К. Б. Бердалиев

К. Б. Бердалиев

Казакстан Республикасыныц Бипм жэне гылым
министрлт
Бердалиев К. Б.
СТРАТЕГИЯЛЬЩ
МЕНЕДЖМЕНТ
ОЦУЛЬЩ
К,азацстан Республикасыныц Бтт жэне гылым
министрлт бекткен
Алматы
2011

УДК 65.01. (075.8)
ББК 65.290-2 я 73
Б 45
П /Kip ж а з г а н д ар:
С. Д. Ташенова - Халыкаралык бизнес академиясыныц профессоры,
экономика гылымдарынын докторы.
Г. И. Баймахамбетова - К- И. Сэтбаев атындагы Казак улттык техникалык
университетшщ профессоры, экономика гылымдарынын докторы.
С. Ы. вмирзаков - Т. Рыскунов атындагы Казак экономикалык
университетшщ профессоры, экономика гылымдарынын докторы.
Казахстан Республикасынъщ Бшгм жэне гылым
министра iai окулъщ ретшде беюткен
Бердалиев К. Б.
Б45Стратегиялык менеджмент: Окулык. - Алматы.: - Казакстан Республикасы
Жогары оку орындарынын кауымдастыгы, 2011 ж. - 312 б.
ISBN 978-601-217-160-0
Усынылып отырган «Стратегиялык менеджмент» окулыгы каз1рп
заманда дайындалып жаткан экономика саласындагы мамандар у11 ете
кунды. Стратегиялык менеджменттщ теориясы мен тэж1рибес1 кай кезецде
болмасын кажетп пэн болып есептеледь Бшедда маман болу уппн элеуметтшэкономикалык
дамудыц гылыми Heri3iH бшу шартты мэселе. С'ондыктан
окулык баскару теориясында шешуни рел аткаратын стратегиялык менеджмент,
онын Кдзакстанда кещнен колданылуы жэне микродецгейдеп менеджмент
концепцияларын камтиды. Бул окулыктыц ерекшелш - уш децгейдеп
стратегиялык менеджменттщ кездеген максаттарынын б1рт¥тастыгын
карастыруы мен жогары оку жуйеЫнде бйшсп мамандарды дайындау
тэж1рибесшдеп мемлекетпк тшде алгашкы рет эз!рлену1.
Окулыктыц курылымы, гакырыпгары, теориялык мэселелерш ондагы
непзп ой-пщрлер жогары оку орындарында бшм алып жаткан студенттерге,
магистранттарга жэне баскару аясындагы Азденушшерге арналган.
С.Торайгыров
УДК 65.01. (075.8)
ББК 65.290-2 я 73
‘■НЙСогары оку орындарынын
кауымдастыгы, 2011

К i р i с п е
Ka3ipri жогары бшмд1 мамандар дайындау жуйесшдеп
орын алып келе жаткан урдютердщ 6ipi - ок;у-жоспарлары мен
стандарттарга жана пэндерд1 енпзу. Сонгы жьшдарда сондай
урд1стер экономикалык мамандар дайындау удерюшде Де
байкалады. Олай болуы ете орынды. Жалпы мамандар дайындау
жэне окыту удер1й серпшдшпмен сипатталады. Оган себеп -
когамньщ кэйби мамандарга деген суранысыныц унем1 03repin
отыруы. Сондыктан мамандандырылган пэндердщ сапасы сол
суранысты канагаттандырып отыруы ic.
Элеуметпк-экономикалык дамуга пкелей катысы бар пэндер
циклы экономика мамандарын дайындауда ерекше орын алады.
Солардыц iuiiHeH «Стратегиялык менеджмент» пэнш ерекше
бел in айтуга болады. Ол кептеген экономикалык пэндердщ
жиынтыгы болып табылады жэне елдщ даму болашагын
болжауга улкен себебш тишзеда. Оныц непзп ерекшел1ктер1
- болжауга колданылатындыгында, максатка бешмдшпнде,
келешекп аныктауда стратегиялык багдарламалармен тыгыз
байланыстылыгында. Сол сиякты стратегиялык баскарудыц
мэселелерш шешуде ерекше рел аткарады.
Жогары бтмд1 мамандар, эйресе менеджерлер, баскару удергсш
уйымдастырып, оныц тиюодштан арттыру ушш мшдегп турде
«Стратегиялык менеджментпц» непзп теориялык концепцияларын,
мазмунын, тэж1рибедеп кажеттшгш дурыс тусшш, ic жузшде
колдануга дайын болуы керек.
¥сынылып отырган окульщтыц кейб1р ерекшел1ктер1 бар.
Б1ршппден, оныц алгашкы бел1м1 жалпы стратегиялык теориялар
мен концепцияларды камтиды. Накты айтканда, баскару
теориясыныц непздер1, ерекшел1ктер1, максаттары мен талдау
эдютер1, эр децгейдеп бэсеке артыкшылыкгары, эртараптандыру
мен жоспарлау жэне корпоративпк баскарудыц стратегиялык
непздер1 карастырылган.
Екшпцден, стратегиялык баскару теориясын ic жузшде
пайдалану ynrici репнде Казакстан Республикасыныц тэж1рибей
келиршдо. Кецес мемлекетшен кешнп кещспкте баскару жуйесшщ
3

ез ерекшел1ктер1 мол. Республика 90-шы жылдардан бастап
стратегиялык баскару жуйесш кещнен жэне тшмд1 пайдаланып
журген мемлекеттердщ катарына юред1 Аталмыш жуйенщ пегшнце
саяси-экономикалык, ез1н-ез1 баскару мен езш-еш каржыландыру,
нарыктык экономикага ету концепциялары; аймактык баскару,
кэсшкерлшп баскару стратегиялары жатыр.
Ka3ipri кезде Казакстанда баскару жуйесщце узак мерз1мщ
стратегиялар кещнен колданылып жур. Олар «Казакстан-2030»,
Казакстанньщ туракты дамуы, индустриалды-инновациялык
даму стратегиялары жэне Казакстан Республикасыньщ 2020-шы
жылга дешнп стратегиялык даму жоспары. Бул стратегиялардын
мэн1сш, максагтарын, кол жетюзу жолдарын, непзп нэтижелерш
бишешнше бш кп маман болу мумкш емес. Олар Ka3ipri кезецдеп
жэне болашактагы экономикалык идеологиямыз болып есептелу1
керек. Сондыктан Казакстан экономикасын стратегиялык баскару
мэселелерше байланысты гылым салалары мен пэндерд1 игеру кун
тэрйбшдеп мшдет.
Ушпшпден, стратегиялык баскарудыц негазп максаттарын
icKe асыру, тжелей микродецгейдеп менеджментпен байланысты.
Стратегияны орындау барысында менеджмент басты эдес
деп те айтуга болады. Теорияда да, тэж1рибеде де баскару ici
эрдайым экономиканын эр турл! децпешнде накты элеуметгшэкономикалык
процестерд1 баскаруды жузеге асыратын бeлгiлi 6ip
эдостер жиынтыгьшыц айрыкша муддесш бщщредь Осыган орай
менеджментте нарыктык экономикадагы менеджмент эд1

оку куралдары, осы пэннен окылган лекциялардьщ материалдары
жэне гылыми когамга танымал шетел авторларыныц ецбектер!
пайдаланылган.
Бул ютап «Менеджмент» мамандыгы бойынша дайындалатын
магнстранттар мен студенттерге, 1зденушшерге, баскару
саласындагы кызметкерлерге арналган.
Осы ютапты дайындау барысында автордыц ой-niKipiH колдап,
керект1 жагдай жасауга улес коскан жэне колгабыс типзген
экономика гылымдарыньщ докторы, профессор Т. С. Саткалиевага,
экономика гьшымдарыньщ кандидаты К- Р- Ергалиевке, экономика
гылымдарынын кандидаты С. А. Сатаевка жэне niKip жазып,
пайдалы ескертпелер жасаган галымдар экономика гылымдарынын
докторы Э. Н. Дэуренбековага, экономика гылымдарынын докторы
Г. И. Баймахамбетовага, экономика гылымдарынын докторы С. Ж.
Ташеновага, экономика гылымдарынын докторы С. Ы. 0м1рзаковка
шын журектен агалык, эргатеспк алгысымды бщщремш.
Автор
5

Eipitiiui бел1м. СТРАТЕГИЯЛЫК БАСКАРУ
1. Стратегиялык менеджментпн теориялык непздер1
Нарыктыц
калыптасу теориясы
Нарыктык экономика теориясы нарыктык шаруашылык
жуйесшщ жумысын icrey непздер1 мен онын маныздылыгын
тусщдгруге арналган. Бундай жуйе барлык дамыган елдерде
орын алган. Тек бурынгы социалист жуйесше жататын елдерде
бол маган.
K a3ipri жагдайда нарыктык шаруашылыктыц жумыс icTeyi
басты мэселе болып табылады.
Туйшд1 мэселелердщ 6ipi ретшде эртурл1 бэсекелес куштердщ
тепе-тецдш категориясы болып отыр. Осындай тепе-тецдш дамуга
мумкшшшш жасайды, ягни монополизмд1 болдырмайды.
К. Маркс ез кез1нде нарыктык экономика жуйесшщ барын
тус1нген.
Соган орай, ол мынадай niKip бщщрген: тэж1рибелж ем1рде
6i3 тек бэсекелестакп; монополистски, олардыц кайшьшыктыгын
кездеспрш коймаймыз, сонымен катар олардыц синтезш
(жинактауын) байкаймыз. Монополия бэсекелесикп тугызады,
бэсекелестш - монополияны. Сондыктан синтез дегёшшздщ мэш
монополия болу ушш, сакталуы ушш ол удайы бэсекелестж куресте
болуы кажет.
Нарыктык экономиканыц б1ртутас жуйе болып калыптасуы
экономикалык субъектшердщ бэсекелестш тэрйбш когамдьш
реттеулердщ ез непз1нде пайда болуыныц нэтижеа. Олар эр
еубьекпшц экономикалык кызметшщ бостандыгын камтамасыз
етудщ кепш болып табылады. Жеке экономикалык субъектшердщ
барлык экономиканы монополиялауына тек осындай кепиццктерге
суйену гана мумкшдш бермейдк Барлык ic-кимылдар экономикалык
катынастардын субъектшершщ объективик ынталарын ескеру
непздер1нде icKe асу керек.
Экономиканыц жалпы даму теориясыныц жуйесшде баскару
шмшщ мэш мен децгейлерш бшген жен.
Баскару - эртурл1 табиги уйымдастырылган функциялар
6

(биологияльщ, элеуметпк, техникалык;). Олар белгш
курылымдардыц сакталуын камтамасыз етед1, багдарламалар мен
мудделерд1 icKe асырады.
Баскару кептеген гылымдар салаларын - менеджменттщ,
экономиканын, психологияныц, элеуметтанудын, саясаттануцыц,
философияньщ, кибернетиканьщ жэне т.б. - зерттейтш пэн.
Баскару теориясы дербес бшм саласы ретшде тек кана пэн
аралык жуйе ретшде дами алады.
Ka3ipri баскару гылымында eKi децгейл1 бшмд1 белгшеуге
болады. BipiHiui денгей элеуметпк теориялардан кершед!:
«Менеджерлер революциясыныц, бизнестщ элеуметпк
жауапкершшгшщ, енеркэсштж демократияныц, адамаральщ
катынастардьщ» жэне т.б. Екшпп денгей 6uiiMi s ic жузшде
колданылатын уйымдастырушылык жэне баскару теориялары. Бул
денгей нактылау жэне ic жузшде пайдаланатын усыныстардыц
гылыми-эдютемелш непзш камтамасыз етедь Ол усыныстар
мыналар:
- е ц б е к п TniMfli уй ы м дасты р у м ен баскаруды одан api дам ы ту;
- баскарушыльщ шеппмдерд1 дэлелдеу жэне талдау;
- жумысшылар мен кызметкерлердщ элеуметпк-психологиялык
мшез-кулкына эсер етуде жаца эдютерд1 пайдалану.
Экономика дамуыньщ жалпы теориясынын белгш саласыньщ
6ipi - ол менеджмент (баскару) теориясы. Жалпы аныктама бойынша,
Менеджмент дегешм1з кэсшорынды тшмд1 баскару туралы гылым.
Бул гылымга KipeTiH шм:
- кэсшорынды уйымдастыру туралы кагидалар;
- оныц стратегиялык дамуы туралы;
- кызметшшерд1 ipiicren алу (социологиялык аспект);
- олардыц жумысын уйлеспру тэсш (социологиялык белМ).
Шетелдж галымдардыц niK ipi бойынша тшмд1 баскарудыц
б1рнеше ерекшелш белгшер1 бар. Олар:
- шапшац ic-кимылды жэне жшерлшкп максат ету (уакыт
буйрыгы);
- тутынушылармен удайы байланыста болу;
- кэсшкерлжпен айналысатын адамдардыц бас бостандыгын
колдау;
- адам ф акторы на, ещ ц р ю т щ т ш м д ш п н ж эн е ец бек е ш м д ш г ш
артты руга Heri3ri куш р ет ш д е карау;
7

- баскару нысандардыц карапайымдылыгы, баскару штатыныц
негурлым аз болуы жэне т.б.
Баскару теориясы дегенгшз баскарудын мэнш, мазмунын жэне
ерекшел1ктерш аныктайтын категориялардын жиынтыгы.
Баскару теориясынын будан да баска гылыми аныктамасы бар.
Мысалы: Баскару теориясы - баскарудагы бейнелеу, эгусшдару
жэне обьективпк кубылыстарды болжау женш/щщ теориялык
жагдайлардын жинагы.
Бул теорияньщ зерттейтш o6beKTici - элеуметпк-экономикалык
жуйе. Баскару к^метшщ Heri3ri мазмуны - болашактагы процестерд!
болжау, уйымдастыру, бакылау, уйлеспру, реттеу, зерттеу.
Бугаи тэн ерекшешкхершщ 6 ip i - адамдардын 6 ip jiecin ioreHxiH
кызметше багыттал гандыгы.
Баскарудын жалпы теориясынан менеджмент тужырымдамасы
туындайды.
Менеджмент - нарыктык экономиканыц жагдайларына жэне
муктаждыгына мейяшше сэйкес келенн баскару r a n i. Менеджмент
ен теменп децгейдеп баскару деп угынган жен. © n a ip ic ,
кэсшорындар, enaipicThc емес салалар оныц ен жш колданатын
денгеш. Менеджменттщ ен мэщц функциясы - ол нактылы ещпрюта
баскару, оны уйымдастыру жэне болашагын болжау, эсер ету.
Осындай теориялык непздерден каз1рп кезендеп нарыктык
экономиканыц epeK ineniicrepi аныкгалады:
1. Туракты, узак мерзщщк, салааралык жэне аймакаралык
байланыстар непзшде жалпы 6 ip нарыктык кещстпсгщ курылуы.
Сондай-ак ол эртараптандырулык процестердщ таралуымен
шектелмеу! тшс (ешмдердщ жэне ещцрктщ эртараптандырылуы
- ешм сапасын езгерту, жаксарту, алдыцгы катардагы технологияны
пайдалану n p o u e c i).
2. Тутынуды жогарлату менусынысты кецейтудщ аракатынасы.
3. Бэсекелестпстщ бага емес тэсщдершщ багалык тэсщдершен
жогары болуы.
4. Экономиканы элеуметпк багытта реттеушшер бэсекелес
топтардыц арасындагы кайшылыктарды шешуге мумкшпшпк
жасайды.
5. Зац жэне экономикалык орталыктандыру, отан тауар
нарыгында бэсекелесик катынастарды реттеу (мемлекет адал
емес бэсекелеспкке жол бермейда; арнайы зацдарды кабылдау

аркылы экономикадагы монополизм^ болдырмау, монополистердщ
устемдш орнатуын шектеу жэне республика экономикасын
орталыктандыру).
6. Кез-келген азаматтьщ тауар нарыгында бэсекелестш
катынаска K ipym e кен мумкшшшк беру. Бутан енудщ бас каналы -
менппк формалары.
Нарыктык экономиканын тагы 6ip ерекшелш - эрщ ш
интеграциялык процестердщ орын алуы. Бул интеграциялык
процестердщ мынадай жана касиеттер1 болады:
- маркетинг жуйеш (бэсекелеспктщ непзшде жэне оньщ
нэтижесшде пайда болады). Бул шын мэшнде ендорю пен тутыну
интеграциясынын непзп механизм!, ягни ол ецщрю пен тутынудын
арасындагы байланыстыратын буыны;
- халыкты жумыспен камтамасыз етуше эсер ететш жуйе (ол
кэсшорындар мен жалданбалы жумысшылар арасындагы бэсекелес,
сонымен 6ipre жалданбалы жумысшылардьщ оз арасындагы
бэсекелестк аркьшы да пайда болады);
- emnpicri уйымдастыру формаларын реттеу ЖYЙeci. Ол эртурл1
жекеменппктер арасындагы бэсеке мен ецщрютщ эртурл1 шарпары
непз1нде пайда болады. Олар демократиялык сипатта болады
жэне жалданбалы жумыскерлерд1 eimipic куралдарынан жэне
жалданбалы ецбектен алыстауын жeнiлдeтeдi.
Баскарушы экономикалык теорияны капай пайдаланады?
Басым кепшипк (70%) баскарушылар ез iciime Keneci непзп
экономикалык тужырымдамаларды пайдаланады:
1) шыгындар (уйымньщ барлык шыгыны);
2) бага орнату (сураныс жэне усыныс зандары);
3) кундылыктар.
Экономикалык теорияньщ басты кызмет! - баскарушыларды
дурыс шеппм кабылдауга мэжбур ету. Фирманыц жумысы туралы
мэл1меттерд1 уздшяз турде жинау, ce6e6i оларсыз дурыс шеппм
кабылдау мумкш емес.
Нарыктык жуйенщ непзп алгы шарттарын нарыктык
экономиканыц классип А. Смит дэлелдеп, усынган болатын.
Нарыктык экономиканыц дурыс жумыс ютеушщ непзп
алгышарттары мыналар:
- еркш бэсекелестш;
- жекеменппктщ бишп;
9

- эртурл1 монополияларды шектеу;
- еркш сауда;
| мемлекетгщ экономикага кол сукпауы.
Нарыктык жуйенщ жумысыныц теориялык алгы шарты ретшде
онын еркш ещцрю табигатына, нарыктьщ рел i жэне мемлекеттщ рел i
жeнiндeгi кезкарастары болуы мумкш. А. Смйттщ nixipi бойынша
адамдардыц ез эл-аукатын жаксартуга умтылысы ете куши ынта.
Егер оларга eui6ip кедерпс1з жумыс icTeyre мумюншшк бершсе,
онда олар когамды гулдецвдруге экелер ед1.
XVII гасырда eM ip сурген француз философы К. А. Гельвеций
когамда адамныц жеке басыныц муддесшщ релш табигаттагы
букш элемдш тартылыс зацымен тецестфгей: Бул жагдайда тубшде
жалпы когам утыста болады.
Эр адамныц муддей дер кезшде шепймш тауып отырса, жалпы
когамныц элеуметпк-экономикалык жагдайы жаксара туседь
Осы тургыдан алганда бул келпршген жагдай нарыктык
экономиканы баскарудагы басты кагидалардыц 6ipi болып саналады.
Нарыктык экономика туракты жумыс icT eyi уппн бес курдел1
мэселелердщ барын мойындау керек. Ол мэееледерд1 шешу эрбф
экономикалык жуйенщ мшдеть
Ол мэселелер мыналар:
1. К анш а ещцру к аж ет ж э н е е щ ц р к р есур стар ы н ы ц кандай
белнш eH flipic процейнде п ай дал ан у керек?
2. Неш ещцру? (ягни кандай тауарлар адамдардыц материалдык
кажеттшгш канагатгандырады?).
3. Бул ешмд1 калайша енд1ру керек? (ягни ещцрйгп калайша
уйымдастыру керек, осы ешмд1 ещцрумен кандай фирмалар
айналысуы йШс жэне кандай технологияны пайдаланган жен?).
Мунымен тауардыц бэсекелестш касиетс байланысты;
4. Бул ешмдц к!м алады жэне юмге белу керек? Бул жерде ешм
жеке тутынушылар арасында белшу1 кажет.
5. Бул жуйе езгерютерге сэйкес икемдел1не ме? Сураныстын,
енд1р1с технологиясыныц e3repicT epiH e калай бешмделеда,
езгергстер каншальщты тез ескершЬд1?
Кез келген кэйпорынныц езше тек пайда экелетш тауарларды
ендфуге тырысатынын ескерген жен.
10

Стратегия - баскару
теориясынын непзп oojiiri
Стратегия ен алдымен енд1рю децгешндеп агымды баскарумен
жогары децгейдщ айырмашылыгын керсетедь Оньщ кептеген
аныктамалары бар. Мысалы: стратегия - дамудьщ жалпы багыты,
баскарудын жогаргы децгешндеп шеппмдерд1 талап ететш э л у е т
кызмет. Стратегиялык баскару дегешм1з - ол уйымдардыц коршаган
ортамен езара катынастарын баскару барысындагы уйымдардыц
максатын жузеге асыру миссиясы (Хиггенс). Стратегиялык баскару
- ол уйымньщ ез алдына койган максатына жетудеп шеппмдер
жиынтыгы мен apeKerrepi (Пирс жэне Робинсон). Стратегия -
ол Heri3ri максаттарга кол жепазудеп басымды мэселелер мен
ресурстарды аньщтаудагы эрекеттердщ бас багдарламасы (Кунц).
Стратегиялыкбаскаругаетудеп непзп максат жогары баскарудыц
кецшш ез муддесше аудару жэне онда болып жаткан удер1стерд1
реттеу. K,a3ipri менеджментте стратегиялык жэне тактикалык
аспектшерш атауга болады. Стратегиялык мэселелерге уйымньщ
максаты, оныц непзп эрекетпк турлер1 мен багыты, одактастары
мен карсыластарын, ез артыкшыльщтарын аныктау жатады.
Кужаттардын айналу технологиясы, етмда тутынушылармен
журпзшетш эрекеттерд1 тактикалык мэселелерге жаткызуга болады
Стратегиялык баскарудыц нысандарына коммерциялык
фирмалар, аймактар, ел, шагын кэсшорындар жэне тагы баскалар
жатады. Стратегиялык баскарудыц субьектшер1не уйымдык
баскару жатады. Мунда баскарудыц жуйелж cy6beicrinepi бар,
олар эр децгейде кызмет етед1. Мысалы, корпоративпк стратегия,
бизнес стратегиясы (жеке бизнес Typnepi), функционалды стратегия
(жузеге асыру стратегиялары).
Стратегиялык менеджменттщ непзп мазмунын мыналар
курайды: фирма бизнесш белплеу мен непзп максатын аныктау;
фирманыц сырткы ортасын талдау; оныц iniK i жагдайын талдау;
фирманыц шаруашылык аймагы децгешнде стратегияны тацдау
мен дайындау; эртараптандырылган фирманыц портфел1н талдау;
оныц уйымдык курылымын жобалау; компания стратегиясы мен
нэтижелершщ Kepi эсер1н камтамасыз ету; стратегияны, курылымды
жэне баскаруды жетщщру.
Уйымдастыру децгей!н1ц непзп турлер1: корпорацияльщ децгей;
стратегиялык кожальщ ету аймагыныц децгей!; функционалдык
И

децгей; теменп децгейдеп менеджмент (оперативок стратегия).
Ощйрклч баскару гылымыньщ м1ндет1 - ендоргстх баскару
катынастарыньщ тетактерш тусшд1ру жэне накты йщдеги тищд1
щешудщ жолдары мен амалдарын ic жузшде табуга жэрдемдесу.
Ондоркгп баскару теориясы - кешенд1 бшш жуйеск Ол мына
белщдерден турады:
- 0Hflipica?i баскарудын эдастемелш непздерь Мунда баскарудын
мэш, оньщ мазмуны, баскарудын урдютерь зандылыктары жэне
кагидалары камтылады.
- ©ндарют! баскару жуйеи туралы шм: Бул бел1мде баскару
жуйесшщ уйымдастыру формаларын, баскару функциялары
мен курылымын, баскарудыц эр турт децгейлерш уштастыру
мэселелерш карастырады.
- Ыкпал етудщ тетштер1 мен куралдарыныц жиынтыгы ретшдеп
баскару эд1стер1 мен Texiicrepi туралы шм.
- Баскару процестер1, олардыц ерекшел1ктер1, динамикасы,
9flicTepi туралы шм.
- Баскарудыц сапасы мен тшмдшп туралы шш. Мунда
баскарудыц стшп мен мэдениеп, баскару шеберлш, сондай-ак
тшмдшкп багалау мен оны арттырудыц жолдары каралады.
0H flip icri баскару теориясыныц мазмуны объекплер1 аркылы
аныкгалады. Баскару ici карым-катынастыц кептеген жагын
камтиды (саяси, элеуметпк, экономикалык, этикалык жэне т.б.).
Баскару урдюше катысушыларды eKi топка белуге болады: 6ipi
материалдык йгшктерда ещцрехш ецбекпен айналысатын болса,
eidH niici баскару iciMeH шугылданады. OnaipicTe осы eKi топтагы
адамдардын арасында eEunpicTi баскару катынастары орнайды.
Бул карым-катынас баскару субъектшер! мен объектuiepi арасында
калыптасады.
Баскару катынасы кандай турге немесе типке жататынына
карамастан, ол ец алдымен баскарудыц обьектшер! мен субъекгщерз
арасындагы катынас репнде болады.
Баскару стратегиясыныц объектшер1 жеткшкть BipaK соныц
шпнде ец курдеяг, барлык элeyмeттiк-экoнoмикaлык удергстерге
хпселей катысы бар жэне шешупи рел аткаратын объекхшерш
атап керсеткен жен. Кептеген обьектшерд! топтастьфып жштеу
кажет. Осы тургыдан алганда оларды мынандай топтарга белуге
болады: 1. Макроэкономика децгеш; 2. Мезоэкономика децгей!; 3.
12

Микроэкономика децгеш.
Стратегиялык баскарудыц непзп объектшер1 осылар.
Элдекайда галамдык сипаттагы баскару объектюше
макроэкономика жатады. Бутан экономикалык саясаттьщ куши
o&beKTici жатады. Макроэкономика - экономикалык теорияныц
бел1м1. Онда экономика тутас жуйе ретшде зерттелш, экономикалык
саясаттьщ максаттары калыптастырылып, оларды жузеге асыруга
кажетп экономикалык куралдар аныкталады.
Егерде стратегиялык баскаруга класснкалык экономикалык
теория непзщце карайтын болсак оныц ец жогары сатысында
курдел1 объект ретшде кецейтшген удайы ещцрктщ yzjepicTepi
жатуы r a ic . Ешкандай когам сол объектшщ кезендершйз (ещцрю,
белу, айналым, тутыну) OMip cy p y i ете кнынга туседь Баскару
тэж1рибесшде булардыц a p 6 ip ey i жеке объект жэне курдел1
объекплер болып табылады. Олардыц шшде (ортасында) журт
жаткан удерктерд1 жещй баскармайынша, когам дурыс 9pi бай
eMip cyp efli деп айту кнын.
Макроэкономикалык тэсшдеме улттык децгейде немесе улкен
секторлар децгешнде экономиканыц жагдайы мен козгалысын
зерттеу ушш пайдаланылады. Макроэкономика улттык аукымдагы
экономикамен айналысатындыктан 6ipiicripm reH экономикалык
керсетюштермен сипатталады (жалпы улттык ешм, жалпы iniK i
ен1м, сураныс жиынтыгы жэне т.б.).
Экономиканыц бул аспекпй стратегиялык баскару теориясына
апаратын басты аспект болып табылады. Ойткеш оны халык
шаруашылыгыныц аукымында алып карастырганда гана зерттеуд1ц
бастапкы сэтш аньщтауга болады. Муны кэс1порынныц (бастапкы
буын) барлык халык шаруашылык жуйелершщ ажырамас 6eniriH
курайтынымен байланыстырьш туйцщруге болады.
Стратегиялык баскарудыц 6 ip объекпй - мезодецгей. Мунда
баскару пэндерше eH flip ic уйымныц, технологияныц эртурл1л1г1мен
байланысты ез1нд!к ерекшелн1 бар салалар, аймактар жатады.
Аймактарга олардыц экономикалык дамуыныц алгышарттары
мен кец1спктеп орналаскан орнына, тарихи-географиялык
факторларына, enaipicTiK элеуепне карай болатын ерекшел1ктер тэн.
Аймактардыц басты курастырушыларына аймактардыц арасындагы
экономикалык байланыстар, аймактык жуйелер, ещцрютш
куштерд1ц орналасуы жатады. Аймак баскару o6beK T ici ретшде
13

мемлекет пен улттык экономиканын аймак мемлекет! еьщайлы
болады: аймак-нарык, аймак-элеумет ретшдеп окшауланган
косымша жуйеш бшд1ред1.
Стратегиялык баскару теориясында да, кундел1кп тэжфибеде
де микроденгей mexnymi объект болады. Кэсшорынды, жеке
ендар1С турш, api когамныц экономикалык бет-бейнесш жасайтын
заттай-материалдык кундылыктарды ещпретш салаларды баскару
объективп кажеттшш болып табьшады. Ягни баскарудын осы
децгеш барлык баскару жуйесшщ басты назарында устайтын
o6beicrici болуы керек.
Кэсшорындарды баскару ic i барлык экономикалык байланыстар
мен катынастардьщ жиынтыгын толык камти алмайды. © H flipicT i
баскарудыц гылыми сипатында кэсшорын халык шаруашылыгыныц
6ipTyTac жуйесш курайтын когамдык баска да ещцрюпк жэне
тутынушы уяшыктарымен 6 ip re карастырылады.
Стратегиялык
удер!ске idpicne
Стратегияныц Heri3ri мэш - бизнеса коршаган ортага бешмдеу.
Тек осы жагдайга сэйкес болганда гана аман калып жэне api жаксы
дамуына мумкшдш болады. Стратегияны удери; ретшде карастыруга
оныц уш белиленкен сатылары дэлел болады: стратегиялык талдау,
стратегиялык тацдау, стратегия мен менеджменттщ icKe асуы.
Стратегиялык талдаудьщ непзп максаты акпарат жинау. Бул
талдаудыц шш жэне сырткы eKi Ke3eHi бар. Непзп максаты
талдаудыц куши жэне элЫз жактарын аныктау максатында inm
талдау журпзшеди Стратегиялык тацдау талдаудыц нэтижелерш
зерпеуден басталуы керек. Стратегия мен менеджмент icKe асыру
стратегиялык талдау мен тацдауга Караганда элдекайда киындау
Yдepic.
1скершк стратегияны жузеге асыру ушш темендеп жагдайларды
ескеру кажет: ресурстар Heri3iHiH тепе-тецд1п; уйымньщ курылымы
мен мадениехшщ кезделген стратегияны кабылдауга дайындыгы;
стратегияны icKe асыру барысында менеджменттщ 03repicTepre
дайындыгы; кешеннщ даму багыпары туралы материалдыктехникалык
шеш1мдерд1 непздеу; усынылган стратегия жэне сапа
мэселелерш eндipic децгейхндеп уйымньщ дайындыгы; бизнестщ
imici жэне сырткы катысушыларына осы стратегияныц эсерд жэне
14

т.б.
Жалпы стратегия удерютерш мынадай сызбамен бейнелеуге
болады:
Iunci таддау
Сырткы таддау
Типа KyuiTepi жэне
нашар жак,тары
Сырщ ы мумкшдистер
ж эне к,ауштер
Н е п з п стратегиялы к багыттар
Ж
Баламаны багалау жэне
стратегияны тандау
i
1ске асыру жэне менеджмент
стратегиясы
1-сурет. Стратегия yaepici
Стратегиялык; баскарудыц ерекшелЫтери
Стратегиялык баскарудыц мумкшд1ктер1 шекйз. Стратегиялык
баскаруды пайдаланудыц б1рнеше шектеулер1 бар.
Б1ршппден, стратегиялык баскару езшщ мэшне карай
болашактыц дэл жэне егжей-тегжейгп суретш бермейш жэне бере
де алмайды. Стратегиялык баскаруда жасалынатын уйымныц
кажетп болашагын бейнелеу - бул оныц iuiKi жагдайы мен сырткы
ортадагы орнын егжей-тегжешп емес бейнеа, дурысында ол уйым
болашакта кандай жагдайда болуы кажет, нарыкта жэне бизнесте
ол кандай орын алуы керек, кандай уйымдык мэдениет1 бар болуы
кажет жэне т.б. деген сурактардыц жиынтыгы. Сондай-ак осыныц
барлыгы уйымныц болашакта бэсекелестш куресте жещске жете
ме, жок па екенш аньщтауы кажет.
Екшплден, стратегиялык баскару ecKi ережелер мен
процедуралардыц тэрт1б1мен журпзше алмайды. Оныц белгш!
15

6ip мшдеттерд1 шешу кезшде немесе белгшi жагдайларда нёш
жэне калай жасайтынын белгшейтш теориясы жок. Стратегиялык
баскару - бул бизнес пен менеджменттщ белгш 6ip философиясы
немесе идеологиясы. Ягни эр менеджер стратегиялык баскаруды ез
бшм1мен жэне бiлiктiлiгiнe сай кабылдап, жузеге асырады. Эрине,
стратегияны тандау мен оньщ проблемасын талдаудыц, сондайак
тэжцэибеде жузеге асырудьщ б1ркатар ережелер1, сызбалары,
усыныстары бар. Ал тугастай карастырганда тэж1рибеде
стратегиялык баскару, бул:
- жогаргы басшылыкгьщ уйымды стратегиялык максаттарга
алып барудыц интуициясы мен енершщ симбиозы;
- уйымньщ ортамен байланысын, уйымньщ жэне оньщ
вншшщ жанаруын, сондай-ак агымдагы жоспарлардын жузеге
асуын камтамасыз ететш кызметкерлердщ кэсшшшп мен
шыгармашылыгы;
- барлык жумысшыларды уйым мш^еттерш жузеге асыруга,
максаттарга жетудщ ете жаксы жолдарын 1здеуге белсецщ енпзу.
Ушшпнден, уйымда стратегиялык баскару npoueci жузеге
асырыла бастау уппн уакыт пен ресурстардын улкен шыгыны
жэне белгш 6ip куш жумсау кажет болады. Коршаган органы
зерттеуд1 жэне уйымды коршаган ортага енпзущ жузеге асыратын
болшшелёрд! жасау кажетп. Маркетинг, когаммен байланыс жэне
т.б. бел1мдер ерекше маныздылыкка ие болуда жэне елеущ косымша
шыгындарды кажет етед^
Тертшшщен, стратегиялык алдын ала болжаудын кателершщ
Tepic салдары тез кушейед!. Аз уакыт шпнде мулде жана ошмдер
жасалады, салымдардьщ багыттары ауыстырылады.
Бесшнпден, стратегиялык баскаруды icKe асыру кезшде екпш
стратегиялык жоспарлау алдынгы катарга шыгады. Ал айда, бул
аз, ce6e6i стратегиялык жоспарлау алга койган мшдеттердщ
сэтп орындалуын камтамасыз етпейд1. Шынында стратегиялык
баскарудын манызды курастырушысы стратегиялык жоспарды
жузеге асыру болып табылады. Ал бул ен алдымен стратегияны
icKe асыруга мумкшдш бере®® уйымдык мэдениетп жасау, ецбекп
мотивациялау жэне уйымдастыру жуйес1н жасау, уйымда белгш 6ip
икемдшкт1 жасау жэне т.б. Эйпрде орындау npoueci жоспарлаумен
карама-кайшьшыкта болады. Орындау кезецшщ мацыздылыгы
артады. Стратегиялык жоспарлау канша жаксы журпзшгешмен,
16

оньщ жузеге асуы алгышарт емес.
Стратегиялык, менеджменттщ бес мтдетй
Фирманын стратегиясын жасау жэне жузеге асыру бойынша
менеджердщ мшдет1 бес езара байланыскдн белйсгерден турады:
1. Коммерциялык кызметтщ турш аныктау жэне оныц
дамуыныц стратегиялык багыттарын калыптастыру, ягни дамудыц
максаттары мен узак мерзшд1 болашагын белгшеу кажет.
2. Жалпы максаттарды жумыстыц накты багыттарына
айналдыру.
3. Кажетп керсеткпптерге жету уипн тацдалган жоспардыц
шебер жузеге асырылуы.
4. Тацдалган стратегиянын тшмде жузеге асырылуы.
5. Жасалган жумыстарды багалау, нарыктагы жагдайды
талдау, алынган тэж1рибе, езгерген жагдайлар, жаца идеялар немесе
жаца мумюцщктер тургысынан кызметтщ узак мерз1мд1 Heri3ri
багыттарына, максаттарына, стратегияга немесе оныц жузеге
асырылуына тузетулер енпзу.
Стратегиялык KepiHicTiH жэне компанияныц миссиясыньщ
дамуы.
Жогары бел1м басшысыныц компаниянын стратегиясына
катысты непзг1 сурагы мынадай: «Б1з ез1м1зд1ц компаниямызды
калай керёшз, не 1стегеМ жатырмыз жэне неге кол жетюзпм1з
келед1?». Осы суракка накты жэне дэлелд1 жауап беру ушш менеджер
е з ш е ф и рм асы н ы ц 6yriH ri к у н п ж э н е бол аш ак тагы к ы зм етш щ
сипатын елестету1 жэне сондай-ак 5-10 жыл алга компанияныц
мумкш кажетгипктерш ойластыруы кажет. «Б1з юмб1з, не ютеп
жатырмыз жэне кандай багыт устанамыз?» деген сурактарга
жауап 1здеу кажет. Компанияныц не icT ereni жатканы жэне оныц
( кандай децгейде болгысы келетщщп жалпы магынада фирманын
миссиясы деп аталады. Менеджер миссияны аныктаган соц,
компания кызметшщ ep iciH , сондай-ак ол езшщ тутыиушыларыиа
усынатын кызметтерш аныктайды. Менеджерге фирманьщ кызмет
epiciH стратегиялык тургыда ойластыру кажет. Осыныц барлыгы
фирманьщ узак мерз1мщ даму концепциясын жасаумен катар
журедй Менеджердщ езшщ фирмасыныц нарыктагы орнын керуш
( стратегиялык елее децщ. Kemiri [ кабйЩШР8^0^сэне]] уактылы
1 тузетшмеген стратегиялык жоспар: аудыц^еивдаЩйй маты! гасы жок.
академик С.Бейсемб^'
/ \ * \ П Q 4 0 атында€ы гылыр/и
2-5.2 1 ^ Ш К11АПХАНАП1

Стратегияны жузеге асыру.
Стратегияны жузеге асыру мэселей стратегиялык тургыда
жумыс icT ey ушш жэне оныц белгшенген Mep3i\ri сакталуы ушш не
icT ey кажет екенш тусшуден турады. Баска сезбен айтканда, мундагы
шеберлш стратегияныц орнын аныктау бойынша эрекеттердь оныц
кэсщшшш орындалуын жэне жаксы нэтижелерд1 алуды дурыс
багалаудан турады. Стратегияны жузеге асыру жумыстары алгашкы
экшшш1к мшдеттердщ аясына жатады, ол келей негтзп кезецдерд1
корсетед1:
- стратегияны табысты орындау ушш уйымдык мумкшд iктердi
жасау;
- бюджетп каражаттарды пайдалы орналастыру максатында
баскару;
- стратегияныц жузеге асуын камтамасыз етепн фирманын
саясатын аныктау;
- ете тшмд1 жумыс ушш кызметкерлерд1 мотивациялау;
- кажет болган жагдайда стратегияны жузеге асыру бойынша
ете жаксы нэтижелерге жету максатында олардын мшдеттер1 мен
жумыстардыц сипат турш езгерту;
г сыйакы мелшёрш белгшенген нэтижелерге жетумен уштастыру.
Компанияныц бешмшелЬрцрц кебкшде ecKepinyi THic.
Стратегияныц накты жузеге асырылуы стратегиялык жоспарды
сэтп орындау ушш компанияныц баскаша жэне жаксы жасайтын
iciH дэл талдаудан басталады. Эр менеджер мына сурактарга жауап
i3fleyi кажет: «Жалпы стратегияны орындауга ез1мнщ улеймд1 косу
ушш MeHiH бел1мшемДе не icтeлyi кажет жэне де мен оны тшмд1
eTin калай аткарамын?».
Компанияныц стратегиясын тшмд1 жузеге асыру ушш
|шш саясатты езгерту кажеттшп стратегиялык езгер1стердщ
дэрежейне, iiiuci саясаттьщ стратегия талаптарынан каншалыкты
ауыткитынына жэне стратегия б1рлескен мэдениетпен каншалыкты
жаксы келкеташйе тэyeлдi.
18

Жана мумк1нд1ктерд1
пайдалану бойынша
эрекеттер (шетел
нарьщтарын ашатын жаца
технологиялар, жана
тауарлар, бэсекелес
компанияны сатып алу
мумюншп, жаца саудалык
келю1мдер)
Крыска
мерз1мда
табыстылык
ты жаксарту
. эрекеттер
Саладагы жагдайлардыц
езгеруш камтамасыз ететш
жауапты эрекеттер (тауарга
талаптардьщ ©3repyi,
мемлекетпк емес шектеулер,
I белпленген мелшердщ
езгеруш жаца бэсекелестердщ
келу1 жэне кету1)
Шыгарылатын ен!мнщ
ассортименты кецейту
жэне токтатуга, тауар
сапасын немесе сатып
алушыларды
модификациялауды
озгертуге куш салу
Непзп функциялар
мен эрекетгерда
аныктайтын кадамдар
мен тэсшдер
Компаниянын
стратегиясын
аныктайтын
| эрекеттер мен
^ тэсшдер
/ Ш Узак мерз1мд! бэсекелестж
позицияны кушейту ушш
жаца шабуылдык
эрекеттер жэне
бэсекелестш
басымдылыкты сактау.
л • V-' •«о-м
А Компаниянын табыс
I базасын эртараптандыру
V бойынша кадамдар жэне
I кызметтщ жана саласына
немесе epiciHe б1рлест
ену
/
/
/ \
Алей жэне у
Бэсекелестш эрекетше кейш % 1 Географиялык
карсы коргану интеграциялау \ таралудьщ 03repicrepi
I шаралары жэне сырткы бойынша куш , . бойынша куш салу
I кауш-катерден коргану
салу
2-сурет. Компания стратегиясыныц элементтер!
Миссия, максат жэне стратегиялык
басымдылыктардыц калыптасуы
Стратегиялык менеджментте миссия - философия ж эне алдын
ала арнау, уйымньщ eM ip суру мэш . Нактыл айтканда, уйым не
упин кызмет eTyi керек ж эне оныц баскаларга Караганда кандай
айырмашылыгы бар деген сауалга жауап бередь М иссия дегешм1з
—ол уйымньщ анык керш етш жалпы максаты. Ол мынадай н еп зп
сауалдарга жауап беред1:
- уйым не уш ш кызмет етед1 (оныц себептерО?;
- Heri3ri тугынушылары ю мдер ж эне уйым олармен кандай
катынаста болады?;
19

- уйымнын; H eri3ri философиясы неде, ол когаммен, езшщ
тутынушыларымен кандай катынаста болады?;
- кызмет етудщ непзп кагидалары кандай?.
Уйымныц непзп мэселей, оньщ миссиясы - кандай адами
кажеттшкп канагаттандыру кажет деген сауалга жауап беру. Кез
келген уйымнын стратегиялык баскарудагы манызды белшеп - ол
миссия мен езшщ меншнсп максатгарын аныктау.
Миссия деген угымды аударганда оны максат деп тусшуге
болады. Жалпы стратегияны, 3cipece стратегиялык баскаруды
непзп, басты максаттарга кол жетюзу уш!н пайдаланатын эдк
ретшде пайдалануга эбден болады. Максаттардьщ пайда болу
непзшде олардын иеленушшершщ кызыгушылык касиеттер1
жатыр: уйымдардын иелерц уйымнын кызметкерлерц уйымнын
ешмш сатып алушылар; уйымнын гскерлж cepiicrecTiri; жергшкп
когам жэне жалпы когам.
Уйым максаттары - ол оньщ накты хал-жагдайын сипаттау,
жаксы жагдайга кол жетюзу.
Жалпы максаттар узак мерз1мд1, кыска мерз1мд1, орта мерз1мд1
болып Ж1ктелед1 Ол максаттар аныктау урдюшде мынандай
сатылардан етедг
- жан-жакты байкалатын трендтерд1 аныктау;
- жалпы уйымдар ушш максаттарды белгщеу;
- максаттар иерархиясын куру;
- жеке максаттарды белгшеу.
Осы келпршген максаттардын маныздыгына карасак XVII
гасырда eM ip сурген голлантык философ Спиноза Барухтьщ «Элeмдi
билейтш мудде» деп айткан пшршщ Ka3ipri заманда да шындык
екеш кумэн келтйрмейдо.
Максаттар категория ретшде, баскарудын непзп жэне козгаушы
купи репнде ездерше тэн сипаттамалары бар: максатка жету
удергшн катысушылардын кызметтшш; эрбяр максатты санатты
турде елшемдеу; койылган максатка ез уакытында, ез мерз1м1нде
жетуд1 аныктау жэне соны жоспарлау; максат нактылы болуы кажет
жэне орындалатын болуы керек; мудделер 6ip-6ipiM eH байланысты
жэне 6ip iH -6ip i толыктыруга кызмет етедк
Генри Минибергтт стратегиялык аныктамалары
Ол стратегияныц бес турш аныктамасын усынады: б1ршшщен,
стратегия дегетмхз жоспар-болжау нейзшде жасалган болашактагы
20

нэтиже, нысана, багыттар. Осы тургыдан алганда жоспар дегешм!з
басынан аягына дешн бакылауга алынатын, алдын ала белгшенген
ic-кимыл. Екшшщен, ол тактикалык эдгс, бэсекелестж додасындагы
ерекше айлакерлж. Жалпы алганда ол кыска мерз1мдж стратегия,
ете nieicreyni максаттарымен сипатталады жэне кажет болган кезде
езгертуге болады. Ушшппден, ол бет алые кагидасы. Нактылы ynri
аркылы icKe асырьшады. Бул калыптаскан бет алыска байланысты
езгер1стер енпзу стратегиясы. Тертшшщен, ол накты нарыктагы
багаларга караган кезкарас. Бесшипден, ол уйымныц улкен
болашагы.
Осы бершген аныктамалар шецбершде стратегиянын уш
компонентш бел in керсетуге болады: узак мерз1мд1 Heri3ri
максаттарды аныктау; ic-кимыл багамын кабылдау жэне ресурстарды
орналастыру.
Жогарьща бершген аныктамаларга Караганда, стратегия - кеп
магыналы жэне кептеген функцияларды аткаратын баскару 9flici,
баскару тэж1рибес1нде, 9cipece жоспарлауда, удайы колданылатын
курал.
Басымдыктап
Уйым езшщ узак мерз1мд! болашакта эрекет етуш калай
камтамасыз ете алады, езшщ мвдеттерш орындауы ушш оган не
тэн болуы кажет? Бул сурактыц жауабы айдан анык: уйым туракты
сатып алушылары болатын ешмд1 шыгаруы кажет. Б1ршнйден,
ен1м сатьш алушыга кызыкты болуы соншама, ол акшасын осы
ymiH беруге дайын турады, екшшщен, ол сатып алушыга баска
фирмада ещйршетш, тутынушылык сапасы бойынша уксас, ешмге
Караганда кызыкты. Олай болса, фирма ез ешмшщ бэсекелестж
басымдыльпы бар болган жагдайда гана пршшж етш, дамиды.
Бэсекелестж басымдыльщтарды стратегиялык баскару жасайды.
Бэсекелестж басымдыкты жасау жэне устап калу мэселесш
карастыру нарыктык ортаныц уш субъекпсшщ карым-катынасын
жэне сэйкесшше езара эрекеттеспгш талдауды уйгарады.
Eipimni субъект - накты ешмщ ещцретш «б1здщ» фирма. Екшпп
субъект —осы ешмд1 сатып алатын жэне сатып алмайтын алушы
адам. Уиишш субъект - бул «б1здщ» фирмамен ещцршетш ешм
сиякты сатып алушыньщ осы кажетпгш канагаттандыра алатын
езшщ ешмш оган сатуга дайын бэсекелестер. Бул нарыктык
21

«суйкпеншшк» ушбурышыида сатып алушы басты тулга болып
саналады. Сондыктан да ешмшщ бэсекелестйс артыкшылыгы - бул
осы ешмд1 сатып алуга турта болатын тутынушы ушш ешмдеп
багалыльщ. Бэсекелестж басымдылык «б1здщ» фирманын OHiMiH
бэсекелестердщ етм1мен салыстырудан пайда болуы мумкш.
Нарыкта бэсекелес ешмд! усынатын фирмалар жок болса да «б1здщ»
фирмамыздын OHiMi сатьшмайды. Бул оньщ сатып алушылар ушш
жеткшкп багалыгы немесе бэсекелестж басымдылыгы жок екешн
бщщредц.
Бэсекелестж басымдыктар нещ калыптастырады? Бул упин
ек1 мумкшдж бар деп есептеледг Бфшшщен, бэсекелестж
басымдыктар ешмнщ езшде болуы мумкш; ©ншщц бэсекелестж
басымдылыгыныц 6 ip Typi - бул оныц бага сипаты. Сатып алушы
кебшесе тауарды уксас тутынушьшык касиеттер! бар тауарларга
Караганда багасы арзан болгандыктан сатып алады. Кейде ешм ете
арзан болгандыктан сатылып кетедг Мундайда сатып алушы ушш
ешмнщ тутынушьшык пайдалылыгы жок болса да алады.
Бэсекелестж басымдыктардыц eкiншi Typi - дифференциация.
Бул жагдайда сатып алушы ушш оны тартымды ететш ерекше
езгешел1ктерге ие болатын ен1м туралы соз болады.
Дифференциация ешмнщ тутынушьшык (пайда экелетш)
сапаларымен (сен1мдш1к, колданудыц карапамымдылыгы, жаксы
функционалдык сипаты жэне т.б.) байланысты болуы мшдетп емес.
Оган пайда экелетш тутынушьшык касиеттерге ешкандай катысы
жок сипаттамалар есебшен жетуге болады, мысалы, марка.
Екшшщен, фирма ешмде бэсекелестж басымдыкты жасаудан
баска, оныц нарыктагы орнын, ез енщйнщ бэсекелестак
басымдылыгын жасауга эрекет ете алады. Бул сатып алушыны
тагайындау есебшен немесе баскаша айтканда, нарык белнш
монополизациялау есебшен жетйзшедг Мундай жагдай нарыктык
катынастарга карсы келед1 Ce6e6i мунда сатып алушы тацдау
мумшщцктершен айырьшады. Алайда айкын тэж1рибеде кептеген
фирмалар езшщ OHiMi ymiH осындай басымдыкты жасауга емес,
сондай-ак оны жеткшкп узак устап калу сэтп болады.
Стратегиялык басымдыктарды жасаудын уш стратегиясы бар.
Бфшпи стратегия - бул багадагы жетекшшхк Бул стратегия кезшде
ешмгЕЦ жасау мен ендфу кезгнде фирманьщ назары шыгындарда
болады. Бага басымдыктарын жасаудыц непзп кездер1 мыналар:
22

• жиналган тэж1рибе непзшде icxi тшмд1 журпзу;
• ецщрю келемшщ есу кезшде ешм б1рлйтне шыгынды
темендету есебшен мелшерде унемдеу;
• эр турл1 ешмдерд1 ецщру кезшде пайда болатын синергиялык
эсер есеб1нен шыгындарды темендету нэтижей ретшде эр турлшкп
унемдеу;
• жалпы фнрмалык шыгындардьщ темендеуше мумкшдйе
беретш imKi фнрманьщ байланыстарын онтайландыру;
• таратушы желшер мен жетюзу жуйесш интеграциялау;
• уакытында фнрманьщ кызметш онтайландыру;
• жергшкп ерекшел1ктерд1 пайдалану есебшен шыгындардьщ
темендеуше жетуге мумющпк беретш фирманыц кызметш
географиялык орналастыру.
Стратегиялык менеджменттщ бес максаты
¥йымныц стратегиясын жасау мен жузеге асыру барысында
менеджердщ алдында бес 6ip-6ipiMeH байланысты мшдеттер бар:
1. Компаниянын дамуындагы Heri3ri багыттарды аныктау.
Баскаша айтканда оныц мшдеттерш жэне узак мерз1мд1 даму
болашагын белгшеу кажет.
2. Белгшенген жалпы максаттарды нактылы жумыс
багыттарына айналдыру.
3. Керек керсетюштерге кол жетюзу ymiH таццап алган
жоспарды орынды icKe асыру.
4. Тацдап алган стратегияны тшмд1 аткару.
5. Орындалган жумысты багалау, нарыктагы жагдайды талдау
жэне соган байланысты кызметтщ непзп багыттарына сэйкес
. койылган мшдеттерге езгерютер енпзу. Олар (езгерютер) тубшде
жаца мумкйадктерге, жаца ешмдерге байланысты болады.
Компания стратегиясыныц непзп мэселелерк 6i3 ез
компаниямыздыц кандай болганын калаймыз, 6i3 ол ушш не icreyMi3
керек жэне 6i3 неге кол жетюзум1з керек? Менеджер ез уйымньщ
каз1р жэне болашакта (10-15 жыл) капай жумыс жасайтынын анык
болжай 6Lnyi кажет. Ол компаниясыныц кандай сферада кызмет
ететшш аныктайды, сонымен катар ол езшщ тутынушыларына
кандай кызметтерд1 усынатынын белгшейдт Менеджер фирманыц
кандай сферада кызмет керсететшш ойластыру кажет.
Мудцелерд1 аныктау миссияныц жалпы капыптастыруынан жеке
23

жоспарларга ауысуына кемек етедь Компанияныц непзп муддесше
кол жетюзу ушш оньщ ap6ip белшеп ез максаттарын аныктаулары
керек.
Баскару тэж1рибесшде мудделердщ ею rani бар: каржылык жэне
стратегиялык- BipiHuiici мшдегп турде кажет, ce6e6i каржысыз
ешкандай уйымнын, кэснгорынныц жумыс icreyi, ecyi мумюн емес.
Нарык жагдайында компанияныц бэсекелестш жагдайын ныгайтуга
стратегиялык мудделер непзге алынатынын ескеруштз керек.
Табыс келем1, инвестицияныц тшмдшп, каржыныц колда
барлыгы, карыздыц келемз мен дивиденттер каржылык мудделердщ
непзш курайды.
Стратегия - ол менеджердщ ез мшденн аткарудагы сайманы.
Фирманын стратегиясы аныкгалган керсетюштерге кол жетюзудеп
персоналдык ic-кимылына байланысты болады. Компанияныц
стратегиясы жоспарланган ic-эрекеттерден турады.
2. Стратегиялык менеджменттеп талдау эд1С1
Саладагы жалпы
жагдайды талдау
Стратегияны Э31рлеу уппн 6ipiHUji кадам талдау жумысын
журпзу Талдау калыптаскан, болган жагдайларды аныктау удеркл
Онсыз ешкандай болжау, жоспарлау, багдарламалау мумкш емес.
Компания кандайда болмасын стратегияны кабылдауы уппн,
алдымен шла жэне сырткы жагдайларды аныктап багалау кажет.
Ол уппн уш багытта зерттеу журпзшедп 1)саладагы жагдайлар
жэне бэсекелш мумкшд1ктер, 2)компанияныц ез 1шндеп жагдайы,
3) оныц бэсекелеспк кабшеп. Саладагы жагдай жэне ондагы
бэсекелш шарттар жалпы алганда компанияныц макроортасына
жатады. Сондыктан калыптаскан жагдайды талдау ушш ец алдымен
макроортаны зерттеу керек.
Саланыц жалпы жагдайын жэне оньщ бэсекелеспкке
кабшеттшгш талдау жумыстары теменп жеп сауалга жауап алу
ушш жург1зшед1:
1. Саланы сипаттайтын непзп экономикалык керсетюштер
кандай?
2. Салада кандай бэсекелеспк куштер бар жэне олардыц эсер
ету дэрежей кандай?
24

3. Саланьщ курылымындагы бэсекелш куштерд1 езгертуге не
себеп болады жэне олар болашакта калай эсер етед1?
4. Кандай компаниялардьщ ен куп т (элйз) бэсекелш
жагдайлары бар?
5. Таяу уакытта бэсекелш додада кай салада кандай бет
алатынын юм тез аныктайды?
6. Бэсекелш додада жетютисп бол мае а сэтс1зд1кп кандай
uieuiynii фактор аныктайды?
7. Болашакта жогары табысты болу ушш кандай сала
тартымды?
Осы сауалдар фнрманьщ (уйымньщ) кандай жагдайда, кандай
ортада кызмет ететшш аныктайды.
Салада непзп экономикалык кврсетюштерд1 аньщтау ерекше
орын алады. Эдетте оларга мыналар жатады: рыноктын келем1;
бэсекелестш кандай салада OTyi мумкш (жергшкп аймак, улттык,
жаЬандылык); рыноктын есу жылдамдыгы жэне саланыц ем1рлш
циклы; бакгаластырушьшардыц саны жэне олардыц келемдер1,
шогырлану дэрежесц таласушылардыц ошмдершщ (кызметтершщ)
дифференциалдандырылуы; технологиялык озгергстершщ децгеш;
экономикалык ецщрюке, маркетингке, жук тасымалдауга 9cepi;
капиталга коятын талаптар; саланыц табыстылыгы жэне т.б.
Баскару ортасын
стратегиялык талдау
Баскару ортасы - стратегиялык мацызды объект. Талдаудыц
03i сол объектщен басталуга тшс. Жалпы алганда стратегиялык
баскаруда ею турл1 орта угым бар: сырткы жэне iuiKi орта.
Баскарудыц сырткы ортасы дегешм1з - ол сырткы субъектшер
мен факторлардыц жиьштыгы. Олар уйымньщ жагдайына жэне
келешегше белсецщ турде эсер етедь Сырткы орта шагын ортага
Kipefli, ал олар кептеген нактылы субъектшерден турады жэне
олардыц ю-эрекеттер1 соларга багытталган: тутынушыларга,
бэсекелестерге, делдалдарга жэне т.б. багытталган.
Баскарудыц inrei ортасы дегецщ ортаныц жэне оныц
субъектшершщ сипаттау жиынтыгы (купт, элс1з жактары) ретанде
деп туешуге болар. Олар уйымньщ (фирманыц) келешегше эсер
етед1. ImKi ортага мыналар жатады: калыптаскан уйымдык курылым,
функциялар, жауапкершшк, ресурстар жэне бел1мдер кукыгы. 1шю
25

талдаудыц компонентерг
- ресурстык талдау;
- хабардарлыкты тексеру мен талдау;
- iuiK i кызметт1 (функцияларды) талдау;
- салыстырмалы талдау;
- адами ресурстар мен мэдениет;
I каржы ресурстары жэне каржылык кызметтщ нэтижеа;
I ешмдер жэне олардыц нарыктагы жагдайы.
Баскару органы зерттеу кептеген эдютермен жургазищщ. Оларга
мынандай талдау эд1стер1 жатады: ЭТЭС (талдау) - Элеуметпк.
технологиялык, экономикалык, саясаттык (STEP-анализ) жэне
КЭМК талдау - купгп жаты, элснз, мумкшдцстер, кауштер
(SWOT-анализ). Зерттеупнлер осы талдау эд!стёр1 аркылы мына
стратегиялык сауалдарга жауап 1здейд1: уйымныц Ka3ipri жагдайы
калай; болашакта уйымныц жагдайы кандай болмак; койылган
максатка жету ушш уйымныц алдында турган кандай кедергшер
жэне кандай дурыс ыкпал ететш жагдайлар бар; койылган
максаттарга жету уппн кандай мумкшд1ктерд1 icKe асыру керек;
стартегияны жузеге асыру ушш калай баскару керек?
ЭТЭС (STEP) жэне КЭМК (SWOT) талдау нэтижесшде
баскарушы жуйенщ даму стратегиясы калыптасады (фирмалар,
уйымдар, социум).
ЭТЭС (STEP) I уйымныц сырткы жагдайын талдаудыц 6 ip T y p i.
Ол болашак стратегияны дайындауга колданылады жэне сараптау
аркылы факторлардыц салыстырмалы мэнш аныктауга кемек етедг
Ал факторлар элеуметпк, технологиялык, экономикалык жэне
саясаттык болып терт топка белшедк
ЭТЭС (STEP) талдаудыц жакын ортага эсер eTyi терт
категориялы:
• социодемографиялык эсерлер - когамдык, мэдениетпк жэне
демографиялык;
• технологиялык эсерлер - ешмдер, инновациялык
технологияныц ypatcrepi, коммуникация жэне келпс;
• экономикалык эсерлер - акша-несие саясаты, табыстар, eMip
эл-аукатыныц децгеш жэне т.б.;
I саяси эсер - ук1метт1к, кукыктык жэне мелшерл1 эсерлер.
ЭТЭС (STEP), талдау факторларыныц артыкшылыктары:
1) ЭТЭС факторларымен жумыс icTeft бастаганда басшылар
26

сырткы коршаган орта туралы ойлана бастайды.
2) адамдар сырткы коршаган ортаны дурыс коруге мумюндж
туады. Сырткы коршаган ортаныц факторларын есепке алу
мэдениеи тэрбиеленедь
3) 6ip фактордан екшпц факторга еркш ауысу жэне сол аркылы
коршаган орта туралы тутас niicip калыптастыру.
4) сырткы коршаган ортаны талдау ушш жалпы тш табысу.
5) innci мэселелермен айналыса бермей, сырткы коршаган орта
туралы ойлауды эдетке айналдыру.
КЭМК талдау (SWOT-анализ) - бул рыноктыц макрожуйей жэне
олардыц нактылы максаттарын талдау эдой. Фирманыц жэне оныц
бэсекелестершщ кешендш сызбасыныц ynrici: «кушп жактары -
элйздш —мумкщщктер1 - кауштер».
IniKi KyniTi жэне элйз жагдайларды талдауга уйымныц езшщ
пайдасымен жэне кемшшнстерш багалауды камтиды. Сондай-ак,
коммерциялык уйымдарда маркетинг, каржылар, адами ресурстар,
ещцрю, уйым, мэдениеи талданады жэне багаланады. Мемлекетпк
уйымдарда да осындай кептеген багалаулар орын алады.
Саланыц ишйндеп бэсекенщ табиги пайда болуын мен децгешн
талдау улпсш (моделш) Портер эз1рледь Оныц n iK ip i бойынша бес
бэсекелш факторлар бар. Осылар сала шйнде бэсекелестш децгецщ
аныктайды:
• салада жаца бэсекелестер пайда болу кауш;
• жаца ауыстырушы-кызметтердщ пайда болу Kayni;
• сатып алушыга эсер ететш туткалар (сатып алушы саны
жэне сатып алган нэрсенщ келем1, тауарды жетйзш 6epymi
компаниялардыц саны мен келем1);
• тауар жетюзушшердщ эсер ететш тугкалары (жетюзшетш
ресурстыц ете сирекпп жэне тапшылыгы; баска ресурска ауысуга
байланысты шыгындар; керек ресурсты кажет ететш салалардыц
саны; нактылы ресурсты жетюзуип фирмалардыц саны мен
мелшерО;
• саладагы бэсекенщ децгеш (багальщ бэсеке, жегший
калыптаскан салалар, ауыстырушылардыц болуы).
27

1 -кесте._____ КЭМК талдау Казакстан елшщ утсщце
Купгп жаты
Элаэдшер
Тэуелс1з eгeмeндi мемлекетшщ | Мемлекет куру эш аякталган жок
Heri3i каланды
Кене саясаттык жэне экономикалык
жуйеден бастарту.
Жаца жуйе жумыс icrefi
бастады.
Кен M0лшepлi элеуметпк, саясатгык
мудделерге эз1р кол жеткен жок.
Когамда баска сапалы 10тпел|’ кезен уакытында
кундылыктар жуйее!; ерщядШё I азаматтардын кепшшп эр нэрсен1
жэне жеке адами кезкарастар I басынан отщщ жэне 6ipa3 нэрсеге
непзш де пайда болды {шыдады.
Адам ресурстардын сапасы,
жогары бщ м ди Fылыми жэне
творчествалык элеуеп жогары
децгешн халык-басты актив
Кдзба байлыктардыц квп п п
жэне т.б.
Мушщдштер
Евро-Азиалык, аймагындагы
шартараптагы жолдарда
орналаскан жаграпиялык орны
Адами элеуетп' дамыту ушш жана
жэне мэдениета жагдайлар кажет.
Жер койнауын игеруде алдын ала
ойластырылмаган стратегияныц
жоктыгы мен кептеген киывдыктар
жэне баскалары
K,ayimep
Коммерциялык кагидатгар непзшдел
[ дш. Эзгерктерге табан бешщелу,
адамдардьщ мемлекеттен квмек кугу!
Реформаларды шетел
I КСРО куйреушен кешн евд/р/с
мемлекетгершщ жэне донорлы к / квлемшщ курт твмендеу1
уйымдардыц колдауы
Улкен, б/рак халкы аз мемле- I Азаматтардын квбшщ ем ip суру
кет ушш жана акпараттык жэне / децгейшщ жэне табыстарынын
телекоммуникациялык техноло- [ темендеу/. Орта таптын аздыгы.
гияларды н артыкшылыктары
Улттык жинацтардыц аз ecyi
1жэне капиталды жинактау. Олар
экономиканын козгалткыш кушне
1айналуы керек... жэне баскалар.
Ескерту: А.Л. Гапоненко, А.П. Панкрухин. Стратегическое управление.
М .: Омега. -Л. -2008.-С.54-56
_______ ______
28

Стратегиялык баскарудагы
сараптаудын эртурлиигь
Бул талдау кэйпорынныц ез ресурстарын жэне мумкщщктерш
Keuienai турде карастырады. Бул бизнестщ агымдагы жагдайы на,
оныц купш жэне элйз жактарын, стратегиялык мэселелерш
аныктайды. Кэйпорынныц кызметшщ баскарушылык талдауын
журпзу yuiiH, оныц непзшде мынандай методологиялык кагидалар
жатуы raic:
- жуйел! тэйл;
- кешещц талдау кагидасы;
- сараптаульщ кагидасы;
- салыстырмалы талдау кагидасы;
- ерекшел1кп есепке алу кагидасы.
Баскарушылык талдаудыц жалпы мазмунына мынандай
мэселелер юредк
- баскарушылык талдаудыц эд1й, кагидаты жэне максаты;
- кэйпорынныц стратегиялык ресурстарын жэне кызмет аясын
аныктау. Кэйпорынныц бэсекелестш артьщшылыкгары;
- баскарушылык талдаудыц курылымын аныктау мумкшдцсгершщ
тэсШ;
- баскарушылык талдаудыц проблемалары, кэсшорынньщ
стратегиясын эз!рлеу.
Портфельдж талдау
Профильдж стратегия - ол уйымнын шаруашьшык
ететш аймагыныц стратегиялык кызметтершщ жиынтыгын
калыптастырудагы кабылдайтын баскару шепйм. Оныц нэтижей
болып б1ркатар бэсекелестш стратегиялардыц уйымдаскан езара
катысы саналады.
Профильдж стратегия, И. Ансоффтщ niKipi бойынша, непзп
терт компоненттерд1 камтиды:
1) болашак кызмет салаларыныц багыттары мен мелшерш
аныктайтын жаграфиялык есу векторын;
2) эртурл1 кызмет салаларында пайдаланылатын бэсекелш
артыкшыльжтарды;
3) эртурл1 кызмет салалар арасында синергизм (6ipiiaceH icкимыл)
пайда болады;
4) эртурл! кызмет салалары аркылы icK e асатын стратегиялык
29

ишмешкп.
Ансофф матрицасы мен уш мелшерл1 Абель сызбасы портфельдпс
стратегияда ерекше орын алады. Бул улп ушш темендегщёй йевдя
устанымдар усынылады:
• кызметп жетиадру стратегиясында темендепдей баламалы
есу болады: тауарды жаца пайдаланушыларды тарту аркылы ен
алгашкы есуд1 дамыту; бэсекелес фирмалардыц тугынушыларын
тарту аркылы рыноктыц улесш ecipy; бэсекелес фирмалардыц
рыноктарын косып алу болмаса сщ1рупйлш жолымен пелену;
рынокта функционалдык маркетингп дамыту аркылы ез ахуалын
коргау; рынокты тшмд1 пайдалану жэне оны табысты рыноктж
сегменттерге бешмдеу. Сатудьщ тшмдшгш арттыру.
• тауарлык экспансия - сатуды улгайту максатымен жаца
тауарлар болмаса бурынгы тауарларды жетшдару стратегиясын
эщрлеу;
• нарыктын даму стратегиясы болмаса нарыктык экспансия -
жаца тауарларды, рыноктарды, жаца сегменттерд1 вдесйру;
| эртараптандыру стратегиясы ешмдердщ жаца турлер1мен
катар жаца рыноктарды игерущ эз1рлеуд1 талап етедй
Д. Абель бизнес саласында уш мелшерш елшеуд1 усынды:
1) сатып алушылар тобына кызмет ету (юм?);
2) сатып алушылардыц кажеттер1 (суранысы не?);
3) ен1М Д1 ещйруде жэне эзхрлеуце пайдаланатын технология
(калай?).
Жалпы алганда портфелый талдау - ол кэсшорын баскармасыныц
сайманы ретшде колданылады жэне шаруашылык кызметш
багалайды. Сонымен катар ол каражатты ец табысты болмаса
болашагы бар багыттарга салуды кездевд. Аталмыш мэселелерге
байланысты И. Ансоффтыц усыныстарына кецш аудармауга
болмайды. Олар;
• б1рде-бф компания технологияныц кенвреингаен,
сураныстыц KenTiri жэне элеуметпк-саясаттык езгер1стердщ Kayiirri
екенш сезшед1;
• кейб1р с ал ал ар да туракты турде кадагалап отыратын
жагдайлар бар - стратегиялык к;ауштердщ жэне сырткы ортада
жаца мумкшд1ктердщ пайда болуы;
• барлык компаниялар октын-октын ездершщ стратегиялык
портфельдерш кайта карал отырулары тшс.
30

3. Бэсекелестж артыкш ылыктардын стратегиясы
Бэсекеге кабшетплж теориясы
жэне негпп бэсекелж куштер
Стратегиялык баскарудын теориясы мен тэж1рибесшде
бэсекелер жэне бэсекеге кабшеттйпк угымдардыц орны ерекше.
Бэсекенщ непз1 - уйымдардын ез еншн ушш тутынушыларды сактап
калу, тарту уппн уйымдардыц езара куресшде. Бул удерю рыноктьщ
курылымы кандай болганына байланысты етед1. Егерде майда
бэсекелер кеп болса, онда рынокка Kipy кедергшер1 аз болады жэне
барлык катысушылар тен дэрежеде Kepeicri акпаратты ала алады,
сондыктан ол жетшген бэсеке болып есептеледь Егерде нарыкта
б1рнеше гана бэсекелестер болса, онда ол олигополистикалык бэсеке
болтаны. Бул ею турл1 бэсекенщ арасында курдел1 айырмашылык
бар. Егерде жетшген бэсеке жагдайында барлыгы сапа денгешмен
жэне ещйршген ешмнщ тшмдшптмен аныкталса, онда олигополия
жагдайында бэсекенщ непзп кур алы купия кел1йм болып табылады.
Ол K ipyre кедерп жасайды, акпараттарды алуга шектеу кояды жэне
т.с.с.
Бэсекеге кабшетгшк - ол бэсекелесудеп алгырльщ мумющцп,
ал бэсекелестж артылыкшылыктар - ол бэсекелесуге онды эсер
етед1, бэсекелестж артыкшылыкгар - ол тек нактылы субъектшердщ
кабшетшпп.
Стратегиялык баскаруды бэсекелестж артыкшылыкгар деп
аныктама беруге болады. Бэсекелестж артыкшылыктар - ол
нарыктагы фирманын жагдайы. Ол бэсеке додасында жецш шыгуга
кемек етед1 жэне сатып алушьшарды езше каратуга ыкпал етедь
Стратегиялык баскару синергизмд1 (б1рнеше органдардьщ
6ipirin 6ip багытта ic-эрекет жасауы) пайдалануды уйгарады. Бул
бэсекелестж артыкшылыктарды алу стратегиясы. Ол ушш ею элде
оданда кеп бизнес шарушылыгын 6ip колда устау кажет.
Экономикалык теорияда бэсекеш зерттеушшершщ 6ipi Адам
Смит (1723-1790). Оньщ ой-шюрлер1, енбектер1 класснкалык
экономикалык теорияньщ непзш калыптастырады. Оньщ
ецбектершде бэсеке бага жэне сапа бэсекей реинде карастырылган,
баскаша айтканда бэсекенщ Heri3ri жэне ен онай формаларын
пайдаланган.
А. Смиттщ niKipi бойынша, бэсекеге кабшеттшж - ол ен алдымен
31

ap6ip тауарды ете темен шыгынмен ещцру жэне нарыкка ен темен
багамен усыну.
Экономикалык теорияныц тагы 6 ip классип Давид Рикардо
бэсекелж артыкшылыктардьщ халыкаралык асцекисш зерттеген.
Оныц зерттеу пэш - ол елдердщ 6 ip -6 ip iM eH сауда жасауларыныц
пайдалы болу жагдайлары.
Экономика гылымдарынын классиктершщ пЫрлерщщ
аркасында экономикалык теорияда бэсекеге жэне бэсекелж
артыкшылыктарга деген жецш успрт кезкарастар устемдшж алды.
Олар бэсёкеш тек бага мен сапа бэсекега деп карастырды.
Кейш п жылдардагы авторлардыц шинен Гарвард бизнес
мектебпйц профессоры, бэсекелер жэне бэсекеге кабшетп каз1рп
теориясынын негш н калаушы М. Портерд1 атауга болады. Ол
Ka3ipri бэсеке жэне бэсекеге кабшепшц манызын керсете бшген:
М. Портер коммерциялык уйымдардыц бэсекелестйс кабшеттшгше
эсер ететш факторлар тобын аныктады. Олар:
• нарыкка K ipy кедергшер1 (лицензиялык, инвестнциялык.
ноу-хау);
• тугынушылардын багалык билщ (тутынушылар аз кезшде);
• жабдыктаушылардыц багалык билщ (жабдыктаушылардыц
аз кезшде);
• кызмет жэне тауарлар ауыстырушылар Kayni (уксас тауар
мен кызметтердщ пайда болуы);
• бар фирмаларды шогырландыру дэрежеЫ (салалардыц
курылымы, сураныстыц жагдайы).
Тауарлардыц, уйымдардын,
аймактардын бэсекелж артыкшылыктары
Тауардыц бэсекелж артыкшылыктары дегежм1з тауардыц
нарыкта баска тауарлармен бэсекелесе алатынын езше тэн
касиет екенш керсетедц. К"аз1рп заманда тауардын бэсекелестж
артыкшылыктары эртургн. Дэстурл1 артылыкшылыктары —бага
мен сапа. Мысалы, кептеген кытайлык тауарлардыц бэсекеге
кабшетгшш багага байланысты. Сонымен 6 ip r e eKi белп «бага —
сапа» катар журедь Ол кезде бэсекелж артыкшылыкгарды бага мен
сапаныц аракагынастары аркылы хусщщремЬ.
Уйымныц бэсекелестж артыкшылыктары —ол активтер мен
фирмалардыц сипаттамасы (жабдыктар, сауда маркасы, шйгазатка
32

мешшкпк кукы, ишмелдт, персоналдыц бш ктш п жэне т.б.).
Олар бэсекелеспкке таласушылар алдында езшщ артыкшылыгын
байкатады. Бэсекелж артыкшылыктардын купиясы - ещцрютщ
сэтп интеграциялануы болмаса фирманын мамандандырылуы.
Тэж1рибе керсетш отыргандай бэсекелестж кабшеттиппнщ
Hieniymi факторларыныц 6ipi - акпараттык фактор, сонымен катар
коммерциялык бэсекелестж фактор - ол адам факторы.
Аймактыц (елдщ, каланыц) бэсекелеспк артыкшылыгы - ол
бшжтипп жогары адамдармен камтамасыз ету (осы аймакка тарту),
сонымен катар оньщ дамуын камтамасыз ететш капиталды тарту.
Аймактардьщ езара бэсекелеспп мына багыттарда журедг
• ем1р суру камтамасыздыгы (кала халкыньщ OMip суруш
камтамасыз ету yniiH жаца инфракурылымдарды жасау);
• бизнес yniiH ец жаксы жагдайлар жасау, iuiKi жэне шетелдж
инвестицияларды тарту;
• колдагы бар ещцрктж куаттарды сактау;
• коммуналдык кызмет керсетудщ децгешн кетеру;
• конакжайлылык индустриясын дамыту;
• акпараттык технологияларды пайдалану;
• жогары бш кп жумыскерлердщ болуы;
• жауапкершинк жэне тшмд1 жергшкп баскару.
Аймактыц эдеттеп бэсекелж артыкшылыгы - ол табиги
ерекшел1ктерй Мысалы, ауа райы нашар, OMip суруге жагдайы жок
жерлерге адамдарды тарту yniiH косымша ынталандыру кажет.
Бэсекенщ бес жалпы стратегиялары
Компанияныц бэсекелж стратегиясын аныктау ушш бес турл1
нус ка бар:
1. Шыгындар бойынша стратегиялык жетекпп. Бул стратегия
тауар ецщру барысында толык шыгыстарды азайту. Бул кептеген
сатып алушыларды тартуга мумкшдж бередь
2. Кецшен дифференцияландыру стратегиясы. Компанияныц
ецщрш жаткан тауарларына ерекше белп беру аркылы бэсекелеспк
фирманыц тауарларынан ажырату. Бул сатып алушылардыц
кепшштн тартуга кемектеседь
3. Оцтайлы шыгын стратегиясы. Бул сатып алушыларга
теменп шыгын мен ешмнщ кец дифференцияландыру аркылы ез
акшасына кеп кундылыктарды алуга мумкшдж тугызады. Максат
3-512 33

34
шыгын мен баганын арасын езара оцтайландыру.
4. А з шыгындарга непзделген стратегия. Б р сатып
алушылардьщ ете шагын сегментке багдарлануы. Б р жагдайда
фирма enflipicTiK шыгыннын темен болуы аркылы бэсекелестершщ
алдына шыгады.
5. Нарык кэдэылымынан орын алу стратегиясы ешмнщ
дифференцияландыруы непзщде пайда болган. Б р стратегияныц
Heri3ri максаты тандап алган сегменттщ вкшдерш тауарлар
м ен кызметтермен толык камтамасыз ету. Буныц бэр! олардыц
тандамына жэне талаптарына сай болу керек.
Фирмага эсер ететш бэсекелж куштер
Фирмага кездесетш пайдалы (ыцгайлы) мумквдйстер мен
кауштерд1 тенеспру ушш салада бэсекелж куштерд1 талдау кажет.
Ол унин М. Портер бес куш моделш (улпсш) усынды - Портердщ
« б ес куш» модел1 деп аталады;
3-сурет. М. Портердщ «бес куш» Ynrici
jvl. Портердщ дэлелдеу1 бойынша, бул у ш магынасы оСЬ

куштердщ эсер eTyi (басым болуы) жогары болган сайын, жумыс
icrren жаткан компаниялардын багаларды жэне пайданы ecipyre
мумюндйстер1 азая туседь Куш элшреген сайын, компания yn iiH
жаксы мумюндоктер туады. Компания ез стратегиясын езгерту
аркылы ол куштердщ ез пайдасына жумыс icTeyiHe эсер етедь
1. Портер бойынша, 6ipiHini куш - элеуегп бэсекелестердщ
юру тэуекелдйч компаниянын пайдалылыгына Kayin тугызады. Бул
фактордыц бэсекелш K y u ii Kipyre кедергшердщ бшкппнен тэуелд1
(салага юру куны). Бул кедергшердщ пайда болуыньщ уш Heri3i
бар:
а) сатып алушылардын сауда маркасына ниетшщ тузушп;
э) шыгын бойынша абсолюгтш артыкшылыктар (ещнрютщ
темен шыгындыгы жумыс icren жаткан компаниялардын
артыкшылыктарын камтамасыз етед1);
б) мелшер аркылы унемдшк (бул улкен компаниялармен
байланысты).
2. Портер бойынша, еюнпп бэсекелш куш - саладагы
компаниялар арасындагы бакталастык болып табылады. Бул
жерде уш факторлардьщ эсерш аныктау кажет: салалык бэсекенщ
курылымы; сураныстыц жагдайы; салага юру кедергшердщ бшкпп
- булар экономикалык жэне эмоционалдык факторлар болып
есептеледь
3. YiniHini куш - сатып алушылардын «саудаласу»
мумюндштерь Бул сапа кажеттшгше байланысты багага тенетш
Kayin. Элшз сатып алушылар, KepiciHine баганы ecipefli жэне таза
табысты кетередь
4. Тертшпп бэсекелш куш щ жабдыктаушылар жагынан
керсетшедь Бул баганы кетеру Kayni жэне соган байланысты
компанияны жабдыктау ешмдершщ санатын кемтуда мэжбур етедь
Сейтш таза табысты да азайтады.
Жабдыктаушылар тарапынан ен к у п т эсер ететш мумющцктер
мыналар:
- жетюзшетш ешмнщ езгертупплершщ аз болуы жэне оньщ
компанияга маныздылыгы;
- жабдыктаушы фирмаларга сала компанияларыньщ acepi кай
кезде темен?;
- кашан жабдыктаушылар тшелей интеграциялауды Kayin ретшде
пайдаланды.
35

5. BeciHiui бэсекелж куш - ешмдердщ ауыстырылуынын Kayin
тугызуы. Бул бэсекелж Kayin - компанияныц багаларын жэне оныц
пайдалыгын шектейдо.
Портер елдщ бэсекелестж кабшет1 туралы мынадай сатыларды
келйредк
1) енд1р!стщ факторлар сатысы;
2) инвестиция сатысы;
3) жацалык енпзу сатысы;
4) байльж сатысы.
Стратегиялык баскаруда бэсекелж артыкшылыктардыц жжтеунв
бшу кажет. Обьектшердщ мынадай жжхеу белгшер1 бар: жуйеге
катысы (уйымга, елге жэне т.б.); артыкшылыктардыц пайда болу
аясы; артьжшыльж факторларыныц мазмуны; артыкшылыктыц
пайда болу куралы мен эдня; icKe асырылатын жер! (орны); уакыты
жэне алатын тишдалис^щ турлерь
Бэсекелеспк жепспктердщ
uieuiyuii факторларын сараптау
Тап осы саланыц каражаттьж жэне бэсекелж жепспктерш
сипаттау yuiiH жепстжтщ uieuiynii факторлары басты аныктамашы
болып табылады. Оларды тецеспру - стратегияны эз1рлеудщ басты
басымдыктардыц 6ipi. Бул факторлар стратегияны эз1рлеущц непзк
Bipaicra олар саладан салага езгерш отыруы мумкш.
Жeтicтiктiц шешуип факторларыныц типтер1 жэне олардыц
курастырушыл ары:
1. Технологиямен байланысты факторлар:
I гылыми зерттеудеп терендж (эЫресе гылымды кажетану
салаларында);
- ещцр1с удерщ жацалыкка кабшетплж;
- ешмге енд1ретш жацальщтарга кабшеттшк;
| тап осы технологияда сарапшылардын рель
2. OnaipicKe байланысты факторлар:
- шыгыны темен ещцрктщ тйшдшп (ещцрк келем1нде унемдеу
тэж1рибе жинаудыц хийуедшгь);
- ещцрю сапасы;
- непзп кордыц жогары тшмдшп;
- теменг1 шыгынды кепшдейтш ещирютщ орналасуы;
36

- барабар бш кп жумыс куштер1мен камтамасыз ету;
1 жогары ецбек етмц
I улсшер мен келемдердщ езгеруше байланысты ещцрСстщ
шлмелпт.
3. Таратуга байланысты факторлар: днлерлер санынын Kemiri;
компанияныц менппк сауда орындары; тез жетюзу.
4. Маркетингпен байланысты факторлар: сату эдйл, саТып
алушылардыц сураныстарын канагаттандыру: тауар тацдау
мумкшдштщ кецдйт; коммерциялык онер; сатып алушыларга
кепщщк.
5. Бшкгшкке байланысты факторлар: талантты адамдардыц
болуы; тауардьщ сапасын бакылауцагы «Ноу-Хоу»; жобалау
саласындагы сараптаушылар; технологиялар; жарнамалау кабшегп
жэне т.б.
6. ¥йымньщ мумкщщктерте байланысты факторлар: жогары
дэрежел1 акпараттык жуйе; рыноктыц жагдайына байланысты
болган 03repicTepre тез кещл аудару; баскару удерюш жете бшушшк
жэне баскарушы «Ноу-Хоу».
7. ЖШФ (жетгстнсгщ nieuiynii факторларыныц) баска да типтерк
унамды абырой жэне абыройдыц езш жетеюш реинде ce3iHy;
каржылык капиталга кол жетюзу мумюцщп; патентпк коргау;
жалпы темен шыгындар.
Стратегиялык менеджменттеп
бэсекенщ нысандары мен эд1стер1
Бэсекенщ нысандары: 1. Заттьщ - 6ip ассортиментпк
топтагы тауарлар арасындагы бэсеке; белгш 6ip кажеттшкп
канагатгандырудагы объекплер арасындагы бэсеке. 2. Тауарлар,
объектшер, ауыстьфушылар арасындагы функционалдьщ бэсеке. 3.
Дербестпс арасьшдагы бэсеке.
Бэсекенщ эдютерк
• сапаны кетеру непзшде (багалык емес); (Р. А. Фатхутдинов)
• тауарды тутынушылардыц сервис сапасын кетеру
белллершщ непзшде;
• баганы Tycipy непзшде (багалык);
• тутынушылардыц шыгындарын азайту непзшде;
• баскару удерютершщ сапасын кетеру непзшде;
• объект пен субъектшщ барлык артыкшылыктарын пайдалану
37

нйш ндё (интеграция).
Бэсеке мынадай децгейлерде eTyi мумкш:
• жергшкп (топтар, белшшелер, уйымдар жэне т.б.);
• аймактык (аудан, кала, облыс);
• улттык (елде);
• ултаральщ (б1рнеше елдерде);
• жаИандьж (элем мелшер1нде).
4. Маркетинг стратегиясы
Стартегияны калыптастыруда сала eMip циклшщ кандай
кезещнде екенш ескеру кажет (туындау, тез есу, кулдырау). Салада
жагдайдыц бес классикалык T ypi бар:
1. жаца жэне тез дамып келе жаткан салалардагы бэсеке;
2. токыраушылык жэне темендеу жагдайдагы салалардын
бэсекей;
3. жеткен сатыда турган салалардын бэсекей;
4. белектенген салалардагы бэсеке;
5. халыкарал ык рыноктардагы бэсеке жэне фирмалардыц
уш классикалык ахуалы - рыноктагы модерн-фирмалар; eici рел
аткаратын фирмалар; элЫз немесе дагдарыстан азап шеккен
компаниялар.
Маркетинг стратегияларын талдау нэтижесшде оларды 6ipa3
белгшер аркылы ж1ктеуге мумкшдж бар:
• ф и р м а н ы ц ш ы ккан H eri3i, даму логикасы ж э н е баскару
д э с т у р й
• сураныстьщ калыптаскан жэне элеуеттшк ерекшел1ктер1,
рынок коньюнктурасы;
• фирманыц сипаттамасы: оныц келем1, нарыктагы абсолюттш
жэне салыстырмалы улей, нарыктагы белсендшж дэрежей
• фирма ушш дэстурл1 басымдыктар.
Фирманыц курылган Heri3i жэне даму кисыныныц белпй
бойынша стратегиялык маркетингтщ келейдей Yлгiлepiн керсетуге
болады: жоспарлык, кэсшкерлж жэне тэж1рибелж.
Салалардын токырау кезшде жепепкке жеткен компаниялар
непзшде келесщей стратегияларды у стан ад ы: 1) болашагы бар
нарыктык белшектерд1 жасау жэне эз1рлеу стратегиясын устану;
2) сапаны жаксарту жэне инновациялар аркылы дифференциялау
38

жолы; 3) шыгынньщ децгейш Tycipy ушш узджаз ынталы жумыс
icrey.
IcKepniK стратегияларды эз1рлеудш он уш ocuemi
Белсещц юкерлж, тэж1рибе дэлелдегендей, дагдарыс пен
сэтазджп болдырмау ушш стратегияны куруда нактылы
кагидаларды басшылыкка алу керек. 1скерлж тэж!рибеде он уш
есиет бар. Соларга суйене отырып жетщщрген стратегиялык
жоспарларды эз1рлеуге мумкшдж туады.
Ол есиеттер мынандай:
1. Стратегияны эз1рлеу жэне юке асыру барысында фирманьщ
бэсекелстж жагдайын узак мерз1мде кушейтетш эрекеттерге аса
кецш аудару кажет.
2. Жаксы эз1рленген жэне нактылы icKe асырылган бэсекеге
кабшетп стратегия керек екенш мойындаган жен. Ce6e6i ол
салада фирманьщ абыройын жэне мойындаган жагдайын бйщредй
Сонымен катар жш езгеретш стратегия ретшде ол тек капел1мде,
сырттай кер1нген нэтижелерге багытталган.
3. Жарты жолда «токтап калган» стратегиялардан аулак болу.
Олар езара теменп шыгындар мен келемд1 дифференцияланган,
азды-кенп нарыктык тартымдылыгы бар компаниялармен келю1мге
келу.
4. Каржыны орныкты бэсекелестж артыкшылыкгарды жасау
ушш жумсау.
5. Бэсекелстж артыкшылыкгарды жэне оны коргауда катац
тактиканы колдану ушш агрессивтж такгиканы устану.
6. Тек кана ете колайлы жагдайларда табысты болатын
стратегиялардан аулак болу.
7. Катац жэне ишмел1 емес стратегияларды пайдаланудан
сак болган жен. Ce6e6i олар нарыктын удайы езгерш туратын
жагдайларын фирмалардьщ ескеру мумкшдцсгерш шектейдь
Мундай жагдайда барлык салынган куш жокка шыгарылады.
8. Бэсекелестердщ icTepiH багаламауга болмайды.
9. Комакты бэсекелж артыкшыльжсыз жэне жеткшкп
каржымен камтамасыз етшмей куит бэсекелестерге шабуыл
жасаганнан сактану керек.
10. KyuiTi бэсекелесп шабуылдаганнан элаз бэсекелесп
шабуьшдау элде кайда утымды екенш ескеру.
39

11. Шыгын шыгарудан жетекШшпсп артыкшылыкгар
болмайынша баганы темендетуге болмайды.
12. Бэсекелестердщ нарык KeHicTiriH жаулап алу уппн ете
arpeccHBTi саясат журпзуден аулак болу керек. Болмаса улкен
кайшылыкка экелш соктыруы мумкш.
13. Днфференцнялау стратегнясын жузеге асыру барысында
тауардыц сапасы, пайдалану жэне кызмет ету арасындагы
айырмашыльщты керсету.
5. бшм жэне эртараптандыру стратегиясы
Кез келген кэспторынныц, фирманын к-тсршштанщ нэтижес1,
оныц шыгарган еншГ Внш сипаттамалар ретшде фирманыц не
сататьшын жэне тугынушы не сатып алатынын керсетедь
Стратегиялык баскару yniiH ешмге уш кезкарастын кагидалык
мэшй бар: тутынушынын кажеттерш канагаттандыру куралы
репнде; дуниеге rcenyi, ecyi жэне жойылуы; бэceкeлiк доданыц
Heri3ri куралы болуы.
©шмнщ непзп курам дары: оныц Kacnerrepi, ешмнщ маркасы,
ешмнщ имидап. ©шмнщ ёзШе тэн туракты эр кепшшк бшетш
ерекшел1ктер1, ерекше сапа мен бeлгiлepi болса, онда оныц беделабыройы
жогары болады.
©шм ещрШц циклдш фазалары: ешмнщ рынокка шыгуы, e c y i,
кэмшетпп, рыноктан KeTyi; эр eM ip циклындагы фазалардагы етм
стратегиясы; жаца ешм шыгару стратегиясы: жацашылдар жэне
б1р1здшктер; жаца тауар шыгарудагы жолдар; жаца тауар жасаудыц
кезеццерт - ойлар, оларды icKe асыру.
Фирманын ешмдйс стратегиясы. ©те мацызды. Фирманын
нарык бэceкeлecтiгiндe аман калуы yrniH, ешм бэсекелестш ерекше
кызмет аткарады. Сонымен катар ескеретш жагдай ол бэсекелж
талдау жолын табу - оныц максаты, ол не ютей алады, ягни
бэceкeлecтiк T 3pri6i келешекте кандай болмак. Бэсекелестж талдау
MyMKinaiKTepi, фирманын бэсекелстж ортадагы жагдайы да ез peлiн
аткарады.
Эртараптандыру стратегиясы
Эртараптандыру латын тшнен аударганда - езгерк, эpтYpлi деген
40

угымды бщщредо, ягни шаруашылык кызметп жаца аяларга тарату
(шыгаратын етмдердщ ассортиментш, енш кызмехтершщ турлерш,
кызметтщ жаграпиялык аясын жэне т.с.с.). Эртараптандыруды
кэсшорындардыц тйселей овдйргспк байланысы жок салага eHyi
немесе олардыц непзп кызметтершен функционалды тэуелд1
деп тусшуге болады. Эртараптандыру нэтижесшде кэсшорындар
кепсалалы курдет кешенге немесе конгломератка айналады.
Эртараптандыруды багалау ушш уш турл1 белгшер бар.
1. Тартымдылык белпсь Эртараптандыруга тацдап алган
сала салынган каражаттан жаксы табыс алу жагынан кэд!мгщей
тартымды болуы керек.
2. «Kipy шыгындарынын» белгшерь Жаца салага ену кезшде
шыгындар колем жогары болса, таза табыс алу ушш теленетш акы
жогары болса, онда кэсшорынныц акцияларыныц табыстылыгы
темендейдь
3. Крсымша утымдылык белпс1. Бурын соцды болмаган
бэсекелспк артыкшылык жасау мумк1нд1ктер1н тугызады.
Эртараптандыруды етк1зу туралы шеш1м кабылданганнан кей1н,
оны жузеге асьфудыц турш мумкшджтерд! тацдалады. Эдетте
эртараптандьфудын алты стратегиясы карастырьшады:
1. жаца салага Kipy стратегиясы - 6ipiiaceH кэсшорын;
2. жакын салалардагы эртараптандыру стратегиясы;
3. ж акы н ем е с саладагы эртараптанды ру стратегиясы ;
4 . кы скарту ж э н е тарату стратегиясы ;
5. курылымды кайта карау, кайта калпына келпру;
6. к еп тш м щ эртараптанды ру стратегиясы .
Алгашкы уш стратегия эртараптандырудыц эд1стер1не жатады,
ал соцгы ymeyi эртараптандырылган компанияларын кушейту
стратегиялары болып табьшады.
6. Жоспарлау стратегиясы жэне стратегияны кке асыру
Стратегиялык жоспарлау
Ж оспар д егец щ ой д а ж урген болж ау, болаш акта калай дамы ты п
icKe асуы керек д еген о й -niKip. О л ж у зеге а су у ш ш кандай эз1рлж,
ic-TipmmiK ж эн е кандай максаттар бары н аньпсгау кажет.
Жоспарлау - баскарудыц 6ip кызмет!. Ягни баскару объекпЫ
агымда жэне болашакта калай дамуы керек екещцп туралы ец
41

Tsyip (жаксы) баламаны тандай бшу кажет. Бул балама баскару
объектюшщ максатына жэне мумтащпктерше (ресурстарга) сэйкес
болуы керек.
Жоспарлау шлмел1, баскару объектшщ езшщ жэне сырткы
ортаньщ удайы езгерулерше бешмделуге кабшетп болуы керек.
Олар нысанага алынган максаттарга, 3cipece, нарык субъектшершщ
кажеттерш камтамасыз етуге багытталган.
Нарыктык экономика жагдайында баскару объектюшщ узак
мерз1мд1 бэсекеге кабшеттшпн, мыктылыгын жэне жагдайыныц
турактылыгын камтамасыз ету - жоспарлаудьщ Heri3ri мшдеттерг
Баска тагы 6ip м1ндет1 - мэл1метпк-багдарлык.
Тэж1рибеде жоспарлаудьщ кептеген турлер1 бар. Олардын шпнде
- оперативок, тактикалык, орта мерзшдпс жэне узак мерзгмдщ
орталандырылган, кооперативтш, бизнес-жоспарлау жэне т.б. бар.
рщстер жэне технологиялар бойынша: орталандырылган
(днрективп) жэне орталыксыздандырылган, мелшерл1, индикативн
жоспарлау болып белшедь
Индикативтйс жоспарлау шаруашылык субъекпсшщ шешупп
керсеткшггер Жуйесш калыптастырып жэне удерюке эсер ететш
шараларды камтиды. @з^нщ аткаратын кызметше байланысты
ещцрютж (ешм дайындау), коммерциялык (материалдыктехнологияльщ
жабдыктау), инвестициялык, ецбек жэне жалакы
жэне т.б. белгшейш
Стратегиялык баскаруга байланысты жоспардыц болашактык,
тактикалык жэне оперативтш щурлерш атауга болады.
Стратегиялык жоспарлау стратегиялык баскарудыц непзп
буыны, стратегияны эзйрлеу жэне оны айкындау кызметш аткарады
Стратегиялык жоспар - кужат, оган уйымныц миссиясын
калыптастыру, оныц максатын аныктау, шю-сырткы органы
сараптау жэне стратегиясын дайындау юредк
Стратегияны жузеге
асыру жэне менеджмент
Стратегияны жузеге асыру жэне менеджмент ец алдымен уйымды
багалау жэне тацдау мэселелерш камтиды. Онда стратегиянын
нускаларын аныктау ерекше орын алады. Стратегиялык нускалардыц
непз1: ешм категориясы жэне нарыктыц категориясы, ешмдердщ
сипаттамасы, ешмдж жэне нарыктык портфельдер.
42

Стратегиялык саиатггама
Inud жэне сырткы сараптаыа уны.чнын ш ш жэне сырткы жагдайын аныктау
Стратегиялык тандау
Стратеполыксараягама непзшде шешуип сэттердо аныктау:
Страгегнялыхнускаларды калыптастыру.
Иускалардынэр кансысын багалау.
Стратегиялык нускалардын негтольш сэйкес кепепшн тацдау.
Стратегияны жузеге асыру
Тавдап алынган стратегияны тэшрибеге енпзу.
Ресурстарыен камтамасыз ету.
©arepicrep менеджмент!.
4-сурет. Стратегияны жузеге асыру yflepici
Багалайтын белгшерд1 колдану:
• тацдап алган стратегия сэйкес пе?
• тандап алган стратегиясы технико-экономикалык жагынан
непзделген бе?
• стратегия колдау тапкан ба?
• тавдап алган стратегия бэсекелестш артыкшылыкгарга кол
жетюзе ме?
Стратегияны жузеге асыру - ол ж е л т , ти1мд1 стратегиялык
удерю. Оньщ у л п и жогарыдагы 4-сурепе керсетшген.
Стратегияны орындау менеджментше мыналар юредк
• езгерютердщ каж епиип;
• инерция 03repicTep yuiiH кедерп;
• К. Левиннщ уш сатьшы озгерютер улпЫ («ерггу», жаца
децгейге жылжу, «катып калу»).
43

5-сурет. Стратегиялык жоспарлауцы icKe асыру ynrici
[ БОЛАШАКТАР
МАКСАТТАР
СТРАТЕГИЯЛАР
БЮДЖЕТТЕР, АГЫНДЫ
ЖОСПАРЛАР
Б0Л1МДЕР БОЙЫНША 1
ОРЫНДАЛУЫ
ОПЕРАТИВТПС
БАКЫЛАУ
БЮДЖЕТТЕР,
СТРАТЕГИЯЛЫК
БАГДАРЛАМАЛАР
ЖОБАЛАР БОЙЫНША
ОРЫНДАЛУ
СТРАТЕГИЯЛЫК
БАК.ЫЛАУ
7. Бакылау жэне адам ресурстарын пайдалану
стратегиялары
Стратегиялык бакылау.
Критерийлер, керсетюштер.
Бакылау баскарудын функциясы екеш бeлriлi. Сондыктан ол
стратегияныц да функциясы болып табылады. Оныц (бакылаудын)
e3i стандарт орнату, кол жетйзген нэтижелерд1 елшеу жэне
толыктыру эсёрш камтиды.
Стратегиялык бакылау - ол стратегиялык жоспарлар мен
багдарламалардыц орындалуы туралы акпарат жинактау мен ецдеу,
параметрлерд1 салыстыру, ауыткуларды аныктау удерктер1мен
айналысады.
Стратегиялык бакылау тшмщ болу уппн мынадай
сипаттамаларга ие болуы керек: дэл ез кез1нде 6TKi3uiyi, нэтижеге
багдарлануы, оцайлыгы, унемдшп, уйымнын миссиясына
сэйкеспл. Стратегиялык бакылаудын Ka3ipri даму ypfflci мынадай:
бакылау функцияларыныц кайта белшук бакылаудын акпаратпен
44

камтамасыз етушщ жаксаруы; бакылаудьщ мазмуныныц езгеруь
Стартегиялык бакылау - бакылаудьщ ерекше Typi. Стратегиялык
бакылаудьщ агымдагы бакылаудан айырмашылыгы - стратегиялык
нэтижелер стратегиялык мудделерге сэйкес болуыида. Бакылау
жуйесш кептеген кубылыстарды сараптауга пайдаланады
(акциялар багасы, иивестицияларды кайтару, трансфертпк багалар,
жеке жетютштер, бюджетпк стандарттар, нэтижелердщ мелшер1,
элеуметпк жауапкершйпк).
Адам ресурстарын пайдалану стратегиясы. Адам мен
уйымнын езара катысуы
Адам мен уйымдык коршауыньщ езара катысуын
сэйкестещцрудщ кептеген жолдары бар: уйымдык коршау - ол
жумыс кезшде адамдар 6ip-6ipiM eH кездесетш жалпы уйымныц
белшеп;
• жеке адам мен уйымныц б1рдемеш кутуц
• рел мен орынньщ сэйкес болуы.
Адам мен уйымныц езара катынасын куруда аткаратын релге
ерекше кецш аудару кажет: аткаратын релдщ аныктыгы мен
бурынгы тэж1рибеш кабыл алу; релге байланысты даулар тумауы;
дауларды жою эдостерц мэртебе рел1; адам жэне рел.
Адамнын уйымга Kiovi
Непзп ахуалдар: - уйымга Kipep алдындагы уйрету (окыту);
• icipy удер1с1не уйымныц 9cepi;
• уйым алдында жауапкершш1кт1 кетеру;
• жаца адамныц уйымга юру удеркшщ аякталуы;
• жаца кызметкердщ уйым тэрпб1н жэне кундылыктарын
игеру.
Уйымдык ортадагы адам тэрт1бш1ц жеке непздерк
• адамныц ортаны кабылдауы;
• мэл1меттерд1 тацдап алу;
• акпараттарды жуйелеу;
• кабылдауга эсер ететш факторлар;
• кабылдауга кате тугызатын эд1стер, амалдар;
• кабылдаушы агымныц сипаттамасы;
• жагдайларды кабылдау сипаттамасы.
45

Адам тэотгбтш критериалык негай
• ез орны,
• жумыспен канагаттандыруы,
• уйымга бершгецщп,
• кундылыктар,
• сешмдж,
• кагидалар.
Адам дарашылыгы
• Дарашылыктьщ косылымдары
• Дарашылыктыц калыптасу факторлары (кулыктылык жэне
физиологиялык ерекшел!ктер, айналадагы факторлар, топтарга
жатуы, дарашылыкты бейнелеу багыттары, турактылык, озш-ез1
сынау, тэуекедщкке кабшетп).
Дара жэне топ. Топ - муктаждыкпен, 6 ip максатпен 6ipiKKeH
шагын адамдар санаты. Топтын жалпы сипаттамасы - оньщ
мушелершщ, езара жекеаралык курылымдардыц, топтардын
жагдайлык сипаттамаларынан тирады.
8. Баскарудагы кайш ы лы кгар
Баскару теориясында кептеген туашктердеп кайшылыктардыц,
шиелешстердщ де ез алдында аныктамалары мен талкылаулары
бар.
Цайшылъщ дегеншгз - ею немесе одан да коп жактардыц
арасындагы кёшспеушшк. EKi жак немесе эр топ ездершщ
кезкарасын немесе максатын орындауга тырысады, сол максаты
ушш карсыласына кедерп жасайды.
Кептеген адамдар кайшылыкгар мен шиелешстерд1 устёмдш
ету, кастандык, тартыс, дау-дамай жэне жанжал деген туйшктермен
салыстырады. Сол себептен оларды болдырмау керек деген
тужырымдамага келедг BipaK уйымдарда шиелешстердщ болмауы
мумюн емес.
Баскарудыц адамгершшк мектептершдеп зерттеупнлер де
цшелешстёрдз болдырмау керек деген. Олардыц ойларынша,
46

кайшылык немесе шиепешс уйымдардагы тшмйз кызмет белгкя
жэне нашар баскарудан пайда болады деп тужырымдаган.
Кайшылыктар эркашан дурыс мшездемеге ие бола бермейдк
Кейб1р жагдайларда ол жеке адамдардын кажеттшштерш
канагаттандыруга немесе уйымдардыц максаттарына жетуше
кедерпсш типзеда.
Сонымен, кайшылык функционалды, ягни уйым тшмдшшнщ
жогарлауына эсерш типзеда немесе дисфункционалды жеке бастыц
канагаттанбаушылыгын темендетедц сондай-ак, топтардыц да
суранысын канагаттандырмайды.
Кайшылыктыц непзп рел1 тюмда баскаруга байланысты.
Шиелешсп немесе кайшылыкты шешу ушш (ягни баскару
ушш) оныц непзп пайда болу себептерш туану жэне карастыру
кажет. Кебшесе, басшылар кайшылыктыц болу себептерш жеке
адамдар арасындагы кактыгыс (дау-дамайдан) келш туындайды
деп кереетеда. Б1рак кеййш зерттеулер мен талдаулар бойынша
кайшыльпсгар мен шиелешстердщ пайда болуына баска да
факторлар эсерлерш тштзедь
Уйымды баскаруда кайшылыктардыц рел! ерекше.
Кайшылыктардыц непзп терт T y p i бар:
• innri жеке кайшылык;
* жеке тулгалар арасындагы кайшылык;
• жеке тулга мен топ арасындагы кайшылык;
* топ аралык кайшылык.
Iiuirf жеке кайшылык* Бул Typi жогарыда айтылган
туйшктемемен сэйкес келмецщ. BipaK буныц дисфункционалды
элеуеп баска кайшылыктыц накты тур1мен жалгасады. Бул TypiHiH
кец тараган ynrici реннде редщк баскару карастырылады жэне
адамдардыц icrereH жумыстарыныц нэтижесше карама-карсы
талаптар койылады.
1шю жеке кайшылыктардыц пайда болуы, ецщрктш талаптардыц
жеке тулга кажеттшптмен келкшмегецщгшен де туындайды.
Жеке (адам) тулгалар арасындагы кайшылык- Кайшылыктыц
бул Typi ете кец тараган. Басшылар ездершщ шектеугп ресурстарын,
капиталы, жумыс кушш, курал-жабдыктарын тшмщ пайдалану
ушш куреседь Жеке адамдар арасындагы кайшылыктар, сондай-ак
ею адамныц туйшспеушипгшен, келюпеуштпнен пайда болады.
Адамдардыц мшез-кулыктары, кезкарастары, рухани жэне
47

м э д е н и байлы ктары эр турл1 бол ган ды к тан , олар 6ip-6ipiM eH тш
т а б ы са алм айды .
Жеке тулга мен топ арасындагы кайшылык. ©цдарклтк топтар
жогарыда айтылгандай, ездершщ ережелер1 мен (беталыс) кпнезг
кулыктарын калыптастырады. Эр адам осы ережелерда орындауы
кажет, сол кезде оныц элеумегтак кажеттшп де канагаттандырылады.
BipaK топтыц куткеш жеке адамныц куткешмен карама-карсы болса,
кайшылык пайда болады.
Сондай-ак шиелешс жеке тулганыц устанымы, топ устанымынан
езгеше болса да пайда болады.
Шиелешс лауазымды басшылардыц мшдеттер! арасында да
пайда болады.
Топаралык кайшылык* Уйымдар б1рнеше топтардан, оныц
шпнде: ресми жэне бейресми топтардан куралады. Ец жогаргы
ти1мд1 уйымдарда да шиелешстер болып турады. Егер бейресми
уйымныц басшысы эдшетЫз болса, олар 6ap i 6 ip irin «eorrepiH »
eHflipicTi темендетумен алады.
Топаралык шиелешс, кебшесе, сызыктык жэне функционалдык
басшылар арасында туындайды. Сызыктык басшылар
функционалдык басшылардыц усыныстарын кабыл алмаулары
мумкш.
Кебшесе функционалдык топтар арасындагы кайшылыктар
олардыц максаттарыныц эр турлшгшен пайда болады.
Барлык кайшылыктардыц пайда болуыныц б1рнёше ортак
ce6enrepi болады:
1. Белуге кажетп корлардыц шектеулшп;
2. Тапсырмалардыц езара тэуелСдшп,
3. Максаттардагы айырмашылыктар;
4. Кундылык пен тусшктер (усынулар) айырмашыльщтары;
5 Мшез-кулык улпи, енегеиндеп езгешшйстер;
6. Бшм децгейдеп езгешшк;
7. Нашар байланыс (коммуникация).
Ресурстарды белу. Ец ipi уйымдарда да эркашан корлар
шекгеуль
dp6ip басшы уйым максатына тишд1 жолмен жету ушш топтар
арасында материалдар, адамдар ресурстарын, каржыларды белулер1
керек. Bip топка Ke6ipeK, ал eKimnicme азырак кецш белу шиеленюке
экеп соктырады. Сондыктан басшы эр шёхшмд! дэлелд1, тиянакты
48

кабылдауы кажет.
Тапсырмалардыц езара тэуелдШгь Топтардыц тапсырманы
орындаулары жеке адам мен топтыц байланысынан туады. Барлык
уйымдар 6ip-6ipiMeH тыгыз элементтер аркылы байланыскан жуйе
болгандыктан. oip багпмшенщ немесе 6ip адамныц Tepic байланысы
шиелешс тудырады. Шиелешстердщ пайда болу мумкщщктерше
байланысты курылымныц турлер1 де эсерш типзедк
Максаттардагы айырмаш ылыктар. Уйымдардагы
кайшылыктардыц улгаюыныц oip ce6e6i — ол уйым шпндеп
мамандандырылган бел1мшелерге белшулер1 болып табылады.
Бундай белшу бе.шмше максаттарын жэне мшдеттерш ездер1
тужырымдауларына экеп согады жэне сол максаттардыц
орындауларына кеп кецш бедщредк
Кундылык пен усыныс айырмашылыктары. Адамдар болып
жаткан жагдайларды объекршм турде багалаудыц орнына, тек
ез кезкарасы мен n iK ip i аркылы жеке басы мен топ кажеттипгше
байланысты жагдайды гана пайымдайды.
Кунды лык айырмашылыгы - ец кеп тараган кайшылыктын
ceoe6i. Мысалы: багынушы ез ойын эркашанда айтуына кукым бар
деп есептещц, ал басшы болса - багынышты ез ойын тек ол адамнан
сураганда гана айтуга кукыгы бар деп есептейдь
Мшез-кулык енегесшдеп айырмашылык жэне ем1рл1к
тэж 1рибе. 0м1рде 3p6ip сезд1 озшше кабылдап, оган агрессия
жэне ешпендипк, кастык, араздык, жаулык сез!ммен карайтын
адамдар кездеседа. Ондай адамдар айналасында кайшылыктар мен
шиелешстер жэне дау-дамай, жанжалдар тугызады.
B i.iiM децгешндеп езгешелж. Эртурл1 бипм мен тэж1рибелж
децгеш адамдардыц арасындагы карым-катынаска елеуш дэрежеде
эсер етедо. Сондьпсган да ол эрекеттер мен ic-шараларга мукият
болу кажет.
Нашар байланыс (немесе баскарудагы нашар байланыс).
Акпаратты дурыс жетюзбеу жэне оны бурмалау шиелешстщ Heri3ri
себеп-салдары болып табьшады.
Кайшылык ynrici процесс ретшде бейнеленген. Будан
байкал атын нэрсе кайшыл ыкты н 6ip немесе б1рнеше кездер1 баскару
процесшде шиелешс болу мумющцктерш жогарлатады.
Улкен кайшылык болуы мумкш кезде топтар жагдайды одан 3pi
терецдетуге тырысуы мумкш.
4-512 49

dcipece жецш кайшылыкка адамдар кеп кецш белмейд1 деп
тужырымдайды зерттеушшер.
EipaK кептеген жагдайларда адамдар езге адамнын максатына
жете алмауы уппн эрекет етедь Мундай кезде ол екшпп жак онын
ойын кабылдауы y n iiH эр турл1 ыкпал ету куралдарын колданады
(куштеу, салт-дэстур, сещцру, харизма, кезш жетюзу жэне катынасу
т.б.).
Кайшылыктыц келес1 кезещ оларды баскару болып табылады.
Ещр кайшылыктар мен шиелешстерд1 баскарудын б1рнеше
эд1стерш карастыруга болады.
Кайшылыкты баскарудын ти1мдш1пне байланысты онын
салдары функционалды жэне дисфункционалды болып белшед1,
сонымен 6ipre, оныц келей 3cepi кайшылыкты болдырмауга немесе
оларды жeтiлдipyгe мумкшдж бередь
Г Баскарушылык жагдай L.________________ ,
Кайшылык кез1
Жагдайга типзетш acepi L...................► Кайшылык болмайды
Кайшылыктыц eiyi
Кайшылыктыц ргаю
мумкшдш
Кайшылыкты баскару
Кайшылыктыц
функционалды жэне
дисфункционалды
салдары
6-сурет. Кайшылык урдюшщ ynrici
50

Каншылыктын функционалды салдары - алтау.
Оныц 6ipiHtuici —мэселе тек кана шеппм кабылдауга eKi жактьщ
да адамдарыньщ катынасуы. Бул eKi жактыц 6ip-6ipiHe карсылыгын,
жауласушылыкты жояды.
Ектип салдар - ей жактыц б!рлесш коян-колтык жумыс icTeyi.
Yuimuii салдар - топтыц ой-гшарлерь
Тврттий салдар - шеипмдер баламасыныц болуы.
Бестий - шеппмдердщ орындалуына бага беретш белгшер.
Алтыншы - ею жактыц 6ip-6ipiHe тэуелдшш.
Егер кайшылыкты баскарудын тшмдо жолдары табылмаса, онда
максатка жетуге кедерп жасайтын темендегщей дисфункционалды
салдар пайда болады:
- ешм ендарущц темендеу!, канагаттанбаушылык т.б.;
- алдагы уакыттагы достасудьщ теменп дэрежесц
- ез тобына катты 6epuiyi;
- Keneci жакты «жау» репнде санау, ез максатын дурыс, езгенш
бурые деп T yciH y;
- карсыласушы жакпен жумыс icTeyi мен араласуыныц Kepi
бурылуы;
- жауласуларыныц улгаюы;
- нагыз проблеманы шеппсенге Караганда, кайшылыктагы
жещеке кеп кецш белулерь
Кайшылык жагдайларын баскарудыц б1рнеше aflicTepi бар.
Оларды ею категорняга белуге болады: курылымдык жэне жеке
адамдар стшп аркылы баскару эдкл. Кайшьшыктарды курылымдык
эдостер аркылы шешудщ терт Typi бар.
Олар:
1. Жумыс талабына туашктемелер беру.
2. Уйлеспрушшк жэне интеграцияльщ тепктерд1 колдану.
3. Жалпы уйымдык кешендж максаттарды орныктыру.
4. Марапаттау жуйелершщ колданылуы.
Ецщ осы эдютерге кыскаша токталу кажет.
Жумыс талабына туашктемелер беру эдктерь Дисфункционалды
кайшылыкты болдырмаудыц алдын алуыныц 6ipfleH-6ip
баскарудагы raiMfli 9flici ретшде осы аталган эдю карастырылады.
Мунда 9p6ip кызметкердщ жэне бел1мшеден кандай нэтиже
куплет туащцршедь
Уйл еспруипл iK жэне интеграциял ык механизмдерд1 колдану
51

эдгстерь 0те кен тетш - команда Ti36eri. Вебер жэне эимшшк
MeKTemepi еюлДершщ айтуларынша, екшетпктер иерархиясы
адамдардыц карым-катынастарын калыптастырады. Мыс алы, егер
ею немесе одан да кеп багыныштылар 6ip суракты шешу барысында
кезкарастарында таластар тудырса, онда ортак басшы шеппм
кабылдау аркылы кайшылыкты болдырмауга тырысады.
Жалпы уйымдык кешенд! максаттарды орныктыру эдктерк
Максаттардын тшмд1 турде ic жузшде асырылуы ушш 6ip немесе
6ipHeme кызметкерлердщ, сондай-ак бвл1мшелёр мен топтардыц
куштер! 6ipiryi кажет. Мысалы, енд1р1стпс бел1мшедеп уш смена
арасында шиелешс пайда болса, онда максатты 6ip бел1мшеге гана
емес, барлык бвл1мшелер алдына коя бшу керек.
Марапаттау жуйелержщ колданылуы эдгстерь Адамдардыц
кылыктарына, ic-эрекеттерше марапаттау эшстер1 аркылы эсер ету
кайшылыктарды баскару эд1й репнде карастырылады.
Марапаттау жалпы уйымдык максатка жетуге, оныц цтндё
адамдар ездерш калай устауларына, эрекет жасауына багыт 6epin
отырады.
Жеке адамдар аркылы баскару эдктершщ непзп Typi, олар:
• «iprem аулак салу» (бой тарту);
• «жуып-шаю», басу (жагымсыз эсерд1 «жуып-шаю») айту;
• epiKci3 кещпру;
• кел1ймге келу (компромисс);
• мэселен1 шешу
Енд1 осы эдicтepдi карастыру кажет:
Алыстау, ipreHi аулак салу немесе «шетке шышп кету». Роберт
Блэйк жэне Джейн Мутон шиелешсн шешудщ эдаеа репнде «шетке
шыгып кетудЬ> немесе Kipicneyfli карастырады.
«Жуып-шаю». Бул эдгс реююсуге турмайды деген сешпрумен
непзделедо. Блэйк пен Мутон былай деген: «Шиелешске деген
таппынысты суытудыц 6ip турьбул улкен магыналы нэрсе емес,
немесе ештеце етпейдг, тек кана бупн болган жаксылыктарды еске
алайык деп сещцру».
EpiKcb квнд1ру. вз кезкарасын калай да болса, кабылдауга
кещпру болып табылады. Бул стиль багыныштылардыц ынтасын
темендетедь
Келдомге келу. Келей жактыц кезкарасын белгш 6ip дэрежеде
гана кабылдау.
52

Блэйк пен Мутоннын айтуынша, мундай к&гпсмге келу тек даужанжалдан
кашу болып табылады.
Мэселеш шешу. Ею жакка да кажета ic-кимыл мен эрекетп
таба бшу. Бул стильде ез максатына баскалар аркылы жетуге
тырыспайлы. KepiciHuie шиелешсп шешу жолдарын карастыру
аркылы жетеда.
Лэрри Грейнер уйымдык езгергстерд1 баскарудын улпйн жасап
шыгарган. Ол келей кезендерден турады.
I кезен. Кысым жэне 1здену. Басшы уйым езгер1ст1н кажеттшгш
ce3iHyi керек жэне оны етюзуге дайындалуы кажет. Бул кысым
бэсеке, экономикадагы езгерютер сиякты сырткы факторлармен
керсетшеда. Озгергстер innci факторлардын ешмдгактщ темендеу1,
шыгынныц ocyi сиякты кубылуынан пайда болады.
II кезен. Делдалдык пен кайта хабардар ету. Басшы озгер1с
кажеттипгш сезшгешмен, проблемага дэл талдау жасап немесе
езгерютт журпзе алмайды. Жагдайды объекта вт! турде багалау
ушш, сырттан сарапшылардын шакырылуы мумюн.
III кезен. Диагностика жэне угыну. Бул кезенде басшы кажетп
акпараттарды жинактайды. проблеманы озгертуге raicTi жагдайдын
пайда болу себебш аныктайды. Курделенген мэселелер аукымын
аныктау, накты проблемаларды сезшуге мумюндпс бередь
IY кезен. Жаца шенпмд! табу жэне оны орындау мшдеттемесь
Мэселенщ бар екендпт аныкталып. мойындалганнан кешн
басшылык жагдайды тузетудщ тэсщцерш 1здеспред1. Осыньщ
непзшде келей кезеннщ кажетшйп туындайды, ягни жана api
керемет шеппмдерда 1здесйру кезещ.
Y кезен. Тэж1рибе журпзу жэне 1здешс. 0p6ip уйым тэуекелге
бару ушш, жоспарланган езгерютерщ сынактан втюзу1 керек.
YI кезец. Куаттану жэне келклм. Сонгы кезенде осы езгерютерд!
кабылдаулары ушш адамдарды марапаттау кажет. Багыныштыларга
осы езгерк уйым ушш тшмщ екенше кездерш жетюзе бшу керек.
Уйымдык езгергстерд1 баскаруда жумыскерлердщ катынасуы
кажет деп саналады немесе талап етшедь
Лэрри Грейнер турл! денгейлердеп уйымдардын арасында
бйшакп болудщ уш тэйшн корсеткен.
1. ©кыеттийктерд! белу. Баскаруга окшеттш1ктерд4 белу
тургысынан карау, шеппмдерд! кабылдауга енбеккерлердщ
катысуынын жогаргы дэрежейн керсетедь Басшылар мен
53

багыныштылар 6ipirin к а ж е т езгерютердо аныктайды, оларды
жузеге асырудьщ баламаларын жасайды немесе жузеге асырылуга
raicTi эрекеттерге акыл-кенес бередь
2. Б1ржакты эрекеттер. 0згерктерд1 eMipre енпзу ушш занды
бшнктерд1 пайдалану болып табылады. Грейнердщ пшршше,
«уйымдык езгер1стер eMipre уйымдык иерархняньщ ap6ip бершген
лауазымдагы екш етктер непзшде енпзшедт. Осы жагынан
Караганда мэселеш аныктау мен шешшу тэсшш бшнктщ жогаргы
эталондары жасайды да, бакылаудьщ ресми жэне накты емес
тет1ктер1 бойынша теменге ж1беред1.
3. 0к1летпктер беру. Уйымдык езгерютерд1 жузеге асыруга
мундай тургыдан карау, жалпы басшылыктын либералдык стшпне
сэйкес келедь Жогаргы децгейдеп басшы багыныштыларга кажетп
езгерютер туралы акпарат беред1 де, кейшнен накты эрекеттерд1
багалау мен жузеге асыру ушш екшетгшктерщ тагайындайды.
Грейнердщ айтуынша, басшы кейб1р персонал MYшeлepiнiн
жеке кезкарастарыньщ калыптасуын камтамасыз етед1 де, олардыц
eMipre енпзшуш калайды. Адамдар накты жагдайларды талдай
отырып проблемаларды шешуге маманданады жэне басшы мен
уйым езгерктерш жузеге асыруга эркашан дайын болады.
0кшеттйпктерд1 талдаудыц артыкшылыгы болашактагы
езгер1стерге карсьшасу мумкшдшн жояды немесе азайтады жэне
бершген проблема бойынша пiкipлepдiц аукымды шепн курады.
Кемшшга - реакцияныц бэсецдеу! шеш1мнщ сапасы топтык
ойлардыц ыкпалына тэуелд1 болуы, сондай-ак багыныштылардыц
уйымныц жалпы максатгарына сэйкес баламаларды тацдау
(нэтижесО тэж!рибеЫ болмауы MyMKiH.
взгерктерге карсылыкты жою, женш шыгу. Озгерютерге
карсьшасу барлык уакытта болатын кубылыс. Басшы уйымга
езгер!стер енпзу туралы шеппм кабылдаса, онда карсылыкты жоюы
кажет. Дэстурл1 калыптаскан эд!стерд1 езгерту кезвде кез келген
адам ол езгергске карсыл ы к бидоредь
Басшылар да, багыныштылар да уйренипкп жумыс эдютерш
езгертктер1 келмейдй Карсылыкты жою |ш ш ен алдымен адамдар
неге езгер1стерд1 каламайтындыктарын туеiнуге тырысу керек.
03repicTepre карсы шыгудыц себептершщ Heri3ri уш Typi бар:
а) белпаздж немесе айкындылыктыц болмауы;
э) 6ip нэрсеш жогалту ce3i\ti;
54

б) езгергс ешкандай да жаксылык экелмейтщщгше сену.
Айкынсыздык немесе белгкйздокке аныктама берудщ кажетпп
жок. 0p6ip адам кандай да нэтиже беретшш бшмещц, сондыктан
оган карсы туруы мумкш.
Ек1нш1 себеп - езгергстер жеке басына зиян типзед1 деп сезшедь
Ягни, оныц кандайда 6ip кажеттшп жещй канагаттандырылмауы
мумкш.
Y m iHmi себеп - уйымдар ушш езгер1ст1ц кажеш жок, 03repic
енпзу мэселет шешпейщ, KepiciHme оны улгайтады деп ойлау.
9. Корпоративны стратегия
Эртараптандырылган компанияныц
корпоративтж стратегиясы
Эртараптандырылган компанияныц стратегиясы мынадай
мэселелерге багытталады:
• эртараптандыру ушш тандап алынган компанияларды ары
карай жылжыту кызметше;
• эртараптандыруга кол жетюзген жагдайда ккерлж портфел1
бар белсендц компаниялардыц узак мерз1мд! жумыстарын жаксарту
шараларына;
• шаруашылык портфела бар компанияларга байланысты кезкелген
стратегиялык артыкшьшыктарды пайдалануга жэне оларды
бэсекелеспк артыкшылыкгарга ауыстыруга умтылуга;
• кэсшорьшньщ эр бел1мдершщ болашактагы табыстылыгын
багалау жэне корпорагивпк ресурстарды есу ушш тартымды
стратегиялык мумкшдштер1 бар уйымдарга бешмдеуге.
Компания эр! карай дамуы уппн езшщ барлык мумюндйсгерш
тауыспайынша, эртараптандыруды стратегиялык басымдылык деп
карастырмау керек. Корпоративпк стратегияны эз1рлеу удер1сшдеп
басты кагидалар мынадай: нэтижелер алу кажеттшп; эртурш
ппщ жэне сырткы окигаларды зерттеу; болжамдау; журпзшген
тэж1рибелер; молырак машмет жинау; бар таукыметтерд1 тусшу;
кутпеген дагдарыстык жагдайларга кещл аудару ушш арнайы жуйе
эз1рлеу.
Егер кейбхр койылган максаттарга кол жетюзе алмайтын кауш
болса, онда кооперативтш стратегияны эз1рлеушшер пайда болган
алшактыктарды жою ушш баска шаралар колданулары мумкш.
55

Олар мынадай:
• кейб1р (немесе бэршщ) бизнec-бipлiктepiнiн стратегиялык
жоспарларын езгерту;
| юкерлйс белсендипк портфелше жаца шарушылык
бел!мдерщ косу.
| эло13 немесе залал келтфеган бизнес-б1рлжтерден бас тарту;
I темен нэтижел1 кызмепердщ жагдайын езгерту упин
одактастык куру;
* корпорациялык максаттарды кайта карау.
Компания стратегиясыныц
непзп компоненттер1
Эрекет бейнёлер1 мен компания стратегиясыныц тэсшдерщ уш
топка белуге болады: бцлшш топ - стратегияда сапалы езгер1стер
болуына куш салу; непзп стратегияны нактылы куруга куш салу;
компаниянын ерекше мэселелер1 мен шш эрекеттер стратегиясын
шешу жолдары; жаца мумкшдшгердо бекгтуге эрекеттер (ГЗТКЖ,
жаца рыноктар жэне т.б.) карастыру. Ек1нш1 топка кыска мерзшД!
пайдага жетууппн жасал атын эрекеттер; баскарудыц функционалдык
саласындагы шеппмдер; эртараптандыруды бастау жолдары, жаца
салаларды i3fley жатады. Ушщйа топ - саладагы жагдайларды
кушейту эрекеттер1; отандык жэне шетелдж бэсекелестерден коргау
эрекеттерь
Мундай факторлар ете кеп. Стратегияны аныктауда есепке
алынатын ец алгашкы факторлардыц улйй теменде келирмген.
Сырткы факторлар: 1) элеуметпк, саясапык, когамдык жагдай
жэне кукыктык, 2) саланыц тартымдылыгы, бэсекелспк жагдайлар,
3) компанияныц мумкшдоктер1 жэне кауштер, 4) компаниянын
стратегиялык калпы. Буган алгашкы уш фактор т^келей эсер етеда.
5) Эр фактордын маныздылыгы туралы жэне оныц стратегияга
gcepi туралы тушн, 6) стратегиялык белсендшк пен тецеспру, 6)
стратегияга сэйкес жагдайларды аныктау.
Land факторлар: 1) компанияныц кушп жэне элйз жактары, 2)
бэсекелеспк нарыктык жагдайы; 3) бизнес философиясы, этикалык
кагидалар; 4) компания акцияларыныц куны мен компанияныц
мэдениеп.
Бул келпршген езара катынасы бар факторлар эдетте кешещц
болып саналады жэне салапар мен компаниялар ушш ерекше
56

айырмашылыктары бар.
10. Фирма стратегиясы
¥йым стратегиясыныц мэш
Бул мэселе бойынша eici тусшш бар. Bipmniici: стратегия
тусшшнщ непзшде стратегияныц тупю жагдайы жатыр. Ол
жагдайга колжетюзу ушш узак уакыт етеда. Еюнпп - Heri3ri
максатты аныктау жэне узак мерз1мдо жоспар жасау.
Фирманыц бизнесш дамытатын эртурл1 т ш т уйымдар бар. Ол
ушш мыналарды аныктау кажет: стратегияны дайындау жолдарын
белплеу; шогырланган есу; интеграциялык есу стратегиясы;
эртараптандырулы есу стратегиясы; кыскарту стратегиясы.
Фирма стратегиясын кажет агымдагы стратегияны аныктау;
бизнес портфелш сараптау; фирма стратегиясын тацдау; таццап
алган стратегияны багалау аркылы аныктайды.
Сала жетекшшер1 ез ic-эрекетгершде уш стратегияны колдануы
мумюн:
1. Удайы шабуыл стратегиясы. Бул стратегияныц непзп
кагидасы - «ец T3yip корганыс - жаксы шабуьш». Олар бэсекелестйс
артыкшылыктарды (аз шыгындар болмаса эртараптандыру) жетекпн
абыроймен жасауга олар 6ipiinm болуга тырысады. Аз шыгындарга
багдарланган фирмалар шыгынды темендету саясатын устанады,
ал белшектеу багдарын устаган фирмалар удайы ез ешмдершщ
жаца жолдан KepiHreHiH жен кередь Бул олардыц бэсекелестершен
айырмашылыгы.
2. Ныгайту жэне коргану стратегиясы. Бул стратегияныц мэш
- жаца фирмалардьщ нарыкка KipyiH киындату, ал жетекшшк етуге
умтылган умггкерлерге жагдайын ныгайтуга кемектесу.
3. Жетекшт артынан келе жаткан фирмалар стратегиясы.
Мундай жагдайда жетекшшщ стратегиялы жагдайы фирмага
бэсекел1к кысым жасауды пайдалануды калайды. Ce6e6i ол фирмалар
жетекпн релш аткармайды жэне жетекшшис етуге ум1ттенбейд1.
4. EKiwrni релдеп фирмалардын стратегиясы. Мундай рел
аткаратын фирмалар нарыктагы саланыц жетекшшерше Караганда
элс1з болады. Олардыц Keft6ipeynepi ежет умгёкерлер. Олар ез
жагдайларын ныгайту упин жэне нарыктагы улесш ecipy уш1н
57

шабуыл стратегиясын пайдаланады. Екпши релдеп фирмалардыц
сала жетекшшерше (фирмаларга) карсыласуы сирек кездеседг
Нарыктыц улесш арттыру ушш пайдаланатын бэсекелестж
стратегиялар мынадай непздерге суйенедк
I элей фирмалар бэсекелестердщ еншдерш алуга
тугынушыларды тарту ушш шыгындарды темендету жэне темен
багаларды пайдалануга умтылады. EipaK олардыц шыгындары
элдекайда жогары болады;
I сапага, технологиялык артыкшылыгына, тутьшушыларга
жаксы кызмет керсетуге жэне жацалыктарга непзделген белшектеу
стратегиясын пайдалану.
EKiHuii релдеп фирмалар нарыктыц улесш асыру ушш мынадай
жагдайларды карастырады:
I олардыц компанияларында технологиялык сшюшстер
болуын;
| жетекшшщ сэтс1здйстерш немесе оныц орныксыз жай-куйш;
• егерде олардын шыдамы жетсе, узак уакыт шынде бдртщце
жетекинлердщ тутынушыларын езше тартып, езшщ мешшк
тутынушылар шецбер1н курды.
11. Сапаны кетеру стратегиясы
Сапаны баскарудын
жалпы сипаттамасы
Барлык экономикалык процестерде, элеуметпк аяда, жалпы
адами когамда сапанын алатын орны ерекше. Тшст] сапасыз
элеуметок-экономикалык дамуда кец1лге конатын жепспктерге
кол жетизу мумкш емес, тшмдр нэтиже шыгару ете киын. Ецбектщ
кандай rypi болмасын, кандай салада болмасын жeмicтi болуы
акырында соньщ сапасына байланысты. Сондыктан баскару
стратегиясыныц Heri3ri проблемаларыныц 6ipi сапа менеджмент!. Ол
эрдайым менеджерлердщ, технологтардыц, кызмет керсетуннлердщ
назарында болуы тшс. Экономикалык жэне элеуметпк даму nponeci
сапаны арттырумен пкелей байланысты. Осыган орай сапанын
теориялык тургыдан гылыми аныктамаларыныц оган койылатын
талаптарды, оны сипаггайтын керсетиштерда жэне оны баскарудагы
шетел тэж1рибесш бшу1 ете кажет.
Сапанын стратегиялык магынасына, б1здщ ойымызша, мынандай
58

гылыми аныктама беруге болады. Сапа адамныц, ендорютщ,
элеуметпк когамньщ 6ip нэрсеге муктаждыгын ойдагыдай
канагаттандыру куралы (процега). Бул аныктама елде болып жаткан
непзп удеркггердщ бэрше тйселей катысы бар жэне экономиканын
барлык салаларын камтиды.
Нарык жагдайында эдетте сапаны тутынушыларга кажетп
заттарга, нактылау айтканда, тауарларга байланысты карастырады.
Осы тургыдагы сапа аныктамасы бар. Сапа - тауардын немесе баска
объектшщ езше тэн касиеттер1 мен сипаттамаларыныц жиынтыгы
жэне оган жорамалды кажетгшштерда аныктау мен канагаттандыру
кабшеттшитн беру тетт.
Тауарды пайдалану тургысынан алганда мынадай угымдарды
апыра бшу кажет: «тутыну куны, «сапа» жэне пайдалы эсер».
Пайд алану жэне багалау процесшде буларды дурыс тусшу кажет.
Тутыну куны - ол тауардын нактылы кажет канагаттандыру
кабшетт. Сапа-тауардын нактьшы кажетпшгш канагаттандыруынын
элеуметп кабшетт. Пайдалы эсер - ол тауардын нактылы кажетп
канагаттандыру кабшет.
B h im сапасын баскару дегешмгз тауар сапасына эсер ететш
факторлар мен ахуалдарга максатка сай ыкпал жасау жолымен
ешмдп жасау, ещпру, айналдыру мен пайдалану кез1нде кажето сапа
денгешн белгшеу, камтамасыз ету мен устау.
Стратегиялык атм сапасын баскару ici мынадай непзп
мщдеттердо шешуге багытталады:
- ен жаксы элемдак жетютштерге сэйкес ешмнщ жаца, жогары
сапалы турлерш жасау мен игеру;
| eHaipicTiH жалпы келемшде жогары категориялы сапалы
ешмнщ, ягни бэсекеге кабшетп евомнщ улесш арттыру;
- шыгарылатын ен1м сапасыныц керсетйштерш жаксарту мен
оны бэсекеге кабшетп топка кетеру;
- заттык сапасы есюрген ешмд1 уактылы алып тастау, ауыстьфу
немесе жацгыртып, жетщщру;
- ужымдар мен орындаушьшардыц жумыс сапасын жоспарлы
турде арттьфу.
©шм сапасын баскару жуйесш куру кагидаларына мыналар
жатады:
- ен1мд1 жасау, енг1зу мен жетшд1ру;
- баскарудыц функциясы мен курылымыныц проблемалык-
59

максаттык багытталуы.
0н1м сапасын баскару, аткаратын функциялар жиынтыгыныц
мынадай белг1лер1 бойынша, егжей-тегжеши жетж каралады:
а) максат турлер! бойынша - баскарудыц стратегиялык,
тактикалык жэне оперативп нускасы кызметтер мен тшеп
максаттарга жетуше орай;
э) баскару npoueci фазалары бойынша шеипмщ кабылдау
акпаратгык-бакылаушылык жэне катынастык ыкпалды баскарудыц
icTepiHe;
б) ешмнщ ем1рлш цикл сатылары бойынша (зерттеу-эз1рлеме,
дайындау, жабдыкгау мен тутынуга айналдыру) - сатылар бойынша
баскарудыц мшдегп кызмет аясына;
в) максат тобы бойынша - гылыми-техникалык, ендфютлс,
экологиялык факторлар мен жагдайды баскарудыц мшдегп кызмет
аясына.
Баскарудыц уйымдастырушылык курылымын талдау барысында
мынадай тужырымдар жасауга мумкшдхк бередь
I сапаны баскару функциясыныц жетшген курылымы мен
баскарудыц жекелеген белшщелершщ арасындагы бфКатар
кызметтердщ белшу1 непзшде уйымдастьфушылык жэне ещпргспкорындаушылык
курылым бел1мшелерш1ц кызметш накты турде
функционалды жэне функционалды аралык уйлеспру кажет;
- баскарудын дэстурл1 сызбаларын пайдалану сапаны ти1мд
баскару кызметшщ шагын ri3iMi негшнде гана оцтайлы болады
жэне де функциялар курамын кецейту кажет болганда тшмдшп
темендецщ;
г кептеген жагдайларда уйлеснруд1 ти1мд1 камтамасыз ету ушш
осы функцияны орындау ушш мамандандырылган кызмет куруды
карастыратын матрицалык турдеп баскарудыц проблемалыкмаксаттык
эд1сп колданган жен.
Сапага
койылатын талаптар
©Hflipic сапасы мен ти1мдш1п арасында пкелей байланыс болады.
Баскадай тец жагдайларда ецщршетш ен1м сапасы жогары болган
сайын ёндф;с ти1мд1рек болады. Сала кайсыб1р вндар1с (бел1мнщ
жэне т.б.) буыныныц немесе баскару децгешнщ артыкшылыгы
болып саналмайды. Сапа - шын мэшсшде баршанын жэне эрк1мн1н
60

максатты ici.
Tmcri сапаны камтамасыз ету уппн непз салушы жагдай л ар мен
талаптарды сактау кажет.
А. Жагдайлар.
• тутынушыга осы процестщ мацызды курамдасы ретшде
карау;
• басшылыктын фирманы баскару жуйесш жаксарту процесш
енпзу жешндеп узак мерз1мд1 мшдеттемелерд1 кабылдауы;
• кемелге келу шекпз деген ceHiM.
• олар проблемалардыц эсерше жауап катканнан repi алдын
алган жен;
• муделшйс, жетекхш рел жэне басшылыктын тжелей катысуы;
• ен аз шамадагы кателпсгерден кершетш жумыстын ynriкалпы
(стандартгары);
• фирманын барлык кызметкерлершщ ужымдык турде де,
жекеше турде де катысуы;
• адамдарды емес, процестерда жетишруге баса назар аудару;
• жабдыктаушылар аздщ cepiKTeciHi3 болады деген кэмш
сенш;
• ецбекп мойындап, кад1рлеу.
Сапаны шыгынды кыскарту мен халыкаралык бэсеке
жагдайында TipinwiK ету Heri3i деп караган жен. Сапа материалдык
ресурстарды унемдеуд1 мумкш етед1 сапа нэтижеанде, ейткеш
ешмнщ кызмет ету Mep3iMi узарады. Сонымен катар, ол - бэсекеге
деген мумюншшктщ негш.
Тутынушы тургысынан Караганда буйым сапасы - тутынушы
талаптарын канагаттандыру децгеш.
Б. Талаптар мынаган койылады:
• бакьшау мен ешмд1 сынау жуйесше-сешмдиик сертификаты;
• eHflipicri уйымдастыру жуйесше;
• сапалы жобалаудан бастап пайдалануга дешнп баскару
жуйесше;
• сапаны технологиялык процесте камтамасыз етуге;
• сапаны колдау жуйесш innci фирмалык бакылауда устауга;
Тауар сапасыныц
корсетк!штер жуйеад
Стратегиялык баскарудагы езекп мэселелердщ 6ipi тауарды
61

нактылы сипаттайтын керселаштерш б\лу. Олардын саны кеп.
Сондыктан оларды топтастырып барып яактемесш келтгру керек.
Eipimni денгейде - интегралдык керсетюш немесе пайдалы эсер;
екшпп денгейде - талдап корытатын керсеткшггер; уппшш денгейде
- корытынды немесе жеке керсепаштер; терйнип денгей - жеке,
бесшпн денгейде - тауардын жеке керсетюштерше эсер ететш
факторлар.
Сапаньщ екшпп д е н гей д еп керсеткшггерше мыналар жатады:
1) тауарды белгшеу керсетюштерг Бул ар тауарды нактылы рынокта
ез белпсше карай пайдалануын сипаттайды; 2) тауарга сешмдшк
- курдел1 касиет (тэн). Бул жерде тауардын токтаусыз жумые
icTeyi, сактаулык (орныкты) жэне узак кызмет eTyi аныкталады;
3) тауарды пайдаланудагы экологиялык тазалык жэне каушаздж;
4) тауардын эргономикалык KepceTKinrrepi. Сапаньщ эргономикалык
KepceTKimTepi жумыскерлерге жэне пайдаланатын буйымдарга эсер
ететш барлык факторларды камтиды; 5) тауардын технологияльщ
KepceTKinrrepi объектшщ ендаргстйе, транспорттык, техникалык
nponeciH камтиды; 6) тауардын эстетикалыгы (эдемшп, сырткы
Typi, адамга психологиялык 9cepi); 7) объектшщ стандартталу жэне
косылушыльщ KepceTKinrrepi; 8) объектшщ патентпк-кукыктык
KepceTKimTepi жэне т.с.с. керсетюштер.
Келтаршген керсетюштер топтарынан баска сапа стратегиясын
баскаруда тугынушылар сервисшщ керсетюштер жуйеа нактылы
рынокта колданылады (тауардын сапасы, тауардын багасы, тауарды
пайдалану аясындагы шыгындар жэне т.б.).
Тэж1рибеде, 9cipece ещпркте жш колданатын сапа
керсеткшггершщ баскада жпстемелер1 бар.
Сапаны баскаруда керсетюпггердщ eKi тобын ажыраткан жен:
1 эр турш саладагы сапаньщ KepceTKinrrepi;
- накты устанымдар бойынша сапа KepceTKinrrepiHiH жуйеЫ.
А. Эр турл! саладагы сапа KepceTKimTepi.
Керсетюпггердщ алгашкы тобы ещйрюпен байланысты:
• акау мен тузетулердщ келем1;
• жумыс жуктемесшдёи кателер;
• жарамсыз деп табылган буйымдар пайызы.
EKiHmi топ - сапаны камтамасыз ету.
• сапасыз жасалган тауарлар тобынын пайызы.
• курылымды езгерту мёлйер!
62

I
• есеп айырысудагы жэне шоттарды рэймдеудеп кателпсгер.
• тузету шарасын етюзгенге дейшп циклдщ узактыгы.
YniiHnii топ - бухгалтерлш есеп:
• мерз1м1 еткен телемдер пайызы;
• жацылыс бухгагпзёрлпс жазбалар;
• телем пз1мдемесшдеп кателер;
1 акпарат алу туралы етшшдерда канагаттандыру.
Твртшпп топ - маркетинг:
• болжамдык жорамалдын дэлдпт;
• кате толтырылган тапсырыстар мелшер1;
• мэмшелердеп кателер;
• акпарат алу уакыты.
Бесшпй топ - акпараттык кызмет керсету:
• график бойынша шыгарылмаган есеп берулер саны;
• багдарламадан табылган кателер;
• мэпнде езгертиВтеНдердщ саны;
• акпаратты алу уакыты.
Алтыншы топ - сатып алу кызмет!:
• артык корлар.
| материал алу циклшщ уакыты;
• материалдардыц жетгспеупшпп салдарынан eHaipic-Teri
ipKuiicrep.
Э. Накты устаным бойынша сапа керсеткидтершш жуйей.
Машиналардьщ сапасы - техникалык (куаттылык, дэлдпс,
ресурстардын улестш шыгысы) сешмдшп; эргономикалык
(колайлыльны, автоматтандырылу, каушйздш); эстетикалык;
экономикалык керсетюштер.
Жоба сапасы - сату кезшде жасалган тузетулер мелшерь
Технология сапасы - бурмалаулар саны.
0шм сапасы - ецщркптк; тутынушылык; экономикалык.
Нарыкгьщ экономика жагдайында ешм (тауар) сапасыньщ
керсепаштерше ерекше назар аударьшды. Ол кажеттшктерд1
канагаттандырумен тыгыз байланысты. Сондыктан, ешмнщ
сапасы оныц жиынтык касиеттер! ретшде аныкталады жэне
оныц максаттарына сай кейб1р кажеттшктерш канагаттандыруга
себепкер болады.
Эшмге тэн касиеттерд1 саны жагынан багалау сапа
кврсепаштер1мен керсетшедь Эдетте ешм сапасы керсетюштердщ
63

он тобынан калыптасады:
- белгшенген максаттарынан;
- сешмдшшшен;
- технологиялык жагынан;
- стандарттау жэне сэйкестещцру (унификация);
- эргономикалык жэне эстетикалык жагынан;
I тасымалдауга колайлылыгымен;
- патентп жэне кукыктык;
| экологиялык жагынан;
- каушспздш тургысынан.
Алгашкы сепз керсетиш, олардыц сандык сипаты тутынушы
мен ешмд1 дайындаушы арасындагы KeniciM - шарт аркауы болса,
ал кейшп eKeyi - каушс1зд1К пен экологиялык - барлык елдерде
улттык жэне халыкаралык стандарттармен реттелед1 жэне оларды
сактауга мшдетп.
Экономикалык керсетюштер ешмнщ мацызды сипаты болып
табылады жэне сапа мен шыгындарды салыстырумен бейнеленедь
мунда, К (. - сапаныц интегралды керсетюнп;
Q - ешмнщ сапасы;
СТЕ - сапа ушш шыккан шыгындар, бутан сату багасы,
буйымнын кызмет еткен барлык мерз1м1 iuiiHfleri пайдалану
бойынша шыгындар (куидык бейнелену1 - тецге, сом.) жатады.
Сапа мэселесшщ кекейкеси болу ce6e6i, Ka3ipri замангы элемде
ол кэсшорын жумысыныц басты керсетюпине айналды. Жумыстын
сапа жагынан нэтижелипп кэсшорынныц нарык жагдайында
калайша иршшк етуш, гылыми-техникалык прогресс каркынын,
ещцрю тшмдшгшщ ecyiH, кэсшорында пайдаланылатын
ресурстардыц барлык турлерш унемдеуд1 аныктайды.
вшм сапасы бойынша жумыс - элемнщ жетемш фирмаларынын
ic-эрекетше тэн белп.
Тауар сапасын кетеру
стратегиясын болжау
Р. А. Фатхутдиновтыц пайымдауы бойынша тауардыц
сапасын кетеру стратегиясы фирма стратегиясыныц ете мацызды
64

белот болып табылады. Бул болжау стратегиясыньщ кезецдер1
темендепдей:
• осы тауардыц рыногы бойынша маркетингпк зерттеу
журпзу, бэсеке зандарынын эрекетйк тетшгерш зерттеу;
I тауардьщ мацызды керсетк1штер1 бойынша проблемаларды
аныктау жэне жуйел1 талдау журпзу;
• акпаратты 1здеу жэне ендеу;
• тауардын сапасын кетеру стратегиясын болжау ушш
салыстыру базасын тандау;
• пробпеманы шешу уппн ресурстармен камтамасыз етуге
мумкщщктерда аныктау;
• тауардын сапасын кетеру ушш болжамдарды эз1рлеу мен
дэлелдеу;
• тауардыц сапасын кетеру стратегиясыньщ болжау
кужаттарын рэшмдеу.
Осы келпрщген болжау стратегиясыньщ кезендер1 баскару
Тэж1рибесшде ез орындары бар жэне сол стратегиялык процесте, ез
децгешнде, шешупп рел аткарады.
Сапаны баскарудыц
шетелдж тэжчрибеа
Сапа мэселеспиц барлык мацызын ец алдымен Жапония
экономисТер1 тусшда. Жапондык ешмнщ жогары сапасына жету
жолындагы козгалыстыц непзш салушьшардьщ 6ipi профессор
Каору Исикава «Сападан унемдеуге болмайтындыгын, ейткеш
сапанын e3i унем екендтн» атап керсетй. Доктор Исикава сапаны
баскару эд1стер1 непзщде барлык жерде б1рдей жэне 6ip кагидалар
эр турл1 салаларда жэне эр турш елдерде колда~,нылуы мумкш деп
есептейдь
Баскарудыц жапондык жуйе sflicrepiH eKi непзп топка белш
карастыруга болады: 6ipiinnici - ic журпзудеп мэселелерге катысты,
eximnici - eHiM сапасы проблемаларына катысты.
Жапонияда сапаны баскару мэселеет мемлекеттпс саясат
децгейше кетершген. Heri3ri кецш жумыс орнында сапаны
бакылайтын адамдармен б1рлесе жумыс ютейтш аткарушыларды
(жумысшьшарды) сапаны камтамасыз ету женшдеп кызметке тарту
уинн жасалды. Жапонияда жумысшылар курдел! статистикалык
эдктердо колдануга колы жетщ кана коймай, оларды сапа
5-512 65

проблемасы - sp6ip жапондьщтьщ проблемасы деп нандырып,
кездергн жетмзе алды.
Сапаны баскарудыц жапондык ynrici 1 барлык фирмаларда
президенттен бастап катардагы кызметкерлерге дейш орындайтын
сапаны камтамасыз ететш, б1ртутас процесс болып табылады.
1967ж. тужырымдалган сапаны баскарудыц жапондык жуйесшщ
ерекшелйстер1 ani кунге дейш бшк децгейден KepiHin, кептеген
жуйелерге непз болып отыр. Олар мыналар:
I сапаны фирма децгешнде баршаны камтып баскару, бутан
барлык кызметкерлердщ тутел катысуы;
• сапаны баскару аукымында кадрлардыц бшктшгш арттыру
мен дайындык;
| сапа тещрепндеп кызмет;
• сапаны баскару женшдеп ic-эрекетп багалау мен тексеру;
I статистикалык эдютерд1 колдану;
• сапаны бакылау жешндеп жалпыулттык багдарлама.
Бул ерекшелпсхер барлык элемде кецщен зерделенуде.
Сапаны баскаруды калайша жузеге асыруга болады? Бутан
жауап:
«Жоспарла - жаса - тексер - эсер ет» формуласына жупну
керек. Бул «баскару аясы» деп аталады. Ол дурыс багыт-багдармен
журуге жэрдемдеседь Баскару аясы алты сектордан турады, ягни icшаралардыц
алты жиынтык кешеш болып колданылады.
1) максаттар мен мшдеттерд1 аныктау;
2) максатка жету тэсшдерш аныктау;
3) кадрларды окыту мен даярлау;
4) жумысты орындау;
5) орындалган жумыс нэтижелерш тексеру;
6) тшеп баскарушылык эсер етугй жузеге асыру.
Сапаны камтамасыз ету кагидалары мынадай:
• Бакылауга непзделген сапаны камтамасыз ету.
• OmnpicriK процестерд1 баскаруга непзделген сапаны
камтамасыз ету.
• Ошмнщ жаца щряерщ жасау сатысындагы сапаны
камтамасыз ету.
Гылым мен техниканыц алгы шебхнде турган Жапония
фирмалары мынандай м1ндеттер кояды:
| фирманын еркендеу1 мен бедел1н кетеру;
66

- барлык кызметкерлердщ куш-яагерлерш 6ipiicripy, мшдеттерд1
шешуге тугел катысу, уйлеимдо ic-эрекет жасайтын жуйе куру;
- тапсырыс берушi мен тутынушылардыч сешмше ие болу;
- жаца ешмдц жасауга деген шыгармашылык тэсш (6ipereft
технология);
- сапаны тшмдц эюмпшйк баскару;
- жеке тулга, enaipic мэдениета, келеш урпакка бершетш дэстур
сабактастыгы;
- сапаны баскаруцыц статистикалык тэсшдерш колдану.
Басты кагида: «Фирманыц бет-бейнесш кызметкерлер
аныктайды». Жер-жерлерде сапаны камтамасыз ету саясатын
журпзудщ ец бэсекеге кабшетп формасы сапа ушрмелер1 (топтары)
болып табьшады.
внеркэспгпк жуйенщ айрыкша белгшершщ 6ipi - баска елдердщ
тэж!рибесш ескеру гана емес, бэршен бурын езшщ кушп жактарын
колдану болып есептеледь
Жапондык тэж1рибеде XX гасырдыц 60-жылдарыныц басында
пайда болтан сапа ушрмелер1 ец ыкпалды болып шыкты.
Ушрмелерда курудыц карапайымдылыгы мен олардыц жогары
тшмдшш ещцркке жаксы ыкпал етп, батыстьщ жапон тэж1рибесш
кепнруге ниетш аударды (психологиялык ерекшелпсгер баскаша).
Сапа ушрмелер! максаттарыньщ 6ipi - ужымдьщ жумыс аркылы
адами катынастарды тереццету жэне ещцр1стш проблемаларды
б1рлесш шешу.
Ушрме кызметшщ непзшде уш кагида жатыр:
- enaipicTi жетщщруге ез улесш косу;
- жумыс орнында жаксы куанышты, кецщщ рэупп-куй жасау;
- адамныц щекоз мумкщщктерш жузеге асыру ушш мумкщрк
беру.
Казакстанда
сапаны баскару
Сапа республикалык багдарламасы KJ* Уиметшщ 2000 ж.
7 наурыздагы №367 «КР Уиметшщ 2000-2002 жылдарга
арналган жоспары туралы» каулысына сэйкес жасалды.
Сапа багдарламасы отандык тауарлар мен керсетшетш
кызметтердщ сапасы мен бэсекеге кабшеттшгш арттыру
аукымындагы мемлекетпк жэне жершшси органдар мен
67

кэсшорындар кызметшщ непзп багыттарын белгшедк
Казакстандык кэсшорындардыц жалпы жэне езгеше даму
проблемалары бар.
Елде кептеген проблемалар каралды, олардыц шпнде мыналар
бар:
- импортка темен телемге кабшетп сураныс;
- бщнсп кадрлардьщ кетуц
- ецщркпгш сектордын тэуекелдшк дёцгейшщ жогарылыгы;
- кен ещцру салаларынын ецдеупи салалармен салыстырганда
артык болып, енеркэсш eiwpici курылымынын уйлеспеу1;
- ешм сапасыныц темен децгеш мен онын номенклатурасы тым
сирек жацгыртылуы.
Багдарламаныц басты максаты Республиканыц кэсшорындарына
сапа жуйесш енпзу мен тауарлардыц, жумыстыц жэне керсеттетш
кызметтщ сапасын жаксарту болып табылады.
Сапа багдарламасынын Heri3ri мшдеттер1 мыналар:
- тутынушылардыц талаптарын канагатгандырып, болжанатын
етк1зу нарыгы стандарттарыныц THicri талаптарына сай, innri
жэне сырткы нарыкта сапалы жэне бэсекеге кабшетп тауарларды,
жумыстарды жэне керсетшетш кызметтерд1 жобалау мен ещпру
ушгн жагдайпар жасау;
- шет елдермен сауда жасаганда кез1гетш технологиялык
кедергшерд1 болдырмау аркылы отандык тауар шыгарушылардын
экспорттык элеуетш арттыруга ыкпал ету жэне осы непзде
Казакстаннын элемдгк экономикага 6ipirin-Kipiry (интеграциялану)
мэселелерш шешу;
- сала мен тауарлардыц бэсекеге кабшеттингш арттыруга
мумкшдок беретш кукыктык жэне элeyмeттiк жагдайлар жасау.
- сапа аукымындагы мелшерл1к кукыктык базаны жетщщру.
Багдарлама сапалы ешм шыгаратын (кызмет керсететш) тауар
ендорупплердщ экономикалык мудделерше жэне мемлекетпк
реттелуш утымды уйлеспру принциптерше непзделедо.
Сапа аукымындагы мемлекетпк баскару республикада
мелшерлис кукыктык, экономикалык жэне уйымдастыру-белу
эдютерщ утымды уйлеспру непзщде жузеге асуы тшс, бул эрекет
елдщ элеуметпк-экономикалык жагдайы уппн аса манызды.
Сапа тещрешндёш мемлекеттпс баскарудын экономикалык
формалары шаруашылык журпзупп субъекгшердщ ic-эрекепн
68

ынталандыру аркылы жэне шыгарылатын ешм мен керсетшетш
кызметтщ сапасын жаксарту, ендарушшер мен сатушылардын
сапасыз ешм шыгару мен сату ушш экономикалык жауапкершшгш
арттыру жолымен орындалуы тик.
¥йымдастыру-белу формалары мемлекетпк баскару
органдарынан ездершщ екшеттшштерше орай ешм сапасы мен
бэсекеге мумкшшшшн арттыру, халыктын сапа аукымындагы
акпаратын жэне тауардын, жумыстыц, керсетшетш кызметтщ
тутыну ерекшелйсгерш арттыру женшдеп жумыска катысуын
камтамасыз eryi тшс.
Сапа нарыктык бэсеке жагдайында кам-карекет жасаудын
жалгыз жолы екендцтн мойындаган кэсшорындар ездершщ сапа
жуйелерш жасауда жэне сапага жумсалган куш-жнер, каражаттан
кайтарып ала бастайды.
Тауар жэне жумыс, керсетшетш кызметтщ сапа мэселелерш
шешетш тшмде куралдары - стандарттау, метрология мен
сертификаттау мемлекет колында.
9000(будан бьшай -ИСО серия 9000) сериясындагы халыкаралык
уйымнын халыкаралык стандарттары бойынша сапа жуйесш енпзу
мен сертификаттау процесше кеп кецш белуге турарлыктай.
Дуние жуз1 елдершдеп кептеген фирмалар мен компаниялар
ездершщ сапа жуйелершщ осы халыкаралык стандарттарга
сэйкесттн fipKefli.
©HiM сапасы мен еншрк тшмдшггш арттьфу кебше еюмд1 ендеу
мен енд1ру кезшдеп баскарудын озык формалары мен эд1стерш
енпзуге байланысты болады.
Сапа мэселесш шешуде ешм сапасын баскарудын Ka3ipri
замангы эдктерш тэж1рибеде колдануга кабшеи жогары 6mKTi
кадрлардыц бар болуы мздцетп шарт болып табылады.
12. Баганы баскару стратегиясы
Баганыц мэн!
мен факторлары
Нарыктык катынастар жагдайында баганьщ мэш ете курдел1.
0нд1р1стщ курьшымы, материалдьщ таскындардьщ жылжуына,
толып жаткан тауарлардьщ белщу*. Халыктьщ эл-аукаты мен eMip
суру децгеш дэл багага байланысты. Адамныц ем!р суру децгей1
69

кептеген тауарларга байланысты. Адамныц eMip суру децгеш
кептеген факторларга тэуелдг BipaK солардын iiuiime uieniyuii
эсер ететш - табыс (жалакы) пен бага. Бул eKeyi элеуметпк
баскарудагы езекп де жэне курд ел i проблема. Ол стратегиянын
узак мерз1мдеп туракты багыты. Баганыц децгешн аныктау yniiH
дурыс эдгстеме керек. Гылыми непзделген бага стратегиясы кезкелген
кэсшорынныц табысты жумыс icTeyiHin кепш деп айтуга
болады. Сонымен катар проблеманыц езектшп кэсшорынныц
сырткы рынокка шыгуына байланысты.
Баганы калыптастыруга кептеген факторлар эсер етед!.1с жуз1нде
олардыц бэрш санап, тугендеп шыгу киынга туседь Сондыктан
олардыц мэнш жэне эсерш аныктау y n iiH жпсгеу кажет. Бага курудыц
жштемеы мынадай: а^факторлардын мазмуны бойынша олардыц
турлер1 - техникалык, экономикалык, элеуметпк, психологиялык,
уйымдастырушылык, саясаттык; э^факторлардын KepiHV аясы
бойынша - сырткы жэне iniKi; б^факторлардын KepiHV формалары
- инновацияльщ, объекпш 6ip i3re салу жэне стандартизациялау;
объектшщ кызмет жасау сатылары бойынша стратегиялык
маркетинг, гылыми зерттеу -тэж1рибелж конструкторлык жумыстар
(ГЗТКЖ), enaipic, айналым, тутыну; нарыктык курылымы бойынша
- монополия, олигополия, монополиялык бэсекелестш, таза
(жетиццршген) бэсеке; факторлардын уакыт эрекеттер! бойынша -
стратегиялык, техникалык, оперативтж.
Бага курудыц факторлар ж1ктемеа жолдауга жэне сараптауга
пайдалы. Бага курудыц стратегиялык мэселелер1 маркетингпк
зертгеулер ЖYpгiзiлгeн кезде шепймдь Тауардын сапасы
мен багасына байланысты баганы белгшеу барысында тогыз
стратегияларды пайдалану усынылады. Бул стратегияныц ynrici
темендегщей.
Бага стратегиясына тГкелёй катысы бар мэселе, ол - ресурс
унемдеу стратегиясын тацдау. Осыган байланысты тауардын
ресурсын (кор) кажет ететш KepceTKimTepi бар. Олар: абсолютпк,
курылымдык, салыстырмалык, улестшк. Тауардын ресурсты кажет
eTeTiH абсолюттш керсетюштерше жататындар:
• маркетингке шыгын (6ip тауарга).
• ГЗТКЖ шыгындары (6ip тауарга).
• жаца тауарларды ещцру yniiH уйымды-технологиялык
шыгындар;
70

• тауарды выдеру шыгындары;
• тауардыц жумыс icreyiHe байланысты шыгындар жэне т.б.
Курьшымдык керсетюштер:
• тауардын ем1рлис цнклдарына байланысты шытындардын
курылымы;
• шшазат пен материалдар;
• косалкы белшектер;
• отьш-энергетикалык ресурстар;
• фирма персоналыньщ жалакысы (6ip тауарта шакканда);
• непзп emjipic корларыньщ амортизациясы (осы сатыда 6ip
тауарта есептетенде).
2-кесте. Батаны белгшеу стратегиясы (Р. А. Фатхудинов
бойынша)
Сапа
Бага
Жогары Орташа Томен
Жогары 1. Сыйлыктык 2. Терец ену 3. Кетерщю
устеме стратегиясы КуНДЫЛЫК МЭН1
стратегиясы
бар стратегия
Орта 4. Котерщи 5. Орта децгей 6. Сапасы
баганын стратегиясы жаксы
стратегиясы
стратегия
Томен 7. Тонау 8. Жасанды 9. Томенг1
стратегиясы жылтырауьщ кундылык
стратегиясы стратегиясы
Ресурс сактау
стратегияларын тандау
Ресурс сактау стратегиясы - ол кагидаттар, факторлар, эдютер,
шаралар кешеш. Ол iuiKi улттык ешмнщ 6ip б1рлт жиынтык
ресурстарынын шыгынын томендетущ камтамасыз етедт Елд1ц,
экожуйенщ, аймактардьщ, адамдардыц каушйздт камтамасыз.
етшсе, онда муны icKe асыруга болады.
Осы угымды элементтер жэне децгейлер иеархиясы тургысынан
карастыруга болады.
Ел шецбершдеп ресурс сактаудыц кагидалары:
• тугыньшатын ресурстардыц курылымын жетйвдру. Ол ушш
71

экспортка шыгаратын ресурстардыц улес*н азайту, экологиялык
таза жэне ресурстардын тшмд1 турлершщ улесш ecipy;
1 казып алынатын минералдардан пайдалы элементтерд1 алу
коэффипиенттергн ecipy;
• ресурс сактау технологияларынын улесш ecipy;
• объектшщ барлык е\«рлк сатысында ресурстарды
пайдалануды талдау;
I ресурстарды пайдалануды жаксарту уппн талдау, болжау,
онтайландыру жэне ынталандыру эдicтepiн дамыту;
§ ресурс сактау проблемаларын эзфлеуде менеджменттщ
гылыми тэсщдерш пайдалану.
Фирмалар децгеш ушш бул келпршген кагидалар нактылы
объектшерге, технологияларга, мумкшдпстерге, стандарттарга
бeйiмдeлyi керек.
Жалпы баганы баскару стратегиясы туралы айтканда есте мукият
устайтын проблема - баганын калыптасуы, оныц децгешн белгшеу,
сапа саясатын булжытпай icKe асыру, экономикалык-элеумегпк
дамудыц ен курдел1 жэне кундел1кп eMipre байланысты. Сондыктан
баскарудыц бакылау функциясы бул удерюте езекп мэселе.
Баганыц децгешн калай болса солай белгшеуге узшдькесиш
тыйым салынуы уюмёггщ элеуметпк саясатынын Heri3i болып
табылады. Баганыц ауыткулыгы эрдайым бшпк органдарыныц
назары нда болуы кажет. Булай болатын ce6e6i - халыктыц кунделiicri
тфлш^ жай - куш нактылы айтканда бага мен табыс децгейлерше
байланысты.
Баганы стратегиялык баскару - бул узак мерз1мд1 жэне кYндeлiктi
бакылауды кажет ететш кубы лыс.
EipiHiiii бел1м - Стратегиялык менеджмент
теориясыныц непздерь
Herhri супактар
1. Баскару теориясынын гылыми непздемеЫ
2. 0 ндар1сх1 баскару теориясы бшм жуйеа ретшде
3. Стратегиялык баскарудын o6beicrinepi жэне олардын
сипаттамасы
4. Стартегиялык жэне оперативп баскару
5. Стратегиялык баскарудын ерекшелштдм
72

6. Стратегиялык миссия
7. Стратегиялык максаттар
8. Стратегиялык басымдыктар
9. Стратегиялык менеджменттщ максаттары
10. Саладагы жагдайды талдау
11. ЭТЭС-талдауыныц ерекшелштер1
12. ЭТЭС - талдауыныц факторлары
13. КЭМК (SWOT) талдауын пайдалану
14. Талдаудагы Портер ynrici
15. Баскарушылык талдаудын принциптер1
16. Ансофф матрицасы мен уш мелшерл1 Абель сызбасы
17. Бэсекелйс теориясынын мазмуны
18. Тауарлардыц бэсекелестйс артыкшылыктары
19. Аймактардын бэсекелестйс артыкшылыктары
20. Бэсекенщ стратегиялары
21. Бэсекелш кушгерда жштеу
22. Бэсекелестйс жепстйсгердщ факторларын сараптау
23. Стратегиялык менеджменттеп маркетингтщ рол!
24. Стратегияны эз1рлеудеп есиеттер
25. Стратегиялык баскарудагы ешм релдер1
26. Эртараптандыруды багалау проблемалары
27. Эртараптандырудьщ алты стратегиясы
28. Жоспарлау стратегиялык жуйеанде
29. Стратегияны жузеге асыру ynrici
30. Стратегиялык менеджментте адам ресурстарын пайдалану
стратегиясы
31. Корпоративтж стратегияньщ ерекшел1ктер1
32. Фирма стратегиясыньщ артыкшьшыктары
33. Стратегиялык баскарудагы кайшылыктар проблемасы
34. Кайшылыктардыц пайда болу себептер!
35. Жеке адамдар аркылы баскару
36. Сапанын стратегиялык жуйедеп peni
37. 0нш сапасын баскару
38. Сапага койьшатыи талаптар
39. Тауар сапасыньщ керсетиштер жуйес1
40. Сапа стратегиясында болжау проблемалары
41. Сапаны баскарудагы Жапония тэж1рибес1. Республикада
уйымдастыру шаралары
73

42. Баганы баскару стратегиясыныц элеуметпк-экономикалык
орны
43. Баганы калыптастырудьщ факторлары
44. Ресурс сактау стратегиясы
EipiHuii бел1м бойынша непзп эдебиеттер
1. Акио Морита. Сделано в Японии: история фирмы «Сони».
-М.: 1995
2. Бердалиев К., 0м1рзаков С. Ы., Есенгазиев Б. К., Ергалиев К-
Р. Баскару непздерь Оку куралы. -Алматы. «Экономика», 1997.
3. Бердалиев К. Б. Менеджмент. Лекциялар курсы. - Алматы:
Экономика, 2005.
4. Бердалиев К. Б. жэне т.б. Менеджмент теориясы мен
тэжфибеа -Алматы, 2002.
5. Виханский О. С. Стратегическое управление. Учебник, 2-е
изд. М.: Гардарика, 1998.
6. Гапоненко А. А., Панкрухин А. П. - Стратегическое
управление. У чебник для студентов, обучающихся по специальности
«Менеджмент». 3-е изд. М.: Омега, 2008.
7. Гольдштейн Г. Я. - Стратегический менеджмент, 1995.
8. Дэвид Кэмпбел.. Джордж Страун Хаус, Билл Хьюстон
- Стратегический менеджмент. Учебник. Пер. С англ. М.: 000
«Издово». Проспект, 2003.
9. Маркова В. Д. - Стратегический менеджмент: курс лекции.
- М.: ИНФРА - М: 2005
10. Мескон М. X., Альберт М., Хедоури Ф. Основы менеджмента:
Пер. с англ. -М.: Дело, 1992
И. ОБЭР - Крие Дж. Управление предприятием: пер. с фран.
-М. Прогресс, 1973
12. Республиканская программа «Качество» на 2001-2005 годы.
Казахстанская правда. 19 мая 2001г.
13. Томпсон А. А., Стрикленд А. Дж. - Стратегический
менеджмент. М.: «Банки и биржи» Изд. Объединение «ЮНИТИ»,
1998.
14. Фатхутдинов Р. А. - Стратегический менеджмент. Учебник.
7-е изд. М.: Дело, 2005.
74

EK iH iu i бел1м, К А З АЦС ТАНДАГ Ы СТРАТЕГИЯЛЬЩ
МЕНЕДЖМЕНТ
13. Экономикалык егемендис жолындагы алгашкы
стратегиялар
Казакстан экономикасын стратегиялык
баскарудыц саяси-экономикалык непздер1
Казакстан Республикасыныц элеуметгш-экономикалык дамуын
баскарудагы дербесгшк саяси алгышарттарынын кажеттшп болып
табылады. Сексенпшп жылдардын екшпн жартысынан бастап
бурынгы Кецес Одагында, сондай-ак Казакстанда когамдык-саясн
ахуал карама - кайшылыктар сипатталып, когамдык тураксыздыкты
корсетп.
Мэскеудщ Республика мен оньщ аймактарыныц мудделерш
ескермеу1, когамдык жэне территориялык енбек белппсшде
орын алгандай, мекемелж жэне жергшкп мудделердщ карамакайшылыгыи
удете тусш, табиги ресурстардыц бей — берекет
пайдалануына мумкшдш бердо. Муньщ акыры экономикалык
ахуалдыц шиелене тусуше экелш соктьфды. Тураксыздыктьщ ен
басты ce6e6i, жогарьща аталгандай, жуйенщ innci токырауында
болды. Кецеспк жуйешц куйреу алдындагы айкын дэлел аукымды
кезекке туру, акшаныц кунсыздануы болды. Timi 1993 жылдыц аяк
кезше дейш дербес экономикалык саясат орын алмады. Сонымен
катар, кептеген мемлекеттердщ тэж1рибес1 айкын дэлелдегендей,
барльщ шаруашылык журпзу жуйелершщ im iHfleri ец raiM flici
нарьщгык экономика едь Ол ецбект1 ынталандыруды жетшд1реда,
оеом енд1рушшердщ экономикалык дербесттн камтамасыз етед1,
ендарухВолердщ монополиясына жол бермейд1 жэне енд1р1сп
тугынушы суранысына багыттайды.
Республикамызда терец де батьш езгер1стерд1 жузеге асыруда
нактылы алгышарттар кажет болды. Осы багытта 1990 жылы
25 казанда «Казакстанныц мёмйекетпк егемещцп туралы
Декларациясы» жэне 1993 жылдыц 28 кацтарында Республиканыц
Ата Зацыныц (Конституциясыныц) кабылдануы мемлекет1м1зд1ц
тарихындагы жаца сэт болып табылды. Ka3ipri кезде Казакстан
Республикасыныц 1995 жылдыц 30 тамызында кабылданган екшпн
Конституциясы жэне 1991 жылдыц 16 желтоксанында кабылданган
75

«Казахстан Республикасыньщ мемлекетпк тэуелаздоп туралы»
конституциялык зац ел1м1здщ элеуметпк-экономикалык дамуында
айрыщиа орын алады.
Аталып еткен кужаттардыц Республикадагы саясиэкономикалык
процестерд1 баскаруда мацызы зор. Оларда
экономикалык тэуелс1зд1ктщ непздер1, нарыктык катынастарды
калыптастырудагы экономиканы баскарудыц маныздылыгы
керсетшген. Бул жэйт республика дербеспгшщ экономикалык
алгышарты мен eMip йршшйгш баскарудыц барлык сферасын
аныктайды. Атап айтканда, олар Казакстанныц экономикалык
тэуелаздшнщ Heri3i: жерге, оныц койма байлыктарына, iund
жэне территориялык су ресурстарына, еамдщ пен жан-жануарлар
элемше, тарихи, мэдени кундылыктарына, материалдык, каржылык
ресурстарына, ецщрютж жэне ендарйгпк емес объектшпне деген
тетенше MeHuiiri.
Казакстан экономикасы мемлекетпк реттеудщ субъекиш болып
табылады. Бутан баскару функциясы репндеп мемлекетпк реттеуде
аса мацызды взвдйс каржы-несие жуйеа, дербес мемлекетпк
бюджет калыптасуы, салык жэне кеден жуйесш уйымдастыру
жатады.
Казакстан Республикасы Конституциясыныц курамында
экономиканы баскаруды уйымдастырудыц эдютемелж кагидалары
бар. Б1ршшщен, Кдзакстан экономикасы менпйктщ эр турл!
нысандарына барлык субъектшершщ тецщгш камтамасыз етедь
Екшпнден, жеке меншйске кол сугуга болмайды. Уошищдеи,
мемлекет жеке кэсшкерлж кызметтщ еркшдичне кепшдш беред1
жэне оны коргау мен колдауды камтамасыз етедь Тертшпвден,
монополистж кызмет пен бэсекелестщ кез келген шектеуше жол
беришейдй Бесшнлден, эк1мшшк аймактын 6ipniKrepi дербес
болып табылады.
Бул катидалар Казакстан экономикасын баскарудыц
Ka3ipri жуйесшщ негаш курайды жэне республиканыц халык
шаруашылыгыныц элеуметпк багыттагы нарыктык экономикага
орныкты eHyiH камтамасыз ету! тшс. Бул катидалар тек саясиэлеуметпк
мэнге ие болып кана коймай, Казакстандагы
менеджменттщ уйымдастырушылык бастамасына да тиселей
катысты. Баскарудагы уйымдастырушылык факгордыц рёл1
кэсшкерлпс ортада эрдайым жогары багаланган. Кепшшцже
76

эйгш, американдык миллиардер Карнеги «Б1здеп барлык завод,
фабрика, байланыс куралдары мен акшаны алып койып, тек б1здеп
уйымдастыруды калдырсаныз, терт жылда 6api де кайта калпына
келеда», деп айткан. Нашар уйымдастырылган компанияны
ешкандайда нарыктык тетжгер кугкара алмайды.
03iH -e3i баскару мен езш-ез1
каржыландыру тужырымдамасы
Республика экономикасын баскару жуйесшщ эдютемелш
непздершщ 6ipi болып, осы тужьфымдамасы бершген, езшe3i
баскаруга кешудщ теориялык алгышарттарыныц жуйеЫ
болып саналады. Курылымы бойынша, ол он бес бел1мнен
турады, оларда стратегиялык максаттар, мешшкик катьшас,
каржылык база, бага белплеу, элеуметпк саясат, аймактык саясат,
микродецгейде жоспарлау, гылыми-техникалык nporpecTi баскару,
инвестициялар, табигатты пайд алану жэне баскалары кукыгын
кенейту непзшде жэне осы аркылы халыктыц OMip суру сапасын
камтамасыз ете отырып коздеген максаттарга жетуге багытталган.
Тужьфымдаманын теориялык кана емес, сондай-ак тэж1рибелш
мэш де бар.
Тужырымдамада аныкталгандай, Республиканын езш-ез1
баскару кагидасьша етуцщ басты максаты ретшде экономикалык
дамуды жеделдету жэне аймактардьщ ресурстарды колданудагы
кукыктарын дамьггу болады. Сондай-ак тужырымдама баскарудын
стратегиялык максаты, халыктыц eMipniK децгешн камтамасыз
eryni аныктаган.
Аталмыш тужырымдаманы нактылы icKe асыру баскару
саласында езекп мэселе екешн басшылыкка ала отырып, ел1м1зде eKi
зац жобалары усынылды: 6ipimni - «Казакстан Республикасындагы
жерплнсп мемлекетпк баскару туралы», екшпп - «Казакстан
Республикасындагы жергипкп езш-ез! баскару туралы» (кыркуйек
- 2000 жыл).
Бул кужаттар кептен куткен, элеуметпк-экономикалык
баскаруды api карай жетишретш эдютемелш непздердщ 6ipi деп
угынган дурыс.
Bipkmi зац, Казакстан Республикасыныц Конституциясына
сэйкес, жергшгсп мемлекетпк баскару саласындагы когамдык
катынастарды реттейвд, жергшкп екшд1 жэне аткарушы
77

органдардьщ кузыретш, кызметшщ уйымдастырылуын, тэрттбш,
сондай-ак мэслихат депутаттарыньщ кукыктык жагдайын белгшедь
Занда б1ркатар аныктамалар бершген. Мысалы: «Жергшкп
мемлекетпк баскару - жергшкп екщщ жэне аткарушы органдар
осы зацмен жэне баска да зад акплер1мен белгшенген кузырет
шепнде тшеп аймакта мемлекетпк саясатты журпзу жэне оны
дамыту максатында жузеге асырылатын 9pi тшеп аймактагы
icriH жай-кушне жауапты кызмет». Сонымен катар езш-ез1
каржыландыру мэселесшде карастырылган зацньщ ушшпй
бабында былай деп жазылган: «Жергшкп мемлекетпк баскару
кызметшщ экономикалык жэне каржылык непзш: жергшкп
бюджет; коммуналдык занды тулгаларга бекпшген мулле; Казакстан
Республикасыньщ заннамасына сэйкес коммуналдык менипктеп
езге де мудак курайды».
Баскару тургысынан алганда мэслихатгардыц кузыреттер1
орынды керсетшген. Оган дэлел: занда жазылгандай,
мэслихаттардьщ кузыретше тшеп аймакты дамыту жоспарларын,
экономикалык жэне элеуметпк багдарламаларын, жергшкп
бюджетп жэне олардын аткарылуын бакылау бершген.
¥гыну барысында ею Занньщ айырмашылыгын бшу ете кажет.
B ip iH in i, Зан жергшкп мемлекетпк баскару туралы болса, екшпн,
жергшкп езш-ез1 баскару туралы. Сонгысы, жергшкп баскару
органдарына емш-ерюн бостандык беру непзь Эрине зандылык
шецбершде.
Казакстан Республикасы «Жергшкп еЩн^Ш баскару туралы»
Зацында мынадай аныктама бершген: ^Жергшкп езш-ез1 баскару
деп - Казакстан Республикасыньщ Конституциясы мен зандарына
сэйкес жергшкп мацызы бар мэселелерд1 шешу женшде аймактык
курьшымдар халык кызметш дербес тургыда жузеге асьфатын
халык билнтн icKe асырудыц нысаны угынылады». Занньщ утымды
жагдайларынын 6ipi езш-ез1 баскарудагы езекп мэселелердщ
жергшкп каржьшандыруы туралы. Жергшкп кауымдастыктын
KipicTepi келесшей: жергшкп бюджеттен белшетш каражаттан;
жергшкп кауымдастык курган коммерциялык уйымдардан жэне
оларга тнесш MyjiiKTi жалга тапсырудан алынган жергшкп
кауымдастык кцметершен; жергшпеп кауымдастык халкынын ез
ершмен салык телеу1 нэтижесшде алынган юрктерден; занды
жэне жеке тулгалардын epiicri кайырымдылык корларынан; занмен
78

тыйым салынбаган езге де кездерден калыптасады.
Казакстаннын peney.ii нарыктык
экономикага ету тужырымдамасы
Экономиканы турактандыру максатында Республика YKiMeri
нарыкка етудщ тужырымдамасын жасап шыгарды. Тужырымдама
мемлекеттш жэне экономикалык егемендштщ кагидаларына
непзделген. Онда нарыкка етудщ стратегиялык багыттары
аныкталган. Реттеугп нарыктык экономикага ету келес1 непзп
багыттардан куралады:
- мемлекет иелптнен менппкп алу - ол мемлекетпк менппк
монополиясын жою жэне ещцрушшердщ бэсекесш дамытуга
жагдай тугызу. Казакстан жагдайында акционерлш, ужымдык,
кооператив, мемлекеттш жэне жекеменшшке ауыстыру аркылы
журпзу;
- монополиясыздандыру жэне монополияга карсы шаралар -
аталмыш занды кабылдау, еркш кэйпкерлшке жагдай тугызу жэне
катарлы ендаркяпк курылымдарды дамыту, шетелдш капиталды
удайы катыстыра отырып б1рлескен кэсшорындарын уйымдастыру;
- каржылык сауыктыру жэне экономиканы туракгандыру;
- бага курылымы саясаты (басты тагам ешмдерш баска тутыну
ешмдер1 мен кызмет турлерше баганы нарык талабына карай
калыптастыру).
Аталган реттеуш нарыктык экономикага ету тужырымдамасында
непзп кагидалар белпленген. Олар теменде керсетшгендей:
- Республика территориясында зандыльщтын басымдылыгы мен
устемдиип;
- менппк турЛерййц эртурлипп жэне олардьщ еркш дамуы мен
бэсекей;
- дербес бага белгшеу саясаты, еркш багалау;
- сырткы экономикалык саясатты журпзудеп тольщ дербестш.
Нарык жуйесш уйымдастыру мен оларды реттеу TeTimrepi
келесаш камтиды:
- нарыктык инфракурылымды калыптастыру (коммерциялык
банктер, тауар жэне кор биржалары, маркетинг ортальщтары, келш
кызмеп, коммерциялык акпарат орталыктары, т.б.);
- ецщрмяйс куралдар нарыгы;
- тутыну тауарлары мен кызмет керсету нарыгы;
79

- ецбек нарыгы;
- каржы нарыгы.
Республикадагы каржы нарыгыныц калыптасуы банк жуйеа
зандылыктары непзшде, Улттык Банктщ 6ipimni денгейдеп банк
ретшдеп мэртебесш белгшеущ; коммерциялык банщердвд eKiHuii
децгейдеп банк ретшдеп кызмет жасау шарттарын аньщгауцы;
каржы нарыгыныц зацдылык актшерш кабылдауды; сондай-ак
шетелдйс капиталды iuiKe енпзуге жагдай тугызуды камтиды.
Казакстан Республикасынын
кал ыптасу жэне даму стратегиясы
Стратегияныц мацызды элементтершщ 6ipi - Казакстанныц
кайта Tyneyi мен дамуыныц каркыны болып табылады.
Дуние жузшщ б1ркатар е'лДершде жедел экономикалык есу
стратегиясы ойдагыдай жузеге асырылган. Олардын катарында:
ГФР, Жапония, Онтустж Корея, Сингапур, Тайвань, Гонконг бар.
Нарыктык экономика удайы ез арнасымен, «ез
зацдылыктарымен» шгершеп отыруы тшс; ейткеш оныц езше тэн
кезеццер1 мен соган сэйкес келетш накты мшдеттер! бар.
Eipmuti кезец 1992-1995 жылдарды камтиды жэне
макроэкономикалык турактандырудын eKi непзп процеамен
сипатгалуга тшс: олар менпйкп мемлекет иелтнен белсенд1 турде
алу, оны жекешелендхру жэне тугыну рыногын тауарлармен толтыру.
MeHuiiicri реформалау бул уакыт iniinae бёшпзп 6ip формада
мемлекетпк меншхктщ барлык объектшершде, стратегиялык
мацызы бар жэне улттык Kayinci3AiKTi камтамасыз етуден баскаларда
ic жузшде журпзшуге тию.
Сонымен катар, гылыми зерттеулерд1н кыска мерз1м1н, жогары
кайтарымын, коммерциялык ешмда тез алуды камтамасыз етепн
дуниежузш1к децгейдеп жаналыктарды аныктау жэне алмасымды
кэешкерлшп дамыту максатымен республиканын гылымитехникалык
элеуетше егжей-тегжей тексеру журпзу кажет.
ЕкшшI кезец (1996-2005 жылдар). Экономиканыц шимзаттык
багытын diprinaen жою жалгасады, 6ipaK оньщ басты мазмуны келпс
жуйес1 мен телекоммуникацияны жедел дамыту, сондай-ак дамыган
тауар жэне валюта рыногын будан баска: капитал, жумысшы купп;
багалы кагаздар, зияткерлш мешшк рыноктарын да куру болмак.
Екшцп кезец цшнДе экономиканын каркынды дамуынын
80

козгаушы Kynrrepi мен ынталандырмалары:
- толык нарыктык механизмдер;
- барлык тауар ендорушшердщ шынайы ерюцщп;
- табигатты утымды пайдалану;
- шапшандыгын удете тускен жогары технологияларды игеру
npoueci мен дунне жуз1 экономикасында шептердо жецш алу;
- отандык жэне халыкаралык бизнес саласында бш кп кадр
корпусы шсш-жетшуге тшс.
Ушшш< кезец 5-7 жыл мерз1мше дейш созылып, ашык улгщеп
экономиканын шапшац каркын алып дамуымен сипаггалады,
сонын непзшде отпел1 кезецнщ стратегиялык максатына жетумен,
Казакстаннын элемдак саудадагы айкындамасынын ныгаюымен
жэне дуние жузшдеп жаца индустриалды елдер катарына юрумен
сипатталатын болады.
Нарыктык катынастардыц курылуына орай бюджет тапшылыгы
жэне валютаныц еттмдипк проблемасы шешшедй Мемлекетте
тек баска курылымдардан repi, бутан нарыктык курылымдарды
косканда, ол жаксырак аткаратын функция л ар гана калады.
Бурынгы экономикалык акпарат жуйеа экономикадагы болып
жаткан процестерд1 бш кп багалау ушш жарамсыз болып калды,
ейткеш ол жаца ецщргсттк катынастарга жауап бере алмайды.
«Казакстан-2030» багдарламасында керсетшген стратегиялык
болашакка кол жетюзу ушш узак мерз1мда жеп басымдыкты icKe
асыру кажет.
1. Улттык каушс1здак. Аймактык тутастыгын толык сактай
отырып, Казакстанныц тэуелс1з егемен мемлекет ретшде дамуын
камтамасыз ету.
2. 1шю саясатта саяси турактылык пен когамныц топтасуы.
Казакстанга бупн жэне алдагы ондаган жылдар шшде улттык
стратегияны жузеге асыруга мумюндж берет1н iniKi саяси
турактылык пен улттык б1ртутастыкгы сактап, ныгайта беру.
3. Шетел инвестициялары мен iunri корлардыц децгей1 жогары
ашык нарыктык экономикага непзделген экономикалык осу.
Экономикалык ерлеудан нактылы, турлаулы жэне барган сайын арта
тусеттн каркынына кол жетюзу.
Б1здщ салауатты экономикалык ерлеу стратегиямыз мыкты
нарыктык экономикага, мемлекеттщ белсецщ рел1не жэне
айтарлыктай шетел инвестицияларын тартуга нег1зделед1.
6-512 81

4. Казакстан азаматтарынын денсаулыгы, бшм! мен эл-аукаты.
Барлык казакстандыктардыц 0Mip суру жагдайларын, денсаульнын,
бйщй мен мумкщщктерш удайы жаксарту, экологиялык ортаны
жаксарту.
5. Энергетика ресурстары. Мунай мен газ ецщрущ жэне
сараптауды калыпты экономикалык ерлеу мен халыктын турмысын
жаксартуга жэрдемдесетш табыс алу максатында жедел арттыру
жолымен Казакстанньщ энергетикалык ресурстарын тищвд
пайд алану.
6. Инфракурылым. dcipece келж жэне байланыс жуйесшде
инфракурылымды куру. Осы nieinynii секторларды улттык
каушйзд1кт1 ныгайтуга, саяси турактылык пен экономикалык
ерлеуге жэрдемдесетшдей етш дамыту.
7. Кэаби мемлекет. IciHe адал эш б!здщ басты максаттарымызга
кол жеткиуде халыктын екшдер] болуга кабшетп Казакстанныц
мемлекетпк кнзметшшершщ ыкпалды жэне осы замангы корпусын
жасактау.
Осы узак мерз1мш басымдыктардын эркайсысы уцпн 6ip
жылдык, уш, ал кешннен бес жылдык жоспарларда белгшенген
накты ic-кимылдарга куш-ж1герд1 жумылдыра отырып, оны дэйекп
турде icKe асыру кажет.
Кецес мемлекетшен кейшг1 кещспкте курдел1 мэселе - бурынгы
6ipryrac мемлекетт1н курамында болган одактык республнкалардын
тагдыры болды. Аякастынан куйреген Кенес мемлекет] оларды
(республикаларды) ете киын жагдайга ушыратты. Бурын
калыптаскан саяси-когамдык, экономикалык жэне элеуметт1к
катынастар тез арада жойылып, барлык шаруашылык обьектшер
дагдарыска ушырап, экономикалык карым-катынас узшш калган
жагдайда, капай экономикалык тэуелс]зд1кт1 камтамасыз ету керек
деген проблемалармен 6ip eii калды.
Осындай жагдайда киыншылыктан шыгатын 6ip-aK жол болды.
Ол ез элеуетше суйене отырып республика езше тэн тэуелйздж
жолын табу керек едё Тап осы сэтге республиканын болашагын
аныктайтын, экономикалык егемешнпн icKe асыру жоддардын
белгшейтш курдел1 жэне ти1мд1 саясат ауадай кажет екен1 аян
болды. Сондыктан Казакстан Республикасыныц туцгыш Президент!
Н. Э. Назарбаевтын «Казакстаннын егеменда мемлекет ретшде
капыптасуы мен дамуыныц стратегиясы» (1992 ж.) ецбеп жарык
82

керда. Осы жумыста усынылган терец ой-пшрлер мен гылыми
багыттар Казакстаннын болашакта экoнoмикaлык-элeyмeттiк даму
урдгстерш белгшедь
Онда нактылы керсетшген гылыми ахуалдар мынадай:
1. Экономика саласында мецшжгщ непзп турлерш
(жекеменппк пен мемлекетпк менпнк) уйлеспре жэне езара icкимыл
жасай отырып бэсекелестйс бастамага непзделген элеуметпк
нарыктык экономика куру, ал олардыц эркайсысы экономикалык
жэне элеуметпк езара байланыстыц жалпы жуйес1нде ез мшдетш
аткаратын болады.
Бул жерде ец аукымды, терец гылыми тушн, узак мерз1мд1
стратегиялык мэш зор идея - ол элеуметпк нарыктык экономика
куру. Кейгнп барлык ic-эрекеттер тек осы идеяны жузеге асыруга
багытгалу керекппн дэлелдецщ. Ce6e6i кандай экономика болмасын
ол ец эуел1 когамныц жеке адамныц муддесше багытталуы тшс.
Сондыктан нарыктык экономиканыц туша максаты осында жатыр.
2. Экономиканын даму стратегиясы:
- Когамдык ем1рдщ meniymi саласы - экономика саласындагы
стратегия мен тактика курылымдык жэне технологиялык артта
калушылыкты 6ip мезгтлде жол ашылып нарыктык жуйеге кешущ
одан 9pi жалгастыру болып табылады.
Казакстан ушш материалдьщ енд1рю саласында басым багыттар:
• курылыс жэне курылыс индустриясын, 6ipiHmi кезекте,
тургын уй курылысы уппн дамыту;
• тусп жэне кара металлургияда тупю шектерд1 белгшеп
экономиканыц шик1заттык багытын жою;
• гылымды кеп кажет ететш енд1р1стер мен машина жасауды
дамыту, эртараптандыру жэне кажет болган жагдайда корганыс
кэс1порындарын конверсиялау;
• экологиялык таза технологияларды енпзу;
• осы замангы инфракурылымдарды (кел1к, байланыс,
энергетика, туризм, конак уй жуйесш) куру болып табылады.
3. Багдарламал ар:
- Басым багыттарды жузеге асырудьщ накты формасы
индикативтш жоспарга непзделген жэне оларга катысуга
багытталган жана уйымдастыру курьшымдарын жасайтын арнайы
мемлекетт!к багдарламалар болады.
83

14. Казакстандагы кэсшкерлжп баскару стратегиясы
Кэсшкерл1ктщ даму мэселелер1
Экономикасы нарыктык багытка бет алган Казакстан уш!11
кэсшкерлжтщ даму мэселе'ш - езекп мэ'селелердщ 6ipi болып
табылады. Ойткеш, нарыктык экономиканын e3i - кэйпкерлж
экономика. KacimcepniKri дамыту - нарыктык экономиканы
дамытудыц кепш. Сондыктан да, кэсшкерлж тешрепндеп кептеген
мэселелердщ кетершп жатуы да, онын экономикадагы релшщ ете
мацыздылыгын дэлёлдейд!.
Казакстан Республикасы Конституциясында былай деп
жазылган: «Эрюмнщ кэсшкерлж кызмет ерюнднше, ез муэшн кез
келген занды кэсшкерлж кызмет уппн еркш пайдалануга кукыгы
бар». Ёэр}№зге мэлш, enaipicriH факторлары табиги, енбек,
ёНдар1етж ресурстар болып табылады. Нарыктык экономика кезшде
осы факторлардьщ жумыс icren, козгалыска TycyiHe эсер ететш
накты куштер бар. Олар: ккерлж, баскару жэне ез мумкщщктерш
белгш 6ip максатта жёщстаске кол жетюзуге пайдалана бшу
икемдшп.
Жалпы еркениегп елдердщ кай - кайсысын алсак та ездершщ
экономикалык жэне элеуметтж мэселелерш шешуде кэшпкерлжке
арка суйейдк Ce6e6i, кэс!пкерлж халыктыц эл - аукатын арттырумен
катар, косымша жумыс орындарыныц ашылуына да себебш
типзеда. Кэсшкерлжтщ осындай жэне баска да экономикалык
жэне элеуметпк функциялары оны дамыту мэселесш мацызды
мемлёкёгпк мшдеттер катарына жаткызуга жэне экономиканы
реформалаудыц ажырамас белш деп карастыруга непз бepeдi.
Техникалык прогресс, тутынушы суранысын толык канагаттандыру
кэсшк^Мктщ тшмдшгше байланысты болады.
Кэсткерл1ктщ турл! формаларыны н езара тшмда ынтымактастык
куруы келешел зор багыт. Шагын кэсшорындар гылыми техникалык
жетютщгердо кабылдауга анагурлым кабшетп, нарыктагы сураныс
езгер1сше оцай бешмделедь Сондай-ак ipi кэсшорындарга
тауарлар жетюзу мен кызмет керсету кукыгы ушш езара бэсекеге
барады, муньщ e3i олардыц туракты табыс алуына кепшдж
бередь Олар ipi кэсшорындардыц орныктылыгын жэне 0£№pictik
эртараптандыруды камтамасыз erin, монополистж багытка карсы
эрекет ете/ц. Кэсйжерлж нарыкта консалтингтж, бpoкepлiк,
84

маклерлш, делдалдык, жарнама, колданбалы зерттеу жумыстары
бойынша кызмет керсетумен камтамасыз етшш, белсенд! рел
аткарды. Кэсшкерлер ездершщ Kynrrepi мен каржыларын 6ipiicripin,
жеке - даралыктан ужымдык кжерлшке етуге бешм турады. Бул
жагдайда ортак 6ip тутас кэсшорын курамында жекелеген кэсшкер
ез мулюне жекеменнйгш сактайды. Дегенмен де сершгестштерде,
кооператнвтерде оньщ курылтайшылары мен катысушылары курал
- жабдык жэне баска да мулшп толык немесе imiHapa 6ipiicripefli.
Жеке кэсшкерлштщ бул мумкшдш бизнесп дамытушы куш,
мацызды фактор болып есептелшедь Сонымен катар, ужымдык
бизнестщ кептеген формалары капнталдьщ косьшуы, ортак
меншжтщ курылуы, осы б1ршудщ барлык мулине жауап беретш
занды тулга жасаумен байланысты.
Кэсшкерлшп дамыту кез келген децгейдеп баскаруды жетщщру
ушш кажет. Кэсшкерлгкп дамыту мынадай суракка жауап i3fleyi
керек: «Геосаясаттык езгер1стер кжерлш белсендшшке кандай
эсер типзедЬ>? Кез келген экономиканыц 6yriHi мен болашагында
«стратегиялык кезкарассыз» ешкандай даму болмайды.
Кэсшкерлш мэселелер1 букш гскерлш элемд1 толкытьш отыр.
Сондыктан да 1990 жылы мамыр айында Вашингтонда еткен
стратегиялык баскарудыц халыкаралык конференциясыныц
леймотит - «Кэсшкерлер жаца шаруашылык ойлауды 1здеспруде»
деп аталады. Онда кэсшкерлердщ ушкыр мэселелер1, экономикага,
уйымдастыруга, технологияга, ен1мге деген жаца кадам i3flecripy
туралы толганыстар карастырылады.
Конференцияда басты назар мы на мэселеге аударылды:
«Белсецщ ic эрекеттер арасында»:
L ез кызметшщ стратегиялык багыт багдарын жеке тусше
бшетш;
2. уакытты, жаналыктар мен идеялар, тэж1рибелердщ у зтсй з
агымынан калып коймай, оларды тшмш пайдалана алатын;
3. уйымдастырудыц, жумыс тэрпбшщ тшмд1 турлерш,
ресурстар мен жумыскерлер куш жнершщ тшмд1 уйлеймш,
аракатынасын таба бшген;
4. 6ipiiaceH ецбек оныц барлык катысушьшарын
канагаттандыратын корпорациялар жатады.
Кэсшкерлпсп дамытудыц бул шарттары нарыктык экономикага
етудщ бастапкы кезещнде турган елдер ушш ете кунды. Бул эрине,
85

Казакстанга да катысты.
Кэсшкерл1кп жетивдру экономиканыц турактылыгы мен оньщ
бэсекелж сипатын калыптастыруда басты куштершщ 6ipi болып
табылады. Кэсшкерл1кп дамыту ушш субъектшщ белгш 6ip
дэрежеде еркш дт мен кукыгы, шаруашылык кызметшщ багытын
тандауда epiicriri, кабылданатын шепнмдерге, одан туындайтын
нэтижелерге тэуекелднстщ болуы кажет. Кэсшкерлж дамуы ушш,
оньщ кукыктык базасы, элеуметтш-экономикалык шарттары
калануы керек. Республикамыздагы кэсшкерл1ктщ экономикалык
мэнш тереннен тусшуге «Казак КСРчндеп шарауашылык кызмет
еркгадапмен кэсшКершктщ дамуы» туралы занньщ кабылдануы
жол ашты. Бул зан азаматтар мен занды тулгалардын кэсшкерлж
кызметшщ еркщщгш камтамасыз ететш Heri3ri кукыктык,
экономикалык, элеуметпк шаралар мен кепщд1ктерд1 аныктап бердк
EpKiH кэсшкерлж менппктщ эр турл1 формада, турде, типте
болуын калайды. Кэшпкерлж кызметтщ орын алар жер1 ен алдымен
- кэсшорын. Зацмен бектыген гЩёфпк фШметШ уйымдастырудыц
ddicmepi бизнестщ немесе кэсткерлттщ уйымдъщ-уфцьщтык,
формасы деп аталады. Нарыктык катынастарга отуге халыкты
кецшен кэсйжерлжке тарту кажет. Нарыктык экономиканын тааквд
жумыс icTeyi ушш нарыктык ic басындагы субъектитердщ толык
ез1н-ез1 баскаруы мен олардын экономикалык тауёлёйдШ болуы
кажет.
Халык шаруашылыгында жумыс ютейтш кэсшорын уйымдыккукыктык
курылысы, масштабы, кызмет аукымы жагынан эр
туроп болып кеЯедь Кукыктык жэне ецщрйгпк жагынан алганда
олар жекелеген топтар мен турлерге бвшнеда.. Олар: шаруашылык
cepiKTecTiicrepi, акционерлж когамдар, енд1рютж кооперативтер,
сондай-ак мемлекеттйс секторында —мемлекетпк немесе улттык
жэне муниципалдык кэсшорындар.
CepiicrecTiKKe катысушылар мулпеи жауапкфшЮБШЩ денгеш не
карай: толыц, аралас, шектеул! болып белшедк Акционерлж
когамдар — бул жаргылык капиталы акцияларга аударылган
шаруашылык б1рлестпт. Олар eKi турге белшедо: ашыц жэне жабы к;
турдеп акционерлж когамдар.
Кэсшорын есейген сайын, оныц табыска жету мумювдиа
де арта туседй Басшысы 6ip, узак вщр сурген кэсшорын, баска
кэсшорындарга Караганда жогары жэне туракты табыс табады.
86

Бизнес субъектшершщ сэтйздшке ушырауы кэсшкерлердац
дайындыгы темен болуымен айкындалады. Кэсшорын басшылары
жумысты 6ipnecin аткарса, онда тшмдшк артады. Ce6e6i б1рлескен
шеппм кабылдаудыц манызы ете зор. lip мезетте пайда болып,
содан кейш жок болатын когамдык кажеттшктерд1 туракты турде
1здест1ру жэне оган беюмделу бизнес стратегиясынын неизш
курайды.
Бизнес —бул адамдарды, ягни тутынушыларды вз царжысын
сгзге беруге ынталандыратын внер. Бул онер коммерция зацдарына,
кэешкерлердщ улкен ецбеп мен тэжipибeciнe непзделедь
Кэсшкерлш ещпргстщ, нарьщтыц жэне букш когамныц дамуына
ыкпал етедь
Сонымен, нарыктык экономика жагдайында кэсшкерлж -
шаруашылык кызметшщ мацызды тург Оныц релш Адам Смит
былай деп багалаган болатын: «Кэсшкер ез муддесш ез! ушш
угымдылык жагдайды кездещц, дей тураганмен, ол муддесше де
кызмет етедЬ>. Ka3ipri экономика кэсшкерлш?! шараушылыкты
уйымдастырудьш Typi ретшде аныктайды. Кэешкерлердщ
экономиканы ерлетуге косар yneci ете зор.
Кэешкерлердщ ездерше гана тэн ерекше этикасы жэне
дуниетанымы бар. Бул жагдайга карап, 6i3 кэсшкерл1ктщ ерекше
6ip философиясы бар екенш айтуымызга болады. Кэсшкерлш
философиясы ецщр1с пен когамныц дамуыныц эсершен езгерш
турады. Ал кэсшкерлш философиясыныц Heri3i туракты болып
келедь Ce6e6i когамдьщ омар мен адамдардыц катынастары езгерш
турады, ал нарыкгьщ орта мен зацдар e3repicci3.
Кэсшкер эркашанда аныкталмаган жагдайда кызмет жасайды. Эр
нэрсе, эр тенденция мэцп болмайтындыкган нарьщ субъектшершщ
мшез-кулкы эркашанда езгермел!. Егер кэсшкер экономикалык,
саяси, технологиялык, элеуметтш ортага бешмдейе алмаса, онда
оныц орнын баска кэсшкер басады. Кэсшкер эркашанда кугпеген
жагдайларга дайьга болуы керек, оларды болжай алуы кажет.
Казакстанда журпзшп жаткан реформалардыц тупк1 максаты
элеуметтш проблема - хальщтыц eMipiH жаксарту проблемасын
шешуге багытталган. Ол ушш экономиканы «тутынушыга кызмет
ету» режимше ауыстыру кажет. Элемдж тэж1рибе керсетш
отыргандай, бул максатка экономикалык катынастардын кэсшкерлж
тиш сэйкес келедь Оныц непзп белгшерк батыл бастама толык
87

еркшдш пен жауапкершипк, нарык конъюнктурасын бакылау мен
кажеттшкп 1здеу, бэсекелш курес тактикасы мен инвестицнялау
мэселелерш талдау.
Кэсшкерлжт! дамытудын
факторлары мен тет1ктер1
Республнкада кэсткерл1кт1 дамытуга улкен ден койылып,
бфкатар зацдар мен жарлык, каулылар кабылданды. Атап айтканда,
алгашкы кужаттардын 6ipi «Жеке кэсшкерл1кп коргау мен колдау
туралы» Зацы 1992 жылдын 4 шшдесшде кабылданып, онда
кдсишерщкга мемлекетпк коргау жэне колдаудын мэш мен мазмуны,
басты максаттары мен багыттары айкындалады. Кэсткерл1кт1
мемлекеттш цоргау жэне цолдау дегентгз - аталган цызметгт
орындаудагы куцьщтьщ, экономикальщ жэне уйымдастырушылык
жагдайды калыптастыру, мемлекетте жаца экономикальщ
курылымдарды орнату болып табылады. Республнкада
«Кэсшкерл1кп колдау мен бэсекеш дамыту» Коры курылып,
Президент Жарлыгымен 1994 жылдыц сэу!р айында «Кэсшкерл1кп
колдау мен бэсекеш дамыту жайындагы» мемлекетпк комиссия ез
кызметш бастады. Жалпы багыттык 1С-эрекеттерд1 жуйел1 орындау
максатында Казакстан Республикасы кэсшкерлшп мемлекеттш
коргау жэне колдаудын 1994-1996 жж. арналган багдарламасы
жасалынды. Аталган багдарламанын басты максаты - экономикада
жеке менпйктщ секторын калыптастыру жэне дамыту, кэсшкерл1ктщ
инфракурылымын жетшд1ру болып табылады. Ел Президентшщ
«Азаматтар мен зацды тулгалардыц кэсшкерлшпен айналысуга
epiKTmiri женшдеп кукыгын коргау туралы» Жарлыгынын
кабылдануы мемлекеттщ кэсдшерлши дамыту мэселесше зор
маныз берген1н дэлелдейди Эр жылдын cayip айында Алматыда
ететш республика кэсшкерлершщ жыл сайынгы форумында да осы
мэселеге кеп кещл белшед!. Мунда кэ^пкерлштщ дамуына бага
беру мэселеа каралып, оныц нэтижеанде кэсшкерлцсп дамытудагы
кедерплер мен оларды жою багыттары карастырылады.
Эрине, кэсшкерл1ктщ кукыктык-уйымдастырушылык Heri3iH
куруда зл1 де болса шепнмш куткен мэселелер айтарлыктай. Оныц
уст1не лицензия берушц тексеруни органдардын кёптщ, кеден
жэне салык зацдарыныц жетшмегеш, кемшшктер, несие алудыц
киындыгы, кэсшкердщ муддесш коргайтын шаралардын аздыгы
88

р
еяеуш кедерп жасайды. Сондыктан да экономикада кэсшкерлж
су&ектшершщ сандык улеа артса да, одан тусетан салыктык
idpic мелшер1 аз. Бюджетке салыктьщ аз Tycyi, салык жуйесшщ
жетшмегеш де эсер етедь Ce6e6i салык мелшершщ жогары
болуынан кэсшкерлер табыстарын жасырады.
Кэсшкерлж кызметп дамыту максатында мынадай ic-шараларды
жузеге асыру кажет:
• мемлекет тарапынан кэснжерлжп барынша колдау;
• максатты бюджетгж каржыландыру саясатын журизу;
• жецтдетшген несие беру саясатын журпзу;
• кэсшкерлер кукыгын коргайтын орган жумысын
жандандыру;
• кэсшкерлж кызметп таркеуден етюзу кезшдеп
киыншылыктарды жою;
• тексеруш1 органдар санын кыскарту;
• зацдардыц орындалуын камтамасыз ету жэне т.с.с.
Жогарыдааталганфакгорлардын болуы кэспжерл ж субъектшерш

дамыган. Казакстан калаларындагы эр турл1 дукендер мен базарлар
саны осынын дэдел! бола алады.
¥зак мёрзшдё кэсшорындар тек саудамен гана емес,
экономиканьщ эр саласында жумыс icTeyi кажет. Сондыктан
мемлекетпк органдар Кэсшкерлш субьектшергае жан-жакты кемек
керсету1 кажет.
Жалпы кэсшкерл1ктщ экономикалык белсендшп мен элеуметпк
багдарустауыньщкепш, оньщездншенкогамнынорташатоптарына
жататындыгы емес, онын дэулеп мен турмысыньщ накты шынайы
меншпске непздёлуа болып табылады. Ka3ipri уакытта шагын
кэсшорындар жумыс icTen турган барлык шаруашылык журпзупп
субъектшердщ 80 пайызьш курайды. Сонымен 6ipre кэсткерл11сп
дамытуга багытталган шеппмдерд1 орындауда ipKmic байкалады.
Бул жерде басты себеп - бюрократиялык кысымдар. Осындай
жэне баска да себептерге байланысты кэспкерлер безмп жасырын
салага eTin жатыр. Осы жагдайда ескеретш жэйт, кэешкерлердщ
кукыгын коргайтын жуйе жасау, тексерупп органдардын жэне
руксат берушi кужаттардын санын азайту. Кэешкерлердщ жетше
пайызы ездерш колдайтын аймактык багдарлама туралы хабарсыз.
Кэсшкергйктщ курдел1 мэселелершщ 6ipi - несиелш ресурстарды
алудьщ киындыгы. Ce6e6i несие алу уш1н кеп1лге коятын мул1к,
бизнес-жоспар жок. Осы себептен банктерде шагын жэне орта
кэсшкерл1кп каржыландыруга асыкпайды.
Туракты экономикалык жуйеде кэсшкерлш динамикалык
турде дамуы мумкш тутынушылардын суранысынын езгеруше
бешмделед1, бэсекелес нарыктык катынастарга ыкпал етеди
экономиканьщ курьшымдык кайта курылуына эсер етед», жана
жумыс орындарын ашады, жана кэсшкерлш топ пен меншш
иeлepiнiн курылуына жагдай жасайды, елдщ жалпы улттык
OHiMiHfle улкен улеске ие бола алады, мемлекетпк бюджетке улкен
каржы сомаларын бередь
Зандык K yrni бар кужаттарда керсетшгендей, кэс!пкерл1к -
ез!вйч, карызга алынган жэне баска мул1ктер1 мен куралдар есебшен
кызметке катысушы тулгалардьщ бэр!не бгрдей жаксы нэтиже мен
табыс экелет!н ынталы шаруашылык немесе баскадай кызмет Typi.
Занды тулгалар, Казакстан жэне баска елдердщ азаматтары,
шетелдяк занды тулгалар кэсшкерлш кызмет субьенегщер! бола
алады. Кэсшкерлер ез ынтасы бойынша барлык шеинмдер мен
90

ю-эрекеттердо жузеге асыруга кукьщылы. Кэсшкерлер кызметшщ
барысы, зацга кайшылык етпесе, шектелмейдо. Олар: Кэсшкерлер
KoHrpeci, Казакстан енеркэсшшшер1 мен кэсшкерлершщ Одагы,
Шагын кэсшорындар Одагы жэне т.б. Кэсшкер жумыска кез келген
адамды тарта алады, осы катынасын шарт аркылы бекпедь Бул кезде
оларды сэйкес ецбек жагдайымен, ецбек акысымен камтамасыз eTyi
тшс, сонымен катар баска элеумегпк-экономикалык кешлдштер
усынуы кажет.
Кэсшкердщ мемлекетпен езара карым-катынасы да белгшенген.
Мемлекетпк баскару органдары кэсшкерлермен экономикалык эсер
ету механизмшщ эр турл1 туткаларын колдана отырып катынаска
туседг Ол туткалар мыналар:
I сальщ жэне каржыльщ-несиелш саясат, соныц шпнде
экономикалык санкция (сальщ мелшерлемелер1, несие бойынша
пайыз, т.б.) шаралары;
• бага белплеу саясатын реттеу;
• монополияга карсы зандыльщ;
• мемлекеттш мулш жэне резерв жуйеш, лицензия, лизинг;
I сырткы сауда жэне валюта саясаты;
• мемлекетпк тапсырыстар;
• гылыми-техникалык, экономикалык жэне элеуметпк
багдарламалар.
Республика кэсшкерлершщ бар кецш мен энергиясы белгш
6ip накты нэтижелерге багытталуы тшс. Олар мынадай сипатты
белгшерге ие болады:
• шецпмдерда ез бепмен кабылдау;
& жацальщтарга икемд1 болу;
• бизнеске белсецщ катысу;
Р I жаналыктарды батьш енг1зу.
Казакстан Республикасы Президентш1ц 1996 жылгы 14
маусымындагы «Кэс1пкерл1к кызмет бостандыгына мемлекеттш
кепшд1ктерд1 icKe асыру женшдеп косымша шаралар туралы»
Жарлыгында кэсшкерлак кызметте мемлекетт1к Кеншдштерда колдау
мен коргауды камтамасыз ету, мемлекеттш органдардыц лауазым
иелершщ жеке кэсшкерлер мен зацды тулгалардыц кызмет1не
нег1зс1з ар.аласу фaктiлepiн болгызбау максаты кезделген.
Кэсшкерл1ктщ орын алар Жер! - ец алдымен кэсшорын. Ka3ipri
етпел1 нарык когамында енеркэеш ошактарын оцалту, демеу жэне
91

каржылай сауыктыру ypflici журпзшуде. Ендш кезде туралаган
кэсшорындарды банкроттыкка ушырату, ягни оныц дэрменсгздгпш
белгшеп, таратуга непз салу мацызды.
Кэсшкерл1юп уйымдастырудыц ец карапайым формасы - ол жеке
кжертк. Бул жагдайда кэсшкер жеке тулга ретшде кэсшорынныц
мэртебесш иеленбей-ак, ездшнен ic-кимыл жасайды. Жеке
кэсшкерл1ктщ тагы 6ip Typi - жеке кэсшорын, фирма. Бизнестщ
мундай формасында мекеме куру кукы кез келген азаматта бар. Бул
уинн мемлекет жеке кэсшорынды пркеуден етшзш, занды тунга
мэртебесш бередь
15. Казащ анда аймактык баскару стратегиясы
Элеуметпк-экономикал ык дамуды
баскарудагы аймактардын стратегиясы
Казакстанда аймактардын дамуына байланыста К?
Президентшщ арнайы беютшген Кдзакстан Республикасыныц 2015
жылга дешн аймакты дамыту Стратегиясы бар. Бул стратегияда едщц
аймактык дамуыныц стратегиялык мына багыттары аныкталган:
& аймактык жэне элемдш экономикада елдщ хищщ устанымын
эз1рлеу жэне icKe асыру;
• елдщ тишд1 аймактык уйымдары;
• аймактарда тшмд1 экономикалык уйым;
• территориялардыц экологиялык жагдайын жаксарту жэне
т.б.
Мемлекетпк даму барысында аймактардын жэне олардыц билпс
ететш органдарыныц рел1 арта Tycyi жергшкп тар магынада калып
коймай, дуниежузшш тенденция р'етшдё усынылады. Оган мынадай
кептеген жагдайлар эсер етедк
• ем1рдщ элеуметпк жаты жэне адам факторыныц басым рел
аткаруы;
• аймактардын езара байланыстарыныц едэухр улгаюы;
• енбек ресурстары жылжымалыгынын кушейе Tycyi;
• аймактардын ендхрйз курылымы мен инфракурылымынын
курделене Tycyi;
• территориялык ецбек белила spi оныц терецдей Tycyi мен
халыкаралык мацызыныц артуынын удеук
Бул урдотщ дамуы, 6ipiHuiifleH, мемлекет пен аймактар
92

арасында баскару функцияларын кайта белу, кайта карастыру;
екшшщен, мемлекетпк территориялык баскарумен жергшкп езш-
03i баскарудыц ец жаксы уйлеймш кездейдо.
Бул жагдай Казакстанга да тэн, ce6e6i мемлекетпк тэуелйздш
куру экономикалык дамыган аймактарсыз. кецейтшген элеуметпк
инфракурылымсыз мумкш емес.
Егемецщ мемлекеттщ аймактык саясатын аныктай тусу ете
кажетп зацдылык. Осы саясаттыц Heri3ri KepceTKiuii болып
ецщрупилер мен тутынушылардыц экономикалык бостандыгы мен
шыгармашылык нжерлт есептелед1. Тауар ецщрупп тубшде тек
тутынушы алдында гана экономикалык жауаптымын деп ecenTeyi
керек. Аймактар мен шаруашьшык б1рлштершщ езш-ез1 дамытудыц
мшдетп турдеп жагдайлары мыналар болып есептеледк езш-ез1
баскару, cepiicriK калаудагы бостандык, eimipic курал-жабдыкгар
рыногы, вал ют алы к каражат жэне баска элементтер. Сонымен
катар, аймактык баскару жалпы республиканыц жэне облыстардыц
ерекшелштершщ барлык турлерш барынша камтуы тшс. Баскаруды
стандарттандыру кейде екгемдпс тэр1зд1 эсер етш, ол улттык
ещйрнгпц тарихи кундылыктарын куйзелту1 мумкш. Мысалы,
аймактык кагидаларды жэне экономикадагы улттык ерекшелштерд!
тоталитарльщ жуйе тусында елемеу курдегп зиян келтардь
0p6ip мемлекепе eKi турл1 территориялык курьшымдар бар.
Олар улттык децгейден темен. Eipimnici - аралык территориялык
курьшымдар жэне соган сэйкес, билш ететш органдар мен
баскару. Еюшшй - ец темендеп (непзп) эюмшшк-территориялык
курьшымдар жэне жергшкп баскару органдары.
Аралык баскару органдарын сипаттайтын Heri3ri белп -
дербестш eMip суру мумкпццп. Оныц шарты: езше карасты
(автономдык) бюджет жэне территориялык бел1мдерге экгмшмш
бакылау журпзу.
Сонымен, аралык орган дегешм1з - аймактарды, облыстарды
баскаратын органдар. Олар ез кызметтерш ез территориясында
мешпнше дербестш кагидалары непзшде журпзуге тырысады.
Жергипкп билш журпзетш - ол теменп эюмшшк орындар. Олар
ез кызметтерш калальщ болмаса селолык аудандарда icKe асырады.
Аралык жэне жергипкп билш органдарды каражаттандырудыц
непзп уш Kipic K03i бар: салыктар - мемлекетке мшдетп турде
кайтарылмайтын телемдер; салыктык емес табыстар - баска да
93

барлык табыстар (эр турл1 жэрдемдер, займдар, т.б.); субсидиялар -
пайызсыз бершетш акшалай жэрдемнщ турь
Жаца кезецде элеуметпк-экономикалык дамуда аймактык
баскару саласы онан 3pi epic алып, ерекше эсер eTyi кумэн
келтармейдь
Аймактык рынокты объект репнде ею жагынан карауга болады.
EipiHini жагынан, ол елдщ халык шаруашылык рыногыныц
ажыратылмайтын бел ir i, еюнин жагынан, дербесшш жуйе. Аймактык
рыноктын ею жактыгы эуел1 аймактын ез шпндеп субъектшерде
нарыктык карым-катынастарды калыптастыру аркылы бшнед1,
сонан кейш, аймак шецбершен тыс шаруашьшык субъектшердщ
жалпы улттык болмаса дуниежузшк рынокпен уштасумен кершедь
Оган кеп себептердщ 6ipi - нарыктык факторлардыц аймактык
саралануы (дифференциация). Материалдык элементтер, уйымдык
курьшымдар, вщцр1стщ эр турл1 реттеу iiiuiepi аймактарда б1рдей
емес, олар эр турл1 болады. Аймактарда emnpic KyuiTepiHiH
аймактарды эр турл1 орналастырылуы мен дамуы, аймактык
экономикада белгш 6ip мацызды рел аткаратын фактор болады.
Барлык децгейде бюджета калыптастыру мен пайдалану
жуйесш енпзуде жергшкп органдарыныц еюлеттшгш арттыру
кажет. Республикалык жэне жepгiлiктi бюджеттердщ эрекеттеспк
тш&дшшн камтамасыз ету келейдей непзп багыттарда журпзшу1
керек:
- аймактарга орталыктандырылган тшелей кемекп камтамасыз
ету, соныц муддел1 пайдалануыныц бакылау тетнсгерш эз1рлеу;
- жерплпсп бюджеттерге орталыктандырылган колдаудын
нысандарын жацарту, аймактардыц ерекшелпсгерш ескере отырып
бшмге, денсаулык сактауга, тургындарды элеуметпк коргауга
муддел1 субвенцияларды бeлyдi тэж1рибеге енпзу;
- экономикалык даму жагынан артта калган аймактар мен
дагдарыска ушыраган шагын жэне орта калапар, алыетагы селолык
аудандардын дамуын жеделдету ушш салык, кеден жэне тагы баска
режимдерден жецщдпстер енпзу кажет.
Аймактык баскарудыц тшмдшп, оныц уйымдастырушылык
курылымы ете курд ел i аймактык баскару объекпешщ курылымына
сэйкес келу1мен сипатталады. Оган себеп: баскару объекпсшщ
кептеген кайшылыктары, жеке нышандары болады. Оларга
улттык-мемлекеттш жэне эюмшшк-аймактык курылыс, eanipie
94

г
L
купггершщ орналастырылуы мен адамдардыц, тургындардьщ
орналасу тыгыздыгы, келпс байланыстары жэне т.б. жатады.
Аймактык баскару жуйесше кейб1р объективтж кайшылыктар тэн.
Ол кайшылыктарды бэсеццету ушш, баскаруды yHeMi жетщщрш
отыру кажет.
Аймактык баскару жуйесш жетщщру максаты кем дегенде eKi
элементгердщ 6ipiweH байланысты. Оныц 6ipi - аймактык баскару
o6beicrici, ягни непзп аймактык жуйеш (улттык-мемлекетпк децгей,
т.б.), екшщка - оныц субьекпш, ягни аймактык баскару жуйесъ
Оган езш-ез1 баскару уйымдары ьаредо.
Ынта койып зерттейтш мэселелердщ 6ipi - аймактык баскарудыц
эдцстерш жетьщцру. Бул мэселе езш-езх баскарумен тыгыз
байланысты. Жетщщрудщ непзп жолдарыныц 6ipi - экономикалык
эдгстерге кешу. Ойткею жергшкп еюмет органдарьша кептеген
екшеттшйс бершш жатыр. Накты айтканда, каржыньщ б1рталай
улесш, материалдык корларды ендорютпс жэне элеуметпк
инфракурылымдарга багыттауды баскару болып табылады.
Аймактык баскарудагы курдел1 мэселелерге элеуметпкэкономикалык
эрекеттестпсгщ уш турш жедел дамыту ушш
функциялар мен екшетшнктердщ кецейтшуш камтамасыз ету
керек: а) аймактык - сапалык езара байланыстар (элеуметпк жэне
ещцрютж инфракур ылымдарыньщ дамуы, коршаган ортаны коргау
жэне т.б.); э) салааралык байланыстар (салааральщ ендарютщ
дамуы, ресурстарды кайта пайдалану, ецщркпк кооперация)
аймактын шецбершде; б) жогарыга карайтын кэсшорьшдарда
ещщнсп дамыту (жоспарларды уйлеспру, олардыц орындалуын
бакылау, халыктыц тугыну тауарларын ецщру).
Аймактык
баскарудыц ерекшелпстер1
Республикалыкезш-ез1 баскару тужырымдамасынатемендепдей
жагдайларды енпзу кажет:
• территорияльщ децгейдеп мудделер жуйеш жэне
басымдыктар;
• ез1н-ез1 баскарудыц субъектшер жиынтыгы, олардыц
функциялары, кукыктык непздер! жэне юкерлж кагидалары;
• ез1н-ез1 баскарудыц мудделерше жету ушш ецщркматериалдьщ
жэне каражаттык куралдардыц болуы;
95

• экономикалык кешеншц тшмдшпн багалайтын
керсетк1штер;
• мемлекетпк баскару мен территориялык ёзш-ей баскару
мэселёлёр! уйлеамд1 болуы кажет.
©3iH-03i баскарудын нэтижеа нактылы террнториядагы
тургындардыц муктажын камтамасыз ету Децгеш жэне сол ещрдщ
улттык табыска коскан улесг Осы ею елшемнщ б1ртутастыгы
территориялык баскарудыц уйлеймдо керсетюпн болып табылады.
Казакстанныц элеуметпк-экономикалык дамуы, келешек ерлеуа
Кебшесе оныц аймактарыныц, облыстарыныц даму дёщётмен
сипатталады. Казакстанныц ap6ip облысы ёзшше калыптаскан
курдел1, аумакты, ез ерекшелш мол эюмдж-шаруашылык кешен.
Оныц келемшде кептеген ipi-ipi экономикалык мэселёлёрдо шешу
эбден мумюн. Облыстык органдардыц орталыксыздандыруды
пайдалана отырып, кептеген мэселелердо ез бепмен бакылау
жэне оны тез шешуге мумюндт мол. Экономикалык, элеуметпк,
саясатгык процестердщ кандай жагдайда етш жатканы туралы
мэл1меттер аумакты шёцбершдё тез пайдаланып Kepeicri баскару
шепнм кабылданады. Бул экономикалык бостандыктыц белпа.
Осыган орай экономика гылымыныц шугылданатын
мэселесг нактылы облыстардагы, аудандардагы. калалардагы
шаруашылыкгардыц кубылыстары мен процестер1н зерттеу болып
табылады. Мэселенщ осылай койылуына кептеген жагдайлар эсер
етедк Олар мыналар:
• тоталитарлык жуйе кезшдё облыстардыц жагдайларына
орталыктандырылган баскарушылык тарапынан мулде кецш
белшбеуц
• ез кезещндеп салалык баскарудыц куйреуц
• республнкада жалпы экономика салалык непздершщ
элоздёну!, технологиялык бфлпсгщ ажырауы;
• республика егемендж алганнан кешн халык шаруашылыгын
жацадан ж1ктеу кажеттшп. Ол emupicri аймактарда жацартуга
тжелей эсер етед1;
• нарыктык механизмд1 аймактык экономиканы баскарудыц
непзп козгалткыш kymi деп угыну.
Казакстанда оцтайлы кубьшыстыц 6ipi - аймактык баскаруга
бетбурыс жасалуы. Мысалы, Уюметтщ 1996-1998 жылдары
кабылданган багдарламасында аймактык баскарудагы непзп
96

багыттары белгшенген. Нактылы айтканда, онда кабылданган
кагидалар темендегщей:
• непзшде экономиканы баскаруды аймактык денгейге
ауыстыру;
• аймактык децгейде орталыктандырылган жэне
орталыксыздандырылган еэйкестжп укыпты icKe асыру, орталык
угаметтщ кептеген екшетпгш жергшши органдарга етгазу;
• аймактардын элеуметтж-экономикалык дамуын камтамасыз
ету уппн жерплпсп эюмдцкке кецейтшген екшетшпк беру.
Мемлекетпк реттеу эр Typni аудандарда арнайы тэсщцерщ жасау
аркылы, олардыц толыктай элеуетп мумкшдоктерш ашу максатында
куры лады. Осы тургыдан Казакстанныц барлык аймактары терт
топка белшедь
Eipmnii топ - стратегиялык сипаттагы минералды ресурстардыц
керемет корларымен жэне де гылыми ецщр1стш элеуетгщ каркынды
дамуыныц жогары импульй бароблыстар. Бул аймактарга Казакстан
экономикасын дагдарыстан шыгару жэне турактандырудыц рел1
бершеда. Олар елйяздщ элеуетш аныктайды.
Ёкшпп топ — жогары гыльши-ендерютлс элеуета, ауыр
индустриялды салалардагы ашык керсетшген мамандандыру,
жогары технологиялы гылыми келемда eHflipic куру ушш жагымды
экономикалык шарттары мен жагдайл ары бар облыстар. Бул непз1нде
каржы корымен езш-ез1 камтамасыз еткен облыстар, 6ipaK жогары
дэрежел1 непзп корлардьщ тозуы, дагдарысты экономикалык жэне
экологиялык жагдайлардыц болуын назарга алу кажет.
Yniimui топ — A0K (arpoeHflipicTiK кешен) салаларында
маманданган облыстар. Олар республикада азьщ-тулйс корларын
курушылар алдыцгылары болып табылады.
Тертщпц топ — экстремалды табиги-климаттык, элеуметт1кэкономикалык
жэне техника-технологиялык жагдайларымен,
экономикалык ептиок муминджтершщ катац шектелу1мен,
халык шаруашьшыгьшыц салалык курылымынын ете тшмйздш
жэне экономикалык дагдарыстагы аудандармен керсетшет1н
депрессиялык облыстар.
BipiHiui топтагы аймактарда аймактык инфракурылымды
(эс1ресе, кел1кпк), нарык инфракурьшымын куру, сонымен катар,
шетел инвесторларыныц катысуын немесе мемлекетпк колдау
жуйесш тартудыц мацызы бар.
7-512 97

Екшпп топтагы аймактарда мемлекетпк реттеу аймак
экономикасыньщ курылымын кайта куру кец келем1ндеп
жекешелецщру аркылы багытгалады.
Yniimni топтагы аймактарда мешшкгщ эр тд ш формаларынын
дамуы, экономикалык тепктер мен ынталандьфулар ауыл
шаруашылыгы emupiciH реформалау багытын жалгастыру
тещрегщцеп шогырландыру к-эрекеттер1 керсеталеда!
Депрессиялык (термншш) топтагы облыстарда мемлекетпк
реттеу 9flicTepi басым болып табылады, дэМрек айтканда -
белгш жобалауга сай каржылык кемек корсету жэне де олардын
пайдалануына катан бакылау журпзу.
Мундай тэсш баскарудын аймактык мэселелерш шешуде еншд1
болып келедй сонымен катар, ол жергийкп шаруашылыктын
каркынды дамуына мумкшдж беред1 жэне де аймактык
экономиканын турактануына экеледь
Аймактык саясаттыц тужырымдамасы рецберщдё аймакты
дамытудыц эр турл1 TeTiicrepi пайдаланады, солардын 6ipi болып
багалау жуйеа колданылады. Осы жуйе аркылы аймактардагы
жагдайлар туралы унема нактылы акпараттар алып отыруга болады.
Бундай жуйе уюметке мэселелерд1 тез шешуше ыкпал етедй
Макроэкономикальщ турактандьфуда баланстык эдосп
колданудыц реш ерекше. Бул эдю Кецес Одагы кезенщде
ете пайдалы жэне утымды курал екенш керсеткен. Халык
шаруашьшыгын пропорциялы дамытудын 3flici болып есептелген.
Жоспарлы шаруашылык капитализмге Караганда социализмнщ
басты эр! ен щешупн артыкшылыктарынын 6ipi болып танылган.
0тпел1 кезецце кецшен колданылып журген эдгстердщ
6ipi максатты багдарламалар. Аймактык максатты багдарлама
белгшенген муддеге жету жуйем болып сипатталады. Халык
шаруашылыгыныц эр тургп децгешнде колданылатын максатты
эдййе^йнщ езшше ерекшелгктер1 бар. Ол ерекшелштёр шешшетш
мэселелердщ маныздылыгымен. шаруашылык аукымымен,
KipicTiH молшылыгымен, баскарушы органдардын бшктшк
денгешмен аныкгалады. Мысалы уппн «Казакстан Республикасы
YKiMeTiHiH 1996-1998, 1998-2000 жылдарга арналган ic-кимыл
багдарламаларын» аталмыш эдгстщ улпс! деп угынуга болады.
Казакстан Республикасы YKiMeTiHiH 1998-2000 жылдарга
арналган ic-кимыл багдарламасында аймактык дамудын непзп
98

багыттары белгшенген.
Мемлекеттщ элеуметпк-экономикалык саясаты реформалардьщ
салмак орталыгын аймактар децгейше дэйектшкпен ауыстыру
жэне орталык, жергшйсп баскару органдарыньщ тшмд! езара icкимылын,
аймактык езш-ез! баскару кагидаларын дамытуы ескерше
отырып жузеге асырылуы керек.
Казакстан Республикасы Угаметшщ 1998-2000 жылдарга
арналган ic-кимыл багдарламасында аймактык дамудьщ непзп
багыттары белгшенген.
Мемлекеттщ элеуметпк-экономикалык саясаты реформалардьщ
салмак орталыгын аймактар децгешне дэйектшкпен ауыстыру
жэне жергипкп баскару органдарыньщ тшмд1 езара ic-кимылын,
аймактык езш-ез1 баскару кагидаларын дамыту ескерше отырып
жузеге асырылуы керек.
Уймет тарапынан барлык денгейдеп бюджеггерд1
калыптастырудьщ жepгiлiктi еюмет органдарыныц екшетпгш
кушейтущ коздейтш пэрмещц жуйесш енпзу манызды. Аймактарга
орталыктандырылган кемектердщ атаулылыгын камтамасыз ету,
жергшкп бюджеттерге орталыктандырылган колдау усынудыц
нысандарын эртараптандыру, аймактардын ерекшелштерш ескере
отырып 6 in iM беруге, денсаулык сактауга, хальщты элеуметпк
коргауга арналган максатты субвенцияларды тэж1рибеге енпзу,
реттелетш юрютердш жогары турган бюджеттерге аударымдардыц
туракты жылдык мелщерщ белгшеу кажет.
Жергшкп аткарушы органдарга кедейшк пен жумыссыздыкка
карсы курес, шагын жэне орта кэсшкерл1кп дамыту, жумыс
ютелмейтш ендарюТерд! кайта курьшымдау жэне белпсгеу, дэрмениз
Кэсщорьщцарды, оньщ шпнде агроенеркэсш кешеншде санациялау,
банкроттык жэне тарату рэЫмдерш жузеге асыру мэселелершде
мшдеттер мен жауапкершшктерд! шешу жуктеледь
Уюмет жумыс кунш, капиталды жэне акпаратты еркш
ынталандыра отырып, каржы, бшкп ецбек, инвестициялар жэне
жаца жумыс орындары рыноктарында аймакаралык бэсекелеспкп
кушейту1 кезделу1 керек.
Жергшкп аткарушы органдарга дэйекп турде 9p6ip
кэсшорынныц элеуетп салык телеупп жэне жумыс орныныц кез!
peтiндeгi тшмд1 жумысы увдй жауапкерщшк Жуктейед!, Осы
жагдайларда аймактык мамандандыру кушейетш жэне аймактардыц
99

инвестицияларды тартуга, жаиартуга жэне жеке непздеп жана
курылыска жауапкершшит артылады.
Уюмегпк Багдарламада ннвестицнялык жобалар мен ниетгерге
сэйкес алдагы кезенде аймактардагы ещцрютш куштердщ дамуы
жеке-жеке кезделген.
Бул тургыдан республикамыздын барлык аймактарын
сипаттаудын кажеп жок. Мысалга кейб1р аймактарды алсак та
жезталнсп. Атырау облысы бойынша мунай-газ енд1рудщ жэне
мунай ендеудщ келемш арттыру, мунай машиналарын жасауды,
химия жэне мунай ендарДсщ; сондай-ак тамак, 6ipiHuii кезекте -
балык енеркэшбш дамыту кезделшген. «Емб1 мунай-газ» АК кен
орындарын, Кюембай, Аккудык, TeHi3 мунай-газ кен орындарын
жайластыру жэне Ka3ipri замангы ецщрютш жэне элеуметпк
инфракурылымдар куру, Тевдз Г03 (Гурьев ецдеу зауыты) куатын
кецейту белгшендь
Казакстанда мемлекетпк аудандык электр станция курылысын
салу жэне АЭС курылыстарыныц элеуметпк жэне техникалыкэкономикалык
непздемесш орындау, тусп металлургия мен металл
ецдеуд1, курылыс материалдары енеркэйбш, сондай-ак букаралык
туризм мен демалыс индустриясын дамыту жузеге асырылады.
Епншшкке, 6 ip iH u ii кезекте су мелиорациялык жумыстарына
байланысты интенсивп технологияларды игеру, кекешстер мен
жещётер ecipy, кайта ецдеу жэне сактау жешнде мамандануды
кушейту белгшенген. Сондай-ак баска да ецщрк орындарыньщ
дамуы карастырылган.
Аймактык баскару жуйейндеп болашактагы курд ел i
мэселелердщ 6ipi 2000-2005 жылдардагы кезенге арналган
«Селоныц элеуметпк-экономикалык дамуы» туралы мемлекетпк
багдарламаны icKe асыру.
Багдарламаныц максаты: пршшкп камтамасыз етудщ толык
багалы жуйесш калыптастыру жэне селода жиынтык KipicTep мен
шыгыстарды арттырудын нeгiзiндe элеуметпк игшктёрдщ кол
желмдингш жаксарту аркылы село халкыныц турмыс децгеш мен
сапасын жогарылату.
Багдарламаныц мшдетгёр!:
* туракты экономикалык всуда жэне село халкынын эл
аукатын арттыруды камтамасыз ету максатында селода басталган
реформаларды терецдетуге жэне ауыл шаруашылыгы ennipiciH
100

экономикалык сауыктыруга жэрдемдесу;
• халыктыц турмыс децгеш мен сапасын арттыруга
багытталган, нарыктык жагдайда селоныц элеуметтйк-экономикалъщ
дамуы женшдеп жуйел1 шеипмдер эз1рлеу;
• колайлы тургын уй жэне мэдени жагдайлар жасау,
медициналык кызметтерге, бйпмге, байланыс, электрлещпру,
газ куралдарына, таза суга жэне колайлы коршаган ортага кол
жетмдипктщ ecyi аркылы TipniiniKri камтамасыз етудщ лайыкты
жуйесш калыптастыру женшдеп ic-шараларды жузеге асыру;
• жумыспен камтуды камтамасыз ету жэне кедешйкпен курес.
Аталмыш багдарламаныц жузеге асыру nponeci непзщде
аймактык баскарудыц нактылы езекп мэселеш болып табылады.
Оган себеп ауылдыц хал-жагдайын толык, элеуметпк-экономикальщ
жагдайдыц жан-кушн, элеуметпк сапаны дамыту жэне кызметтердщ
кол жепмдипгш камтамасыз ету К,азакстан Республикасындагы
жергипкп езш-ез1 баскаруга байланысты.
Жергтлйсп езш-ез! баскару туралы заццар Казакстан
Республикасыныц Консутитуциясы жэне Казакстан
Республикамыныц езге де зацдарынан куралады.
Баскару процесшде Багдарламаны icKe асырудан кугтетш
нэтижелер - 2000-2005 жылдардагы кезенге арналган селоныц
элеуметпк-экономикалык дамуы багдарламасыныц шараларын icKe
асырудын нэтижесшде селода туракты жумыс гстейтш Tipnimiicri
камтамасыз ету жуйесш калыптастыру. Экономиканыц накты ecyi
жэне село халкыныц жиьпггык KipicTepi мен шыгыстарыныц артуы
нёйзвдде сапалы элеуметпк игшктердщ жаппай кол жепмдшгш
камтамасыз ету кезделедк
I
16. Отпел! кезендеп Казакстан экономикасы» стратегиялык
баскару шараларыныц жуйеш
Мемлекетпк бюджет
тапшылыгынан арылу шаралары
Отпелi кезецде экономиканы турактандыру баскару енерш
кептеп кажет ететш мэселе болып табылады. Республиканыц
экономикасын турактандыру максатымен Уюмет 1990 жылы 6
желтоксанда Казак КСР Жогаргы Кецесшщ Жарлыгымен бектлген
арнайы багдарлама жасаган.
101

Осы багдарламага сэйкес турактандыру шараларыныц 6ipi -
мемлекегйк бюджет тапшылыгын шектеу. Бул ушш ресиубликальщ,
жеризйкп бюджеттщ Kipic жэне шыгыс белпсгерш кайта карастыру
ревизиясы жасалды.
Бюджет шыгынын щ ш баптар бойынша карастырды:
• ещщпспк курылыска курдел1 каражатты азайту. Мемлекетпк
жоспарлау тэж1рибейнде узак уакыт бойы ещцрютж багытгагы
объектшердщ артыкшылыкты даму кагидасы сакталган. Бул
кагида экстенсивт! экономикага жэне оныц эюмшшк-эм1ршщщк
шараларына тэн. OnaipicTiK багытгагы ешмдер шыгаруды
кушейтуге кеп кецш бел1нд1, ал элеумётазк салага деген салымдар
улттык табыстан тпселей шегершш отырды деп санаган. вндхршпк
багытгагы салымдар ауыл шаруашылык салымдарыныц уштен
eKi бел1гш курады. Отпел1 кезец жагдайларында жэне тек етпел1
кезенде гана емес, каржылык ресурстарды баскарудыц б1ржакты
кезкарасы дурыс емес;
• жагдайдыц езгеруше байланысты максатты багыттылыгын
жогалткан косымша шыгындар, мерз1мшде игершмеген белшген
каражаттар;
• бурын кабылданган барлык инвестицнялык
багдарламалардыц кушш жою;
• TniMci3 шыгындарга жасалатын мемлекетпк уйымнын
TeKcepici;
Бюджет KipiciH улгайтуда улкен рел аткаратындар:
• мемлекетпк мугикп жекешелецщруден тускен туамдер;
• жергшкп ендгргс еншдершщ кец шецберл1 айналымынан
алынатын салыктар emisinyi;
• еркш багалар бойынша импорттык тугыну тауарларын
сатудан тускен туймнщ айтарлыктай кебекм.
Одан баска, турактандыру шараларыныц жиынтыгына
YKiMerriH инфляцияны тежеу жэне enaipicriH тшмдшгш кетеруге
багытталган саясатгы журпзу эрекеп юредк Дайындыгы темен
объектшердщ курылысы уакытша токтатылады, отын жэне
шшазат кен орындарын (аз корлары бар) узак мерз1мд1 жалга беру,
тургындарга сатуга жэне мурага калдыру кукыгымен тургын
уйлерщ сатуды курт жандандыру, кэсшоръш акцияларын етюзу
жаткызылды.
Экономиканы баскару жуйейндеп непзп объектшердщ 6ipi -
102

нарыктын Heri3ri элементтерш баскару, ягни тутыну нарыгыныц
калыпты кызмет eryi. Yюмет тутыну нарыгын толтыру шаралар
кешенш усынды жэне жузеге асырды. Бул мэселеш шешудщ басты
Kesi - барлык тауарлык ресурстардын шшще басты орынды алуга
тшс мёнппкп ендарю. Осыган байланысты кептеген мэселелердо
шешуге болады:
• экономиканын тутыну секторына багытталуы;
• oipiHuii кезекте тапшылык жэне техникалык курдел1
буйымдарды шыгаратын мамандандьфылган кэсшорындарды куру
непзшде тутыну тауарлар ещцргсшщ куатын тездетш ecipy;
• кеп шыгынды кажет ететш машина жасау кэсшорындар
профшйн тургындар кажеттипгше арналган внд1рютж тауарларды
шыгаратын кэспюрындарга езгерту;
• корганыс кэсшорындарын конверсиялау;
• республикааральщ айырбасты дамыту;
• уюметгщ халык тутынатын тауаралар ецщрюш дамытудыц
республикалык корын куру;
• сэйкес тауарлар тобы бойынша республикалык жэне
жергипкп тауарлар резервш куру.
Казакстан экономикасын баскарудын калыптасып келе жаткан
жуйесше б1ркатар ещцргсп турактандыру шаралары юредх. Олар:
• республика кэсшорындары арасындагы калыптаскан
байланысты жэне республикааралык кел1ам шарттарды сактау;
• мемлекетпк тапсьфыс жасау жолымен шаруашылык
байланыстарды такелей мемлекетпк perreyai камтамасыз ету
(0щцр1стш-техникалык багыттагы е и щ жекелеген турлер1
бойынша; гылыми зертгеулермен эз1рлемелерд1 ЖYpгiзy; азыктулпсп
жэне баска да тагамдык емес тауарларды жетюзу);
• ез юнэсшс1з киын жагдайдагы кэсшорындарга уакытша
каржылык кемек керсету ушш арнайы турактандыру корларын
куру. Турактандыру корлары бюджетпк каражаттардан, сонымен
катар, облигация, лотерея, т.б. сатудан калыптасады.
Нарыктык катынастарга етудщ
непзп стратегиялык багыттары
Республиканыц тшмд1 шаруашылык жуйесш куруга кажета
непзп шарт болып жаца менппк катынастары табылады.
Бул катынастар келес1 мэселелерд[ камтиды:
103

| экономиканы мемлекет иеличнен алу жэне менпйкп жекешеленд
ф у;
- жекешелещцру проблемалары дербес такырып болгандыкган
мунда тек непзп багыттары карастырылады.
Мемлекет иелшнен алу жэне жекешеленд1ру 6ipiHini
кезекп мешшкп орталыксыздандыруды уйгарады. 0тпел1
кезеиде экономиканы мемлекет иелптнен алу жэне менпйкп
жекешелендфуДщ Heri3ri нысандары (форма):
• хсэсшорындарды, уйымдарды жэне халык шаруашылык
объекилерш акционерлецщру;
• мемлекетпк менпшеп жалга жэне коллективтш менппкке
беру;
• мемлекетпк кэсшорындар жэне уйымдар базасында
жергшпш жэне халыктык кэсшорындарды куру;
• мемлекетпк менппкп занды жэне жеке тулгаларга сату.
Экономиканын eHflipicxk емес сферасында мемлекет иелшне
алудьщ езгешел1п бар. Мунда бул процесс KepeKTi элеуметпкэкономикалык
алгышарттар курылган кезде, тауар ецщрупплердщ
ерк1н K9cinKepfliriHin жеткшпсп жогары денгейге жеткен кезде жузеге
асырылуы тшс. Кызмет корсету саласындагы жекешелещпрудш
мумкш болатын зардаптарын болдырмайтын юкертк эк т ш тк г
кукыктык жэне экономикалык TeTiicrep жасалуы кажет.
BipiHnn; пкелей мемлекетпк бакылау жэне реттеу сакталган
(корганыс кешеш, мэдениет, денсаулык сактау., медициналык
онеркэсш, гылым жэне гылыми кызмет корсету) салалардыц жэне
жекелеген ендарктёрдщ Ti3iMi аныкгалады.
Экономиканы демонополизациялау, кэсшкерлжгщ жэне
бэсекелестйепц дамуы етцел! кезецнщ ipi багытгарыныц 6ipi
болады.
Нарыктык экономикага ету, езшщ объектив шарты ретшде,
ендорю сферасындагы монополизма! жену, белу жэне тауар
айналымындагы республика аймактарыныц туйыкгылыгы мен
окшаулыгы карастырылады.
Казакстан Республикасы Ушмепнщ моиополияга карсы саясаты
кейеШ Heri3ri багыттар бойынша жургашда
• калыптаскан эгамшшис-тарту жуйесшщ жэне оный барлык
буындарыныц толык белшектелуц
• республиканын ауыл шаруашылыгында пapaллeльдi
104

ендорютнс курылымдардыц калыптасуына жагдай жасау, соньщ
пшнде бар ещцрюп уактандыру жэне диверсификациялау;
• кэсшкерлнс пен бэсекелеепкке уйымдык-экономикалык
жагдайлар жасау, тауар ещцрупплерда кукыктык кешлмен
камтамасыз ету, шаруашылык кызметтщ еркшдптн камтамасыз ету;
• нарык инфракурылымыныц калыптасуын тездету;
• шагын жэне орта кэсшорындардыц дамуы.
Баскару ортасында cepiicrec тавдау жэне бэсекелестштщ дамуы
ушш жеткшжп ещцрушшер мен тутынушылары бар келденен
нарыктык курылымдардыц дамуын колдау кажет.
Нарыктык катынастарга етудщ бул багыты бойынша нарыктык
жагдайпарда тшмда кызмет ете алатын каржы-несие жуйесшщ
дербесттгш камтамасыз ету шаралары карастырылады. Экономиканы
мемлекетпк реттеудщ непзп куралдары - каржы-несие туткалары.
Республиканьщ бюджет жуйесшщ калыптасуыньщ Heri3ri
кагидалары - ендеу, бейту жэне жузеге асыру процесшдеп теменп
бюджеттердщ жогарыда турган бюджеттерден толык тэуелаздт.
Республикалык бюджет каражатынан жалпы мемлекеттш
шыгьшдар, оньщ пшнде, тубегешп зерттеулер шыгындары, гылымитехникалык
жэне арнайы багдарламалар каржыландырьшады.
Салык, несие саясаттары ез белнше журпзшед1, органдар жуйеЫ
жэне банк бел1мшшерш1н курылымы езгертшед1. Банк юшде несие
беру объектшерш, бага белгшеу жэне несие мерз1мдерш ездтнше
тандауга мумкшдш беретш арнайы банкгерд1 акционерлеу жэне
| коммерцияландыру процестер1 болып жатады.
Нарыктык экономика жагдайында динамикалык пайыздык саясат
енпзшеда. Катан орталыктындырылган жоспарлы экономикага тэн
(несие жэне кассальщ жоспарлау аркылы), акша айналымын баскару
► эдцстергнен бас тартады.
Дагдарыска карсы
реформалар багдарламалары
©тлел! кезенде республика экономикасын баскаруда ерекше
орьшды экономиканы орнына келтру, турактандыру жэне жаксарту
(санация) уш1н кабьшданатын ец басты шаралар алады. Стагнациядан
(токырау) шыгу дагдарыска карсы шаралар багдарламасы кемепмен
жузеге асырылады.
Бул багдарламаларды жасау реформалардьщ кайта карастыруды
105

кажет ететш кейб1р принципиапды багыттарына непзделген.
Оньщ шпнде:
• Кенес Одагынын ыдырауы жэне Казакстанньщ егеменш
мемлекет ретшде калыптасуы;
• Казакстаннын ез бетшше элемднс шаруашылык кенеспгше
шыгуы;
• алынган тэж1рибе, тадцау жэне экономикалык
реформалардьщ халыкаралык тэж!рибес1;
• езара есеп айырысу TeTiriHiH практикалык дамуында, каржынесие
саясатыньщ тэртшке келпрмеушде жэне банк жуйесшщ езара
эрекетанде кершетш рубль аймагындагы дагдарыстык процестер;
• жекелеген багыттар бойынша езгерютердо журпзудщ эр
турш жылдамдыгы.
Экономикалык реформалар багдарламасы Казакстан
шаруашылыгыныц кайта ерлеуше, элеуметпк нарыктык
шаруашылык непздершщ калыптасуына, тургындарды тшмд1
элеуметпк коргау жуйесш куруга багытталган.
1993 жылга карай Республикада жагымсыз экономикалык киынкыстау
кезещ калыптасты.
1991 жылмен салыстырганда 1992 жылгы улттык табыс 19,2%-
га, енеркэсш ещиркшщ келем1 14,8%-га , тутыну тауарларыньщ
enaipici 21,5%-га кемкен.
Мемлекетаралык, аймакаралык жэне iunci салалык байланыстар
катан езгерютерге ушырады жэне бузылды. Толык курылыстын,
dcipece eaaipic объектшершщ, келем1 айтарлыктай темендедь
@Haipic пен ауыл шаруашылыгындагы, кен еншрупй салалар
мен сонгы ешм ещйрупнлер арасындагы багалык тепе-теадшйк
айтарлыктай бузылган.
Кэсшорындарга тен кукыктар беру нарыкгын езш-ез1 реттеу
TeTiriHiH жоктыгы кезщде мемлекеттщ енбек жэне туты ну мелшерш
бакылаудан айырылуга алып кедщ.
Куат кезгае баганын уздшаз ecyi, кэсшорындардын жэне
тургындардын каржы жагдайын нашарлатады. баганын ары карай
ecyiH ынталандырады.
Жогары да айтылгандардан баска экономиканы баскару
сферасында менппк, монополия, бэсекелестш, курьшымдык
эртараптандыру сурактарына байланысты кептеген мэселелер бар.
Айтылган жагдайлар мен сырткы-экономикалык факторлар
106

дагдарыска карсы багдарламаны жасап шыгарута непз болды.
Оньщ Heri3ri максаты: накты нарыктык тетштщ жэне элеуметтйске
багытталган экономиканын калыптасуы.
Багдарламаныц непзп мшдеттерй
• макроэкономикалык турактандыруга кол жетюзу жэне
инфляциямен курес;
• мешшк катынастарынын езгеруш тездету;
I бэсекелестйс нарыктык органы жэне нарыктык
ннфракурылымды куру, кэсшкерл1кп белсецщру;
I тшмда сырткы сауда саясатын журпзу;
• экономнкадагы курылымдьщ езгерютер жэне оларды
мемлекеттщ колдауы;
• когамныц кедей туртындарына багытталган элеуметпк
саясат жасау;
I шаруашылык мшдетгерд! шешу, сонымен катар, болжау,
есепке алу жэне бакылау функцияларынын ныгаюында, мемлекетпк
реттеудщ косымша эдютершщ кушеюше мемлекеттщ тжелей
араласуыныц 9Jlcipeyi.
Дагдарыска карсы пгугыл шаралардыц багдарламасы жэне
элеуметпк-экономикалык реформалардын терендеу1 келеа
мацызды бел1мдердеи турады:
Курылымдык жэне инвестициялык саясат. Экономика
курылымын оцтайландыру жэне басымдыкты аныктау.
Материалдык ещцрю сферасында келеа басымдыктар Heri3ri болып
табылады: отын-энергия кешеш, металлургия кешеш, нарыкты
азьщ-тулйспен жэне тугыну тауарларымен толтыру, коммуникация,
агроенеркэсш кешеш, каржы-несие саясаты. Б1ркатар арнайы
шараларды жузеге асыру аркылы каржы жуйесш жаксарту жэне
бюджет тапшылыгын кыскарту уппн, катаццыты б1ркелю узак
мерз1мд1 каржы жэне инфляцията карсы саясат журпзшедь Арнайы
шаралар: импорт пен экспортка кеден тарифш енпзу, экономиканыц
жеке монополияландырылган секторында ойда болмаган табыска
салык, косымша кун салыгыныц кызмет ету epiciH (сфера) кецейту,
кейб1р тжелей салыкгардыц мелшерш кетеру. Мемлекетпк бюджет
каражатын тшмдо пайдалануга басты назар аударылган. Салык
салу жуйеанде жэне республикалык валюта корыныц калыптасу
кагидаларын кайта карауда тубегешй езгер1стер журпзшед1, ец
керек-ri деген дотациялар мен субсидияларды сактауга б1ртшдеп
107

кешу; импорт тауарларына бюджеттен алынатын дотацияларды
темендету icne асырылады.
Жекешёлендару саясаты. Бул багдарламада ерекше орын алады.
Жекешелендгру проблемалары макроэкономикалык мщдеттер
кешеншде nieniLnyi кажет. Мемлекеттш кэсшорындар жэне
уйымдардыц баска менппк нысанына езгерух енбек ужымдары жэне
делдалдар аркылы емес, тек мемлекет тарапынан сэйкес баскару
органдарыньщ кемепмен жузеге асырылуы керек.
Кэсшкерлистщ дамуы жэне монополияга карсы саясат
багдарламанын дербес бел1м1 болып табылады. Кэопкерлш
саласында темендеп шараларды жузеге асыру кажет еде:
• кэсшкерл1кп колдау жэне дамытудьщ арнайы коммерциялык
банкш куру;
• жеке кэспкерлерге сатып алган мулкш белш-белш телеу мен
ощцрютш гимараттарды жэне техникалык куралдарды аукциондык
жэне конкурстык непзде сатуды уйымдастыру;
• жабдыктар лизинп жYЙeciн (эртурл1 техникалык куралдарды,
гимараттарды жалга беру) енпзу, соныц пшнде, эскери-енеркэсш
кешеншщ мулкш тарту;
| ещцркхгщ басымды даму аясына багытталган инвесторларды
мемлекетгйс сактандыруга тарту.
Нарыктык инфракурылымныц дамуында ерекше кецш келеЫ
аяларга белшедк инвестициялык корлар жэне холдингтер,
сактандыру компаниялары жэне корлар, аудитор фирмалары, кецес
берупп орталыктар жэне т.б.
Монополияга карсы саясат Республика аукымындагы
нарыктыц шекарасын аныктау эд1стемеЫн жасауды болжайды,
осыган байланысты шаруашылык субь'екттсш монополист немесе
нарыктагы басымды жагдайларга ие болушы ретшде мойындаудыц
тужырымдамалары мен эдютерш дэлелдеуд1 карастырады.
Сонымен катар бул саясат - ауыл шаруашылыгын, 6ipiHini
кезекте тауар енд1рупп торабын, жук жэне жолаушы тасымалын
монополиясыздандыру тужырымдамасын кабылдауды; кеп салалы
корпорациялардын, компаниялардын калыптасуына белсенд1
жагдайды жасауды; жыл сайын монополист категориясына жататын
кэсшорындарды тугендеу жэне мемлекеттш кайта иркеуден откпуд1
карастырады.
Дагдарыска карсы багдарлама: элeyмeттiк коргау жуйес!;
108

сырткы экономикалык саясат; уйымдаскан кылмыспен куресп
кушейту; аткарушы бюпк жэне баскару органдарды кайта куру жэне
багдарламаны жузеге асыру TeTiri сиякты бeлiмдepдeн турады.
Дагдарыска карсы шаралардыц бершген багдарламасы уакытша
шектелген (1993-1995 жж.), 6ipaK ол экономиканы баскарудагы
басты езгер1стерге сэйкес толыкгырылып езгертшу1 орынды.
Осылайша Казакстан Республикасыныц Президентшщ «Болашакта
экономикалык реформаны журпзудщ белсецщ шаралары туралы»
каулысы кабылданган. Мунда улттык валютанын енпзшуямен
Казакстанньщ халыкаралык уйымдар жэне элемдпс б1рлестпсгщ
жекелеген елдер!мен жасаган кел1ймдердщ енпзшуш ескере
отырып, «Дагдарыска карсы шаралар жэне 1994-1995 жылдардагы
экономиканы турактандыру багдарламасын» жасап шыгару
керсетшген.
17. Казакстанда экономикалык дамудын непзп
стратегиялары
Стратегия «Казакстан-2030» жэне
оныц 6ipiHiui онжылдыгыныц icKe асуы
Казакстан экономикасымен жоспарлау тарихында
«Казакстан-2030» стратегиясы ерекше орын алады. Индикативтж
жоспарлау шецбершде ол узак мерз1мщ максаттарды аныктап
нактылы багыттарды керсетш жэне оларды калай icKe асыру
жолдарын айкьшдайды. Осы стратегияны басшылыкка ала отырып,
Казакстанньщ каркынды ecin келе жатканына он жылдан асты.
Стратегия «Казакстан-2030» Кецес Одагы тараганнан кейшп
уакытта болган емес жэне бутан уксас кужат кездеспеген.
Стратегияныц icKe асуы узак, орта жэне кыска мерз1мд1 кезецдерде
отуге THic. Шамамен муны мынадай улпмен керсетуге болады:
/ и 1 15 ж. 4 вншрк гуппгршн даму ynnri
-»ч'
Узак мсрзшд1 асоспар / 1®*- { ) 1®ж*
------------------ ► /_____________ .J.. . . . . . 2ч
/ Зж. 5ж. 5ж. Sx. Зж. 5Ж. ' ч Орта мсрз!мд1 жоспарлар
“*■------------------- —--------------------- —т
/ Кыска иершл индикатявпк '
f жоспарлар (1ж.) чч
109

Келпршген ynri керсетш отыргандай узак мерз1\щ жоспарлар
уш жылдык мврзшд1 камтиды да, стратегияны («Казакстан -2030»)
уш кезевде icKe асыруды кездейд1. Эр кезен езшщ узак мерз1мге
арналган нактылы мэселелерш uieniyi кажет жэне элеуметпкэкономикалык
дамуда стратегиясы мен басымдыктарын аныктайды.
EipiHuii узак мерзшде стратегиялык максаттар ещцрхсп
жандандыруга багытталады. Ол ЩЙт экономиканы кетеру
барысында бос енщрктш куаттарды, непзп капиталды жанарту
жэне халыктын турмысын кетеру эдютерш тЗиомда пайдалануды
жоспарлайды.
Ек1нш1 кезенде экономика курылымында жэне халыктын турмыс
децгешнде сапалы езгерктер болуына багытталган ic-шаралар
жузеге асырылады; унннпнден - экономиканы жедел орныкты жэне
орныкты, элеуметпк аяны дамыту, экологиялык ахуалды жаксарту
максаты койылган.
«Казакстан-2030» стратегиясы кабылдайды. Бул стратегияда
елдщ узак мерз1мд1 дамуынын жет1 басымдыктарын аныктаган.
Стратегиянын гылыми непзделгеш жэне оньщ ещшрн e3eKTluiri,
кажёттшш 6ipiHnii онжылдыкта ic жузщце дэлелдецщ. Осыган
орай Елбасы Назарбаев Н. Э. былай деп туйшдедк «Он жылда
стратегиянын неизщде б!з ез дамуымызда сапалы ceKipic жасай
алдык. Кептеген елдер 6ipHeuie онжылдыкка арнаган жумыс келемш
аткардык. Бупнде 6i3 толык непзде «Казакстан-2030» стратегиясы
ез1н1н eMipre кабшетшнгт мен ттмдш гш толык куаттай алды деп
мэл1мдей аламыз».
Стратегияда белг1ленген узак мерз!мда басымдыктар жэне
олардын он жыл шпнде жузеге асыру нэтижелер! мынадай болды:
Bipimui басымдык. улттык каушсщдш. Осы басымдыкты
icKe асыру барысында Карулы Куштердщ реформасы мемлекет
каугасюдгпшц инфракурылымын кайта куру, Улттык мемлекет
каушсаздтшц стратегиясын эз1рлеу шаралары icKe асырылды.
Екшпн басымдык, iuiKi саяси турактылык пен когамнын
топтасуы тэуелс13Д1к жылдары ултаралык келмлмда сактау мен
ныгайтудын ез ynrici жасалды, icKe асырылды, ол «Казакстан
жолы» деп аталды; Казакстан Халыкаралык Ассемблеясы курылды.
Президент республика жолы тандалды.
YuiiHuii басымдык, ашык нарыктык экономика кагидаттарына
непздёлгён туракты экономикалык есуд] камтамасыз етуде едк
110

Г
Муньщ орындалу барысы: еткен онжылдыкта елдеп ЖЮ (жалпы
iu iK i ешм) 22 млрд. АКШ долларынан 100 млрд. долларга дешн,
бес есе дерлш улгайды. Жан басына келетш ЖЮ осы кезенде 3,7
есеге ecri. Казакстан экономикасына тартылган тшелей шетедщк
ннвестициялардьщ келем1 70 млрд. АБ^Ш долларынан астамга
жетп. Бул Орталык Азияга тартылган барлык инвестнцнялардын
80 пайызы. Сырткы сауда айналымы он жылда 6 еседен астамга
улгайды.
Тертшпп басымдык, барлык казакстандыктардын денсаулыгын,
бйпм мен эл-аукатты icKe асыру болды. Халыкты элеуметпк
камтамасыз ету жуйесшщ камтуы айтарлыктай кецейщ. Соцгы он
жылда Казакстандыктардын Ke6iciHiH турмысы елеут турде езгерд1,
олардьщ акшалай табыстары 6,5 есе ecin, орташа айлык жалакы 5
есе дершк улгайды.
Бесшпп басымдык, энергетикалык ресурстарды дамытуды icKe
асыру болды. ©ткен жылдары мунай-газ енеркэс1б1 экономиканын
баска салаларын сонынан шеспрген локомотив!-болды. Сондыктан
энергетикалык ресурстарды дамыту узак мерз1мш басымдыкка ие
болды.
Алтыншы басымдык. Инфракурьшымды дамыту - бул салада
кеп icrep аткарылды. 1997-2006 жылдары республикалык бюджет
каражатынан 280 млрд. тенгеден астам каржы игерщщ. Осыньщ
есебШен 4 мьщ шакырым шамасында келпсжолдары салынып,
кайта жендедщ, 13 мыц шакырымнан астам кел1кжол курдел1 жэне
агымды жендеуден етюзадь
Жетшпн басымдык, кэс1би ук1метт1 калыптастыру. Казакстанда
терен эюмшшпс реформаларды журпзуге Kipicri. Осынау
жылдары Мемлекеттш кызмет icTepi женшдеп агентгш курьшды.
«Мемлекетпк кызмет туралы», «Сыбайлас жемкорлыкка карсы
курес туралы», «©кийшаЬс рэс1мдер туралы»; Зандар, Мемлекеттш
кызметкерлердщ ар-намыс кодекс! кабылданды.
Казакстаннын туракты
даму стратегиясы
Тужырымдамада б1ртутас максат ретшде елдщ дамуыныц
экономикалык, элеуметпк, экологияльщуш векторы карастырылган.
Тужырымдаманьщ максаты узак Мерз1мд1 болашакта экономикалык,
элеуметпк, экололгиялык жэне саясаттык даму аспектшерш ем1рд1н
111

сапасын кетеру жэне елдщ бэсекеге кабшетппн камтамасыз ету.
Тужырымдамада белгшенген даму максаттарыньщ параметрлер1
жалпы ецщ, салаларды, аймактарды дамыту упнй индикативпк
жоспарлаудын Heri3i болу керек. Елдщ туракты дамуга ету ушш
кыска, орта жэне узак мерз1мш жоспарларды эз1рлеущ кажет етеда.
Бул кужатта тэж1рибеде алгашкы рет санатгы белплер,
тапсырмалар аныкталган: элеуметтш; экономикалык, экологиялык
дамудьщ мудцелт максаттары.
Бурын сонды болмаган тэсш усынылган. Не ещцршседе
барлыгын энергетикалык параметрлерге ауыстыру жэне 6ipiHini рет
жалпы eнiмдi (ЖЮ) есептеу ушш акша елшемшен бас тарту.
Туракты дамуга кешу кезецдерь Казакстан Республикасы
уппн туракты дамуга кешу кезец-кезещмен жузеге асырылды. Ол
улкен туракты дамудын эр кезещне арналган белгшенген елшемде
аныкталган. Мысалы, Казакстанныц туракты дамуга кешуш
белгшенген елшемдерге багалау (2005-2024ж.ж.) халык саны (млн.
адам) 15.05-18.18. eMip сурудщ орташа узактыгы (жыл) 65.91-73.14;
куатты ецщру (агымдагы жылы) гвт 29.40-248.24; ресурстарды
пайдалану тшмдшп (РПТ) 0.31-0.53; коршаган табиги органы
сапасы 0.91-0.95.
Бул келпршген керсетюштер нактылы стратегиялык
болашакты анык сипаттайды жэне оларды орындауда стратегиялык
менеджменттщ релш асыра туседь
Аталмыш удер1стерд1 icxe асыру Mep3iMi мынадай кезендерден
турады:
• Дайындык кезещ (2007-2009 жылдар) - туракты даму
кагидаттарын когамдык жэне саяси кызметтщ барлык салаларына
енпзу, экономиканы эртараптандыру, технологиялык алга ecyai
жузеге асыру ушш жагдай жасау.
• Sipimui кезен (2010-2012 жылдар) - Казакстан
Республикасынын элемдеп бэсекеге барынша кабшетп елу елдщ
катарына KipyiH камтамасыз ету.
• EiciHnii кезен (2013-2018 жылдар) - емф суру сапасы денгеш
бойынша элемдж дамудагы кешбасшылар арасындагы елюцздщ
жагдайын ныгайту, табиги ресурстарды орынсыз пайдалану
салдарынан болатын шыгындарды айтарлыктай кыскарту. елдщ
экологиялык турактылыгынын жогары децгешн камтамасыз ету.
• YiuiHiui кезен (2019-2024 жылдар) - туракты дамудьщ
112

кабылданган халыкаралык елшемдерше кол жетаазу.
Тужырымдамада кезделген стратегиялык багыттарды жузеге
асыру угшн мынадай кагидаттарды, басымд ыл ыктард ы, максаттарды
басшылыкка алу кажет.
Кдгидаттар: букш когамды туракты дамуга кол жетюзу
процесше тарту; туракты даму ушш саяси непз жасау; мекеме
аралык ыкпалдасу, мемлекетп баскаруга деген жуйел1 кезкарас,
дамудын непзп керсеткшггерш болжамдау, жоспарлау жэне реттеу
тшмдшгш арттыру; ел экономикасына жогары технологияларды
белсендо енпзу нэтижесшде экономикалык прогреске кол жетшзу;
ресурстарды пайдалану ттм дш гш арттыру; гылым мен бш м
берудщ бэсекеге кабшетпгш камтамасыз ету жэне т.б.
Басымдылыктар:
• emnpic пен тутынудын орныкты улгшерш eHri3y;
• жаца жэне экологиялык Kayinci3 технологияларды пайдалану;
• туракты келпс жуйелерш дамыту;
• энергетикалык тшмдиик жэне энергия жинактау;
• туракты дамудыц ещрлпс проблемалары;
• халыктын элеуметпк Kayinci3fliriHi4 децгей1н артгьфу жэне
кептеген баска басымдылыктар.
Максат: eMip суру сапасын арттырудыц жэне елдщ узак мерз1мш
келешекте бэсекеге кабшетгштн камтамасыз етудщ Казакстан
Республикасыныц экономикалык, элеуметпк жэне экологиялык
даму аспектшершщ тецгер1мше кол жетюзу болып табылады.
Р
Индустриалды-инновациялык
даму Стратегиясы
Индикативтш жоспарлаудьщ стратегиясы езшщ курамына 2003-
2015 жылдарда экономиканыц басты багыты рет1нде инновациялык
даму Стратегиясында косады. Ka3ipri элемде мемлекеттер даму
жолыныц уш непзп у л п а бар: инновациялык; технологиялык жэне
шиюзаттык.
Мемлекет инновацияльщ улпмен дамуды каласа 6ipiH m i орынга
жаца 6uiiM енд1руд1 кояды: нег1зделген гьшыми зерттеулерден
басталатын ноу-хау. Осы непзде шыгарьшган тауар б1регей болып
есептелед1, сондыктан элемде ен кымбат болады.
Технологиялык улп шецбер1нде акша жаца удер1стерге
жэне ен1мдерге салынады. Бул улплер «бетен» нег1здел!нген
8-512 113

зерттеулерге суйенедь Мундай жагдайда инновацияльпс улпге
Караганда кайтарымдык ете тез, 6ipaK инновациялык экономикасы
бар дамыган елдерден асып тусу мумкщ емес. Технологиялык улп
ноу-хауы бар шетелдерден экономикалык тэуелджке алып келед1
жэне элемдш дамуда екшпй кезекте кала беруге мэжбур етедь
Шиюзаттык улгще непзп кецш шшазатты экспортка шыгаруга
белшед1. Дамудыц бул жолы каз1р ец тшмйз, экономиканы
токырауга, едщ жокшылыкка экеледь
Сонымен, тэж1рибе K epceT in отыргандай, экономикадагы
табыс тек жаца бш м мен технологиялык удерктерд1 камтамасыз
етедк Осыдан былай карай e n a ip ic n H кейощ гылым жепспктерш
пайдаланбай-ак улгайып жатады. Ол экономикалык есу болып
есептелмецщ. Экономистердщ будан баска да niK ipi бар:
0H ep K 9cin T e пайданы тек арзан жумыс кунин пайдалану аркылы
алатын дэухр б1туге айналды. K^asipri уакытта табыска кол жетюзу
Шэейн капиталды ец басты ресурска салу кажет - ол адам ресурсы.
Осылай болган жагдайда гана экономика инновацияны жаксы
кабылдайды жэне icKe асы рады.
АКШ-тыц гылымды кажете iHyi енеркэсш салаларыныц
жогаргы психологиялык жэне бэсекеге кабшеттшк децгеш
(аэрокосмостык, акпараттылык, биотехнологиялык) непзшде
мемлекетпк гылымды колдаумен байланысты. Ka3ipri АКШ-тыц
экономикалык саясаты жаца технологияларды тшмд1 пайдалану
ушш неке инвестицияларды тартуга непзделген. Адам факторы
америка экономикасыныц инновациялык мумшвдктершщ басты
шарты.
Кдзакстанда индикативпк жоспарлау шецберйнде инновациялык
сишшстщ (прорыв) стратегиялык багдарламасы эз1рлендь Оныц
бастапкы кезеш технологиялык кешеушдеущ, непзп салаларды
жацгьгэту проблемаларын шешу болып табылады.
Казакстан Республикасыньщ Уюмеп 2002 жылы Инновациялык
корды курды жэне Республиканьщ инновациялык даму
оагдарпамасын бекггп. Бул жагдай бш мду гылымды жэне енд1ркп
бфпшэу жолындагы нактылы жасалган кадам. Республикада
(2003»:.) жузден астам шагын кэещорьшдар мен ендфктер
гылымды кажетешетш ёшмдер шыгарумен айналыскан. Олардыц
Ш нде «Прогресс» АК, атауга болады. Мунда дэнд1 жан-жакты
ецдеу технологиясы енпзтген. Жезказган мысбалкыту заводында
114

мыс калдыксыз ендаршеда; мыс, коргасын-цинк жэне алтыны бар
рудаларды биотехнология эд1стер1мен жендейш.
Мемлекеттщ инновация саясатыныц непзп максаты 12-15
жыл шпнде экономиканын экспорт секторыньщ элеуета аркылы
елдщ ецщрютж мумкщщгш курдет арттыру. BipaK эз1рше жалпы
экономикада манызды салалардыц (машина жасау, металл ецдеу,
жещл кэсш жэне т.б.) улес! бес пайызга жетпейдь Сондыктан да
елдщ барлык импорт келемгнде тутыну тауарлар жартысынан кебш
курайды.
Казакстан 11 жыл тэуелйзднсте (1991-2002 ж.ж.) экономикалык
секторга 21 млрд. долларды курайтын шетедщк инвестициялар
тартты. Мемлекет шетел капиталын барынша мол тартуды Heri3ri
шарт деп есептейд1 жэне соган тартымды факторлар кещенш
жасайды.
Аталмыш Стратегия жалпы «Казакстан-2030» Стратегиясыныц
ец нактылы болгп болып есептеледь Бул стратегия экономиканы
эртараптандьфу жэне непзшде нактылы ешм турлер1 мен жацгырту,
экспоргты ecipy ушш жагдайлар жасау аркылы елдщ туракты
дамуын камтамасыз етуге умтылады.
Стратегияныц басты авторлары Индустрия жэне сауда
Министтрлит, Экономика жэне бюджетпк жоспарлау Миниепрлпт.
Индустрналды-инновациялык даму (ИИД) Стратегиясы 2003
жылы 17 мамьфда Казакстан Республикасыныц Президент!
Жарлыгымен бекшлген.
Стратегияныц басты айырмашылыгы - оныц непз1нде
жекеменпнк сектормен «диктатсыз эр1птест1к» кагидасы жатыр.
Туб1нде экономиканы эртараптандыру жэне Ka3ipri шик!заттык
багытган Отанымыздьщ кэсшорындарын жогаргы косымша куны
бар ешмдерда шыгаруга кол жетк1зу.
Стратегия (ИИД) уш кезенде icKe асырьшуы керек. Bipimiii
кезец (2003-2005 ж.ж.). Бул жоспарлау кезещнде мынадай шаралар
белгшенген: Зацнама мен салалык багдарламаларга езгерк
енпзу; гьшьш, бш1м жэне жогары кэс1би мамандар дайындаудагы
жумсалатын каржы келем1н аныктау. Даму институттарын куру
жэне олар аркылы мемлекеттщ жобаларга кагысуы.
Бул кезецце экономиканын дамуы индикативпк жоспардыц
болжамдауына сэйкес журпзшедь Жалпы imKi ен1мд1 eKi есе ecipy,
болжам бойынша ЖЮ еткен жылдардыц динамикасын еселеп
115

алады.
Екшпп кезевде (2006-20 Юж.ж.) - непзп назар жекемешшк
сектордын ынтагерлерш зерттеу, инвесторларды 1здеспру, сонымен
катар инженер-техникалык кадрларды жэне баскарушылык
инфракурылымды калыптастыру.
Экономиканыц дамуы непзше мунай мен газды ецщру жэне
экспорттау жатады.
YuiiHnii кезен (2011-2015 ж.ж.) - непзп кезец. Бул кезенде
уйымдастырушылык шараларды реттеу, ецдеу енеркэабшщ
бэсекеге кабшеттшщн кушейту жэне соньщ нэтижес1нде
экономиканыц курылымы езгертшедц жэне эртараптандырылады.
вщйрютщ жэне тауар экспортыныц есу каркыны мунай мен газдыц
осушен артык болады.
Егерде осы белпленген жагдайлар icKe асырылса, онда улттык
экономиканын жылдык орта ecyi 9-9,5 пайыздан кем болмайды,
ецдеу енеркэсдбдндё - 8,4 ол 2015 жылы 2000 ж. салыстырганда
жалпы iuiKi ен1мнщ келем1 3,5-3,9 есе оседл деп кутуге болады.
Алдын ала есептеуге Караганда белгшенген максаттарды
орындау уппн жогарыда аталган салаларга жылма-жыл 1,2 млрд.
доллар салыну керек (жекемешпш инвестицияларды косканда).
Мемлекет тарапынан бершетш инвестициялар келеш 260 млрд.
доллардан кем болмауы керек.
Элемдж тэж1рибе керсетш отыргандай, экономика курылымын
кайта куруга 30 жылдай уакыт керек екен. Ал, 2002 жылдын
басында непзп куралдыц тозу децгеш 33 пайызды кураган. ол
ецдеу енеркэабшщ кептеген салаларында, ауылшаруашылыгында
жэне кел1кте - 50 пайыздан артык.
Бэсекеге кабшеттипкп кетеруде басты проблемалар мынандай:
енбек ешмдшгшщ ecyi, ецщрктщ материал энергетиканы
кажетс1нудц темендету. Heri3ri куралдардыц щщде ен тозыгы
машиналар мен жабдыктар. Тозык денгеГн 2000 жылы 42,1 пайызды
кураган, келжге - 41,0 пайыз, гимараттарда -36,5 пайыз.
Жалпы 1 доллар туратын iiiud ещмдц шагыруга келетш
электрокуаттын шыгыны, экономика салаларында ецбек еншдаозп
бойынша Казакстан кейб1р индустриалды дамыган елдерден 7-8 есе
кейш калган. Казакстанда Жалпы innd ешшиц 1долларга килловатсагат
керек екен, ал баска елдерде, мысалы ¥лыбритания, Германия,
Италия, Жапонияда бул керсетюш 0,22-0,3 долларды курайды.
116

Инновация.! ык дамудыц
мемлекеттш инстнтуттары
Стратегияда аныкталган максаттарга кол жетюзу ушш жацадан
куру жэне бурыннан келе жаткан мемлекетпк даму институттарын
ныгайту кажет. Атап айтканда, олар:
• Казакстанньщ инвестициялык коры;
• Казакстанныц Даму банш;
• Инновациялык кор;
• Экспортты камсыздандыру корпорациялары.
Жалпы алганда даму институтары б1ртутас жуйе болып
калыптасуы керек. Олардыц орныкты жумыс icTeyi мынандай
кагидаларга непзделедо: орталыксыздандыру, мамандандьфу,
бэсекелеспк жэне транспарентпк.
Орталыксыздандыру кагидасы колдайтын элементтердщ коп
екенш бщщредо. Бутан жекеменпнк колдауда юредт1с ЖYзiндe бул
мемлекет каржыларды жэне акпараттык ресурстарды тек 6ip даму
институтында жинактауды бщщредо. Бул мынандай мумюндпс
береда:
- шеппм кабылдауда болашак жуйел! кателерд1 ж1бермеу;
- бэсекелеспк непзш жэне соныц нэтижесшде колдау кезшде
ашык саясат журпзу;
- жекеменппк сектордыц бастамасына терец талдау журпзш
отыру.
Мамандандьфу кагидасы даму институттарыныц накты
6ip операция журпзуге немесе кызметтщ белгшi 6ip турлерше
мамандандьфылады. Мысалы, Казакстанныц Даму баню
жобаларды каржыландыруды банкпк несие аркылы журпзуге
мамандандырылган.
Бэсекелестш кагидасы даму институттарыныц жумысы
бэсекелестйс непзшде журпзшедо дегецщ бщгцредо (нарыктык
катынастар непзшде). Бул кагида институттардьщ нэтижелерш
багалауга мумкщщк бередь
Транспарентпк кагида бойынша мемлекетпк даму
институттарыныц корпоративтж баскару жуйесш жасау. Бул жуйе
менеджерлердш есеп беруш жэне жауапкершшгш камтамасыз
ету керек, каржы ресурстарын тшмд1 пайдалануга тшсп бакылау
жасайды.
Казакстанныц инвестициялык корыныц мшдеп экономиканын
117

шиюзат емес секторында жекемешпйс сектордьщ бастамасын
каржылай колдау. Ол ушш кордын кэсшорындардын жаргылык
капиталында ез улей болу керек. Мундай жагдай инвестордьщ
жана Щ Йр1Ртерд1 уйымдастыруга кемек ететшш кврсётеда жэне
кунды кагаздар нарыгын дамытады.
Казакстан Даму байга узак мерз1мд1 жэне орта мерз1мд1 пайызы
темен несие берумен жекемецппк жэне мемлекетпк секторды
колдайды (инфракурылымдык жобалар).
Инновациялык кор нарыктын экономиканыц венчурлш
функциясын ынталандырады.
Бул кордын курылуы инновацияларды енпзу процесшде тшмД!
нарыктык тет1кт1ц жоктыгын бщщрмей мэселелерд! шеше бередь
Бэсекеге кабьпетп 50 елдщ
катарына Kipy стратегиясы
Казакстан Республикасыныц Президент! Н. Э. Назарбаев
Казакстан халкына жолдауында жогарыда келпршген мэселелерд!
шешу унпн жёт? басымдыкты керсетп:
EipiHuii басымлык. Казакстанньщ элемдйс экономикага
ойдагыдай Kipyi - езщщ экономикалык дамуыныц сапалык
серпшсшщ Heri3i. Бутан мынадай багытгар юредг халыкаралык
мацызды «серпшштгк» жобаларды icKe асыру, индустрияны дамыту,
элeмдiк нарыктыц белгш 6ip тауашаларында бэсекеге кабшетпк
бола алатын тауарлар мен кызметтерд1 ещцру; Казакстанды
экономикалык жанарту мен халыкаралык нарыктарда бэсекеге
кабщеттнай ныгайтудыц косымша куралы репнде БС¥-га (ВТО)
Kipy; экспорттык-импорттык несиелеуд1 дамытуды мемлекетпк
колдау; ен жогары халыкаралык стандарттарга сай келетш
академиялык орталыктар мен оку орындарын куру; осы замангы
жэне бэсекеге кабшетп келпс-коммуникациялык инфракурылымды
дамыту; табигат ресурстарын пайдаланудыц ашык саясатын icKe
асыру жэне т.б.
ЁКщщ басымдык. Казакстан экономикасын туракты
экономикалык ерлеудщ ipreTacbi репнде одан 3pi жацарту
мен эртараптандыру. Муньщ мынадай багыттарына кещл
белу кажет: акша-несие саясаты; кадагалау тэрлб1 мен тжмд1
салык саясаты; экономиканыц отын-энергетика жэне ецшрупп
секторларыныц тшмдшпмен экономикалык кайтарым децгёйш
118

арттыру; мемлекетпк активтерд! тшмд! баскару; нарыктык
кагидатгар непзщде мемлекет пен жекеменшж сектор арасындагы
экономикалык езара катынастардын тшмдшгш арттыру;
кэсщкерлжке кен аукымды мемлекеттш колдауды icKe асыру,
шагын жэне орта бизнестщ тугырын кенейту мен ныгайту; ещрлж
элеуметпк даму мен кэсшкерлж корпорацияларын К¥РУ есебшен
экономикалык еркендеудщ ещрлж дамыту кажетпгше сай келетш
аумактык даму.
YmiHmi басымдык. Халыктын негурлым «элжуаз» (уязвимый)
топтарын коргайтын жэне экономиканьщ дамуына колдау керсететш
осы замангы элеуметтж саясат. Бул басымдыктар катарына
мыналар жатады: халыктын негурлым «элжуаз» топтарына колдау
керсету; элеуметтж колдау керсету жуйесшщ нарыктык экономика
талаптарыиа сай кайта багдарлануы; тургын уй курылысы,
денсаульж сактау, коршаган ортаны коргау жэне экологиялык
каушазджп камтамасыз ету; бизнес элеуметтж жауапкершшгшщ
халыкаралык стандартгарын енпзу; енбек ресурстарын дамытудьщ
raiMfli жуйесш куру.
Тйртгнттп басым лык. Осы замангы бшм берущ дамыту,
кадрлардьщ бшжтшш мен оларды кайта даярлауды удайы арттыру
жэне Казакстан халкы мэдениетшщ одан 9pi еркендеуг Осы замангы
бйпм беру жэне бш кп кадрлар даярлау жуйесш дамыту. Адамнын
OMip бойы бцнм алуы ушш жагдай жасау.
Бесшпн басымдык. Демократияны одан 3pi дамыту жэне саяси
жуйеш жаксарту.
Алтынты басымлык. Осы заманга кау1п-катерлер мен кыр
керсетулерге карсы бара-бар улттык каушс1здж стартегиясын 1ске
асыру.
Жeтiншi басымдык. Казакстанньщ мудделерщ енерлж жэне
элемдж дамудьщ cepniHiH ескерет1н тендест1ршген жэне жауапты
сырткы саяси багытты одан 9pi icKe асыру.
Жалпы бул узак мерз1мщ камтитын стратегияны орындау,
оньщ барлык басымдыктары мен багыттарын icKe асыру тек ти1мд1
баскару эдютерш кажет етед1. Стратегиянын Heri3ri максаттары кеп
жылдар бойы жуйе л i турде icKe асу ymiH индикативт1 жоспарлар,
салалык жэне аймактык багдарламалар баскару тэж1рибесшде
кещнен колдануы керек.
119

18. казакстан Республикасыныц 2020-шы жылга
дешнп стратегиялык даму жоспары
Бул жоспардын Кдзакстандагы стратегиялык менеджментте
алатын орны ерекше. Бул республиканыц баскару жуйесшде ешшш
стратегиялык жоспар.
АКШ-тагы ипотекалык облигация лар нарыгыныц кулдырау ынан
басталган (2007ж.) каржы-экономикалык дагдарыс ic жузшде
элемнщ барлык мемлекеттерш камтыды. 2009-шы жылдын басында
элемдмс сауда келемтщ есу каркыны 50-ден астам пайыздык
тармакка: жылына 20 пайыздык жылдык ес1мжен 30 пайыздык
темендеуге дейш азайды.
ЖаЬандык экономиканын дамуын багалау, оны калпына келпру
баяу журед1 дегенге непздёледг
Таяу он жылдыкта азык-тулж Kayinci3fliri элемдж
когамдастыктын yHeMi назар аударатын саласы болады.
Агымдагы жаЬандык дагдарыс элемдж экономикада езара
байланыстыц жогары дэрежеде болуынын да ез кемшшп бар еКёщн
керсетп.
Казакстаннын 2020-шы жылга дешнп стратегиялык
менеджментшщ ерекшелжтер1 жоспарда керсеталген туйщщ бес
багытпен сипатталады.
Таяу он жылдыкта тушнда бес багыт мемлекет К^Мёгщдёп
басымдыктар болады:
1) дагдарыстан кешнп дамуга дайындык;
2) инфракурылымды индустрияландыру мен дамыту аркылы
эртараптандыруды жеделдету есебшен экономиканын туракты
ecyiH камтамасыз ету;
3) болашакка салынган инвестициялар (туракты экономикалык
есуге, адам капиталыныц бэсекеге кабшеттшгш арттыру жэне т.б.);
4) халыкты сапалы элеуметпк жэне тургын уй коммуналдык
кызметтермен камтамасыз ету;
5) ултаралык кешсщЩ' каутазд1кп, халыкаралык
катынастардын турактылыгын камтамасыз ету.
Келтаршген туйщщ багыттардыц кыскаша сипаттамасы:
EipiHnri туЙ1нл1 багыт - дагдарыстан кейшп дамуга дайындык.
Бул багыт 6ipnnui он жылдык кезевднде нэтижеа кершетш
шараларды камтиды. Ол шаралар - б1ршама колайлы бизнес орта
120

куру, каржы секторын ныгайту жэне кукыктык жуйею жетщщру.
Стратегиялык жоспар - 2020-ны icKe
асырудын алгашкы
жылдары мемлекет отандык кэйпкерлер ушш де жэне халыкаральщ
инвесторлар уппн де бизнес журпзудщ кунын азайтуга багытталган
белсенда шараларга бастама жасайды.
Бизнес ахуалды жаксарту женшдеп стратегиялык
максаттарынын кейб1реулерк 2020 жылга карай экономиканыц
шшазат емес секторларына салынатын отандык жэне шетедщк
инвестициялар (енеркэсш, ауыл шаруашылыгы ешмдерш кайта
ецдеу, кызмеггер) кемшде 30%-га улгаяды; жалпы iuiKi еюмдеп
тйселей шетел инвестицияларыныц улей он пайыздык децгейге
улгаяды; ЖЮ-деп шагын жэне орта бизнестщ улей 7-10%-га
улгаяды жэне т.б.
Экономиканы калпына келпру кезещнде каржы жуйесш
мемлекетпк колдау сакталады. Жалпы алганда, каржы секторыныц
дамуы елдщ удемеш индустриялык-инновациялык дамуы ушш
каржы ресурстарын тартуга багытталады.
Отандык кукыктык жуйею жацгыртудыц тужырымды
устаньшдары жэне оньщ 2020 жылга дейшп дамуыныц непзп
багьггтары Казакстан Республикасыныц 2010 жылдан 2020 жылга
дешнп кезецге арналган кукыктык саясат тужырымдамасында
айкындалган.
F.icimni туйтгп багыт - экономиканы эртараптандыруды
жетщц1ру. Стратегиялык жоспарды icKe асыру кезещнде удемел1
индустрияландыру жолымен экономиканы эртараптандыру
жеделдетшед1. Эртараптандыруды жузеге асыру ушш колайлы
экономикалык орта калыптастыру кажет; бул мэселен! колдау ушш
макроэкономикалык жетшд1руд1 талап етед1; улттык инновациялык
жуйен1 куруды карастырган жен. Ce6e6i шетелд1к тэж1рибен1 талдау
элемшщ барлык уздйс инновациялык жуйелер1 кеп жагдайда елеуш
мемлекетпк колдауга ие болатьшдыгын айгактайды.
Сонымен катар бул тушцщ багытты icKe асыру ушш табысты
индустрияландыру кагидаттарын басшылыкка алу керек.
Кдзакстанды индустрияландыру мынадай кагидаттарга непзделед1:
1) мемлекетпк жэне жеке меннпк секторлардыц релдер1н
накты аныктау;
2) компаниялар мен мемлекетт1к органдардыц кызмепн1ц
ашыктыгын арттыру;
121

3) тауарлар сапасы жэне жумыстар мен кызмет керсетулердш
етмдйпгшщ ecyi, олардын кунын хемендетрвд жетеюш факторы
ретшде бэсекелеспкп камтамасыз ету.
Экономиканы эртараптандырудыц стратегиялык максаттары
2020 жылга карай:
1) Жалпы inud ешм (ЖЮ) курылымындагы ендеу OHepK9ci6iHiH
yneci кемшде 13%-ды курайды;
2) пншзаттьщ емес экспорттын келеш ендеу енеркэегбднщ
жиынтык eHflipiciHiH кемшде 50%-ын курайды;
3) ендеу енеркэыбшдеи ецбек ешмдшп кем дегенде 2 есе
улгаяды;
4) агроенеркэсштш кешендеп ецбек ешмдшп кемшде 4 есеге
улгаяды;
5) шиюзаттык емес сектордыц езшдис кунындагы кeлiк
шыгыстардыц Yлeci кемшде 15%-га кыскарады;
6) Ж10 энергия сыйымдылыгы кемшДе 25%-га азаяды,
инновациялык белсещц кэсшорындар yneci 20%-га дещн улгаяды.
YmiHnii багыт - болашакка салынган инвестициялар -
Казакстанныц адам ресурстарыныц сапасын узак мерзшд1 кезецде
арттыруга ушш кажетп шараларды камтиды (бшм, денсаулык
сактау, ецбек ресурстары).
Экономикалык пайдалар болашакта жумыс куппнгц сапасы
мен ешмдшгш елеул! турде арттыратын бшм беру мен денсаулык
сактауга инвестициялар салумен тыгыз байланысты.
YiuiHuii багыттагы ецбек ресурстарынын санын улгайту уппн
мынандай стратегиялык максаттар койылады: 2020 жылга карай
Казакстан халкы саныныц ecyi 10%-дан кем емес керсеткшт
курайтын болады; шетел жумыс кушш карастырудыц мемлекеттгк
квотасы шецбершде иммигранттар арасында бшкш мамандардыц
ecyi - 50%-га дешн камтамасыз етшедк
Тёрмнпп TyfiiHfli багыт (халыкты элеуметпк коргау, тургын уйкоммуналдык
шаруашылык). Бул стратегиянын максаттары 2020
жылга карай:
а) жумыссыздык 5%-дан темен децгейде болады;
б) халык арасындагы жумыспен камтамасыз етшген жогары
санаты бар жумыс KyminiH улес салмагы 50%-га дeйiн ecefli;
в) ipi жэне орта кэсшорындардыц ужымдык ецбек катынастары
жуйес1 90-95%-га камтамасыз епледк
122

г) зейнетакы жуйесшщ барлык децгейлершде зейнетакыныц
барабар жэне элеуметпк эдш децгет камтамасыз еттедц;
д) елдщ эр ещршдеж тутынушылардьщ кем1нде 70%-ы
коммуналдык кызмет керсету сапасына канагаттанады.
Бейнпн тутнш багыт 1 ултаралык кетсш , каушЫздж
халыкаралык катынастардын турактылыгы, innci турактылыкты
колдау. IuiKi саяси салада 2020 жылга дейшп кезенде бейб1тшшк пен
келйлмдо, Казакстан когамыньщ орныктылыгы мен турактылыгын
сактау непзп максаттар болып кала бередь
Казакстанныц 2020-шы жылга д ей ш п бес тутндо багыты Heri3ri
утымды макроэкономикалык саясат болып табылады.
Бул стратегиялык жоспар елдщ «Кдзакстан-2030» бас
стратегиясыныц Heri3ri идеясын жузеге асырудагы nieniynii кезен
жэне сонын нактылы багыттары мен керсепаштерш орындауда
ерекше рол аткаратынын керсетедь Сонымен катар ол стратегиялык
баскару тек жэй болжамы гана емес екенш жэне ол камтитын
удерютер мен урд1стер ом1рдеп шынайы кубылыстар екеншщ
айгагы.
19. Каржы курылымдарынын стратегиясы
Каржылык менеджмент
стратегиясыныц рел1
11 Каржылык менеджмент женшдеп ic-эрекеттщ аукымы кен. Оньщ
ен басты саласы - инвестициялык саясат. Каржылык менеджмента
тэяЁрйбеде колдану ушш белгш! 6ip елшем-белгшер керек.
Каржыны ецщрюке, кунды кагаздарга салу мынандай
жагдайларда инвестициялаудьщ елшем-белгшер1 болып саналады:
1) бул салымнан тусетш таза пайда каржыны банк депозитше
орналастырудан тусетш таза пайдадан артса;
2) инвестицияныц пайдалылыгы инфляция децгешнен жогары
болса;
3) бул жобаныц уакыт факторы мен (акшаныц уакытша куны)
есепке алгандагы пайдалылыгы балама жобалардыц тшмдшгшен
жогары болса;
4) кэсшорын активтершщ тшмдшш жобаны icKe асырганнан
кешн улгаяды (немесе, тым болмаса, кем1мейд1 жэне кез келген
жагдайда карыздык каражат бойынша орташа есеппк мелшерлемеш
123

(ягни, каржылык тетштщ дифференциациясы жагымды болады)
котередц
5) каралатын жоба, шыгын кайтарылатын мерз1м, евдйргстщ
утымды асеорхимекгпЕ курылымын калыптастыру жэне т.б.
тургысынан кэсшорынньщ стратегиялык жуйесше сай келедк
Кай кэсшорынныц болса да басты олшем-белгшерш аныктау тек
ез1не гана тэн. Ол сол кезенде кезделетш стратегиялык каржылык
максаттарга байланысты.
Каржылык менеджмент стратегиясынын шндетп кызметтершщ
6ipi - инвестициялык жобаны талдау. Бурыннан белгш!, инвестиция
- уакыт жагынан узакка созылатын процесс. Бул каржылык
менеджерге инвестициялык жобаларды талдау кез1нде б1ркатар
жагдайларды ескеру кажетппн epiKci3 еске салады:
- б1р1нпнден, жобалардыц тэуекелшшдт, ейткеш кайтарымдылык
Mep3iMi узак болтан сайын жоба тэуекелд1 бола тусед1;
| екшшщен, акшанын уакытша кунын. ейткеш уакыт оте келе
акдпа 03iHin кундылыгын езгертед^
- уплнппден, жобалар кэсшорын акционерлершщ Мулю
мен KipicTepiH ец коп шамага жетюзу жагынан алганда, каржы
сал ымыныц баламалы мумкшдпсгер1мен сал ыстырганда, тартымдыак.
Нак сол инвестициялык саясаттыц KeMeri аркылы кэсшорын
езшщ мумшшпктерш экономикалык дамудын узак мерз1мд1
тенденциялары мен оларга бешмделуд1 болжауга (алдын ала бшуге)
орай жузеге асырады.
Банктеп
стратегиялык менеджмент
Банктщ стратегияныц жоспарпауы. Стратегиялык жоспарлау
деп агымдагы жэне келешектеп жоспарларын жэне олардыц уактылы
орындалуын бакылау деп айтамыз. Банктердщ кепшшпнде баскару
nponeci уш децгейде етедь Шеипмдерд1 мыналар кабылдайды:
а) жогары басшылык;
6) бел1мше басшылары;
в) мамандандырылган функционалды бел1мдердщ басшылары.
Стратегиялык жоспарлар, эдетте, 3-5 жыл мерз1мге дейш
курылады.
Стратегиялык жоспарлаудын кейб!р жалпы жагдайлары бар:
124

I банктщ жалпы стратегиясын сарапшылар тобы эз1рлейд! жэне
алгашкы инвестиция белшгенге дейш жогары басшыльщ макулдап,
колдауы mic;
- стратегия жасап шыгару барысында нактылы icKe асатын
максаггар койылып, оларга жетуцщ накты жоспарлары жасалады;
- усынылатын жумысты орындайтын мамандар аясы аныкталады;
- кызметкерлерда, менеджерлерд1 жэне техникалык ецбеккерлерд1
даярлаудыц стратегиясы ойластырылады;
- стратегиялык жэне агымдагы жоспарлар уйлестаршедх;
- непзп курам мен тшсп тэртшпен даярланады;
- жогары басшылык тарапынан стратегиялык жоспарлардыц
орындалуын унем1 бакылау жузеге асырьшады.
Банктеп каржылык менеджмент мыналарды баскарады:
- банктщ менппкп капиталын;
- активтерш;
- карыздыц (заем) каражатын;
- пассивтерш;
- таза табысты;
- инвестицияльщ портфельдц
- коммерциялык банктщ толем кабшетгинп.
Менппкп капитал - АК, не болмаса ЖШС (жауапкершшп
шектеуш серштестпс) нысанында курылган коммерциялык банкт1ц
кай-кайсысынын да каржыльщ ресурстарыньщ кажетт1, ажырамас
[ белйт. Менш1кп капиталды жаргылык кор туршде калыптастыру
дегешм1з - коммерциялык банктщ ic-эрекеп басталуы алдындагы
i3amap, мшдетп турде болатын кезец.
Менпйкп капиталды баскару сапасы былайша багаланады:
а) тартылган капиталдыц (облигациялар, узак мерз1
Р сипаттагы вексельдер) акционерл1кке катынасын аныктау (50%-тен
аспауы raic);
э) дивиденд телемдер1н уксас банктер тобы бойынша raicTi
орташа керсетк1штермен салыстырумен журпзед1.
Элемдш банк тэж1рибес1нде банк капиталыныц жеткш1ктш1пн
багалаудыц непзп KepcencimTepi мыналар:
- банк жаргылык капиталыныц ец аз шамасы;
- I жэне II децгейдеп капитал арасындагы аракатынас (непзп
жэне екшпй ретгеп);
- тэуекелд1 ескерш, I децгейдеп капиталдыц активтерге катынасы
125

ретшде есептелетш капиталдыц жешллктшк коэффициент;
I «левередж» коэффициенту
I жиынтык капитал мен активтердщ ecyi каркыныц аракатынасы;
- активтердщ сапасы.
Отандык тэж1рибеде банктщ мешшки капиталына мыналар
юреда:
- жаргылык капитал;
- резервпк капитал;
- эр турл1 корлар;
I агымдагы жылдыц таза табысы.
Банктщ белсеида операциялары банктщ елеуш жэне белгип 6ip
боМгщ курайды.
АктивтгерД1 баскарудыц непзп кагидаларына мыналар жатады:
I активтер курылымыныц максатка сэйкес жен-жосыгын сактау;
- белсецщ операцияларды эртараптандыру (диверсификациялау);
- тэуекелдшкп бакылау жэне резервтер куру;
- активтердщ табысты болуын калау.
Баск^ару DicyHecmdezi коммерциялъщ банк. Стратегиялык
менеджмент коммерциялык банки баскару мэселелерш каржы
нарыгыныц o6beKTici ретшде камтиды.
Отандык банк жуйесш реформалау npoueci елдщ каржылык
секторын дамытуда езшщ жетекпп орын да екендгпн Kopcerri. 2003
жылдыц 1 кацтарында Кдзакстанда жумыс гстейтш банктердщ
жалпы саны 38-ге жетп, оныц шйнде мемлекетшс - 2.
2002 жылдыц iiuiime банктердщ жиынтык мемлекетпк капиталы
32%-га (37,9 млрд тенге) асты жэне 161,2 млрд тецгеш курады. Банк
капиталдануыныц айтарлыктай e c y i жалпы банк жуйесшщ баянды
турактылыгыныц артуын айгактайды. Сонымен 6ipre, 2003 жылдыц
1 кацтарында 33 банктщ жиынтык менппкп капиталы 1 млрд
тецгеге тец болды немесе артты. Капиталдандыру мен банктердщ
ресурстык базасыныц e c y i жагдайында ^епозиттердщ едэугр TyciM i
есебшен банк активтерпш* улгаюы жалгаса беред1. 2002 ж. пшнде
банкт4ц жиынтык активтер! 40,2%-ке ecT i жэне 1145 млрд тецге
сомасын курады.
Республикада банк жуйесшйз ныгаюы мен каржылык кызмет
керсететш казакстандык сатушылардыц тутынушыларыныц
мудцесш коргауга мумюндш берепн шаралар кабылдануда. Оларга
мыналар жатады, мысалы:
126

- халыктыц жэне зейнетакы корларыньщ акшалай салымын
1999 ж. тецгенщ кубылмалы багамын енпзу кезшде кунсызданудан
коргау максатымен тецгелж депозиттерд1 айырбастау (конвертация)
I (6ip валютаны колданыстагы валюталык багам бойынша баскасына
I айырбастау; кагаз акшаны алтынга айырбастау мумюндпт);
I депозиттердщ (оныц ппщде заттай жэне талап етшгенге)
I кешлда мшдетй сактандыру корыныц пайда болуы;
- 2000 ж. наурызында «КР банк купиялары мэселелер1 женшдеп
I кейб1р зацнамалык актшерше езгер1стер мен толыктырулар енпзу
I туралы» КР Зацын кабылдау.
Коммерциялык банк стратегиясын курудыц тшшк сызбасына
I мыналар щреда:
а) жалпы максат;
э) уакытша кызмет аукымы;
б) стратегиялык багдар: банктщ болашактагы peni; баскару
I мщдеттерт;
в) банк жагдайын талдау: банк мэртебесш багалау; бэселестж
I устаным; тутынушылармен карым-катынас; каржылык жагдай;
г) 1е-эреке1тщ жаца аукымын игеруде артыкшылыктарды
аныктау: жаца каржылык кызмет керсету; жаца каржылык куралдар;
жаца тутынушылар;
г) жаца enaipicri куру жоспарын жасау;
д) накты каржылык мшдеттерд1 аныктау;
е) банкпк элеуеттщ дамуы;
ж) стратегиялык жоспарлау мен жедел жоспарларды уйлеспру;
з) косарланушы талдау журпзу.
Коммерциялык банкпц несиелж операцияларын баскаруга
мыналар юредк
1) несиелж катынастар технологиясы;
2) несиелж тэуекелдшк.
Коммерциялык банкпц пайдасын баскарудыц курамдас
элементгер1 - бул ар:
- банк KipicrepiH баскару;
- банкпц таза табысын калыптастыруды бакылау;
- сандык жэне сапалык тургыдан алганда банкпц табыстылыгы
мен таза табыс децгешн багалау;
- банкпк ешм мен керсетшетш кызметтщ тшмдшпн багалау.
Коммерциялык банкпц телем кабтеттш п оныц ic-эрекетше
127

бершетш сапалык сипаттама болып табылады. Ол коммерциялык
банктщ активтерд1 акшалай каражатка уактылы жэне шыгынсыз
есебшен салымшылардыц кажеттшк-плектерш канагаттандыруга
кабшеттшгш керсетедь
Кунды кагаздар стратегиялык
менеджмент институты ретшде
Кунды кагаздар экономикалык категория репнде - зацды
мэртебеден repi, оныц мулщшк жагдайына байланысты ерекшел1кг1
эмбебап тауар, оны карызга алып немесе инвестициялайтын neci
кэшпкерлпс Kipic (дивиденд немесе пайыз) алу муммндйше ие
болады.
Кунды кагаздардыц экономикалык peni - удайы ецщркгпк
процестерд1 каржыландыру УЩР усак жинактарды шогырландыру
жолымен ipi инвестиция жасауца. Бул орайда жекешелецщру
кунды кагаздардыц функционалды багытталуын ерекше айкындап,
олардыц кeйбipiн алдынгы катарга шыгарады.
Елдщ секъюритизациялау (багалы кагаздарды несие
капиталыныц жанама куралы ретшде пайдалану барысын
кецейту, сондай-ак баска куралдарга багалы кагаздарга тэн нысан
беру) саясатын (тжелей банктж мемлекетпк бюджета уюметтщ
борыштык мшдеттемелер1мен ауыстыру, оларды коммерциялык
банк жэне баска инвестор аркылы сату) журпзу багалы кагаздар
нарыгын одан dpi дамыту ушш объекгивн алгышарттар жасайды.
Нарыкгы внеркэсштж, кeлiктiк, курылыстык жэне аграрлык
кэсшорындардыц акцияларымен толтыру, инвестициялык сапасы
жагынан ец жаксы багалы кагаздарды ipijcrey, капиталдыц
материалдык enaipic саласына ic жузвде кайтадан куйылуы -
еркениета елдердеп каржы нарыктарыныц 6ipryxac жуйесш
калыптастыру жолы осындай.
Кунды кагаздыц терт багасы бар: атаулы (номиналды);
баланстык; жойылу; биржалык жэне биржадан тыс айналымдагы
багамдык.
Стратегиялык менеджментте жэне scipece тэж1рибеде кунды
кагаздардыц жiктeлiмдiк белгшер1 мацызды рел аткарады. Бул
жiктeлiм мынадай турмен усынылады:
- жузеге аскан кукыктардыц сипаттамасы бойынша: мщцета
кукылы багалы кагаздар; акционерлж когамга катысу кукыгы н
128

растайтын сырткы кукыктык К¥ВДы кагаздар;
- занды деп тану (легитимизация) тэсш бойынша: мэл1мдеушшк;
атаулы, ордерлпс.
- Kipicrep тургысынан: туракты табыс бермейтш; туракты табыс
беретш; пайызсыз;
- эмитентгер тургысынан: мемлекетпк; меншштщ кез келген
туршдеп кэсшорындар; каржылык-инвестициялык институт, банк
кэсторындары;
- эмиссия тургысынан: жаппай шыгару (акционерлш когамныц
непзп капиталын иёлйске алу ушш);
- жеке шыгару (мшдеттемелерд1 жеке орьшдау).
Олар бастапкы салынган капитал уппн Kipic калыптастыруга
катысу немесе талап ету кукыгына ие болгандыктан, кунды кагаз
деп аталады, сондьпсган осыган байланысты активтерд1 бейнелейтш,
оларды ауыстыратындар болып саналады.
Казакстан нарыгында айналатын кунды кагаздардыц непзп
турлершщ 6ipi - акциял ар. Олар акционерлйс когам мулине косылган
салымды айгактайды жэне акционерлш когамды баскаруга катысу
мен дивидендтер алуга кукык бередь Улестш кунды кагаздар
салынган каражатты кайтаруга кешл бермейда.
Акцияны кунды кагаздар ретшде айкындау Казакстан
Республикасы Азаматгык кодексшщ 139-бабында бершген. Бул
бапта былай делшедо: «...устаушыныц (акционердщ) акционерлш
когамныц дивидендтер туршдеп таза табысыныц белшн алуга,
акционерлш когамньщ icrepiH баскаруга катысуга жэне оны
таратканнан кейшп калган мул1ктщ белшше кукыгын растайтын
кунды кагаз акция болып танылады.»
Бул аныктама акционерлш когам акцияларыныц мынадай Heri3ri
касиеттерш атап корсетедк
1. Акциялар - акционерлш когамньщ мулюне менппктшк
дэрежей, акция шыгару — карыз (заем) емес (облигациялар,
депозитпк жэне жинак сертификаттары жэне т.б.), акцияныц
акыргы втеу мерз1м1 болмайды, акция (класснкалык жагдайда) —
бул втелмейтш кунды кагаз (мэселен, облигацияга Караганда).
2. Шектеуги жауапкершшк. Инвестор акцияга салган каражат
мелшершен артык ештеце жогалтпайды. Ол тугастай алганда
акционерлш когамныц мшдеттемелер1 бойынша жауап бермейщ.
Акциялардыц турлерг
9-512 129

- атаулы, эмитент нзш мш де (реестршде) пркелген;
- карапайым (жай) жэне артыкшылыкты;
- корганыстык - баска акциялармен жэне т.б. салыстырганда
Kipic телеуде жеткшкп тэуелаз баянды, турактылыгын растаган ен
табысты акциялар.
Стратегиялык менеджментте кунды
кагаздар институтына
(белгш 6ip когамдык ережелерд1 камтнтын, кукык нормаларыньщ
жиынтыгы) ерекше орын бершедк Кунды кагаздар нарыгына
катысты мемлекетпк саясатты эз1рлегенде езш-ез1 реттеу устем
болатын кагидага суйенген жен. Осыган байланысты мемлекетпк
саясат аз болса да, жеткшкп болуы тшс жэне сол аукымдагы жеке
кэсшкерл1кп кетермелеущ кездещц.
Кунды кагаздар нарыгына мемлекетпк ыкпал етудщ максаттары
мынадай:
- макроэкономикаык тепе-тецдкот камтамасыз ету;
- бэсекеге кабшетп орта ушш жагдай жасау;
- кунды кагаздар нарыгы агенттершщ мудделерш кукыктык
жэне экономикалык коргау.
Кунды кагаздар нарыгында жумыс ктейтш каржы
институттарыньщ ic-9peKeTiH реттейпн рел мемлекетке бершед1.
Оньщ релшщ кушекн мемлекетпк шыгыстардын сандык есуше
жэне экономика тынысын пкелей реттеущ айтарлыктай кенейтуден
кершедй
Экономиканын жай-кушне байланысты когамныц экономикалык
eMipiHe араласуы талап eTlnyi мумкш. Мемлекетп ел щ щ деп
элеуметнк-экономикальщ процестерддн калай епп жаткандыгы
бейжай калдыра алмайды. Сондыктан ол нарыктык экономиканын
мацызды элементтерше баскарушылык ыкпал жасайды.
Осы мемлекет аясында жумыс ютейтш кез келген шаруашылык
жуйес1 тэр1зд! нарыктын да жагымды жэне жагымсыз жактары
болады. Сондыктан, мемлекет экономикадагы нарыктык киратушы
салдарларына кедерп келпретш шаруашылык журпзудщ теппн
жасауга тырысады.
Мемлекеттщ экономикалык pern ic-эрекеттщ (функциялардын)
накты турлершщ жиынтыгы болып аткарылады. Оларды мынандай
белплер1 бойынша белш корсетедп
- ic-эрекеттщ Typi (максаты);
- колданылатын каражаты (каржыландыру кездерО бойынша;
130

I ic-эрекет аукымы женшен (барлык экономика немесе оныц
аукымы, узак мерз1мд1, кыска мерз!мда) жэне т.б.
Ic-эрекеттщ турлер* (максаттары) бойынша оларды белу непзп
сипатгама болып табылады.
Кунды кагаздардыц нарыгы жумыс icTey ушш мемлекет б1ркатар
багыттар бойынша ыкпал жасайды.
1. Нарыкты кукыктык камтамасыз ету, оныц кызмет ету аясыныц
непзп ережелерш зацмен беюту жэне оларды анык сактауга болатын
TeTiKTi (механизмдг) жасау.
2. Мемлекет нарыкта экономикалык карым-катынастар субъектас i
ретшде танылады. Дамыган елдер тэжipибeci мемлекеттщ кол
астындагы каржылык ресурстардьщ шогырлануы когамдык удайы
ендаргётщ Heri3ri уйлеамш калыптастьфуга, каржылык-акшалай
тепе-тещцкке жетуге ыкпал еяудщ тшмд1 тетагше айналатындыгын
айгакгайды. Осы максатпен мемлекет айналымга мемлекетпк
кунды кагаздарды шыгару аркылы езшщ экономикалык релш
жузеге асырады.
3. Мемлекет нарыктыц жай-куйше К? ¥лттык Банктщ акдпанесие
саясаты аркылы эсер етеда. Кунды кагаздар менеджмента
стратегиясын эз1рлегенде, кор нарыгы ащпалай масса мен
айналымныц ecyi эсер-ыкпалына сергек ун кататын саясатка
суйенеда жэне осы есу каркынына байланысты ¥лттык Банк банктщ
ащпалай резёрвш босату немесе бегеу ушш несиеш кетермелеу
немесе тежеу саясатьш журпзед1.
Мемлекетт1ц каржы нарыкына ыкпал ету TeTiri жуйес1не
мыналар юредй
- айналымдагы акша массасы мен несие келемш несие
L пайызы мелшерлемесше (кайта каржыландыру мелшерлемес1не)
мемлекеттац эсер ету кемепмен бакылау;
- мемлекеттац салык саясаты;
Уюметтщ депозиттер, несиелер, карыздар бойынша
кепщщктерц
- MeMmeKerriH сырткы экономикалык саясаты (шетелдж
валютамен, алтынмен жасалатын операцияларды реттеу, экспортты
кетермелеу жен1ндег! шаралар);
мемлекетт1ц сырткы экономикалык кызмета (саяси
байланыстарды жэне т.б. epicTeTy жэне азайту).
Кунды кагаздар нарыгы менеджменпнде кор биржасы ерекше
131

рел аткарады. Ол кунды кагаздардыц калыпты айналымы ушш
кажетп жагдайлар жасау мен олардын нарыктык багаларын аныктау
жэне олар жайлы акпарат тарату ic-эрекетшщ ерекше аркауы болып
табылатын уйым.
Кор биржасы Казакстан заннамаларына сэйкес гаркеледа жэне
кунды кагаздар женшдеп Улттык комиссиядан (Ka3ipri уакытта -
кунды кагаздармен биржалык ic-эрекет журпзуге) лицензия алады.
Кор биржасыныц ic-dpeKeri мыналардын есебшен icxe асады:
- муше боп K ipyre кукык беретш кор биржасыныц акциясын
сату;
- кор биржасы мушелершщ жуйел1 турде теленетш жарнасынан;
- биржада еразщген ap6ip мэмшеден тускен биржалык алымнан;
- акпараттык, кецес берушшк жэне тагы баска кызметтерд1
керсеткеш ушш теленепн каржыдан;
- биржа кызметшен тускен баска да табыстардан.
Кунды кагаздар нарыгыныц етей алатындыгын (етемпаздыгын)
камтамасыз ету биржа ic-эрекетшщ басым кагидасы болып
табылады. Кор биржасыныц непзп функциясы мыналар:
- олардыц сешмдшпн айкындау ymin, кунды кагаздарды
нарыкка дешн сараптау;
- кунды кагаздармен жасалатын операцияларды топтау, сураныс
пен усыныстарды ( котировка) салыстыру аркылы олардьщ нарыктык
багасын аныктау;
- кунды кагаздар мен мэмше, эмитенттер туралы акпарат;
- капиталды тшмда салага орналастыру жолымен нарыктык
конъюнктураны реттеу, бул экономиканыц турактылыгы мен
динамикалык тепе-тецд1пн камтамасыз етед1.
Сактандыруды
дамыту стратегиясы
Сацтандырудыц стратегиялык, ерекшелттер1. Табигатта
эр Typni астан-кестен езгер1стер, ал адамзат когамында —
техногенд1 апаттар болып турады, олар элеуметпк-экономикалык,
психологиялык ауыр жагдайлар тутызады жэне олардын Keffluiniri
аяк астынан болады. Бул жагдайлардыц езшдж epeKuiiniKTepi бар:
1) ауру, кэрш1к, ажал жэне т.б. душар болган адамдардыц жай-
Kyfii мен табигат epeкшeлiктepi;
2) адамдардыц енбек кызметше катысуы. бул катысудын
132

белгказ жэне тэуекелге бел буатын сипаты (жаракаттану, мугедектпс,
кэаби аурулар);
3) etwipicriH жайсыз табиги-климаттык жагдайлары
(кургакшылык, суыту жэне т.б.);
4) табиги апаттар (жер cinKimcrepi, су таскыны, дауыл, куйын
жэне т.б.);
5) авария мен кездейсок апаттар (жарылыстар, куйреп-кирау,
I врт);
6) эр турт ахуалдан туындайтын халык; шаруашылыгы
курылымыныц бузылуы (дагдарыс, куйзелк, шиелешсу жагдайы
жэне т.б.).
Бул жагдайлар непзшде адам мен табигат арасындагы объективп
карама-кайшылыктарды тугызады. Бул жагдайлардьщ жагымсыз
салдарларынан сактау, коргау кажетгшпт пайда болады. Сонымен
катар, осы кубылыстардан болатын шыгынды етеуцщ кажеттшгп
обьективга турде пайда болады. Сактандыру стратегиясыныц мэш
осында.
Kefi6ip адамдар, тауар ещйрушшер, жалпы когам табигизаттык
корлар да, азаматтардын жекелеген категорияларынын элаукатьш
немесе йрпшйк кам-карекетш колдау, emnpic процестер1н
жалгастыру максатымен акшалай ресурстар да юретш мшдета
каржы-куралдары болуы тик. Мундай акшалай каражат резервтш
жэне сактандыру корлары репнде пайда болып, калыптасады.
Белпс1з ахуалдар тугызган экономикалык катынастар
сактандыруды дербес категорияга белуге себеппп болады.
Бул категорияньщ баска кундык категориялармен, 3cipece каржы
категориясымен кеп уксастыкгары бар, бугаи мыналар жатады:
. • катынастардын акшалай сипаты;
• кайта белю процесше катысу (жалпы iuiKi ешм куны);
• оньщ ic-эрекеп акшалай корлардьщ пайда болуы мен
колданылуына уласады;
• катынастардын мшдетп сипаттагы кейб1р Typi (каражаттьщ
белгшi 6ip улесш аудару);
• акшалай корлар пайда болып, колданылган барлык
жагдайларда катынастар баламалы (эквивалента) бола бермеищ
(катынастардын баламасыздыгы).
Нарыктык катынастар калыптасатын жагдайларда бэршен
бурый сактандырудьщ элеуметпк багытталуынан байкалатын,
133

сактандырудын даму стратегиясы ерекше магынага ие болады. Ол
адамдардыц муддесш, мулкш, ендхрдс процестерш коргауга, барлык
когамныц элеуметпк коргалуына багдарланган. Бул контексте
ол Казакстанныц барлык элеуметпк-экономикалык дамуына
багытталган элеуметпк багдардагы нарыктык экономикасынын
тупкшкп максаты на сэйкес келедь
ЩазЩетандагы сацтандырудыц даму стратегиясы. Сактандыру
когамда ic жуйнде бар вндipicтiк катынастарды бейнелей отырып,
дербес экономикалык категория ретшде кершед!. Ол 6ip жагынан,
жеке жэне занды тулгалар арасындагы уйымдастырушылык
катынастардыц ерекше тобы, екшпп жагынан сактандыру кызмеп
усынылуына маманданган уйымдастырушылык курылымньщ
белиш 6ip тобы жэне нарыктык катынастардьщ элемент! болып
табылады. Экономикадагы нарыктык тенденциялардыц дамуымен -
кэсшкерлж ic-эрекеттщ кецеюшен - тэуекелдшштр бар болуымен
- сактандыруга деген кажетпшк есе бастайды. Сактандыру
уйымдары хо-эрекетарц аукымына сактандырудын жана объектшер1
мен субъекгшер1 тартьшады.
Б1здщ ел1м1зде 2000 ж. 27 карашада КР Президент! Жарльн'ымен
бектлген «2000-2002 жылдары Казахстан Республикасындагы
сактандыруды дамытудьщ Мемлекетпк багдарламасы» сактандыру
iciHe жагымды эсер erri.
Бул багдарламаньщ максаты - мемлекеттщ, азаматтардьщ жэне
шаруашылык журпзупп субъектшердщ муцделерш коргаудын
накты куралы болуга мумкшшшпсп Ka3ipri замангы, туракты улттык
сактандыру нарыгын калыптастыруда, сондай-ак мемлекеттш
элеуметпк саясат курамдастарыныц 6 ipi ретшде тшмд1 сактандыру
жуйесш куруда.
Бул багдарламанын басым багыттары мыналар:
• улттык сактандыру жуйеет непздерш жетйццру;
• сактандыруды колдану аукымын кенейту;
• сактандыру енеркэибшщ инвестициялык элеуепн белсещц
колдану;
• емф мен денсаулыкты сактандырудын аннуитеттер
жуйесш (сактандыру iciime рента немесе зейнетакыны сактандыру
бойынша жыл сайынгы телемдер шамасын керсетед1), баска да
сактандырудын элеуметпк мэндо турлерш тездепп дамыту;
• улттык сактандыру нарыгыныц инфракурылымы мен
134

I
элеуеп;
• сактандыру нарыты мен сактандыру к-зрёкетш кадагалау
жэне б1ркатар баскаша басым багыттарды Мемлекетпк реттеудщ
кушекн.
© тает экономика жагдайында сакгандьфу институтыньщ
ерекше мэш б1ркатар факторлармен аныкталады.
Бфшппдён, сактандыру мемлекет тарапынан кезделген
шаралардыц сипаты мен аукымына карамастан халык пен
уйымдардыц эр тургп муддесш косымша коргауга мушандпс
тугызады.
Екппнщен, Ka3ipri жагдайларда сактандыру тепгш пайдалану
елдеп кэсшкерлш кызметтщ тездетш дамуын, Казакстан
экономикасы салаларынын ерекшелнсгерш, онын климатын,
географиялыкорналасуын, экология децгешн ескерш, колданылатын
OHflipic технологиясын одан 9pi жeтiлдipyцi камтамасыз етедь
Кдз1рп замангы сакгандьфу онёркэйбш куру мемлекет ушш
мынадай мумкшдйсгёр тугызады:
• табиги-техникалык сипаттагы болжанбаган шыгындардьщ
орнын толтыру жагынан мемлекетпк бюджетке тусетш салмакты
азайту;
• нарыктык экономика кагидаларындагы сактандыру аркылы
(зейнетакы жинактарын твлеу, енбекке кабшеттш iicri жогалткандарга
немесе асьфаушысынан айрылгандарга жэне жумыссыздарга
арналган жэрдемакылар, медициналык шыгыстарды телеу)
элеуметпк камсыздандырудыц жекелеген мэселелерш шешу;
• халык пен уйымдардьщ жинактарын улттык экономикада
узак мерз1мд1 непзде тарту.
Республикада сактандыру нарыты туракты дамып келед!! 2003ж.
1 кантарындагы жагдай бойынша елде сактандыру кызметш icKe
асьфуга кукык берепн лицензияга 33 сактандыру уйымдары, соньщ
шпнде 1 — ем1рд1 сактандыру женшде, 3 —резидент еместердщ
катысуымен ие болды. 5 сактандыру 6poKepi кызметш icKe асыруга,
26 актуарийге (сактандыру техникасы бойынша мамандар) -
сактандыру нарыгында актуарлык кызметп icKe асыруга кукык
6eperiH лицензия бершген. Казакстанда барлык сактандыру
уйымдарыныц 280-ге жуьщ филиалы мен вкивдктер1 бар.
2002 ж. сактандыру уйымдарыныц мешшкп капиталы 22,2%-га
жэне 2003 ж. 01 кацтарда 6,1 млрд тенге курады, жиынтык активтер
135

24 млрд тецгеге дешн 36,6%-га артты.
Стратегиялык менеджментте сактандырудыи ез ерекшелпсгер!
болады. Сактандыру кызмеп мыналарга непзделедо:
I сактандыру тэуекелд1 багалаумен, сактандырушылардын
KipicTepi мен шыгыстары арасындагы утымды тепе-тецщкп
аныктаумен байланысты сактандыру экономикасына;
I сактандырушылардын шыгынын толтыру мен сактандыр
етемш толеу ушш сактандырушылар каржысынын жеткшктшгш
багалау;
* сактандыру нарыгыныц субъектшер! арасындаг
катынастарды, сактандыру шартын реттейтш кукыктык ерекшел1кп
сактандыру кукыгы.
Каржылык мшдетп кызмет аясы сактандыру мен сактандыру
уйымдарыныц экономикадагы айтарлыктай релше себепкер болады
(нарык капиталында каржынын сактандыру кызметше арналган
бага аркылы кайта куйылуы сактандырушынын жэне т.б. бюджетш
турактандырады).
Нарыктык езгерютер барысында елде сактандыру жуйеа
реформаланды, нэтижесшде сактандыру нарыгына THicri
сактандыру iciHe мемлекетпк монополияга кешу жузеге асты.
Сактандыруды дамыту женшдеп стратегиялык сипаттагы
болашак «2003-2015 ж.ж. арналган Казакстан Республикасы
индустриалды-инновациялык даму стратегиясын» кабылдау жэне
оны жузеге асырумен байланысты. Бул стратегияны кке асырудагы
алгашкы кадам - KJ* Уюметшщ (2003 ж. мамыр) Кдулысымен
«Экспертпк кредит пен инвестицияны сактандыру жешндеп
мемлекетпк сактандыру корпорациясы» акционерлш когамын
куру. Мемлекеттщ толык катысуымен жасалган корпорацияныц
жаргылык капиталы 7,7 млрд. тецгеш курады.
Корпорацияны куру максаты - осы стратегияны жузеге асыруга
жэрдемдесу.
Корпорация объективп сырткы экономикалык жэне реттеупп
тэуекелдшпс бар кездеп ыктимал шыгындардан отандык
экспорттаушы-инвестицияларды сактандырып, коргауды
камтамасыз етуге арналган.
136

Eicimiii бел1м: 1\азакстандагы стратегиялык
менеджмент
Hezhei сурактар
1. ©тпеш кезецдеп республикадагы саяси-экономикалык
баскарудын непздемеа
2. 0зш-ез1 баскару концепциясы - стратегиялык менеджменттщ
гылыми непз1
3. Н. Э. Назарбаевтьщ «Казакстанныц егемецщп мемлекет
ретшде калыптасуы мен дамуыныц стратегиясы» (Жалпы сипаттама)
4. Экономиканын даму стратегиясыныц багыттары мен
багдарламалар (Н. Э. Назарбаевтьщ ецбеп бойынша)
5. Казакстандагы аймактьщ стратегия
6. Аймактык стратегияныц ерекшел1ктер1
7. «Казакстан - 2030» елдщ бас стратегиясы
8. Бас стратегияныц 6ipiHiui онжылдыгы
9. Туракты даму тужырымдамасыныц басымдыктары мен
максаттары
10. Туракты даму стратегиясыныц орындалу кезендер1 мен
кагидаттары
11. Индустриялды-инновациялык даму стратегиясыныц жалпы
сипаттамасы
12. Индустриялды-инновациялык даму стратегиясын icKe асыру
кезецдер1
13. Индустриялды-инновациялык даму стратегиясын юке асыру
шаралары
14. Бэсекеге кабшетп елдердщ катарына Kipy стратегиясыныц
басымдыктары
15. K f-ныц 2020-га дей1нп стратегиялык жоспардыц
(СЖ - 2020 ) жалпы сипаттамасы
16. СЖ - 2020-дагы тушцщ багыттар
17. Каржылык менеджмент стратегиясыныц рел1
18. Банктщ стратегиялык жоспарлары
19. Баскару жуйес1ндег1 коммерциялык банк
20. Кунды кагаздар экономикалык категория ретшде
21. Кунды кагаздардыц нарыгы жэне мемлекеттщ колдауы
22. Сактандырудын стратегиялык ерекшел1ктер1
137

23. Кдзакстандагы сактандырудыц даму стратегиясы
24. Реттеуип нарыктык экономикага ету тужырымдамасы
25. Нарык жуйесш уйымдастыру мен реттеу TeriKTepi
26. «Казакстан - 2030» стратегиясындагы узак мерз1мд1
басымдыктар жэне олардыц кыскаша сипаттамасы
27. Аймактык топтар жэне оларды мемлекетпк реттеу
28. «Кдзакстан - 2030» стратегиясынын 6ipiinni онжылдыктагы
нэтиж еа
29. Индустриялык-инновациялык стратегиясын icice асыру
институттары
30. Стратегиялык жоспар - 2020-дагы эртараптандыру
максаттары
31. Мемлекетпк бюджет тапшылыгынан Шлет кезенге шыгу
шаралары
32. Нарыктык катынастарга етудщ непзп стратегиялык
багыттары
33. Дагдарыска карсы реформалар багдарламалары
34. Казакстанда кэсшкершкн баскару стратегиясынын непзп
багьггтары
35. Республикадакэсткерл1юпдамытуцынкукыктыкнелздемеа
36. Мемлекетпк кэсшкершкте колданылатын туткалар
37. Алгашкы кезеццеп' республикадагы бюджет тапшылыгы
38. Нарыктык катынастарга етудеп стратегиялар
39. Дагдарыска карсы реформа шараларынын рвл1
40. Республикада кэсшкерл1кн дамыту мэселелер1
41. Республикадагы кэсшкерл1’ктщ факторлары мен тел’ктер!
138

EKmiui белш бойынша Heehei эдебиеттер
1. Н. Э. Назарбаев. Казакстанныц егемецщ мемлекет ретшде
калыптасуы мен дамуынын стратегиясы. РГЖИ «Дэу1р». Алма-Ата,
1992.
2. Н. 0. Назарбаев. Жаца элемдеп жаца Казакстан
«Казакстан-2030» стратегиясы Казакстан дамуыныц жаца кезещнде.
Алматы, 2007.
3. Н. 0. Назарбаев. Казакстан-2030. Барлык Казакстандыктардыц
есш-еркендеу1, каушиздт жэне эл-аукатыныц артуы. Ел
Президентшщ Казакстан халкына Жолдауы. Егемен Казакстан.
11.10.1997 ж.
4. Н. 0. Назарбаев. «Казакстан-2030» Стратегиясы ic устшде:
табыстыц он жылы. Стратегияныц 10 жылдыгына арналган
конференцияда сейлеген сезк Егемен Казакстан. 13 казан 2007 жыл.
5. Казакстан Республикасыныц 2020 жылга дешнп
Стратегиялык даму жоспары. (КР Президент1н1ц 2010жылгы 1
акпанындагы № 922 Жарлыгымен бемтщген).
6. К. Бердалиев. Менеджмент. Лекциялар курсы, Алматы,
Экономика, 2005.
7. К. Бердалиев. Казакстан экономикасын баскару непздерь
Оку куралы. Алматы, Экономика, 2001
8. К. Бердалиев. Индикативпк жоспарлау. Оку куралы. Алматы,
Экономика, 2009.
9. Казакстан Республикасыныц Азаматтык КодексьАлматы,
1995
10. Казакстан Республикасыныц Сактандыру кызмет1 туралы
^ Зацы, 2000
11. Казакстан Республикасыныц багалы кагаздар нарыгы
туралы Зацы, 2003
12. «Казакстан Республикасыныц банк жэне банк кызмет1
туралы» Казакстан Республикасы Президентшщ Жарлыгы, 1995 ж.
13. «Багалы кагаздар мен кор биржасы туралы» Казакстан
Республикасы Президентшщ Жарлыгы. 1995 ж.
14. 2000-2002жж.арналган Казакстан Республикасында
сактандыруды дамыту туралы мемлекетт1к багдарлама, 1997 ж.
15. Основы банковского менеджмента. Под общей ред. Я. И.
Лаврушина,-М:ИНФРА. 1995г.
139

16. Указ Президента РК «О стратегии территориального
развития Республики Казахстан до 2015 года.» (28 тамыз 2006ж. №
167)
17. К. Бердалиев, С. Ы. 0м1рзаков. Менеджмент непздерь
КазМБА, Алматы, 1994.
140

YiuiHiui б елш . М Е Н Е Д Ж М Е Н Т
20. Баскару Ы м ш щ даму ы
Баскару туралы
идеялардыц пайда болуы
Баскару туралы идеяныц тамьфы теренде жагар. Клод Ст. Kiuii-
Джорждьщ (баскару саласыньщ американдык теоретип) «Баскару
ойларыныц тарихы» атты ютабындагы «Баскару континуумы»
тарауында б1здщ дэу1рге деюнп 5000 м.ж. бастап менеджменттщ
дамуы суреттелген. Ол туралы б1ркатар мэл1меттер (кыскартылып
алынды) темендегщей.
3-кесте - Менеджмент дамуьгаьвд хронологиясы
Жылдары
Б1здщ дэу1рге
дешнп 5000ж.
Жеке тулга
немесе
этникалык
топ
Шумерлер
Менеджменттщ дамуына
коскан
Heri3ri улестер1
Жазу; фактшерд1 т1ркеу
4000 Мысьфлыктар Жоспарлаудьщ, уйымдастырудьщ
жэне бакылаудьщ керек екенди1н
мойындайды
2600 Мысырлыктар Баскаруды ортальщсыздандыру
1100 Кытайлар ¥йымдастырудьщ, жоспарлаудьщ,
баспп>1лыктьщ жэне бакылаудьщ
кажеттшгш мойындайды
400 Сократ Менеджмент эмбебаптыгыньщ
кагидаларын калыптастырады
900 Эл-Фараби Басшылыкка тал ап кояды
1832 Чарльз
Баббедж
F ылыми тэсшдемеге ерекше
мэн беред1; мамандандырудын
айрыкша маныздылыгын
мойындайды; енбеют белу; енбек
козгалысы мен уакыт шыгынын
зерттеу; ез1нд1к кунды есептеу
141

Менеджмент теориясыньщ одан spi дамуы гылыми менеджмент
жасалган X X гасырдын басында жалгасын тапты. Дамудын бул
кезещнде кептеген гылыми багыттар пайда болды. Бул багыттардын
кернекп екшдерг Фредерик У. Тейлор, Анри Файоль, Мэри П.
Фоллет, Макс Вебер, Норберт Винер, Игорь Ансофф, Майкл Портер
жэне т.б.
Баскару гылымыныц эволюциясын дэшрек эрг терен тусшу |шш
баскару ойларыныц Heri3ri даму багыттары туралы накты угымга
ие болу керек.
« F ылыми менеджмент» мектеб1
«Классикалык» («гылыми менеджерлеу мектебЬ>) кез келген
уйымды баскаруга жарайтын баскару кагидаларын эз!рлеуге
умтылды.
Бул мектеп ен адцымен Ф. Тейлордьщ есщгмён
байлан ыстырыл ып аталады (X X г. басында). Онын Heri3ri теориял ы к
ережелер1 «Управление фабрикой» (1903 ж.); «Принципы научного
управления» (1911г.); «Показания перед специальной комиссией
конгресса» (1912ж.) ецбектершде баяндалган.
Ол ецбек ешмдшгш арттыру кожайынга да, жумысшыга да
мол OHiM экелед1 деп уйгарган. Бул ушш оныц да, баскалардыц да
санасын ояту, ягни олардыц сана сез1мдерше тёцкерк жасау кажет.
Фредерик Уинслоу Тейлор (20.03.1856 - 21.03.1915 жж.),
кернекп енертапкыш, ол ез ешршде 100-ден аса патент алган.
Ол баскару гылымыныц Heri3iH калаушы рёпнде аталады. Оныц
кулпытасында былай деп жазылган: «Менеджмент гылымыныц
атасы».
Ф. Тейлор тужырымдамасыныц непзп ережелерш былайша
белш керсетуге болады:
| тэж1рибеде калыптаскан ecKi, дэстурл1 жумыс тэсшдерш
алмастыра алатын гылыми фундамента жасау, оньщ 9p6ip элемент! н
гылыми тургыдан зерттеу;
• гылыми критерийлердш непзшде жумысшыларды ipiicren,
оларды жаттыктыру жэне уйрету;
1 ецбекп уйымдастырудыц гылыми тургыдан эз1рленген
жуйесш ic жузхне енпзуде эк|м1лшж пен жумысшылардыц
ынтымактастыгы;
• экщшЬпк пен жумысшыларга жауапкершш1кт! жэне ецбекп
142

тец белш беру.
Ф. Тейлор ap6ip операцияны к,арапайым курамдык белштерге
белшектеудщ жэне жумсалган уакытты есептеудщ кемепмен
жумыстын элдекайда озык тэсщцергн аныкгаудьщ мумкщщктерше
сеида.
Ф. Тейлор ецбекакы жуйесшщ елеупй турде кайта курылуына
ыкпал етт1. Ол белгшенген нормалардьщ орындалуына карай катан
I дараланган api сараланган турде бодцы.
Ф. Тейлор шугылданган жекелеген жумысшыньщ ецбегш
i оцтайландьфу мэселелер1мен катар ецбекп уйымдастырудын
! элдекайда жалпы кагидаларын эз1рлеу колга алынды.
«Классикалык» мектепп зерттеудщ осы багытыныц непзш
Анри Файоль (1841—1925 ж.ж.) калады.
Ол езшщ «Общая и промышленная администрация» атты
непзп ецбепнде эюмпплж кызметш талдаудыц жалпы тэсщцемесш
жасауга талпынды.
Оныц niicipi бойынша, эюмшипк 63iHe мына функцияларды
I (функцияларды камту аркылы элдекайда кец аукымдагы кызметп
бщщретш баскару iciHiH 6ip б е л т н ) курамак:
- enqipicTiK;
- коммерциялык;
- каржылык;
- несиелж;
- есептж-бухгалтерлж;
- эюмпплж.
А. Файоль кез келген эюмшинк кызметте, оныц nkipi бойынша
колдануга жарайтын кагидаларды эз1рледь Оган жататындар:
■ ецбекп белу, билж (бедел api жауапкершипк), тэртш, б1ртутас
басшылык, сыйакы, тендж, бастама, корпоративпк рух.
Ол, сонымен катар, мацызды кагидаларды бецш керсегп:
басшылык пен буйрыктыц (эм1ршщщктщ) б1ртутастыгы.
Баскарудыц «классикалык мектебЬ> одан api eKi Heri3ri багытта
дамыды - enaipicri онтайландыру, баскарудыц жалпы мэселелерш
I зерттеу.
Бул арада Г. Эмерсонныц, Л. Урвиктщ, М. Вебердщ жэне Г.
Фордтыц енбектер1н белш айтуга болады.
Г. Эмерсон «Двенадцать принципов производительности
труда» атты ецбепнде кэсшорынды баскарудыц мына кагидаларын
143

карастырып, калыптастырды:
• sp6ip басшы мен оньщ эр турл1 децгейдеп багыныштылары
кол жепазуге умтылатын накты белгшенген максаттар;
• алдагы кезецнщ максаттарын коса ескеретш эрбф жаца
Ypflicri талдаудьщ магынасы айкын тэсшдемей;
• бшжй кенес (кецес беру) - арнайы бшмдердщ кажеттшп.
Шынайы бйшсп кецес тек алкалылык (коллегиальный) кана бола
алады;
• тэртш;
• кызметкерге дурыс карым-катынас жасау;
• жылдам, сенамд!, дэл жэне туракты ece6i;
• диспетчерлеу - оперативок баскару;
• нормалар жэне кесте;
I жаксы нэтижелер аркылы кол жететш жагдайларды
нормалау;
I орындалу Ti36eriH (peTiH) белгшеу ушш операцияларды
нормалау;
I жумысты орындаудыц барлык ережелерш дэл бекпущ
камтамасыз ететш жазбаша стандартты нускаулар;
I ap6ip кызметкерд1 котермелеуге багытталган ешмдшк ушш
сыйакы.
©HflipicTi уйымдастыру мен баскарудыц курдел1 мшдеттерш
шешу ушш кажет болатын, кешецщ тэсщцеменщ максатка лайыкты
болатыньш api оныц кaжeттiлiгiн алгаш рет Г. Эмерсон айтты.
Оцтайландыруды тшмдшк тургысынан карастыру тэн (алгаш рет
еилзшген угым). Тшмдшк дегенде, шыгындар мен нэтижелер
аракатыиасындагы ец кеп шамадагы пайданы утуга болады.
Бул тужырымдамага артынан Василий Леонтьев - «шыгын -
шыгарылым» улпсш жасаган Американыц атакты экономий де
косылды.
Л. Урвик басты назарын ресми тургыдан уйымдастыруды
куратын кагидаларды эзф’леуге аударды. Онысы 6yriHri танда да
езшщ кекейтестилгиз жогалткан жок. Курылымдагы адамдардыц
сэйкеспп, арнайы штабтыц курылуы, кукык пен жауапкершшктщ
салыстырмалылыгы, бакылау диапазоны, мамандандыру, нактылык
жэне т.б. Бул ар оныц тужырымдамасынын непзп ережелерь
Осы мектептщ екш', немю элеуметтанушысы Макс Вебер
(1864-1920ж.ж.) - уйымдагы билiктiн курылымы мен лидерлш
144

мэселелерге жете назар аударды. Ол
авторы.
«бюрократия» терминшщ
«Форд моторе» компаниясынын непзш налагай америкалык
каешкер Генри Форд (1863-1947 ж.ж.) «М ои достижения, моя
жизнь» ецбепнде ез ецщрюшщ непзп кагидаларын керсеткен:
• юкерлйсте экзмшшк аз болсын, эюмшшкте юкерлш мол
болсын;
• дайын ешмдерд1 алып-сату накты icneH уш кайнаса сорпасы
косылмайды. ол «зац жолымен жобага келмейтш урлыктьщ адети
Typi» ретшде болады;
• «барлык адам тен» деп санайтын кагидадан артык адамзатка
зиянды, api акылга сыймайтын угым жок шыгар, cipa;
• бгреудщ iciHe кол сугу - кылмыс, ейткеш ол баска 6ip
адамнын уетшен арам жолмен пайда табумен б1рдей api кара кухптщ
устемщгш орнатады;
• кеййц пайдасына арналган жумысты каракан басыцньщ
камынан жогары кой. Пайдасы болмаса ешкандай ic алга баспайды.
Пайда табуда ешкандай жаманшылык жок.
«Адамгерш Ш к
карым-катынастар» мектеб1
Баскару теориясындагы жаца багыттыц Heri3iH калаган
америкалык галым - Элтон Мэйо (1880-1949 ж.ж.). Ол
жумысшылардыц тобымен 6ipnecin он уш жылдай журпзген
тэж1рибенщ натижеевде мынадай корытындыга кедщ:
жумыешьшардыц ецбек е ш м д т п ецбек жагдайы мен эюмшшктщ
эрекетше гана байланысты емес, ол сондай-ак, жумысшылар
ортасыныц«бейресми шагынтаптар»,-депаталатын психологиялык
жэне элеуметпк климатына да тауелд! болады.
Ф. Герцберг, Рл. Ликарт, Дуглас Мак Грегор, Фоллет Мэри
Паркер жэне т.б. осы мектептщ кернекп екшдерь
Бул багыттыц непзп ережес1 — бейресми шагын топтарга
катысты родщ аныктау жэне баскару ю-тэж1рибесшде топтардыц
психологиялык жэне элеуметт1к ерекшел1ктер!н аныктап,
пайдалануга мумк1ндш берет1н эдютердщ кажеттш1пне сенд!ру.
Осы мектеттц екшдер1 баскару жуйес1ндеп кызметкерлерд1ц
ецбепн жетщщру эд1стер1н 1здест1руге айтарлыктай мацыз бередк
Opi-берщен соц оларга уйымныц формалдык курылымын кайта
10-512 145

куру барысында бейформалды элеуметпк курылымдарды езгертуге
баса назар аударуына кенес берщщ.
Жауашсершинкп жуктеу б1ршама денгейде уйымдагы
мотивациямен байланысты. Осы позиция тургысынан Д. Мак
Грегордыц кезкарасы кещнен тараган. Оныц айтуы бойынша,
баскаруды уйымдастырудыц eici Heri3ri тэсщцемеы бар.
Eipimuici - X теориясы нормаланган тужырымдар мен
операцияларды пайдаланатын мэжбурлеу жэне кетермелеу («камшы
жэне жылы-жумсак»), эдютерн колдануга непзделген. Бкшш1с1
- Y теориясы кызметкерлерд1 ынталандыруга, cem iriH типзетш
олардыц белсендшкпен бастамалар кетеруше мумкщщк беретш
жагдай тудыруга айрыкша кецш беледк
Д. Мак Грегордыц niKipi бойынша, уйымныц X теориясынан
Y теориясына ету шамасына карай уйымныц курылымы катан
иерархиялык курылымнан кашыктап, курдел1 езгеркке ушырамак.
Жалпы корытындысында «адамгершшк карым-катынастар»
Meicre6i адам факторыныц есебше жэне ужымда тшсп
психологиялык климат тудыруга басты назар аударады.
«Эмпирикалык» баскару мектеб1
Бул мектеп екшдершщ мэл1мдеу1нше, баскару саласындагы
галымдардыц непзп MinaeTi - тэж1рибе материалдарын жинап алу,
корытындылау dpi осынын непзшде баскарушыньщ усыныстарын
эз1рлеу болып табылады.
Бул мектеп баскаруды уйымдастырудыц мэселелерш накты
психологиялык-уйымдастырушылык жэне экономикалык тургыдан
зерттеулер журпзу багытында дамытты.
«Эмпирикалык мектептеп» Heri3ri зерттеу багытгарыныц 6ipine
басшылардыц функцияларын жэне ецбектщ мазмунын зерделеуд1
жаткызуга болады. Бул багыт б1ршама децгейде мынадай жагдайга
себепкер болады: баскару кэздбиленед1, ягни баскару ici бойынша
ецбекп дербес, езшдш epeidueniri бар ецбек Typi не ерекше кэсшке
айналдырады.
«Эмпирикалык мектеп» екшдершщ niKipiHe суйенсек,
баскарушыньщ ецбеп кэсшорынныц баска кызметкерлервде
болмайтын eKi ерекшелжпен сипатталады.
BipiHmi ерекшелж - басцарушы крлдагы бар ресурстардан
тутас 6ip бутш жасауы керек.
146

Екшпд - ap6ip шешш мен эрекет болашаща, ягни уйымды
дамытудьщ келешегше багдарлануы кажет.
Бул мектеп екщцершщ ninipiHe ден коятын болсак, баскарушы
техникалык немесе гуманитарлык бешмдеп 6ip жакты маман
neci болмауы керек, ягни тар аяда шектелш калуына болмайды.
Ол баскарудын ic жршде жалпы гылыми нейзделш, сынактан
(тексеруден) еткен эдостер1 мен тэсшдерш мецгеру1 кажет.
Олар баскарушыга накты усыныстар беруге талпынады.
Осы мектептщ екшдер! баскарудагы орталыктандыру жэне
орталыксыздандыру, жауапкершшк жуктеу жэне т.б. мэселелерге
кеп кещл беледа. Олардын 6ip усынысы - максатты баскару- кецшен
таралган. Максатты баскару - баскару жуйесшдеп ipi кызметкердщ
накты максатгарын аныктап беретш удайы эрекет устшде болатын
жуйещ бщцреда
Питер Друкер (менеджмент мэселелер1 женшдеп кпаитыц эйгш
авторы), Р. Дэвис, Д. Миллер жэне т.б. «Эмпирикалык» мектептщ
элдекайда белгш екищерь
Корытындысы. Баскарушылар баскарудыц эр турл1 м1ндетп
icrep iH жузеге асыруы уппн, оларга накты усыныстарды эз1рлеу icтэж1рибесш
талдауда «Эмпирикалык» мектеп кажет деп санайды.
Оларды баскаруды кэйби децгейге кетерудщ кажеттшгш цэлелцець
Сонымен катар, «Эмпирикалык» мектептщ екщцер1 осы замангы
курылыстыц жаца тужырымдамаларын эз1рлеуге жете кещл беледь
I
«Элеуметпк жуйелер» мектеб1
«Элеуметпк жуйелер» мектеб1 уйымнын орта жагдайына
эсерш типзетш, эркилы кажеттшктер1 (талап-тшектер1), белгш
6ip багыты бар, уйымда элеуметпк багдарланган «адамдык карымкатынастар»
мектеб1 тужырымдарын пайдаланады. Сонымен 6ipre,
кажетпшктёрда калыптастыруга ез ыкпалын типзедк
Бул мектеп адамдардыц уйымдасуын езара байланысты жэне
езара ыкпалдасатын факторлардыц курдел1 кешеш репнде, ал
уйымдагы адамды - оныц 6ip факторы репнде карастырады.
Адамнын кажеттшп мен уйымныц кажеттшп 6ip-6ipiMeH сэйкес
келмейтшш аныктап бердь
«Элеуметпк жуйелер» мектеб1 уйымдастыруцыц элдекайда
жалпы формаларын зерттеуге талпынцы. ¥йымдагы жуйенщ Heri3ri
бел1ктерше, осы мектеп екщцершщ ninipi бойынша, индивид (жеке
147

адам), ресми жэне бейресми факторлар, топтар, топтык карымкатынас,
мэртебелердщ турлерш жэне топтагы релдер жатады.
Жуйе бел^ер1 ресми жэне бейресми курылымдарга, коммуникация
арналарына, шейам кабылдау урдхстерхйе катысты белгш 6ip
уйымдастырудыц формаларымен байланыскан.
Бул мекгептщ ец кернекп еюлдер! - Д. Марч, Г. Саймон жэне
т.б.
Кррытынды. «Элеуметпк жуйелер» мектеб1 кэсшорынды езара
ыкпалдасатын факторлардан туратын курдеш кешенда жуйе репнде,
ал уйымдагы адамды - факторлардыц 6ipi ретшзде карастырады.
Алайда ол элеуметпк eндipicтiк катынасты ещцрютш урдасп
уйымдастырумен б1рдей койып тецеспредь
«Ж аца» мектеп
«Жаца» деп аталатын мектеп гылымга баскару эд1стер1 мен дэл
гылымдардын аппаратын енпзуге умтылуымен сипатгалады.
Жаца мекгептщ кернекп екщцер! - Р. Акофф, Л. Берталанфи, С.
Бир, Л. Клейн жэне т.б. Бул мектептщ калыптасуы кибернетиканыц
пайда болуымен жэне операцияларды зерттеумен байланысты.
Бастапкыда операцияларды зерттеу сандык талдаудыц тэсшдерш
эз1рлеу iciHe тура келда.
Операцияларды зерттеу одан api дербес гылым саласына
айналды. Ол (осы сала) ею Heri3ri багытта дамьщы. Оныц 6ipiHUiici
баскару юшде жш кездесетгн кубылыстардыц математикалык
улгшерш жасаумен байланысты болды. Оныц шпнде, корларды
баскару, ресурстарды белу, жаппай кызмет керсету мшдеттер15
болжауга келмейпн 6enrici3 жагдайда тэрт1п стратегиясын тацдау
сиякты кубылыстарды камтиды.
Еюнш! багыт ЖYЙeнi зерделеуге кецш белдь Бул - «жуйе
техникасын» куруга алып келдк
Одан ары «жаца» мектепте дербес гылыми пэн баскару
шеппмдершщ теориясы кальттасты.
Корытындысы. Баскару теориясынын «жаца» местеШ
гылымга баскарудыц эд1стер1 мен дэл гылым аппараттарын
енпзуге умтылуымен сипатталады. Оны баскару мадетш шешуде
математикалык аппараттыц пайдаланылатынынан байкауга болады.
Шетелдердеп баскару теориясынын непзп даму багыттарын
кыскаша айтып етсек, ол жакта баскаруды онтайландырудын жаца
148

формалары мен эдгстер1 удайы 1здестаршетшш байкауга болады.
Бугшп тацда уйымды кайта курудыц жэне болжам жасаудьщ
эр lypjii эд1стер1мен, нарыктагы фирманын стратегияларымен
байланысты салаларда юдёше жумыстары кецшен жузеге
асырылады.
21. Баскару гылымныц мазмуны мен эдк1
Баскару гылымыныц объектш
Баскару гылымы экономикалык-уйымдастырушылык гылымга
катысты, ейткеш ол GHflipicri баскару жэне тутас экономика
урдосшде адамдардыц карым-катынасын, байланысын зерделецщ.
Адамдардыц когамдасып TipniiniK eTyi ушш материалдык
ещцрю кажет, ал осы ецщркже катысты карым-катынас адамдардыц
когамдык турмысын (болмысын) аныктап бередь Когамдык
енд1р1стщ цпщ Шецберщце тпеелей ондарю шешупп мэнге ие,
«0Hflipic — тутыну ушш тек затты гана ещцрш коймай, оныц
тутынудагы аныктамасын, сипатьш, аякталуын бередЬ> (К. Маркс).
Онда болатын урдостер мен оларды баскару осы гылымныц объектйл
болып табьшады.
Баскару гылымыныц мазмуны 6ipiiaceH ецбекп баскару
кажеттийгшен пайда болатын ерекше мшдегп ic (функция)
ретшде баскарудыц мэш аркылы аныкталады. Ондарю пен барлык
экономиканы бинктшкпен баскаруды кажет ететш 6ipiKKeH
ецбек саласы, жеке адамдардыц кооператив! ретшде карастыруга
болады. К. Маркс баскару iciHe катысты былай деп жазган: «...жеке
орьпадаудагы скрипкашы ешюмнш суйемелдеушйз 03i-aK ойнай
алады, ал оркестрге дирижер керек».
бцщргс пен оныц адамдарды баскару урдкше адамдардыц 6ip-
6ipiHe белгин6ip карым-катынасы жатады. Сондыктан да баскаруды
окып-бшу —бул ец алдымен enaipic урдшше белгш 6ip максатпен
ыкпал ету барысындагы адамдардыц езара карым-катынасын
зерделеу, баскару катынастарын калыптастыратын заццарды
аныктау. Осыныц непз1нде баскару кызметшщ кагидалары, оларды
жузеге асырудыц формалары мен тэсшдер1 белгтенещ.
Баскару гьшымы эр турл1 хальщ шаруашылыгы буындарына
катысты баскару уРД^терш зерттейдп оныц алгашкы api ец
шешуппеше микродецгей жатады. Кэсшорынды, жеке eHflipic TypiH,
149

былайша айтканда, туша есебшде когамныц экономикалык бет-
бейнесш жасайтын заттай-материалдык кундылыктарды ещцретш
салаларды баскару объектива кажеттшк болып табылады. Осыган
карай баскарудыц осы децгеш барлык баскару жуйесшщ басты
назарында устайтын o6beicrici болуы керек.
Кэсшорындарды баскару ici барлык экономикалык байланыстар
мен катынастардыц жиынтыгын толык камти алмайды. вщцркля
баскарудыц гылыми сипатында кэсшорын халык шаруашылыгыныц
6ipryrac жуйесш курайтын когамдык, баска да вщцрютж жэне
тутынушы уяшыктарымен 6ipre карастырылады.
Баскарудыц 6ip объекта - мезодецгей. Мунда баскару пэндерше
ещцрю уйымыньщ, технологияныц эр турлшпмен байланысты
ез1щцк ерекш елт бар салалар, аймактар жатады. Аймактарга
олардыц экономикалык дамуыныц алгышарттары мен кещстйстеп
орналаскан орнына, тарихи-географиялык факторларына, enaipicTiK
элеуетше карай болатын epeкшeлiктep тэн. Аймактардын басты
курастырушыларына аймактардын арасындагы экономикалык
байланыстар, аймактык жуйелер, ещцрютж куштердщ орналасуы
жатады. Аймакты баскару объекпа рет1нде мемлекет пен улттык
экономиканыц (аймак мемлекет сыцайлы болады), аймак-нарык,
аймак-элеумет ретшдеп окшауланган косымша жуйеш бщщреда.
Элдекайда галамдык сипаттагы баскару объеюпсше макроденгей
- экономикалык саясаттыц куши объектш жатады. Макроэкономика
- бул экономикалык теориянын бел!м1. Онда экономика тутас
жуйе ретшде зерттелш, экономикалык саясаттыц максаттары
калыптастырылып, оларды жузеге асыруга кажетта экономикалык
куралдар аныкталады. Макроэкономикалык тэсшдеме улттык
децгейде немесе улкен секторлар децгешнде экономиканыц жагдайы
мен козгалысын зерттеу ушш пайдаланылады. Макроэкономика
улттык аукымдагы экономикамен айналысатындыктан 6ipiicripmreH
экономикалык KepceTKiurrepiMeH (жалпы улттык ешм, жалпы iimci
вшм, сураныс жиынтыгы жэне т.б.) айналысады.
Экономиканыц бул acneicrici баскару теориясына анаратын басты
acneicri болып табылады, ейткеш оны халык шаруашылыгыныц
аукымында алып карастырганда гана зерттеудщ бастапкы сэпн
аныктауга болады. Буны кэсшорынныц (бастапкы буын) барлык
халык шаруашылык жуйелершщ ажырамас белiпн курайтынымен
байланысгырып тусшд1руге болады.
150

Когамдык аукымдагы баскарудыц езшдпс ерекшёйМ бар
объектшерге барлык элеуметпк салалар, кызмет салалары
юредь Мунда баскару ici непзшен адамдардыц кажетгшктерш
канагатгандыруга багытталган кызметтермен айналысады. Бул
салада адамдардын кептеген талап-талектер1 жузеге асырылады.
Ол когамныц букш жагдайына, оныц шйнде элеуметпк акылойыныц
калыптасуына ce6emni болатын барлык элеуметпк
инфракурылымдар мен кызмет турлерш камтиды.
Когамды рухани тургьщан дамытуды баскару барлык баскару
жуйелершш ажырамас бeлiгi болып табылады. Бул турасында
жалпы угымга айналып кеткен К. Маркстщ «...мэдениет - саналы
турде багыт алмай, стихиялы дамитын болса... ол бос кещстш кана
больш калады... » деген ce3i шындыкка келедь
Баскару гылымыныц обьектшер1 туралы жалпы сез еткенде,
eHwpicri баскару кез келген элеуметпк-экономикалык жагдайларда
ецбек ypflicTepi жиынтыгыныц ажырамас б е л т н курайтынын
туйшдеп айтуга болады. Оньщ кеп кырлы снпаты болады, api
«баскару ici барлык ещцр1с тэсщцершщ кaжeттi сэтше жатады».
Баскару гылымыныц мэш
Баскару ici карым-катьшастыц кептеген жагын (саясн,
элеуметпк, экономикалык, этикалык жэне т.б.) камтиды.
Егер endipicmiK fpdiemep. мен К/атынастардыц мазмуны
endipicme материалдык, uzbiiKmepdi т'желей вндгрудщ ецбегт
уйымдастыруды бейнелейтш байланыстарды цурайтын болса,
онда басцарушылыц уР^1СтеР мен Цатынастардыц мазмуны - бул
eudipicmi баскару icme цатысушылардыц ортак; ецбегт кврсететт
байланыс.
Баскару бойынша кызмет нэтижесше шеипм жатады.
Корытындысында адамдардыц 6ip 6 en iri материалдык
игшктерд1 ещпру бойынша тшелей ецбекпен айналысатын болса,
баска 6ipeynepi —! баскару iciMeH шугылданады. вщйрюте осы
ею топтагы адамдардыц арасында eHdipicmi басцару цатынасы
ретшде сипатталуы мумюн белгш 6ip карым-катынас орнайды.
Бул карым-катынас, ягни когамдык байланыстар мен олардыц езара
ыкпалдасуыныц жиынтыгы басцару субъектйгер1 мен o6beKminepi
арасында, сондай-ак, басцару субъектюшщ iuiwde пайда болады.
Баскару катынасы кандай турге немесе типке жататынына
151

карамастан, ол ен алдымен баскарудыц объектшер1 мен cy6beicruiepi
арасындагы каты нас ретшде болады.
Барлык экономикалык жуйе ею косалкы ЖYЙeнiн - баскарушы
мен баскарылушыныц 6ipairi ретшде карастырылады. Оньщ
алгашкысы баскару аппаратыныц кызметкерлерш, баскару
органдарын - мемлекет, уюмегп, министрлактерд1 жэне т.б.
камтитын баскару субьектшерш бивдреди А л еюнппй жалпы
турдеп халык шаруашылыгындагы салаларды, аймактарды,
кэсшорынды жэне т.б. бдацред]..
Жумыс орнына келетщ болсак. мунда баскарудыц баска Typi
- Ф. Энгельс заттарды басцару деп аныктаган ецбек куралдарын
басцару жузеге асырылады.
Осылайша, endipicmi баскарудыц ею тур! белш керсетшеда:
а) адамдарды (кызметкерлердО баскару;
э) ецбек куралдарын (затты) баскару.
Ецбек куралдарын жумыскерлердщ баскаруы крсалцы жуйемен
басцарылатын тжелей endipic ypdiciu 6uidipedi. Баскарудыц
косалкы жуйеЫ тек адамдарды баскару iciHe гана катысты. Баскаша
айтканда, eHdipicmi басцару — бул вз кезегтде ецбек куралдарын
басцаратын жумыскерлерд1 басцару.
Когамдык ецвдрю саласындагы баскарудыц айрыкша
ерекшелш, оныц когамдык катынастардын барлык жиынтыгымен
айналысуында.
Муныц ce6e6i, адам ещцрктж урщсте б1рлескен ецбек
урдгсшщ тек катысушысы гана болып калмайды, сонымен 6ipre
ол 6ip мезгшде элеуметпк тупга да. Ал, адам элеуметпк тулга
болгандыктан оган эр килы кажеттиик, талап-тшек, калау жэне т.б.
тэн болады.
Адам карама-кайшыл ыккатолы, сол себепп де оларды элеуметпк
кубылыс репнде, ягни элеуметпк тургыдан баскару киын.
К. Маркс езшщ «Фейербах туралы тезианде»: адам - когамдык
катынастардын жиынтыгы, деп аныктама берген.
Жогарыда айтылгандардыц тужндемеа мынадай.
Басцару цатынасы басцару гылымыныц мазмуны болып
табылады. 0naipicTi баскару катынасы баскарумен ыкпал
ету урдшнде адамдардыц жэне ужымдардыц туракты езара
байланыстары мен езара эрекеттермщ курдел1 кешенш бшд1ред1.
вндгрйяа баскару катынасы сипаты мен турлер1 бойынша
152

жшгеледо-.
Олар мыналарга белгаедо:
• баскарушы жэне баскарылушы косалкы жуйелершщ
арасындагы катынаска;
• баскарушы жуйенщ шпндеп баскару катынасына (баскару
сатылары жэне децгейлер1 арасында);
| баскарудын 9p6ip буынындагы баскарушылар мен
багынушылар арасындагы катынаска (субординация катынасы).
Omnpicri баскару катынасы сипаты бойынша мыналарга
белшедг.
• тулгалар арасында;
• жуйелер арасында;
• аралас.
Баскару катьшасы мыналарга белшед*:
а) салалык, ягни 6ip саланыц щегшдеп катынас;
э) территориялык, ягни 6ip аймактыц шепндеп катынас;
б) салааралык, ягни эр турл1 салалардагы уйымдардыц
арасындагы катынас;
в) аймакаралык, ягни эр турл1 аймактардагы уйымдардыц
арасындагы катынас;
г) территориялык-салалык катынас.
Баскару катьгаасьга уйымдык байланыстардыц саны бойынша
I ) жай жэне курдёл! деп белуге болады.
Баскару гылымыныц мазмуны
OHflipic-ri баскару урдйлнде адамдардыц максатты кызметшщ
формалары мен эд1стерш, мшдетп icrepiH (функцияларын),
г кагидаларын эз1рлеу, зацдар мен зацдылыктарды аныктау баскару
гылымыныц мазмуны болып табылады.
Ощцргсп баскару гылымыныц мшдеп - ецщрюп баскару
катынастарыныц те-пктерш тумвдору жэне накты мшдетп тшмд1
шешудщ жолдары мен амалдарын ic жузшде табуга жэрдемдесу.
Qudipicmi баскару теориясы —кешецщ бш м жуйесь Ол мына
I бел1мдерге белшедй
• Omnpicri баскарудыц эдютемелш непздерк Мунда
баскарудыц мэш, оныц мазмуны, баскарудыц зацдылыктары мен
кагидалары ашып керсетшедь
• ©щцрютщ баскару жуйеа туралы шм. Бул бел1мде баскару
153

жуйесшщ уйымдастыру формалары, баскару функциясы мен
курылымы, баскарудын эр хурш денгейлерш уштастыру сёз болады.
• Ыкпал етудщ туткалары мен куралдарыньщ жиынтыгы
репнде баскару 9flicrepi мен TeTiicrepi туралы шм. Мунда
баскарудын элеуметпк-психологиялык, уйымдастырушылыкбаскарушылык
экономикалык TeTiicrepi, олардьщ жиынтыгы жэне
ьщпалдасуы карастырылады.
• Баскару урдктер!, олардьщ ерекшел1ктер1, баскару урднянщ
каркыны. 3flicTepi туралы шм, баскару ^рдюхнщ синтез! секищ
акпаратпен камтамасыз ету жэне шеппм.
I Баскарудын сапасы мен тшмдшп туралы ипм. Мунда
баскарудын стшп мен мэдениет1, баскару енерГ; сондай-ак тшмдшки
багалау мен оны арттырудын жолдары сез болады.
©Huipicri баскару гылымы теориясынын даму йеизш курайтын
ю-тэж1рибенщ талап ету! аркылы пайда болады.
0H flipicTi баскару теориясынын мазмуны объектшер аркылы
аныкталады.
Баскару - бул гылым мен онер, онда обьективтшк пен жеке
даралык уштастырылады.
Тутастай алганда XX гасырдагы баскару туралы гылымньщ
дамуын шартты турде мына кезендерге белуге болады:
- 50-uii жылдар - таза баскарушылык шеппмдер кезеш;
- 60-шы жылдар - фирма йшндеН узак мерзшдо жоспарлау
кезещ;
I 70-mi жылдар - стратегиялык жоспарлау кезеш;
- 80-mi жылдар - стратегиялык менеджмент кезеш;
- 90-шы жылдар - стратегиялык урдктерд1 зерттеуге кешкен
баскару гылымы дамуыныц жана кезещ.
Баскару гылымы
эдгстершщ жиынтыгы
Кез келген гылым секшд1 баскару гылымынын ез мазмуны,
теориясы жэне эдгстемеа болады.
0дютеменщ мшдет! - осы саладагы бшмнщ eMip кубылыстарын
(колданысын, K e p iH ic iH ) зерделеу мен корытындылаудын эр турл1
куралдары мен тасшдершщ жуйесш жасау болып табылады.
Баскару теориясы мен к-тэж1рибеанде кептеген эдктемелер
154

колданылады, оган жататындар:
• Диалектикалык эдктеме. Баскару кшде барлык
диалектикалык зандар мен категориялардын ез орындары бар.
• Накты-тарихи тэсшдеме - ендаркя баскару мэеёлелерш
гылыми тургыдан эз1рлеуге койылатын м1ндетп талап.
• Кешещц тэсшдеме - баскару бойынша усыныстарды тшмд!
зерделеу жэне эз1рлеу шарттарыньщ 6ipi.
• Аспектшк тэсшдеме - баскару катынастарыньщ 6ip кырын,
6ip ерекшелптн зерттеу. (Аспектшер: саяси I экономикалык,
элеуметпк, философиялык жэне т.б.).
• Жуйел1 тэсшдеме - ол баскарушы жуйеш жэне баскарылушы
жуйеш езара байланыстыруга мумкщщк бередь Жуйел1 тэсшдемеш
жузеге асырудыц шарты - жуйел1 талдаудьщ эщстемес1 болып
табылады. Жуйел1 талдау баскарудын уйымдастырушылык
курьшымын жобалаудьщ эдгетемелмс Heri3iHiH 6ipi репнде кызмет
етедь
• Улгшеу — баскару гьшымыныц ти1мда эдктемесь Ол
баскарылатын объект немесе субъеюиш баскарудын упгшерш
жасауга непзделген. Ал, улгшер ез кезепнде объектшердщ немесе
субъектшердщ ерекшелййерш танып - бшущ жещлдетедь
• Тэж1рибе журпзу эдктемелерь элеуметпк эдктемелер,
мотивация эд1стемелер1 жэне т.б.
22. Баскарудагы жуйел1 тэалдеменщ непздер1
Жуйенщ жалпы теориясы
Жуйенщ жалпы теориясы - курдел1 жуйенщ ic-кимыл жасау
Г (жумыс icTey) зандылыктарын зерделейтш гьшым. Ол баскару жэне
уйымдастыру теориясыныц эДктемелпс непз1 болып табылады.
Баскару мен жуйеш талдау эдктемеа, баскару урдкшдеп куралдар
ретшде оныц колданьшу мумкшд1ктер1 мынаган непзделген:
жуйелшк накты ем1рде орын алатын барлык курдел1 объектшердщ
объективп ерекшелшн бщщрмек.
Профессор Людвиг фон Берталанфи жуйел1 тэсшдеменщ
эдктемесш кешнен баяндап берупн галым. Ол 1937 жылдыц езшдеак
«Жуйенщ жалпы теориясын» алга шыгарды.
Жуйеш 6ipiKTipymi касиеттёрге ие, езара ыкпалдасушы
компоненттердщ жиынтыгы деп р у га болады. Ал, 6ipiKripyini
155

касиет жеке алганда осы элементтердщ (компоненттер) бэрше
бхрдей тэн емес. (Берталанфи аныктамасы).
Кез келген жуйенщ ерекшелштерще жататындар:
• бфтутастык (оныц элементгерш курайтын ерекшешкгер
жиынтыгындагы жуйелердщ ерекшел1ктер0;
I курылымдыгы (жуйелерд1 оныц курылымын белгшеу
аркылы сипатгау мумкшдш);
• иерархиялылыгы (жуйенщ эр белш белгш 6ip дэрежеде ез
сапасы болатын косалкы жуйе ретшде кершещ).
Жуйе, ен алдымен, тугае бш м ретшде карастырылады.
Жуйе кандай да 6ip пцк1 байланыстары болмайтын кездейсок
объекхшердщ жиынтыгы емес, ол 6ip-6ipiMeH езара байланысты
жэне езара ыкпалдасу уетшде болатын, сырткы эсерге жауап
кататын тутас организм секщщ.
Жуйе тутастык тургысынан жеке пайда болатын элементтердщ
курамында болмайтын жаца касиетке, жаца сапалы сипаттамаларга
ие болмак.
Тутастык нэтижесшщ, б1рлескен жаца касиеттердщ кез женазш
ил андыратын улпеше ецбек урд!сшдеп жай кооперацияны жаткызуга
болады. Жуйенщ мумкшдштер!, оныц кураушы элементтерщщ жай
жиынтыкты мумкщщкхерше Караганда элдекайда кец.
Барлык жуйелерд1 шартты турде уш турге белуге болады:
-техникальщ;
-биологиялык;
-элеуметпк, оныц Ш 1нде элеуметпк-экономикалык.
Бул турлердщ ез зандылыктары мен езшдж ерекшелштерш
курайтын жактары бар.
Менеджмент ушщ элеуметтш жуйенщ мацызы аса зор. Кез
келген элеуметпк жуйе эркелю жуйелер болып табылады, оган
беяпегздш тэн.
dcipece, улкен айырмашылыкты элеуметпк-экономикалык
жуйеден кездеспруге болады, оган ещирктщ-шаруашыльщ
кешендерз (кэсшорын, салалар, аймактар, тутас экономика)
катысты. Булай болатын ce6e6i (ягни, жуйелердщ эркелю болуы),
адам оныц (жуйенщ) ажырагысыз белш болып табылады. Адам
осы жуйелердщ белсещц калыптастырушысы, жуйелердеп
байланыстар мен катынастардын сипатын танытып, оларды жумыс
гстетедо dpi дамытады.
156

Элеуметтак-экономикалык жуйенщ басты ерекшелт - оньщ
басты компонент! адам болгандыктан, бул жуйенщ нейзшде
адамдардыц муддеп жатады.
Мундай жуйе дербестакке не элементтерден турады. Бул оныц
жуйе тармактары немесе Kind жуйе мен косалкы жуйе (субсистема)
ретшдеп жуйе элементгерш аныктауга мумюндйс бередк Осылайша,
жуйе тармагы жуйе элемента немесе осы элементтердщ тобы болып
табылады. Элдекайда жогары иерархиялык жуйелер катынасындагы
жуйе-жуйенщ тармагы бола алады.
Мэселен, кэсшорын, 6ip жагынан, дербес жуйеш бщщретш
болса, eidHuii жагынан, оны салалардыц Kiuii жуйеа ретанде
карастьфуга болады. Будан шыгатын корытынды: жуйе мен жуйе
тармагы арасындагы айырмашылык салыстырмалы турде де,
абсолюттак сипатга да бола бередь
Жуйе теориясы, егер сакталмаса баскару клнщ жузеге асуы
мумюн болмайтынын белгшейдь
Бул жагдай экономикалык жуйеге де катысты:
1. Жуйелер арасында, ец алдымен, баскарушы жэне
баскарылушы жуйелер арасьгада себеп-салдар байланысы болуы
керек. Бул мынаны бивдредй баскару ici жуйе мен баскарылатын
объекта езгер1стерге б1рдей жауап кайтарган жагдайда гана MyMKiH
болады, ягни Kepi байланыс орнайды.
2. Жуйелердщ динамикалылыгы. Жуйе 6ip сапалы жагдайдан
eKiffluiciHe ете алатьшдай кабшетке ие болуы керек, ягни 6ip сапалы
жагдайдан екшнпсше ету барасында да, етуден кешн де ол жуйе
ретшде калуы керек.
3. Жуйеде ypflic агымына эсер ете отырып, оны езгерте
* алатындай параметрдщ бар болуы.
4. Жуйенщ баскару ыкпалын кушейте алатындай кабшета, ягни
осы ыкпалга жауап катып кана коймай, оны тереццетет4н кабшетке
ие болуы керек.
5. Баскару акпаратын табыстау, жинактау жэне жацгырту
мумк1нд1ктерш камтамасыз ету.
6. Жуйелердщ тутастай сипаты. Онсыз бакылау мен баскару
мумюн емес.
Жуйеде баскару барлык баскару жуйелерше ортак аты аталган
шартгар орындалганда гана MyMKiH болады.
157

© щ цркп баскарудыц жуйел1 тзЫлдемеа
Жуйел1 тэсшдеме - экономикалык гылымда колданылатын
гылыми зерттеудщ ен жемнгп (нэтижел1) эдютершщ 6ipi.
03iHiH алгашкы магынасында - грек тшнен аударганда «жуйе»
ce3i кептеген элементтерден куралатын, бел1ктерден туратын 6ip
бутш тутастык угымын бщщредь
Жуйенщ булайша угындырылуы экономикалык тутастыкка
да катысты; ендоргс-пэндердщ, саймандардыц, ецбек турлер1 мен
тупкшжп ешмдердщ жиынтыгы ретшде болады.
©Hflipic - бул элеуметпк-экономикалык жуйе. Экономикалык
деп аталу ce6e6i, енбек жэне материалдык ресурстарды уштастыру
нзтижесшде материалдык игдиктер пайда болып, когамныц
ецщрштж куштершщ удайы enaipici улгаяды. Оны баскаша былай
аныктауга болады: «Белгш 6ip когамдык-тарихи жагдайларда
калыптасатын ещпр1етж катынастардын турш экономикалык жуйе
деп угуга болады».
Элеуметпк жуйе деп аталуы адамдар куратын уйымга
байланысты. Экономикалык жуйеге баска жуйелерге уксамайтын
езшднс ерекшел1ктер тэн.
Экономикалык жуйе элеуметпк сипаттагы адам-машина жуйеш
репнде карастырылады. Ондагы непзп релд1 материалдык жэне
рухани игшктерд1 ещцретш dpi тутынатын адам орындайды.
«Экономикалык жуйе кен магынасындагы угымында когамдык
ещцрютщ жуйесх репнде, ягни enqipic куштер1 (табиги жэне енбек
ресурстары, ещцрю куралдары, ешм) мен ещцргсшк катынастардын
жиынтыгы ретшде тусшд1ршедп> (академик Н. П. Федоренко).
Экономикалык катынас, байланыс (салааралык байланыстар
жуйеа), зандылыктар (техникалык nporpecTiH, emtipicri
уйымдастырудыц даму зацдылыктарыныц жуйесО, мше, осы
аталгандар экономикалык жуйе болып табылады.
Жуйел1 тэсшдеме арнайы гылыми пэндердщ мазмунына жалпы
теория жуйесше кызмет етедц, ал баскару ici жалпылай турде
жуйелерд1 ретке келпруни репнде аныкталуы мумкш.
Жуйеш тэсшдеме X X жуз жылдыкта пайда болды деуге болады,
эйтсе де, XVIII жэне X IX гасырларда гылым эр Typni жуйелерш
зерделемед] деп 6ip жакты ойлауга да болмайды. Элбетте,
астрономия Кун жуйесш, ал математика эр турл! санау (есептеу)
жуйелерш зерделедь Жуйеш тэсшдеме эскери максаттарга (атом
158

I
бомбасын жасау) кол жётщзу уш ш АКД1-та алгаш рет колданылды,
ал айда жуйел1 тэсщцеме одан ары азаматтык ецщрю саласындагы
баскару кызметшщ ю-тэж1рибесшде кещнен колданылды.
Жуйел1 тэсщцемет колданудыц непзшдеп баскару ici уш
рзбёкп кезецщ камтиды:
- 6ipiHuii кезенде салалар аныкталады, баскару субъектшер1
кызметшщ аукымы мен саласы нактыланады. ^ызмёттщ акпараттык
кажеттингшщ баламалы (багдарлы) салалары мен аукымдары
белгщенёд!;
I екшпп кезецце кажетп зерттеулер (жуйел! талдау) жузеге
асырылады;
- ушшнп кезенде белгш мэселелерд1 шешудщ баламалы
нускалары жасалып, ap6ip мщдет бойынша оцтайлы нуска тацдап
алынады (сараптык багалаулар, оныц шйнде, тэуелиз сараптама
колданылады).
Жуйеш тэсщцеменщ непзшде баскару ici жуйелердщ
курылымдык жэне функциялык тутастыгын камтамасыз етуге 9pi
жетшдаругё багытталган. Максатка жетюзетш жолда кездееетш
кедергшерд1, кемшшктерщ аныктап, жою. Мунда ец алдымен
баскарудагы жYЙeлi дгасщцеменщ кагидалары алга шыгады. Накты
тэж1рибеде ол кабылданган шеппмдердо жан-жакты пысыктап, оны
жузеге асыруы ыктимал барлык нускаларын талдайды. Элеуметпк
жуйеде бул кагида баскарушылык м1ндетп шешу урдаешде саяси
жэне мэдени мэселелерд1 тыгыз байланыстыруды уйгарады.
Баскару ypflicTepi пайда болгалы 6epi жуйел1 талдау кещнен
колданылып келедь Экономиканы оныц курылымын, оныц курамдык
бел1кгершщ езара карым-катынасы мен езара байланысын коса
ескерш, 6ipTyrac ретшде кешендо зерделеущ, экономиканын жалпы
жумыс icrey урдюшде олардыц эрб1реушщ релш аныктауды мше,
осыны жуйел1 тэсщцеме деп угу керек.
Экономикадагы жуйел1 тэсщцеме - баскару саласынцагы ipi,
кешендо мэселенщ гылыми непзделген шенпмш 93ipney эдш болып
табылады.
Жуйел1 тэсщцеменщ философиялык Heri3i оныц непзп
кагидаларын айкындап бередк жуйелердщ динамикалыгы,
кубылыстардыц байланысы, езара ыкпалдастыгы мен езара
байланысы; басты буын кагидаларыныц кешендшп, тутастыгы
жэне иерархиялыгы.
159

Урдютер мен кубылыстардагы жуйега тэсщдеме езара
байланыстардагы зерделеудщ ею формасын уйгарады:
1) жай кездер1 косалкы жуйелер немесе жуйе элементтершщ
арасындагы езара байланыстар кандай да 6ip аспектще, кебшесе
экономикалык аспектще зерттелед1;
2) элдекайда курд&п жагдайда кеп аспекгш тэсшдеме
колданылады. Бул арада езара байланыстар баскарудыц саяси,
экономикалык, технологияльщ, кукыктык, элеуметтш-экологиялык
жэне психологиялык аспектшер! коса ескершп, зерттеледг
вш нрктщ баскару жуйесшдеп
объект! мен субъектшщ езара 1с-эрекет1
0 H flip ic T i баскаруга баскарудыц ез объекпа мен субъекпа
тэн. Баскару урдка кеп кырлы когамдык катынастардын кешенш
камтиды, эр1 объектива жэне субъективп факторлар жиынтыгынын
эрекеимен аныкталады.
Баскару ypflicinae объектива мен субъективтшщ аракатынасы
«аныктаушы» жэне «uieuiyuii» угымдары аркылы аныкталуы
мумкш. Оныц езшде де, «аныктаушы» кубылыстыц кажеп4 шарты
ретшде болганда гана аныкталмак. Алайда, муныц e3i жеткшшлз.
Объективгп урдюке субъективп фактордыц Kepi эсерш бщщретш
«аныктаушыны» уштастырганда гана урдкгп жузеге асырудын
нагыз шынайы шартын тудырады. Баскаруда субъективп фактор
болган куннщ езшде баскару iciH субъективн ете алмайды.
Ыкпал етудщ тишдалш адамдардыц баскару объекпсшщ
обьективт1 жагдайын, оныц iunci зандылыктарга багынатын
табигатыи калай тусшш, калай кабылдайтынын керсететш
децгешмен аныкталады.
Объектива мен cy6beKTHBTiHiH езара ыкпалын талдау тек
жалпы дуниетаныммен, гносеологиялык аспекпмен гана шекгелт
калмайды: объективп алгашкысы, субъективтай оныц KepiHici,
сейтсе де, оныц шартын тудыратын бёлсенд; Kepi эсер eTyai
керсетед1.
©HflipiCTi баскару обьектгсшщ жалпы турше оныц салалары
мен аймактарын курайтын барлык халык шаруашылыгы, eHflipicriH
непзп буындары - кэсшорындар мен 6ipnecTiKrep жатады.
Мунда баскару eHflipicriK куш пен ецшрюпк катынастардын
6ipfliri ретшде болатын осы обьектшермен icTec болады.
160

Когамдык ендар1стщ баскару объектюше барлык халык шаруашылыгыныц
кооперация аукымында кызметкерлерд1 eHflipic
куралдарымен 6ipiKTiperm сан алы уйымдар жатады.
Халык шаруашылыгыныц баскару объектюше саналы турде
колдау керсетшетш халык шаруашылыгыныц уйлешмдшп,
экономиканыц тецгер1мдшш жэне динамикалык дамуы юредй
Баскару улгайтылган удайы ещпру урщсшщ объекпсше ие.
©ндарютщ баскару o6beicrici —бул ел территориясына ещйрюпк
куштерд1 утымды орналастыру элдекайда тшмд1 территориялык
кешендерд1 куру.
©Hflipicrri баскаруда объект! ретшде мацызды орынды
бейендар1

дурыс аньщтай бшудщ баскару жуйесш калыптастыруда мацызы
зор.
Кез1нде Ф . Энгельс элемде максаттарсыз епггеце 1стелмейд1, деп
атап кеткен. Ф . Энгельске дешн Спиноза Барух (XVII г.), «максат
элемш билейщ», деп айтып KeTinTi.
«0м1рдеп максат адам кад1р1 мен бакытынын журек кагысы
болып табылады» (Н. Д. Ушинский).
Максаттар ез мазмундары, баскарудыц децгейлер1 бойынша
жэне уакыт кимасымен ж1ктелед1. Максаттардык мазмуны
emjipicri баскару аспектшершщ курделшгш api кеп кырлылыгын
бейнелейдь Максаттар мазмуны бойынша мыналарга белшедк
экономикалык максат, элеуметпк максат, саяси максат жэне
гылыми-техникалык максат.
Экономикалык максаттар ен алдымен елдщ халык
шаруашылыгыньщдамуымен, нактыракайтканда, ендоркик куштер
мен ёндарнспк катынастардын дамуымен байланысты болады.
Элеуметпк максаттар когам мушелергнщ материалдык
жэне рухани кaжeттiлiктepiн, сонымен 6ipre, оньщ элеуметпк
курылымын дамыту талаптарын нактылап бередг Элеуметпк
максаттарга мэдениеттщ, бшм берудщ, денсаулык сактаудьщ жэне
тагы баскалардыц даму мшдеттер1 юредь
Саяси максаттар: оны кез келген максаттын курамдьщ 6eiiri
ретшде карастыруга болады. Идеология, саясат адам кызметшщ
барлык багытын камтиды.
Бул максаттар когам дамуыньщ барлык максаттарын 6ip-6ipme
жанама турде катысты етедг
Fылыми-техникалык максаттар - гылыми-техникалык прогресс
когамдык enznpicri дамытудын жэне когамдык ендорютщ тшмдшпн
арттырудын манызды факторы болып табылады, эр1 когамдык
максаттардьщ катарына юреда Алайда мемлекетпк органдарга,
гылыми-зерттеу институттарына, жобалау институттарына,
конструкторлык бюрога, гылыми-техникалык акпарат уйымдарына
жэне т.б. сэйкес кешещй турде жузеге асатын гылым мен техниканьщ
даму максаттарыньщ езшдш epeкшeлiктepi болады.
Баскару денгейлерш былайша белш керсетуге болады: халык
шаруашылыгы, салалар, территориялык кешендер, б1рлеспктер
мен кэсшорындар максапары.
Максаттардын уакытша acneierinepi белш узак мерзшдо
162

(перспективалык), кыска мерз1мд1 немесе агымдагысы керсётшеда.
Накты ешрде максаттар белгш 6ip ережеге сэйкес 6ip-6ipiMeH
токайласады, максаттар ез иерархиясында, егер осылай деп айтуга
келетш болса, белгш 6ip дэрежеде 6ip-6ipiMeH матаскан. Мэселен,
элеуметпк-саяси максатгарды белгшеу ецщркпк-техникалык
тандауды, ал алдагы кезецнщ максаттары - агымдагыны уйгарады.
Жалпы максат б1рнеше локальдык немесе жекелеген максаттармен
нактыланады.
Максаттардыц яактёлшшё сэйкес баскарудын Tmcri
функциялары белш керсетШедт.
Максатты тужырымдаудыц салыстырмалы турдеп жаца
тэсшдемелер1 мен эдютерш ей топка 6ipiicripyre болады: зерттеу
жэне эвристикалык (эвристика (грек тшнен аударганда - табамын)
- «акикатты таба бшу eHepi» - амалдардыц логикалык жуйей жэне
теориялык зерттеудщ эдгстёмелйс ережей) эдгстерь
Зерттеу aflicrepi баскару максаттарын аныктаудыц
экстраполяциялык тэсщдемейн; максатты функцияны жэне
шектеулердщ жиынын камтитын экономикалык объект! моделщце
колданылатын оцтайлы тэсщдемеш; объектМ алдагы кезецге
бешмдейтш бетмдеупп тэйлдемеш пайдаланады.
Бипмнщ уш сатысы — накты бш м , турлаусыз бш м жэне
бшмйздпс болашакта болуы ыктимал, деп болжанып отыр.
Эвристикалык эдютер - онда мшдётп турде сарапшылар
катысады.
«Дельфи» 9flici - сарапшылар улкен ужымга топтасады 9pi олар
6ip жерге бас коспай-ак, 6ip-6ipiHeH тэуелйз болып, жуйелерд1
дамьпудьщ максаттары туралы ез шюрлерш айтады. Пшрлерш
сауалга жауап кайтару туршде бщцредц TinTi сауал коюшылар
сарапшыларга барып, олардан жазбаша турде жауап алып кайтады.
TynKiiiiKTi сараптык шеиймд! шыгару б1рнеше кезеццермен
жузеге асырылады:
-жеке сурау салу (сауалнама);
-аныктамаларды жасау (эр килы пшрлер турасында);
-жуйе бойынша птарлердщ бар болуы туралы сарапшылардыц
акд араты.
Сараптык нускаларды тузету процедурасы пшрдщ б1рауызды
болуына кол жетюзенн максаттар ip iia^in болганша 6ipHenie рет
жузеге асырылады.
163

Операциялык ойын. Сарапшылар белгш 6ip сценарий бойынша
максаттарды калыптастыратын накты тупганыц кызмепн уксатады.
Жалпы пшрталастыру мэжшсшде максаттыц ец колайлы нускасы
тацдап алынады.
«Максаттар агашы» эдш. Максаттарды рет-тэртшке Keirripin
усыну «максаттар агашы» атауына ие болган эдкпен жузеге
асырылады.
«Максаттар агашы» - бул максаттардыц арасындагы
байланыстардыц жэне бфкатар эвристикалык процедураларды
колданумен дедуктивп логика кагидасы бойынша курылган
максаттардыц байланысына кол жетюзетш куралдардыц графикал ы к
бейнесь
Бул эдю болашактагы окигалардыц езара байланысын накты
эдгстердщ Ti36eciH алуга дешн толык KepiHiciH керсетуге, эр!
олардыц салыстырмалы мацызы туралы акпаратты алуга мумкщщк
береде Ол максаттардыц курылымы мен уйымдык курылым
арасына сэйкеспк тудыру аркылы пкелей орындаушыларга дешн
максаттарды жетюзу бойынша жумысты камтамасыз етедь
«Максаттар агашы» иерархия туршде бершген б1рнеше
децгейдеп максаттардан турады: басты максат -1децгейдщ (басты
максаттыц) косалкы максаты - II децгейдщ косалкы максаты жэне
т.б.
Уйымдык курылымныц
жуйел! тэсшдемеа
Баскарудыц уйымдык курьшымын гылыми непзде куру барлык
уакытта да экономиканы баскаратын жуйенщ кекейтесп мшдеп
болып келдь
Жуйел1 тэсшдеме сандардын норматйвтерш жэне баскарудыц
мшдетп icTepiH гылыми непзде аныктау шартын тудырады. Ол
уйымдык-баскарудыц курылымын калыптастырушы жалпы урдютщ
6ip бел!п репнде карастырылады. ЖYЙeлi тэсшдеме уйымдастыру
iciH жобалаудын элдекайда жалпы кагидаларына багдарланган.
Жуйел1 тэсшдеме ец алдымен уйым максаттарыныц жуйелерш
6ipimiii кезекте аныктауды уйгарады. ©йткеш олар баскару
аппаратыныц мшдетп кггершщ мазмунын эр) мшдетгершщ
Курылымын тудырады. Бул кезецнщ мацызы ете зор.
Баскарудыц уйымдык курылымын калыптастыратын эр турл1
164

эдастер eipryrac жуйеде карастырылуы керек.
Бурындары баскару гс-тэж1рибес1Нде уйымдык курылымды
калыптастьфатын Heri3ri терт эдгс болатын:
1. Максаттарды курылымдау;
2. Сараптьщ-талдамалык;
3. ¥йымдык улгшеу;
4. ¥ксастыктар (аналог).
Булардыц ap6ipeyi уйымдык жобалау мшдетш шешуде эр турл1
мэнге ие бола алады.
Баскарудьщ уйымдык курылымын калыптастырушы барлык
урдгсп уш ipi сатыга белуге болады:
1. Баскару аппаратыныц жалпы курылымдык сызбаларын
калыптастыру («композиция» сатысы).
2. Непзп бел1мшелердщ курамы мен олардыц арасындагы
байланысты эз1рлеу («курылымдау» сатысы).
3. Баскару кызметшщ процедурасы мен баскару аппаратыныц
сандык сипатын эз!рлеу («регламенттеу», реттемелеу сатысы).
Осы сатылардыц эркайсысыныц мазмуны баскару объектюшщ
ерёкшелштер1 мен оныц жумыс icTey шарттарына байланысты
болды.
«Композиция» сатысыныц бастапкы сэтше баскарудыц уйымдык
курылымынын максаттары мен мшдеттерш калыптастыру жатады.
Максаттьпс тэсщцеменщ уйгаруы бойынша, 9p6ip максаттыц
жепспкке жетуш уйымдастырушылык тургьщан камтамасыз ететш
бел1мшеа (функциялык блок, баскару, бел1м, максатты багдарлама)
керсетшш бершедь
¥йьшдык курьшымньщ бул сатысында баскару жуйесшдеп
* децгейлердщ канша екеш аныкталады, 9pi шешйй кабылдауды
орталыктандыру жэне орталыксыздандыру, MiHe, осы екеушщ
непзп аракатынасы аныкталады.
Баскарудыц уйымдык курылымын жобалаудыц екшпп
сатысьшыц («курылымдау») непзп ерекшелт - баскару аппараты
бел1мшелершщ уйымдык шенпмдерш эз1рлеущ, gpi уйым шпнде
байланыстарды орнатуды кездейтш баскару аппаратындагы Heri3ri
бел1мшелердщ курамын аныктайды.
Баскару аппаратыныц «курылымдау» сатысы жалпы
курылымдагы жекелеген блоктардыц (желшк-функциялык
багдарламалы-максатты) накты сипатын аныктайды, эрг дербес
165

бел1мшелердщ оцгайлы курам ын да аныктайды.
Баскару аппаратыньщ «курылымдау» сатысы жалпы
курылымдагы жекелеген блоктардын (желшек-функцияльщ,
багдарламалы-максатты) накты сипатын api дербес бел1мшелердщ
онтайлы курамын да аныктайды.
«Курылымдау» сатысын жузеге асырудын нэтижейнде баскару
аппараты косалкы жуйелер ш щ уйымдьщ схемалары эз1рлену1 керек.
YuiiHuii саты - уйымдык курылымды «реттемелеу» - баскару
кызметшщ процедурасы мен баскару аппаратыныц сандык
сипаттамасын эз!рлеуд1 карастырады.
Мунда eici Heri3ri реттемелеуип кужат бектлед1 -
бел!мшелердщ штаттык KecTeci (оньщ саны осыдан шыгады) жэне
базалык бел1мшелердщ innti курылымынын сызбалары. Олар
кэсшорындарда, enaipicrbc б1рлестйсгерде тжелей эз1рленедк
Баскарудыц уйымдык курылымын
жетйшрудщ тшмдйпгш багалау
Баскару жуйей мен оныц уйымдык курылымынын тш мдш п
былайша аныкталады - ецщрютк уйым кызметшщ тш м дш п
баскару жуйесшщ ic-эрекет жасау тншмщшшне, уйымдык
курылымныц сапасына байланысты болады.
Баскару жуйесшщ тшмдшк белгшершщ кешецщ жиыны оныц
ic-эрекетш багалаудыц ею багытын ескеру аркылы калыптасады:
1) ецщрютж-шаруашылык уйымнын белгшенген максаттары на
кол жеткен нэтижелердщ сэйкес келу децгеш бойынша;
2) жуйенщ ic-эрекет жасау урдгстщ ез мазмунына коятын
объективп талабыныц, уйымдастыру йлнщ нэтижеге сэйкес келу
децгеш бойынша.
Уйымдык курылымныц эр турл1 нускаларын салыстыруда
колданылатын тшмдшк елшемше в31нщ ic-эрекетшде
салыстырмалы турде аз шыгынмен баскару жуйесшщ тупю
максаттарына элдекайда толык dpi туракты кол жетюзу мумкшдш
жатады.
Баскару урднлнщ тшмдшгш багалауда сандык жэне
сапалык тургыдан багаланатын керсетюштер пайдаланылады.
Бул керсеткпптер нормативтш (мелшерлемелж) сипатка ие
болып, баскару аппаратыныц нормативтйс сипаттамасы ретшде
пайдаланылуы мумюн. Оган мыналар жатуы мумюн:
166

-енщ рушшп;
-унемшишп;
-бетм дш п ;
-икемдшп;
-оперативтшп;
-сешмдипп.
Баскару аппаратыныц OHflipyuimiri баскару аппаратында гстейтш
6ip кызметкерлерге шакканда (келетш) уйым ендаретш тупкшкп
енш санымен аныкталады.
Баскару аппаратыньщ унемшщщп - объекпмен немесе
ендорклтк кызметтщ нэтижелер1мен елшенетш баскару аппараты
ic-эрекетшщ салыстырмалы турдеп шыгыны (баскару аппаратын
у стал туру ушш кажети шыгыннын улес салмагы, баскарушы
кызметкерлердщ улес салмагы жэне т.б.).
Баскару жуйесшщ бетм дш п езгермел1 жагдайлардыц белгш
6ip диапазонында тапсырылган функцияны тшмд1 орындау
кабшетше карай аныкталады. Бул диапазон салыстырмалы турде
негурлым кец болса, жуйе согурлым бешмд1 бола туседь
Баскару курылымынын икемдшп баскару аппараты
органдарыныц шепйм кабылдау урд1сшде пайда болтан ахуалга
сэйкес ез1н1н релш озгертш, бэсекелестш курес, болжауга келмейтш
белпаз жагдай жш ушырасатын нарыктык катынаста айрыкша
артыкшылык болып табылатын жана байланыстарды орнатудагы
ерекшелтн сипаттайды. Ол нарык ахуалдарына жылдам икемдшк
танытатьга шагын жэне орта кэсшорындарга тэн.
Баскарушылык шенпмдерд1 кабылдаудьщ оперативтшп
баскарудагы мэселелерд1 дер кез1нде аньщтауды, сондай-ак жолга
койылган урдютщ турактылыгын сактай отырып, алга койылган
максаттарга жылдам 9pi кеп пайда табумен кол жетк1зуд1 камтамасыз
ету ушш шепимдерд1 шапшац кабылдауды уйгарады.
Баскару аппаратыньщ сетмдш л тутастай алганда оньщ алга
койган максатына сэйкес толассыз ic-эрекет жасауьга (ipKwicci3
жумыс icreyiH) сипаттайды. Баскару аппаратыньщ сешмдшгш оньщ
орындаушылыгымен, ягни мшдеттердщ (жоспарлы, багдарламалы,
тапсырыстьщ жэне т.б.) орындалуын камтамасыз ете алатын кабшета
аркылы салыстырмалы турде толык сипаттауга болады.
167

23. Экономикалык баскарудагы кэсшкерл1к кызмет
Кэсшкерл1ктщ ерекшел1ктер1
Нарьпстык катынас кэсшкерлйк мшдетп icTi орындайтын,
нарыктык шаруашылыкты журпзепн субьекплердщ кызмепн
уйгарады. Дэстурл1 кэсшкерлш кызмет тек пайда алу ушш гана
евдйрю факторларын жуйел1 пайдаланып кедщ.0тпел1 кезецщ бастан
Keuiipin отырган когамнын накты жагдайына сэйкес нарыктык
экономиканьщ тишдц курылымын калыптастырудын кажеттшп
мен осы ёякещ накты жагдайга сэйкес келепн стандарттарды, эдетдагдыны
калыптастыру кажеттшпн уштастыруы тшс курде л i де
узак уакытты керек ететш мшдетп шеппм алу кажет.
Кэсшкерлйгп калыптастыратын жагдайда:
I алдымен жаца экономикалык катынастар мен жаца
экономикалык курылым пайда болады, сонан кешн осы катынас пен
курылымга араласатын адамдар жаца элеуметпк сапаны иеленедц
- кэсшкерлер пайда болуы ушш кэсшхерщк зац тургысынан
реттелш, белгш 6ip icneH айналысуына кажетп тауашасын
(нишасын) алуы керек;
- реформа стратегиясын саналы турде тацдау кэсшкерл1ктщ
айрыкша жолмен калыптасуына эсер ётеда Кэсшкерлисгщ айрыкша
калыптасуына тэн 6ip нэрсе - бул айрыкшалыктардыц стратегиялык
MiHe3-T9pri6i щекгеуш куйшде калган. Бул мшез (ягни, айрыкшалык)
K9ciracepniKTi калыптастыратын жагдайлардыц ерекшелштер1мен
гана аныкталып коймай, сонымен 6ipre осы замангы экономикалык
ахуалдыц ёзшдйс ерекшелшне де катысты болады;
-кэсшкерлпске тэн мшез emupicriK секторлармен айналысатын
кептеген кэсшкерлер ушш кыска мерэлмд! максаттарынын шамадан
артык керсепленн 9cepi болып табылады (кызметкерлерд!
кебейтуге умтылыс).
Кэсшкерлш кызмет - мулнпа пайдаланудан, тауарларды сатудан
жэне кызмет керсетуден жуйел! турде пайда алуга багытталган
кызмехш ез тэуекелшен дербес жузеге асырады.
Кэсшкёрлпс кызметтщ манызды белгшерх:
1) нарыктык экономика субъектшершщ дербеспп. Ешюм де
баска 6ipeyai кэсшкерлш кызметтщ ана хурш 1стейсщ немесе мына
туршен айналысасын деп мэжбурлей алмайды;
2) eHflipic факторларын кисындастыруга, инновацияга, жана
168

енпзулерге непзделген бастамашылдыгы;
3) тэуекелдж;
4) таза табысты жуйел! алуга багытталгандыгы;
5) шаруашылык журпзупй субъектшердщ кэспби кызметь
Кэсшкерлж кызметтщ мазмуны
«Кэсшкер» терминш XVIII гасырдыц басында eMip сурген
француз экономии Ришар Кантиллон енпзген болатын. Кантиллон
кэапкерл1кп жуйел1 сипаттаган алгашкы бизнес теоретип. Ол
кэсшкерлжта ерекше турдеп кызмет ретшде угып, кэсшкерлж
кызметте эрдайым ушырасатын тэуекелдж элементш айтып Kerri.
Кэсшкер ce3i жаца кэсшорынды уйымдастырумен немесе жаца
идеяны, жаца ешмд1 немесе когамга усынатын жаца кызмета
эз1рлеумен байланысты тэуекелге бас йккен адамды бивдред!.
Кэапкерлж ещйрютеп жаца кисындастыруларды, ягни
комбинациялары, жаца нарыкгагы эрекетп, жаца он!мдерд1 жасауды
жэне т.б. жузеге асыруды бшдареда.
«Кэспжер» жэне «менеджер» угымдары синоним болып
табылмайтынын туану аса мацызды. Америкалык индустрияныц
непзш X IX гасырдыц соцы мен X X гасырдыц басындагы батыл,
саусакпен санарлык кэсшкерлер калады. Олардыц аттары: Джон
Д. Рокфеллер (мунай), Дж. П. Морган (болат жэне банк ici),
Эндрю Меллон (алюминий), Эндрю Карнеги (болат), Генри Форд
(автокелж).
Эр жыл сайын жаца бизнесл колга алатын жуз мындаган
адамдар да кэсшкер саналады. Бул адамдар экономикада шешуин
рвлд1 ойнайды. Кэсшкерлж сипатына ие шагын бизнес АКШ
экономикасында мацызды орын алады.
Бугшп тацда шагын кэсшкерлерд1 бьшайгы журт «езгерютердщ
бекзадалары» деп атауы эдетке айналган.
Кэсшорындардыц немесе уйымдардыц максаттарын
кальштастыруга белсещц катысып, осы уйымдар кызметшщ
бастапкы кезшде ездер1 бас-кез болатын барлык кэсшкерлерд!
менеджер деп атауга болады. Олардьщ Keft6ipeyi кэсшорынды
дамытудагы езшщ кызметшщ тек бастапкы кезшде гана емес,
сондай-ак узак жылдар бойы кэсшорын жумысын inrepi бастырып,
кызметш жалгастыра бередь
Keft6ip кэсшкерлердщ жоспарлау, уйымдастыру, мотивация жэне
169

бакылау сиякты баскару кызметш тшмд! орындауга кабшет-бешм1
бола бермейдь Егер аса кернекп кэсшкердщ менеджерлш кабшетс
томен болып жатса, оган тан калудын кажеп жок.
Белгш болгандай, менеджменттщ б1рынгай тужырымдамасы
жок. TinTi, менеджердщ енбегше катысты козкарастарда да
б1рауыздылык жок.
Бул ез1нн1н жеке iciH болса да, немесе компаниядагы калыптаскан
курылымда icTeceH де кэсткер болу оцай емес. ¥йымдар да, когам
да каншалыкты пайдалы болатынына карамастан кандай да 6ip
03repicTepre карсыласып багады. Сондыктан да кэсшкерл1ктщ
философиясы танымга жэне мэселелерд] жете угынуга багытталган.
Мысалы, АКШ-та шагын жэне усак кэйпкерл1ктщ Yлeciнe
жалпы улттык ешмнвд (Ж ¥ 0) 40%-ы жэне шамамен 4 0 % жумысшы
куппнщ жиынтыгы тиед1 екен.
Кэсшкерлш бастама алдын ала болжанган нэтиженщ логикалык
салдары болып табылады. Кэсшкерлк бастамасыз уткыр идея
мен «ен жогары технология» автомаггы тургыдан экономикалык
жётютшке жетюзбейдт Маркус Валленберг (Швециянын банкир!*
фабриканты жэне менеджер]) «кэсшкерлш - жаца техниканын
пайдаланылуына койылатын непзп талап» деген ойды айтыпты.
Дамушы елдердеп ен улкен киындьщты табиги ресурстардын
жеткшпйлздгп немесе техникалык-технологиялык ноу-хау
дёрдгёшшц темендш емес (булар сезс1з шешупп рел ойнайды),
капиталдыц жетюпеушшп тудырып отыр. Бастапкы кезенде
кэсшкерл1кп дамытуга ceirririH тилзетш дэстур мен саяси жуйенщ
жагдай тудыратын колайлы атмосферасынын болмауы да бул icriH
б1рден оркен жайып кетуше кедерп болады.
Кэсшкерлж кызметпц сипаттамасы
Максаттарды аныктап алу — мол табыстын кезь Максаттарды
аныктаудьщ маныздылыгын кезшде Аристотель де былай деп атап
KeTinTi: «игшк барлык жерде ей шарттьщ сакталуына карай болады:
1) кандай да 6ip кызметт1н тупю максатын дурыс белгшеу;
2) тупю максатка жетюзетш THicri куралды 1здеп табу».
Спиноза Барух (XVII г. Нидерланд философы) максаттын релш
«Максат элемд1 билейдЬ> деп кыска да нуска аныктап бердк
Кэсшкерлш кызметке мына сипаттар тэн:
-Шектеу - коршаган органы езгерту кабшеть Эр турш тэртш
170

тэсшдерш кдбылдай алатын кабшет.
- Кетермелеу жэне ещцрш алу жуйеа - шыгармашылыкты,
бастаманы кетермелеу. Бастама болмаган жагдайда ещирш алу.
-Мэселе - кайталанбайтын, жаца.
-Басшылык стшп - катерл1 эрекеттерд1 уйгарады. 0згерютерд1
жатыркамауы ушш адамдарды ж1герлецщру.
-Уйымдык курылым - икемда, курылымы да езгере алатындай
болады. Кызмет мэселелерге карай уйымдастырылады.
-Баламаларды багалау - баламалар жиынынан THiMflici тацдап
алынады.
- Тэуекелдпске катынас — жасампаз тэуекелдпс. Тэуекелдж
нускаларыньщ жиынтыгын тецгер1мдеу.
Жалдамалы енбек непзщде жузеге асырылатын кэсшкерлж
кызмет кэсшорын рётщае тсркеледй
Барлык нарыктык экономикалы елдерде сан жэне сапа
параметрлер1 бойынша айрыкшаланатын сан алуан кэсшкерлж
фирмалар бар.
Непзп сапалы параметрлерге фирма ёуйенетщ мундай
шектеудеп меншж тищ жатады.
Кэсйжерлж фирмалар мешшк iraiTepi бойынша араж1ктер1
ажыратылып керсеттедк
-жеке фирмалар;
-жауапкершшш шектеул1 емес ужымдык кэсшорын;
-кэсшорындардыц б1рлестпт;
-фирманьщ филиалдары мен екиццктерь
Сонымен 6ipre, кэсшкерлж фирмалар баска да сапа параметрлер1
бойынша айрыкшаланады. Мысалы:
-кызмет сипаты мен мазмуны бойынша;
-шыгарылатын ешмдердщ келем1мен жэне ассортиментшщ эр
турлтптмен;
-эр турл1 фирмалык одактарга Kipy тэсщцер1 бойынша;
-бэсекелестж курест1 журпзудщ эдютер1 мен тэс1лдер1 бойынша
жэне т.б.
Кэсшкерлш фирманы шектеудщ непзп сандык параметрлерше
мыналар жатады:
-кызметкерлердщ саны;
-капиталдыц жылдык айналымы.
АКД1-та кызметкерлердщ сандык елшемше сэйкес мыналар
171

белшш керсетшед1:
-ете усак кэсшорын (10 адамнан коп емес);
-усак кэс1порын (20 адамнан коп болмайды);
I шагын кэсшорын (99 адамнан артык болмайды);
-орташа кэсшорын (500 адамнан коп емес);
-ipi кэсшорын (500 адамнан коп).
Капиталдыц жылдык айналымынын елшем1 бойынша, мысалы,
Германияда кэсшорындар былайша белшедк
-усак;
-орташа жэне ipi.
Кэсшкерлж кызметтщ мацызды мшдел o6beKTiHiH (фирмалар,
кэсшорын, жеке кэсшкерлер) ттмд1 ic-эрекет жасауын камтамасыз
ету болып табылады.
Кэсшкерлж дербес кызмет ретшде субъектшердщ кызметш ез
бетшше, epKiH жузеге асыруын уйгарды:
-кэсшкерлж кызмет TYpлepi мен салаларын тандау аркылы;
I осы кызметтердщ багыттары мен эдютерш тандау аркылы;
-шаруашылык шeшiмдepдi кабылдаумен жэне оларды жузеге
асыратын куралдарды тацдау аркылы;
-ецщрютж багдарламаны калыптастырумен, ешм мен кызмет
кездерш жэне ецбек ресурстарын алатын кездерд1 тандау аркылы;
-етюзудщ арналары мен эдютерш тацдаумен;
-енбекакы жYЙeciн жэне мeлшepiн белплеу аркылы;
-ешм мен керсетшетш кызметтщ тарцфтер1 мен бага децгешн
белгшеумен;
-салыктыц телемш жэне баска да телемдерд1 телегеннен к§шн
калатын кэспжерлж кызметтен тускен табысты иеленумен.
Кэс{пкерлерге мыналар тэн:
-кызмет салаларын кэаби тургыдан мецгеру;
1 накты баскару бЫмдерше ие жэне enqipic, етюзу мен
маркетингтж кызмет тэж1рибеа болады;
-ресурстар мен каржылык каражатты кажет стеин нарыктагы
жагдайды жэне ез MYMкiндiктepiн дэл багалай алады;
-экономикалык тургыдан тужырым жасай 6iiryi кyзipeттiлiгi,
юкерлж мэдениет], накты эдет-дагдысыныц (машыгы мен
тэжipибeci) болуы;
-eHflipicTi уйымдастыра бiлyi жэне максатка жетап, пайда алу
упйн тэуекелге бел буып, эрекет ету;
172

I нарыктыц MyMKiHfliicrepi мен жацашыл идеяларды талдап,
пайдалана 6inyi.
Туйшдеме. Кэсшкерлжтщ мэн1 нарыктагы болжауга келмейтш
бёлгйаз жагдайында капитал, мулзк, патенттж кукык жэне баска
ресурстар туршдеп менпйкп тшмд! пайдаланудын мумкшджтерш
тауып, осы мумвандгктерд1 накты ic жузше асыруга кол жетюзу
болып табылады.
I
Кэсшкерлж тэуекелдйпк
Бул ец алдымен ез максаттарына кол жетюзудеи кэсшкердж
фирмалардьщ женстж (немесе еэФейдж) децгейш бейнелёйтш
обьективй категория. Нарыктык экономика жагдайында кэсшкерлер
жетгстжке жетюзетш кепшдеме бермесе де, соган умгстещцретш
шеппмдерд1 жш кабылдауына тура келедь
Кэсшкерлж катер кэсшкерлж фирмага катысы бойынша
сырткы ортадагы болжауга келмейтш белгнлзджке орай объективп
непзге ие. Сырткы орта фирма ез кызметш асыратын объективп
экономикалык, элеуметтж-саяси жагдайларды камтиды.
Ахуалдыц болжамсыздыгы (белиоздап) былайша аныкталады:
фирманын кызмеп мшез-кулыктары шамамен дэл аныктала
бермейтш кептеген езгер1стерге, контрагенттерге жэне тулгаларга
тэуедщ.
Кэсшкерлж катерд1 эр турл1 белгшер бойынша ж1ктеуге болады.
1. Тэуекелдж пайда болу табигаты бойынша былай ж1ктелмек:
а) меншж шаруашыл ыгы;
э) кэсшкерлжтщ жеке тулгасына байланысты;
б) табиги факторлармен себептес.
2. Пайда болу ce6e6i бойынша тэуекелд^кп мынадай салдармен
белш керсету максатка лайыкты:
а) болашактыц болжауга келмейпш;
э) сер1ктестщ мшезшщ жумбак болуы;
б) акпараттыц жеткшкйзд1п.
3. Сактандырылу мумкшдш бойынша кэсшкерлж тэуекедщкп
былай Ж1ктеуге болады:
а) сактандырылатын;
э) сакгандырылмайтьш.
4. Кэсшкерлж мэселеш шешу кезецдерше карай катер мыцаларда
пайда болады:
173

а) шеиим кабылдауда;
э) nieuiiMfli жузеге асыруда.
5. Фирмага ыкпал ететш эсердщ узактыгы бойынша:
а) кыска мерз1мдц
э) узак мерз1мд1.
6. Болжамды нэтижелер бойынша тэуекелдш былай ж1ктеледк
а) алыпсатарлык;
э) жай.
7. Пайда болу саласы бойынша:
а) сырткы;
б) iimri.
8. Аукымы бойынша:
а) кыска (тужырымды);
э) галамдык-
9. Уйгарылу денгеш бойынша:
а) уйгарымды;
э) киын;
б) апатты.
Тэуекелдпстщ турлерг
-саяси;
-экономикалык;
-техникалык.
Экономикалык катер мына тэуекелд1ктерд1 камтиды: ввдфнжк,
коммерциялык, каржылык, несиелщ инвестициялык, акпараттык
жэне т.б.
Кэсшкерлжтщ уйымдык
формалары (нысандары)
Нарыктык экономикасы дамыган елдерде кэсшкерлж уйымныц
уш формасы бар: жекеше шаруашылык, серистестпс, корпорация.
Жекеше шаруашылык - 6ip меншж иеш шеиимд1 031 жекеше
кабылдап, барлык iciiH жауапкерпшшш ез мойнына алады.
Б1ркатар багалаулар бойынша, АКШ-та l980-mi жылдардын
ортасында фермерлш шаруашылыктарды коспаганда 7 млн. жекеше
шаруашылык болган екен.
Жекеше шаруашылыкгыц артыкшылыгы меншпс иесг (кожайын)
icrin барысына толык бакылау журпзедц.
Кемшшл - капитал мелшёр! (шамасы) мардымсыз (аз) болады;
174

менппк neci задал, зиян, ысырап, карыз уш ш жалгыз e3i гана жауап
бередг
CepiKTecriK - eKi немесе одан да кеп кэсшкерлер шепймдо 6ipirin
кабылдайды api барлык ic уш ш жеке жауап бёретш кэсшкерл1ктщ
уйымдык формасы, АКШ-та олардьщ саны 1 млн. жетп.
CepiicrecTiK жекеше шаруашылыкка тэн алгашкы кемшшкп
(капитал мелшершщ аздыгы) жецуд1 кездейд!. Барлык сер1ктестер,
мёнпшк иелер1 залал, ысырап жэне т.б. орын алган жагдайда б1рдей
жауап бёредо. Жауапкерщйш! шектеугп cepiicrecTiK деген болады.
Бул жагдайда ортак иеленушшер белгш 6ip шектеуш молшерде
капитал косуга кукылы болады жэне кэсшорын атынан баскару
iciHe немесе келйлмге катыспайды. Серштестж кебшесе кукыктану,
медицина, брокерлж (баска тулганыц атынан тауарды сатушы жэне
сатып алушы) салаларында тараган.
Корпорация - эдетте кэсшкер менппк neci мен меншштен белек,
каржьшык жауапкершшп де шектеуш болатын акционерлис менппк
непзшдеп кэсШкёрдшйпц уйьшдык формасы.
Артыкшыльпсгары:
- ол акцияларды сату жолымен елеул1 капиталды ез жагына
тарта алады;
- корпорацияныц менппк иелер1, акционерлер фирманыц
мшдеттемелёр! бойынша материалдык тургыдан жауап бермейд1,
олар банкрот бола калган жагдайда тек акцияларыныц кунын гана
жогалтады;
- корпоративтж форма тэyeкeлдiк децгеш жогары аса улкен
аукымдагы ещцрюке ipi капитал кажет болатын жагдайда ic жузшде
> езшщ утымды эрекет ететшш дэлелдеген (Директорлар KeHeci
баскарушьшарды жалдайды).
Корпоративтж кэсшкерл1ктщ кемшшктерше жататындар:
- корпорацияны баскару iciHe барлык акция иеленушшердщ
катысу мумкшджтер1 болмайды;
-фирманыц кызметше бакылау журпзед^
-акционерлерге eKi жакты салык салынады;
-пайдага салынатын сальщ - дивидендтщ шамасын кемггедц
I дивидендке сальщ салу.
X X гасырдыц 80-жылдарыныц ортасында АКЩ-тагы
корпорациялардыц саны 2 млн. жетп.
175

24. Менеджмент баскару жуйесшщ кызмет Typi репнде
Менеджменттщ мэш
Менеджмент - кэсшорынды уйымдастырудыц кагидалары (зан
жагынан) туралы, оны дамытудыц стратегиясы (идеологиялык
белш) туралы, ьдизметкерлерд1 ipiicrey (элеуметпк жагы) туралы
жэнеолардыцжумысыноцтайландырудыцтэсйщер1 (психологиялык
белш) туралы шмдерде камтитын кэсшорынды тшмд1 баскару
гылымы.
Менеджментте басты нэрсе кез келген адамдык карымкатынастарга
жарайтын баршага ортак баскару кагидаларын ic
жузшде белу, аныктау жэне колдану болып табылады.
Менеджмент тура магынасында «адамдарды баскару» угымын
бщщредй Менеджменттщ отаны болган АКД1-та корпоративпк
бизнес пен мулгкке билш журизущ жузеге асыру бойынша мшдетп
зацга сэйкес ез мойнына алатын тулганы менеджер деп атайды.
«Менеджмент» термшп американдыктар ушш фирманын алга
койган максаттарына кол жетшзудеи материалдык жэне адамдык
ресурстарды элдекайда тшмд1 пайдалануды жэне интеграцияны
камтамасыз ететш урдосп бщщредь
Баскаша айтканда, менеджмент - бул нарык жагдайында
фирманы жэне оньщ кызметкерлерш баскарудын теориясы мен icтэж!рибес1.
Менеджмент - нарыктык экономиканын кажеттшктер1 мен
жагдайына толыгырак жауап бере алатын баскару тиш.
Менеджмент ерюн кэапкерлж, бэсекелеспк, экономикалык
мотивация жагдайларында туган накты баскарудын езшше
тужырымдамасында пайда болып, рэамделедь Эм1ршшд1кэюмшшк,
технократиялык, жоспарлы-директивпк, авгоритарлык
баскарулар онын карсы турлер1 болуы ыктимал.
Баскару тиш ретшде менеджменттщ непзп белгшергне
мыналарды жагкызуга болады:
1. Адам, оныц кажеттшктер^ мудделер!, ce6enTepi,
кундылыктары, нускамалары баскаруды уйымдастырудыц бастапкы
сэп мен оны жузеге асырушысы болып табылады.
2. Баскарудыц тэсщцемесшде, кагидаларында
жэне эдгстершде экономикалык куралдар мен баскару
эд1стерше артыкшылыктар бершедь Бул 3cipece маркетингте -
176

I
жумысшы
тутынушылардыц муддеош адцыцгы орынга коятын баскаруда жш
бйпнеда.
3. Менеджер мен кызметкерге койылатын басты талап репнде
кершетш кэйби тургыдан баскару менеджментке тэн. Менеджер
экономикалык жэне элеуметпк-психологиялык бшмдердо игерш
окуы керек.
4. Уйымдастыру йлнде менеджментке жагдайдын
езгеруше карай жэне инновациялык твдт уйымдастыруда, ягни
жацашылдыкка жылдам бешмделе алатындай баскаруды икемд1
уйымдастыру тэн.
5. Менеджмент менеджментпц жеке басына койылатын
талаптардыц кешещн танытуы керек. Олардыц шйндеп непзилер! -
тапкырлык, байланыска бешмдйпк, сетмдйпк. Бул сапалар баскару
енерш танытуда мацызды рол ойнайды. Менеджмештщ баскару
енер1мен катар койылатыны кездейсок емес.
Менеджментпц мыналарды камтамасыз ететш ец мацызды деп
саналатын сэттерш белш керсетуге болады:
-ецбек OHiMiliniriH арттыру;
-бэсекеге жарамдылык;
-тутынушыга багдарлану, ягни маркетинг;
| ic-эрекетге еркш болу, эр} ереже бойынша жумыс icTey.
Баскару ypflici кез келген ахуалга гьшыми тэсйщемеш колдану
eHepi болып табылады. Менеджмент эрдайым жагдайларга карай
баскаратын ахуалдык баскаруды бшд1ред1.
Менеджментте бастысы - ец алдымен кэсшорынныц муддееш
кездейтш накты максаттарды (узак мерз1мд1, алдагы кезеццйс жэне
агымдык) белгшейд1.
Есю стилд1 устанатын кэсшорын басшыларынан менеджерлерд1ц
басты, ягни кагидалык айырмашьшыгы, мше, осында.
Жеке кэсшорын мен тутас экономиканыц экономикалык жагдайы
тупю есебшде уш непзп факторлармен аныкталады:
-техника мен технологияныц децгей1;
-жумысшы куш1н1ц сапасы мен ецбек мотивациясыныц кецшен
пайдаланылуы;
-OHflipicn уйымдастыру жэне баскару (менеджмент).
Менеджметтщ жагдайы техника мен технологияныц децгешне,
KymiHiH сапасына эсер етед1. Осы замангы менеджмент
- бул экономикалык катынастардын ерекше саласы. Аса кернект1
12-512 177

экономист Альфред Маршалл (1842-1924 ж.ж.) баскаруды щп
дэстурл1 - капиталмен, енбекпен жэне жермен катар ецщргстщ жеке
факторы ретшде белш KepceTyi тегш болмаса керек.
Техника мен жаца технологияныц дамуы eimipic аукымыныц
ecyi баскаруды киындатып, оны арнайы бш м щ талап ететш
ерекше кызмет турше бедщ. Мэселеш шешу кажеттшп тэж!рибеш
белсецщ турде байытуга, ещцрхс пен ецбекп баскаруцыц тищщ
эдгстерщ хздесзируте, баскару гылымыныц пайда болуына экеп
сокты. (Баскару шэяарибеощ жуйелеуге талпыныс Англияда X IX
гасырдыц басында орын алды. Баскару бойынша алгашкы окулык
- математика, инженер профессоры, агылшындык кэсшкер Ч.
Бебиджаныц «Экономика машин и производства» (1832 ж.) атты
кггабы болды).
Бул аныктамадан белек баскалардыц кептеген аныктамалары
бар. Оныц 6ipeyi менеджмента адамдармен калай карым-катынас
жасаудыц тэсш ретшде; бшпк жэне баскару eHepi ретанде, ейпшк
жэне эюмщщк машык (административные навыки) жэне т.б.
репцце карастырады.
Менеджмент аныктамасы менеджер кызметшщ мазмунымен
тнселей байланысты. Танымап америкалык менеджер Ли Якокка
«Карьера менеджера» кпабында адамдармен карым-катынас
жасай бшу, олардыц мшез-кулкын танып, жумыска ынталарын
ояту, баскаларга тапсырма берудщ тэсшдер1 сиякты оныц непзп
элементтерш белш керсетедк Осы замангы баскару гылымы -
пэн аралык болады. Баскарудыц эрб1р функциясы айрыкша гылымга
жатады: индустриялык социология, инженерлш социология,
элеуметпк психология, элеуметпк инженерия (экономика) жэне
т.б. Шетелдеп менеджменттщ дамуы баскарудыц нарыктык
тужырымдамасын тудырган баскару теориясы мен маркетинг
теориясын 6ipiicripfli.
Менеджмент мэселелер1мен бугшп тацда эр турл1 бш м
саласыныц мамандары - математиктерден антропологтарга дешн
айналысады.
Менеджменттщ эр турлШп
Баскару кызметшщ эр турл1 салаларында пайдаланылатын
менеджменттщ сан алуан Typnepi бар.
Iunci менеджмент - ппю мэселелердщ басымдыгын сырткыдан
178

айрыкшалап керсететш баскару rani. Басымдыктар накты
жагдайлармен, баскару стратегияларымен, менеджердщ кэЫби
кызметшщ стшпмен жэне баскару урдювде пайда болатын
мэселелердщ сипатымен аныкгалады.
Фирма жумысыныц iunci жэне сырткы мэселелерше менеджердщ
жш кецш белуше тура келедг Бул мэселелердщ курделшп
мазмунына карай аныкгалады. Менеджердщ назар салуы -
оперативтт, ахуалдык немесе туракты турлершде болуы ыктимал.
Innd менеджмент! баскару кизметш белу урдкянде пайда
болатын баскарудыц мшдейй ici ретшде карастыруга болады.
Белган 6ip жагдайларда iniKi баскару мшдетп гсшщ Heri3ri беяштн
менеджердщ орынбасарына сенш тапсырып, менеджерге (6ipim ni
тулгага) тек шла кызмепт реттеудщ жалпы мэселелерш гана
калдыруга болады.
¥йьшдастыру менеджмент!: 1) тар магынасында - баскарудыц
жалпы мшдетп icTepimH 6ipi - уйымдастыруды жузеге асыруга
багытталган баскару эрекеттершщ, амалдарыныц жэне
тужырымдарыныц жиынтыгы; 2) менеджменттщ 6ip багыты
(мектеб1, uiiM i) жалпы уйымдастыруцыц кагидалары мен
уйымдастырудыц мэселелерш шешущ алдыцгы орынга коятын
баскарудьщ тэж1рибес1 жэне теориялык тужырымдамасы.
Бул менеджмент мыналарды камтиды: уйымдык курылымды
жобалау эр! жасау (жетщщру); шцдеий 1стердщ аражшн дэл
ажырату, уйьшдастыру мшдеттерш белу.
¥йымды (кэсшорын, фирма) 6ipryrac организм ретшде
карастырган api жумысты дурыс уйымдастыра бшетш эрб1р
» менеджер жетютшке жетед1 деп сенген Анри Файоль (1841-
1925 ж.ж.). Ол уйымдык менеджменттщ непзш калаушы деп
саналады. Нак сол Файоль баскаруды айрыкша кызмет туршде
белш карастырган болатын. Файоль e3i эмбебап деп санаган (ецбек
6enici, билнс, тэртш, басшылыктыц б1рлйт, орталыкгандыру, тэртш,
кызметкердщ турактылыгы жэне т.б.) баскарудыц 14 кагидасын
эз1рлед1.
¥йымдык менеджмент уйымдык-еюмдж эдютер1мен, ягни
тжелей баскарудыц уйымдык катынаска ыкпал етудщ тэсщдер1 мен
куралдарыныц жиынтыгымен жузеге асырьшады.
Тэж1рибе менеджмент! - менеджмент тужырымдамасы. Ол
осы тужырымдаманыц непзп ережелер1 мен кагидаларын накты
179

пайдалануга багдарланган. Баскару iciMeH байланысты объективп
кубылыстарды тусгщцрш беретш кагндалар да жок емес.
Тэж1рибе сипатында болатын менеджмент бар. Ол баскарудын
к-тэж1рибейнде пайдалануга болатын идеяны, ережеш жэне
кагиданы камтиды.
Тэж1рибе менеджментойц тужырымдамасын жасайтын eKi
тэсшдеме бар. B ip ey i - прагматикалык, екшшка - гылыми. B ipiH iuici
- мэселеш курамы бойынша шешуге жэне нэхижещ жуык арада
тжблей алуга багдарланган болса, екшнпс1 - сан алуан жагдайлар
мен ахуалдар бойынша сараланатын эдгстер мен технологиялык
сызбаларды тандап, талдауга непзделген. Екщша тэсшдеме
элдекайда тшмщ болмак. Ол арнайы дайындыкты кажет етедь
Бул менеджмент эр тYpлi кызмет салаларында - ещцрюпк,
элеуметпк, экономикалык, сондай-ак мэдени салада да жэне т.б.
жузеге асырылуы ыктимал. Ол баскару тужырымдамасын жасауда,
оныц H eri3 ri ережелерш, басымдыктарын (артыкшылыктарын),
тэешдёрш белгшеуде ерекшелисгерщен айрыкшаланады. BipaK,
баскару саласында емес.
Ондгрютк менеджмент - менеджмент гит Оныц непзп
сипаты элеуметпк менеджменттен 6ip айырмашылыгы - баскару
обьекпсшщ ерекшелшн, ягни ещцрюпен аныкталады.
©Huipic - бул кандай да 6ip ешмд1 немесе кызмет керсетущ
эркашан дайындап отырады. ©naipicri баскару адам кызметш
баскару болып табылады. ©вдфдзта баскаруды баска да элементтер
камтиды (материалдык техникалык камтамасыз ету, ресурстар,
ешмд1 охвазу, технологиялык урдгстёр).
вщйрйгпк менеджментпц ерекшелшгер1 баскару жуйесшщ
курылымы мен мщцегп icTepiH, баскару тепктершен жэне
баскару шеппмдёрш эзхрлёу технологиясынан бшнед1. ©идфкгпк
менеджмент etmipicriK жэне баскару жагынан накты сапага ие
кызметкерлерд1 кажет етед1. Баскарушы кызметкер белгш 6ip
дэрежеде ещцрютщ технологиялык ерекшел1ктерш 6uiyi керек.
Стратегиялык менеджмент - менеджментпц эр турлиип. Оныц
басты ерекшелш — болжагыштык, максаттылык, келешекпп,
стратегиялык багдарлама бойынша жумыс icreHqi. Ол экономикалык
даму, encip бэсекелестж, РГП, баскаруда адам факторы релшщ арту
динамикаларыныц терецдей тусушщ нэтижесшде пайда болды.
Оныц артыкшылыгы ресурстарды, ец бастысы уакыт ресурсын
180

утымды пайдаланады. Стратегиялык менеджмент баскаруды
уйымдастыруда жэне эдостемелершде, баскарудыц TeTiicrepi мен
технологиясында, оныц парадигмасы мен тужырымдамасында
Kepimc табады.
Бул менеджменттщ мацызды сэттерше мыналар жатады:
I фирманы сипаттауга арналган мэртебе (статус), оныц
элеуметтак-экономикалык ортада алатын орны, фирманыц даму
элеуета;
- фирманыц баскару максаты болып табылатын фирманыц
максаты. Максат - болашакта болатын шындьщ, ол улкен
талдамалык жэне жобалау жумысыныц мазмуны мен нэтижес1
болып табылады;
баскару Шёпомцершдё уйгарьшатын стратегиялык
багдарламаныц жузеге асьфылуы алга койылган максаттарга
кол жетаазедь Бул багдарламада багдарларды, даму кезецдерш,
басымдыктарды, шектеу факторларын аныктап алудыц мацызы
зор. Стратегиялык багдарлама дамудьщ жалпы багытынан кайсысы
ауыткитьшын, кайсысы ауыткымайтынын керсетш береда;
-баскарудыц тшмдйпгш, сапасын, элеуетш багалау жэне реттеу.
Инновациялык, каржылык, экологиялык менеджмент, сондайак
адам ресурстарыныц менеджмента мен жасаушы (тудырушы)
менеджмент болады («Мацусиба дэнки» (Жапония) - 6yriH
кешегщен ropi элдекайда жаксы жумыс ютеп калуга умтылу) жэне
баскалар.
Менеджерлж кызмет пен
оныц т ш м д ш п н жжтеу
Менеджментте басты тулга, элбетте, менеджерлер (баскарушы)
болады. Менеджерлнс кызметтщ мэш o3repicci3 калады, тек
менеджердщ функциялары мен оныц кызмет эдгстер1 гана озгеред1.
Осы замангы менеджерд1 когамдык OHflipic жуйес1нде былайша
керсетуге болады: баскарушы, дипломат, лидер, тэрбиеш1, жацашыл
(жаца идеяларды тез кабылдайды деген магынада), адамдьщ асыл
касиеттерд1 бойына ciHipreH тулга.
Басцарушы-менеджер. Бул эуел бастан менеджерге тэн боп
келген дэстурл1 функция. Осы функцияны орындау аркылы
менеджер колына бил1к тиген кызметкерге айналады. Баскарушы
менеджер ез сезшде туратын, шыншьш, адал, кец пей1лд1 болуы
181

керек. Оньщ жогары кэЫби дайындыгы болуы тшс spi ккерлж
сухбатка машыктануы, ягни дагдылануы кажет.
Оныц зияткерл1к кекжиеп кец болганы дурыс (курдел1
тужырымдамалардыц мэнш тусшу, дэл талдай бшу, р ш бай, оки
бшуге, жазуга жэне т.б. кабшетт1 болуы. («Оку мен жазу туа §йёдц
ал береке тагдырдыц тартуы» (У. Шекспир)).
Дипломат менеджер. Кептеген менеджердщ ептшктер келксез
процедураларымен байланысты болады. Орта жэне жогары буын
менеджедлер1 езшгй; жумыс уакытынын кебш непзшен адамдык
байланыстарды белгшеп, дамытуга, ккерлж байланыстарды
терендетуге, мэмшелерд1 6eKiTyre, кайшылыктарды шешуге, билгк
екшдёрщен карым-катынасты жаксартуга жумсайды.
Эр килы делдалдык эрекеттерге менеджерлерд1 катыстырудын
кажеттшйч артып келедь Бул, 3cipece, кебешп келе жаткан
халыкаралык байланыстарда манызды орын алатын дипломатиялык
кабщетп кажет етед1.
Лидер менеджер. Лидердщ мшдетп ici мен менеджердщ м1ндетп
ici бцэдей емес. Кебшесе менеджерлптц мшдетп ici ретшде
бизнестщ материалдык косалкы жуйесшщ кызм^тш (ресурстар,
процедуралар, ещцрю, технологиялык процестер) колдауга кажетп
кэшби ic-эрекёттердщ жиынтыгы угылып жур.
Лидёрлщ функция eKi косылмалы кэЫби-технократиялыктан
жэне эмоционалды-тулгадан турады.
Тэрбиеш1 менеджер. Ощцркпк урдктер курделене тусуше
байланысты кызметкерлерге койылатын талап кушешп отыр. Ец
алдымен кызметкерлердщ технологиялык эрудициясын кетеру
кажет. Осымен катар олар ем1рдещ енегелйс жактарын жетшпру1
керек. Техника мен технологияныц курделене тускен ypflici
мамандарды туракты турде кэс!би окытуды талап ехёД1.
Кызметкердщ тэрбиел ik децгеш, аскан енегелшкч экономикалык
прогрестщ (жет1стаюод) uieniyuii шарты болып табылады.
Жацашыл менеджер. Бул арада менеджердщ инновациялык Typi
айтылып тур. ЕТП каркыны жогары болып турганда инновацияга
(жаканы енпзу) немкурайлы караушылык артта калдырады. Тозган
куралдарды удайы тэртшке келпрш, жаканы енпзуге жумсалатын
каражатты унемдегеннен repi жаца техника мен технологияны
ещцркте колдану ецбектщ е ш м д ш п мен ешмнщ сапасын
арттыруда элдекайда тшмдь
182

Адами qacuemi мол менеджер. Ол элеуметпк сапаларга ие
тулганы бшдаредц. 0p6ip менеджердщ ез мшез1 бар - ез-езш устау
тэрпптершщ жиынтыгы.
Менеджмент бойынша капиталдык ецбек менеджер тулгасынан
табылатын сапа мен мшездпс сипатыныц тазбелерш камтиды.
Мысалы, Ф . Тейлор мшаз менеджерд1 акылды, бйпмдо, техниканы
жете мецгерген, куш-жшерл1, сыпаны, батыл, адал, оц мен солын,
ягни жаксы мен жаманды айыра алатын адам реттнде сипаттайды.
Багыныпггыларды, ягни кол астындагыларды баскарганда
«адами тэсщцемеге» ие болуы керек. Менеджер жемюта ецбек eTyi
ушш мыналарды естен шыгармайды: жумыскерлер оган емес, ол -
жумыскерлер ушш кызмет eTyi керек. Жуйе токтаусыз жумыс icTeyi
ушш ол ею жакка да пайдалы болуы керек (Питер Э. Лэнд).
0з кэсшорны уппн жаца нарыкты таба алатын 9pi нарыктагы
езгерЛстерге бэсец |элс|з| жауап 6epin кана коймай, нарыкты
езгертуге ыкпалы бар маман, бйшсп менеджер болып саналады.
Менеджердщ жумыс тВшдшмт кол жеткен нэтижелер мен
кэсшорын шыгындарыныц аракатынасымен елшенедь Мундай
уйымдагы менеджменттщ максаты - аз шыгынмен мол нэтижеге
кол жетюзу болып табылады.
Тшмда басшылык пен баскаруды муны калай icreyzu бшетШ
адам емес (бул ете мацызды болса да), муны ютей алатын адам гана
жузеге асыра алады! (Питер Э. Лэнд).
Басшылык icinae жет1ст1кке жету уппн менеджердщ уш errrmiri
(амалы) болуы керек: 6ipumiici — нактылыгы, муныц магынасы
былай: ол накгы пэндермен (куралдармен, саймандармен, enaipicneH
жэне т.б.) жумыс ютей алуы керек; eKiHiuici - тужырымдамалыгы,
ягни тужырымдамалык enTuiiri; ушшшст — адами — ец басты
eminiri.
Таньшал менеджер Ли Якокка менеджерд1ц рел1не катысты
мацызды корытынды шыгарган болатын: «Барлык шаруашылык
операцияларын TynKi туй1н1нде уш ауыз сезбен айтуга болады:
адамдар, ешм, таза табыс. Адамдар алдыцгы кезекке шыгады. Егер
аздщ сен1мд1 тобыцыз болмаса, онда баска факторларда кеп нэрсе
тындыра алмайсыц».
Элбетте, менеджер - ол топтыц езшше жаттыктырушысы, оныц
м1ндет1 - топты жасактап, олардыц езара эрекетан камтамасыз ету.
Ф . Энгельс былай жазды: «... «тарих» емес, накты, Tipi адам -
183

мше осыньщ бэрш гстеген, бэрше ие жэне бэрше араласады».
Жетютш формуласы: дайын болу х ниетгену х кггей бшу =
орындау (Питер Э. Лэнд).
Аттестациялык кврсетюштер
жэне орташа менеджера! багалау
Баскарушы кызметкердщ мшдеп Hriniicrep мен кызметтерд1
тнселей ещирушшердщ жумыс icieyiHe арналган мумкщщктер мен
жагдай тудыру. Егер баскарушы кызметкер мундай жагдайларды
жасамайтын болса, онда ол кызметшен кётед!:
4-кесте - Уйымда баскарушы кызметкер тарапынан аткарылатын
мшдеттер
Баскару машыктарына ие болу:
- жоспарлау;
- уйлест1ру;
- стандартты емес шеилмдер;
1 экш щ ш щ 1г1 (эюмгерлт);
- ресурстарды пайдалану.
Жеке багдарлык денгеш:
- табандылык;
- максатты естен шыгармау;
- жацага умтылу;
- бшктшгш арттыру.
Кызметкерлерд1 (персоналды)
баскару машыктары:
- багыныштыларды уйрету;
- олардыц кызметш бакылау;
- кол астындагылардын
мотивациясы;
- куш-ж1герд1 уйлеспру;
- екшеттшктерд1 делигирлеу.
Жумыс сапасы:
- бакылаудын кажеттшп;
- тэртш;
1 нэшжелердщ ти1мдш1п.
АКД1 Енбек министрлшнщ кызметкердш сапасына коятЫН
кэс1би талаптары:
- окытудын (уйретудщ) кажеттшп (жалпы бшм);
- окытудьщ (уйретудщ) кажеттшп (арнайы);
- кабшеттердщ денгеш жэне багыты (багыттылыгы);
- мудделер;
- жеке мшездемеЫ;
- физикалык MYMкiндiктepi;
184

-ецбек жагдайы.
5-кесте - Кызметкерд1 аттестациялау KepceTKinuepi
1. Б ш м 4. Сухбаттасу кабшеп
1.1. Жалпы дайындык децгеш. 4.1. Анык сейлеу.
1.2. Арнайы дайындык децгеш. 4.2. Психологиялык
табандылыгы.
1.3. Шектес мэселелерд1 бшу. 4.3. Акылдылыгы.
2. Жеке басыньщ сапасы 5. Жумыс тэж!рибес1.
2.1. Адалдьщ. 5.1. Ецбек етш.
2.2. Деш сау болу. 5.2. Кызмет1нщ ecyi.
2.3. Сымбаттылыгы. 5.3. К^лзметше сай болу.
3. Кабтеп 6. Тшек
3.1. ¥йымдастырушыльщ. 6.1. Жеке калауы.
3.2. Шыгармашылык
(творчестволык).
6.2. Фирма жумысындагы
тшеп.
3.3. Баскарушылык. 6.3. Болашакка талпыну.
Менеджментпц
стратегиясы мен тактикасы
Стратегия —максатка жетущц куралы, пайданы ец кеп шамада
алу ушш ресурстарды калай пайдалану керекпгш кещнен
угындыратын тужырымдама. Максаттарга кол жетюзу б1ркатар
мэселелерд1 шешущ кажет етедй стратегиялык, эюмштк,
оперативтж. Стратегиялык мэселеге ецщруге кажетп ешмдер мен
кызметгерд! тавдау, осы ешмдерд1 сатуга болатын нарыктар мен
тутынушыларды тандау жатады.
Бизнес мэселелер1 бойынша тэж1рибел1 маман фирманы
жепспкке жепазетш езгеше стратегияларды танып, коре бшедг
Стратегияны тандау барысында орталарга, эрекеттердщ
тактикалык магынасына, бэсец жэне белсецщ стратегиялардын
тандауына бага бершедг
Стратегия уйымньщ ез кызметшде басшылыкка алатын шеппмш
кабылдаудьщ тандау ережес1 болып табылады. Ереженщ терт тобы
бел in керсетшедк
- осы шакта да жэне болашакта да фирма кызметшщ нэтижелерш
багалауда пайдаланылатын ережеге (сапалык - багдар, сандык -
185

тапсырма);
-кандай ешм турш жэне технологиялык эз1рлеущ, буйымдарды
кайда етюзуге болатынын, бэсекелестерден калай асып тусудщ
жолдарын анык аныктайтын сырткы ортамен фирманын катынасын
калыптастыратын ереже. Бул ережелердщ жиыны ошмдгк-нарык
стратегиясы немесе бизнес стратегиясы деп аталады;
-уйым шйндеп катынас пен тужырымды белплейтш ереже.
Оны уйымдык бэсеке деп жш атайды;
I непзп оперативок тэсшдер деп аталатын фирманын ез
кызметшде кундел1кт1 журпзетш ереже.
Стратегияны жасау урд1а кандай да 6ip жылдам эрекетпен 6iie
коймайды. Эдетге ол фирманын ecyi мен устанымын ныгайтуды
камтамасыз ететш жалпы багыттарды белгшеу аркылы аякталады.
Калыптастырылган стратегия 1здест1ру эдктершщ стратегиялык
жобаларын (накты участкелер мен мумюндйсгерге назар аударуды
кушейтш, стратегиямен киыспайтын калгандарын тастап)
дайындауда пайдаланылуы керек.
Максаттардын жиынына кол жетюзудш ыктимал эр турл1
жолдары бар: бул жолдар стратегия деп аталады. Мысалы, максат:
неге кол жетк1з1дщ? У ш жылдык кезецщ аяктауга айналымды 50%-
га жэне табысты 60%-га ecipyai камтамасыз ету.
Менеджментте максаттарга кол жетюзу у® баламаны
пайдалану кажет. Мысалы, максатка жетудщ баламалары:
-ш ы гары л ган ешмдердщ ece6iHeH нары кты ц у л е с ш кебейту;
-шыгарылатын ешмдердщ атауын кебейту есебшен нарыкты
кенейту;
-ж а на нарыкка, мумкш болса, халыкаралык нарыкка шыгу;
-enaipic шыгындарын кем! ту;
-тупкшюп ешмнщ сатылу келемга езгертпей так интеграция
есебшен eimipicriH объектшерш улгайту;
- агымдагы кэсшорындарды сатып алу немесе косу есебшен
ecipy жэне т.б.
Баска да стратегиялар болуы ыктимал.
Уйымныц алдында терт непзп стратегиялык баламалар тур:
шектеуш есу, есу, кемпу жэне осы уш стратегияны уштастыру.
Шектеулг всу. Кептеген уйымдар шектеул1 есу болып табылатын
стратегиялык баламаларды устанады. Бул стратегияга акпаратты
ескеру аркылы тузетшген api кол жеткен межеден максаттарды
186

белгшеу тэн. Шекгеут есу стратегиясы непзщце ез жагдайына
канагаттанатын туракты технологиялы енеркэсттщ кемелше
келген (калыптаскан) салаларында колданылады. ¥йымныц бул
баламаны тандау ce6e6i, ол ец оцай, элдекайда колайлы api эрекет
етуцщ катер1 аз тэсш. Егер фирма шектеугп есу стратегиясын
устану аркылы еткен шакта пайдага кенелген болса, онда сол
стратегияньщ жолымен журедо.
Осу. 0су стратегиясы жыл сайынгы кыска мерз1мд1 жэне узак
мерз1мд1 максаттардыц дещёшн еткен жылдагы кереетрштердщ
децгешнен елеул1 асыру аркылы жузеге асырылады. Бул
стратегия жш тандап алынатын eKiHHii балама болып табылады.
Ол технологиясын жылдам езгертш отыратын серпщщ дамитын
салаларда колданылады. Оны токырауга ушыраган нарыкты тастап
шыгу ез фирмаларын жан-жакгы дамытуга, ягни эртараптандыруга
(ешм номенклатурасыныц эр
умтылатын басшылар
устануы мумюн. Ocyi жок тураксыз салалар банкротка ушырауды
бщщредь Туракты салалардагы ёеуцщ болмауы немесе жан-жакты
дамытудагы сэтс1зд1к пайданын тусуш токтатуга экеп согады.
Innci жэне сырткы есу болады. 1штей есу тауарлардыц
ассортиментш кецейту жолдарымен болуы мумюн. Сырттай есу
сатьшас немесе денгейлес есщ щ формасындагы шектес салаларда
болуы ыктимал (мысалы, enqipymi кетерме сауда фирмасын М
жабдыктаушыны сатып алады немесе ен1мшц белгш1 6ip TypiH
енд1рет1н 6ip фирманы (айталык сусын шыгаратын) немесе
баскасын сатып алады).
Осудщ элдекайда мойындалган эдеттеп формасы
корпорациялардьщ косылысы болып табылады.
KeMimy. Басшылар сирек таццайтын 9pi соцгы куралдын
стратегиясы деп жш аталатын балама KeMiTy стратегиясы болып
табылады. Максаттардыц децгеш еткен шактагы кол жеткен
межеден темен белпленед1. Шындыгында кептеген фирмалар
ymiH кемпу операцияларды оцтайландыру мен кайта багдарлаудыц
сешмд1 жолын бщд1ред1.
Кем1ту баламаларыныц аясында б1рнеше нускалар болуы
мумюн:
1. Тарату. Кем1тудщ ец уйымды нускасы уйымныц материалдык
корлары мен активтер1н тольщ кетере сату болып табылады.
2. Артыктарды алып тастау. Фирмалар езшщ б1ркатар
187

бел1мшелер1 мен кызмет турлерш езшен белш тастауды пайдалы
деп есептейщ (кэопгорынньщ 6ip белшн сату жэне т.б.).
3. Кемпу жэне кайта багдарлау. Токыраган экономикадагы
кептеген фирмалар пайданы кебейтуге талпынганда ез кызметшщ
6ip белпчн кыскартуды кажет деп санайды.
KeMiTy стратегиясына кебшесе компания кызметшщ
KopceTKiniTepi нашарлауын токтатпаганда, экономика кулдыраган
немесе уйымды куткару ушш жугшедг
¥ штастыру стратегиясы. Олбарлыкбаламаларды(аталгандарды)
уштастыруды уйгарады. Оны ец алдымен 6ipHeuie салаларда
бeлceндi эрекет ететш ipi фирмалар колданады. ¥штастыру
стратегиясы жогарыда келпршген - шектеугп есу, есу жэне кемпу -
уш стратегияныц кез келгенш 6ipiicripyqi бщщредг
Стратегиялык баламаларды карастырганнан кейш менеджмент
олардыц 6ipeyiHe накты токталады. Стратегиялык баламаларды
таццаудагы максат - уйымныц узак мерз1мщ тшмдшпн барынша
арттыру. Жогары буынныц басшылары тшмд1 стратегиялык
тацдауга кол жетюзу yniiH фирмалардын (кэсшорынныц) жэне
оныц болашагынын дэл dpi белупп барлык тужырымдамаларына ие
болуы керек. Стратегиялык таццау накты эр? 6ip мэщп болуы кажет.
Кандай да 6ip накты тацдауды жактаушылык (басыбайлы етш
алушылык) эдетте, келешек стратегиясын шектеп тастайтындыктан
шеппм мукият зерттелш, ез багасын алуы керек.
Басшылар жузеге асыратын стратегиялык тандауга эр турл1
факторлар эсер ехед] - тэуекелд1к, бурынгы (еткен шактагы)
стратегияларды бшу, мешшк иесшде тудыратын эсер, уакыт
факторы.
Мынаны есте устау кажет: стратегиялык менеджмент орындау
кызмэтш уйгарады, ягни тек ойлап кана коймай, соны ic жузше
асы руды кажет етедг
Менеджменттщ
стратегиялык багыттары
Менеджмент тутас нарыктык экономиканы жэне шхшара
кэсшорындарды баскарудын туракты TeTiKTepiHin болганын
калайды (уйгарады). Менеджменттщ ез стратегиялык багыты
болуы керек. Бул багыттардьщ сызбасы нарыктык экономиканы,
менеджмента дайындауды, уйымдык катынастагы баскаруды
188

►
кайта куруды, шетелдйс тэяйрибеш жэне компьютершк техниканы
зерделеп (уйр.ешп), пайдалануды камтиды.
М енедж м ент дайындау баскарушылык жэне экономикалык
бшмдердщ философиясын; дайындау сапасын; технологиялык
бйпмда; дайындау формаларын; дайындау эдостерш камтиды.
Менеджменттщ басты багыты ретшде болатын ез компоненттер1
бар менгшк rypnepi; бэсекелестж; монополиясыздандыру; банкнесие
жуйелерш дамыту.
Баскару iciH кайта куру баскаруды ортальщсыздандыру;
баскарудын жана TypiH кукыктык тургыдан камтамасыз ету;
экономикалык баскаруды демократияландыру; баскарудын
(уйымдастыру нысандары) икеьедшш; баскаруды кэciбилeндipy
сиякты багытгарды камтиды.
Эр турл1 баскару жуйесшдеп менеджметтщ орнын аныктау уиин
типология деп аталатын баскару, ягни кубылыстарды жжтеущц
ерекше T yp i карастырылады. Ол 6ip улгщеп белгщердщ шектеугп
шецберш пайдалануды уйгарады.
Баскарудагы нарьпсгьщ peni белгип 6ip дэрежеде назар аударуга
турады. E ip iH in i белп — директивтж баскару - ез-езш актаудан
калган, кенерген белп. Маркетинг тишндеп баскару усыныс
пен сураныстьщ аракатынасын ескеретш жэне тауарды нарыкта
жылжытатын менеджмент кызметш бивдредь
Максатты баскару - бул нарыктык (экономикалык) баскаруды
жокка шыгармайтын максаттар бойынша баскару. Баскарудын
мундай rani адами кундылыктар мен муддеш ез TiperiHe
айналдырады.
Максаттык багдарламалы баскару - даму багдарламаларын
пайдаланатьш максатты баскарудан repi уйымдастырылуы
элдекайда катан болатын баскару.
Fылыми устаным тургысынан баскарудын мына ерекшел1ктерш
атауга болады:
-идеологияландыру - экономиканыц даму каркынына жагымсыз
эсер етед1;
- тужырымдамалык тургьщан баскару гылыми непзделген
ережелердщ тутас жиынтыгын бшд1ред1, жуйе осы тутас жиынтыкка
сэйкес дамиды;
- эмпирикалык баскару ец алдымен тэж1рибеге, оны
корытындьшау мен зерделеуге непзделед1;
189

I прагматикалык баскару - бул 6ip сэтйк (кыска мезетпк)
жепстжке багдарланатын баскару. Жылдам реакцияны жэне
оперативт1к тапкырлыкты, сондай-ак нарыктык ахуалдагы
ерекшелнсп бшущ уйгарады.
25. Бизнес жуйеы жэне баскару
Бизнес категориясыныц мазмуны
жэне оныц езше тэн белплер!
Жалпы адамзат тарихы бизнеспен байланысты. Карапайым
аныктаманы терминнщ этнмологнясына жупнбей-ак беруге болады.
Бизнес - бул ic. Тарихи «ic» угымы - «бизнес» угымын бщщредо.
Алайда, бизнес - тек жай гана ic емес, ол адамдардын
арасындагы, icxe катысушылардын арасындагы jcKepniic катынасты
камтиды. Белгш 6ip icxe катысу аркылы адамдар icxep адамдарга
немесе бизнесмендерге айналады.
Экономикада барлык «ic» енщ ещцрумен жэне оны тугыну
саласында жылжытумен байланысты. Сондыкган да шаруашылык
ем1рдщ кез келген эпизоды эр килы ic пен йжерлж катынастардын
эр турлшпмен сипатталады. вндорнтк катынастардагы
субьектшердщ кандай да 6ip кызмеп - оныц ез ici. Ал кызмет
пен оньщ нэтижелершщ орнына «ic», ккерлж байланыс, баскаша
айтканда, мэмше журеда.
Щ Азаматтык кодексшде арнайы тарау (4-тарау) бар - Мэмше
деген. Онда мэмшенщ, 6ip жакты мэмше мен келшмшарттыц,
кукыктык реттеудщ угымдары бершш, мэмше формасы айтылган.
Бизнес - бул табыс алуга багытталган кызмет. Ол эр тургн
салаларда жузеге асырылады. Атап айтканда, ещцркте жэне
тауарлар мен кызметгердщ саудасында, банк кпнде жэне сактандыру
корында, келйспк, жалга беру жэне кызмет Typi ретшде болатын
баска да операцияларды жузеге асырады. Субьектшщ айналымга
туе i реп н капиталыныц колда болуы бизнесте манызды орын алады.
Мундай капитал айналымга акшалай турде Tycyi мшдетп емес, ол
тауар туршде жэне кызмет Typiime усынылуы ыктимал.
Бизнес Tynxi есебшде эрдайым нэтижесшде пайда алуды
немесе залал келирущ кездейпн тауарларды немесе кызметтерд1
айырбастау бойьшша коммерциялык операцияларды icre асыруды
уйгарады.
190

I
Кэсшкерлж кызметке Караганда бизнестщ угымы кец, ейткеш
бизнеске табыс алуга багытталган кез келген кызмет саласындагы
кез келген 6ip жолгы коммерцнялык мэмшеш жасауды да камтнды.
Бизнестеп субъект бизнесмен немесе коммерсант деп аталады.
Коммерсанттыц мэртебес1 зан бойынша кызме® мына
белгшермен снпатгалатын тулгага берщедк
I мэмше бейту жэне баска шаруашылык операцияларын
кэсшкерлж туршде жузеге асыру;
-кэсшкерлж кызметп ез атынан, ягни нарыктык катынастьщ
дербес экономикалык субьекпш ретшде жузеге асыру.
Жеке кэсшкер де, кэсшкерлерд1н fipnecfiri де коммерсант бола
алады.
Бизщстщ нарьщтык экономикада езше тэн белгшер1 болады.
Оган мыналарды жаткызуга болады:
-экономика субъектшершщ кызмет алмасуы;
-9p6ip кызмет алмастырушыга катысушылар, контрагенттердщ
муддес1 жузеге асырыла ма, жок па, оган карамастан тек ез
мудделерш жузеге асыруга умтылады;
- контрагенттер ез кещлшен шыкпаган ккерлж шарттарды
(мэмлеш) кабылдаудан бас тартканына карамастан ез муддесш
жузеге асыруга талпынады;
-мэмшеш дайындау жэне жасау урдкшде 6ip e3i жеке немесе
ужыммен 6ipre (немесе ужымньщ атынан) бастама кетередц
-пайдалы жагы мол мэмшеш жузеге асыру ушш жеке (немесе
ужым атынан) тэуекелге бел бууга, ягни катерге бара алатын кабшеп
жэне соган дайын болуы;
- мол табыска кол жетюзу максатын кездейтш нжерлж
катынастьщ эр турл1 тэсшдерш кере 6uiyi, жузеге асыра 6myi,
дайын болуы;
-тандап алынган гскерлж катынас тэсшнщ пайдалы жагынан
камтамасыз ету максатында эр турл1 багыттарда эр килы кадамга
бара алуы керек;
-мэмшенщ болуы ыктимал жэне накты нэтижелерш саралай
6inyi, кызметтщ басым жактарын аныктап, оган юкерлж катынастьщ
логикасын багындыра (кисындай) 6myi керек.
Бизнестщ ез стратегиясы мен тактикасы бар. Бизнестщ
стратегиялык максаты - эр турл1 мэмшеш жузеге асыру урдюшде
мол табыс табу.
191

Тактикалык максат - эр контрагентпен 9p6ip накты себеп
бойынша мэмшенщ накты мерэхш мен мазмунын, жузеге асыру
шарттарын пайдалану аркылы осы стратегиялык нускаманы жузеге
асыру.
Барлык аты аталган бизнестщ езше тэн белшгдн, онын
стратегиясы мен тактикасы осы замангы нарыктык экономикадан
толык керше алады.
Бизнесп дамытудын шарттары:
-меншистщ аман сакталуына кепшдж болуы керек;
- шаруашылык уйымнын эр Егурт нысандарынын катар ёшр
cypyi;
-кэйпорындарга мумюндшнше экономикалык еркщщк беру;
мемлекетпк жэне мемлекегйк емес секторлардыц
cepiKTecTiriHe, кэйпкерлжке мемлекетпк тургыдан колдау керсету;
-монополизма! шектеп, бэсекелестжп одан ары дамыту;
- мемлекет экономикалык, элеумегпк жэне саяси тургыдан
туракты болуы кажет;
-зацмен коргалатындыгы.
Бизнес жуйей
Бизнес - icTi журпзу жуйей. Бизнес - бул адамдарга кажетп
еншд1 жасау. Бизнес - бул б1здщ элеуметтж-экономикалык
жуйем1здеп орталык магистраль.
Бизнес (к&зртк катынас) барлык бизнесмендерд1 камтып,
олардын кызметтерш тугае 6ip арнага 6ipiicripefli.
Бизнес cy6beicriiiepiHe мыналар жатады:
-кэйпкерлер, ягни 63i бастама етш кетерген кызметш катерге
бел буып (ягни, ез тэуекелдтмен), осы кызметш занга кайшы
келпрмеу жауапкершuiLriн ез мойнына алатын тулга;
I кэешкерлердш ужымдары мен кэйпкерлж кауымдастыктар;
-кэешкерлер усынатын ёнщщ (жумысты, кызметп), тутынатын
жеке адамдар мен ужымдар, сондай-ак тугынушылардын одагы мен
кауымдастыктар;
- кел1С1мшарт немесе баска непзде жалданып ецбек ететш
жумыскерлер, сондай-ак олардын кэйподактары;
-мемлекетпк курылымдар. Олар тек мэмшеге тжелей катыскан
жагдайда гана бизнес субъекпй бола алады (кэйпкерлерге ук1мет
тапсырыстарын беру, баганы белгшеу, элеумегпк жумыстарды
192

орындаудагы жецишктердщ курамы мен объектшер1 жэне т.б.).
Кэсшкерлж - бизнес жуйесшщ элемент!. Оньщ н,емзш
жеке менпйктеп ендцйс куралдары курайды. Ал, жеке мешшк
енщрй; куралдарынан мемлекетпк емес мешшктщ осы замангы
формалары пай да бодцы. Олар -топтык меншж, ужымдык менппк,
кооператив мешшк, акционерлж мениик, пай.
Кэсижерлш бизнестщ у111 Heri3ri компоненттер1 белш
керсетшедг.
1 9шм emupici;
-коммерция (сауда);
-коммерциялык делдалдык.
Бизнесл тек сауда жэне делдалдьщ кана деп жансак руга
болмайды.
Иэ, бизнес тек сауца мен делдалдык кана емес, ол сондай-ак кез
келген мемлекеттщ экономикалык ощршщ нейзш (ец алдымен)
курайтын eagipic болып табылады. Накты осы ещцрю аркылы ец
мацызды ic бастамалары жузеге асырьшады.
Барлык кызметп бизнеспен шатастыруга болмайды. Бул
женшде Г. Форд бьшай дейдк «... ешмд! дайын кушнде алып-сату
(алыпсатарлык) нагыз icneH ешкандай байланысы жок - ол зац
жолымен жоюга келмейтш урлыктыц эдепп TypiH гана танытады».
1скерлж катынастагы субъектшердщ екшпп категориясына
тугынушьшар жатады. Олар Kepi байланысты тудырады 3pi ещцршке
ыкцал етедь K9ciracepre табыс кажет болса, ал тутынушыларга
ез кажеттшктершщ толык канагаттандырылганы керек. Озшщ
тутьшушылык муддесш жузеге асыру бул езшдш ерекшелт бар
тугьшу бизнес!.
Бизнестщ осы нысандарыныц ерекшел1ктер1: б1ршщеден, оны
кэсшкерлж бизнеске карсы барлык азаматтар жузеге асырады
(ккерлйс катынастар жуйесше адамдардыц жаппай катысуы);
екшшщен, тугыну бизнес! ещцргстщ туши нэтижесше адамдардыц
мудделипк танытуын бейнелейдц ушшпйден, тугыну бизнес! 6ip
мезгшде кэс!пкерлерд! тугынушылардыц суранысымен санасуга
мэжбурлеп кана коймай, сонымен 6ipre тугынушыларды юкерлш
байланыс бойынша шынайы cepiicrec ретшде танып, кабылдауга
итермелейтш кэсшкерлж бизнеске катысты ынталандырушы api
тецеспрупп куш болып табылады. Кэсшкерлер де тецеспрупй
куш. Кэсшкерлер де баска фирманыц ешмдерш тутынушы ретшде
13-512 193

тугынушы бизнесшщ катысушылары.
Тутыну бизнесшщ непзш жеке мешшктеп тутыну мен кызмет
пэндер1 курайды.
1скерл1к катынастарга катысушылардыц ушшпп категориясына
жалдамал ы жумысшылар, ягни жалданып жумыс гстейтщ азаматтар
жатады.
Бул категориядагы азаматтар кэсшкерлермен жасаскан
мэмшеден табыс табу аркылы ездертщ енбек мудделерш жузеге
асырып, езшдш ерекшелМ бар ецбек бизнесш калыптастырады.
Ецбек 6n3HeciHiH непзш жеке менппктеп тутыну пэнше жэне
emjipic куралына толык сэйкесетш жеке менппктеп жумысшы купи
курайды.
Гскерлж катынастарга катысушылардьщ тврттпп категориясьша
мемлекетпк органдар жатады. Олар нарыкка юкерлпс
усыныстарымен тжелей шыккан жагдайда гана осы категорияга
жататынын естен шыгармайык. Осы тургыдан алганда бул органдар
юкерл1к катынастагы баска катысушылармен тец кукылы болады.
Мемлекетпк бизнестщ непзш мемлекет менпппндеп eiuipic
куралдары, акпарат, ой ецбепнщ ешмдер1, кунды кагаздар, акша
ресурстары курайды.
Басцару саласы. Бизнестщ барлык жуйелер! мен оныц
элементтер! белгш 6ip ыкпал мен ic-кимыл жасайды. Баскаша
айтканда, олар баскару саласында эрекет етедг Дамыган
едцердеп нарыктык экономика, оныц (нарыктык экономиканын)
аясында бэсекелесупй экономикалык субъектшердщ когамдык
нэтижелерш калыптастыру нэтижесшде, 6ipryrac жуйеге айналды.
Бэсекелеспкгеп еркщдйс экономикалык катынастардагы баска
субъектшердщ объективп мудделершщ есебше непзделетш
экономика саласында когамдык пайдалы icxepzii жузеге асырудын
кажеттшй’ш ap6ip субъекгшщ мойындауы репнде болады.
Баскарушылык ыкпалды жузеге асыру барысында осы замангы
нарыктык экономиканын ерекшелшхёрш ескеру кажет:
-туракты турде узак уакыт бойы салааралык жэне аймакаралык
байланыстар аркылы калыптасатьш бгрыцгай нарыктык кещсикп
калыптастыру;
I 6ip жагынан - «тугынуды арттыруды», екшпп жагынан
усынысты кецейтущ 6ip-6ipiHe себепкер ету;
-бэсекелёсуцп элеумегпк топтардыц (ен алдымен кэсшкерлер
194

мен жалдамалы жумысшылардыц арасындагы) элеумегпк карамаканшылыгын
бэсецдетуге (амортизация) мумкшдш тудыратын
экономикалык реттеудщ элеуметтш багдарлануы;
экономиканы монополизациялауга, Tepic пигылды
бэсекелестшке карсы багытталган тауар нарыгындагы бэсекелестж
катынастарды зац тургысынан да, экономикалык тургыдан да
орталыктандырып, реттеу;
- акционерлш жэне баска да ужымдык меншш формаларын
дамыту аркылы тауар нарыгындагы бэсекелестш катынаска кез
келген азаматты катыстырудыц мумюцщктерш кецейту.
Бизнес жэне уюмет
Уюмет ерюн кэсткерлш жуйесшде елеул1 рел аткаруы керек.
Мемлекетпк реттеуд! алты непзп топка белуге болады:
каутйздшп, денсаулыкты жэне коршаган ортаны реттеу; кел1кп
реттеу; ецбек катынастарын реттеу; каржыны реттеу; энергетиканы
реттеу.
Реттеу эр турл1 салаларда эр килы болады. Реттеу 6ip салаларда
(келш, коммуникация) кемюе, еюннп салада — артады (атом
энергиясы).
Реттеуд1 азайту бэсекелеспкп терендетуге, фирмалардыц
шыгынды кыскартуына, тутынушылардыц тацдауын кецейтуге,
баганы темен Tycipyre алып келу1 ыктимал.
Уймет 6n3Heci салык салу аркылы реттеледь Жогары
бага тур1ндеп тутьшушылар салыгы инфляцияны тудырады.
Кэсшкерлерге салынатын салык олардыц табысын азайтып, icKep
1 белсендшктерш темендетед1.
Уймет бизнесп эр турл1 форма аркылы колдауды керсепп
отырады. Оньщ непзп уш формасын белт керсетуге болады:
-акпарат жэне кецес беру;
-карыз;
-пкелей кызмет керсету.
Статистика areHTTiri бизнесп фирманыц стратегиясын
жоспарлау y m iH кажет болатын нарыктыц жагдайы туралы
акпаратпен камтамасыз етед1.
Менеджерлер эрдайым бага, нарык, сураныс, технологиялар
жэне т.б. туралы акпараттарды кажет етед1. Адпаратсыз дурыс
memiM кабылдау мумюн емес. Ештецеден хабары жок адамдар
195

бизнесте жепспкке кол жетюзе алмайды. Фирма элемдш нарыкта
жепстиске жету1 ушш мол акпаратка жэне узак мерзщщ камтитын
жоспарларга ие болуы керек.
Ук1мет кейбф фирмаларга кешлдша карыз бередц (А1Щ1). Ол
фирмаларды коммуникациямен камтамасыз етедь Оньщ успне,
мемлекетпк б ш м беру жуйеЫ бизнесп кадрлармен жасактайды.
Мемлекет езшщ экономикага араласуын актау у ш н сылтау етщ
нарыктын мынадай кемщшйегерш алга тартады:
1. Анык емес акпарат. Мундай ахуал - эдетке айналып кеткен,
ягни уйренинюп боп кеткен кубылыс. Бул мынадай себептермен
тусшдартедк
а) толык эр! дэл акпарат алу киындау болгандыктан, былайша
айтканда, кымбатка тусепн кажеттшк;
э) нарыкгагы багага жэне эр турл1 болуы ыктимал катерлерге
катысты акпарат та кымбатка туседц
б) акпарат тек тауарларды кептеп сатып алганнан кешн гана
угыныкты болады.
2. Газбен, электр энергиясымен, телеграфтык кызметпен
камтамасыз ету жуйесщцеп табиги монополия:
а) мундай аукымдагы компания бэсекелестердщ жолын бегейдх,
э) экономиканыц осы саласына мол капитал жумсау кажеттш1г1
де бэсекелестердщ жолын бегейтш улкен кедерп болып табылады.
3. Сырткы себеп. Мысалы, коршаган ортага келт1р1лген зиянды
айтуга болады.
4. Экономикалык тшмдшкпен еш байланысы жок баскадай
максаттар:
а) каушсщдш жуйесш камтамасыз ету;
э) улттык eHflipicTi коргау;
б) жаца инновациялардыц дамуын ынталандыру;
в) денсаулык сактау, спорт, алкогольр ш1мдштер мэселес1.
5. Манызды кызметтер мен ресурстар:
а) тургын уй курылысы;
э) су;
б)энергия;
в) корганыс.
Нарыктык шаруашылык жагдайындагы экономикага
мемлекетт!н араласуы 6ip улгщер зандык орындаушылык жэне
бакылаушылык сипапарындагы исуйеш бшд1ред1. Бул шараларды
196

элеуметпк-экономикалык жуйеш езгерген жагдайга бешмдеу api
турактандыру максатында кукыктык екшеттшп бар мемлекетпк
мекемелер мен когамдык уйымдар жузеге асырады.
Мемлекеттщ араласу мум кш дтнщ объективи жагы OHflipic
пен капиталды шогырландыру, экономикалык дамудьщ белгш 6ip
децгешне кол жетюзу аркылы кершеда.
Qcipece, осы замангы жагдайда мемлекеттщ араласуы
удайы ендару урдклнщ курамдык белйт болып табылады. Ол эр
турл1 м1ндехтерда шешеда. Атап айтканда: экономикалык есущ
ынталандыру, жумыспен камтуды реттеу, салалык жэне аймактык
курылымдардагы mrepi жылжуды кетермелеу, экспортка колдау
корсету. Мемлекетпк араласудын накты багыты, формалары,
аукымы белгш 6ip мерз1м шпнде елдеп экономикальщ жэне
элеуметпк мэселелердщ етюрлнгсмен, сипатымен аныкталады.
Экономиканы реттеудщ eKi Heri3ri тэсш белгш!:
ортальщсыздандьфу, ол нарык TeriKTepiHin кемепмен жэне
тауар-акша катынастарымен, бага жэне т.б. жузеге асады.
Орталыктандыру — директивтж жолмен болады. Eipimni тэсшде
ендорютщ, ecyi кэсшорыннын каржылык мумкщщктерше жэне ешм
суранысына тэуелд1 болады. ЕкшппЫнде - мундай шектеулер жок.
Кэсшорын аясы тар максат ретшде ещпрютщ туракты турде ocyiHe
багдарланган. Алайда, экономиканы реттеудщ орталыктандыру
тэсш де, нарыктык тэсш де еш коспасыз таза кушнде болмайды.
Мундагы мэселенщ мэш былай: 6ip жагынан, экономикалык
дамудьщ басында орталыктандыруды кушейту керек болса, eKiHuii
жагьшан - кэсшорындардыц дербеспгш сактау кажет.
Жоспарлы экономикадан нарыктык экономикага кешудщ
езгешелпт осы замангы нарыктык экономикада мемлекетпк
дэстурл1 мшдетп штердщ орындалуы шектен тыс киындыкка тап
болады.
¥зак мерз1мд1 жоспарлаудын непзшдеп микро реттеу
тепктершщ белгш 6ip сабактастыгы толыктай колайлы жагдай
тудьфады: ол жана жагдайга жоспарлаудын ecKi эдютерш бешмдеуге
9pi 6ip мезгщце осы замангы эдютерд1 игеруге талпыныс эрекетш
коп оцайлатады.
Уймет кызмет1н1ц тш м д ш п езара байланысты уш факторга
непзделедп оньщ курылымдык уйымы, ведомоствалык yiuieciMi
жэне кадрларды дайындау мен ipiicreyznH дещеш.
197

26. Нарык пен бэсекелестж баскару жуйесшде
Нарык угымыныц мазмуны жэне
нарыктык экономиканыц жалпы сипаттамасы
Адам кажетгшктерш канагаттандырудыц ежелден келе жаткан
мэселелерш шешуде когам шектеут ресурстарды баламалы
9pi утымды пайдалану мэселеймен кактыгысуына тура келед1.
Бул мшдегп шешу ушш алга мынандай максаттар койылады:
экономикалык есущ, толык жумыспен камтуды, баганын
турактылыгын, экономиканыц еркщщгш, элеуметтш кепщд1кп
жэне т.б. камтамасыз ету.
Бул мэселелер ic жузшде калай шешшетшш байкау ушш
нарыктык экономика калай сипаггалатынын аныктап алу кажет. Ол
кандай субъектшермен icTec болады, олар езара калай эрекеттесед1?
Экономикалык шенпмдер кебшесе орталыксыздандыру
жолымен шешшетш экономиканы нарыктык экономика деп туйнуге
болады.
Нарыктык экономика ец бастысы нарык аркылы жумыс ктейщ.
Нарыктыц кептеген атауы бар. Эйтсе де олардыц барлыгыныц
M9Hi мынаган саяды: ол iueuiiMAi дербес кабылдайтын жекелеген
шаруашылык журпзупн субьектшер арасындагы езара карымкатынастыц
формасы.
Накосы нарык-бул «экономикалык демократияны» бейнелейтш
когамдагы ец жаксы реттеу механизм! (П. Самуэльсон, экономика
бойынша Нобель сыйлыгыныц nerepi, 1990).
Bip уакытта 6ip гана ешмге 6ip гана бага белгшенетш нарык
ен колайлы dpi оцтайлы нарык деп саналады. Бул кашан болады?
Кептеген америкалык экономистершщ пшршше, бутан мынандай
шарттар кажет екен:
а) сураныстын улкен 9pi удайы болып туруы;
э) шаруашылык кызметше катысушылардыц саныныц
шектелмеу1;
б) enaipic факторларыныц абсолютп уткыр, жумылдыргыш
кушке ие болуы;
в) сатушылар мен сатып алушылар ортасында еркш
бэсекелеспктщ болуы;
г) бэсекеге катысушылардыц колында акпараттын барлык
келем! болуы.
198

Накты eMip шындыгында бул шарттар эрдайым (6ip мезгщце)
6ip орында катар тура бермейдь Элбетте, осыган орай, жетшген
нарык та жок, тек бэсекелестш нарык кана эрекет устщце KepiHin
жур. Соцгысы жумыс icTeyi ушш ец алдымен кеп турл1 метшк
формаларын (жеке, кооперативтйс, акционерлж, мемлекетпк жэне
т.б.) жузеге асыруды жэне нарыктыц инфракурылымын жасауды
тал ап етедт
Инфракурылым уш непзп элемента камтиды:
-тауар мен кызмет нарыгы;
- ©miipic факгорыныц нарыгы (жер, ецбек, капитал жэне
баскару);
-каржы нарыгы.
Тауар мен кызмет нарыгы ic-эрекета (жумыс гстеугц) кажет
етедк
1) тауарлык биржа;
2) кетерме жэне белшек саудалар;
3) маркетинг уйымдар.
©ндорю факторларыныц нарыгы жер, ецбек, капитал секицц
enaipic факторларын сатуды жэне сатып алуды уйгарады.
Жер — тжелей магынасында фермерлер мен кэсшкерлер
пайдаланатын жерд1 гана угып коймау керек, ол, сонымен 6ipre,
жер койнауынан ещцршетш шиюзат жэне жердщ ycTinri бепнен
алынатын —макта, астык жэне т.б.
Ецбек - бш ш тш п жок жумысшылардыц, кэс1пкерлерд1ц,
мецгерушшердщ (баскарушылардыц), менеджерлерд1ц кызметтер1н
косып алганда барлык жумысшылардыц кызмеп (ецбеп). Бул
* нарыктыц мацызды куралы ецбек биржасы (жумысшы куш1не
сураныс, резерв, дайындау жэне кайта дайындау) болып табылады.
Капитал ецщргс факторы ретшде вщцрк куралдарын, уйгимаратгы,
курылгыларды, станоктарды, саймандарды, сондайак
ецщрю куралдарын сатып алуга кажетт1 акшалай каражатты
бшд1ред1.
Каржы немесе акша нарыгы - бул каржы куралдарыныц (акша,
облигациялар, акциялар) суранысы мен усынысын бейнелейтш
нарык. Бул нарык кор жэне валюталык биржалардыц ic-кимыл
жасауын (эрекет ету1н) уйгарады. Онда карызга акша усыну ypflici
жузеге асырылады.
Осы нарыктардыц барлыгы 6 ip -6 ip iM e H органикалык тургыдан
199

езара байланысты api езара ыкпалдастыкта болады. Егер олар
тен калыпты жагдайда болатын болса, онда букш экономикада
макроэкономикалык жалпы теие-тецдга орнайды. Бул кдшан жузеге
асады? Бул тауар мен кызмет нарыгындагы сураныс пен усыныстьщ
езара ыкпалдасуыньщ нэтижесшде бага мен ешм келемшщ тепе-
тен дёйгейа орнаганда, ал eimipic факторларынын нарыгында 1
пайдаланылган eHflipic факторлары мен оган кеткен шыгындары
тепе-тен болганда, капитал нарыгында - ссудалык пайыздьщ тепетецдж
децгеш (ссуда шамасына - пайыздык мелшерлеме, ссуда ушш
телем ретшде уакыт бгрлшне теленетш акша сомасына катысты
аныкталатын акшалай ссуда багасы) орнаганда жузеге асады.
Есте устайтын этикалык нормалар болады:
| ен жогары ешмдинк пен табыска коршаган ортаны булдору
есебшен кол жетюзуге болмайды;
I бэсекелестж адал жолмен (ережемен) жузеге асуы ттс;
I енбекпен келген игшк, ягни енбек ету аркылы кол жеткен
иилйс халыктын тапсызданган, ягни табынан айырылган тобынын
пайда болуына жол бермейтшдей етш белшу1 керек;
I адам техникага емес, техника адамга кызмет eiyi кажет;
• кэсшорында жумыс 1стейт1н, кызмет eTeTiH адамдардыц жаксы
енбек етуге деген тшепн оятып кана коймай, олардыц жауапкершш1к
сез1мдер1н де кушейту:
- экономиканыц Щцнён айырмашылыгы моральдык нормаларг
емес, материалдык Hriniicrepfli белуге багдарланган, алайда ол
когамдык мудде тудыратын колданыстагы нормаларга багынуы
керек.
Людвиг Эрхардтыц кезшен 6epi белтгш болгандай, адамдардыц
эл-аукаты дурыс болуы y m iH , нарыктык экономика да барлыгына
б1рдей кажет.
Нарык курылымы
Осы замангы нарык элеуметт1к багдарланган, тшМда реттелётш
урд!с репнде кершед1;
Нарык - ерк1н калыптаскан бага бойынша тауарды сату-сатып
алуды жузеге асыратын орын. Нарыктык экономика - менилктщ
алуан TypHimri, ягни барлык менппк формалары болган жагдайда
акшаныц кемепмен жузеге асатын тауар мен кызметп сату-сатып
200

алу бойынша экономикалык катынастар жуйесг
Нарыкты жпсгеудщ турлер1 коп. Косымша объектшер1 бойынша
былайша белшедк тауар нарыты, кызмет нарыгы, курылыс нарыгы,
технологиялар нарыгы, акпарат нарыгы, несие нарыгы, кор нарыгы,
жумысшы купи нарыгы.
Кещспкй катынаста былайша белшедй кыска (локальды, ягни
тужырымды), аймактык, улпъщ, 6ipiKripuireH елдер тобы бойынша
аймакгык, элемдж нарыктар.
Жумыс ierey Teriicrepi бойынша: еркш, монополияландырылган,
мемлекетпк-реттелмел1; жоспарлы-реттелмел1 нарыктар.
Толыккандылыгына карай: тепе-тен, (колем! мен курылымы
бойынша), тапшылык жэне артык деп болшед!.
Когамдык удайы em upicTi реттеу урдювде нарык мына
кызметтерд1 аткарады:
а) акпараттык, ягни нарыктык жагдайда адамга кажет эр
турл1 акпараттарды тарату;
э) делдалдык- Дамыган енбек белил жагдайында экономикалык
окшау ендарушшер ез ецбекгер1нщ нэтижелер1мен алмаса алады;
б) шаруашьшыкты тшмд! журпзущ ынталандыру, тепе-тецдк
бага тетигащ кемепмен адамдардьщ жэне когамньщ шектеуш
ресурстарды утымды пайдалану:
-енд1ркггщ келем1 мен курылымдык уйлес1мдйпгш ен жогары
денгейде оцтайлы калыптастыру;
-шектеуш ецщркшк ресурстардыц онтайлы бел iHyiH камтамасыз
ету;
-ендар1стщ технологиялык ен мыкты тэсш жасалып, жогары
сапалы ешмд1 ец аз шыгынмен ецщруге кол жетизу;
в) белу жэне айырбас. Котам топтарыньщ арасында белу жэне
айырбас камтамасыз етшедц
г) уйлеамдшк. Нарык енд1р1с пен тутыну арасында сэйкестж
орнатуга ыкпал етедц
д) сауыктыру. Эдетте аса ipi банктердщ немесе мемлекеттщ
кемепмен ipi кэсшорындарды банкроттан аман алып калу упнн
журпзетш шаралар жуйесг Бэсекелестж курес Teriri аркылы
нарыкты бэсекеге жарамсыз кэсшорындардан тазарту жузеге
асырылады.
Нарык когамдык ецбек белшга непзшде окшауланган
ещцрушшердщ арасындагы байланыс тэсшн аныктаушы 9pi соган
14-512 201

устемдж журпзупл ретшде болады.
Тауар eimipici жагдайында нарьщтьщ байланыс экономикалык
катынастардыц барлык жуйесш, барлык субъектшерш камтиды.
Нарык курамына езшщ жумыс купон сататын жумыскерлер де,
кэсшкерлер де жэне тупкшкп тутынушылар, ссудалык капиталдьщ
мешшк иелер1, кунды кагаздардьщ кожайындары жэне т.б. шредт
Миллиондаган адамдар 6ip орталыктан баскарусыз-ак жуз
мындаган тауар ещйред1 жэне бул арада сураныс пен усыныстын
тецгер1мдш1п камтамасыз етшедт
Нарыктык экономиканы адам еркениетшщ жетшпп ретшде,
когамдык ецщрюп уйымдастырудьщ барлык нысандарыныц
iuiiHaeri ец тшмдга ретшде карастыруга болады.
Нарык калай жумыс ктещц, ол Heri3ri экономикалык мшдеттерд1
калай шeшeдi? ©йшеш миллиондаган тутынушылар кандай тауарды
жэне оньщ каншасын сатып алуда дербес шеппм кабылдайды;
кэсшкерлердщ кепшиип - калай ещцру керек немесе аса катерл1
де KYpдeлi, жауапкерыплш орасан зор мшдетп калай орындау
кажет, деп бас катырса, ал O H A ipic факторларынын кожайындары
ез тандауын жасайды - тауарды KiMre жэне калай сату керек. Бул
субъектшер нарык аркылы 6ip-6ipiMeH тыгыз байланыста болады.
Нарык белгшершщ сипаттамалары манызды орын алады.
Бфщщщен, осы замангы нарык тутынушылардыи нарыгы болып
табылады. Бул мынаны бшщред!; нарыкта тауарга деген усыныс сол
таркелген багадагы сураныстан асады деген сез. Нарыктын мундай
жагдайы ез непзщде «тугынушылардын диктаты» сатушылармен
салыстырганда ешмд! тугынушылардын артыкшылыкты жагдайын
аныктап береди
Сатып алушы нарыгы [ркерлш катынастьщ туракты dpi удайы
ендхрютш белгна ретшде болады.
Нарыктын екшпп мшдетп бедпине оньщ бэсекелеспк сипаты
жатады. Бул мынаны бщщред!: бизнес ЖYЙeciндe ap6ip субъекп
барлык субьектшермен бэсекелесупп жак болып табылады.
Осы замангы нарыктын ушншл белпа - субъектшер
арасындагы катынастын интеграция непзщде турактануы. Нарык
- бул кэсшкерлердщ жэне баска да экономиканыц егемещй
субьектшердшц cepiirrecTiK сахнасы. Сонымен 6ipre, ккерлш
катынас субъектLnepiHin 6dpi де экономиканыц 6ip колга етуше,
ягни экономиканыц монополиялануына карсы.
202

Нарык Teriri
Барлык дербес кабылданган шеппмдердо уйлеспрущ нарык TeTiri
жузеге асырады. Оны нарыкгын журеп деп атайды. Ол жекелеген
шаруашылык субъектшердщ шешщцерш 6ip-6ipiHe калай жетаазущ
камтамасыз етсе, spi солай бага жэне бэсекелестк жуйелер1 аркылы
оларды байл аныстырады.
Бага тутынушылардыц да, ендоруийлердщ де нарыктагы
жагдайы туралы акпарат беретш дабыл сиякты. Ол шаруашылык
журпзуип субъектшердщ жеке мудделерш кездей отырып, ез
тандауларын «салыстыруга» мросшдйс тудыратын маяк кызметш
аткарады. Бага аркылы сансыз (саны кеп деген магынада - ауд.)
жекелеген экономикалык шеплмдер жиынтыкталып тенгер1мделедй
Бага батыстьщ экономикалык эдебиеттерде уйымдастырушы
куш ретшде карастырылады.
Нарыктык TeTiicre бэсекелестш айрьщша рел ойнайды. Ол жеке
мудцеш тежеп устайды, оны (жеке муддеш) кажетп тауарлардьщ
когамдьщ ещнрюше багыттап отырады. Бэсекелеспк мйндети
турде шектеул1 ресурстардыц толык api тшмдх пайдаланылуына
жол ашады. Ол тутынушыга кажетп ешмш де ещцретш 9pi тауар
ещпрушшердщ езше де лайда экелетш салаларда жузеге асады.
Пайдалылыгы жок, ягни езше пайда Tycipe алмайтын кэсшорын
сирек ресурстарды алу мумкшдагшен айырылады.
Бэсекелеспкп нарыктык экономикада Heri3ri perreyiui жэне
бакьшаушы куш деп атайды.
Нарыкгын артыкшылыктарына жататындар:
1) ресурстарды тшмд1 белу - нарык ресурстарды когамга кажетп
тауар вндаретш ещнрйже багыттайды;
2) акпараттар ете жеткшшйз болганда оньщ сэттшк тудыратын
мумюндш - бага жэне ещпрк шыгындары туралы мэл!меттердщ
6 3 i ендцрюгщ, ягни кэсшорынныц белгш 6ip багыт алуына жетш
жатыр;
3) езгерген жагдайга жогары бешмдшп, икемдшп;
4) ЖТР (жаца тауарлар, жана технология жэне т.б.) нэтижелерш
утымды пайдаланады;
5) тутынушылар мен кэсшкерлердщ еркш эрекет етуш жэне
оларга тандау ёркщдшн тудырады;
6) эр килы кажеттшктерд! канагаттандыруда, тауарлардьщ
203

сапасын кетеруде, тецЫздпсп жылдам тузеуге кабшетп болады.
Нарыктыц жагымсыз coxxepi де бар. Оны абсолюта MiHci3
етш керсетуге болмайды, ейжеш нарыктык экономика тутас
экономиканын ез1 емес кой. Онын жагымсыз жактарына мыналар
жатады:
-удайы ецщршмейтш ресурстарды сактауга кабшетаз болады;
- коршаган ортаны коргаудын экономикалык теттпне ие
болмайды; тек зац aicrmepi гана кэешкёрлерда экологиялык жагынан
таза эр килы ен1мдердхв[ ендоргсше каражат косуга мэжбурлейш;
- букш адамзатка THicTi ресурстардьщ пайдалануын реггей
алмайды. Мысал ретшде мухиттагы балыкты айтуга болады;
I ужымдык пайдалануга жататын, ягни ужым пайдаланатын
тауарлар мен кызмет енд1р1сшщ ынталандыруын тудырмайды
(жолдар, б ш м беру, денсаулык сактау жэне т.б.);
I ецбек пен табыс кукыгына кешдщк бермейщ, табыстыц кайта
камтамасыз етпейдц
| нарыктык экономиканын кептеген KepceTKiurrepi гылыми
жетастактергё тэуелд1 болса да, ipreni гылыми зерттеулерд1
камтамасыз етпейдо.
Жогарыда аты аталган мэселелерд1 шешу мемлекеттщ айрыкша
куз1реп болып табылады.
0неркэс1б1 дамыган Батые елдершщ осы замангы нарыктык
экономикасы былайша сипатталады:
-жаппай ёндорютщ тауарлары мол, бeлriлi 6ip сатып алушылар
тобынын кажеттшктерш канагатандыру катан багыт алган, ягни
алдыцгы катардагы мэселе болып табылады;
- тутынушылардыц ен курдел1 сурау салуына, ягни
тутынушылардыц ен бшк денгейдеп талгамына жауап бере
алатындай eimipic бешмдшгп, икемдшп тэн;
- фирманыц максаггы кызмеп езгерш турады. Фирма езшщ
катан бэсекелеспкке тетеп бере алатын кабшетш сактау ушш
мыналарга мудделк нарыкты кецейту, нарыкты турлещпру, етм
сапасын арггыру жэне шыгынды азайту;
-кэсшкерлж кызметтщ формалары e3repin отырады. (Шагын
бизнес - шсемдГ, уткыр, тутынушылардыц сурау салуына карай
жылдам эре кет ете алады);
- осы замангы нарыктык экономикада фирманыц метил
мен баскару iciHe жалдамалы жумысшыларды катынастыруды
204

уйгаратын жаца тшга ецбек катынастары калыптасып келедь
Менеджмент жэне бэсекеге
кабшеттинк жетнгпп
Б1з бэсекелестш, бэсекелестш курес, бэсекелестш нарыты
секщщ терминдердц эдетте жш ушырастырып журм1з. Оларга эр
Typni магына бершш жур. «Экономикс» курсында бэсекелестш курес
жэне бэсекелестш нарыты угымдары белш керсетшедь Муныц
6ipiHniiciHe жекелеген фирмалардьщ нарыкта калай эрекет ететш
тэсш1 жататын болса, екшппй - фирмалардьщ кызмет1 мен калай
эрекет ететшше ез эсерш типзетш кез келген тауар нарыгыныц
барлык аспекгшерш камтитын нарыктык курылымга катысты
(фирманыц саны, ендарй технологиясы, сатылатын тауардьщ
THnrepi жэне с.с. аспектшер).
Нарык бэсекелестнт жекелеген фирмалардьщ нарыкка ыкпал ету
кабшетамен аньщталады, ягни фирма ез еш мш етизуге мумкшдш
беретш жагдайга, ен алдымен ондагы (нарыкта устемдш еткен)
бага эсер ете 6inyi керек. Жекелеген фирмалар ез ешмдерш сатуды
жузеге асыратын нарыкка негурлым эсер ететш болса, нарык
согурлым бэсекелеспкке толы болады.
Нарык бэсекелестггшщ ец жогары децгешнде жекелеген
фирмалардьщ нарыкка 9cepi журмейдь Бул жагдайда тауар
нарыгында кептеген фирмалар эрекет ететсщцктен, олардыц
епщайсысы да тауар багасына эсер ете алмайды 9pi калыптаскан
батаны нарьщтыц суранысымен жэне усынысымен аныкталган
шама ретшде кабылдайды. Мундай нарык бэсекелестш жетшген
нарык деп аталады.
Жетшген бэсекелестш жагдайында эрекет ететш фирмалар езара
бэсекелестш курес журпзе алмайды.
Егер жекелеген 6ip фирма ез еш мш щ сатьшу жагдайына
(ец алдымен багага) эсер ете алатын болса, онда мундай нарык
бэсекелестш жетшген нарьш деп саналмайды.
Эйгий америкалык экономист П. Самуэльсон еркш нарык
жагдайындагы бэсекелеспкп былайша сипаттайды:
«Бэсекелестш жуйей нарык пен бага жуйей аркылы саналы
турде жузеге аспаса да уйлеспруге экелетш кешнге шегершген
TeTiicri 6mflipefli. Ол, сондай-ак, миллиондаган адамдардыц танымын
кецейтш, куш-ж1герш уштайтын коммуникациялык курылгыны да
205

еске туаредт Бэсекелестпс 6ip ортальщтан жоспарланып жатпай-ак
мывдаган белпсЬ езгермелшерд1 камти отырып, барлык мэселеш
шеше алады. Оны ешюм жобалай алмайды: ол езгерютерге ynibipayf а
бешм адам табигаты тэр1зд1 табиги жолмен пайда болады. Алайда,
бул жуйе барлык элеуметпк уйымдардыц сын тезшен суршбей етп
- ол eM ip суруге кабшетп екенш керсетп».
Елдщ бэсекеге
жарамдылыгын багалау эдктер1
F ылыми муцде «Юрониен менеджмент форум» атты
швейцариялык уйым эз1рлеген. Елдщ бэсекеге жарамдылыгын
багалайтын эдютерд1 бщщредг Оган сэйкес елдщ бэсекеге
жарамдылыгы 10 фактормен багаланады. Бул он фактор 245
критерийд1 ескередь Онын 187-ci Б¥¥ (ООН), ЭЫД¥ (ОЭСР), ХВК
(МВФ)-ньщ стратегиялык мэл1меттерше непзделсе, 58-i сараптау
жолымен аныкталган.
Елдщ бэсекеге жарамдылык факторларына эдостемеге сэйкес
мыналар жатады:
-экономика cepnmi;
-енеркэсш ещцрюшщ тш мдш п;
-нарык c e p n iH i;
I каржылык жуйенщ cepniHi;
-адам ресурстары жэне инфракурылым;
-сауда кызметшщ мотивациясы;
-жана енпзулерге катысты елдщ устанатын саясаты;
-елдеп элеуметтж-экономикалык жагдай.
1982 жылы бул уйым 22 елдщ бэсекеге жарамдылыгын багалады.
Щршпп орынга баска елдермен салыстырганда децгеш жер мен
квктей бищ Жапония шыкты (бэсекеле

I
г
жуйесшщ сапасы, мазмуны, осы жуйенщ шшй жэне сырткы
байланыстары;
-тагайындалу (мшдет), сешмдшш, экологнялык, технологияльщ,
эргонамикальщ, патентке кабшеттшк, стандарттау жэне
б1регейлецщру, ягни б1рыцгайлау (унификация) KepceTKiuiTepiHiH
nporpecniumiri мен оцтайлылыгы тургысынан алганда
конструкторльщ-жобалау кужаттамасыныц сапасы;
- OHflipic пен ецбекп уйымдастыру децгешмен, объектшщ
сапасын баскару жуйеамен, материал, технология, саймандардьщ
прогреспплдиппмен аныкталатын объектшщ дайындык сапасы;
I нормативтж кызмет Mep3iMi пшнде объёкгйи сатып алуга,
тасымалдауга, пайдалануга, жондеуге жэне кэдеге жаратуга кеткен
накты тутынушыныц шыгындары;
-тутынушыныц муддесш коргаудыц кукыктык, нормаларыныц
сакталу децгешмен, буый-туюдщ (орамыныц) сапасымен, сакталу
жагдайымен, сатумен, жабдыктаумен, кеищщкп кызмет ету1мен,
жабдыктаумен жэне т.б. аныкталатын накты тутынушыныц
косымша кажеттшктершщ канагаттандырылу децгеш.
2004 жьшы АКТТТ Давостагы халыкаралык Экономикалык
форум когамдастыгы усынган жыл сайынгы бэсекеге жарамдылык
рейтшпсшде жеткшкп дэрежеде табандылык танытып келген
Финляндияны артка тастап, алдыцгы орынга шьщты. АКД1 осы
жолы екшпп орынды иеленш, ушшпп орынга Тайвань шыкты, ал
6 ip iH m i алтылыкка, сондай-ак, Дания, Норвегия жэне Сингапур
K ipfli.
104 елге жасалган бэсекеге жарамдылыктарыныц есу индекс!
ею типтеп машметтердщ кемепмен есептеледк 50-ге жуык
елдщ 3,5 мыцга дешн жогары жэне орта буын менеджерлершен
статистикалык жэне мэлшёТтйс сауалнама алынды.
Мэл1меттерд1 талдау барысында уш езгермелшщ непзше
суйенуге болады:
-елдщ технологияльщ децгеш;
- оныц когамдык институттарыныц сапасы (зацды базалары
жэне т.б.);
-макроэкономикалык жагдайлары.
207

27. Баскару эдгстерш иактеудш гылыми непздер!
Менеджмент эдктерш калыптастырудыц
жалпы гылыми эдктер! мен кагидалары
Баскару эдютер1 -баскарушы субвекинщ белгш 6ip нэтижелерге
кол жетюзу1 ушщ баскару объекпсше ыкпал етуде колданатын
куралдар мен тэстдердщ жиынтыгы. Баскару эдктер1 мен баскару
урдюшщ эдicтepi белш керсеилед1 Муныц соцгысы баскару урдосш
калыптастыратын жекелеген операцияларды, процедураларды,
жумысты орындаудын тэсшдерш бередь Буган юретшдер:
-максаттарды аныктаудын ережей;
-баскару шепймдерш эз1рлеу мен онтайландыру эдicтepi;
-накты уйымдастыру жумыстарын жузеге асыру;
- жекелеген мшдегп icтepдi орындау эдостерк болжау жэне
жоспарлау, уйымдастыру жэне реттеу, бакылау жэне т.б.
Осылайша, тек жекелеген жумыстарды орындауга келетш
баскару урдгстщ эдктершен баскару эдютершщ айырмашылыгы,
ол (баскару dflicTepi) баскару объеютсше ыкпал етудщ аякталган
aicriciH сипаттайды.
Ж1ктеудщ жалпы тэйлдершщ 6ipi - бул жалпы гылыми жэне
езшдж ерекшелт бар (жеке) эдютерш олардын б ш м салаларында
колданылу бёлпй бойынша топка белу болып табылады.
Жалпы гылыми эд1стерд1 эдicтeмeлiк нускаулыктардан керуге
болады. Олар менеджмент эдгстер жуйесщщ непзш курайды,
мзсёлеш жуйеш spi кешещп тэсшдемелермен шешуге непзделген
онын жалпы гылыми эдгстемесш калыптастырады. Жалпы
гылыми эдастерге; сондай-ак, зерделенетш кубылыстардын
тарихи тэсщдемеЫ, улгшеу, тэж1рибе журпзу, экономикалыкматематикалык
алгоритмдерд1 пайдалану, элеуметтш зерттеулер
жэне т.б. жатады.
Тарихи тэсшдеме эсер ететш факторлар мен жагдайларды
ескере отырып, мэселеш хронологиялык пзбектшкпен 3epireyai
уйгарады.
Улгмеу мэceлeлepдiн улплерш жасауды уйгарады. Бул мэселе;нщ
езгешешгш эр1 ерекшел1ктерш зерделеуд1, ягни 6uiyai жецщцетедт
Тэжгрибе экурггзу жалпы гылыми эщс ретшде эксперимент
журпзуд1 бицпред1 (мысалы, шаруашылык реформалары, уйымдык
курылымды жобалау жэне т.б.).
208

Элеуметтж зерттеулердщ кемепмен жоспарланган
максаттардан ауыткудыц еебептерш зерделецщ, адам мгнезкулыктарынын
ыктимал мотивтерш (еебептерш) жэне эрекет етудщ
багыттарын аныктайды.
Жалпы гылымидан баска баскаруда колданылатын езшдак
ерекшелш бар эдастер де болады. Менеджмент эд1стерш жнегеудщ
белгшерк мазмун, мотивация, уйымдастыру Typnepi жэне колдану
саласы.
Bipimiii белп - баскару эдктершщ мазмуны бойынша - ыкпал
етудщ уйымдастырушыльщ-еюмгерлш, экономикалык, элеуметпкпсихологиялык
тэсшдерш топка беледь
Мотивациялык белп бойынша мотивацияныц материалдык,
моральдык жэне мэжбурлеу эдютер1 белш керсетщедй
Уйымдастыру формалары бойынша баскару эд1стер1 жалпы
турде жекешеге, ужымдыкка жэне алкалык болып белшедт
Колданьшатын сала бойынша эдастер жалпы турде (барлык
жуйеге катысты) жэне тужьфымды турде (локальный) - оныц
жекелеген бел1мдерде колданылуына карай болуы мумкш.
Менеджмент эдютершщ арсеналын калыптастыратын
непзп кагидаларды белш керсетуге болады. Оган жататындар:
мэселеш аныктаудыц гылыми непзделген тэсшдемес1 (мэселедеп
басымдыктарды багалау); толык сипаттау кагидасы (мэш мен
мазмунын жэне т.б. ашу); 9p6ip мэселеш шешудщ эдютерш толык
усыну жэне баскару эдостершщ арсеналын акпаратпен камтамасыз
ету кагидасы (шешшетш мэселе бойынша акпараттьщ келем1,
курамы).
Баскару эд1стершщ мэш
жэне олардыц жжтелу1
вцщрклт баскарудыц барлык урд1сшде эд1стер жуйеа аса
манызды рол ойнайды. Оныц кемепмен объектшщ накты элеуметпкэкономикалык
дамуы жэне нарыктык экономиканыц максаттары
жузеге асырьшады. Нарыктык экономикага кешу ецщрютщ баскару
эдктершщ мазмуны мен сипатын тубегешй езгертуге экеледь
Баскару эщетершен енд1р1стщ накты тэсшдершщ езщщк
ерекшелйт бар белгшерш керуге болады. Оларды пайдалану
аркылы экономиканы баскарудыц максаттары мен кагидалары
жузеге асырьшады. Баскарудыц максаты эдютерд1 тацдауды, ал
209

максаттардьщ жиынтыгы -олардьщ арсеналын аныктап бередь
Баскару эдостёр! олардьщ багытына карай белш керсеШеда (бул
эдгспен неге ыкпал етуге болады), ягни олардьщ мотивациялык
сипаты болуы керек. Менеджерге муны бшу аса мацызды.
Баскарудьщ барлык sflicfepi тупю есебшде баскару органдарына
жэне нарыктык ендаркже катысатын адамдарга багытталады.
Сондыктан да баскару эдгстерт топка белуге менеджер басшылыкка
алатын мотивтердщ сипаттамалары себепкер болады.
Топтардьщ 6ipeyi тауар ецщрупплердщ материалдык муддесше
ыкпалын типзетш эдютерд1 туцырады. Эдютердщ бул тобын
материалдык мотивация 3flici деп атайды.
Будан баска элеумегпк мотивация эдктершщ (адамдык
факторлар, моральдпс жэне элеуметпк мудделер) жэне мэжбурлеу
мотивациясы эдютершщ (эюмшшк жолмен ыкпал ету) топтары
болады.
Баскару баскарылатын объектшщ децгешне, аукымына жэне
сипатына карай колданылатын эдостердщ жиынтыгын пайдаланады.
Экономиканын курылымында макрокуры лымды, мезокурылымды
жэне микрокурылымды белш карастыруга болады.
Микродецгей эдетте когамдык OHflipic пен оныц бел1мшелерш
калыптастыратын алгашкы буыннын эр тургп курылымдарын
камтиды. Мынаны баса айта кету керек, бул децгей менеджменттщ
басты оббекпсд болып табылады, ёйткеш ол когамдык ем1рдщ
материалдык Heri3iH бщщредь
Мезодёцгёй аймактык менеджменттщ ббьекгюш бишрёйн аса
ipi салалык жэне территориялык енд1р1стерда калыптастыратын
курылымды карастырады.
Макродецгейдег1 талдауца барлык халык шаруашылыгынын
курылымы, оныц iniinqe удайы eндipicтiк, территориялык,
уйымдастырушылык жэне т.б. турлёр1 зерделенед1. Осыгаи орай,
баскару эд1стершщ ез тобы болады (тенгер1мдж, болжаушылык,
стратегиялык, курылымдык жэне т.б.).
Баскару эдоётер! кешецщ пайдаланылады, ол эр турл1 буындар
yuiiH 6ipryTac болады. Алайда, накты баскару объеюпсше карай
кейб1р эдютердщ ез артыкшылыктары болуы MyMKiH. Баскарудын
жекелеген мшдеттерш шешу ушш эдастёрдац колайлысын
тацдап алу кaжeттiлiri пайда болады. ©даётердй* салыстармалы
тиiмдiлiктepiн, каншалыкты ыкпал ете алагынын жэне олардын
210

езара байланыстарыныц есебш, пайдалану салдарын багалаудыц
мацызы зор.
Bipirin ецбек ету урд1йнде калыптасатын езвднс ерекшелш
бар катынастарды коса ескерепн когамдык ецщрюке тэн
объектива завдылыктар непз1нде баскару эдютерш ж1ктеу
айрыкша мацызды орын алады. Осы 6enri бойынша экономикалык,
уйымдастырушылык, элеуметпк-психологиялык жэне кукыктык
баскару эдютерш белш керсетуге болады.
Баскарудыц экономикалык эд1стер1 - кэсшорьш жумыскерлершщ
кажетп багытта эрекет ётуше жэне алга койылган м1вдеттерд1
шешуге талпыныстарын оятатын экономикалык жагдайларды
тудыру жолымен ыкпал ету тэйлдершщ жиынтыгы. Бул эдютер
элеуметпк-экономикалык завдылыктар мен объективп элемнщ
- табигаттыц, когамныц жэне ой-сананыц даму зацдылыктарына
непзделед1. Бул эдютер жеке тулганыц, ужымныц жэне когамныц
экономикалык мудделершщ жуйей непзшде пайдаланылады.
Баскаруда экономикалык эдютер жуйей артыкшылыкка
ие (жоспарлау, каржылавдыру, бага белгшеу, экономикалык
ьшталандыру, багдарламалар жэне т.б.). Оныц (экономикалык
эдютер жуйейнщ) артыкшылыкка ие болатын ce6e6i, ол ецщргспк
ужымныц жэне 9p6ip жеке тулганыц материалдык мудделер1
аркылы шаруашылыкты журпзудеп нарыктык жуйенщ талаптарын
орындауга деген олардыц ынтасын оятады. Бул тургысында
Ф. Энгельс бьшай жазган болатын: «Кандай да 6ip когамда
экономикалык катынастар ец алдымен мудде ретшде пайда болады»
(К. Маркс, Ф. Энгельс, 18 т., 211 б.).
Г Баскарудыц уйымдастырушылык эдютер! дегешм1з, ол накты
максаттарга кол желазудщ уйымдастырушылык жагына ыкпал ету
жуйей болып табылады.
Bip жумысты орындау уйымдастыруцыц эр килы жагдайларында,
оны уйымдастыруцыц эр турл1 типтершде мумкш болады:
-катац реттемелеумен;
-икемдипкп бей1мделумен, ягни жылдам икемдшк таныту;
-жалпы м1вдеттерд1 дурыс коя бшумен;
-кызметтщ уйгарылатын шегш белгшеп алу жэне т.б.
Баскарудыц уйымдастырушылык эдютер1 (Б¥Э) ужымга
элдекайда накты ыкпал етш, жумыстыц тшмд1 9pi сапалы
орывдалуын камтамасыз етедь
211

Осы эдютердщ барлык жиынтыгын уш топ бойынша ж1югеуге
болады:
-уйымдастырып-турактанд ыру тобына;
I еьамгерлж тобына;
-дисциплинарлык ыкпал ету тобына.
Бул эдютер барлык децгейдеп шаруашылык пен баскаруда
журген адамдардын кукыгы мен жауапкерштише непзделедь
Эдетте оларды э к ш ш ш к тш деп атайды.
Баскарудын элеуметпк-психологиялык эдастер1 - бул когамдык
жэне жекелеген мэш бар енегелж (нравственный) кундылыктарды
калыптастыруга, элеуметпк-психологиялык факторларды
пайдалануга непзделген баскару объеюпсше ыкпал етудщ тэсщдерь
Бул ЭД1С элеуметтис-ноихолориядык тургыдан ыкпал етудщ мынадай
тэсшдер жиынтыгын камтиды:
-ез кезепнде 6ipirin кызмет етуге колайлы жагдай тудыратын
адамдардын элеуметпк-психологиялык сипаттамаларын
(кабищггерш, темпераменттерш, мшез-кулыктарындагы
ерекшелщтерш) ескеру аркылы ецбек ужымдарын калыптастыру.
Бул сиыса бшу, сыйласа бшу сиякты курдел1 мэселеш шешущ,
ягни алга койылган максатка барлык ужым мушелер^шц 6ip кгсщей
уйымдасып эрекет етуш, ауызб|ршшгш камтамасыз етедц
- кел1амшарттарды, мшдеттемелерд1 пайдалану, игшктерд1
белудщ тэрпбш белгшеу секщщ элеуметпк реттеу ЖYЙeлepiн енпзу;
I элеуметпк ынталандыру - накты максаттарга, нэтижелерге кол
жетщзуге бастайтын элеуметпк-психологиялык жагдай жасау.
28. Баскарудыц экономикалык awicrepi
Баскарудыц экономикалык
эдктершш жалпы сипаттамасы
Экономикалык эдютердщ тутас жуйеа нарыктык экономика
жагдайында мынандай мшдетп ютерда орыидайды: ретгеуии,
тецгер1мш1 жэне белупи. Экономикалык эд1стердщ кемепмен
тауарларды ендхру мен айырбастауда, тауарлардыц экспорты мен
импортыныц келем1 мен багытында жэне баска да экономикалык
урдостерде курылымдык жылжулар ретгелед1.
Нарыкты калыптастыру мен калыпты жагдайга Tycipyae
экономикалык эдгстердщ ец тшмд4 пайдаланылатын багыттарынын

6ipi - жекелеген кызмет салалары мен турлерш саралау тэсщцемеа
болып табылады. Буи саралау ен алдымен экономикалык
ынталандыруды кушейтущ талап ететш ещцрютщ артьщшылыгы
бар салаларында, ягни басым саларында колданылуы керек, салык
жэне пайыз мелшерлемершде, енбекакы децгейшде, кыска мерз1мд1
жэне узак мерз1мд1 несиелерде артыкшылыктарга ие болуы кажет.
Нарыктык катынастарды калыптастырудьщ тупю максаттарына
кол жетазу ушш микродецгейдеп (кэипкерЛердщ эрекет ететш
саласындагы) баскарудыц экономикалык эдастер жуйесш элеуметтш
багыттагы тшмдо нарыктыц талаптарына сэйкес орайластыру
(ынгайластыру) кажет.
Басцарудыц экбномикалъщ ddicmepi - буи адамдардьщ
экономикалык катынастары мен олардьщ экономикалык мудделерш
пайдаланатын адамдарга ыкпал етудщ тэсщцер1 мен эдютерь
Баскарудыц кептеген экономикалык эдютершщ арасынан
omupicriH тюмдшгш бастапкы буын децгешне дешн арттыра
алатын эдастердц белш керсетуге болады.
Оган мыналарды жаткызуга болады:
-экономикалык ынталандыру;
-экономикалык Teriicri шаруашылык есепке копиру;
-бага жэне бага белплеу;
-фирмалардыц каржылык саясаты жэне т.б.
Экономикалык ынталандыру
Экономикалъщ ынталандыру —жумыскерлердщ экономикалык
( мудделершде KopiHic табатын OHflipicTi баскарудьщ эдю1. Оньщ
непзш Ж ¥0 жалпы табысына коскан улесше карай оцщрютк
ужымньщ жэне 9p6ip катынасушыньщ табыстарын калыптастыру
курайды.
Экономикалык ынталандыру мынадай Heri3ri кагидаларга
суйенедк
- экономикалык ынталандырудын максаттарын когамды
дамытудыц максаттарымен келюмге келнрш, озара байланыстыру;
когамдык ецщрютщ курылымындагы жоспарланган
езгертулерд1 жузеге асыруга багытталган экономикалык
ынталандыруды саралау;
-ужымдык жэне жеке мудделердщ б1рьщгай болуын камтамасыз
ететш алгышарттарды жасау;
213

| экономикалык ынталандыруды ар-ождандык (моральдак)
ынталандырумен уштастыру;
- кэсшорындардыц жэне лауазымды тулгалардыц материалды
жауапкерпняк’ш карастыратын экономикалык санкциялармен
экономикалык ынталандьфуды уштастыру.
Экономикалык ынталандырудыц мацызды элёменхше
материалдык ынталандыру жатады. Ол эр турш форм ада жузеге
асырылады, оны ец алдымен ap6ip жумыскердщ ецбекакысы
хурщде жэне ужымныц ецбек нэтижелёрш ынталандыру тур1нде
жузеге асыруга болады.
Ецбекакы материалдык тургыдан ынталандыратын жуйеде
жетекнн орын алады.
Шаруашылык журпзудщ ю-тэжгрйбесшде 6ipirin енбек етуге
жэне шугыл мшдеттерд1 (тапсырмаларды) кабылдап, орындауга
ужымныц материалдык тургыдан мудделшгш тудыратын эдгстерш
эз1рлеу ici мацызды мэнге ие. Экономикалык ынталандырудыц
кетермелеу корын калыптастырушы тепп корды калыптастыратын
корсеткштердщ тацдауын, пайдадан аударылатын (усталатын)
аударымдардыц нормативтерш белгшеуд1, кор медшёрш аныктайтын
эдicтepдi эз1рлеувд карастырады. Нак осы багытта гана ол удайы
жётшу успнде болады.
Баскару тенгшде фирмалардьщ, б1рлеспктер мен салалардын
вндipicтiк-шapyaшылык кызмет нэтижелерше жэне олардын
баскару органдарыныц баскарушылык priori (мзйдети) icTepfli
калай орындаганына экономикалык тургыдан жауап берудщ, ягни
экономикалык жауапкерлщпк эдютер1 мацызды орын алады.
Менеджменттщ экономикалык
теттндеп шаруашылык есеп
Шаруашылык тенктщ экономикалык туткасы фирманын
элеуметпк-экономикалык табигатымен сэйкесед1 эр! нарык
непзшде айырбастаудыц жэне видор.щи дамытудын 6ip факторы
болып табылады. Мунда шаруашылык журпзудщ мацызды элеменп
ретшде коммерциялык есептщ мазмунын зерделеудщ айрыкша мэш
бар. Ол баскарудыц мшдетп iciHfle, экономикалык туткалар мен
куралдарды да ёинтездёйЭц. Ол ецшрктщ пайдасын - нэтижелерш,
шыгынын влшеуге багытталган.
Фирманын ic-эрекет жасауынын экономикалык TeTiri
214

коммерциялык есеп эдцсш пайдалануды уйгарады. Бул уйгарымныц
ce6eirrepi мынадай:
-ендару мен етюзудщ пайдалы болуын камтамасыз ету;
-инвестицияларды белу жэне ендардйй орналастыру;
| каржыландыру жэне несие беру;
I технологияларды дамыту жэне т.б.
Орталыктандырылган тэртщтеп коммерциялык есеп аясында,
сондай-ак, мьшадай экономикалык туткалар мен куралдар
пайдаланылады:
-бага белгшеу саласындагы галамдык саясат;
-ещцрк шыгьшдары;
-каржыландыру жэне несие беру.
Бул саясат туракты пайда алып отыруды кездейдь Ол
коммерциялык есеитщ Tyraci максаты болып табылады.
Коммерциялык есептщ ерекшел1ктер1, ягни ерекше жактары
(орталыктандыруды кушейту жэне ещцргстж бел1мдерге дербестж
беру) ец алдымен жоспарлау, бакылау фуикцияларын дамытумен 9pi
коммерциялык есепп осы функцияларды ютерд1 жузеге асырудыц
эдюще айналдырумен байланысты.
Коммерциялык есеп аясында iniKi фирмалык есеп деп атауга
болатын фирма iniimieri карым-катынастардыц формасы пайда
болып, дамиды. Бул форма корпорация шшдеп жабдыкгаумен
байланысты фирманыц жекелеген бел1мшелершщ езара карымкатьшасын,
сондай-ак осы непзде калыптасатын шаруашылык
катынасты бейнелейщ.
IniKi фирмалык есеп шаруашылык журпзудщ жаца эдю1
f репице баскарудыц орталыксыздандырылган курылымына ие
кэсшорындарга тэн.
Коммерциялык жэне innri фирмалык есеп эд1стер1 шаруашылык
есептщ 6ipryrac жуйесш бивдредт Бул олардыц максаты мен
мшдеттертщ ортак болуымен туЫцщршедт Ягни, букш фирма
мен оньщ бел1мшелершщ алдына койылган максат пен мшдеттер
коммерциялык жэне iuiKi фирмалык есеп эдктерш шаруашылык
есептщ 6ipryrac жуйесше айналдырады.
1шю фирмалык есеп кеп жагынан коммерциялык есептщ
элеменггерш камтиды, ейткеш ол коммерциялык есептщ
максаттарын жузеге асыруга багдарланган.
1шю фирмалык есептщ басты айырмашылыгы: ол 6ip гана
215

компанияныц мешшк аясында жузеге асырылады, ал коммерцияльщ
есеп - бул ecenri журпзуге мумкщщк беретш api эр турлд мейшш
иелершй| арасындагы карым-катынасты бейнелейтш шаруашылык
етудщ эдас! болып табылады.
Экономикалык эдгстер
жуйесшдеп бага белплеу тетш
Баскару тепгшщ эр турл1 экономикалык туткаларыныц
шгшён басты орынды фирманыц экономикалык кызметш барлык
жагынан бейнелей алатын бага жэне бага бёлгшеу алады. Нарыкты
монополиялык тургыдан реттеудщ осы замангы жагдайында
баганыц peлi мен мэш, оны калыптастырудыц шарты мен даму
тенденциясы елеуш езгерюке ушырады. Бул реттеудщ басы мен
накты нарык кушш токайластыруды бщщретш барлык бага белплеу
тепктершщ сапалы турде езгергешн айгактайды. Бул езгерютердщ
елеул1 жагына баганыц OHflipicTi тшелей реттёупп репндеп релшщ
ancipey салдарынан кун зацы эрекет ететш салалардыц шектелш
калуы жатады, ягни кун зацыныц ыкпалына багынатын салалар
саныныц кему1 елеул1 езгерю болып табылады.
Сырткы контрагенттермен есеп айырысканда фирма кебшесе
баганыц жарияланатын жэне есептесу деп аталатын ею турш
пайдаланады.
Жарияланатын багага 6epiK пркелген багалар жатады:
-прейскуранттык;
-аныктамалык;
-биржалык багалардын котировкасы;
I аса ipi фирманыц элемдж нарыктагы накты мэмiлeлiк багалары,
ягни аса ipi фирманыц элемдж нарыкта жасаган накты мэмшеде
белпленген багалар. Муныц мэлiмeтi баспасез беттершде душм
журтка хабарланады.
Есептесу багалары 1 бул кYpдeлi енеркэсш куралына немесе
стандартты емес ейзшё белгшенетш, жеке тапсырыс бойынша
дайындалатын жабдыктаушыныц багалары. Ягни, кунделпсп
турмыста (TipiuuiiKTe) сирек ушырасатын езгеше енщ турше,
курылымы курдел1 куралга немесе арнайы б1реудщ тапсыруы
бойынша жабдыктаушыныц усынатын (белплейтш) багасы болып
табылады.
Жарияланатын багалар эдетте элемдж баганыц децгешн
216

керсетедь Оньщ шпндеп ен кецшен тараган - стандартталган
тудшнкр ешмге белгшенетш прейскуранттык багалар.
Аныкгамалык багалар да элемдпс нарыктагы 6ip текп ешмдердщ
б1рыцгай (б1ркелю) децгетн жэне салыстырмалы турактылыгын
айрыкшалап керсеФедо, енеркэсшпк шшпзат тауарларынын
аныкгамалык багалары кебшесе базиспк деп аталатын багаларды,
ягни белгпп 6ip сапасы мен саны езщщк ерекшелт жэне мелшер1
бар тауардын багаларын бидоредь
Экономикалык эдктер жуйесшдеп
фирманын каржылык саясаты
Bip орталыктан баскарылатын (баскарылуы
орталыктандырылган) фирмада каржылык саясаттьщ рел1 былайша
аныкталады: ол экономикалык кызметтщ гылыми-техникальщ,
материалдык-техникалык жабдыкгау, етюзу - барлык жагын
камтып, кептеген сырткы факторлардыц эсерш шогырландырмалы
турде, ягни осы эсерлерд1 шогырландырып бейнелейдь Б1рыцгай
каржылык саясаттьщ шецбершде аса зор аукымда каржы ресурстарынын
кездер1 мен олардьщ фирма аясында калай белтётип
аныкталады. Эр фирманын каржы саясатыныц накты формалары
мен эдостерш пайдалануда ездершщ елеуш айырмашылыгы
болады. Алайда, оньщ жалпы белгшер1 мен кагидаларын сондайак
каржылык саясаттьщ кздралдарын айта кетуге болады. Олардын
imiimeri мацызды л ары:
-табысты белу жэне кайта белу;
- эр T ypni бел1мшелердщ кызметш каржыландыру жэне
> несиелещцру. Ягни, бел1мшелерге ез кызметш жузеге асьфу yniiH
каржы жэне несие беру;
- фирма шпндеп каржылык операциялардыц жэне осы
операциялар есебшщ к¥РЬ1ЛЫМЫмен сипатын аныктау.
¥АК (ТНК) (ултаралык корпорация) каржылык саясатыныц
икемдшп мынада: оныц орталыктандырылган туршде
(калыптасуына) ол 9p6ip кабылдаушы (алушы жак) елдщ
жэне орналастырушы (6epymi жак) елдщ акша нарыгындагы
ерекшел1ктерше карай сараланады:
-осы елдердцц салык зацдары мен валюталык perreyi;
- валюталык-каржы жагдайы жэне олардагы валюталык
багамныц динамикасы.
15-512 217

Каржы саясатын жасауда фирма шйндеп каржы агынын реттеу
улкен рел аткарады.
Табысты шогырландырьш (6ip орынга жинактап) устау кагидасы
элдекайда икемдшк танытады api тутастай нарыктьщ накты
жагдайына каржы саясатыньщ жаксы бешмделуш камтамасыз
етеш Бул жагдайда фирма пайданы барлык еншшес компанияларга
аударуда 6ip гана ережеш устанбайды.
Каржы саясатыньщ мацызды куралына Y AK -нын барлык
бел1мшелерш кажет каржы ресурстарымен камтамасыз ету
жатады. Фирманьщ iuiKi каражаты да, каржыландырудьщ сырткы
кезщен алынган каражат та оньщ каражат кез1 бола алады.
Каржыландырудьщ iuiKi K63i амортизациялык аударымдарды,
белшбеген табысты шогырландыру жолымен, сондай-ак карыз
жэне несие алу аркылы калыптасады.
Каржыландырудьщ сырткы ке® - бул коммерциялык банктерден,
арнайы каржы мекемелершен (даму агентиктерц корлар жэне т.б.),
халыкаралык каржы уйымдарынан, акцияларды сатудан алынган
несие жэне карыз.
Фирманьщ каржы кездерше катысты каржылык саясатты эз1рлеу
барысында эр турш кагидалар мен багыттар пайд аланы лады:
-шла каржыландыру квздерш ец квп шамада пайдалану (езш-
03i каржыландыру);
I орналастырушы елден алынган каражатты шектеу жэне
кабылдаушы елден непзшде карыз тур1нде алынган каржы
ресурстарын барынша кебейтуге талпыну;
-кабылдаушы елдщ ез шйнде эр турл1 каржы кездер1н ец кеп
шамада пайдалану жэне халыкаралык банктерден карызга каражат
алу;
- пню фирмалык каржыландыруцыц мацызды acneicrici -
каржыландырудьщ (карыз немесе несие), оныц кездер1 мен
шарттарыныц сипатын аныктау.
Фирма iraiHfleri каржылык кызметте шк-шатыс, ягни uiimrec
немесе сабактас компаниялар усынган карыз жэне несие бойынша
телемдердщ, лицензия, техникалык жэне баска кызметтер бойынша
телемдердщ децгейш аныктау елеугн рел аткарады.
218

29. Баскарудыц элеуметтж-психологиялык эдктер1
Элеуметтж-психологиялык
эдктердш жалпы сипаттамасы
Баскарудыц элеуметтж-психологиялык эдгстер1 ужымды
калыптастьфу api дамыту урдгсше, олардыц ез араларындагы
элеуметпк урдастерге ыкпал етудщ накты амалдары мен тэсщцерш
бщщреда.
Бул эдютердщ максаты - адамдардыц все тускен, ягни ескелец
элеуметпк кажеттипктерш канагаттандыру, олардыц жан-жакты
yiuieciMai дамуын камтамасыз ету жэне осылардьщ неМзшде жеке
тулганыц ецбекке деген купшынысын, ужымдардьщ тшмд! ецбек
етуш арттыру.
Баскару эдютер1 ец алдымен ыкпал етудщ багытын аныктайтын
езшщ мотивациялык сипаттамасымен ерекшеленедь Бул сипаттама
адамдардыц мшез-кулкын аныктайтын жэне raicTi эдю топтарына
багдарланган себептерд1 KepceTin бередь
Элеуметтж-психологиялык эдютер1 рухани муддеге
(кажеттшжке) ыкпал етудщ мумкйццктерш пайдаланады.
Элеуметпк мотивация саяси, моральдык, улттык, отбасылык жэне
баска да элеуметпк мудделердщ багдарын карастырады.
¥жымныц элеуметпк сипаттамасы мен ецщргстщ экономикалык
жэне уйымдастьфушылык KepceTKinrrepi арасында тыгыз байланыс
болады. Элеуметпк мэселерд1 nieuiin алмайынша ецбекке деген
дурыс катынаска (кезкараска) emnpicri тшмда дамытуга кол жетюзу
мумкш емес.
Элеуметтж-психологиялык аспектще ецщрютж ужымныц релш
калай угуга болады?
©Hflipic ужымы - бул когамныц пайдасы ушш 6ipirin кызмет
ететш, ортак максат, ортак мудде бастарын 6ipiicripreH, бэр1 6ipey
ушш, 6ipey бэр1 ушш жауап беретш, 6ip уйымга жумыс ктейтш
адамдардыц жиынтьиы.
Ондоргс ужымы - бул 6ipirin ецбек ететш адамдардыц тек жай
гана бас косуын бшд1рмейдь Ол жекелеген жумыскерлер мен
олардыц топтары арасындагы туракты эрекет ететш экономикалык,
ендор1стж-техникалык, енегелж, мэдени, турмыстык езара
карым-катынастарыныц курдел! жуйесше непзделген б1рлеспк-п
бщщредь Бул езара карым-катынас ужымныц ресми жэне бейресми
219

курылымдарында KepiHic табады.
Ресми курылым ужымда ресми турде аныкталып, зацмен,
мшдеттемелермен, екшеттшктермен жэне жауапкершшкпен
бектлген адамдардыц байланыстары мен катынастарын
бейнелейдь
Бейресми курылым жаксы керу, жек керу, мшез уксастыгы,
ортак мудде, езара тусшктш непзшде калыптасатын байланыстар
мен катынастарды бейнелеЩц. Бейресми катынастыц негпшде
ужымды шагын топ (он адамга дешн) пайда болады. Шагын топ
аз уакытка немесе узак уакытка созылуы мумюн, бул шагын топ
ужымныц баска да мушелерше жайдары кабак танытуы (ашык)
ыктимал немесе ездергмен ездер1 (туйык) калуы да мумюн.
Ею курылым да удайы эрекет успнде болмак.
Баскарудын элеумегпк эдктер!
Элеуметпк эдостер эр килы эдютердщ кец ёпекирш камти
алады:
-элеуметпк нормалау;
-элеуметпк-саяси;
-элеуметпк реттеу;
-элеуметпк бастама;
-моральдык ынталандыру.
Элеуметпк нормалау эдктер1 эр турлз элеуметпк нормаларды
енпзу жолымен ужым жэне жекелеген жумыскерлер арасындагы
элeyмeттiк катынасты оцайлатуга мумкшдпс тудырады. Бул нормага
ш ш тэртш ережей, уйым жаргысы, эр TYpлi кодекстер, ецщргоик
эдеп ережелер1, тэртшке шакыру формалары жатады.
Элеуметпк-саяси эд!с -бутан котамдык уйымдардыц ыкпал ету
эдютер1 юредо (упт-насихат, сещпру, баскару iciHe катыстыру жэне
т.б.).
Элеуметпк реттеудщ эдастерг эр T ypni ужымдардыц, топтардыц,
тулгалардыц мудделер! мен максаттарын аныктау жэне реттеу
жолымен элеуметпк катынастарды ретке келлрш, уйлеспруде
пайдаланылады.
Моральдык ынталандыру эдгстерш ез кызметтервде жогары
нэтижелерге кол жетюзген жеке жумыскерлерщ, ужымдарды
кетермелеу уппн колданады.
220

Баскарудыц
ПСИХОЛОГИЯ.!ык тэс1пдер1
Баскарудыц психологиялык тэсшдер1 адамдар арасындагы
карым-катынастарды ужымда уйлес1мда ахуал жасау аркылы
реттеуге багытталган.
Адам ецбеп эркашан адам психикасыныц жумыс icTeyi, ягни
дуние таным, киял, ыкылас-штипат жэне баска элементгер непз1нде
жузеге асады. Сондыктан, адамныц уакыт еэтшдеп психикалык
ахуалы оньщ жеке ic-кызмет нэтижелерше тжелей жэне тура эсер
erin кана коймайды, барлык ужымныц ic-кызмет корытындыларына
да эсер етеда.
Баскаруды уйымдастыру мен жузеге асыру кез1нде адамдардыц
ic-кызметтеп мшез-кулкы зандарын ескеру кажет. Бупар:
- адам эркашан e3i аз шыгарып, коп нэтижелерге жетуге
умтылады;
- 9p6ip адам нэтижесшде жарамды формада езше ец коп
шамадагы кетермелеу мен ец аз шамада жаза болатындай эрекет
етуге умтылады;
-9p6ip адам езш ic жузшде кетермелейтш немесе жазалайтын
орны не айтса, соны icreiiin.
Баскарудыц психологиялык эдютерше мыналар юредк
-шагын топтар мен ужымдарды ipiicren жинактау;
-ецбекпi3ruiemnpy (гуманизациялау, ниетп ояту);
-психологияльж себепкерлж (мотивация);
-кэыби ipiicrey мен окыту.
Шагын топтар мен ужымдарды ipiicren жинактау эдютер1 шагын
топтардагы ецбеккерлер арасындагы оцтайлы сандык жэне сапалык
аракатынастарды аныктауга мумкшдж бередь Арнайы зерттеулер
KOMeriMeH топ цшнде пайда болган 6ip-6ipiH унату мен жек кору
сез1мдерш, оныц 9p6ip мушесшщ орнын топтагы кызметкерлермен
психологиялык yitnecyi непзвде аныктауга болады.
Ецбекп 1згтенд1ру (гуманизация) эдютерше мыналар жатады:
турл1 туе пен музыканыц психологиялык эсер етуш колдану,
ецбекгщ 6ip сарындьшыгын болдырмау, шыгармашылык удерютерд1
(процесс) кецейту жэне т.б.
Ецбеккерлердщ психологиялык ынтасын ояту улкен мэнге ие
болуда. Психологиялык ынтаны ояту моральдык ынталандыруда
ецбеккерлерд1 ецбекке тартуга багытталуымен айрыкшаланады.
221

Кэсшорында ецбеккерлерге (кэаби мудделер, ецбектщ
шыгармашылык мэш) себептеме болатын жагдайлар жасау мен
ецбек эдютерш калыптастыру жолмен камтамасыз етшедь Олар
ецбеккердщ ецбек етуге деген iuiKi куштарлыгына экеледа.
КэЫптш ipiicrey мен окыту эдГстер1 кажетп психологиялык
сипаттамаларды дамытуга: орындалатын жумыска негурлым коп
децгейде сэйкес келетш психологиялык касиеттер1 бар адамдарды
ipiicreyre багытталган.
Элеуметпк-психологиялык эдктерщ колдану TeTiri когамньщ,
ужымныц жэне жеке тулгалардыц мудделерш ескеру мумкщщп
баскару урдювде камтамасыз ейДётандей болып курылуга THicri.
30. Баскарудыц уйымдастыру-баскарушылык эд1стер1
Баскарудыц уйымдастыру-баскарушылык
эдгстершщ объективт! непздер! мен мазмуны
Ецбек кооперациясы мен белу жагдайында оларды баскару
мшдет1 мен белу бойынша байланыстарды бейнелейтш адамдар
(органдар) арасында обьективп уйымдастырушылык катынастар
болады. Шынайы ем1рде бул катынастар ттмдипл жогары,
бipлecкeн ецбекйц уйымдастыру алгышарттары бар кездеп
адамдардыц уйымдастырылган ецбекке деген кызыгушылыгынан
байкалады. Бул жерде адамныц ужым алдында когамдык §цбёктщ
бейиз болып табылатын жумыстыц белгМ 6ip TypiH орындайтын
мшдеп пайда болады. Уйымдастыру катынастарына адамдар
(органдар) кызметшщ парыз, еюЛеттшпс, жауапкершипк, тэртш
талаптары жэне т.б. acneininepi жатады.
Уйымдастыру катынастары жуйесш калыптастыру баскарудыц
ею Minaerri кызмет аясын - уйымдастыру мен уйлеспруд1 жузеге
асыру урд1сшде камтамасыз етшедь
Уйымдастыру катынастары, олардыц гс-эрёкетшщ эдютер! мен
TeTiirrepi eKi жакты талдауды талап етедг б1ршппден, олар туракты
калып, ягни заттык аспектще; еюнипден, козгалыста (динамикада),
ягни жумыс icTey урдгсшде карастырылуы тшс.
Уйымдастыру-баскарушылык эдастерш колдану TeTiri
уйымдастыру катынастарыныц мэш болып табылады. Нак осында
баскару обьекткше (ужымдарга, жеке кызметкерлерге) максатты
турде эсер ету ур^шийе адамдар (органдар) арасындагы накты
222

уйымдастыру катынастарымен, уйым зандарымен айкындалатын
баскарудыц уйымдастыру тепп ашык керсетшедй
Осылайша уйымдастыру немесе уйымдастыру-баскарушылык,
баскару эдютерш адамдар арасындагы объективп (уйымдастыру)
катынастарына непзделген эсер ету амалдары ретшде белгшеу
кажет.
Бул эдютердщ ерекшел1ктер1 мынада: б1ршппден, олар
жуйеге тугастай немесе оныц элементтерше жеке-жеке тжелей
нускаушылык (директив^) эсер етуд1 бейнелейдц екшпиден,
олар басшыга 6ip магыналы шеппм кабылдауга мумкшдж беред1;
ушшпццен, олар ережелердщ, нускаулыктардыц, буйрыктардыц,
еюмдердац жэне т.б. мшдетттгше непзделедг.
¥йы мны ц эр турл1 THirrepi бар:
а) баскару функциясыныц iciH булжымайтындай етш белуге,
кызмегп реггеуге, мукият бакылауга непзделген уйым. Мундай тип
баскаруда туындаган барлык мэселелерд1 алдынала керущ, катац
eceirri талап етедц
э) уйьшныц икемд1 rani. Оныц артыкшылыктары мен
кемшйпктер1 бар.
Артыкшьшыктары:
-икемдиип;
-болжанбаган жаца мэселелердщ пайда болуына орай шугыл
жауап 6epyi;
-оларды шешуде бейресми эдютердщ мол мумищцктерт
Tepic жакгары:
-комиссия жумысын бакьшаудыц киындыктары;
-оларды калыптастыру мен реформалау женшде косымша кушжйгер
жумсау;
-баскаруды уйымдастырудыц кейб1р курделшп.
б) кебшесе элеуметпк факторлардыц болуына непзделген
уйым. Мунда басты назар кадрларды ipiicrey мен даярлауга,
олардын жумысына максатттар мен мшдетгер коюга, курьшымдык
реамделуге аударьшады. Мшдетп ieri белу бейресми емес белилер
бойынша жузеге асады.
Ощцрюп баскару тэж1рибесшде уйымдастырудыц аталган
типтер1 нак сол кушнде колданылмайды. 0p6ip накты уйымда
басшы мен баскару аппаратына байланысты аталган уш типтщ
6ipeyi басымырак болады.
223

Баскарудыц уйымдастыру-баскарушылык aflicTepi (Б¥БЭ)
жогары турган бшйктщ еркш орындау ушш баскару аппараты
кызметкерлершщ эрб1ршщ жеке жауапкершшгш камтамасыз етуге
тшсть
Баскарудыц уйымдастыру-баскарушылык эдгётерт Ж1ктеу
Баскарудыц уйымдастыру-баскарушылык эщстерш Б¥БЭ
шыгу кездер мен косымша (ыкпал ету) багыты бойынша былайша
ж1ктеуте болады:
-^йымдастырушы-турактандыргыш;
-баскарушылык;
-тэртшке келпру;
| баскарушылык ыкпал ету сипаты бойынша.
¥йымдастырушы-турактандыргыш ыкпал ету эщстершщ непзп
мэш мынада: жалпы жуйенщ де, оныц жекелеген буындары iminaeri
белгш 6ip мшдеттемелерд1 бекйу аркылы жуйе элементтер! курамы
мен 6epiK уйымдастырушылык байланыстар орнатуда.
Бул эдютер Б¥БЭ арасында 6ipimui жэне басты орын алады
(7-сурет).
■
Уйымдастыру-баскарушылык I
ЁММнНШйййы wucrepi
Баскарушылык У й ы м д а с т ы р ушы- | Гартшке са л а т ы я
т¥рактандыру1аы
^
г ......................................................................... ? — ......................................................... ..
1 III
j - ___ i
L_Реггеу
Норма гмвгер . Щ ск а > беру
-жалоыу й ь ш д а с т н ^ ■ -уакытгьщ; В -сагтанлыру;
ошлык; | - саилы к; " -туЫмдару;
-ку рыЛ ы М Л ы к, -шамайыц; -тамыстыру,
‘- п л м г п к ; j ijw iinnjiiin 1 hi.
-^уншпяапьды. Я Я Н В н ш й й и м .
Б аск ар у ы кпал ы ны м с и п а т ы бойынтпп
f
(Сыскамертшл!
баск а р у ш ы л ы к эсере г у
..........к.......... ............
У ни эсерету
зВДмиишры
7-сурет -БУБЭ ж1ктеу
224

Б¥БЭ-нщ екшпп тобына баскару ыкпалыныц oflicTepi жатады.
Олар белгшенген уйымдастыру катынастарын кундел1кп колдану
мен жумыс жагдайын взгерткенде, б1рен-саран тузетущ бейнелейдт
Баскару ыкпалыныц непзшде екшетгшжгер мен м1ндеттемелер
жатады.
YniiHnii топ - тэртшке салып ыкпал ету эд1стерь Олар тэртшке
салу талаптары мен жауапкершиик жуйеа аркылы уйымдастыру
катынастарыныц турактылыгын устауга арналган.
Б¥БЭ-нщ TepTiHnii тобы баскарушылык ыкпалы сипаты
бойьшша eici топка белшедк узак ыкпал жасау куралдары жэне
эд1стер1, тэсшдерг
Баскару органдары немесе жекелеген кызмет орындарындагы
адамдарга кыска мерзщЕц баскарушылык эдктер1 жедел
уйымдастыру буйрьп'ыныц занды нысаны болып табылатын б1рл1-
жарым эюмшшис екшдер аркылы жузеге асады.
¥зак баскарушылык эдгстердщ эсер eryi уйымдастыру
жуйелерш куруга немесе жетивдруге байланысты. Олар зацдык,
кукыктык купп бар узак ic-эрекетпк зпмшшк агатлершщ,
директивалар мен ережелердщ, жаргьшар мен кагидалардыц,
нускаулыктардьщ жэне т.с.с. кемепмен icKe асады.
Тэж1рибе баскару жуйесшщ 3p6ip децгейшщ ез1ндк
уйымдастырушылык эсер ету ерекшел1ктер1 бар екещцгш жэне
олардан осы децгей уиин ец тшмд1 болып белшш шыгатынын
керсетедь
Баскару жуйесшщ децгейлер1 бойынша Б¥БЭ дурыс саралау
(дифференциациялау) баскарудыц теориясы мен тэжipибeciндe
мацызды рел аткарады. Ол баскарудыц орталыктану децгешн
керсетед1, элеуметпк-экономикалык жуйедеп уйымдастыру
катынастарын ец толык есепке алуга мумкшдж тугызады.
Б¥БЭ-нщ непзп сипаттамалары
Б¥БЭ-н жисгеущ ашып керсете отырып, уйымдастыру
турактандырушы ыкпал ету, эдютер1 басты орын алатынын атап
керсетпк.
¥йымдастьфу-турактандырушьшык ыкпал ету тэсшдерше
реттеу, нормалау мен нускау беру юреда.
Реттеу уйымдастырушылык ыкпал жасаудыц ете катац Typi
225

болып табылады. Буларга мыналар жатады:
| уйым курылымынын жалпы кагидалары мен бнтктщ
курылымын айкындайтын баскарудын жалпы уйымдастыру
эдютерц
1 бшпк органдарыньщ курылымын, ягни баскару буындары мен
денгейлерш белплейтш баскарудын курылымдык эдютер1;
1 баскарудын кызметпк эдютер1, бш пл бар ap6lp тугсганын
лауазымдык мэртебеа (статусы);
кейбгр бшпк курылымдарынын жумыс icrey тарйбш
белйлёййн баскарудын функционалды эдктерь
Реттеуден баска уйымдастыру-турактандырушылык ыкпал
етудщ 6ip aflici - нормалау.
Норматив пен норма угымдарын ажырата бшу керек. Норма -
табиги жэне антропогенд1 урдктер журетш табиги жагдайларды
сипаттайтын шама. Норматив - 6ip нэрсенщ 6ipniriHe (беютштен)
шартты белу.
Баскарудын нормалау эдТанде мыналар болады:
- уйымдастырушылык нормативтер (уакыт, енбек шыгыны
норматив!, материалдык куралдар шыгыны жэне т.с.с.);
-кызметкерлер санынын норматив!;
-шама (сапальщ-техникалык, каржы-несиелж, экономикалык
кетермелеу, пайдалылык жэне т.с.с.) нормативтерк
Бул нормативтердщ барлыгы кэсшорын мен едщргстщ баскару
урдосшдеп кызметш айкындайды.
Уйымдастырушылык ыкпал жасаудын ен жайлы эд1С1 -нускау.
Ол жумыс шарттарымен танысудан немесе тапсырылган
icTin жагдайынан, жагдайды тусшдарудщ, ыктимал кателерден
сактандырудан турады.
Нускау эркашан жумысты табысты орындауга багытталган
эдютемелш жэне акпараттык турде болады. Оган акпарат берудщ
эр килы турлерк тусщгцру, сактандыру, кенес беру, таныстыру т.с.с.
юредь
Баскарудын нускау эд1стер1 ауыр зардаптарга урындыратын,
бет!меи кеткен, кнсынсыз жэне кэабишкке жат ю-эрекеттердщ
алдын алуга багытталган.
226

31. Менеджмент функциялары
Функциялар ryciniri
Кэсшорын жуйе ретщде езара байланысты жэне езара келюшген
баскарылатын жэне баскарушы бешктердён тур ад ы. Осы жуйе
тармактары арасында жэне олардын шшде катынастар пайда
болады. Менеджментгщ мшдет1 —бул катынастарды баскарудын
функциясын белгшеу жэне солардыц непз1нде баскарудын
зандылыктарын ecKepin, баскарушы жуйенщ курылымын жасап
шыгару.
Баскарудыц функциясы мен курылымы - баскарудыц мазмуны
мен niniim (формасы).
Функция (латынныц - «аткару, кызмет» деген ce3i) кызмет
сиякты аныкталады, ал баскаруга сэйкес бул баскару бойынша
кызмет болады. Будан шыгатыны, баскару жуйесшщ жумыс icreyi
- баскару функциясын аткару урдосЬ Шынында, баскарылатын
жуйеге кез келген эсер ету белгш6ip, осы жуйелерге ортак баскару
урдюшщ шпншнде, ал накты айтсак баскарудыц функцияларында
жузеге асуы мумкш. Баскару эрекетшщ мэнш тусшу ymiH оган тэн
белгшерд1 бшу кажет.
Баскаруда эртургй функцияны болу мен оларды талдау OHflipicTi
баскару проблемасын гьшыми талдаудыц ыцгайьш табуда H eri3ri
кезец болды. Алгаш рет баскарудыц функционалды талдауын Ф. У.
Тейлор мен А. Файоль журпздй
Баскарудыц функционалды тэсшнщ басты белпа - баскару
функцияларынын жиынтыгы ретшде тусщщршедй
Баскарудыц функциясы баскарудыц ез мэнш керсететш баскару
кызметшщ бёшй болып табылады.
Функция баскару кызметшщ ерекше Typi ретшде де баскару
саласыидагы ецбекп белу мен мамандандыру ypflicimH нэтижес1
репнде де карастырылады. вцщрюте - ецбек ешмдшгш белу ГТП
(гылыми-техникалык прогресс) нэтижесй
Функцияньщ мэнш бейнелейтш кептеген аныктамалар бар.
Олардьщ 6ipi: «Функция—объектива кажетп, туракты кайталанатын
ic-эрекетгер, магынасыныц 6ipTeKTUiiri мен максатты багыттылыгы
6ipiicripmreH жиынтык репнде туЫцщршедЬ>.
Баскаруды жиынтык репнде тусщщру кеп мэселелерд1
табысты шешуге мумкщщк бердь Бастапкыда баскаруды белжке
227

белген А . Файоль, мунда функцияларды уакыт iiuinne epicTery
урдосшщ дэйектипп тургысынан: алдын ала болжау, уйымдастыру,
баскарушылык, келку, ягни баскару кезендер1 бойынша бедщ.
Функционалды тэсш баскару кызметшщ кейб1р учаскелершщ,
Ke6iHece, мотивация функцияларыныц мазмунын терендетш
жасауга мумкшдек бердь
Дегенмен баскарудын ец басты функционалды тусщщрмеа -
бул тутас алганда да, ap6ipiH жекелей алганда да enaipicTi баскару
органдарын куру у ш ш объектива непздеме.
Баскарудыц функциялары жумыстыц дербес турлер1 болуымен
жэне белгшеуге сэйкес 6ipreKTi жэне кайталануымен евдрю тщ
(ещйрушшердщ ездершщ) субъектаBTi факторы мен объективт1
факторларыныц (оныц материалдык-заттык элементтерО езара
эрекетшщ ерекше rani болып табылады.
Бул езара ic-эрекетте субъекта BTi фактор аныктаушы болады.
К. Маркс буржуазиялык идеологтарды «вщприггщ заттык
элементтерш алга шыгарады жэне олардыц мэнш субъективн
элементпен, жанды, тпселей ецбекпен салыстырганда асыра
багалаганы» уш ш сынайды.
Баскару функцияларыныц орны баскару гылымыныц непзп
категорияларымен катар мынадай жуйемен аныкталады:
Когамдык eHflipic зандары - базистж кондырмалык катынастар
- баскару катынастары - баскару функциялары - баскару курылымы
- баскару sflicTepi - баскару ypflici - баскару o6beKTici.
бндарюп баскарудыц функциялары баскару гылымыныц
баскару катынастарын жузеге асыратын формаларынын 6ipi болып
табылады.
Дэл сол баскарудыц функциялары баскару жуйесшде - k im не
icTen жатыр немесе к ш не icTey керек деген сурактарга жауап бередь
Функцияларды жштеу
Функцияларды жистеуге кызмет тургысынан келуге болады:
- кэсшорын езшщ радиаторларын сатумен шугылданады: бул
оныц бага белггпейтшш (немесе сол упин куресед!), тутынушылар
табатынын, тапсырыстар кабылдайтынын жэне т.б. бщщредь Бул
коммерциялык функциялардыц рел1;
- тапсырыстар кабылдаган сон етмда дайындаумен (зерттеу
жэне ецдеу) жэне оныц enaipiciH уйымдастырумен айналысу керек.
228

Бул техникальщ функция;
- ал айда, ецщрю капиталды шашыратуга байланысты талап
етшетш каражаттыц жинакталуына муктаж. Дайындалган
буйым сатылганша жэне теленгенше мундай каражатка ие болу
мумкшдйгте деген 6epiK сешм болуы керек. Бул каржылык функция;
- осы куралдар арасында оныц кажеттипктерше (жабдыктау)
сэйкес келетш enaipic урдгёщце тугынылатын шшазат пен
материалдар кершедь Бул сатып алу кызмеп жэне логистика
функциясы;
- ал айда койылган максатка жету ушш осы барлык куралдарды
дурыс колдану максатымен олардыц уйлес1м!н, нэтижелерш
бакылауды камтамасыз ету керек. Бул эюмшшк функция.
А. Файоль кэсшорында жузеге асатын алты функцияларды
немесе операциялар сериясыныц арасын ажыратады:
-техникальщ (ещцрю);
-коммерцияльщ (сатып алу мен сату);
-есептщ мшдетп кызмет! (есеп);
-каржылык (каржыландыру);
-каутйздшп камтамасыз ету функциясы (материалдык игшш
пен кызметкер курамын сактау);
-эюмшшк.
Дэл сол эюмшшк функцияны А. Файоль баскаларынан басым
ерекше белш керсегп, оныц релш былайша аныктады:
-алдын ала болжай б1лу;
-уйымдастыру;
-баскару;
-уйлеспру;
-бакылау.
Кэсшорынныц оз релш аткара алуы немесе жай эншешн бар
болуы ушш кез келген жагдайда жузеге асуы тшс функциялардыц
белгш! 6ip молшер1 болатынын мойындаган жен. Баска функция
оньщ табысты эрекет1 ушш жай эншешн пайдалы болып табылады.
Функцияларды екшпн ж!ктеу. Жалпыдан баска функцияларды
классикалык ж1ктеу деп аталатын нжерлш баскарудыц функциялары
бар. 1скерлш баскару кэсшкерлж циклдщ барлык фазаларын
бейнелейтш торт непзп функцияларын орындауга жумылдырылган.
Буларга мы нал ар жатады:
-даму;
229

-маркетинг;
-enaipic;
-баскару.
Бул непзп функциялар кез келген кэсшорынга жэне кез келген
шаруашылык бел1мшесше тэн.
Даму ешмнщ жаца турлерш жасап, жаца нарыктарды игеруд1
кездейдь Ол кажеттшктерге бешмделу урдкш бищредо жэне кез
келген ккерлж кызметгщ шешуцп сэп болып табылады.
Маркетинг - сураныс жасауды коздеген кызмет. Кажетплштер
непзщде калыптасатын сураныссыз бизнестщ болуы мумкш
емес. Маркетинг угымына сатуды камтамасыз ету, ягни кепиш
тапсырыстар Kipefli.
Оцщрк тугыну суранысына сэйкес барлык тауарлар дайындау
мен кызмет корсету ypflici, сонымен катар туганушыларга жетюзу
болып табылады.
Баскару объектшер1 тургысынан мыналар атап керсетшедг.
-халык шаруашылыгыныц курылымын бeйнeлeйтiн функциялар
(енеркэсш пен оныц салалары, ауыл шаруашылыгы, курылыс жэне
т.с.с), жэне соган сэйкес онеркэсш пен оныц салаларын, ауыл
шаруашылыгын, курылысты, транспортты жэне т.б. баскарудыц
функцияларын;
| eHflipicri (тутастай халык шаруашылыгын, облысты жэне
т.с.с.) баскару децгешн жэне соган сэйкес халык шаруашылыгыныц
эр турл1 децгешндеп баскару мшдеттерш бeйнeлeйтiн функциялар;
| удайы ещцрю (ещцрю, жабдыктау, етюзу, каржы) ypflici
сатыларын бейнелейтш функциялар;
- OHflipic урдюшщ курамдас элементтер1 мен параметрлерш
керсететш функциялар - адамдар, ещцрю куралдары (шиюзат,
техника жэне т.с.с.). 0 щ щ с элементтер1 ез кезепнде б1ркатар
параметрмен сипатталады: енш - сапамен, технологиялык урдютер
- 6ip i3re салынуымен жэне т.с.с.
Баскару субъекпа жагынан баскару кызмет!ШД мынадай lypnepi
атап керсетшедй
-алдын ала баскару - баскару максаттарын айкындау, болжау
(ic жузшдеп факторлар непзщде баскару урд1стер1 дамуыныц
келешепн талдау) жэне жоспарлау (максаттар мен болжанатын
нэтижелер 6ipniriH камтамасыз етуге кажетп шаралар жуйеа);
- жедел баскару - уйымдастыру, баскарушылык (дэлелдеу,
230

жандандыру);
- бакылау - есеп, талдау, езшдпс бакылау, ягни ic жузшде жеткен
нэтижелерд1 белгшенген максатпен салыстыру.
Баскару cy6beKTici тургысынан, сонымен катар мемлекеттт
жэне цогамдыц басцару ажыратылып белшедь
Баскарудын аталган кызметтер1 магынасы жагынан
мамандандырылган. Мамандандырылган мшдеттермен катар
баскарудыц мамандандырылган функцияларын 6ipiyrac eTin
жинактайтын (синтездейтш), 6ipiicripin KipiKTiperiH басшьшьщ
кызмеп де белек керсетшедь
Баскарудыц кызмет ету аясы баскару функцияларымен
нактыланады. М1ндеттер —объективт1 функцияларды субъективтс
езшше уйгару, ягни мшдеттщ 9p6ip сэт1 6iniMiMi3fli баскару
функцияларыныц мазмуны, оларды 9p6ip децгейде icKe асыру
мумкшдйсгер1 жайлы угымды бшд1ред1.
Осылайша, менеджменттщ функцияларын баскару обьекпад
тургысынан да, баскару субъект^ тургысынан да ж1ктеу бар.
А. Файольдыц niicipi бойьшша функцияларды ж1ктеу:
1. Техникалык операциялар (ещпрю).
2. Коммерциялык операциялар (сатып алу, айырбастау, сату).
3. К,аржылык операциялар (каржы тарту жэне мугпкке ие болу).
4. Сактандыру операциялары (мулж пен адамдарды кузету).
5. Есеп операциялары (калькуляция, бухгалтерия, статистика).
6. Эюмшшк операциялар (алдын ала болжау, уйымдастыру,
баскарушылык, уйлеспру жэне бакылау).
Ф. У. Тейлордыц niicipi бойынша баскару функцияларыныц терт
тобы бар:
- максат тацдау; курал тацдау; каржы-курал дайындау;
нэтижелерд1 бакылау;
-нжерлпс баскарудын функциялары - даму (е ш м м ен нарьщтыц
жаца турлерш жасау);
-eHflipic маркетинп (тауарды дайындау, кызмет керсету, ж етю зш
беру);
- баскару - ресурстар козгалысын бакылаумен байланысты
барлык кызмет.
231

Баскарудын непзп
функциялары ны ц кыскаша сипаттамасы
©Hflipicri баскару непзп eKi белп бойынша мынадай
функцияларга белшедк
• баскару урдюшщ мазмуны бойынша. Жалпы функциялар кез
келген жуйенщ табысты жумысы ушш мшдетп;
- енд1ркпк-шаруашылык кызмет саласына (турше) катыс
бойынша.
Жалпы функцияларды талдап, тексерш, белу нэтижейнде
басымдылыкка ие функциялар нактылы деп аталады. Олар дербес
жэне баскару жуйесшщ эрбф буыныныц ерекшелшн керсетедь
Баскару урдкшщ мазмуны бойынша функцияларды белу Heri3iH
калаушы болып сан алады жэне эр функция белгш 6ip жумыс
туршен турады.
Жоспарлау баскарудыц функциясы репнде м1ндетп болып
саналады. TinTi карапайым ецбек кызметше де жоспарлау
элементтер1 предо. Курдел1 кооператив ецбек алдын ала
жасалмаган жоспарсыз болуы мумюн емес. Жоспарлау когамдык
ещйрктщ осы буыныныц алдына койылатын баскару функцияларын
бщщредь Жоспарлау урдкшде enaipic пен баскару дамуыныц
непзп багытгары, олардыц ти1мдшп аныкталады.
Жоспарда enaipicri накты жагдайларда уйымдастыруцыц ец
тшмд1 нускасы керсетшедй
Жоспарлау щцрцще койылган максатка жету ушш терт
нактылы мшдет шешшед1, баскаша айтканда, жоспарлау когамды
баскарудыц функциясы репнде езшщ терт косалкы функциясы
аркылы жузеге асады:
а) окигалардын дамуын болжау. Болжаудын мэш: уакытты
эрб!р бвлйднде болатын жуйе жагдайыныц сипаты мен мацызын
ашып керсетуде. BipaK болжау ^зшщ релш аткару ушш жуйе улпсш
(моделш) жасау керек;
э) улгшеу - койылган максатка жету (ягни, жоспарды орындау)
ушш жуйе ic-9peKeTiHin дэйектшiri мен езара байланысын керсетед1.
Улп жуйеш эр Typni ахуалда жэне болашакта керуге мумюндк
беред1, жоспарланатын кезен пишдеп оныц тэрт1бш бакылау жэне
оныц ортамен езара эрекеттесуш талдауга мумкщщк береда.
Экономикалык улгшеущ жаратылыстану гылымдарындагы
тэж1рибемен (экс пер имент пен) салыстыруга болады.
232

Болжау мен улгтеу болашак жуйеш тек ойдагыдай MiHci3
ашып керсетедо, ал шынайы жагдайга кешу у ш ш жуйе козгалыеы
алгоритмш (урдю барысын алдын ала жазып кою) жасау, керекп
материалдык ресурстарды, гылыми куралдарды шаруашылык
журпзу эдютерш аныктау кажет. М уны келеа косалкы функция -
багдарламалау шешедщ;
б) багдарламалау бул ш еппмдердщ ic-эрекет багдарламасы мен
ш еппм тац дау ypflici болып табылады жэне ж уйеш жаца тапсырылган
жагдайда копиру у ш ш пайдаланылады. Багдарламалаудыц
кемепмен шеппм ic-эрекет багдарламасына KepiHic берещ;
в) жоспарлау жоспарды (багдарламаны) аткарушыга
(баскарылатын жуйеге) деш н жетюзумен аякталады.
Уйымдастыру. «¥йымдастьфу» функциясыныц м э ш -
eHflipicriK объект курылымын жэне баскару курылымын
калыптастыру мен тацдауда. ¥йымдастыруга сатылылыктыц
барлык децгешнде баскарылатын жYЙeнiц техникалык,
экономикалык жэне уйымдастырушылык косалкы жуйесш реттеу
ж еш нд еп жумыстар щредт Соны мен катар, осы функцияныц
кемепмен бел гш 6ip жагдайларда баскарылатын объектшердщ
ic-эрекеп; ягни уйымдастыру - багдарламада (eHflipicTin даму
жоспарында) койылган мвдеттерд1 жузеге асыруга арналган
баскару жумыстарьшьщ TypiH айкындайды.
¥йымдастыру ^ баскарудыц функциясы ретшде когамдык
енбектщ мшдет! болып табылатын жэне оган тук катысы жок
ещцркгп уйымдастырумен тыгыз езара эрекет жасайды.
Когамдык ецбектщ функциясы ретшде ещцрютщ
уйьшдастьфылу м эш : жумыс купп мен ещцрю куралдарын гылыми
непзделмеген 6ipiicripyMeH: ещцрю тш урдю барысын камтамасыз
ету мэселелерш эз1рлеуде. Ke6iHece, мынадай мэселелерд1 камтиды:
-ещцрю тш аппаратты оцтайлы куру;
-е щ ц р п ш куштерд1 максатка сэйкес орналастьфу;
-Heri3ri жэне айналым корларды утымды уйымдастыру;
-техника мен ощцрю технологиясын жетщщру.
¥йымдастьфу баскарудыц функциясы репнде жогарыда аталган
шактарда курылымдык жагдайды колдауга м в д ет п .
Ywiecmipy. ¥йлеепрудщ баскару функциясы ретшдеп Heri3ri
максаты - баскарылатын жуйеде ецбектщ жекелеген урдютерш
уйлеспрш, олардыц мерз1мдер1 мен аралык кезендер! бойынша
16-512 233

байланыстыруда. Келюушшк ещцркте утымды байланыстар куру
жолымен камтамасыз еилед1* Байланыс сипаты бойынша эр килы
болуы мумкш: техникалык, экономикалык, уйымдастырушылык
жэне т.с.с.
бщцрнтгщ курделену1 мен келемшщ есуше, мамандану мен
кооперациялаудыц дамуына орай байланыс мелшер1 де упгаюда.
Баскару ymiH кaжeттi акпарат колемi де кенеюде. Бул, эрине,
баскару урдйян киындатады. Байланыс мелшер! OHflipic келемй
есу саныньщ шаршысы (квадраты) сиякты ecyi айкын болып отыр.
Егер, мысалы, ендцрк келем! 3 есе улгайса, онда байланыс саны
9 есе кебейед!. Сондыктан байланыс мелшершщ кыскаруына эсер
eTbtifi факторларды жете зерттеудщ маныздылыгы айкын болады.
Осылайша, кэсшорын санын 2 есеге (шогырландырып) кыскартса,
байланыс санын 8 есеге азайтамыз.
Басшылык;. Бул функциянын басты магынасы шеппм
кабылдаумен жэне оны орындау ушш буйрык берумен керсетшедь
Баскарудыц функциясы реййдё басшылык - халык
шаруашылыгыныц кандай да 6ip буынын баскаратын тулганыц
жеке баскаруы мен уйымдастыруы.
Басшылыктыц функциясына объектшщ кызмет1 мен буйрыгын
icKe асыруды бакылау к1ред1.
Басшылыкка кадрларды ipiicrey, орналастыру жэне бшктшгш
артгыру, олардыц ецбегш жандандыру, сондай-ак басшыныц
тулгасына байланысты мэселелерд1ц барлыгы (жеке касиеттер,
адамдармен жумыс icTeyi, бота; тэжзрибёс! жэне т.с.с.) йреда!
Басшылардыц басты Швдей - ужымныц куш-жнерш жоспарлы
тапсырмаларды бершген мерз1мде, бершген номенклатурада жэне
мейлшше аз шыгынмен орындауга жумылдьфу.
Басшы ез жумысыныц кандай бёлтнде эгамшшк сипат
пен арнайы инженер лш (экономикалык жэне т.с.с.) сипаттьщ
болатынын анык ажырата 6myi керек. Инженерлж кызмет ез
бетшше баскару шылыктын нак e3i бола алмайды, ал баскарушылык
бул жерде тек оган жетекшшк ету кызметш аткарады.
Басшылык уйгаратын шеппмдер epiicri турде емес, гылыми
непзделген, шаруашылыкта калыптаскап жагдайга объективгп сай
келу1 ere мацызды.
Бацылау. Бакылаудын функциясы - жуйедеп ypaicrepfli унема
бакылап, баскару объектю кызметшщ барлык жактарын тексеруден
234

турады. Бакылау кызмеп уздокйз. Бакылау баскарудагы Kepi
байланыстарды жузеге асыру куралы репнде колданылады.
Бакылау - фактшерд1 жай гана белплеу емес, OHflipic пен баскару
жуйесшдеп эр турл1 бурмалаулар немесе бузуларды болдырмау
жэне болжау жуйей.
Бакылау кагидалары: тшмдшк, жан-жактыльщ, уздщйздщ,
нанымдылык, жариялылык, бутан ецбеккерлердщ барлыгыныц
жаппай катысуы.
Шаруашылык бакылаудын турлер1 сан алуан:
-imKi жэне сырткы (бакыланатын объекпге байланысты);
-турлер бойьшша: техникальщ, эимшшк, каржы-экономикалык;
-тагайындалуы бойынша: алдын ала ютелетш, кешнп;
-бакыланатын обьекпш камту бойынша: тугае жэне 1р1ктемелц
-уздщйздщ дэрежей бойынша: мерз1мд1 жэне туракты.
вцщрктщ-шаруашыльщ кызметп бакылауда мацызды рол
(бухгалтерлпс, жедел) есепке тэн.
32. Озара эрекет жасауды уйымдастыру жэне
екшеттилктер
Уйымдастыру менеджменттщ
функциясы рет1нде
«Экономикстщ» туйщцршуше сэйкес (Кэмпбелл Р. Макконнелл,
Стэнли JI. Брю) ещцркгп уйымдастыру - «нарыкгьщ экономикада
OHflipic калай уйымдастырылуы тше?» деген суракты шешедь Осы
ipreni мшдет уш сурактан турады:
- Жекелеген салалар арасындагы ресурстар калай белшуге
тшеп?
-0p6ip саладагы emnpicri нак кай фирмалар жузеге асыруы
керек?
-0p6ip фирма ресурстардыц кандай тэйл ш, кандай технол огияны
колдануы THic?
Ресурспен жабдыктаушылар нарыкгьщ жуйе талаптарын
сактауга жэне тугынушыльщ суранысты басшылыкка алып, ез
тандауын жасауга мэжбур. Олар тугынушылардыц тшектерш
канагатгандырмайтын тауарлар ещцркше езшщ ресурстарын
багыттауга «epiKri» емес. Тутынушылар ешм нарыгында
усынылатын сураныс туршдеп ездершщ калауларын айкын
235

керсетед!, ал ещцрушшер мен жабдыктаушылар ездершщ
мудцелерш камтамасыз ету ушш осы сураныска сэйкес жауап
бередг Нарыктык жуйе тутынушылардьщ тшепн кэсшорындар мен
ресурспен жабдыктаушыларга беред1 жэне олардан t h i c j i жауап
алуга тырысады.
Нарыктык жуйе осы енш ещцрганщ пайдалы болуы уппн
тутынушылар жeткiлiктi дэрежеде жогары сураныс таныткан енш
салаларына ресурстарды багыттайды.
Ек1нш1 жэне упинпи сауалдар езара тыгыз байланысты.
Экономикалык ен тишда ецдхрю технологиясын колдануга каб,шетп
жэне соны кадайтын фирмалар гана ендфк-п жузеге асырады. Ен
THiMfli технология немей нактыланады? Экономикалык тш мдш к
мыналарга байланысты:
-колда бар технологиядан, ягни калайтын ешмд1 шыгаруды
камтамасыз ететш ендхрдс факторларына немесе баламалы ресурс
тэсшдершен;
-кажетп ресурстар алуга болатын багалардан.
Уйымдастыру TyciHiri туралы жогарыда айтылгандарды
тутндей келш] ещцркже катысты ол толыкканды накты магынага
ие жэне нарыктык жуйе талаптары тургысынан менеджменттщ
Кажетп атрибуты болып табылады.
Менеджменттщ осы функциясын АКД11 пен Англияда байланыс
мэселелершщ жиынтыгын жэне кэсторындагы бар курылымдардыц
жумыс ic T e y iH аныктау уппн тэж1рибеде колданады.
Жумысты уйымдастыру уш кезецге бeлiнeдi:
Eipmuii кезец - жумысты белу. Менеджер езшш; барлык жумысын
шагын белмстерге беледх. Олардыц эркайсысыныц м!нДеп бар жэне
6ip адам жузеге асыра алады. Осылай жасай отырып, 6i3 sp6ip
адамнын жштелухн ecKepyiMi3 керек.
EkiHiUi кезец — мшдеттерд1 кисынды блокторга топтастыру.
Кептеген компанияларда 6ipre жумыс йггейтш eici жэне одан да кеп
адамнан куралатын топтар болады.
Егер адамдар жеке бел im дер мен секторларга жиналса, жумыс
негурлым тшмд1 болады. Уйымдастырудыц бул бел1п топтар
бойынша мамандану деп аталады.
Yiupaui кезец - жумысты уйлеспру, ягни эр Typni бед1мдердщ
жумысы yftjiecripuiyi тшс. Уйлеспру кайшылыктарды болдырмауга,
оларды реттеуге, фирма курылымын ныгайтуга мумюдцж беред!.
236

Уйлеспршген механизм басшыльщ пен бакылауды жузеге асыруга
жол ашады.
¥йымдастыруда езара
эрекет жасауды табыстау
¥йымдастьфу туралы угым Эяёмдш магынада, кебшесе мазмуны
белгш 6ip киындьщпен сипатталатын уйымдастыруцыц эр тургй
теорияларын карастырганда колданылады.
Менеджмент жалпы женге коюда тшмд! пайдалану
уйымдастыруцыц непзп элементтерш: табыстау, жауапкершшк
пен екшеттшкп ец жайлы уйлеспрущ кездейщ.
¥йымдастьфу - бул оныц максатгарына 6ipre жету ушш
адамдарга ттмд1 жумыс icTeyre мумкшдпс беретш кэсшорынныц
курылымын куру ypflici.
¥йым курылымыныц 1ргел1 acneicrici - жогары ецщрют1
жумыс 1стеушшердщ теменп децгешмен байланыстыратын жэне
м1ндеттерд1 белу мен уйлеспру мумкшдйш камтамасыз ететш
екшеттшктердщ карым-катынастары.
Термин ретшде колданылатын делегирлеу баскару теориясынца
олардыц (мшдеттердщ) орынцалуы ушш жауапкершшкп езше
кабылдайтын тупгага мшдеттер мен екшетпкгерд1 берущ бщдоредь
Ол барльщ уйымдастыруцыц максаттарына жету ушш
орындалуга тшсгп кызметкерлер арасындагы кептеген мшдеттерд1
басшылыктын кемепмен белетш курал болып табылады. Егер
елеуй мшдет баска адамга тапсырылмаса, басшылык оны e3i
орьшдауга мэжбур. Бул кептеген жагдайларда мумкш емес.
Менеджмент классиктершщ 6ipi Мэри Паркер Фоллет
баскарудыц мэш «жумысты баскалардыц орындауына жете»
бшуден туратынын ете мацызды деп байкаган болатын. Сондьщтан
делегирлеу ce3i шын магынасында адамды басшыга айналдыратын
акт больш табылады.
Табыстауды калайша ти!мд1 жузеге асыруцы терец TyciHy ушш
осымен байланысты жауапкершшк тужырымдамасы (концепциясы)
мен уйымдастырушылык екшетпктерд1 TyciHy керек.
Табыстау дегешм1з:
-тапсырма, билйс, жауапкершшк беру;
-б1реудщ алдьша максат кою жэне сонымен 6ip уакытта оган
корытынды сапасына жауапкершшк, максатка жету ушш куралдар
237

усыну;
I баскару жуйеанде мшдеттерд! узак уакытка белу ушш непз;
-баскарушыны артык жумыстан куткару;
I баскарылу уинн косымша жумысты куштеп мшдеттемеу.
Табыстау ережелерк
I аткару мен талап етшетш ic-эрекет децгешн анык айкындау;
| нэтижелер туралы есеп уакытын аныктау;
-табысталатын бшнкке катысты ужымды хабардар ету;
I багыныштыны кажетп акпаратпен камтамасыз ету;
-багыныштыларга тапсырылатын тапсырмаларды тандауга
мумюндйс беру.
Колданылатын тепктер шегшде уйлеспру тапсырылган
екшеттшктер жуйею болып табылады. Ягни, табыстау жэрдем1мен
бастыкгыц багыныштыларга ез жумысыныц б1разын тапсыра алуга
жэрдемдесетш куралы болып шыгады.
вкшетпктерд1 сэтп езгеге беру жауапкершшк, екшехтШк жэне
есеп берушшк жуйесшдеп тепе-тецддкп талап етедк
Жауапкершшки езгеге беру багыныштыларга белгш 6ip
мэселелерд1 шешуге арналган кукыкты немесе Щпшп 6ip шеппмд1
кабылдау кукыгын 6epyqi бщщредо. (Менеджер осы мзселещ
зерттеуд1 жэне оны шешу жешнде усыныстар енпзуд1 тапсырады.
Осындай буйрык бере отырып, ол багыныштысына мэселеш шешу
жауапкершшгш табыстайды).
0кшегйктерд1 езгеге беру багыныштыларга шеипм кабылдау
мен кандай да 6ip ю-эрекеттерд1 жузеге асыруда билис беруд1
бишред1.
Есеп беру деген сез багынышты ез жумысыныц нэтижес1 уццн
жауапкершшк кетеруге THicri eкeндiгiн: егер нэтиже жаксы болса
мактау алатынын, егер нашар болса, бетше басылатынын бивдредь
©кшетпктерда езгеге беру мынандай болады:
- тольщ — багынышты жумысты орындайды жэне ол уинн
жауапкершшк аркалайды. Бастык бул жумыска тартылмайды;
- шектеул1 - багынышты жумысты бастыкпен б1рлесш
орындайды жэне ол уинн жауапкершшк аркалайды;
- нвлЫк - багынышты жумысты орындайды, 6ipaK ол уппн
жауапкершшкп бастык кетеред1;
- KepiciHiue табыстау - багынышты жумысты басгыкка карай
ауыстырады.
238

взара эрекет жасауды уйымдастыру жауапкершинп
Жауапкерпшйк - мойында бар мвдеттемелерд1 орындау жэне
оларды канагаттандырарлыктай шешуге жауап беру деген сез.
Мшдетаеме репнде жеке тулгадан ол уйымда белгш 6ip кызмет
аткаратын болса, нактылы жумыс талаптарын орындау кутшетшш
тусшген жен. 1с жузвдде жеке тулга белгш! 6ip сыйакы алу уппн осы
кызмет м1ндеттерш орындауга арналган мэмше жасайды.
Жауапкершшк ецбеккердщ езше екшетш беретш адамньщ
алдындагы мшдеттерш орындау нэтижелер! yuiiH жауап беретшш
бшдоредь
Табыстау тек екшегпктерд1 кабылдаган жагдайда гана icKe
асады, ал жауапкершшктщ e3i гана табысталуы мумюн емес. Басшы
жауапкершшкп багыньпптысьша жуктей салып, e3i жырылып
кала алмайды. Мысалы, егер сауда агентт езшщ жылга арналган
жоспарлы мшдеттерш орындамаса жэне соньщ нэтижесшде етюзу
бшпш ез жоспарын орындай алмаса, сауда areHTi емес етюзу
бел1м1н1н басшысы коммерциялык директор алдында жауап бередь
Багыныштылар жауапкершшк пен екшетпктер ала отырып,
ездершщ 1с-эрекеттер1 ушш есеп бермейд1 деп ойламауы тшс.
Табыстау есеп берушшктщ барлык жуйесш багыныштыларга
толыктай кеппрмейдк Туп непзщде барлык жауапкершшк
менеджерлерде болады.
Нэтижел! менеджерлер ездерше б1рнеше м1ндегп ганатацдайды,
ал калгандарын багыньпитьшаргатабыстайды. Егер екшеттшктерд1
делегирлеу сэтс1здйске ушыраса, онда бул багыныштылардыц
кшэсшен емес, менеджердщ айыбынан деп есептеледь
Жаксы ойластырылган жоспарлау, басшылыктыц да жаксы
даярлыгы, жayaпкepшiлiктepдi, екшегпктерд! жэне есеп
берушшктщ ymiecTipuiyi табыстау жуйесшщ тшмдшгше кепш
болады.
Ipi уйымдарда жогары буын басшылары ic жузшде нактылы
мшдеттердщ кепшшгш орындайтын теменг! децгейдеп
багыныштылармен сирек катынасады. Солай бола турса да
басшылар фирма icrepi мен багыныштылары ушш жауапкершшк
кетередь
Менеджерлердщ, 9cipece ipi корпорацияларды
баскаратындардыц жогары жалакысы болу себептершщ 6ipi -
жауапкершшпс келем1.
239

вюлеттшктер - уйымнын ресурсын пайдалану кукыгын шектеу
жэне кейб1р кызметкерлердщ куш-нагерш белгшi 6ip м1ндетп
орындауга багыттау болып табылады.
©кшеттишсгер дэл сол сэтте орын алып отырган жеке тулгага
емес, кызмет орнына тапсырылады. Жеке тулга жумысын ауыстырса,
еск1 кызмет орнынын екшеттшктерш жогалтады жэне жанасынын
екшеттшктерш алады.
вюлеттшктерд1 берудщ ею тужырымдамасы бар. Класснкалык
тужырымдамага сэйкес екшеттшктер уйымнын жогарысынан
теменге карай бершедк Мысалы, коммерциялык кэсшорында
несиелеу белашпц басшысы езшщ екшеттшктерш бас бухгалтербакылаушыньщ
орынбасарынан, ал ол каржы мэселелерд женшдеп
вице-президенттен, ол ез кезег1нде президенттен алады. Ал
президент езшщ екшетпкгерш директорлар кецесшен алады.
Директорлар кенес1 акционерлерден, олар конституция мен ел
зандарына сэйкес жеке менппк институтынан екшеттштер алады.
EiciHuii тужырымдама — кабылданган уйымдастыру
екшеттш1ктер1н1н тужырымдамасы. Онын мэш мынада:
багыныштынын бастыктын талаптарын кабыл алмауга кукы бар.
Егер багынышты басшыдан екшеттш1ктер кабылдамаса, онда
екшеттшктерд1 беруге болмайды.
Басшылар зандарга немесе мэдени кундылыктарга кайшы
келетш екшеттш1ктерд1 узак уакытка тапсыра алмайды.
Уйымдастыру еюлетпктершщ класснкалык тужырымдамасы
былайша кершеда (8-сурет).
240

Конституция мен зацдар
Директорлар Keueci
Жеке мешшк
институты
Президент
Акцнонерлер
вюлетпкгерда беру
багьпы
Жогары буын
басшылары
Орта буын басшылары
Оюлетпктерда
беру
багыты
: Теменп буын басшылары |
______ I_______
Жумысшылар
8-сурет. Уйымдастыру екшетпктершщ класс икалык тркырымдамасы
Окшетпк пен бшпк арасындагы айырмашылыктарды бшген
жон. Олардьщ 6ip-6ipiHe магына жагынан жуыктыгы соншалыкты,
оларды 6ip-6ipiHeH Konnimiri ажырата бермейдь 0кiлeттiлiктep
уйым ресурсын пайдалануга кукык бер1лген осы кызмет орнына
тэн шекгелген, тапсырылган кукык ретшде айкындалады. Бшпктщ
будан айырмашылыгы ахуалга эсер ете алу мумюндМ немесе icэрекет
ететш накты мумкшпплпт бар болып табылады. вкшеттшкке
не болмай-ак, бшнкп устауга болады.
ОкшеттЫктер кайсы 6ip кызмет орнында отырган адамньщ
эрекет етуге кукыгы бар екендиш айкындайды. Б шлют колдану
тэсшдер1 уйымга жагымды немесе жагымсыз эсер eTyi мумкш.
33. Менеджменттеп мотивация теориялары
Мотивация жэне непзп угымдар
Кабылданган шеппмдерд1 жузеге асыру ушш менеджерлер
тэж1рибе жузшде мотивация кагидаларын кабыл алады.
Мотивацияныц эр турл1 аныктамалары мен TyciHiicrepi бар.
Менеджмент негйдертде ол уйымньщ жеке максаттарына жету
ушш ic-эрекетке e3iH жэне баскаларын жетелейтш, туртю болатын
241

УРД1С репнде туспццршедь Баска кездерде баскаша аныктама
бершген. «Мотивация адамды ic-эрекет жасауга жэне 03iH-e3i
белгш 6ip тэрт4ппен устауга мэжбур етедЬ>. Бул аздщ барлык
куш-жкервдз кандай багытка жумылдырылатынын, мздщ накты
окигада каншалыкты батыл турде ic-эрекет жасайтыныцызды алдын
ала болжайтын зияткерлж, физиологиялык жэне психологиялык
урдютердщ уштасуы.
Адамныц мшез-кулкын сансыз коп себептер айкындайды.
Себептер мен кажеттш iicrepfli туЫну уйымдастырушылык кызметтщ
барлык турлерш, ец алдымен кэсшкерлпсп TyciHyre жол ашады.
Дат елшщ психологы К. Б. Мадсен он тогыз Heri3ri себептерд1
бeлiп керсетедк Ол терт топка белшедь
I. Табиги (органикалык) себептер:
1. Ашыгу.
2. Шелдеу.
3. Жыныстык кумарлык.
4. Аналык сез1м.
5. Ауруды ce3iHy.
6. Суыкты ce3iHy.
7. Ыстыкты ce3iHy.
8. Дэрет (денеден белшщ шыгатындар).
9. Тыныс алу кажеттшп.
II. Эмоционалдык себептер:
10. Коркыныш немесе каушазджке умтылу.
11. Агрессивт1 немесе ежет касиетгер.
III. Элеуметпк себептер:
12. Карым-катынаска умтылу.
13. Б шик кумарлык (е^зшщ эрекетш колдау).
14. Ic-эрекет жасауга кумарлык.
IV. Эрекет ету себептерг
15. Тэж1рибеге кажеттшк.
16. Дене кимылына кажеттшк.
17. Кызыгу (зияткepлiк кызмет).
18. Кызынуга деген к^ётишк (сез1мд1, эсерл1 ic-эрекет).
19. Шыгармашылыкка деген куштарлык (кешецщ ic-эрекет).
Адамдардыц эр турл1 T3pTi6i, мшез-кулкы (мысалы, сатып
алушылардыц мшез-кулкы) эдетте себепкер болатын куштердщ
тутас катарыныц 6ip мезгшдеп ic-эрекетшщ нэтижeci болып
242

табылады. Осылайша мотивация жуйей тэртш, мшез-щлык;
улгшерш аныктайтын эр турл1 себептер жиынтыгы рспцце
калыптасады.
К,айсы 6ip 1с-эрекетт1 жузеге асыру yuiiH адам кызыгушылык
танытады. Кьпыгушылык-оте куатты козгаушы куш, шын мэшйнде
0з1не-ез1 мотивация жуйей. Бул жуйе былайша бейнеленедк
б1ршшщен, ic-эрекет ce6enTepi жумыстан ец коп канагаттану
сез1мш алуга мумкшдйс 6epyi мацызды;
екшпцден, аткару себептерш жузеге асыру ушш мумкшдш
жасау кажет. Американдык менеджмент теоретип Фредерик
Тейлордыц niKipiHme, мшдеттер кереюч адамды керек жерге коюга
сайып келедь Сонда 9p6ip адам езшщ барлык кушш толыгымен
пайдаланады.
ушшшщен, катынасуга, деген кажеттшктщ де
канагатгандырылуы мацызды. Егер ецбек жагдайлары мундай
мумкшдш бермесе, жумыстан тыс уакытта катынас жагдайларын
жасаган жен.
Мотивация теориялары
Мотивация теориясыныц барлык жиынтыгы шартты турде eKi
категорияга болшед1: мазмундылык жэне процессуалдык.
Мотивацияныц мазмундылык теориясы адамдарды баскаша
емес, дэл солай ic-эрекет жасауына мэжбур ететш iuiKi ынтасын
(кажеттипк деп аталатын) уксастыруга (тецдест1р1лу), непзделед1.
Мотивацияныц процессуалдык теориясы ец алдымен адам^дар
эсерд1 кабьш алу мен танымды ескере отырып, ездерш калай
устайтындьнына непзделедь Heri3ri процессуалды теориялар
- куту теориясы, эдшеттшш теориясы жэне Портер-Лоулердщ
себептеме ynrici.
Бул теорияныц мэнш туйну ymiH ец алдымен кaжeттiлiк жэне
сыйакы сиякты туйшкгердщ магынасын игеру керек.
Кажеттшш - сураныс баскаратын жасырын себептерд1 бейнелеу.
Сондыктан кажеттшш пен сураныс - б1рдей нэрсе емес.
Кажеттшш сураныска калай ыкпал ететшш туйну бизнесте
кажетп жэне мшдетп кажет. Ka3ipri замангы менеджментке
тутынушылык сураныс баскаратын кажеттшш курылымдарына
деген зор жэне шынайы кызыгушылык тэн. Кэйпкерл1ктщ табыска
жетушщ сыры да осында.
243

Барлык кептеген кажеттшктерд1 алгашкы жэне косымша реттеп
деп ж1ктеуге болады.
Алгашкы кажеттшктер табигаты жагынан физиологиялык,
эдетте туа 6irri болады. Тамакка, суга деген кажеттшк, тыныс
алуга, уйыктауга кажеттшк жэне т.б. мысал бола алады.
Косымша perreri кажеттшктер жаратылуы бойынша
психологиялык. Мысалы, табыска, сыйластьпска, бауыр басып
уйрешсуге, билiккe деген кажеттшк жэне 6ipeyre немесе 6ip
нэрсеге катысты катарында болу, тшстшк кажеттшп. Алгашкы
кажеттшктерге генетикалык жагынан непз каланган, ал кайталама
эдетте тэж1рибе аркылы ciHefli, бшнед1.
Адам кажеггшю! ce3iHce; сол ёез!м оны алга жетелейш.
КажеттшШ адамды соны канагаттандыруга шакыратын
болгандыктан, менеджерлер адамдарга уйымньщ максаттарына
жетуге жетелейтш мшез-кулык Typi аркылы ез кажеттшктерш
канагаттандыра алатынын сезшуге мумкшдак беретш жагдайлар
жасауы тшс.
ЁкшПп угым - марапаттау. Адам e3i ущн неш кунды деп
санаганнын 6api сондай. [пт жэне сыргкы жак марапаттау болады.
1шю марапаттау жумыстын e3i береда. Мысалы, бул - нэтижеге
жету ce3iMi, орындалган жумыстын магыналылыгы мен eлeyлiлiri,
езш^-ез] курметтеу сезама.
Сырткы жак марапаттауы жумыстын езшен емес, уйымнан
бершедь Сырткы жак марапаттауына мысалдар - ецбекакы, кызмет
бойынша жогарылау, мактау жэне езгелердщ мойындауы.
Мотивациянын мазмундылык теориялары
Бул теориялар адамдарды, эаресе жумыстын келем! мен
магынасын аныктаганда, ic-эрекетке жумылдыруга турш болатын
кажеттшктерд1 айкындауга тырысады.
Мотивациянын Ka3ipri замангы тужырымдамасы непзшде
Абрахам Маслоудын, Фредерик Герцбергтщ жэне Дэвид Мак
Клелландтын идеялары мен жумысы жатыр. Сонгысы кэсшкерлж
ic-эрекеттщ, адамдардагы кэсшкерлж касиеттерд1 тестшеу мен
дамыту эдкггерш жасап шыгарды.
Абрахам Маслоу кептеген кажеттшктерд! бес непзй категорияга
белуге болады деп пайымдайды.
1. TipiniiiiK ету уинн кажетп физиологиялык кaжeттiлiктep
244

(тамад, су, баспана, демалыс жэне т.б.).
2. Каушиздш пен болашакка деген сешм кажеттшгше
коршаган элем тарапынан физикалык жэне психологиялык кауштен
коргану кажеттшп де Kipefli.
3. ©леуметик кажеттшктер - катыстылык кажеттшп (6ipeyre
немесе 6ip нэрсеге ттстшк, курамында болу, элеуметпк озара
эрекет жасау, бауыр басып уйрешсу жэне т.б.).
4. Сый-курметке кажеттшк: 03iH-e3i сыйлауга, жеке
жепспктерге, кузыреттшк пен мойындауга деген кажеттшк.
5. 0зш-ез1 корсету кажеттшп - тулга ретшде есу мен езшщ
мумкшшшктерш icKe асыруга деген кажеттшк.
Бул курылым теменп децгей кaжeттiлiктepiн канагаттандыруды
талап ететшш жэне мотивация жогары децгейдеп кажеттшктерге
эсерш типзгенше, ец алдымен, адамныц мщез-кулкына ыкпал
ететипн керсетп. Бул кажеттшктер де канагаттандырылса,
адамныц мшез-кулкын аныктайтын факторлар баспалдагыныц
келеа сатысына кешу болады.
Маслоудьщ теориясы бойынша барлык осы кажеттшктерд1
катац сатылы (иерархиялык) курылым бейцесщде орналастыруга
болады (9-сурет).
Маслоу теориясыныц баскару тэжipибeciндe колданылуы
адамдардьщ жумыска деген умтылысы непзшде жатканын
бейнелеуце. Эр турл1 децгейдеп басшылар адамдарга туртю болатын
себептер олардыц кажеттшктершщ кец epiciMeH белгшененнш
245

тусше бастады.
Бул теориядан шыгатын жалпы тужырым: егер ci3 басшы
болсацыз, онда багыныштыларыцызды кандай белсенд1 тшектер
козгаушы куш репнде алга жетелейтшш б1лу ушш оларды байкап,
бакылауыныз керек. Кажеттшктер унем1 есетшд1ктен, 6ip рет
уйлесе кеткен мотивация унем1 тшмд! жумыс icTeitai деп есептеуге
болмайды.
Бул теорияныц кемшшктерше адамдардыц жеке
кабшеттшктерш ескере алмагандыгын жаткызуга болады.
TypTKi болатын мотивацияныц баска ynrici Дэвид Мак Клелланд
теориясы болып табылады. Оныц мэннл мынада, адамдарга уш
каж'еттшж тэн: билж, табыс жэне катыстыльщ.
Билжке деген кажеттшж баска адамдарга ыкпал жасагысы
келу репнде бейнеленедт Мундай тшеп бар адамдар Ko6iHe ашык
жэне куш-жкерлй карама-кайшылыктан коркатын жэне бастапкы
устанымын батьш коргау, айтканынан кайтпауга тырысуынан
байкалады. Баскарма кебше билжке талабы бар адамдарды
тартады, ейткеш ол мундай жандарга ©3iH-e3i керсетуге жэне
мумюншш1ктер1н жузеге асыруга жол ашады.
Табыска деген тшек сыйластыкка муктаждык пен ез1н-ез1
керсету кажеттиппнщ ортасында тур. Бул плек осы адамнын
табысын жар сала жариялаумен емес, жумысты табысты аякгау
урдюмен канагаттандырылады. Егер табыска жету тшеп бар
адамдарды жетелейтш себеп керек болса, онда олардыц алдына
тэуекелдшктщ орынды децгей1 бар м1ндеттер кою керек, койылган
мщдеттерщ шешуде бастамага epiK беру ymiH жеткшкп екшеттшж
кукьжтарды табыстау керек.
Bip нэрсеге катысты болуга деген TineKTepi бар адамдар таныстар
ортасында болуга кумар, достык катынастар орнатуга баскаларга
кемектесуге кепш. Басшы олардыц тшектерш канагаттандыруы,
кеп уакыт белуге жэне жеке топпен октын-октын жинап туруы тшс.
Мотивацияныц угшнпш ynrici гигиеналык факторлар мен
мотивацияга нег4зделген repu6eprriH кос факторлы ynrici.
Гигиеналык факторлар жумыс аткарылатын коршаган ортага
байланысты. Осы теорияга сэйкес гигиеналык факторлар жок
немесе жеткшшС13 децгейде болганда адамнын жумыска канагаттанбау
сез1мш тудырады. Бутан Караганда себеп-сылтаудыц
болмауы немесе барабар болмауы жумыска канагаттанбауга
246

ушыратпайды. Мотивацияныц болуы кднагаттану сез1мш тудырады
жэне ецбеккерлёрдд кызметтщ тийедшшц арттыруга жеФёлейд!.
Герцбергпц теориясын тйщщ пайдалану ушш гигиеналык,
3cipeee, мотивация боларлык факторлардыц тобесш жасау кажет
жэне кызметкерлерге езшщ калаулары бойынша белгшеуше
мумкщщк беру керек.
Мотивацияныц
процессуалдык теориял ары
Мотивацияныц мазмундылык теориясы кажеттшктерге жэне
солармен байланысты адамдардыц мшез-кулкын айкындайтын
факторларга непзделедт
Менеджмент мотивацияныц уш непзп процессуалдык
теориясымен: умптену (куту) теориясы, эдшеттшк теориясы жэне
Портер-Лоулер улпамен байланысты.
Умптену теориясын эдетге Виктор X. Врумныц (американдык
экономист, психолог, куту теориясы улпсшщ авторы.
Непзп жумысы «Труд и мотивация», 1964) жумыстарымен
байланыстырады. Ол 6ip жагынан жеке мотивация пен ic-эрекеттер
арасындагы озара байланыстыц мэнш жэне уйым мен жеке тулганыц
максаттарын - екшпй жагынан оте нанымды керсетп. Виктор Врум
уш факторга байланысты ез теориясын жасайды:
-болуы мумкш нэтижеш куту;
-осы нэтижеден марапаттау куту;
-марапаттау кундылыгынан умп ету.
«Ум1ттену (куту) теориясы» атауын алган Врумныц мотивация
улпсш мынадай формуламен керсетуге болады:
Куш-Ж1гер Нэтижелерденсон Марапаттаукутшетш
нэти- кутшетш дЬщ кутшетш = Мотивация
желерда беред! X марапатгаудан Х к^ндылыгы
деп ум1тету
(Ш-Н)
ушттену
(Н-М)
(Валенгплк)
Егер 6i3 осы езара байланысты тусшсек, жеке тулга неге езш
баскаша емес, осьшайша устайтынын тусше аламыз. Дегенмен,
баска мшез-кульщ ynrinepi де болуы ыктимал.
Ум1ттену (куту) теориясы белсенд1 тшектщ бар болуы адамныц
айкын максатка жетуше мотивация болатын жалгыз кажетп шарт
247

болмайды деген ой желкше суйенедь
Умптенущ бул адамнын белгш 6ip окиганын ыктималдыгына
бага 6epyi деп карастыруга болады. (жогары оку орнын, колледжд!
6ixipy оган не беред1?).
Едбек шыгыны - нэтнжелерге (Ш-Н) - катысты ум1т ету
- жумсалган куш-Ж1гер мен алынган нэтижелер арасындагы
аракатынастар. Мысалы, менеджер басшылык талап ететш барлык
аныктамалар мен есептер жэне косымша куш-жкер жумсаса, езшщ
кызметше жогары бага бершедд деп умитенут мумкш
Егер адамдар жумсалатын куш-жкер мен жехетш нэтижелер
арасында тура байланыс жок екевдкш сезшсе, онда, умптену
теориясына сэйкес мотивация кемидь
Нэтижелер - марапаттауга (Н-М) байланысты умотену -
белгш 6ip марапаттау немесе жеткен нэтижелер децгешне орай
жауап ретшдеп кетермелеущ куту. Менеджер e3i жумсаган кушжкердщ
нэтижесшде басшылык оны жогары бнщкш маман деп
багалап, кызмет1 бойынша жогарылатады жэне соган байланысты
жецивдктер мен артыкшылыктар аламын деп умггтенедо.
Ум1ттену теориясындагы мотивацияны айкындайтын ушшпц
фактор - валенхшпк немесе кетермелеудщ немесе марапаттаудьщ
кундылыгы. Валенттшк - кезделетш белгш 6ip марапаттау алу
себебшен туындайтын салыстырмалы, канагаттану немесе тугел
канагаттану дедгещ: Егер валенттшк темен болса, ягни адам упин
марапат алудыц кундылыгы болмашы гана болса, онда умшгену
теориясы ецбек ic-эрекетше умтылдыру мотивациясы бул жагдайда
кемитшш болжап айтады.
Ум1ттену теориясынын тэжipибeлiк манызы баскару
тэжipибeciндe жумыс купли умтылдыру мотивациясын кушейтуге
тырысудан байкалады. Тшмд! мотивация уппн менеджердщ жеткен
жетастш мен марапаттау арасында тыгыз ара катынас орнауы тик.
Осыган байланысты марапаттауды тек THiMfli жумыс ушш гана беру
керек.
Менеджерлер багыныштыларынан кутетш нэтижeлepдiн
жогары, oipaK накты, шынайы дедгейш жасауы тшс жэне олар кушжкер
жумсаса, жететшд кше нандырып кез жетк1зу1 керек.
Мотивация жуйеанде эдшеттшк теориясынын мэш бар. Ол
былай дейдк адамдар алынган марапаттаудын жумсалган кушж1герге
катынасын субъективтг аныктайды жэне оларды уксас
248

жумыс орындаган адамдардын марапаттауымен ара катынасын
белгтейдь Егер бул салыстыруда тепе-тендш болмаса немесе
эдтетаздак байкалса, ягни адам езшщ apinxeci дэл сондай жумыс
уппн кеп марапаттау алды деп есептесе, онда психологиялык
кайшылык пайда бол ад ы.
Адамдар тепе-тенднсп немесе туральщты, жумсалатын кушжггер
децгешн езгертш, не болмаса алынатын марапаттау децгейш
озгертуге талаптанып, калпына Kejrripyi мумкш.
Баскару тэж1рибес1 уппн эдшеттшк теориясынын Heri3ri
корытындысы мынада: адамдар эдшетп марапаттау алдым деп
есептемешнше, енбек ешмдшгш азайтуга тырысады.
Лайман Портер жэне Эдвард Лоулер мотивацияньщ кешенд!
процессуалдык теориясын жасап шыгарды. Оган эдшеттшк
теориясы мен умйтену теориясы юредь Олардьщ улпсшде бес
езгермел1 кершеда: жумсалган куш-жйер, кабылдау, алынган
нэтижелер, марапаттау, канагатгану денгеш.
Портер-Лоулер теориясында марапаттау мен нэтижелер
арасындагы ара катынас орнайды, ягни адам езшщ тшектерш
жеткен нэтижелер! yniiH марапаттау алу аркылы канагаттандырады.
Баскару тэщрибесшде бул улпш колданудьщ M9Hici мынада:
нэтижел! ецбек канагатгану сез1мше экедед! жэне нэтижелшкп
арттыруга жол ашады.
Осы улпге сэйкес, жумсалган куш-ж1гер денгеш марапаттаудьщ
кундылыгымен жэне осы денгейдщ шыцында марапаттаудыц
белгш 6ip денгешн сонына дейш жалгастырады деген сешмдшк
I дэрежеимен аныкталады.
Маслоу, Мак Клелланд, Герцберг теорияларын
салыстыру
Маслоу теориясы
1. К,ажеттииктер 6ipiHnii, екшнп peni болып белшед1 жэне
басымдьшыктарына сэйкес орналастырылатын бес децгейип сатылы
(иерархиялык) курылым болып табылады.
2. Адамныц мшез-кулкына сатылы (иерархиялык)
курылымныц ец темен канагаттанбаган кажеттипп себеппп болады.
3. Тшек канагаттандырылганнан кешн, оныц ыкпал eTyi
токгатылады.
I
17-512
249

Мак Клелланд теориясы
Адамды ынталандыруга себепкер уш кажеттипк бар, ол -
билжке, табыска жету тшеп мен тшстшк (элеуметтгк кажеттшгк).
2. Бупнде жогары реттеп тшектер ерекше мацызды, ейткеш
теменп денгейдеп кажетшйктер, эдетте, канагаттандырылган.
Герцберг теориясы
Кажеттшктер гигиеналык факторлар мен мотивацияга белшедй
2. Гигиеналык факторлардьщ бар болуы, жумыска деген
канагаттанбау сезшшщ дамуына жол бермейдь
3. Маслоу мен Мак Клелландтын жогары денгейдеп
кaжeттiлiктepгe жуьщ сай келетш мотивациялары адамныц мшезкул
кына белсенд1 ыкрал жасайды.
4. Багыныштыларынын тшмдц умтылысына себепкер болу
ушш басшыньщ e3i жумыс мэнш угынуы керек.
34. Баскарудыц акпараттык непздемеа
Баскаруды уйымдастыруга жуйел1 турде карау оныц акпараттык
жагын бел in алып, оны дурыс багалауды тал ап етедк
Баскарудьщ барлык ypflici акпаратты кабылдау, езгерту жэне
жетгазу ypflici рётшде каралына алады. Бул урдостщ орталык
сэт1 шеипм кабылдау aicrici болып табылады. Шеипм кабылдау
баскарушы акпаратты тудьфады, ал муньщ e3i жоспарлар,
тапсырмал ар, нормативтер, буйрьщтар беру туршде орындаушьшарга
жeткiзiлeдi де, олар ушш белгш 6ip максаттарга багытталган opi
уйлеспршген эрекеттерге бастайтын куш рётшде кызмет етедь
Сонымен 6ipre шеппмдер кабылдау урдкл де акпаратка суйенед1, ал
олардыц непзделу дэрежеа, сайып келгенде сол акпараттын толык,
анык болуына жэне дер кез1нде келш тусуше байланысты болады.
Баскару жуйесшде барлык органдар мен кызметкерлер 6ipryrac
байланыстык тармактарды курайтын акпарат таскындары аркылы
байланысты. Бул тармакта 6ip органдагы акпараттык шыгу
баскалары ушш акпараттык Kipyre айналады.
dp6ip баскару органы байланыстык тармакгардын ез алдына
дербес торабы болып есещелшёд1, онда эр алуан саладан xyceriH
жэне эр Typfli багыттарга ж1бершетш кептеген акпарат таскындары
тогысып жатады. Акпарат таскындары мазмуны, уакыт тэрпб!
250

бойынша сипатталады. Сондыктан да, баскаруды уйымдастыру
осы сипатгамалармен тыгыз байланысты. Осы тэуекелдшктерд1
аныктау оларды есепке ала отырып, баскару курылымын жасау
жэне оньщ кызметтерш белу, акпарат таскындарын уйымдастыру
- акпараттык тургыдан баскару жуйесш зерттеудщ максаты болып
табылады.
Енд1 аппарат дегешм1з не екенш аньщтап алганымыз жен.
Эдетте, акпаратты хабарлама, мэл1меттер, деректер ретшде
сипаттайды.
Алайда баскару уппн жалпылама мшйметтер немесе деректер
мацызды емес. 0p6ip басшы эр турл1 деректердщ керсетюштер1
сандык жагынан б1рдей болганымен, тец дэрежеде багалы болып
шыкпайтындыгын бшедо.
Баскару аппаратыньщ кызметкер1 деректерд1 ала отырып, оларды
жай гана кабылдай салуга ттсп емес. Ол деректердщ мазмунын
аныктауга, шешшетш мшдеттёр унпн олардьщ мацыздылыгын
багалауга TnicTi. Мазмунды аныктау ici бул кызметкерден онын
кэздби дэрежесше, мамандыгына, жумыс тэжipибeciнe байланысты
бипмдер корын жумылдыруды талап етедь Бшмдер коры оны
кабылдаушы субъектшщ (адамньщ) есшде калган угымдар,
птарлер жэне олардьщ арасындагы байланыстар ретшде кершедь
Мамандар оны тезаурус (латынша - казына деген сез) деп атайды.
Хабарламаньщ мазмуны туйшкп болуы yuxiH, ол журттыц айтып
жургеншдей кабылдаушыньщ казынасымен (тезаурусымен) ортак
нуктелерге не болуы керек. Дэл1рек айтканда, егер хабарламада
кандай да 6ip термин болса, онда кабылдаушыньщ есшде ол
терминн1н магыналык мэнш курайтын угым болуга THicTi. Егер
мундай терминдер кеп болса, онда хабар бул кабылдаушыга таныс
емес тщце айтылган кез келген мэл1мет сиякты акпараттыц 6ip
6eniri есебшде кабылданады. Бул жерде акпараттьщ жогалу ce6e6i
семантикалык (магыналык) шуыл деп аталады. Осы тургыдан алып
Караганда, кабылдаушыньщ бинм казынасын (тезаурусын) байыта
тусетш тек жаца мэл!меттер гана акпарат болып табылады деп
айтуга болады.
Екшнп 6ip жагдай мынандай болуы мумюн. Хабардьщ мазмуны
TyciHiKTi болып, 6ipaK кабылдаушы оны акпарат ретшде угынбауы
мумк1н, ce6e6i ол езшщ алдында турган мшдеттерд1 шешу уппн
мазмунды кажет деп есептемейд1, оньщ маныздылыгын багалайды.
251

Объектива жагынан алганда, бул машметтердщ пайдалы болуы,
6ipaK кызметкер оларды угынуга даяр болмай турып, оларга
езшщ Tepic багасын 6epyi мумюн. Бул жагдайларда деректердщ
пайдалылыгына карай бершетш багамен жэне олардьщ iniiHeH
баскару мшдеттерш шешу yuiiH мацыздыларын тацдап алуына
байланысты прагматикалык (уйымдык) шуыл пайда болады.
Сонымен, акпарат дегешщз - белгш тндетргерд} шешу ушш
пайдалылар рет1нде багаланылган, кабылданылган жэне тусшшген
жана мэлшеттер болып табылады немесе кандай да 6ip окига
тур алы, б1реулерд1В|; кызметт туралы, т.б. жагдайлар туралы хабардар
болуды, маглуматты тусшу керек.
Дерекгерд1ц шшен акпарат алынуы ушш, олар уш кабатгы
сузгщен (фильтр) етуге тик:
1. алдын ала белгшенген етщзу кабшет1 бар, табиги байланыс
жолы;
2. семантикалык (мазмундык) фильтр-тезаурус (бш щ
казынасы), ягни туашктер осында туады;
3. прагматикалык (уйымдастырушылык) фильтр - мунда
деректердщ пайдалылыгы багаланады.
Эрбгр кабат деректердщ 6ip белщн сипаттай отыра, шуылдарды
жоюга тырысады.
Егер табиги, семантикалык жэне прагматикалык шуылдар
негурлым кебейген сайьш немесе баскаша айтканда, баскару
органыньщ техникалык жагынан жарактану дэрежес1 мен 6epiKTiri,
кызметкерлердщ кэаби дэрежеа темен болган сайын жэне
деректерд! тш T3pri6i жетюлжлз болган сайын, баскару органыньщ
аткаратын кызметтерше ешкандай катысы жок деректер оган
негурлым кептен тускен сайьш, баскару органыньщ епазу кабшет1
согурлым темендей тусед1.
Шын мэншде, акпараттык тургыдагы баскару жуйесш окып
уйренудщ м1ндет1, эр турдеп шуылдардьщ табигаты мен шыгу
кездерш зерттеп, оларды жоюдын шараларын жасау деп есептеген
жен.
Ka3ipri кезенде акпаратты зерттеу Heri3ri уш тургыда журуде.
Олардьщ 6ipiHiuici, синтактика деп аталады, ол оньщ мазмуны
мен кундылыгын ауытки отырып, деректерд1 кайта ендеу мен
жетюзу куралдарынын етк1зу кабшетч мен табиги шуылдарды жою
тургысынан зерттейдь
252

Екшгш, семантика - акпараттьщ мазмуны мен оныч кершу
формасын зерттейдо.
YiniHHiici, прагматика - акпараттьщ пайдалылыгы мен
Ш { Щ ш й н зергтеумен байланысты Typi.
0 H3 ipicTi баскару акпараттын жогарыда керсетшген жакгар
бойьшша талдаганда, ол мазмундыльщ (семантикалык) жэне
уйымдык (прагматикалык) белгшер бойынша топка белшедк
Мазмундык белгшер акпаратты былай беледк
-бейнеленетш объектшер бойынша (халык, енбек ресурстары,
табиги ресурстар, ецщрю курал-жабдыктары, ешм жэне кызмет
корсету, акша каражаттары жэне т.б.);
-удайы onaipic сатылары мен процестер1 бойынша (onaipic,
айналым, болу, туты ну тур алы акдарат);
-халык шаруашылыгыньщ салалары бойынша (енеркэсш, ауыл
шаруашылыгы, транспорт, курылыс жэне баскалары).
Мазмундылык белплер1 акпаратта бейнеленшетш
технологиялык, экономикалык, элеуметпк жэне т.б. катынастардьщ
Typi бойьшша оны болетш манызды белп де жатады.
©HsipicrriH эр турл1 факгорларьшьщ арасындагы техникальщ,
технологиялык катынастарды когамньщ ецщргйп куштершщ
элементтер1 ретшде бейнелейтш акпаратты техникалыктехнологиялык
деп атауга болады.
Когамдык ешмд1 OHflipy, белу жэне тутыну женшдеп адамдар
арасындагы катынастарды, ягни экономикалык катынастарды
бейнелейтш аппарат — экономикалык акпарат болып табылады.
Элеуметтм ацпарат - когамдык кондырма шенбершде
адамдар арасында калыптасатын экономикалык емес элеуметпк
катынастарды бейнелейдт
¥йымдастыру тургысынан алып Караганда, акпарат жуйеге
келпршген жэне жуйеге келтсршмеген немесе жуйеленген жэне
жуйеленбеген (ыктимал) болып белшедь
Жуйеге келт\рыген аппарат дегешм1з керсетшштердщ куралы,
хабардьщ багыттылыгы, дуркшдшп мен мерз1мдер!, усынылу
калыптары (б1рьщгайланган калыпында кужатталынатын) бойынша
адамга куш бурын белгшенген мазмун мен тэртш бойынша,
келюшген Mep3iM мен айтылган уакытка Tycin турады.
Жуйеленген акпаратка жататындар: бектлген статистикалык
есеп, oHflipic жумыстарыньщ барысы туралы, ресурстардьщ
253

жумсалуы, т.б. туралы кундел1кп (оперативт1) аппарат.
Жуйеге келтгрглмеген акпарат - бул сипаттамалар бойынша
толыктай немесе шйнара тэртштелмеген болады. Бул, эдетте ауьщауьщ
турде тусетш акпарат. Мысалы, тетенше окигалар жещндеп
акпарат.
Баскару урдкшде, кужатталынган жэне кужаггалынбаган
акпарат деп бёшне^ц:
Кужатталынган аппарат - есептер, аныктамалар, мэжшс
хаггамалары, баяндау жазбалары, хаттар, каулылар, жоспарлау,
буйрыктар, жен сштеулш нускаулар жэне т.б. туршде болады.
К^жатталынбаган аппарат - бул кебше телефон аркылы, жеке
энпмелесуде, кенесте, т.б. ауызша турде бершген акпарат. Бул белу
акпаратты жуйеге келшршген жэне жуйеге кедтартмеген иурлерше
белумен байланысты, 6ipaK онымен б1рдей емес. Жуйеге кeлтipiлгeн
акпараттын барлыгы да кужатталынады, ал жуйеге келт1ришеген
акпарат imiHapa кужатталынады.
Белгш 6ip баскару органына катысы бойынша акпарат сырткы
жэне Щда болып белшедй ал сырткысы ез кезепнде KipeTiH (Kipymi)
жэне шыгатын (шыгушы) акпаратка белшед1.
Акпарат багыты бойынша 6ip дэрежедеп органдарды
байланыстырушы, акпараттын келденен толкындарына жэне
эр турл1 дэрежеден органдарды байланыстырушы тйс (жогары
кетершупп жэне темен тусунн) таскындары на белшедй Жогары
Kemepuiyiui тасцындар - бул багынушы органдардан KipeTiH
акпарат пен жогары уйымдарга ж1бершетш1 - шыгатын акпарат.
Темен m ycyiui тащындар - бул жогары органдардан тусетш Kipy
акпараты мен багынатын уйымдарга Ж1берщетш шыгу акпараты.
Баскару кызметшщ кандай Typi акпаратты курайтынына
байланысты оныц белшу1нщ де мацызы бар. Осы белп бойынша
жоспарлау урщсшде курылатын жоспарлык акпарат, мелшерлеу
негшнде -нормативтж, есеп алу непзшде -есептеу, бакылау жэне
т.б. акпаратгарга белшедй
GnaipicTi баскару урдгсшде пайдаланылатын акпаратты окып
уйренген кезде, оны алу жэне жумсау тургысынан Караганда уш ipi
топка белуге болады.
Fылыми-зерттеу урдюшде эр турл1 техникалык кондыргылар
конструкциясына жэне технологнялык урдютерщ уйымдастыруга
колданылатын техникалык шеиимдер нэтижесшде алынатын
254

акпарат. Мундай акпарат гылыми жэне техникалык эдебиетте,
патенттерде, жобалау - конструкторлык жэне технологиялык кркат
журпзуде кездеседт Оны гылыми- техникалык; аппарат деп атайды.
Баскару урдасЩЦв тщеяей алынатын акпарат. Оган жоспарлар
жобаларында жэне эр Typni мерз1мдерге бектлген жоспарларда,
материалдык ресурстарга бершген тапсырыстарда шаруашылык
шарттарды, ресми жарльщ беру кужаттарында жэне тагы баскаларда
болатын жоспарлык, норматив жэне баска акпарат жатады. Муны
басщру аппараты деп атауга болады.
©naipic урдюшде болып еткен фактшер мен окигалар, элеумегпкэкономикалык
жэне ещйрютпс-шаруашылык урдютершщ шын
мэшндепжагдайымендамуытуралыакпарат.Халыкшаруашылыгын
баскару жуйесшде ол Kepi байланыс акпаратыньщ ролш аткарады.
Бул акпаратты есептеу -статистикальщ аппараты деп атайды.
Баскарудыц акпараттьщ жагын бшу басшыга акпарат жуйеЫ
дегешм1з не екенш жэне оны жасау ушш кандай мэселелерд1 шешу
KepeicririH аныктауга кемектеседг
Аппарат жуйелер1 дегенши - бул деректерд1 жинау, ендеу,
сактау жэне жетюзу максатында, олардын толык, дэл жэне дер
кезвде болуын есепке ала отырып, баскару органдарыныц жеткшкп
турде етизппгпк кабшетш; деректердщ eiyi мен пайдалануыньщ
барлык буындарында оларды 6ip жакты туЫну; эр турл1 деректердщ
маныздылыгын дурыс багалауды; оларга койылатын талаптарды
аныкгауцы жэне баскарудьщ уйымдык курылымыньщ барлык
децгешндеп басшылар yuiiH оларды raicT i ipiicreyai камтамасыз
ететш куралдар мен эдютердщ жиынтыгы.
Акпараттьщ болуы гана ani канагаттандырарлык акпарат
жуйесш алу болып есептемейдт Белгш 6ip куйдеп акпарат жуйес1
кез келген баскару органында бар. BipaK, егер басшы оныц кушн
багалап, жуйеш жетшд1ру ушш шаралар колдангысы келсе, онда
ол акпарат жуйесшщ жумысында кател1ктер жок па, эуел1 соны
TeKcepyi керек. Ол кател1ктерд1 ец алдымен мына темендеп белгшер
керсетед^
а) баскару мшдеттерш непзделген турде шешу ушш кажетп
акпараттьщ жеткшкс1зд1п, алынатын деректердщ анык eMecTiri
немесе олардьщ Keniirin Tycyi;
б) баскару KareniKrepiH канагаттандыруга raicTi деректердщ
шамадан тыс кеппп, олармен баскару жуйелершщ жолдарын
255

баскару органдарыньщ етюзпшпк кабшЬгшщ артьщ келемдерде
асыра толтыру, деректердщ кундылыгына карай жеткипкп турде
тавдап алынбауы.
Б13 жогарыда атап еткендегщей деректер пайдалы аппарат
болуы ушш уш кабатты сузпштен ет1щ табиги, семантикалык жэне
прагматикалык шуылдан арылуы тик. Акпарат жуйесшщ басты
мшдет! баскарудьщ байланыстык (коммуникациялык) тармагынын
барлык белгмдершдеп барлык турдеп шуыл дэрежесш кен куйге
жётпшу болып табылады. Сондыктан, бул жуйелер курамында
шуылдарды жоюды камтамасыз eTeTiH куралдар жасалуы THic.
Бул б1ршшщен, баскару М1ндеттер1 мен олардьщ арасындагы
байланысты зерттеп бшу. МшдехгерЁе сэйкес, оларды шешу ушш
шын мэшндеп керекп мэлшеттерд1 тавдап алу кажет.
Осы жумыстьщ нэтюкей баскару жуйейндеп акпарат
таскындарынын сызбасы немесе акпараттык улп дейтш, сондайак
акпарат таскындарынын багытын, келемш, уакытша режимiH
жэне баска сипатгамаларын тэртштеп отыратын ережелер мен
нускаулардыц жиынтыгы болуы кажет.
Екшпйден, баскару шндеттерш шешу кезшде ескершетш
барлык факторларга б1рдей сандык сипаттама беретш керсетюштер
жуйейн жасап шыгару, езара байланысты керсепаштердщ
салыстырмалылыгын камтамасыз ету, оларды алудыц жэне
дурыстыгын тексеруд1н эдктерш жасап шыгару кажет.
Керсетюштердщ салыстырмалылыгын камтамасыз ету ушш,
барлык бeлiмшeлep угшн б1рьщгай, езара байланысты ж!ктемелер
мен мен атау тоййдёр жасауга raicTi.
Ушшшщен, дepeктepдi жинау, ендеу, сактау жэне жёащзу
технологиясын жасау, бул урд1стерд1 кажета техникалык
куралдармен жарактандыру, кызметкер кадрларын ipiicrey жэне
оларды уйрету, деректердщ шыгу кезшен бастап пайдаланушыларга
дейшп журетш технологиялык урдкщщ барлык сатысына бул
кызметкерлердщ араларында мщдеттердо тшмд1 турде белш беру
керек.
Сонымен, шектеле келш б!з акпарат ЖYЙeciн жасап шыгару
кезшде не ктелуге THic екенш окып бшдйс.
Ещц муны калай icTey керек деген сурак туады. Бул суракка
жауап беру - акпарат жуйесш жетиадруде кандай кагидаларды
басшылыкка алу KepeicririH, жумыстардын 6ip хздйпп кандай болуы
256

тшс, жэне олар кандай эдгстермен орындалуы керек екендшн айту
деген сез.
Акпарат жуйесш жасаудагы 6ipiHini катила - жуйепш тэр тт.
Бул жердеп оньщ MSHici - акпарат жуйесшщ баскару кызметтер1мен
жэне уйымдаетыру курылымын жетщгцрумен гана езара байланыста
курыла алатындыгында. Ал муньщ ез1 мынадан шыгады: баскару
м1ндеттер1 мен оларды шешу эдгстершщ кез келген e3repici бeлгiлi
6ip мвлшерде акпаратка деген сураныс e3repiciH тугызады, ал
курылымында езгерютердщ болуына байланысты акпараттык
таскындардьщ багыттары мен каркындылыгы езгеруге raicTi.
Ёкшпд кагидасы - даму цагидасы.
Жалпылама баскару жуйесш жэне оньщ iniiHfle акпарат жуйесш
ешкандай да курт, 9pi кенеттен, езгергске ушырауга болмайтындыгын
басшыга эдеш дэлелдеп жатудыц Keperi жок взгерютердщ терен
болуы мумкш, 6ipaK ещцрю каркынынан айырылып калмауы yuiiH
езгер1стер б1ртшдеп болуы керек. К,айтадан куру кезещ аркылы
етуге raicTi. Ал даму кагидасыныц мэш де осында. Ал будан да
дэл1рек айтсак, бул кагида бойынша жана акпарат жуйесш куру
дегешм1з - бурын OMip cypin келе жаткан жуйеш жоспарлы турде
жетишру болып шыгады.
Ymmmi кагида - тшмдшк.
Тишдтк дегешм1з - бул жуйедеп кез келген езгерктер
экономикалык тургыдан непзделу1 керек деген угым. Егер косымша
деректер жинау керек деген усыныстар жасалынса, онда муньщ
кандай шыгындар керек ететшш жэне баскару м1ндеттерш шешуде
кандай тшмдшпске жетюзетщщгш багалау керек.
Тшмдипк кагидасынан, акпаратка деген кажеттшюп шын
турде непздеу KepeKTiri, оны эр турл1 эдютер аркылы алу кезшдеп
шыгындарды зертгеп бшу, акпарат жуйесш жетщщру максаттарын
дэл аныктау жэне олардьщ эр кезещнде негурлым жогары тшмдшкке
жетшзетш куралдарды тандап алу кажетпп келш шыгады.
Акпарат жуйесш жетшд1рудеп кимыл - эрекет жоспары едэу1р
мелшерде осы кагидалардан келш туындайды.
Жоспардыц 6ipimiii кезеш - цолда бар жуйеш зерттеп 6iny. Ол
кешещй турде болуга жэне бул кешнп кезецдерде акпарат жуйесшщ
барлык элементтерш жасау ушш материал беруге raicTi.
Зерттеу багдарламасы баскару мшдеттер1 мен оларды шешу упин
акпаратка деген кажеттшкп, осы кажеттшктерд1 канагаттандыру
257

дэрежесш, соньщ Ш1щце керсетюштер курамы бойынша олардын
нактылыгын жэне уакыт жагынан тыгыздыгын талдауды да камтуы
керек.
Еюннп кезен - алынган материалдарды талдау. Ол акпарат
жуйесш жетшд1рудщ техникалык - экономикалык жагынан
негазделушен коса Heri3ri багыттары туралы непзп усыныстарды
дайындаумен аякталуы тшс. Осы кезенде, аппарат жуйесшщ осал
жерлершщ табылуы, оны жeтiлдipyдiн максаттары мен оларды
жузеге асыратындай куралдар аныкталуы керек.
YmiHmi кезен - сщпарат жуйесшщ жобасын дайындау. Ол
б!рнеше шагын кезевдерге жэне тарауларга бёл1ну1 мумкш. Жобада
жана жуйенщ акпараттык Typi (модел!), акпарат таскындарын
тэртшке келт1ретш ережелер мен нускаулар, керсеткннтер жуйеся
мен оларды алудын эдктерш суреттеу, жинактык белгшер1 бар езара
байланысты ж1ктелулер мен номенклатуралар, сэйкестещцршген
терминдер сезд1кгёр1, кужаттама жасау формалары мен кужат
айналымынын ynrmepi, кужатгауцьщ ережелер1 болугатшс. Акпарат
жуйесш енпзу мен дамытудьщ эр кезевдш жоспары - жобанын аса
манызды бшйма болып табылады.
Егер акпараттык жуйеш уйымдастыру юшде акпараттьщ сапалык
сипаттамалары сакталмайтын болса, онда ол жуйеш уйымдастыру
мумкш емес жэне TinTi ол магынасыз болар едг Акпараттык
жуйеш уйымдастыру кезещнде камтамасыз етшуге тшсп аса
манызды сапалык сипаттамалардыц катарына жататындары мына
темендеплер:
-акпараттьщ дурыстыгы;
| акпараттын жеткшкпп;
-акпараттьщ онайлыгы;
-акпараттьщ 6ip магыналылыгы;
-акпараттьщ оперативтшп.
9p6ip ендоргсте немесе кэсшорындарда жай карапайым жэне
курдел1 акпараттык жуйелер1 болады.
Жай царапайым хабарлама жуйелер1 деп -акпарат пайда болган
жерден оны баскарушы адамга em6ip ендеуЫз жеппзуд1 камтамасыз
ететш жуйеяёрда айтамыз.
Бул радио, телефон аркылы бершетш 6ip жолгы хабарлар
болуы мумкш. Шыгыс кужаты тужырымдау жэне соньщ не^Мцще
баскарушы ыкпалдагы акпаратты беруд1 тжелей баскарушы адам
258

жузеге асырады.
Жай карапайым акпараттык жуйелер звено, бригада, бел1мшелер
дэрежейндеп баскару ушш сипатты нэрсе.
Kypdeni ацпараттык, жуйелер деп - оларды курастырушы
акпараттык улгшер акпараттын ендеуш, бастапкы акпараттыц
непз1нде туынды акпарат алынуын, талдау, курдел1 есептеулер
жасалуьш керек ететш жуйелер айтылады. Осы замандагы enuipic
пен оны баскару дэрежей, эдетте, курдел1 акпараттык жуйелерд!
уйымдастыруды кездейд1.
Бул жуйелерде акпаратты алудьщ, жинактау мен берудщ
техникальщ куралдарымен катар электрлж (механикалык) есептеу
машиналарынан бастап электронды есептеу машнналарына дейшп
турш есептеу техникасын кецшен колданылады.
Сондыкган, щрдел! акпараттык жуйелер кайда енделетшдкше
карай орталыкгандырылган жэне орталыктандырылмаган жуйелер
деп болшедь
Ka3ipri кезде акпараттык жуйелердш дамуы курделшп
негурлым аз жуйелерден курделшп анагурлым жогары жуйелерге
карай журед1.
Курделтш негурлым аз жуйелер дегешм1з акпараттык
улгшер керсетшген технология бойынша акпаратты алу, жинактау,
беру, ондеу жэне тужырымдау iciH адам жузеге асыратын
жуйелер. Акпаратты ендеген кезде адамныц карапайым байланыс
куралдарьш жэне шыгын есептеу техникасын колдануына epiK
бершедь Шартты-туракгы акпарат аумагынын тужырымдалуы
айкын кершбейд!. К^айр бул жуйелер кэсшорындарда, мейлшше,
кецшен колданылады.
Курделтш орташа акпараттык, жуйелер дегешм1з -
акпараттын ецдеу жешндеп 6ip технологиялык операцияны
адам жузеге асыратын, ал екшнй 6ipeynepi механикаландыру мен
автоматтандыруды камтамасыз ететш техникальщ куралдар аркылы
жузеге асатын жуйелер. Мундай жуйелерде бастапкы акпаратты
алу iciH арнайы бел1нген есепшшер немесе мэл1мет берушшер
журпзед^ ол муны THicTi есеп кужаттарына жазып иркеу аркылы
немесе пркелмеген хабарды беру тур1ндеп оперативи акпарат
бойынша жасайды.
Акпаратты оньщ жинакталатын жэне енделетш жерлерше,
сондай-ак баскарушы адамга бастапкы есеп кужаттарын женелту
259

аркылы жузеге асырылады. Акпараттьщ 6ip б ел т, acipece
техникалык-экономикалык есептер бар шыгыс кужаттарын
тужырымдау, кажет болган жагдайда, автоматтандырылган турде
енделу1 мумкш.
Кэсшорьшдардьщ анагурлым курдел1, сонымен катар анагурлым
нэтижел1 ацпараттык, жуйе/iepi дегешм1з - акпаратты ендеудщ
букш технологиялык ypflici тугел автоматтандырылган жуйелер.
Мундай жуйелерде акпаратты алу, жинактау, беру, вндеу ici
шыгыс кужатты тужырымдауды коса алганда прогреет! техникалык
куралдардын жэрдемгМен автоматтандьфылган жолмен жузеге
асырылады.
вндфюте акпараттык жуйелердщ 6ip Typi автоматтандырылган
жуйелер кездеседц. Оларда акпаратты алудан бастап, баскарушылык
нускауларды жасап шыгаруды коса алгандагы, букш цикл
техникалык куралдар кешет аркылы жузеге асырылады.
Акпараттык жуйелердщ ыкпалын онтайландыру 6ipHeuie
багыттарда болады.
Онтайландырудын непзп кагидалары кэсшорындагы кужат
айналымынын б1рл1пне жетумен байланысты. Ол кагидалар мына
темендеплер:
- бастапкы акпаратты ттркеудщ 6ip peri болуы;
I жазбалардын кыска болуы мен формалардын дэлдйп;
- турл1 кужаттарда керсеткнитердщ аз кайталануы (жэне Timi
болмауы);
- акпараттын кайталап келш TycyiH азайту жэне болгызбау;
- кужаттардын бвл1мдерш барынша 6ip i3re салу жэне бастапкы
акпараттын б1рынгай формаларын енпзу;
I шыгыс кужаттардын керсетюштерш онтайландыру жэн
баскалары.
Жогарыда аталган кагидаларда сонгысыныц —шыгыс кужаттын
KepceTKimiH онтайландырудын ерекше манызы бар.
Корыта айтканда, баскарудын непзп баскарушы ыкпалдар
акпараттарын жасап шыгару максатымен баскарушы адамнын
баскарылатын кемекыл жуйенщ жай-куш женшде мэл1меттер мен
хабарламапар альт, овдеу ypflici болып табылады.
260

35.Менеджменттеп шешшдер теориясы
Шеиим кабылдау урдкш щ табигаты
Уйымдастыру шенпмдерш кабылдайтын жэне оларды баска
адамдар аркылы жузеге асыратын адамдарды гана менеджер дей
аламыз.
Шеиим кабылдау акпаратпен алмасу сиякты кез-келген баскару
функциясы кызметшщ 6ip курамдас б о л т . Шеийм кабылдау
кажеттш п баскарушыньщ алга койган максатыныц калыптасуы
жэне сол максатка жетушдеп ic-кимылын тугелдей камтиды.
Кез-келген баскару онер1н игерем деген адам ушш шеппм
кабылдау табигатын тусшу аса манызды мэселе. Осы мэселелерге
кемек ретшде баскарушылардыц uieuiiM кабылдау турлерш,
колданылатын тэсшдерш, осы урдастщ тшмдшйгш арттырудагы
гылыми эдштерш жэне баскару шенпмдерш кабылдаудагы Heri3ri
факторларга кецш аудару кажетпгш карастыруга болады.
Шешш кабылдау басшы жумысындагы тубегешп процедура, ол
баскару урд1сшщ будан кешнп буюл барысын аныктайды.
Адамдардыц есейе келе тэж1рибе жузшде uieniiM кабылдау
урдммн TyciHe, угына алмауы мумкш емес. Катынас кабшетс сиякты
шеппм кабылдау кабшет1 де 6ipTe-6ipTe тэж1рибе жYзiндe дамитын
ептшк. Б1здщ 9p6ipeyiMi3 кунше жуздеген, ал OMip бойына мыцдаган
шецпмдерд1 кабылдаймыз.
Шеппм дегешмгз —бул баламалы тацдау. Балама - мумкш болган
уйгарымныц 6ipiH гана тацдап алуга мэжбурлж.
Жеке OMipre Караганда, баскарудагы шеппм кабылдау ете
катты жуйеленген урдш. Жеке адамныц белек тацдауы алдымен
езшщ ем1р1нен жэне онымен карым-катынаста журген адамдарга
байланысты болады. Менеджер ic-кимыл багытьш тек 63i ушш
гана емес, сонымен 6ipre уйымдар мен баска жумысшылар ушш
де тацдайды. Ipi уйымдардыц жогаргы децгешндеп басшылар
миллиондаган шепймдерд1 кабылдайды.
Кецш аударарлык мэселе, бул баскару шеипмдер1 жетекпи
кабылдаган шеипмдер аркылы жумыс жасайтын адамдардыц
eMipiHe ыкпал erynepi мумкш.
Мацызды шеппмдерд1 кабылдаудагы жауапкершшк - бул
сапалы ауыртпалык болып табылады. Егер басшы багыныштыны
жумыстан шыгарса, соцгысы катты куйзелу1 мумкш, егер нашар
261

жумысшыны дер кезшде ескертпесе уйым куйзелу1 мумкш.
Сондыктан басшылар ойланып, карастырылмаган шенлмдерд!
кабылдай алмайды. Басшыньщ ic-эрекетш негурлым утымды
жэне ЖYЙeлi турде туану ушш жалпылама шеипм кабылдау, оньщ
баскару урд1с1мен карым-катынас жэне уйымдык шеплмдердщ
мшездемелерше токталу кажет.
Коммуникациялык шеппм сиякты шеппм кабылдау да
баскарудыц барлык аспектшершен орын алады.
Профессор Фрэнк Харрисон былай деген: «Шенпмдер кабылдау
- бул кез-келген багыттагы баскарудьщ интегралдык бел1п».
Шеппм кабылдау бейнесшде Минцберг басшыньщ терт кейште
болатынын атап керсеткен. Кэсшкер, жумыстагы жауапкершшктщ
бузылуын жендеуин, ресурстарды белу маманы жэне кел1ймдерд1
журпзупп маман.
dp6ip басшы маман осы бейнелер аркылы ез жумысын
толыктырып отырады.
0p6ip баскару кызмет1 (функдиясы) ем1рде жузеге асыруды
талап ететш жалпылама, тсршшкке кажегп манызды шепимдермен
байланысты.
Олардьщ Keft6ipeyrcepi теменде керсетшген:
Жоспарлау
1. СЛздщ бизнесшдздщ табнгаты кандай жэне оньщ жогаргы
максаты неде?
2. Оздщ максатьщыз кандай болуы керек?
3. Сырткы ортада кандай езгерктер болуы мумкш жэне олар
уйымдарга капай эсер eryi мумкш'?
4. Койылган максатка жету ушш кандай стратегияны немесе
тактиканы тандап алу керек?
Цъ1змётгт уйымдастыру
1. ¥йым жумысын кандай улг'Де куру кажет? Орындалган
жумыстардьщ одагын максатка сэйкес калай кецейту кажет?
2. Бул одактыц калай жумыс icTeyiH уйлеспру керек?
3. Жетекшшерге жэне уйымдардыц мушелерше кандай
кабылдаган uieniiM сешмщ?
4. Сырткы орта езгеркше байланысты уйым курылымын
езгерту кажет пе?
262

Мотивация
1. Менщ багыныштыларымньщ муктажы неде?
2. ¥йым максатына жету ушш бул муктаждыктар калай
канагаттандырылады?
3. вшмнщ кебекп жэне жумысшылардьщ жумыспен
канагаттануына не эсер erri?
4. Одан api ешьвд кебейту упйн не icrey кажет?
Бацылау
1. Жумыс нэтижесш елшеущ калай кадагалау кажет?
2. Корытынды калай багаланады?
3. Максатка жету упнн 6i3 канша ецбектендж?
4. К,ойылган максатка жеткшкод жылжысац, неге олай болады
жэне кандай езгерютерд1 енпзу кажет?
Уйымлык шеппм - лауазымды адамдардьщ ездерше бершген
м1ндеттерд1 орындаулары упнн тандау кабшеттшктершщ болуы.
Оньщ максаты уйымныц алында турган мэселелер козгалысын
камтамасыз ету. Сондыктан да тшмд1 уйымдык oieuiiM деп
кабылданган жэне орындалган максатты айтуга болады.
¥йымдык шеппмдерд1 багдарланган жэне багдарланбаган деп
белуге болады. Багдарланган шеипм —математнкалык тендеулерд1
колданылатын sp6ip кадам мен кимылдыц белгш 6ip сэйкестшгш
жузеге асырудьщ нэтижеа болып табылады немесе ic-кимылдьщ
айкын, белгшi 6ip логикага сэйкес нэтижел1 турде жузеге асырылуы.
Мунда баламаньщ мумкшдак саны nieicreyni жэне тацдаулар
уйымдар белгшеген багыттарда жузеге асырылады.
Мысалы, аурухана инспекторы, медбикелер мен санитарлар
жумысынын кестес1н жасаганда кызмет керсететш персоналдар
мен емделушшер саныныц 6ip-6ipiMeH сэйкесттн талап ететш
формулага суйену1 мумкш. Егер бес емделуппге 6ip медбике болса,
онда шеппмдер автоматты турде кабылданады.
Багдарлау —тшмд1 уйымдьщ шеппмдер кабылдаудыц кемекпп
куралы.
Багдарланбаган шеппмдер. Мундай шеппмдер белггаз
фактормен шесетш аныкталган елшемде, жана болатын жагдайларда
талап етшедь Солай болгандыктан алдын-ала кажети кадамдардыц
нактылы реттшгш куру мумкш емес.
263

Багдарланбагандар санына мына типтеп шеипмдерд1 жаткызуга
болады: уйым максаттары кандай болуы керек, ен1мд1 калай
жаксарту керек, бел1мшенщ курылымын калай жетшдфу кажет,
багыныштыларды калай ынталандыру керек.
Баскару проблемаларын зерттеу женшдеп маман ретшде Роберт
Кац былай деда: «0p6ip шеппм соншама багалы кайпп>шьисгарды,
максаттарды жэне белплерд1 Teurepyi керек. Ол кезкарас жагынан
уйлесшдщен томен болады. ¥йымдарга эсерш типзетш эрбгр
шеппм немесе тацдаулар (уйгарымдар) оныц кайсы 6ip бел1пнде
негативт1к салдар ретшде карастырылады».
Щеппмдер;щ кабылдау урдютерш карастыра отырып, ондагы
eKi мэселеш немесе жагдайды карастырган жен. Оныц 6ipimuici,
шеиим кабылдау киын емес, бул кезекте адам барлык ic-кимылын
тацдауга непздейдт Жаксы шеппм кабылдау киын.
Ал, eKiHinici, шеппм кабылдау - психологияльщ урдю. Адамнын
ic-кимылы, эрекеттер1 эркашанда кисынды бола берме Ши. Ызда
кейде кисын (логика) билесе, кейде сез]‘м билеп кетедт Басшы
кабылдаган уйгарымдарга осындай ею тургыдан караган дурыс.
Эрине, нактылы 6ip уйгарымда аталган ею турдщ тек 6ipeyiHe
жаткызу дурыс болмас. EKeyi де катар колданылуы мумюн.
Дегенмен, мэселеш тек сез!м аркылы гана шешем деген адам
кутпеген кептеген кедергшерге тап болады.
Статистика мынаны аныктаган, кисынсыз (логика) кабылданган
уйгарымнан шыгатын нэтиже ш а малы.
Сезуге непзделген шеипмдер - бул оныц дурью екендтнщ
TyciHiri непз1нде жасалган тацдау. Шеппм кабылдаушы бул жагдайда
«костаушылар» жэне «карсыластар» сапалы елшемдер1мен
айналыспайды. санаспайды. Ол тек талдау ютейда.
Птарлерге непзделген шеипмдер кейде интуициялык болады,
солай болгандыктан олардыц кисыны айкын емес.
Шюрлерге непзделген шеипмдер бул бипммен немесе
жинакталган тэж1рибеге кел юшген тацдау. И ш р уйымдык шеипмнщ
негЫ рейнде пайдалы, сондыктан уйгарымдарды кептеген
жагдайлардыц жш кайталану урдаЫ бар.
Нарыктык экономикага ету кезецшде кэсшорындардагы
enoipicTiK урдютер мен элеумегпк-экономикалык карымкатынастардын
курделшп, мейшнше алуан турл! шеипмдер
кабылдау кажетпгш тугызады. Алайда, кейбдр елеуш белплерд!
264

пайдалана отырып, баскарушылык шепимдерд1 жуйе-жуйеге
жштеп, олардын Heri3ri турлерщ бел in KepceTin, сипаттауга болады.
Баскарушылык шеш1мдерд1 ж1ктеудщ елеул1 белгшерше
мыналарды жаткызу керек:
1) шешшетш мэселелерда камту дэрежеа (аукымдылыгы);
2) кабылданган шеплмдердщ icTe KepiHyi (жузеге асырылуыньщ
узактыгы);
3) кабылданган шеплмдердщ ыкпал ететш обьекгйя;
4) шеплмдердщ функцияльщ сипаты.
Шешшетш мэселелердщ аукымдылыгы жагынан баскарушылык
шеплмдердщ жалпы жэне жеке турлер1 белплп керсетшед1. Жалпы
шеш1мдерге жататындар - тутас алганда букш шаруашылыкка
катысты шеплмдер. Жеке шеплмдерге жататындар - ещйрютщ
жекелеген жакгарын, кызметкерлердщ жекелеген топтарын
камтнтын шеплмдер.
Жалпы жэне жекелей шеплмдердщ арасында тыгыз байланые
бар. Эдетте, жеке шеплмдер жалпы баскарушылык шеипмдерд1
накгьшаудыц жэне оларды орындаушыларга жетюзудщ тэсш болып
кызмет етедь
Шеппмнщ icre кер1ну (жузеге асырылу) узактыгы
жешнен шеплмдердщ мынадай непзп турлерш: узак мерз1мд1
(перспективалык), орта мерз1мд1 (агымдагы), кыска мерз1мд1
(оперативт1) шеплмдер деп белу керек.
¥зак мерз1мд1 шеплмдерге жузеге асырылуы б1рнеше жылдарды
керек e r e r iH шеплмдер жатады.
Орта мерз1мд1 шеплмдер 6ip жыл шлнде жузеге асырылады
жэне эдетте ещдрютщ жылдык циклмен байланысты болады.
Кыска мерз1мд1 шеплмдер мэселелердщ шагын тобын камтнды
да езшщ сипаты жагынан кебшесе жеке шенлмдер болады.
Ыкпал ету обьектшер1 жешнен сырткы жэне iniKi шеплмдер
деп белуге болады. Сырткы шеплмдер белгш 6ip шаруашьшыктьщ
жогаргы уйымдармен, баска 6ip кэсшорындармен карымкатынастарын
камтиды.
1шю шеплмдер шаруашыльщтын ез ем1рщщ турл1 жактарын
камтиды. Сырткы шеплмдердщ белгш 6ip тобын орындамайынша
innci шеплмдер, кебшесе жузеге асырылмай калады.
Функциялык сипаты жешнен экономикальщ, технологиялык,
каржылык, эюмшшк шеплмдер болады.
18-512 265

Экономикалык шеппмдер жоспарлардын, нормалар мен
нормативтердщ, енбекакы телеудщ букш жуйеин жасаумен,
багамен, ешмд1 етызу, табыстарды белумен байланысты.
Технологиялык шеппмдер enflipic урдютерш уйымдастыру
мэселелерше катысты. Бул шеппмдер sp6ip салада ттм щ
технологияны тацдап алуды, жумыстарды материалдык-техникалык
жагынан камтамасыз етущ белгшеп бередк
Кдржылык шеппмдер жоспарлык жэне есеп беру каржы
тенгер1мдерш белгшеп, беютуге, турл1 корларды белуге, несиелер
алып, оларды етеуге багытгалады. Ол шенимдерге акдгалай есеп
айырысудыц букш жуйесг жешндеп шеппмдер де жатады.
Эюмпплж шеппмдер эдетте баскару аппаратыньщ езшщ
жумысына катысты болады жэне кызмет бабындагы адамдардын,
бел1мшелерд1ч кукыктары мен мшдеттерш реттеп отыруга,
олардьщ жумыс icTeyi мен езара карым-катынасынын огэрпбш
белгшеуге багытталады.
Баскару саласындагы ш'ешщдердш; сапасына койылатын непзп
талаптар:
Fылыми жагынан непзделук щешш экономикалык жэне баска да
элеуметпк зацдардыц эрекелгерщ есепке алу жэне ещпрктщ накты
жагдайларына талдау жасау аркылы кабьшдануга тшс. Баскару
обьект1с1н1ц жай-кую туралы дурыс, орныкты, сапасы толымды
хабарлама непзшде эз1рденш кабылданган шеппм гана гылыми
непзделген болуы мумкш. Шеппм ендгрюте гылыми-техникалык
nporpecTi тездету талаптарына сай болуы тшс.
Б1рлпс. Белгш 6ip мщцетая шешер кезде эдетте басты
мшдеттер келш туатын б1ркатар косалкы, екшпп дэрежел1
мхндеттермен де айналысуга тура келеда. Олар шеппм кабылданып
отырган басты мшдетке багындырылуы типе Екшпп дэрежеш
м1ндеттер непзп мхндеттермен сэйкестецщршш, жэне олар езара
ywiecTipuiin отырады. Шепнмнщ барлык кагидалары да езара
байланысты тужырымдалады, сондай-ак бурын кабылданган жэне
Ka3ip басшылыкка алынып журген шеппмдермен уйлеспринп,
сэйкестендарйщщ.
©кш пи болуы. Шeшiм басшыга бершген кукыктар шедбершде
гана кабылданады. Шеппм оны даярлауга мшдетп органдар мен
адамдардан гана шыгуы тшс.
Багытталуы. Op6ip щеппмнщ накты 6ip багытталуы жэне
266

орындаушы адамдаргатуйшюп болуы THic. Шеппмтркырымдамасы
айкын ойда курылуы керек жэне турл! магынада болмауы керек.
Айкындык uieuiiMre юкерлш сипат беред1, ем1рдщ магынасын
турлш е туспцпруге, бурмалауга жол бермейда. Акпаратпен жумыс
icrey уакытын ундеу uieuiiMHiH кыскаша турде тужырымдалуы
туралы удайы есерущ тал ап етедь
Mep3iMHiH нактылыгы. Басты багынышты адамга тапсырманы
берген уакытта оньщ орындау мерз!мш мш дегп турде корсету керек.
Шеппмде накты ic-кимыл багдарламасы баяндалып, орындалуына
жауапты адамдар жэне орындалуы мерз1мдер1 белгшену! кажет.
Оперативтшк. Шеппм enaipic жагдайы нак соны талап еткен
кунде гана кабылдануы THic. Кеш кабылданган шеппм де, асыгыс
кабылданган да б1рдей знянды. Шеплмдер eHflipic жагдайларыньщ
езгеру1н бейнелеп Kepceryi тшс.
Тэуекел элементтершш болуы. Экономиканьщ уздшйз 03repyi,
турактанбауы жагдайында узак уакыт бойы колданылатын тшмд1
шеплмдер кутшетш нэтижелерд^ мейшнше, дэл карастыруы
мумкш емес. Сондыктан, б ел гш 6ip тэуекецщ жэне жагдай уппн ен
оцтайлы шепнмд1 тацдай 6uiyi кажет.
Шеипмдерд! эз1рлеудщ жэне
кабылдаудын н е п з п сатылары
Шеппм кабылдау, узак ypflic. Бул урдю б1рнеше сатыларды:
эз1рд1к, непзп, корытынды сатыларды камтиды.
03ipniK сатысы жагдайга жалпы сипаттама берумен жэне оны
багалаумен, максатты айкындап алумен, шеппм кабылдау уппн
к а ж е т букш акпараттармен танысып, шеннмнщ болуы мумкш
баламаларын белгшеумен байланысты.
Heri3ri саты - шенпмнщ турл1 варианггарын салыстырып,
олардьщ шпнен ен жаксысын таццап алу ушш шеплмш кужат
туршде тужырымдау ушш кажет.
Корытынды саты ^ шеппмд1 орындаушыларга жетк1зу женшдеп
жумыстар, шепнмнщ орындалуын уйымдастыру, шепнмнщ
орындалу барысын бакылау жэне оньщ корытындыларын шыгару
женшдеп жумыстардын кешеш болады.
Шеппм кабылдау урдкшщ букш бастама кезещ, жагдайды
аныктау (багалау) болып табылады. Жагдай дегешм1з жуйеш жаца
калыпка копиру ушш шеплмдер кабылдауды талап ететш сырткы
267

жэне inuci шарттардын жиынтыгы. Ж агдай карапайым болуы
мумкш. Ж агдайды дер кезшде бщ щ , оны дурыс багалау керекп
шеш1мд1 дер кезшде кабылдау деген сез.
Баскарушылык шеинм кабылдаудын эз1рЛ1к сатысынын н еп зп
жумыстары темендепдей бейнеленген:
Жагдайды аныктау
Максатты тужырымдау
Нускалар Щ К^кык Щ Гылым Озык Я Ресурстар
тык ,■ дфрекгерд тэш рибе туралы
норма деректер! дереггер
дар
Шешш
иускаларьш жасау
Непзг! саты
10-сурет. Баскару шенпмдерш кабылдау ypaici
вц щ рю басшылары мен мамандары шеннм кабылданбас
бурын жагдайды жаксылап б ш п алуга мш детп. Ш еплмнщ эз]рлйс
сатысынын 6ipiHiui кезещ нщ мэш осында. Жагдайды айкындаганнан
кейш шецпмнщ максаттары тужырымдалады.
М аксат дегеш м1з-гс-эрекетгщ каж етп жэне болуы м ш детп тулка
нэтижест Максатты айкын, нак тужырымдау, шеннм кабылдаудан
кейш п болатын букш ypflici уш ш ете манызды. Максат
тужырымдалганнан кейш п жерде жумыстын езара байланысты кос
кабат eKi кезещ - шегшмд1 акпаратпен камтамасыз ету жэне онын
нускаларын багалайтын елшемщ белгшер кезещ болады.
LileiuiMAi акпаратпен камтамасыз ету - шеннм кабылдау уппн
каж етп мэл!меттерд1 ipiicren ендеу, осы мэл1меттердщ ншнен
268

оньщ мынадай манызды турлерш: гылым мен озык тэж1рибенщ
KeTicTiicrepi туралы деректер, алга койылган максатка жету ушш
керек болатын ресурстар туралы деректерда белш керсету керек.
Шеппмдердщ нускаларын багалау ушш белп жасап шыгару.
Эз1рлйс жумысыныц ете жауапты жэне вте курдел! кезещ. Эдетте
белп деп соньщ непзшде шеппмнщ тздш нускаларын салыстырып
карайтын KepeerKinrri атайды. Белгще эркашан санаттык шама
бола бермейщ. Максат пен белп арасында тйселей байланыс бар.
Белп алга койылган максатка жакындаудьщ немесе соган жетудщ
дэрежесш керсетед1, мунда сол ушш жумсалган ресурстарды есепке
алады.
Эз1рлш сатысы шеппмнщ мумкш болатын 6ipneme нускаларын
жасап шыгаруымен аякталады. Шеппм негурлым келемд1рек болса,
ол негурлым коп мэселелерд! камтыса, оньщ мумкш болатын
нускалары согурлым кеб1рек жасалмак. Жагдайды багалаудан бастап
шеппмдердщ нускаларын жасап шыгаруга дешнп жумыстардьщ
букш кешеш шеппмдерд1 кабылдаудьщ непзп сатысына жетк1зед1
(11- суретте кврсетшген).
Непзп сатысы
Шеипм туралы кужат
Шеппмнщ манызын
туслндору
* L_____
............
Шеиймнщ орындау
жешндеп шараларды
жасау
Шеинмд! орынды
уйымдастыру
Шеппмнщ орындалу
барысын бакылау
Шеппмнщ
орындалуынык актык
корытындыларын
шыгару
11 -сурет. Баскару шепимдёрш кабылдау сатылары
Бул саты шеппмдер нускаларын жуйел1 талдаудан бастайды.
Талдаудьщ барысында белгш 6ip себептер бойынша жарамсыз
269

болатын нускалар алынып тасталынады.
Калдырылган варианттар уш>н оларды орындау болжамдары
белгшенедк Ресурстармен каматамсыз етушипп, шеиимдд
белгшенген мерз^мде орындау мумкшшшп есепке алынады.
Бул сатыдагы мацызды жумыс шеипмдердщ болжанылып
отырган кортындыларын жэне олардьщ орындалу ыктималдылыгын
есепке ала отырып, шеплмдердщ нускаларын тандап алынган белп
бойынша салыстыру болып табылады. Белп бойынша артыкшылыгы
бар, орындалу ыктималдылыгы кеп жэне жанама Tepic зардаптары
жок шеппм ец жаксы шеппм деп танылады.
Талданылып отырган нускалардыц T3yip деген 6ipeyi щ щ р ш щ
жобасы тур1нде тужырымдалады, бул жоба мамандарды жэне
болашак орындаушыларды катыстырып талкыланады.
Шеплмщ тужырымдау шеппм кабылдаудыц непзп сатысын
аяктап, корытынды сатыны бастайды (бул 12- суретте керсетшген).
12-сурет. Баскару шеплмдерш кабылдау сатыларыныц урд>с>
Шеппмшч жобасы талкыланып, аньщталганнан кешн шеплмдг
баскару жуйесшдеп осы ic ез мшдетще жататын орган немесе адам
270

кабылдайды.
Кабылданган шеппм белгш 6ip кужат туршде немесе ауызша
жарлык туршде тужырымдалады. Шеппмнщ кабылдангандыгын
керсететш кужаттарга жататындар: буйрыктар, жарлыктар,
каулылар, нускаулыктар, хатгамалар.
Буйрык - сызыктык басшы кабылдаган жэне осы буйрьщка
катысы бар адамдар м1ндетп турде орындауга тшс шеппмд!
тужырымдау формасы.
Каулыларды жалпы жиналыс (конференция) кабылдайды.
Пускауда - кызмет бабындагы мшдеттерд1 орындау туралы,
жумыс келемдерш белгшеу, белгш 6ip жагдайдагы ic-эрекет туралы
жарльщтар болады.
Жарлыктарды сызыктык басшылардыц орынбасарлары мен бас
мамандар жекелеген мэселелер жешнде бередт
Хаттама - кандай 6ip коллегиялы органныц кецестершде,
мэжинстершде, жиналыстарында мэселелерд1 талкылау барысында
кабылданатын шеппмдерд1 жазу формасы.
Кабылданган шеппмнщ калай жазылу формасына карамастан
шеппмнщ тужырымдалуы мына теменп мшдетп талаптарга:
максатгы белгшеуде айкындык болуы; юмге арналгандыгы;
орьшдалу Mep3iMi; орындалу жолдары мен куралдарын корсету
талаптарына сай болуы тшс.
Баскару урдюшщ жогары тшмдщгш каматамыз ету ушш басшы
шеипмдер кабылдаудьщ сол 6ip уакыт аралыгында, мейшшше,
ттмда болатьшдай процедураны уйымдастыруы raic. Шеппмдердщ
нускауларын зертгеу, эдетте, турлещцру (модельдеу), 3cipece
иммитацияльщ (eniicreynimiK) турлещнру, экстраполяциялау (баска
салага тарату), сараптамалык багалау жэне т.б. эдштер аркылы
жузеге асырьшады. Уакыт пен мумющцктер бар жагдайда - гылыми
тэж1рибелер (технологиялык, экологиялык, элеуметпк, курама)
колданыла алады.
Ецбекп коп кажет ететш есептеулерд1 жасау уиин, жекелеп
айтканда, сандык жагынан елшеуге келен н параметрлердщ
(туракты шамалардьщ) озгеруш болжау кезшде электронды
есептеуш машиналары, уйымдастыру техникасынын куралдары
кен1нен пайдаланылады.
Курдел1 мэселелерд1 шешудщ эрурл1 эд1стер1 бар: урдютер мен
кубьшыстарды турлещцру (модельдецщру), курдел1 мэселеш жеке
271

бел1мдерге белшектеу, курамдастыру, стандарттау (6ip улпге салу)
мен классификациялау (топтастыру) жэне баскалары.
Модель дегеншпз - объекпш бейнелей немесе оньщ cypeTiH
елестете отырып, оны алмастыра алатындай жуйе, ce6e6i бул
жуйеш окып уйретудщ i l i осы объект! туралы акпаратты бередь
Эдетте, модель обьекзйгё Караганда оцайырак болады, ce6e6i
ол модельдецщру аркылы кезделш отырган максаттарга жету
yuiiH обь'ектшщ тек елеул1 жактарын гана бейнелейдк Муньщ 631
куштердщ, курал-жабдыктардьщ жэне уакытты аз жумсай отырып,
шеш1лщер^щ эртурл1 жолдарын алуга мумкщщк береди
Алайда, адамда ©те курдел1 мэселеш ойша турлещиру кабшеттер1
шектеуги келедь Сондыктан олар суреттемеш жэне танбалык жазу
аркылы модельдещпрущ пайдаланады.
Суреттемен1 (немесе ауызша) модельдещнру дегенiMi3 болашак
кимыл-эрекеттщ, жагдайдьщ, окигалардын алдын-ала шамаланган
дамуынын ауызша суреттемеш болып табылады.
Курдел1 проблемаларды шешудщ сценарийлерш жазуда
морфологиялык (курылыстык-турлш) талдау улкен пайда келт1ред1.
Оньщ мэш - окигалардын дамуы ететш барлык мумкш ситуациялар
мен жагдайларды аныктап, белгшеу мен топтарга жпстеуде.
Графикалык модельденд1руде шещщщ кабылдау мен жузеге
асыру модеш диаграммалар, графнктер, сызбалар жэне т. б. туршде
кершедь Шеппм кабылдау уппн практикада мындаган эртурл1
жагдайларды карастыру кажет. Эрине, бул жерде электронды
есептеуйп машинасыз ic бстпейтщщп туслпкп.
Кез-келген модель шартты турде алынады, сондыктан да
объектшщ шын мэншдеп кызметш ол толык белгшей бермейдь
Сол ce6enTi кабылданган шеппмй£ц дурыстыгы щектеуш, эр!
бакыланып отыратын твж1рибе журпзу жагдайларында тексершед1.
Б1здщ шаруашылык практикамызда тэжгрибе журпзшуде,
оларды журпзу урдайнде бурын жасалган шеплмдердщ нускаулары
сыннан еттазшеда.
Талдап тексеру де курдёщ мэселелерд1 шешу жолдарынын
6ipi болып табылады. Бул жагдайда бел1ктер,вд бел in карау тэсш
улкен рел аткарады. Дурыс талдап тексерудщ ец мацызды шарты -
белшген белгктердщ бурынгы бутш курамдагы касиеттерш сактауы
болып табылады.
Болшакты дурыс болжай йду эркашанда еткендеп мен каз1рп
272

урдктерге терец талдау жасауга суйенёдг.
Болжау aflicTepi сандык болжау жэне сапалык болжау эдгстер!
болып ею топка ж1ктелшед1. Сандык болжау эдютерше талдап
тексеру, себеп-салдарлы йЕодельдёщцрулер жатады, ал сапалык
болжау эдютерше казылар алкасыныц ой-niKipi, тутынушыныц
ynrici, сараптамальщ бага беру жэне т.б. жатады.
Накты курдел1 шаруашылык мэселеяёрш шешуде жогарыда
аталынган эдастер кешецщ турде пайдаланылады.
Шеппмдерд1 жузеге асыру урдквде оларга тузетулер енпзу
мына темендеп себептерге байланысты болуы мумюн: nieiniMfli
уйымдастыруды нашар уйымдастыру, сырткы себептерге
байланысты, жагдайдагы курт озгерютер, nieuiiMHiH езшде кеткен
елеул1 кателпстер жэне т.б.
Шеппмда жузеге асырудыц корытындыларын мшдегп шыгарып
отыру - баскарудыц зацы болуы тшс.
Шеппмдерд! кабылдау ец алдымен жэне непзшен алганда
баскару жумысыныц мазмуны болып табылатындыктан,
шеппмдердщ сапасына карап басшыныц шеберл1п туралы niicip
туюге болады. Муныц e3i экономикалык гылымныц мацызды
мшдет1 - кабылданатын шеппмдердщ сапасын жэне орындалу
дэрежесш багалау непзшде баскару ецбегшщ нэтижелшгш,
багалау ащстемесш жасап шыгару болып табылады.
36. Б асш ы лы к стши
Стиль жэне тэсшдер
Басшы шеппм кабылдап, оныц орындалуын уйымдастырып,
карауындагы адамдардыц жумысын бакылаган кезде, ол езшщ
мвдетш е лайык эрекет етедь Эйтсе де, бул жагдайда 9p6ip басшы
оныц басшылык стшпн айкындайтын баскару урдюшде езше тэн
эдю-эрекет1мен, езвдш ерекшелтмен кершедь Барлык жагынан
уксас ею адамныц болмайтыны сиякты, 6ip-6ipiMeH айнымайтын
басшылык CTHJii де болмайды. Басшылык стшп басшылар
мен багыныштылардыц араласуымен, олардыц езара карымкатынасымен,
букш ецбек ужымыныц ыкпалымен калыптасады.
Стиль ужымдагы элеуметпк катынастардыц букш б1ртутас
ыкпалымен калыптасканымен, ол белгш дэржеде басшыга да
байланысты болады. вйткеш, шаруашылык пен тэрбие жумысыныц
273

табиги байланысын тэж1рибеде жузеге асыратын тек басшы гана.
Оньщ кызметшщ ж ем к т болуы кептеген, курдел1 факторлар
аркылы аньщталады.
Басшы ецбегшщ тш мдш пн, ютщ корытындысымен гана
елшеуге болады. Барлык шыгармашыльщ ецбек сиякты, басшынын
ецбегше де мынадай 6ip тэн ерекшелж бар: оньщ шыгарган OHiMi,
кабылданган шехшш, барлык уакытта дерлйс оны кабылдауга
кеткен уакыты Kepcerin бере алмайды. Сондыктан, басшынын
ещ йркп баскарудагы ецбегш, оныц шепнмш кабылдауга ж1берген
уакытыньщ емес, акыргы нэтижесш есептеп, багалау кажеттю
объективп турде туады.
Яидерлщ - бул жеке адамдар немесе 6ip топ адамдарга эсер eiy
кабшеп жэне оларды белгш 6ip максатка жету ушш жумыс ypflici
болып табылады.
Бихевиорист галымдар йидерлпс аныктамасынын магынасын
ти1мд1 колданудыц уш тэсш н атап керсеткен:
1) жеке адамньщ касиеп мен кезкарасы жагынан карагандагы
тэсш;
2) тэртш тш к тэсш;
3) жагдайлык тэсш.
Жеке адамдардын лидерл1к теориясымен келкшген немесе
эйгш адамдар теориясы жагынан карастырганда, баскарушыл ардьш
тацдамалары аныкталган, барлыгына катысты жеке адамдардын
касиеттерше ие болган.
Бул ойды жеппдаре отырып, былай атап керсетуге болады: егер
бул касиеттерд! таба бшсе, онда адамдар бул касиеттерд1 тэрбиелей
алар ед! жэне осымен 6ipre олар тшмд1 жетекпп (баскарушы) бола
ал ар ед1.
Бул ерекшел1ктер темендегщей:
1. интеллект пен бшмнщ децгеш;
2. acepni сырт-бейне;
3. шындык;
4. дурыс акыл;
5. экономикалык жэне элеуметпк бшм;
6. езше деген сешмдшк.
Б1рак, эр жагдайда эр турл1 кабшеттшк пен касиет кажет.
Тэртштшк тэсш - баскарушы стилш Ж1ктеудш н еп зт немесе
тэртштшк стилш калайды.
274

Бул тэсщце, тш м дш к баскарушыньщ жеке касиетшен
аныкталмайды, ал оньщ багынушыларга деген кезкарасымен,
карым-катынасымен аныкталады.
Т эртш тш к тэсш жетекшшктщ алга койган максатыныц алга
жылжуына улес косканымен, оньщ кем ш ш п де бар. Ал, ол кемш шк
темендегщей болжамнан туады, ягни баскдрудьщ жалгыз оцтайлы
стилшщ бар eKeHi.
Жагдайлык тэсш. Бул тэсшд1 жактаушылардьщ айтуы бойынша,
жетекпшйктщ оцтайлы стюп жагдайга байланысты озгер1п
отыруында.
Ещц эр тэыдщ кещрек карастырайьщ.
Тэртштшнс тэсшдщ жетекш шк теорияга коскан улкен 6ip
упесшщ 6ipi мынау: бул тэсш талдау жасау мен баскару стильдерш
жйсгеп курауга кемек керсетп, дэл1рек айтканда, баскарушыньщ
езш щ кол астындагы багынушыларымен ара катынасы.
Баскару стшп - бул баскарушыньщ багынушыларга деген
уйреннпкп улгш T3pTi6i, ягни уйымныц ез максатына жету1 ушш
эсер ету1мен оларды оятуы.
Баскарушы езш щ бидш н журпзетш дэрежеге дешн, бигпктщ
типтер1, ез1мен колданылган жэне оныц бэршен бурын адамгершшш
катынасына немесе м1ндетп орындауына камкорлыгы. Осыныц бэр1
баскару стилш керсетш, керсетшген жетекппш сипаттайды.
Автократикалык баскарушы езшщ айтканын орындаушыларга
icTeTy ушш жеткшпсп бшпкке ие болып, керек кезшде кубылмай
осыган жупну1 немесе суйену1 керек.
Автократ 03iHiH ете теменп децгейдеп багынушыларыныц
кажеттшгш эркашан да етеуге тырысады.
Ж етекшшк саласында элемге эйгип галым Дуглас Мак Грегор
автократикалык баскарушыньщ «X» теориясыныц жумысшыларына
катынасын айткан.
«X» теориясы бойынша:
1. Адамдар бастамасынан бастап жумыс icTerinepi келмейд1
жэне ыцгайы келгенде жумыстан кашады.
2. Адамдарда таза ce3iM жок болгандыктан, олар
жауапкершшктен кутылуга тырысады, сонымен катар, ездерш
баскаруын калайды.
3. Кеп адамдар коргалганды жаксы кередь
4. Адамдарды ецбек етуге баулу ушш, epiKci3 кещцрущ, байкау
275

мен жаза колдануды пайдалану ете кажет.
Осы бастапкы болжаудын непз1нде автократ ез бшнктипгш
калайда квб!рек орталыктандыруга тырысады, багынушылардьщ
жумысын реттеп, ез epimrepiMeH uieuiiM кабылдауга бостандык
бермейш деп айтуга да болады.
Автократ келец&зднс куштеуден кашкалактап, оныц орнына
марапаттау колданып, ол в р р автократ атагына не болады.
И гш кп автократ багынушылардьщ кенш мен амандыгы жагынан
белсещп камкорлык керсетед1, 6ipaK шешшд1 e3i кабылдау мен
орындау бшпгш сактап калады.
Жумысшылар жайында демократиялык басшыньщ
елестету1 автократнкалык басшыньщ елеететушен белек, ягни
айырмашылыктары бар.
Мак Грегор оларды «У» теориясы деп атаган.
1. Енбек - табиги урдю. Егер жагдай колайлы, жаксы болса,
онда адамдар жауапкершлпсп ездерше алып кана коймай, оган олар
умтылуга тырысады.
2. Егер адамдар уйымдык максатка араласып, бшген болса,
олар езш-ез! баскару мен езйрез! байкауды колданады.
3. Араласып-бшу марапаттаудьщ мшдет1 болып табылады,
кездеген максатка жетуше байланысты.
4. Проблеманы шыгармашылык жолмен шешу кабшет1 жзш
кездесед1, ал орташа адамнын зиятжердш элуета белшектеп кана
колданылады.
Демократияшыл басшы ете жогары денгейдеп кажеттшгкке
суйенетш эсер ету механизмш калайды.
Олар темендеп кажеттшктер:
- керек-жаракка (жабдыкка) деген кажетт1л1к;
- жогары максатты кажеттиик;
- автономиялар;
- езшше ойын жетюзу кажеттшш.
Демократияшыл басшы багынушыларга езшщ ерк!н куштеп
мшдеттеуден кашады.
Демократиялык стиль басым болган жагдайда, уйымдарда
орталыксьпдандырылган билпстипк жогары дэрежеде сипатталады.
Багынушылар шеинм кабылдауга белсенш катысады жэне
тапсырманы орындауца кен бостандыкка ие болады.
Баскарушы езшщ уакытынын кеп бел1пн байланыстырушы
276

буын ретшде шыгындайды, ещцршпк топтын максаты мен
уйымныц максатынын толык сэйкес болуын камтамасыз етед1 жэне
де сол топтын езше кажет корларын алуын камтамасыз етедг:
Либералды баскарушы - багынушыларга ездершщ максатын
аныктауда жэне езшщ жеке жумысын бакылауга толыктай
бостандык бередт
Сейтш, авторитарлы баскарушылык - баскарушыньщ жеке
жогаргы дэрежел1 билтм ен сипатталады, ягни:
- баскарушы топтыц барлык стратегиясын аныктайды;
- топтарга епщандай да екшеттшк бершмейдь
Демократияшыл баскарушылык бкшкгщ бел1ну1мен
жумысшылардыц баскару iciHe катысуымен сипатталады, ягни:
жауапкершшк жинакталмай таратылады.
Либералды баскарушылык - ен кем баскарушыньщ катысуымен
сипатталады, ал топтьщ ёзш дк шеиим кабылдауга толыктай epKi
бар.
Оларды темендегщей айырады:
1. Жумыска кецш белетш басшылар;
2. Адамга кецш белетш басшылар.
BipiHiuici, бэршен бурын жобалау максатынын камын ойлап,
марапаттау ецбек ешмдшгш кетеру жуйесш ойластырады.
Жумыска кецш белетш басшынын классикалык ynrici рет1нде
Фредерик У. Тейлорды атап керсетуге болады.
Адамга кецш белетш басшынын алгашкы мшдеп - адамдар
болып табьшады. Ол ецбек етм дш гш кетеруде, адамдардыц
арасындагы карым-катынасты жетйшру жолына кеп кецш беледь
Адамга кецш белетш басшы - езара кемекке суйенед1,
жумысшылардыц шеиим кабылдауына, катысуына толыктай
мумкщщк бередт
Осы типтщ басшылары усак-туйек камкорлыктан кашкалактап,
бел1мшелерге жогары децгешп ецбек е т м д т т н орнатып,
багынушьшардыц кажеттшпмен санасады.
Keft6ip басшылар 6ip уакытта адамга да, жумыска да б1рдей
кецш белед1.
Лайкерт лидерлш стильдщ терт базалык жуйесш усынды. Осы
жуйелер басшылардыц T9pri6iH ж1ктеуге кемектеседь
I жуйенщ басшылары - канаушы-авторитарлы басшылар
II жуйешю - игш iicri-авторитарлы.
277

Бул eici жуйенщ басшылары багынушыларымен авторитарлы
катынасты колдауы мумкш, оларга шеипм кабылдауга катысуына
руксат етшед1, 6ipaK шектелген жагдайларда. Марапаттау аркылы
немесе жазалау аркылы мотивация пайда болады.
III жуйенщ баскарушылары - кецес берунн деп аталады. Оларга
багынушыларга едэутр сенщдишс бщщргеншен; толыктай сенбейдг
Мацызды шегшмдерд1 жогаргы жакта кабылдайды, ол кептеген
накты шеппмдер багынушылармен кабылданады.
Топтыц шешшдер] мен жумысшылардын сол шеш1мдерд1
кабылдауга катысуын IV жуйе тусшд1редг
Лайкертпц ойы бойынша, бул жуйе нагыз - колданбалы. Бул
басшылар толыгымен багынушьшарына сенедк Баскарушы мен
багынушыныц арасындагы езара карым-катынас, езара Щепмд!
жэне ресми.
Бул жуйенщ басшылары адамга бетмделген, ягни жумыска
бетмделген I жуйенщ басшыларына толыгымен карама-карсы. Ал
шеппм кабылдау орталыксыздандырылган.
Теменг1 буынныц ец тишда басшылары бэршен бурын
адамгершшпс аспектс мен багынушыларыныц алдьшда турган
проблемаларга кецш беледь
BipaK, Лайкерттщ корытындысын барлык жагдайга колдануга
болмайды.
Огайо университетшщ 6ip топ галымдары басшылардыц тэрйбш
eKi параметрмен ж»ктеу ЖYЙeciн зерттеген, ягни:
1. курылым;
2. багынушыга кецш белуг
Курылым - басшынын топтар кризметш уйымдастьфып,
жоспарлап жэне сол топпен езара карым-катынасын, тэрпбш
туыщцредк
Багынушыга кецш белу - адамдарга эсер етуд^ ец жогаргы
денгейдеп кажетгшюп камтамасыз ете бшуд1, езара карымкатынасты
сешмдшк непзшде куруды жэне де баскарушы мен
багынушыныц арасындагы курметгшюп, жылулык пен байланыс
тэрпбш тустдарёда:
Курмет - бул сырткы пшпнде керсету уялет, «аркадан кагу».
Нэтижел! жетекип жэне жагдайлык тэс1пдер
Баскарушылык нэтижелшнщ феномёнш ертерек туацщру
278

эрекетт баскарушыньщ тэрпбшщ 6ip параметрше кещл белед1,
ягни койылган м1ндетке бешмделе бшу. Ал, ете кеш зерттелген
жумыстар басшыньщ тэрт1бше кещл белуд1 карастырган, 6ipaK
баскадай айнымалыларды ескермеген.
Фидлердщ модел1 теорияньщ ары карай дамуына улкен улес
косты. Ол модель жагдайга кеп кещл белга, басшыньщ тэрт1бше
эсер ететш уш факторды айкындап берген.
Басшыньщ тэрпбше эсер ететш факторлар:
1. Баскарушы мен ужым мушелершщ арасындагы карымкатынас.
Мунда багынушыларыныц керсететш сыйластьщ
катынастарын, ездершщ басшыларына деген сешмдипгш жэне
басшыньщ багынушыларга жеке тулга ретшде тартымдылыгын
Тусшдоредо;
2. Мшдеттщ курылымы - дагдылы мшдеттерд1 Tycimnpyi,
оньщ дэл тужырымдалуы мен курылымдылыгы;
3. Лауазымды екшеттшк. Бул - занды билййиЩ келем1,
ол баскарушыньщ марапаттауды колдану мумкш дт - оньщ
кызметтмен байланысты жэне де ресми уйымнын басшыга
керсететш колдауыньщ децгешн керсетедь
Эр жагдайга езшщ баскару стил1 сэйкес келгешмен, езгенщ
баскару стада толыгымен туракты болып калады деген ойды Фидлер
атап керсеткен.
Фидлердщ уйгаруы бойынша, адам езшщ баскару стилш
жагдайга бешмдей алмайды, ягни ол кезде басшыны туракты баскару
стшйне сэйкес келетш жагдайларга орналыстыруын усынады.
Бул басшыныц жеке касиеттер1мен, сол жагдайга усынылган
талаптардьщ арасындагыларга raicTi тецгер1ммен камтамасыз етед1,
ал муньщ e3i жогары етм д ш к пен канагаттанарлыкка экеледь
Басшы мен ужым мушелершщ арасындагы карым-катынас
жаксы жэне жаман болуы мумкш, мшдеттер1 курылган жэне
курьшмаганда болуы мумкш, ал басшыныц лауазымды екшеттшп
улкен жэне Kiini болуы мумкш. Осы уш елшемнщ эр турл1 байланысы
сепз элуети баскарушылык; стилш 6epyi мумкш.
Фидлердщ модел1 де кемшшкйз болмаган, 6ipaK ол болашак
баскарудагы жагдайлык тэсшдщ непзш калаган.
Тагы да 6ip лидерл1ктщ жагдайлык моделш, Фидлердщ
моделше кеп уксас жэне де куту теориясына да кеп уксастыгы
бар, мотивацияга да катынасы бар модельд1 Теренс Митчел мен
279

Роберт Хаус жасап шыгарган. Олардыц «жол-нысана» деп аталган
тэсшдер1 баскарушы жагдайга байланысты кaжeттi баскару стшин
колдануды усынды.
Бул теория сол ыкпалга тусуншплш беруге тырысады.
Мотивацияга ыкпал еткен басшынын тэрпбш - бул теория
тусшд1руге тырысады, ягни багынушылардын канагаттылыгы мен
енбек ен м д ш п . Бул тэсшге суйене отырып басшы багынушыларды
уйымныц максатына жетуше туртю болуы мумкш, ягни осы
максаттарга жетудщ жолына эсер eryi.
Осы эдостердщ комепмен басшы коздеген максаттарыньщ
тэсмдерше немесе жолдарына эсер eryi мумкш:
1. Багынушыдан кушехш нэрсенщ тусшпстемест
2. Багынушыны колдап, оларды ездерш ерюн устауы кажет.
3. Багынушылардын куш-жгерш коздеген максатка жетуге
багыттау.
4. Басшынын кол астында турган жэне ол канагаттандыра
алатын кажеттшктерд1 багынушыларга жасау.
5. Максатка жеткеннен кешн багынушылардын кажеттшгш
канагаттандыру.
Бастапкы кезде Хаус ез моделшде баскару стилшщ eKi турш
карастырган: колдау cmrci жэне инструментальды стиль.
Колдау стил! - адамга багытталган немесе адамгерш1Л1 к
катынастар сташмен тенбе-тен. Инструментальды стиль - жумыска
немесе М1ндетке багытталган стильмен тенбе-тен.
KefiiHipeK Хаус тагы да eKi стилый косты:
- шёцпм кабылдауга катысатын багынушыларды кетермелеу
стшп;
- жепспкке багытталган стиль.
Каты суды кетермелейтш стильде, баскараушы езшде бар
акпаратпен багынушылары арасында бешсш жэне идеялары
мен максаттауын, олардын букш топ болып шеиим кабылдауына
колдауын сипаттайды. Кецес беруге к у и т акцент жасалады.
Жeтicтiккe багытталган стиль - багынушыларынын алдында
едэу1р шиелешскен максат кою мен жэне олар ездершщ толык
мумюншипктер1мен жумыс жасайтынын Kyryi сипатталады.
Жагдайга Ke6ipeK сэйкес квяедеш баскарушылык стил1 - ею
ахуалдык факторга тэуелда болады: багынушылардын жеке езшщк
касиеп; сырткы орта жагынан талап ету мен эсер ету.
280

Багынушыларда езш e3i сыйлау мен катарда болу кажеттшп
байкалганда колдау стшп, ягни, адамга багытталган немесе
адамгершшк катынаска ец дэл келетш стиль болады.
Егер багынушыларда автономиялар мен езшше жетюзуде улкен
кажеттшк бар болса, онда олар инструментальды сщЩщ калайды.
Баска езшдж жеке сипаттамасы сэйкес келетш баскару стюин
тацдауга acepi - багынушылардыц ceHiMi болып табылады,
ягни олардыц сырткы ортага эсер ету кабшетшщ бар екещцп.
Бихевиорист галымдар бул сипаттаманы «бакылау nyHicri» деп
атайды.
Оздершщ айналага эсер ететппне сенетш багынупп>1лар мынадай
баскару стшпн калайды, ягни багынушылардыц шеипм кабылдауга
катысуьш тусщщретш стильд1 калайды. Ал, айналада болып
жатканга нашар эсер ететш багынушылардыц санауы бойынша,
олар авторитарлы немесе инструментальды стильды калайды.
Фидлердщ модел1 сиякты бул тэсш де косымша зерттеуЕЙ талап
етедь
Поль Херси мен Кен Бланшар жетекшшктщ жагдайлык
теориясын зерттеп шыгарган. Олар оны «0м1рлж цикл» теориясы
деп атаган.
Осыган байланысты жетекшшк cтильдiц нэтижел1п -
орындаушыныц бш мдш гш е байланысты.
Жеке адамдар мен топтардыц б ш м д ш п езшщ тэртсбше
деген жауапкершшкп алып журу кабшетш, алга койган максатка
жетуд1 армандау жэне де бш м мен тэж1рибеге деген накты мшдет
катынасыныц орындалуын тусщщредь
Орындайтын мшдетше байланысты жеке адамдар мен топтар эр
турл1 бшмдиик децгешн керсетедь Басшы жеке адамдардыц немесе
топтардыц салыстырмалы бш мдш гш е байланысты ©3iHiu тэрпбш
де ауыстырып отыруы мумюн.
Авторлар орындаушыныц накты бш м дш к децгешне сэйкес
келетш лидердщ терт стшпн атап керсеткен: нускау беру; сату;
катысу; белу.
Bipimui стиль, басшыныц улкен дэрежесш м1ндетке багыттап
жэне азын адамгершшк катынаска уйлест1руш талап етедь Бул
стиль - «нускау беру» деп аталады, ал ол теменп децгешн бш м дш п
бар багынушыларымен сипатталады.
Бул стиль багынушылардыц накты мшдетке жауап 6eprmepi
19-512 281

келмейпшмен, не кдбшетйз болуымен орынды. Осыган байланысты
оларга сэйкес нускаулар, баскарушылык жэне катан бакылау да
орынды (Ml).
Екшпн стиль - «сату». Баскарушыньщ щ ц тен жэне жогары
дэрежеде мшдетке де, катынаска да багытталган болып табылады.
Ал, ол багынушылардьщ орта денгешй б ш м дш п бар жагдайга
тэуелщ (М2). Багынушыларга жумысты калай icTeyiHe байланысты
накты нускаулар 6epin, басшы мшдетке багытталган тэртштерш
тацдайды.
YniiHuii стиль, орынды жогары дэрежел1 бш мдш пмен (М3)
сипатталады. Бул жагдайда мшдеттщ орындауына багынушылардьщ
шамалары жетсе де, жауап 6epruiepi келмейщ.
Т ёртшпп стиль, жогары дэрежелгбш шдш пспен (М4) сипатталады.
Бул жагдайда жауапкершшшп багынушылар ала алады жэне оны
алып жургшер1 келедь Мунда белу отшп сэйкес келедь Басшынын
T3pTi6i теменп дэрежеш мшдетке жэне де адамгершшк катынаска
багыттап уйлеспру1 мумкш.
Тагы да 6ip баскарушылыктын ахуалдык моделш Виктор Врум
мен Филип Иеттон жасап шыгарган.
Жогары
13-сурет - Баскарушыньщ стшн
Жогары дэрежеш адамгершшк
катынаска жэне азын мшдетке
багыттау багынушыларды
шеппм кабылдауга катысуына
багытталган баскару стшн
Белу
теменп дэрежеш адамгершшк
катынаска жэне жогаргысын
мшдетке багыттау
Жогары дэрежеш мшдетке
жэне адамгершшк катынаска
багыттау.
Сату
Нускау
жогаргы дэpeжeнi мвдетке
жэне теменпсш адамгершшк
катынаска багыттау
Теменп Мвдетке багыттал- Жогары
ган тэртш
Жогары BipTeKTi орташа Теменп
М4 М3 М2 Ml
Бшмд1___________ Орындаушыньщ б ш м дш п________ Б ш м аз
Врум-Йеттоннын «Басшымен шеш1м кабылдау» модел! - шеппм
кабылдау урдгсше айтарлыктай кеп кещл беледь Бул модельге
282

сэйкес баскарудьщ бес стшп бар. Багынушыларга кандай дэрежеде
шеппм кабылдауга, катысуына, руксат етуше, байланысты басшы
бул стильдерд1 колданады.
А1 - K,a3ipri кездеп бар акпаратгарымызды пайдаланып ci3
мэселеш озпцз uieuieci3 немесе шеиим кабылдайсыз.
А2 - Ci3 езпцздщ багынушыларьщыздан керект1 акпаратты алып
барып, сонан сон езйцз сол мэселеш iueuieci3.
C l - Ci3 мэселеге катысы бар багынушыларга жеке-жеке
тусщщрш, олардын идеялары мен усыныстарын тыцдайсыз, б1ракта
олардыц бэрш 6ip топка жинамай тусшд!рес1з. Сонан кейш барып
шеш1м кабылдайсыз, ал ол езпцздщ багынушыларыцыздыц эсер1н
тиг1зуш немесе типзбеуш керсетедт
С2 - Ci3 мэселеш езпцздщ 6ip топ багынушыларыцызга айтып
тусщщре

жагдайыныц шёдйй кабылдауына тэуедщ.
Лидерлпавд жагдайлык тэсш - баскарушылыктын тшмдшпн
кетерудщ б1рнеше турш алып керсеткен:
1. Топтарды кайта куру;
2. Мшдеттемелерд1 кайта жобалау,
3. Лауазымды екшетшпюощ тур езгерушшп.
0те нэтижел] жумыс icTerici келепн басшы багынушылардан
кездеген максатынын бэрш алады, ал езшщ барлык кызмет icTereH
кезшде ол кандайда 6ip гана баскару стшпн колдануды руксат ете
алмайды.
Басшы барлык стильд! колдана бшущ жэне накты жагдайга
сэйкес келетш эсер ету эдютер! мен тиитёрш тезхрек yftpenyi керек.
Нагыз нэтижел1 немесе тМмдо стиль болып, уйренппкп стиль
немесе шындыкка багытталган стиль болып саналады.
37. Реттеу мен бакы лау баскарудын функциясы репнде
М емлекетпк реттеудщ неп зп мшдеттер!
Мемлекетпк органдардьщ жеке бизнес субъекплер1мен
езара эрекетп уйымдастыратын формалары серпщщ езгеруде.
Максаттарды жэне мемлекетпк пен нарыкгык тепктерд1 perreyai
уйлеспруде eлeyлi кадамдар жасалуда.
Kэciпкepлiк ic-эрекетп мемлекетпк ретгеуцщ максаты белгш»
6ip жагдайлар жасау болып табылады, олар тутастай экономиканьщ
калыпты жумыс icTeyiH жэне елдеп кэсшкерлердщ ецбекп
халыкаралык белуге туракты катысуын жэне осыдан утымды пайда
алуды камтамасыз етедй
Жинактай алганда мемлекетпк реттеудщ мшдеттерше мыналар
юред!:
- кэciпкepлepгe кукыктык непз бен мудделерд! коргауды
камтамасыз ететш заннамаларды эз1рлеу, кабылдау жэне бакьшау;
- мемлекетпк реттеудщ тшмдшпн арттыру мен тжсп
шыгындарды кем!ту;
- кэсшорынныц кызметше пкелей араласумен бюрократиялык
бакылауды азайту;
- нарыкта еркш жэне ад ал бэсекелеспк ушш жагдайлар жасау;
- акша-тауарлык жэне бюджетпк тепе-тещйкп каржылык,
салыктык, урдостш саясат пен акша эмиссиясын баскару аркылы
284

камтамасыз ету;
- капиталдьщ узак уакыт бойы ecyi мен туракты дамуына ыкпал
ету;
- жумыс кушшщ еркш ауыс-тушй мен енбек Зацнамасыныц
нормаларын сактауды камтамасыз ету;
- элеуметпк тепе-тецщк пен табыс белуд1 колдау.
Реттеу rypnepi мен тет1ктер1 унем1 езгерютерге ушырап отырады,
оларды ишмд1 снпатта жэне жузеге асыру тшсп органдар аркылы
(зацнамалык, аткару) аткарьшады.
Нарыктьщ катьшастарды калыптастыру жагдайында мемл екетпк
ретгеу орталыгы; салмагы enflipicTi уйымдастыру-шаруашылык
жагынан реттеуге белсене катысатын мемлекетке ауысады.
Оньщ непзп мшдеттер1 мыналар:
- onaipic курылымын кайта к ур у (экспортка бешмделген жана
салалар к уру, жацгыртып, жетщщру (модернизация) жэне т.б.)
- экспорт салалары ешмшщ жэне ещцрютщ кейб1р турлершщ
бэсекеге мумкшшшптн арттыру;
- emnpicri шиюзат, отын, жартылай ешм тусетш кепшд1
кездермен узак уакыт бойы камтамасыз ету;
- экономиканыц артыкшыльщты жэне ец озьщ салаларында
жагдайды ныгайту;
экономиканыц жетеюш салаларында, соныц iniinae
шогырландыру урд1еше эсер ету шараларын колдану;
- реттеу ецщрю тшмдишш арттыруга барынша багытталуда.
Реттеу тетЫ ндеп езгерктер
Реттеу тепгшде (механизмшде) елеул! езгерштер болып жатыр.
1. Кэсшкерлж кызметт1 мемлекетпк реттеудщ мацызды формасы
- экспортка бешмделш, багдарланган енеркэсшт! курылымдьщ
жагынан кайта курудыц Heri3ri багыттарын экономиканыц узак
мерз1мд1 даму багдарламасына Kipri3y.
Ka3ipri кезенде курьшымдык саясат мэселелер1 экономикалык
саясаттыц жетекпп багыттарына айналды. Мунда Heri3ri назар жеке
жэне мемлекетпк капиталды 6ipiKTipeTiH максатты инвестициялык
багдарламага жасалады. Бул кэсшкерл1ктщ нарыктьщ экономика
мен тутастай элемдш шаруашьшык жагдайларына негурлым жаксы
бешмделген жаЬандык проблемаларды шешу уш!н кажет.
2. Экономиканы реттеу женшдеп мемлекетпк саясат
285

кэсшкерлердщ кажеттшктерше жан-жакты кызмет етуге
багытталган. Кобшесе эимш ш к кадагалау мен esgppicri (азыктулж
жэне дэрьдэрмектж (фармацевтика) тауарларыньщ; сапанын
6ip i3fli жуйеге келпршген улттык стандарттарын эз1рлеу мен eHri3y)
нормага сай реттеу туралы сез козгалады.
3. Мемлекеттщ патентпк саясаты мемдекёттйс реттёудщ манызды
багыты болып саналады. Ол сайып келгенде, патенттщ эрекет ету
мерз1мш шектеп, жана патенттергй мэжбурлеп лицензиялауды icKe
асырады.
4. Жалпы кагидаларды эз^рлеу мен сырткы экономикалык
саясатты жузеге асыру (техникалык жэне каржылык кемек,
шетелдж инвестиция аукымындагы саясат, сырткы экономикалык
байланыстар) мемлекетпк реттеудщ манызды функцияларыныц
6ipi болып табылады. Жеке кэсшкерлердщ сырткы экономикалык
кызметше уйымдастыру жагынан жэрдем жасауга мыналар жатады:
ошмнщ бэсекеге кабщеттшгш арттыру; шетелдж курдел1 каржы
салымынын осуше ыкпал ету; элемдш нарыкта ipi сериялы вшмд!
етюзу жэне т.б. ушш колайлы жагдай жасау.
5. Мемлекетпк реттеу мен ыкпал жасау куралдарынын
кемепмен бэсекелестердщ ic-эрекетш шектеуцщ сан алуан эд1стер1
колданылуда. Жеке фирмалар арасындагы ic-эрекетп реттеудеп
мемлекеттщ рвлш арттыруга эр турл1 жолмен жетуге болады:
- улттык фирмаларды шетелдж бэсекелестермен салыстырганда
жаксы жумыс жагдайларымен камтамасыз ету.
- РГП (гылыми-техникалык прогресс) жэне сериялык ощцркже
шапшандаты п енпзшетш жанал ы ктарга жагдай жасау, ынталандыру;
- жеке фирмалардыц салалык курылымын кайта куруына
жэрдемдесу;
- улттык фирмалардыц элемдш нарыкта бэсекелесуше тжелей
ыкпал жасау.
6. Нарык TeTiriHe (механизмше) багдарлануга байланысты
мемлекеящк реттеу эдютер1 тжелей жэне жанама болуы мумкш.
ТЫелей эдгс. Ол жумыс icTen турган нарык TeTiriHiH iciHe
араласуды коздейдь Сонымен катар, бага белгшеу, Kipic саясатына,
атап айканда: баганын осуш жэне ецбекакыны токтата туру
немесе шек кою (ауыткуына байланысты), несие-акша жуйесшщ
керсеткшггер езгертстерш шектеу, квот ал ар ды пайдалану жэне т.б..
Жанама adic - каржылык жэне несие-акша саясатынын жанама
286

шаралары. демеукаржы (субсидия), экспортты ынталандыру, валюта
шаралары.
Мемлекет бул эдютерге, жагдайга байланысты жугшед1
— кебшесе, peTreyuii жэне бэсекелесупй куштер арасындагы
аракатынастарга орай. Накты нарыктыц, шаруашыльщтын жайкушне
(конъюнктурасына) байланысты.
I
Бакылау - баскарудын функциясы
Кэсшорындагы бакылау барлыгы да кабылданган багдарламага,
бер1лген буйрыктарга жэне белгшенген кагидаларга сэйкес екецщгш
тексеру болып табылады.
Оньщ максаты - тузеу мен алдагы уакытта кайталанбауы yniiH
кателер мен жацылысуларды атап ету.
Бакылау эр турл1 тургыдан багаланады.
Экшштк тургысынан багдарлама бар екещцгше, онын
орьшдалып жэне уакыт шартына сай тузетипп жаткандыгына кез
жетюзу керек.
Коммерцияльщ жагынан алганда — юретш жэне шыгатын
материалдар сан, сапа жэне кун бойынша дэлме-дэл
багаланатьшдыгына, жабдыктау жолга койылгандыгына жэне т.б.
кез жетюзген жен.
Техникальщ жагынан — операция барысын, олардыц
нэтижелерш, ерекшел1ктерш, уактылы жендеущ, кызметкерлер мен
мапшналардыц жумыс icTeyiH кадагалау кажет.
К,аржылыц жагынан - бухгалтерлш к1тап пен касса, ресурстар
мен кажетпл1ктер, корларды пайдалану жэне т.б. бакыланады.
Сщтандыру тургысынан мулж пен адамды коргау шаралары
дурыс журНзМп жаткандыгына кез жетюзу кажет.
EcenmiK тургыдан алганда, кужаттар тез аткарылатындыгын,
олардыц кэсшорын жагдайын тольщ бейнелейт1нд1пн жэне
ешкандай пайдасыз кужаттар немесе статистикальщ мэл1меттер
кездеспейт1нд1пн аныктаган жен.
Бакылау пэрменд1 болуы уш1н оны уактылы етюзу керек.
Бакылау - уйымныц ез максаттарына жету1н камтамасыз етет1н
урдю.
Ол белг1с1зд1к жагдайларда ерекше мацызды. Жасалатын
жоспарлау мен межеленет1н уйымдастыру курылымдары -
басшылыктыц алдагы уакытта Keprici келет1н KepiHicTepi гана. Шын
287

мэщсшде кептеген сан килы жагдай ойланган ьствд жузеге аспауына
кедерг! icenTipyi мумкш. Зандардын, элеуметтш кундылыктардын,
технологиянын, бэсеке жагдайларынын жэне коршаган ортаньщ
езге де езгермел1 шамаларыныц езгеруд калыптаскан шагында
жузеге асатындай жоспарларды 6ipa3 уакыттан сон мулдем кол
жетпейтшдей eiyi мумкш
Баскару туракты турде болып туратын тагы 6ip фактор - кез
келген уйымдагы жумыстын кебш аткаратын адамдар. Адам
компьютер емес. Оларды мултщов дэлме-дэл орындал атын мщдетке
багдарлауга болмайды.
Бакылау функцияларынын 6ipi - дагдарысты ахуалдын пайда
болуын болдырмау. Фирманыц (кэсшорынныц) басы-касында
журген кэсшкерлер бакылау функциясыныц мацыздылыгын
TyciHreHi абзал. Ал бакылау функциясы - мэселелерда аныктап,
уйымныц ic-эрекетш соган орай бул мэселелер дагдарыска айналмай
турып, тузетуге мумкшдш беред1
Осыган орай, уйым кызметшщ нак кай багыты жалпы максатка
жетуге - табысты колдауга ец тшмд1 мумкшдпс тугызганын аныктау
бакылаудын басты аспектщерШщ 6ipi болып табылады.
Ец алдымен, бакылаудын басты ерекшел1ктершщ 6ipi - ол
бэрЫ камтитындай болуы тшс екендогш ескерген жен. Бакылау тек
кана менеджердщ айрыкша кузыреп емес. dp6ip басшы бакылау
жумысын аткаруга тшс.
Жоспарлауды да, уйымдык курылымды куру да, мотивацияны
да бакылаудан мулдем белек деп карастыруга болмайды. Шынында,
ic жузшде булардын барлыгы осы уйымдагы бакылаудын жалпы
жуйесшщ ажырагысыз белйсгер] болып табылады.
Бакылаудын уш непзп Typi бар: алдын ала, агымдагы жэне
корытынды. Журпзшу Typi бойынша булардын барлыгы уксас,
ещхещ 6ip максатты кездейд1, тек аткарылу уакыты жагынан гана
езгешеленед!.
Алдын ала бакылау. Бакылаудын бул туршщ Heri3ri куралдары
- бейгш 6ip epeжeлepдi, рэамдерд1 (процедураларды) жэне
м1нез-кулык, тэрт1п жуйесш жузеге асыру (иэ, нак жузеге асыру,
куру емес). Уйымдарда алдын ала бакылау уш басты аукымда
- адам, материалдык жэне каржылык ресурстарга байланысты
колданылады.
Адам ресурстары ау кым ынлагы алдын ала бакылауга аткару шыга
288

аса кажетп icicep жэне кэаби бш м мен дагдыларды талдау аркылы
кол жетедт Кептеген уйымдарда адам ресурстарын алдын ала
бакылау оларды окыту курсы барысында жалдаган сон да жалгаса
бередт Алдын ала окыту курсы жалданган енбеккерлердщ тш щ !
жумыс icTey ыктималдыгын арттырады.
Жогары сапалы (бэсекеге мумкшшшкп) ешмд1 нашар
шиюзаттан жасау мумкш емес. Сондыктан, онеркэсш фирмалары
ездер1 колданатын материалдык ресурстарга (сапа стандарттарын
жасау, заттай тексеру, корларды камтамасыз етуге жэне т.б.) мшдетп
турде алдын ала бакылау орнатады.
Каржы ресурстарын алдын ала бакылаудьщ манызды куралы
жоспарлаудьщ мшдетп кызмет аясын жузеге асыруга мумкшдпс
беретш бюджет (агымдагы каржылык жоспар) болып табылады.
Бюджеттер шыгындардьщ шекп мэнщ белгшейда жэне солайша
кайсыб1р бел1мге немесе уйымга езшщ колма-кол каражатын
тугелдей пайдалануга мушандш бермейдь
Агымдагы бакылау жумыс журпзу барысында тжелей
журизшедт Багыныштылардыц жумысын жуйел1 турде тексеру,
жумысты жетшдхру женшдеп усыныстар мен пайда болтан
проблемаларды талкылау межеленген жоспар мен нускаулардан
ауыткуды болдырмауга мYмкiндiк бередь
Агымдагы бацылауды жузеге асыру yuiiH баскару аппаратына
Kepi байланыс кажет.
Kepi байланыс жуйеа басшылыкка кептеген болжанбаган
мэселелерд1 айкындап, 03iHiH мшез-кульщ, тэртш жуйесш тузеуге
мумкшдж бередь
Kepi байланыс жYЙeciнiн кемепмен бакылау уйымды баскару
теориясын табу болып саналмайды. Мундай жуйелер - табигаттыц
ец кец таралган кубылыстарынын 6ipi.
Барлык T ip i организм T ip iu m iK ету ушш K epi байланыс непзшдеп
бакылау жYЙeciн колданады (t° - 36,6).
Kepi байланысты уйымдастыру жуйелершщ мынадай курылымы
бар:
1. Максаттыц болуы.
2. Сырткы ресурстарды пайдалану.
3. Сырткы ресурстарды iiuK i пайдалану ушш езгерту,
турлещйру.
4. Белгшенген максаттардан едэу1р ауыткуларды тексеру.
289

5. Максатка жетущ камтамасыз ету ушш бул бурмалауларды
тузеу.
Басшы-менеджер бул жуйеге жуйел1 турде ыкпал жасайды,
оныц максаттарына да, жумысына да езгерютер енпзед1: Баскаруда
дэл сондай ашык типтеп жуйелер кажет, ейткеш уйымга кептеген
ёзгермет шамалар эсер етед1.
Цорытынды бацыпау. Корытынды бакылау тешрегшде
Kepi байланыс жумыс орындалган сон гана колданылады. Не
бакыланатын кызмет бггкен сон б1рден, не болмаса алдын ала
белгшенген уакыт кезещ вткен сон ic жузшде алынган нэтижелер
талап еплётшдёрм’ен салыстырылады.
Профессор Уильям НъюмейнЩ niKipiHnie, корытынды
бакылаудын йю функциясы бар.
1. Олардьщ 6ipi - бакылау, уксас жумыстарды болашакта журпзу
деп болжанса, жоспарлауга кажетп акпаратты басшылыктыц
уйымдастыруына мумкшдгк береди1с жузшде алынган жэне талап
етшеткн корытындыларды салыстыра келе, басшылык жасаган
жоспарлардын каншалыкты шынайы екендгпн жаксырак багалау
мумк1нд1пне ие болады.
2. Корытынды бакылаудын екшпн функциясы - тугызу. Егер
уйым басшылыгы мотивациялык марапаттауларды нэтйжелш1ктщ
белпш 6ip децгейше жетумен байланыстырса, онда бэлкш, ic
жузшде жеткен нэтижелшг^} объектив^ турде дэл елшеу керек.
Бакылау процедурасында анык ажыратылатын уш кезен бар:
- стандарттар мен белп-елшемдерд1 (накты максаттарды) жасау;
- жеткен нэтижелерда белгшенген стандарттармен салыстыру
(болуга болатындай ауыткулар аукымын болдырмау жуйес1 -
бакылау жуйеа стандарттардан айтарлыктай ауытку болганда гана
жумыс icTeyi тшс);
- кажетп тузету ic-эрекетш жасау.
Менеджер мшез-кулык, тэртштщ уш жел1с1н1н 6ipiH тандауы
ти1с:
- ешкандай эрекет жасамау;
- ауыткуларды жою;
- стандарт кайта карау.
Turndi бацычаудыц сипаттамасы:
- стратегиялык багытталу (уйымныц жалпы басым багыттарын
керсету мен оларды колдау);
290

- нэтижелерге орай багдарлану (аппарат жинау, стандарттар
белгшеу мен кемелд1 мзселелерд! аныктау);
- icKe сэйкес болу (бакыланатын кызмет турше сэйкес болу);
- бакылаудын дер кезшде журпзшуц
- бакылаудын икемдшп;
- бакылаудын карапайымдылыгы;
- бакылаудын уеемдшнт;
- халыкаралык децгейдеп бакылау (уйым шет елдерде езшщ
бизнесш жасаган кезде).
Yiuimiii бел1м. Менеджмент
Hezhzi супактао
1. Баскару теорнясыныц жалпы мазмуны
2. Нарык жуйесшщ курылуы мен жумыс icTeyiHin Heri3ri
шарттары
3. Нарьщтык экономиканьщ жумыс гстеушщ бес ipгeлi
мэселелер!
4. Баскару ипмшщ Heri3ri даму багыттары
5. Баскару жуйесшщ жалпы теориясы
6. ©naipicTi баскарудыц жуйел1 тэсшдемес1
7. Кэсшкерлйс жэне менеджмент
8. Кэсшкерл1ктщ ерекше белгшер1
9. Менеджмент эдютер1 мен гылыми мектептер1
10. Менеджменгпк кызмет жэне оган койылатын талаптар
11. Орта менеджмента багалау жэне аттестациялау
KepceTKiuiTepi
12. Менеджменттщ стратегиясы мен тактикасы
13. Бизнес категориясыныц мазмуны мен оньщ пайда болу
ерекшел1ктер1
14. Бизнес жэне уммет
15. Бизнеса уйымдастырудын Heri3ri формаларына тэн
ерекшел1ктер
16. Менеджмент жэне бэсекеге кабшеттшк жет!стж
17. Нарык курылымы мен TeTiicrepi
18. Менеджменггщ гылыми SflicTepi мен кагидалары
19. Баскару эдгстершщ жнсгелу1
20. Менеджменттеп экономикалык эдгстердщ жалпы
291

сипаттамасы
21. Экономикалык эдктер жуйеа
22. Баскару функцияларынын мазмуны мен тусннп,
аныктамалары
23. А. Файоль жэне Ф. У. Тейлор бойынша баскару
функцияларынын Ж1ктемес1
24. Рынок жагдайында icкepлiк баскарудыц ж1ктелу1
25. Баскару ойвектю! мен субъекпа тургысынан баскару
функцияларынын ж1ктелу1
26. Экономиканы жоспарлау баскару функциясы ретшде
27. Фирма iniiBEnen жоспарлау
28. Уйымдагы езара карым-катынастьщ непзп элементтер1
29. Уйымдык ёкшеттшктердщ класс» калы к тужырымдамасы
30. Уйым баскару обвеяли ретшде
31. Мотивацияныц непзп тусшдсгерд мен тужырымдамалары
32. Мотивацияныц мазмундылык теориялары
33. А. Маслоу бойынша кажеттшктер иерархлясы
34. Мак Клелландтыц кажеттшктер теориясы
35. Герцберг теориясы
36. Куту теориясы жэне Виктор Врум модел! (улгю1)
37. Эдшеттшк теориясы жэне Портер-Лоулер мод ел i
38. Менеджменттеп шеш1мдер poni мен турлер!
39. Шеппм кабылдау эдктер1
40. Баскаруда мэceлeнi утымды шешу Ke3eiwepi
41. Кдбылданган баскарушылык шеш1мдерд1 багалау мен
уйымдастыру фазалары
42. Акпараттардын непзп сипаттамалары
43. Акпараттык жуйелер
44. Акпаратты еццеу жэне жинау эдшщр!
45. Баскару стилшщ мэш жэне ерекшел1ктер1
46. Нэтижел1 жетекпп жэне жагдайлык тэсщдер
47. Бакылау баскару функциясы репнде
292

YuiiHuii бел1м бойынш а н еп зп эдебиеттер
1. Бизнес и менеджер. -М.: Азимут Центр, 1992
2. Бердалиев К. Менедежмент. Лекциялар курсы, Алматы,
Экономика, 2005.
3. Бердалиев К. Казакстан экономикасын баскару непздер1
Оку куралы. Алматы, Экономика, 2001
4. Бердалиев К., Турсынбаева А. А., Саткалиева Т. С.,
Ом1рзаков С. Ы. Менеджмент теориясы жэне тэж1рибес1. Оку
куралы. Алматы, 2002.
5. Герчикова И. Н. Менеджмент. Учебник. -М.: Банки и
Биржи, ЮНИТИ, 1994
6. Горфинкель В. Я. Курс предпринимательства. -М.:
ЮНИТИ, 1997
7. Глухов В. В. Основы менеджмента.-СПб.:изд.«Социальная
литература», 1995
8. Кэмпбелл Р. Макконнелл, Стэнли Л. Брю. Экономикс.
Принципы, проблемы и политика. -М.: Изд. «Республика», 1992
9. Мильнер Б. 3. Организация программно-целевого
управления. -М.: Наука, 1980
10. Мескон М. X., Альберт М., Хедоури Ф. Основы
менеджмента: Пер. с англ. -М.: Дело, 1992
11. Мухин В. И. Основы теории управления. Учебник. -М.:
Экзамен, 2002
12. Рыночная экономика. Учебник. -М.: СОМИНТЭК, 1992
13. Семенов А. К. Методы системного анализа структуры
народного хозяйства. -М.: Наука, 1974
14. Томпсон А. А., Стрикленд А. Дж. Стратегический
менеджмент. -М.: Банки и Биржи. Изд. объединения ЮНИТИ,
1998
15. Теория управления социалистическим производством.
Учебник. Под редакцией О. В. Козловой, 2-е изд. -М.:
Экономика, 1983
16. Фатхутдинов Р. А. Система менеджмента. -М.: 1996
293

Автократиялык
басшы
«Адамдык карымкатынастар
мектебт
Айналыс
Акционер
Акционерлш котам
Акция
Акша эмиссиясы
Аукцион
жеткшкп билпт бар, сол аркылы
орындаушыларга м1ндетп турде ез
бш пгт журпзедь
баскару теориясыныц белгш
мектеб1, жумысшылар ортасыныц
психологиялык жэне элеуметтж
факторларын зерттейдг Heri3iH
калаушы американдык галым Элтон
Мэйо.
ецбек етмдершщ акша аркылы
айырбасталуы, тауардыц акшага, акша
тауарга айналуы.
акция устаушы, баскалармен 6ipre
акционерл1к кэсшорынныц ортак neci.
коммерциялык уйым. Оныц жаргылык
капиталы белгш! акциялык топка
белшген. Акциясы бар катысушылар
акционерлш когамга тпселей эсер етуге
кукыгы бар.
иесшщ акционЬршк когамга катысы
барлыгын растайтын жэне оган
дивиденд алуды мумкш ететш багалы
кагаз.
акша белллерш басып шыгаруды
гана емес, айналыстагы колма-кол
жэне колма-кол емес акшаныц барлык
массасын улгайту.
кепшшк алдында кш багасын асырса,
артык телем усынса, буйым соган
сатылатын бэсекелпс сауда. Тауарлар
мен баска кундылыктарды сатуды
уйымдастыратын формасы.
294

Эртараптандыру
Бага
Баскару
Баскару w c T e p i
Баскару жуйеы
Баскару катынастары
Баскару eHepi
Баскару кагидалары
езгерк, эртурлш. Бул жаца сфераларга
шаруашылык кызметш (жумысты)
енпзу. Мысалы, шыгарылатын
тауарлардьщ ассортиментш кецейту,
жаца ещцрю кызметтерш керсету.
Нарыктык жагдайда кэсшорындардыц
жаца рынок аясына Kipy, жаца
тауарлардьщ ез тутынушыларын табу
жэне бэсекеге кабшеттшгш арттыру.
тауар куныныц акшалай KepiHici.
адамдардыц 6ipirin аткаратын кызмет!
келйямдд болуына мумкщщк тугызатын
максатты эсер.
белгшенген мудделерге жету
ушш колданылатын тэсщцер мен
куралдардыц баскарушы субъектшщ
баскару o6beicriciHe керсететш
ыкпалы. Баскару эдютер1 мен баскару
урдютершщ айырмашылыгы бар.
адамдардыц келюш 6ipre жумыс icTeyiH
кажет ететш эрекетттер жиынтыгы.
Баскаруды icKe асыру буындарыныц
жиынтыгы жэне олардыц езара
байланысы.
баскару процесшдеп адамдар
арасындагы катынастар, баскарудыц
объекгшер арасындагы ерекше
формасы. Баскару пэншщ o6beKTici,
баскару катынастар жуйес1 ресми жэне
бейресми деп бол1нед1.
жеткпкке болмаса баскару тшмдшгше
кол жетюзу ушш менеджердщ жеке
релш сипаттайтын баскару кызметшщ
кешеш.
кандай теориялар, шмдер, гылымдар
болса да солардыц алгашкы Heri3i.
295

Баскару субъектш
Баскару пнмдш ш
Баскару
функциялары
Баскару uieiuiMi
Баскару nieuiiMi
Баскару
шеинмдершщ
ТШ М ДЦПП
Баскаруды
акпаратпен
камтамасыз ету
баскару жуйесшщ б о л т болмаса
буыны. Баскару объекпсше эсер ету
K03i. EKi TYpлi белгшер1 бар: баскару
o6beKTiciHiH ineri (шекарасы) жэне
баскару uiemiMi.
баскаруды жeтiлдipyiнiн непзп
KepceTKiuiTepiHiH 6ipi. Бул керсетюш
баскару мен ресурстардьщ нэтижелерш
салыстыру аркылы аныкталады.
баскарудьщ кез келген удеркшщ
курамды бел in. Heri3ri баскару
функциялары: жоспарлау, уйымдастыру,
мотивация, бакылау жэне уйлеспк.
менеджер немесе баскарушы жуйенщ
жасалган кызметк Ол проблемаларды
шешуге алып келед1, сейтш элеуметпкэкономикалык
жуйенщ дурыс жумыс
icTeyiHe эсер етедг
баскарылатын жуйенщ объектива
зацдар непзшде жумыс icTeyiHe
баскару o&beKTiciHiH эсер eTyi. Баскару
удерюшщ Heri3i. Баскару деген - мэселе
шешу.
баскару шепимдерш жузеге асыру
аркылы 6ip данага жоспарланган
шыгындарга кол жетмзу дэрежесч.
барлык баскару процесш тшмдо етшзу
уппн муМкщщк берет1н акпараттык
ресурстардьщ, куралдардыц, эдастер
мен технологиялардыц жиынтыгы.
Онын шине баскару шешшщерш жузеге
асыру мен оны эз1рлеу де юредк
296

Баскарудын
курылымы
Баскарулык бакылау
Басшылык стил1
Бэсекеге кабшеттЫк
Бэсекелестж курес
Бешмделу
Бизнес
Бизнес-жоспарлау
Бшнк
уйымды баскарудагы объект пен
субъект арасындагы туракты
байланыстар жиынтыгы. Эртурл1 iniKi
жэне сырткы езгер1стер болганда Heri3ri
касиеттерш сактау. Курылымньщ Typni
схемаларын, баскарудын классикалык
жэне арнаулы улгшерш камтиды.
баскару функцияларыньщ 6ipi. Онсыз
баскарудын баска функцияларын юке
асыру мумкш емес. Нактылы жагдайды
дурыс багалауды камтамасыз етед!
жэне сол аркылы фирма жоспарынын
керсетюштерше езгерютер енпзшедь
баскарудын ерекше эдктершщ
жиынтыгы. Баскару стшпнщ уш Typi
бар - директив^, демократиялык,
либералдык.
елдеп нактылы салада жэне сырттагы
елдердеп 6ip фирманыц екшни фирмага
карагандагы артыкшылыгы.
рынокта бэсекелуцп фирманы езшщ
бэсекелестш артыкшылыктарын юке
асырудагы пайдаланатын эдю1.
жуйе жэне оньщ белек элементтершщ
сырткы ортаньщ езгеру жагдайларына
лайыктануы.
жеке бастын пайдасын арттыруга
багытталган ic, кэсшкерлш, коммерция,
сауда. Будан баска мемлекетпк,
тутынушылар бизнес! бар.
кэсшкерлж, инвестициялык жобаларды
icKe асыру ушш шаралар жуйесш
эз1рлеу процей.
еюмет, ек1м, эюмшшк журпзу. Ka3ipri
жагдайга болмаса баска адамдардьщ
тэрт1б1не эсер етуге кукыгы бар.
20-512 297

Болжау кагидалары
Бюрократиял ы к
баскару стил1
Валюта
Валюта багамы
Дефицит
Дотация
Друкер Питер Ф.
Жоспарлау
стратегиясы
кагида теорияиыц калыптасуыныц
алгашкы Heri3i, адам тэрпбшщ ережесь
Болжау кагидалары: жуйелк, кешендш,
узипсаздок, нускаулык, оцтайлыкменеджерлердщ
коне, ежелден
колданып келе жаткан жумыс icTey
эдктершен кол узбеу1, icri егжейтегжей
бшуге ьшталанбауы, мэселеш
oieuiyfli созу, агымдагы icxepre орынсыз
араласу жэне т.б.
акша елшем1, ягни бага масштабы
болып саналатын жэне елдщ акша
жуйесшщ непзше алынатын алтынныц,
KyMicTiH салмак Meniuepi. Акша
жуйесшщ турлер1 (алтын, кумю, кагаз
акша).
эр TYpлi шетелдпс валюталардыц белгш!
6ip ара катынасы.
шыгынныц табыстан басым болуы,
зиянга ушырауы.
жэрдем керсетудщ 6ip Typi.
америкалык экономист, социолог,
баскару проблемаларыныц маманы,
Ka3ipri менёджментгщ «0кш экесп».
Heri3ri ецбектерй «Баскару тэж1рибеш»,
«Жаца когам», «Рынок: калай
жетекшшкке шыгу» жэне т.б.
жоспар деген угым латын ташвщ
аударганда «6ip калыпты», «ишмел1»
деген угымды биццредо. Ол 6ip ойлаган
максатты icKe асыру, сол уппн здгстер
мен кврсетиштерд! аныктау. Баскару
функциясы ретшде объекгшщ агымда
жэне болашакта даму баламаларын
тацдайды.
298

«Канбан» ж уйеа
Жуйелердщ жалпы
теориясы
Жуйел i тэсш
Инвеститор
Индикативен
жоспарлау
Интеграция
Инфляция
Жапониядагы логистика эд1амен
эз1рленген (фирма «Тойота») ещцрю
пен жабдыктауды баскаратын жуйе. Бул
жуйе OHiMHiH жогары сапасын, шиюзат,
материалдар жэне т.б. корларды
унемдеущ камтамасыз етедь
курдел1 жуйелердщ жумыс icrey
зандылыктарын зерттейтш гылым.
Жуйелердщ жалпы теориясы, баскару
жэне уйымдастыру теориясыныц
методологиялык Heri3i.
курдел1 жуйелердщ тутастыгы мен
байланыстарьш карастыратын эдю.
Жуйел1 тэсш арнаулы гьшыми пэн
- «Жуйелердщ жалпы теориясы».
Оньщ мэш жуйеш женге салу болып
табылады.
пайда табу максатымен ез елшдеп не
шетелдеп белгш 6ip кэсшке капитал
салушы адам, инвестиция енпзупп
адам.
экономиканы баскарудын мемлекет
жэне мемлекет емес субъектшердщ
кызмет1 мен мудделерш уйлеспретш
тет1к ретснде аныктауга болады.
Оны барлык децгейде етш жаткан
удерютердщ сэйкеспршген,
ойластырылган стратегиясы ретшде
карастыруга болады.
кайсыб1р бел1мдердщ немесе
элементтердщ б1ртутас болып 6ipiryi.
кагаз акшаныц тауар айналымыныц
керегшен артылып, айналыстыц
эр жершде ipKinin калуы, алтынга
Караганда кагаз акшаныц кулдырап
кунсыздануы.
299

Карнеги Дейл
(1888-1955)
Квалиметрия
«Классикалык»
мектеп
(Баскарудын
эшмшьгнк мектебО
Контроллинг
Конъюнктура
«Казакстан - 2030»
баскару бойынша,
шетелдж O H e p i мен адам
карым-катынастары саласындагы
американдык белгш! маман. Басты
енбеп «Как завоевать друзей и
оказывать влияние на людей»
(«Достарды калай игеру жэне адамдарга
эсер ету» - К. Б.)
сапанын кандай дэрежеде екенш сан
жагынан кешенш турде олшеп бшумен
байланысты болып келетш гылымдагы
жаца багыт (латынша «квали» сапа,
кажет; грек типнде - «метрео» олшеу).
XX гасырдьщ 6 ip iH in i жартысындагы
баскару ойды дамыту мектептершщ
6 i p i . Бул мектепгщ пай да болуын Анри
Файольдын атымен байланыстырады.
Файоль баскарудыц непзп кагидаларын
белш корсеткен. Ол кагидалар осы
уакытка дешн пайдалы.
кепфункционалды бакылау. Жоспарлау,
есеп, талдау, бакылауды оперативтш
жэне стратегиялык баскарудын эдютер
жиынтыгы.
турл1 жагдайлар салдары; калыптаскан
жагдай, жагдайлык белгшi 6 ip ic x e
ыкпал жасай алатын мумкшд1к.
Казакстанньщ узак мерз1мд1 камтитын
элеуметт1к-экономикалык даму
стратегиясы. Казакстан экономикасы
мен оньщ баскару стратегиясында
ерекше орын алады. Ол максаттарды,
накты багыттарды аныктайды.
300

Макроэкономика
Маркетинг
Маслоу Абрахам
(1908-1970)
Мезоденгей
Мемлекет баскарудын
cy6beidici ретшде
М емлекегпк баскару
Менеджердщ ккерл1к
этикасы
экономикалык теорияныц 6ofliMi.
Онда экономика б1ртутас жуйе ретшде
зерттелед1, экономикалык саясаттыц
максаты калыптастырылады жэне
оларды icKe асыру yuiiH экономикалык
куралдарды аныктайды.
нарыктьщ талабына сай,
тутынушылардыц мейлшше
сураныстарын канагаттандыруга
багытталган уйымдар мен шаруашылык
кызметтер жуйеа. Оны рыноктыц
барометр! деп те атауга болады.
американдык психолог, гуманитарльщпсихологияныц
жетекшшершщ 6ipi.
Иерархиялык кажеттшк теориясыныц
авторы ретшде белгш.
бул денгейге emiipic уйымныц,
технологияньщ эр турл1пмен
байланысты езшдпс ерекшелт бар
салалар, аймактар жатады.
6ipre кызметтес жэне катынастагы
адамдардыц, когамдык топтардын,
улттардыц жэне кауымдастыктардьщ
косылып жасайтын кызметш реттейтш
мекемелер мен уйымдардыц жиынтыгы.
мемлекет функциясыныц Typi. Оныц
шецбершде орындаушылык билнс
тэж1рибе туршде icKe асады.
этика - жаксылык пен жамандык,
когамдагы адамныц OMip максаты
деген угымдарга байланысты ш м жэне
оныц T9pTi6i (мшез-кулкы). К^ойылган
максатка жету ушш кэсшкер, менеджер,
эр icKep адам идеалдар жуйесше
суйенулер! кажет.
301

Менеджмент
Микродецгей
Миссия
Мотивация
Номенклатура
Ноу-хау
нарык экономикасынын жагдайына
жэне кажеттшгше жогары
дэрежеде сэйкес келетш баскару
ynrici. Менеджменттщ пайда
болуы мен калыптасуы еркш
кэсшкерлж, бэсекелж, экономикалык
мотивацияларга байланысты.
Менеджмент - баскарудын ен жаксы
ynrici, барынша тшмдц.
баскаруда ен шешу mi рол аткарады. Ен
теменп дентейдег} процестергн баскару
(кэсшорын, уйым, мекеме, технология
жэне т.б.). Тубшде когамнын
экономикалык бет-бейнесш жасайтын,
заттай-материалдык кундылыктарды
ендаретш eH^ipicri баскарту.
уйымнын, кэсшОрынньщ, мекеменщ
не ymiH курылганын аныктау ушш
пайдаланылатын угым. Неге курылганы
туралы философия, стратегиялык
максат, уйымнын тагайындалу
кагидалары. Аткарылатын мшдетп ic,
тапсырма.
адам кызметш баскару
тэжipибeciндe мотивацияларын
пайдалану. Мотивацияныц эртурлi
тужырымдамалары бар.
гылымныц, enaipicTiH белгш1
6ip саласындагы колданылатын
атаулардын, терминдердщ, ешмдердщ
Ti36eci.
9prypjii eHflipicTepfli уйымдастыруга
кажет техникалык, коммерциялык жэне
баска бшмдердщ жиынтыгы peтiндe
кужат Typinae дайындау.
302

вкшеттШ ктер
©KiieTTLjiiKTi
табыстау
0H,iipic
Gnaipic пен
баскарудагы
функциялар
иерархиясы
вш м сапасы
Он1м стратегиясы
6т1мдипк
баскару шецпмдерд1 кабылдау кукыгы,
менеджердщ эрекетшде билнсп icKe
асыру.
6ip зандыльщ кукыгы бар адамньщ ез
екшеттшгш баска 6ip адамга беру, ал
ол адам оны ез жауапкершшгше алу.
когамныц eMip cypyi мен дамуы ушш
кажетп материалдьщ игшктерд1 жасау
nponeci.
жалпы туснпк бойынша функция - ол
apTypjii эрекеттердщ, орындайтын
кызметтердщ жиынтыгы. Соларды icKe
асыру барысында баскару максаттарына
жету. ¥йымды пайдаланатын
функцияларды улкен уш топка белуге
болады: ецщрюпк функциялар,
ещцрюпк функцияларды баскару,
баскару кызметшщ функциялары.
когамныц белгий 6ip керегш
канагаттандыру максатында белгшенген
техникалык шарттарга сай келетш
буйым касиеттершщ жиынтыгы.
фирма не сатады, тугынушы не
сатып алады деген сауалга жауап
беретш ен1м сипаттамаларыныц
жиынтыгы. Стратегиялык баскару
кагидалары бойынша ешм кажеттшкп
канагаттандырады, дамып келе жаткан
кубылыс жэне бэсекелш курестщ
Heri3ri куралы.
фирманыц активтерш, кундылыктарды
колма-кол акшага айналдыру кабшеп,
активтер ушкурлыгы.
303

Парадигма
Портер Майкл
Портфельдж талдау
Ресурстар
Нарык
тужырымдаманыц непзщ калайтын
туйщщ ой-niKip. Проблеманы кою,
оларды тусшдору жэне шешудеп
алгашкы кезкарас.
Гарвард бизнес Meicre6iHiH профессоры,
бэсекеге кабшеттиик теориясынын
непз1н калаушы. Бэсекелестж
кабшетше эсер ететш факторларды
аныктады (рынокка Kipy кедерплер!,
багалык бшпк, тауар ауыстыру Kayni,
шогырландыру). Непзп ецбектерк
«Международная конкуренция»,
«Конкурентная стратегия: методика
анализа отрасли и конкурентов» жэне
т.б.
уйымныц, шаруашылык зонасыныц
стратегиялык кызметтершщ
жиынтыгын калыптастьфудагы
колданылатын тэсш. Непзп торт
компоненттерд1 камтиды: болашак
кызмет, бэсекелж артыкшылыктар,
синергизм, стратегиялык ишмелж.
6ip нэрсенщ запасы, кайнар кощ:
Табиги ресурстар, корлар, каржылар,
жумыс Kynrrepi жэне т.б.
тауар айналысыныц epici, сатып алу
мен сату icimn жиынтыгы. Тауарлар
усынысы мен тауарлардын немесе 6ip
тауардыц кунын етей алатын сураныс,
керексщу. Нарык теориясы удайы
ондфгс теориясынын курамдас 6eniri
болып табылады.
304

Самуэльсон Пол
Салааралык бэсеке
Сапа жуйей
SWOT (КЭМ10
Смит Адам
(1723-1790)
Стратегиялык
бакылау
Стратегиялык
баскару
кернекп американдьщ экономист.
Байлык жэне туты ну, капитал, каржы,
макроэкономика салаларыныц
маманы. Экономика бойынша Нобель
премиясыньщ nerepi (1970 ж.).
ез капиталынан Ke6ipeK табыс Tycipy
ymiH, оны негурлым тшмд1 icKe жумсау
ушш ещцрютщ турл! салаларындагы
бэсекелестердщ озара Kypeci.
сапаны жалпы баскаруды юке асыру
уш1н пайдаланатын уйымдык курылым,
эщстер, удерютер жэне ресурстардьщ
жиынтыгы.
терт угымныц бас эрштершен куралган:
к у п т жагы, эл й зд т , мумюцщктер,
кауштер). Бул рыноктыц макро жуйей
жэне олардыц нактылы максаттарын
талдау эщй.
экономист жэне философ, классикалык
саяси экономияныц непз1н
калаушьшардыц 6ipi. Heri3ri ецбег1
«Исследование о природе и причинах
богатства народов».
баскарудын непзп функцияларыныц
6ipi. Оныц непзп максаты
жоспарланган мудде, керсетк1штер,
бел1нген ресурстар калай пайдаланып,
кандай нэтижелер алынып жатыр.
¥дайы бакылау аркасында болып
жаткан ауыткуларды аныктау аркылы
баскару процесше эсер ету.
бас багытты аныктау, icxi бас багамга
сэйкес уйымдастыру, бас багамды icKe
асыру ушш адамдардыц муддес1 мен
мотивациясын арттыру. Болжамды
жоспарлаумен тыгыз байланыстыру.
305

Стратегиялык
менеджмент
Стратегиялык талдау
STEP (0ТЭС)
Сырткы ортаны
талдау
Талдау
Тауар
Тейлор Фредерик
Уинслоу (1856-1915)
Технология
менеджменттщ 6ip Typi. Оньщ непзп
ерекшел1п болжагыштыгы, максатка
бешмдшп, келешектшп, стратегиялык
багдарламамен жумыс icrey.
болжау, жоспарлау. Болашакка жэне
белпаздокке багытталган баскарудын
THicTi функциясы.
терт угымнан тирады:
социодемографиялык, технологиялык,
экономикалык жэне саясаттык- Буныц
6gpi талдаудыц Typi. Уйымныц сырткы
жагдайын талдаудыц 6ip Typi болып
есептеледь Оны болашак стратегияга
пайдаланады.
стратегиялык жоспарлау npoueci.
Сырткы факторлардыц жэне уйымныц
мумкщщп мен KayinTepiH аныктау.
б1ртутас нэрсен! элементтерге
белшектеу жэне кейш олардыц
арасында езара байланыстар орнату.
Бул талдау аркылы сапаны арттырудын
болжамын жасауга болады.
ецбектщ нэтижеа - ешм. Ерекшел1п
- сатуга болмаса айырбастауга
тагайындалган.
менеджменттщ гылыми мектебшщ
непзш калаушы, американдык
инженер-тэж1рибепп жэне менеджер.
Ецбеюп гылыми уйымдастыруга ерекше
кецш белген. Ецбекп уйымдастырудыц
кептеген проблемаларын enaipic
удеркшде зерггеген.
бёлпш 6ip eHflipic процесш юке асыру,
материалдар мен буйымдарды ецдеу
эдютер1 женшдеп бшмдер жиынтыгы.
Жаца технологияларды енпзу.
306

Тужырымдама
Тутынушы
¥дайы GHflipic
Уйымнын OMipjiiK
циклы
Файоль Анри
(1841-1925)
Венчурлык фирма
гылыми кезкарастьщ жиынтыгы,
тушнд! жагдайлардыц (ой-niKip,
кагидалар) кешеш. Олар ap6ip
кубылыстар мен жагдайлар туралы
тушн жасауга, терещрек туйнуге
мумкщщк бередь
баска кэсшорын шыгарган белгш 6ip
ешмд1 пайдаланушы адам, не уйым.
ещйрю процесшщ уздшйз жаналанып,
кайталанып отыруы.
уйымныц кызмет icTey мезгшнде
ететш кезендердщ жиынтыгы:
«дуниеге келуЬ>, «балальщ шагы»,
«жастык», «кемелше келу», «картаю»,
«кайта даму». Эр кезеццеп уйымнын
функциялары мен мшдеттерй
Франциялык зерттеуш! жэне
классикалык эюмшшк баскару
мектеб1н1ц непзш калаушы,
менеджмент саласыньщ белгш
маманы. Ол XX гасырдьщ 6ipiHiui
жартысындагы аса кернекп европалык
галым. Бас гылыми енбеп «Общее и
промышленное управление» (1916ж.)
- «Жалпы жэне енеркэйппк баскару»
(К.Б.) - бул ецбеп гылыми менеджмент
теориясына багасы жок казына деп
багаланады.
гылыми зерттеулермен, инженерлш
жобалар эз1рлеумен жэне оларды
несиелеумен айналысатын шагын жэне
орташа инвестициялык фирма.
307

Фирма стратегиясы
Фирманыц бэсекелж
Ka6Lieri
Фирманыц
экономикалык
стратегиясы
Функция
Харизма
Шыгындар
фирма стратегиясы аныктамаларына
мы нал ар жатады: агымдагы
стратегияны аныкгау, бизнес
портфелше талдау журпзу, фирманыц
стратегиясын талдау, тацдап алган
стратегияны багалау.
фирманыц артыкшылыктары. Оныц
бэсекелеспп мыналармен аныкталады:
шыгын келем1, тауардыц айырмашылык
касиеттер1, технологияны игеру
дэрежесц сату дэрежеа, (имиджО.
фирма дамуынын непзп мудделерше
кол жетюзетш ережелер жэне эдктер
жиынтыгы. Бул стратегияныц турлер1
кеп: тауарлык, багалык, сапалык.
вцщргс шыгындарын азайту жэне т.б.
а) менеджментте - баскару удергсшщ
сатылары (стратегиялык маркетинг,
жоспарлау, удерктерда уйымдастыру,
есеп пен бакылау, мотивация жэне
реттеу);
б) талдауда жэне болжауда - непзп
нэтижелер (бага, ездщрк кун, Heri3ri
корлардыц тиiмдiлiгi, ецбек ешмдшп,
т.б.).
ерекше кабшетпк мумкщщктер1,
даналыгы, жеке басына тэн сешмдшп
бар, болашакты болжай алатын касиеп
бар адамды харизмагикалык дейдо. Оган
баскару, бшпк журпзу оцай. Харизма
бшшш уйымдастырудыц ерекше тит.
улгаймалы удайы ещцрю процесщ
камтамасыз ету ушш жумсалатын
магериалдык, ецбек ресурстары,
каржылык. табигаттык, акпараттык
жэне т.б. ресурстар шыгыны.
308

уиымдьщ-техникалык шараларды
енпзудщ нэтижесвде алынган унем
мен соларды дайындауга жумсалган
шыгындардыц айырмашылыгы.
309

МАЗМУНЫ
Kipicne............................... .................................................3
I Б0ЛIM. СТРАТЕГИЯЛЫК БАСКАРУ
1. Стратегиялык менеджментгщ теория лык непздер1.................... 6
2. Стратегиялык менеджменттеп талдау эдмп................................24
3. Бэсекелестж артьщшыльщтардыц стратегиясы.......................... 31
4. Маркетинг стратегиясы................................................................ 38
5. 0шм жэне эртараптандыру стратегиясы..................................... 40
6. Жоспарлау стратегиясы жэне стратегияны кке асыру...............41
7. Бакылау жэне адами ресурстарын пайдалану стратегиялары....44
8. Баскарудагы кайлшлыктар...........................................................46
9. Корпоративтш стратегиясы...........................................................55
10. Фирма стратегиясы.....................................................................57
11. С аланы кетеру стратегиясы.......................................... ............. 58
12. Батаны баскару стратегиясы......................................... ............. 69
13. Eipimui белш бойынша непзп сурактар................................... 72
14. Eipimni бел1м бойынша непзп эдебиеттер................................74
II Б0Л1М. КАЗАКСТАНДАГЫ с т р а т е г и я л ы к
МЕНЕДЖМЕНТ
15. Экономикалык егемендж жолындагы алгашкы стратегиялар.,75
16. Казакстандагы кэсшкерлдат баскару стратегиясы...................84
17. Казакстанда аймактык баскару стратегиясы.............................92
18. Отпелi кезеццеп Казакстан экономикасын стратегиялык
баскару шараларыньщ жуйес1....................................... ...... ......... 101
19. Казакстанда экономикалык дамудын непзп стратегиялары...109
20. Респубпиканыц 2020-шы жылга дей1нп стратегиялык даму жос
пары............................................. ..................................................... 120
21. Каржы курылымдарыныц стратегиясы.................................... 123
22. Екшпп бел1м бойынша непзп сурактар.................................. 137
23. Екшщ белш бойынша непзп эдебиеттер...............................139
III Б0Л1М. МЕНЕДЖМЕНТ
24. Баскару шмшщ дамуы............................... ..............................141
25. Баскару гылымыныц мазмуны мен эдкп.................................. 149
26. Баскарудагы жуйел1 тэсшдеменщ непздёр!............................. 155
27. Экономикалык баскарудагы кэсшкерлйс кызмет..................... 168

28. Менеджмент баскару жуйесшщ кызмет T y p i ретшде............. 176
29. Бизнес жуйеа жэне баскару........................................................190
30. Нарык пен бэсекелестнс баскару жуйесшде..............................198
31. Баскару эдктерш ж1ктеудщ гылыми непздер1.........................208
32. Баскарудын экономикалык эдютер1............................................ 212
33. Баскарудын элеуметпк-психологияльщ эдгстер1......................219
34. Баскарудын уйымдастыру-баскарушыльщ эдютер1................ 222
35. Менеджмент функциялары.........................................................227
36. взара эрекет жасауды уйымдастыру жэне екшетпктер......... 235
37. Менеджменттеп мотивация теориялары...................................241
38. Баскарудыц акпараттык непздемес1........................................... 250
39. Менеджменттеп шеипмдер теориясы........................................261
40. Басшыльщ стил!............................................................................. 273
41. Реттеу мен бакылау баскарудыц функциясы ретшде.............. 284
42. Упшпш бвл1м бойынша непзп сэдэактар..................................291
43. YniiHnii бел1м бойынша Heri3ri эдебиеттер...............................293
44. Стратегиялык менеджменттщ кыскаша тус1н1ктемелер1........294

БЕРДАЛИЕВ КЕЦЕС
СТРАТЕГИЯЛЫК МЕНЕДЖМЕНТ
Окулъщ
Редактор: Арпабеков Сейтжапар Арпабекович
Басуга 20.04.11 ж. кол койылды. Формат 60x90 '/|4. Кдгазы
офсетпк. Кар in Typi “Times New Roman”. КвШш 19,5 б.т.
Таралымы 1700 дана. Тапсырыс № 512.
г а ЖШС РПБК «Дву1р», 050009, Алиаты кал асы,
|9 № Гагарин дангылы, 93а. Тел.: 394-39-22, 394-39-34, 394-39-42,
Uaaasl E-mail: rpik-dauir81@mail.ru, rpik-dauir2@mail.ru