. Надзор в советских исправительных 

учреждениях (историко-правовой обзор) // Человек: преступление и 

наказание. —2000. —№ 2. —Б. 51 —55. 

25 Приказ ГИМЗ № 21 от 8 мая 1927 г. // Архив КУИС МЮ РК. 

Дела с приказами за 1927 г. 

26 Джекебаев У.С. Основные принципы уголовного права 

Республики Казахстан (сравнительный комментарий в книге Дж. 

Флетчера и А.В. Наумова «Основные концепции современного 

уголовного права»). —Алматы : Жет1 Жаргы, 2001. —256 б. 

27 Приказ начальника ГИМЗ от 5 декабря 1926 г. №78 // Архив 

КУИС МЮ РК. Дела с приказами за 1926 г. 

28 Циркуляр ГУМЗ НКВД РСФСР от 13 мая 1925 г. № 259 «Об 

установлении принципов и норм финансирования мест заключения» 

// ЦГА Республики Казахстан, ф.716, оп.2, д. 102. 

29 Приказ ГУМЗ НКВД КАССР от 10 августа 1925г. № 84 «О 

зачете рабочих дней» // ЦГА Республики Казахстан, ф.716, оп.2, д. 102. 

30 Декрет ВЦИК от 21 апреля 1925 г. « О предоставлении 

отпусков из мест заключения на полевые работы заключенным 

крестьянам» // Сборник нормативных актов по Советскому 

исправительно-трудовому праву. —М. : Госюриздательство, 1959. - 

Б. 184-186. 

108

31 Отчет начальника Краевого изолятора специального 

назначения на острове Возрождение. 1924 г. // ЦГА Республики 

Казахстан, ф.716, оп.1, д.15. 

32 Списочный состав заключенных Краевого изолятора 

специального назначения на острове Возрождение на 1924 год // ЦГА 

Республики Казахстан, ф.716, оп.З, д.5. 

33 Отчет начальника Краевого изолятора специального 

назначения на острове Возрождение. 1925 г. // ЦГА Республики 

^Казахстан, ф.716, оп.2, д. 97. 

34 Отчетный доклад начальника Краевого изолятора 

специального назначения на острове Возрождение. 1925 г. // ЦГА 

Республики Казахстан, ф.716, оп.2, д. 79. 

35 Штатное расписание личного состава служащих и 

надзирателей Краевого изолятора специального назначения на 

острове Возрождение. 1925 г. // ЦГА Республики Казахстан, ф.716, 

оп.2, ц.81. 

36 Постановление ВЦИК и СНК РСФСР от 26 марта 1928 г. «О 

карательной политике и состоянии мест заключения // Сборник 

нормативных актов по Советскому исправительно-трудовому праву. — 

М .: Госюриздательство, 1959. —Б. 202 —207. 

37 Ткачевский Ю.М. Советское исправительно-трудовое право. 

- М. : Изд-во Московского университета, 1971. —232 б. 

38 Кузьмин С.И. Политико-правовые основы становления и 

развития ИТУ. Учебное пособие. - М. : Академия МВД СССР, 1988. 

- 96 6. 

39 Хлевнкж О. Принудительный труд в экономике СССР 1929- 

1941 гг. // Свободная мысль. —1992. - № 13. - Б. 73-84. 

40 Постановление ЦИК и СНК СССР от 15 декабря 1930 г. «О 

ликвидации Народных Комиссариатов внутренних дел Союзных и 

Автономны республик // Сборник нормативных актов по Советскому 

исправительно-трудовому праву. — М. : Госюриздательство, 1959. 

- Б. 244-246. 

41 Приказ по ГУМЗ от 19 августа 1931 г. № А-01-60 // Архив 

КУИС МЮ РК. Дела с приказами за 1931 г. 

42 Приказ начальника ГУМЗ от 1 января 1931 г. № 4002-1 // 

Архив КУИС МЮ РК. Дела с приказами за 1931 г. 

43 Приказ УИТУ КАССР от 28 ноября 1932 г. №157 // Архив 

КУИС МЮ РК. Дело № 5. 

44 Исправительно-трудовой кодекс РСФСР 1933 г. // Сборник 

нормативных актов по Советскому исправительно-трудовому праву. 

-М . : Госюриздательство, 1959.-Б . 265-296. 

109

45 Постановление ЦИК СССР от 10 июля 1934 года «Об 

образовании общесоюзного Народного Комиссариата внутренних дел 

// Сборник нормативных актов по Советскому исправительнотрудовому 

праву. —М .: Госюриздательство, 1959. —Б. 302 —303. 

46 Постановление ЦИК и СНК СССР от 27 октября 1934 г. «О 

передаче ИТУ Народных Комиссариатов юстиции союзных 

республик в ведение НКВД Союза ССР» // Сборник нормативных 

актов по Советскому исправительно - трудовому праву. —М. : 

Госюриздательство, 1959. -Б. 303. 

47 Приказ НКВД СССР от 8 августа 1935 г. № 0015 « Об 

организации следственных тюрем и тюрем для осужденных к 

лишению свободы» // Архив МВД РК, д. 188. 

48 Инструкция о порядке направления заключенных в срочные 

тюрьмы из исправительно-трудовых лагерей от 10 ноября 1935 г. 

// Архив ДВД Карагандинской области, ф. 16, д.94. 

49 Астемиров З.А. История Советского исправительнотрудового 

права. Лекция. - Рязань, 1975. - 52 б. 

50 Приказ Н. Ежова от 15 марта 1937 г. № 00112 «О тюрьмах 

ГУГБ НКВД СССР» // Архив МВД РК, д. 193. 

51 Положение о тюрьмах НКВД СССР для подследственных. 

Утверждено приказом НКВД СССР от 28 июля 1939 г. №00859 

// Архив МВД РК, д.204. 

52 Приказ НКВД КазССР от 19 декабря 1938 г. № 1523/76 «О 

создании тюремного отдела УНКВД КазССР» // Архив МВД РК, д.35 

53 Приказ НКВД СССР от 2 июня 1939 г. № 916 

« С объявлением штатов общих тюрем НКВД и УНКВД областей 

Казахской ССР» // Архив МВД РК, д.40. 

54 Положение о Главном тюремном управлении (ГТУ) НКВД 

СССР. Утверждено приказом НКВД СССР от 27 октября 1939 г. 

№001289 // Архив ДВД Павлодарской области, ф.13, д.48. 

55 Земсков В.Н. Заключенные в 1930 годы: социальнодемографические 

проблемы // Отечественная история. —1997. - № 4. 

-Б. 54-79. 

56 Приказ НКВД СССР от 12 ноября 1939 г. №1671/54 «О 

результатах обследования комиссией тюремного отдела НКВД 

Казахской ССР Казалинской общей тюрьмы Кзыл - Ординской 

области» // Архив МВД РК, д.44. 

57 Кокурин А.И., Петров Н.В. ГУЛАГ: структура и кадры 

// Свободная мысль - XXI. - 2001. - №1. - Б. 103 - 118. 

58 Кокурин А.И., Моруков Ю. ГУЛАГ: структура и кадры 

// Свободная мысль —XXI. —2001. —№4. —Б. 82 —110. 

59 Закон СССР «Об утверждении Основ уголовного 

110

законодательства Союза ССР и Союзных республик» от 25 декабря 

1958 г.//Свод законов СССР.ТЛО.-М.: Известия, 1988.-Б.501. 

60 Закон СССР «Об утверждении Положения о 

предварительном заключении под стражу» от 11 июля 1969 г. И Свод 

законов СССР. Т.10. —М .: Известия, 1988. —Б. 599-605. 

61 Основы исправительно-трудового законодательства Союза 

ССР от 11 июля 1969 г. // Свод законов СССР. Т. 10. - М. : Известия, 

1988.-Б . 615-640. 

4 62 Исправительно-трудовой кодекс Казахской ССР 1971 г. 

- Алматы: Казахстан, 1985. —270 б. 

63 Шаргородский М.Д. Наказание, его цели и эффективность. 

Издательство Ленинградского госуниверситета имени 

А.А. Жданова, 1973 . —160 б. 

64 Стручков Н.А. Курс исправительно-трудового права: 

Проблемы Особенной части. - М. : Юрид. литература, 1985. - 256 б. 

65 Уголовно-исполнительный кодекс Республики Казахстан 

1997 г. —Алматы : Юрист, 2003. —84 б. 

66 Уголовный кодекс Республики Казахстан 1996 г. —Алматы : 

Юрист, 2006. -152 б. 

67 Платек М. Тюремная реформа. Небольшой обзор истории 

тюремной системы // Руководство по обучению сотрудников 

исправительных учреждений. —Варшава, 2000. —Б. 156 —169. 

68 Греков М.Л. Тюремные системы: состояние, перспективы. 

Автореф. ... канд. юрид. наук: 12.00.08. - Краснодар : Кубанский 

государственный университет, 2000. —25 б. 

69 Новая программа реформы исполнения наказаний: 

Международная конференция по реформе уголовных наказаний. 

—Лондон, 1999. —15 б. 

70 Хохряков Г.Ф. Парадоксы тюрьмы (Проблемы, дискуссии, 

предложения). —М .: Юридическая литература, 1991. —224 б. 

71 Стерн В. Страх против будущего (Фрагменты). - М. : PRI, 

2000.-130 б. 

72 Устав трудовых земледельческих колоний для лишенных 

свободы от 12 августа 1919 года // Мурзин Д.М. Развитие 

исправительно-трудовых колоний. - Рязань, РВШ МВД СССР, 1978. - 

Б. 43-47. 

73 Циркуляр НКВД КАССР от II апреля 1925 г. № 129 

«О расширении сети сельскохозяйственных колоний» // ЦГА РК, 

ф.716, оп.2, д. 102. 

74 Циркуляр ГУМЗ НКВД РСФСР от 30 декабря 1925 г. № 692 

// ЦТ А Республики Казахстан, ф.716, оп.З, д. 1. 

111

75 Приказ ОГПУ от 15 июня 1931 г. № 223/114 // Архив ДВД 

Карагандинской области, ф.16, д.5 УРЧ. 

76 Правила отбора и направления заключенных из мест 

лишения свободы в исправительно-трудовые лагеря от 20 апреля 1935 

г. // Архив ДВД Павлодарской области, ф. 13, д. 36, том 1. 

77 Правила отбора и направления заключенных из мест 

лишения свободы в исправительно-трудовые лагеря ОГПУ, 

объявленные приказом ОГПУ от 29 октября 1933 г. № 0117 // Архив 

ДВД Павлодарской области, ф. 13, д. 29 

78 Приказы за 1942 год // Архив КУИС МЮ РК 

79 Бухгалтерские отчеты за 1942-1944 it. // Архив КУИС МЮ РК 

80 Отчеты УИТЛК за 1943-1945 гг. // Архив КУИС МЮ РК 

81 Бухгалтерские отчеты за 1945 г. // Архив КУИС МЮ РК 

82 Абрамкин В.Ф., Чеснокова В.Ф. Тюремный закон // 

Уголовная Россия. Тюрьмы и лагеря: Серия сб. документов и 

материалов с социологическими материалами. Выпуск 1. — М. : 

Центрсодействие, 1989. —Б. 7-23. 

83 Зубков А.И. Карательная политика России на рубеже 

тысячелетий. - М. : PRI, 2000. - 84 б. 

84 Посмаков П. Тюремный синдром. —Алматы : ТОО Баспа, 

2001.-32 б. 

85 Глоточкин А.В., Пирожков В.Ф. Исправительно-трудовая 

психология. —М. : Академия МВД СССР, 1974. —426 б. 

86 Середа В., Тонкоглазов В., Плохатник В., Блюх Л. 

Криминальная субкультура. —Кишинев: Изд-во MUSEUM, 2002. — 

164 б. 

87 Посмаков П. Пенитенциарная система в ожидании перемен 

//Правительственный вестник. —2000. -№ 9 . —Б.59 —64. 

88 Халабузарь Н. Господин заключенный, как бриться желаете? 

Экспресс К. —2001. —18 июня. 

89 Бастемиев С.К. Некоторые аспекты нового уголовноисполнительного 

законодательства Республики Казахстан // 

Материалы Международной научно-практической конференции 

«Казахстан и мировое сообщество» - Алматы. ИМП.: 2001 г. 

90 Посмаков П. О концептуальных подходах к дальнейшему 

развитию уголовно-исполнительной системы Республики Казахстан // 

Исполнение наказаний. - 2002. - № 1. - Б. 35. - 44. 

91 Программа дальнейшего развития уголовно-исполнительной 

системы Республики Казахстан на 2004-2006 годы. Утверждена 

постановлением Правительства Республики Казахстан от 31 декабря 

2003 г. № 1376 // СПС Юрист, версия 07. 

112

92 Закон Республики Казахстан «О внесении изменений и 

дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан 

по вопросам уголовно-исполнительной системы» от 26 марта 2007 г. 

// Исполнение наказаний. —№ 4. —60 б. 

93 Мухамбедьярова А. Американские тюрьмы и их обитатели 

// Юридическая газета. —2006. —20 января. 

94 Кудимов А.Ф. Историческая справка о создании и 

организации пенитенциарных учреждений для несовершеннолетних 

'Правонарушителей // Акгуальные проблемы исполнения уголовных 

наказаний в отношении несовершеннолетних (тюремная библиотека). 

Выпуск 10. | М., 2000. - Б. 18 - 24. 

95 Постановление СНК КССР от 4 июня 1925 г., объявленное 

приказом ГИМЗ от 5 июня 1925 г. № 60II ЦГА Республики Казахстан, 

ф.716, оп 2, д.102. 

96 Астемиров З.А. Трудовая колония для несовершеннолетних. 

- М .: Юридическая литература, 1969. —118 б. 

97 Приказ по ГУИТУ от 21 февраля 1933 г. № 30 // Архив 

КУИС МЮ РК, д.6. 

98 Временное положение о трудкоммуне. Утверждено 

приказом ПП ОПТУ в Казахстане от 2 октября 1932 г. № 132 // Архив 

МВДРК, д.З. 

99 Положение о приемнике-распределителе НКВД 1937 г. 

II Архив МВД РК, д. 196. 

100 Дильманов С.Д. Юные заключенные в системе ГУЛАГа 

// Мысль. - 2002. - №5. - Б. 80-83. 

101 Приказ НКВД СССР от 14 апреля 1940 г. № 0147 // Архив 

МВДРК, д. 213. 

102 Положение о трудовых колониях НКВД для 

несовершеннолетних. Утверждено приказом НКВД СССР от 20 

августа 1937 г. № 329 // Архив МВД РК, д. 213. 

103 Приказ НКВД СССР от 22 июня 1937 г. № 247 « О работе 

трудовых колоний» // Архив МВД РК, д.94. 

104 Приказ НКВД СССР от 5 августа 1938 г. № 462 

« О ликвидации Карагандинской трудовой колонии НКВД Казахской 

ССР» // Архив МВД РК, д. 201. 

105 Кокурин А.И., Моруков Ю. ГУЛАГ: структура и кадры 

/ / Свободная мысль —XXI. -2001. -№ 6. —Б. 101 —126. 

106 Нарикбаев М.С. Правовая охрана детства в Республике 

Казахстан. - Алматы : Дэу1р, 1996. - 336 б. 

107 Сонова Н. Конфликты в исправительных учреждениях 

// Казахстанская правда. - 2006. - 2 июня. 

.1.13

108 Панкратов Р.И., Тарло Е.Г., Ермаков В.Д. Дети лишенные 

свободы. М. : Юрлитинформ, 2003. —256 б. 

109 Мауленов Г.С. Некоторые вопросы уголовной 

ответственности несовершеннолетних и ювенальная юстиция 

// Фемида. —2003,- № 3. —Б.22-25 

110 Дети за «колючкой». Доклад Уполномоченного по правам 

человека «О соблюдении прав детей в Республике Казахстан 

// Юридическая газета. - 2006. —17 февраля. 

114

А Косымшасы 

(акрараттык) 

XX гасырдыц 20-жылдарындагы КазКСР бас 

бостандыгынан айыру орындары: 

1) Акгобе ецбекпен тузеу yfii; 

2) Алматы ецбекпен тузеу уш; 

3) Атбасар камауда устау yffi; 

4 4) Эулие-Ата ецбекпен тузеу уш; 

5) Гурьев камауда устау уИ; 

6) Жетюу енбекпен тузеу уШ; 

7) Зайсан камауда устау yfli; 

8) Казалы камауда устау уш; 

9) Кдркаралы камауда устау уш; 

10) Кызылорда камауда устау уШ; 

11) К^ызылорда ецбекпен тузеу уш; 

12) Кокшетау камауда устау уш; 

13) «Возрождение» аралындагы арнайы тагайындалган 

аймактык изоляторы; 

14) Костанай ецбекпен тузеу yiii; 

15) Павлодар камауда устау yKi; 

16) Петропавловск ецбекпен тузеу уш; 

17) Семей ецбекпен тузеу уШ; 

18) Ташказак камауда устау уш; 

19) TeMip камауда устау yfti; 

20) Турмстан камауда устау yiii; 

21) Тврткел арнайы тагайындалган изоляторы; 

22) К^залы каласындагы кэмелетпк жаска толмаган кукык 

бузушылар уппн ецбек уш; 

23) Уильск камауда устау уш; 

24) бскемен ецбекпен тузеу уй1; 

25) Орал арнайы тагайындалган изоляторы; 

26) Шымкент камауда устау уш. 

Эдебиетгер: мурагат материапдары (КазКСР КУОБИ, КУОБ 

буйрьпсгары)

Б К осы м ш асы 

(акпараттык) 

XX гасырдьщ 30-50 жылдарындагы Казакстан 

территориясындагы бас бостандыгынан айыру орындары 

Турмелер: 

1) Алматы каласындагы № 1 жалпы турме; 

2) Семей каласындагы № 2 жалпы турме; 

3) Петропавловск каласындагы № 3 жалпы турме; 

4) Орал каласындагы № 4 жалпы турме; 

5) Акгебе каласындагы № 5 жалпы турме; 

6) Костанай каласындагы № 6 жалпы турме; 

7) Жаркент каласындагы № 7 жалпы турме; 

8) Гурьев каласындагы № 8 жалпы турме; 

9) Кызылорда каласындагы № 9 жалпы турме; 

10) Кекшетау каласындагы № 10 жалпы турме; 

11) Акмолинск каласындагы № 11 жалпы турме; 

12) Жамбыл каласындагы № 12 жалпы турме; 

13) Павлодар каласындагы № 13 жалпы турме; 

14) Атбасар каласындагы № 14 жалпы турме; 

15) Караганды каласындагы № 15 жалпы турме; 

16) ©скемен каласындагы № 16 жалпы турме; 

17) TeMip каласындагы № 17 жалпы турме; 

18) Жэшбек каласындагы № 18 жалпы турме; 

19) Карсакбай каласындагы № 19 жалпы турме; 

20) Уржар каласындагы № 20 жалпы турме; 

21) Казалы каласындагы № 21 жалпы турме; 

22) Форт Шевченко каласындагы № 22 жалпы турме; 

23) Турюстан каласындагы № 23 жалпы турме. 

Эдебиеттер: мурагат материалдары (КазКСР К^ОБИ, К^ОБ 

буйрыктары) 

Ецбекпен тузеу лагерлерк 

1) Акгебе - ЛП, курылыс, химзавод; 

2) АЛЖИР - Отанын саткандар эйелдершщ Акмола nerepi, 

Ka3ipri Астанага жакын; 

3) Алматы - ЛП, курылыс; 

4) Балхашлаг - Балхаш каласындагы лагерь баскармасы, мыс 

рудниктер1, курылыс; 

116

5) Жамбыл —ЛП, гипс, цемент ощуру; 

6) Жезказганлаг - марганец жэне мыс рудниктер1, курылыс, 

таукен-металлургия комбинаты; 

7) Иргиз —ЛП, неге арналганы белпиз; 

8) К,азалы - ЛП, Kipnini зауыты; 

9) Камыслаг —арнайы лагерь; 

10) Карлаг —Долинка кентшдеп лагерь баскармасы, KOMip, тусп 

металл ещцру, ауыл шаруашылыгы жумыстары; 

11) Кингир —ЛП арнайы лагерь, 1954 жылы сотталгандардын 

KorepLfiici; 

12) Кызылорда —ЛП; 

13) Кокшетау - ЛП, неге арналганы белпаз; 

14) Костанай - ЛП; 

15) Луглаг - Луговой станциясындагы арнайы лагерь; 

16) Песчанлаг - арнайы лагерь, маргенец жэне мыс рудниктер^ 

таукен-металлургия комбинаты. Жезказган ауданы; 

17) Петропавловск - ЛП; 

18) Семей - ЛП, неге арналганы бедпси; 

19) Степлаг - арнайы лагерь, таукен-металлургия комбинаты, 

баскарма Жезцазганда; 

20) Турмстан - ЛП, неге арналганы бёлпсв; 

21) Орал —ЛП, неге арналганы белпсчз; 

22) ©скемен — ЛП, коргасын-мырыш шахтасы, полиметалл 

рудасы, таукен-металлургия комбинаты, ондагы жумыс; 

23) Алматы; 

24) Шымкент; 

25) Еюбастуз, 

Эдебиеттер: Шаймуканов Д. А., Шаймуканова С. Д. Карлаг. - 

Караганды, 1997. - 166 б. 

©неркэсш тш , ауыл шаруашылыгы колониялары жэне 

жаппай жумыс icrey колониялары: 

1) 450 адамдык арнайы контингетлк лимип бар жаппай жумыс 

icrey Талдыкорган ЕТК. Жабдыктау курылыс тресгпмен жасалган 

кел1с!мшартка сэйкес жумыс 1стеген; 

2)Тергеудеп камауга алынгандар jfffliH изоляторы бещма бар 

Алма-Аты фабрика-зауыт ЕТК; 

3) Берты с пристанындагы изолятор бел1м1 бар Гульшед 

мекснждеп жаппай жумыс icTey Прибалхаш ЕТК.Колонияныц толыгу 

лимит! 80 адамдьг, ал изоляторы - 30 адамды курайды. Колония эктас 

ошйрумен, балык аулаумен, сондай-ак Прибалхашкурылыс ушш нан 

117

nicipyMeH айналыскрн; 

4) 185 адамдьщ арнайы контингетпк лимит! бар жаппай жумыс 

icTey Коскудык ЕТК, Шу станциясындагы Коскудык орман OHepK3ci6i 

шаруашылыгымен кел1с1мшарт бойынша; 

5) 150 адамдык арнайы контингетпк лимил бар жаппай жумыс 

icrey Шу ЕТК, Георгиевка ауыл ындагы Шу цемент зауытымен 

келес]'мшарт бойынша; 

6) 800 адамдык арнайы контингетпк лимита бар Пахтаарал 

макта кеншарындагы екпщщ колония; 

7) Литвинскщеп жаппай жумыс icTey ЕТК; 

8) Аягездеп жаппай жумыс icrey ЕТК; 

9) 1935 жылдыц cayip айыньщ басында Алма-Аты каласындагы 

курылыс жумысы ушш КазКСР СНК кеяегамшарт бойынша 300 

адамдык лимита бар жаппай жумыс icrey колониясы 

уйымдастырылган болатын; 

10) 1935 жылдыц csyip айыньщ соцында Жаркент оку орыны 

жанынан 160 адамдьщ лимита бар ауыл шаруашылыгы колониясы 

курылган; 

11) 1938 жылдыц наурыз айыньщ басында Туршстан каласында 

300 адамдык сотталгандар лимита бар турме ашылган; 

12) 1938 жылдыц наурыз айыньщ соцында Шымкент каласында 

фармахимиялык зауыт жанынан № 5 жаппай жумыс icrey колониясы, 

коргасьш зауыты жанынан № 4 жаппай жумыс icrey колониясы; 

13) 1938 жылдыц наурыз айыньщ соцында Кызылорда 

каласында №6 жаппай жумыс icrey колониясы, Костанай каласында 

№7 жаппай жумыс icTey колониясы, Павлодар каласында № 8 жаппай 

жумыс icrey колониясы ашылган; 

14) 1938 жылдыц маусым айыньщ соцында КазКСР 

кецесхалыккомныц шеппм1мен 1ле кой шаруашылгы кецшары КазКСР 

IIXK камауга алу орыны Бвл1мшщ жуйесше бершген; 

15) 1938 жылдыц кыркуйек айында 200 адамдык камауда устау 

лимита бар кец тутынуга арналган фаянс ыдыстар тауарын шыгару 

бойынша ToHKepic ЕТК уйымдастырылган болатын; 

16) 1938 жылдыц кыркуйек айыньщ басында 150 адамдык 

лимит! бар Казалы турмес1 ашылган болатын; 

17) 1939 жылдыц а клан айыныц басында Нижний Баскунчак 

станциясындагы Бассольтреслмен келклмшарт бойынша 200 адамдык 

камауда устау лимита бар Ха 11 жаппай жумыс icrey колониясы 

уйымдастырылган болатын; 

18) 1940 жылдыц караша айыныц соцында Шыгыс Казакстан 

облысы Зыряновск ауданыда «EpTic-ГЭС курылыс» орман учаскесшде 

500 адамдык камауда устау лимит! бар № 7 жаппай жумыс icrey 

118

колониясы уйымдастырылган болатын; 

19) 1940 жылдыц кдцтар айыньщ басында мугедектер мен anci3 

сотгалгандардыц ецбепн пайдалану максатында Семей № 2 

енеркэсштж колониясы курамынан 350 адамдык камауда устау 

лимип бар № 6 ез алдына дербес ЕТК жеке шыгарылган; 

20) Шучинск ЕТК. 1938 жылы казан айыньщ соцында агаш 

материалдарды дайындау жэне шыгару бойынша жумыс аякталуына 

байланысты жабылган болатьш; 

Ц 21) Жаркент A1IIETK. 1939 жылы кантар айыныц соцында 

жабылган, барлык оньщ мулю Алма-Аты № 1 АШЕТК бершген; 

22) Семей № 1 ЕТК. 1939 жылы кацтар айыныц соцында 

жабылган, оныц жеке курамы мен мулю Семей № ЕТК бершген; 

23) Караганды анеркэсштш колониясы. 1939 жылы мамыр 

айыньщ ортасында кем!р корьшыц таусылуына байланысты 

жабылган; 

24) Костанай каласындагы жалпай жумыс icTey колониясы. 1939 

жылы cayip айыныц ортасьшда жабылган; 

25) Батые Казакстан облысы Жэтбек кентшдеп жалпай жумыс 

icrey колониясы. 1939 жылы cayip айыныц ортасьшда жабылган; 

26) Кызылорда каласындагы контрагентпк колония. 1939 жылы 

шшде айыныц соцында камауга алынгандарды экетуге байланысты 


27) Шымкент каласындагы контрагентпк колония. 1939 жылы 

шшде айыньщ соцында камауга алынгандарды экетуге байланысты 


28) Павлодар каласындагы контрагентпк колония. 1939 жылы 

шшде айыньщ соцында камауга алынгандарды экетуге байланысты 


29) Алма-Аты каласындагы №16 контрагентпк колония. 1940 

жылы cayip айыныц басында тшмшз болуына орай жабылган; 

30) Акыртебе АШЕТК; 

31) Петропавловск АШЕТК; 

32) Кекшетау АШЕТК; 

33) Актобе АШЕТК; 

34) Костанай АШЕТК; 

35) Шарбакты АШЕТК; 

36) Жаркент АШЕТК; 

37) Атбасар АШЕТК; 

38) Осиповск АШЕТК; 

39) Орал АШЕТК; 

40) Талдыкорган АШЕТК; 

119

41) Алматы № 1 ЕТК (енеркэснтк колония); 

42) Семей ЕТК (енеркэснтк колония); 

43) Петропавловск ЕТК (енеркэсштпс колония); 

44) Жамбыл №4 ЕТК (енеркэснтк колония); 

45) Орал № 6 ЕТК (енеркэсштш колония); 

46) Акгебе № 7 ЕТК (енеркэсштш колония); 

47) Шокан № 8 ЕТК (енеркэсттнс колония); 

48) Кэмелетпк жаска толмагандарга арналган Талгар енбек 

колониясы. 1935 жылы курылган. 1938 жылы тшмаз ретшде 


49) Кэмелетпк жаска толмагандарга арналган Караганды ецбек 

колониясы. 1935 жылы маусым айында курылган. 1938 жылы 

кыркуйек айыньщ басында жабылган; 

50) ¥лы Отан согысыныц басында Казакстан территориясында 

кэмелетпк жаска толмагандар ушш терт ецбек колониясы кайтадан 

курылган болатын, оньщ шйнде yiueyi Алма-Ата каласында жэне 

6ipeyi Жамбыл каласында болган, 

Эдебиеттер: мурагат матер налдары (КСРО IIXK К^ОБИ, 

К¥ОБ, ГУЛАГ буйрыктары). 

Ескертпе: 1953 жылгы сотталгандарга ракымшылдьщ 

жасалганнан кешн 32 жумыс icren турган колониядан бар-жогы 14 

Калган, оныц iuiiime 4 енеркэснтк, 3 ауыл шаруашылык, 5 

контрагертпк колония жэне 2 мугедектпс ЕТК. 

120

В К оеы м ш асы 

(акпараттьщ) 

Кесте В.1 — XX гасьфдьщ 60-80 жылдардагы Казакстандагы бас 

бостандыгынан айьгру орындары 

Орналаскан Kepi ЕТК№ Режим Typi ©ндцрю профшп 

1 2 3 4 

1 Шымкент 1 катан ЖиЬаз, курылыс 

2 Жамбыл 2 кушейплген Контрагентпк, жиЬаз 

Солтустнс Казакстан 3 айырыкша 

Костанай 4 кушейплген Контрагентпк 

Алма-Ата 5 6enrici3 жиЬаз 

Заречный 15 кушейтшген жиЬаз 

Шамалган 

эйелдерднй 

Актебе 6 кушейплген жиЬаз 

белпсгз 7 

Тур Ki стан 8 кушейплген Металлецдеу, юршш 

бёлгназ 9 

Кызылорда 10 кушейтшген белпаз 

Семей 11 катац Етнс-пима 

Акмола 12 кушейтшген Контрагентпк 

Жамбыл (Жацатас) 13 кушейтшген Контрагентт1к 

Павлодар 15 катац Ауыл шару амашина 

белгйаз 16 

©скемен 17 катац Металлецдеу 

Павлодар 18 катац ауылшаруамашина 

Степногорск 19 кушейтшген контрагентт1к 

Атбасар 20 катац Туберкулез ауруханасы 

Жет1кара (Костанай) 21 айырыкша ©неркэсйтпк 

Вишневка (Акмола) 22 айырыкша Тас, металлецдеу 

Мацгышьшак 23 катан контр агенток 



Жамбыл 26 катац ауылшаруамашина 

Кекшетау 27 кушейтшген Металлецдеу 

белгйаз 28 

белпс!з 29 

©скемен 30 катац енеркэсшттк 

Шымкент 31 кушейтшген Металлецдеу

В.1. кестесмщ жалгасы 

1 2 3 4 

Гурьев 32 катац Kipniui зауыты 

Кусмдоын 33 эйелдердпа TiriH 

Мадгышылак, 34 катац Металлецдеу 

Семей 35 катац Металлецдеу 

Балхаш 36 кушейтшген жиЬаз 

белгкйз 37 

Караганды 38 катац Металлецдеу 

Караганды 39 Катац Металлвццеу 

Караганды 40 катац Металлецдеу 

Караганды 41 катац Металлвццеу 

Караганды 42 катац Металлвццеу 

Караганды 43 эйелдердпа TiriH 

белгйлз 44 

Жезказган 45 катац Металлвццеу, контрагент 

Караганды 46 аурухана 

белгниз 47 

Степногорск 48 катац внеркэсштйс 

Семей 49 кушейтшген контрагентпк 

белпс1з 50 

6enrici3 51 

6enrici3 52 

Еюбастуз 53 кушейтшген контрагентпк 

6enrici3 54 

белгкпз 55 

белпсй 56 

Мащыстау 57 катац Металлецдеу, контрагент 

Мацгыстау 58 Катац Металлецдеу, контрагент 

белггаз 59 

Павлодар 60 КК 

Целиноград 61 катац контрагентпк 

Целиноград 62 катац контрагенток 

©зен 63 Катац контрагентпк 

©зен 64 катац контрагенток 

6enrici3 65 

Уэлиханов 66 КК Ауыл шаруашылыгы 

Павлодар 67 жалпы 

Шлдертп (Павлодар) 68 кк Ауыл шаруашылыгы 

122

В. 1. кестес1шн жалгасы 

1 2 3 4 

белгнпз 69 

Акмола 70 кк; Ауыл шаруашылыгы 

белпс13 71 

Эдебеитгер: автордьщ жинакгаган материалдары 

Ескертпе: бул тиште тергеу изоляторлары енпзшмеген. 

123

Г 1^осымшасы 

(акпараттык) 

казакстан Республикасьшыц тузеу мекемелер* мен тергеу 

изоляторлары: 

1) ЕЦ-166/4 мекемеа; 


3) ЕЦ-166/10 мекемес!; 

4)ЕЦ-166/11 мекемеа; 


6) ЕЦ-166/18 мекемес!; 


8) ЕЦ-166/22 мекемес!; 


10) ЕЦ-166/25 мекемеа; 

11) ЕЦ-166/26 мекемеа; 

12) КА-168/2 мекемеа; 




16) JIA-155/4 мекемеа; 


18) JIA-155/12 мекемес!; 

19) ЛА-155/13 мекемеа; 


21) J1A-155/17 мекемеа; 

22) УГ-157/9 мекемеа; 

23) УГ-157/10 мекемеа; 

24) ОВ-156/2 мекемеа; 



27) ОВ-156/13 мекемеа; 

28) ОВ-156/14 мекемеа; 

29) ОВ-156/15 мекемеа; 

30) ОВ-156/16 мекемеа; 

31) ОВ-156/17 мекемеа; 

32) ОВ-156/18 мекемеа; 

33) ОВ-156/20 мекемеа; 

34) ОВ-156/21 мекемеа; 

35) ОВ-156/22 мекемеа; 

36) ЖД-158/2 мекемеа; 

124

37) ЖД-158/5 мекемесг; 

38) РУ-170/2 мекемесц 

39) РУ-170/3 мекемес!; 

40) АК-159/5 мекемес!; 

41) АК-159/6 мекемеш; 

42) АК-159/7 мекемес!; 

43) АК-159/9 мекемесЦ 

44) АК-159/11 мекемес! 

45) АК-159/17 мекемес! 

46) АК-159/18 мекемес! 

47) АК-159/20 мекемес! 

48) АК-159/21 мекемес! 

49) АК-159/22; мекемес! 

50) ЗК-169/4 мекемес!; 

51) УК-161/2 мекемесг, 

52) УК-161/3 мекемесц 

53) УК-161/4 мекемес!; 

54) УК-161/11 мекемес! 

55) УК-161/12 мекемес! 

56)ГМ-172/1 мекемес!; 

57) ГМ-172/6 мекемес!; 

58) ГМ-172/8 мекемес!; 

59) АП-162/2 мекемес!; 

60) АП-162/3 мекемес!; 

61) АП-162/4 мекемес!; 

62) АП-162/5 мекемес!; 

63) АП-162/10 мекемес! 

64) ЕС-164/3 мекемес!; 

65)ЕС-164/4 мекемес!; 

66) ЕС-164/6 мекемесц 

67) ЕС-164/8 мекемес!; 

68) ЕС-164/9 мекемес!; 

69) ИЧ-167/2 мекемес!; 

70) ИЧ-167/3 мекемес!; 

71) ИЧ-167/9 мекемес!; 

72) ИЧ-167/10 мекемес! 

73) УЛ-154/4 мекемес!; 

74) JIA-155/8 мекемес!; 

75)ЖД-158/4 мекемес!; 

76) ЖД-158/7 мекемес!; 

77) ЗК-169/5 мекемес!;

78) AK-159/1 MciceMcci; 

79) АК-159/24 мекемесл; 

80) АП-162/1 мекемес!; 


82) ЕЦ-166/23 мекемесц 

83) ЕС-164/1 мекемеа; 

84)ЖД-158/1 мекемезд; 

85) ЗК-169/1 мекемеа; 

86)ИЧ-167/1 мсксмес1; 

87) ИЧ-167/11 мсксмссп; 

88)КА-168/1 мекемеа; 


90) ЛА-155/16 мекемес!; 

91) JIA-155/18 мекемесц 


93) ОВ-156/19 мекемес^ 

94) РУ-170/1 мекемесц 

95) УГ-157/1 мекемес!; 

96) УК-161/1 мекемеа; 

97) ГМ-172/10 мекемеа, 

Эдебиеттср: KJ* ЭдМ К>\Ж кызметщце колданылатын защ а 

катысты нормативтж к^кьщтык актшердщ жиынтыгы. ЗТ. - 

Костанай: КР ОдМ КДЖК КЗИ, 2007. - Т.З. - 356 б. 

126

БелНлеу жэне кы сцарган сездер 

ТК- тэрбиелеу колониясы 

БКП (б) —букшодактык коммуниста партиясы (болыпевиктердщ) 

ЕТК - ецбекпен тэрбиелеу колониясы 

БОАК —букшодактык орталык аткару комитет! 

БТК — бандитизм жэне ipiTKi салумен курес бойынша 

букшресейл1к тетенше комиссия 

К¥ОБИ-камауда устау орныньщ бас инспекциясы 

Б ТБ - бас турме баскармасы 

МКрБ - мемлекетпк каушс!зд1ктщ бас баскармасы 

ЕТМББ —ецбекпен тузеу мекемелершщ бас баскармасы 

ЕТЛ жэне ЕКББ - ецбекпен тузеу лагерлершщ жэне ецбек 

коныстарыныц бас баскармасы 

К¥ББ —камауда устау орныньщ бас баскармасы 

АЕК —аткарушылык-ецбек кодекс! 

ТЕЛ- ецбекпен тузеу лагерлер1 

ЕТМ —ецбекпен тузеу мекемелер! 

ТК - тузеу колониялары 

ЖЖГК- жаппай жумыс icTey колониялары 

КК - колония-коныс 

КАЖК - кылмыстык-аткару жуйес! комитет! 

ЛП —лагерлш пункт 

IIM —innci icTep министрлш 

МКМ - мемлекегпк каушазДпс министрлт 

ЭдМ - эдшет министрлт 

ПХК —innci icTep халык комиссариаты 

ЭХК - эдшет халык комиссариаты 

БМСБ - 6ipiKKeH мемлекетт!к саяси баскарма 

ЕТКБ- ецбекпен тузеу колониясыныц белш! 

КСРО ЖКП - Кецест!к социалиснк республикалар Одагы 

Жогаргы Кецес! Hi ц Президиумы 

КР - Казакстан Республикасы 

ОТК- отряд тэрбиенплершщ Keneci 

ТИ- тергеу изоляторы 

OYK —отряд ужымыныц Кецес! 

ХКК- халык комиссарлары Keneci 

АШЕТК - ауыл шаруашылык ецбекпен тузеу колониясы 

ПБ - Innci icTep Баскармасы 

КР КАК - Казакстан Республикасыньщ Кылмыстык-аткару 

кодекс! 

К¥ОБ —камауда устау орыны Баскармасы 

КОКП ОК- Кецестер Одагы Коммуниста Партиясыныц 

Орталык Комитет!

Мазмуны 

Kipicne.......................................................................................................... 3 

1 Казакстан турмелершщ калыптасуы, дамуы жэне кдз!рп 

жагдайы.................................................................................................... 5 

1.1 1917 жылдыц казан айына дейшп Казакстан территориясындагы 

турмелердщ жагдайы...................... ......................................................... 5 

1.2 XX гасырдьщ 20-жылдарындагы Казакстаннын жалпы камауда 

устау (турмелердщ) кызметшщ уйымдасгырушылык-кукыктык 

непздер1....................................................................................................... 9 

1.3 XX гасырдьщ 30-50 жылдарындагы Казакстандагы турмелер: 

орналаскан жерл ер i, курылымы, кадрлык камтамасыз eruiyi, 

сотталгандардыц саны жэне олардьщ ic жуз1ндеп жагдайы............... 25 

1.4 XX гасырдьщ 60-80 жылдарындагы Казакстан турмелер! кызметшщ 

кукыктык непздер1 жэне каз1рп заман жагдайында олардьщ 

кызметш жетщщрудщ проблемалары..................................................... 35 

Тексеру суракгары ................................................................................. 46 

2 Казакстанньщ тузеу колонияларыньщ калыптасуы, дамуы жэне 

Ka3ipri жагдайы.......................................................................................... 48 

2.1 XX гасырдьщ 20-50 жылдарындагы Казакстаннын ецбек 

колониялары: олардьщ орналаскан жер1, курылымы, кадрлык 

камгамасыз erinyi жэне кызмепшц кукыктык непздер!...................... 48 

2.2 XX гасырдыц 60-80 жылдарындагы Казакстандагы ецбекпен тузету 

колониялары кызмепнщ уйымдастырушылык- кукыктык Herai жэне 

олардьщ кызметшщ элеуметпк-кукыктык салдары............................. 56 

2.3 Казакстан Республикасьшыц тузеу колониялары жэне олардыц 

кызметш каз1рп заман жагдайында жетшд1рудщ 

проблемалары........................................................................................... 69 

Тексеру суракгары................................................................................... 80 

3 Казакстаннын тэрбиелеу колонияларыныц калыптасуы, дамуы жэне 

каз1рп жагдайы.......................................................................................... 81 

3.1 XX гасырдьщ 20 - жылдарындагы кэмелетпк жаска толмаган кукык 

бузушылар ушш тэрбиелеу мекемелер! кызметшщ 

уйымдастырушылык - кукыктык непздер1........................................... 81 

3.2 XX гасырдыц 30-50 жылдардагы кэмелетпк жаска толмаган кукык 

бузушыларга арналган ецбек колониялары, олардыц кызмепшц 

уйымдастырушылык - кукыктьщ непздер!........................................... 84 

3.3 XX гасырдьщ 60-80 жылдарындагы Казакстандагы тэрбиелеу-ецбек 

колониялары жэне олардьщ кызметш каз1рп заман жагдайында 

жетщщрудщ проблемалары.................................................................... 91 

Тексеру суракгары................................................................................... 100

Такырып бойынша тест........................................................................... ...101 

Корытьшды................................................................................................ ..105 

Эдебиеттер...................................................................................................107 

Л Косымшасы (акиаратсык).............................. ........................................115 

Ь Косымшасы (акпараттык)........................................................................116 

В Косымшасы (акнараттык)....................................................................... 121 

Г Косымшасы (акпараттык)........................................................................124 

Белгшеу жэне кыскарган создер................................................................ 127

С.К. Бастемиев 

КАЗАХСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЬЩ 

п е н и т е н ц и а р л ы к ; ж у й е с ш щ 

ТАРИХИ - КУКЬЩТЬЩ НЕГ13ДЕР1 

Оку кздзалы 

Техникалык редактор Г.Н. Сейтахметова 

Жауапты хатшы А.Т. Сулейменова 

Басуга 30.11.2009 ж. 

Opin T y p i Times. 

n im iM 29,7 x 42 Ш Офсетпк кагаз. 

Шартты баспа табагы 6,14 Таралымы 300 дана 

Тапсырыс № 1074 

«КЕРЕКУ» Баспасы 

С.Торайгыров атындагы 

Павлодар мемлекетпк университет! 

140008, Павлодар к., Ломов к., 64

ÐºÐ°Ð·Ð°ÐºÑÑÐ°Ð½ ÑÐµÑÐ¿ÑÐ±Ð»Ð¸ÐºÐ°ÑÑÐ½ÑÑ Ð¿ÐµÐ½Ð¸ÑÐµÐ½ÑÐ¸Ð°ÑÐ»ÑÐº, Ð¶ÑÐ¹ÐµÑ1Ð½Ñ ÑÐ°ÑÐ¸Ñ Ð¸

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?

ÐºÐ°Ð·Ð°ÐºÑÑÐ°Ð½ ÑÐµÑÐ¿ÑÐ±Ð»Ð¸ÐºÐ°ÑÑÐ½ÑÑ Ð¿ÐµÐ½Ð¸ÑÐµÐ½ÑÐ¸Ð°ÑÐ»ÑÐº, Ð¶ÑÐ¹ÐµÑ1Ð½Ñ ÑÐ°ÑÐ¸ÑÐ¸