ëàòèíñüêà ìîâà

Ì³í³ñòåðñòâî îñâ³òè ³ íàóêè Óêðà¿íè 

Íàö³îíàëüíà þðèäè÷íà àêàäåì³ÿ Óêðà¿íè 

³ìåí³ ßðîñëàâà Ìóäðîãî 

Ç. Ì. Õîì³öüêà 

ËÀÒÈÍÑÜÊÀ ÌÎÂÀ 

Ï³äðó÷íèê 

Çàòâåðäæåíî Ì³í³ñòåðñòâîì îñâ³òè ³ íàóêè Óêðà¿íè 

ÿê ï³äðó÷íèê äëÿ ñòóäåíò³â þðèäè÷íèõ ñïåö³àëüíîñòåé 

âèùèõ íàâ÷àëüíèõ çàêëàä³â 

Õàðê³â 

«Ïðàâî» 

2004

2 

ÁÁÊ 81.2 Ëàò ÿ 73 

Õ 76 

ÓÄÊ 811.124 

Гриф «Затверджено Міністерством освіти і науки України як 

підручник для студентів юридичних спеціальностей вищих навчальних 

закладів» надано Міністерством освіти і науки України 

Ðåöåíçåíòè: 

Í. Ã. Êîðæ, ïðîôåñîð êàôåäðè çàðóá³æíî¿ ë³òåðàòóðè 

³ êëàñè÷íî¿ ô³ëîëîã³¿ Õàðê³âñüêîãî íàö³îíàëüíîãî 

óí³âåðñèòåòó ³ì. Â. Í. Êàðàç³íà; 

Î. ². Áóðíîñ, êàíäèäàò ô³ëîëîã³÷íèõ íàóê, äîöåíò êàôåäðè 

ëàòèíñüêî¿ ìîâè Õàðê³âñüêîãî ìåäè÷íîãî óí³âåðñèòåòó 

Õîì³öüêà Ç. Ì. 

Õ 76 Ëàòèíñüêà ìîâà. – Õ.: Ïðàâî, 2004. – 256 ñ. 

ISBN 966-8467-14-0 

Íà îñíîâ³ ïðîãðàìè «Ëàòèíñüêà ìîâà» ï³äðó÷íèê ì³ñòèòü â³äîìîñò³ ç 

ôîíåòèêè, ìîðôîëîã³¿ òà ñèíòàêñèñó ëàòèíñüêî¿ ìîâè, à òàêîæ âïðàâè, òåêñòè 

äëÿ ïåðåêëàäó, ëåêñè÷íèé ì³í³ìóì, ëàòèíñüêî-óêðà¿íñüêèé ñëîâíèê. 

Ï³äðó÷íèê ïðèçíà÷åíèé äëÿ ñòóäåíò³â þðèäè÷íèõ ñïåö³àëüíîñòåé âèùèõ 

íàâ÷àëüíèõ çàêëàä³â. 

ISBN 966-8467-14-0 

ÁÁÊ 81.2 Ëàò ÿ 73 

© Ç. Ì. Õîì³öüêà, 2004 

© «Ïðàâî», 2004

ÏÅÐÅÄÌÎÂÀ 

Ëàòèíñüêà ìîâà íàëåæèòü äî ÷èñëà íàéäàâí³øèõ ïèñåìíèõ 

ìîâ ³íäîºâðîïåéñüêî¿ ñ³ì’¿ ïîðÿä ³ç ñàíñêðèòîì ³ äàâíüîãðåöüêîþ. 

Äî ³íäîºâðîïåéñüêî¿ ñ³ì’¿ íàëåæàòü òàêîæ ñëîâ’ÿíñüê³, í³ìåöüê³, 

áàëò³éñüê³, ³ðàíñüê³, ³íä³éñüê³ òà ³íø³ ìîâè, ùî ðàçîì ç ëàòèíñüêîþ, 

äðåâíüîþ óìáðñüêîþ ñòàíîâëÿòü ³òàë³éñüêó ã³ëêó ö³º¿ ñ³ì’¿. 

Ëàòèíñüêà ìîâà îäåðæàëà ñâîþ íàçâó â³ä ïëåìåí³ ëàòèíÿí, 

ùî íàñåëÿëè â äàâíèíó íåâåëèêó îáëàñòü Ëàö³é (Latium), ðîçòàøîâàíó 

íà çàõîä³ ñåðåäíüî¿ ÷àñòèíè Àïåíí³íñüêîãî ï³âîñòðîâó. 

Öå ïëåì’ÿ, çã³äíî ç ïåðåêàçîì, çàñíóâàëî ó VIII ñò. äî í. å. 

ì³ñòî Ðèì (Roma). Ñàì³ ðèìëÿíè ââàæàëè äàòîþ çàñíóâàííÿ 

Ðèìó 753 ð. äî í. å. 

Äî ê³íöÿ III ñò. äî í. å. ëàòèíñüêà ìîâà ïàíóº íà âñ³é òåðèòîð³¿ 

ðàáîâëàñíèöüêî¿ ôåäåðàö³¿, ùî óòâîðèëàñÿ íà òîé ÷àñ ï³ä âåðõîâåíñòâîì 

Ðèìó. Äî ïî÷àòêó I ñò. í. å. ëàòèíñüêà ìîâà ñòàº çàãàëüíî³òàë³éñüêîþ. 

Ïî÷èíàþ÷è ç II ñò. äî í. å. Ðèìñüêà ðåñïóáë³êà, 

çãîäîì ³ìïåð³ÿ, ïðîâàäèòü øèðîêó çàâîéîâíèöüêó ïîë³òèêó. 

Çà ïåð³îä äâîõ ñòîë³òü ï³ä âëàäîþ 

Ðèìó îïèíÿþòüñÿ Ìàêåäîí³ÿ, 

Ãðåö³ÿ, Ñèð³ÿ, ªãèïåò, îáëàñò³ 

íà ï³âíî÷³ Áàëêàíñüêîãî 

ï³âîñòðîâó, Ï³âí³÷íà Àôðèêà, 

Ãàëë³ÿ, Áðèòàí³ÿ. Ëèøå çà ÷àñ³â 

Òðàÿíà (98–117 ð. í. å.) çàâåðøóþòüñÿ 

çàâîþâàííÿ. Ïàí³âíîþ 

ìîâîþ íà çàâîéîâàí³é òåðèòîð³¿ 

áóëà ëàòèíñüêà. 

Ó ðîçâèòêó ëàòèíñüêî¿ 

ìîâè ïðîñòåæóþòüñÿ ê³ëüêà ïåð³îä³â. 

3

Àðõà¿÷íà ëàòèíü — V–II ñò. äî í. å., ïàì’ÿòêàìè ÿêî¿ ñëóæàòü: 

íàïèñ íà çîëîò³é çàñò³áö³, òàê çâàí³é ïåðåíåñòñüê³é ô³áóë³ 

(600 ð. äî í. å.), ÷èñëåíí³ íàäãðîáí³ íàïèñè, îô³ö³éí³ äîêóìåíòè 

(íàïðèêëàä, åï³òàô³¿ ðèìñüêèõ ïîë³òè÷íèõ ä³ÿ÷³â Ñöèï³îí³â ³ 

òåêñò ñåíàòñüêî¿ ïîñòàíîâè ïðî ñâÿòèëèùà áîãà Âàêõà). Ïðåäñòàâíèêàìè 

àðõà¿÷íîãî ïåð³îäó º äàâíüîðèìñüêèé êîìåä³îãðàô Ïëàâò 

³ äðàìàòóðã Òåðåíö³é. 

Ó 451–449 ðð. äî í. å. çàêîíîäàâ÷üîþ êîì³ñ³ºþ ç äåñÿòè ÷îëîâ³ê³â 

(decem viri) áóëè ðîçðîáëåí³ Çàêîíè Õ²² òàáëèöü (Leges 

duodêcim tabularum), ÿê³ ñòàëè îñíîâîþ ïîäàëüøîãî ïðàâîâîãî 

ðîçâèòêó Ðèìó, «äæåðåëîì óñüîãî ïóáë³÷íîãî òà ïðèâàòíîãî ïðàâà» 

(«fons omnis publîci privatique ... iuris» — Livius.). 

Êëàñè÷íà ëàòèíü — I ñò. äî í. å. — I ñò. í. å. Ñàìå â öåé 

ïåð³îä áóëè íàïèñàí³ âèäàòí³ òâîðè Öèöåðîíà, Öåçàðÿ, Ñàëëþñò³ÿ, 

Òèòà Ë³â³ÿ, Ëóêðåö³ÿ, Êàòóëëà, Âåðã³ë³ÿ, Ãîðàö³ÿ é Îâ³ä³ÿ. 

Íîðìè êëàñè÷íî¿ ëàòèí³ º îñíîâîþ âèâ÷åííÿ ëàòèíñüêî¿ ìîâè ó 

âèùèõ íàâ÷àëüíèõ çàêëàäàõ. 

Ó öåé ïåð³îä ðîçâèâàºòüñÿ òâîð÷³ñòü íåçàëåæíèõ þðèñò³â. Ç 

³ìåíàìè äâîõ þðèñò³â, äâîõ âèäàòíèõ îñîáèñòîñòåé, ì³æ ÿêèìè 

³ñíóâàâ ïîë³òè÷íèé àíòîãîí³çì, — Àíòåÿ Êàïèòîíà òà Àíòèñò³ÿ 

Ëàáåîíà — ïîâ’ÿçóþòü âèíèêíåííÿ äâîõ ïðàâîâèõ øê³ë êëàñè÷íîãî 

ïåð³îäó: ïðîêóë³àíñüêî¿ òà ñàá³í³àíñüêî¿, ÿê³ áóëè íàçâàíè 

çà ³ìåíàìè ïîñë³äîâíèê³â öèõ øê³ë Ïðîêóëà, Ñàá³íà. Äî øêîëè 

ñàá³í³àíö³â íàëåæàëè Öåë³é Ñàá³í, ßâîëåí Ïðèñê, Àáóðí³é Âàëåíñ, 

Òóñö³àí, Ñàëüâ³é Þë³àí. Ñàá³í³àíö³ áóëè á³ëüø êîíñåðâàòèâíèìè, 

í³æ ïðîêóë³àíö³, ÿê³ ñóïåðíè÷àëè ç íèìè, á³ëüø áëèçüêèìè 

äî óðÿäîâî¿ ë³í³¿, çàéìàëèñÿ ïðàâîâîþ òåõíèêîþ òà ðîçðîáëÿëè 

ñèñòåìàòèêó ïðàâà. Äî ïðîêóë³àíö³â íàëåæàëè Êîêöåé Íåðâà (ä³ä 

³ìïåðàòîðà Íåðâè), Ïðîêóë, Íåðâà-ñèí, Ïåãàñ, Öåëüñ-áàòüêî, 

Þâåíö³é Öåëüñ-ñèí, Íåðàö³é Ïð³ñê. Ïðîêóë³àíö³ áóëè á³ëüø 

ñâîºð³äí³ òà íåçàëåæí³ ó íàóêîâîìó ïëàí³, í³æ ñàá³í³àíö³; âîíè 

ðîçâèâàëè òðàäèö³¿ ðåñïóáë³êàíñüêèõ þðèñò³â òà óñï³øíî ïðàöþâàëè 

â ãàëóç³ êàçó³ñòèêè. 

Ï³ñëÿêëàñè÷íèé ïåð³îä — I–II ñò. í. å. Ïðåäñòàâíèêàìè öüîãî 

ïåð³îäó º Ñåíåêà, Ìàðö³àë, Þâåíàë, Òàö³ò, Àïóëåé, ìîâà ÿêèõ 

â³äð³çíÿëàñÿ çíà÷íîþ ñâîºð³äí³ñòþ ó âèáîð³ ñòèë³ñòè÷íèõ çàñîá³â. 

Ó öåé ïåð³îä âèäàòí³ þðèñòè Ìóö³é Ñöåâîëà, Þí³é Áðóò, 

Ìàí³é Ìàí³ë³é áóëè íàçâàíè Ïîìïîí³ºì (âèäàòíèé þðèñò II ñò., 

ÿêèé çàëèøèâ áàãàòî òâîð³â ð³çíî¿ òåìàòèêè) çàñíîâíèêàìè öèâ³ëüíîãî 

ïðàâà ó òîìó ðîçóì³íí³, ùî ñàìå öå ïîêîë³ííÿ þðèñò³â 

ñòâîðèëî þðèäè÷íó ë³òåðàòóðó, ÿêà îõîïëþº ðèìñüêó ïðàâîâó 

ñèñòåìó â ö³ëîìó. 

4

Ó II ñò. þðèñò Ôëîðåíòèí, ÿêèé íå íàëåæèòü äî æîäíî¿ ç³ øê³ë, 

ñêëàâ «²íñòèòóö³¿» (Ïîñ³áíèê îñíîâ ïðàâà) ó 12 êíèãàõ. Îäíî÷àñíî 

ç íèì ïðîâ³íö³éíèé ïðîôåñîð Ãàé ïèøå «²íñòèòóö³¿» ó 4 êíèãàõ, ÿê³ 

ñòàëè íàéïîïóëÿðí³øèì ï³äðó÷íèêîì ç ðèìñüêîãî ïðàâà â ïåð³îä 

àíòè÷íîñò³ — ºäèíèé êëàñè÷íèé òâ³ð, ùî ä³éøîâ äî íàñ ïîâí³ñòþ. 

Âèäàòí³ þðèñòè Öåëüñ, Þë³àí, éîãî ó÷åíü Ñåêñò Öåöèë³é Àôðèêàí, 

Óëüï³é Ìàðöåëë, Êëàâä³é Òðèôîíèí, Öåðâ³ä³é Ñöåâîëà òà 

éîãî ó÷åíü Ïàï³í³àí, Óëüï³àí, Ïàâë, Ìîäåñòèí (îñòàíí³é þðèñòêëàñèê, 

ó÷åíü Óëüï³àíà) ñòâîðèëè çíà÷í³ òâîðè. ²ñòîðè÷íå çíà÷åííÿ 

¿õ òâîð³â ïîëÿãàº â òîìó, ùî ó ñâî¿õ ïðàöÿõ âîíè íàâîäèëè òåêñòè 

ð³çíèõ çàêîí³â (ïî÷èíàþ÷è ç äåÿêèõ òåêñò³â Çàêîíó XII òàáëèöü), 

åäèêò³â, ñòàðèõ êîíñòèòóö³é, ÿê³ ³íàêøå íå ä³éøëè á äî íàñ. 

Òâîðè íàéâèäàòí³øèõ þðèñò³â õàðàêòåðèçóþòü ¿õ ÿê äóæå 

îñâ³÷åíèõ ëþäåé. Âîíè ÷óäîâî çíàëè íå ëèøå ïðàö³ ñâî¿õ ïîïåðåäíèê³â, 

àëå é äóæå ÷àñòî öèòóâàëè ïîåò³â (çîêðåìà, Ãîìåðà), 

ô³ëîñîô³â, îðàòîð³â (ãðåöüêèõ òà ðèìñüêèõ, íàïðèêëàä Äåìîñôåíà 

òà Öèöåðîíà). 

Ï³çíÿ ëàòèíü — III–VI ñò. Ó 313 ð. ³ìïåðàòîð Êîñòÿíòèí 

âèäàº Ì³ëàíñüêèé Åäèêò, ÿêèé ñòàâèòü õðèñòèÿíñòâî ó ð³âíå 

ïîëîæåííÿ ç ³íøèìè â³ðîñïîâ³äàííÿìè. Ç’ÿâëÿºòüñÿ õðèñòèÿíñüêà 

ë³òåðàòóðà ëàòèíñüêîþ ìîâîþ — Ã³ºðîí³ì (348–420), Àâãóñòèí 

(354–430). Ó IV–V ñòîë³òòÿõ þðèñòè íå ìàëè ³íòåëåêòóàëüíî¿ ñàìîñò³éíîñò³: 

íàäòî âåëèêèì áóâ àâòîðèòåò íàóêîâî¿ ñïàäùèíè 

¿õí³õ ïîïåðåäíèê³â. Âîíè âíîñèëè çì³íè â ïðàö³ êëàñèê³â, ÿê³ ïðîäîâæóâàëè 

ñëóæèòè íàâ÷àëüíîþ ë³òåðàòóðîþ. Ï³ä ÷àñ ïðàâë³ííÿ 

Þñòèí³àíà (527–565) áóëà â³äðîäæåíà íà äåðæàâíîìó ð³âí³ þðèäè÷íà 

êóëüòóðà òà þðèäè÷íà îñâ³òà. 

Çà Þñòèí³àíà áóëà çä³éñíåíà êîäèô³êàö³ÿ ïðàâà, òåêñòè ÿêî¿ ó 

Çàõ³äí³é ªâðîï³ âèâ÷àëèñÿ ÿê Corpus iuris civilis (Çâ³ä öèâ³ëüíîãî 

ïðàâà). Äî íüîãî âõîäèâ îô³ö³éíèé ï³äðó÷íèê Institutiones (532 ð.), 

ñêëàäåíèé íà ï³äñòàâ³ «²íñòèòóö³é» Ãàÿ, Ôëîðåíòèíà, Ìàðö³àíà, 

Óëüï³àíà òà ³íøèõ åëåìåíòàðíèõ òâîð³â; àíòîëîã³ÿ òâîð³â êëàñèê³â 

Digesta (530–533), ÿê³ áóëè òà çàëèøàþòüñÿ íå ëèøå ïàì’ÿòêîþ 

³ñòîð³¿ ïðàâà, àëå é ë³òåðàòóðè ³ åñòåòèêè, çá³ðíèê ³ìïåðàòîðñüêèõ 

êîíñòèòóö³é — Codex (âñòóïèâ ó ñèëó â 534 ð.). 

Ëàòèíñüêà ìîâà (¿¿ íàðîäíî-ðîçìîâíèé ð³çíîâèä) ñòàëà îñíîâîþ 

ðîìàíñüêî¿ ãðóïè ìîâ, äî ÿêî¿ íàëåæàòü: ³òàë³éñüêà, ôðàíöóçüêà, 

ïðîâàíñàëüñüêà, ³ñïàíñüêà, ïîðòóãàëüñüêà, ðóìóíñüêà, 

ìîëäàâñüêà òà äåÿê³ ³íø³. 

Â åïîõó ñåðåäíüîâ³÷÷ÿ ëàòèíñüêà ìîâà çáåð³ãàëà ñâîº çíà÷åííÿ 

ãîëîâíèì ÷èíîì ÿê ìîâà þðèñïðóäåíö³¿, ìåäèöèíè, äèïëî- 

5

ìàò³¿, öåðêâè ³ ë³òåðàòóðè, ëàòèíîþ âèêëàäàëè â ïî÷àòêîâ³é øêîë³ 

òà â óí³âåðñèòåòàõ. 

Â åïîõó Â³äðîäæåííÿ ðîçâèâàþòüñÿ íàö³îíàëüí³ ìîâè, àëå 

ëàòèíà çàëèøàºòüñÿ ìîâîþ íàóêè òà îñâ³òè. Ç ìîìåíòó âèíàõîäó 

äðóêàðñòâà (ñåðåäèíà XV ñò.) ÷èñëåíí³ ïðàö³ áóëè íàïèñàí³ ³ âèäàí³ 

ëàòèíñüêîþ ìîâîþ. Òðàäèö³ÿ ïèñàòè ö³ºþ ìîâîþ íàóêîâ³ 

òðàêòàòè ³ òâîðè ïðîñòåæóºòüñÿ äî äðóãî¿ ïîëîâèíè XIX ñò. 

Ëàòèíîþ ïèñàëè ñâî¿ òâîðè Á. Ñï³íîçà (1632–1677), ². Íüþòîí 

(1643–1727), Å. Ðîòòåðäàìñüêèé (1466–1536), Òîìàñ Ìîð 

(1478–1535), Ôåîôàí Ïðîêîïîâè÷ (1681–1736), Ìèõàéëî Ëîìîíîñîâ 

(1711–1765), Ãðèãîðèé Ñêîâîðîäà (1722–1794) òà áàãàòî 

³íøèõ. 

Ëàòèíñüêà ìîâà ïî ïðàâó ââàæàºòüñÿ ìàòåðèíñüêîþ ìîâîþ 

þðèñïðóäåíö³¿. Þðèäè÷íà òåðì³íîëîã³ÿ çíà÷íîþ ì³ðîþ ñôîðìîâàíà 

ç ëàòèíñüêèõ ñë³â: þðèñïðóäåíö³ÿ, þñòèö³ÿ, ïðîöåñ, àäâîêàò, 

ïðåçóìïö³ÿ, åêñïåðòèçà, òðèáóíàë, åêñãóìàö³ÿ, êðèì³íàë³ñòèêà, 

â³íäèêàö³ÿ òà ³í. 

Ëàòèíñüêà ìîâà º íåâ³ä’ºìíîþ ÷àñòèíîþ þðèäè÷íî¿ îñâ³òè, 

âîíà äîïîìîæå ìàéáóòíüîìó þðèñòó ïîâí³øå âèâ÷èòè ðèìñüêå 

ïðàâî — Ius Romanum, ÿêå ó ñåðåäíüîâ³÷÷ÿ íàçèâàëè ratio scripta — 

ïèñàíèé ðîçóì, ³ ÿêå º îñíîâîþ ñó÷àñíî¿ ïðàâîâî¿ íàóêè òà 

íåâ³ä’ºìíîþ ÷àñòèíîþ ñâ³òîâî¿ êóëüòóðè. 

Öåé ï³äðó÷íèê ïðèçíà÷åíèé äëÿ âèâ÷åííÿ åëåìåíòàðíîãî êóðñó 

ëàòèíñüêî¿ ìîâè íà þðèäè÷íèõ ôàêóëüòåòàõ âèùèõ íàâ÷àëüíèõ 

çàêëàä³â. 

Ï³äðó÷íèê ñêëàäåíèé â³äïîâ³äíî äî ïðîãðàìè êóðñó «Ëàòèíñüêà 

ìîâà». Ìåòà ï³äðó÷íèêà ïîëÿãàº â òîìó, ùîá äîïîìîãòè 

ìàéáóòíüîìó þðèñòó â îâîëîä³íí³ îñíîâíèìè ïîëîæåííÿìè 

þðèäè÷íî¿ îñâ³òè, ùî ì³ñòÿòüñÿ â ðèìñüêîìó ïðàâ³, ðîçóì³íí³ íàóêîâî¿ 

³ ïðàâîâî¿ òåðì³íîëîã³¿. 

6

§ 1. ÔÎÍÅÒÈÊÀ 

LECTIO I (PRIMA) 

Êëàñè÷íà ëàòèíñüêà ìîâà çáåðåãëàñÿ ò³ëüêè â ïèñåìíèõ ïàì’ÿòêàõ. 

Òîìó ïîíÿòòÿ ôîíåòèêà, âèìîâà, çâóê ñòîñîâíî ëàòèíñüêî¿ 

ìîâè º óìîâíèìè. Ó òàáëèö³ àëôàâ³òó ïîäàºòüñÿ òðàäèö³éíà 

âèìîâà, ÿêà ä³éøëà äî íàøèõ ÷àñ³â çàâäÿêè òîìó, ùî ëàòèíñüêà 

ìîâà ÿê íàâ÷àëüíèé ïðåäìåò íå ïðèïèíÿëà ñâîãî ³ñíóâàííÿ. 

ÀËÔÀÂ²Ò 

Ëàòèíñüêèé àëôàâ³ò ñêëàäàºòüñÿ ç 24 ë³òåð 1 . 

 

A a a 

B b 

C c , 

D d 

E e 

F f 

G g 

H h 

 

 

 

I , 

actum — 

, 

bis — 

 

Cicro — 

 

consensus — 

 

debtum — 

 

edictum — 

, 

 

fortuna — 

, 

gloria — 

 

homo — 

 

initium — 

; 

ius — 

 

[] 

[] 

[] 

[] 

[] 

[] 

[] 

[] 

[] 

[] 

[] 

1 Ó äåÿêèõ ï³äðó÷íèêàõ ëàòèíñüêî¿ ìîâè íàâîäèòüñÿ àëôàâ³ò, ùî ñêëàäàºòüñÿ 

ç 25 áóêâ. Äëÿ ïîçíà÷åííÿ íåñêëàäîâîãî i ó XVI ñò. áóëà ââåäåíà ïðèãîëîñíà 

ë³òåðà j. Ó ð³çíèõ ñëîâíèêàõ ³ âèäàííÿõ ðèìñüêèõ àâòîð³â ìîæíà 

çóñòð³òè ð³çíå íàïèñàííÿ îäíîãî é òîãî ñàìîãî ñëîâà, íàïðèêëàä iudex ³ judex. 

Ïðè êîðèñòóâàíí³ ëàòèíñüêî-óêðà¿íñüêèì ñëîâíèêîì ñë³ä ç’ÿñóâàòè, ÷è çàñòîñîâóºòüñÿ 

ó íüîìó ë³òåðà j. Íàìè ïðèéíÿòà ñèñòåìà ç íåñêëàäîâèì i. 

7

8 

K k 

L l ’ 

M m 

N n 

O o 

P p 

Q q 

R r 

S s , 

T t 

U u 

V v 

X x 

Y y 

Z z 

Kalendae — 

 

legitmus 

 

memoria — 

’ 

nota — 

, 

octavus — 

 

patria — 

 

querela — 

 

Romanus — 

 

strictus — 

; 

causa — 

 

tribunal — 

, 

 

 

universtas — 

, 

 

victoria — 

 

lex — 

 

syngrapha — 

 

 

gaza — 

 

[] 

[’] 

[] 

[] 

[] 

[] 

[’] 

[] 

[] 

[] 

[] 

[] 

[] 

[’] 

[] 

[] 

§ 2. ÂÈÌÎÂÀ ÃÎËÎÑÍÈÕ ² ÄÈÔÒÎÍÃ²Â 

Ãîëîñíèì çâóêàì â³äïîâ³äàþòü ë³òåðè a, e, ³, o, u, y. Çâóêè [a], 

[o], [u] âèìîâëÿþòüñÿ ÿê óêðà¿íñüê³ [à], [î], [ó]. Íàïðèêëàä: arma 

[àðìà] — çáðîÿ, orator [îðàòîð] — îðàòîð, urbanus [óðáàíóñ] — 

ì³ñüêèé. 

Áóêâà å âèìîâëÿºòüñÿ ÿê [å], íàïðèêëàä: edictum [åä³êòóì] — 

åäèêò.

Áóêâà ³, ùî ñòî¿òü ïåðåä ãîëîñíîþ íà ïî÷àòêó ñëîâà àáî ì³æ 

ãîëîñíèìè, âèìîâëÿºòüñÿ ÿê [é], â ³íøèõ ïîçèö³ÿõ ÿê [³], íàïðèêëàä: 

iunior [éóí³îð] — ìîëîäøèé, debîtum [äåá³òóì] — áîðã. 

Áóêâà y âèìîâëÿºòüñÿ ÿê [³] ³ âæèâàºòüñÿ ó ñëîâàõ ãðåöüêîãî 

ïîõîäæåííÿ, íàïðèêëàä: gyrus [ã³ðóñ] — êîëî. 

Ó ëàòèíñüê³é ìîâ³ ³ñíóº 4 äèôòîíãè (äâîãîëîñí³): ae, oe, au, 

eu. Äèôòîíãè âèìîâëÿþòüñÿ ó òàêèì ÷èíîì: 

ae — [å], íàïðèêëàä: aes [åñ] — ì³äü; 

oe — [å], íàïðèêëàä: poena [ïåíà] — ïîêàðàííÿ; 

au — [àó]; eu — [åó]. 

Ó äâîõ îñòàíí³õ äèôòîíãàõ çâóê [ó] êîðîòêèé, íàãîëîñ ïàäàº 

íà ïåðøèé çâóê, íàïðèêëàä: aurum [àóðóì] — çîëîòî, Europa 

[åóðîïà] — ªâðîïà. Ó âèïàäêàõ, êîëè íåîáõ³äíî ïðî÷èòàòè îêðåìî 

ãîëîñí³, ùî âõîäÿòü ó äèôòîíãè, íàä îäí³ºþ ç íèõ ñòàâèòüñÿ òðåìà: 

a¸r [àåð] — ïîâ³òðÿ. 

§ 3. ÂÈÌÎÂÀ ÏÐÈÃÎËÎÑÍÈÕ 

² ÁÓÊÂÎÑÏÎËÓ×ÅÍÜ 

Áóêâà c ó êëàñè÷í³é ëàòèí³ âæèâàëàñÿ ò³ëüêè äëÿ ïîçíà÷åííÿ 

çâóêà [ê]. Â IV—V ñò. í. å. ïåðåä çâóêàìè [e], [i] âîíà ïî÷àëà âèìîâëÿòèñÿ 

ÿê [ts], ùî â³äïîâ³äàº óêðà¿íñüêîìó çâóêó, ÿêèé ïîçíà- 

÷àºòüñÿ ë³òåðîþ ö. Ïðè òðàäèö³éí³é âèìîâ³ ë³òåðà ñ ÷èòàºòüñÿ ÿê 

[ö], ÿêùî âîíà ñòî¿òü ïåðåä e, ³, y, ae, oe, ³ ÿê [ê] â ³íøèõ ïîçèö³ÿõ, 

íàïðèêëàä: ceterum [öeòåðóì] — óò³ì, civis [ö³â³ñ] — ãðîìàäÿíèí, 

cytus [ö³òóñ] — êë³òèíà, caecus [öåêóñ] — ñë³ïèé, coetus 

[öåòóñ] — çáîðè, color [êîëîð] — ôàðáà, factum [ôàêòóì] — ä³ÿ. 

Áóêâà l âèìîâëÿºòüñÿ ì’ÿêî [ë’], íàïðèêëàä: locus [ë’îêóñ] — 

ì³ñöå. 

Áóêâà q âæèâàºòüñÿ ò³ëüêè ó ñïîëó÷åíí³ ç u ³ âèìîâëÿºòüñÿ ÿê 

[êâ], íàïðèêëàä: quinque [êâ³íêâå] — ï’ÿòü. 

Áóêâà s, ùî ñòî¿òü ì³æ ãîëîñíèìè ³ ì³æ ãîëîñíèì òà ïðèãîëîñíèìè 

n àáî m, âèìîâëÿºòüñÿ ÿê [ç], â ³íøèõ ïîçèö³ÿõ ÿê [ñ], 

íàïðèêëàä: casus [êàçóñ] — âèïàäîê, fraus [ôðàóñ] — îáìàí. 

Áóêâà x âèìîâëÿºòüñÿ ÿê [êñ], íàïðèêëàä: felix [ôåë³êñ] — 

ùàñëèâèé. 

Áóêâà z âèìîâëÿºòüñÿ ÿê [ç] ³ âæèâàºòüñÿ ó çàïîçè÷åíèõ ñëîâàõ, 

íàïðèêëàä: gaza [ãàçà] — ñêàðáíèöÿ. 

Áóêâîñïîëó÷åííÿ ngu ïåðåä ãîëîñíèìè âèìîâëÿºòüñÿ ÿê [íãâ], 

íàïðèêëàä: lingua [ë³íãâà] — ìîâà. 

9

Áóêâîñïîëó÷åííÿ ti ó ïîçèö³¿ ïåðåä ãîëîñíèìè âèìîâëÿºòüñÿ 

ÿê [ö³], ï³ñëÿ ïðèãîëîñíèõ s, t, x âèìîâëÿºòüñÿ ÿê [ò³], íàïðèêëàä: 

ratio [ðàö³î] — ðîçóì, bestia [áåñò³à] — çâ³ð. 

Íàñòóïí³ áóêâîñïîëó÷åííÿ çóñòð³÷àþòüñÿ ò³ëüêè ó ñëîâàõ ãðåöüêîãî 

ïîõîäæåííÿ: ch âèìîâëÿºòüñÿ ÿê [õ], ph — ÿê [ô], rh — ÿê [ð], 

th — ÿê [ò], íàïðèêëàä: chaos [õàîñ] — õàîñ, triumphus [òð³óìôóñ] — 

òð³óìô, rhetor [ðåòîð] — îðàòîð, thema [òåìà] — òåìà. 

10 

§ 4. ÄÎÂÃÎÒÀ ² ÊÎÐÎÒÊ²ÑÒÜ ÇÂÓÊ²Â. ÍÀÃÎËÎÑ 

Ãîëîñí³ ëàòèíñüêî¿ ìîâè ìîæóòü áóòè äîâãèìè ³ êîðîòêèìè, 

ùî ìàº âåëèêå çíà÷åííÿ äëÿ ïðàâèëüíî¿ ïîñòàíîâêè íàãîëîñó. Ó 

íàâ÷àëüíèõ ïîñ³áíèêàõ, ñëîâíèêàõ ³ ò. ä. äëÿ ïîçíà÷åííÿ äîâãîòè 

³ êîðîòêîñò³ âèêîðèñòîâóþòüñÿ â³äïîâ³äíî íàäðÿäêîâ³ çíàêè ¯ 

³ â , ùî ñòàâëÿòüñÿ íàä ãîëîñíèìè, íàïðèêëàä: à, â. 

Ó íàøîìó ï³äðó÷íèêó äîâãîòà ³ êîðîòê³ñòü ïîçíà÷àºòüñÿ 

ò³ëüêè ó âèïàäêàõ, êîëè öå íåîáõ³äíî äëÿ ïîñòàíîâêè íàãîëîñó, äëÿ 

âèçíà÷åííÿ çíà÷åííÿ ³ ãðàìàòè÷íî¿ ôîðìè ñëîâà. 

Íàãîëîñ ó ëàòèíñüêèõ ñëîâàõ ïàäàº íà äðóãèé ñêëàä â³ä ê³íöÿ 

ñëîâà, ÿêùî â³í äîâãèé, ïåðåõîäèòü íà òðåò³é ñêëàä, ÿêùî äðóãèé 

ñêëàä êîðîòêèé. Íà îñòàíí³é ñêëàä ³ äàë³ í³æ íà òðåò³é 

ñêëàä â³ä ê³íöÿ ñëîâà, ÿê ïðàâèëî, íàãîëîñ íå ïàäàº. 

Îòæå, äëÿ ïðàâèëüíî¿ ïîñòàíîâêè íàãîëîñó íåîáõ³äíî ç’ÿñóâàòè, 

ÿêèé ñêëàä º äîâãèì, ÿêèé êîðîòêèì. 

Äîâãèé ñêëàä óòâîðþþòü äîâã³ ãîëîñí³. 

Äèôòîíãè â³ä ïðèðîäè äîâã³: europaeus – ºâðîïåéñüêèé. 

Ãîëîñíèé äîâãèé, ÿêùî â³í ñòî¿òü ïåðåä äâîìà ÷è á³ëüøå ïðèãîëîñíèìè 

³ ïåðåä x, z (âèíÿòîê ñòàíîâëÿòü ïðèãîëîñí³ p, b, t, d, 

c, g ó ñïîëó÷åíí³ ç l ÷è r): argumentum – àðãóìåíò, äîêàç; codicillus – 

êîäèö³ë, äîäàòêîâå çàïîâ³äàëüíå ðîçïîðÿäæåííÿ. 

Êîðîòêèé ñêëàä óòâîðþþòü êîðîòê³ ãîëîñí³. 

Ãîëîñíèé, ùî ñòî¿òü ïåðåä ãîëîñíèì: praesumptîo – ïðåçóìö³ÿ, 

ïðèïóùåííÿ. 

Ãîëîñíèé, ùî ñòî¿òü ïåðåä ñïîëó÷åííÿì ïðèãîëîñíîãî ç h (â 

ãðåöüêèõ ñëîâàõ): chirogrâphum – áîðãîâà ðîçïèñêà. 

Äîâã³ çà ïðèðîäîþ ãîëîñí³ äðóãîãî ñêëàäó ìè íå áóäåìî ïîçíà÷àòè 

í³ÿêèìè çíàêàìè: advocatus — àäâîêàò, natura — ïðèðîäà; 

testator — çàïîâ³äà÷. 

Êîðîòêè çà ïðèðîäîþ ãîëîñí³ äðóãîãî ñêëàäó ïîçíà÷àþòüñÿ 

çíàêîì êîðîòêîñò³: civîtas — ãðîìîäÿíñòâî, äåðæàâà; duodêcim — 

äâàíàäöÿòü; defendêre — çàõèùàòè.

Âïðàâè äëÿ ÷èòàííÿ 

1. Mens — ðîçóì; libertas — âîëÿ; ego — ÿ; deposîtum — äåïîçèò, 

ð³÷, â³ääàíà íà çáåðåæåííÿ; necessarius — íåîáõ³äíèé; 

error — ïîìèëêà. 

2. Ius — ïðàâî; iniuria — íåñïðàâåäëèâ³ñòü; iudex — ñóääÿ; 

vita — æèòòÿ; punire — êàðàòè; privatus — ïðèâàòíèé; fides — 

â³ðà; äîâ³ðà; iudicium — ñóä; ð³øåííÿ; Gaius — Ãàé. 

3. Lyra — ë³ðà; syllabus — ñïèñîê; çàãîëîâîê ñóäîâèõ ð³øåíü; 

mysterium — òàºìíèöÿ; synodus — ñèíîä. 

4. Praetor — ïðåòîð; foedus — ñîþç; oeconomia — ïðàâèëüíå 

ãîñïîäàðñòâî; saecûlum — ð³ä, ñòîë³òòÿ; Graecia — Ãðåö³ÿ; 

poeta — ïîåò; auditorium — çàë ñóäîâèõ çàñ³äàíü; coemptio — 

êóï³âëÿ; auxilium — äîòàö³ÿ; neutrum — ñåðåäí³é. 

5. Causa — ïðè÷èíà; Caesar — Öåçàð; consensus — óãîäà, 

tunc — òîä³; collegium — êîëåã³ÿ; culpa — ïðîâèíà; scire — çíàòè; 

credîtor — êðåäèòîð; ecclesia — çáîðè; öåðêâà; suicidum — 

ñàìîãóáñòâî; curator — îï³êóí; crimen — çëî÷èí; caput — ãîëîâà; 

et cetêra — ³ òàê äàë³; coelum — íåáî; custodia — îõîðîíà; 

centum — ñòî; carcer — â’ÿçíèöÿ; Cyprus — Ê³ïð; credo — ñèìâîë 

â³ðè, ïåðåêîíàííÿ; consul — êîíñóë. 

6. Anîmal — òâàðèíà; difficîlis — âàæêèé; consultum — ðàäà; 

legitîmus — çàêîííèé. 

7. Cîlloquium — ðîçìîâà, ñï³âáåñ³äà; quasi — íà÷åáòî, ìàéæå; 

quaestor — ñë³ä÷èé; quadrûpes — ÷îòèðèíîãà òâàðèíà; 

quando — êîëè; quattuor — ÷îòèðè; quantum — ñê³ëüêè; 

aquaeductus — âîäîïðîâ³ä. 

8. Mensis — ì³ñÿöü; basis — îñíîâà, ï³äґðóíòÿ; usus — êîðèñòóâàííÿ; 

status — ñòàí; risus — ñì³õ; rustîcus — ñ³ëüñüêèé; 

sensus — ñåíñ; absolvêre — âèïðàâäîâóâàòè. 

9. Lex — çàêîí; codex — ñòîâáóð, êíèãà; exemplar — çðàçîê; 

vox — ìîâà, ãîëîñ; rex — öàð; examinare — âèïðîáóâàòè. 

10. Zona — ïîÿñ; zephyrus — çåô³ð, çàõ³äíèé âåñíÿíèé â³òåð; 

zodiâcus — çîä³àê. 

11. Sanguis — êðîâ; bilinguis — äâîìîâíèé; unguis — í³ãîòü. 

12. Iurisdictio — þðèñäèêö³ÿ; lectio — óðîê; ÷èòàííÿ; 

licentia — ìîæëèâ³ñòü; ïðàâî; conditio — óìîâà; mixtio — çì³øóâàííÿ; 

sanctio — íåïîðóøíèé çàêîí, äîãîâ³ðíà ñòàòòÿ; Attius — 

Àòò³é (ðèìñüêå ³ì’ÿ); ignorant³à — íåçíàííÿ; scientia — çíàííÿ, 

iustitia — ïðàâîñóääÿ. 

11

13. Thesis — ïîëîæåííÿ; charta — ïàï³ð; rhetorîca — ìèñòåöòâî 

êðàñíîìîâñòâà; theatrum — òåàòð; philosophia — ô³ëîñîô³ÿ; 

schola — øêîëà; authentîcus — ñïðàâæí³é; thermae — òåïë³ àáî 

êóïàëüí³ äæåðåëà; phantasia — óÿâà, ³äåÿ, äóìêà. 

14. Arbîter, philosôphus, Gaius, rector, decanus, professor, 

victoria, iustitia, fortuna, respublîca, orator, alîbi, interdictum, latinus, 

ius Romanum, ius civile, ius publîcum, ius privatum, ius gentium, 

codex Gregorianus, Fragmenta Vaticana, Iulii Pauli sententiarum ad 

filium libri quinque, collatio legum Mosaicarum et Romanarum, 

corpus iuris civilis, leges Duodêcim tabularum, ad edictum, lex 

Romana Burgundiorum de iure pontificio, Marcus Tullius Marci filius 

Corneliana Cicêro. 

12 

DE VITA ROMAE ANTIQUAE 

PERSONALIA 

Yulius Paulus 

Þë³é Ïàâë (æèâ íà ìåæ³ II-III ñò. í. å.) 

Ó÷åíü Êâ³íòà Öåðâ³ä³ÿ Ñöåâîëè, àäâîêàò, ïîì³÷íèê ïðåôåêòà 

ãâàðä³¿, ïîò³ì â³â ùîäåííèê ïðèíöåïñà, òîáòî çàïèñóâàâ éîãî 

âèñòóïè ³ çàâ³äóâàâ éîãî êîðåñïîíäåíö³ºþ (magister memoriae). 

Ïðè Îëåêñàíäð³ Ñåâåð³ îäåðæàâ ïîñàäó ïðåôåêòà ãâàðä³¿ 

(praefectus praetorio) ðàçîì ç³ ñâî¿ì êîëåãîþ Óëüï³àíîì. 

Ç ÷èñëà ðèìñüêèõ þðèñò³â Ïàâë áóâ íàéïë³äí³øèì ïèñüìåííèêîì, 

ïðèáëèçíî øîñòà ÷àñòèíà Äèãåñò — öå óðèâêè ç éîãî 

òâîð³â. Ïàâë çàëèøèâ ï³ñëÿ ñåáå 86 òâîð³â ó 319 êíèãàõ (ñóâîÿõ). 

Ç íèõ Notae (íîòàòêè äî ïðàöü Þë³àíà, Íåðàö³ÿ, Ñöåâîëè ³ Ïàï³í³àíà, 

êîìåíòàð³ Ad Plautium (äî òâîð³â Ïëàâò³ÿ), Ad edictum 

(äî ºäèêòó — 76 êíèã) ³ Ad Sabinum (äî òâîð³â Ñàá³íà). Quaestiones 

(Ïèòàííÿ) ³ Responsa (Â³äïîâ³ä³) Ïàâë ïðèñâÿòèâ êàçó¿ñòèö³, 

äëÿ íàâ÷àëüíèõ ö³ëåé íàïèñàâ Sententiae ad filium (Íàñòàíîâè 

ñèíó), ÿê³ áóëè äóæå ïîïóëÿðí³ â ï³çí³øèé ÷àñ ³ íàáóëè 

ñèëó çàêîíó, Institutiones (²íñòèòóö³¿) ³ Regûlae (Ïðàâèëà). 

Þë³é Ïàâë ïðàöþâàâ íàä áåçë³÷÷þ ïðîáëåì ç ð³çíèõ ãàëóçåé 

ïóáë³÷íîãî ³ ïðèâàòíîãî ïðàâà, ìàâ þðèäè÷íó åðóäèö³þ, çóì³â 

óçàãàëüíèòè â ëàêîí³÷íî òî÷í³ âèçíà÷åííÿ çíà÷íèé êàçó¿ñòè÷íèé 

ìàòåð³àë. Ñòèñë³ñòü, àôîðèñòè÷í³ñòü, åôåêòí³ñòü, âëàñòèâà ñòèëþ 

Ïàâëà, äîçâîëÿþòü ³ äîíèí³ áàãàòüîì ïîëîæåííÿì ïðàâà, ùî áóëè 

âèñëîâëåí³ íèì, íå âòðàòèòè ñâîº¿ ïåðåêîíëèâîñò³ ³ êðàñè.

IUS ROMANUM 

Leges XII (duodêcim) tabularum, leges decemvirales (451–450 ðð. 

äî í. å.) — Çàêîíè XII òàáëèöü – êîäèô³êàö³ÿ ïðàâà, ðåçóëüòàò 

ä³ÿëüíîñò³ 10 ÷ëåí³â êîì³ñ³¿; ãîëîâíå ïðèçíà÷åííÿ — çàõèñò ïëåáå¿â 

â³ä ïàòðèö³¿â. Âîíè ñòàëè â³äïðàâíèì ïóíêòîì óñüîãî ðèìñüêîãî 

ïðàâà. Áóëè îïóáë³êîâàí³ íà 12 äåðåâ’ÿíèõ òàáëèöÿõ, ùî çàãèíóëè 

ï³ä ÷àñ ãàëëüñüêîãî âòîðãíåííÿ ó 387 ð. äî í. å. Çáåðåãëèñÿ ëèøå 

öèòàòè íàáàãàòî ï³çí³øèõ àâòîð³â. Íèí³øíÿ êëàñèô³êàö³ÿ òàáëèöü 

— ïë³ä øòó÷íî¿ (õî÷à é íàóêîâî¿) ñèñòåìàòèçàö³¿. Äî ÷èñëà 

àâòîð³â, ùî ïîâ³äîìëÿþòü ïðî çì³ñò Çàêîí³â XII òàáëèöü, íàëåæàòü 

Öèöåðîí, Óëüï³àí, Ãàé, Ïàâë, Ïîìïîí³é òà ³íø³ êëàñè÷í³ þðèñòè. 

ARS 

Forum Romanum – Ðèìñüêèé 

ôîðóì (forum – öåíòðàëüíà 

ïëîùà, öåíòð ñóñï³ëüíîãî, 

ïîë³òè÷íîãî, ñóäîâîãî ³ ä³ëîâîãî 

æèòòÿ ì³ñòà), ðîçòàøîâàíèé 

íà ñõ³äíîìó áîö³ Êàï³òîë³éñüêîãî 

³ ï³âí³÷íîìó Ïàëàòèíñüêîãî 

ïàãîðá³â, áóâ öåíòðîì ïîë³òè÷íîãî ³ ãîñïîäàðñüêîãî æèòòÿ 

Ðèìó. Òóò ñòîÿëè âåëè÷í³ õðàìè ³ âåëè÷åçí³ áàçèë³êè (basilîca — 

1. òîðãîâåëüíå ïðèì³ùåííÿ — «ðÿäè», ÷óäîâèé áóäèíîê ³ç äâîìà 

ðÿäàìè êîëîí íà Ðèìñüêîìó ôîðóì³ ç çàëàìè äëÿ ñóäîâèõ çàñ³äàíü 

³ òîðãîâåëüíèõ îïåðàö³é; 2. õðèñòèÿíñüêèé õðàì). Äëÿ îðàòîð³â áóëè 

âëàøòîâàí³ òðèáóíè. Á³ëÿ ìàéäàí÷èêà äëÿ îðàòîð³â áóëè ðîçòàøîâàí³ 

âèð³çàí³ íà ì³äíèõ äîøêàõ Çàêîíè XII òàáëèöü. Êðàñèâ³ êîëîíè 

ïîðòèê³â (portîcus — êðèòà ãàëåðåÿ) îáëÿìîâóâàëè ôîðóì. Ìàðìóðîâèõ 

³ áðîíçîâèõ ñòàòóé òóò âñòàíîâëþâàëîñÿ ÷àñîì òàê áàãàòî, 

ùî ñåíàò äàâàâ ðîçïîðÿäæåííÿ çíÿòè äåÿê³ ç íèõ. Âëàøòîâóâàëèñÿ 

³íîä³ é ñâîºð³äí³ âèñòàâêè. Çà ñâ³ä÷åííÿì ñòàðîäàâíüîãî àâòîðà, îäèí 

³ç ïðåòîð³â ðîçïîâ³äàâ íàðîäó ïðî çì³ñò âèñòàâëåíèõ íà ôîðóì³ êàðòèí, 

ùî çîáðàæóâàëè éîãî ïîäâèãè. 

Íà Ðèìñüêîìó ôîðóì³ ó ðåñïóáë³êàíñüêèé ÷àñ ïðîäàâàëè íàéð³çíîìàí³òí³ø³ 

òîâàðè. Íà âóëèöÿõ, ùî ïðèëÿãàëè äî íüîãî, ïàíóâàëî 

ïîæâàâëåííÿ. Éîãî îòî÷óâàëè òîðãîâåëüí³ ðÿäè ³ êðàìíèö³. 

Ó ïåðø³ ñòîë³òòÿ ðåñïóáë³êàíñüêèé ôîðóì ñëóæèâ ³ ì³ñöåì, 

äå âëàøòîâóâàëèñÿ íàðîäí³ âèñòàâè, à ³íîä³ é áî¿ ãëàä³àòîð³â. Ï³ä 

÷àñ ñâÿò íà ïëîù³ íà ñòîëàõ âèñòàâëÿëèñÿ ÷àñòóâàííÿ äëÿ ðèìëÿí. 

Ùîá ñîíöå íå çàâàæàëî í³êîìó ç òèõ, õòî ñèäèòü, Öåçàð îäíîãî 

ðàçó íàêàçàâ íàòÿãíóòè íàä áåíêåòóþ÷èìè øîâêîâ³ çàâ³ñè. 

Ó áóäí³ òóò þðáèëîñÿ áàãàòî íàðîäó. Íà ïëèòàõ ³ äîòåïåð çáåðåãëèñÿ 

íàêðåñëåí³ äëÿ ³ãîð êîëà ³ êâàäðàòè. 

13

LECTIO II (SECUNDA) 

14 

§ 5. ÃÐÀÌÀÒÈ×Í² ÊÀÒÅÃÎÐ²¯ ²ÌÅÍÍÈÊÀ 

²ìåííèê ó ëàòèíñüê³é ìîâ³ ìàº òàê³ ãðàìàòè÷í³ êàòåãîð³¿: 

I. Òðè ðîäè (genus): 

masculinum (m) — ÷îëîâ³÷èé; 

femininum ( f ) — æ³íî÷èé; 

neutrum (n) — ñåðåäí³é. 

Íàçâà îñ³á ÷îëîâ³÷î¿ ñòàò³, â³òð³â, ì³ñÿö³â ³ á³ëüøîñò³ ð³ê íàëåæàòü 

äî ÷îëîâ³÷îãî ðîäó. Íàçâè îñ³á æ³íî÷î¿ ñòàò³, á³ëüøîñò³ 

äåðåâ, ì³ñò, êðà¿í, îñòðîâ³â — äî æ³íî÷îãî ðîäó. 

II. Äâà ÷èñëà (numêrus): 

singularis — îäíèíà; 

pluralis — ìíîæèíà. 

III. Ø³ñòü â³äì³íê³â (casus): 

Nominativus (Nom.) — íàçèâíèé (õòî? ùî?); 

Genetivus (Gen.) — ðîäîâèé (êîãî? ÷îãî?); 

Dativus (Dat.) — äàâàëüíèé (êîìó? ÷îìó? äëÿ êîãî? äëÿ 

÷îãî?); 

Accusativus (Acc.) — çíàõ³äíèé (êîãî? ùî?); 

Ablativus (Abl.) — îðóäíèé (êèì? ÷èì? äå? êîëè? ÷îìó? ÿê?); 

Vocativus (Voc.) — êëè÷íèé (íàçâà îñîáè ÷è ïðåäìåòà ïðè 

çâåðòàíí³). 

Â Ablativus çëèëèñÿ òðè ðàí³øå ñàìîñò³éíèõ â³äì³íêè: 

â³äêëàäíèé (ablativus), îðóäíèé (instrumentàlis), ì³ñöåâèé 

(locativus). 

Â óêðà¿íñüê³é ìîâ³ êëè÷íèé â³äì³íîê â³äïîâ³äàº êëè÷í³é 

ôîðì³. Ôîðìà êëè÷íîãî â³äì³íêà â ëàòèíñüê³é ìîâ³ çâè÷àéíî 

çá³ãàºòüñÿ ç ôîðìîþ íàçèâíîãî (âèíÿòîê äèâ. § 13), òîìó ïðè 

â³äì³íþâàíí³ é ó çâåäåí³é òàáëèö³ (äèâ. Äîïîìîæí³ ãðàìàòè÷í³ 

ìàòåð³àëè) çàê³í÷åííÿ öüîãî â³äì³íêó îïóñêàþòüñÿ. 

IV. Ï’ÿòü òèï³â â³äì³í (declinatio). 

Çà çàê³í÷åííÿìè â ðîäîâîìó â³äì³íêó âñ³ ³ìåííèêè ïîä³ëÿþòüñÿ 

íà â³äì³íè. Çàê³í÷åííÿ ðîäîâîãî â³äì³íêó ïîðÿä ç ïîâíîþ ôîðìîþ 

íàçèâíîãî â³äì³íêó ³ ðîäîì ñòàíîâëÿòü ñëîâíèêîâó ôîðìó 

³ìåííèêà, íàïðèêëàä: advocatus, i m. 

Òàáëèöÿ, ïîäàíà íèæ÷å, äîïîìàãàº çàïàì’ÿòàòè ðîçïîä³ë 

³ìåííèê³â çà ï’ÿòüìà â³äì³íàìè, çà ðîäàìè ³ çàê³í÷åííÿìè ðîäîâîãî 

â³äì³íêó.

Genetivus singularis 

-ae -i -is - us - ei 

I II III IV V 

f m, n m, f, n m, n f 

§ 6. DECLINATIO PRIMA 

ÏÅÐØÀ Â²ÄÌ²ÍÀ 

Äî ² â³äì³íè íàëåæàòü ³ìåííèêè æ³íî÷îãî ðîäó ³ óçãîäæåí³ ç 

íèìè ïðèêìåòíèêè (§ 17), ùî ìàþòü çàê³í÷åííÿ â Nominativus 

singularis -a ³ â Genetivus singularis -ae. Äî ïåðøî¿ â³äì³íè íàëåæàòü 

òàêîæ ³ìåííèêè, ùî îçíà÷àþòü îñ³á ÷îëîâ³÷î¿ ñòàò³: nauta, 

ae m — ìîðÿê, po¸ta, ae m — ïîåò, agricôla, ae m — õë³áîðîá, 

collega, ae m — òîâàðèø, incôla, ae m — æèòåëü. 

Ó ëàòèíñüê³é ìîâ³ ôîðìè ïðèêìåòíèê³â íå â³äð³çíÿþòüñÿ â³ä 

ôîðì ³ìåííèê³â, ç ÿêèìè âîíè óçãîäæóþòüñÿ. 

Çðàçîê â³äì³íþâàííÿ: 

Singularis Pluralis 

Nom. 

terra incognta — 

 

terrae incogntae — 

 

Gen. terrae incogntae terrarum incognitarum 

Dat. terrae incogntae terris incogntis 

Acc. terram incogntam terras incogntas 

Abl. terra incognta terris incogntis 

§ 7. Â²ÄÌ²ÍÞÂÀÍÍß Ä²ªÑËÎÂÀ ESSE — 

ÁÓÒÈ Â ÒÅÏÅÐ²ØÍÜÎÌÓ ×ÀÑ² 

Ä³ºñëîâî esse — áóòè çóñòð³÷àºòüñÿ â ëàòèíñüêèõ òåêñòàõ 

äóæå ÷àñòî. Öå íåïðàâèëüíå ä³ºñëîâî, éîãî ôîðìè íåîáõ³äíî çàïàì’ÿòàòè: 


1 

2 

3 

sum — 

 

es — 

 

est — 

 

sumus — 

 

estis — 

 

sunt — 

 

15

Âïðàâè 

I. Âèçíà÷òå â³äì³íó ³ìåííèê³â: 

poena, ae f — ïîêàðàííÿ; fides, ei f — â³ðà; popûlus,i m 

— íàðîä; ius, iuris n — ïðàâî; manus, us f — ðóêà; lex, 

legis f — çàêîí; testis, is m — ñâ³äîê; lingua, ae f — ìîâà; 

res, ei f— ñïðàâà; fructus, us m — ïë³ä; furtum, i n — 

êðàä³æêà; spes, ei f — íàä³ÿ; coetus, us m — ñõîäêà; 

crimen, înis n — çëî÷èí; edictum, i n — åäèêò; dies, ei 

m(f) — äåíü; patria, ae f — áàòüê³âùèíà; libertas, atis f — 

âîëÿ; arbîter, tri m — òðåòåéñüêèé ñóääÿ; civis, is m(f) — 

ãðîìàäÿíèí. 

II. Ïðîâ³äì³íÿéòå ñëîâîñïîëó÷åííÿ: 

tabûla rasa — ÷èñòà äîøêà; lingua Latina — ëàòèíñüêà 

ìîâà; culpa magna — âåëèêà ïðîâèíà; copia vera — ïðàâèëüíà 

êîï³ÿ. 

III. Ïðî÷èòàéòå ³ ïåðåêëàä³òü: 

1. Scientia potentia est 1 . 2. Ibi victoria, ubi concordia. 

3. Aurora Musis amica est. 4. Via Appia est regina viarum. 

5. Vita rustîca parsimoniae, diligentiae, iustitiae magistra 

est (Cicêro). 6. Historia est schola vitae. 7. Experientia bona 

magistra est. 8. Ira saepe causa iniuriae est. 9. Pro forma. 

10. In curia. 11. Ex curia. 12. In camêra. 13. Lingua Latina 

est lingua antiqua. 14. Roma est in Italia. 15. Persona grata. 

16. Persona non grata. 17. Tabûla rasa. 

Ñëîâíèê 2 

16 

1. scientia, ae f — çíàííÿ; potentia, ae f — ñèëà. 

2. ibi — òàì; victoria, ae f — ïåðåìîãà; ubi — äå; concordia, ae 

f — çãîäà. 

3. Aurora, ae f — çîðÿ; Musa, ae f — ìóçà; amica, ae f — ïîäðóãà; 

çì³ñò âèðàçó: ðàíêîâ³ ãîäèíè ñïðèÿþòü ðîçóìîâ³é 

ðîáîò³. 

4. via, ae f — äîðîãà, Appia — Àïï³ºâà; regina, ae f — öàðèöÿ. 

5. rustîcus, a, um — ñ³ëüñüêèé; parsimonia, ae f — îùàäëèâ³ñòü; 

diligentia, ae f — ñòàðàíí³ñòü; iustitia, ae f — ñïðàâåäëèâ³ñòü; 

magistra, ae f — ó÷èòåëüêà. 

1 Ó âïðàâàõ êóðñèâîì ïîäàí³ þðèäè÷í³ ôðàçåîëîã³çìè, êðèëàò³ âèñëîâè, 

ïðèñë³â’ÿ, ÿê³ ïðîïîíóþòüñÿ äëÿ âèâ÷åííÿ íàïàì’ÿòü. 

2 Ïåðåêëàä ñë³â äî âïðàâ â îñíîâíîìó äàºòüñÿ, êîëè âîíè çóñòð³÷àþòüñÿ 

âïåðøå. Äàë³, ÿêùî ñëîâî íå çàñâîºíî, çâåðòàéòèñÿ äî ëàòèíñüêî-óêðà¿íñüêîãî 

ñëîâíèêà, ÿêèé çíàõîäèòüñÿ â ê³íö³ ï³äðó÷íèêà.

6. historia, ae f — ³ñòîð³ÿ; schola, ae f — øêîëà; vita, ae f — 

æèòòÿ. 

7. experientia, ae f — äîñâ³ä; bonus, a um — ãàðíèé. 

8. ira, ae f — ãí³â; saepe — ÷àñòî; iniuria, ae f — îáðàçà, íåñïðàâåäëèâ³ñòü. 

9. pro (ç abl.) — çàðàäè; forma, ae f — ôîðìà. 

10. in (ïðèéìåííèê íà ïèòàííÿ äå? ç abl.) — ó; curia, ae f — 

ñóä. 

11. ex (ç abl.) — ïîçà. 

12. camêra, ae f — òóò: êàá³íåò ñë³ä÷îãî. 

13. lingua, ae f — ìîâà; antiquus, a, um — ñòàðîäàâí³é, äàâí³é; 

Latinus, a, um — ëàòèíñüêèé. 

14. Roma, ae f — Ðèì. 

15. persona, ae f — îñîáà, ëþäèíà, ïåðñîíà; gratus, a, um — áàæàíèé. 

16. non — íå (çàïåðå÷íà ÷àñòêà). 

17. tabûla, ae f — äîøêà; rasus, a, um — ÷èñòèé. 


PERSONALIA 

Domitius Ulpianus 

Äîì³ö³é Óëüï³àí (íàðîäèâñÿ ó Ñèð³¿ ó äðóã³é ïîëîâèí³ 

II ñò. í. å.) 

Äîì³ö³é Óëüï³àí áóâ ïîì³÷íèêîì (assessor) Ïàï³í³àíà (äèâ.: 

Ðersonalia, lectio 6), íà÷àëüíèêîì, ãîëîâîþ (praefectus) annonae 

(annona — ð³÷íèé âðîæàé), ïðåôåêòîì ãâàðä³¿ (praefectus 

praetorio) ³ ãîëîâíèì ðàäíèêîì Îëåêñàíäðà Ñåâåðà (ðèìñüêèé 

³ìïåðàòîð 193–211 ðð.) Óëüï³àí íà ïîñàä³ ïðåôåêòà ãâàðä³¿ íàìàãàâñÿ 

íàâåñòè ïîðÿäîê ó â³éñüêîâîìó òàáîð³ (castra), òîìó ùî 

ïðèâ³ëåéîâàí³ êîãîðòè çàì³ñòü ïðÿìîãî îáîâ’ÿçêó îõîðîíÿòè æèòòÿ 

³ áåçïåêó ³ìïåðàòîðà ÷àñòî áóëè ãîëîâíîþ çáðîºþ äâ³ðöåâèõ 

ïåðåâîðîò³â, òîìó äèñöèïë³íà â öèõ òàáîðàõ áóëà ñëàáøà, í³æ 

òîãî âèìàãàëà â³éñüêîâà ñëóæáà. Ïðåòîð³àíö³ çíåíàâèä³ëè Óëüï³àíà 

³ ï³ä ÷àñ áóíòó â 228 ð. â³í áóâ óáèòèé íà î÷àõ ³ìïåðàòîðà. 

Äîì³ö³é Óëüï³àí äîñêîíàëî çíàâ óñ³ ãàëóç³ ïðàâà ³ âñþ ïîïåðåäíþ 

ë³òåðàòóðó. Â³í çàëèøèâ âåëè÷åçíó ë³òåðàòóðíó ñïàäùèíó, 

³ì’ÿ éîãî ïîñ³äàº ã³äíå ì³ñöå ñåðåä ïðîñëàâëåíèõ þðèñò³â Äàâíüîãî 

Ðèìó. Äèãåñòè Þñò³í³àíà ì³ñòÿòü 2 462 ôðàãìåíòà ç òâîð³â 

Óëüï³àíà, ùî ñòàíîâèòü ïðèáëèçíî òðåòèíó âñüîãî ¿õíüîãî îáñÿãó. 

Óëüï³àí ³ Ïàâë í³äå íå öèòóþòü îäèí îäíîãî, ìîæëèâî ÷åðåç 

íàóêîâå ñóïåðíèöòâî, ùî ³ñíóâàëî ì³æ íèìè. Ad edictum (83 êíèãè 

êîìåíòàð³â), ÿêà º ãîëîâíîþ ïðàöåþ Óëüï³àíà, ââàæàºòüñÿ 

17

îäíèì ç íàéâèäàòí³øèõ òâîð³â óñ³º¿ ðèìñüêî¿ íàóêè ïðàâà. Äåòàëüíèé 

âèêëàä ö³â³ëüíîãî ïðàâà — Ad Sabinum (51 êíèãà) — 

ì³ñòèòü çíà÷íó ê³ëüê³ñòü öèòàò ³ç ïîïåðåäíèê³â. Îáèäâà ö³ òâîðè 

Óëüï³àíà àíàëîã³÷í³ çà òåíäåíö³ÿìè ³ òåõí³êîþ. Âîíè ïîºäíóþòü 

ó ñîá³ êîï³òêèé òåêñòîëîã³÷íèé àíàë³ç ³ ÷èñòó, ÿñíó é åëåãàíòíó 

ìîâó Óëüï³àíà, ùî ñïðèÿëî éîãî âåëè÷åçí³é ïîïóëÿðíîñò³. Áàãàòî 

éîãî ñåíòåíö³é (sententia — ð³øåííÿ, ñóäæåííÿ) ³ âèçíà÷åíü çàëèøàþòüñÿ 

³ äîíèí³ ÿê íåîáõ³äí³ íàóêîâ³ ïîñòóëàòè (postulatio — 

âèìîãà) äëÿ þðèñò³â. 

Óëüï³àí çàëèøèâ áàãàòî òðàêòàò³â: De appellationîbus (Ïðî 

àïïåëÿö³¿), De fideicomissis (Ïðî ô³äå³êîì³ñè; íåôîðìàëüí³ çàïîâ³òí³ 

â³äìîâè), Ad legem (Çà çàêîíîì), De officio consulorium 

(Ïðî îáîâ’ÿçêè êîíñóë³â), Responsa, Disputationes (Ðîçäóìè), 

Institutiones, Regûlae, De officio curatori rei publîcae (Ïðî îáîâ’ÿçêè 

êóðàòîðà ðåñïóáë³êè), De officio praefecti urbi (Ïðî îáîâ’ÿçêè 

ì³ñüêîãî ïðåôåêòà), De officio proconsûlis (Ïðî îáîâ’ÿçêè ïðîêîíñóëà) 

òà ³íø³. 

IUS ROMANUM 

Êîäèôèêàöèÿ Þñò³í³àíà 

Corpus iuris civilis (CIC) — çâ³ä öèâ³ëüíîãî ïðàâà; ñåðåäíüîâ³÷íà 

íàçâà þñòèí³àí³âñüêîãî çâîäó çàêîí³â ëàòèíñüêîþ ìîâîþ. 

Ñêëàäàºòüñÿ ç ÷îòèðüîõ îñíîâíèõ ÷àñòèí: 

1. Institutiones — ó ÷îòèðüîõ êíèãàõ; åëåìåíòàðíèé âèêëàä 

îñíîâ ðèìñüêîãî ïðàâà äëÿ ïî÷àòêîâîãî âèâ÷åííÿ. 

2. Digesta àáî Pandectae — 7 ÷àñòèí ³ 50 êíèã, 432 òèòóëè ³ 

9 123 îêðåìèõ ôðàãìåíòà; óðèâêè ³ç òâîð³â ðèìñüêèõ þðèñò³â, ÿê³ 

º íàéâàæëèâ³øîþ ÷àñòèíîþ êîäèô³êàö³¿, ùî äàëè ¿é ³ñòîðè÷íó 

ñëàâó òà çàáåçïå÷èëè ¿¿ çíà÷åííÿ äëÿ ïîäàëüøî¿ ä³¿ íàâ³òü çà ³íøèõ 

ñîö³àëüíî-åêîíîì³÷íèõ óìîâ. 

3. Codex — 12 êíèã, ÿê³ ì³ñòÿòü çâ³ä íàéâàæëèâ³øèõ ³ìïåðàòîðñüêèõ 

óêàç³â (constitutiones) â³ä Àäð³àíà äî Þñò³í³àíà. 

4. Novellae àáî leges — 168 íîâåë (íîâèõ çàêîí³â), áóëè âèäàí³ 

Þñòèí³àíîì ï³ñëÿ ïðîâåäåííÿ äðóãî¿ êîäèô³êàö³¿ ðîáîòè. Ç 

XII ñò. ïî ïðàâó ââàæàþòüñÿ ÷åòâåðòîþ ÷àñòèíîþ Corpus iuris 

civilis. 

CIC ì³ñòèòü óñå òå, ùî íàñòóïí³ êîìï³ëÿòîðè ââàæàëè íàéá³ëüø 

âàæëèâèì ç òâîð³â êëàñè÷íèõ þðèñò³â, à òàêîæ ö³íí³ íàäáàííÿ 

ï³ñëÿêëàñè÷íîãî ïðàâà ³ þñòèí³àí³âñüê³ ðåôîðìè. Áóëî ñòâîðåíî 

ïîð³âíÿíî ïðîñòå, íåôîðìàëüíå ³ òåõí³÷íî çð³ëå ïðàâî, ùî ëÿãëî 

â îñíîâó ðÿäó þðèäè÷íèõ ñèñòåì ºâðîïåéñüêîãî êîíòèíåíòó. 

18

ARS 

Àïï³ºâà äîðîãà (Via 

Appia). Ïåðøà ñòðàòåã³÷íà 

äîðîãà ðèìëÿí, 

ïðîêëàäåíà â 312 ð. ç ³í³ö³àòèâè 

öåíçîðà Àïï³ÿ 

Êëàâä³ÿ Ñë³ïîãî. Âîíà 

äîõîäèëà ñïî÷àòêó äî 

Êàïó¿, à çà ÷àñ³â Òðàÿíà 

áóëà äîâåäåíà äî Áðóíäèñ³þ. 

Äîòåïåð ôóíêö³îíóº 

öÿ ïðÿìà ÿê ñòð³ëà 

äîðîãà, ùî âò³ëèëà â ñóâîð³é êðàñ³ íåïîõèòíó âîëþ, øâèäê³ñòü 

ä³é, ð³øó÷³ñòü åíåðã³éíîãî, âîéîâíè÷îãî íàðîäó. 

19

LECTIO III (TERTIA) 

20 

§ 8. VERBUM 

Ä²ªÑËÎÂÎ 

Ãðàìàòè÷í³ êàòåãîð³¿ ä³ºñëîâà 

Ä³ºñëîâî â ëàòèíñüê³é ìîâ³ ìàº òàê³ ãðàìàòè÷í³ êàòåãîð³¿: 

I. Äâà ÷èñëà: 

numêrus singularis (sing.) — îäíèíà; 

numêrus pluralis (pl.) — ìíîæèíà. 

II. Òðè îñîáè: 

persona prima — 1 îñîáà; 

persona secunda — 2 îñîáà; 

persona tertia — 3 îñîáà. 

III. Ø³ñòü ÷àñ³â: 

praesens — òåïåð³øí³é; 

futurum I — ìàéáóòí³é ïåðøèé íåäîêîíàíîãî âèäó; 

imperfectum — ìèíóëèé íåäîêîíàíîãî âèäó; 

perfectum — ìèíóëèé äîêîíàíèé; 

futurum II — ìàéáóòí³é äðóãèé äîêîíàíîãî âèäó; 

plusquamperfectum — äàâíîìèíóëèé àáî ïåðåäìèíóëèé 

äîêîíàíîãî âèäó. 

IV. Äâà ñòàíè: 

genus activum — àêòèâíèé ñòàí; 

genus passivum — ïàñèâíèé ñòàí. 

V. Òðè ñïîñîáè: 

modus indicativus — ä³éñíèé ñïîñ³á; 

modus coniunctivus — óìîâíèé ñïîñ³á; 

modus imperativus — íàêàçîâèé ñïîñ³á. 

Ä³ºñëîâî ìàº òàê³ íåîñîáîâ³ ôîðìè: 

infinitivus — íåîçíà÷åíà ôîðìà; 

participium — ä³ºïðèêìåòíèê; 

supinum — ñóï³í; 

gerundium — ãåðóíä³é (â³ää³ºñë³âíèé ³ìåííèê); 

gerundivum — ãåðóíäèâ (â³ää³ºñë³âíèé ïðèêìåòíèê). 

§ 9. ÒÈÏÈ Â²ÄÌ²ÍÞÂÀÍÍß Ä²ªÑË²Â 

Ó ëàòèíñüê³é ìîâ³ ä³ºñëîâà çàëåæíî â³ä ê³íöåâî¿ ë³òåðè îñíîâè 

³íô³í³òèâà (îñíîâè ³íôåêòà) ïîä³ëÿþòüñÿ íà ÷îòèðè ä³ºâ³äì³íè.

Îñíîâà ³íôåêòà âèçíà÷àºòüñÿ øëÿõîì â³äêèäàííÿ çàê³í÷åííÿ -re 

â³ä íåîçíà÷åíî¿ ôîðìè ä³ºñëîâà; ó òðåò³é ä³ºâ³äì³í³ — øëÿõîì 

â³äêèäàííÿ -êre, äå -ê- º ñïîëó÷íîþ ãîëîñíîþ ì³æ îñíîâîþ ³ 

çàê³í÷åííÿì ³íô³í³òèâà -re. 

 

I 

II 

III 

IV 

Ðîçïîä³ë ä³ºñë³â çà ä³ºâ³äì³íàìè 

 

— infinitivus 

condemnare 

 

docere 

 

absolvre 

 

stature 

 

audire 

 

 

 

condemna -re -a 

doce –re -e 

absolv –re 

statu –re 

audi –re -i 

§ 10. ÎÑÍÎÂÍ² ÔÎÐÌÈ Ä²ªÑËÎÂÀ 

 

 

 

-u 

Ó ñëîâíèêó ä³ºñëîâî çàïèñóºòüñÿ ó ÷îòèðüîõ îñíîâíèõ ôîðìàõ: 

1. Ïåðøà îñîáà îäíèíè òåïåð³øíüîãî ÷àñó ä³éñíîãî ñïîñîáó 

àêòèâíîãî ñòàíó (praesens indicativi activi). Íàïðèêëàä: 

condemno — ÿ çàñóäæóþ, doceo — ÿ íàâ÷àþ. 

2. Ïåðøà îñîáà îäíèíè ìèíóëîãî ÷àñó äîêîíàíîãî âèäó 

ä³éñíîãî ñïîñîáó àêòèâíîãî ñòàíó (perfectum indicativi activi). 

Íàïðèêëàä: condemnavi — ÿ çàñóäèâ, docui — ÿ íàâ÷èâ. 

3. Ñóï³í (supinum) — â³ää³ºñë³âíèé ³ìåííèê, ùî âæèâàºòüñÿ 

ç ä³ºñëîâàìè ðóõó äëÿ âèðàæåííÿ ìåòè. Íàïðèêëàä: 

condemnatum — ùîá çàñóäèòè, doctum — ùîá íàâ÷èòè. 

4. Íåîçíà÷åíà ôîðìà ä³ºñëîâà òåïåð³øíüîãî ÷àñó àêòèâíîãî 

ñòàíó (infinitivus praesentis activi). Íàïðèêëàä: condemnare — çàñóäæóâàòè, 

docere — íàâ÷àòè. 

Îñíîâí³ ôîðìè ä³ºñëîâà, íàïðèêëàä: doceo, docui, doctum, 

docere, ìîæóòü ó ñëîâíèêàõ ñêîðî÷óâàòèñÿ, íàïðèêëàä: doceo, cui, 

ctum, ere, 2 — íàâ÷àòè. Öèôðà âêàçóº íà ä³ºâ³äì³íó. 

21

22 

§ 11. PRAESENS INDICATIVI ACTIVI 

ÒÅÏÅÐ²ØÍ²É ×ÀÑ Ä²ÉÑÍÎÃÎ ÑÏÎÑÎÁÓ 

ÀÊÒÈÂÍÎÃÎ ÑÒÀÍÓ 

Ùîá ïðîâ³äì³íÿòè ä³ºñëîâî â praesens indicativi activi íåîáõ³äíî 

äî îñíîâè ³íôåêòà ïðèºäíàòè îñîáîâ³ çàê³í÷åííÿ: 

Îñîáà Singularis Pluralis 

1 -o -mus 

2 -s -tis 

3 -t -nt 

Ó ä³ºñë³â I ³ II ä³ºâ³äì³íè ö³ çàê³í÷åííÿ ïðèºäíóþòüñÿ äî îñíîâè 

³íôåêòà. Ó III ä³ºâ³äì³í³ ì³æ îñíîâîþ ³ çàê³í÷åííÿì ó äðóã³é 

³ òðåò³é îñîá³ singularis òà â ïåðø³é ³ äðóã³é îñîá³ pluralis ç’ÿâëÿºòüñÿ 

ñïîëó÷íèé ãîëîñíèé -³, à â òðåò³é îñîá³ pluralis — -u. Ó 

ïåðø³é îñîá³ singularis ó ä³ºñë³â I ä³ºâ³äì³íè ãîëîñíèé îñíîâè -à, 

çëèâàþ÷èñü ç îñîáîâèì çàê³í÷åííÿì -î, ïåðåõîäèòü â -î. 

Ïðè â³äì³íþâàíí³ ä³ºñë³â ó ëàòèíñüê³é ìîâ³ îñîáîâ³ çàéìåííèêè 

íå âæèâàþòüñÿ. 

Çðàçêè â³äì³íþâàííÿ: 

I. condemnare — çàñóäæóâàòè: 


1 condemno — condemnamus — 

ÿ çàñóäæóþ ìè çàñóäæóºìî 

2 condemnas — condemnatis — 

òè çàñóäæóºø âè çàñóäæóºòå 

3 condemnat — condemnant — 

â³í (âîíà, âîíî) 

çàñóäæóº 

âîíè çàñóäæóþòü 

II. respondere — â³äïîâ³äàòè: 


1 respondeo — respondemus — 

ÿ â³äïîâ³äàþ ìè â³äïîâ³äàºìî 

2 respondes — respondetis — 

òè â³äïîâ³äàºø âè â³äïîâ³äàºòå 

3 respondet — respondent — 

â³í (âîíà, âîíî) 

â³äïîâ³äàº 

âîíè â³äïîâ³äàþòü

III. absolv- êre — âèïðàâäîâóâàòè: 


1 absolvo — 

absolvmus — 

 

2 absolvis — 

absolvtis — 

 

3 absolvit — 

absolvunt — 

(, ) 

 

 

IV. audire — ñëóõàòè: 


1 audio — 

audimus — 

ÿ ñëóõàþ 

ìè ñëóõàºìî 

2 audis — 

auditis — 

òè ñëóõàºø 

âè ñëóõàºòå 

3 audit — 

audiunt — 

â³í (âîíà, âîíî) ñëóõàº âîíè ñëóõàþòü 

§ 12. IMPERATIVUS 

ÍÀÊÀÇÎÂÈÉ ÑÏÎÑ²Á 

Íàêàçîâèé ñïîñ³á ó ëàòèíñüê³é ìîâ³ ìàº äâ³ ôîðìè: äðóãó 

îñîáó îäíèíè ³ ìíîæèíè. 

Ó ëàòèíñüê³é ìîâ³ ó ä³ºñë³â óñ³õ ÷îòèðüîõ ä³ºâ³äì³í 

imperativus óòâîðþºòüñÿ îäíàêîâî: singularis — øëÿõîì â³äêèäàííÿ 

çàê³í÷åííÿ -re â³ä ³íô³í³òèâà, pluralis — øëÿõîì ïðèºäíóâàííÿ 

çàê³í÷åííÿ -te äî ôîðìè imperativus singularis. (Ó ²²² ä³ºâ³äì³í³ 

îñíîâà ³íôåêòà ç’ºäíóºòüñÿ ³ç çàê³í÷åííÿì -te çà äîïîìîãîþ ãîëîñíî¿ 

-î- .) 

Óòâîðåííÿ ôîðì íàêàçîâîãî ñïîñîáó 

Infinitivus Imperativus 

singularis 

I 

condemnare — 

 

ondemna! — 

! 

II 

docere — , 

 

Doce! — 

! 

III 

defendre — 

 

Defende! — 

! 

IV 

punire — 

 

Puni! — 

! 

Imperativus 

pluralis 

Condemnate!— 

! 

Docete! — 

! 

Defendte! — 

 

Punite! — 

! 

23

Äëÿ óòâîðåííÿ çàïåðå÷íî¿ ôîðìè íàêàçîâîãî ñïîñîáó íåîáõ³äíî 

óçÿòè ôîðìó imperativus ä³ºñëîâà nolle — íå áàæàòè é ³íô³í³òèâ 

ñìèñëîâîãî ä³ºñëîâà. 

Íàïðèêëàä: nocere — øêîäèòè: 


Noli nocere! Nolite nocere! 

Íå íàøêîäü! Íå íàøêîäüòå! 

Ä³ºñëîâà dicêre — ãîâîðèòè, ducêre — âåñòè, facêre — ðîáèòè, 

ferre — íåñòè óòâîðþþòü imperativus áåç ê³íöåâîãî -å: 


dic —ãîâîðè dicîte —ãîâîð³òü 

fac — ðîáè facîte — ðîá³òü 

duc — âåäè ducîte — âåä³òü 

fer — íåñè ferte — íåñ³òü 

Âïðàâè 

24 

Ä³ºñëîâî esse — áóòè ìàº òàê³ ôîðìè íàêàçîâîãî ñïîñîáó: 


Es (esto) — Áóäü! Este (estote) — Áóäüòå! 

I. Âèçíà÷òå ä³ºâ³äì³íó ä³ºñë³â: 

dicêre, punire, habere, appellare, debere, scribêre, mutare, 

agêre, consentire, cavere. 

II. Ïðîâ³äì³íÿéòå ä³ºñëîâà â praesens indicativi activi: 

esse, vetare, credêre, audire, habere. 

III. Ïåðåêëàä³òü òàê³ ä³ºñë³âí³ ôîðìè: 

veniunt, amamus, vive, scribo, advocamus, sum, noli 

timere, punis, salvete, audi, nolite sperare, dic. 

IV. Ïåðåêëàä³òü ðå÷åííÿ: 

1. Respondere, cavere, agêre. 2. Dum spiro spero. 3. Cum 

tacent clamant. 4. Pecunia non olet. 5. Charta non 

erubescit. 6. Si vales, bene est, ego valeo. 7. Qui tacet, 

consentit. 8. Tantum scimus, quantum memoria tenemus. 

9. Ignorantia non excusat. 10. Vivêre est militare. 

11. Dicêre non est facêre. 12. Cogîto ergo sum. 13. Divîde 

et impêra. 14. Qui quaerit, repêrit. 15. Ave, Maria! 16. Lex 

prospîcit, non respîcit. 17. Unde venis et quo vadis? (Vulg.). 

18. Non scholae, sed vitae discîmus (Sen.).

Ñëîâíèê 

1. respondeo, spondi, sponsum, ere — â³äïîâ³äàòè, äàâàòè 

â³äïîâ³äü; caveo, cavi, cautum, ere — ïåðåäáà÷àòè, âæèâàòè 

çàïîá³æíèõ çàõîä³â, ñêëàäàòè äîêóìåíòè; ago, egi, actum, 

êre — ä³ÿòè, ïîäàâàòè ïîçîâ, ñóäèòèñÿ. 

2. dum — ïîêè; spiro, avi, atum, are — äèõàòè; spero, avi, atum, 

are — ñïîä³âàòèñÿ. 

3. cum — êîëè; taceo, cui, cîtum, ere — ìîâ÷àòè; clamo, avi, 

atum, are — êðè÷àòè. 

4. pecunia, ae f — ãðîø³; oleo, ui, –, ere — ïàõíóòè. 

5. charta, ae f — ïàï³ð; erubesco, rubui, –, êre — ÷åðâîí³òè. 

6. si — ÿêùî; valeo, lui, litum, ere — áóòè çäîðîâèì. 

7. qui — õòî; consentio, sensi, sensum, ire — ïîãîäæóâàòèñÿ. 

8. tantum — ñò³ëüêè; scio, ivi, itum, ire — çíàòè; quantum — 

ñê³ëüêè; memoria, ae f — ïàì’ÿòü; teneo, tenui, tentum, ere — 

òðèìàòè. 

9. ignorantia, ae f — íåçíàííÿ; excuso, avi, atum, are — âèáà- 

÷àòè. 

10. vivo, vixi,victum, êre — æèòè; milîto, avi, atum, are — áîðîòèñÿ, 

âîþâàòè. 

11. dico, dixi, dictum, êre — ãîâîðèòè. 

12. cogîto,avi, atum, are — ìèñëèòè; ergo — îòæå. 

13. divî do, visi, visum, êre — ðîçä³ëÿòè; impêro, avi, atum, 

are — ïàíóâàòè. 

14. quaero, quaesivi, quaesitum, ire — øóêàòè; reperio, repêri, 

repertum, ire — çíàõîäèòè. 

15. aveo, –, –, ere — áóòè çäîðîâèì. 

16. lex, legis f — çàêîí; prospicio, spexi, spectum, êre — äèâèòèñÿ 

âïåðåä, ï³êëóâàòèñÿ; respicio, spexi, spectum, êre — äèâèòèñÿ 

íàçàä, îãëÿäàòèñÿ (òîáòî ñàíêö³¿ çàêîíó íå ìîæóòü áóòè 

çàñòîñîâàí³ ùîäî âèïàäê³â, ÿê³ ìàëè ì³ñöå äî éîãî âèäàííÿ). 

17. unde — â³äê³ëÿ; venio, veni, ventum, ire — ïðèõîäèòè, éòè; 

quo — êóäè; vado, (vasi), –, êre — éòè, íàïðàâëÿòèñÿ. 

18. non — íå; schola, ae f — øêîëà; sed — àëå; disco, didîci, – , 

êre — ó÷èòèñÿ, íàâ÷àòèñÿ. 


PERSONALIA 

Iustinianus 

Þñò³í³àí (482–565 ðð.) 

Ç 527 ïî 565 ð. — â³çàíò³éñüêèé ³ìïåðàòîð (Ñõ³äíà Ðèìñüêà 

³ìïåð³ÿ). 

Ãîëîâíà çàñëóãà Þñò³í³àíà ïîëÿãàº â òîìó, ùî çà éîãî íàêàçîì 

áóëà ðîçðîáëåíà êîäèôèêàö³ÿ ïðàâà â 529–535 ðð., òåêñòè ÿêî¿ 

25

â³äîì³ ÿê Corpus iuris civilis (Çâ³ä öèâ³ëüíîãî ïðàâà). Çà Þñò³í³àíà 

ëàòèíñüêà ìîâà ñòàëà îô³ö³éíîþ. 

Çà ÷àñ³â éîãî ïðàâë³ííÿ äåðæàâà áóëà ðîçøèðåíà é óêð³ïëåíà. 

²äåÿ â³äíîâëåííÿ åëë³í³ñòè÷íî¿ ³ õðèñòèÿíñüêî¿ Ðèìñüêî¿ 

³ìïåð³¿ áóëà ìàéæå ðåàë³çîâàíà, àëå ïîñë³äîâíèêàì íå âäàëîñÿ 

çáåðåãòè âåëè÷ ³ ºäí³ñòü Ðèìñüêî¿ ³ìïåð³¿, ñòâîðåíî¿ Þñò³í³àíîì. 

Â³äîìîñò³ ïðî æèòòÿ Þñò³í³àíà ñóïåðå÷ëèâ³: ñó÷àñíèêè òî ï³äíîñèëè 

éîãî äî ëèêó ñâÿòèõ, òî ìàëþâàëè ïîõìóðèìè òîíàìè. 

Çàâäÿêè Þñò³í³àíó ìè ìàºìî òî÷í³ ³ ð³çíîá³÷í³ â³äîìîñò³ ïðî 

ðèìñüêå ïðàâî. 

IUS ROMANUM 

Digesta Iustiniani, àáî Pandectae, íàéá³ëüø âåëèêèé ³ âàæëèâèé 

êîìïîíåíò CIC. Öÿ ïðàöÿ ïîâèííà áóëà çáåðåãòè äëÿ ìàéáóòíüîãî 

âñå áàãàòñòâî êëàñè÷íîãî ïðàâà, àëå â òîé æå ÷àñ ìîäåðí³çóâàòè 

éîãî ³ ïðèñòîñóâàòè äëÿ âèêîðèñòàííÿ â Ñõ³äí³é Ðèìñüê³é 

³ìïåð³¿. Öå ìîíóìåíòàëüíà ïðàöÿ â 50 êíèãàõ (150 000 ðÿäê³â). 

Ïåðøà êíèãà ïðèñâÿ÷åíà çàãàëüíèì ïèòàííÿì ïðàâà, 2–46 — 

ïðèâàòíîìó ïðàâó, 47–48 — êðèì³íàëüíîìó ïðàâó, 49 — àïåëÿö³ÿì, 

ô³ñêàëüíîìó ³ â³éñüêîâîìó ïðàâó, 50 — àäì³í³ñòðàòèâíîìó ïðàâó, 

þðèäè÷íèì äåô³í³ö³ÿì ³ ïðàâèëàì. Çà âèíÿòêîì 30–32 êíèã, êîæíà 

êíèãà ï³äðîçä³ëÿºòüñÿ íà òèòóëè, òèòóëè — íà ôðàãìåíòè, ó ñåðåäíüîâ³÷÷ÿ 

âåëèê³ ôðàãìåíòè áóëè ðîçáèò³ íà ïàðàãðàôè. 

Çàãàëüíà ñòðóêòóðà Digesta Iustiniani â³äïîâ³äàº ïðåòîðñüêîìó 

åäèêòó. Çà îáñÿãîì ïåðåâàæàþòü âèòÿãè ç Óëüï³àíà — òðåòèíà 

óñ³º¿ ïðàö³ ³ Ïàâëà — øîñòà ÷àñòèíà, óñüîãî â Äèãåñòàõ 

ïðåäñòàâëåíî 39 þðèñò³â ç II ñò. äî í. å. äî ê³íöÿ III ñò. 

Òàêèì ÷èíîì, ó Äèãåñòàõ ìàéñòåðíî ïðåäñòàâëåíà íàéá³ëüø 

çíà÷íà åïîõà ðèìñüêî¿ íàóêè ïðàâà. Þñò³í³àí óçàêîíèâ öþ ïðàöþ, 

óâ³â ¿¿ â ä³þ ç 30 ãðóäíÿ 533 ð. ³ ñóâîðî çàáîðîíèâ áóäü-ÿê³ êîìåíòàð³ 

äî íüîãî, ùî ìàþòü ïîëåì³÷íèé àáî êðèòè÷íèé õàðàêòåð. 

ARS 

Êîë³çåé, I ñò. í. å. Ó 75 ð. 

çà Âåñïàñ³àíà1 áóâ çàêëàäåíèé 

³ çà Ò³òà ó 80 ð. çàê³í÷åíèé 

àìô³òåàòð Ôëàâ³¿â — 

âèäàòíà ïàì’ÿòêà Ðèìñüêî¿ 

³ìïåð³¿. Ïîä³áíèõ ñïîðóä 

íåáàãàòî â ³ñòîð³¿ ñâ³òîâî¿ 

1 Vespasianus Titus Flavius — ðèìñüêèé ³ìïåðàòîð 69–79 ðð. í. å. Éîãî 

ñèíè: Titus Flavius, ðèìñüêèé ³ìïåðàòîð (79–81 ðð. í. å.), Domitianus 

Flavius, ðèìñüêèé ³ìïåðàòîð 81–96 ðð. í. å.). 

26

àðõ³òåêòóðè. ×àñò³øå éîãî íàçèâàþòü Êîë³çåºì (â³ä ëàò. colosseus 

— êîëîñàëüíèé). Îäíàê ââàæàþòü, ùî éîãî ³ì’ÿ ïîâ’ÿçàíå ç êîëîñàëüíîþ 

ñòàòóºþ Íåðîíà, ùî ñòîÿëà íåïîäàë³ê. Âèïðàâäîâóþ- 

÷è ñâîþ íàçâó, àìô³òåàòð Ôëàâ³¿â âðàæàº ðîçì³ðàìè. Éîãî îâàëüíà 

åë³ïòè÷íî¿ ôîðìè àðåíà ìàº îñ³ äîâæèíîþ 54 ³ 86 ì, äîâæèíà 

çàãàëüíèõ îñåé áóäèíêó — 156 ³ 188 ì, âèñîòà çîâí³øíüî¿ ñò³íè — 

48,5 ì. Âèñòàâè â Êîë³çå¿ äèâèëèñÿ îäíî÷àñíî äî 50 òèñÿ÷ ãëÿäà÷³â, 

ÿê³ ìàëè çìîãó ÷åðåç 80 âõîä³â ³ âèõîä³â øâèäêî çàïîâíþâàòè 

³ çâ³ëüíÿòè ì³ñöÿ. 

Ó ñïåêîòëèâ³ àáî äîùîâ³ äí³ íàä àðåíîþ íàòÿãàâñÿ òåíò, êîòðèé 

êð³ïèâñÿ íà âèñîêèõ ùîãëàõ, âñòàâëåíèõ ó êîíñîë³ ÷åòâåðòîãî 

ÿðóñó. Àðåíà ìàëà äåðåâ’ÿíó, ðóõëèâó ï³äëîãó, ùî çâè÷àéíî 

çàñèïàëàñÿ ï³ñêîì, ÿêà ìîãëà îïóñêàòèñÿ ³ ï³äí³ìàòèñÿ. ²íîä³ âîíà 

çàïîâíþâàëàñÿ âîäîþ çà äîïîìîãîþ ðóêàâà àêâåäóêà, ùî ï³äõîäèâ 

äî áóäèíêó, ³ òîä³ â Êîë³çå¿ âëàøòîâóâàëèñÿ ìîðñüê³ áî¿. 

27

LECTIO IV (QUARTA) 

28 

§ 13. DECLINATIO SECUNDA 

ÄÐÓÃÀ Â²ÄÌ²ÍÀ 

Äî ²² â³äì³íè íàëåæàòü ³ìåííèêè ³ ïðèêìåòíèêè (§ 17) ÷îëîâ³÷îãî 

³ ñåðåäíüîãî ðîäó, ùî óçãîäæåí³ ç íèìè òà ìàþòü çàê³í÷åííÿ 

-us, -er — ÷îëîâ³÷îãî ðîäó ³ -um — ñåðåäíüîãî ðîäó â Nominativus 

singularis; ó Genetivus singularis âîíè çàê³í÷óþòüñÿ íà -³. 

Ó äðóã³é â³äì³í³ â ³ìåííèêàõ ÷îëîâ³÷îãî ðîäó â ëàòèíñüê³é ìîâ³ 

³ñíóº ðîçá³æí³ñòü çàê³í÷åíü Nominativus ³ Vocativus. Ó Nominativus 

singularis -us â Vocativus singularis -e, íàïðèêëàä: amicus — 

amice. Âëàñí³ ³ìåíà íà –us ³ ñëîâà filius (ñèí), meus (ì³é) ìàþòü 

â Vocativus çàê³í÷åííÿ -³. Íàïðèêëàä: Tullius — Tulli! Meus filius. 

(Ì³é ñèí!) — Mi fili! (Ñèíó ì³é!). 


 

masculinum 


Nom. ager privatus — agri privati — 

 

Gen. agri privati agrorum privatorum 

Dat. agro privato agris privatis 

Acc. agrum privatum agros privatos 

Abl. agro privato agris privatis 

Voc. ager private 

neutrum 

agri privati 


Nom. iudicium 

iudicia publca — 

publcum — 

 

 

Gen. iudicii publci iudiciorum 

publicorum 

Dat. iudicio publco iudiciis publcis 

Acc. iudicium publcum iudicia publca 

Abl. iudicio publco iudiciis publcis 

§ 14. PRAEPOSITIONES 

ÏÐÈÉÌÅÍÍÈÊÈ 

Ó ëàòèíñüê³é ìîâ³ ïðèéìåííèêè ìîæóòü âæèâàòèñÿ ò³ëüêè ç 

äâîìà â³äì³íêàìè: Ablativus ³ Accusativus.

Ïðèéìåííèêè, ÿê¿ âæèâàþòüñÿ ç Ablativus: 

a (ab, abs) — â³ä; sine — áåç; pro — çà, çàì³ñòü; de — â³ä, ç, 

ïðî; cum — ç; ex — ³ç; prae — ïåðåä. 

Ïðèéìåííèêè in — ó, íà, sub — ï³ä âæèâàþòüñÿ ç Accusativus, 

ÿêùî âèðàçè ç ïðèéìåííèêàìè â³äïîâ³äàþòü íà ïèòàííÿ êóäè?, ³ 

ç Ablativus, ÿêùî â³äïîâ³äàþòü íà çàïèòàííÿ äå? 

²íø³ ïðèéìåííèêè âæèâàþòüñÿ ç Accusativus. Äåÿê³ ç íèõ: 

ad — äî; ante — äî; apud — ó; contra — ïðîòè; inter — ì³æ, 

ñåðåä; per — ÷åðåç, çà äîïîìîãîþ; post — ï³ñëÿ; propter — âíàñë³äîê 

³ ³í. 

Âïðàâè 

I. Ïðîâ³äì³íÿéòå ñëîâîñïîëó÷åííÿ: 

edictum praetorium — ïðåòîðñüêèé åäèêò; arbîter 

bonus — ãàðíèé ñóääÿ; servus miser — íåùàñíèé ðàá. 

II. Ïðî÷èòàéòå ³ ïåðåêëàä³òü: 

1. Otium post negotium. 2. Curricûlum vitae. 3. Pericûlum 

est in mora (Liv.) 4. Sine ira et studio (Tacitus). 5. De facto. 

6. Fugit hora, fugiunt anni. 7. A. Agerius et N. Negidius 

adversarii sunt. 8. Magna neglegentia culpa est, magna 

culpa dolus est (Paul). 9. Ignorantia non est argumentum. 

10. Inter domînum et servum nulla amicitia est. 11. Dolus 

malus. 12. Iustitia — fundamentum regni. 13. Locus delicti. 

14. Arbitri reos aut condemnant aut absolvunt. 15. O amice, 

salve! 16. Corvus ocûlum corvi non eruit. 17. Errare 

humanum est. 18. Aliena vitia in ocûl³s habemus, a tergo 

nostra sunt. 19. In dubio pro reo. 20. Testamentum fac! 

21. Via antiqua est via tuta. 22. Alter ego. 23. Incertus 

anîmus dimidium est sapientiae. 24. Furtum manifestum. 

25. Pro et contra. 26. Natura nihil sine causa gignit (Plin.). 


1. otium, i n — â³äïî÷èíîê; post (ç acc.) — ï³ñëÿ; negotium, i n 

— çàíÿòòÿ, ñïðàâà, ïðàöÿ. 

2. curricûlum, i n — á³ã; øëÿõ. 

3. pericûlum, i n — íåáåçïåêà; mora, ae f — çâîë³êàííÿ. 

4. et — ³; studium, i n — ïðèñòðàñòü. 

5. de (ç abl.) — òóò: íà ï³äñòàâ³; factum, i n — ôàêò. 

6. fugio, fugi, fugiturus, êre, — á³ãòè; hora, ae f — ãîäèíà; 

annus, i m — ð³ê. 

7. adversarius, i m — ñóïðîòèâíèê. 

29

30 

8. magnus, a, um — âåëèêèé; dolus, i m — îáìàí, íàì³ð, õèòðîù³; 

neglegentia, ae f – íåäáàë³ñòü. 

9. ignorantia, ae f — íåçíàííÿ; argumentum, i n — äîêàç. 

10. inter (ç acc.) — ì³æ; domînus, i m — õàçÿ¿í; servus, i m — 

ðàá; nullus, a, um — í³ÿêèé; amicitia, ae f — äðóæáà. 

11. malus, a, um — çëèé. 

12. iustitia, ae f — ïðàâîñóääÿ; fundamentum, i n — îñíîâà; 

regnum, i n — äåðæàâà. 

13. locus, i m — ì³ñöå; delictum, i n — çëî÷èí. 

14. arbîter, tri m — ñóääÿ; reus, i m — ï³äñóäíèé, âèííèé; aut — 

÷è; condemno, avi, atum, are, — çàñóäæóâàòè; absolvo, solvi, 

solutum, êre, — âèïðàâäîâóâàòè. 

15. amicus, i m — äðóã; salveo, –, –, ere — áóòè çäîðîâèì. 

16. corvus, i m — âîðîí; ocûlus, i m — îêî; eruo, rui, rûtum, 

êre — âèðèâàòè. 

17. erro, avi, atum, are — ïîìèëÿòèñÿ; humanus, a, um — 

ëþäñüêèé. 

18. alienus, a, um — ÷óæèé; vitium, i n — âàäà; habeo, ui, îtum, 

ere — ìàòè; a (ç abl.) — â³ä, ç; tergum, i n — ñïèíà; noster, 

tra, trum — íàø. 

19. dubium, i n — ñóìí³â; pro (ç abl.) — íà êîðèñòü, çà. 

20. testamentum, i n — çàïîâ³ò; facio,feci,factum, êre — ðîáèòè. 

21. via,ae f – äîðîãà; antiquus, a, um – ñòàðîäàâí³é; tutus, a, um 

– áåçïå÷íèé. 

22. alter, êra, êrum — ³íøèé; ego — ÿ. 

23. incertus, a, um – íåâèçíà÷åíèé; òóò: íåóïåðåäæåíèé; anîmus, 

i m – äóõ, äóøà, ðîçóì; dimidium, ii, n – ïîëîâèíà, ñåðåäèíà; 

sapientia, ae f – ðîçóìí³ñòü, ìóäð³ñòü. 

24. furtum, i n — êðàä³æêà; manifestus, a, um — ÿâíèé. 

26. natura, ae f — ïðèðîäà; nihil — í³ùî, í³÷îãî; sine (ç abl.) — 

áåç; causa, ae f — ïðè÷èíà; gignit — ïîðîäæóº (gigno, genui, 

genîtum, êre — íàðîäæóâàòè). 


PERSONALIA 

Marcus Tullius Cicêro 

Ìàðê Òóëë³é Öèöåðîí (106–43 ðð. äî í. å.) 

M.Tullius Cicêro — âèäàòíèé ðèìñüêèé îðàòîð, ïîë³òè÷íèé 

ä³ÿ÷, ô³ëîñîô, ïèñüìåííèê, àäâîêàò. Éîãî òâîðè, ùî ä³éøëè äî 

íàñ, º íåîö³íåííèì äæåðåëîì â³äîìîñòåé ïðî ðèìñüêå ïðàâî 2– 

3 ñò. äî í. å. Ïëóòàðõ ïèñàâ ïðî íüîãî: «Ëþäèíà öÿ êðàùå çà óñ³õ

çóì³ëà ïîêàçàòè ðèìëÿíàì ñê³ëüêè ïðèâàáëèâîñò³ ìîæå äîäàòè 

ñïðàâåäëèâ³é ñïðàâ³ êðàñíîìîâñòâî; â³í ïîêàçàâ, ùî ïðàâäà íåïåðåáîðíà, 

ÿêùî ¿¿ âèñëîâëþþòü âïðàâíî, ³ ùî äîáðîìó äåðæàâíîìó 

ä³ÿ÷åâ³ ñë³ä íà ä³ë³ çàâæäè â³ääàâàòè ïåðåâàãó ïðàâó íàä áàæàííÿì 

þðáè, à ìîâîþ ñêðàøóâàòè ã³ðêîòó êîðèñíîãî». Íàðîäèâñÿ 

Öèöåðîí â Àðïèí³ íà ï³âäåííèé ñõ³ä â³ä Ðèìó, çà ïîõîäæåííÿì 

áóâ âåðøíèêîì ³ç ðîäó Òóë³ºâ. Íàâ÷àâñÿ â Ðèì³, ïîò³ì â Àô³íàõ 

³ îäåðæàâ ïðåêðàñíó îñâ³òó ç ïðàâà, ðèòîðèêè ³ ô³ëîñîô³¿. Ó 25 

ðîê³â Öèöåðîí âèñòóïèâ óæå ó ñóä³ ÿê àäâîêàò. Ìàþ÷è äîáð³ îðãàí³çàòîðñüê³ 

çä³áíîñò³, ïðåêðàñíó îñâ³òó, Öèöåðîí äîñÿãàº íàéâèùèõ 

äåðæàâíèõ ïîñàä. Ó 75 ðîö³ äî í. å. áóâ ïðèçíà÷åíèé êâåñòîðîì 

íà Ñèöèë³þ, äîìàãàºòüñÿ îñóäó íàì³ñíèêà Âåððåñà, ÿêèé 

áóâ âèêðèòèé íèì ó 70 ð. çà ðîçêðàäàííÿ, õàáàðíèöòâî ³ íåñïðàâåäëèâ³ñòü. 

Ó 69 ð. Ìàðê Òóëë³é Öèöåðîí óæå êóðóëüíèé åäèë, 

ó 66 ð. — ïðåòîð, ó 63 ð. — êîíñóë, â³í ³ ç óñ³ºþ æîðñòîê³ñòþ ïðèäóøóº 

çáðîéíèé âèñòóï Ëóö³ÿ Ñåðã³ÿ Êàò³ë³íè. Öèöåðîíó ïðèñâîºíî 

ïî÷åñíèé òèòóë — pater patriae (áàòüêî Â³ò÷èçíè). Ó 

Öèöåðîíà çðîñòàº ³ ê³ëüê³ñòü âîðîã³â. Çà âèìîãîþ íàðîäíîãî òðèáóíà 

Êëîä³ÿ (ïðè ïåðøîìó òð³óìâ³ðàò³ — Êðàñ, Ïîìïåé, Öåçàð) 

ó 58 ð. Öèöåðîíà íà ð³ê â³äïðàâëÿþòü ó çàñëàííÿ ç êîíô³ñêàö³ºþ 

ìàéíà äî Ãðåö³¿. Ï³ä ÷àñ ãðîìàäÿíñüêî¿ â³éíè Þë³ÿ Öåçàðÿ ç 

Ïîìïåºì Öèöåðîí ñòàº íà á³ê Ïîìïåÿ. Ï³äòðèìóº ñåíàòñüêó 

ïàðò³þ ïðè äèêòàòóð³ Öåçàðÿ, Îêòàâ³àíà Àâãóñòà, îáâèíóâà÷óþ- 

÷è Àíòîí³ÿ â çðàä³ ðåñïóáë³ö³. Íàïèñàí³ íèì «Ô³ë³ïï³êè» — 14 

ïðîìîâ ïðîòè Àíòîí³ÿ (ìàþòü òàêó íàçâó, òîìó ùî áóëè íàñë³äóâàííÿì 

Äåìîñôåíà — ãðåöüêîãî îðàòîðà, ùî âèñòóïèâ ç ïðîìîâàìè 

ïðîòè ìàêåäîíñüêîãî öàðÿ Ô³ë³ïïà). Çà ö³ ïðîìîâè Öèöåðîí 

áóâ âíåñåíèé äî ïðîñêðèïö³éíîãî ñïèñêó ³ 7 ãðóäíÿ 43 ð. äî í. 

å. áóâ óáèòèé ïðèõèëüíèêàìè Àíòîí³ÿ. Òâîðè Öèöåðîíà — 58 

ïðîìîâ, ïîë³òè÷íèõ ³ ñóäîâèõ, ëèñòè (867), 7 òðàêòàò³â ç ðèòîðèêè, 

ô³ëîñîôñüê³ òâîðè, ÷èñëåíí³ ñïîãàäè ïðî íüîãî ñëóæàòü ïðåêðàñíèì 

äæåðåëîì äëÿ âèâ÷åííÿ á³îãðàô³¿ Öèöåðîíà, ³ñòîð³¿ 

Ðèìó, ðèìñüêî¿ ðèòîðèêè, ðèìñüêîãî ïðàâà. Îðàòîðñüêèé ãåí³é 

Öèöåðîíà ñÿãíóâ íåäîñÿæíî¿ âèñîòè, ó éîãî ïðîìîâàõ âåëè÷íà 

óðî÷èñò³ñòü ïîºäíóâàëàñÿ ç ó¿äëèâèì ãëóçóâàííÿì, ñòðóíêà ëîã³êà 

ç âèñîêèì íàö³îíàëüíèì íàïðóæåííÿì, êðàñà ïîð³âíÿíü ç³ 

çâóêîâîþ ðèòì³êîþ ôðàçè. Éîãî ë³òåðàòóðíà ìîâà âèçíàâàëàñÿ 

çðàçêîì ëàòèíñüêî¿ ïðîçè. Æèòòÿ Öèöåðîíà, éîãî ä³ÿëüí³ñòü, 

òâîð÷³ñòü — öå ñèìâîë ðèìñüêî¿ ñâ³äîìîñò³, ë³òåðàòóðè ³ êóëüòóðè. 

31

32 

ARS 

Ïîðòðåò â³äîìîãî ïîë³òè÷íîãî 

ä³ÿ÷à, îðàòîðà ³ ïèñüìåííèêà 

Öèöåðîíà, I ñò. äî í. å. 

(Ðèì, Âàòèêàí). 

IUS ROMANUM 

Pandectae — [ãðåö. pan 

dechesthai, îõîïëþâàòè, ì³ñòèòè 

âñå] íàçâà çá³ðíèõ þðèäè÷íèõ 

òâîð³â — Modestinus, 

Ulpianus, ñèíîí³ì — Digesta 

Iustiniani. 

Ïàíäåêòíà íàóêà, ïàíäåêòèñòèêà, 

ïðîöâ³òàëà â XIX ñò. 

ó Í³ìå÷÷èí³, íàìàãàëàñÿ ñòâîðèòè 

íà áàç³ ðèìñüêîãî ïðàâà 

çàìêíóòó, äîñêîíàëó ñèñòåìó, 

ùî äîçâîëÿëà á âèð³øóâàòè 

þðèäè÷íèé âèïàäîê øëÿõîì ëîã³÷íèõ ì³ðêóâàíü. Çðîáèëà çíà÷íèé 

âíåñîê ó íàóêó ïðàâà, àëå çðåøòîþ âèðîäèëàñÿ â òàê çâàíó 

ïîíÿò³éíó þðèñïðóäåíö³þ ³ ïðàâîâèé ïîçèòèâ³çì. Â³äïîâ³äíî 

ïàíäåêòíèì ïðàâîì íàçèâàþòü í³ìåöüêå ïðèâàòíå ïðàâî, ðîçðîáëåíå 

ïàíäåêòèñòèêîþ íà îñíîâ³ ðèìñüêîãî ïðàâà.

LECTIO V (QUINTA) 

§ 15. DECLINATIO TERTIA 

ÒÐÅÒß Â²ÄÌ²ÍÀ ²ÌÅÍÍÈÊ²Â 

Äî ²²² â³äì³íè íàëåæàòü ³ìåííèêè âñ³õ òðüîõ ðîä³â, ÿê³ ìàþòü 

ó Genetivus singularis çàê³í÷åííÿ -is. Ó Nominativus singularis âîíè 

ìàþòü ð³çí³ çàê³í÷åííÿ: ÷îëîâ³÷³é ð³ä: -or, -os, -er, -ex, -es, -o; 

æ³íî÷³é ð³ä: -as, -us, -is,- es, -s, -x, -do, -go, -io; ñåðåäí³é ð³ä: -en, 

-ur, -us, -e, -al, -ar, -ma, -te, -c, -l . Ïðè çíàéîìñòâ³ ç³ ñëîâíèêîâîþ 

ôîðìîþ ³ìåííèê³â ãîâîðèëîñÿ ïðî âàæëèâ³ñòü çàê³í÷åíü 

Genetivus singularis, çà ÿêèìè âèçíà÷àºòüñÿ íàëåæí³ñòü äî â³äì³íè. 

Çà ôîðìîþ ³ìåííèêà â Genetivus singularis âèçíà÷àºòüñÿ òàêîæ ³ 

îñíîâà äëÿ â³äì³íþâàííÿ. Ïðî öå ñë³ä ïàì’ÿòàòè, ìàþ÷è ñïðàâó 

ç ³ìåííèêàìè ²²² â³äì³íè, òîìó ùî òóò ³ñíóº ãðóïà íåð³âíîñêëàäîâèõ 

³ìåííèê³â, òîáòî òèõ, ùî ìàþòü ð³çíó ê³ëüê³ñòü ñêëàä³â ó 

Nominativus singularis ³ Genetivus singularis. Ó ñëîâíèêîâ³é ôîðì³ 

â òàêèõ ³ìåííèê³â ïîðÿä ³ç çàê³í÷åííÿìè Genetivus singularis âêàçóºòüñÿ 

³ äîäàòêîâèé ñêëàä, ùî ç’ÿâëÿºòüñÿ: heres, edis, m — ñïàäêîºìåöü; 

civîtas, civitatis f — äåðæàâà; tempus, ôris n — ÷àñ. Îñíîâà 

äëÿ â³äì³íþâàííÿ â³äïîâ³äàº: hered- , civitat- , tempor- . 

§ 16. ÒÐÈ ÒÈÏÈ Â²ÄÌ²ÍÞÂÀÍÍß 

I. Ïðèãîëîñíèé òèï 

Äî öüîãî òèïó íàëåæàòü íåð³âíîñêëàäîâ³ ³ìåííèêè âñ³õ òðüîõ 

ðîä³â, îñíîâà ÿêèõ çàê³í÷óºòüñÿ íà îäèí ïðèãîëîñíèé. Íàïðèêëàä: 

heres, edis m; civîtas, civitatis f; tempus, ôris n. 

Çðàçîê â³äì³íþâàííÿ ³ìåííèê³â ïðèãîëîñíîãî òèïó: 

lex, legis f — çàêîí 


Nom. lex leges 

Gen. legis legum 

Dat. legi legbus 

Acc. legem leges 

Abl. lege legbus 

crimen, crimînis n — çëî÷èí, îáâèíóâà÷åííÿ 


Nom. crimen crimna 

Gen. crimnis crimnum 

Dat. crimni criminbus 

Acc. crimen crimna 

Abl. crimne criminbus 

33

II. Ì³øàíèé òèï 

Äî öüîãî òèïó íàëåæàòü : 

à) íåðàâíîñêëàäîâ³ ³ìåííèêè, îñíîâà ÿêèõ çàê³í÷óºòüñÿ íà äâà 

àáî á³ëüøå ïðèãîëîñíèõ, íàïðèêëàä: pars, partis f — ÷àñòèíà; 

mens, mentis m — ðîçóì; 

á) ð³âíîñêëàäîâ³ ³ìåííèêè, òîáòî ò³, ÿê³ ó Nominativus singularis 

³ Genetivus singularis ìàþòü îäíàêîâó ê³ëüê³ñòü ñêëàä³â, 

íàïðèêëàä: testis, testis m, (f) — ñâ³äîê; civis, civis, m (f) — ãðîìàäÿíèí, 

ãðîìàäÿíêà. 

Çðàçîê â³äì³íþâàííÿ ³ìåííèê³â ì³øàíîãî òèïó: 

civis, civis m,(f) — ãðîìàäÿíèí, ãðîìàäÿíêà: 

34 


Nom civis cives 

Gen. civis civium 

Dat. civi civbus 

Acc. civem cives 

Abl. cive civbus 

pars, partis f — ÷àñòèíà: 


Nom. pars partes 

Gen. partis partium 

Dat. parti partbus 

Acc. partem partes 

Abl. parte partbus 

III. Ãîëîñíèé òèï 

Äî öüîãî òèïó íàëåæàòü ³ìåííèêè ñåðåäíüîãî ðîäó, ùî ìàþòü 

ó Nominativus singularis çàê³í÷åííÿ -e, -al, -ar. 

Çðàçîê â³äì³íþâàííÿ ³ìåííèê³â ãîëîñíîãî òèïó: 

anîmal, alis n — òâàðèíà: 


Nom. animal animalia 

Gen. animalis animalium 

Dat. animali animalbus 

Acc. anmal animalia 

Abl. animali animalbus 

Ïðè â³äì³íþâàíí³ ð³çíèöÿ ïîëÿãàº â òàêîìó: ³ìåííèêè ãîëîñíîãî 

³ ì³øàíîãî òèïó ìàþòü çàê³í÷åííÿ â Genetivus pluralis -ium, 

ïðèãîëîñíîãî òèïó -um. Ó Nominativus pluralis â ³ìåííèêàõ ñåðåä-

íüîãî ðîäó ãîëîñíîãî òèïó ïåðåä çàê³í÷åííÿì -à ç’ÿâëÿºòüñÿ ë³òåðà 

-³ (- ³à). Ùîá ëåãøå çàïàì’ÿòàòè, ùî ³ìåííèêè ëàòèíñüêî¿ ìîâè 

ñåðåäíüîãî ðîäó ìàþòü çàê³í÷åííÿ -à â Nominativus pluralis, ìîæíà 

ïðîâåñòè àíàëîã³þ ç ³ìåííèêàìè ñåðåäíüîãî ðîäó óêðà¿íñüêî¿ 

ìîâè, ÿê³ òàê ñàìî ó ìíîæèí³ çàê³í÷óþòüñÿ íà -à: ïðàâî — ïðàâà, 

â³êíî — â³êíà. Çâåðí³òü òàêîæ óâàãó íà òå, ùî çàê³í÷åííÿ 

Nominativus pluralis ³ Accusativus pluralis ³ìåííèê³â ñåðåäíüîãî 

ðîäó ëàòèíñüêî¿ ìîâè çá³ãàþòüñÿ. Ìîæíà ãîâîðèòè ïðî ïðàâèëî 

ñåðåäíüîãî ðîäó: óñ³ ³ìåííèêè ñåðåäíüîãî ðîäó ìàþòü çàê³í÷åííÿ 

-à â Nominativus ³ Accusativus pluralis. 

Âïðàâè 

I. Ïðîâ³äì³íÿéòå: 

exemplar bonum — ãàðíèé ïðèêëàä; civis Romanus — 

ðèìñüêèé ãðîìàäÿíèí; homo, înis m — ëþäèíà; ars, artis 

f — ìèñòåöòâî; vectîgal, alis n — ïîäàòîê; mare, is n — 

ìîðå. 

II. Ïåðåêëàä³òü: 

1. Dura lex, sed lex. 2. Salus popûli suprema lex. 3. Pugna 

pro pace! 4. Fur furum, lupus lupum cognoscit. 5. O tempôra, 

o mores! 6. Nomîna sunt odiosa. 7. Alma mater. 8. Labor 

omnia vincit. 9. Mens sana in corpôre sano. 10. Ius est ars 

boni et aequi. 11. Silent leges inter arma. 12. Non rex est 

lex, sed lex est rex. 13. Amor omnia vincit. 14. Nullum 

crimen, nulla poena sine lege. 15. Lege artis. 16. De iure. 

17. Aurea mediocrîtas. 18. Civis ius sacrum est. 

19. Simplicîtas est legîbus amica. 20. Nulla potentia supra 

leges debet esse.21. Repetitio est mater studiorum. 22. Scio 

me nihil scire. 23. Praesumptio iuris. 24. Manifestum non 

eget probatione. 25. Ius gentium. 26. Instans est finis unius 

tempôris et principium alterius. 


1. durus, a, um — ñóâîðèé, æîðñòîêèé; lex, legis f — çàêîí. 

2. salus, salutis f — áëàãîïîëó÷÷ÿ, ïîðÿòóíîê, áåçïåêà; popûlus, 

i m — íàðîä; supremus, a, um — íàéâèùèé. 

3. pugno, avi, atum, are — áîðîòèñÿ; pax, pacis f — ìèð. 

4. fur, furis m — çëîä³é; lupus, i m — âîâê; cognosco, novi, 

nîtum, êre — ï³çíàâàòè. 

5. mos, moris n — âäà÷à, çâè÷àé. 

35

36 

6. nomen, nomînis n — ³ì’ÿ; odiosus, a, um — íåíàâèñíèé, íåïðèºìíèé; 

éäåòüñÿ ïðî òå, ùî íàçèâàòè ³ìåíà íåïðèºìíî, òîáòî 

íå áóäåìî òîðêàòèñÿ îñ³á. 

7. alma — â³ä alo, alui, alîtum, êre — õàð÷óâàòè; mater, matris f 

— äîñë.: ìàòè-ãîäóâàëüíèöÿ; almà mater — íàâ÷àëüíèé çàêëàä. 

8. labor, oris m — ïðàöÿ; omnis, e — âåñü; vinco, vici, victum, 

êre — ïåðåìàãàòè. 

9. mens, mentis f — ðîçóì, äóõ; sanus, a, um — çäîðîâèé; 

corpus, ôris n — ò³ëî. 

10. ius, iuris n — ïðàâî; ars, artis f — ìèñòåöòâî, óì³ííÿ êîðèñòóâàòèñÿ; 

bonum, i n — äîáðî, áëàãî; aequum, i n — 

ñïðàâåäëèâ³ñòü. 

11. sileo, ui, –, ere — ìîâ÷àòè; arma, orum n, pl — çáðîÿ. 

12. rex, regis m — öàð. 

13. amor, oris m — ëþáîâ. 

14. nullus, a, um — í³ÿêèé; crimen, înis n — ïðîâèíà, çëî÷èí, 

îáâèíóâà÷åííÿ. 

15. lege artis — çà âñ³ìà ïðàâèëàìè ìèñòåöòâà. 

17. aureus, a, um — çîëîòèé (â³ä aurum, i n — çîëîòî); 

mediocrîtas, tatis f — ïîñåðåäí³ñòü, òóò: ñåðåäèíà. 

18. sacer, cra, crum — ñâÿùåííèé. 

19. simplicîtas, atis f — ïðîñòîòà, ÷åñí³ñòü. 

20. supra (ç acc.) — âèùå, íàä, ïîíàä; debeo, bui, bîtum, ere — 

áóòè çàáîâ’ÿçàíèì, ìóñèòè. 

21. repetitio, onis f — ïîâòîðåííÿ; studium, i m — íàâ÷àííÿ, 

çàíÿòòÿ, íàóêà. 

22. scio, ivi, itum, ire — çíàòè, óì³òè; nihil — í³ùî, í³÷îãî. 

23. praesumptio, onis f — ïðèïóùåííÿ, ïðåçóìïö³ÿ; praesumptio 

iuris — ïðèïóùåííÿ, ùî ä³þòü àæ äî äîêàçó ïðîòèâíîãî; 

ïðèïóùåííÿ, ùî ñïðîñòîâóº. 

24. manifestus, a, um — î÷åâèäíèé; egeo, ui, –, ere — á³äóâàòè 

(ó ÷îìó-íåáóäü); probatio, onis f — ñõâàëåííÿ, òóò: äîêàç. 

25. gens, ntis f — ð³ä, ïëåì’ÿ, íàðîä. 

26. instans, ntis — òåïåð³øí³é, ïîòî÷íèé; finis, is m — ê³íåöü, 

ìåæà, êîðäîí, çàâåðøåííÿ; unius — gen. sing. äî unus, a, 

um — îäèí; principium, i n — ïî÷àòîê; alterius — gen. sing. 

äî alter, altêra, altêrum — äðóãèé, ³íøèé. 


PERSONALIA 

Gaius 

Ãàé (117/138- 180/192 ðð. äî í. å.) 

Âèäàòíèé ðèìñüêèé þðèñò. Òî÷íèõ á³îãðàô³÷íèõ äàíèõ ïðî 

íüîãî íå çáåðåãëîñÿ, íåâ³äîìî íàâ³òü éîãî ïîâíå ³ì’ÿ, ä³éøëè â³äîìîñò³, 

ùî Ãàé áóâ â÷èòåëåì ³ ïèñüìåííèêîì.

Institutiones (²íñòèòóö³¿) ïðîñëàâèëè éîãî ³ì’ÿ. Âîíè ì³ñòèëè 

øê³ëüí³ ëåêö³¿, áóëè íå ëèøå ³äåàëüíèì ï³äðó÷íèêîì ç ïðàâà, àëå 

îäåðæàëè òàêîæ ñèëó çàêîíó, íà íèõ ïîñèëàëèñÿ â ñóäàõ. Õî÷à 

êëàñè÷í³ þðèñòè éîãî íå öèòóþòü, ç V ñò. Ãàé ñòàº îäíèì ç 

íàéá³ëüø øàíîâàíèõ àâòîð³â. Ï³çí³ø³ Institutiones Iustiniani ñêëàäàþòüñÿ 

íà îñíîâ³ ²íñòèòóö³é Ãàÿ. 

Äëÿ íàâ÷àëüíèõ ö³ëåé Ãàé íàïèñàâ åëåìåíòàðíèé ïîñ³áíèê Res 

cottidianae (Ñïðàâè ïîâñÿêäåíí³), ÷è Aurora (Àâðîðà), êîìåíòàð³ 

Ad Q.Mucium (Äî ïðàöü Ê. Ìóö³ÿ), Ad legem XII tabularum (Äî 

Çàêîíó XII òàáëèöü), Ad edictum praetoris urbani (Äî åäèêòà 

ì³ñüêîãî ïðåòîðà), Ad edictum provinciale (Äî ïðîâ³íö³éíîãî 

åäèêòà) òà ³íø³. Óñüîãî ïðèáëèçíî êð³ì ²íñòèòóö³é íèì áóëî íàïèñàíî 

32 êíèãè. 

IUS ROMANUM 

Iudex — ñóääÿ â ðèìñüêîìó ïðàâ³ — öå ïðèâàòíà îñîáà, 

ÿê³é ìàã³ñòðàò äîðó÷àº âèíåñòè ð³øåííÿ ïî ò³é ÷è ³íø³é 

ñïðàâ³. Êð³ì òîãî, ñóää³ íàé÷àñò³øå íå áóëè ïðîôåñ³éíèìè 

þðèñòàìè ³ ïîâèíí³ áóëè ïðè âèíåñåíí³ ð³øåííÿ êåðóâàòèñÿ 

ò³ëüêè ñâî¿ìè ìîðàëüíèìè ³ ãðîìàäÿíñüêèìè ïåðåêîíàííÿìè, 

à òàêîæ ïðèïèñàìè ìàã³ñòðàòó ³ äîêàçàìè, ÿê³ ñòîðîíè íàâîäèëè 

â ïðîöåñ³ ñëóõàíü. Ñóääåþ ì³ã áóòè áóäü-ÿêèé ïîâíîë³òí³é 

ðèìñüêèé ãðîìàäÿíèí, ÷èÿ ðåïóòàö³ÿ íå âèêëèêàëà 

ñóìí³â³â (íàé÷àñò³øå ñóääÿìè áóëè ñåíàòîðè, ³íîä³ — âåðøíèêè). 

Pontî fex (ìí. pontifî ces) — ïîíòèô³ê, æðåöü. Êîëåã³ÿ 

æåðö³â — collegium pontifîcum — ñêëàäàëàñÿ ñïî÷àòêó ç ÷îòèðüîõ, 

ïîò³ì ç âîñüìè òà, íàðåøò³, ç ï’ÿòíàäöÿòè îñ³á, ç âåðõîâíèì 

æåðöåì (pontîfex maxîmus) íà ÷îë³. Âîíà â³äàëà âñ³ìà ïèòàííÿìè 

êóëüòó. 

Ó ñòàðîäàâí³ ÷àñè ò³ëüêè ïîíòèô³êè ìàëè õî÷ ÿêóñü îñâ³òó, 

òîìó âîíè çíàëè ïðàâî; âîíè áðàëè àêòèâíó ó÷àñòü ó òëóìà- 

÷åíí³ òà çàñòîñóâàíí³ ïðàâà: ñêëàäàëè ñóäîâèé êàëåíäàð, òëóìà÷èëè 

Çàêîíè XII òàáëèöü, çíàëè ñóäîâ³ ôîðìóëè òà äîïîìàãàëè 

ñòîðîíàì ïî÷èíàòè ³ âåñòè ñóïåðå÷êó. Çàâäÿêè ñâî¿é øèðîê³é 

ä³ÿëüíîñò³ â ãàëóç³ ïðàâà ïîíòèô³êè çðîáèëè çíà÷íèé 

âíåñîê ó éîãî ðîçâèòîê ³ ñòàëè îñíîâîïîëîæíèêàìè ðèìñüêî¿ 

ïðàâîâî¿ íàóêè. 

37

38 

ARS 

Ðèìëÿíèí ç ïîðòðåòîì ïðåäê³â 

(Ðèì, ïàëàööî Áàðáåð³í³, I ñò. äî í. å., 

ìîæå áóòè êîï³ÿ åïîõè ³ìïåð³¿). Ïîðòðåòí³ 

ñòàòó¿ â Äàâíüîìó Ðèì³ íåð³äêî 

ñïðèéìàëèñÿ ÿê ñâîãî ðîäó îô³ö³éí³ 

äîêóìåíòè, ùî ñâ³ä÷àòü ïðî ðîäîâèò³ñòü, 

çíàòí³ñòü.

LECTIO VI (SEXTA) 

§ 17. ADIECTIVA DECLINATIONIS PRIMAE 

ET SECUNDAE 

ÏÐÈÊÌÅÒÍÈÊÈ ÏÅÐØÎ¯ ÒÀ ÄÐÓÃÎ¯ Â²ÄÌ²ÍÈ 

Ó ëàòèíñüê³é ìîâ³ â³äì³íêîâ³ ôîðìè ïðèêìåòíèê³â íå â³äð³çíÿþòüñÿ 

â³ä â³äïîâ³äíèõ â³äì³íêîâèõ ôîðì ³ìåííèê³â. 

Ïðèêìåòíèêè, ùî ìàþòü â Nominativus singularis çàê³í÷åííÿ 

-à â³äì³íþþòüñÿ çà I â³äì³íîþ; -us, -er, -um — çà II â³äì³íîþ. 

Ó ñëîâíèêó ïðèêìåòíèêè çàïèñóþòüñÿ çà ðîäàìè: ïîâíà ôîðìà 

÷îëîâ³÷îãî ðîäó ³ çàê³í÷åííÿ æ³íî÷îãî ³ ñåðåäíüîãî ðîäó, íàïðèêëàä: 

legitîmus, a, um — çàêîííèé; liber, era, erum — â³ëüíèé; 

sacer, cra, crum — ñâÿùåííèé, ñâÿòèé. 

Çðàçîê â³äì³íþâàííÿ ïðèêìåòíèê³â I–II â³äì³íè: 

m f n 

Singularis 

Nom. legitmus legitma legitmum 

Gen. legitmi legitmae legitmi 

Dat. legitmo legitmae legitmo 

Acc. legitmum legitmam legitmum 

Abl. legitmo legitma legitmo 

Pluralis 

Nom. legitmi legitmae legitma 

Gen. legitimorum legitimarum legitimorum 

Dat. legitmis legitmis legitmis 

Acc. legitmos legitmas legitma 

Abl. legitmis legitmis legitmis 

Ïðèêìåòíèêè óçãîäæóþòüñÿ ç ³ìåííèêàìè â ðîä³, ÷èñë³ ³ â³äì³íêó. 

ßêùî ³ìåííèê ³ óçãîäæåíèé ç íèì ïðèêìåòíèê íàëåæàòü äî ò³º¿ ñàìî¿ 

â³äì³íè, òî ³ çàê³í÷åííÿ ó íèõ çá³ãàþòüñÿ. ßêùî æ âîíè íàëåæàòü äî 

ð³çíèõ â³äì³í, òî êîæíå ñëîâî ìàòèìå çàê³í÷åííÿ ñâîº¿ â³äì³íè. 

§ 18. PRONOMINA POSSESSIVA 

ÏÐÈÑÂ²ÉÍ² ÇÀÉÌÅÍÍÈÊÈ 

Ïðèñâ³éí³ çàéìåííèêè â³äì³íþþòüñÿ ÿê ïðèêìåòíèêè I ³ II 

â³äì³íè. Ó ñëîâíèêó ïðèñâ³éí³ çàéìåííèêè çàïèñóþòüñÿ çà ðîäîâîþ 

îçíàêîþ: 

39

Ïðèñâ³éí³ çàéìåííèêè â³äïîâ³äàþòü îñîá³ ï³äìåòà, íàïðèêëàä: 

singularis: 

(1 îñîáà) nego culpam meam — ÿ çàïåðå÷óþ ñâîþ ïðîâèíó; 

(2 îñîáà) negas culpam tuam — òè çàïåðå÷óºø ñâîþ ïðîâèíó; 

(3 îñîáà) negat culpam suam — â³í (âîíà) çàïåðå÷óº ñâîþ ïðîâèíó; 

pluralis: 

(1 îñîáà) negamus culpam nostram — ìè çàïåðå÷óºìî ñâîþ 

ïðîâèíó; 

(2 îñîáà) negatis culpam vestram — âè çàïåðå÷óºòå ñâîþ ïðîâèíó; 

(3 îñîáà) negant culpam suam — âîíè çàïåðå÷óþòü ñâîþ ïðîâèíó. 

§ 19. PRONOMINA PERSONALIA ET 

PRONOMEN REFLEXIVUM 

ÎÑÎÁÎÂ² ÇÀÉÌÅÍÍÈÊÈ ² ÇÂÎÐÎÒÍÈÉ ÇÀÉÌÅÍÍÈÊ 

40 

Ð³ä m f n 

Â³äì³íà II I II 

Ïðèêëàäè 

meus 

ì³é 

tuus 

òâ³é 

suus 

ñâ³é 

noster 

íàø 

vester 

âàø 

mea 

ìîÿ 

tua 

òâîÿ 

sua 

ñâîÿ 

nostra 

íàøà 

vestra 

âàøà 

meum 

ìîº 

tuum 

òâîº 

suum 

ñâîº 

nostrum 

íàøå 

vestrum 

âàøå 

Â³äì³íþâàííÿ îñîáîâèõ ³ çâîðîòíîãî çàéìåííèêà 

×èñëî Â³äì³íîê 1 îñîáà 2 îñîáà 

Çâîðîòíèé 

çàéìåííèê 

Nom. ego — ÿ tu — òè — 

Gen. mei — ìåíå tui — òåáå sui — ñåáå 

Dat. mihi — ìåí³ tibi — òîá³ sibi — ñîá³ 

Acc. me — ìåíå te — òåáå se — ñåáå 

Abl. me — ìíîþ te — òîáîþ se — ñîáîþ 

Nom. nos — ìè vos — âè — 

Gen. nostri — íàñ vestri — âàñ sui — ñåáå 

nostrum — ³ç íàñ vestrum — ³ç âàñ 

Dat. nobis — íàì vobis — âàì sibi — ñîá³ 

Acc. nos — íàñ vos — âàñ se — ñåáå 

Abl. nobis — íàìè vobis — âàìè se — ñîáîþ 

Singularis 

Pluralis

Ó ëàòèíñüê³é ìîâ³ íåìàº îñîáîâîãî çàéìåííèêà 3 îñîáè, éîãî 

ôóíêö³þ âèêîíóþòü âêàç³âí³ çàéìåííèêè (§ 36). Çâîðîòíèé çàéìåííèê, 

ÿêèé òàê ñàìî, ÿê ³ â óêðà¿íñüê³é ìîâ³, íå ìàº ôîðìè Nominativus 

singularis ³ pluralis, âæèâàºòüñÿ äëÿ 3 îñîáè îäíèíè òà 

ìíîæèíè. 

²íîä³ ñëóæáîâ³ ÷àñòèíè ìîâè â ëàòèíñüê³é ìîâ³ âæèâàþòüñÿ 

ó âèãëÿä³ ïîñòïîçèòèâíî¿ (ùî ñòî¿òü íàïðèê³íö³ ñëîâà) ÷àñòêè ³ 

ïèøóòüñÿ ðàçîì ç³ ñëîâîì: 

ïðèéìåííèê cum (ç) ó ñïîëó÷åíí³ ç Ablativus îñîáîâèõ ³ 

çâîðîòíîãî çàéìåííèê³â, íàïðèêëàä: mecum — ç³ ìíîþ, tecum — 

ç òîáîþ, secum — ç íèì, ç íåþ, ç íèìè, nobiscum — ç íàìè, 

vobiscum — ç âàìè; 

ñïîëó÷íèê que (³), íàïðèêëàä: leges XII tabularum «fons 

emnis publici privatique iuris» sunt. — Çàêîíè Õ²² òàáëèöü — 

äæåðåëî öüîãî ïóáë³÷íîãî òà ïðèâàòíîãî ïðàâà. 

ñïîëó÷íèê ve (÷è, àáî), íàïðèêëàä: Hostem latronemve quis 

decipit, dolo malo non agit. — Íå ä³º ç³ çëèì íàì³ðîì òîé, õòî ââîäèòü 

â îìàíó âîðîãà ÷è ðîçá³éíèêà. 

Âïðàâè 

I. Ïðîâ³äì³íÿéòå ñëîâîñïîëó÷åííÿ: 

furtum manifestum — ÿâíà êðàä³æêà, incôla liber — 

â³ëüíèé æèòåëü, culpa mea — ìîÿ ïðîâèíà, ager privatus 

— ïðèâàòíà çåìëÿ. 


1. Arbîter noster Marcus Tullius est vir laboriosus et 

iustus. 2. Omnia mea mecum porto. 3. Sibi bene facit, qui 

bene facit amico. 4. Pax vobiscum. 5. Reus culpam suam 

negat. 6. Defendunt patriam suam. 7. Vade mecum. 

8. Cognosce te ipsum. 9. Non mihi solum vivo, sed etiam 

patriae. 10. Culpa tua lata est. 11. Si amicus meus es, tui 

amici mei sunt. 12. De tuo facto cavere debes. 13. Ego 

tibi, tu mihi. 14. Sc³entia nobis lucet sicut stella in via. 

15. Qui non est nobiscum, adversus nos est. 16. Suum 

cuique. 17. Socii mei socius, meus socius non est. 

18. Noli me tangêre. 19. Meus filius servit tibi et tuus 

filius mihi. 20. Si vos valetis, bene est, ego valeo. 

21. Habent sua fata libelli. 22. Marcus servus meus liber 

esto. 

41


42 

1. arbîter, tri m — ñóääÿ; vir, viri m — ÷îëîâ³ê; laboriosus, a, 

um — ïðàöüîâèòèé; iustus, a, um — ñïðàâåäëèâèé. 

2. omnis, e — âåñü, óñÿêèé; porto,avi, atum, are — íîñèòè. 

3. bene — äîáðå; facio, feci, factum, facêre — ðîáèòè; amicus, 

i m — äðóã. 

4. pax, pacis f — ìèð, ñâ³ò. 

5. nego, avi, atum, are — çàïåðå÷óâàòè. 

6. defendo, defendi, defensum, êre — çàõèùàòè; patria, ae f — 

áàòüê³âùèíà. 

7. vado, – êre — íàïðàâëÿòèñÿ. 

8. ipse, ipsa, ipsum — ñàì, ñàìà, ñàìå. 

9. solum — ò³ëüêè; vivo, vixi, victum, êre — æèòè. 

10. latus, a, um — øèðîêèé, âåëèêèé. 

12. factum, i n — ñïðàâà, ä³ÿ, â÷èíîê; caveo, cavi, cautum, ere — 

ïåðåäáà÷àòè, ñêëàäàòè äîêóìåíòè, ïèëüíóâàòè; debeo, debui, 

debîtum, ere — áóòè çîáîâ’ÿçàíèì. 

14. sc³entia, ae f – çíàííÿ; luceo, luxi, – ere — ñâ³òèòè; sicut — 

ÿê; stella, ae f — ç³ðêà. 

15. qui — õòî; adversus (ç acc.) — ïðîòè. 

16. cuique = et qui òóò: êîæíîìó. 

17. socius, i m — òîâàðèø, ñï³ëüíèê, ïàðòíåð. 

18. tango, tetîgi, tactum, êre — òîðêàòè, ñòîñóâàòèñÿ. 

19. filius, i m — ñèí; servio, ivi, itum, ire — ñëóæèòè. 

20. si — ÿêùî; valeo, lui, litum, ere — áóòè çäîðîâèì. 

21. fatum, i n — äîëÿ; libellus, i m — êíèæêà. 

22. liber, êra, êrum — â³ëüíèé; servus, i m — ðàá. 


PERSONALIA 

Papinianus Aemilius 

Ïàï³í³àí Åì³ë³é (?—212 ðð. í. å., ñòðà÷åíèé çà íàêàçîì ³ìïåðàòîðà 

Êàðàêàëëè) 

Îäèí ç íàéçíà÷í³øèõ ðèìñüêèõ þðèñò³â, Ïàï³í³àí ìàâ àíàë³òè÷íèé 

ñêëàä ðîçóìó, ùî çàáåçïå÷óâàâ éîìó ãëèáîêå ðîçóì³ííÿ 

æèòòÿ. Çà çàêîíîì ïðî öèòóâàííÿ 426 ð. äî í. å. ç áóäü-ÿêîãî 

ïðàâîâîãî ïèòàííÿ ïð³îðèòåò íàäàâàâñÿ ñóäæåííþ Ïàï³í³àíà. 

Îñíîâíà ñïàäùèíà Ïàï³í³àíà ñêëàäàºòüñÿ ç 19 êíèã Quaestiones 

(áàãàòî ïèòàíü ç íèõ ïåðåíåñåí³ â Digesta ³ Responsa). Ó 

øêîëàõ ïðàâà âåñü òðåò³é ð³ê íàâ÷àííÿ áóâ ïðèñâÿ÷åíèé ¿õíüîìó 

àíàë³çó (çâè÷àéíî òðåòüîêóðñíèê³â íàçèâàëè papiniastae — 

ïàï³í³àíöÿìè). Ñòèëü éîãî ïèñüìà áóâ çðàçêîì ñòèñëîñò³ ³ òî÷íîñò³.

Í³ìåöüêèé öèâ³ë³ñò Ðóäîëüô Çîì ïèñàâ, ùî Ïàï³í³àí «ïî- 

ºäíóâàâ åòè÷íó ñèëó ìîðàëüíî ðîçâèíóòî¿ îñîáèñòîñò³ ç ãðåöüêîþ 

äîá³ðí³ñòþ ³ ðèìñüêîþ ãëèáèíîþ òà ãîñòðîòîþ äóìêè». 

IUS ROMANUM 

Mancipatio (manus+capêre) — ôîðìàëüíå, àáñòðàêòíå ³ äîâ³ëüíå 

íàäáàííÿ êâ³ðèòñüêîãî ïðàâà. Êâ³ðèòüñüêå ïðàâî (ius Quiritium) — 

íàéäàâí³øå, ñóòî ôîðìàë³ñòè÷íå ÿäðî ðèìñüêîãî ïðàâà, ÿêå áóëî 

äîñòóïíå âèêëþ÷íî ðèìñüêèì ãðîìàäÿíàì (Quirites — íàéäàâí³øå 

ïîçíà÷åííÿ ðèìëÿí), íîðìè é ³íñòèòóòè, ùî â³äïîâ³äàþòü óìîâàì 

ïðèì³òèâíîãî çåìëåðîáñüêîãî ñóñï³ëüñòâà âëàñíèê³â àáî àíàëîã³÷í³é 

âëàä³ íàä âèçíà÷åíèìè îñîáàìè ÷è ðå÷àìè. Ñïî÷àòêó 

mancipatio áóëà ïðîäàæåì çà ãîò³âêó (çà ì³äü), ÿêèé â ³ñòîðè÷íèé 

ïåð³îä ïåðåòâîðèâñÿ íà óÿâíèé ïðîäàæ (imaginaria venditio): ó ïðèñóòíîñò³ 

ï’ÿòüîõ ñâ³äê³â, à òàêîæ îñîáëèâî¿ îñîáè — âàãàðÿ (librîpens), 

íàáóâà÷ áðàâ ïåðåäàíèé ïðåäìåò, âèìîâëÿþ÷è óðî÷èñòó 

ôîðìóëó («ß ñòâåðäæóþ, ùî öåé ïðåäìåò ì³é çà êâ³ðèòñüêèì ïðàâîì, 

â³í êóïëåíèé çà öþ ì³äü, çâàæåíó íà öèõ âàãàõ»), óäàðÿâ øìàòêîì 

íåîáðîáëåíî¿ ì³ä³ (randuscûlum) ïî âàãàõ ³ ïåðåäàâàâ ì³äü â³ä÷óæóâà÷ó, 

ÿêèé áðàâ ¿¿ (gestum per aes et libram). 

ARS 

Íà áåðåç³ Ò³áðó íà Áè÷à- 

÷îìó ôîðóì³ ñòî¿òü Êðóãëèé 

õðàì, ñïîðóäæåíèé ó I ñò. äî 

í. å. ßêèéñü ÷àñ éîãî íàçèâàëè 

«õðàì Âåñòè». Õðàì îòî- 

÷óþòü äâàäöÿòü êîðèíôñüêèõ 

êîëîí. Ñòðóíê³, âîíè çäàþòüñÿ 

çàíàäòî òîíêèìè, òîìó ùî 

¿õ âèñîòà â îäèíàäöÿòü ðàç³â 

á³ëüøå ä³àìåòðà. 

Âåñòà áóëà áîãèíåþ äîìàøíüîãî âîãíèùà ³ ñ³ìåéíîãî æèòòÿ. 

Çíà÷åííÿ ¿¿ ñâÿòèëèùà ³ êóëüòó áóëî äóæå âåëèêå, òîìó ùî âîíà 

ââàæàëàñÿ çàñòóïíåöåþ äåðæàâíîãî æèòòÿ ³ ì³öíîñò³ äåðæàâè. Ó 

õðàì³ íå áóëî ñòàòó¿ áîãèí³, ¿¿ ñèìâîëîì áóâ ñâÿùåííèé âîãîíü, 

ÿêèé ãîðèòü ïîñò³éíî ³ ï³äòðèìóºòüñÿ æðèöÿìè-âåñòàëêàìè. 

Çã³äíî ç â³ðóâàííÿìè ðèìëÿí, âîãîíü, ÿêèé çãàñ, ïðîðîêóâàâ íåùàñòÿ 

Ðèìó. Ó õðàì³ Âåñòè ñëóæèëè ø³ñòü æðèöü, âêëþ÷àþ÷è 

ñòàðøó æðèöþ — Virgo Vestalis Maxîma. Âåñòàëêàìè îáèðàëèñÿ 

ä³â÷àòà â³êîì â³ä øåñòè äî äåñÿòè ðîê³â, âîíè ïîâèíí³ áóëè ñëóæèòè 

áîãèí³ âïðîäîâæ òðèäöÿòè ðîê³â. 

43

LECTIO VII (SEPTIMA) 

44 

§ 20. ADIECTIVA DECLINATIONIS TERTIAE 

ÏÐÈÊÌÅÒÍÈÊÈ ÒÐÅÒÜÎ¯ Â²ÄÌ²ÍÈ 

Ïðèêìåòíèêè ²²² â³äì³íè ïîä³ëÿþòüñÿ íà òðè ãðóïè: 

1. Ïðèêìåòíèêè òðüîõ çàê³í÷åíü, òîáòî ìàþòü äëÿ êîæíîãî 

ðîäó ñâîº çàê³í÷åííÿ (-er — m, - is — f, -e — n), íàïðèêëàä: celer 

(øâèäêèé), celêris (øâèäêà), celêre (øâèäêå). 

2. Ïðèêìåòíèêè äâîõ çàê³í÷åíü, òîáòî îäíàêîâå çàê³í÷åííÿ 

÷îëîâ³÷îãî ³ æ³íî÷îãî ðîäó ³ îêðåìî äëÿ ñåðåäíüîãî ðîäó (-is — 

m, f , -e — n), íàïðèêëàä: fortis (ñèëüíèé, ñèëüíà), forte (ñèëüíå). 

3. Ïðèêìåòíèêè îäíîãî çàê³í÷åííÿ (-r, -x, -s àáî -ns) — ìàþòü 

îäíó ôîðìó çàê³í÷åííÿ äëÿ âñ³õ òðüîõ ðîä³â. 

Ó ñëîâíèêîâ³é ôîðì³ íà äðóãîìó ì³ñö³ ïîäàºòüñÿ ôîðìà 

ïðèêìåòíèêà â Genetivus singularis äëÿ çíàõîäæåííÿ îñíîâè. 

Íàïðèêëàä: par (m, f, n), paris (gen. sing.) — ð³âíèé; felix 

(m, f, n), felicis (gen. sing.) — ùàñëèâèé; ingens (m, f, n), 

ingentis (gen. sing.) — âåëè÷åçíèé. 

Ïðèêìåòíèêè III â³äì³íè çì³íþþòüñÿ çà ãîëîñíèì òèïîì 

â³äì³íþâàííÿ ³ìåííèê³â, íàïðèêëàä: 

fortis m, f forte n 

Nom. fortis forte 

Gen. fortis fortis 

Dat. forti forti 

Singularis 

Pluralis 

Acc. fortem forte 

Abl. forti forti 

Nom. fortes fortia 

Gen. fortium fortium 

Dat. fortbus fortbus 

Acc. fortes fortia 

Abl. fortbus fortbus 

§ 21. PARTICIPIUM PRAESENTIS ACTIVI 

Ä²ªÏÐÈÊÌÅÒÍÈÊ ÒÅÏÅÐ²ØÍÜÎÃÎ ×ÀÑÓ 


Participium praesentis activi óòâîðþºòüñÿ â³ä îñíîâè ³íôåêòà 

øëÿõîì ïðèºäíóâàííÿ ñóô³êñà:

-nt- — äëÿ ä³ºñë³â I–II ä³ºâ³äì³íè; 

-ent- — äëÿ ä³ºñë³â III–IV ä³ºâ³äì³íè. 

Ä³ºïðèêìåòíèêè â³äì³íþþòüñÿ ÿê ïðèêìåòíèêè III â³äì³íè 

îäíîãî çàê³í÷åííÿ. Ó Nominativus singularis ïåðåä çàê³í÷åííÿì -s 

çâóê [t] çà çàãàëüíèì ïðàâèëîì àñèì³ëþºòüñÿ ³ ñïðîùóºòüñÿ, íàïðèêëàä: 

nom. sing. — accusant + s = accusans. 

Ñëîâíèêîâà ôîðìà participium praesentis activi ³äåíòè÷íà 

ñëîâíèêîâî¿ ôîðì³ ïðèêìåòíèê³â îäíîãî çàê³í÷åííÿ, íàïðèêëàä: 

accusans (m, f, n —nom. sing.), accusantis (gen. sing.) — ùî çâèíóâà÷óº. 

Çðàçîê â³äì³íþâàííÿ participium praesentis activi: 

condemnans (m,f ) condemnans (n) 

Nom. condemnans condemnans 

Gen. condemnantis condemnantis 

Dat. condemnanti condemnanti 

Singularis 

Pluralis 

Acc. condemnantem condemnans 

Abl. condemnante condemnante 

Nom. condemnantes condemnantia 

Gen. condemnantium condemnantium 

Dat. condemnantbus condemnantbus 

Acc. condemnantes condemnantia 

Abl. condemnantbus condemnantbus 

Ïðè â³äì³íþâàíí³ participium praesentis activi ìîæå äåìîíñòðóâàòè 

îçíàêè áóäü-ÿêîãî ð³çíîâèäó III â³äì³íè. Ó Genetivus 

singularis ó á³ëüøîñò³ âèïàäê³â çóñòð³÷àºòüñÿ çàê³í÷åííÿ -ium, àëå 

³íîä³ â ö³é ôîðì³ ìîæíà áà÷èòè çàê³í÷åííÿ -um. Â Ablativus 

singularis ä³ºïðèêìåòíèê ÷àñò³øå ìàº çàê³í÷åííÿ -å, àëå ó âèïàäêàõ 

âæèâàííÿ ÿê ïðèêìåòíèêà — -i, íàïðèêëàä: 

cum consûle redeunte (ç êîíñóëîì, ùî ïîâåðíóâñÿ); 

trementi voce (òðåìòÿ÷èì ãîëîñîì). 

Ó ëàòèíñüê³é ìîâ³ â³ä îñíîâè íà -nt óòâîðþþòüñÿ óæå â³äîì³ 

³ìåííèêè I â³äì³íè scientia, potentia. Äî óêðà¿íñüêî¿ ìîâè óâ³éøëè 

ñëîâà ëàáîðàíò (ùî ïðàöþº), îêóïàíò (ùî çàõîïëþº), ñåðâàíò 

(ùî çáåð³ãàº), àãåíò (ùî ä³º), ðåãåíò (ùî êåðóº). 

Âïðàâè 


celer, celêris — øâèäêèé; felix, felicis — ùàñëèâèé; 

accusans, accusantis — ùî çâèíóâà÷óº. 

45


1. Ars longa, vita brevis est. 2. Lex specialis derôgat 

generali. 3. Causa formalis. 4. Iudex est lex loquens. 

5. Homo est anîmal sociale.5. Servus est instrumentum 

vocale. 6. Sapienti sat. 7. Fac simîle. 8. Iniuria realis. 

Iniuria verbalis. 9. Ira furor brevis est. 10. Omnis ars 

naturae imitatio est. 11. Volens — nolens. 12. Sero venientîbus 

ossa. 13. Corpôre senex, anîmo iuvênis. 14. Quod licet 

Iovi, non licet bovi. 15. Par in parem non habet 

iurisdictionem. 16. Omnis definitio in iure civili periculosa 

est. 17. Fortuna fortes metuit, ignavos premit. 18. Vox 

emissa volat; littêra scripta manet. 19. Non libêrat diadema 

capîtis dolore. 20. Simulatio latens. 21. Sapiens omnia facit 

cum consilio. 22. Ratio est formalis causa consuetudînis. 

23. Reputatio est vulgaris opinio ubi non est verîtas. 

24. Probatio concludens debet esse. 25. Negatio duplex est 

affirmatio. 26. Quod vanum et inutîle est, lex non requirit. 

27. Iniuria ex affectu facientis consistit. 28. Error scribentis 

nocere non debet. 


46 

1. ars, artis f — ìèñòåöòâî; longus, a, um — äîâãèé, äîâãèé; 

brevis, e — êîðîòêèé. 

3. formalis, e — ôîðìàëüíèé. 

4. iudex, iudîcis m — ñóääÿ; loquor, locutus sum, loqui — ãîâîðèòè. 

6. sapiens, entis — ðîçóìíèé, òîé, ùî çíàº, â³ä sapio, ii (ivi), –, 

êre — áóòè ìóäðèì; ñë³äóâàòè ðîçóìó; sat — äîñèòü. 

7. fac — imperativus sing. â³ä facio, feci, factum, facêre — ðîáèòè, 

çä³éñíþâàòè; simîlis, e — ïîä³áíèé. 

11. volens — part. praes. act. â³ä volo, volui, –, velle — õîò³òè, 

âèðàæàòè âîëþ; nolens — part. praes. act. â³ä nolo, nolui, –, 

nolle — íå õîò³òè. 

12. venio, veni, ventum, ire — ïðèõîäèòè; os, ossis n — ê³ñòêà. 

14. licet, licuit (licîtum est), ere — äîçâîëåíî, äîçâîëÿºòüñÿ; Jovi 

â³ä Juppîter, Jovis m — Þï³òåð; bos, bovis m — áèê. 

17. fortis, e — õîðîáðèé, ñèëüíèé; metuo, ui, utum, êre — ïîáîþâàòèñÿ, 

áîÿòèñÿ; ignavus, a, um — ëåäà÷èé, áåçä³ÿëüíèé; 

premo, pressi, pressum, êre — äàâèòè, çíåâàæàòè, òîïòàòè. 

18. vox, vocis f — ìîâà, ãîëîñ; emitto, misi, missum, êre — ïîñèëàòè, 

âèñèëàòè, âèïóñêàòè; volo, avi, atum, are — ë³òàòè; 

littêra, ae f — ë³òåðà; scribo, scripsi, scriptum, êre — ïèñàòè; 

maneo, mansi, mansum, ere — çàëèøàòèñÿ.

19. diadema, atis n; diadema, ae f (ãðåö.) — ä³àäåìà; ñèíÿ ç 

á³ëèì ïîâ’ÿçêà íà ò³àð³ ïåðñüêèõ öàð³â; capîtis dolore — ãîëîâíèé 

á³ëü. 

20. latens, ntis — part. praes. act. â³ä lateo, ui, –, ere — õîâàòèñÿ; 

simulatio latens — óäàâàíà õâîðîáà. 

21. consilium, i n — òóò: îáà÷í³ñòü. 

22. ratio, onis f — ðîçóì; consuetudo, dînis f — çâè÷êà. 

23. reputatio, onis f — ðåïóòàö³ÿ; vulgaris, e — çàãàëüíèé. 

24. probatio, onis f — äîêàç; concludens, ntis — çàâåðøåíèé 

part. praes. act. â³ä concludo, clusi, clusum, êre — óêëàäàòè, 

çàâåðøóâàòè. 

25. negatio, onis f — çàïåðå÷åííÿ; duplex, îcis — ïîäâ³éíèé; 

affirmatio, onis f — òâåðäæåííÿ. 

26. vanus, a, um — ïîðîæí³é, äàðåìíèé; inutîlis, e — ìàðíèé; 

requiro, quisivi, quisitum, êre — òóò: âèìàãàòè. 

27. iniuria, ae f — òóò: îáðàçà; affectus, us, m — äóøåâíèé ñòàí; 

faciens, ntis — ùî ðîáèòü (ïåðåêëàñòè: òîãî, õòî îáðàæàº) 

part. praes. act. â³ä facio, feci, factum, êre — ðîáèòè; íàäõîäèòè; 

consisto, stîti, –, êre — ïîëÿãàòè, ì³ñòèòèñÿ, êîðåíèòèñÿ. 

28. error, oris, m — ïîìèëêà; noceo, cui, cîtum, ere — øêîäèòè. 


PERSONALIA 

Augustus Gaius Iulius Caesar Octavianus 

Àâãóñò Ãàé Þë³é Öåçàð Îêòàâ³àí (63 ð. äî í. å. — 14 ð. í. å.) 

Çàñíîâíèê ïðèíöèïàòó, ùî çîâí³ ïðèìèðÿâ ðåñïóáë³êàíö³â ³ç 

ïðèá³÷íèêàìè ºäèíîíà÷àëüíîñò³, îäíà ç íàéçíà÷í³øèõ ô³ãóð â ³ñòîð³¿ 

Ðèìó. Çä³éñíèâ áàãàòî ðåôîðì ó ãàëóç³ ïðàâà — lex Iulia 19–41. 

Çàêîíîäàâ÷à ä³ÿëüí³ñòü Îêòàâ³àíà Àâãóñòà áóëà ñïðÿìîâàíà 

íà óäîñêîíàëåííÿ äåðæàâíî¿ ³ ñóäîâî¿ ñèñòåìè, íà çì³öíåííÿ 

ðèìñüêî¿ ðîäèíè ³ ìîðàëüíèõ çàñàä ðèìñüêîãî ñóñï³ëüñòâà. 

×àñ ïðàâë³ííÿ Àâãóñòà — ÷àñ ðîçêâ³òó ìèñòåöòâ: ó ö³ ðîêè 

òâîðèëè ïîåòè Âåðã³ë³é, Ãîðàö³é, Ïðîïåðö³é, ³ñòîðèê Òèò Ë³â³é. 

Ïðè Àâãóñò³ â Ðèì³ áóëè çâåäåí³ Â³âòàð Ñâ³òó, ôîðóì Àâãóñòà, 

ìàâçîëåé íà Ìàðñîâîìó ïîë³. 

ARS 

Ñòàòóÿ Àâãóñòà ç â³ëëè Ë³â³¿ â Ïðèìà Ïîðòà. Ïåðøà ïîëîâèíà 

I ñò. í. å. ßê ïîëêîâîäåöü, ùî âèñòóïàº ç ïðîìîâîþ ïåðåä 

â³éñüêîì, Àâãóñò ïðåäñòàâëåíèé ó âàòèêàíñüê³é ñòàòó¿ ç Ïðèìà 

Ïîðòà. Ðåëüºôè íà ïàíöèð³ ïðåäñòàâëÿþòü éîãî ïåðåìîãè. Ó âåðõí³é 

÷àñòèí³ ïàíöèðà âèäíî áîãà ñîíöÿ Ãåë³îñà, Àïîëëîíà ³ Àðòåì³äó, 

ùî îõîðîíÿëè Àâãóñòà. 

47

Çà ñëîâàìè ðèìñüêîãî ïèñüìåííèêà 

Ñâåòîí³ÿ, ³ìïåðàòîð íå â³äð³çíÿâñÿ 

ì³öíèì çäîðîâ’ÿì, «…ëåäâå 

ïåðåíîñèâ ³ õîëîä, ³ ñïåêó. Âçèìêó 

â³í íàäÿãàâ íå ëèøå ÷îòèðè 

òóí³êè ³ òîâñòó òîãó, àëå ³ ñîðî÷êó, 

³ âîâíÿíèé íàãðóäíèê, ³ îáìîòêè íà 

ñòåãíà ³ ãîì³ëêè». (Ñâåòîí³é, Áîæåñòâåííèé 

Àâãóñò, 81–82 ðð.). Àëå 

â ñòàòó¿ â³í ïîä³áíèé ìîãóòíüîìó 

àòëåòó. Ó í³ã Àâãóñòà ñèìâîë Àôðîä³òè 

— àìóð íà äåëüô³í³. Â³í 

óêàçóº íà áîæåñòâåíí³ñòü ðîäó 

ïðèíöåïñà — princeps (primus + 

capio) — ³ìïåðàòîð. 

IUS ROMANUM 

Peditatus — ï³õîòà. Ðèìñüêà ï³õîòà ïîä³ëÿëàñÿ íà ëåã³îíè. 

Legio — ëåã³îí íàðàõîâóâàâ ïðè Ðîìóë³ 3 000 ÷îëîâ³ê ï³õîòè 

³ 300 âåðøíèê³â, ï³çí³øå 6 000 ñîëäàò. Áóâ ðîçä³ëåíèé íà 10 

êîãîðò. 

Cohors — êîãîðòà ñêëàäàëàñÿ ç òðüîõ ìàí³ïóë³â ïî 200 ÷îëîâ³ê. 

Manipûlus — ìàí³ïóë ïîä³ëÿâñÿ íà 2 öåíòóð³¿ (centum — ñòî) 

ïî ñòî ÷îëîâ³ê. Íà ÷îë³ öåíòóð³¿ ñòîÿâ öåíòóð³îí (centurio). 

Equitatus — ê³ííîòà, ôëàíãîâå ïðèêðèòòÿ. 

Ala — êðèëî, ôëàíã ïðè ëåã³îí³ ñêëàäàâñÿ ç 300 ÷îëîâ³ê, ïîä³ëÿâñÿ 

íà 10 òóðì. 

Turma — òóðìà, ï³äðîçä³ë ç 30 âåðøíèê³â ( 1 / 10 ðèìñüêîãî ala), 

ÿêèé ïîä³ëÿâñÿ íà òðè çàãîíè ïî 10 ÷îëîâ³ê, ùî íàçèâàëèñÿ äåêóð³ÿìè 

(decuria â³ä decem — äåñÿòü). 

Signum — ïðàïîð. Signum legionis — äîâãå ðàòèùå, çâåðõó 

íà ÿêå êð³ïèëîñÿ çîáðàæåííÿ îðëà (aquîla) ç ðîçïðîñòåðòèìè êðèëàìè. 

Signum manipûli íàãîð³ ìàëî âèòÿãíóòó äîëîíþ (manus — 

ðóêà, äîëîíÿ, çàã³í). 

Äî ðàòèù ³íîä³ ïðèêð³ïëþâàëèñÿ çîáðàæåííÿ ïîëêîâîäö³â, 

ìàëåíüê³ êðóãë³ ùèòè àáî ³íø³ ñèìâîëè. 

Vexillum — ïðàïîð ê³ííîòè, øìàòîê ãàí÷³ðêè, ùî ïðèêð³ïëþâàâñÿ 

äî ðàòèùà íà ïîïåðå÷í³é ïåðåêëàäèí³. 

SPQR (senatus populusque Romanus) — ö³ ë³òåðè ÷àñòî çîáðàæóâàëèñÿ 

íà ïðàïîðàõ ÿê ñèìâîë ðèìñüêî¿ äåðæàâè. 

48

LECTIO VIII (OCTAVA) 

§ 22. IMPERFECTUM INDICATIVI ACTIVI 

ÌÈÍÓËÈÉ ÍÅÄÎÊÎÍÀÍÎÃÎ ÂÈÄÓ Ä²ÉÑÍÎÃÎ 

ÑÏÎÑÎÁÓ ÀÊÒÈÂÍÎÃÎ ÑÒÀÍÓ 

Imperfectum âèðàæàº íåçàê³í÷åíó ä³þ â ïðèºäíóâàííÿ ïî 

â³äíîøåííþ äî ìèíóëîãî, â³äïîâ³äàº ä³ºñëîâàì íåäîêîíàíîãî 

âèäó. Óòâîðþºòüñÿ øëÿõîì ïðèºäíóâàííÿ ñóô³êñà -ba- äëÿ ä³ºñë³â 

I ³ II ä³ºâ³äì³íè; -eba — äëÿ ä³ºñë³â III ³ IV ä³ºâ³äì³íè äî îñíîâè 

³íôåêòà ³ îñîáîâèõ çàê³í÷åíü, ùî â³äð³çíÿþòüñÿ â³ä çàê³í÷åíü 

Ðraesens indicativi activi ò³ëüêè çàê³í÷åííÿì ïåðøî¿ îñîáè îäíèíè: 

-m. 

Çðàçîê â³äì³íþâàííÿ ä³ºñë³â ó Imperfectum: 

 

 

Singularis 

Pluralis 

I 

condemnare 

 

1 condemna- ba- m 

 

2 condemna-ba-s 

3 condemna-ba-t 

1 condemna-ba-mus 

 

2 condemna-ba-tis 

3 condemna-ba-nt 

II 

docere 

 

doce-ba-m 

 

doce-ba-s 

doce-ba-t 

doce-ba-mus 

 

doce-ba-tis 

doce-ba-nt 

III 

defendre 

 

defend-eba-m 

 

defend-eba-s 

defend-eba-t 

defend-eba-mus 

 

defend-eba-tis 

defend-eba-nt 

Imperfectum indicativi activi ä³ºñëîâà esse 


1 eram eramus 

2 eras eratis 

3 erat erant 

IV 

punire 

 

puni-eba-m 

 

puni-eba-s 

puni-eba-t 

puni-eba-mus 

 

puni-eba-tis 

puni-eba-nt 

§ 23. FUTURUM I (PRIMUM) INDICATIVI ACTIVI 

ÌÀÉÁÓÒÍ²É ×ÀÑ (ÏÅÐØÈÉ) Ä²ÉÑÍÎÃÎ ÑÏÎÑÎÁÓ 


Ìàéáóòí³é ïåðøèé â³äïîâ³äàº â óêðà¿íñüê³é ìîâ³ ìàéáóòíüîìó 

÷àñó äîêîíàíîãî ³ íåäîêîíàíîãî âèäó: accusabo — ÿ çâèíóâà- 

÷ó, ÿ çâèíóâà÷óâàòèìó, ÿ áóäó çâèíóâà÷óâàòè. 

49

Futurum I óòâîðþºòüñÿ ó òàêèé ñïîñ³á: 

äëÿ ä³ºñë³â I ³ II ä³ºâ³äì³íè íåîáõ³äíî äî îñíîâè ³íôåêòà ïðè- 

ºäíàòè ñóô³êñ -b- , ó äðóã³é ³ òðåò³é îñîá³ îäíèíè é ó ïåðø³é ³ 

äðóã³é îñîá³ ìíîæèíè ñïîëó÷íó ãîëîñíó -³- , ó òðåò³é îñîá³ ìíîæèíè 

ñïîëó÷íó ãîëîñíó -u- ³ îñîáîâ³ çàê³í÷åííÿ: äëÿ singularis — 

-o, -s, -t, äëÿ ðluralis — -mus, -tis, -nt; 

ó ä³ºñë³â III ³ IV ä³ºâ³äì³í äî îñíîâè ³íôåêòà ïðèºäíóºòüñÿ 

ñóô³êñ -å- , ó ïåðø³é îñîá³ îäíèíè — -à- é îñîáîâ³ çàê³í÷åííÿ: äëÿ 

singularis — -m, -s, -t, äëÿ ðluralis — -mus, -tis, -nt. 

Çðàçîê â³äì³íþâàííÿ ä³ºñë³â ó Futurum I: 

 

 

Singularis 

Pluralis 

Âïðàâè 

50 

I 

condemnare 

 

1 condemna- b-o 

, 

 

2 condemna- bi-s 

3 condemna- bi-t 

1 condemna-b-mus 

 

, 

 

2 condemna-b-tis 

3 condemna-bu-nt 

II 

docere 

 

III 

defendre 

 

Futurum I indicativi activi ä³ºñëîâà esse 

IV 

punire 

 

doce-b-o defend-a-m puni-a-m 

 

 

doce-bi-s defend-e-s puni-e-s 

doce-bi-t defend-e-t puni-e-t 

doce-b-mus 

 

, 

 

defend-e-mus 

 

, 

 

puni-e-mus 

 

, 

 

doce-b-tis defend-e-tis puni-e-tis 

doce-bu-nt defend-e-nt puni-e-nt 


1 

ero ermus 

2 

3 

eris ertis 

erit erunt 

I. Ïðîâ³äì³íÿéòå â Praesens, Imperfecum, Futurum I ä³ºñëîâà: 

cogitare — ìèñëèòè, videre — áà÷èòè, defendêre — çàõèùàòè, 

audire — ñëóõàòè. 


1. Servorum numêrus magnus erat. 2. Graeci Troiam 

delebant. 3. Qui semînat mala, metet mala. 4. Servorum


officia varia erant: alii terram colebant, alii domi ministrabant, 

alii in agris laborabant, alii puêros et puellas 

docebant. 5. Advocatus in foro causam dicebat. 6. In 

principio erat Verbum et verbum erat Deum, et Deus erat 

Verbum. 7. Ait praetor: «Si non habebunt advocatum, ego 

dabo». 8. Quod hodie est, id cras erit. 9. Romani antiqui 

multos deos colebant: Neptunum, Mercurium, Proserpînam, 

Vestam. 10. Reus culpam suam negabat. 11. Ego 

semper sperabo. 12. Dicam, quid sentiam. 13. Qui quàerit, 

repêrit. 14. Sine iustitia nihil valebit prudentia. 15. Servi 

vitam molestam et misêram agebant. 16. Et longa vita erat 

et periculosa. 17. Celtas Romani lingua sua Gallos appellabant. 

18. O rus! Quando ego te aspiciam? 19. Tempus tibi 

consilium dabit. 

1. numêrus, i m — ÷èñëî; magnus, a, um — âåëèêèé. 

2. Graecus, i m — ãðåê; Troia, ae f — Òðîÿ; deleo, levi, letum, 

ere — çíèùóâàòè. 

3. semîno, avi, atum, are — ñ³ÿòè; malus, a, um — ïîãàíèé; 

meto, (messui), messum, êre — êîñèòè, æàòè, çáèðàòè. 

4. officium, i n — ñëóæáîâèé îáîâ’ÿçîê; varius, a, um — ð³çíèé, 

ð³çíîìàí³òíèé; alius, a, ud — ³íøèé (ç áàãàòüîõ); terra, ae f 

— çåìëÿ; colo, colui, cultum, êre — îáðîáëÿòè, øàíóâàòè; 

domus, us f — áóäèíîê; ministro, avi, atum, are — ñëóæèòè; 

ager, agri m — ïîëå; laboro, avi, atum, are — ïðàöþâàòè; 

puer, êri m — õëîï÷èê; puella, ae f — ä³â÷èíêà; doceo, docui, 

doctum, ere — ó÷èòè, íàâ÷àòè. 

5. forum, i n — ðèíêîâà ïëîùà, ñóä; causam dicêre — îãîëîøóâàòè 

ð³øåííÿ; apud (ç acc.) — ó, ó ïðèñóòíîñò³. 

6. verbum, i n — ñëîâî; Deus, Dei m — Áîã. 

7. aio, ait — ñòâåðäæóâàòè, ãîâîðèòè. 

8. quod — ùî; hodie (adv.) — ñüîãîäí³, çàðàç; cras (adv.) — çàâòðà. 

9. Romanus, i m — ðèìëÿíèí; multus, a, um — áàãàòî, ÷èñëåííèé; 

Neptunus, i m — Íåïòóí (ó ãðåê³â Ïîñåéäîí), áîã ìîð³â 

³ óñ³õ âîäîéì; Mercurius, i m — Ìåðêóð³é (îòîòîæíþâàâñÿ 

ç ãðåöüê. Ãåðìåñîì), â³ñíèê áîã³â; Proserpîna, ae f — Ïðîçåðï³íà, 

áîãèíÿ ï³äçåìíîãî öàðñòâà; Vesta, ae f — Âåñòà, áîãèíÿ 

äîìàøíüîãî âîãíèùà, äîìîâèòîñò³ ³ ÷èñòîòè ñ³ìåéíîãî 

æèòòÿ (¿¿ õðàì çíàõîäèâñÿ â ï³âäåíí³é ÷àñòèí³ Ðèìñüêîãî 

ôîðóìó). 

10. nego, avi, atum, are — çàïåðå÷óâàòè. 

11. semper — çàâæäè. 

51

52 

12. dico, dixi, dictum, êre — ãîâîðèòè; sentio, sensi, sensum, 

ire — äóìàòè, â³ä÷óâàòè. 

13. quaero, quaesivi, quaesitum, êre — çàïèòóâàòè, øóêàòè; 

reperio, reppêri, repertum, ire — çíàõîäèòè. 

14. nihil — í³ùî, í³÷îãî; prudentia, ae f — íàóêà, çíàííÿ; 

iurisprudentia, ae f — ïðàâîçíàâñòâî; valeo, lui, lîtum, 

ere — áóòè çäîðîâèì, áóòè ä³éñíèì; ìàòè ñèëó. 

15. molestus, a, um — âàæêèé, ñóìíèé; miser, sêra, sêrum — 

æàëþã³äíèé, íåùàñíèé; ago, egi, actum, agêre — òóò: âåñòè. 

16. periculosus, a, um — íåáåçïå÷íèé. 

17. Celtae, arum m — êåëüòè; Gallus, i m — ãàëë; appello, avi, 

atum, are — íàçèâàòè. 

18. rus, ruris n — ñåëî; quando — êîëè; aspicio, spexi, spectum, 

êre — áà÷èòè, ñïîãëÿäàòè. 

19. tempus, ôris n — ÷àñ; consilium, i n — ðàäà; do, dedi, datum, 

dare — äàâàòè. 


PERSONALIA 

Pomponius, Sextus 

Ïîìïîí³é Ñåêñò (²² ñò. í. å.), ñó÷àñíèê Þë³àíà (äèâ.: Ðersonalia, 

lectio X), íàéïë³äí³øèé àâòîð ñåðåä þðèñò³â II ñò., çàéìàâñÿ âèêëþ÷íî 

âèêëàäàöüêîþ ³ ë³òåðàòóðíîþ ä³ÿëüí³ñòþ â ãàëóç³ ïðèâàòíîãî 

ïðàâà. Ìîæå ââàæàòèñÿ îäíèì ç ïåðøèõ ³ñòîðèê³â ðèìñüêîãî 

ïðàâà. Ïîìïîí³é áàãàòî â ÷îìó çàëåæèòü â³ä ñâî¿õ ïîïåðåäíèê³â 

³ íàâ³òü ïðàãíå óçàãàëüíèòè íàéâàæëèâ³ø³ ðåçóëüòàòè ¿õíüî¿ òâîð- 

÷îñò³. Ïðî öå ñâ³ä÷àòü éîãî òâîðè Ex Sabino (Ç òâîð³â Ñàá³íà),. 

Ad Q. Mucium (êîìåíòàð³ äî òâîð³â Ê. Ìóö³ÿ), Ex Plautio, à òàêîæ 

íàéá³ëüøèé ñåðåä â³äîìèõ êîìåíòàð³â Ad edictum, ùî, ìîæëèâî, 

ñêëàäàâñÿ ç 150 êíèã. Êàçó¿ñòèö³ áóëî ïðèñâÿ÷åíî Variae lectiones 

(Ð³çíîìàí³òí³ ÷èòàííÿ), Epistûlae (Ëèñòè); êð³ì òîãî, â³í íàïèñàâ 

Senatusconsulta (Ñåíàòóñêîíñóëüòè — ïîñòàíîâè ñåíàòó), 

Fideicomissa (Ô³äå³êîì³ñè —íåôîðìàëüí³ çàïîâ³òí³ â³äìîâè), 

Regûlae, De stipulationîbus (Ïðî ñòèïóëÿö³¿). Äóæå âàæëèâà, ÿê 

ºäèíå ó ñâîºìó ðîä³ äæåðåëî, íåâåëèêà ðîáîòà Enchiridium 

(Ïîñ³áíèê) — ³ñòîðè÷íèé îãëÿä íàóêè ðèìñüêîãî ïðàâà äî 

Þë³àíà (âêëþ÷íî). 

Ïîìïîí³é áóâ äóæå ïðàöüîâèòèì, â îäíîìó ç³ ñâî¿õ ëèñò³â 

(ÿêèé áóâ âèêëàäåíèé ó Äèãåñòàõ) â³í êàæå: «Íà 78 ðîö³ æèòòÿ 

âèâ÷åííÿ º ºäèíîþ ï³äñòàâîþ æèòòÿ, ³ õî÷ áè ÿ ñòîÿâ îäí³ºþ íîãîþ 

â ìîãèë³, àëå õîò³â áè âèâ÷èòè ùå ùî-íåáóäü».

IUS ROMANUM 

Codex (äîùå÷êà) — çâ’ÿçàí³ ó âèãëÿä³ êíèãè äåðåâ’ÿí³ íàâîùåí³ 

äîùå÷êè àáî ñóâî¿ ïàï³ðóñó ÷è ïåðãàìåíòó. 

Codex Euricianus — êîìïëåêñ âåñòãîòñüêîãî ïðàâà, ÿêèé áóâ 

óçàêîíåíèé ïðèáëèçíî â 475 ð. çà êîðîëÿ Åâðèõà; áóâ ïîêëàäåíèé 

â îñíîâó ï³çí³øèõ âåñòãîòñüêèõ êîäåêñ³â, éîãî âïëèâ âèÿâëÿâñÿ 

ùå â í³ìåöüêîìó ïðàâ³ ðàííüîãî ñåðåäíüîâ³÷÷ÿ. 

Codex Gregorianus — íàéñòàð³øèé ïðèâàòíèé çá³ðíèê ³ìïåðàòîðñüêèõ 

êîíñòèòóö³é â³ä Àäð³àíà äî Ä³îêëåò³àíà, ÿêèé áóâ 

óêëàäåíèé Ãðåãîðîì (àëå íå Ãðåãîð³àíîì, ÿê ÷àñòî êàæóòü) íàïðèê³íö³ 

III ñò.; éîãî ïðîäîâæåííÿì ñòàâ codex Hermogenianus 

(ðèìñüêèé þðèñò – òåçêà þðèñòà ï³ñëÿêëàñè÷íîãî ïåð³îäó Ãåðìîãåí³àíà, 

ÿêèé íàïèñàâ Iuris epitomae (âèòÿãè ç òâîð³â ïîïåðåäíèõ 

þðèñò³â), õî÷à àâòîðà ìîãëè çâàòè ³ Ãåðìîãåí), ÿêèé ì³ñòèòü 

ó ñîá³ êîíñòèòóö³¿ çà ê³ëüêà íàñòóïíèõ ðîê³â. 

Codex Iustinianus — ïåðøà ÷àñòèíà êîäåêñó CIC, âèäàíà 7 

êâ³òíÿ 529 ð. 

Codex Theodosianus — ïåðøèé ç ï³çíüîðèìñüêèõ êîäåêñ³â, 

ÿêèé áóâ âèäàíèé çà ÷àñ³â ñõ³äíî-ðèìñüêîãî ³ìïåðàòîðà Ôåîäîñ³ÿ 

II, áóâ ÷èííèé ç 1 ñ³÷íÿ 439 ð. äëÿ 

âñ³º¿ Ðèìñüêî¿ ³ìïåð³¿. Ôåîäîñ³¿â êîäåêñ 

áóâ ëèøå ç³áðàííÿì êîíñòèòóö³é, 

ùî áóëè âèäàí³, ïî÷èíàþ÷è ç 

Êîñòÿíòèíà (IV ñò.) ³ º äîïîâíåííÿì 

äî Ãðåãîð³ºâà òà Ãåðìîãåí³àíîâà êîäåêñ³â. 

Êîäåêñ ñêëàäàºòüñÿ ç 16 êíèã, 

êíèãè ïîä³ëÿþòüñÿ íà òèòóëè; âñüîãî 

â êîäåêñ³ 3 000 êîíñòèòóö³é ñêîðî÷åíèõ, 

à ì³ñöÿìè ³ çì³íåíèõ. 

ARS 

Ó áðîíçîâ³é ñòàòó¿ îðàòîðà Àâëà 

Ìåòåëëà, I ñò. äî í. å. (Ôëîðåíö³ÿ, 

Àðõåîëîã³÷íèé ìóçåé), âèêîíàí³é, 

íàïåâíî, åòðóñüêèì ìàéñòðîì, òîìó 

ùî ³ì’ÿ çîáðàæåíîãî åòðóñüêîþ íàíåñåíî 

íà êðàé îäÿãó, â³äáèëàñÿ óëþáëåíà 

ðèìëÿíàìè òî÷í³ñòü ó ïåðåäà÷³ ïîðòðåòíèõ 

ðèñ. 

53

LECTIO IX (NONA) 

54 

§ 24. DECLINATIO QUARTA 

×ÅÒÂÅÐÒÀ Â²ÄÌ²ÍÀ ²ÌÅÍÍÈÊ²Â 

Äî IV â³äì³íè íàëåæàòü ³ìåííèêè ÷îëîâ³÷îãî ³ ñåðåäíüîãî 

ðîäó, ùî ìàþòü ó Genetivus singularis çàê³í÷åííÿ -us. Ó Nominativus 

singularis ³ìåííèêè ÷îëîâ³÷îãî ðîäó çàê³í÷óþòüñÿ íà -us, 

ñåðåäíüîãî — íà -u. 

Çðàçîê â³äì³íþâàííÿ ³ìåííèê³â: 

 

fructus, us, m 

 

cornu, us, n 

 

Nom. fructus cornu 

Gen. fructus cornus 

Dat. fructui cornu 

Singularis 

Pluralis 

Acc. fructum cornu 

Abl. fructu cornu 

Nom. fructus cornua 

Gen. fructuum cornuum 

Dat. fructbus cornbus 

Acc. fructus cornua 

Abl. fructbus cornbus 

Ê³ëüêà ³ìåííèê³â IV â³äì³íè íàëåæàòü äî æ³íî÷îãî ðîäó, ç 

ÿêèõ íàé÷àñò³øå âæèâàþòüñÿ: 

domus, us f — äîì; 

manus, us f — ðóêà. 

²ìåííèê domus ìîæå âæèâàòèñÿ ó ïðèñë³âíèêîâ³é ôóíêö³¿: 

dom³ — âäîìà; domî — ç äîìó; domum — äîäîìó. ²ìåííèê domus 

ó äåÿêèõ â³äì³íêàõ ìàº ïîðÿä ³ç çàê³í÷åííÿìè IV â³äì³íè çàê³í- 

÷åííÿ II â³äì³íè, íàïðèêëàä: 

IV II 

Nom. domus — 

Gen. domus domi 

Dat. domui domo 

Singularis 

Pluralis 

Acc. domum — 

Abl. domu domo 

Nom. domus — 

Gen. domuum domorum 

Dat. dombus — 

Acc. domus domos 

Abl. dombus —

§ 25. DECLINATIO QUINTA 

Ï’ßÒÀ Â²ÄÌ²ÍÀ ²ÌÅÍÍÈÊ²Â 

Äî V â³äì³íè íàëåæàòü ³ìåííèêè æ³íî÷îãî ðîäó, ùî ìàþòü 

çàê³í÷åííÿ â Genetivus singularis -ei, ó Nominativus singularis — 

-es. ²ìåííèê³â V â³äì³íè íåáàãàòî, â îñíîâíîìó âîíè ïîçíà÷àþòü 

àáñòðàêòí³ ïîíÿòòÿ. Ó ìíîæèí³ âîíè àáî íå âæèâàþòüñÿ, àáî ìàþòü 

ôîðìè Nominativus et Accusativus. Â óñ³õ â³äì³íêàõ ³ ÷èñëàõ 

â³äì³íþþòüñÿ ò³ëüêè äâà ³ìåííèêè: res ³ dies. 


×èñëî Â³äì³íîê 

res, ei f 

ð³÷, ñïðàâà 

dies, ei f, m 

äåíü, òåðì³í 

Nom. res dies 

Gen. rei diei 

Dat. rei diei 

Singularis 

Pluralis 

Acc. rem diem 

Abl. re die 

Nom. res dies 

Gen. rerum dierum 

Dat. rebus diebus 

Acc. res dies 

Abl. rebus diebus 

§ 26. Ä²ªÑËÎÂÀ ²²² Ä²ªÂ²ÄÌ²ÍÈ ÍÀ –IO 

Ä³ºñëîâà ²²² ä³ºâ³äì³íè, ùî ìàþòü çàê³í÷åííÿ ïåðøî¿ îñîáè 

îäíèíè â praesens indicativi activi -io (capio – áåðó, facio – ðîáëþ, 

fugio – á³æó, iacio – êèäàþ, rapio – âèêðàäàþ é ³í.), ó ÷àñàõ 

ñèñòåìè ³íôåêòà â³äì³íþþòüñÿ çà IV ä³ºâ³äì³íîþ, íàïðèêëàä: 

 

 

Singularis 

Pluralis 

1 apio 

 

2 capis 

3 capit 

Praesens Imperfectum Futurum I 

1 capmus 

 

2 captis 

3 capiunt 

capiebam 

 

capiebas 

capiebat 

capiebamus 

 

capiebatis 

capiebant 

capiam 

 

() 

apies 

capiet 

capiemus 

 

 

() 

capietis 

capient 

55

Âïðàâè 


fructus dulcis — ñîëîäêèé ïë³ä; res publîca — ñóñï³ëüíà ñïðàâà, 

äåðæàâà; bona fides — äîáðîñîâ³ñí³ñòü, ñóìë³íí³ñòü. 


1. Tacîto consensu. 2. Manus manum lavat. 3. Litterarum 

radîces amarae, fructus dulces. 4. Actio in rem. Actio in 

personam. 5. Libertas inaestimabîlis res est. 6. Omnium 

rerum initium difficîle est. 7. «Est res publîca res popûli», — 

sic Cicêro docet in libro: «De re publîca». 8. Dies diem 

docet. 9. Nulla dies sine linea. 10. Popûlus Romanus 

descriptus est in tribus, exercîtus in centurias. 11. Edicta 

sunt praecepta magistratuum popûli Romani. 12. Salus rei 

publîcae nostrae suprema lex. 13. Fundamentum est 

iustitiae fides.14. Philosophia est scientia rerum humanarum 

et rerum naturae. 15. Usus-fructus est ius alienis 

rebus utendi fruendi salva rerum substantia. 16. Usus est 

unus legum corrector. 17. Status quo. 18. Casus belli. 

19. Consensus gentium. 20. Cursus curiae est lex curiae. 

21. De die claro. 22. De die in diem. 23. Dies Dominîcus 

non est iuridîcus. 24. Ex consensu. 25. Forma dat esse rei. 

26. Fortuîtos casus nullum humanum consilium providere 

potest. 27. Status in statu. 28. Iurisprudentia est divinarum 

atque humanarum rerum notitia; iusti atque iniusti scientia. 


56 

1. tacîtus, a, um — ìîâ÷àçíèé, áåçìîâíèé; consensus, us m — 

çãîäà, óãîäà. 

2. manus, us f — ðóêà; lavo, avi, atum, are — ìèòè. 

3. litterae, arum f, pl — íàóêà; radix, îcis f — êîð³íü; amarus, 

a, um — ã³ðêèé; fructus, us m — ïë³ä; dulcis, e — ñîëîäêèé, 

ïðèºìíèé. 

4. actio, onis f — ïîçîâ; res, ei f — ð³÷, ñïðàâà; actio in rem — 

ðå÷îâèé ïîçîâ; actio in personam — çîáîâ’ÿçóâàëüíèé ïîçîâ. 

5. libertas, atis f — âîëÿ; inaestimabîlis, e — íåîö³íåííèé, áåçö³ííèé. 

6 difficîlis, e — ñêëàäíèé, âàæêèé. 

7. publîcus, a, um — ñóñï³ëüíèé; sic — òàê; liber, bri m — êíèãà. 

9. nullus, a, um — í³ÿêèé; sine (ç abl.) — áåç; linea, a f — ðÿäîê. 

10. descriptus, a, um — óïîðÿäêîâàíèé, îðãàí³çîâàíèé; tribus, 

us f — òðèáà; exercîtus, a, um — âèïðîáóâàíèé, íàâ÷åíèé; 

centuria, ae f — öåíòóð³ÿ (çàã³í ç 60–100 ñîëäàò).

11. edictum, i n — åäèêò (çàãàëüíå ðîçïîðÿäæåííÿ); 

praeceptum, i n — ïðàâèëî, ðîçïîðÿäæåííÿ; magistratus, us 

m — ìàã³ñòðàò, ïîñàäîâà îñîáà. 

12. salus, utis f — çäîðîâ’ÿ. 

13. fundamentum, i n — îñíîâà, ï³äñòàâà; fides, ei f — â³ðà, 

â³ðí³ñòü, ñóìë³íí³ñòü, äîâ³ðà. 

14. humanus, a, um — ëþäñüêèé; natura, ae f — ïðèðîäà. 

15. usus-fructus, us m — óçóôðóêò; alienus, a, um — ÷óæèé; 

utendi fruendi — ïðàâî êîðèñòóâàííÿ ÷óæîþ ð³÷÷þ òà ¿¿ 

ïëîäàìè ç³ çáåðåæåííÿì ¿¿ ñóòíîñò³; salvus, a, um — ö³ëèé, 

íåïîøêîäæåíèé; substantia, ae f — ñóòí³ñòü. 

16. usus, us m — òóò: ïðàêòèêà; corrector, oris m — êîðåêòîð, 

íàñòàâíèê. 

17. status, us m — ñòàíîâèùå, ñòàí; status quo — ³ñíóþ÷å ñòàíîâèùå. 

20. cursus, us m — á³ã, íàïðÿìîê, êóðñ; òóò: ïðàêòèêà. 

23. dominîcus, i m — íåä³ëÿ; iuridîcus, a, um — ñóäîâèé, ïðèñóòí³é 

(éäåòüñÿ ïðî òå, ùî â íåä³ëþ ³ äí³ ðåë³ã³éíèõ ñâÿò 

ñóäî÷èíñòâî íå ìàº ñèëè). 

25. do, dedi, datum, are — äàâàòè. 

26. fortuitus, a, um — âèïàäêîâèé; casus, us m — âèïàäîê, þð. 

âèïàäêîâà ä³ÿ; consilium, i n — ðàäà, òóò: ïåðåäáà÷ëèâ³ñòü; 

provideo, vidi, visum, ere — ïåðåäáà÷àòè, ïåðåêëàñòè â³äãîðîäèòè; 

possum, potui, –, posse — ìîãòè. 

27. status, us m — äåðæàâà. 

28. divinus, a, um — áîæåñòâåííèé; notitia, ae f — çíàííÿ; 

iustus, a, um — ñïðàâåäëèâèé; iniustus, a, um — íåñïðàâåäëèâèé, 

íåïðàâåäíèé. 

DE SERVIS ROMANORUM 

In civitate Romana magna erat multitudo servorum. In numêro 

servorum erant Graeci et barbâri captivi. Servorum officia varia 

erant: alii terram colebant, alii in agris latifundiorum laborabant, alii 

urbi et domi ministrabant. Multi servorum Graecorum erant docti, 

in numêro servorum scribae, medîci et magistri puerorum erant. 

Servi rustîci vitam molestam et misêram agebant. Domîni in eos 

vitae necisque potestatem habebant et omnia exempla suplicii 

edebant. 

Divîtes et nobîles Romani eos appellabant instrumenta vocalia et 

res mancipi, velut domus et boves. Servos hostium loco habebant. 

Unde proverbium: «Quot servi, tot hostes». 

57

servus, i m — ðàá; 

Romanus, a, um — ðèìñüêèé; 

magnus, a, um — âåëèêèé; 

multitudo, înis m — áåçë³÷; 

numêrus, i m — ÷èñëî; 

Graecus, i m — ãðåê; 

barbârus, a, um — ÷óæîçåìíèé; 

captivus, a, um — çàõîïëåíèé ó ïîëîí, â³éñüêîâîïîëîíåíèé; 

officium, i n — îáîâ’ÿçîê; 

varius, a, um — ð³çíèé, ð³çíîìàí³òíèé; 

alius, a, um — ³íøèé; 

colo, colui, cultum, êre — äîãëÿäàòè, îáðîáëÿòè; 

ager, gri m — ïîëå; 

latifundium, i n — ëàòèôóíä³ÿ, âåëèêå çåìëåâîëîä³ííÿ; 

laboro, avi, atum, are — ïðàöþâàòè; 

urbs, urbis f — ì³ñòî; 

domus, us f — áóäèíîê; 

ministro, avi,atum, are — ñëóæèòè; 

multus, a, um — ÷èñëåííèé; 

doctus, a, um — ó÷åíèé; 

scriba, ae m — ïåðåïèñóâà÷; 

medîcus, i m — ë³êàð; 

magister, tri m — ó÷èòåëü, íàñòàâíèê; 

puer, êri, m — õëîï÷èê, äèòèíà; 

rustîcus, a, um — ñ³ëüñüêèé; 

vita, ae f — æèòòÿ; 

molestus, a, um — âàæêèé, ãí³òþ÷èé; 

miser, sêra, sêrum — æàëþã³äíèé, íåùàñíèé; 

ago, egi, actum, agêre — âåñòè; 

domînus, i m — òóò: õàçÿ¿í; 

is, ea, id (eos — acc pl) — òîé, òà, òå, â³í, âîíà, âîíî; 

vitae necisque potestatem — ïðàâî æèòòÿ ³ ñìåðò³; 

habeo, habui, habîtum, ere — ìàòè; 

omnis, e — âåñü, óñÿêèé; 

exemplum, i n — ïðèêëàä, ïðåöåäåíò, çàñòåðåæåííÿ, ïîêàçîâå ïîêàðàííÿ; 

supplicium, i n — êàðà, ïîêàðàííÿ, ñòðàòà; 

edo, edi, esus, edêre — çä³éñíþâàòè; 

dives, divîtis — áàãàòèé; 

nobîlis, e — çíàòíèé; 

appello, avi, atum, are — íàçèâàòè; 

instrumentum, i n — ³íñòðóìåíò; 

vocalis, e — ùî ãîâîðèòü; 

res mancipi — ìàíöèïîâàíà ð³÷; ð³÷, ïåðåäà÷à ÿêî¿ ó âëàñí³ñòü â³äáóâàëàñÿ 

÷åðåç ñïåö³àëüíèé îáðÿä ìàíöèïàö³¿ (ïåðåäà÷à â ðóêè); 

velut — ÿê; 

58

os, bovis m, f — áèê, êîðîâà; 

hostis, is m — âîðîã; 

locus, i m — ì³ñöå; 

unde — çâ³äêè, çâ³äê³ëÿ; 

proverbium, i n — ïðèñë³â’ÿ; 

quot ... tot — ñê³ëüêè ... ñò³ëüêè. 


PERSONALIA 

Marcellus Ulpius 

Ìàðöåëë Óëüï³é (II ñò. í. å.). 

Ðàäíèê Àíòîí³íà Ï³ÿ (ðèìñüêèé ³ìïåðàòîð 138–161ðð.) ³ Ìàðêà 

Àâðåë³ÿ (ðèìñüêèé ³ìïåðàòîð 168–180ðð.), âèäàòíèé þðèñò, 

ïðîíèêëèâèé àíàë³òèê. Áóâ ïåðøèì, õòî êðèòèêóâàâ äåÿê³ ñóäæåííÿ 

Þë³àíà. Íà éîãî «Äèãåñòè» (31 êíèãà) òà ³íø³ òâîðè, ùî 

áóëè äóæå ïîïóëÿðí³, ïîñèëàëèñÿ Ïàâë, Óëüï³àí, Ìîäåñò³í, 

Ìàðö³àí, Òðèôîí³í. Êâ³íò Öåðâ³ä³é Ñöåâîëà ñêëàâ äî Äèãåñò 

Ìàðöåëëà êîìåíòàð³. 

IUS ROMANUM 

Digesta — íàçâà ÷èñëåííèõ ³ ð³çíèõ þðèäè÷íèõ òâîð³â, ó ÿêèõ 

ðîçãëÿäàëèñÿ ñêëàäí³ âèïàäêè öèâ³ëüíîãî ³ ïðåòîðñüêîãî ïðàâà. 

Edictum — ïóáë³÷íå îãîëîøåííÿ íàéð³çíîìàí³òí³øîãî çì³ñòó, 

ç ÿêèì magistratus maiores (ðåñïóáë³êàíñüê³ îðãàíè âèùî¿ âëàäè 

òà óïðàâë³ííÿ) íà îñíîâ³ ius edicendi (ïðàâî áóäü-ÿêîãî 

ìàã³ñòðàòà, ÿêèé ìàº âëàäó ðîáèòè ó ìåæàõ ñâîº¿ êîìïåòåíö³¿ 

ïóáë³÷í³ îãîëîøåííÿ, ñïî÷àòêó óñí³, ïîò³ì ³ ïèñüìîâ³) çâåðòàëèñÿ 

äî âñüîãî íàñåëåííÿ. Çàëèøàëîñÿ ó ñèë³ äî ê³íöÿ ðîêó, ó ÿêîìó 

ìàã³ñòðàò çíàõîäèâñÿ ïðè âëàä³. 

Edictum praetorium, edictum praetoris urbani — ïðåòîðñüêèé 

åäèêò; ïóáë³êóâàâñÿ ïåðåä âñòóïîì íà ïîñàäó, ì³ñòèâ ïðîãðàìó 

ä³ÿëüíîñò³ ïðåòîðà íà âåñü éîãî ñëóæáîâèé òåðì³í (edictum 

perpetuum). Éîãî îñíîâó ñêëàäàëî âñå òå, ùî ïðåòîð ïåðåéíÿâ ó 

ñâîãî ïîïåðåäíèêà. Êð³ì öüîãî, êîæåí ïðåòîð ìàâ ïðàâî äîäàâàòè 

íîâ³ ïîëîæåííÿ; ó âèíÿòêîâèõ âèïàäêàõ, ÿêùî âèíèêàëè íåñïîä³âàí³ 

òà íàñò³éí³ ïðèâîäè, ïðåòîð äîïîâíþâàâ ñâ³é åäèêò ³ 

ïðîòÿãîì «ñâîãî» ðîêó. 

Consul — êîíñóë, ãëàâà Ðèìñüêî¿ ðåñïóáë³êè (ùîð³÷íî öåíòóð³àòíèìè 

êîì³ö³ÿìè îáèðàëèñÿ íà îäèí ð³ê äâà êîíñóëè — äî 

367 ð. äî í. å. ò³ëüêè ç ïàòðèö³¿â, à ïîò³ì òàêîæ ³ ç ïëåáå¿â). 

59

60 

ARS 

Äî âèòâîð³â ðåñïóáë³êàíñüêîãî 

ïåð³îäó íàëåæèòü áðîíçîâèé ïîðòðåò 

òàê çâàíîãî ïåðøîãî êîíñóëà 

ÁÐÓÒÀ II ñò. äî í. å. (Ðèì, ïàëàö 

êîíñåðâàòîð³â). Ñïðàâæíº ³ì’ÿ çîáðàæåíî¿ 

ëþäèíè íåâ³äîìå, àëå ñòâîðåíèé 

îáðàç ñâ³ä÷èòü, ùî öå áóëà 

íåàáèÿêà îñîáèñò³ñòü, ÿêà, ìîæëèâî, 

â³ä³ãðàâàëà çíà÷íó ðîëü â ³ñòîð³¿ 

Ðèìó.

LECTIO X (DECIMA) 

§ 27. PASSIVUM TEMPORUM SYSTEMATIS INFECTI 

ÏÀÑÈÂÍÈÉ ÑÒÀÍ ×ÀÑ²Â ÑÈÑÒÅÌÈ ²ÍÔÅÊÒÀ 

Ä³ºñëîâà â ïàñèâíîìó ñòàí³ â³äì³íþþòüñÿ òàê ñàìî, ÿê ³ 

ä³ºñëîâà â àêòèâíîìó ñòàí³. 

Óòâîðåííÿ passivum (ïàñèâíèé ñòàí) â³äð³çíÿºòüñÿ â³ä óòâîðåííÿ 

activum (àêòèâíèé ñòàí) ò³ëüêè îñîáîâèìè çàê³í÷åííÿìè. 

Îñîáîâ³ çàê³í÷åííÿ ïàñèâíîãî ñòàíó 


1 -or(-r) -mur 

2 -ris -mni 

3 -tur -ntur 

Çàê³í÷åííÿ -r ó ïåðø³é îñîá³ îäíèíè ïðèºäíóºòüñÿ äî ä³ºñë³â 

òèõ ÷àñ³â, ó ÿêèõ â àêòèâíîìó ñòàí³ ïåðøà îñîáà îäíèíè ìàº çàê³í÷åííÿ 

-m. 

Çðàçîê â³äì³íþâàííÿ ä³ºñë³â ó ïàñèâíîìó ñòàí³ ÷àñ³â ñèñòåìè 

³íôåêòà: 

Praesens indicativi passivi 

 

 

Singularis 

Pluralis 

I 

condemnare 

 

1 condemnor 

, 

 

2 condemnaris 

3 condemnatur 

1 condemnamur 

, 

 

2 condemnamni 

3 condemnantur 

II 

docere 

 

doceor 

, 

 

doceris 

docetur 

docemur 

 

, 

 

docemni 

docentur 

III 

defendre 

 

defendor 

, 

 

defendris 1 

defendtur 

defendmur 

, 

 

defendimni 

defenduntur 

IV 

punire 

 

punior 

, 

 

puniris 

punitur 

punimur 

, 

 

punimni 

puniuntur 

1 Ó äðóã³é îñîá³ îäíèíè â³äáóâàºòüñÿ çì³íà ñïîëó÷íî¿ ãîëîñíî¿ -i- íà 

-e- ïåðåä çàê³í÷åííÿì -ris. 

61

Singularis 

Pluralis 

 

 

Singularis 

Pluralis 

62 

I 

condemnare 

 

1 condemnabar 

, 

 

2 condemnabaris 

3 condemnabatur 

1 condemnabamur 

, 

 

2 condemnabamni 

3 condemnabantur 

I 

condemnare 

 

1 condemnabor 

, 

 

 

Imperfectum indicativi passivi 

II 

docere 

 

docebar 

, 

 

docebaris 

docebatur 

docebamur 

, 

 

docebamni 

docebantur 

III 

defendre 

 

defendebar 

, 

 

defendebaris 

defendebatur 

defendebamur 

, 

 

defendebamni 

defendebantur 

Futurum I indicativi passivi 

II 

docere 

 

docebor 

 

, 

 

III 

defendre 

 

defendar 

 

, 

 

IV 

punire 

 

puniebar 

, 

 

puniebaris 

puniebatur 

pniebamur 

, 

 

puniebamni 

puniebantur 

IV 

punire 

 

puniar 

 

, 

 

2 condemnabris docebris defenderis punieris 

3 condemnabtur docebtur defendetur punietur 

1 condemnabmur docebmur defendemur puniemur 

 

 

, , , , 

 

2 condemnabimni docebimni defendemni puniemni 

3 condemnabuntur docebuntur defendentur punientur 

§ 28. INFINITIVUS PRAESENTIS PASSIVI 

ÍÅÎÇÍÀ×ÅÍÀ ÔÎÐÌÀ ÒÅÏÅÐ²ØÍÜÎÃÎ ×ÀÑÓ 

ÏÀÑÈÂÍÎÃÎ ÑÒÀÍÓ 

Infinitivus praesentis passivi óòâîðþºòüñÿ øëÿõîì ïðèºäíóâàííÿ 

äî îñíîâè ³íôåêòà çàê³í÷åííÿ -ri ó ä³ºñëîâàõ I, II, IV ä³ºâ³äì³íè, 

-³ ó ä³ºñëîâàõ III ä³ºâ³äì³íè, íàïðèêëàä:

Âïðàâè 

a Infinitivus 

praesentis activi 

I condemnare 

 

II docere 

 

III defendre 

 

IV punire 

 

Infinitivus praesentis 

passivi 

condemnari 

 

, 

 

doceri 

, 

, 

 

defendi 

, 

, 

 

puniri 

, 

 

I. Çà çðàçêîì ïåðåðîáèòè àêòèâí³ çâîðîòè â ïàñèâí³: 

Activum. Cicêro Catilinam accusat. — Öèöåðîí çâèíóâà- 

÷óº Êàò³ë³íó. 

Passivum. Catilina a Cicerone accusatur. — Êàò³ë³íà çâèíóâà÷óºòüñÿ 

Öèöåðîíîì. 

1. Romani hostes vincunt. — Ðèìëÿíè ïåðåìàãàþòü âîðîã³â. 

2. Advocatus reum defendit. — Àäâîêàò çàõèùàº ï³äñóäíîãî. 

II. Â³ä ä³ºñë³â óòâîð³òü infinitivus praesentis passivi ³ ïåðåêëàä³òü: 

veto, 1; deleo, 2; absolvo, 3; venio, 4. 

III. Ïåðåêëàä³òü: 

1. Contra factum non datur argumentum. 2. Patria in 

pericûlis a viris defendi debet. 3. Ut salutas, ita salutabêris. 

4. Tertium non datur. 5. Nemo debet bis puniri pro uno 

delicto. 6. Si necessarium erit pro patria nostra pugnare, ad 

arma vocabîmur et nullum inimicum timebîmus. 7. Petronius 

a Romanis arbîter elegantiarum nominabatur. 

8. Servi pro nullis habentur. 9. Nunquam pericûlum sine 

pericûlo vincîtur. 10. Discipûli a magistris docebantur. 

11. De te fabûla narratur. 12. Clavus clavo pellîtur. 13. «Noli 

me tangêre!» — sic nonnullae plantae nominantur. 

14. Tempôra mutantur et nos mutamur. 15. Dormiunt 

quandoque leges, nunquam moriuntur. 16. Memento mori. 

63


64 

17. Actio a praetore datur. 18. Numerantur sententiae, non 

ponderantur. 19. Fraus merîtur fraudem. 20. Fraus et dolus 

nemîni patrocinari debent. 21. Furiosus furore solo punitur. 

22. Imperitia pro culpa habetur. 23. Iudicium semper pro 

veritate accipîtur 24. Quod non legîtur, non credîtur. 

1. contra (ç acc.) — ïðîòè; datur — äèâ.: do; argumentum, i n 

— äîêàç. 

2. pericûlum (periclum), i n — íåáåçïåêà. 

3. ut … ita — ÿê … òàê. 

4. tertius, a, um — òðåò³é. 

5. nemo — í³õòî; bis — äâ³÷³; unus, a, um — îäèí. 

6. necessarius, a, um — íåîáõ³äíèé, çìóøåíèé; erit — äèâ.: sum, 

fui, esse; pugno, avi, atum, are — áîðîòèñÿ; voco, avi, atum, 

are — çâàòè; inimîcus, i m — âîðîã, ñóïðîòèâíèê; timeo, 

mui, –, ere — áîÿòèñÿ. 

7. Petronius, i m — Ïåòðîí³é, Petronius Arbîter — ñóääÿ Ïåòðîí³é, 

íàáëèæåíèé Íåðîíà, ïîìåð ó 66 ð. í. å.; Romanus, i 

m — ðèìëÿíèí; elegantia, ae f — êðàñíîìîâñòâî. 

9. nunquam — í³êîëè. 

10. discipûlus, i m — ó÷åíü. 

11. fabûla, ae f — ïîãîëîñêà, êàçêà, áàéêà; narro, avi, atum, 

are — ãîâîðèòè, îïîâ³äàòè. 

12. clavis, is f — êëþ÷; clavus, i m — öâÿõ; pello, pepuli, pulsum, 

êre — áèòè, âèãàíÿòè (â³äïîâ³ä. — êëèí êëèíîì âèáèâàºòüñÿ). 

13. noli — imperativus praesentis â³ä ä³ºñëîâà nolo, nolui, –, 

nolle; nonnulus, a, um — ÿêèéñü; planta, ae f — ðîñëèíà. 

14. muto, avi, atum, are — çì³íþâàòè. 

15. dormio, ivi, itum, ire — ñïàòè; quandoque — ³íîä³; 

nunquam — í³êîëè. 

16. memîni, meminisse — ïàì’ÿòàòè (memento — imperativus 

singularis); morior, mortuus sum, mori — óìèðàòè. 

18. numêro, avi, atum, are — ââàæàòè; sententia, ae f — ñóäæåííÿ, 

ð³øåííÿ; pondêro, avi, atum, are — çâàæóâàòè, ñóäèòè, 

ðîçãëÿäàòè. 

19. fraus, fraudis f — îáìàí, íåïðàâäà; mereo, rui, rîtum, ere — 

çàñëóãîâóâàòè, òóò: ïîðîäæóâàòè. 

20. dolus, i m — òóò: íåïðàâäà; patrocînor, atus sum, ari — çàõèùàòè. 

21. furiosus, a, um — íåñàìîâèòèé; furor, oris m — áîæåâ³ëëÿ 

(çì³ñò âèðàçó: ÷åðåç ñâîº áîæåâ³ëëÿ íå ï³äëÿãàº ïîêàðàííþ). 

22. imperitia, ae f — íåçíàííÿ. 

23. iudicium, i, n — ñóäîâå ð³øåííÿ; verîtas, atis, f — ³ñòèíà, 

ïðàâäèâ³ñòü, ñïðàâåäëèâ³ñòü; accipio, cepi, ceptum, êre — 

ïðèéìàòè, ââàæàòè, ðîçóì³òè.

24. lego, lexi, lectum, êre — ÷èòàòè; credo, credîdi, credîtum, 

êre — â³ðèòè. 

RES MANCIPI ET NEC MANCIPI 

Omnes res aut mancipi sunt aut nec mancipi. Mancipi res sunt 

omnia praedia in Italîco solo, tam rustîca — qualis est fundus, quam 

urbana — qualis est domus, item iura praediorum rusticorum (servitutes), 

velut via, iter, actus, aquaeductus, item servi et quadrupêdes, 

velut boves, muli, equi, asîni. Cetêrae res nec mancipi sunt (Ulp.). 

Magna autem differentia est rerum mancipi et nec mancipi. Nam 

res nec mancipi ipsa traditione pleno iure alterius fiunt, si corporales 

sunt et ob id recipiunt traditionem. Itâque si tibi vestem vel aurum vel 

argentum trado sive ex venditionis causa sive ex donationis sive alia 

ex causa, statim tua fit ea res (Gai.). 

omnis, e — âåñü; 

aut — àáî; 

praedium, i n — ìàºòîê, âîëîä³ííÿ; 

solum, i n — ґðóíò, çåìëÿ; 

tam ... quam — ÿê ... òàê; 

rustîca, urbana — óçãîäæåíî ç³ ñëîâîì praedia; 

fundus, i, m — çåìëÿ, ä³ëÿíêà; 

qualis, e — ÿêèé, ÿêèéñü; 

item — òàêîæ; 

velut — ÿê, íàïðèêëàä; 

bos, bovis m, f — áèê, êîðîâà; 

ipse, ipsa, ipsum — ñàì, ñàìà, ñàìå; 

nam — òîìó ùî; àäæå, áî; 

traditio, onis f — ïåðåäà÷à; 

ipsa traditione — abl. causae1 ; 

plenus, a,um — ïîâíèé; 

pleno iure — abl. modi; 

alterius — gen. possessivus; 

fio, factum sum, fiêri — ðîáèòèñÿ, ñòàâàòè, âèíèêàòè, â³äáóâàòèñÿ; 

modus, i m — îáðàç, ñïîñ³á, ì³ðà; 

corporalis, e — ìàòåð³àëüíèé, ò³ëåñíèé; 

ob (ç acc.) — ïåðåä, âíàñë³äîê, â îáì³í íà, ó ðåçóëüòàò³; 

is, ea, id — òîé, â³í; 

recipio, cepi, ceptum, êre — çíîâó çíàõîäèòè; ïðèéìàòè; 

itâque — îòæå, ó òàêèé ñïîñ³á; 

vestis, is f — îäÿã, ïëàòòÿ; sive — àáî, äîð³âíþº ÿêùî; 

ex (ç abl.) — ç, íà ï³äñòàâ³, â³ä; 

donatio, onis f — ïîäàðóíîê; 

statim — íåãàéíî. 

1 Äèâ.: Äîïîìîæí³ ãðàìàòè÷íè ìàòåð³àëè: I. Îñíîâí³ ôóíêö³¿ ëàòèíñüêèõ 

â³äì³íê³â. 

65

66 


PERSONALIA 

Iulianus L Octavius Cornelius Aemilianus 

Þë³àí Ëóö³é Îêòàâ³é Êîðíåë³é Åì³ë³àí (áëèçüêî 100 ð. í. å.–?) 

Þë³àí áóâ îäíèì ç íàéâèäàòí³øèõ þðèñò³â çà âñþ ³ñòîð³þ 

ðèìñüêîãî ïðàâà. Íàðîäèâñÿ ó Ï³âí³÷í³é Àôðèö³ â Ãàäðóìåò³. 

Éîãî â÷èòåëåì áóâ ßâîëåí Ïðèñê, ï³ñëÿ ÿêîãî â³í ñòàâ îñòàíí³ì 

ãîëîâîþ øêîëè ñàá³í³àíö³â. Þë³àí îá³éìàâ âèñîê³ äåðæàâí³ ïîñàäè: 

íàì³ñíèê ó Í³ìå÷÷èí³, ²ñïàí³¿ é Àôðèö³, ó 148 ð. êîíñóë, 

ðàäíèê ³ìïåðàòîð³â Àäð³àíà, Àíòîí³ÿ Ï³ÿ, Ìàðêà Àâðåë³ÿ ³ Ëóö³ÿ 

Â³ðà. 

Þë³àí ìàâ âèíÿòêîâ³ çä³áíîñò³ òà çíàííÿ â ãàëóç³ ïðàâà, àâòîðèòåò 

³ îñîáëèâó äîâ³ðó Àäð³àíà, çà äîðó÷åííÿì ÿêîãî ðîçðîáèâ 

Edictum perpetuum (åäèêò, êîòðèé ì³ñòèâ ïðîãðàìó ïðåòîðà 

íà âåñü éîãî ñëóæáîâèé òåðì³í), äå ñèñòåìàòèçóâàëèñÿ é óí³ô³êóâàëèñÿ 

ïîëîæåííÿ ðèìñüêîãî ïðàâà. 

Ãîëîâíèé éîãî òâ³ð Digesta ñêëàäàºòüñÿ ç 90 êíèã. Öå íàéçíà÷í³øèé 

òâ³ð êëàñè÷íîãî ïðàâîçíàâñòâà, ùî ì³ñòèòü éîãî 

Responsa óñ³õ âèä³â ³ ç óñ³õ ãàëóçåé ðèìñüêîãî ïðàâà. Îñîáëèâà 

óâàãà ïðèä³ëÿºòüñÿ ïðåòîðñüêîìó ïðàâó. 

IUS ROMANUM 

Magistratus — ïîñàäà, ïîñàäîâà îñîáà. 

Magistratus popûli Romani — ðåñïóáë³êàíñüê³ îðãàíè âèùî¿ 

äåðæàâíî¿ âëàäè ³ óïðàâë³ííÿ, ùî ïîðÿä ç íàðîäíèìè çáîðàìè 

áóëè îñíîâàìè äåðæàâè. 

Magistratus maiores — âèù³ ïîñàäîâ³ îñîáè, äî íèõ íàëåæàëè: 

quaestores — êâåñòîðè, ÿê³ â³äïîâ³äàëè çà äåðæàâíó ñêàðáíèöþ 

³ çàéìàëèñÿ ô³íàíñîâèìè ñïðàâàìè; 

aediles — åäèëè, ÿê³ ñòåæèëè çà ïîðÿäêîì ³ áåçïåêîþ â ì³ñò³, 

à òàêîæ äîãëÿäàëè çà áóä³âíèöòâîì ³ ñàí³òàðíèì ñòàíîì ì³ñòà; 

aedilis curulis — êóðóëüíèé åäèë, ïîñàäîâà îñîáà, ùî ìàëà 

ïðàâî ðîçïîðÿäæåííÿ (ius edicendi), â³äàëà ïîñòà÷àííÿì ì³ñòà é 

àðì³¿ ïðîäîâîëüñòâîì, íàãëÿäàëà çà ãðîìàäñüêèì ïîðÿäêîì ó 

ì³ñò³, ó òîìó ÷èñë³ çà ïðîâåäåííÿì âèäîâèùíèõ çàõîä³â; òàêîæ â 

îáîâ’ÿçîê êóðóëüíèõ åäèë³â âõîäèâ êîíòðîëü çà ïðîòèïîæåæíîþ 

áåçïåêîþ ì³ñüêèõ áóä³âåëü ³ çà ñòàíîì äîð³ã; 

tribuni plebis — íàðîäí³ òðèáóíè, ïðåäñòàâëÿëè ³íòåðåñè 

ïëåáå¿â;

praetor — ïðåòîð, ñóäîâèé ÷èíîâíèê, ïåðâ³ñíèé òèòóë ðèìñüêèõ 

êîíñóë³â ³ äèêòàòîð³â; 

dictator — â ³ñòîðè÷í³ ÷àñè åêñòðàîðäèíàðíèé ìàã³ñòðàò, ÿêîãî 

çà çãîäîþ ³ç ñåíàòîì ïðèçíà÷àâ íà òåðì³í íå á³ëüøå øåñòè 

ì³ñÿö³â êîíñóë àáî êîíñóëÿðíèé òðèáóí (â³éñüêîâèé òðèáóí ç êîíñóëüñüêîþ 

âëàäîþ) ó ðàç³ íàéá³ëüøî¿ íåáåçïåêè äëÿ äåðæàâè ÿê 

çîâí³øíüî¿, òàê ³ âíóòð³øíüî¿. 

ARS 

Ïðîöåñ³ÿ. Ðåëüºô Â³âòàðÿ 

Ìèðó. 13–9 ðð. äî 

í. å. Â³âòàð Ìèðó áóâ ñïîðóäæåíèé 

íà ÷åñòü Àâãóñòà 

ÿê ìèðîòâîðöÿ íà Ìàðñîâîìó 

ïîë³. 

67

LECTIO XI (UNDECIMA) 

§ 29. TEMPORA SYSTEMATIS PERFECTI 

×ÀÑÈ ÑÈÑÒÅÌÈ ÏÅÐÔÅÊÒÀ 

Ñèñòåìó ïåðôåêòà ñêëàäàþòü òðè ÷àñîâ³ ôîðìè: 

perfectum — ìèíóëèé äîêîíàíîãî âèäó; 

plusquamperfectum — äàâíîìèíóëèé äîêîíàíîãî âèäó; 

futurum II (secundum) — ìàéáóòí³é äðóãèé äîêîíàíîãî 

âèäó (âæèâàºòüñÿ ïåðåâàæíî ó ï³äðÿäíèõ ðå÷åííÿõ, êîëè ä³ÿ áóäå 

â³äáóâàòèñÿ ðàí³øå ³íøî¿ ìàéáóòíüî¿ ä³¿, âèðàæåíî¿ ó ãîëîâíîìó 

ðå÷åíí³, òîáòî futurum I). 

Àêòèâíèé ñòàí öèõ ÷àñ³â ä³ºñëîâà óòâîðþºòüñÿ â³ä îñíîâè 

ïåðôåêòà (äëÿ âèçíà÷åííÿ îñíîâè ïåðôåêòà íåîáõ³äíî â³ä äðóãî¿ 

ñëîâíèêîâî¿ ôîðìè ä³ºñëîâà â³äêèíóòè çàê³í÷åííÿ -i). Íàïðèêëàä: 

accusav-i — ÿ çâèíóâàòèâ; respond-i — ÿ â³äïîâ³â; scrips-i — ÿ 

íàïèñàâ; audiv-i — ÿ ïî÷óâ. 

§ 30. PERFECTUM INDICATIVI ACTIVI 

ÌÈÍÓËÈÉ ×ÀÑ ÄÎÊÎÍÀÍÎÃÎ ÂÈÄÓ Ä²ÉÑÍÎÃÎ 


Perfectum indicativi activi óòâîðþºòüñÿ øëÿõîì ïðèºäíóâàííÿ 

äî îñíîâè ïåðôåêòà îñîáîâèõ çàê³í÷åíü: 

68 


1 - -mus 

2 -isti -istis 

3 -it -erunt 

Çðàçîê â³äì³íþâàííÿ ä³ºñë³â ó perfectum indicativi activi: 

 

 

Singularis 

Pluralis 

I 

condemnare 

 

1 condemnavi 

 

2 condemnavisti 

3 condemnavit 

1 condemnavmus 

 

2 condemnavistis 

3 condemnaverunt 

II 

docere 

 

docui 

 

docuisti 

docuit 

documus 

 

docuistis 

docuerunt 

III 

defendre 

 

defendi 

 

defendisti 

defendit 

defendmus 

 

defendistis 

defenderunt 

IV 

punire 

 

punivi 

 

punivisti 

punivit 

punivmus 

 

punivistis 

puniverunt

§ 31. PLUSQUAMPERFECTUM 

INDICATIVI ACTIVI 

ÄÀÂÍÎÌÈÍÓËÈÉ ×ÀÑ Ä²ÉÑÍÎÃÎ ÑÏÎÑÎÁÓ 


Plusquamperfectum indicativi activi oçíà÷àº ä³þ, ùî â³äáóëàñÿ 

ðàí³øå ³íøî¿ ä³¿ â ìèíóëîìó. Âæèâàºòüñÿ â îñíîâíîìó â 

ï³äðÿäíèõ ðå÷åííÿõ. Óòâîðþºòüñÿ øëÿõîì ïðèºäíóâàííÿ äî îñíîâè 

ïåðôåêòà ñóô³êñà -êra- ³ îñîáîâèõ çàê³í÷åíü àêòèâíîãî ñòàíó 

(âèíÿòîê: ïåðøà îñîáà îäíèíè ìàº çàê³í÷åííÿ -m): äëÿ singularis 

— -m, -s, -t; äëÿ pluralis — -mus, -tis, -nt. 

 

 

Singularis 

Pluralis 

Çðàçîê â³äì³íþâàííÿ ä³ºñë³â ó plusquamperfectum indicativi activi: 

I 

condemnare 

 

1 condemnavram 

 

2 condemnavras 

3 condemnavrat 

1 condemnaveramus 

 

2 condemnaveratis 

3 condemnavrant 

II 

docere 

 

docuram 

 

 

docuras 

docurat 

docueramus 

 

 

docueratis 

docurant 

III 

defendre 

 

defendram 

 

 

defendras 

defendrat 

defenderamus 

 

 

defenderatis 

defendrant 

§ 32. FUTURUM II (SECUNDUM) 

INDICATIVI ACTIVI 

ÌÀÉÁÓÒÍ²É ×ÀÑ ÄÎÊÎÍÀÍÎÃÎ 

ÂÈÄÓ Ä²ÉÑÍÎÃÎ ÑÏÎÑÎÁÓ 


IV 

punire 

 

punivram 

 

 

punivras 

punivrat 

puniveramus 

 

 

puniveratis 

punivrant 

Futurum II îçíà÷àº ä³þ, ùî â³äáóäåòüñÿ â ìàéáóòíüîìó ðàí³øå 

çà ³íøó, âèðàæåíó futurum I. Âæèâàºòüñÿ â îñíîâíîìó â ï³äðÿäíèõ 

ðå÷åííÿõ. Óòâîðþºòüñÿ øëÿõîì ïðèºäíóâàííÿ äî îñíîâè 

ïåðôåêòà ñóô³êñà -er- äëÿ ïåðøî¿ îñîáè îäíèíè, -êrî- — äëÿ ³íøèõ 

îñ³á ³ îñîáîâèõ çàê³í÷åíü àêòèâíîãî ñòàíó: äëÿ singularis — -o, - 

s, -t; äëÿ pluralis — -mus, -tis, -nt. 

69

Singularis 

Pluralis 

Âïðàâè 

70 

Çðàçîê â³äì³íþâàííÿ ä³ºñë³â ó Futurum II indicativi activi: 

I 

condemnare 

 

1 condemnavro 

 

2 condemnavris 

3 condemnavrit 

1 condemnavermus 

 

2 condemnavertis 

3 condemnavrint 

 

 

Singularis 

Pluralis 

1 fui 

 

2 fuisti 

3 fuit 

II 

docere 

 

docuro 

 

 

docuris 

docurit 

docuermus 

 

 

docuertis 

docurint 

III 

defendre 

 

defendro 

 

defendris 

defendrit 

defendermus 

 

 

defendertis 

defendrint 

Â³äì³íþâàííÿ íåïðàâèëüíîãî ä³ºñëîâà esse 

ó ÷àñàõ ñèñòåìè ïåðôåêòà 

1 fumus 

 

2 fuistis 

3 fuerunt 

IV 

punire 

 

punivro 

 

 

punivris 

punivrit 

punivermus 

 

 

punivertis 

punivrint 

Perfectum Plusquamperfectum futurum II 

furam 

 

furas 

furat 

fueramus 

 

fueratis 

furant 

furo 

 

furis 

furit 

fuermus 

 

 

fuertis 

furint 

I. Ïðîâ³äì³íÿéòå â perfectum indicativi activi ä³ºñëîâî vinco; ó 

plusquamperfectum indicativi activi ä³ºñëîâî habeo; ó futurum II 

indicativi activi ä³ºñëîâî scio. 

II. Âèçíà÷òå ä³ºñë³âí³ ôîðìè: 

expugnabîtis — expugnaverîtis; eris — fuêris; audio — audivi.


1. Dixi et anîmam levavi. 2. Caesar, postquam a Pharnâce, 

rege Pontîco, victoriam reportavit, ad amicum suum 

scripsit: «Veni, vidi, vici.» 3. Feci, quod potui. 4. Philippus, 

Macedônum rex, Lacaedemoniis scripsit: «Si in Laconîcam 

venêro, finîbus vos exturbabo.»Lacaedemonii rescripserunt: 

«Si.» 5. Tarquinius Superbus fuit ultîmus rex Romanorum. 

6. Fuit Troia, fuîmus Troiani. 7. Exegi monumentum. 8. Ut 

sementåm fecêris, ita metes. 9. Promisisti ad me venire, sed 

non venisti. 10. Senatores Romani Ciceronem patrem 

patriae nominaverunt. 11. Gallina scripsit. 12. Si vis amari, 

ama. 13. Donec eris felix, multos numerabis amicos: 

tempôra si fuerint nubîla, solus eris! 14. Graecii loco, quo 

hostem superavêrant, tropaea statuebant. 15. Non credam, 

nisi vidêro. 16. Urbem Romam a principio reges habuerunt. 

17. Romani Gallos, qui in Italiam irrupêrant, ceciderunt. 

18. Si quaesivêris, invenies. 19. Bias, unus e septem sapientîbus, 

dixit: «Omnia mea mecum porto.» 20. Cum finitis 

fuêrit ususfructus, revertîtur ad proprietatem. 21. Levis est 

fortuna: cito reposcit quod dedit (Publ. Syr.). 22. Romûlus 

et Numa Pompilius binos quaestores haberunt (Ulp.). 


1. anîma, ae f — äóøà; levo, avi, atum, are — ïîëåãøóâàòè. 

2. rex, regis m — öàð; Pharnâces, is m — Ôàðíàê, ïîíòèéñüêèé 

öàð (63–47 ðð. äî í. å.); pontî cus, a, um — ïîíò³éñüêèé; 

victoriam reportare (a (ab (ex, de) ç abl.) — çäîáóâàòè ïåðåìîãó 

(íàä). 

3. facio, feci, factum, êre — ðîáèòè; possum, potui, –, posse — 

ìîãòè. 

4. Macêdo, ônis m — ìàêåäîíÿíèí (ìàêåäîíÿíè íàñåëÿëè êðà¿íó 

Ìàêåäîíèÿ (Macedonia, ae f), ðîçòàøîâàíó ì³æ Åï³ðîì ³ 

Ôðàê³ºþ, â³ä Îë³ìïó äî ð³êè Ñòðèìîíà); Lacedaemonius, i m 

— ñïàðòàíåöü; Laconîca, ae f = Laconia,ae f — Ëàêîí³ÿ (ñòîëèöÿ 

Ëàêîí³¿ — Ñïàðòà (Sparta, ae f); exturbo, avi, atum, 

are — âèãàíÿòè, âèãîíèòè; rescribo, scripsi, scriptum, êre — 

ïèñàòè â³äïîâ³äü. 

5. superbus, a, um — ãîðäîâèòèé, ãîðäèé, ãð³çíèé. 

7. exîgo, exegi, actum, êre — óñòàíîâëþâàòè. 

8. sementis, is f — ñ³ÿííÿ, ñ³âáà, ïîñ³â. 

9. promitto, misi, missum, êre — îá³öÿòè. 

12. vis äðóãà îñîáà sing. praes. ind. act. â³ä volo, volui, –, velle — 

õîò³òè. 

71

72 

13. donec — ïîêè, ïîêè íå; nubilus, a, um — ñóìíèé, íåÿñíèé, 

íåñïðèÿòëèâèé. 

14. supêro, avi, atum, are — ïåðåìàãàòè; tropaeum, i n (ãðåö.) — 

ïàì’ÿòíèê ïåðåìîãè; 

statuo, tui, tutum, êre — ñïîðóäæóâàòè, óñòàíîâëþâàòè. 

16. a principio — ñïî÷àòêó. 

17. irrumpo, irrupi, ruptum, êre — ïðîíèêàòè, óðèâàòèñÿ; 

ceciderunt â³ä cado, cecîdi, casurum, êre — ïàäàòè, çàãèíóòè. 

18. quaero, quaesivi, quaesitum, êre — øóêàòè; invenio, veni, 

ventum, ire — çíàõîäèòè. 

20. finitus, a, um â³ä finio, ivi,itum, ire — ê³í÷àòè, çàâåðøóâàòè; 

revertor, versus sum, verti — ïîâåðòàòèñÿ; propriêtas, 

atis f — âëàñí³ñòü. 

21. levis, e — â³òðÿíèé, íåïîñò³éíèé, ïðèìõëèâèé; reposco, –, –, 

êre — âèìàãàòè íàçàä; dedit — äèâ. do 

22. Romûlus, i m — Ðîìóë (ëåãåíäàðíèé çàñíîâíèê Ðèìà); 

Numa Pompilius — Íóìà Ïîìï³ë³é (çà ïåðåêàçîì, äðóãèé, 

çà Ðîìóëîì, öàð Ðèìà, çàñíîâíèê áàãàòüîõ çàêîí³â ³ ðåë³ã- 

³éíèõ óñòàíîâëåíü, ùî ðîçä³ëèâ ì³ñòà íà òðèáè); bini, ae, 

a — ïî äâà. 

MANCIPATIO 

1. Mancipatio est imaginaria quaedam venditio, quod ad ipsum 

ius proprium civium Romanorum est. Eaque res ita agîtur: coram non 

minus quam quinque testîbus civîbus Romanis puberîbus et praeterea 

alio eiusdem conditionis qui libram aeneam teneat, qui appellatur 

librîpens, is qui mancipio accîpit, aes tenet et ita dicit: Hunc ego 

homîîîîînem iure Quiritium meum esse aio 1 , is que mihi emptus esto 

hoc aere aeneaque libra. Deinde aere percûtit, libram idque aes dat 

ei, a quo mancipium accîpit, quasi pretii loco (Gai.). 

2. Ideo autem aes et libra adhibetur, quia olim aereis tantum 

nummis utebantur, nec ullus aureus vel argenteus in usu erat, sicut ex 

lege Duodêcim tabularum intellegêre possumus. Eorumque nummorum 

vis et potestas non in numêro erat, sed in pondêre (Gai.). 

3. Mancipatio locum habet inter cives Romanos eosque peregrinos, 

quibus commercium datum est (Ulp.). 

imaginarius, a, um — ô³êòèâíèé, ñèìâîë³÷íèé; 

quidam, quaedam, quoddam — äåÿêèé, ÿêèéñü; 

venditio, onis f — ïðîäàæ; 

venditio imaginaria = mancipatio; 

[mancipatio manus + capio, capêre]; 

1 Êóðñèâîì ïîçíà÷åíî ³íô³í³òèâíèé çâîðîò Accusativus cum infinitivo 

ñì.:§ 56

is, ea, id — òîé; 

ita — òàê, ó òàêèé ñïîñ³á; 

que — ³; ago, egi, actum, agêre — ðîáèòè, ä³ÿòè, óêëàäàòè óãîäó; 

pubes, pubêris — ïîâíîë³òí³é, çð³ëèé; 

coram — îñîáèñòî, íà î÷àõ â óñ³õ; 

praeterea — êð³ì òîãî; 

ullus, a, um — ÿêèé-íåáóäü; 

eius Gen. sing. äî is, ea, id; 

dem äèâ.: do; 

condiñio, onis f — óìîâà; 

aereus, a, um — ì³äíèé; 

accipio, cepi, ceptum, êre — ïðèéìàòè, îäåðæóâàòè; 

deinde — ïîò³ì; 

aes, aeris n — ì³äü; 

percutio, cussi, cussum, êre — áèòè, óäàðÿòè; 

libra, ae f — âàãè; 

ei Dat. sing. äî is, ea, id; 

pretium, i n — ö³íà, âàðò³ñòü; 

ideo — òîìó ùî; 

adhibeo, hibui, hibîtum, ere — çàñòîñîâóâàòè; 

quia — òàê, ÿê; 

olim — êîëèñü; 

nummus, i m —ìîíåòà; 

utor, usus sum, êre — êîðèñòóâàòèñÿ; 

ullus, a, um — ÿêèéñü; 

intellêgo, lexi, lectum, êre — ðîçóì³òè, âèçíàâàòè; 

eorum — Gen.pl. äî is, ea, id; 

vis f — ñèëà; 

potestas, atis f — âëàäà, ìîãóòí³ñòü; 

pondêro, avi, atum, are — çâàæóâàòè; 

eos — Acc. pl. äî is, ea, id; 

quibus —Abl. pl. äî qui, quae, quod; 

datum äèâ.: do 


PERSONALIA 

Modestinus Herennius 

Ìîäåñò³í Ãåðåíí³é (òî÷í³ äàòè íàðîäæåííÿ ³ ñìåðò³ íåâ³äîì³) 

Ó÷åíü Óëüï³àíà Ìîäåñò³í áóâ îñòàíí³ì ïðåäñòàâíèêîì øêîëè 

êëàñè÷íîãî ïðàâà. Ìîæëèâî, ãðåê çà ïîõîäæåííÿì. Ó 226– 

244 ðð. îá³éìàâ ó Ðèì³ ïîñàäó ïðåôåêòà ïîæåæíî¿ êîìàíäè 

(praefectus vigîlum). Ï³ñëÿ ïðåôåêòà ãâàðä³¿ öÿ ïîñàäà áóëà äðóãîþ 

çà çíà÷åííÿì. Vigîles — öå ïîæåæíà êîìàíäà, ó í³÷íèé ÷àñ 

çä³éñíþâàëà òàêîæ ïîë³öåéñüê³ ôóíêö³¿. Ó 426 ð. Ìîäåñò³í (ðà- 

73

çîì ç Ïàï³í³àíîì, Ïàâëîì, Óëüï³àíîì ³ Ãàºì) çàêîíîì áóâ 

âêëþ÷åíèé äî ÷èñëà àâòîð³â, íà òâîðè ÿêèõ äîçâîëÿëîñÿ ïîñèëàòèñÿ 

â ñóä³. Éîãî ïðàö³, ùî îõîïëþþòü âñ³ ãàëóç³ ïðàâà, â îñíîâíîìó 

áóëè ïîâ’ÿçàí³ ç íàâ÷àííÿì ³ þðèäè÷íîþ ïðàêòèêîþ: 

Pandectaå, Regûlae, Responsa, ìîíîãðàô³¿ De excusationîbus (Ïðî 

âèïðàâäîâóâàííÿ — ºäèíèé òâ³ð ðèìñüêèõ êëàñè÷íèõ þðèñò³â, 

íàïèñàíèé ãðåöüêîþ ìîâîþ), De praescriptionîbus (Ïðî ïðèïèñè) 

òà ³íø³. 

IUS ROMANUM 

Plebs (íåäèôåðåíö³éîâàíà áåçë³÷ ëþäåé) — íàðîä, þðáà, ïëåáå¿ 

(plebei), ï³çí³øå íàçâà ñîö³àëüíîãî ïðîøàðêó, ùî âèíèê ó ðåçóëüòàò³ 

âíóòð³øíüî¿ äèôåðåíö³àö³¿ ùå çà ÷àñ³â äîðèìñüêîãî ðîäîâîãî 

ëàäó é ó ðèìñüêîãî ñóñï³ëüñòâà. Éîãî àíòèïîäîì áóëè 

patricii. 

Pleb³scitum — ïîñòàíîâà ïëåáåéñüêèõ çáîð³â (consilium 

plebis), ùî áåçïîñåðåäíüî çîáîâ’ÿçóâàëà ò³ëüêè ïëåáå¿â; îäíàê 

âîíè ìîãëè äîìàãàòèñÿ ðåàë³çàö³¿ ïëåá³ñöèòó íåïðÿìî. Çðîñòàííÿ 

ïîë³òè÷íî¿ âàãè ïëåáå¿â âåëî äî ïðàãíåííÿ øèðøå çàñòîñîâóâàòè 

ïëåá³ñöèò. Ó 287 ð. äî í. å. pleb³scitum íàáóëè ñèëè çàêîíó, 

ï³ñëÿ ÷îãî ¿õ ïîâèíåí áóâ äîòðèìóâàòèñÿ êîæåí ãðîìàäÿíèí — ³ 

ïëåáåé, ³ ïàòðèö³é. Á³ëüøå òîãî, ç 250 ð. äî í. å. pleb³scitum ñòàëè 

îñíîâíîþ ôîðìîþ ðèìñüêîãî çàêîíîäàâñòâà. 

Patricii — ïàòðèö³¿, ï³çí³øå íàçâà äëÿ ñòàíó, ÿêèé ùå â äîðèìñüêîìó 

ðîäîâîìó ëàä³ ï³äíÿâñÿ íàä éîãî ðÿäîâèìè ÷ëåíàìè 

(plebs) ³ ïðèâëàñíèâ ñîá³ ð³çí³ ïðèâ³ëå¿, íàñàìïåðåä ïðîâ³äí³ ïîë³òè÷í³ 

ïîçèö³¿. 

74 

ARS 

Ïîðòðåò Ë³â³¿ — äðóæèíè Àâãóñòà. 

I ñò. í. å. (Ñàíêò-Ïåòåðáóðã, 

Åðì³òàæ).

LECTIO XII (DUODECIMA) 

§ 33. SUPINUM 

ÑÓÏ²Í 

Ñóï³í — öå â³ää³ºñë³âíèé ³ìåííèê ç³ çíà÷åííÿì ìåòè, ÿêèé ìàº 

çàê³í÷åííÿ –um. Ñàìîñò³éíî âæèâàºòüñÿ ð³äêî. Ñëóæèòü äëÿ óòâîðåííÿ 

ä³ºñë³âíèõ ôîðì (participium perfecti passivi, participium 

futuri activi, infinitivus futuri activi ³ passivi, àíàë³òè÷í³ ôîðìè ñèñòåìè 

ïåðôåêòà ïàñèâó), íàïðèêëàä: accusatum — ùîá çâèíóâàòèòè, 

scriptum — ùîá íàïèñàòè, dictum — ùîá ñêàçàòè, visum — 

ùîá ïîáà÷èòè. 

§ 34. PARTICIPIUM 

Ä²ªÏÐÈÊÌÅÒÍÈÊ 

Ó ëàòèíñüê³é ìîâ³ ³ñíóº òðè âèäè ä³ºïðèêìåòíèê³â: 

I. Participium praesentis activi — ä³ºïðèêìåòíèê òåïåð³øíüîãî 

÷àñó àêòèâíîãî ñòàíó. Íàïðèêëàä: accusans, accusantis — ùî 

çâèíóâà÷óº. (Á³ëüø äîêëàäíî ïðî participium praesentis activi äèâ. 

§ 21). 

II. Participium perfecti passivi — ä³ºïðèêìåòíèê ìèíóëîãî 

÷àñó ïàñèâíîãî ñòàíó. Óòâîðþºòüñÿ øëÿõîì äîäàâàííÿ äî îñíîâè 

ñóï³íà (äëÿ ¿¿ çíàõîäæåííÿ íåîáõ³äíî â³ä ñëîâíèêîâî¿ ôîðìè 

ñóï³íà â³äîêðåìèòè çàê³í÷åííÿ -um) ðîäîâèõ çàê³í÷åíü: äëÿ ÷îëîâ³÷îãî 

ðîäó -us, äëÿ æ³íî÷îãî -a, ñåðåäíüîãî -um (â³äì³íþºòüñÿ 

çà çðàçêîì ïðèêìåòíèê³â I, II â³äì³íè), íàïðèêëàä: 

condemnatus, a, um — çàñóäæåíèé; 

doctus, a, um — íàâ÷åíèé; 

defensus, a, um — çàõèùåíèé; 

punitus, a, um — ïîêàðàíèé. 

III. Participium futuri activi — ä³ºïðèêìåòíèê ìàéáóòíüîãî 

÷àñó àêòèâíîãî ñòàíó. Óòâîðþºòüñÿ øëÿõîì äîäàâàííÿ äî îñíîâè 

ñóï³íà ñóô³êñà -ur- ³ ðîäîâèõ çàê³í÷åíü -us (m), -a (f), -um (n), 

íàïðèêëàä: 

condemnaturus, a,um — òîé, ùî ìàº íàì³ð çâèíóâàòèòè; 

docturus, a, um — òîé, ùî ìàº íàì³ð íàâ÷èòè; 

defensurus, a, um — òîé, ùî ìàº íàì³ð çàõèñòèòè; 

puniturus, a, um — òîé, ùî ìàº íàì³ð ïîêàðàòè. 

75

Participium futuri activi îçíà÷àº íàì³ð, ãîòîâí³ñòü ùî-íåáóäü 

çä³éñíèòè. Â³í â³äì³íþºòüñÿ ÿê ïðèêìåòíèêè I, II â³äì³íè. 

Participium futuri activi çâè÷àéíî âèñòóïàº ³ìåííîþ ÷àñòèíîþ 

ïðèñóäêà ³ âõîäèòü äî ñêëàäó Coniugatio periphrastica activa 1 . 

Coniugatio periphrastica activa óòâîðþºòüñÿ ç participium futuri 

activi ³ ôîðì ä³ºñëîâà esse ó áóäü-ÿêîìó ÷àñ³ ³ îçíà÷àº áàæàííÿ, 

íàì³ð, çàäóì, ãîòîâí³ñòü ùîñü âèêîíàòè, íàïðèêëàä: Caesar 

Galliam expugnaturus erat. — Öåçàð ìàâ íàì³ð çàâîþâàòè Ãàëë³þ; 

Öåçàð çàäóìàâ çàâîþâàòè Ãàëë³þ. 

76 

§ 35. PASSIVUM TEMPORUM SYSTEMATIS PERFECTI 

ÏÀÑÈÂÍÈÉ ÑÒÀÍ ×ÀÑ²Â ÑÈÑÒÅÌÈ ÏÅÐÔÅÊÒÀ 

Perfectum, plusquamperfectum, futurum II indicativi passivi óòâîðþþòüñÿ 

ç participium perfecti passivi â³äì³íþâàíîãî ä³ºñëîâà â 

Nominativus singularis ó â³äïîâ³äíîìó ðîä³ òà ÷èñë³ ³ äîïîì³æíîãî 

ä³ºñëîâà esse â îäíîìó ç ÷àñ³â ñèñòåìè ³íôåêòà — äëÿ perfectum 

indicativi passivi ó praesens, äëÿ plusquamperfectum indicativi passivi 

â imperfectum, äëÿ futurum II indicativi passivi ó futurum I. 

Çðàçîê â³äì³íþâàííÿ ä³ºñë³â çà ÷àñàìè ñèñòåìè ïåðôåêòà 

ïàñèâíîãî ñòàíó: 

 

 

Singularis 

Pluralis 

I 

condemnare 

 

1 condemnatus, a, um 

sum 

 

II 

docere 

 

Perfectum indicativi passivi 

doctus, a, um 

sum 

 

2 condemnatus, a, um es doctus, a, um 

es 

3 condemnatus, a, um doctus, a, um 

est 

est 

1 condemnati, ae, a docti, ae, a 

sumus 

sumus 

 

 

2 condemnati, ae, a estis docti, ae, a 

estis 

3 condemnati, ae, a sunt docti, ae, a 

sunt 

III 

defendre 

 

defensus, a, um 

sum 

 


es 


IV 

punire 

 

punitus, a, um 

sum 

 


es 

punitus, a,um 

1 Coniugatio periphrastica passiva (îïèñîâà ä³ºâ³äì³íà ïàñèâíîãî ñòàíó) 

äèâ. § 59. 

est 

defensi, ae, a 

sumus 

 

est 

puniti, ae, a 

sumus 

 

 

defensi, ae, a estis puniti, ae, a 

estis 

defensi, ae, a sunt puniti, ae, a 

sunt

Singularis 

Pluralis 

Singularis 

pluralis 


eram 

 


eras 


erat 

1 condemnati, ae, a 

eramus 

 

2 ondemnati, ae, a 

eratis 

Âïðàâè 

Plusquamperfectum indicativi passivi 

doctus, a, um 

eram 

 

 

doctus, a, um 

eras 

doctus, a, um 

erat 

docti, ae, a 

eramus 

 

 

docti, ae, a 

eratis 


eram 

 


eras 


erat 


eramus 

 

 


eratis 

3 ondemnati, ae, a docti, ae, a defensi, ae, a 

erant 

erant erant 

Futurum II indicativi passivi 

1 condemnatus, a, um doctus, a, um defensus, a, um 

ero 

ero 

ero 

, , , 

 

 

 


eris 

3 condemnatus, a,um 

erit 

1 condemnati, ae, a 

ermus 

, 

 

2 condemnati, e, a 

ertis 

3 condemnati, a, a 

erunt 

doctus, a, um 

eris 

doctus, a, um 

erit 

docti, ae, a 

ermus 

, 

 

 

docti, e, a 

ertis 

docti, ae,a 

erunt 


eram 

 

 


eras 


erat 

puniti, ae, a 

eramus 

 

 

puniti, ae, a 

eratis 

puniti, ae, a 

erant 


ero 

 

, 

 

 


eris 



eris 


erit 

erit 


ermus 

, 

 

 


ertis 

ertis 

defensi,ae,a erunt puniti,ae,a 

erunt 

puniti, ae, a 

ermus 

, 

 

 

puniti, ae, a 

I. Âèçíà÷òå ôîðìó ä³ºñë³â ³ ïåðåêëàä³òü: 

accusatus est, accusata eram, accusatum erit; rei absoluti 

sunt, infantes educatae sunt. 

II. Ïðîâ³äì³íÿéòå ä³ºñëîâà çà ÷àñàìè ñèñòåìè ïåðôåêòà ïàñèâíîãî 

ñòàíó: 

vinco, vinci, victum, êre — ïåðåìàãàòè; 

deleo, delevi, deletum, ere — ðóéíóâàòè; 

77

accuso, avi, atum, are — çâèíóâà÷óâàòè; 

audio, ivi, itum ire — ñëóõàòè. 


1. Troia a Graecis deleta est. 2. Alea iacta est. 3. Fortîbus 

viris est data fortuna. 4. Accepi omnes epistûlas, quae a 

fratre meo missae erant. 5. Romûlus et Remus in iis locis, 

ubi flumîne Tibêri exposîti et a pastore educati erant, urbem 

condêre statuerunt. 6. Tres legiones a Caesâre in Galliam 

missae erant. 7. In testamento, a Lucio Titio facto, ita 

scriptum erat: Maevius, filius meus primogenîtus, heres 

esto. 8. Dictum — factum. 9. Gallia est omnis divisa in 

partes tres. 10. Multa bella a Romanis terra marique gesta 

sunt. 11. Multorum aures veritati clausae sunt. 12. Melior 

tutiorque est certa pax, quam sperata victoria. 13. Qui 

capitali crimîne damnatus est, non debet pro alio postulare 

(Ulp.). 14. Plebiscitum sine auctoritate patrum est constitutum 

(Pomponius). 15. Sanctum est, quod ab iniuria 

homînum defensum atque munitum est. 16. Inter fratrem 

et sororem prohibitae sunt nuptiae (Gai.). 17. Dolo malo ait 

praetor pactum se non servaturum esse (Ulp.). 18. Testamentum 

lex statim post mortem testatoris aperiri voluit 

(Paul). 19. Trecentesîmo anno post Romam condîtam 

tabûlae composîtae scriptaeque sunt (Gell.). 20. Caritate te 

et benevolentia civium saeptum oportet esse non armis 

(Cicêro). 


78 

2. alea, ae f — æåðåá; iacio, ieci, iactum, êre — êèäàòè. 

3. fors, fortis — ñì³ëèâèé, õîðîáðèé. 

4. missae â³ä mitto, misi, missum, êre — ïîñèëàòè. 

5. iis — abl. pl.(is, ea, id — òîé); flumen, înis n — ð³êà; Tibêris, 

is m — Òèáð, ð³êà â ñåðåäí³é ²òàë³¿, ùî âïàäàº â Ò³ððåíñüêå 

ìîðå â Îñò³¿; expono, posui, posîtum, êre — âèêèäàòè, ï³äêèíóòè; 

pastor, oris m — ïàñòóõ; educo, avi, atum, are — âèõîâóâàòè; 

urbs, urbis f — ì³ñòî; condo, dîdi, dîtum, êre — 

ñïîðóäæóâàòè, çâîäèòè, áóäóâàòè. 

6. legio, onis f — ëåã³îí. 

7. scriptum — â³ä scribo; primogenîtus, a, um — ïåðâîðîäíèé, 

ïåðâ³ñòîê. 

9. divîdo, visi, visum, êre — ïîä³ëÿòè. 

10. mare, is n — ìîðå; gesta â³ä gero, gessi, gestum, êre — âåñòè. 

11. clausae â³ä claudo, si, sum, ere — çàìèêàòè, çàêðèâàòè.

12. melior, ius — êðàùèé; tutior — gradus comparativus â³ä 

tutus, a, um — áåçïå÷íèé, íàä³éíèé; pax, pacis f — ìèð; 

speratus â³ä spero, avi, atum, are — ñïîä³âàòèñÿ. 

13. capitalis, e — êðèì³íàëüíèé, äóæå íåáåçïå÷íèé; crimen, înis 

n — çëî÷èí; damno, avi, atum, are — çàñóäæóâàòè, ïðèñóäèòè; 

postûlo, avi, atum, are — âèìàãàòè, âèñóâàòè âèìîãè; 

alio â³ä alius, a, um — ³íøèé. 

14. plebiscitum, i n — ïëåá³ñöèò, ïîñòàíîâà çáîð³â ïëåáå¿â 

(consilium plebis) (plebs, is f — íàðîä, þðáà, ïëåáå¿). 

15. sanctus, a, um — ñâÿòèé, ñâÿùåííèé; defensum â³ä defendo; 

munitum â³ä munio, ivi, itum, ire — çì³öíþâàòè, îáîðîíÿòè. 

16. prohibeo, bui, bîtum, ere — çàáîðîíÿòè; nuptiae, arum f — 

øëþá. 

17. dolo (abl. modi) malo (abl. modi). 

18. aperiri inf. praes. pass. â³ä aperio, perui, pertum, ire — 

â³äêðèâàòè, ðîçêðèâàòè, ðîáèòè äîñòóïíèì; volo, volui, –, 

velle — õîò³òè, âèðàæàòè âîëþ. 

20. carîtas, atis f — ìèë³ñòü, ïðèõèëüí³ñòü; ëþáîâ; benevolentia, 

ae f — äîáðîçè÷ëèâ³ñòü; saepio, saepsi, saeptum, ire — îòî- 

÷óâàòè, çàõèùàòè, îõîðîíÿòè; oportet, uit, –, ere (áåçîñîáîâå 

ä³ºñëîâî) — âèïëèâàº, ñë³ä, ïîâèííå. 

DE MAGISTRATIBUS ROMANORUM 

Principatus magistratuum Romae in manîbus consûlum erat. 

Consûles erant magistratus annui; consulîbus erant imperium et 

potestas vitae necisque; praeterea consul erat iudex et pontîfex 

maxîmus. Item ordinarii magistratus alii erant. Praetor urbanus ius 

inter cives dicebat. Quaestores aerarium curabant. Censor censum 

agebat. Postea autem officium censoris erat etiam peccata civium 

contra bonos mores notare atque senatum legêre. Aediles curam 

aedium, postea curam ludorum denîque curam annonae habebant. 

Extraordinarii magistratus Romae erant dictator, magister equîtum, 

decemvîri, tribuni milîtum consulari potestate. 

principatus, us m — ïðèíöèïàò, âëàäà, êåðóþ÷à ðîëü, âåðõîâåíñòâî, 

ïàíóâàííÿ; 

magistratus, us m — ìàã³ñòðàò, ïîñàäîâà îñîáà; 

manus, us f — ðóêà, âëàäà; 

annuus, a, um — ð³÷íèé (tempus magistratus); 

consulîbus erant imperium et potestas — ó êîíñóë³â áóëà âèùà âëàäà 

³ ñèëà; 

pontîfex maxîmus — ïîíòèô³ê, âåðõîâíèé æðåöü; 

magister equîtum — íà÷àëüíèê ê³ííîòè, â³í æå ïîì³÷íèê äèêòàòîðà; 

decemvir, i m (çâè÷àéíî â pluralis, ïèñàëè ïåðåâàæíî Xvir, Xviri) — 

äåöåìâ³ð, ÷ëåí öåíòðàëüíîãî àäì³í³ñòðàòèâíîãî ÷è çàêîíîäàâ÷îãî îðãàíó 

ç äåñÿòè ÷îëîâ³ê, ÷ëåí êîëåã³¿ äåñÿòè; 

79

80 


PERSONALIA 

Quintus Mucius Scaevôla 

Êâ³íò Ìóö³é Ñöåâîëà (áëèçüêî 140–82 ðð. äî í. å.). Áóâ ïðåäñòàâíèêîì 

íàéâ³äîì³øî¿ äèíàñò³¿ ðèìñüêèõ ïðàâîçíàâö³â, êîíñóë 

(95 ð.), âåëèêèé ïîíòèô³ê (ç 84 ð.), áëèñêó÷èé þðèñò, äåðæàâíèé 

ä³ÿ÷ ³ îðàòîð. Éîãî Ius civile (Öèâ³ëüíå ïðàâî), ó ÿêîìó â³í óïåðøå 

çðîáèâ ñïðîáó ïîáóäóâàòè ä³àëåêòè÷íèì ìåòîäîì ïîâíó ñèñòåìó 

öèâ³ëüíîãî ïðàâà, ñòàëî íå ëèøå íàéá³ëüøèì âèòâîðîì 

ïðàâîçíàâñòâà, àëå é íàð³æíèì êàìåíåì óñ³º¿ çàõ³äíîºâðîïåéñüêî¿ 

íàóêè ïðàâà. Âîíî çàëèøèëî ãëèáîêèé ñë³ä ó òâîð÷îñò³ âñ³õ éîãî 

ïîñë³äîâíèê³â, àëå êîìåíòóâàëè éîãî ò³ëüêè þðèñòè II ñò. (Ãàé, 

Ïîìïîí³é). Ìóö³é âèãîëîñèâ ³ íàïèñàâ áåçë³÷ ñóäîâèõ ïðîìîâ, 

áóâ ÷óäîâèì ïåäàãîãîì ³ ðåñïîíäåíòîì. 

IUS ROMANUM 

Barbâri — ÷óæîçåìö³; â î÷àõ ðèìëÿí — óñ³ íåðèìëÿíè, 

ï³çí³øå ïåðåâàæíî âîðîãè Ðèìó; ó ÷àñè ²ìïåð³¿ — ïðåäñòàâíèêè 

³íøèõ íàðîäíîñòåé. 

Peregrini («³ç-çà ïîëÿ» (per+ager), ÷óæîçåìö³) — â³ëüí³ ãðîìàäÿíè 

³íøî¿ äåðæàâè, ïðàâó ÿêî¿ âîíè ï³äêîðÿþòüñÿ (îñîáèñò³ñíèé 

ïðèíöèï ³íøî¿ íàðîäíîñò³). Ó Ðèì³ ñïî÷àòêó áóëè ïîçáàâëåí³ 

ïðàâîâîãî çàõèñòó. Çãîäîì, ÿêùî ¿õíÿ äåðæàâà óêëàäàëà ì³æíàðîäíèé 

äîãîâ³ð ç Ðèìîì, âîíè, ùîïðàâäà, áóëè âèêëþ÷åí³ ç 

öèâ³ëüíîãî ïðàâà (ius civile), àëå ïðè êîíòàêòàõ ç ðèìëÿíàìè àáî 

ïåðåãð³íàìè ç ³íøî¿ äåðæàâè íà íèõ ïîøèðþâàëîñÿ ì³æíàðîäíå 

ïðàâî (ius gentium). 

Piratae (ãðåö.) — ï³ðàòè, ìîðñüê³ ðîçá³éíèêè, ï³ñëÿ ï³éìàííÿ 

íåãàéíî ñòðà÷óâàëèñÿ. Ó II-I ñò. äî í. å. ï³ðàòè ñòàëè ìîãóòíüîþ 

ñèëîþ, ùî ïàíóâàëà íà âñüîìó Ñåðåäçåìíîìó ìîð³, äîêè 

Ïîìïåé íå ë³êâ³äóâàâ ¿õ çà äîïîìîãîþ åíåðã³éíèõ çàõîä³â. 

ARS 

Ïàíòåîí, II ñò. í. å. Ó 

Ðèì³ çáåð³ãñÿ ÷óäîâèé ïàì’ÿòíèê 

åïîõè Àäð³àíà — õðàì 

óñ³õ áîã³â Ïàíòåîí. Ãëÿäà÷, 

ùî óâ³éøîâ äî õðàìó, âèÿâëÿºòüñÿ 

âñåðåäèí³ ãðàíä³îçíîãî 

ï³äêóïîëüíîãî ïðîñòîðó. 

Ã³ãàíòñüê³ ðîçì³ðè ñïî-

ðóäè (âèñîòà õðàìó — 42,7 ì, âíóòð³øí³é ä³àìåòð êóïîëà — 

43,5 ì) ó ïîºäíàíí³ ç ãàðìîí³éíèìè ïðîïîðö³ÿìè ³ øëÿõåòíîþ 

êðàñîþ àðõ³òåêòóðíèõ ôîðì ñïðàâëÿþòü íåàáèêå âðàæåííÿ. 

Âíóòð³øí³é ïðîñò³ð õðàìó íå ³çîëüîâàíî â³ä çîâí³øíüîãî ñâ³òó: 

êð³çü âåëèêèé (ä³àìåòðîì ó 9 ì) êðóãëèé îòâ³ð ó öåíòð³ êóïîëà — 

ºäèíå äæåðåëî îñâ³òëåííÿ õðàìó — âèäíî áëàêèòíå íåáî; ÷åðåç öåé 

æå îòâ³ð äî õðàìó ïðîíèêàþòü ñîíÿ÷í³ ïðîìåí³, ùî óòâîðþþòü 

ñí³ï ñâ³òëà, ÿêèé ïåðåì³ùóºòüñÿ â³äïîâ³äíî äî ðóõó ñîíöÿ. Òàêèì 

÷èíîì, ãðàíä³îçíà êóïîëüíà ñïîðóäà, ÿêà â³äáèâàº ³äåþ íåáîñõèëó, 

ùî ïàíóº íàä çåìëåþ, íåìîâ ïîâ’ÿçóºòüñÿ ç ðóõîì íåáåñíîãî 

ñâ³òèëà. 

81

LECTIO XIII (TERTIA DECIMA) 

82 

§ 36. PRONOMINA DEMONSTRATIVA 

ÂÊÀÇ²ÂÍ² ÇÀÉÌÅÍÍÈÊÈ 

Äî âêàç³âíèõ çàéìåííèê³â íàëåæàòü: 

hic, haec, hoc — öåé, öÿ, öå (âêàçóº íà íàéáëèæ÷èé ïðåäìåò 

àáî îñîáó äî òîãî, õòî ãîâîðèòü); 

iste, ista, istud — öåé, öÿ, öå (âêàçóº íà ïðåäìåò àáî îñîáó, 

ÿêà íàëåæèòü äî àäðåñàòà ìîâè); 

ille, illa, illud — òîé, òà, òå (âêàçóº íà íàéá³ëüø â³ääàëåíèé 

ïðåäìåò â³ä òîãî, õòî ãîâîðèòü); 

is, ea, id — òîé, òà, òå, â³í, âîíà, âîíî. 

Íà ñóäîâèõ ïðîöåñàõ àäâîêàò âæèâàº âêàç³âíèé çàéìåííèê 

hic, ãîâîðÿ÷è ïðî ñâîãî ï³äçàõèñíîãî, ³ iste, ãîâîðÿ÷è ïðî ïðîòèâíèêà 

(ÿêèé òàêîæ çíàõîäèòüñÿ â ñóä³). 

Â³äì³íþâàííÿ âêàç³âíèõ çàéìåííèê³â 


m f n m f n 

Nom. hic haec hoc hi hae haec 

Gen. huius horum harum horum 

Dat. huic his 

Acc. hunc hanc hoc hos has haec 

Abl. hoc hac hoc his 

Nom. iste ista istud isti istae ista 

Gen. istius istorum istarum istorum 

Dat. isti istis 

Acc. istum istam istud istos istas ista 

Abl. isto ista isto istis 

Nom. is ea id ei (ii) eae ea 

Gen. eius eorum earum eorum 

Dat. ei eis (iis) 

Acc. eum eam id eos eas ea 

Abl. eo ea eo eis (iis) 

Çàéìåííèê ille, illa, illud â³äì³íþºòüñÿ ÿê çàéìåííèê iste, ista, 

istud.

§ 37. PRONOMINA DETERMINATIVA 

ÎÇÍÀ×ÀËÜÍ² ÇÀÉÌÅÍÍÈÊÈ 

Äî âêàç³âíèõ çàéìåííèê³â çà çíà÷åííÿì áëèçüê³ îçíà÷àëüí³, 

äî ÿêèõ íàëåæàòü: 

ipse, ipsa, ipsum — ñàì, ñàìà, ñàìå; 

idem, eâdem, idem — òîé ñàìèé, òà ñàìà, òå ñàìå. 

Â³äì³íþâàííÿ îçíà÷àëüíèõ çàéìåííèê³â 


m f n m f n 

Nom. ipse ipsa ipsum ipsi ipsae ipsa 

Gen. ipsius ipsorum ipsarum ipsorum 

Dat. ipsi ipsis 

Acc. ipsum ipsam ipsum ipsos ipsas ipsa 

Abl. ipso ipsa ipso ipsis 

Nom. idem edem idem eidem eaedem edem 

(idem) 

Gen. eiusdem eorundem earundem eorundem 

Dat. eidem eisdem (iisdem) 

Acc. eundem eandem idem eosdem easdem edem 

Abl. eodem eadem eodem eisdem (iisdem) 

§ 38. PRONOMEN RELATIVUM 

Â²ÄÍÎÑÍÈÉ ÇÀÉÌÅÍÍÈÊ 

Â³äíîñíèé çàéìåííèê qui, quae, quod — ÿêèé, ÿêà, ÿêå; êîòðèé, 

êîòðà, êîòðå; õòî, ùî ç ïðèéìåííèêîì cum ó Ablativus ïèøåòüñÿ 

ðàçîì (ÿê ç îñîáîâèì, òàê ³ ç çâîðîòíèì çàéìåííèêîì), 

íàïðèêëàä: quocum — ç ÿêèì, quacum — ç ÿêîþ, quibuscum — ç 

ÿêèìè. 

Â³äì³íþâàííÿ â³äíîñíîãî çàéìåííèêà 


m f n m f n 

Nom. qui quae quod qui quae quae 

Gen. cuius quorum quarum quorum 

Dat. cui quibus 

Acc. quem quam quod quos quas quae 

Abl. quo qua quo quibus 

83

84 

§ 39. PRONOMINA INTERROGATIVA 

ÏÈÒÀËÜÍ² ÇÀÉÌÅÍÍÈÊÈ 

Çàéìåííèêè quis? quid? — õòî? ùî? âæèâàþòüñÿ ò³ëüêè â îäíèí³. 

Â³äì³íþâàííÿ ïèòàëüíèõ çàéìåííèê³â 

Singularis 

Nom. quis õòî quid ùî 

Gen. cuius 

Dat. cui 

Acc. quem quid 

Abl. quo 

Ïèòàëüí³ çàéìåííèê³ â³äì³íþþòüñÿ òàê ñàìî, ÿê â³äíîñíèé. 

§ 40. PRONOMINA INDEFINITA 

ÍÅÎÇÍÀ×ÅÍ² ÇÀÉÌÅÍÍÈÊÈ 

Íåîçíà÷åí³ çàéìåííèêè óòâîðþþòüñÿ øëÿõîì ïðèºäíàííÿ 

ð³çíèõ ÷àñòîê äî â³äíîñíèõ òà ïèòàëüíèõ çàéìåííèê³â quis?, 

quid?; qui, quae, quod. ×àñòêà ali- ïèøåòüñÿ ïåðåä çàéìåííèêîì, 

³íø³ ï³ñëÿ (-dam, -que, -quam, -piam, -libet, -vis). 

alîquis, alîquid — õòî-íåáóäü, ùî-íåáóäü; 

alîqui, alîqua, alîquod — ÿêèé-íåáóäü, ÿêà-íåáóäü, ÿêå-íåáóäü; 

quidam, quaedam, quiddam — õòîñü, ùîñü; 

quidam, quaedam, quoddam — äåÿêèé, äåÿêà, äåÿêå; 

ÿêèéñü, ÿêàñü, ÿêåñü; 

quidlîbet quaelîbet, quidlîbet, quodlîbet — õòî-íåáóäü, 

áóäü-õòî. 

Ïðè â³äì³íþâàíí³ ÷àñòêè çàëèøàþòüñÿ áåç çì³íè, â³äì³íþþòüñÿ 

ò³ëüêè çàéìåííèêè. 

²íîä³ íåîçíà÷åí³ çàéìåííèêè óòâîðþþòüñÿ øëÿõîì ïîäâîºííÿ 

ïèòàëüíèõ: quisquis, quidquid «õòî á í³, ùî á í³». 

Â³äì³íþâàííÿ íåîçíà÷åíèõ çàéìåííèê³â 


m f n m f n 

Nom. alquis alqua alquid alqui alquae alquae 

aliqui 

alquod 

Gen. alicuius aliquorum aliquarum aliquorum 

Dat. alicui aliquibus 

Acc. alquem alquam alquid 

alquod 

alquos alquas alquae 

Abl. alquo alqua alquo aliquibus 

Nom. quidam quaedam quiddam 

quoddam 

quidam quaedam quaedam 

Gen. cuiusdam quorundam quarundam quorundam 

Dat. cuidam quibusdam 

Acc. quendam quandam quiddam 

quoddam 

quosdam quasdam quaedam 

Abl. quodam quadam quodam quibusdam

§ 41. PRONOMINA NEGATIVA 

ÇÀÏÅÐÅ×Í² ÇÀÉÌÅÍÍÈÊÈ 

Äî çàïåðå÷íèõ çàéìåííèê³â íàëåæàòü nemo — í³õòî, nihil — 

í³ùî, ÿê³ âæèâàþòüñÿ ò³ëüêè â îäíèí³. Äëÿ óòâîðåííÿ íåïðÿìèõ 

â³äì³íê³â çàéìåííèêà nihil âæèâàºòüñÿ ñïîëó÷åííÿ nulla res (í³ÿêà 

ð³÷). 

Â³äì³íþâàííÿ çàïåðå÷íèõ çàéìåííèê³â 

Singularis 

Nom. nemo nihil 

Gen. nemnis nullius rei 

Dat. nemni nulli rei 

Acc. nemnem nihil 

Abl. nemne nulla re 

§ 42. ADIECTIVA PRONOMINALIA 

ÇÀÉÌÅÍÍÈÊÎÂ² ÏÐÈÊÌÅÒÍÈÊÈ 

Äî çàéìåííèêîâèõ ïðèêìåòíèê³â íàëåæàòü: 

unus, a, um — îäèí (ç áàãàòüîõ); 

solus, a, um — ëèøå îäèí, ºäèíèé; 

totus, a, um — âåñü, ö³ëèé; 

alius, a, ud — ³íøèé (ç áàãàòüîõ); 

alter, êra, êrum — äðóãèé (³ç äâîõ); 

ullus, a, um — ÿêèé-íåáóäü; 

uter, utra, utrum — êîòðèé ³ç äâîõ; 

neuter, tra, trum — í³ òîé, í³ ³íøèé; 

nullus, a, um — í³ÿêèé. 

Çàéìåííèêîâ³ ïðèêìåòíèêè â³äì³íþþòüñÿ çà I òà II â³äì³íîþ, 

àëå â Genetivus singalaris âîíè ìàþòü çàê³í÷åííÿ -ius, Dativus 

singularis -³. 


m f n m f n 

Nom. ullus ulla ullum ulli ullae ulla 

Gen. ullius ullorum ullarum ullorum 

Dat. ulli ullis 

Acc. ullum ullam ullum ullos ullas ulla 

Abl. ullo ulla ullo ullis 

85

Âïðàâà 

Ïåðåêëàä³òü: 

1. Lex nemîni operatur iniqua, nemîni facit iniuriam. 2. Ea, 

quae dixisti, vera sunt. 3. Ubi tu Gaius, ibi ego Gaia. 

4. Quod non habet principium, non habet finem. 5. Iustitia 

est constans et perpetua voluntas, ius suum cuique tribuêre. 

6. Tempôra mutantur et nos mutamur in illis. 7. Nosce te 

ipsum. 8. Bonis nocet, qui malis parcit. 9. Quid est amicus? 

Alter ego. 10. Saepe nihil inimicus est homîni, quam ipse 

sibi (Cic.). 11. Legis virtus haec est: imperare, vetare, 

promittêre. 12. Sapiens ipse fungit fortunam suam sibi. 

(Plautus). 13. Qui pro quo. 14. Cui prodest? 15. Cui bono? 

16. Verîtas se ipsà defendit. 17. Quis, quid, ubi, quibus, 

auxiliis, cur, quomôdo, quando (Cic.). 18. Nemo est iudex 

in propria causa. 19. Omnes nos in eis linguis, quas non 

intellegîmus, quae sunt innumerabîles, surdi sumus. 

20. Bene facîte, quod facîtis. 21. Quod hodie non est, id 

cras ert. 22. Qui tacet, consentit. 23. Non est bonus is, qui 

laborem fugit. 24. Sine amico homo, hoc est sine anîma 

corpus. 25. Suam cuique sponsam, mihi meam, suum 

cuique amorem, mihi meum. 26. Res loquîtur ipsa (Cic.). 

27. Status quo (status in quo res est); status quo ante bellum 

(res erat). 28. Condicio sine qua non. 29. Nemo nostrum 

non pecat, homîni sumus, non Dei. 


86 

1. nemo, înis — subst. m, f — í³õòî; opêror, atus sum, ari — 

ä³ÿòè, ðîáèòè; iniquus, a, um — øê³äëèâèé, íåäîáðîçè÷ëèâèé. 

2. ea — äèâ. is; dixisti äèâ. dico. 

3. ubi — äå; ibi — òàì. 

5. constans, antis — ïîñò³éíèé; perpetuus, a, um — â³÷íèé; 

voluntas, atis f — âîëÿ, áàæàííÿ; suum cuique — êîæíîìó 

ñâîº; tribuo, bui, butum, êre — íàäàâàòè, íàä³ëÿòè. 

6. illis, –, abl.pl. äî ille. 

7. (cog)nosco, novi, notum, êre — ï³çíàâàòè, âèâ÷àòè; ipse, ipsa, 

ipsum — ñàì. 

8. noceo, cui, cîtum, ere — øêîäèòè; parco, peperci, – , êre — 

ïîòóðàòè. 

11. virtus, virtutis f — â³äì³íí³ âëàñòèâîñò³, äîñòî¿íñòâà; hic, 

haec, hoc — öåé, íèæ÷åíàâåäåíèé, òàêèé.

12. fungor, functus sum, fungi — çä³éñíþâàòè, âèêîíóâàòè. 

13. qui pro quo — îäíå çàì³ñòü äðóãîãî; õòîñü çàì³ñòü êîãîñü. 

14. prodest — 3 îñîáà sing. praes. äî prosum, profui, prodesse — 

áóòè êîðèñíèì, ïðèíîñèòè êîðèñòü. 

19. innumerabîlis, e — íåçë³÷èìèé, ÷èñëåííèé; surdus, a, um — 

ãëóõèé, íåñïðèéíÿòëèâèé. 

21. hodie — ñüîãîäíÿ; cras — çàâòðà. 

22. taceo, cui, cîtum, ere — ìîâ÷àòè; consentio, sensi, sensum, 

ire — ïîãîäæóâàòèñÿ. 

23. fugio, fugi, fugiturus, êre — á³ãòè, ò³êàòè. 

24. corpus, oris n — ò³ëî. 

25. sponsa, ae f — íàðå÷åíà; amor, oris m — ëþáîâ. 

27. status quo — ³ñíóþ÷å ñòàíîâèùå. 

28. sine qua non — íåîáõ³äíà óìîâà. 

29. pecco, avi, atum, are — ãð³øèòè, ïîìèëÿòèñÿ. 

CODICILLUS 

Lucius Titius Seium et Maevium libertos suos aequis partîbus 

heredes scripsit. Deinde codicillis ita cavit: Lucius Titius Seio 

heredi suo salutem Maevium, libertum meum, quem in testamento 

pro parte dimidia heredem institui, eam partem hereditatis veto 

accipêre; in eius locum et partem Publium Sempronium heredem 

esse iubeo. 

codicillus,i m — êîäèöèë (äîäàòêîâå ðîçïîðÿäæåííÿ äî çàïîâ³òó); 

libertus,i m — â³ëüíîâ³äïóùåíèê; 

suus,a,um — ñâ³é; 

aequus,a,um — ð³âíèé; 

pars, partis f — ÷àñòèíà; 

heres, heredis m — ñïàäêîºìåöü; 

scribo, scripsi, scriptum, êre — ïèñàòè; 

deinde — ïîò³ì; 

ita — òàê; 

caveo,cavi, cautum, ere — çàñòåð³ãàòè, ïåðåäáà÷àòè; 

saluto, avi, atum, are — â³òàòè; 

quem(acc. sing.) â³ä qui — ÿêèé, êîòðèé; 

testamentum, i n — çàïîâ³ò; 

dimidius, a, um (dis + medius) — ïîëîâèííèé; 

instituo, stitui, stitutum, êre — âñòàíîâëþâàòè, ïðèçíà÷àòè; 

eam (acc. sing.) â³ä ea — òà, âîíà; 

veto, vetui, vetitum, are — çàáîðîíÿòè; 

accipio, cepi, ceptum, êre — îäåðæóâàòè; 

eius (gen. sing.) â³ä is — â³í; 

locus, i m — ì³ñöå; 

iubeo, iussi, iussum, ere — íàêàçóâàòè. 

87

88 


PERSONALIA 

Labeo Marcus Antistius 

Ëàáåîí Ìàðêî Àíòèñò³é (áëèçüêî 45 ð. äî í. å. — 10/21 ð. í. å.) 

Íàéâèäàòí³øèé þðèñò ÷àñ³â Àâãóñòà, ìàâ äîïèòëèâèé ðîçóì, 

áóâ îðèã³íàëüíèì ìèñëèòåëåì ³ íîâàòîðîì. Êð³ì þðèñïðóäåíö³¿ 

âèâ÷àâ ëîã³êó, ô³ëîñîô³þ ³ ãðàìàòèêó. Ïåðåêîíàíèé ðåñïóáë³êàíåöü, 

â³í íå ïðèõîâóâàâ ñâîþ âîðîæ³ñòü äî ïðèíöèïàòó. ²ìïåðàòîð 

Àâãóñò ïîâàæàâ éîãî îñîáèñòèé ³ íàóêîâèé àâòîðèòåò. Óñ³ 

âåëèê³ þðèñòè öèòóâàëè éîãî òâîðè, íà æàëü, äî íàñ ä³éøëè 

ëèøå íåçíà÷í³ óðèâêè (óñüîãî íèì áóëî íàïèñàíî áëèçüêî 400 

êíèã). 

Ëàáåîí äîñÿã ïðåòóðè, àëå â³äìîâèâñÿ â³ä ïîë³òè÷íî¿ êàð’ºðè, 

â³í êîíñóëüòóâàâ, âèêëàäàâ ïðàâî ³ ïèñàâ êíèãè. Ï³âðîêó ìåøêàâ 

ó Ðèì³ ³ íàâ÷àâ ïðàâó, ï³âðîêó ïèñàâ ñâî¿ òâîðè ó ñåë³. Éîãî 

ïåðó íàëåæàòü: êîìåíòàð³ Ad legem XII tabularum (Äî Çàêîíó XII 

òàáëèöü), Ad edictum (Äî åäèêòó), De iure pontificio (Ïðî ïðàâî 

ïîíòèô³êà), Epistûlae, Responsa òà ³íø³. 

IUS ROMANUM 

Senatus — çáîðè ðîäîâèõ ñòàð³éøèí, çãîäîì ïàòðèö³àíñüêèé 

êîíñóëüòàòèâíèé îðãàí ïðè öàð³. Çà ÷àñ³â Ðåñïóáë³êè ñåíàò ÿê ºäèíèé 

êîíñòèòóö³éíèé îðãàí ïðèáðàâ íàäçâè÷àéíó âëàäó ³ ñòàâ îïëîòîì 

ïîë³òè÷íî¿ ìîãóòíîñò³ ïàòðèö³¿â, à ï³çí³øå — íîá³ë³òåòó. 

×èñëî ÷ëåí³â ñåíàòó (senatores), ùî ñïî÷àòêó ñêëàäàâñÿ ëèøå 

ç ïàòðèö³¿â (patres), íå ïåðåâèùóâàëî 30 îñ³á, çà ÷àñ³â Ñóëè (ä³êòàòóðà 

Ñóëè 82–79 ðð. äî í. º.) — 600, çà Öåçàðÿ äîõîäèëî äî 1 000, 

çà Àâãóñòà — çíîâó ò³ëüêè 600. ¯õ ïðèçíà÷àëè êîíñóëè, ïîò³ì 

öåíçîðè, çã³äíî ç çàêîíîì Îâ³í³ÿ (lex Ovinia), ÿêèé, êð³ì òîãî, 

â³äêðèâ äîñòóï äî ñåíàòó ïëåáåÿì. Çãîäîì ÷ëåíàìè ñåíàòó ïðàêòè÷íî 

ñòàâàëè êîëèøí³ ìàã³ñòðàòè. 

Senatusconsultum — ïîðàäà, ñåíàòñüêà ïîñòàíîâà, â³äïîâ³äü 

íà ïèòàííÿ ãîëîâóþ÷îãî ìàã³ñòðàòó; ¿¿ òåêñò â³ääàâàâñÿ äî õðàìó 

Öåðåðè, à çãîäîì äî Õðàìó Ñàòóðíà (aerarium Saturni). Ç ê³íöÿ 

II ñò. äî í. å. senatusconsultum ïî÷àëà ñòâîðþâàòè ó ö³é ôîðì³ 

þðèäè÷í³ ïðàâèëà ç á³ëüø øèðîêîþ ñôåðîþ ä³¿, ùî âò³ëþâàëèñÿ 

â æèòòÿ ìàã³ñòðàòàìè. 

Aerarium Saturni — äåðæàâíà ñêàðáíèöÿ ïðè õðàì³ Ñàòóðíà, 

äå çíàõîäèâñÿ òàêîæ äåðæàâíèé àðõ³â.

ARS 

Ñòàòóÿ Êëàâä³ÿ, I ñò. í. å. 

²ìïåðàòîðè ÷àñó ðîçêâ³òó ³ìïåð³¿ 

÷àñòî ñïîðóäæóâàëè ñîá³ ñòàòó¿ 

âåëè÷åçíèõ ðîçì³ð³â. Ïîçè, ó ÿêèõ 

âîíè çîáðàæóþòüñÿ ñêóëüïòîðàìè, 

âèð³çíÿþòüñÿ òåàòðàëüí³ñòþ 

³ ï³äêðåñëåíîþ óðî÷èñò³ñòþ. Ó 

ñòàòó¿ Êëàâä³ÿ (Ðèì, Âàòèêàí) 

³ìïåðàòîð ç’ÿâëÿºòüñÿ ïåðåä íàðîäîì 

óæå íå ÿê Àâãóñò ó ñòàòó¿ ç Ïðèìà 

Ïîðòà. Éîãî îáðàç íå âåëè÷íèé, 

à ïðåòåíç³éíèé. Ó æåñò³ — â³äêðèòèé 

çàêëèê äî ïîêëîí³ííÿ. Êëàâä³é 

çîáðàæåíèé ïîä³áíèì äî áîãà 

Þï³òåðà. Ïèøíà ì³øóðà âñ³ëÿêèõ 

àòðèáóò³â ³ ïðèêðàñ íå ìîæå ñõîâàòè 

ëèõîâ³ñíîãî ïîãëÿäó Êëàâä³ÿ, 

ùî î÷³êóº ïî÷åñòåé. 

89

LECTIO XIV (QUARTA DECIMA) 

90 

§ 43. GRADUS COMPARATIONIS ADIECTIVORUM 

ÑÒÓÏÅÍ² ÏÎÐ²ÂÍßÍÍß ÏÐÈÊÌÅÒÍÈÊ²Â 

Ó ëàòèíñüê³é ìîâ³ ðîçð³çíÿþòü òðè ñòóïåí³ ïîð³âíÿííÿ: 

gradus positivus (çâè÷àéíèé ñòóï³íü); 

gradus comparativus (âèùèé ñòóï³íü); 

gradus superlativus (íàéâèùèé ñòóï³íü). 

Âèùèé ñòóï³íü óòâîðþºòüñÿ øëÿõîì ïðèºäíóâàííÿ äî îñíîâè 

ïðèêìåòíèêà (îñíîâà çíàõîäèòüñÿ çà ôîðìîþ ïðèêìåòíèêà 

÷îëîâ³÷îãî ðîäó â Genetivus singularis øëÿõîì â³äêèäàííÿ çàê³í÷åíü 

ó II â³äì³í³ -³, ó III â³äì³í³ — -is) ñóô³êñ³â -ior- äëÿ ÷îëîâ³- 

÷îãî ³ æ³íî÷îãî ðîäó, -ius- äëÿ ñåðåäíüîãî ðîäó, íàïðèêëàä: altus, 

a, um — âèñîêèé; altior — âèùèé, âèùà; altius — âèùå. 

Â³äì³íþþòüñÿ ïðèêìåòíèêè âèùîãî ñòóïåíÿ çà III â³äì³íîþ 

ïðèãîëîñíèì òèïîì ³ìåííèê³â. 

Íàéâèùèé ñòóï³íü á³ëüøîñò³ ïðèêìåòíèê³â óòâîðþºòüñÿ øëÿõîì 

ïðèºäíóâàííÿ äî îñíîâè ïðèêìåòíèêà ñóô³êñà -issîm- ³ ðîäîâèõ 

çàê³í÷åíü -us, -a, -um, íàïðèêëàä: altissîmus, a, um — íàéâèùèé. 

Äî ïðèêìåòíèê³â, ùî ìàþòü ó çâè÷àéíîìó ñòóïåí³ ó Nominativus 

singularis ÷îëîâ³÷îãî ðîäó çàê³í÷åííÿ -er, ó íàéâèùîìó ñòóïåí³ 

ïðèºäíóºòüñÿ ñóô³êñ -rîm-, íàïðèêëàä: pulcher, chra, chrum —êðàñèâèé; 

pulcherrîmus, a, um — íàéêðàñèâ³øèé. 

Ø³ñòü ïðèêìåòíèê³â III â³äì³íè íà -îlis ó Nominativus singularis 

÷îëîâ³÷îãî ³ æ³íî÷îãî ðîäó óòâîðþþòü íàéâèùèé ñòóï³íü çà äîïîìîãîþ 

ñóô³êñà -lîm- ³ ðîäîâèõ çàê³í÷åíü -us, -a, -um. Öå òàê³ 

ïðèêìåòíèêè: facîlis — ëåãêèé, difficîlis — âàæêèé, simîlis — ñõîæèé, 

dissimîlis — íåñõîæèé, gracîlis — ñòðóíêèé, humîlis — íèçüêèé, 

íàïðèêëàä: difficillîmus, a, um — íàéâàæ÷èé. 

Óòâîðåííÿ ñòóïåí³â ïîð³âíÿííÿ ïðèêìåòíèê³â 

Gradus positivus Gradus comparativus Gradus superlativus 

iustus, a, um 

iust-ior, iust-ius iust-issm-us, a, um 

 

felix, felicis 

felic-ior, felic-ius facil-lm-us, a, um 

 

 

 

celer, celris, celre celer-ior, celer-ius celer-rmus, a, um 

 

 

 

faclis, e 

facil-ior, facil-ius facil-lm-us, a, um

§ 44. ÑÓÏËÅÒÈÂÍ² ÑÒÓÏÅÍ² ÏÎÐ²ÂÍßÍÍß 

Ê³ëüêà ëàòèíñüêèõ ïðèêìåòíèê³â ïðè óòâîðåíí³ âèùîãî òà 

íàéâèùîãî ñòóïåí³â ïîð³âíÿííÿ ïîâí³ñòþ àáî ÷àñòêîâî çì³íþþòü 

ñâîþ îñíîâó. Òàê³ ñòóïåí³ ïîð³âíÿííÿ íàçèâàþòüñÿ ñóïëåòèâíèìè 

(â³ä ä³ºñëîâà suppleo — ïîïîâíþþ, çàïîâíþþ). 

Óòâîðåííÿ ñóïëåòèâíèõ ñòóïåí³â ïîð³âíÿííÿ 

Gradus positivus Gradus comparativus Gradus superlativus 

bonus, a, um 

, 

malus, a, um 

, 

magnus, a, um 

 

parvus, a, um 

 

mult, a, 

 

melior 

, 

 

peior 

, 

 

maior 

, 

 

minor 

, 

 

lurs, plur 

 

melius 

 

peius 

 

maius 

 

minus 

 

§ 45. ADVERBIUM 

ÏÐÈÑË²ÂÍÈÊ 

optmus, a, um 

 

pessmus, a, um 

 

maxmus, a, um 

 

minmus, a, um 

 

plurms, a, 

 

Ó ëàòèíñüê³é ìîâ³ ³ñíóþòü äâ³ êàòåãîð³¿ ïðèñë³âíèê³â: ñàìîñò³éí³ 

(saepe — ÷àñòî, ubi — äå, semper — çàâæäè òà ³í.) òà 

óòâîðåí³ â³ä ïðèêìåòíèê³â øëÿõîì ïðèºäíóâàííÿ ñóô³êñà -å- äî 

îñíîâè ïðèêìåòíèê³â I–II â³äì³íè (altus, a, um — âèñîêèé, alt- e — 

âèñîêî), ñóô³êñà -îter- äî îñíîâè ïðèêìåòíèê³â III â³äì³íè (fortis, e — 

ñèëüíèé, õîðîáðèé, fort- îter — ñèëüíî, õîðîáðî) ³ ñóô³êñà -er-, 

ÿêùî îñíîâà ïðèêìåòíèêà çàê³í÷óºòüñÿ íà nt (sapiens, sapientis — 

ìóäðèé, sapienter — ìóäðî). 

ßê ïðèñë³âíèê ìîæå âæèâàòèñÿ ôîðìà ïðèêìåòíèêà ñåðåäíüîãî 

ðîäó, íàïðèêëàä: primum — ñïî÷àòêó, óïåðøå, facîle — ëåãêî 

òà ³í., à òàêîæ ôîðìà Accusativus àáî Ablativus singularis äåÿêèõ 

³ìåííèê³â ³ ïðèêìåòíèê³â, íàïðèêëàä: partim — ÷àñòèíîþ, ÷àñòêîâî, 

merîto — ïî çàñëóãàõ, casu — âèïàäêîâî, cito — øâèäêî, 

brevi — íåçàáàðîì, sero — ï³çíî, falso — ïîìèëêîâî òà ³í. 

91

92 

§ 46. GRADUS COMPARATIONIS ADVERBIORUM 

ÑÒÓÏÅÍ² ÏÎÐ²ÂÍßÍÍß ÏÐÈÑË²ÂÍÈÊ²Â 

Ó ôîðì³ âèùîãî ñòóïåíÿ ïðèñë³âíèê³â, óòâîðåíèõ â³ä ïðèêìåòíèê³â, 

âæèâàþòüñÿ çàñòèãë³ ôîðìè ñåðåäíüîãî ðîäó âèùîãî 

ñòóïåíÿ ïðèêìåòíèê³â: altius — âèùå, sapientius — ìóäð³øå. 

Íàéâèùèé ñòóï³íü ïðèñë³âíèê³â óòâîðþºòüñÿ øëÿõîì ïðè- 

ºäíóâàííÿ ñóô³êñà -å- äî îñíîâè íàéâèùîãî ñòóïåíÿ ïðèêìåòíèêà, 

íàïðèêëàä: altissîme, sapientissîme. 

Âïðàâè 

Óòâîðåííÿ ñòóïåí³â ïîð³âíÿííÿ ïðèñë³âíèê³â 

Gradus 

positivus 

long- e 

 

fort- ter 

 

sapienter 

 

Gradus 

comparativus 

longius 

 

fortius 

 

sapientius 

 

Gradus 

superlativus 

longissm- e 

 

fortissm- e 

 

sapientissm- e 

 

I. Óòâîð³òü âèùèé ³ íàéâèùèé ñòóï³íü ïðèêìåòíèê³â: 

simplex, pulcher, latus, magnus, levis. 

II. Óòâîð³òü â³ä ïðèêìåòíèê³â ïðèñë³âíèêè ³ ¿õ ñòóïåí³ ïîð³âíÿííÿ: 

malus, constans, pulcher, utîlis 


1. Lingua celêris est, mens celerior. 2. Sibi imperare 

maxîmum imperium est. 3. Optîmus legum interpres consuetudo. 

4. Poena gravissîma. 5. Reformatio in peius. 

6. Iniuria atrocissîma. 7. Honores mutant mores, sed raro 

in meliores. 8. Usus optîmus magister est. 9. Terra maior 

est luna, minor sole. 10. Aurum gravius est argento. 

11. Aliena vitia melius vident homînes, quam sua. 12. De 

mortuis aut bene, aut nihil. 13. Signa Olympiâca: citius, 

altius, fortius! 14. A¸r levior est, quam aqua. 15. Omne 

initium difficilius est. 16. Via recta brevissîma est. 17. Cicêro 

omnium oratorum celerrîmus est. 18. Facilius est 

dicêre, quam agêre. 19. Saepe initium difficillius est quam 

finis laboris. 20. Meliores, prudentiores, constantiores nos 

tempus facit. 21. Est res sanctissîma civilis sapientia (Ulp.).


22. Multae urbes Galliae, a Caesâre occupatae, divitissîmae 

erant. 23. De minîmis non curat lex (praetor). 24. Lex est 

tutissîma cassis; sub clypeo legis nemo decipîtur. 25. Naturae 

vis maxîma. 26. Optîme; bene; mediocrîter; male; 

pessîme. 27. Pares cum parîbus facillîme congregantur 

(Cic). 28. Posteriore testamento, quod iure factum est, 

superius rumpîtur. 

2. sibi (dat. sing.) çâîðîòíèé çàéìåííèê sui; maximus — superl. 

äî magnus; optimus — superl. äî bonus. 

3. interpres, êtis m, f — òëóìà÷, òëóìà÷êà; consuetudo, înis f — 

ïðàêòèêà, çâè÷êà. 

5. reformatio, onis f — çì³íà; peior, peius — comparat. äî malus. 

7. honor, oris m — ïî÷åñòü; íàãîðîäà, âèíàãîðîäà; mos, moris 

m — âäà÷à; melior, ius — comparat. äî bonus. 

9. maior, maius — comparat. äî magnus; minor, minus — 

comparat. äî parvus; sol, solis m — ñîíöå; luna, ae f — ì³ñÿöü. 

10. aurum, i n — çîëîòî; gravis, e — âàæêèé; argentum, i n — 

cð³áëî. 

11. vitium, i n — âàäà; suus, a, um — ñâ³é; 

12. mortuus, a, um — ìåðòâèé; aut — ÷è, àáî; bene — äîáðå; 

nihil — í³÷îãî. 

13. signum, i n — çíàê, ãàñëî; Olympiâcus, a, um — îë³ìï³éñüêèé; 

citus, a, um — øâèäêèé; altus, a, um — âèñîêèé; 

fortis, e — ñèëüíèé. 

21. sanctus, a, um — ñâÿòèé, íåäîòîðêàííèé; sapientia, ae f — 

ðîçóì, ðîçâàæëèâ³ñòü, ìóäð³ñòü, çíàííÿ. 

22. multus, a, um — ÷èñëåííèé; urbs, urbis f — ì³ñòî; Gallia, ae f 

— Ãàëë³ÿ, êðà¿íà, ðîçòàøîâàíà íà òåðèòîð³¿ íèí³øíüî¿ 

Ôðàíö³¿, Áåëüã³¿, Ï³âí³÷íî¿ ²òàë³¿, Ëþêñåìáóðãó, ïî÷àñòè 

Í³äåðëàíä³â ³ Øâåéöàð³¿; Caesar, âris m — Öåçàð, ðîäîâå ³ì’ÿ 

ðîäó Þë³¿â (gens Julia), çãîäîì òèòóë ïðèíöåïñîâ, ç ÷àñ³â Àäð³àíà 

òàêîæ òèòóë ñïàäêîºìö³â òðîíó; dives, divîtis — áàãàòèé. 

23. minî mus, a, um — superl. äî parvus; curo, avi, atum, 

are ï³êëóâàòèñÿ. 

24. tutus, a, um — áåçïå÷íèé, íàä³éíèé; cassis, idis f — øîëîì; 

sub (ç abl.) — ï³ä; clypeus (clipeus), i m — ùèò, çàõèñò; 

decipio, cepi, ceptum, êre — ââîäèòè â îìàíó, îáìàíþâàòè. 

27. par, paris — ð³âíèé; congrêgo, avi, atum, are — çáèðàòè, 

ç’ºäíóâàòè. 

28. posterior,ius — ï³çí³øèé, íàñòóïíèé; testamentum, i, n — 

òåñòàìåíò (çàïîâ³ò); factum est — perf. ind. pas. â³ä facio, 

feci, factum, erê — ðîáèòè; superior, ins — ïîïåðåäí³é; 

rumpo, rupi, ruptum, êre — ðâàòè, ðîçðèâàòè. 

93

94 

CAPITIS DEMINUTIO 

Capîtis deminutionis tria genêra sunt: maxîma, media, minîma. 

Nam tria habemus: libertatem, civitatem, familiam. Si libertatem 

amittîmus, maxîma est capîtis deminutio. Si libertatem retinemus, sed 

civitatem amittîmus, media est capîtis deminutio. Si et libertas et civîtas 

retinentur, familia tantum mutatur, minîma est capîtis deminutio. 

(Digesta) 

caput, îtis n — ïðàâîçäàòí³ñòü; 

deminutio, onis f — îáìåæåííÿ; 

caput âèçíà÷àºòüñÿ òðüîìà ñòàíàìè — status, us m; 

status libertatis — ñòàí âîë³ — libertas, atis f; 

status civitatis — ñòàí ãðîìàäÿíñòâà — civitas, atis f; 

status familiae — ñ³ìåéíèé ñòàí — familia, ae f; (ïîçáàâëåííÿ àáî 

çì³íà îäíîãî ç öèõ ñòàí³â (caput deminutio) ñïðè÷èíÿëî ïðèïèíåííÿ àáî 

çì³íó îáñÿãó ÷è çì³ñòó ïðàâîçäàòíîñò³); 

genus, êris n — ð³ä, êàòåãîð³ÿ; 

maxîmus, a um — íàéá³ëüøèé; 

medius, a, um — ñåðåäí³é; 

minîmus, a, um — íàéìåíøèé; 

amitto, misi, missum, êre — óòðà÷àòè, ïîçáóâàòèñÿ; 

retineo, tinui, tentum, ere — óòðèìóâàòè, çáåð³ãàòè; 

tantum — ò³ëüêè. 

DE EFFRACTURIS 

Effracturae fiunt plerumque in insûlis in horreisque, ubi homînes 

pretiosissîmam partem fortunarum suarum reponunt, cum vel cella 

effringîtur, vel armarium, vel arca. Et custodes [tunc] plerumque 

puniuntur. 

(Paul.) 

effractura, ae f — çëîì, êðàä³æêà ç³ çëîìîì; 

fio, factus sum, fiêri — ðîáèòèñÿ, â³äáóâàòèñÿ; 

plerumque — ó á³ëüøîñò³ âèïàäê³â, ïåðåâàæíî; 

insûla, ae f — òóò: ïîìåøêàííÿ; 

horreum, i n — êîìîðà, ñêëàä; 

ubi — äå; 

pretiosus, a, um — êîøòîâíèé; 

pars, partis f — ÷àñòèíà; 

fortunae, arum f — ìàéíî, ñòàí; 

suus, sua, suum — ñâ³é; 

repono, posui, positum, êre — â³äêëàäàòè, çáåð³ãàòè, êëàñòè íà çáåðåæåííÿ; 

cum (ïðèéìåííèê ç abl.) — ç; 

cum (ñïîëó÷íèê) — òîä³, òîìó ùî, îñê³ëüêè; 

vel — àáî, ÷è ... ÷è; ÿê; 

cella, ae f — ê³ìíàòêà, êîìîðà;

effringo, fregi, fractum, êre — âèëàìóâàòè, çëàìóâàòè; 

armarium, i n — øàôà; acra, ae f — ñêðèíÿ, øóõëÿäà, ñêðèíüêà; 

custos, odis m (f) – ñòîðîæ, äîãëÿäà÷; 

tunc — òîä³; 

punio, ivi, itum, ire — íàêàçóâàòè, êàðàòè. 


PERSONALIA 

Lucius Annaeus Senêca Iunior 

Ëóö³é Àííåé Ñåíåêà Ìîëîäøèé (4 àáî 5 ð. äî í. å. — 65 ð. í. å.) 

Ñåíåêà íàðîäèâñÿ â ì. Êîðäóáà (Êîðäîâà) â ²ñïàí³¿ â ðîäèí³ 

â³äîìîãî ðèòîðà. Îäåðæàâ ïðåêðàñíó îñâ³òó â Ðèì³. Çà ó÷àñòü ó 

ïðèäâîðíèõ ³íòðèãàõ ³ìïåðàòîðîì Êëàâä³ºì áóâ çàñëàíèé íà 

îñòð³â Êðèò. Ó 49 ð. Àãðèï³íà, äðóæèíà ïîìåðëîãî Êëàâä³ÿ, ïîâåðòàº 

Ñåíåêó ç çàñëàííÿ ³ äîðó÷àº éîìó âèõîâàííÿ ñâîãî ñèíà 

Íåðîíà. Ó 65 ð. Ñåíåêà çâèíóâà÷óºòüñÿ ó çìîâ³ ç Ï³çîíîì ³ çà 

ðîçïîðÿäæåííÿì Íåðîíà ïîê³í÷èâ æèòòÿ ñàìîãóáñòâîì. 

Ñåíåêà âèÿâèâ ñåáå áëèñêó÷èì îðàòîðîì, ùå çà ÷àñ³â Êàëë³ãóëè 

âèñòóïàâ ç ïðîìîâàìè â ñåíàò³. Äî íàøîãî ÷àñó ä³éøëè éîãî 

ë³òåðàòóðí³ òâîðè: òðàãåä³¿, ñàòèðà, åï³ãðàìè, ëèñòè, ô³ëîñîôñüê³ 

òà íàóêîâ³ ïðàö³. ßêùî éîãî äðàìàòè÷í³ òâîðè íå ìîæíà ïîñòàâèòè 

â îäèí ðÿä ³ç êðàùèìè òâîðàìè äàâíüîãðåöüêî¿ äðàìàòóðã³¿, 

òî ô³ëîñîô³ÿ áóëà ñïðàâæí³ì ïîêëèêàííÿì Ñåíåêè. 

Ó ñåðåäí³ â³êè òðàãåä³¿ Ñåíåêè ìàëè âåëèêó ïîïóëÿðí³ñòü ó 

çâ’ÿçêó ç áëèçüê³ñòþ éîãî ñòî¿÷íî¿ åòèêè äî åòèêè õðèñòèÿíñüêî¿ 

(Ñåíåêà çàêëèêàâ óñ³ ñèëè ëþäèíè çîñåðåäæóâàòè íà ñàìîâäîñêîíàëåíí³). 

Òâîðè Ñåíåêè âïëèíóëè íà äðàìàòóðã³â ôðàíöóçüêîãî 

êëàñèöèçìó (Êîðíåëü «Åä³ï» ³ «Ìåäåÿ», Ðàñ³í «Ôåäðà», Ïðàäîí 

«Ôåäðà»). 

IUS ROMANUM 

Cognomen — ðîäîâå ³ì’ÿ, òðåòÿ ÷àñòèíà ðèìñüêîãî ³ìåí³. 

Ïîâíå ³ì’ÿ ãðîìàäÿíèíà ñêëàäàëîñÿ ñïî÷àòêó ç îñîáèñòîãî ³ìåí³, 

ðîäîâîãî ³ìåí³, ïð³çâèñüêà — praenomen, nomen, cognomen. Íàïðèê³íö³ 

Ðåñïóáë³êè ³ íà ïî÷àòêó ³ìïåð³¿ äîäàâàëè ùå ïî áàòüêîâ³ 

(ñèí òàêîãî-òî) ³ íàçâó òðèáè, äî ÿêî¿ íàëåæàâ — filius, tribus. 

Íàïðèêëàä, ïîâíå ³ì’ÿ Öèöåðîíà áóëî: Marcus (praenomen) Tullius 

(nomen) M[arci] f[ilius] Corneliana (tribus) Cicêro (cognômen). 

Îñîáèñòèõ ³ìåí ó ðèìëÿí áóëî íåáàãàòî, ³ òîìó âîíè çâè÷àéíî 

ïèñàëèñÿ ñêîðî÷åíî: 

A. — Aulus — Àâë; 

95

G. — Gaius — Ãàé; 

Gn. — Gnaeus — Ãíåé; 

D. — Decîmus — Äåö³ì; 

L. — Lucius — Ëóö³é; 

M. — Marcus — Ìàðê; 

M’. — Manius — Ìàí³é; 

N. — Numerius — Íóìåð³é; 

P. — Publius — Ïóáë³é; 

Q. — Quintus — Êâ³íò; 

S. àáî Sex. — Sextus — Ñåêñò; 

Sp. — Spurius — Ñïóð³é; 

Ti. àáî Tib. — Tiberius — Òèáåð³é; 

T. — Titus — Ò³ò. 

Æ³íêà â Äàâíüîìó Ðèì³ íå ìàëà ïîë³òè÷íèõ ïðàâ, íå ìàëà é 

îô³ö³éíîãî ³ìåí³: ¿é íàäàâàëè ³ì’ÿ â ïîáóò³ ç ïðèºäíàííÿì ó ðîäîâîìó 

â³äì³íêó ³ìåí³ áàòüêà àáî ÷îëîâ³êà, ï³ä âëàäîþ ÿêîãî âîíà 

ïåðåáóâàëà: äî÷êà ÷è äðóæèíà òàêîãî-òî. 

ARS 

Ñòàòóÿ êàï³òîë³éñüêî¿ âîâ÷èö³ 

(Ðèì, ïàëàööî Êîíñåðâàòîð³â, ê³íåöü 

VI — ïî÷àòîê V ñò. äî í. å.) â³äëèòà, 

ÿê ââàæàþòü äåÿê³ â÷åí³, â³äîìèì åòðóñüêèì 

ìàéñòðîì Âóëêîé. Âîíà áóëà 

ïîñòàâëåíà íà Êàï³òîë³éñüêîìó ïàãîðá³ 

â îçíàìåíóâàííÿ äëÿ Ðèìà âåëèêî¿ 

ïîä³¿ — ïîâàëåííÿ åòðóñüêèõ öàð³â. 

96

LECTIO XV (QUINTA DECIMA) 

§ 47. VERBA ANOMALA 

ÍÅÏÐÀÂÈËÜÍ² Ä²ªÑËÎÂÀ 

Íåïðàâèëüí³ ä³ºñëîâà — öå ä³ºñëîâà, ôîðìè ÿêèõ óòâîðþþòüñÿ 

â³ä ð³çíèõ îñíîâ ³ ìàþòü ïåâí³ â³äõèëåííÿ â³ä çàãàëüíèõ íîðì 

â³äì³íþâàííÿ ä³ºñë³â. Äî íåïðàâèëüíèõ ä³ºñë³â íàëåæàòü (ç ïîõ³äíèìè 

â³ä íèõ): 

sum, fui, –, esse — áóòè; 

fero, tuli, latum, ferre — íåñòè; 

volo, volui, –, velle — áàæàòè; 

eo, ii, itum, ire — éòè; 

edo, edi, esum, edêre (àáî esse) — ¿ñòè; 

fio, factus sum, fiêri — ðîáèòèñÿ, ñòàâàòè, â³äáóâàòèñÿ. 

 

Singularis 

Pluralis 

Çðàçîê â³äì³íþâàííÿ íåïðàâèëüíèõ ä³ºñë³â 

ó praesens indicativi activi: 

 

ire 

 

firi 

 

edre 

 

§ 48. Ä²ªÑËÎÂÀ, ÑÊËÀÄÍ² Ç ESSE 

ferre 

 

1 eo fio edo fero 

2 is fis edis fers 

3 it fit edit fert 

1 imus — edmus fermus 

2 itis — edtis fertis 

3 eunt fiunt edunt ferunt 

Ó ëàòèíñüê³é ìîâ³ ÷àñòî âæèâàþòüñÿ ä³ºñëîâà, óòâîðåí³ çà äîïîìîãîþ 

ïðåô³êñ³â òà ä³ºñëîâà sum, fui, —, esse. Íàéóæèâàí³ø³ ç íèõ: 

ab-sum, a-fui, –, ab-esse — áóòè â³äñóòí³ì, áóòè íà 

â³äñòàí³; 

ad-sum, ad-fui (affui), – , ad-esse — áóòè ïðèñóòí³ì, äîïîìàãàòè; 

de-sum, de-fui, – , de-esse — áðàêóâàòè, íå âèñòà÷àòè; 

inter-sum, inter-fui, – , inter-esse — çíàõîäèòèñÿ ñåðåä 

÷îãî-íåáóäü, áðàòè ó÷àñòü; 

prae-sum, prae-fui, – , prae-esse — áóòè ïîïåðåäó, áóòè 

íà ÷îë³; 

97

pro-sum, pro-fui, –, pro-desse — áóòè êîðèñíèì, äîïîìàãàòè. 

Ïðè â³äì³íþâàíí³ öèõ ä³ºñë³â çì³íþºòüñÿ ò³ëüêè ¿õíÿ ä³ºñë³âíà 

÷àñòèíà. Äëÿ ïðèêëàäó ïðîâ³äì³íÿºìî ä³ºñëîâî absum ó 

praesens: absum, abes, abest, absûmus, abestis, absunt. 

§ 49. Ä²ªÑËÎÂÎ POSSUM, POTUI, — , POSSE 

Ä³ºñëîâî possum, potui, – , posse — ìîãòè, áóòè ñïðîìîæíèì íàëåæèòü 

äî ñêëàäíèõ ä³ºñë³â ç esse, àëå, íà â³äì³íó â³ä ä³ºñë³â, óòâîðåíèõ 

øëÿõîì ïðåô³êñàö³¿, âîíî ñêëàäàºòüñÿ ç îñíîâè -pot- (â³ä íåâ³äì³íþâàíîãî 

ïðèêìåòíèêà potis — ìîãóòí³é, ïîòóæíèé) ³ ä³ºñëîâà esse. 

Íàâåäåìî ïðèêëàä â³äì³íþâàííÿ öüîãî ä³ºñëîâà â ä³éñíîìó ñïîñîá³. 

Çðàçîê â³äì³íþâàííÿ â ÷àñàõ ñèñòåìè ³íôåêòà ³ ïåðôåêòà 

ä³éñíîãî ñïîñîáó àêòèâíîãî ñòàíó 

 

 

Singularis 

Pluralis 

§ 50. Ä²ªÑËÎÂÀ VOLO, NOLO, MALO 

Ó ÒÅÏÅÐ²ØÍÜÎÌÓ ×ÀÑ² 

Ä³ºñëîâà volo, volui, – , velle — õîò³òè, áàæàòè ³ ïîõ³äí³ â³ä 

íüîãî nolo, nolui, –, nolle — íå õîò³òè; malo, malui, –, malle — 

âîë³òè, â³ääàâàòè ïåðåâàãó º íåïðàâèëüíèìè. Íàâåäåìî ïðèêëàäè 

â³äì³íþâàííÿ öèõ ä³ºñë³â ó praesens indicativi activi. 

98 

Praesens Imperfectum Futurum I Perfectum 

lusquamperfectum 

Çðàçîê â³äì³íþâàííÿ ó praesens indicativi activi 

Futurum II 

1 possum potram potro potui poturam poturo 

2 potes potras potris potusti poturas poturis 

3 potest potrat potrit potuit poturat poturit 

1 possmus poteramus potermus potumus potueramus potuermus 

2 potestis poteratis potertis potuistis potueratis potuertis 

3 possunt potrant potrunt potuerunt poturant poturint 

o velle 

 

Singularis 

Pluralis 

nolle 

 

1 volo nolo malo 

malle 

 

 

2 vis non vis mavis 

3 vult non vult mavult 

1 volmus nolmus malmus 

2 vultis non vultis mavultis 

3 volunt nolunt malunt

§ 51. VERBA DEPONENTIA ET SEMIDEPONENTIA 

Â²ÄÊËÀÄÍ² ² ÍÀÏ²ÂÂ²ÄÊËÀÄÍ² Ä²ªÑËÎÂÀ 

Â³äêëàäí³ ä³ºñëîâà — öå ä³ºñëîâà, ùî ìàþòü óñ³ ôîðìè ïàñèâíîãî 

ñòàíó, à çíà÷åííÿ àêòèâíîãî ñòàíó, òîáòî çíà÷åííÿ í³áè 

â³äêëàäàºòüñÿ, â³äõèëÿºòüñÿ â³ä ïàñèâíîãî çì³ñòó. 

Â³äêëàäí³ ä³ºñë³âà ó ñëîâíèêó çàïèñóþòüñÿ ó òðüîõ ôîðìàõ: 

1. Ïåðøà îñîáà îäíèíè praesens indicativi activi. 

2. Ïåðøà îñîáà îäíèíè perfectum indicativi activi (ñêëàäàºòüñÿ 

ç participium perfecti passivi ³ ä³ºñëîâà esse ó praesens indicativi 

activi). 

3. Infinitivus praesentis passivi. 

Íàïðèêëàä: 

patior, passus sum, pati — òåðï³òè, äîçâîëÿòè; 

utor, usus sum, uti — êîðèñòàòèñÿ, êîðèñòóâàòèñÿ; 

arbitror, arbitratus sum, arbitrari — äóìàòè; 

loquor, locutus sum, loqui — ãîâîðèòè; 

nascor, natus sum, nasci — íàðîäæóâàòèñÿ; 

fateor, fassus sum, fateri — âèçíàâàòè. 

Íàï³ââ³äêëàäí³ ä³ºñëîâà â ÷àñàõ ñèñòåìè ³íôåêòà ìàþòü ôîðìè 

àêòèâíîãî ñòàíó, à â ÷àñàõ ñèñòåìè ïåðôåêòà — ôîðìè ïàñèâíîãî 

ñòàíó àáî íàâïàêè, íàïðèêëàä: 

gaudeo, gavisus sum, gaudere — ðàä³òè; 

confido, confisus sum, confidêre — äîâ³ðÿòè; 

diffido, diffisus sum, diffidêre — íå äîâ³ðÿòè; 

revertor, reverti, vertus sum, reverti — ïîâåðòàòèñÿ; 

audeo, ausus sum, audere — íàâàæóâàòèñÿ, íàñì³ëþâàòèñÿ. 

Ó â³äêëàäíèõ ä³ºñë³â ôîðìà imperativus praesentis singularis 

óòâîðþºòüñÿ, íà â³äì³íó â³ä çàãàëüíîãî ïðàâèëà, øëÿõîì ïðè- 

ºäíóâàííÿ çàê³í÷åííÿ -re äî îñíîâè ³íôåêòà, äëÿ óòâîðåííÿ 

imperativus praesentis pluralis äî îñíîâè ³íôåêòà ïðèºäíóºòüñÿ 

çàê³í÷åííÿ -mîni, íàïðèêëàä: 

Arbitrare! — Äóìàé! Arbitramîni! — Äóìàéòå! 

Fatere! — Âèçíàé! Fatemîni! — Âèçíàéòå! 

§ 52. VERBA DEFECTIVA 

ÍÅÄÎÑÒÀÒÍ² Ä²ªÑËÎÂÀ 

Äî íåäîñòàòí³õ ä³ºñë³â íàëåæàòü: 

1. Ä³ºñëîâà, ùî ìàþòü ò³ëüêè ÷àñè ñèñòåìè ïåðôåêòà: 

coepi, coeptum, coepisse — ïî÷èíàòè; 

99

memîni, –, meminisse — ïàì’ÿòàòè; 

odi, –, odisse — íåíàâèä³òè. 

2. Ä³ºñëîâà aio — ñòâåðäæóâàòè, ãîâîðèòè; inquam — ãîâîðèòè 

é ³íø³, â³ä ÿêèõ âæèâàþòüñÿ ò³ëüêè äåÿê³ ôîðìè. 

Âïðàâè 

100 

Çðàçîê â³äì³íþâàííÿ íåäîñòàòí³õ ä³ºñë³â: 

Perfectum 

1 coepi memni 

’ 

Singularis 

Pluralis 

2 coepisti meministi odisti 

3 coepit memnit odit 

Çðàçîê â³äì³íþâàííÿ ä³ºñë³â: 

odi 

 

1 coepmus meminmus odmus 

2 coepistis meministis odistis 

3 coeperunt meminerunt oderunt 

Praesens 

Singularis 

Pluralis 

1 aio 

, 

 

inquam 

 

2 ais inquis 

3 ait inquit 

1 — — 

2 — — 

3 aiunt inquiunt 

I. Âèçíà÷òå ôîðìó ä³ºñë³â: 

absunt, abest, praeerat, interfuit, deerunt, prodestis, possunt, 

potuerunt, victi erunt. 


1. Facta loquuntur. 2. Actor et reus adsunt, sed testes 

absunt. 3. Dulce et decorum est pro patria mori. 4. Non 

progrêdi, est regrêdi. 5. Ut arbitratur, ita loquîtur idem est, 

quod «ut putat, ita dicit». 6. Nolo contendêre. 7. Nemo fit 

casu bonus. 8. Aut fraude, aut vi fit iniurias. 9. Si vis pacem, 

para bellum. 10. Memîni mei amici. 11. Nunc aiunt, quod


tum negabant. 12 Nemo in sua causa iudex esse potest. 

13. Felix qui potuit rerum cognoscêre causas (Verg.). 

14. Audentes fortuna iuvat. 15. Amor, ut lacrîma ab ocûlo 

orîtur, in cor cadit. 16. Cum clara dies stella fugavêrit, 

Aeneas socios suos advocavit et sua consilia his fatus est. 

17. Audire disce, si nescis loqui. 18. Aestate terra florîbus, 

herbis et fronde arborum vestita est, hiême — tantum nive. 

19. Simîlis simîli gaudet. 20. Ius publîcum privatorum 

pactis mutari non potest. 21. Omnis obligatio vel ex 

contractu nascîtur, vel ex delicto. 22. Cogitationis poenam 

nemo patîtur. 23. Ius gentium est, quo gentes humanae 

utuntur (Ulp.). 24. Factum infectum fiêri nequit. 

2. actor, oris m — ïîçèâà÷; adsum, adfui, –, adesse — áóòè 

ïðèñóòí³ì, ïðèõîäèòè; absum, abfui, –, abesse — áóòè 

â³äñóòí³ì. 

3. dulcis, e — ñîëîäêèé, ïðèºìíèé; decor, oris m — ïðèñòîéí³ñòü; 

êðàñà. 

4. progredior, gressus sum, gredi — ðóõàòèñÿ âïåðåä; regredior, 

gressus sum, gredi — ïîâåðòàòèñÿ íàçàä, â³äñòóïàòè. 

5. ut — ÿê; arbitror, arbitratus sum, arbitrari — äóìàòè; ita — 

òàê; idem — òîé ñàìèé; puto, avi, atum, are — äóìàòè; dico, 

dixi, dictum, êre — ãîâîðèòè. 

6. contendo, tendi, tentum, êre — çàïåðå÷óâàòè; nemo — í³õòî. 

7. fio, factus sum, fiêri — ñòàâàòè; casus, us m — âèïàäîê, 

ì³íëèâ³ñòü. 

8. fraus, fraudis f — îáìàí, íåïðàâäà; vi â³ä vis f — ñèëà, íàñèëüñòâî. 

9. pacem — pax, pacis f — ìèð. 

10. nunc — çàðàç, òåïåð; tum — òîä³; nego, avi, atum, are — 

çàïåðå÷óâàòè. 

13. felix, icis — ùàñëèâèé; potuit — äèâ.: possum; cognosco, 

novi, nitum, êre — ï³çíàâàòè. 

14. audentes (nom. pl. part. praes. act.) â³ä audeo, ausus sum, 

audere — îñì³ëþâàòèñÿ, íàâàæóâàòèñÿ. 

15. lacrîma, ae f — ñëüîçà; ocûlus, i m — îêî; orior, ortus sum, 

iri — ç’ÿâëÿòèñÿ, ïî÷èíàòèñÿ; cor, cordis n — ñåðöå; 

cado,cecîdi, casum, êre — ïàäàòè. 

16. fugio, fugi, fugiturus, êre — á³ãòè, ò³êàòè; Aeneas, ae, m — 

Åíåé; socius, i m — ñï³ëüíèê, ñîþçíèê; advoco, avi, atum, 

are — ïðèçèâàòè; fatus est â³ä for, fatus sum, fari — â³ùóâàòè, 

ïåðåäáà÷àòè, ïðîðîêóâàòè. 

17. disco, didîci, –, êre — âèâ÷àòè, ó÷èòèñÿ; nescio, scivi, scitum, 

ire — íå âì³òè, íå çíàòè. 

101

102 

18. aestas, atis f — ë³òî; flos, floris m — êâ³òêà; herba, ae f — 

òðàâà; frons, frondis f — ëèñòÿ, ëèñòè, çåëåíü; arbor, oris f 

— äåðåâî; vestio, ivi, itum, ire — ïîêðèâàòè, âäÿãàòè; hiems, 

hiêmis f — çèìà; nix, nivis f — ñí³ã. 

20. privatorum pactis — äîãîâîðîì ïðèâàòíèõ îñ³á. 

21. nascor, natus sum, nasci — íàðîäæóâàòèñÿ, â³äáóâàòèñÿ, âèíèêàòè. 

22. cogitatio, onis f — äóìêà, íàì³ð; patior, passus sum, pati — 

òóò: íåñòè. 

23. utor, usus sum, uti — êîðèñòàòèñÿ, âèêîðèñòîâóâàòè. 

24. infectus, a, um — íåçðîáëåíèé, íåäîñêîíàëèé; nequeo, ivi 

(ii), itum, ire — íå ìàòè çìîãè, íå ìàòè ìîæëèâîñò³. 

DE IMPERIO ET IURISDICTIONE 

Imperium aut merum aut mixtum est. Merum est imperium — 

habere gladii potestatem ad animadvertendum facinorosos homînes, 

quod etiam potestas appellatur. Mixtum est imperium, cui etiam 

iurisdictio inest, quod in danda bonorum possessione consistit. 

Iurisdictio est etiam iudîcis dandi licentia. 

merus, a, um — ÷èñòèé; 

mixtus, a, um — çì³øàíèé; 

potestas gladii — áóêâ.: âëàäà ìå÷à; 

animadverto, verti, versum, êre — çâåðòàòè óâàãó, êàðàòè; 

facinorosus, a, um — çëî÷èííèé, ñõèëüíèé äî çëî÷èíó; 

insum, infui, –, inesse — áóòè âëàñòèâèì (áóäü-÷îìó), ì³ñòèòèñÿ; 

licentia, ae f — ìîæëèâ³ñòü, ïðàâî; 

iudîcem dare — ïðèçíà÷àòè ñóääþ. 


PERSONALIA 

Gaius Iulius Caesar 

Ãàé Þë³é Öåçàð (100–44 ðð. äî í. å.) 

Âèäàòíèé äåðæàâíèé ä³ÿ÷, ïîëêîâîäåöü, îðàòîð, ïèñüìåííèê, 

ó ãàëóç³ ïðàâà çä³éñíèâ âàæëèâ³ ðåôîðìè — lex Iulia (çàêîí 

Þë³ÿ). Çà äîïîìîãîþ âîºííî¿ äèêòàòóðè íàìàãàâñÿ çàïîá³ãòè 

êðèç³ ðàáîâëàñíèöüêîãî ñóñï³ëüñòâà. Áóäó÷è ïîïåðåäíèêîì Àâãóñòà, 

ï³äãîòóâàâ øëÿõ ïðèíöèïàòó. 

Öåçàð ïîõîäèâ ³ç äàâíüîãî ïàòðèö³àíñüêîãî ðîäó Þë³¿â. 

Â 58–49 ðð. çàâîéîâóº Ãàëë³þ. Ï³ñëÿ ãðîìàäÿíñüêî¿ â³éíè, ó 

õîä³ ÿêî¿ áóëà çíèùåíà ñåíàòñüêà ïàðò³ÿ, âñòàíîâëþºòüñÿ âîºííà 

äèêòàòóðà Öåçàðÿ. Ó 44 ð. Öåçàð áóâ óáèòèé ó ñåíàò³ ïðèõèëüíèêàìè 

ðåñïóáë³êè íà ÷îë³ ç Áðóòîì ³ Êàññ³ºì.

Äî íàñ ïîâí³ñòþ ä³éøëè ãîëîâí³ òâîðè Öåçàðÿ «Íîòàòêè ïðî 

ãàëëüñüêó â³éíó (Commentarii de bello Gallico) ó ñåìè êíèãàõ ³ 

«Íîòàòêè ïðî ãðîìàäÿíñüêó â³éíó» (Commentarii de bello civili) 

ó òðüîõ êíèãàõ. Éîãî òâîðè íàïèñàí³ ïðîñòîþ, ÷³òêîþ ³ ëàêîí³÷íîþ 

ìîâîþ. 

Îáðàç Öåçàðÿ ïðèâåðòàâ óâàãó çàõ³äíîºâðîïåéñüêèõ ïèñüìåííèê³â 

(Øåêñï³ð, Âîëüòåð). 

IUS ROMANUM 

Caesar — ðîäîâå ³ì’ÿ ðîäó Þë³¿â (gens Iulia), çãîäîì òèòóë 

ïðèíöåïñ³â, ç ÷àñ³â Àäð³àíà — òèòóë ñïàäêîºìö³â òðîíó. 

Gallia — Ãàëë³ÿ, òåðèòîð³ÿ (â îñíîâíîìó â³äïîâ³äàº ñó÷àñí³é 

Ôðàíö³¿) ì³æ Àëüïàìè, Ï³ðåíåÿìè, Àòëàíòè÷íèì îêåàíîì ³ Ðåéíîì, 

ðîçä³ëåíà íà ÷îòèðè ðèìñüê³ ïðîâ³íö³¿: G.Narbonensis, 

G.Lugdunensis, Aquitania, Belgica. 

Roma — Ðèì, ñèíîí³ì urbs, ñòîëèöÿ ðèìñüêî¿ äåðæàâè äî 

330 ð. í. å., ïîò³ì íàçèâàâñÿ altêra urbs (â³÷íå ì³ñòî),vetus Roma (ñòàðèé 

Ðèì) íà â³äì³íó â³ä Roma nova (íîâîãî Ðèìó) — Constantinopolis 

(Êîíñòàíòèíîïîëü). 

Aquîla — îðåë; avis Romana — ðèìñüêèé ïòàõ. 

ARS 

Ãàðäñüêèé ì³ñò, II ñò. í. å. 

×óäîâèì ³íæåíåðíèì é ó òîé æå 

÷àñ õóäîæí³ì ïàì’ÿòíèêîì II ñò. 

í. å. º Ãàðäñüêèé ì³ñò íà ï³âäí³ 

Ôðàíö³¿, ó áàãàò³é ³ êâ³òó÷³é 

ðèìñüê³é ïðîâ³íö³¿ Ãàëë³¿. Âåëè÷íà 

³ ãàðìîí³éíà ñïîðóäà º 

÷àñòèíîþ Íèìñüêîãî àêâåäóêà, 

ùî ïðîñòÿãíóâñÿ íà 50 êì ³ ìàº 

âèñîòó áëèçüêî 50 ì. Ïîáóäîâàíèé 

³ç çîëîòèñòîãî êàìåíþ ì³ñò — ïðåêðàñíèé âèòâ³ð ëþäñüêî¿ 

äóìêè, ùî ïîºäíàâ ³íæåíåðíèé ðîçðàõóíîê ³ âèìîãè åñòåòè÷íîãî 

ñìàêó. «Âèä ö³º¿ ïðîñòî¿ ³ øëÿõåòíî¿ ñïîðóäè, — ïèøå Æàí- 

Æàê Ðóññî, — âðàçèâ ìåíå ùå ñèëüí³øå, òîìó ùî âîíà çíàõîäèòüñÿ 

ñåðåä ïóñòåë³, äå òèøà ³ ñàì³òí³ñòü ðîáëÿòü ïàì’ÿòíèê ùå á³ëüø 

ïðèãîëîìøëèâèì, à çàõîïëåííÿ íèì ñèëüí³øèì». 

103

LECTIO XVI (SEXTA DECIMA) 

104 

§ 53. Â²ÄÌ²ÍÞÂÀÍÍß ×ÈÑË²ÂÍÈÊ²Â 

Ó ëàòèíñüê³é ìîâ³ º ê³ëüê³ñí³ ÷èñë³âíèêè (numeralia cardinalia), 

ïîðÿäêîâ³ (ordinalia), ðîçä³ëîâ³ (distributiva), ïðèñë³âíèêîâ³ 

÷èñë³âíèêè (numeralia adverbialia). 

Ïîðÿäêîâ³ ÷èñë³âíèêè â³äì³íþþòüñÿ ÿê ïðèêìåòíèêè I òà II 

â³äì³íè. 

Ê³ëüê³ñí³ ÷èñë³âíèêè, ùî ìàþòü îçíàêó ðîäó, òåæ çì³íþþòüñÿ 

çà â³äì³íêàìè, íàïðèêëàä: 

1 — unus, a, um (çà I òà II â³äì³íîþ); 

2 — duo, duae, duo (çà I òà II â³äì³íîþ); 

3 — tres, tria (çà III â³äì³íîþ). 

×èñë³âíèê mille (òèñÿ÷à) â³äì³íþºòüñÿ ò³ëüêè â pluralis. 

Çðàçîê â³äì³íþâàííÿ ê³ëüê³ñíèõ ÷èñë³âíèê³â 

m f n m f n m, f n n 

Nom. unus -a -um duo -ae -o tres tria milia 

Gen. unius duorum -arum -orum trium milium 

Dat. uni duobus -abus -obus tribus milbus 

Acc. unum -am -um duos -as -o tres tria milia 

Abl. uno -a -o duobus -abus -obus tribus milbus 

Ðîçä³ëîâ³ ÷èñë³âíèêè ³ ïðèñë³âíèêîâ³ ÷èñë³âíèêè óòâîðþþòüñÿ 

â³ä â³äïîâ³äíèõ ê³ëüê³ñíèõ, êð³ì ïåðøèõ äâîõ. Ðîçä³ëîâ³ ÷èñë³âíèêè 

â³äì³íþþòüñÿ ÿê ïðèêìåòíèêè I òà II â³äì³íè, àëå ò³ëüêè 

â pluralis. 

Ðîçä³ëîâ³ ÷èñë³âíèêè: 

singûli, ae, a — ïî îäíîìó; 

bini, ae, a — ïî äâà; 

terni, ae, a — ïî òðè; 

quaterni, ae, a — ïî ÷îòèðè; 

quini, ae, a — ïî ï’ÿòü; 

centeni, ae,a — ïî ñòî; 

singûla milia — ïî îäí³é òèñÿ÷³. 

Ïðèñë³âíèêîâ³ ÷èñë³âíèêè: 

semel — îäèí ðàç; 

bis — äâ³÷³; 

ter — òðè÷³;

quater — ÷îòèðè ðàçè; 

quinquies — ï’ÿòü ðàç³â; 

centies — ñòî ðàç³â; 

milies — òèñÿ÷à ðàç³â. 

Óñ³ ÷èñë³âíèêè, ùî çì³íþþòüñÿ çà â³äì³íêàìè, óçãîäæóþòüñÿ 

ç ³ìåííèêàìè â ðîä³, ÷èñë³ ³ â³äì³íêó. 

Óñ³ ÷èñë³âíèêè, ùî óòâîðþþòü ñêëàäíèé ïîðÿäêîâèé ÷èñë³âíèê, 

º ïîðÿäêîâèìè, íà â³äì³íó â³ä óêðà¿íñüêî¿ ìîâè, äå ïîðÿäêîâèì 

º ò³ëüêè îñòàíí³é; ó òèñÿ÷à äåâ’ÿòñîò òðèäöÿòü ï’ÿòîìó 

ðîö³ — anno millesêmo nongentêsimo tricesîmo quinto. Ïîðÿäêîâ³ 

÷èñë³âíèêè, êðàòí³ òèñÿ÷³, óòâîðþþòüñÿ øëÿõîì ïðèºäíóâàííÿ 

äî ñëîâà millesîmus — òèñÿ÷íèé â³äïîâ³äíèõ ïðèñë³âíèêîâèõ 

÷èñë³âíèê³â, íàïðèêëàä: ter millesîmus — òðèòèñÿ÷íèé. 

§ 54. NUMERALIA CARDINALIA ET ORDINALIA 

Ê²ËÜÊ²ÑÍ² ² ÏÎÐßÄÊÎÂ² ×ÈÑË²ÂÍÈÊÈ 

 

Cardinalia Ordinalia 

 

1 I unus, a, um primus, a, um 

, , , , 

2 II duo, duae, duo secundus, a, um (alter, a, um) 

, , , , 

3 III tres, tria tertius, a, um 

4 IV quattuor quartus 

5 V quinque quintus 

6 VI sex sextus 

7 VII septem septmus 

8 VIII octo octavus 

9 IX novem nonus 

10 X decem decmus 

11 XI undcim undecmus 

12 XII duodcim duodecmus 

13 XIII tredcim tertius decmus 

14 XIV quattuordcim quartus decmus 

15 XV quindcim quintus decmus 

16 XVI sedcim sextus decmus 

17 XVII septendcim septmus decmus 

18 XVIII duodeviginti duodevicesmus 

19 XIX undeviginti undevicesmus 

20 XX viginti vicesmus 

21 XXI unus et viginti unus et vicesmus (vicesmus 

(viginti unus) etc. primus) etc. 

28 XXVIII duodetriginta duodetricesmus 

29 XXIX undetriginta undetricesmus 

30 XXX triginta tricesmus 

40 XL quadraginta quadragesmus 

105

Âïðàâè 


tres partes, unus annus, duae puellae formosae. 

II. Íàïèø³òü ëàòèíñüêîþ ìîâîþ ÷èñë³âíèêè: 

54, 25, 133, 561, 988, 1917, ó 1243 ðîö³, ó 1978 ðîö³, ó 

2002 ðîö³. 

III. Â³ä ÿêèõ ëàòèíñüêèõ ÷èñë³âíèê³â óòâîðåí³ ñëîâà: 

óí³ÿ, äóåò, òð³î, êâàðòåò, êâ³íòåò, ñåêñòåò, îêòàâà, öåíòóð³ÿ, 

öåíòíåð, â³äñîòîê, òð³óìâ³ðàò, òåðö³ÿ, ñàíòèìåòð, 

äåöèìåòð. 

IV. Ïåðåêëàä³òü: 

1. Tres faciunt collegium. 2. Conscientia mille testes. 

3. Decem tribuni plebis, consûles duo, decem et octo 

praetores, sex aediles in civitate ius reddebant. (Pomponius). 

4. Primus inter pares. 5. Testis unus — testis 

nullus. 6. Intra quattuor pariêtes. 7. Duo litîgant, tertius 

gaudet. 8. Bis dat, qui cito dat. 9. Tertium non datur. 

10. Duo, cum faciunt idem, non est idem. 11. Quattuor sunt 

anni tempôra: ver, aestas, autumnus, hiems. 12. Gallia est 

omnis divisa in partes tres. 13. Duas tantum res popûlus 

Romanus optat: panem et circenses. 14. Anno septingentesîmo 

septuagesîmo sexto ante aeram nostram in 

Graecii prima Olympia constituta sunt. 15. Alexander 

Magnus tredêcim annos regnavit. 16. Res nullius cedit 

106 

 

 

 

Cardinalia Ordinalia 

50 L quinquaginta quinquagesmus 

60 LX sexaginta sexagesmus 

70 LXX septuaginta septuagesmus 

80 LXXX octoginta octogesmus 

90 XC nonaginta nonagesmus 

100 C centum centesmus 

200 CC ducenti, ae, a ducentesmus 

300 CCC trecenti, ae, a tercentesmus 

400 CD quadringenti, ae, a quadringentesmus 

500 D quingenti, ae, a quingentesmus 

600 DC sescenti, ae, a sescentesmus 

700 DCC septingenti, ae, a septingentesmus 

800 DCCC octingenti, ae, a octingentesmus 

900 CM nongenti, ae, a nongentesmus 

1000 M mille millesmus 

2000 MM duo milia bis millesmus


primo occupanti. 17. Lepôres duos qui insequîtur, is 

neutrum capit. 18. Nemo potest domînis parîter servire 

duobus. 

1. collegium, i n — êîëåã³ÿ. 

2. conscientia, ae f — ñîâ³ñòü; testis, is m — ñâ³äîê. 

3. tribunus plebis — íàðîäíèé (ïëåáåéñüêèé) òðèáóí; ius 

reddêre — ðîçáèðàòè ñïðàâè, âåðøèòè ñóä, ñóäèòè. 

6. intra (ç acc.) — óñåðåäèí³; paries, êtis m — ñò³íà. 

7. litîgo, avi, atum, are — ñïåðå÷àòèñÿ, ñâàðèòèñÿ, ñóäèòèñÿ; 

gaûdeo, gavisus sum, gaudere — ðàä³òè. 

11. ver, veris n — âåñíà; autumnus, i m — îñ³íü. 

13. opto, avi, atum, are — âèáèðàòè, æàãó÷å áàæàòè; panis, is 

m — õë³á; circenses, ium m — âèäîâèùå. 

14. aera, ae f — åðà; Olympia, orum n — Îë³ìï³éñüê³ ³ãðè; 

constituo, stitui, stitutum, êre — çàñíîâóâàòè. 

16. cedo, cessi, cessum, êre — ïåðåõîäèòè ó âëàñí³ñòü ³íøîãî, 

ä³ñòàâàòèñÿ. 

17. lepus, lepôris m — çàºöü; capio, cepi, captum, êre — áðàòè, 

ëîâèòè, ï³éìàòè. 

18. domînus,i m — õàçÿ¿í; parîter — ð³âíîþ ì³ðîþ. 

RES CORPORALES ET INCORPORALES 

Quaedam res corporales sunt, quaedam incorporales. Corporales 

hae sunt, quae tangi possunt, velut fundus, homo, vestis, aurum, 

argentum et denîque aliae res innumerabîles. 

Incorporales sunt quae tangi non possunt, qualia sunt ea, quae in 

iure consistunt, velut ius hereditatis, usus-fructus, obligationes. 

Nec ad rem pertînet, quod in hereditate res corporales continentur: 

nam et fructus, qui ex fundo percipiuntur, corporales sunt, et id, quod 

ex alîqua obligatione nobis debetur, plerumque corporale est, velûti 

fundus, homo, pecunia. 

Nam ipsum ius successionis et ipsum ius utendi-fruendi et ipsum 

ius obligationis incorporale est. Eodem numêro sunt iura praediorum 

urbanorum et rusticorum, quae etiam servitutes vocantur. 

qu³dam, quaedam, quoddam — äåÿêèé; 

res corporalis — ð³÷ ìàòåð³àëüíà; 

res incorporalis — ð³÷ íåìàòåð³àëüíà; 

hae (nom. pl.) â³ä hic, haec, hoc — öåé; 

qui, quae, quod — ÿêèé, êîòðèé; 

tangi — infinitivus praes. pass. â³ä tango, tetîgi, tactum,êre — òîðêàòèñÿ, 

ñòîñóâàòèñÿ, ñïðèéìàòè äîòèêîì; 

107

108 

velut (velut³) — ÿê, íàïðèêëàä; 

denîque — íàðåøò³; 

innumerabîlis, e — íåçë³÷åííèé; 

quails, e — ÿêèé, ÿêèéñü; 

is, ea, id — òîé, â³í; 

quae in iure consistunt — ÿê³ ïîëÿãàþòü ó ïðàâ³; 

nec — íå, ³ íå; 

nec pertînet — íå ìàº çíà÷åííÿ, íå º âàæëèâèì; 

ad rem — äî ñïðàâè; 

debetur — ïðèºäíóºòüñÿ, âèïëèâàº; 

plerumque — âåëèêà ÷àñòèíà, áàãàòî õòî, á³ëüø³ñòü; 

nam — òîìó ùî, àäæå; òîìó ùî; 

ipse, ipsa, ipsum — ñàì; 

successio, onis f — ñïàäîê, ñïàäêîºìñòâî; 

eodem numêro — ó òîìó ÷èñë³ (abl. loci); 

etiam — òàêîæ. 


PERSONALIA 

Traianus, imperator Caesar Nerva Augustus 

Òðàÿí, Öåçàð Íåðâà Àâãóñò (53–117 ðð.) 

²ìïåðàòîð. Ñâîºþ âíóòð³øíüîþ ïîë³òèêîþ îáìåæóâàâ íîá³ëåò 

(â³ä nobîles — çíàòü, àðèñòîêðàò³ÿ) ³ âèñóâàâ âåðøíèê³â ³ ïðîâ³íö³éíó 

çíàòü, çì³öíþâàâ ³ìïåðàòîðñüêó âëàäó ³ ïðàãíóâ îáґðóíòóâàòè 

¿¿ òåîðåòè÷íî. 

IUS ROMANUM 

Toga (tegêre — ïîêðèâàòè, çàõèùàòè) — çâè÷àéíèé (ñâÿòêîâèé) 

âåðõí³é îäÿã ðèìñüêîãî ãðîìàäÿíèíà, à òàêîæ ïîñàäîâèõ 

îñ³á: toga purpurea (ïóðïóðíà) — âáðàííÿ öàð³â, toga picta (ïóðïóðíà, 

ðîçøèòà çîëîòîì) — îäÿã ïîëêîâîäöÿ ïðè òð³óìô³, toga 

praetexta (á³ëà ç ÷åðâîíîþ îáëÿì³âêîþ) — îäÿã âèñîêèõ ìàã³ñòðàò³â 

³ æåðö³â, toga sordîda (òåìíî-ñ³ðà) — æàëîáíà òîãà, ¿¿ âäÿãàëè 

òàêîæ îáâèíóâà÷åí³, toga virîlis (çâè÷àéíà á³ëà òîãà) — þíàêè 

ìàëè ïðàâî íîñèòè ¿¿ ò³ëüêè â 16–17 ðîê³â. 

As — ðèìñüêà ãðîøîâà îäèíèöÿ ³ ìîíåòà, ñïî÷àòêó êàðáóâàëàñÿ 

ç ì³ä³ àáî áðîíçè ³ âàæèëà 1 ðèìñüêèé ôóíò — 0,325 êã. 

ARS 

Îäèí ³ç íàéãðàíä³îçí³øèõ ìàéäàí³â Äàâíüîãî Ðèìó — ôîðóì 

Òðàÿíà — âåëè÷íèé àíñàìáëü, ùî âèð³çíÿâñÿ ñòðóíêîþ ³ ïðîäóìàíîþ 

êîìïîçèö³ºþ, âåëèêîþ ê³ëüê³ñòþ ñòàòóé, äîðîãîö³ííèìè 

ìàòåð³àëàìè, âèâàæåíîþ ðîçê³øøþ äåòàëåé. Âõ³ä ïðèêðàøàëà, ÿê

âèäíî ïî çîáðàæåííÿõ íà ìîíåòàõ, 

Òð³óìôàëüíà àðêà (ç îäíèì 

ïðîãîíîì). Ó öåíòð³ ñòîÿëà áðîíçîâà 

ïîçîëî÷åíà ñòàòóÿ Òðàÿíà. 

Ï³äëîãà ³ ñò³íè ôîðóìó áóëè îáëèöüîâàí³ 

ïëèòêàìè êîëüîðîâîãî 

ìàðìóðó. Ïî êðàÿõ øèðîêî¿ 

(120 ì) ïëîù³ òÿãëèñÿ êîëîíàäè. 

Ó ãëèáèí³ ôîðóìó Òðàÿíà ì³æ äâîìà á³áë³îòåêàìè — ëàòèíñüêîþ 

³ ãðåöüêîþ — ðîçòàøîâóâàëàñÿ Êîëîíà Òðàÿíà, II ñò. 

äî í. å. ç äîâãîþ ñòð³÷êîþ ðåëüºô³â. 

Êîëîíà Òðàÿíà — ïàì’ÿòíèê, ùî çáåð³ãñÿ ³ äî íèí³, — áóëà 

ïîñòàâëåíà áëèçüêî 113 ð. Âîíà ïðîñëàâëÿëà ïåðåìîãè ³ìïåðàòîðà 

íàä äàêàìè. Íà ñêëàäåíîìó ç âåëè÷åçíèõ áëîê³â ï’ºäåñòàë³ 

áóëè âèñ³÷åí³ çîáðàæåííÿ òðîôå¿â. Ñïî÷àòêó êîëîíó óâ³í÷óâàâ 

áðîíçîâèé îðåë, ïîò³ì, ï³ñëÿ ñìåðò³ Òðàÿíà, îðëà çàì³íèëè ñòàòóºþ 

³ìïåðàòîðà, à â XVI ñò. íà êîëîí³ ïîñòàâèëè ñòàòóþ àïîñòîëà 

Ïåòðà. 

Ïîáëèçó ôîðóìó Òðàÿíà çíàõîäèëàñÿ âåëè÷åçíà ñïîðóäà — 

Ðèíîê. Äîáðå çáåð³ãñÿ â éîãî ï³âí³÷íî-çàõ³äí³é ÷àñòèí³ âåëèêèé 

çàë òîðãîâåëüíèõ óãîä. Ðîçòàøóâàííÿ òîðãîâåëüíîãî öåíòðà ïîðó÷ 

ç óðî÷èñòîþ ïëîùåþ-ôîðóìîì íå áóëî âèïàäêîâèì. Ó ðåñïóáë³êàíñüêèé 

÷àñ ðèíîê ðîçòàøîâóâñÿ çàçâè÷àé íà ôîðóì³. 

Ìîíåòà ÷àñó Òðàÿíà ç çîáðàæåííÿì 

ïðîô³ëþ Òðàÿíà ³ ìîñòà ÷åðåç 

Äóíàé. Ïåðøà ïîëîâèíà II ñò. í. å. 

109

LECTIO XVII (SEPTIMA DECIMA) 

110 

§ 55. INFINITIVUS 

ÍÅÎÇÍÀ×ÅÍÀ ÔÎÐÌÀ Ä²ªÑËÎÂÀ 

Ó ëàòèíñüê³é ìîâ³ ³ñíóþòü òðè ³íô³í³òèâè — òåïåð³øíüîãî, 

ìèíóëîãî ³ ìàéáóòíüîãî ÷àñó àêòèâíîãî ³ ïàñèâíîãî ñòàíó. 

Ñïîñ³á óòâîðåííÿ ³íô³í³òèâíèõ ôîðìè 

Infinitivus 

praesentis 

 

 

+ -re (III 

 

-re) 

condemnare 

docere 

defendre 

audire 

 

+ -ri 

(– ) 

Activum 

Passivum 

condemnari 

doceri 

defendi 

audiri 

Infinitivus 

perfecti 

 

+ -isse 

condemnavisse 

docuisse 

defendisse 

audivisse 

participium perfecti 

passivi 

+ esse 

Infnitivus 

futuri 

participium futuri activi 

+ esse 

condemnaturus, a, um esse 

docturus, a, um esse 

defensurus, a, um esse 

auditurus, a, um esse 

supinum 

+ iri (inf. praes. pass. . 

re — ) 

condemnatus, a, um condemnatum iri 

esse 

doctum iri 

doctus, a, um esse defensum iri 

defensus, a, um esse auditum iri 

auditus, a, um esse 

§ 56. ACCUSATIVUS CUM INFINITIVO ET NOMINATIVUS 

CUM INFINITIVO 

ÇÍÀÕ²ÄÍÈÉ Â²ÄÌ²ÍÎÊ Ç ÍÅÎÇÍÀ×ÍÎÞ ÔÎÐÌÎÞ 

Ä²ªÑËÎÂÀ ² ÍÀÇÈÂÍÈÉ Â²ÄÌ²ÍÎÊ Ç ÍÅÎÇÍÀ×ÍÎÞ 

ÔÎÐÌÎÞ Ä²ªÑËÎÂÀ 

Ó ëàòèíñüê³é ìîâ³ ³ñíóþòü äâà ñèíòàêñè÷íèõ çâîðîòè: nominativus 

cum infinitivo ³ accusativus cum infinitivo, ÿê³ óêðà¿íñüêîþ 

ìîâîþ ïåðåêëàäàþòüñÿ ï³äðÿäíèìè ðå÷åííÿìè. Çâîðîò Accusativus 

cum infinitivo ÿâëÿº ñîáîþ äâîñêëàäíå ðå÷åííÿ: ³ìåííèê àáî çàéìåííèê 

â Accusativus ³ Infinitivus ä³ºñëîâà. Öåé çâîðîò ó ðå÷åíí³ º ñêëàäíèì 

äîäàòêîì, ó ÿêîìó ³ìåííèê (àáî çàéìåííèê) º ëîã³÷íèì ï³äìåòîì 

1 , à Infinitivus ä³ºñëîâà — ëîã³÷íèì ïðèñóäêîì 2 çâîðîòó. 

1 Òåðì³íîì «ëîã³÷íèé ï³äìåò» ïîçíà÷àºòüñÿ ³ìåííèê (àáî çàéìåííèê), 

ÿêèé íå ñòî¿òü â Nominativus, àëå çà ñâî¿ì çíà÷åííÿì º ñóá‘ºêòîì ä³¿ â 

³íô³í³òèâíîìó àáî ä³ºïðèêìåòíèêîâîìó çâîðîò³. 

2 Òåðì³íîì «ëîã³÷íèé ïðèñóäîê» ïîçíà÷àºòüñÿ íåîñîáîâà ôîðìà 

ä³ºñëîâà (ä³ºïðèêìåòíèê àáî ³íô³í³òèâ), ÿêà º ïðåäèêàòîì ä³ºïðèêìåòíèêîâîãî 

àáî ³íô³í³òèâíîãî çâîðîòó.

Çâîðîò Nominativus cum infinitivo ñêëàäàºòüñÿ ç ëîã³÷íîãî 

ï³äìåòà, âèðàæåíîãî ³ìåííèêîì (ñóáñòàíòèâîâàíèì ïðèêìåòíèêîì 

÷è çàéìåííèêîì) ó Nominativus, òà ëîã³÷íîãî ïðèñóäêà, ÿêèé 

âèðàæàºòüñÿ infinitivus ä³ºñëîâà. 

Îáèäâà çâîðîòè âæèâàþòüñÿ ç ä³ºñëîâàìè ³ âèñëîâàìè, ùî 

íàëåæàòü äî äóõîâíî¿ ä³ÿëüíîñò³ ëþäèíè: 

putare — äóìàòè, arbitrari — ãàäàòè, ââàæàòè, credêre — â³ðèòè, 

scire — çíàòè, sperare — ñïîä³âàòèñÿ; 

dicêre, loqui — ãîâîðèòè, promittêre — îá³öÿòè, respondere — 

â³äïîâ³äàòè, tradêre — ïåðåäàâàòè, scribêre — ïèñàòè; 

sentire — ïî÷óâàòè, audire — ÷óòè, videre — áà÷èòè; 

velle (volo) — áàæàòè, nolle — íå áàæàòè, vetare — çàáîðîíÿòè, 

iubere — íàêàçóâàòè; 

gaudere — ðàä³òè, dolere — çàñìó÷óâàòèñÿ; 

ç áåçîñîáîâèìè âèðàçàìè: notum est; constat est — â³äîìî, 

oportet — ñë³ä, òðåáà, necesse est — íåîáõ³äíî, interest — âàæëèâî 

é ³í. 

Çâîðîò Nominativus cum infinitivo º ïàñèâíîþ êîíñòðóêö³ºþ 

ñòîñîâíî çâîðîòó Accusativus cum infinitivo. Âèõîäÿ÷è ç öüîãî, ñë³ä 

ô³êñóâàòè óâàãó íà òîìó, ùî çà íàÿâíîñò³ çâîðîòó Accusativus cum 

infinitivo ó ãîëîâíîìó ðå÷åíí³ ö³ ä³ºñëîâà âæèâàþòüñÿ â àêòèâíîìó 

ñòàí³, çà íàÿâíîñò³ çâîðîòó Nominativus cum infinitivo — ó ïàñèâíîìó, 


Accusativus cum infinitivo 

Titium heredem esse iubeo. — 

, 

. 

Paulus negat actionem in hoc casu a 

praetore dari. — , 

 

. 

Nominativus cum infinitivo 

Sententia Iuliani vera esse videtur. — 

, 

. 

Hic homo prudentissmus esse 

dictur. — , 

. 

§ 57. ABLATIVUS ABSOLUTUS 

ÑÀÌÎÑÒ²ÉÍÈÉ ÀÁÎ ÍÅÇÀËÅÆÍÈÉ ÀÁËÀÒÈÂ 

Ablativus absolutus — îñîáëèâèé çâîðîò ëàòèíñüêî¿ ìîâè, ùî 

íå ìàº àíàëîãà â óêðà¿íñüê³é ìîâ³, ÿâëÿº ñîáîþ ñïîëó÷åííÿ ³ìåííèêà, 

ñóáñòàíòèâîâàíîãî ïðèêìåòíèêà àáî çàéìåííèêà â Ablativus 

(ëîã³÷íèé ï³äìåò çâîðîòó) ³ ä³ºïðèêìåòíèêà (participium perfecti 

passivi) òàêîæ â Ablativus (ëîã³÷íèé ïðèñóäîê). 

Çâîðîò íàçèâàºòüñÿ Absolutus, òîìó ùî ³ìåííèê, ç ÿêèì ó ðîä³, 

÷èñë³ òà â³äì³íêó óçãîäæóºòüñÿ ä³ºïðèêìåòíèê ó öüîìó çâîðîò³, 

íå çàëåæèòü â³ä æîäíîãî ç ÷ëåí³â ðå÷åííÿ. 

111

Çâîðîò â³äïîâ³äàº íà ïèòàííÿ êîëè? ÷îìó? ÿêèì ñïîñîáîì? 

ïðè ÿê³é óìîâ³? Ïåðåêëàäàºòüñÿ ï³äðÿäíèì ðå÷åííÿì ÷àñó, ïðè- 

÷èíè, ñïîñîáó ä³¿, óìîâè, äîïóñòîâèì; ³ìåííèêàìè ç ïðèéìåííèêàìè, 

à òàêîæ ä³ºïðèñë³âíèêîâèì çâîðîòîì, ÿêùî â Ablativus 

absolutus âõîäèòü participium perfecti passivi. 

Ïðèêëàäè ïåðåêëàäó çâîðîòó Ablativus absolutus: 

Cicerone et Antonio consulîbus Catilinae coniuratio erupit. — Çà 

÷àñ³â êîíñóëüñòâà Öèöåðîíà ³ Àíòîí³ÿ áóëà ðîçêðèòà çìîâà 

Êàò³ë³í³. Êîëè Öèöåðîí ³ Àíòîí³é áóëè êîíñóëàìè áóëà ðîçêðèòà 

çìîâà Êàò³ë³í³. 

Bello Gallîco confecto, legati multarum civitatum ad Caesârem 

gratulatum venerunt. — Êîëè çàê³í÷èëàñÿ ãàëëüñüêà â³éíà ïîñëè 

áàãàòüîõ ãðîìàä ïðèéøëè ïðèâ³òàòè Öåçàðÿ. Ï³ñëÿ çàê³í÷åííÿ 

ãàëëüñüêî¿ â³éíè ïîñëè áàãàòüîõ ãðîìàä ïðèéøëè ïðèâ³òàòè Öåçàðÿ. 

Troia capta, Graeci domum reverterunt. — Ï³ñëÿ òîãî ÿê Òðîÿ 

áóëà çàõîïëåíà, ãðåêè ïîâåðíóëèñÿ äîäîìó. Ï³ñëÿ çàõîïëåííÿ Òðî¿ 

ãðåêè ïîâåðíóëèñÿ äîäîìó. Çàõîïèâøè Òðîþ, ãðåêè ïîâåðíóëèñÿ 

äîäîìó. 

Âïðàâè 

I. Çðîá³òü ãðàìàòè÷íèé àíàë³ç ðå÷åíü ³ ïåðåêëàä³òü: 

1. Reus videbatur damnatum iri. 2. Dico Romanos vincêre, 

vicisse, victuros esse, sed nunquam victos esse et victum 

iri. 3. Legem brevem esse oportet. 4. Fur semper moram 

facêre videtur. 5. Te esse felicem volo. 6. Vivêre est cogitare. 

7. Multum interest inter dare et accipêre. 8. Scimus Ciceronem 

oratorem maxîmum fuisse. 9. Necesse est civitatem 

ab optîmus viris regi. 10. Iustum est sceleratos puniri. 

11. Testator videtur non esse mentis. 12. Homerus dicîtur 

caecus fuisse. 13. Prometheus hominîbus ignem dedisse 

tradîtur. 14. Praetor ius reddêre dicîtur. 15. Debîtor tuus in 

fraudem creditorum nihil facêre videtur. 16. Iam ante 

Homerum poetae fuisse putantur. 17. Magister dixit discipûlos 

bene legêre. 18. Titium heredem esse iubeo. 19. 

Generali lege decernîmus nemînem sibi esse iudîcem vel 

ius sibi dicêre debere. 

II. Çíàéä³òü çâîðîò Ablativus absolutus â ðå÷åííÿõ òà ïåðåêëàä³òü ¿õ: 

1. Discipûlis bene Latine scientîbus, examen non longe 

durat. 2. Bello confecto, pax venit. 3. Hiême adveniente, 

112


natura dormitat. 4. Romûlo regnante bellum cum Sabinis 

fuit. 5. Utroque consûle occiso dictator nominatus est. 

6. Me absente, consilium finitum est. 7. Abiecto furto 

effûgit fur. 

I. 1. damno, avi, atum, are — çàñóäæóâàòè, âèçíàâàòè âèííèì. 

3. oportet, uit, –, ere — ïîòð³áíî, âèïëèâàº, ñë³ä. 

4. moram facêre — ïðîñòðî÷óâàòè. 

5. felix, felicis — ùàñëèâèé. 

7. intersum, fui, –,esse — ñòàíîâèòè ð³çíèöþ, â³äð³çíÿòèñÿ. 

8. fuisse (inf. perf. act.) ä³ºñëîâî sum, fui, esse. 

10. sceleratus, a, um — çëî÷èííèé. 

11. testator, oris m — çàïîâ³äà÷; mens, mentis f — ðîçóì, 

ðîçóì; sanus, a, um — çäîðîâèé. 

12. Homerus, i m — Ãîìåð, íàéäàâí³øèé ç â³äîìèõ ãðåöüêèõ 

ïîåò³â, ÿêîìó ïðèïèñóºòüñÿ àâòîðñòâî «²ë³àäè» ³ «Îäèññå¿». 

13. Prometheus, i m — Ïðîìåòåé (ãðåö. ì³ô.), ñèí òèòàíà ßïåòà 

³ Êë³ìåíè. Âèë³ïèâøè ³ç ãëèíè ëþäèíó, â³í îæèâèâ ¿¿ çà 

äîïîìîãîþ âîãíþ, ÿêèé âèêðàâ ó Þï³òåðà, çà ùî áóâ ïðèêóòèé 

äî ñêåë³ Êàâêàçó, äå øóë³êà (îðåë) ìó÷èâ éîãî íóòðîù³, 

äîêè Ãåðêóëåñ íå çâ³ëüíèâ Ïðîìåòåÿ; ignis, is m — âîãîíü; 

homo, homînis m — ëþäèíà; dedisse â³ä do. 

14. ius reddêre — âåðøèòè ñóä, ñóäèòè. 

15. fraus, fraudis f — îáìàí; in fraudem — äëÿ îáìàíó. 

18. Titium, i n — Ò³öèé; heres, heredis m (f) — ñïàäêîºìåöü; 

iubeo, iussi, iussum, ere — íàêàçóâàòè. 

19. decerno, crevi, cretum, êre — âèð³øóâàòè, ïîñòàíîâëÿòè; 

dico, dixi, dictum, dicêre — ãîâîðèòè, òóò: óñòàíîâëþâàòè. 

II. 1. duro, avi, atum, are — òðèâàòè, ïðîäîâæóâàòèñÿ; 

2. bellum, i n — â³éíà; confîcio, feci, fectum, êre — çàê³í÷óâàòè 

(ðîáèòè, çä³éñíþâàòè); 

3. advenio, veni, ventum, ire — ïðèõîäèòè; dormito, avi, atum, 

are — çàñèíàòè; 

4. Romûlus, i n — Ðîìóë, ñèí Ðå¿ Ñèëüâ³¿ ³ Ìàðñà, áðàò-áëèçíþê 

Ðåìà, ì³ô³÷íèé çàñíîâíèê Ðèìà ³ ïåðøèé öàð Ðèìà ó 

753–716 ðð. äî í. å.; regno, avi, atum, are — öàðþâàòè; 

Sabini, orum m, pl. — ñàá³íÿíè, ïëåì’ÿ â ãîðèñò³é îáëàñò³ äî 

ï³âí³÷íîãî ñõîäó â³ä Ðèìà; 

5. utroque — òóò: îáîº; occisus, a, um — part. perf. äî occido, 

cidi, cisum, êre — ãèíóòè. 

6. me äèâ. ego abl. sing. 

7. abicio, ieci, iectum, êre — êèäàòè; furtum, i n — êðàä³æêà; 

effugio, fugi, fugiturus, êre — ò³êàòè; fur, furis m — çëîä³é. 

113

114 

INTERPRETATIO STRICTA 

In testamento, a Lucio Titio facto, scriptum erat: Maevius, filius 

meus primogenîtus, heres esto. Lanam, quae die mortis meae in 

aedîbus meis inventa erit, heres meus Seiae, sorori suae, dare damnas 

(=obligatus) esto. 

Questio ita proposîta est: an vestis, ex lana facta, legato 

continetur. Item Sempronio legata est materia, ex materia autem 

navis aedificata erat ante mortem testatoris. An navem Sempronio 

dare obligatus est? 

Quoniam ex contextu haud ambigua testatoris voluntas non 

apparet, locus est strictae interpretationi et exacta verborum significatio 

spectatur. Quid ergo est? Testamento videntur comprehensae 

lana et materia, non autem res artificio et opêre confectae; navis igîtur 

et vestis in bonis heredis permanebunt. 

Ó äàí³é ñòàòò³ ìîâà éäå ïðî îáìåæóâàëüíå òëóìà÷åííÿ 

(interpretatio stricta) çàïîâ³äàëüíîãî ðîçïîðÿäæåííÿ, ùî ñòîñóºòüñÿ 

îêðåìèõ ðå÷åé (ëåãàò, çàïîâ³äàëüíå â³äìîâëåííÿ). 

primogenîtus, a, um — ïåðâîðîäíèé, ñòàðøèé; 

lana, ae f — âîâíà (ñèðåöü); 

die mortis — ó äåíü ñìåðò³; 

aedes, is f — (÷àñò³øå pl.) áóä³âëÿ, õðàì, áóäèíîê; 

invenio, veni, ventum ire — çíàõîäèòè; 

an — ÷è (ïèòàëüíà ÷àñòêà); 

legatum,i n — çàïîâ³äàëüíå â³äìîâëåííÿ, äàðóíîê çà çàïîâ³òîì; 

contineo, ui, – — ì³ñòèòè; 

item — (ïðèñë.) òàêîæ; 

materia, ae f — áóä³âåëüíèé ìàòåð³àë; 

lego, avi, atum, are — çàïîâ³äàòè, â³äìîâëÿòè (çà çàïîâ³òîì); 

autem — (ñïîëó÷íèê) îäíàê; 

aedifîco, avi, atum, are — áóäóâàòè; 

quoniam — (ñïîëó÷íèê) òîìó, òîìó ùî; 

contextus, us m — êîíòåêñò, çì³ñò; 

appareo, ui, êre — ïîêàçóâàòèñÿ, ç’ÿâëÿòèñÿ, âèÿâëÿòèñÿ; 

significatio, onis f — çíà÷åííÿ, çì³ñò; 

exactus, a, um — çàê³í÷åíèé, òî÷íèé; 

specto, avi, atum, are — äèâèòèñÿ; 

comprehendo, ndi, nsum êre — îõîïëþâàòè; 

ergo — îòæå; 

videor, visus sum, videri — çäàâàòèñÿ.


PERSONALIA 

Hadrianus, imperator Caesar Traianus Augustus 

Àäð³àí — ³ìïåðàòîð Öåçàð Òðàÿí Àâãóñò (76–138 ðð.) 

Ðèìñüêèé ³ìïåðàòîð Àäð³àí, ðîäîì ç Ï³âäåííî¿ ²ñïàí³¿, â³äîìèé 

òèì, ùî çà éîãî íàêàçîì áóâ âèäàíèé îñòàòî÷íèé âàð³àíò 

Edictum perpetuum (Ïîñò³éíèé åäèêò), ðîçðîáëåíèé Þë³àíîì. Ó 

Edictum perpetuum ô³êñóþòüñÿ é óçãîäæóþòüñÿ îñíîâí³ ïîëîæåííÿ 

ïðåòîðñüêîãî ïðàâà. 

ARS 

Ïîðòðåò Àäð³àíà, II ñò. í. å. Ó ìàðìóðîâîìó 

ïîãðóää³ ç Âàòèêàíó Àäð³àí 

ïðåäñòàâëåíèé ìîëîäèì ³ âïåâíåíèì ó 

ñîá³. Ð³çíîá³÷íî ðîçâèíóòà é îñâ³÷åíà 

ëþäèíà — ïîåò, àðõ³òåêòîð, àìàòîð ìèñòåöòâà 

— Àäð³àí ïðàãíå â óñüîìó ñë³äóâàòè 

åëë³íñüêèì çâè÷àÿì. Â³í íàâ³òü 

â³äïóñêàº áîðîäó, íàñë³äóþ÷è ãðåöüêèõ 

ìóäðåö³â. Ñêóëüïòîðè çîáðàæóþòü éîãî 

ç ïå÷àòòþ ô³ëîñîôñüêèõ ðîçäóì³â íà îáëè÷÷³, 

çîâí³ ñõîæèì, ÿê ³ áàæàº òîãî 

Àäð³àí, íà Àð³ñòîòåëÿ. ² âñå-òàêè â éîãî 

ïîðòðåòàõ âèñòóïàº íàñàìïåðåä ðèìñüêèé 

öåçàð, ùî ãîðäîâèòî äåìîíñòðóº 

âëàäó. 

IUS ROMANUM 

Praesumptio (praesumêre — ïðèïóñêàòè) — ïðåçóìïö³ÿ, ïðàâîâå 

ïðèïóùåííÿ, â³äïîâ³äíî äî ÿêîãî ç óðàõóâàííÿì çâè÷àéíîãî 

ñï³ââ³äíîøåííÿ ôàêò³â ìîæíà çà ïðàâîì ñóäèòè íà ï³äñòàâ³ 

âèçíà÷åíîãî ôàêòó ïðî ³ñíóâàííÿ ³íøîãî ôàêòó, íå äîâåäåíîãî, à 

ò³ëüêè ïåðåäáà÷óâàíîãî. 

Sententia (äóìêà) — âèðîê, îñòàòî÷íå ñóäîâå ð³øåííÿ; òî÷êà 

çîðó ðèìñüêîãî þðèñòà, âèðàæåíà â éîãî âèñíîâêó àáî â þðèäè÷íîìó 

òâîð³. 

Stipulatio (stipulari — âèãîâîðþâàòè ÿêóñü óìîâó, çàðó÷èòèñÿ 

îá³öÿíêîþ) — ñòèïóëÿö³ÿ, ôîðìàëüíèé, àáñòðàêòíèé, óñíèé 

êîíòðàêò, ùî âñòàíîâëþº çîáîâ’ÿçàííÿ; íàéâàæëèâ³øèé âèä äîãîâîðó 

â ðèìñüêîìó ïðàâ³. Âïëèíóâ íà ïîäàëüøó (àæ äî íàøîãî 

115

÷àñó) ðîçðîáêó òåîð³¿ þðèäè÷íèõ ä³é âçàãàë³ òà çîáîâ’ÿçóâàëüíîãî 

äîãîâîðó çîêðåìà. 

Stipulatio, ùî ³ñòîðè÷íî ïåðåäóâàëà Sponsio (óðî÷èñòà îá³öÿíêà, 

ð³çíîâèä ñëîâåñíîãî êîíòðàêòó), ÿâëÿº ñîáîþ contractus 

unilateralis stricti iuris (îäíîñòîðîíí³é êîíòðàêò òî÷íî â³äïîâ³äíî 

äî ïðàâà), ÿêèé ïðèïóñêàº ïðèñóòí³ñòü îáîõ ñòîð³í, óñíå ïèòàííÿ 

ìàéáóòíüîãî êðåäèòîðà ³ áåçïîñåðåäíþ, ñòâåðäæóâàëüíó, 

òàêîæ óñíó, òàêó, ùî ñï³âïàäàº ç öèì ïèòàííÿì, â³äïîâ³äü ìàéáóòíüîãî 

áîðæíèêà. 

116

LECTIO XVIII (DUODEVICESIMA) 

§ 58. GERUNDIUM 

ÃÅÐÓÍÄ²É 

Ãåðóíä³é — öå â³ää³ºñë³âíèé ³ìåííèê, ùî îçíà÷àº ïðîöåñ ä³¿. 

Â óêðà¿íñüê³é ìîâ³ ôîðì³ ãåðóíä³ÿ çâè÷àéíî â³äïîâ³äàþòü ³ìåííèêè 

íà -ííÿ, -òòÿ. Óòâîðþºòüñÿ ãåðóíä³é øëÿõîì ïðèºäíóâàííÿ 

äî îñíîâè ³íôåêòà ñóô³êñà -nd- — äëÿ ä³ºñë³â I òà II ä³ºâ³äì³íè, 

-end- — äëÿ ä³ºñë³â III òà IV ä³ºâ³äì³í, çàê³í÷åíü íåïðÿìèõ 

â³äì³íê³â ²² â³äì³íè. 

Ãåðóíä³é â³äì³íþºòüñÿ çà ²² â³äì³íîþ ëèøå îäíèíè; ó ôîðì³ 

íàçèâíîãî â³äì³íêà óìîâíî âæèâàºòüñÿ infinitivus ä³ºñëîâà â³ä 

ÿêîãî óòâîðþºòüñÿ ãåðóíä³é; Vocativus â³äñóòí³é; â Accusativus 

âæèâàºòüñÿ ç ïðèéìåííèêîì ad. 

Çðàçîê â³äì³íþâàííÿ ãåðóíä³ÿ 

I II III IV 

Nom. condemnare docere absolvre audire 

 

 

Gen. condemnandi docendi absolvendi audiendi 

 

 

Dat. condemnando docendo absolvendo audiendo 

 

 

Acc. ad 

ad 

ad 

ad 

condemnandum docendum absolvendum audiendum 

 

Abl. condemnando docendo absolvendo audiendo 

, 

, , , 

 

Genetivus gerundii ÷àñòî ñëóæèòü îçíà÷åííÿì äî ñë³â, ï³ñëÿ 

ÿêèõ â óêðà¿íñüê³é ìîâ³ âæèâàºòüñÿ ðîäîâèé â³äì³íîê, òîáòî 

íåóçãîäæåíèì îçíà÷åííÿì: 

modus vivendi — ñïîñ³á æèòòÿ, ius utendi — ïðàâî êîðèñòóâàííÿ, 

ius possidendi — ïðàâî âîëîä³ííÿ. 

Dativus gerundii âæèâàºòüñÿ äóæå ð³äêî, ìàº çíà÷åííÿ Dativus 

finalis: 

studere legendo — ïîñèëåíî â³ääàâàòèñÿ ÷èòàííþ. 

Accusativus gerundii ñëóæèòü äëÿ âèðàæåííÿ ìåòè: Homo ad 

intellegendum et agendum natus est. — Ëþäèíà íàðîäæåíà äëÿ òîãî, 

ùîá ìèñëèòè ³ ä³ÿòè. 

117

Ablativus gerundii ìàº çíà÷åííÿ îáñòàâèíè ñïîñîáó ä³¿; óêðà¿íñüêîþ 

ìîâîþ ìîæíà ïåðåêëàñòè ä³ºïðèñë³âíèêîì: Docendo 

discîmus (Sen.). — Íàâ÷àþ÷è, â÷èìîñÿ. 

§ 59. GERUNDIVUM1 ÃÅÐÓÍÄÈÂ 

Ãåðóíäèâ — öå â³ää³ºñë³âíèé ïðèêìåòíèê, ÿêèé îçíà÷àº íåîáõ³äí³ñòü; 

ÿê ³ ãåðóíä³é óòâîðþºòüñÿ øëÿõîì äîäàâàííÿ äî îñíîâè 

³íôåêòà ñóô³êñ³â: -nd- — äëÿ ä³ºñë³â I–II ä³ºâ³äì³í, ñóô³êñà 

-end- — äëÿ ä³ºñë³â III–IV ä³ºâ³äì³íè ³ çàê³í÷åíü -us (m), -a (f), - 

um (n), íàïðèêëàä: 

1. condemna nd us, a, um — òîé, ÿêîãî ñë³ä çàñóäèòè; ÿêèé 

ïîâèíåí áóòè çàñóäæåíèì; 

2. doce nd us, a, um — òîé, ÿêîãî ñë³ä íàâ÷àòè; òîé, ÿêèé ïîâèíåí 

áóòè íàâ÷åíèì; 

3. absolv end us, a, um — òîé, ÿêîãî ñë³ä âèïðàâäàòè; ÿêèé 

ïîâèíåí áóòè âèïðàâäàíèì; 

4. audi end us, a, um — òîé, ÿêîãî ñë³ä ñëóõàòè; ÿêèé ïîâèíåí 

áóòè âèñëóõàíèì. 

Ãåðóíäèâ â³äì³íþºòüñÿ ÿê ïðèêìåòíèêè I–II â³äì³íè. Â³í 

ìîæå âèñòóïàòè ÿê ³ìåííà ÷àñòèíà ïðèñóäêà ³ ÿê îçíà÷åííÿ. 

Çà äîïîìîãîþ ãåðóíäèâà ³ ôîðì ä³ºñëîâà esse ó áóäü-ÿêîìó 

÷àñ³ óòâîðþºòüñÿ îïèñîâà ä³ºâ³äì³íà ïàñèâíîãî ñòàíó (coniugatio 

periphrastîca passiva) 2 . 

Coniugatio periphrastîca passiva âèðàæàº íåîáõ³äí³ñòü, ïîâèíí³ñòü 

³ ïåðåêëàäàºòüñÿ çà äîïîìîãîþ ñë³â ñë³ä, òðåáà, íåîáõ³äíî, 

íàïðèêëàä: De gustîbus non est disputandum. — Ïðî ñìàêè 

íå ñë³ä ñïåðå÷àòèñü. Pacta servanda sunt. — Äîãîâîðè ïîâèíí³ 

ñáåðåãàòèñÿ. 

Ãåðóíäèâ çà ñïîñîáîì óòâîðåííÿ íàãàäóº ãåðóíä³é, òîìó ïðè ïåðåêëàä³ 

òåêñòó íåîáõ³äíî ïàì’ÿòàòè, ùî: 1. Ãåðóíä³é â³äì³íþºòüñÿ 

ò³ëüêè â îäíèí³, ÿê ³ìåííèêè II â³äì³íè ñåðåäíüîãî ðîäó, à ãåðóíäèâ 

âèñòóïàº â òðüîõ ðîäàõ ³ â³äì³íþºòüñÿ ÿê ïðèêìåòíèê I–II 

â³äì³íè â îäíèí³ òà ìíîæèí³. 2. Ãåðóíä³é — íåóçãîäæåíèé ÷ëåí 

ðå÷åííÿ, à ãåðóíäèâ óçãîäæóºòüñÿ ç ³ìåííèêîì â ðîä³, ÷èñë³, 

â³äì³íêó, íàïðèêëàä: 

1 Îäí³ àâòîðè ï³äðó÷íèê³â êîðèñòóþòüñÿ òåðì³íîì gerundivum, ³íø³ — 

participium futuri passivi, à ùå ³íø³ âæèâàþòü ö³ òåðì³íè ïàðàëåëüíî. 

2 Coniugatio periphrastîca activa (îïèñîâà ä³ºâ³äì³íà àêòèâíîãî ñòàíó) 

äèâ.§ 34. 

118

Ars rem publîcam bene administrandi difficillîma est. — Ìèñòåöòâî 

ãàðíî êåðóâàòè (ãàðíîãî êåðóâàííÿ) äåðæàâîþ äóæå âàæêå. 

Administrandi — ãåðóíä³é, òîìó ùî º ñàìîñò³éíèì ÷ëåíîì ðå- 

÷åííÿ. 

Caesar belli gerendi facultatem non habebat. — Öåçàð íå ìàâ 

ìîæëèâîñò³ âåñòè â³éíó (äîñë³âíî — âåäåíî¿ â³éíè). Gerendi — 

ãåðóíäèâ, îçíà÷åííÿ, óçãîäæåíå ç ³ìåííèêîì belli ó ðîä³, ÷èñë³, 

â³äì³íêó (n., sing., Gen.) 

Â³ä ëàòèíñüêîãî ãåðóíäèâà óòâîðèëîñÿ ê³ëüêà ³ìåííèê³â, ùî 

óâ³éøëè â óêðà¿íñüêó ìîâó, íàïðèêëàä: 

ìåìîðàíäóì — íàãàäóâàííÿ (â³ä memorandum est — òå, 

ùî íåîáõ³äíî ïàì’ÿòàòè); 

ðåôåðåíäóì — âñåíàðîäíå îïèòóâàííÿ (â³ä referendum 

est — òå, ùî âàðòî îáãîâîðèòè, äîêëàñòè); 

äèâ³äåíäè — äîõîäè àêö³îíåðíèõ òîâàðèñòâ (â³ä dividenda 

sunt — òå, ùî ï³äëÿãàº ðîçïîä³ëó); 

ëåãåíäà — íàïèñè íà ìîíåò³, êàðò³ (â³ä legenda est — òå, 

ùî ïîòð³áíî ïðî÷èòàòè); 

ïðîïàãàíäà — ïîøèðåííÿ (â³ä propaganda sunt — òå, ùî 

ïîòð³áíî ïîøèðèòè). 

Âïðàâà 

Ïåðåêëàä³òü, âèçíà÷àþ÷è ôîðìè ãåðóíä³ÿ ³ ãåðóíäèâà: 

1. De gustîbus non est disputandum. 2. Nunquam scelus 

scelêre vincendum est. 3. Deliberandum est diu, statuendum 

est semel. 4. Quod est demonstrandum? 5. Cogitatio furti 

faciendi. 6. Pacta sunt servanda. 7. Non exemplis sed 

legîbus iudicandum est. 8. Publîcum privato est praeferendum. 

9. Pax quaerenda est. 10. Patria nobis defendenda 

est. 11. Mores ridendo emenantur. 12. Perspiciuntur 

in agendo virtutes. 13. Legendo mens formanda 

est. 14. Gutta cavat lapîdem, non vi sed saepe cadendo. 

15. Dicendo dicêre, scribendo scribêre discîmus. 16. Lex 

ferenda. 17. Ius iurandum. 18. Non numeranda, sed ponderanda 

sunt argumenta. 19. Nulla aetas ad discendum sera 

est. 20. Ad audiendum considerationem curiae. 21. In statu 

nascendi. 22. Interpretare et concordare legis legîbus est 

optîmus interpretandi modus. 23. Non in legendo, sed in 

intelligendo leges consistunt. 24. Sensus videndi acerrîmus 

est. 25. Miles fortis exemplum aliis ad imitandum dedit. 

119


120 

26. Audienda et altêra pars. 27. Nihil sine ratione faciendum 

est. 28. Tuis verbis, Cicêro, utendum est: O 

tempôra, o mores! 

1. gustus, us m — ñìàê; disputo, avi, atum, are — cïåðå÷àòèñÿ. 

2. scelus, eris n — çëîä³ÿííÿ, çëî÷èí. 

3. delibêro, avi, atum, are — îáì³ðêîâóâàòè; diu — äîâãî; 

statuo, tui, tutum, êre — ïîñòàíîâëÿòè, âèð³øóâàòè; semel — 

â³äðàçó. 

5. cogitatio, onis f — çàäóì; furtum, i n — êðàä³æêà; facio, feci, 

factum, êre — ðîáèòè, çä³éñíþâàòè. 

7. exemplum, i n — ïðèêëàä; iudico, avi, atum, are — ñóäèòè. 

8. praefero, tuli, latum, ferre — â³ääàâàòè ïåðåâàãó. 

9. quaero, quaesivi, quaesitum, êre — øóêàòè, äîìàãàòèñÿ. 

11. mos, moris m — âäà÷à; rideo, isi, isum, ere — ñì³ÿòèñÿ; 

emendo, avi, atum, are — âèïðàâëÿòè, ë³êóâàòè. 

12. perspicio, spexi, spectum, êre — îñÿãàòè, ï³çíàâàòè; ago, egi, 

actum agêre — ä³ÿòè, äîñÿãàòè; virtus, utis f — ÷åñíîòà, 

ìóæí³ñòü, äîáðî÷åñí³ñòü. 

13. mens, mentis f — ðîçóì. 

14. gutta, ae f — êðàïëÿ; cavat — òóò: òî÷èòü, äîâáàº; lapis, îdis 

m — êàì³íü; cado, cecîdi, casurus, êre — ïàäàòè. 

16. fero, tuli, latum,ferre — âèäàâàòè. 

17. iuro, avi, atum, are — ïðèñÿãàòèñÿ. 

18. pondêro, avi, atum, are — çâàæóâàòè. 

19. aetas, atis f — â³ê; serus, a, um — ï³çí³é. 

20. consideratio, onis f — ð³øåííÿ, ðîçãëÿä, îáãîâîðåííÿ; curia, 

ae f — ñóä. 

22. interprêtor, atus sum, ari — òëóìà÷èòè, ðîç’ÿñíÿòè; modus, 

i m — ñïîñ³á. 

23. consisto, stiti, –, êre — ïîëÿãàòè, ñêëàäàòèñÿ. 

24. sensus, us m — ïî÷óòòÿ. 

25. imîtor, atus sum, ari — íàñë³äóâàòè; dedit — äèâ. do. 

27. ratio, onis f — ðîçóì. 

28. utor, usus sum, uti — óæèâàòè, çàñòîñîâóâàòè, âèêîðèñòîâóâàòè, 

âèñëîâëþâàòè. 

DE SERVITUTIBUS PRAEDIORUM URBANORUM 

Urbanorum praediorum iura talia sunt: [ius] altius tollendi et 

officiendi luminîbus vicini aut non extollendi; item stillicidium 

avertendi in tectum vel aream vicini aut non avertendi; item immittendi 

tigna in parietem vicini et denîque proiciendi protegendive ceteraque 

istis similia. 

(Gai.)

urbanus, a, um — ì³ñüêèé; 

ius, iuris n — ïðàâî; 

talis, e — òàêèé; 

altus, a, um — âèñîêèé, ãëèáîêèé; 

tollêre (aedificia n pl. — â³ä aedificium, i n — áóäèíîê, áóä³âëÿ) — 

ï³äâîäèòè, áóäóâàòè; 

officêre luminîbus — îáìåæóâàòè âèñâ³òëåííÿ; 

vicinus, i m — ñóñ³ä; 

(servitus) non extollêre — (îáîâ’ÿçîê) íå ï³äâîäèòè (áóä³âë³); 

item — òàêîæ, à òàêîæ; 

stilliñidium, i n — êðàïàííÿ, æîëîá; 

averto, uti, aversum, êre — â³äâåðòàòè, â³ä÷èíèòè, â³äêëàäàòè; 

tectus, a, um — â³ä tego, texi, tectum, êre — ïîêðèâàòè, õîâàòè; 

area, ae f — ð³âíèíà, ïëîùà, óã³ääÿ, ä³ëÿíêà, ïëîùàäêà; 

immito, misi, missum, êre — â³äïóñêàòè, ïðîñìèêóâàòè, âáóäîâóâàòè, 

ïóñêàòè; 

tignum, i n — áðóñ, áàëêà; 

paries, êtis n — ñò³íà; 

denîque — íàðåøò³, íàâ³òü, ò³ëüêè, óçàãàë³, ñàìå; 

proicêre — òóò: ðîáèòè ïðèáóäîâó (ùî íàâèñàº íàä ÷óæîþ ä³ëÿíêîþ); 

protegêre — çàêðèâàòè äàõîì ÷óæó ä³ëÿíêó; 

cetêrus, a, um — ³íøèé; 

iste, ista, istud — öåé, òîé, â³í; 

simîlis, e — ñõîæèé, ïîä³áíèé. 

DE SERVITUTIBUS PRAEDIORUM RUSTICORUM 

Servitutes rusticorum praediorum sunt hae: iter, actus, via, 

aquaeductus. 

Iter est ius eundi, ambulandi homîni, non etiam iumentum agendi. 

Actus est ius agendi vel iumentum vel vehicûlum. Itâque, qui iter 

habet, actum non habet; qui actum habet, et iter habet etiam sine 

iumento. 

Via est ius eundi et agendi et ambulandi: nam et iter et actum in 

se via contînet. 

Aquaeductus est ius aquam ducendi per fundum alienum. 

In rustîcis [servitutîbus] computanda sunt aquae haustus, pecôris 

ad aquam adpulsus, ius pascendi, calcis coquendae, harenae fodiendae. 

Traditio plane et servitutum patientia inducet officium praetoris. 

(Ulp.) 

servîtus, utis f — ðàáñòâî, ñåðâ³òóò; 

praedium, i n — ìàºòîê, âîëîä³ííÿ; 

rustîcus, a, um — ñ³ëüñüêèé; 

hic, haec, hoc — öåé, öÿ, öå (hae — Nom. pl.); 

iter, itinêris n — øëÿõ, ïðîõ³ä, ïðàâî ïðîõîäó; 

121

actus, us m – õ³ä, ðóõ, ïðîã³í õóäîáè, ïðàâî ïðîãîíó õóäîáè; 

via, ae f — äîðîãà, ïðî¿çä, ïðàâî ïðî¿çäó; 

aquaeductus, us m — âîäîïðîâ³ä, ïðîâ³ç âîäè; 

eundi â³ä eo, ii, (ivi), itum, ir — éòè; 

ambulo, avi, atum, are — ãóëÿòè, ïðîãóëþâàòèñÿ (ìàºòüñÿ íà óâàç³ íå 

ö³ëåñïðÿìîâàíèé ðóõ ÷åðåç ÷óæèé ìàºòîê, àëå ïðîãóëÿíêè, ó òîìó ÷èñë³ ³ 

âåðõè); 

iumentum, i, n — çàïðÿæåíèé ê³íü, â’þ÷íà òâàðèíà; 

ago, egi, actum, agêre — ãíàòè; ðîáèòè, ä³ÿòè, âåñòè; 

vehicûlum, i n — â³çîê; 

nam — òîìó ùî, àäæå, òîìó ùî; 

compûto, avi, atum, are — ïåðåë³÷óâàòè, ï³äðàõîâóâàòè; 

haustus, us m — ÷åðïàííÿ; 

pecus, pecôris n — õóäîáà; 

adpulsus (appulsus), us m — ïðèã³í; 

pasco, pavi, patum, êre — ïàñòè; 

calx, calsis f — âàïíî; 

coquo, coxi, coctum, êre — âàðèòè, îáïàëþâàòè, ãàñèòè; 

harena, ae f — ï³ñîê; 

fodio, fodi, fossum, êre — êîïàòè, ðèòè, äîáóâàòè; 

traditio, onis f — ïåðåäà÷à; 

plane — ÿâíî, ìàáóòü, ðîçóì³ºòüñÿ; 

patientia = permissum, i n — äîçâ³ë; 

inducêre officium — âõîäèòè â îáîâ’ÿçîê. 

122 


PERSONALIA 

Celsus Publius Iuventius, Celsus-filius 

Öåëüñ Ïóáë³é Þâåíö³é, Óåëüñ-ñèí (²² ñò. í. å.) 

Âåëèêèé ðèìñüêèé þðèñò II ñò. í. å. Ïðåòîð (105–106 ðð.), 

êîíñóë (115 ð.), êîíñóë-ñóôåêò (suffectus — äîäàòêîâî (òîáòî 

çàì³ñòü òîãî, ÿêèé âèáóâ) îáðàíèé êîíñóë) (129 ð.), ðàäíèê Àäð³àíà, 

íàì³ñíèê ó Ôðàê³¿ é Àç³¿, áóâ ãîëîâîþ ïðîêóë³àíö³â (ðàçîì 

ç Íåðàö³ºì Ïðèñêîì àáî çðàçó ï³ñëÿ íüîãî). Éîãî þðèäè÷í³ 

ñóäæåííÿ áóëè íåçàëåæí³, äîòåïí³ ³ ïðîíèêëèâ³. Öåëüñ íàïèñàâ 

Äèãåñòè, ó ÿêèõ ïðîàíàë³çóâàâ âñ³ ãàëóç³ ïðèâàòíîãî ïðàâà. 

Digesta îá’ºäíàëè óðèâêè ç éîãî á³ëüø ðàíí³õ òâîð³â: Epistûlae 

(Ëèñòè), Quaestiones (Ðîçäóìè), Commentarii (Êîìåíòàð³). 

IUS ROMANUM 

Comitia centuriata — íàðîäí³ çáîðè, íà ÿêèõ ãîëîñóâàííÿ 

â³äáóâàëîñÿ çà öåíòóð³ÿìè (centum — 100). 

Decemviri — äåöåìâ³ðè, êîì³ñ³ÿ ç 10 øàíîâíèõ îñ³á äëÿ âèêîíàííÿ 

ÿêîãî-íåáóäü íàäçâè÷àéíî âàæëèâîãî äîðó÷åííÿ.

Latifundia (lati fundi) — âåëèê³ çåìåëüí³ âîëîä³ííÿ ïðèâàòíèõ 

îñ³á àáî ³ìïåðàòîðà äåðæàâè, íà ÿêèõ ïðàöþâàëè ðàáè; õàðàêòåðíå 

ÿâèùå äëÿ III ñò. äî í. å. 

Servitutes — ñåðâ³òóòè ðå÷îâ³ ïðàâà íà ÷óæó ð³÷, ùî çàáåçïå÷óþòü 

ïîâíå àáî ÷àñòêîâå êîðèñòóâàííÿ ð³÷÷þ ³ íåðîçðèâíî 

ïîçâ’ÿçàí³ ç ïåâíîþ çåìåëüíîþ ä³ëÿíêîþ ÷è ïåâíîþ îñîáîþ. 

ARS 

Ê³ííà ñòàòóÿ Ìàðêà Àâðåë³ÿ, 

II ñò. í. å., ÿêà ñòî¿òü çàðàç íà 

ïëîù³ Êàï³òîë³ÿ. 

Ìàðê Àâðåë³é, ²ìïåðàòîð 

Öåçàð Àíòîí³í Àâãóñò íàðîäèâñÿ 

â 121 ð., ïðàâèâ â³ä 161 äî 180 ð. 

Âèäàòíèé äåðæàâíèé ä³ÿ÷, 

îñâ³÷åíèé ³ òàëàíîâèòèé. Çä³éñíèâ 

äåÿê³ àäì³í³ñòðàòèâí³ ðåôîðìè, 

íåð³äêî çì³íþâàâ ïðàâîâ³ 

íîðìè. Ìàðê Àâðåë³é — ³ìïåðàòîð 

íåçâè÷àéíîãî ñêëàäó — áóâ 

îñòàíí³ì çíà÷íèì ô³ëîñîôîì-ñòî- 

¿êîì. Ï³ä ÷àñ ïîõîä³â ïðîòè âàðâàð³â 

â³í íàïèñàâ êíèãó, ó ÿê³é 

âèêëàâ ñâî¿ ïîãëÿäè íà ñâ³ò. Éîãî 

äóìêè áóëè ïåðåéíÿò³ òðèâîãîþ, 

çíèê ñïîê³é êîëèñü óïåâíåíîãî â ñîá³ ðèìëÿíèíà, âîëîäàðÿ ñâ³òó: 

«×àñ ëþäñüêîãî æèòòÿ ìèòü; éîãî ñóòí³ñòü — â³÷íèé ïåðåá³ã: 

â³ä÷óòòÿ íåÿñíå, áóäîâà âñüîãî ò³ëà òë³ííà, äóøà — õèòëèâà, 

äîëÿ — çàãàäêîâà, ñëàâà — íåäîñòîâ³ðíà. Îäíèì ñëîâîì óñå, ùî 

ñòîñóºòüñÿ ò³ëà, — ïîä³áíå ïîòîêó, ùî ñòîñóºòüñÿ äóø³, — ñíîâèä³ííþ 

³ äèìó. Æèòòÿ — áîðîòüáà ³ ìàíäð³âêà ÷óæèíîþ». 

123

LECTIO XIX (UNDEVICESIMA) 

124 

§ 60. MODUS CONIUNCTIVUS 

ÓÌÎÂÍÈÉ ÑÏÎÑ²Á 

Êîí’þíêòèâ, íà â³äì³íó â³ä ³íä³êàòèâà (ä³éñíîãî ñïîñ³áó, ùî 

îçíà÷àº ðåàëüíó ä³þ), âèðàæàº ìîæëèâ³ñòü, ñóìí³â, íåâ³äîì³ñòü, 

ïîáàæàííÿ, ñïîíóêàííÿ, íàì³ð, à òàêîæ ñëóæèòü äëÿ ïåðåäà÷³ 

íåïðÿìî¿ ìîâè. Âæèâàºòüñÿ êîí’þíêòèâ ïåðåâàæíî â ï³äðÿäíèõ, 

àëå íåð³äêî é ó ñóðÿäíèõ ðå÷åííÿõ. 

Modus coniunctivus ìàº ÷îòèðè ÷àñè îáîõ ñòàí³â: praesens, 

imperfectum, perfectum, plusquamperfectum activi et passivi. Íà óêðà¿íñüêó 

ìîâó ïåðåêëàäàºòüñÿ çà äîïîìîãîþ ÷àñòêè á, ùî äîäàºòüñÿ 

äî ä³ºñëîâà â ìèíóëîìó ÷àñ³ óìîâíîãî ñïîñîáó äîêîíàíîãî 

àáî íåäîêîíàíîãî âèäó: ÿ îáâèíóâàòèâ áè (ÿ îáâèíóâà÷óâàâ 

áè). ×àñò³øå ÷àñòêà á óæèâàºòüñÿ ³ç ñïîëó÷íèêîì, à íå ç ä³ºñëîâîì: 

êîëè á, ùîá, õî÷à á, ÿêáè. 

§ 61. PRAESENS CONIUNCTIVI ACTIVI 

ÒÅÏÅÐÅØÍ²É ×ÀÑ ÓÌÎÂÍÎÃÎ ÑÏÎÑÎÁÓ 


Praesens coniunctivi activi óòâîðþºòüñÿ øëÿõîì ïðèºäíóâàííÿ 

îñîáîâèõ çàê³í÷åíü -m, -s, -t, -mus, -tis, -nt äî îñíîâè ³íôåêòà, 

àëå â ä³ºñëîâàõ ² ä³ºâ³äì³íè ãîëîñíà îñíîâè ³íôåêòà a çì³íþºòüñÿ 

íà e, íàïðèêëàä: accusa (îñíîâà ³íôåêòà) – accusem, accuses, 

accuset, accusemus, accusetis, accusent; ó ä³ºñëîâàõ II, III, IV 

ä³ºâ³äì³í ì³æ îñíîâîþ ³íôåêòà é îñîáîâèìè çàê³í÷åííÿìè ç’ÿâëÿºòüñÿ 

ñóô³êñ -à- , íàïðèêëàä: II. moneam, moneas, moneat, 

moneamus, moneatis, moneant; III. defendam, defendas, defendat, 

defendamus, defendatis, defendant; IV. puniam, punias, puniat, 

puniamus, puniatis, puniant. 

Praesens coniunctivi activi ä³ºñëîâà esse 


1 sim simus 

2 sis sitis 

3 sit sint

Óòâîðåííÿ imperfectum, perfectum, plusquamperfectum äëÿ 

ä³ºñë³â óñ³õ ÷îòèðüîõ ä³ºâ³äì³í º îäíàêîâèì. 

§ 62. IMPERFECTUM CONIUNCTIVI ACTIVI 

ÌÈÍÓËÈÉ ×ÀÑ ÍÅÄÎÊÎÍÀÍÎÃÎ ÂÈÄÓ ÓÌÎÂÍÎÃÎ 


Imperfectum coniunctivi activi óòâîðþºòüñÿ øëÿõîì ïðèºäíóâàííÿ 

äî ³íô³í³òèâà òåïåð³øíüîãî ÷àñó àêòèâíîãî ñòàíó îñîáîâèõ 

çàê³í÷åíü: 

accusarem 

accusares 

accusaret 

accusaremus 

accusaretis 

accusarent 

I II III IV esse 

§ 63. PERFECTUM CONIUNCTIVI ACTIVI 

ÌÈÍÓËÈÉ ×ÀÑ ÄÎÊÎÍÀÍÎÃÎ ÂÈÄÓ ÓÌÎÂÍÎÃÎ 


Perfectum coniunctivi activi óòâîðþºòüñÿ øëÿõîì ïðèºäíóâàííÿ 

äî îñíîâè ïåðôåêòà ñóô³êñà -êri- ³ îñîáîâèõ çàê³í÷åíü: 

accusavrim 

accusavris 

accusavrit 

accusavermus 

accusavertis 

accusaverint 

monerem 

moneres 

moneret 

moneremus 

moneretis 

monerent 

defendrem 

defendres 

defendret 

defenderemus 

defenderetis 

defendrent 

punirem 

punires 

puniret 

puniremus 

puniretis 

punirent 

essem 

esses 

esset 

essemus 

essetis 

essent 


§ 64. PLUSQUAMPERFECTUM CONIUNCTIVI ACTIVI 

ÄÀÂÍÜÎÌÈÍÓËÈÉ ×ÀÑ ÄÎÊÎÍÀÍÎÃÎ ÂÈÄÓ 

ÓÌÎÂÍÎÃÎ ÑÏÎÑÎÁÓ ÀÊÒÈÂÍÎÃÎ ÑÒÀÍÓ 

Plusquamperfectum coniunctivi activi óòâîðþºòüñÿ øëÿõîì 

ïðèºäíóâàííÿ äî îñíîâè ïåðôåêòà ñóô³êñà -isse- ³ îñîáîâèõ çàê³í÷åíü: 

accusavissem 

accusavisses 

accusavisset 

accusavissemus 

accusavissetis 

accusavissent 

monurim 

monuris 

monurit 

monuermus 

monuertis 

monurint 

defendrim 

defendris 

defendrit 

defendermus 

defendertis 

defendrint 

punivrim 

punivris 

punivrit 

punivermus 

punivertis 

punivrint 

furim 

furis 

furit 

fuermus 

fuertis 

furint 


monuissem 

monuisses 

monuisset 

monuissemus 

monuissetis 

monuissent 

defendissem 

defendisses 

defendisset 

defendissemus 

defendissetis 

defendissent 

punivissem 

punivisses 

punivisset 

punivissemus 

punivissetis 

punivissent 

fuissem 

fuisses 

fuisset 

fuissemus 

fuissetis 

fuissent 

125

126 

§ 65. CONIUNCTIVI PASSIVI 

ÓÒÂÎÐÅÍÍß ×ÀÑ²Â ÌÈÍÓËÈÉ ×ÀÑ ÓÌÎÂÍÎÃÎ 

ÑÏÎÑÎÁÓ ÏÀÑÈÂÍÎÃÎ ÑÒÀÍÓ 

Praesens òà imperfectum coniunctivi passivi óòâîðþºòüñÿ â³ä 

öèõ æå ÷àñ³â àêòèâíîãî ñòàíó øëÿõîì çàì³íè îñîáîâèõ çàê³í÷åíü 

àêòèâíîãî ñòàíó íà îñîáîâ³ çàê³í÷åííÿ ïàñèâíîãî ñòàíó (-r, -ris, 

-tur, -mur, -mîni, -ntur): 

Praesens coniunctivi passivi: 

accusem — accuser, accuseris, accusetur, accusemur, 

accusemîni, accusentur; 

moneam — monear, monearis, moneatur, moneamur, moneamîni, 

moneantur; 

defendam — defendar, defendaris, defendatur, defendamur, 

defendamîni, defendantur; 

puniam — puniar, puniaris, puniatur, puniamur, puniamîni, 

puniantur. 

Imperfectum coniunctivi passivi: 

accusarem — accusarer, accusareris, accusaretur, accusaremur, 

accusaremîni, accusarentur; 

monerem — monerer, monereris, moneretur, moneremur, 

moneremîni, monerentur; 

defendêrem — defendêrer, defendereris, defenderetur, 

defenderemur, defenderemîni, defenderentur; 

punirem — punirer, punireris, puniretur, puniremur, puniremîni, 

punirentur. 

Perfectum coniunctivi passivi — ñêëàäåíèé ÷àñ, óòâîðþºòüñÿ çà 

äîïîìîãîþ participium perfecti passivi òà îñîáîâèõ ôîðì ä³ºñëîâà 

esse ó praesens coniunctivi activi, íàïðèêëàä: 

singularis — accusatus (a,um) sim, sis, sit; pluralis — 

accusati (ae, a) simus, sitis, sint; 

monîtus (a, um) sim, sis, sit; monîti (ae, a) simus, sitis, sint; 

defensus (a, um) sim,sis, sit; defensi (ae, a) simus, sitis, sint; 

punitus (a, um) sim, sis, sit; puniti (ae, a) simus, sitis, sint. 

Plusquamperfectum coniunctivi passivi — ñêëàäåíèé ÷àñ, óòâîðþ- 

ºòüñÿ çà äîïîìîãîþ participium perfecti passivi â³äì³íþâàíîãî ä³ºñëîâà 

é îñîáîâèõ ôîðì ä³ºñëîâà esse ó imperfectum coniunctivi activi: 

singularis — accusatus (a, um) essem, esses, esset; pluralis — 

accusati (ae, a) essemus, essetis, essent. 

monîtus (a, um) essem, esses, esset; monîti (ae, a) essemus, 

essetis, essent;

defensus (a, um) essem, esses, esset; defensi (ae, a) essemus, 

essetis, essent; 

punitus (a, um) essem, esses, esset; puniti (ae, a) essemus, 

essetis, essent. 

§ 66. ÂÆÈÂÀÍÍß ÊÎÍ’ÞÍÊÒÈÂÀ Â ÍÅÇÀËÅÆÍÈÕ 

ÐÅ×ÅÍÍßÕ 

Çàëåæíî â³ä çíà÷åííÿ êîí’þíêòèâ ó íåçàëåæíèõ ðå÷åííÿõ ìàº 

â³äïîâ³äíó íàçâó: 

Coniunctivus optativus (â³ä ä³ºñëîâà opto — áàæàòè) âèðàæàº 

áàæàííÿ (praesens — çä³éñíåííå, imperfectum — íåçä³éñíåííå). 

Çâè÷àéíî âæèâàºòüñÿ ñëîâî utînam! — î ÿêáè!; çàïåðå÷åííÿ ne. 

Utînam sciat. — Î, ÿêáè â³í çíàâ! 

Ne sim salvus. — Ïðèñÿãàþñü ñâî¿ì çäîðîâ’ÿì! (Õàé ìåí³ íå 

áóòè çäîðîâèì!) 

Coniunctivus hortativus (â³ä ä³ºñëîâà hortor — ñïîíóêàòè) âèðàæàº 

ñïîíóêàííÿ, çàêëèê. Âæèâàºòüñÿ â praesens ïåðøà îñîáà 

ìíîæèíè; çàïåðå÷åííÿ ne. 

Serviamus patriae! — Ñëóæ³ìî áàòüê³âùèí³! 

Quod sentimus, loquamur. — Ãîâîð³ìî òå, ùî äóìàºìî! 

Coniunctivus imperativus âèðàæàº íàêàç, ïîáàæàííÿ, ïåðåêëàäàºòüñÿ 

çâè÷àéíî íàêàçîâèì ñïîñîáîì. Âæèâàºòüñÿ Praesens ó 

ôîðì³ äðóãî¿ àáî òðåòüî¿ îñîáè. 

Audiatur et altêra pars! — Íåõàé áóäå âèñëóõàíà é ³íøà ñòîðîíà! 

Taceas! — Ìîâ÷è! Ïîìîâ÷! 

Coniunctivus prohibitivus âèðàæàº çàáîðîíó, çàâæäè âæèâàºòüñÿ 

ç çàïåðå÷åíîþ ÷àñòêîþ ne, çâè÷àéíî â äðóã³é ³ òðåò³é îñîá³ 

îäíèíè àáî ìíîæèíè. 

Ne venias! — Íå ïðèõîäü! 

Ne veniant! — Íåõàé âîíè íå ïðèõîäÿòü! 

Coniunctivus concessivus (â³ä ä³ºñëîâà concedo, cessi, cessum — 

ïîñòóïàòèñÿ) îçíà÷àº äîïóùåííÿ àáî ïîñòóïêó; âæèâàºòüñÿ â 

praesens àáî imperfectum; çàïåðå÷åíà ÷àñòêà ne. 

Velis nolis. — Õî÷åø, ÷è í³. 

Ne sit hoc iter difficîle. — Ïðèïóñòèìî, ùî öåé øëÿõ íåâàæêèé. 

Sit hoc verum. — Ïðèïóñòèìî, ùî öå ïðàâäà. 

Coniunctivus potentialis (â³ä ³ìåííèêà potentia, ae, f — ìîãóòí³ñòü, 

ìîæëèâ³ñòü) âèðàæàº ìîæëèâ³ñòü àáî íåð³øó÷å ñòâåðäæåííÿ; 

çàïåðå÷åííÿ non; âæèâàºòüñÿ praesens, imperfectum, 

perfectum. 

127

Quis putaret? — Õòî ì³ã (áè) ïîäóìàòè? 

Hoc non dicam. — ß, ìàáóòü, öüîãî íå ñêàæó. 

Coniunctivus dubitativus (â³ä ä³ºñëîâà dubîto — ñóìí³âàòèñÿ) 

âèðàæàº ì³ðêóâàííÿ, çäèâóâàííÿ, ñóìí³â; çàïåðå÷åíà ÷àñòêà non. 

Quid agâmus? — Ùî íàì ðîáèòè? 

Quid agêrem? — Ùî ìåí³ áóëî ðîáèòè? 

Âïðàâà 

Ïåðåêëàä³òü, âèçíà÷òå ôîðìè ä³ºñë³â: 

1. Gaudeamus igîtur, iuvênes dum sumus! 2. Vivat nostra 

civîtas! 3. Valeant cives mei, sint incolûmes, sint beati, stet 

haec urbs praeclara (Cic.). 4. Amemus patriam nostram, 

legîbus pareamus. 5. Nunc transeamus ad obligationes 

(Gai.). 6. Respondeat superior. 7. Vivat, crescat, floreat! 

8. Sit venia verbo. 9. Ad decus et ad libertatem nati sumus: 

aut haec teneamus aut cum dignitate moriamur. 

10. Praeterîta omittamus. 11. Feci, quod potui, faciant 

meliora potentes. 12. Qui habet aures audiendi, audiat. 

13. Usque ad vespêrum diem ne laudes.14. Quod tibi fiêri 

non vis, altêri ne fecêris. 15. Dictis facta ne dissentiat. 16. Ne 

per caput tuum iuravêris. 17. Fiat iustitia, pereat mundus! 

18. Quid addi possit? 19. Dixit que Deus: Fiat lux. Et facta 

est lux (Vulg.). 20. Et ait (Deus): Faciamus homînem ad 

imagînem et similitudînem nostram (Vulg.). 21. Cedant 

arma togae. (Cic.). 22. Quis faciant leges, ubi sola pecunia 

regnat? 23. Ita te Deus adiuvet. 


128 

1. igîtur — îòæå; iuvênis, e — ìîëîäèé, þíèé. 

3. sint — esse ó praes. con.; sto, steti, statum, stare — ñòîÿòè; 

hic, haec, hoc — öåé, íàø; praeclarus, a, um — ïðåêðàñíèé; 

incolûmis, e — ö³ëèé, íåóøêîäæåíèé; beatus, a, um — ùàñëèâèé. 

4. pareo, ui, îtum, ere — êîðèòèñÿ. 

7. cresco, crevi, cretum, êre — ðîñòè, çðîñòàòè; floreo, ui, ere — 

ïðîöâ³òàòè, çíàõîäèòèñÿ íà âåðøèí³ ñëàâè. 

8. venia, ae f — ìèë³ñòü, ïðîùåííÿ, ïîëåãê³ñòü. 

9. decus, decoris n — ÷åñòü; teneo, tenui, tentum, ere — áåðåãòè; 

morior, mortuus sum, mori — óìèðàòè (teneamus, 

moriamur — coniunctivus hortativus).

10. praeterîtus, a, um — ìèíóëèé; omitto, misi, missum, êre — 

óìîâ÷óâàòè (òóò: íå ãîâîðèòè), (omittamus — coniunctivus 

hortativus). 

11. possum, potui, –, posse — ìîãòè; potens, entis — çäàòíèé, 

ùî âì³º. 

12. auris, is f — âóõî. 

13. usque — àæ äî; vesper, êris m — âå÷³ð; dies, ei m (f) — äåíü; 

laudo, avi, atum, are — õâàëèòè. 

14. fio, factus sum, fiêri — â³äáóâàòèñÿ, ðîáèòèñÿ, â³äáóâàòèñÿ; 

vis äèâ.: volo, volui,–,velle; alter, êra, êrum — ³íøî¿. 

15. factum, i n — â÷èíîê; dissentio, sensi, sensum, ire — ðîçõîäèòèñÿ. 

16. iuro, avi, atum, are — êëÿñòèñÿ. 

17. pereo, ii(ivi), îtum, ire — ãèíóòè. 

18. addo, dîdi, dîtum, êre — äîäàâàòè; possit äèâ. possum. 

19. Deus, i m — Áîã, dixit äèâ.: dico; lux, lucis f — ñâ³òëî. 

20. imago, î nis f — îáðàç; similitudo, î nis f — ïîä³áí³ñòü, 

ñõîæ³ñòü. 

21. cedo, cessi, cessum, êre — ïîñòóïàòèñÿ. 

22. solus, a, um — ëèøå îäèí; regno, avi, atum, are — öàðþâàòè, 

ïàíóâàòè. 

23. adiûvo, iuvi, iutum, are — äîïîìàãàòè. 

GAUDEAMUS 

Ì³æíàðîäíèé ã³ìí ñòóäåíò³â, ìóçèêà ÿêîãî áóëà íàïèñàíà ôëàìàíäöåì 

Éîãàííîì Îêåíãåéìîì ó XV ñò., à òåêñò ó éîãî ïîøèðåíîìó âèãëÿä³ — 

ó 1781 ð. ìàíäð³âíèì ïîåòîì Ê. Â. Ê³íäåðëåáåíîì (ïî÷àòêîâà âåðñ³ÿ, 

éìîâ³ðíî, íàëåæèòü äî XIV ñò. ³ ÿâíî ñêëàäåíà ñòóäåíòàìè îäíîãî ç í³ìåöüêèõ 

óí³âåðñèòåò³â, ìîæëèâî Ãåéäåëüáåðçüêîãî). Ï. ². ×àéêîâñüêèé ó 

1874 ð. ïåðåêëàâ ìóçèêó äëÿ ÷îòèðèãîëîñíîãî ÷îëîâ³÷îãî õîðó ç ôîðòåï³àíî, 

â òîìó æ ðîö³ ï³ä ïñåâäîí³ìîì Á. Ë. (òàê ×àéêîâñüêèé ï³äïèñóâàâ 

ñâî¿ ìóçèêàëüí³ ôåéëåòîíè) áóëà âèäàíà õîðîâà ïàðòèòóðà. 

Gaudeamus igtur, 

Iuvnes dum sumus! 

Post iucundam 

iuventutem, 

Post molestam senectutem 

Nos habebit humus (bis). 

Ubi sunt, qui ante nos 

In mundo fuere? 

Transeas ad supros, 

Transeas ad infros, 

Hos si vis videre! (bis). 

}bis 

}bis 

, 

, ! 

, , 

, — 

! 

 

? 

, 

, 

! 

129

Vita nostra brevis est, 

Brevi finietur; 

Venit mors velocter, 

Rapit nos atrocter, 

Nemni parcetur (bis). 

Vivat Academia, 

Vivant professores! 

Vivat membrum quodlbet 

Vivant membra quaelbet, 

Semper sint in flore! (bis). 

Vivant omnes virgnes, 

Gracles, formosae! 

Vivant et mulires 

Tenrae, amables, 

Bonae, laboriosae!(bis) 

Vivat et Respublca 

Et qui illam regunt! 

Vivat nostra civtas, 

Maecenatum cartas, 

Qui nos hic 

protegunt!(bis). 

Pereat tristitia, 

Pereant dolores, 

Pereat diablus, 

Quivis antiburschius 

Atque irrisores! (bis) 

130 

}bis 

}bis 

}bis 

}bis 

}bis 

, , 

’ . 

 

, 

! 

, 

. 

-, 

 

! 

 

! 

 

, , 

, ! 

 

! 

- 

, , 

! 

, , 

! 

, 

, 

. 

(Ïåðåêëàä Â. Ëèòâèíîâà) 

fuere = fuerunt (sum, fui, –, esse); 

supêri, orum m — òóò: íåáîæèòåë³; 

transîte — äèâ.: transeo; 

infêri, orum m — òóò: ìåøêàíö³ ïåêëà; 

Maecênas, atis m — Ìåöåíàò (I ñò. äî í. å. â³äîìèé îï³êóí Ãîðàö³ÿ, 

Ïðîïåðö³ÿ, Âåðã³ë³ÿ; òóò âæèòî â çàãàëüíîìó çíà÷åíí³); 

carîtas, atis f — ïðèõèëüí³ñòü, ìèë³ñòü; 

pereat, pereant — äèâ.: pereo; 

antiburschius, i m [àíò³áóðø³óñ] — âîðîã ñòóäåíò³â (ñëîâî, øòó÷íî 

óòâîðåíå â³ä í³ìåöüêîãî Bursch — ñòóäåíò); 

irrisor, oris m — ãëóçëèâåöü.

PATER NOSTER 

Pater noster, qui es in coelis: sanctificetur nomen tuum. Adveniat 

regnum tuum. Fiat voluntas tua, sicut in coelo et in terra. Panem 

nostrum quotidianum da nobis hodie. Et dimitte nobis debîta nostra, 

sicut et nos dimittîmus debitorîbus nostris. Et ne nos inducas in 

tentationem, sed libêra nos a malo. Amen. 

(Vulg.) 

sanctifîco, –, –, are — îñâÿ÷óâàòè; 

quotidianus, a, um — ïîâñÿêäåííèé; 

tentatio (temptatio), onis f — ñïîêóñà. 


PERSONALIA 

Sabinus Masurius 

Ñàá³í Ìàçóð³é (² ñò. í. å.) 

Áóâ ïðîñòîãî ïîõîäæåííÿ, ³ñíóâàâ òðèâàëèé ÷àñ çà ðàõóíîê 

ãîíîðàð³â â³ä ñâî¿õ ó÷í³â. Ò³ëüêè â 50 ðîê³â ç³áðàâ ãðîø³ íà îñàäíèöüêèé 

öåíç. ²ìïåðàòîð Òèáåð³é íàäàâ éîìó, ïåðøîìó ç âåðøíèê³â 

(equîtus), ïðàâî äàâàòè â³äïîâ³ä³ (ius respondendi). Ïèñàòè 

ïî÷àâ ùå çà Íåðîíà. Ãîëîâíà éîãî ïðàöÿ Ius civile çá³ãàºòüñÿ ç 

íàçâîþ òâîðó Ñöåâîëè, ï³ä âïëèâîì ÿêîãî ôîðìóâàëèñÿ ïîãëÿäè 

Ñàá³íà. Ius civile (òðè êíèãè) áóëè ï³äðó÷íèêîì ³ êîìåíòóâàëèñÿ 

áàãàòüìà þðèñòàìè äî III ñò. 

Ìàçóð³é Ñàá³í ðàçîì ç³ ñâî¿ì ó÷íåì Êàññ³ºì Ëîíã³íîì ñòâîðèâ 

ïðàâîâó øêîëó, ùî îäåðæàëà íàçâó øêîëè ñàá³í³àíö³â. Ñàá³í³àíö³ 

(Sabiniani) — àâòîðèòåòíå ³ì’ÿ â ³ñòîð³¿ ðèìñüêîãî ïðàâà. 

IUS ROMANUM 

Ecclesia (ãðåö. åkklesia — çáîðè) — õðèñòèÿíñüêèé õðàì, ãðîìàäà, 

öåðêâà. 

Ï³ñëÿ òðüîõ ñòîë³òü ï³äï³ëëÿ ³ ïåðåñë³äóâàíü Êîñòÿíòèí I ó 

313 ð. âèçíàâ õðèñòèÿíñòâî ðåë³ã³ºþ, ð³âíîö³ííîþ ³íøèì êóëüòàì, 

à Ôåîäîñ³é I ó 380 ð. çðîáèâ éîãî äåðæàâíîþ ðåë³ã³ºþ. 

Episcôpus (ãðåö. ñìîòðèòåëü, íàäçèðàòåëü) — ºïèñêîï ó ñâî¿é 

ºïàðõ³¿ âåðøèòü ïðàâîñóääÿ íàä äóõîâíèìè îñîáàìè, ó ï³ñëÿêëàñè÷íèé 

ïåð³îä âèñòóïàº òàêîæ ó ðîë³ ìèðîâîãî ñóää³ â ñóïåðå÷êàõ 

ì³æ ñâ³òñüêèìè îñîáàìè (episcopalis audientia), âèêîðèñòîâóþ÷è 

âèñîêèé àâòîðèòåò öåðêâè. 

Apostôli — àïîñòîëè, ïðîïîâ³äíèêè «ñëîâà áîæîãî». 

131

132 

ARS 

Ñòàòóÿ ðèìëÿíèíà, ùî çä³éñíþº 

æåðòîâíå âîçëèÿííÿ. I ñò. äî í. å. (Ðèì, 

Âàòèêàí). 

Ðèìëÿíèí çàäðàï³ðîâàíèé ó òîãó — 

òîãàòóñà, ó ðóö³ â íüîãî æåðòîâíà ÷àøà. 

Ðîçì³ðåíèì ðóõîì ë³âî¿ ðóêè â³í í³áè äîïîìàãàº 

âèìîâëÿòè ñëîâà ìîëèòâè, ÷àøà â 

ïðàâ³é ðóö³ íàõèëåíà, ³ ñòâîðþºòüñÿ âðàæåííÿ, 

ùî æåðòîâíà âîëîãà ïîâèííà ïðîëèòèñÿ 

â öåé ìîìåíò íà â³âòàð.

LECTIO XX (VICESIMA) 

§ 67. CONSECUTIO TEMPORUM 

ÏÎÑË²ÄÎÂÍ²ÑÒÜ ×ÀÑ²Â 

Âæèâàííÿ ÷àñ³â êîí’þíêòèâó â ï³äðÿäíîìó ðå÷åíí³ çàëåæèòü 

â³ä ïðàâèëà ïîñë³äîâíîñò³ ÷àñ³â (consecutio temporum), ÿêå â³äîáðàæàº 

çàëåæí³ñòü óìîâíîãî ñïîñîáó, âæèòîãî â ï³äðÿäíîìó ðå- 

÷åíí³, â³ä ïðèñóäêà ãîëîâíîãî ðå÷åííÿ. ×àñ êîí’þíêòèâà â ï³äðÿäíîìó 

ðå÷åíí³ çàëåæèòü â³ä äâîõ ôàêòîð³â: 

1) ó ÿêèé ÷àñîâ³é ôîðì³ ñòî¿òü ä³ºñëîâî-ïðèñóäîê ãîëîâíîãî 

ðå÷åííÿ; 

2) ÿê ñï³ââ³äíîñèòüñÿ â ÷àñ³ ä³ÿ ãîëîâíîãî ðå÷åííÿ ç ä³ºþ 

ï³äðÿäíîãî. 

Óñ³ ä³ºñë³âí³ ÷àñè â ëàòèíñüê³é ìîâ³ ïîä³ëÿþòüñÿ íà ãîëîâí³ 

é ³ñòîðè÷í³. 

Ãîëîâí³: praesens, futurum I, futurum II, imperativus praesentis, 

imperativus futuri. 

²ñòîðè÷í³: imperfectum, perfectum, plusquamperfectum. 

Ïðàâèëî âæèâàííÿ ÷àñ³â coniunctivus ó ï³äðÿäíîìó ðå÷åíí³ 

ïîëÿãàº â òàêîìó: ÿêùî â ãîëîâíîìó ðå÷åíí³ ïðèñóäîê âèðàæåíèé 

îäíèì ç ãîëîâíèõ ÷àñ³â, òî â ï³äðÿäíîìó: 

äëÿ âèðàæåííÿ îäíî÷àñíî¿ ä³¿ íåîáõ³äíî âæèòè ïðèñóäîê 

ó praesens coniunctivi; 

äëÿ âèðàæåííÿ ïîïåðåäíüî¿ ä³¿ — â perfectum coniunctivi; 

äëÿ âèðàæåííÿ ìàéáóòíüî¿ ä³¿ âæèâàºòüñÿ îñîáëèâà ôîðìà 

íà -urus sim (sis, sit, simus, sitis, sint), òîáòî ôîðìà participium 

futuri activi ç ä³ºñëîâîì esse ó praesens coniunctivi, ùî ÿâëÿº ñîáîþ 

îïèñîâó ä³ºâ³äì³íó àêòèâíîãî ñòàíó — Coniugatio periphrastîca 

activi. Ó Coniugatio periphrastîca activi participium futuri 

activi ìîæå ïîºäíóâàòèñÿ ç ä³ºñëîâîì esse ó âñ³õ ÷àñàõ. 

ßêùî æ ïðèñóäîê ãîëîâíîãî ðå÷åííÿ âæèâàºòüñÿ â îäíîìó ç ³ñòîðè÷íèõ 

÷àñ³â, òî ïðèñóäîê ï³äðÿäíîãî ðå÷åííÿ ïðèéìàº ôîðìó: 

imperfectum coniunctivi — äëÿ âèðàæåííÿ îäíî÷àñíîñò³; 

plusquamperfectum coniunctivi — äëÿ âèðàæåííÿ ïîïåðåäíüî¿ 

ä³¿; 

ôîðìà íà -urus essem (esses, esset, essemus, essetis, 

essent), òîáòî ôîðìà participium futuri activi + esse ó imperfectum 

— äëÿ âèðàæåííÿ ìàéáóòíüî¿ ä³¿. 

133

134 

 

: 

Praesens 

Futurum I 

Futurum II 

Imperativus 

: 

Imperfectum 

Perfectum 

Plusquamperfectum 

Consecutio tempôrum 

§ 68. QUAESTIO OBLIQUA 

ÍÅÏÐßÌÅ ÏÈÒÀÍÍß 

Íåïðÿìå ïèòàííÿ — öå îñîáëèâèé âèä ï³äðÿäíîãî ðå÷åííÿ, 

ïðèñóäîê ÿêîãî íàé÷àñò³øå ïðèéìàº ôîðìó óìîâíîãî ñïîñîáó 

(coniunctivus). 

Íåïðÿìå ïèòàííÿ ââîäèòüñÿ: 

1) ïèòàëüíèì çàéìåííèêîì: quis — õòî, quid — ùî, qui — 

ÿêèé, quae — ÿêà, quod — ÿêå; 

2) ïèòàëüíèìè ïðèñë³âíèêàìè ³ ñïîëó÷íèêàìè: quo — êóäè, 

quam — ÿê, íàñê³ëüêè, ubi — äå, quando — êîëè, cur — ÷îìó; 

3) ïèòàëüíèìè ÷àñòêàìè: ne — íå, ÷è, íå … ÷è, num — õ³áà, 

íå âæå, utrum … an — ÷è…÷è…, nonne — ÷è, íåâæå, õ³áà íå. 

×àñ óìîâíîãî ñïîñîáó âæèâàºòüñÿ â íåïðÿìîìó ïèòàíí³ çà 

ïðàâèëîì consecutio tempôrum. 

Íàïðèêëàä: 

Scio, quem defendas (praes. coniunct.), defendêris (perf. coniunct.), 

defensurus sis (ôîðìà íà -urus sim). — ß çíàþ, êîãî òè 

çàõèùàºø, çàõèùàâ, áóäåø çàõèùàòè. 

Scivi, quem defendêres (imperf. coniunct.), defendisses, (plusquamperf. 

coniunct.), defensurus esses (ôîðìà íà -urus essem). — 

ß çíàâ, êîãî òè çàõèùàâ, çàõèñòèâ, áóäåø çàõèùàòè. 

Âïðàâè 

 

 

Perfectum 

Praesens 

coniunctivi 

coniunctivi –urus sim 


coniunctivi 

Imperfectum 

coniunctivi 

 

–urus essem 

I. Óòâîð³òü ôîðìè ä³ºïðèêìåòíèê³â participium praesentis activi, 

participium perfecti passivi, participium futuri activi â³ä ä³ºñë³â: 

interrogo, avi, atum, are — çàïèòóâàòè; 

praevenio, veni, ventum, ire — ïîïåðåäæàòè;

furror, atus sum, ari — êðàñòè; 

facio, feci, factum, êre — ä³ÿòè, òâîðèòè. 


1. Quaesitum est, an rata debeat haberi conventio. 2. Si 

iudex interrôgat, responde! 3. In permutatione discerni non 

potest, uter emptor, uter vendîtor sit (Paul.). 4. Si necessarium 

erit pro patria nostra pugnare, nullum hostem 

timebîmus. 5. Testis officium est dicêre, quae sciat aut 

audivêrit. 6. Incertum est hominîbus, quid cras futurum s³t. 

7. Diogênes interrogatus, cur lucernam die accendisset, 

«Homînem», — inquit, — «quaero». 8. Qui quaestionem 

habiturus est, non debet specialîter interrogare, an Lucius 

Titius homicidium fecêrit, sed generalîter, quis id fecêrit: 

altêrum enim magis suggerentis, quam requirentis [esse] 

videtur (Ulp.). 


1. quaero, quaesivi, quaesitum, êre — çàïèòóâàòè; an — ÷è, õ³áà, 

íåâæå; ratum habere — ðàòèô³êóâàòè (â³ä reor, ratus sum, 

reri); debeo, ui, îtum, ere — áóòè çîáîâ’ÿçàíèì, òóò: âèïëèâàòè; 

conventio, onis, f — óãîäà. 

3. permutatio, onis f — îáì³í, ì³íà; discerno, crevi, cretum, 

êre — ðîçð³çíÿòè. 

6. incertus, a, um — íåâèçíà÷åíèé, íåâ³äîìèé. 

7. Diogênes, is m — Ä³îãåí; lucerna, ae f — ñâ³÷êà; accendo, 

cendi, censum, êre — çàïàëþâàòè; inquit — ñêàçàâ (â³ä 

inquam (defect)); quaero — ÿ øóêàþ (â³ä inquiro, sivi, situm, 

êre); tenebrae, arum f, pl — òåìðÿâà, ñóòèíêè, ìîðîê. 

8. quaestionem habere — âåñòè äîïèò, ðîáèòè ðîçñë³äóâàííÿ; 

specialîter — îñîáëèâî, çîêðåìà; homicidium, ii, n — óáèâñòâî; 

generalîter — óçàãàë³; altêrum — ³íàêøå; suggerentis 

... requirentis — gen. characteristicus (ïðåäìåòîì õàðàêòåðèñòèêè, 

äî ÿêîãî íàëåæàòü ö³ ñëîâà, º ïðîïóùåíå ñëîâî «ñë³äñòâî» 

÷è «ñë³ä÷èé»); requiro, quisivi, quisitum, êre — øóêàòè, 

â³äøóêóâàòè, ç’ÿñîâóâàòè; suggêro, gessi, gestum, êre — 

íàíîñèòè, ñïîðóäæóâàòè, âñåëÿòè, òóò: íàâ’ÿçóâàòè. 

DE VERBIS LEGATORUM 

Per vindicationem his verbis legamus: do, lego, capîto, sumîto, 

sibi habeto. 

Per damnationem — his verbis: heres meus damnas esto dare, 

dato, facîto, heredem meum dare iubeo. 

135

Sinendi modo — ita: heres meus damnas esto sinêre lucium titium 

sumêre illam rem sibique habere. 

Per praeceptionem — sic: Lucius titius illam rem praecipîto. 

(Paul.) 

legatum, i n — ëåãàò, çàïîâ³äàëüíà â³äìîâà; 

lego, avi, atum, are — òóò: â³äìîâëÿòè çà çàïîâ³òîì (ìàºòüñÿ íà óâàç³ 

ëåãàò); 

per vindicationem — çà äîïîìîãîþ âèòðåáóâàííÿ (â³íäèêàö³¿); 

per damnationem — çà äîïîìîãîþ íàêëàäåííÿ çîáîâ’ÿçàííÿ; 

sinendi modo — çà äîïîìîãîþ äîçâîëó; 

per praeceptionem — ÷åðåç ïðåöåïö³þ; 

damnas (àðõà¿÷íà ôîðìà ä³ºïðèêìåòíèêà damnatus, a, um) — ïðèðå- 

÷åíèé, çîáîâ’ÿçàíèé. 

136 


PERSONALIA 

Neratius Priscus Lucius 

Íåðàö³é Ïð³ñê Ëóö³é — âïëèâîâèé äåðæàâíèé ä³ÿ÷ ³ òàëàíîâèòèé 

þðèñò, ÿêèé æèâ ó äðóã³é ïîëîâèí³ I ñò. í. å. Ó 87 ð. îá³éìàâ 

ïîñàäó ïðåôåêòà äåðæàâíî¿ êàçíè (praefectus aerarii Saturni), ó 97 ð. 

áóâ íàì³ñíèêîì ó Ïàííîí³¿. Íåðàö³é áóâ ðàäíèêîì Òðàÿíà (ÿêèé 

í³áèòî áàæàâ çðîáèòè éîãî ñâî¿ì íàñòóïíèêîì) ³ Àäð³àíà. Ðàçîì ç 

Öåëüñîì – ñèíîì î÷îëþâàâ øêîëó ïðîêóë³àíö³â. Òâîðè Íåðàö³ÿ: 

Responsa, Regûlae, Membranae (Ïåðãàìåíòè), Epistûlae, De nuptiis 

(Ïðî øëþáè), Ex Plautio. 

IUS ROMANUM 

Adversarius — ñóïðîòèâíèê, ïðîòèâíà ñòîðîíà â ïðàâîâ³é 

ñïðàâ³. 

Advocatus (ñèíîí³ì — ñausidîcus) (ïîêëèêàíèé, çàïðîøåíèé) 

ïðîöåñóàëüíèé ïîì³÷íèê ñòîðîíè, ÿêèé ï³äòðèìóâàâ ¿¿ ñâî¿ì îñîáèñòèì 

³íòåðåñîì ³ þðèäè÷íèìè ïîðàäàìè. 

Appellatio — àïåëÿö³ÿ, îñêàðæåííÿ ñóäîâîãî ð³øåííÿ. 

Decretum — ð³øåííÿ ñòîñîâíî ñóäîâèõ ñïðàâ. 

Definitio — âèçíà÷åííÿ, ðîç’ÿñíåííÿ þðèäè÷íèõ ïîíÿòü. 

Institutio — ³íñòèòóö³ÿ, êîðîòêå åëåìåíòàðíå êåð³âíèöòâî. 

Iurisprudentia — ïðàâîçíàâñòâî. 

Mandatum — ³íñòðóêö³ÿ ÷èíîâíèêàì ùîäî àäì³í³ñòðàòèâíèõ 

³ ñóäîâèõ ïèòàíü.

ARS 

Àðêà Ñåïò³ì³ÿ Ñåâåðà 

áóëà ïîñòàâëåíà íà 

Ðèìñüêîìó ôîðóì³ ç íàãîäè 

äåñÿòèë³òíüî¿ ð³÷íèö³ 

öàðþâàííÿ Ñåïòèì³ÿ Ñåâåðà 

é â îçíàìåíóâàííÿ 

éîãî ïåðåìîã ó 203 ð. 

137

LECTIO XXI (VICESIMA PRIMA) 

138 

§ 69. Ï²ÄÐßÄÍ² ÐÅ×ÅÍÍß ÌÅÒÈ Ç UT ² NE FINALE 

Ï³äðÿäí³ ðå÷åííÿ ìåòè ïîºäíóþòüñÿ ç ãîëîâíèì ñïîëó÷íèêàìè 

ut — ùîá, äëÿ òîãî, ùîá, ne — ùîá íå, ut non — ùî íå, ùîá 

íå. Ö³ ñïîëó÷íèêè â öüîìó ðàç³ íàçèâàþòüñÿ ut finale òà ne finale 

(â³ä finis — ìåòà). 

Ó ï³äðÿäíèõ ðå÷åííÿõ ìåòè âæèâàºòüñÿ êîí’þíêòèâ â³äïîâ³äíî 

äî ïðàâèëà consecutio tempôrum: ï³ñëÿ ãîëîâíèõ ÷àñ³â — 

praesens coniunctivi, ï³ñëÿ ³ñòîðè÷íèõ — imperfectum coniunctivi. 

²íø³ ÷àñè â ï³äðÿäíèõ ìåòè íå âæèâàþòüñÿ, íàïðèêëàä: 

Edîmus, ut vivamus, non vivîmus, ut edamus. — Ìè ¿ìî äëÿ 

òîãî, ùîá æèòè, à íå æèâåìî äëÿ òîãî, ùîá ¿ñòè. 

Misîmus, ut nuntium apportares. — Ìè ïîñëàëè, ùîá òè ïðèí³ñ 

çâ³ñòêó. 

§ 70. Ï²ÄÐßÄÍ² ÐÅ×ÅÍÍß ÏÐÈ×ÈÍÈ 

Ï³äðÿäí³ ðå÷åííÿ ïðè÷èíè ïðèºäíóþòüñÿ äî ãîëîâíîãî ð³çíèìè 

ñïîëó÷íèêàìè cum causale (causa — ïðè÷èíà), quod, quia, 

quoniam. Ïåðåêëàäàþòüñÿ óñ³ âîíè îäíàêîâî: îñê³ëüêè; òîìó ùî; 

âíàñë³äîê òîãî, ùî. 

Ó ï³äðÿäíèõ ðå÷åííÿõ ç cum causale ïðèñóäîê âæèâàºòüñÿ â 

êîí’þíêòèâ³, ÷àñ ÿêîãî â³äïîâ³äàº ïðàâèëó consecutio tempôrum, 


Locatio et conductio non verbis, sed consensu contrahîtur, cum 

naturalis iuris sit. — Äîãîâ³ð íàéìó, îñê³ëüêè â³í íàëåæèòü äî ãàëóç³ 

ïðèðîäíîãî ïðàâà, óêëàäàºòüñÿ çà äîïîìîãîþ óãîäè, à íå çà 

äîïîìîãîþ ñë³â (ñòèïóëÿö³¿). 

Ñïîëó÷íèêè quod, quia, quoniam âæèâàþòüñÿ ç ³íäèêàòèâîì 

(ÿêùî â ðå÷åíí³ íå âèðàæàºòüñÿ ÷èÿñü ñóá’ºêòèâíà äóìêà), íàïðèêëàä: 

Credo, quia absurdum est. — Â³ðþ, òîìó ùî öå áåçãëóçäî. 

§ 71. Ï²ÄÐßÄÍ² ÐÅ×ÅÍÍß ÍÀÑË²ÄÊÓ 

Ï³äðÿäí³ ðå÷åííÿ íàñë³äêó ïðèºäíóþòüñÿ äî ãîëîâíîãî çà 

äîïîìîãîþ ñïîëó÷íèêà ut (ùî, òàê ùî) ÷è ut non (ùî íå, òàê ùî íå)

ñonsecutivum (íàñë³äêîâå â³ä ä³ºñëîâà consequor, consecutus sum, 

consequi, êre — âèïëèâàòè). 

Ó ï³äðÿäíèõ íàñë³äêó ïðèñóäîê çàâæäè âæèâàºòüñÿ â êîí’þíêòèâ³, 

à âæèâàííÿ ÷àñ³â â³äïîâ³äàº ïðàâèëó consecutio tempôrum, 


Nulla gens est quae non ita pacata sit, ut victoria nostra imperioque 

laetetur. — Íåìàº òàêîãî íàðîäó, ÿêèé íå ïðèìèðèâñÿ á 

íàñò³ëüêè, àáè ðàä³òè íàø³é ïåðåìîç³ ³ íàøîìó ïàíóâàííþ. 

§ 72. Ï²ÄÐßÄÍ² ÄÎÏÓÑÒÎÂ² ÐÅ×ÅÍÍß 

Ï³äðÿäí³ äîïóñòîâ³ ïîºäíóþòüñÿ ç ãîëîâíèì ðå÷åííÿì ñïîëó÷íèêàìè 

ut, cum (concessivum, òîáòî äîïóñòîâ³), quamquam, 

quamvis, etsi, etiamsi, tametsi, licet, êîæíèé ç ÿêèõ ìîæíà ïåðåêëàñòè, 

ÿê: õî÷à (³); íåõàé (³); õàé; íåçâàæàþ÷è íà òå, ùî; íàâ³òü ÿêùî 

òîùî. Ïðèñóäîê ó äîïóñòîâîìó ðå÷åíí³ ìîæå âæèâàòèñÿ ÿê â ³íäèêàòèâ³, 

òàê ³ â êîí’þíêòèâ³. 

Ñïîëó÷íèêè cum àáî ut çàâæäè âèìàãàþòü êîí’þíêòèâà, ÷àñè 

ÿêîãî â³äïîâ³äàþòü ïðàâèëó consecutio tempôrum. Ñïîëó÷íèê 

quamvis òåæ óæèâàºòüñÿ ç êîí’þíêòèâîì. Ñïîëó÷íèê quamquam 

— ç ³íäèêàòèâîì. Ñïîëó÷íèêè etsi, etiamsi, tametsi, licet 

âæèâàþòüñÿ ÿê ç êîí’þíêòèâîì, òàê ³ ç ³íäèêàòèâîì. Ïðè ðåàëüí³é 

óìîâ³, ïðî ÿêó éäåòüñÿ ó ï³äðÿäíîìó ðå÷åíí³, ïðèñóäîê âæèâàºòüñÿ 

ó indicativus, íàïðèêëàä: 

Qui ea mente alienum quid contrectavit, ut lucrifacêrit, tametsi 

mutato consilio id domîno postea reddîdit, fur est. — Õòî âèêðàâ ùîíåáóäü 

÷óæå ç ìåòîþ çáàãà÷åííÿ, º çëîä³ºì, õî÷à á â³í, çì³íèâøè 

ð³øåííÿ, ³ ïîâåðíóâ ï³çí³øå öå õàçÿ¿íó. 

Çà óìîâè ìîæëèâîãî õàðàêòåðó ïðèñóäîê âæèâàºòüñÿ â óìîâíîìó 

ñïîñîá³, íàïðèêëàä: 

Pati quis iniuriam etiamsi non sentiat, potest, facêre autem nemo 

potest. — Õòîñü ìîæå áóòè îáðàæåíèì, õî÷à á â³í öüîãî ³ íå óñâ³äîìëþâàâ, 

àëå îáðàçèòè íå óñâ³äîìëþþ÷è, íå ìîæå í³õòî. 

§ 73. Ï²ÄÐßÄÍ² ÐÅ×ÅÍÍß ÎÁÑÒÀÂÈÍÈ ×ÀÑÓ 

Òàê³ ðå÷åííÿ ïðèºäíóþòüñÿ ð³çíèìè ñïîëó÷íèêàìè cum 

temporale (÷àñîâèì) — êîëè. Ñïîëó÷íèêè postquam — ï³ñëÿ òîãî 

ÿê, ubi — êîëè, ut primum — ÿê ò³ëüêè, dum, donec — ïîêè, 

antequam, priusquam — ðàí³øå í³æ ³ ³í. Ç öèìè ñïîëó÷íèêàìè 

çàâæäè âæèâàºòüñÿ indicativus. 

139

Ï³äðÿäí³ îáñòàâèíè ÷àñó, êîëè éäåòüñÿ ïðî ïîä³¿ ìèíóëîãî, 

ìîæóòü ââîäèòèñÿ ñïîëó÷íèêîì cum historîcum (³ñòîðè÷íå). Ç 

öüèì ñïîëó÷íèêîì âæèâàºòüñÿ coniunctivus, ÷àñ ïðèñóäêà ï³äïîðÿäêîâóºòüñÿ 

ïðàâèëó consecutio tempôrum, íàïðèêëàä: 

Q. Fabius Labeo, cum ad locum venisset, cum Nolanis et Neapolitanis 

separatim locutus est. — Êâ³íò Ôàá³é Ëàáåîí, ï³ñëÿ òîãî ÿê ïðèáóâ 

íà ì³ñöå, ïîãîâîðèâ, çîêðåìà, ³ ç ìåøêàíöÿìè Íîëè ³ Íåàïîëÿ. 

140 

§ 74. Ï²ÄÐßÄÍ² ÐÅ×ÅÍÍß ÓÌÎÂÈ 

Âèð³çíÿþòü òðè òèïè (casus) óìîâíèõ ðå÷åíü: 

casus realis (ðåàëüíèé òèï); 

casus potentialis (ìîæëèâèé òèï); 

casus irrealis (íåðåàëüíèé, íåçä³éñíåííèé òèï). 

Ï³äðÿäí³ ðå÷åííÿ óìîâè ïðèºäíóþòüñÿ äî ãîëîâíîãî ñïîëó÷íèêàìè 

si — ÿêùî, ÿêáè, nisi — ÿêùî íå. 

Casus realis 

Ï³äðÿäíå ðå÷åííÿ âêàçóº íà íåìèíó÷ó óìîâó âíàñë³äîê îá’ºêòèâíèõ 

ïðè÷èí. Ä³ºñëîâî âæèâàºòüñÿ â ä³éñíîìó ñïîñîá³. Ñïîëó÷íèê 

si ïåðåêëàäàºòüñÿ ÿê ÿêùî. 

Si sententiae prudentium dissentiunt, iudîci licet (quam libet) 

sententiam sequi. — ßêùî ñóäæåííÿ þðèñò³â ðîçõîäÿòüñÿ, ñóää³ 

äîçâîëÿºòüñÿ ïðèéìàòè ð³øåííÿ íà âëàñíèé ðîçñóä. 

Casus potentialis 

Ä³¿ ãîëîâíîãî òà ï³äðÿäíîãî ðå÷åííÿ º ïðèïóùåíÿìè. Ïðèñóäêè 

ãîëîâíîãî òà ï³äðÿäíîãî ðå÷åíü ìàþòü ôîðìó êîí’þíêòèâà 

(praesens àáî perfectum coniunctivi). 

Ñïîëó÷íèêè si ³ nisi ïåðåêëàäàþòüñÿ — ÿêáè, ÿêáè íå. 

Sim imprudens, si plus postêlem, quam a homîne secundum rerum 

naturam postulari potest. — Öå áóëî á íåðîçóìíî, ÿêáè ÿ ñòàâ æàäàòè 

â³ä ëþäèíè á³ëüøå, í³æ ìîæíà çà ïðèðîäîþ ðå÷åé. 

Casus irrealis 

Óìîâè, â³ä ÿêèõ çàëåæèòü ä³ÿ ãîëîâíîãî ðå÷åííÿ, º íåçä³éñíåíèìè. 

Ñïîëó÷íèêè si ³ nisi ïåðåêëàäàþòüñÿ ÿê ÿêáè, ÿêáè íå. 

ßêùî éäåòüñÿ ïðî òåïåð³øí³é ÷àñ, òî ïðèñóäêè ãîëîâíîãî ³ 

ï³äðÿäíîãî âæèâàþòüñÿ â imperfectum coniunctivi, êîëè æ ãîâîðèòüñÿ 

ïðî ìèíóëå, îáèäâà ïðèñóäêè âæèâàþòüñÿ â plusquamperfectum 

coniunctivi. 

Nisi Alexander essem, Diogênes esse vellem. — ßêáè ÿ íå áóâ 

Àëåêñàíäðîì, ÿ õîò³â áè áóòè Ä³îãåíîì.

Âïðàâà 

Ïåðåêëàä³òü: 

1. In rem actio compêtit, ut res ipsa, de qua agîtur, 

revocetur. 2. Inventa sunt specûla, ut homo ipse se novisset. 

3. Hannîbal venenum sumpsit, ne vivus in potestatem 

Romanorum veniret. 4. Cum vita sine amicis doloris plena 

sit, ratio monet amicos comparare. 5. Cum legêre non 

possis, quantum habueris, satis est habere, quantum legas. 

6. Omne debîtum demisi tibi, quoniam rogavisti me. 7. Aut 

do tibi, ut des, aut do, ut facias; aut facio, ut des, aut facio, 

ut facias (Paul.). 8. Si pecuniam do, ut rem accipiam, 

emptio — venditio est; si autem rem do, ut rem accipiam, 

permutatio est (Digesta). 9. Legîbus servimus, ut libêri esse 

possîmus. 10. Littêrae cum sint paucae, tamen innumerabilia 

verba effeciunt. 11. Cum promisêris, fac! 

12. Quidam tabûlas testamenti ita delet, ut testamentum legi 

non possit. 13. Apud me, ut bonum iudîcem, argumenta 

plus valent, quam testes. 14. Cum domi essem, littêras tuas 

gratas accepi. 15. Cum sis mortalis, quae sunt mortalia, cura 

(Ov.). 16. Non scribo tibi, cum aegrotus sim. 17. Cum ver 

advenit, multae aves in nostras regiones advolant. 18. Si 

causas mali enumerare velim, dies me deficiat (Cic.). 19. Si 

in ius vocat, ito (L. XII t.). 20. Si tacuisses, philosôphus 

mansisses. 21. Si iudîcas, cognosce! 


1. actio, onis f — ïîçîâ; compêto, ivi, itum, êre — âèìàãàòè; ipse, 

ipsa, ipsum — ñàì; ago, egi, actum, agêre — âåñòè ñóïåðå÷êó; 

revoco, avi, atum, are — ïîâåðòàòè. 

2. invenio, veni, ventum, ire — âèíàõîäèòè; specûlum, i n — 

äçåðêàëî; novo, avi, atum, are — ñòâîðþâàòè, â³äíîâëÿòè, òóò: 

ï³çíàâàòè. 

3. Hannîbal, alis m — Ãàíí³áàë, ãîëîâíîêîìàíäóþ÷èé êàðôàãåíñüêèìè 

â³éñüêàìè ï³ä ÷àñ äðóãî¿ Ïóí³÷íî¿ â³éíè; ïîê³í÷èâ 

æèòòÿ ñàìîãóáñòâîì ó 183 ð. äî í. å.; venenum, i n — îòðóòà; 

vivus, a, um — æèâèé; potestas, atis f — âëàäà. 

4. moneo, ui, itum, ere — ïåðåêîíóâàòè, óìîâëÿòè; comparo, 

avi, atum, are — çäîáóâàòè, çíàõîäèòè. 

6. debîtum, i n — áîðã; demitto, misi, missum, êre — ñïóñêàòè, 

çâ³ëüíÿòè; quoniam — îñê³ëüêè; rogo, rogavi, rogatum, are — 

ïðîñèòè. 

141

142 

10. paucus, a, um — ìàëèé, ìàëî÷èñëåííèé; innumerabîlis, e — 

íåçë³÷åííèé; efficio, feci, fectum, êre — ðîáèòè, óòâîðþâàòè. 

11. promitto, misi, missum, êre — îá³öÿòè; fac (imperativus â³ä 

facio, feci, factum, êre — ðîáèòè). 

12. quidam — õòîñü; deleo, levi, letum, ere — ðóéíóâàòè, 

çíèùóâàòè. 

15. curo, avi, atum, are — ï³êëóâàòèñÿ. 

18. velim — praes. con. ä³ºñëîâà volo; malum, i n — çëî, íåùàñòÿ; 

deficio, feci, fectum, êre — âèÿâëÿòèñÿ íåäîñòàòí³ì, íå 

âèñòà÷àòè, áðàêóâàòè. 

19. in ius — äî ïðåòîðà (íà ñóä); ito, –, –, are — õîäèòè. 

20. maneo, mansi, mansum, ere — çàëèøàòèñÿ. 

21. iudico, avi, atum, are — ñóäèòè. 

DE IURE CIVILI ET GENTIUM 

Omnes popûli, qui legîbus et morîbus reguntur, partim suo 

proprio, partim communi omnium nîm³num iure utuntur. Nam ius est, 

quod quisque popûlus ipse sibi ius constituit, id ipsius civitatis 

proprium est vocaturque ius civile, quasi ius proprium civitatis. Quod 

vero naturalis ratio inter omnes homînes constituit, id apud omnes 

popûlos peraeque custodîtur vocaturque ius gentium, quasi quo iure 

omnes gentes utuntur. 

Popûlus itâque Romanus partim suo proprio, partim communi 

omnium homînum iure utîtur. 

(Gai.) 

partim — ÷àñòêîâî; ïåðåêëàñòè â òàêîìó ïîðÿäêó: utuntur partim suo 

proprio [iure], partim communi iure omnium; 

quod — òóò: ÷åðåç òå ùî, îñê³ëüêè; 

ipsius (òîáòî popûli) — Gen. possessivus; 

naturalis ratio — ïðèðîäíà ïðè÷èíà, ïðèðîäíèé ðîçóì, ïðèðîäíèé 

çì³ñò, òîáòî ïîðÿäîê ðå÷åé, óñòàíîâëåíèé ñàìîþ ïðèðîäîþ; 

peraeque — çîâñ³ì îäíàêîâî, ð³âíîþ ì³ðîþ; 

quo = eo (äèâ.: is, ea, id). 


PERSONALIA 

Diocletianus, imperator Caesar Aurelius Valerius Augustus 

Ä³îêëåò³àí, ²ìïåðàòîð Öåçàð Àâðåë³é Àâãóñò (áëèçüêî 243– 

316 ðð. í. å.), 

²ìïåðàòîð (284–305 ðð.), ÷óäîâèé ïîëêîâîäåöü ³ îðãàí³çàòîð, 

çàñíîâíèê ðèìñüêî¿ àáñîëþòíî¿ ìîíàðõ³¿ (äîì³íàòà). Çà äîïîìî-

ãîþ êðàùèõ þðèñò³â, â³í äîìàãàâñÿ ñòàá³ëüíîñò³ ïðàâà. ×èñëåíí³ 

ðåñêðèïòè, ùî íàëåæàëè ¿õíüîìó ïåðó, í³ çà ñâîºþ ôîðìîþ, í³ çà 

þðèäè÷íèìè çðàçêàìè íå ïîñòóïàþòüñÿ ðåñêðèïòàì êëàñè÷íèõ 

÷àñ³â. Ä³îêëåò³àí óâ³â ó ñõ³äí³é ÷àñòèí³ ³ìïåð³¿ ëàòèíñüêó ìîâó 

ÿê îô³ö³éíó. 

IUS ROMANUM 

Candidatus (candîdus — á³ëîñí³æíèé) — ïðåòåíäåíò íà ïîñàäó 

ìàã³ñòðàòó; íàäÿãíóâøè á³ëó òîãó, îòî÷åíèé äðóçÿìè ³ ðàáàìè, 

â³í õîäèâ ïî ì³ñòó ïåðåä âèáîðàìè, äîìàãàþ÷èñü ïðèõèëüíîñò³ 

âèáîðö³â. 

Censores — îðäèíàðí³, ïàòðèö³àíñüê³ ³ á³ëüø âèñîê³, àëå íå 

ïîñò³éí³ ìàã³ñòðàòè (magistratus), ùî ³ç ñåðåäèíè IV ñò. äî í. å. 

îáèðàëèñÿ ïî äâà, ÿê ïðàâèëî, êîæí³ ï’ÿòü ðîê³â íà òåðì³í íå 

á³ëüø í³æ 18 ì³ñÿö³â (ïîò³ì ¿õí³ ïîâíîâàæåííÿ ïåðåõîäèëè äî 

³íøèõ ìàã³ñòðàò³â, ãîëîâíèì ÷èíîì äî êîíñóë³â). 

ARS 

Ñòàòóÿ ìàã³ñòðàòó, IV ñò. í. å., 

Ðèì, ïàëàö Êîíñåðâàòîð³â. 

143

ÄÎÏÎÌ²ÆÍ² 

ÃÐÀÌÀÒÈ×Í² ÌÀÒÅÐ²ÀËÈ 

144 

I. ÎÑÍÎÂÍ² ÔÓÍÊÖ²¯ ËÀÒÈÍÑÜÊÈÕ Â²ÄÌ²ÍÊ²Â 

Â³äì³íêè ìîæóòü âèðàæàòè ð³çí³ çì³ñòîâ³ â³äò³íêè, ùî íàçèâàþòüñÿ 

ôóíêö³ÿìè. 

Nominativus duplex (ïîäâ³éíèé íàçèâíèé) — âæèâàºòüñÿ ïðè 

ñïîëó÷åíí³ íàçèâíîãî â³äì³íêà ï³äìåòà ³ íàçèâíîãî â³äì³íêà ³ìåííî¿ 

÷àñòèíè ïðèñóäêà ïðè ä³ºñëîâàõ: 

íåïåðåõ³äíèõ ç³ çíà÷åííÿì ðîáèòèñÿ, ñòàâàòè, áóâàòè (fiêri, 

esse), çäàâàòèñÿ (videri), ëèøàòèñÿ (manere), íàðîäæóâàòèñÿ, óìèðàòè 

(nasci, mori), íàïðèêëàä: 

Servus manumissus fit libertinus. — Â³äïóùåíèé íà âîëþ ðàá 

ñòàº â³ëüíîâ³äïóùåíèì; 

ïåðåõ³äíèõ ó ïàñèâíîìó ñòàí³ (ïðè àêòèâíîìó ñòàí³ âæèâàºòüñÿ 

êîíñòðóêö³ÿ Accusativus duplex) ç³ çíà÷åííÿì: íàçèâàòèñÿ 

(nominari, dici, vocari, appellari), ââàæàòèñÿ (duci, haberi, putari, 

existimari), ïðèçíà÷àòèñÿ, îáèðàòèñÿ (creari, designari, declarari, 

legi), íàïðèêëàä: 

Julius Caesar et Publius Servilius consûles creantur. — Þë³é 

Öåçàð ³ Ïóáë³é Ñåðâ³ë³é îáèðàþòüñÿ êîíñóëàìè. 

Genetivus characteristîcus (ðîäîâèé, ùî õàðàêòåðèçóº) — 

îçíà÷àº îñîáó, ÿê³é íàëåæèòü ä³ÿ ÷è ñòàí, âèðàæåíèé ³íô³í³òèâîì. 

Âæèâàºòüñÿ ó ôóíêö³¿ ³ìåííî¿ ÷àñòèíè ïðèñóäêà ïðè ä³ºñëîâ³ esse. 

Ïåðåêëàäàºòüñÿ çà äîïîìîãîþ ñë³â: âëàñòèâî (êîìó?), º áîðã, 

îáîâ’ÿçîê, îçíàêà (êîãî?) òîùî, ïðèéìàº ôîðìó äàâàëüíîãî 

â³äì³íêà, íàïðèêëàä: 

Homînis est errare, nullius, nisi stulti, in errore perseverare. — 

Ëþäèí³ âëàñòèâî ïîìèëÿòèñÿ, àëå í³êîìó, êð³ì äóðíÿ, íå âëàñòèâà 

âïåðò³ñòü ó ïîìèëö³. 

Genetivus crimînis (ðîäîâèé çâèíóâà÷åííÿ) — âèðàæàº ïðàâîâ³ 

ïîíÿòòÿ ÷è ä³¿ (îáâèíóâà÷åííÿ, ï³äîçðè ÷è âèïðàâäàííÿ ó 

÷îìó-íåáóäü, ïîêàðàííÿ çà ùî-íåáóäü, çàêîíó ïðî ùî-íåáóäü). 

Genetivus crimînis â³äïîâ³äàº íà ïèòàííÿ: ó ÷îìó?, çà ùî?, ïðî 

ùî? òîùî, íàïðèêëàä: 

Lex Julia repetundarum. — Þë³ºâ çàêîí ïðî õàáàð³. 

Crimen falsi. — Çâèíóâà÷åííÿ â íåïðàâä³. 

Genetivus genêris (quantitatis) (ðîäîâèé ðîäó, âèäó) — âæèâàºòüñÿ 

ïðè ñëîâàõ, ÿê³ ïîçíà÷àþòü ì³ðó ÷è ê³ëüê³ñòü, íàïðèêëàä:

Quid commôdi? — ßêà êîðèñòü? 

Nihil novi. — Í³÷îãî íîâîãî. 

Satis eloquentiae, sapientiae parum (Sall.) — Êðàñíîìîâñòâà 

äîñèòü, ìóäðîñò³ ìàëî. 

Genetivus partitivus (ðîäîâèé ÷àñòêîâèé) — ïîçíà÷àº ö³ëå, ç 

ÿêîãî âèä³ëÿºòüñÿ ÷àñòèíà. Genetivus partitivus óæèâàºòüñÿ ò³ëüêè 

â ìíîæèí³; óêðà¿íñüêîþ ìîâîþ ïåðåêëàäàºòüñÿ ðîäîâèì â³äì³íêîì 

³ç ïðèéìåííèêîì «ç», íàïðèêëàä: 

Quis (nemo) nostrum. — Õòî (í³õòî) ç íàñ. 

Beneficentiam amicitiae quis homînum negare potest. — Õòî ç 

ëþäåé ìîæå çàïåðå÷óâàòè äîáðî÷èíí³ñòü äðóæáè? 

Genetivus possessivus (ðîäîâèé ïðèñâ³éíèé) — îçíà÷àº îñîáó 

àáî ïðåäìåò, ÿê³é àáî ÿêîìó ùî-íåáóäü íàëåæèòü. Genetivus 

possesivus â³äïîâ³äàº íà ïèòàííÿ: ÷èé?, ÷è¿?, òîùî, íàïðèêëàä: 

Omnis homînis studium libertatis proprium est. — Êîæí³é ëþäèí³ 

âëàñòèâå ïðàãíåííÿ äî âîë³. 

Genetivus qualitatis (ðîäîâèé ÿêîñò³) — ñëóæèòü äëÿ ïîçíà÷åííÿ 

âëàñòèâîñò³ ÷è ÿêîñò³ ïðåäìåòà àáî îñîáè. Â îñíîâíîìó 

âèðàæàºòüñÿ ñïîëó÷åííÿì ³ìåííèêà ç ïðèêìåòíèêîì — óçãîäæåíèì 

îçíà÷åííÿì. Ïåðåêëàäàºòüñÿ àáî ðîäîâèì, àáî îðóäíèì 

â³äì³íêîì, íàïðèêëàä: 

Vir exempli recti domi militiaeque. — ×îëîâ³ê áåçäîãàííî¿ ïîâåä³íêè 

âäîìà ³ íà â³éñüêîâ³é ñëóæá³. 

Genetivus qualitatis ìîæå âêàçóâàòè íà ïîõîäæåííÿ, â³ê, 

ê³ëüê³ñòü. Íàïðèêëàä: homo genêris Graeci — ëþäèíà ãðåöüêîãî 

ïîõîäæåííÿ; puer quinque annorum — õëîï÷èê ï’ÿòè ðîê³â. 

Genetivus obiectivus (ðîäîâèé îá’ºêòíèé) — îçíà÷àº îá’ºêò 

ä³¿ àáî ñòàíó, âæèâàºòüñÿ ó âèïàäêó, êîëè éäåòüñÿ ïðî òå, íà ùî 

çâåðíåíà ä³ÿ ÷è ïî÷óòòÿ, íàïðèêëàä: 

Homo memînit tempôrum praeteritorum. — Ëþäèíà ïàì’ÿòàº 

ïðî êîëèøí³ ÷àñè. 

Genetivus subiectivus (ðîäîâèé ñóá’ºêòíèé ÷è ï³äìåòà) — 

âæèâàºòüñÿ ò³ëüêè ç ³ìåííèêîì, ùî îçíà÷àº ä³þ ³ âêàçóº íà ñóá’ºêò 

ö³º¿ ä³¿, íàïðèêëàä: 

motus terrae — ðóõ çåìë³; res gestae divi Augusti — ä³ÿííÿ 

áîæåñòâåííîãî Àâãóñòà. 

Dativus auctoris (äàâàëüíèé ä³þ÷î¿ îñîáè) — âæèâàºòüñÿ äëÿ 

ïîçíà÷åííÿ îñîáè, ÿêà âèêîíóº ä³þ: 

ç ãåðóíäèâîì: 

Caesâri haec uno tempôre agenda sunt. — Öåçàðþ öå òðåáà áóëî 

çðîáèòè îäíî÷àñíî. 

145

ó ïàñèâí³é êîíñòðóêö³¿: 

Hic ego barbârus sum, quia non intellêgor ulli (Ov.). — Òóò ÿ 

âàðâàð, òîìó ùî í³õòî ìåíå íå ðîçóì³º. 

Is mihi emptus esto. — Íåõàé â³í áóäå ïðèäáàíèé ìíîþ. 

Dativus commôdi (incommôdi) (äàâàëüíèé âèãîäè ³ íåâèãîäè) 

— îçíà÷àº îñîáó, íà êîðèñòü ÷è íà øêîäó ÿê³é â³äáóâàºòüñÿ 

ä³ÿ; â³í â³äïîâ³äàº íà ïèòàííÿ: äëÿ (çàðàäè) êîãî, ÷îãî?, ó ÷è¿õ 

³íòåðåñàõ?, êîìó, ÷îìó íà êîðèñòü (íà øêîäó)?, íàïðèêëàä: 

Quidquid discis, tibi discis. — ×îìó á òè íå â÷èâñÿ, äëÿ ñåáå 

â÷èøñÿ. 

Dativus duplex (ïîäâ³éíèé äàâàëüíèé). Ñïîëó÷åííÿ äâîõ ñë³â, 

ùî ìàþòü ôîðìó äàâàëüíîãî â³äì³íêà, îá’ºäíàíèõ â îäíó êîíñòðóêö³þ 

äëÿ ïîçíà÷åííÿ îñîáè, â ³íòåðåñàõ ÿêî¿ â³äáóâàºòüñÿ ä³ÿ, 

³ ìåòà ö³º¿ ä³¿ íàçèâàºòüñÿ dativus duplex. Äâà ñëîâà â³äïîâ³äàþòü 

íà ïèòàííÿ: êîìó? (dativus commôdi), äëÿ ÷îãî?, ÷èì? (dativus 

finalis)?, íàïðèêëàä: 

Saepe femînae ipsa imbecillîtas praesidio est. — ×àñòî ñàìà 

ñëàáê³ñòü ñëóæèòü æ³íö³ çàõèñòîì. 

Dativus finalis (äàâàëüíèé ìåòè) — âæèâàºòüñÿ äëÿ âèðàæåííÿ 

ìåòè ³ â³äïîâ³äàº íà ïèòàííÿ äëÿ ÷îãî?, ç ÿêîþ ìåòîþ?, íàïðèêëàä: 

praesidio venire — ïðèõîäèòè äëÿ çàõèñòó; 

dies crastînus consilio dicîtur — äëÿ íàðàäè ïðèçíà÷àºòüñÿ çàâòðàøí³é 

äåíü. 

Dativus possessivus (äàâàëüíèé ïðèñâ³éíèé) — îçíà÷àº îñîáó 

(ïðåäìåò), ÿê³é ùîñü íàëåæèòü, íàïðèêëàä: 

Mihi tecum est actio. — Ó ìåíå ³ç òîáîþ ïîçîâ; 

salus populi — áëàãî íàðîäó; 

ius gentium — ïðàâî íàðîä³â (ì³æíàðîäíå ïðàâî). 

Accusativus duplex (ïîäâ³éíèé çíàõ³äíèé). Ñïîëó÷åííÿ äâîõ 

çíàõ³äíèõ â³äì³íê³â, îäèí ³ç ÿêèõ º â³äì³íêîì ïðÿìîãî îá’ºêòà 

(äîäàòîê), à ³íøèé — óçãîäæåíèì ç íèì çíàõ³äíèì â³äì³íêîì 

ïðåäèêàòà (³ìåííèêà, ïðèêìåòíèêà), íàïðèêëàä: 

Romani Ciceronem consûlem creant. — Ðèìëÿíè îáèðàþòü 

Öèöåðîíà êîíñóëîì. 

Ocûlos vulgo specûlum anîmi vocant. — Î÷³ çâè÷àéíî íàçèâàþòü 

äçåðêàëîì äóø³. 

Accusativus exclamationis (çíàõ³äíèé âèãóêó) — âæèâàºòüñÿ 

äëÿ âèðàæåííÿ åìîö³é. Óêðà³íñüêîþ ìîâîþ ïåðåêëàäàºòüñÿ íàçèâíèì 

â³äì³íêîì, íàïðèêëàä: 

O beatissîmum me omnium homînum. — Î, ÿ íàéùàñëèâ³øèé 

ç óñ³õ ëþäåé! 

O me misêrum. — Î, ÿ íåùàñíèé! 

146

Ablativus auctoris (àáëàòèâ ä³þ÷î¿ îñîáè) — âæèâàºòüñÿ ç 

ä³ºñëîâàìè â ïàñèâíîìó ñòàí³ ³ îçíà÷àº îñîáó, ÿêà ä³º. Ablativus 

auctoris çàâæäè ñóïðîâîäæóºòüñÿ ïðèéìåííèêîì a (ab) ëèøå äëÿ 

íàçâ ³ñòîò, ùî íà óêðà³íñüêó ìîâó íå ïåðåêëàäàºòüñÿ. Íàïðèêëàä: 

Venatio aut aucupium in alieno fundo potest a domîno iure 

prohibêri. — Ïîëþâàííÿ àáî ëîâè ïòàõ³â íà ÷óæ³é ä³ëÿíö³ ìîæóòü 

áóòè ïî ïðàâó çàáîðîíåí³ õàçÿ¿íîì. 

Ablativus causae (àáëàòèâ ïðè÷èíè) — îçíà÷àº ïðè÷èíó, 

ï³äñòàâó ÿêî¿-íåáóäü ä³¿; â³äïîâ³äàº íà ïèòàííÿ ç ÿêî¿ ïðè÷èíè?, 


Concordia parvae res crescunt. — Ó çãîä³ ìàë³ ñïðàâè çðîñòàþòü. 

Ablativus comparationis (àáëàòèâ ïîð³âíÿííÿ) — âæèâàºòüñÿ 

äëÿ ïîçíà÷åííÿ îá’ºêòà ïîð³âíÿííÿ ïðè ïðèêìåòíèêàõ àáî ïðèñë³âíèêàõ 

ó âèùîìó ñòóïåí³. Óêðà³íñüêîþ ìîâîþ ïåðåêëàäàºòüñÿ 

çíàõ³äíèì â³äì³íêîì, íàïðèêëàä: 

Patria mihi vita mea est carior. — Â³ò÷èçíà ìåí³ äîðîæ÷à çà 

æèòòÿ. 

Ablativus instrumenti (àáëàòèâ çíàðÿääÿ) — îçíà÷àº ïðåäìåò, 

ùî º çíàðÿääÿì àáî çàñîáîì, çà äîïîìîãîþ ÿêîãî âèêîíóºòüñÿ ä³ÿ, 

³ â³äïîâ³äàº íà ïèòàííÿ: ÷èì?, çà äîïîìîãîþ ÷îãî?. Â³äïîâ³äàº 

óêðà³íñüêîìó îðóäíîìó â³äì³íêó, íàïðèêëàä: 

Miles gladio vulneratus est. — Âî¿í áóâ ïîðàíåíèé ìå÷åì. 

Ablativus limitationis (àáëàòèâ îáìåæåííÿ) — âæèâàºòüñÿ ç 

ä³ºñëîâàìè àáî ïðèêìåòíèêàìè äëÿ îáìåæåííÿ (óòî÷íåííÿ) ä³¿, 

ñòàíó ÷è îçíàêè, âèðàæåíî¿ êåðóþ÷èì ñëîâîì, ÿêèì ìîæå áóòè 

³ìåííèê, ïðèêìåòíèê, ä³ºñëîâî; â³äïîâ³äàº íà ïèòàííÿ: ùîäî 

÷îãî?, íàïðèêëàä: 

Vir excellens scientia iuris civilis. — Ëþäèíà, íåïåðåâåðøåíà 

â çíàíí³ öèâ³ëüíîãî ïðàâà. 

Ablativus loci (àáëàòèâ ì³ñöÿ) — ïîçíà÷àº ì³ñöå ä³¿ ³ â³äïîâ³äàº 

íà ïèòàííÿ äå? Ìîæå âæèâàòèñÿ ç ïðèéìåííèêàìè àáî áåç 

íèõ, íàïðèêëàä: 

terra marique — íà ñóø³ ³ âîä³. 

Ablativus modi (àáëàòèâ ñïîñîáó ä³¿) — âæèâàºòüñÿ äëÿ ïîçíà÷åííÿ 

ñïîñîáó çä³éñíåííÿ ä³¿, â³äïîâ³äàº íà ïèòàííÿ: ÿê?, ÿêèì 

÷èíîì?. Ìîæå âæèâàòèñÿ ç ïðèéìåííèêîì cum, êîëè ïðè ³ìåííèêó 

íåìàº îçíà÷åííÿ, íàïðèêëàä: 

Cum clamore in urbemeunt. — Âîíè ç êðèêîì âõîäÿòü â ì³ñòî. 

²ure nominare — íàçèâàòè ïî ïðàâó. 

Damnari potest, qui reum dolo non exhibet. — Ìîæå áóòè çàñóäæåíèé 

òîé, õòî ç íàì³ðîì íå ïðåä’ÿâëÿº ñóäó ï³äñóäíîãî. 

147

Ablativus qualitatis (àáëàòèâ ÿêîñò³) — âæèâàºòüñÿ â ïî- 

ºäíàíí³ ç îçíà÷åííÿì ³ ñëóæèòü äëÿ ïîçíà÷åííÿ ÿêîñò³ îñîáè àáî 

ïðåäìåòà. Óêðà¿íñüêîþ ìîâîþ ïåðåêëàäàºòüñÿ ðîäîâèì â³äì³íêîì 

áåç ïðèéìåííèêà àáî ïðèéìåííèêîâîþ êîíñòðóêö³ºþ, íàïðèêëàä: 

Caesar excelsa statura fuit. — Öåçàð áóâ âèñîêèé íà çð³ñò. 

Ablativus separationis (àáëàòèâ â³ääàëåííÿ) — îçíà÷àº îñîáó 

àáî ïðåäìåò, â³ä ÿêîãî ùî-íåáóäü â³ääàëÿºòüñÿ àáî â³äîêðåìëþºòüñÿ. 

Â³äïîâ³äàº íà çàïèòàííÿ: çâ³äêè?, â³ä ÷îãî?. Âæèâàºòüñÿ 

ç ä³ºñëîâàìè ç³ çíà÷åííÿì â³ääàëåííÿ àáî çâ³ëüíåííÿ, 


servitute liberare — çâ³ëüíÿòè â³ä ðàáñòâà; 

domo exire — âèõîäèòè ç áóäèíêó; 

Non semper vacare ira aut misericordia iudex potest. — Íå çàâæäè 

ñóääÿ ìîæå áóòè â³ëüíèì â³ä ãí³âó ÷è ñï³â÷óòòÿ. 

Ablativus tempôris (àáëàòèâ ÷àñó) — ñëóæèòü äëÿ ïîçíà÷åííÿ 

÷àñó, ïðîòÿãîì ÿêîãî â³äáóâàºòüñÿ ä³ÿ, â³äïîâ³äàº íà ïèòàííÿ: 

êîëè? Ìîæå âæèâàòèñÿ ç ïðèéìåííèêîì ³ áåç ïðèéìåííèêà, íàïðèêëàä: 

prima luce — íà ñâ³òàíêó; 

anno extremo — íàïðèê³íö³ ðîêó; 

in bello — ï³ä ÷àñ â³éíè. 

148

.II. ÇÂÅÄÅÍ² ÌÎÐÔÎËÎÃ²×Í² ÒÀÁËÈÖ² 

1. ’ 

V V 

 

f m n m f n m n f 

Casus 

S i n g u l a r i s 

Nom. -a -us, -er -um -us -u -es 

Gen. -ae -i -i -is -is -is -us -us -ei 

Dat. -ae -o -o -i -i -i -ui -u -ei 

Acc. -am -um -um -em -em -um -u -em 

Nom. 

Abl. -a -o -o -e (-i) -e (-i) -e (-i) -u -u -e 

P l u r a l i s 

Nom. -ae -i -a -es -es -a (-ia) -us -ua -es 

Gen. -arum -orum -orum -um -um -um -uum -uum -erum 

(-ium) (-ium) (-ium) 

Dat. -is -is -is -bus -bus -bus -bus -bus -ebus 

Acc. -as -os -a -es -es -a (-ia) -us -ua -es 

Abl. -is -is -is -bus -bus -bus -bus -bus -ebus 

149

2. 

150 

infinitivus praesentis 

activi 

supinum 

perfectum 

indicativi 

activi persona 

prima 

singularis 

praesens 

indicativi 

activi persona 

prima 

singularis 

 

 

? ? ? ? 

condemno condemnavi condemnatum condemnare 

 

doceo docui doctum 

docere 

 

defendo defendi defensum defendre 

 

punio punivi punitum 

punire 

 

condemno, avi, atum, are 

 

I 

doceo, cui, ctum, ere 

 

defendo, fendi, fensum, re 

II 

 

III 

punio, ivi, itum, ire 

 

IV

3. INDICATIVUS 

ACTIVUM PASSIVUM 

PRAESENS PERFECTUM PRAESENS PERFECTUM 

Singularis 

I-II III-IV I-IV I-II III IV I-IV 

1 -o -o -i -or -o-r -or sum 

2 -s -is -isti -ris --ris -ris es 

3 -t -t -it -tur --tur -tur est 

Pluralis 

1 -mus -imus -mus -mur --mur -mur sumus 

2 -tis -itis -istis -mni -i-mni -mni estis 

3 -nt -unt -erunt, -ere -ntur -u-ntur -u-ntur sunt 

IMPERFECTUM PLUSQUAMPERFECTUM IMPERFECTUM PLUSQUAMPERFECTUM 

participium 

perfecti passivi + 

Singularis 

1 -b-m -eb-m -ram -ba-r -eba-r eram 

2 -ba-s -eba-s -ras -ba-ris -eba-ris eras 

3 -b-t -eb-t -rat -ba-tur -eba-tur erat 

Pluralis 

1 -ba-mus -eba-mus -eramus -ba-mur -eba-mur eramus 

2 -ba-tis -eba-tis -eratis -ba-mni -eba-mni eratis 

3 -ba-nt -eba-nt -rant -ba-ntur -eba-ntur erant 

FUTURUM I FUTURUM II FUTURUM I FUTURUM II 

Singularis 

1 -b-o -am -ro -b-or -a-r ero 

2 -b-s -es -ris -b-ris -e-ris eris 

3 -b-t -et -rit -b-tur -e-tur erit 

Pluralis 

1 -bmus -emus -ermus -b--mur -e-mur ermus 

2 -btis -etis -ertis -b--mni -e-mni ertis 

3 -bunt -ent -rint -b-u-ntur -e-ntur erunt 

participium 

participium 



151

4. CONIUNCTIVUS 

152 

ACTIVUM PASSIVUM 

PRAESENS PERFECTUM PRAESENS PERFECTUM 

Singularis 

I II, III-IV I-IV I II, III-IV I-IV 

1 -em -am -rim -er -ar sim 

2 -es -as -ris -eris -aris sis 

3 -et -at -rit -etur -atur sit 

Pluralis 

1 -emus -amus -ermus -emur -amur simus 

2 -etis -atis -ertis -emni -amni sitis 

3 -ent -ant -rint -entur -antur sint 

IMPERFECTUM PLUSQUAMPERFECTUM IMPERFECTUM PLUSQUAMPERFECTUM 

participium 


Singularis 

I, II, IV III I-IV I, II, IV III I-IV 

1 -rem -rem -issem -rer -rer essem 

2 -res -res -isses -reris -ereris esses 

3 -ret -eret -isset -retur -eretur esset 

Pluralis 

1 -remus -eremus -issemus -remur -eremur essemus 

2 -retis -eretis -issetis -remni -eremni essetis 

3 -rent -rent -issent -rentur -erentur essent 

participium 

perfecti passivi +

5. . 

INDICATIVUS. 

ACTIVUM 

Futurum II 

Praesens Imperfectum Futurum I Perfectum Plusquamperfectum 

Infinitivus 

condemnavro 

condemnavram 

condemnavi 

condemnabo 

condemnabam 

condemno 

condemnavris 

condemnavras 

condemnavisti 

condemnabis 

condemnabas 

condemnas 

condemnavrit 

condemnavrat 

condemnavit 

condemnabit 

condemnabat 

condemnat 

condemnavermus 

condemnaveramus 

condemnavmus 

condemnabmus 

condemnabamus 

condemnamus 

condemnavertis 

condemnaveratis 

condemnavistis 

condemnabtis 

condemnabatis 

condemnatis 

Condemnare 

condemnavrit 

condemnavrant 

condemnaverunt 

condemnabunt 

condemnabant 

condemnant 

docuro 

docuram 

docui 

docebo 

docebam 

doceo 

docuris 

docuras 

docuisti 

docebis 

docebas 

doces 

docurit 

docurat 

docuit 

docebit 

docebat 

docet 

docuermus 

docueramus 

documus 

docebmus 

docebamus 

docemus 

Docere 

docuertis 

docurint 

docueratis 

docuistis 

docebtis 

docebatis 

docetis 

docurant 

docuerunt 

docebunt 

docebant 

docent 

153

154 

Infinitivus 

Praesens Imperfectum Futurum I Perfectum Plusquam- 

perfectum 

Futurum II 

Defendre 

defendo 

defendis 

defendit 

defendmus 

defendtis 

defendunt 

defendebam 

defendebas 

defendebat 

defendebamus 

defendebatis 

defendebant 

defendam 

defendes 

defendet 

defendemus 

defendetis 

defendent 

defendi 

defendisti 

defendit 

defendmus 

defendistis 

defenderunt 

defendram 

defendras 

defendrat 

defenderamus 

defenderatis 

defendrant 

defendro 

defendris 

defendrit 

defendermus 

defendertis 

defendrint 

Punire 

punio 

punis 

punit 

punimus 

punitis 

puniunt 

puniebam 

puniebas 

puniebat 

puniebamus 

puniebatis 

puniebant 

puniam 

punies 

puniet 

puniemus 

punietis 

punient 

punivi 

punivisti 

punivit 

punivmus 

punivistis 

puniverunt 

puniveram 

puniveras 

puniverat 

puniveramus 

puniveratis 

puniverant 

punivro 

punivris 

punivrit 

punivermus 

punivertis 

punivrint 

Ïðîäîâæåííÿ

INDICATIVUS 

PASSIVUM 

Praesens Imperfectum Futurum I Perfectum Plusquamperfectum Futurum II 

Infinitivus 

condemnatus, 

a, um ero 

condemnatus, 

a, um eris 

condemnatus, 

a, um erit 

condemnati, 

ae, a ermus 

condemnati, 

ae, a ertis 

condemnati, 

condemnatus, 

a, um eram 

condemnatus, 

a, um eras 

condemnatus, 

a, um erat 

condemnati, 

ae, a eramus 

condemnati, 

ae, a eratis 

condemnati, 

condemnatus, 

a, um sum 

condemnatus, 

a, um es 

condemnatus, 

a, um est 

condemnati, 

ae, a sumus 

condemnati, 

ae, a estis 

condemnati, 

condemnabor 

condemnabar 

condemnor 

condemnabris 

condemnabaris 

condemnaris 

condemnabtur 

condemnabatur 

condemnatur 

condemnabmur 

condemnabamur 

condemnamur 

Condemnare 

condemnabimni 

condemnabamni 

condemnamni 

condemnabuntur 

condemnabantur 

condemnantur 

ae, a erunt 

ae, a erant 

ae, a sunt 

doctus, a, um ero 

doctus, a, um eris 

doctus, a, um erit 

docti, ae, a ermus 

docti, ae, a ertis 

docti, ae, a erunt 

doctus, a, um eram 

doctus, a, um eras 

doctus, a, um erat 

docti, ae, a eramus 

docti, ae, a eratis 

docti, ae, a erant 

doctus, a, um sum 

doctus, a, um es 

doctus, a, um est 

docti,ae,a sumus 

docti, ae, a estis 

docti, ae, a sunt 

docebor 

docebris 

docebtur 

docebmur 

docebimni 

docebuntur 

docebar 

docebaris 

docebatur 

docebamur 

docebamni 

docebantur 

doceor 

doceris 

docetur 

docemur 

docemni 

docentur 

Docere 

155

Ïðîäîâæåííÿ 

156 

Praesens Imperfectum Futurum I Perfectum Plusquamperfectum Futurum II 

Infinitivus 

defensus, a,um ero 

defensus, a, um eris 

defensus, a, um erit 

defensi, ae, a ermus 

defensi, ae, a ertis 

defensi, ae, a erunt 

defensus, a, um eram 

defensus, a, um eras 

defensus, a, um erat 

defensi, ae,a eramus 

defensi, ae,a eratis 

defensi, ae, a erant 

defensus, a,um sum 

defensus, a, um es 

defensus, a, um est 

defensi, ae, a sumus 

defensi, ae, a estis 

defensi, ae,a sunt 

defendar 

defenderis 

defendetur 

defendemur 

defendemni 

defendentur 

defendebar 

defendebaris 

defendebatur 

defendebamur 

defendebamni 

defendebantur 

defendor 

defendris 

defendtur 

defendmur 

defendimni 

defendunt 

Defendre 

punitus, a, um ero 

punitus, a, um eris 

punitus, a, um erit 

puniti, ae, a ermus 

puniti, ae, a ertis 

puniti, ae, a erunt 

punitus, a, um eram 

punitus, a, um eras 

punitus, a, um erat 

puniti, ae, a eramus 

puniti, ae, a eratis 

puniti, ae, a erant 

punitus, a, um sum 

punitus, a, um es 

punitus, a, um est 

puniti, ae, a sumus 

puniti, ae, a estis 

puniti, ae, a sunt 

puniar 

punieris 

punietur 

puniemur 

puniemni 

punientur 

puniebar 

puniebaris 

puniebatur 

puniebamur 

puniebamni 

puniebantur 

punior 

puniris 

punitur 

punimur 

punimni 

puniuntur 

Punire

× 

Praesens 

Imperfectum 

Perfectum 


CONIUNCTIVUS 

ACTIVUM 

I II III IV 

condemnem doceam defendam puniam 

condemnes doceas defendas punias 

condemnet doceat defendat puniat 

condemnemus doceamus defendamus puniamus 

condemnetis doceatis defendatis puniatis 

condemnent doceant defendant puniant 

condemnarem docerem defendrem punirem 

condemnares doceres defendres punires 

condemnaret doceret defendret puniret 

condemnaremus doceremus defenderemus puniremus 

condemnaretis doceretis defenderetis puniretis 

condemnarent docerent defendrent punirent 

condemnavrim docurim defendrim punivrim 

condemnavris docuris defendris punivris 

condemnavrit docurit defendrit punivrit 

condemnavermus docuermus defendermus punivermus 

condemnavertis docuertis defendertis punivertis 

condemnavrint docurint defendrint punivrint 

condemnavissem docuissem defendissem punivissem 

condemnavisses docuisses defendisses punivisses 

condemnavisset docuisset defendisset punivisset 

condemnavissemus docuissemus defendissemus punivissemus 

condemnavissetis docuissetis defendissetis punivessetis 

condemnavissent docuissent defendissent punivissent 

157

× 

Praesens 

Imperfectum 

Perfectum 


158 

CONIUNCTIVUS 

PASSIVUM 

I II III IV 

condemner docear defendar puniar 

condemneris docearis defendaris puniaris 

condemnetur doceatur defendatur puniatur 

condemnemur doceamur defendamur puniamur 

condemnemni doceamni defendamni puniamni 

condemnentur doceantur defendantur puniantur 

condemnarer docerer defendrer punirer 

condemnareris docereris defendereris punireris 

condemnaretur doceretur defenderetur puniretur 

condemnaremur doceremur defenderemur puniremur 

condemnaremni doceremni defenderemni puniremni 

condemnarentur docerentur defenderentur punirentur 

condemnatus doctus defensus punitus 

a,um sim 

a, um sim a, um sim a, um sim 


a, um sis 

a, um sis a, um sis a, um sis 


a, um sit 

a, um sit a, um sit a, um sit 

condemnati docti 

defensi puniti 

ae, a simus ae, a simus ae, a simus ae, a simus 



ae, a sitis 

ae, a sitis ae, a sitis ae, a sitis 



ae, a sint 

ae, a sint ae, a sint ae, a sint 


a, um essem a, um essem a, um essem a, um essem 


a, um esses a, um esses a, um esses a, um esses 


a, um esset a, um esset a, um esset a, um esset 



ae, a essemus ae, a essemus ae, a essemus ae, a essemus 



ae, a essetis 

condemnati 

ae, a essent 

ae, a essetis 

docti 

ae, a essent 

ae, a essetis 

defensi 

ae, a essent 

ae, a essetis 

puniti 

ae, a essent

Singularis 

Pluralis 

 

Singularis 

Pluralis 

 

Singularis 

Pluralis 

6. SUM, FUI, ESSE — 

INDICATIVUS 

Praesens Imperfectum Futurum I 

1 

2 

3 

1 

2 

3 

sum 

es 

est 

sumus 

estis 

sunt 

eram 

eras 

erat 

eramus 

eratis 

erant 

ero 

eris 

erit 

ermus 

ertis 

erunt 

Perfectum Plusquamperfectum Futurum II 

1 

2 

3 

1 

2 

3 

fui 

fuisti 

fuit 

fumus 

fuistis 

fuerunt 

furam 

furas 

furat 

fueramus 

fueratis 

furant 

CONIUNCTIVUS 

furo 

furis 

furit 

fuermus 

fuertis 

furint 

Praesens Imperfectum Perfectum Plusquamperfectum 

1 

2 

3 

1 

2 

3 

sim 

sis 

sit 

simus 

sitis 

sint 

essem 

esses 

esset 

essemus 

essetis 

essent 

furim 

furis 

fuert 

fuermus 

fuertis 

furint 

fuissem 

fuisses 

fuisset 

fuissemus 

fuissetis 

fuissent 

IMPERATIVUS 

Praesens Futurum 

sing. 2 es — sing. 2 3 esto — ; 

plur. 2 este — plur. 2 estote — 

3 sunto — 

Praesens 

INFINITIVUS 

Perfectum Futurum 

esse — fuisse — ... futurus, a, um esse — 

(fore) ... 

159

160 

Infinitivus passivi 

praesentis 

condemnari 

perfecti 

condemnatus, a, um 

esse 

futuri 

condemnatum iri 

praesentis 

doceri 

perfectum 

doctus, a, um esse 

futuri 

doctum iri 

praesentis 

defendi 

perfecti 

defensus, a, um esse 

futuri 

defensum iri 

praesentis 

puniri 

perfecti 

punitus, a, um esse 

futuri 

punitum iri 

7. VERBA INFINITA 

 

Participium perfecti 

passivi 

Gerundivum 

condemnatus, a, um condemnandus, a, um 

doctus, a, um docendus, a, um 

defensus, a, um defendendus, a, um 

punitus, a, um puniendus, a, um 

Participium Gerundium Supinum 


Gen. condemnandi condemnatum 

condemnans, 

Dat. condemnando 

condemnantis 

Acc. ad condemnandum 

futuri activi 

condemnaturus, a, u m 

Abl. condemnando 


Gen. docendi 

doctum 

docens, docentis 

futuri activi 

docturus, a, um 

Dat. docendo 

Acc. ad docendum 

Abl. docendo 


Gen. defendendi 

defensum 

defendens, defendentis Dat. defendendo 

futuri activi 

Acc. ad defendendum 

defensurus, a, um Abl. defendendo 


Gen. puniendi 

punitum 

puniens, punientis Dat. puniendo 

futuri activi 

Acc. ad puniendum 

puniturus, a, um 

Abl. puniendo

DE IUSTITIA ET IURE 

ÕÐÅÑÒÎÌÀÒ²ÉÍ² 

ÌÀÒÅÐ²ÀËÈ 

Iuri opêram daturum prius esse oportet, unde nomen iuris 

descendat. Est autem a iustitia appellatum: nam, ut eleganter Celsus 

definit, ius est ars boni et aequi. Cuius merîto quis nos sacerdotes 

appellet: iustitiam namque colîmus et boni et aequi notitiam profitemur, 

aequum ab iniquo separantes, licîtum ab illicîto discernentes, 

bonos non solum metu poenarum, verum etiam praemiorum quoque 

exhortatione efficêre cupientes, veram, nisi fallor, philisophiam, non 

simulatam affectantes. 

Huius studii duae sunt positiones, publîcum et privatum. Publîcum 

ius est, quod ad statum rei Romanae spectat, privatum — quod 

ad singulorum utilitatem: sunt enim quaedam publîce utilia, quaedam 

privatim. Publîcum ius in sacris, in sacerdotîbus, in magistratîbus 

consistit. Privatum ius tripertitum est: selectum etênim est ex 

naturalîbus praeceptis aut [praeceptis] gentium aut civilîbus. 

Ius naturale est, quod natura omnia animalia docuit: nam ius istud 

non humani genêris proprium, sed omnium animalium, quae in terra, 

quae in mari nascuntur, avium quoque commune est. Hinc descendit 

maris atque femînae coniunctio, quam nos matrimonium appellamus, 

hinc — liberorum procreatio, hinc — educatio: videmus etenim cetêra 

quoque animalia, feras etiam istius iuris peritia censiri. 

Ius gentium est, quo gentes humanae utuntur. Quod a naturali 

recedêre facîle intellegêre licet, quia illud omnîbus animalîbus, hoc 

solis hominîbus inter se commune sit. 

Ius civile est, quod neque in totum a naturali vel gentium [iure] 

recedit nec per omnia ei seruit: itâque, cum alîquid addîmus vel 

detrahîmus iuri communi, ius proprium, id est civile efficîmus. 

(Ulp.) 

Ius autem civile est, quod ex legîbus, plebis citis, senatus 

consultis, decretis principum, auctoritate prudentium venit. 

Ius praetorium est, quod praetores introduxerunt adiuvandi vel 

supplendi vel corrigendi iuris civilis gratia propter utilitatem praetorum 

sic nominatum. 

(Papinianus) 

Iustitia est constans et perpetua voluntas ius suum cuique 

tribuendi. Iuris praecepta sunt haec: honeste vivêre, alterum non 

161

laedêre, suum cuique tribuêre. Iuris prudentia est divinarum atque 

humanarum rerum notitia, iusti atque iniusti scientia. 

(Ulp.) 

DE FONTIBUS IURIS ROMANI 

Ius popûli Romani constat ex legîbus, plebiscitis, senatus 

consultis, constitutionîbus princîpum, edictis eorum, qui ius edicendi 

habent, responsis prudentium. 

Lex est, quod populus iubet atque constituit. Plebiscitum est, quod 

plebs iubet atque constituit. Plebs autem a popûlo eo distat, quod 

popûli appellatione universi cives significantur; plebis autem 

appellatione sine patriciis cetêri cives significantur.Unde olim patricii 

dicebant plebiscitis se non teneri, quae sine auctoritate eorum facta 

essent. Sed postea lex Hortensia lata est, qua plebiscita universum 

popûlum tenebant; itâque eo modo legîbus exaequata sunt. 

Senatusconsultum est, quod senatus iubet atque constituit: idque 

legis vicem obtînet, quamvis fuêrit quaesîtum. 

Constitutio princîpis est, quod imperator decreto vel edicto vel 

epistûla constituit. Nec umquam dubitatum est, quin id legis vicem 

obtineat, cum ipse per legem imperium accipiat. 

Ius autem edicendi habent magistratus popûli Romani. Sed 

amplissîmum ius est in edictis duorum praetorum, urbani et peregrini, 

quorum iurisdictionem in provinciis praesîdes earum [provinciarum] 

habent; item in edicto aedilium curulium, quorum iurisdictionem in 

provinciis quaestores habent. 

Responsa prudentium sunt sententiae et opiniones eorum, quibus 

permissum est iura condêre. Quorum omnium si in unum sententiae 

concurrunt, id, quod ita sentiunt, legis vicem obtinet. Si vero 

dissentiunt, iudîci licet (quam libêt) sententiam sequi; idque rescripto 

divi Hadriani significatur. 

(Gai.) 

IUS CIVILE ET IUS GENTIUM 

Omnes popûli, qui legîbus et morîbus reguntur, partim suo 

proprio, partim communi omnium homînum iure utuntur. 

Nam ius, quod quisque popûlus ipse sibi constituit, id ipsius 

civitatis proprium est vocaturque ius civile, quasi ius proprium 

civitatis. 

Quod autem naturalis ratio inter omnes homînes constituit, id 

apud omnes popûlos custoditur vocaturque ius gentium, quasi eo iure 

omnes gentes utuntur. 

162

Popûlus itaque Romanus partim suo proprio, partim communi 

omnium homînum iure utîtur. 

(Gai.) 

DE IURE ET LEGE 

Lex est commune praeceptum, virorum prudentium consultum, 

delictorum, quae sponte vel ignorantia contrahuntur, co¸rcitio, 

communis rei publîcae sponsio. 

(Papinianus) 

Legis virtus haec est: imperare, vetare, permittêre, punire. 

(Modestinus) 

Iura non in singûlas personas, sed generalîter constituuntur. 

(Ulp.) 

Scire leges non hoc est verba earum tenere, sed vim ac potestatem 

intellegêre. Benignae leges interpretandae sunt, quo voluntas earum 

conservetur. 

(Celsus) 

Non omnium, quae a maiorîbus constituta sunt, ratio reddi potest. 

(Iulianus) 

Et ideo rationes eorum, quae constituuntur, inquiri non oportet: 

alioquin multa ex his, quae certa sunt, subvertuntur. 

(Neratius) 

Cum lex in praeterîtum quid indulget, in futurum vetat. 

Diuturna consuetudo pro iure et lege in his, quae non ex scripto 

descendunt, observari solet. 

(Ulp.) 

Ergo omne ius aut consensus fecit aut necessîtas constituit aut 

firmavit consuetudo. 

(Modestinus) 

DE STATU HOMINEM 

Summa itâque de iure personarum divisio haec est, quod omnes 

homînes aut libêri sunt aut servi. 

(Gai.) 

Libertas est naturalis facultas eius, quod cuique facêre libet, nisi 

si quid vi aut iure prohibetur. Servîtus est constitutio iuris gentium, 

qua quis dominio alieno contra naturam subicîtur. Servi ex eo appellati 

sunt, quod imperatores captivos vendêre ac per hoc servare, nec 

occidêre solent: mancipia vero dicta [etiam sunt], quod ab hostîbus 

manu capiantur. 

(Florentinus) 

163

Et servorum quidem una est condicio. Liberorum autem homînum 

quidam ingenui sunt, quidam libertini. 

Servi autem in dominium nostrum rediguntur aut iure civili aut 

[iure] gentium: iure civili, si quis se maior viginti annis ad pretium 

participandam venire passus est; iure gentium servi nostri sunt, qui 

ab hostîbus capiuntur aut qui ex ancillis nostris nascuntur. 

Ingenui sunt, qui ex matre libêra nati sunt: suffîcit enim libêram 

fuisse eo tempôre, quo nascîtur, licet ancilla concepit. Et, e contrario, 

si libêra concepêrit, deinde ancilla pariat, placuit eum, qui nascîtur, 

libêrum nasci. Nec intêrest, iustis nuptiis concepit an volgo, quia non 

debet calamîtas matris nocere ei, qui in ventre est. 

(Marcianus) 

DE SOCIETATE 

1. 

Societatem coire solemus aut totorum bonorum, aut unius alicuius 

negotiationis, velûti mancipiorum emendorum vendendorumque aut 

olei, vini, frumenti emendi vendendique. 

Et quidem si nihil de partîbus lucri et damni nominatim 

convenêrit, aequales partes in lucro et damno spectantur. Quod si 

expressae fuêrint partes, hae servari debent. Nec enim unquam dubium 

fuit, quin valeat conventio, si duo inter se pacti sunt, ut ad unum 

quidem duae partes damni et lucri pertineant, ad alium tertia. 

De illa conventione quaesîtum est, si Titius et Seius inter se pacti 

sunt, ut ad Titium lucri duae partes pertineant, damni — tertia, ad 

Seium — duae partes damni, lucri — tertia, an rata debeat haberi 

conventio? 

Quintus Mucius contra naturam societatis talem pactionem esse 

exestimavit et ob id non esse ratam habendam. 

Servius Suplicius, cuius sententia praevaluit, contra sentit, quia saepe 

quorundam ita pretiosa est opêra in societate, ut eos iustum sit meliore 

condicione in societatem admitti. Nam et ita coiri posse societatem non 

dubitatur, ut alter pecuniam confêrat, alter non confêrat et tamen lucrum 

inter eos commune sit, quia saepe opêra alicuius pro pecunia valet. 

(Inst. Iust.) 

2. 

Cum tres equos haberes et ego unum, ut accepto equo meo 

quadrigam vendêres et ex pretio quartam mihi reddêres. Si igîtur ante 

venditionem equus meus mortuus sit, non putare se Celsus ait 

societatem manere nec ex pretio equorum tuorum partem deberi. Non 

enim habendae quadrigae, sed vendendae coîtam societatem [esse]. 

164

Cetêrum si id actum dicatur, ut quadriga fiêret eaque communicaretur 

tuque in ea tres partes haberes, ego quartam, non dubie adhuc 

socii sumus. 

(Ulp.) 

3. 

Sociêtas solvîtur ex personis, ex rebus, ex voluntate, ex actione.Ideoque 

sive homînes sive res sive voluntas sive actio interiêrit, 

distrahi videtur sociêtas. 

Intereunt autem homînes quidem maxîma et media capîtis 

deminutione aut morte; res vero, cum aut nullae relinquantur aut 

conditionem mutavêrint. Neque enim eius rei, quae iam nulla sit, 

quisquam socius est neque eius, quae consecrata publicatave sit. 

Voluntate distrahîtur sociêtas renuntiatione. 

(Ulp.) 

Actione distrahîtur, cum aut stipulatione aut iudicio mutata sit 

causa societatis. 

(Paul.) 

DE ACTIONIBUS 

Nihil aliud est actio quam ius, quod sibi debetur, indicio persequendi. 

(Celsus) 

Actionum genêra sunt duo: in rem, quae dicîtur vindicatio, et in 

personam, quae condictio appellatur. 

(Ulp.) 

In personam actio est qua agîmus cum alîquo, qui nobis vel ex 

contractu vel ex delicto obligatus est, id est quotiens intendîmus eum 

dare, facêre, praestare, oportere. 

(Gai.) 

In rem actio est, cum aut corporalem rem intendîmus nostram esse 

aut ius alîquod nobis competêre, velut utendi fruendi, agendi, aquam 

ducendi. 

(Gai.) 

In rem actio adversus eum est qui rem possîdet. In personam actio 

adversus eum locum habet qui obligatus est nobis. 

(Ulp.) 

DIVISIO HEREDITATIS 

Tres fratres, Titius et Maevius et Seia, communem hereditatem 

inter se diviserunt Instrumentis interposîtis, quibus divisisse se 

165

maternam hereditatem dixerunt nihilque sibi commune remansisse 

caverunt. 

Sed postea duo de fratrîbus, id est Maevius et Seia, qui absentes 

erant tempôre mortis matris suae, cognoverunt pecuniam auream a 

fratre suo esse subtractam, cuius nulla mentio instrumento divisionis 

continebatur. 

Quaero, an post pactum divisionis de subrepta pecunia fratrîbus 

adversus fratrem compêtit actio. 

Modestinus respondit. Si agentîbus ob portionem eius, quod 

subreptum a Titio dicîtur, exceptio pacti conventi obiciatur, de dolo 

replicari posse, qui fraudem a Titio commissam ignorantes 

transegerunt. 

(Modestinus) 

DE MANDATIS 

1. 

Obligatio mandati consensu contrahentium consistit. Ideo per 

nuntium quoque vel per epistûlam mandatum suscîpi potest. Item sive 

«rogo», sive «volo», sive «mando», sive alio quocumque verbo 

scripsêrit, mandati actio est. 

Item mandatum et in diem differri et sub condicione contrâhi 

potest. 

Mandatum, nisi gratuîtum, nullum est: nam [mandatum] origînem 

ex officio atque amicitia trahit, contrarium ergo est officio merces: 

interveniente enim pecunia res ad locationem et conductionem potuis 

respîcit. 

(Paul.) 

2. 

Cum controversia esset de hereditate defunctae inter scriptum 

heredem et patruum Maevium et amîtas, Maevius littêris, ad sorores 

suas factis, declaravit commune futurum, quidquid ad eum ex eventu 

litis hereditariae pervenisset, neque stipulatio littêras secuta est. 

Quaesîtum est, cum transegêrit idem Maevius cum scripto herede 

ita, ut praedia et aliae quaedam res ex ea transactione ad eum 

pervenirent, an ex littêris suis possit conveniri. Respondit [Scaevôla] 

posse. 

3. 

Mandavi in haec verba: «Lucius Titius Gaio suo salutem. Peto et 

mando tibi, ut fidem dicas pro Publio Maevio apud Sempronium. 

Quaeque a Publio soluta tibi non fuêrint, me repraesentaturum hac 

epistûla, manu mea scripta, notum tibi facio». 

166

Quaero, si [Gaius] non fideiussisset, sed mandasset creditori et 

alias egisset, quam quod ei mandatum esset, an actione mandati 

teneretur. Respondit teneri. 

(Mucius Scaevôla) 

DE RITU NUPTIARUM 

Nuptiae sunt coniunctio maris et femînae et consortium omnis 

vitae, divini et humani iuris communicatio. 

(Modestinus) 

Nuptiae consentire non possunt, nisi consentiant omnes, id est qui 

colunt quorumque potestate sunt. 

(Paul.) 

Minorem annis duodêcim nuptam tunc legitîmam uxorem fore, 

cum apud virum explesset duodêcim annos. 

(Pomponius) 

Non cogîtur filius familias uxorem ducere. 

(Terentius Clemens) 

Si, patre cogente, [filius familias] ducit uxorem, quam non 

ducêret, si sui arbitrii esset, contraxit tamen matrimonium, quod inter 

invitos non contrahîtur: maluisse hoc videtur. 

(Celsus) 

Plerique opinantur, cum eâdem mulier ad eundem virum 

revertatur, id matrimonium idem esse. Quibus adsentior, si non multo 

tempôre interposîto reconciliati fuêrint, nec inter moras aut illa alii 

nupsêrit aut hic aliam duxêrit, maxîme si nec dotem vir reddidêrit. 

(Marcellus) 

Semper in coniunctionîbus non solum quid liceat considerandum 

est, sed et quid honestum sit. Si senatoris filia, neptis, proneptis 

libertino vel [ei], qui artem ludicram exercuit cuiusve pater materve 

id fecêrit, nupsêrit, nuptiae non erunt. 

(Modestinus) 

DE FURTIS 

Furtum a furvo, id est nigro, dictum Labeo ait, quod clam et 

obscuro fiat et plerumque nocte; vel a fraude, ut Sabinus ait; vel a 

ferendo et auferendo […] Sola cogitatio furti faciendi non facit furem. 

Sic is, qui deposîtum abnêgat, non statim etiam furti tenetur, sed ita, 

si id intercipiendi causa occultavêrit. Furtum est contrectatio rei 

fraudulosa lucri faciendi gratia vel ipsius rei vel etiam usus eius 

possessionisve. Quod lege naturali prohibîtum est admittêre. 

(Paul.) 

167

Furtorum genêra duo sunt, manifestum et nec manifestum. 

(G.) 

Fur est manifestus, qui deprehendîtur cum furto.Et parvi refert, 

a quo deprehendatur, utrum ab eo, cuius res fuit an ab alio. Sed utrum 

ita demum fur sit manifestum, si in faciendo furto deprehendatur, an 

vero et si alicui fuêrit deprehensus? 

Et magis est, ut et Iulianus scripsit, et si non ibi deprehendatur, 

ubi furtum fecit, adtâmen esse furem manifestum, si cum re furtiva 

fuêrit adprehensus, priusquam eo loci rem pertulêrit, quo destinavêrat. 

Sive igîtur in publîco sive in privato deprehendatur, antêquam ad 

locum destinatum rem perferret, in ea causa est, ut fur manifestum 

sit, si cum re furtiva deprehendatur; et ita Cassius scripsit. Sed si 

pertulit quo destinavit, tametsi deprehendatur cum re furtiva, non est 

manifestus fur. 

Si quis in servitute furtum fecêrit et manumissus deprehendatur, 

an fur manifestus sit videamus. Et ait Pomponius non posse eum 

manifestum conveniri, quia origo furti, in servitute facti, non fuit 

manifesti. 

Ibidem Pomponius eleganter scripsit deprehensione fiêri 

manifestum furem. Cetêrum si, cum tibi furtum facêrem de domo tua, 

abscondisti te, ne te occidam, etiamsi vidisti furtum fiêri, attâmen non 

est manifestum. 

Sed Celsus deprehensioni hoc etiam adicit, si, cum vidisses eum 

subripientem et ad comprehendendum eum accurrisses, abiecto furto 

effugit, furem manifestum esse. Parvique referre putat, domînus an 

vicinus an quilîbet transiens adprehendat. 

(Ulp.) 

Nec manifestum furtum quid est, appâret: nam quod manifestum 

non est, hoc scilîcet nec manifestum est. 

(Gai.) 

In actione furti suffîcit rem demonstrari, ut possit intellêgi. De 

pondêre autem vasorum non est necesse loqui. Suffîcit igîtur ita dici: 

«lancem» vel «discum» vel «patêram». Sed adscribenda etiam materia 

est, utrum argentea an aurea an alia quae sit. 

Quod si quis argentum infectum petat, et massam argenteam 

dicêre et pondus debebit ponêre. Signati argenti numêrum debebit 

complecti, velûti aureos tot pluresve furto ei abesse. 

De veste quaerîtur, an color eius dicendus sit. Et verum est 

colorem eius dici oportere, ut, quemadmôdum in vasis dicîtur «patêra 

aurea», ita et in veste color dicatur. 

168

Qui ea mente alienum quid contrectavit, ut lucri facêret, tametsi 

mutato consilio id domîno postea reddîdit, fur est: nemo enim tali 

peccato paenitentia sua nocens esse desînit. 

(Ulp.) 

DE IURE PERSONARUM 

1. Omne ius, quo utîmur, vel ad personas pertînet vel ad res vel 

ad actiones. Prius videamus de personis. Summa divisio de iure 

personarum haec est, quod omnes homînes aut libêri sunt aut servi. 

Rursus liberorum homînum alii ingenui sunt, alii libertini. 

Ingenui sunt, qui libri nati sunt; libertini, qui ex servitute 

manumissi sunt. 

(Gai.) 

2. Est autem manumissio de manu missio, id est, datio libertatis: 

nam quamdiu quis in servitute est, manui et potestati supposîtus est, 

manumissus autem liberatur potestate. 

(Digesta) 

3. Sequîtur de iure personarum alia divisio: nam quaedam 

personae sui iuris sunt, quaedam alieno iuri sunt subiectae. Rursus 

earum personarum, quae alieno iuri subiectae sunt, aliae in potestate, 

aliae in manu sunt. 

(Gai.) 

4. Videamus nunc de iis, quae alieno iuri subiectae sunt: nam 

quaedam personae sint, simul intellegemus, quae sui iuris sint. Ac 

prius dispiciamus de iis, qui in aliena potestate sunt. 

In potestate itâque sunt servi dominorum, quae (= et ea) potestas 

iuris gentium est: nam apud omnes gentes animadvertêre possûmus 

domînus in servos vitae necisque potestatem esse, et quodcumque per 

servum adquirîtur, id domîno adquiri. 

(Gai.) 

5. Sed hoc tempôre neque civîbus Romanis nec ullis aliis hominîbus, 

qui sub imperio popûli Romani sunt, licet supra modum et 

sine causa in servos servire: male enim nostro iure uti non debemus. 

(Gai.) 

6. Item in potestate nostra sunt libêri nostri. Quod (= et id) ius 

proprium civium Romanorum est: fere enim nulli alii sunt homînes, 

qui talem in filios habent potestatem, qualem nos habemus. 

(Gai.) 

DE INIURIIS 

Iniuria ex eo dicta est, quod non iure fiant: omne enim, quod non 

iure fit, iniuria fiêri dicîtur. Hoc generalîter. Specialîter autem iniuria 

dicîtur contumelia. 

169

Interdum iniuriae appellatione damnum, culpa datum, significatur, 

ut in lege Aquilia dicêre solemus; interdum iniquitatem iniuriam 

dicîmus, nam cum quis inique vel iniuste sententiam dixit, iniuriam, 

ex eo dictam, quod iure et iustitia caret, quasi non inuriam, contumeliam 

autem a condemnendo. 

Iniuriam autem fiêri Labeo ait aut re aut verbis: re, quotiens manus 

inferuntur; verbis autem, quotiens non manus inferuntur, [sed] 

convicium fit. Omnemque iniuriam aut in corpus inferri aut in 

dignitatem aut ad infamiam pertinere: in corpus fit, cum quis pulsatur; 

ad dignitatem , cum comes matronae abducîtur; ad infamiam, cum 

pudicitia adtemptatur. 

Item aut per semet ipsum alicui fit iniuria aut per alias personas. 

Per semet, cum directo ipsi cui patri familias vel matri familias fit 

iniuria. Per alias, cum per consequentias fit, cum fit libêrias meis vel 

servis meis vel uxori nuruive. Spectat enim ad nos iniuria, quae in his 

fit, qui vel potestati nostrae vel affectui subiecti sunt. 

(Ulp.) 

Si viro iniuria facta sit, uxor non agit, quia defendi uxores a viris, 

non viros ab uxorîbus aequum est. 

(Paul.) 

Illud relatum peraeque est eos, qui iniuriam pati possunt, et facêre 

posse. Sane sunt quidam, qui facêre non possunt, ut puta furiosus et 

inpubes, qui doli capax non est. Namque hi pati iniuriam solent, non 

facêre. Cum enim iniuria ex affectu facientis consistat, consequens erit 

dicêre hos, sive pulsent sive convicium dicant, iniuriam fecisse non 

videri. 

Itâque pati quis iniuriam, etiamsi non sentiat, potest, facêre 

[autem] nemo [potest], nisi qui scit se iniuriam facêre, etiamsi nesciat, 

cui faciat. Quare si quis per iocum percutiat aut dum certat, iniuriarum 

non tenetur. 

Si quis homînem libêrum cecidêrit, dum putat servum suum, in 

ea causa est, ne iniuriarum teneatur. 

Non solum is iniuriarum tenetur, qui fecit iniuriam, hoc est qui 

percussit, verum ille quoque continetur, qui dolo fecit vel qui curavit, 

ut cui malo malo pugno percuteretur. Iniuriarum actio ex bono et 

aequo est et dissimulatione aboletur. Si quis enim iniuriam dereliquêrit, 

hoc est statim passus ad anîmum suum non revocavêrit, postea ex 

paenitentia remissam iniuriam non potêrit recolêre. 

Convicium iniuriam esse Labeo ait. Convicium autem dicîtur vel a 

concitatione vel a conventu, hoc est a collatione vocum. Cum enim in unum 

complures voces conferuntur, convicium appellatur, quasi convocium. 

170

Convicium non tantum praesenti, verum absenti quoque fiêri 

posse Labeo scribit. Proinde si quis ad domum tuam venêrit te absente, 

convicium factum esse dicîtur. Idem et si ad stationem vel tabernam 

ventum sit, probari oportere. Fecisse convicium non tantum is videtur, 

qui vociferatus est, verum is quoque, qui concitavit ad vociferationem 

alios vel qui summisit, ut vociferentur. Si quis virgînes appellasset, 

si tamen ancillari veste vestitas, minus peccare videtur; multo minus, 

si meretricia veste femînae, non matrae familiarum vestitae fuissent. 

Si igîtur non matronali habîtu femîna fuêrit et quis eam appellavit vel 

ei comîtem abduxit, iniuriarum tenetur. Comîtem accipêre debemus 

eum, qui comitetur et sequatur et (ut Labeo ait) sive libêrum sive 

servum sive mascûlum sive femînam. Et ita comîtem Labeo definit, 

«qui frequentandi causa ut sequeretur destinatus in publîco privatove 

abductus fuêrit». Inter comîtes utîque paedagôgi erunt. 

Abduxisse videtur, ut Labeo ait, non qui abducêre comîtem coepit, 

sed qui perfecit, ut comes cum ea non esset. Abduxisse autem non 

tantum is videtur, qui persuasit comîti, ut eam deserêret. Tenetur hoc 

edicto non tantum qui comîtem abduxit, verum etia si quis eorum 

quem appellavisset adsectatusve est. 

Appellare est blanda oratione alterius pudicitiam adtemptare; hoc 

enim non est convicium, sed adversus bonos mores adtemptare. 

Qui turpîbus verbis utitur, non temptat pudicitiam, sed iniuriarum 

tenetur. Aliud est appellare, aliud adsectari: appellat enim, qui sermone 

pudicitiam adtemptat, adsectatur, qui tacîtus frequenter sequîtur. 

Adsidua enim frequentia quasi praebet nonnullam infamiam. 

(Ulp.) 

Si servus servo fecêrit iniuriam, perinde agendum [est], quasi si 

domîno fecisset. 

(Paul.) 

DE RE IUDICATA ET DE EFFECTU SENTENTIARUM 

Res iudicata dicîtur, quae finem controversiarum pronuntiatione 

iudîcis accîpit; quod vel condemnatione vel absolutione contingit. 

(Modestinus) 

Qui damnare potest, is absolvendi quoque potestatem habet. 

(Paul.) 

Duo iudîces dati diversas sententias dederunt. Modestinus 

respondit utramque sententiam in pendenti esse, donec compêtens 

iudex unam earum confirmavêrit. 

(Modestinus) 

171

Pomponius scribit, si uni ex plurîbus iudicîbus, de liberali causa 

cognoscenti, de re non liqueat, cetêri autem consentiant, si is iuravêrit 

sibi non liquere, eo quiescente cetêros, sententiam proferre, quia, etsi 

dissentiret, plurium sententia optineret. 

(Paul.) 

Tunc autem universi iudîces intelleguntur iudicare, cum omnes 

adsunt. 

(Marcellus) 

Duo ex tribus iudicîbus uno absente iudicare non possunt, quippe 

omnes iudicare iussi sunt. Sed si adsit et contra sentiat, statur duorum 

sententia: quid enim minus verum est omnes iudicasse? 

(Celsus) 

Actorum verba emendare tenore sententiae perseverante non est 

prohibîtum. 

(Hermogenianus) 

Decreta a praetorîbus Latine interponi debent. 

(Tryphoninus) 

Iudex, posteaquam semel sententiam dixit, postea iudex esse 

desînit. Et hoc iure utîmur, ut iudex, qui semel vel pluris vel minoris 

condemnavit, amplius corrigêre sententiam suam non possit; semel 

enim male seu bene officio functus est. 

Post rem iudicatum vel iureiurando decisam vel confessionem, in 

iure factam, nihil quaerîtur posi orationem divi Marci, quia in iure 

confessi pro iudicatis habentur. 

Quidam consulebat, an valeret sententia, a minore viginti quinque 

annis iudîce data. Et aequissîmum est tueri sententiam, ab eo dictam, 

nisi minor decem et octo annis sit. Certe, si magistratum minor gerit, 

dicendum est iurisdictionem eius non improbari. Et si forte ex 

consensu iudex minor datus sit, scientîbus his, qui in eum consentiebant, 

rectissîme dicîtur valere sententiam. Proinde, si minor 

praetor, si consul ius dixêrit sententiamve protulêrit, valebit; princeps 

enim, qui ei magistratum dedit, omnia gerêre decrevit. 

(Ulp.) 

DE APPELLATIONIBUS 

Appellandi usus quam sit frequens quamque necessarius, nemo est, 

qui nesciat, quippe cum iniquitatem iudicantium vel imperitiam 

recorrîgat; licet nonnumquam bene latas sententias in peius reformet, 

neque enim utîque melius pronuntiat, qui novissîmus sententiam 

laturus est. 

(Ulp.) 

172

Ab exsecutore sententiae appellare non licet. Sed ab eo, qui 

sententiam male interpretari dicîtur, appellare licet, si tamen is 

interpretandi potestatem habuit, velut praeses provinciae aut 

procurator Caesâris: ita tamen, ut in causis appellationis reddendis hoc 

solum quaeratur, an iure inerpretatum sit. Idque divus Antonius 

rescripsit. Alio condemnato is, cui intêrest, appellare potest. Qualis 

est, qui, per procuratorem expertus, victus est, nec procurator suo 

nomîne appellet. Item si emptor de proprietate victus est, eo cessante 

auctor eius appellare potêrit; aut si auctor egêrit et victus sit, non est 

deneganda emptori appellandi facultas. 

(Macer) 

Cum quidam propter violentiam iudîcis non ipsi, a quo appellavit, 

dedit libellos, sed publîce proposuisset, divus Severus veniam ei dedit 

et permisit ei causas appellationis agêre. 

(Marcianus) 

Illud sciendum est eum, qui provocavit, non debere conviciari ei, 

a quo appellat: cetêrum oportebit eum plecti. 

(Ulp.) 

Si expressim sententia contra iuris rigorem data fuêrit, valere non 

debet: et sine appellatione causa denuo induci potest. 

Non iure profertur sententia, si specialîter contra leges vel senatus 

consultum vel constitutionem fuêrit prolata. Unde si quis ex hac 

sententia appellavêrit et praescriptione summotus sit, minîme 

confirmatur ex hac praescriptione sententia. Unde potest causa ab 

initio agitari. 

(Modestinus) 

DE OBLIGATIONIBUS 

1. 

Obligationes aut ex contractu nascuntur aut ex maleficio aut 

proprio quodam iure ex variis causarum figuris. Obligationes ex 

contractu aut re contrahuntur aut verbis aut consensu. 

Re contrahîtur obligatio mutui datione. Mutui autem datio 

consistit in his rebus, quae pondêre, numêro mensurave constant, velûti 

vino, oleo, frumento, pecunia numerata, quas res in hoc damus, ut 

fiant accipientis, postea alias recepturi eiusdem genêris et qualitatis. 

Is quoque, cui rem alîquam commodamus, re nobis obligatur, sed is 

de ea ipsa re, quam accepêrit, restituenda tenetur. 

Is quoque, apud quem rem alîquam deponîmus, re nobis tenetur; 

qui et ipse de ea re, quam accepêrit, restituenda tenetur, 

173

Verbis obligatio contrahîtur ex interrogatione et responsu, cum 

quid dari fierive nobis stipulemur. Sed aut proprio nomîne quisque 

obligatur aut alieno. Qui autem alieno nomîne obligatur, fideiussor 

vocatur. Et plerumque ab eo, quem proprio nomîne obligamus, alios 

accipîmus, qui eadem obligatione teneantur, dum curamus, ut quod 

in obligationem deduxîmus, tutius nobis debeatur. 

Consensu fiunt obligationes in emptionîbus, venditionîbus, 

locationîbus conductionîbus, societatîbus, mandatis. Ideo autem istis 

modis consensu dicîmus obligationem contrâhi, quia neque verborum 

neque scripturae illa propriêtas desideratur, sed suffîcit eos, qui negotia 

gerunt, consentire. Unde inter absentes quoque talia negotia contrahuntur, 

velûti per epistûlam vel per nuntium. Item in his contractîbus 

alter altêri obligatur de eo, quod altêrum altêri ex bono et 

aequo praestare oportet. 

(Gai.) 

Obligationum substantia non in eo consistit, ut alîquod corpus 

nostrum aut servitutem nostram faciat, sed ut alium nobis obstringat 

ad dandum alîquid vel faciendum vel praestandum. 

Non satis autem est dantis esse nummos et fiêri accipientis, ut 

obligatio nascatur, sed etiam hoc anîmo dari et accîpi, ut obligatio 

constituatur. Itâque si quis,pecuniam suam donandi causa dedêrit mihi, 

quamquam et donantis fuêrit et mea fiat, tamen non obligabor ei, quia 

non hoc inter nos actum est. Verborum quoque obligatio constat, si 

inter contrahentes id agatur; nec enim si per iocum puta vel 

demonstrandi intellectus causa ego tibi dixêro: «spondes?», et tu 

respondêris: «spondeo», nascetur obligatio. 

(Paul.) 

Ex maleficio nascuntur obligationes, veluti ex furto, ex damno, 

ex rapina, ex iniuria. Quae omnia unius genêris sunt. Nam hae re 

tantum consistunt, id est ipso maleficio, cum alioquin ex contractu 

obligationes non tantum re consistant, sed etiam verbis et consensu. 

(Gai.) 

Non figura litterarum, sed oratione, quam exprîmunt littêrae, 

obligamur, quatênus placuit non minus valere, quod scriptura, quam 

quod vocîbus lingua figuratis significaretur. 

(Paul.) 

Etiam nudus consensus suffîcit obligationi, quamvis verbis hoc 

exprîmi possit. Sed et nutu solo pleraque consistunt. 

(Modestinus) 

2. 

Obligamur aut re aut verbis aut simul utroque aut consensu aut 

lege aut iure honorario aut necessitate aut ex peccato. 

174

Re obligamur, cum res ipsa intercedit. Verbis, cum praecedit 

interrogatio et sequîtur congruens responsio. Re et verbis parîter 

obligamur, cum et res interrogationi intercedit, conscientes in alîquam 

rem. Ex consensu obligari necessario ex voluntate nostra videmur. 

Lege obligamur, cum obtemperantes legîbus alîquid secundum 

praeceptum legis aut contra facîmus. Iure honorario obligamur ex his, 

quae edicto perpetuo vel magistratu fiêri praecipiuntur vel fiêri 

prohibentur. Necessitate obligantur, quibus non licet aliud facêre, 

quam quod praeceptum est; quod evênit in necessario herede. Ex 

peccato obligamur, cum in facto quaestionis summa consistit. 

(Modestinus) 

DE CONDICIONIBUS STIPULATIONUM 

Si quis ita stipulatus fuêrit: «decem aureos das, si navis venit et 

Titius consul factus est?» non alias dabîtur, quam si utrumque factum 

sit. Idem in contrarium: «dare spondes, si nec navis venit nec Titius 

consul factus sit?» exigendum erit, ut neutrum factum sit. Huic simîlis 

scriptura est: «si neque navis venit neque Titius consul factus est?» 

Suffîcit unum factum. Et contra: «dabis, si navis non venit aut Titius 

consul factus non est?» Suffîcit unum non factum. 

(Scaevôla) 

DE POLLICITATIONIBUS 

Si pollicîtus quis fuêrit rei publîcae opus se facturum vel pecuniam 

daturum, in usuras non convenietur. Sed si moram coepêrit 

facêre, usurae accedunt. 

Non semper autem obligari eum, qui pollicîtus est sciendum est. 

Si quidem ob honorem promisêrit decretum sibi vel decemendum vel 

ob aliam iustam causam, tenebîtur ex pollicitatione. Sin vero sine causa 

promisêrit, non erit obligatus. Et ita multis costitutionîbus et veterîbus 

et novis continetur. 

Item si sine causa promisêrit, coepêrit tamen facêre, obligatus est, 

qui coepit. Coepisse sic accipîmus, si fundamenta iecit vel locum 

purgavit. Sed et si locus illi petenti destinatus est, magis est, ut 

coepisse videatur. Item si apparatum sive impensam in publîco posuit. 

Pactum est duorum consensus atque conventio, pollicitato vero 

offerentis solius promissum. 

Et ideo illud est constitutum, ut, si ob honorem pollicitatio fuêrit 

facta, quasi debîtum exigatur. 

(Ulp.) 

175

176 

DE TESTIBUS 

Adhiberi testes possunt non solum in criminalîbus causis, sed 

etiam in pecuniariis litîbus. 

Quibusdam legîbus amplissîmus numêrus testium definitus est, 

tamen ex constitutionîbus princîpum haec licentia ad sufficientem 

numêrum coartatur. 

Iudîces eum solum numêrum testium evocari permittunt, quem 

necessarium esse putant. 

Testes non evocandi sunt per longum iter et multo minus milîtes 

avocandi sunt a signis. 

Testium fides examinanda est. 

Ideoque in persona eorum exploranda erunt: in primis condicio 

cuiusque, utrum quis decurio an plebeius sit, et an honestae et 

inculpatae vitae, an vero notatus quis et reprehensibîlis; an locûples 

vel egens sit; vel an inimicus eius sit, adversus quem testimonium dat, 

vel amicus ei sit, pro quo testimonium dat. 

Neque patroni adversus libertos neque liberti adversus patronos 

testimonium dicêre coguntur. 

Divus Hadrianus proconsûli Macedoniae rescripsit testîbus se, 

non testimoniis crediturum esse. 

Verba epistûlae ad hanc partem pertinentia haec sunt: Crimîna 

obiecit apud me Alexander Apro; ea non probabat nec testes producebat, 

sed testimoniis uti volebat, quibus apud me locus non est, 

nam ipsos interrogare soleo. Eum remisi ad provinciae praesîdem, ut 

is de fide testium quaerêret. 

Idem princeps in haec verba rescripsit: alia est auctorîtas praesentium 

testium, alia testimoniorum quae recitari solent. 

(Digesta) 

SALLUSTIUS DE CONIURATIONE CATILINAE 5-16 

Ëóöèé Ñåðã³é Êàò³ë³íà — êâåñòîð ó 77 ð. äî í. å., ó 69 ð. — ïðåòîð, ó 

68–66 ðð. — êåðóþ÷èé ïðîâ³íö³ºþ Àôðèêîþ. Äâ³÷³ ó 65 ³ 63 ðð. äîìàãàâñÿ 

êîíñóëüñòâà, àëå áåçóñï³øíî. Áóâ â³äîìèé ó Ðèì³ ñâîºþ æîðñòîê³ñòþ â 

ïåðåñë³äóâàíí³ ³ çíèùåíí³ ãðîìàäÿí, ÿê³ ïîòðàïèëè äî ïðîñêðèïö³éíèõ 

ñïèñê³â. Îðãàí³çóâàâ çìîâó äëÿ çàõîïëåííÿ âëàäè øëÿõîì äåðæàâíîãî 

ïåðåâîðîòó. Öèöåðîí ðîçêðèâ éîãî ïëàíè. Ó÷àñíèêè çìîâè áóëè çààðåøòîâàí³ 

³ çàñóäæåí³ äî ñòðàòè. Êàò³ë³íà çàãèíóâ ïðè ñïðîá³ ïåðåïðàâèòèñÿ 

ç â³éñüêîì ó Ãàëë³þ. 

fragmenta 

L.Catilina, nobîli genêre natus, fuit magna vi et anîmi et corpôris, 

sed ingenio malo pravoque. Huic ab adulescentia bella intestina,

caedes, rapinae, discordia civilis grata fuere ibique iuventutem suam 

exercuit. Corpus patiens inediae, algoris, vigiliae supra quam cuiquam 

credibîle est. Anîmus audax, subdôlus, varius, alieni adpêtens, sui 

profusus, ardens in cupiditatîbus; satis eloquentiae, sapientiae parum. 

Vastus anîmus inmoderata, incredibilia, nimis alta semper cupiebat. 

Hunc post dominationem Sullae lubido maxîma invasêrat rei publicae 

capiundae. Agitabatur magis magisque in dies anîmus ferox inopia 

rei familiaris et conscentia scelêrum. Incitabant eum praeterea corrupti 

civitatis mores, quos pessîma mala, luxuria ac avaritia, vexabant. … 

Ubi enim labore ac iustitia res publîca crevit, reges magni bello 

domîti, nationes ferae et popûli ingentes vi subacti, Carthago, aemûla 

popûli Romani, ab stirpe interiit, cuncta maria terraeque patebant, 

saevire fortuna ac miscere omnia coepit. Qui labores, pericûla, aspêras 

res facîle toleravêrant, iis otium divitiaeque (optanda alias), onêri 

miseriaeque fuere. Igîtur primo pecuniae, deinde imperii cupido 

crevit; ea quasi materies omnium malorum fuere, nam avaritia fidem, 

probitatem ceterasque artes bonas subvertit; pro his superbiam, 

crudelitatem, deos neglegêre, omnia venalia habere edocuit. … 

Postquam divitiae honori esse coeperunt et eas gloria, imperium, 

potentia sequebatur, hebescêre virtus, paupertas probro haberi, 

innocentia pro malevolentia duci coepit. Igîtur ex divitiis iuventutem 

luxuria atque avaritia cum superbia invaserunt; ... multis mihi videntur 

ludibrio fuisse divitiae: quippe, quas honeste habere licebat, abuti per 

turpitudînem properabant: … vescendi causa terra marique omnia 

exquirêre; dormire prius quam somni cupido esset, non famem aut 

sitim neque frigus neque lassitudînem opperiri, sed omnia luxu 

antecapêre; haec iuventutem, ubi familiares opes defecêrant, ad 

facinôra incendebant. … 

In tanta tamque corrupta civitate Catilina, quod factu facillîmum 

erat, omnium flagitiorum atque facinôrum circum se tamquam 

stipatorum catervas habebat. Nam quicumque impudicus, adulter, 

ganeo manu, ventre bonâ patriâ laceravêrat, quique alienum aes grande 

conflavêrat, praeterea omnes undîque parricidae, sacrilêgi, convicti 

iudiciis aut iudicium timentes, postremo omnes, quos flagitium, 

egestas, conscius anîmus exagitabat, ei Catilinae proxûmi familiaresque 

erant. Quodsi quis etiam a culpa vacuus in amicitiam eius 

incidêrat, cotidiano usu simîlis cetêris efficiebatur. Sed maxîme 

adulescentium familiaritates adpetebat: eorum anîmi molles et fluxi 

dolis haud difficulter capiebantur. Nam ut cuiusque studium ex aetate 

flagrabat, aliis scorta praebere, aliis canes et equos mercari, postremo 

neque sumptui neque modestiae suae parcêre, dummôdo illos obnoxios 

177

fidosque sibi facêret. … iuventutem, quam illexêrat, multis modis mala 

facinôra edocebat: ex illis testes signatoresque falsos commodare; 

fidem, fortunas, pericûla vilia habere, post, ubi eorum famam atque 

pudorem attrivêrat, maiora alia imperabat. 

Eis amicis sociisque confisus Catilina opprimundae rei publîcae 

consilium cepit. 

M.TULLIUS CICERO 

RES MILITARIS ET RES FORENSES 

Ad studiorum atque artium contentionem revertamur. Qui potest 

dubitari, quin ad consulatum adipiscendum multo plus adfêrat dignîtas 

rei militaris, quam iuris civilis gloria? 

Vigîlas tu de nocte, ut tuis consultorîbus respondeas, ille, ut eo 

quo intendit, mature cum exercîtu perveniat. Te gallorum, illum 

bucinarum cantus exsuscîtat. Tu actionem instituis, ille aciem instruit. 

Tu caves, ne tui consultores, ille, ne urbes aut castra capiantur. Ille tenet 

et scit, ut hostium copiae, tu, ut atquae pluviae arceantur. Ille 

exercitatus est in propagandis finîbus tuque in regendis. 

Ac nimîrum — dicendum est enim, quod sentio — rei militaris 

virtus praestat cetêris omnîbus. Haec nomen popûlo Romano, haec 

huic urbi aeternam gloriam pepêrit, haec orbem terrarum parere huic 

imperio coegit. Omnes urbanae res, omnia haec nostra praeclara studia 

et haec forensis laus et industria latent in tutela ac praesidio bellicae 

virtutis. 

Simulatque increpuit suspicio tumultus, artes ilîco nostrae 

conticiscunt. 

ORATIO IN CATILINAM 

Quo usque tandem abutere, Catilina, patientia nostra? Quam diu 

etiam furor iste tuus nos eludet? Quem ad finem sese effrenata iactabit 

audacia? Nihilne te nocturnum praesidium Palati, nihil urbis vigiliae, 

nihil timor popûli, nihil concursûs bonorum omnium, nihil hic 

munitissîmus habendi senatus locus, nihil horum ora vultusque 

moverunt? Patere tua consilia non sentis? Constrictam iam horum 

omnium scentia teneri coniurationem tuam non vides? Quid proxîma, 

quid superiore nocte egêris, ubi fuêris, quos convocavêris, quid consilii 

cepêris, quem nostrum ignorare arbitraris? O tempôra, o mores! 

Senatus haec intellêgit, consul videt; hic tamen vivit! Vivit? Immo 

vero etiam in senatum venit, fit publîci consilii partîceps, notat et 

designat ocûlis ad caedem unumquemque nostrum, nos autem, fortes 

viri, satisfacêre rei publîcae videmur, si istius furorem ac tela vitemus. 

178

Ad mortem te, Catilina, duci, iussu consûlis, iam pridem oportebat, 

in te conferri pestem, quam tu in nos omnes iam diu machinaris. An 

vero vir amplissîmus, P. Scipio, pontîfex maxîmus, Ti. Gracchum, 

mediocrîter labefactantem statum rei publîcae privatus interfecit: 

Catilinam orbem terrae caede atque incendiis vastare cupientem nos, 

consûles, perferemus? Nam illa nimis antiqua praetereo, quod C. 

Servilius Ahâla Sp. Maelium, novis rebus studentem, manu sua 

occidit. Fuit, fuit ista quondam in hac re publîca virtus, ut viri fortes 

acriorîbus suppliciis civem perniciosum quam acerbissîmum hostem 

coërcerent. Habemus senatus consultum in te, Catilina, vehêmens et 

grave. Non deest rei publîcae consilium neque auctorîtas huius 

ordînis; nos, dico aperte, consûles, desûmus. 

BIBLIA SACRA VULGATA 

Biblia Sacra Vulgatae Editionis, ñâÿùåííà êíèãà â çàãàëüíîäîñòóïíîìó 

âèäàíí³ ç XIII ñò. ä³ñòàëà íàçâó Âóëüãàòè. Ïåðåêëàä íà 

ëàòèíñüêó ìîâó ç äàâíüîºâðåéñêî¿ ³ ãðåöüêî¿ áóâ çðîáëåíèé ñâ. - 

Ã³ºðîí³ìîì ó 384-405 ðð. Ó öåé ïåðåêëàä ï³çí³øå âíîñèëèñÿ äåÿê³ 

äîïîâíåííÿ ³ âèïðàâëåííÿ, ³ â 1546 ð. òåêñò áóâ âèçíàíèé àâòåíòè÷íèì 

³ çàòâåðäæåíèé Òðèäåíòñüêèì ñîáîðîì. Îñòàòî÷íèé 

âàð³àíò, âèçíàíèé êàòîëèöüêîþ öåðêâîþ ÿê îô³ö³éíèé òåêñò 

Á³áë³¿, áóâ âèäàíèé ó 1592 ð. çà ÷àñ³â ïàïè Ñ³êñòà V, à ïîò³ì ó 

1592 ð. çà ïàïè Êëèìåíòà VIII. 

EXODI CAPUT XX 

1. Locutusque est Domînus cunctos sermones hos: 

2. Ego sum Domînus Deus tuus, qui eduxi te de terra Aegypti, 

de domo servitutis. 

3. Non habebis deos alienos coram me. 

4. Non facies tibi sculptîle, neque omnem similitudînem quae est 

in coelo desûper, et in terra deorsum, nec eorum, quae sunt in aquis 

sub terra. 

5. Non adorabis ea, neque coles: ego sum Domînus Deus tuus 

fortis, zelotes, visîtans iniquitatem patrum in filios, in tertiam et 

quartam generationem eorum, qui oderunt me; 

6. Et faciens misericordiam in milia his, qui dilîgunt me, et 

custodiunt praecepta mea. 

7. Non assumes nomen Domini Dei tui in vanum: nec enim 

habebit insontem Dominus eum, qui assumpsêrit nomen Domîni Dei 

sui frustra. 

179

8. Memento, ut diem sabbâti sanctifîces. 

9. Sex diebus operabis, et facies opêra tua. 

10. Septîmo autem die sabbâtum Domîni Dei tui est: non facies 

omne opus in eo, tu, et filius tuus, et filia tua, servus tuus et ancilla 

tua, iumentum tuum et advêna, qui est intra portas tuas. 

11. Sex enim diebus fecit Domînus coelum et terram, et mare, et 

omnia, quae in eis sunt, et requievit in die septîmo, idcirco benedixit 

Domînus diei sabbâti, et sanctificavit eum. 

12. Honora patrem tuum et matrem tuam, ut sis longaevus super 

terram, quam Domînus Deus tuus dabit tibi. 

13. Non occides. 

14. Non moechabêris. 

15. Non furtum facies. 

16. Non loquêris contra proxîmum tuum falsum testimonium. 

17. Non concupisces domum proxîmi tui: nec desiderabis uxorem 

eius, non servum, non ancillam, non bovem, non asinum, nec omnia, 

quae illius sunt. 

PSALMUS I 

1. Beatus vir, qui non abiit in consilio impiorum, et in via 

peccatorum non stetit, et in cathedra pestilentiae non sedit; 

2. Sed in lege Domîni voluntas eius, et in lege Eius meditabîtur 

die ac nocte. 

3. Et erit tamquam lignum, quod plantatum est secus decursus 

aquarum, quod fructum suum dabit in tempôre suo; et folium eius non 

defluit; et omnia, quaecumque faciet, prosperabuntur. 

4. Non sic impii, non sic: sed tamquam pulvis, quem proiicit 

ventus a facie terrae. 

5. Ideo non resurgent impii in iudicio: neque peccatores in concilio 

iustorum. 

6. Quoniam novit Domînus viam iustorum: et iter impiorum 

peribit. 

180

ÑÏÈÑÎÊ ÑÊÎÐÎ×ÅÍÜ 

Cic. — Cicero 

Gai. — Gaius; 

Gell. — Aulus Gellius; 

Inst. Iust. — Institutiones Iustiniani; 

Liv. – Livius; 

Macr. — Aurelius Ambrosius Macrobius Theodoseus; 

Ov. — Ovidius; 

Paul. — Iulius Paulus; 

Plin. — Plinius; 

Publ. Syr. — Publilius Syrus; 

Sen. — Lucius Annaeus Seneca; 

Ulp. — Domitius Ulpianus; 

Verg. — Vergilius; 

Vulg. — Vulgata (Biblia Sacra Vulgatae editionis). 

ÑÏÈÑÎÊ ÂÈÊÎÐÈÑÒÀÍÎ¯ Ë²ÒÅÐÀÒÓÐÈ 

Ï³äðó÷íèêè ëàòèíñüêî¿ ìîâè 

1. Áîðîâñêèé ß. Ì., Áîëäûðåâ À. Â. Ó÷åáíèê ëàòèíñêîãî ÿçûêà. — Ì., 

1975. 

2. Âèííè÷óê Ë. Ëàòèíñêèé ÿçûê: ñàìîó÷èòåëü äëÿ ñòóäåíòîâ ãóìàíèòàðíûõ 

ôàêóëüòåòîâ óíèâåðñèòåòîâ. — Ì., 1985. 

3. Æóëàé Ñ. Ò., Êóâàðîâà Å. Ê. Ëàòèíñêèé ÿçûê äëÿ ñòóäåíòîâ-þðèñòîâ. 

— Ê., 2000. 

4. Êîçàðæåâñêèé À. ×. Ó÷åáíèê ëàòèíñêîãî ÿçûêà. — Ì., 1981. 

4. Ëàòèíñêèé ÿçûê / Ïîä ðåä. Â. Í. ßðõî, Â. È. Ëîáîäû. — Ì.,1998. 

5. Ëèòâèíîâ Â. Ä., Ñêîðèíà Ë. Ï. Ëàòèíñüêà ìîâà. — Ê., 1990. 

6. Ìàñëþê Â. Ï., Îëåíè÷ Ð. Ì. Ëàòèíñüêà ìîâà. — Ëüâ³â, 1975. 

7. Íèñåíáàóì Ì. Å. Ëàòèíñêèé ÿçûê. Via latina ad ius. — Ì., 2001. 

8. Ïîêðîâñêàÿ Ç. À., Êàöìàí Í. Ë. Ó÷åáíèê ëàòèíñêîãî ÿçûêà. — Ì., 1987. 

9. Ðîçåíòàëü È. Ñ., Ñîêîëîâ Â. Ñ. Ó÷åáíèê ëàòèíñêîãî ÿçûêà. — Ì., 

1956. 

10. Ñêîðèíà Ë. Ï., ×óðàêîâà Ë. Ï. Ëàòèíñüêà ìîâà äëÿ ñòóäåíò³âþðèñò³â. 

— Ê., 1995. 

11. Ñîáîëåâñêèé Ñ. È. Ó÷åáíèê ëàòèíñêîãî ÿçûêà. — Ì., 1953. 

12. Ó÷åáíèê ëàòèíñêîãî ÿçûêà / Ïîä îáù. ðåä. Þ. Ô. Øóëüöà. — Ì., 

1994. 

13. Þäàêèí À. Ëàòèíñêèé ÿçûê. — Ì., 1994. 

Äîäàòêîâà 

1. Áàðòîøåê Ì. Ðèìñêîå ïðàâî: ïîíÿòèÿ, òåðìèíû, îïðåäåëåíèÿ. — Ì., 

1989. 

2. Âñåîáùàÿ èñòîðèÿ èñêóññòâ: Â 6 ò. / Ïîä îáù. ðåä. À. Ä. ×åãîäàåâà. 

— Ì., 1956. – Ò. 1. 

181

3. Äâîðåöêèé È. Õ. Ëàòèíñêî-ðóññêèé ñëîâàðü. — Ì., 1976. 

4. Äîæäåâ Ä. Â. Ðèìñêîå ÷àñòíîå ïðàâî. — Ì., 1999. 

5. Ëàòèíñêèå þðèäè÷åñêèå èçðå÷åíèÿ / Ñîñò. Á. Ñ. Íèêèôîðîâ. — Ì., 

1979. 

6. Ëèòâèíîâ Â. Ä. Ëàòèíñüêî-óêðà¿íñüêèé ñëîâíèê. — Ê., 1998. 

7. Ëèòâèíîâ Â. Ä., Ñêîðèíà Ë. Ï. 500 êðèëàòèõ âèñëîâ³â. Òåêñòè. — 

Ê., 1993. 

7. Íîâèöêèé È. Á. Îñíîâû ðèìñêîãî ãðàæäàíñêîãî ïðàâà. — Ì., 1956. 

8. Ïåðåòåðñêèé È. Ñ. Äèãåñòû Þñòèíèàíà. — Ì., 1956. 

9. Ñîêîëîâ Ã. Èñêóññòâî Äðåâíåãî Ðèìà. — Ì., 1971. 

182

abl. — ablativus — àáëàòèâ 

acc. — accusativus — çíàõ³äíèé â³äì³íîê 

coniunct. — coniunctivus — óìîâíèé 

ñïîñ³á 

dat. — dativus — äàâàëüíèé â³äì³íîê 

f — femininum — æ³íî÷èé ð³ä 

fut. — futurum — ìàéáóòí³é ÷àñ 

gen. — genetivus — ðîäîâèé â³äì³íîê 

impers. — impersonale — áåçîñîáîâå 

ä³ºñëîâî 

inf. — infinitivus — íåîçíà÷åíà ôîðìà 

m — masculinum — ÷îëîâ³÷èé ð³ä 

n — neutrum — ñåðåäí³é ð³ä 

nom. — nominativus — íàçèâíèé â³äì³íîê 

perf. — perfectum — ìèíóëèé ÷àñ äîêîíàíîãî 

âèäó 

pl. — pluralis — ìíîæèíà 

plusquamperf. — plusquamperfectum — 

äàâíîìèíóëèé ÷àñ 

A 

a [ab, abs] (ç abl.) – â³ä, ³ç, ç, ó; çà, ï³ñëÿ 

À. – ñêîðî÷åííÿ ñëîâà absolvo (âèïðàâäîâóþ) 

ïðè ïîäà÷³ ãîëîñ³â ñóää³â 

abduco, duxi, ductum, êre – â³äâîäèòè, 

â³äâîë³êàòè, âèêðàäàòè, ñïîêóøàòè 

abeo, ii (ivi), îtum, ire – ³òè, â³äõîäèòè, 

óõèëÿòèñÿ, â³äñòóïàòèñÿ, â³äìîâëÿòèñÿ 

abhorreo, ui, -, ere – ç â³äðàçîþ â³äâåðòàòèñÿ, 

öóðàòèñÿ; abhorrere ab 

alîquo – íå â³äïîâ³äàòè (÷îìóñü); íå 

óçãîäæóâàòèñÿ (ç ÷èìîñü) 

abicio (abiicio), ieci, iectum, êre – êèäàòè, 

âèêèäàòè, â³äêèäàòè 

ablatus, a, um – äèâ.: aufêro 

abnêgo, avi, atum, are – çàïåðå÷óâàòè, 

â³äìîâëÿòèñÿ, â³äìèêàòèñÿ 

aboleo, levi, litum, ere – çíèùóâàòè, ñêàñîâóâàòè 

abolesco, levi, -, êre – çàáóâàòè, â³ääàòè 

çàáóòòþ 

ËÀÒÈÍÑÜÊÎ-ÓÊÐÀ¯ÍÑÜÊÈÉ 

ÑËÎÂÍÈÊ 

ÓÌÎÂÍ² ÑÊÎÐÎ×ÅÍÍß 

praes. — praesens — òåïåð³øí³é ÷àñ 

sing. — singularis — îäíèíà 

àðõ. ôîðìà — àðõà¿÷íà ôîðìà 

áåçîñîá. — áåçîñîáîâå ä³ºñëîâî, âèðàç 

áóêâ. — áóêâàëüíî 

âèùèé ñòóï. — âèùèé ñòóï³íü 

çàéìåí. ïðèêì. — çàéìåííèêîâèé ïðèêìåòíèê 

çàïåðå÷. çàéìåí. — çàïåðå÷íèé çàéìåííèê 

ìí. — ìíîæèíà 

íåâ³äì. — íåâ³äì³íþâàíå ñëîâî 

ïåðåí. — ïåðåíîñíå çíà÷åííÿ 

ïîåò. — ïîåòè÷íå ñëîâî 

ïðèéìåí. — ïðèéìåííèê 

ïðèñë. — ïðèñë³âíèê 

ñïîë. — ñïîëó÷íèê 

abolitio, onis f – çíèùåííÿ, ñêàñóâàííÿ, 

çàáóòòÿ; àìí³ñò³ÿ 

abrôgo, avi, atum, are – çíèùóâàòè, ñêàñîâóâàòè 

abrumpo, rupi, ruptum, êre – ïåðåðèâàòè, 

îáðèâàòè 

abscido, cidi, cisum, êre – â³äðóáóâàòè, 

â³äòèíàòè 

abscondo, condi (condî di), condî tum, 

êre – õîâàòè, ïðèõîâóâàòè 

absens, absentis – â³äñóòí³é 

absentia, ae f – â³äñóòí³ñòü 

absit – äèâ.: absum 

absolutio, onis f – çâ³ëüíåííÿ, âèïðàâäàííÿ 

absolutus, a, um – äèâ.: absolvo 

absolvo, solvi, solutum, êre – çâ³ëüíÿòè, 

âèïðàâäîâóâàòè 

abstineo, tinui, tentum, ere – óòðèìóâàòè, 

çàáîðîíÿòè, óòðèìóâàòèñÿ; 

abstinire se – â³äìîâëÿòèñÿ 

abstûli – äèâ.: aufêro 

absum, abfui, -, abesse – áóòè â³äñóòí³ì 

183

absurde – áåçãëóçäî, àáñóðäíî 

absurdus, a, um – áåçãëóçäèé 

abundantia, ae f – äîñòàòîê 

abusus, us m – ñïîæèâàííÿ; çëîâæèâàííÿ 

abutere = abuteris (2 îñîáà sing. fut. I â³ä 

abutor) 

abutor, usus sum, uti – ðîçòðà÷óâàòè; 

âèòðà÷àòè; çàñòîñîâóâàòè; çëîâæèâàòè 

ac – ³ 

accedo, cessi, cessum, êre – ï³äõîäèòè, 

ïðèºäíóâàòèñÿ, ðîñòè, óïîä³áíþâàòèñÿ, 

â³äïîâ³äàòè; óâ³éòè, íàáëèçèòèñÿ; 

éòè íà êîðèñòü 

accendo, cendi, censum, êre – çàïàëþâàòè, 

îñâ³òëþâàòè 

accepi – äèâ.: accipio 

acceptus, a, um – äèâ.: accipio 

acceptus, a, um – ïðèºìíèé, ëþá’ÿçíèé 

accessio, onis f – ïðèð³ñò, äîäàòîê, ïðèäàòîê, 

ïðèíàëåæí³ñòü 

accessus, us m – ï³äõ³ä, âõ³ä, ï³äñòóï 

accîdo, cîdi, -, êre – â³äáóâàòèñÿ, òðàïëÿòèñÿ; 

accîdit – â³äáóâàºòüñÿ 

accipio, cepi, ceptum, êre – ïðèéìàòè, 

îäåðæóâàòè, ââàæàòè, ðîçóì³òè 

accurro, curri, cursum, êre – ïîñï³øàòè, 

ãíàòèñÿ, á³ãòè 

accusatio, onis f – îáâèíóâà÷åííÿ; îáâèíóâàëüíà 

ïðîìîâà 

accusator, oris m – îáâèíóâà÷ 

accuso, avi, atum, are – îáâèíóâà÷óâàòè 

aceo, cui, -, ere – áóòè êèñëèì, çàêèñàòè 

acer, acris, acre – ãîñòðèé, ð³çêèé, íåïðèáîðêàíèé; 

çàïåêëèé 

acerbîtas, atis f – ã³ðêîòà, æîðñòîê³ñòü, 

ñóâîð³ñòü 

acerbus, a, um – ð³çêèé, ïîõìóðèé, 

ã³ðêèé, ñóìíèé, çëèé 

acervus, i m – êóïà 

acetum, i n – îöåò 

acetus, a, um – êèñëèé, çàêèñëèé 

acies, ei f – ïîãëÿä; â³éñüêîâèé ëàä, ðÿäè 

acquiro = adquiro 

acta, orum n – ä³¿, ä³ÿííÿ, íîòàòêè, ïðîòîêîëè 

actio, onis f – ä³ÿ, ïîçîâ 

actor, oris m – ïîçèâà÷ 

actum, i n – ä³ÿ, ä³ÿííÿ (äèâ.: acta) 

184 

actus, a, um – äèâ.: ago 

actus, us m – õ³ä, ðóõ; ïðîã³í õóäîáè; 

ïðàâî ïðîãîíó õóäîáè; ñïîñ³á ä³¿, 

ä³ÿëüí³ñòü 

ad (ç acc.) – äî, äëÿ 

addico, dixi, dictum, êre – ïðèñóäæóâàòè 

addo, dî di, dî tum, êre – äîäàâàòè, äîïîâíþâàòè 

ademptio, onis f – â³ä³áðàííÿ, ïîçáàâëåííÿ 

ademptus, a, um – äèâ.: adîmo 

I adeo – íàñò³ëüêè; òîìó; ïðèòîìó, êð³ì 

òîãî 

II adeo, ii (ivi), îtum, ire – ïðèõîäèòè, 

âõîäèòè, âñòóïàòè; hereditatem adire 

– ïðèéíÿòè ñïàäùèíó; in adeundo – 

ó ïðèñóòíîñò³ 

adeptio, onis f – çíàõîäæåííÿ, äîñÿãíåííÿ 

adeptus, a, um – äèâ.: adipiscor 

adêro – äèâ.: adsum 

adessem – äèâ.: adsum 

adf- = affadficio 

– äèâ.: afficio 

adfinis, is m (f) – äèâ.: affinis 

adfligo (affligo), flixi, flictum, êre – óäàðÿòè, 

áèòè 

adfui (affui) – äèâ.: adsum 

adgnatio (agnatio), onis f – àãíàö³ÿ 

(íàðîäæåííÿ çàêîííîãî ñïàäêîºìöÿ 

ï³ñëÿ ñìåðò³ áàòüêà àáî ï³ñëÿ ñêëàäàííÿ 

çàïîâ³òó; ðîäèíí³ â³äíîñèíè 

â³ëüíèõ ãðîìàäÿí, ïîâ’ÿçàíèõ ñï³ëüíèìè 

óçàìè áàòüê³âñüêî¿ âëàäè) 

adgressor (aggressor), oris m – òîé, õòî 

çä³éñíþº íàïàä, ðîçá³éíèê 

adhibeo, bui, bîtum, ere – çàïðîøóâàòè, 

çàñòîñîâóâàòè, äîäàâàòè, äîïóñêàòè 

adhuc – äîòåïåð, ùå 

adicio – äèâ.: adiicio 

adiectio, onis f – ïðèºäíàííÿ, çá³ëüøåííÿ; 

çðîñòàííÿ 

adiectus, a, um – äèâ.: adiicio 

adiicio (adicio), ieci, iectum, êre – 

ïðèºäíóâàòè, äîäàâàòè, ïðèñòàâëÿòè; 

çãàäóâàòè 

adîmo, emi, emptum, êre – â³äí³ìàòè 

adipiscor, adeptus sum, adipisci – êóïóâàòè, 

çäîáóâàòè, îäåðæóâàòè, äîñÿãàòè

adîtus, a, um – äèâ.: adeo 

adîtus, us m – ïðèõ³ä, ï³äñòóï, ïðîõ³ä 

adiudicatio, onis f – ïðèñóäæåííÿ, ñóäîâå 

ð³øåííÿ ïðî ðîçïîä³ë ñï³ëüíîãî 

ìàéíà 

adiudîco, avi, atum, are – ïðèñóäæóâàòè 

adiungo, iunxi, iunctum, êre – ïðèºäíóâàòè; 

ïðèìèêàòè; âïðÿãàòè 

adiûvo, iuvi, iutum, are – äîïîìàãàòè, 

ï³äòðèìóâàòè, çàáåçïå÷óâàòè 

adl- = alladlatus, 

a, um – äèâ.: affêro 

administratio, onis f – ðîçïîðÿäæåííÿ, 

êåðóâàííÿ 

administro, avi, atum, are – äîïîìàãàòè, 

âèêîíóâàòè, îáñëóãîâóâàòè, ïðàöþâàòè, 

ðîçïîðÿäæàòèñÿ, âëàøòîâóâàòè 

admirabîlis, e – äèâíèé, ðàçþ÷èé 

admiratio, onis f – çàìèëóâàííÿ, çäèâóâàííÿ 

admiror, atus sum, ari – äèâóâàòèñÿ 

admissum, i n – ïðîâèíà 

admitto, misi, missum, êre – äîïóñêàòè; 

ðîáèòè íåçàêîííå ä³ÿííÿ, éòè íà çëî- 

÷èí; admittêre in alîquem – âèÿâëÿòèñÿ 

ó÷àñíèêîì çëî÷èíó ïðîòè êîãî-íåáóäü 

admôdum – äóæå 

admoneo, ui, î tum, ere – íàãàäóâàòè, 

ïîïåðåäæàòè 

admoveo, movi, motum, ere – ïðèñóâàòè, 

íàáëèæàòè, çâåðòàòè, íàïðàâëÿòè 

adnoto (annoto), avi, atum, are – çàóâàæóâàòè, 

â³äçíà÷àòè, ðîáèòè â³äîìèì 

adnumêro, avi, atum, are – çàðàõîâóâàòè 

adoptio, onis f – óñèíîâëåííÿ 

adoptivus, a, um – óñèíîâëåíèé 

adopto, avi, atum, are – âèáèðàòè; óñèíîâëÿòè 

adoro, avi, atum, are – çâåðòàòèñÿ, áëàãàòè, 

âêëîíÿòèñÿ, ïîêëîíÿòèñÿ, øàíóâàòè 

adp- = appadplumbatus 

(applumbatus), a, um – 

ïîêðèòèé ñâèíöåì; ïðèïàÿíèé 

adprehendo = apprehendo 

adpulsus (appulsus), us m – ïðèã³í 

adquiro (acquiro), quisivi (quisii), 

quisitum, êre – êóïóâàòè; íàæèâàòè, 

çäîáóâàòè 

adquisitio, onis f – ïðèäáàííÿ 

adrôgo (arrôgo), avi, atum, are – çàïèòóâàòè; 

ïðèâëàñíþâàòè; óñèíîâëÿòè 

ads- = assadscribo 

(ascribo), scripsi, scriptum, êre – 

ïðèïèñóâàòè, ïèñüìîâî äîäàâàòè, 

âïèñóâàòè, óêàçóâàòè 

adsensus (assensus), us m – ñõâàëåííÿ, 

ñï³â÷óòòÿ 

adsentio (assentio), sensi, sensum, ire – 

ïîãîäæóâàòèñÿ, ñõâàëþâàòè 

adsessor (assessor), oris m – ïîì³÷íèê, 

çàñ³äàòåëü 

adsevêro (assevêro), avi, atum, are – 

çàòâåðäæóâàòè, çàïåâíÿòè, íàâîäèòèñÿ 

ÿê ñâ³ä÷åííÿ 

adsiduus (assiduus), a, um – ïîñò³éíèé, 

íàïîëåãëèâèé, ùî íå ïðèïèíÿºòüñÿ; 

îñ³ëèé 

adsigno (assigno), avi, atum, are – ïðèïèñóâàòè, 

ñòàâèòè ïå÷àòêó 

adsimûlo (assimûlo), avi, atum, are – 

çîáðàæóâàòè, ðîáèòè âèãëÿä 

adsit (assit) – äèâ.: adsum 

adsoleo, -, -, ere – çâè÷àéíî áóâàòè 

adstringo (astringo), strinxi, strictum, 

êre – ñòÿãàòè, çâ’ÿçóâàòè, çîáîâ’ÿçóâàòè; 

ïðèìóøóâàòè 

adsum (assum), adfui (affui), -, adesse – 

áóòè ïðèñóòí³ì, ïðèõîäèòè, íàñòàâàòè 

adsumo (assumo), sumpsi, sumptum, êre – 

áðàòè, çàëó÷àòè, âèáèðàòè 

adt- = attadtâmen 

(attâmen) – îäíàê, óñå-òàêè 

adtempto (attempto, attento), avi, atum, 

are – âèïðîáóâàòè, ñõèëÿòè, óìîâëÿòè, 

çàç³õàòè, çàì³ðÿòèñÿ 

adulescens, centis m – ìîëîäà ëþäèíà, 

þíàê 

adulescentûlus, i m – çîâñ³ì ìîëîäà ëþäèíà, 

õëîï÷èê 

adulter, êri m – ïåðåëþáíèê 

adulterinus, a, um – ðîçïóñíèé; ôàëüøèâèé 

adulterium, ii n – ïîäðóæíÿ íåâ³ðí³ñòü, 

ïåðåëþáñòâî 

advêna, ae m (f) – ïðèáóëåöü, ïîäîðîæàíèí, 

ñòîðîíí³é 

advenio, veni, ventum, ire – ïðèõîäèòè, 

ïðèáóâàòè, ïðè¿æäæàòè 

adventicius, a, um – ïðèâõ³äíèé 

185

adversa, orum n – íåùàñòÿ, íåâäà÷³ 

adversarius, a, um – ïðîòèëåæíèé, âîðîæèé 

adversarius, ii m – ñóïðîòèâíèê 

adversor, atus sum, ari – ïðîòèâèòèñÿ, 

çàïåðå÷óâàòè 

adversus (ç acc.) – ïî â³äíîøåííþ, ñòîñîâíî; 

ïðîòè 

adversus, a, um – òîé, ùî çíàõîäèòüñÿ 

ïåðåä, çóñòð³÷íèé, çâîðîòíèé; res 

adversae – íåãîäè, ëèõà; ex adverso – 

íàâïàêè 

adverto, verti, versum, êre – ïîâåðòàòèñÿ, 

íàïðàâëÿòè, çâåðòàòè óâàãó 

advocatio, onis f – çàïðîøåííÿ, ñóäîâèé 

çàõèñò (çàïðîøåíîþ îñîáîþ) 

advocatus, i m – àäâîêàò 

advoco, avi, atum, are – çàïðîøóâàòè, 

çàêëèêàòè 

aedes, is f – ê³ìíàòà, õðàì; pl. áóä³âëÿ, 

ïîêî¿ 

aedificium, ii n – áóä³âëÿ, áóäîâà, áóäèíîê 

aedifîco, avi, atum, are – áóäóâàòè, ñïîðóäæóâàòè, 

çâîäèòè 

aedilis, is m – åäèë 

aedon, ônis f – ñîëîâåé 

aeger, gra, grum – õâîðèé, íåçäîðîâèé 

aegor, oris f – õîëîä , ìîðîç 

aegroto, -, -, are – áóòè õâîðèì 

aemûlus, i m – ñóïåðíèê 

Aeneas, i m – Åíåé (ðèìñüêà ì³ôîëîã³ÿ) – 

ñèí Âåíåðè, òðîÿíñüêèé ãåðîé, ðîäîíà÷àëüíèê 

ðèìñüêîãî íàðîäó 

aeneus, a, um – ì³äíèé 

aequalis, e – ð³âíèé 

aequalîtas, atis f – ð³âí³ñòü, äîì³ðí³ñòü, 

ïðîïîðö³éí³ñòü, ñòàë³ñòü 

aequalîter – äîð³âíþº, ð³âíîþ ì³ðîþ 

aeque – òàê ñàìî, òàêîæ, äîð³âíþº, îäíàêîâî 

aequî tas, atis f – ð³âí³ñòü, ñïðàâåäëèâ³ñòü, 

äîáðîçè÷ëèâ³ñòü, ãóìàíí³ñòü 

aequum, i n – ïðàâäà, ñïðàâåäëèâ³ñòü 

aequus, a, um – ð³âíèé, ñïðàâåäëèâèé 

aer, aeris m – ïîâ³òðÿ 

aera, ae f – åðà 

aeramentum, i n – ì³äíà ñòðóæêà; ì³äíà 

ïîñóäèíà 

aerarium, ii n – äåðæàâíà ñêàðáíèöÿ 

aereus, a, um – ì³äíèé 

aes, aeris n – ì³äü; aes alienum – áîðãè 

186 

aestas, atis f – ë³òî, æàðà, ñïåêà 

aestimatio, onis f – îö³íêà, âèçíà÷åííÿ 

ö³íè; ãðîøîâèé åêâ³âàëåíò 

aestîmo, avi, atum, are – ö³íóâàòè, îö³íþâàòè, 

âèçíà÷àòè âàðò³ñòü; ââàæàòè 

aestuosus, a, um – æàðêèé, ñïåêîòíèé 

aetas, atis f – ñòîë³òòÿ, ÷àñ æèòòÿ, 

òåðì³í, ïîðà, â³ê 

aeternîtas, atis f – â³÷í³ñòü 

aeternus, a, um – â³÷íèé, ïîñò³éíèé; in 

aeternum – íàâ³êè, íàçàâæäè 

aff- = adfaffectio, 

onis f – íàì³ð 

affecto, avi, atum, are – õîò³òè, æàãó÷å 

ïðàãíóòè 

affectus (adfectus), us m – ñòàí, ïåðåæèâàííÿ; 

íàì³ð, áàæàííÿ; ïðèõèëüí³ñòü, 

äîáðå ðîçòàøóâàííÿ, ëþáîâ, äðóæáà 

affêro, attûli, allatum, afferre – ïðèêëàäàòè, 

íàêëàäàòè; ï³äõîäèòè, ïðèíîñèòè 

êîðèñòü, äàâàòè, ëè÷èòè 

afficio (adficio), feci, fectum, êre – çàïîä³þâàòè, 

ï³ääàâàòè, íàä³ëÿòè 

affigo (adfigo), fixi, fixum, êre – ïðèáèâàòè, 

ïðèìèêàòè, ïðèêð³ïëþâàòè 

affinis, e – ñóì³æíèé, áëèçüêèé 

affinis, is m (f) – ðîäè÷ (ùî ïîð³äíèâñÿ 

âíàñë³äîê øëþáó) 

affligo – äèâ.: adfligo 

affui, affuturus, a, um – äèâ.: adsum 

affirmo (adfirmo), avi, atum, are – çàòâåðäæóâàòè 

ager, agri m – ïîëå, çåìëÿ 

agitatio, onis f – ðóõ; ñïîíóêàííÿ; áåçóñòàííà 

ä³ÿëüí³ñòü 

agîto, avi, atum, are – ðóõàòè, çáóäæóâàòè 

agnatio – äèâ.: adgnatio 

agnatus, i m – àãíàò 

agnosco (adgnoscêre), novi, nîtum, êre – 

âèçíàâàòè, äîïóñêàòè, ï³çíàâàòè, 

â³ä÷óâàòè; ïîíåñòè 

ago, egi, actum, agêre – ãíàòè; ðîáèòè, 

ä³ÿòè; âåñòè, ïðåä’ÿâëÿòè ïîçîâ, ïîçèâàòè, 

âåñòè òÿæáó; ñïîíóêàòè ñóïåðå÷êó, 

ñòàâàòè ïîçèâà÷åì; æèòè, 

ïðîâîäèòè æèòòÿ; óêëàäàòè óãîäó 

agrestis, e – ñ³ëüñüêèé, íåîñâ³÷åíèé, íåîòåñàíèé, 

íåêóëüòóðíèé 

aio, ait, -, - – çàòâåðäæóâàòè, ãîâîðèòè 

album, i n – á³ëà äîøêà äëÿ îô³ö³éíèõ 

îãîëîøåíü (çîêðåìà, äëÿ ïðåòîðñüêèõ 

ðîçïîðÿäæåíü)

albus, a, um – á³ëèé 

alea, ae f – ãðàëüíà ê³ñòêà; æåðåá 

aleator, oris m – ãðàâåöü 

alias – ³íàêøå, ïî-³íøîìó 

alîbi – â ³íøîìó ì³ñö³ 

alicûbi – äå-íåáóäü, äåñü, áóäü-äå, äå³íäå 

alienatio, onis f – â³ä÷óæåííÿ, ïåðåäà÷à, 

ïðîäàæ 

alieno, avi, atum, are – â³ä÷óæóâàòè, 

ïåðåäàâàòè, ïðîäàâàòè 

alienus, a, um – ÷óæèé, ³íøèé 

alimonia, ae f (alimonium, ii n) – ¿æà, 

õàð÷óâàííÿ, ãîä³âëÿ 

alio-quin – óò³ì, êð³ì òîãî, ³íàêøå, â 

³íøîìó ðàç³ 

aliquamdiu – ïðîòÿãîì äåÿêîãî ÷àñó, 

ñê³ëüêè-òî, äóæå äîâãî 

aliquando – êîëèñü, í³êîëè, ³íîä³ 

aliquantum – ñê³ëüêè-òî, ïåâíà ê³ëüê³ñòü 

alî qui, alî qua(e), alî quod – ÿêèéñü, 

ÿêàñü, ÿêåñü 

alîquis, alîqua, alîquid – õòîñü, ùîñü 

alîter – ³íàêøå, ïî-³íøîìó 

alius, a, um – ³íøèé; alius … alius – 

îäèí … äðóãèé 

allego, avi, atum, are – ïîñèëàòè; ïîñèëàòèñÿ 

íà, íàâîäèòè íà äîêàç 

allîgo, avi, atum, are – çâ’ÿçóâàòè, ç’ºäíóâàòè, 

ñêð³ïëþâàòè 

alo, alui, alîtum (altum), êre – ãîäóâàòè, 

õàð÷óâàòè, ï³äòðèìóâàòè 

alter, altêra, altêrum – äðóãèé (îäèí ³ç 

äâîõ); alter … alter – îäèí … äðóãèé 

altêrum – ³íàêøå 

alterûter, utra, utrum (çàéìåí. ïðèêì.) – 

³ òîé, ³ äðóãèé 

altitudo, înis f – ãëèáèíà 

altus, a, um – âèñîêèé; ãëèáîêèé 

alumnus, i m – âèõîâàíåöü, ó÷åíü, ïîñë³äîâíèê 

amabîlis, e – ìèëèé, ïðèºìíèé, ïðèâàáëèâèé, 

ëþáèé 

amarus, a, um – ã³ðêèé 

ambî go, -, -, êre – âàãàòèñÿ, ï³ääàâàòè(ñÿ) 

ñóìí³âó; ambigîtur – âèêëèêàº 

ñóìí³â 

ambiguîtas, atis f – äâîçíà÷í³ñòü, íåâèçíà÷åí³ñòü, 

áàãàòîçíà÷í³ñòü 

ambîguus, a, um – ùî äîïóñêàº äâîÿêå 

òëóìà÷åííÿ, äâîçíà÷íèé 

ambio, ivi (ii), îtum, ire – îáõîäèòè; äîìàãàòèñÿ 

ambî tus, us m – õîä³ííÿ íàâêîëî, 

êðóò³ííÿ; ï³äêóï (³ âçàãàë³ çëîâæèâàííÿ) 

ó õîä³ ïåðåäâèáîðíî¿ êàìïàí³¿ 

ambo, ae, o – îáîº, òîé ³ äðóãèé 

ambûlo, avi, atum, are – ãóëÿòè, ïðîãóëþâàòèñÿ 

amens, amentis – áîæåâ³ëüíèé, øàëåíèé 

amica, ae f – ïîäðóãà 

amicitia, ae f (amicitiae, arum f) – äðóæáà, 

äðóæí³ â³äíîñèíè 

amicus, i m – äðóã 

amissus, a, um – äèâ.: amitto 

amîta, ae f – ò³òêà, ñåñòðà áàòüêà 

amitto, misi, misum, êre – âèïóñêàòè, 

âòðà÷àòè 

amo, avi, atum, are – ëþáèòè 

amor, oris m – ëþáîâ 

amoveo, movi, motum, ere – â³äñóâàòè, 

â³äíîñèòè; õîâàòè 

amphôra, ae f – àìôîðà (âåëèêà ïîñóäèíà 

ç äâîìà ðó÷êàìè) 

ample – ðÿñíî, ùåäðî 

amplitudo, înis f – âåëèêèé îáñÿã, ïðîñòîð³ñòü, 

âåëè÷èíà 

amplius (âèùèé ñòóï. â³ä ample) – 

á³ëüøå, ñèëüí³øå; íàäàë³ 

amplus, a, um – øèðîêèé, âåëèêèé, âàæëèâèé 

an – ÷è, íåâæå, õ³áà 

ancilla, ae f – ñëóæíèöÿ, ðàáèíÿ 

ancillaris, e – ùî âèð³çíÿº ðàáèíþ, âëàñòèâèé 

ðàáèí³ 

anfractus, us m – âèãèí, ïîâîðîò 

angêlus, i m – ÿíãîë, ãîíåöü, â³ñíèê 

angiportum, i n – çàâóëîê, ïðîâóëîê 

angustus, a, um – âóçüêèé, ò³ñíèé 

anîma, ae f – äóøà 

animadverto, verti, versum, êre – çàóâàæóâàòè, 

çâåðòàòè óâàãó, ñïîñòåð³ãàòè, 

ñòåæèòè; íàêëàäàòè ñòÿãíåííÿ, êàðàòè 

anîmal, alis n – æèâà ³ñòîòà, òâàðèíà 

anî mus, i m – äóõ, äóøà; íàì³ð; ñâ³äîì³ñòü 

anne – ÷è 

annona, ae f – âðîæàé ðîêó; ïðîâ³àíò, 

ïîñòà÷àííÿ 

annuntio, avi, atum, are – àíîíñóâàòè 

annus, i m – ð³ê 

annuum, i n – ð³÷íà ïëàòíÿ 

ansa, ae f – ðó÷êà 

187

ante (ç acc.) – ïåðåä, äî; ðàí³ø 

antea – êîëèñü, ðàí³ø 

antecedo, cessi, cessum, êre (ç acc.) – 

ïåðåäóâàòè 

antepono, posui, posîtum, êre – â³ääàâàòè 

ïåðåâàãó, âèñóâàòè íà ïåðøèé 

ïëàí 

antequam – ïåðø í³æ 

antiquîtas, atis f – ñòàðîäàâí³ñòü, äàâíèíà 

antiquus, a, um – ñòàðîäàâí³é, äàâí³é 

anûlus, i m – ïåðñòåíü, ê³ëüöå 

anxius, a, um – ùî òðèâîæèòüñÿ, ùî 

áî¿òüñÿ 

aperio, perui, pertum, ire – â³äêðèâàòè, 

ðîçêðèâàòè, ðîáèòè äîñòóïíèì 

aperte – â³äêðèòî, ÿâíî, î÷åâèäíî 

apiscor, aptus sum, apisci – îäåðæóâàòè, 

çàõîïëþâàòè, çàñâîþâàòè 

app- = adpapparatus, 

us m – ãîòóâàííÿ, ï³äãîòîâêà, 

ïîïåðåäí³ çàõîäè 

appareo, parui, (parî tum), ere – áóòè, 

ïîêàçóâàòèñÿ, âèÿâëÿòèñÿ, áóòè ÿñíèì 

appellasset = appellavisset (3 îñîáà sing. 

plusquamperf. coniunc. â³ä appello) 

appellatio, onis f – íàçâà; çâåðòàííÿ, àïåëÿö³ÿ 

appellator, oris m – ùî áëàãàº ïðî äîïîìîãó, 

ïîäàâåöü àïåëÿö³éíî¿ ñêàðãè 

appello, avi, atum, are – íàçèâàòè; çâåðòàòèñÿ 

ç³ ñêàðãîþ, àïåëþâàòè; ïîâ³äîìëÿòè, 

ïðèòÿãàòè äî â³äïîâ³äàëüíîñò³; 

çàçèâàòè, ïðèñòàâàòè, ñïîêóøàòè 

appetenter (adpetentur) – æàä³áíî, êîðèñëèâî, 

êîðèñòîëþáíî 

appêto, petivi (petii), petitum, êre – õàïàòè, 

çàõîïëþâàòè 

applîco, avi (ui), atum (îtum), are – ïðèñóâàòè, 

ñïðÿìîâóâàòè, íàáëèæàòè, 

ïðèëó÷àòè; se applicare – ïðèëó÷àòèñÿ 

applicatio, onis f – çàñòîñóâàííÿ 

aprehendo (adprehendo), prehendi, 

prehensum, êre – âèñòà÷àòè, ñõîïëþâàòè, 

ï³éìàòè 

apto, avi, atum, are – ïðèëàäæóâàòè, 

ïðèñòîñîâóâàòè 

apud (ç acc.) – ó, ïðè, á³ëÿ, êîëî 

aqua, ae f – âîäà 

188 

aquaductus, us m – âîäîïðîâ³ä, ïðàâî 

ïðîâåäåííÿ âîäè 

aquîla, ae m, f – îðåë 

aquiminale, is n – òàç äëÿ êóïàííÿ 

arbî ter, tri m – ñóääÿ (çîêðåìà, òðåòåéñüêèé 

ñóääÿ), çíàâåöü, ö³íèòåëü 

arbitratus, us m – äîãëÿä, íàãëÿä, ðîçñóä; 

òî÷êà çîðó 

arbitrium, ii n – ð³øåííÿ, âîëÿ, ñóä; in 

arbitrio – ó õîä³ ñóäî÷èíñòâà; sui 

arbitrii esse – áóòè ó ñâî¿é âîë³ 

arbîtror, arbitratus sum, ari – äóìàòè, 

ãàäàòè 

arbor, ôris f – äåðåâî 

arbuscûla, ae f – êóù, äåðåâöå 

arca, ae f – ñêðèíÿ, ñêðèíüêà, ñêàðáíèöÿ, 

êàñà 

arceo, cui, -, êre – ñòðèìóâàòè, â³äõèëÿòè, 

â³äâîäèòè 

arcesso (accerso), ivi, itum, êre – êëèêàòè, 

çàïðîøóâàòè, çàëó÷àòè, îáâèíóâà- 

÷óâàòè 

arduus, a, um – êðóòèé, âèñîêèé; âàæêèé, 

ñêðóòíèé 

area, ae f – ð³âíèíà, ïëîùà, óã³ääÿ, 

ä³ëÿíêà, ìàéäàí÷èê 

arena, ae f – ï³ñîê, àðåíà 

argentaria, ae f – ì³íÿëüíà êðàìíèöÿ; 

áàíê³âñüêà ñïðàâà 

argentarius, ii – áàíê³ð, ì³íÿéëî 

argenteus, a, um – ñð³áíèé 

argentum, i n – ñð³áëî; argentum 

infectum – íåîáðîáëåíå ñð³áëî 

argumentum, i n – äîêàç 

arguo, ui, utum, êre – äîâîäèòè, âèçíàâàòè, 

îáâèíóâà÷óâàòè, âèêðèâàòè 

aries, êtis m – áàðàí 

arma, orum n – çáðîÿ; â³éíà 

armarium, ii n – øàôà 

armatus, a, um – çáðîéíèé 

aro, avi, atum, are – îðàòè 

arra (arrha), ae f – çàäàòîê 

ars, artis f – ìèñòåöòâî, íàóêà, ðåìåñëî; 

çäàòí³ñòü 

articûlus, i m – ÷àñòèíà, âèïàäîê; ñòàòòÿ 

artî fex, fî cis m – ìàéñòåð, õóäîæíèê, 

òâîðåöü 

artificium, ii n – ìèñòåöòâî, ðåìåñëî, 

íàóêà 

arx, arcis f – çàìîê, ì³öí³ñòü, òâåðäèíÿ 

as, assis m – àñ (ðèìñüêà ãðîøîâà îäèíèöÿ 

³ ìîíåòà)

asc- = adscasînus, 

i m – â³ñëþê 

aspernabî lis, e – âàðòèé ïðåçèðñòâà, 

íåçíà÷íèé, çíåõòóâàíèé 

aspernor, atus sum, ari – â³äõèëÿòè, 

â³äêèäàòè, çíåâàæàòè 

aspicio, spexi, spectum, êre – äèâèòèñÿ, 

çíîâó ïîáà÷èòè 

ass- = adsassector 

(adsector), atus sum, ari – âèïëèâàòè, 

ïåðåñë³äóâàòè 

assentio, sensi, sensum, ire – ïîãîäæóâàòèñÿ, 

ïðèñòàòè íà äóìêó 

assessor – äèâ.: adsessor 

assimîlis (adsimîlis), e – ïîä³áíèé, ñõîæèé, 

ùî óïîä³áíèâñÿ 

assimûlo, avi, atum, are – óïîä³áíþâàòè, 

ðîáèòè ñõîæèì 

ast- = adstasto 

(adsto), stî ti, (astî tum, astatum), 

are – ñòîÿòè á³ëÿ 

astrum, i n – ñâ³òèëî, ç³ðêà 

at – àëå, ç äðóãîãî áîêó; ùî æ ñòîñóºòüñÿ; 

íàâïàêè 

ater, atra, atrum – òåìíèé, ïîõìóðèé 

athleta, ae m – àòëåò 

atque – ³, à òàêîæ 

atqui – àëå, àäæå, òîä³, ó òàêîìó âèïàäêó, 

îñê³ëüêè 

atrocî tas, atis f – æîðñòîê³ñòü, áåçæàë³ñí³ñòü 

atrocîter – æîðñòîêî, áåçæàë³ñíî 

atrox, atrocis – æîðñòîêèé, ñóâîðèé, 

æàõëèâèé 

att- = adtattineo, 

tenui, tentum, ere – ì³öíî òðèìàòè, 

óòðèìóâàòè; ïðèçíà÷àòèñÿ, 

íàëåæàòè 

attingo, tîgi, tactum, êre – äîòîðêàòèñÿ; 

äîõîäèòè, äîñÿãàòè 

auctio, onis f – ïðîäàæ ç ïóáë³÷íèõ 

òîðã³â 

auctor, oris m – ä³þ÷à îñîáà; ïðåäñòàâíèê; 

àâòîð, ïèñüìåííèê; â³ä÷óæóâà÷, 

ãàðàíò; òîé, õòî íàäàº òîìó, ùî â³äáóâàºòüñÿ, 

çàêîííî¿ ñèëè 

auctorîtas, tatis f – ñèëà, ñóäæåííÿ, àâòîðèòåòíà 

äóìêà, âïëèâ, ïîðàäà; 

ó÷àñòü; auctorîtas alicuius rei – ïðàâî 

âëàñíîñò³ íà ùî-íåáóäü 

auctus, a, um – äèâ.: augeo 

aucûpor, atus sum, ari – ëîâèòè ïòàõ³â, 

çàéìàòèñÿ ëîâîì ïòàõ³â 

audacter – ñì³ëèâî, çóõâàëî 

audax, acis – ñì³ëèâèé, çóõâàëèé 

audeo, ausus sum, audere – çâàæóâàòèñÿ, 

äåðçàòè, íàâàæóâàòèñÿ, áàæàòè 

audio, ivi, itum, ire – ÷óòè, ñëóõàòè, âèñëóõóâàòè 

auditorium, ii n – çàë ñóäîâèõ çàñ³äàíü, 

ñóä 

aufêro, abstûli, ablatum, auferre – íåñòè, 

â³äí³ìàòè, âèêðàäàòè, ïîçáàâëÿòè 

augeo, auxi, auctum, ere – çá³ëüøóâàòè; 

ìíîæèòè, ðîçøèðþâàòè, çðîñòàòè 

aureus, a, um – çîëîòèé 

aureus, i m – çîëîòèé (çîëîòèé äåíàð³é, 

ìîíåòà âàðò³ñòþ ó 100 ñåñòåðö³¿â) 

auricularis, e – âóøíèé 

auricularius, a, um = auricularis, e 

auricularius, i m – äîâ³ðåíà îñîáà 

aurîfex, fîcis m – þâåë³ð, çîëîòèõ ñïðàâ 

ìàéñòåð 

auris, is f – âóõî 

aurum, i n – çîëîòî 

auspicium, ii n – àóñï³ö³é, ñïîñòåðåæåííÿ 

çà ïîëüîòîì ïðîðî÷èõ ïòàõ³â; çíàìåííÿ 

aut – ÷è, àáî; ³ 

autem – æå, îäíàê 

autumnus, i m – îñ³íü 

auxilium, ii n – äîïîìîãà, ï³äòðèìêà 

aveo, -, -, ere – áóòè çäîðîâèì; ave – 

çäðàñòóé àáî ïðîùàé 

averto (avorto), verti (vorti), versum 

(vorsum), êre – â³äâåðòàòè, â³äâîäèòè, 

â³äêëàäàòè, íåñòè, â³äâîçèòè; ðîçòðà- 

÷óâàòè, âèêðàäàòè, ïðèõîâóâàòè 

avis, is f – ïòàõ 

avitus, a, um – ä³ä³â, ä³ä³âñüêèé 

avôco, avi, atum, are – â³äçèâàòè, â³äâîë³êàòè, 

ïðèçèâàòè 

avorto = averto 

avuncûlus, i m – äÿäüêî (áðàò ìàòåð³) 

avus, i m – ä³ä 

B 

balineum (balneum), i n – ëàçíÿ, âàííà 

balnearis, e – ëàçíåâèé 

barba, ae f – áîðîäà 

barbârus, a, um – ÷óæîçåìíèé, âàðâàðñüêèé 

barbatus, i m – áîðîäàíü; ðèìëÿíèí ñòàðîãî 

÷àñó 

189

asilîca, ae f – áàçèë³êà: 1) òîðãîâåëüí³ 

«ðÿäè», ðîçê³øíà áóä³âëÿ ç äâîìà ðÿäàìè 

êîëîí íà Ðèìñüêîìó ôîðóì³ ç 

çàëàìè äëÿ ñóäîâèõ çàñ³äàíü òà òîðãîâåëüíèõ 

îïåðàö³é; 2) õðèñòèÿíñüêèé 

õðàì 

beatus, a, um – ùàñëèâèé, áëàæåííèé, 

ïðåêðàñíèé 

belle – ïðåêðàñíî 

bellîcus, a, um – âîºííèé, â³éñüêîâèé 

belissîme – ïðåêðàñíî, ùîíàéêðàùå 

bellum, i n – â³éíà; bellum finitîmum – 

â³éíà ³ç ñóñ³äàìè 

bellus, a, um – ìèëèé, ïðèºìíèé; ïðåêðàñíèé; 

âåñåëèé; äðóæåëþáíèé 

bene – äîáðå 

benedico, dixi, dictum, êre – áëàãîñëîâëÿòè 

benedictio, onis f – áëàãîñëîâåííÿ 

beneficentia, ae f – äîáðî÷åñí³ñòü, äîáðî÷èíí³ñòü, 

áëàãîä³ÿííÿ 

beneficium, ii n – áëàãîä³ÿííÿ, ïåðåâàãà, 

ï³ëüãà, ïîñëóãà 

benevolentia, ae f – ïðèõèëüí³ñòü, äîáðîçè÷ëèâ³ñòü 

benignîtas, atis f – ïðèõèëüí³ñòü, äîáðîòà, 

ïðèâ³òí³ñòü, ùåäð³ñòü 

benignus, a, um – ñïðèÿòëèâèé, ì’ÿêèé, 

ïîáëàæëèâèé 

bestia, ae f – çâ³ð 

bibliotheca, ae f – êíèãîñõîâèùå, 

á³áë³îòåêà 

bibo, bibi, -, êre – ïèòè 

biennium, ii n – äâà ðîêè, äâîð³÷íèé 

òåðì³í 

bini, ae, a – ïî äâà 

bis – äâ³÷³ 

blandus, a, um – ÷àð³âíèé, óëåñëèâèé 

bombycîna, orum n – øîâêîâà îäåæà 

bona, orum f – ìàéíî 

bonîtas, atis f – äîáðîòí³ñòü, ÿê³ñòü; äîáðîòà 

bonum, i n – áëàãî, äîáðî 

I bonus, a, um – ãàðíèé, äîáðèé, ïîðÿäíèé 

II bonus, i m – ïîðÿäíà ëþäèíà 

bos, bovis m (f) – áèê, êîðîâà 

bracchium, ii n – ðóêà 

brevis, e – êîðîòêèé, ñòèñëèé, êîðîòêî- 

÷àñíèé; ìàëåíüêèé, íåçíà÷íèé; brevi – 

øâèäêî 

brevîtas, atis f – ñòèñë³ñòü 

190 

bucina, ae f – êðó÷åíà òðóáà, ñèãíàëüíèé 

ð³ã, ñèãíàëüíà òðóáà ïîëêîâîäöÿ 

C 

C. – ñêîðî÷åííÿ ñëîâà condemno (çàñóäæóþ) 

ïðè ïîäà÷³ ãîëîñ³â ñóääÿìè; 

C – centum – ñòî 

caballus, i m – ê³íü, øêàïà 

cado, cecî di, casurum, êre – ïàäàòè, 

ï³äïàäàòè; óïàñòè, çàãèíóòè 

caducum, i n – âèìîðî÷íå ìàéíî 

caducus, a, um – áëèçüêèé äî ïàä³ííÿ, 

ïðèðå÷åíèé íà ñìåðòü, çãóáíèé; òîé, 

ùî çàëèøèâñÿ áåç ñïàäêîºìöÿ, áåçãîñïîäàðíèé 

caecîtas, atis f – ñë³ïîòà 

caecus, a, um – ñë³ïèé 

caedes, is f – óáèâñòâî 

caedo, cecidi, caesum, êre – áèòè, ñ³êòè, 

ð³çàòè, ðóáàòè, óáèâàòè 

caelum, i n – íåáî 

Caesar, aris m – Öåçàð 

calamîtas, atis f – íåùàñòÿ, íåäîëÿ 

calamitôsus, a, um – òÿæêèé, çãóáíèé, 

íåùàñëèâèé 

calo, avi, atum, are – ñêëèêàòè 

calâmus, i m – î÷åðåò; ïåðî (äëÿ ëèñòà) 

calcar, aris n – øïîðà 

calco, avi, atum, are – äàâèòè, çíåâàæàòè, 

òîïòàòè, íàñòàâàòè (íîãîþ) 

calîgo, înis f – òóìàí, ìîðîê, ³ìëà 

calix, îcis m – êóáîê, êåëèõ, ÷àøà 

callidîtas, atis f – ìèñòåöòâî; õèòð³ñòü, 

ï³äñòóï, ëóêàâ³ñòü 

callî dus, a, um – ìèòåöüêèé, õèòðèé, 

ëóêàâèé 

calor, oris m – çàïàë, æàð 

calumnia, ae f – íàêëåï; ì³íëèâå, ïåðåêðó÷åíå 

òëóìà÷åííÿ 

calumnior, atus sum, ari – îáìîâëÿòè 

calumniosus, a, um – íàêëåïíèöüêèé, 

ïîìèëêîâèé 

calvus, i m – ëèñèé, ïë³øèâèé 

calx, calcis f – âàïíî 

candelabrum, i n – ñâ³÷íèê, êàíäåëÿáð 

candîdus, a, um – á³ëîñí³æíèé 

cani, orum m – ñèâå âîëîññÿ, ñèâèíà 

canis, is m (f) – ñîáàêà 

cantîcum, i n – ï³ñíÿ, ìåëîäåêëàìàö³ÿ 

canto, avi, atum, are – ïåêòè 

cantus, us m – ñï³â

capax, acis – ì³ñòêèé ñïðèéíÿòëèâèé, 

çäàòíèé äî ñïðèéíÿòòÿ 

capillus, i m – âîëîññÿ 

capio, cepi, captum, êre – áðàòè, ëîâèòè, 

ï³éìàòè, çàõîïëþâàòè; ïåðåìàãàòè 

capitalis, e – ïîâ’ÿçàíèé ç íåáåçïåêîþ; 

þð. êðèì³íàëüíèé, äóæå íåáåçïå÷íèé; 

êàðíèé; causa capitalis – êðèì³íàëüíà 

ñïðàâà (ñàíêö³ºþ â ÿêèé º 

íàéá³ëüøå îáìåæåííÿ ïðàâîçäàòíîñò³ 

– amissio libertatis, âòðàòà âîë³) 

capra, ae f – êîçà 

captivus, a, um – çàõîïëåíèé ó ïîëîí, 

â³éñüêîâîïîëîíåíèé 

capto, avi, atum, are – âèñòà÷àòè, ëîâèòè; 

íàïîëåãëèâî äîìàãàòèñÿ 

captus, a, um – äèâ.: capio 

captus, us m – îâîëîä³ííÿ, ñïðèéíÿòòÿ, 

ðîçóì³ííÿ 

caput, capîtis n – ãîëîâà, ãëàâà; ïðàâîçäàòí³ñòü; 

ãîëîâíèé ìîìåíò 

carcer, êris m – â’ÿçíèöÿ, òåìíèöÿ 

care – äîðîãî, ç æàä³áí³ñòþ, îõî÷å 

careo, ui, (iturus), ere (alîqua re) – ïîçáóâàòèñÿ, 

áóòè ïîçáàâëåíèì; íå ìàòè 

(áóäü-÷îãî), á³äóâàòè; íå ì³ñòèòè 

(áóäü-÷îãî), áóòè â³ëüíèì (â³ä áóäü- 

÷îãî); âèÿâèòèñÿ (áåç áóäü-÷îãî) 

carina, ae f – ê³ë 

carî tas, atis f – ïðèõèëüí³ñòü, ëþáîâ, 

ïðèÿçíü; ïðèõèëüí³ñòü, ìèë³ñòü 

carmen, î nis n – ï³ñíÿ, îäà; ôîðìóëà 

(ìàã³÷íà àáî þðèäè÷íà) 

Carthaginiensis, e – êàðôàãåíñüêèé 

Carthâgo, înis f – Êàðôàãåí 

carus, a, um – äîðîãèé 

casa, ae f – õàòèíà 

cassis, idis f – øîëîì 

castellum, i n – ôîðò, ìàëåíüêà ôîðòåöÿ, 

ôåðìà; ðåçåðâóàð 

castîgo, avi, atum, are – êàðàòè; çàñòîñîâóâàòè 

ò³ëåñíå ïîêàðàííÿ 

castigatio, onis f – î÷èùåííÿ; ïîêàðàííÿ, 

áè÷óâàííÿ, ò³ëåñíå ïîêàðàííÿ, îñóäæåííÿ 

castrensis, e – â³éñüêîâèé, òàá³ðíèé 

castrum, i (casta, orum) n – â³éñüêîâèé 

òàá³ð, ôîðò 

casus, us m – ïàä³ííÿ; âèïàäîê, 

ì³íëèâ³ñòü; â³äì³íîê 

catena, ae f – ëàíöþã, ëàíöþæîê 

cathedra, ae f – êð³ñëî; ì³ñöå ïåðåáóâàííÿ 

caupona, ae f – øèíîê, òðàêòèð; òðàêòèðíèöÿ 

cauponius, a, um – òðàêòèðíèé, øèíêàðñüêèé 

I causa (ç gen.) – çàðàäè, äëÿ, ç ìåòîþ, 

÷åðåç 

II causa, ae f – ñïðàâà, ïðè÷èíà, çàñíóâàííÿ, 

ïîëîæåííÿ; causam reddêre – 

ïîÿñíèòè (âèêëàñòè) ïðè÷èíó; ex 

causa – âíàñë³äîê, ó âèïàäêó 

caute – îáà÷íî 

cautio, onis f – îáåðåæí³ñòü, îáà÷í³ñòü; 

ïèñüìîâà ãàðàíò³ÿ 

cautus, a, um – äèâ.: caveo 

cautus, a, um – îáåðåæíèé, õèòðîìóäðèé 

caveo, cavi, cautum, ere – ïåðåäáà÷àòè, 

óæèâàòè çàõîä³â îáåðåæíîñò³; ãàðàíòóâàòè; 

ñêëàäàòè äîêóìåíòè (cautio – 

ãàðàíò³ÿ, ðîçïèñêà) 

cavillatio, onis f – þðèäè÷íà ñîô³ñòèêà 

cecîdi – äèâ.: cado 

cecidi – äèâ.: caedo 

cedo, cessi, cesssum, êre – éòè, âèïëèâàòè, 

â³äõîäèòè, ïîñòóïàòèñÿ, äîçâîëÿòè, 

ïîçâîëÿòè 

celêber, bris, bre – áàãàòîëþäíèé, ìàñîâèé, 

÷àñòî â³äâ³äóâàíèé; çíàìåíèòèé 

celer, celêris, celêre – øâèäêèé 

celerîtas, atis f – øâèäê³ñòü, ïîñï³øí³ñòü 

cella, ae f – ê³ìíàòêà, êîìîðà 

celo, avi, atum, are – ïðèõîâóâàòè, õîâàòè 

cementum, i n – áóò, ùåá³íü 

cena, ae f – îá³ä 

censeo, cencui, censum, ere – ââàæàòè, 

ãàäàòè; âíîñèòè ïðîïîçèö³þ; ïðèéìàòè 

ð³øåííÿ 

census, us m – öåíç (ïîäàòêîâèé ïåðåïèñ 

íàñåëåííÿ àáî öåíçîðñüêèé ñïèñîê 

ïëàòíèê³â ïîäàòê³â) 

centies – ñòîðàçîâî 

centum – ñòî 

centuria, ae f – öåíòóð³ÿ (çàã³í ç 60–100 

ñîëäàò³â) 

cepi – äèâ.: capio 

cera, ae f – â³ñê; íàâîùåíà òàáëè÷êà 

certatio, onis f – ñâàðêà, çìàãàííÿ, ñóïåðå÷êà 

certe – òî÷íî; çâè÷àéíî; ó âñÿêîìó ðàç³ 

191

certo, avi, atum, are – çìàãàòèñÿ, áîðîòè, 

ñïåðå÷àòèñÿ 

certus, a, um – òî÷íèé, â³ðíèé, â³äîìèé, 

êîíêðåòíèé 

cessio, onis f – ïîñòóïêà; in iure cessio – 

ñóäîâà ïîñòóïêà 

cesso, avi, atum, are – áàðèòèñÿ, ãàÿòèñÿ, 

çàòÿãóâàòè; íå ä³ÿòè; âòðà÷àòè, 

óïóñêàòè; ïðèïèíÿòèñÿ, ³òè; íå áóòè â 

ñóä³ 

cetêrum – â ³íøèõ âèïàäêàõ, â ³íøîìó 

ðàç³, ³íàêøå; óò³ì; õî÷ áè ÿê áóëî 

cetêrus, a, um – ³íøèé 

Chaldeaeus, i m – õàëäåé, æèòåëü 

Âàâ³ëîí³¿; ïåðåí.: àñòðîëîã, ìàã 

chaos n – õàîñ 

charta, ae f – ëèñò ïàï³ðóñó, ñóâ³é 

chirographarius, a, um – ðóêîïèñíèé; 

îôîðìëåíèé ðîçïèñêîþ 

chirogrâphum, i n – ðóêîïèñ, ðîçïèñêà 

(ïèñüìîâå áîðãîâå çîáîâ’ÿçàííÿ, ùî 

áóëî äîêàçîì ôàêòó óãîäè, çðîáëåíî¿ 

áåç ñâ³äê³â) 

chronîca, orum n – ë³òîïèñ 

cibaria, orum n – ¿ñò³âí³ ïðèïàñè, ïðîäîâîëüñòâî 

cibus, i m – ¿æà 

cicatrix, icis f – øðàì, ðóáåöü, ðàíà, ùî 

çàðóáöþâàëàñÿ; venire ad cicatricem 

– çàðóáöüîâóâàòèñÿ 

cingo, cinxi, cinctum, êre – ïîâ’ÿçóâàòè, 

îïåð³çóâàòè 

circa – äèâ.: circum 

circenses, ium m – âèäîâèùå 

circîter – á³ëÿ 

circum (circa, ç acc.) – á³ëÿ, íàâêîëî, 

â³äíîñíî 

circumambûlo, avi, atum, are – îáõîäèòè, 

îãëÿäàòè 

circumduco, duxi, ductum, êre – âîäèòè 

íàâêðóãè, îáìàíþâàòè; ñêàñîâóâàòè, 

àíóëþâàòè 

circumcedeo, sedi, sessum, ere – îñàäæóâàòè 

circumvenio, veni, ventum, ire – îáõîäèòè 

íàâêðóãè, îáìàíþâàòè, «îáâîäèòè 

íàâêîëî ïàëüöÿ» 

cito – øâèäêî, ïîñï³øíî 

citus, a, um – øâèäêèé, ïîñï³øíèé 

civilis, e – öèâ³ëüíèé 

civilîter – â³äïîâ³äíî äî öèâ³ëüíîãî ïðàâà; 

÷åìíî 

192 

civis, is m (f) – ãðîìàäÿíèí (ñï³âãðîìàäÿíèí) 

civî tas, atis f – ñóñï³ëüñòâî, ãðîìàäà, 

äåðæàâà; ãðîìàäÿíñòâî; êîðïîðàö³ÿ; 

ì³ñòî 

I clam (ïðèéì.) – ïîòàé (â³ä êîãîñü) 

II clam (ïðèñë.) – òàºìíî 

clamor, oris m – êðèê 

clarus, a, um – çíàòíèé, øëÿõåòíèé, 

ñëàâíèé, çíàìåíèòèé 

claudo, si, sum, êre – çàìèêàòè, çóïèíèòè, 

îòî÷óâàòè, óêëàäàòè, çàê³í÷óâàòè 

claudus, a, um – êóëüãàâèé 

claustrum, i n – çàñóâ, çàìîê 

clavis, is f – êëþ÷ 

clementia, ae f – ïîì³ðí³ñòü, ì’ÿêîñåðäÿ, 

ëàã³äí³ñòü, ñìèðåíí³ñòü 

clepo, clepsi, cleptum, êre – êðàñòè, 

êðàñòèñÿ; clepêre se – õîâàòèñÿ 

clepsyda, ae f – âîäÿíèé ãîäèííèê, êëåïñèäðà 

(îäèíèöÿ ÷àñó) 

clypeo, -, atum, ere – îçáðî¿òè ùèòîì 

coactus, a, um – äèâ.: cogo 

coalesco, coalui, coalîtum, êre – çðîñòàòèñÿ, 

ïðèéìàòèñÿ, ïðèæèâàòèñÿ 

codex, îcis m – ñòîâáóð, êîëîäà, êíèãà 

codicilli, orum m – íàâîùåí³ äîùå÷êè, 

òàáëè÷êè; ïðèïèñêà äî çàïîâ³òó (ÿêà 

âêëþ÷àº äîïîâíåííÿ, âèïðàâëåííÿ ³ 

çì³íè â³äïîâ³äíî äî îñòàííüî¿ âîë³ 

ñïàäêîäàâöÿ) 

coegi – äèâ.: cogo 

coelestis, e – íåáåñíèé 

coelum, i n – íåáî 

coemptio, onis f – êîåìïö³ÿ (øëþá, óêëàäàííÿ 

ÿêîãî â³äáóâàëîñÿ ó âèãëÿä³ 

ñèìâîë³÷íî¿ ïîêóïêè) 

co¸o, ii (ivi), itum, ire – çáèðàòèñÿ, óêëàäàòè; 

âõîäèòè, ñõîäèòèñÿ, ñêëàäàòè; 

ïðèºäíóâàòèñÿ 

(coepio), coepi, coeptum, coepisse – ïî- 

÷àòè; ïî÷èíàòè(ñÿ) 

co¸rceo, cui, cî tum, ere – óòðèìóâàòè, 

êàðàòè, ïðèòÿãàòè äî â³äïîâ³äàëüíîñò³ 

co¸rcitio, onis f – óòèõîìèðåííÿ, ñòðèìóâàííÿ; 

ïîêàðàííÿ 

coetus, us m – ñõîäêà, çáîðè 

cogitatio, onis f – íàì³ð, äóìêà, ïëàí 

cogîto, avi, atum, are – äóìàòè, îáì³ðêîâóâàòè, 

ìèñëèòè

cognatio, onis f – êîãíàö³ÿ, êðîâíå 

ñïîð³äíåííÿ; ñïîð³äíåí³ñòü; ð³äíÿ 

cognatus, i m – êîãíàò 

cognitio, onis f – ï³çíàííÿ, îçíàéîìëåííÿ; 

ðîçñë³äóâàííÿ; öèâ³ëüíèé ïðîöåñ, 

ñóäî÷èíñòâî, ñóäîâèé ðîçãëÿä; 

íàñë³äîê, ñëóõàííÿ; ñóäîâà êîìïåòåíö³ÿ, 

âåäåííÿ; êîãí³ö³éíå ïðîâàäæåííÿ 

cognitorius, a, um – ùî ñòîñóºòüñÿ 

îô³ö³éíîãî ïðåäñòàâíèêà íà ñóä³ 

cognosco, novi, nîtum, êre – ï³çíàâàòè, 

ðîçáèðàòèñÿ, ðîçñë³äóâàòè, âåñòè 

ñë³äñòâî 

cogo, coegi, coactum, êre – çìóøóâàòè, 

ïðèìóøóâàòè 

cohaereo, haesi, haesum, ere (ç dat.) – 

áóòè çâ’ÿçàíèì (ç ÷èìîñü), ïåðåáóâàòè 

ó çâ’ÿçêó; çàëåæàòè îäèí â³ä îäíîãî 

coheres, edis m (f) – ñï³âñïàäêîºìåöü 

cohors, hortis f – êîãîðòà; îòî÷åííÿ, ïî- 

÷åò 

coicio (coniicio), ieci, iectum, êre – ñêèäàòè 

ðàçîì; óêëàäàòè, ì³ñòèòè 

coîtus, a, um – äèâ.: co¸o 

collatio, onis f – ç’ºäíàííÿ, ç³ñòàâëåííÿ, 

çâ³ä 

collega, ae m – êîëåãà 

collegium, i n – êîëåã³ÿ 

collido, lisi, lisum, êre – óäàðÿòè, 

ç³ì’ÿòè, ðîçäàâèòè, ðîçøèáàòè 

collîgo, legi, lectum, êre – çáèðàòè, íàêîïè÷óâàòè, 

ñêëàäàòè 

collôco, avi, atum, are – ïîì³ùàòè, ïðèñòðîþâàòè, 

âèäàâàòè (çàì³æ) 

collum, i n – øèÿ 

collusio, onis f – òàºìíà óãîäà, çìîâà 

colluvies (conluvines), ei f – ñò³ê íå÷èñòîò; 

íàáð³ä, ïîêèäüêè 

colo, colui, cultum, êre – äîãëÿäàòè, îáðîáëÿòè, 

íàñàäæóâàòè; øàíóâàòè 

colonarius, a, um – ñåëÿíñüêèé 

colonus, i m – êîëîí, ñåëÿíèí, õë³áîðîáîðåíäàð, 

êîëîí³ñò, ïåðåñåëåíåöü 

color, oris m – êîë³ð 

coloro, avi, atum, are – ôàðáóâàòè, ïåðåäàâàòè 

â³äò³íîê 

columna, ae f – êîëîíà 

comes, îtis m (f) – ñóïóòíèê (ñóïóòíèöÿ) 

comissator, oris m – ó÷àñíèê ïèÿòèêè, 

òîé, ùî áåíêåòóº, ãóëÿêà 

comitium, ii n – êîì³ö³é (ì³ñöå íà ôîðóì³, 

äå ïðîõîäèëè íàðîäí³ çáîðè); 

comitia calata – ñêëèêàí³ êîì³ö³¿ (íàðîäí³ 

çáîðè, ùî ïðîõîäèëè ï³ä 

êåð³âíèöòâîì âåðõîâíîãî æåðöÿ) 

comî tor, atus sum, ari – ïðîâîäæàòè, 

ñóïðîâîäæóâàòè 

comm- = conmcommeatus, 

us m – â³äïóñòêà 

commendo, avi, atum, are – äîâ³ðÿòè, 

äîðó÷àòè 

commeo, avi, atum, are – õîäèòè òóäè ³ 

ñþäè, ïðèõîäèòè 

commercium, ii n – êîìåðö³ÿ (ïðàâî 

òîðã³âë³) 

comisceo, cui, xtum, ere – çì³øóâàòè, 

ç’ºäíóâàòè; commiscere [se] cum 

alîquo – ñõîäèòèñÿ (ç êèìîñü) 

commito, misi, missum, êre – äîðó÷àòè, 

ðîáèòè, ó÷èíÿòè; committêre se – 

â³ääàâàòèñÿ 

commodatum, i n – ïîçè÷êà 

commôdo, avi, atum, are – ðîáèòè ïîñëóãó, 

ïîçè÷èòè (ó áåçïëàòíå êîðèñòóâàííÿ), 

ïîçè÷èòè; íàäàòè; ïåðåäàòè 

commôdum, i n – âèãîäà, êîðèñòü, ³íòåðåñ 

commôdus, a, um – íàëåæíèé, ãàðíèé, 

çðó÷íèé; êîðèñíèé, äîö³ëüíèé 

communicatio, onis f – ºäíàííÿ, ºäí³ñòü 

communî co, avi, atum, are – ðîáèòè 

ñï³ëüíèì, óñóñï³ëüíþâàòè 

communis, e – ñï³ëüíèé 

communîtas, atis f – ñï³ëüí³ñòü, ãóðòîæèòîê, 

çâ’ÿçîê, ãðîìàäñüêå æèòòÿ, 

ñï³ëêóâàííÿ 

commuto, avi, atum, are – çì³íþâàòè, 

ïåðåòâîðþâàòè 

comp- = conpcomparatio, 

onis f – ïîð³âíÿííÿ, 

ïîð³âíÿëüíèé ðîçãëÿä 

I compâro, avi, atum, are – êóïóâàòè, 

ãîòóâàòè 

II compâro, avi, atum, are – ïîð³âíþâàòè; 

ç’ºäíóâàòè 

compello, pûli, pulsum, êre – çãàíÿòè, 

çáèðàòè; ïðèìóøóâàòè 

compensatio, onis f – çàë³ê, â³äøêîäóâàííÿ, 

ñïëàòà 

comperio, pêri, pertum, êre – ä³çíàâàòèñÿ 

compesco (conpesco), pescui, -, êre – óòèõîìèðþâàòè, 

óòðèìóâàòè 

193

compêtens, entis – ïðèäàòíèé, íàëåæíèé, 

â³äïîâ³äíèé 

compêto,ivi (ii), itum, êre – ñõîäèòèñÿ, 

ï³äõîäèòè, áóòè ïðèäàòíèì, ïðèºäíóâàòèñÿ, 

âèìàãàòè çà çàêîíîì 

compilo, avi, atum, are – âèêðàäàòè 

complector, plexus sum, plecti – îá³éìàòè, 

âèêëàäàòè 

complures, plura – áàãàòî õòî, áàãàòî 

÷îãî 

compono, posui, posîtum, êre – ñêëàäàòè; 

ïðèâîäèòè ó â³äïîâ³äí³ñòü, óïîðÿäêîâóâàòè, 

ïîãîäæóâàòè 

compos, pôtis – ùî âîëîä³º, ùî íå âòðàòèâ; 

compôten mentis esse – áóòè ó 

ñâîºìó ðîçóì³, íå âòðàòèòè ðîçóìó 

composîtus, a, um – ñêëàäåíèé, ñêëàäíèé; 

óð³âíîâàæåíèé, ãàðìîí³éíèé 

comprehendo (prendo), prehendi 

(prendi), prehensum (prensum), êre – 

áðàòè, çàõîïëþâàòè, îõîïëþâàòè; 

çâ’ÿçóâàòè, ñêð³ïëþâàòè, âðàõîâóâàòè, 

âèðàæàòè, îïèñóâàòè; óñòàíîâëþâàòè, 

ïðèçíà÷àòè 

comprôbo, avi, atum, are – ñõâàëþâàòè, 

çàòâåðäæóâàòè, ï³äòâåðäæóâàòè 

compromissum, i n – êîìïðîì³ñ (ð³øåííÿ 

ñòîð³í óäàòèñÿ äî äîïîìîãè òðåòåéñüêîãî 

ñóää³) 

comptus, a, um – ï³äôàðáîâàíèé, íàðóì’ÿíåíèé 

compûto, avi, atum, are – ï³äðàõîâóâàòè, 

îá÷èñëþâàòè, ïåðåë³÷óâàòè, çàðàõîâóâàòè 

concedo, cessi, cessum, êre – óñòóïàòè, 

äîçâîëÿòè, äîâ³ðÿòè, íàäàâàòè 

conceptio, onis f – ñóêóïí³ñòü; ôîðìóëþâàííÿ 

concertatio, onis f – çìàãàííÿ, ñóïåðå÷êà, 

äèñïóò 

concha, ae f – ðàêîâèíà; ïîñóäèíà ç ðàêîâèíè 

conciliabûlum, i n – ðèíêîâà ïëîùà, 

ì³ñöå äëÿ çáîðó íàðîäó 

conciliatio, onis f – ç’ºäíàííÿ, çáëèæåííÿ; 

çàëó÷åííÿ íà ñâîþ ñòîðîíó 

concilium, i n – ç’ºäíàííÿ, çâ’ÿçîê; íàðàäà, 

çáîðè 

concipio, cepi, ceptum, êre – çà÷àòè, ðîäèòè; 

çáèðàòè; çàäóìóâàòè; óòâîðþâàòè, 

ðîáèòè, çä³éñíþâàòè; îäåðæóâàòè, 

ãîäóâàòè 

194 

concitatio, onis f – øâèäêèé ðóõ, ïîðóøåííÿ, 

ðîçäðàòóâàííÿ 

concîto, avi, atum, are – ñêëèêàòè, çàïðîøóâàòè, 

ï³äáóðþâàòè 

conclave, is n – çàêðèòå (ùî çàïèðàºòüñÿ) 

ïðèì³ùåííÿ, ê³ìíàòà, ïîêî¿ 

concludo, clusi, clusum, êre – óêëàäàòè, 

çàâåðøóâàòè 

concoquo, coxi, coctum, êre – ïåðåâàðþâàòè, 

çàñâîþâàòè, ðåòåëüíî îáì³ðêîâóâàòè 

concordia, ae f – çãîäà, ºäí³ñòü 

concordo, avi, atum, are – óçãîäæóâàòèñÿ 

concubina, ae f – íàëîæíèöÿ, êîõàíêà 

concubinatus, us m – êîíêóá³íàò, 

ñï³âæèòòÿ, ëþáîâíèé çâ’ÿçîê 

concupisco, pivi (pii), pitum, êre – æàäàòè, 

æàãó÷å áàæàòè, ïðàãíóòè 

concurro, curri, cursum, êre – ñò³êàòèñÿ, 

çá³ãàòèñÿ, ñõîäèòèñÿ, óçãîäæóâàòèñÿ 

concursus, us m – ñò³êàííÿ; ñïðèÿííÿ; 

ñóòè÷êà 

concutio, cussi, cussum, êre – ðîçõèòóâàòè, 

êîëèâàòè 

condemno, avi, atum, are – çàñóäæóâàòè, 

âèçíàâàòè âèííèì 

condicio, onis f – óìîâà, çàñòåðåæåííÿ (ó 

äîãîâîð³ àáî çàïîâ³ò³); ñóñï³ëüíå ñòàíîâèùå, 

ñòàòóñ 

condicionalis, e – óìîâíå, îáóìîâëåíå, 

çàñòåðåæåííÿ 

condictio, onis f – êîíäèêö³ÿ, îñîáèñòèé 

(çîáîâ’ÿçàëüíèé) ïîçîâ 

condo, dîdi, dîtum, êre – çàñíîâóâàòè, 

âëàøòîâóâàòè, óñòàíîâëþâàòè; õîâàòè 

conduco, duxi, ductum, êre – çáèðàòè, 

çí³ìàòè; îðåíäóâàòè; ï³äðÿäæàòèñÿ 

conductio, onis f – íàéîì, ïðèéîì â 

îðåíäó 

conductor, oris m – íàéìà÷, îðåíäàð 

conexus, a, um – çâ’ÿçàíèé 

confarreatio, onis f – êîíôàðåàö³ÿ (îäèí 

³ç òðüîõ âèä³â øëþáó) 

confectus, a, um – äèâ.: conficio 

confêro, tûli, collâtum, ferre – çíîñèòè, 

ñêëàäàòè, çâîäèòè, çáèðàòè, ïîêëàäàòè; 

âíîñèòè; çâåðòàòè, íàïðàâëÿòè 

confessio, onis f – âèçíàííÿ 

confessus, a, um – äèâ.: confiteor

confestim – íåãàéíî, â³äðàçó 

confîcio, feci, fectum, êre – çàê³í÷óâàòè, 

ðîáèòè, çä³éñíþâàòè 

confido, confisum sum, confidêre – 

äîâ³ðÿòè 

configo, fixi, fixum, êre – âèêîëþâàòè 

conficio, feci, fectum, êre – çàê³í÷óâàòè, 

ðîáèòè, çä³éñíþâàòè 

confirmo, avi, atum, are – â³äíîâëþâàòè, 

çàòâåðäæóâàòè, ï³äòâåðäæóâàòè 

confiteor, fessus sum, fiteri – óñâ³äîìëþâàòè, 

âèçíàâàòè 

conflo, avi, atum, are – ðîçäóâàòè; ïåðåïëàâëÿòè 

confugio, fugi, -, êre – á³ãòè 

confundo, fudi, fusum, êre – ëèòè, óëèâàòè, 

ðîçïîä³ëÿòè; çì³øóâàòè, ïåðåì³øóâàòè; 

áåíòåæèòè 

confusus, a, um – áåçëàäíèé, çàïëóòàíèé 

congiarium, ii n – ðîçäàâàííÿ (âèäà÷à 

ïðîäóêò³â àáî ãðîøåé á³äíèì ãîðîäÿíàì 

÷è ñîëäàòàì) 

congrêgo, avi, atum, are – çáèðàòè, 


congrue – óçãîäæåíî; íàëåæíèì ÷èíîì 

congruo, ui, -, êre – â³äïîâ³äàòè, ï³äõîäèòè, 

ïîãîäèòèñÿ, çá³ãàòèñÿ 

congruus, a, um – â³äïîâ³äíèé, íàëåæíèé 

coniunctio, onis f – çâ’ÿçîê, ñïîð³äíåííÿ, 

ðîäèíí³ â³äíîñèíè, øëþá, ñïîëó÷åííÿ 

coniungo, iunxi, iunctum, êre – ç’ºäíóâàòè, 

ñïîëó÷èòè, ïîºäíóâàòè ðîäèííèìè 

óçàìè 

conlega – äèâ.: collega 

conluvies – äèâ.: colluvies 

conm- = commconnumêro, 

avi, atum, are – çàðàõîâóâàòè 

conor, conatus sum, ari – íàìàãàòèñÿ, 

ïðîáóâàòè 

conp- = compconpello, 

pûli, pulsum, êre – ãíàòè, ïðèìóøóâàòè, 

óâîäèòè, íàïðàâëÿòè 

conpesco (compesco), pescui, -, êre – ñêîâóâàòè, 

ñòðèìóâàòè, óòèõîìèðþâàòè 

conquiro, quisivi, quisitum, êre – ï³äøóêóâàòè, 

çáèðàòè çâ³äóñ³ëü, íàáèðàòè, 

ðåâíî øóêàòè 

consanguineus, i m – êðîâíèé ðîäè÷ (ãîëîâíèì 

÷èíîì áðàò àáî ñåñòðà) 

conscientia, ae f – ñóìë³ííÿ; mala 

conscientia – íå÷èñòå ñóìë³ííÿ 

conscio, scivi, scitum, ire – ïðèéìàòè, 

çàðàõîâóâàòè 

conscribo, scripsi, scriptum, êre – ïèñàòè, 

çàïèñóâàòè, âíîñèòè äî ñïèñê³â; 

ñêëàäàòè 

consecro, avi, atum, are – îñâÿ÷óâàòè, 

âèçíàâàòè ñâÿùåííèì 

consensus, us m – óãîäà; consensus 

necessarius – çàêîííà óãîäà 

consentio, sensi, sensum, ire (de alîqua 

re) – ïîãîäæóâàòèñÿ, âèðàæàòè çãîäó; 

ñõîäèòèñÿ (ó ÷îìóñü); çëàãîäèòèñÿ, 

âëàøòóâàòèñÿ 

consequens est – îòæå 

consequentia, ae f – íàñë³äîê; per 

consecuentias – îïîñåðåäêîâàíî, ÷åðåç 

íàñë³äêè 

consequor, secutus sum, sequi – âèïëèâàòè; 

ïåðåñë³äóâàòè; äîáóâàòè, äîìàãàòèñÿ 

consêro, serui, sertum, êre – ç’ºäíóâàòè; 

âñòóïàòè; çàâ’ÿçóâàòè 

conservatio, onis f – çàîùàäæåííÿ; ïîðÿòóíîê 

conservo, avi, atum, are – çáåð³ãàòè 

conservus, i m – òîâàðèø ïî ðàáñòâó 

considêro, avi, atum, are – îãëÿäàòè; 

îáì³ðêîâóâàòè 

consîdo, sedi (sidi), sessum, êre – ñ³äàòè, 

îñ³äàòè 

consignatio, onis f – ïèñüìîâå ïîñâ³ä÷åííÿ 

consilium,ii n – ðàäà, íàì³ð; in consilio 

habere – ìàòè íà óâàç³; áðàòè äî â³äîìà 

consisto, stîti, -, êre – ïîëÿãàòè, ñòàâàòè, 

óñòàíîâëþâàòèñÿ, ì³ñòèòèñÿ, ñêëàäàòèñÿ, 

çîñåðåäæóâàòèñÿ; ³ñíóâàòè 

consonantia, ae f – ñï³âçâó÷÷ÿ, ïîãîäæåí³ñòü, 

çá³ã 

consôno, sonui, -, are – ñï³ëüíî çâó÷àòè, 

óçãîäæóâàòèñÿ, çá³ãàòèñÿ 

consortium,ii n – ñï³ëüí³ñòü 

conspectus, us m – ïîëå çîðó, îãëÿä 

conspicio, spexi, spectum, êre – ïîáà÷èòè, 

ïîì³òèòè 

conspiratio, onis f – çãîäà, çãîâ³ð, çìîâà 

constans, antis – ïîñò³éíèé, íåóõèëüíèé, 

íàïîëåãëèâèé, ñò³éêèé, íåïîõèòíèé, 

òâåðäèé 

195

constantia, ae f – ñòàë³ñòü, ì³öí³ñòü, 

íåçì³íí³ñòü 

constîti – äèâ.: consto, consisto 

constituo, stitui, stitutum, êre – óñòàíîâëþâàòè, 

ïðèçíà÷àòè, âèçíà÷àòè, çàñíîâóâàòè, 

ïîñòàíîâëÿòè, çàòâåðäæóâàòè, 

âèçíàâàòè 

constitutio, onis f – ïîñòàíîâà, íàêàç 

consto,stîti, staturus, are – ñêëàäàòèñÿ; 

áóòè òâåðäî âñòàíîâëåíèì, áóòè ç’ÿñîâàíèì; 

óçãîäæóâàòèñÿ; ³ñíóâàòè 

constringo, strinxi, strictum, êre – 

çâ’ÿçóâàòè, ñòðèìóâàòè, çâóæóâàòè, 

ñêîðî÷óâàòè, çâîäèòè 

consuetudo, înis f – çâè÷êà, çâè÷àé, ïîáóò; 

âæèâàííÿ, çàñòîñóâàííÿ, ïðàêòèêà 

consul, is m – êîíñóë 

consularis,e – êîíñóëüñüêèé 

consularis, is m – êîíñóëÿð (êîëèøí³é 

êîíñóë àáî ëåãàò ó ïðîâ³íö³¿, ùî ìàâ 

ðàíã êîíñóëà) 

consulatus, us m – êîíñóëüñüêå çâàííÿ, 

êîíñóëüñüêà ïîñàäà, êîíñóëüñòâî 

consûlo, sului, sultum, êre – ðàäèòè, îáãîâîðþâàòè, 

çàïèòóâàòè; ì³ðêóâàòè, 

ï³êëóâàòèñÿ 

consulto – íàâìèñíî 

consultor, oris m – ùî ïðîõàº ïðî ïîðàäó; 

ùî ðàäèòü, êîíñóëüòàíò 

consultum, i n – ïîðàäà, ïîñòàíîâà, 

âèçíà÷åííÿ, óñòàíîâëåííÿ 

consultus, a, um – íàâìèñíèé, ñâ³äîìèé 

consultus, i m – ïðàâîçíàâåöü, þðèñò 

consummo, avi, atum, are – çàâåðøóâàòè, 

âèêîíóâàòè, äîâîäèòè äî ê³íöÿ 

consumo, sumpsi, sumptum, êre – ñïîæèâàòè, 

âèòðà÷àòè; çíèùóâàòè, ïðèâîäèòè 

äî çíèêíåííÿ, óìåðòâèòè 

contemno, tempsi, temptum, êre – íåõòóâàòè, 

çíåâàæàòè, ñòàâèòèñÿ áàéäóæå 

contemplatio, onis f – ðîçóì³ííÿ, ìåòà, 

íàì³ð; âèä, âèäîâèùå, êàðòèíà 

contemptio, onis f – ïðåçèðñòâî, íåïîâàãà 

contemptus, us m – ïðåçèðñòâî 

contendo, tendi, tentum, êre – íàòÿãàòè; 

ïîð³âíþâàòè; çàïåðå÷óâàòè; ïðèòÿãàòè 

contentio, onis f – ïîñèëåííÿ, äîìàãàííÿ; 

ïîð³âíÿííÿ, çâ³ðÿííÿ 

contentus, a, um – äèâ.: contineo ÷è 

contendo 

contentus, a, um – ùî çàäîâîëüíÿºòüñÿ, 

âäîâîëåíèé 

196 

conterreo, rui, rîtum, ere – íàëÿêàòè 

contestatio, onis f – çàñâ³ä÷åííÿ; litis 

contestatio – çàñâ³ä÷åííÿ ñóïåðå÷êè 

contestitus, a, um – äèâ.: contestor 

contestor, atus sum, ari – êëèêàòè ó 

ñâ³äêè, ïî÷èíàòè çàïðîøåííÿì 

ñâ³äê³â, çàñâ³ä÷èòè; lis contestata – 

çàñâ³ä÷åíèé ïîçîâ 

conticesco (conticisco), ticui, -, êre – 

óìîâêàòè 

contineo, tinui, tentum, ere – ì³ñòèòè, 

âì³ùóâàòè; çàëèøàòè, óòðèìóâàòè, 

ñêð³ïëþâàòè; îáìåæóâàòè; ó passivum 

– ñêëàäàòèñÿ; çàäîâîëüíÿòèñÿ 

contingo, tîgi, tactum, êre – òîðêàòèñÿ, 

äîòîðêàòèñÿ, çà÷³ïàòè, çàõîïëþâàòè; 

â³äáóâàòèñÿ, âèíèêàòè 

continuatio, onis f – áåçïåðåðâí³ñòü, 

òðèâàë³ñòü; ïðîäîâæåííÿ 

I continuo – íåãàéíî 

II continuo, avi, atum, are – ç’ºäíóâàòè, 

çâ’ÿçóâàòè 

contio, onis f – çáîðè 

contra (ïðèñë.) – íàâïàêè, íàïðîòè; 

contra dicêre – çàïåðå÷óâàòè, ñóïåðå÷èòè, 

ïðîòåñòóâàòè 

contra (ïðèéì. ç àñc.) – óñóïåðå÷, ïðîòè 

contractus, us m – êîíòðàêò, óãîäà 

contradico, dixi, dictum, êre – çàïåðå÷óâàòè, 

â³äêèäàòè 

contradictio, onis f – çàïåðå÷åííÿ, ïðîòèð³÷÷ÿ 

contrâho, traxi, tractum trahêre – ñòÿãàòè, 

ñêð³ïëþâàòè, óêëàäàòè (óãîäó), 

çáèðàòè, íàêîïè÷óâàòè; çàïîä³þâàòè, 

ðîáèòè 

contrarius, a, um – ïðîòèëåæíèé; e 

contrario – íàâïàêè 

contrectatio, onis f – âèêðàäåííÿ, ðîçòðàòà, 

ïðèñâîºííÿ 

contrecto, avi, atum, are – òîðêàòèñÿ, 

ñïîêóøàòè, ïðèâëàñíþâàòè ñîá³, ðîçêðàäàòè 

contributio, onis f – ïîãàøåííÿ, ðîçðàõóíîê 

contristo, avi, atum,are – çàñìó÷óâàòè 

controversia, ae f – ñóïåðå÷êà, ðîçá³æí³ñòü 

contubernium, ii n – ñï³âæèòòÿ 

contumacia, ae f – óïåðò³ñòü, íîðîâëèâ³ñòü; 

çàòÿòà íåÿâêà äî ñóäó; íåïîêîðà

contûmax, acis – óïåðòèé, íîðîâëèâèé; 

ùî íå ç’ÿâèâñÿ äî ñóäó (ùî âèÿâèâ 

íåïîâàãó äî ñóäó) 

contumelia, ae f – îáðàçà 

conturbo, avi, atum, are – çáåíòåæèòè 

conubium, ii n – øëþá, îäðóæåííÿ; ïðàâî 

óêëàäàòè øëþá 

convalesco, valui, -, êre – âèäóæóâàòè; 

ïðèæèâàòèñÿ, çì³öíþâàòèñÿ, çì³öí³òè; 

îäåðæóâàòè çàêîííó ñèëó, ñòàâàòè 

ä³éñíèì 

convenio, veni, ventum, ire – ñõîäèòèñÿ, 

ïîãîäæóâàòèñÿ, ïðèõîäèòè äî çãîäè, 

çàëàãîäæóâàòè, óêëàäàòè, â³äïîâ³äàòè; 

convênit (áåçîñîá.) – òå ñàìå, ùî ³ 

decet; óëàãîäæåíî, âèð³øåíî, º äîìîâëåí³ñòü; 

conveniri – çàñòîñîâóâàòèñÿ, 

áóòè âèçíàíèì; çàëó÷àòèñÿ äî â³äïîâ³äàëüíîñò³ 

conventio, onis f – óãîäà 

conventionalis, e – äîãîâ³ðíèé 

conventum, i n – äîìîâëåí³ñòü, óãîäà 

conventus, a, um – äèâ.: convenio 

conventus, us m – ç³áðàííÿ, çá³ð, çá³ãîâèñüêî, 

çàñ³äàííÿ 

conversatio, onis f – çâåðòàííÿ, ñï³ëêóâàííÿ 

converto (vorto), verti (vorti), versum 

(vorsum), êre – çâåðòàòè, ïåðåòâîðþâàòè, 

ïåðåâîäèòè; çì³íþâàòè, «ñòàâèòè 

ç í³ã íà ãîëîâó» 

convicior, atus sum, ari – ëàÿòè 

convicium, ii n – ëàéêà, ãàíüáëåííÿ 

convinco, vici, victum, êre – âèêðèâàòè, 

äîâîäèòè, ñïðîñòîâóâàòè 

convivium, ii n – áåíêåò 

convocium – «ç’ºäíàííÿ ãîëîñ³â» (ñëîâî, 

ñòâîðåíå øòó÷íî ³ ïîêëèêàíå ïîÿñíèòè 

ïîõîäæåííÿ ñëîâà «convicium») 

convôco, avi, atum, are – ñêëèêàòè, çáèðàòè 

copia, ae f – áàãàòñòâî, äîñòàòîê, ì³öü; 

êîï³ÿ 

copiae, arum (pl.) f – â³éñüêî 

copûlo, avi, atum, are – ñïîëó÷èòè, çâ’ÿçóâàòè, 


coquo, coxi, coctum, êre – âàðèòè, êóõîâàðèòè, 

ãîòóâàòè, îáïàëþâàòè, ãàñèòè 

(âàïíî) 

cor, cordis n – ñåðöå 

I coram (ç abl.) – ó ïðèñóòíîñò³ (áóäüêîãî) 

II coram (ïðèñë.) – îñîáèñòî, íà î÷àõ ó 

âñ³õ, áóòè ïðèñóòí³ì îñîáèñòî 

cornix, cornicis f – âîðîíà 

corollarium, ii n – â³íîê 

corporalis, e – ò³ëåñíèé, ìàòåð³àëüíèé 

corpus, ôris n – ò³ëî, ïðåäìåò 

corrîgo, rexi, rectum, êre – âèïðÿìëÿòè, 

âèïðàâëÿòè 

corripio, ripui, reptum, êre – ñõîïëþâàòè, 

îõîïëþâàòè; îáâèíóâà÷óâàòè 

corrumpo, rupi, ruptum, êre – øêîäèòè, 

çàâäàâàòè øêîäè, óùåìëÿòè, ïñóâàòè, 

óøêîäæóâàòè, çâàáëþâàòè, ñïîêóøàòè 

corruptus, a, um – äèâ.: corrumpo 

cotidie (cottidie) – ùîäíÿ, ³ç äíÿ ó äåíü, 

áåçóïèííî 

cras – çàâòðà 

crastinus, a, um – çàâòðàøí³é 

creber, bra, brum – ÷àñòèé, ÷àñòî ïîâòîðþâàíèé 

crebro – ÷àñòî 

credîdi – äèâ.: credo 

credî tor, oris m (creditrix, tricis f) – 

êðåäèòîð, ïîçèêîäàâåöü 

creditum, i n – ïîçè÷êà, êðåäèò 

credo, credîdi, credîtum, êre – â³ðèòè, 

äîâ³ðÿòè; ââàæàòè, ãàäàòè 

credulîtas, atis f – äîâ³ðëèâ³ñòü 

crematio, onis f – ñòðàòà ÷åðåç ñïàëåííÿ 

creo, avi, atum, are – ñòâîðþâàòè, ä³ÿòè, 

îáèðàòè, ïðèçíà÷àòè; ïîðîäæóâàòè 

crepîda, ae f – ñàíäàëÿ, âçóòòÿ 

cresco, crevi, cretum, êre – ðîñòè, çðîñòàòè 

cretio, onis f – êðåö³ÿ (ôîðìàëüíà çàÿâà 

ïðî ïðèéíÿòòÿ ñïàäùèíè, ÿêó ïîòð³áíî 

çðîáèòè ïðîòÿãîì âèçíà÷åíîãî 

÷àñó ç äíÿ îãîëîøåííÿ ñïàäêîºìöþ 

çàïîâ³òó àáî ç äíÿ ñìåðò³ çàïîâ³äà÷à) 

crimen, crimînis n – çëî÷èí, îáâèíóâà- 

÷åííÿ â çëî÷èí³; edêre crimen – ïîâ³äîìëÿòè 

ïðî îáâèíóâà÷åííÿ; crimen 

alicuius rei obiicêre – çâèíóâà÷óâàòè 

â áóäü-÷îìó 

criminalis, e – çëî÷èííèé 

crimînor, atus sum, ari – îáâèíóâà÷óâàòè, 

îááðåõàòè 

criminosus, a, um – îáâèíóâàëüíèé, çëî- 

÷èííèé 

crumena, ae f – ãàìàíåöü 

cruor, oris m – êðîâ, êðîâîïðîëèòòÿ 

197

crusta, ae f – íàêëàäíà àáî ìîçà¿÷íà ðîáîòà, 

îáëèöþâàííÿ, ïàíåëü 

crux, crucis m – õðåñò, ðîçï’ÿòòÿ (ñòðàòà, 

ùî çàñòîñîâóâàëàñÿ ïåðåâàæíî äî 

ðàá³â) 

cui, cuius – äèâ.: qui, quis 

cubile, is n – ëîæå 

cubicûlum, i n – ñïàëüíÿ 

culcîta, ae f – ìàòðàö 

culpa, ae f – íåäáàë³ñòü, ïðîâèíà; culpa 

lata – ãðóáà íåäáàë³ñòü 

cultellus, i m – í³æ, áðèòâà 

cultor, oris m – òîé, õòî îáðîáëÿº çåìëþ; 

âèõîâàòåëü; æèòåëü 

cultura ae f – îáðîá³òîê, îáðîáêà; â³äõ³ä 

I cum (ïðèéì. ç abl.) – ç (êèìîñü) 

II cum (quum, ñïîë.) – êîëè; òîìó ùî, 

îñê³ëüêè, ó òîé ÷àñ ÿê, õî÷à; cum primum 

– ÿê ò³ëüêè; cum … tum – ÿê … 

òàê 

cuncti, ae, a – óñ³ ðàçîì, ó ö³ëîìó, ó ñóêóïíîñò³ 

cupîde – æàä³áíî, ç æàä³áí³ñòþ 

cupidîtas, atis f – ñèëüíå áàæàííÿ, ïðèñòðàñòü, 

æàä³áí³ñòü, æàä³áí³ñòü 

Cupido, înis m – Êóï³äîí (áîã ëþáîâ³, 

ñèí Âåíåðè) 

cupîdus, a, um – ïðàãíó÷èé; æàä³áíèé 

cupio, ivi (ii), itum, êre – æàäàòè, ïðàãíóòè, 

(æàãó÷å) áàæàòè 

cupresseus, a, um – çðîáëåíèé ç êèïàðèñà, 

êèïàðèñîâèé 

cupressus, i f – êèïàðèñ 

cur – íàâ³ùî 

cura, ae f (ç gen.) – òóðáîòà, ï³êëóâàííÿ 

(ïðî êîãîñü) 

curatio, onis f – ë³êóâàííÿ; ï³êëóâàííÿ 

curator, oris m – ïîïå÷èòåëü 

curia, ae f – êóð³ÿ (ó Äàâíüîìó Ðèì³ – 

îäíà ç 30 ãðîìàä, ùî ðîçä³ëÿëèñÿ íà 

3 òðèáè; áóä³âëÿ ðàäè, ó ÿê³é çáèðàëàñÿ 

êóð³ÿ, à íàäàë³ – ñåíàò) 

curo, avi, atum, are – ï³êëóâàòèñÿ, ë³êóâàòè 

curricûlum, i n – á³ã, øëÿõ, ïîïðèùå 

curro, cucurri, cursum, êre – á³ãòè, ïîñï³øàòè 

currus, us m – êîë³ñíèöÿ 

cursim – øâèäêî, íà á³ãó 

cursus, us m – á³ã, íàïðÿìîê, êóðñ 

curulis, e – êóðóëüíèé 

198 

custodia, ae f – îõîðîíà, óòðèìàííÿ, in 

custodiam dare – âçÿòòÿ ï³ä âàðòó, 

òðèìàííÿ ï³ä àðåøòîì 

custodio, ivi (ii), itum, ire – îõîðîíÿòè, 

îáåð³ãàòè, äîòðèìóâàòè 

custos, odis m (f) – ñòîðîæ, äîãëÿäà÷ 

cyclus, i m – êîëî 

D 

D. = Decîmus – Äåö³ì; D – ï’ÿòñîò 

damnas = damnatus, a, um – çàñóäæåíèé 

damnatio, onis f – îñóä, îáâèíóâà÷åííÿ 

damno, avi, atum, are – çàñóäæóâàòè, 

ïðèñóäæóâàòè; çîáîâ’ÿçóâàòè, ïðèìóøóâàòè 

damnosus, a, um – øê³äëèâèé, ïàãóáíèé, 

ùî çàâäàº øêîäè 

damnum, i n – çáèòîê 

datio, onis f – íàäàííÿ 

dativus, a, um – äàíèé, ïðèçíà÷åíèé 

datus, a, um – äèâ.: do 

de (ç abl.) – ïðî, íà ï³äñòàâ³, ç, â³ä, ³ç 

ïðèâîäó 

dea, ae f – áîãèíÿ 

debeo, bui, bitum, ere – áóòè íàëåæíèì; 

ó passivum – âèïëèâàòè, ïðèºäíóâàòèñÿ; 

non debet – íå ïîâèííå 

debîlis, e – ñëàáêèé, íåì³÷íèé 

debîtor, oris m – áîðæíèê 

debîtum, i n – áîðã 

debui – äèâ.: debeo 

decedo, cessi, cessum, êre – ³òè, ¿õàòè, 

³òè ç æèòòÿ 

decem – äåñÿòü 

decemvir, i m – äåöåìâ³ð 

deceo, cui, -, ere (ç acc.) – ëè÷èòè, (÷îìóñü, 

êîìóñü), decet – ëè÷èòü 

deceptus, a, um – äèâ.: decipio 

decerno, crevi, cretum, êre – âèð³øóâàòè, 

ïîñòàíîâëÿòè 

decido, cidi, cisum, êre – â³äðóáóâàòè; 

ïîê³í÷èòè, ïðèïèíèòè 

decîmus, a, um – äåñÿòèé 

decies – äåñÿòü ðàç³â 

decipio, cepi, ceptum, êre – îáìàíþâàòè 

declaro, avi, atum, are – ïîâ³äîìëÿòè, 

âèÿâëÿòè, âèñëîâëþâàòè, ïðîãîëîøóâàòè 

decollatio, onis f – îáåçãëàâëþâàííÿ 

decôro, avi, atum, are – ïðèêðàøàòè, 

ïðîñëàâëÿòè

decrêtum, i n – äåêðåò, ð³øåííÿ 

decui – äèâ.: deceo 

decurio, ônis m – äåêóð³îí (êîìàíäèð 

äåêóð³¿, êàâàëåð³éñüêîãî ï³äðîçä³ëó, 

ùî ñêëàäàâñÿ ç äåñÿòè ÷îëîâ³ê); ÷ëåí 

ìóí³öèïàëüíîãî ñåíàòó 

decursus,us m – ïëèí, ïîò³ê 

decus, decôris n – êðàñà, ÷åñòü, ñëàâà 

dedi – äèâ.: do 

dediticius, a, um – òîé, ùî çäàâñÿ 

deduco, duxi, ductum, êre – âèâîäèòè, 

âåñòè, âèéìàòè, âèä³ëèòè, â³äîêðåìèòè, 

â³äí³ìàòè 

defendo, fendi, fensum, êre – çàõèùàòè, 

îáîðîíÿòè, äàâàòè â³äñ³÷; âèïðàâäîâóâàòè 

defensio, onis f – çàõèñò, â³äõèëåííÿ 

îáâèíóâà÷åííÿ, àïîëîã³ÿ, ïðîìîâà ó 

âëàñíèé çàõèñò 

defensor, oris m – çàõèñíèê 

defensus, a, um – äèâ.: defendo 

defêro, tûli, latum, ferre – çíîñèòè, 

çí³ìàòè; íàäàâàòè, ïåðåäàâàòè 

deficio, fêci, fectum, êre – áóòè íåäîñòàòí³ì, 

íå âèñòà÷àòè; âòðàòèòè ñèëó, 

áóòè íåä³éñíèì 

definio, ivi (ii), itum, ire – âèçíà÷àòè, 

îáìåæóâàòè, äàâàòè âèçíà÷åííÿ 

definitio, onis f – âèçíà÷åííÿ 

defluo, fluxi, fluctum, êre – ñêèäàòè, 

ñïàäàòè, ñò³êàòè, îáïàäàòè 

defodio, fodi, fossum, êre – çàêàïóâàòè, 

óêîïóâàòè, çàðèâàòè 

deformî tas, atis f – ïîòâîðí³ñòü, êàë³öòâî 

defunctus, a, um – ìåðòâèé, ïîìåðëèé, 

ïîê³éíèé 

defungor, defunctus sum, fungi – çàâåðøóâàòè, 

çàê³í÷èòè; óìåðòè, ïî÷èòè 

degusto, avi, atum, are – ïðîáóâàòè, êóøòóâàòè, 

äåãóñòóâàòè 

dehonesto, avi, atum, are – ãàíüáèòè, 

áåç÷åñòèòè, êîìïðîìåòóâàòè, çíåñëàâèòè 

deiectio, onis f – ñêèäàííÿ, âèãíàííÿ; 

çíèæåííÿ 

deiectius, a, um – äèâ.: deiicio 

deiicio (deicio), ieci, iectum, êre – ñêèäàòè, 

çãàíÿòè, ïðîãàíÿòè 

deinceps – ïîò³ì, äàë³ 

deinde – ïîò³ì 

delator, oris m – îáâèíóâà÷ 

delectamentum, i n – çàäîâîëåííÿ, íàñîëîäà 

delecto, avi, atum, are – ò³øèòè, óáëàãîòâîðèòè; 

ïðèïàäàòè äî äóø³, ïîäîáàòèñÿ 

deleo, levi, letum, ere – çíèùóâàòè 

delibêro, avi, atum, are – çâàæóâàòè, 

îáì³ðêîâóâàòè, ïðèéìàòè ð³øåííÿ 

delibuo, bui, butum, êre – ìàçàòè, ïîêðèâàòè, 

óìîùóâàòè 

delicatus, a, um – ìèëèé, êðàñèâèé; òîíêèé, 

çí³æåíèé, ïðèìõëèâèé; ðîçê³øíèé 

delictum, i n – ïðàâîïîðóøåííÿ, ïðîâèíà, 

çëî÷èí, äåë³êò 

delitesco, delitui, -, êre – õîâàòèñÿ, òà¿òèñÿ 

delphîca, ae f – òðèí³æîê 

dem – äèâ.: do 

demergo, mersi, mertum, êre – ñêèäàòè, 

çàíóðþâàòè, ïîãëèíàòè 

deminuo, nui, nutum, êre – çìåíøóâàòè, 

óðàæàòè, îáìåæóâàòè 

deminutio, onis f – çìåíøåííÿ, ïðèìåíøåííÿ, 

îáìåæåííÿ 

demitto, misi, missum, êre – ñïóñêàòè, 

îïóñêàòè, â³äïóñêàòè, çâ³ëüíÿòè, âèïðàâäîâóâàòè; 

âèãàíÿòè 

demo, dempsi, mdemptum, êre – çí³ìàòè 

demolior, molitus sum, iri – ëàìàòè, âàëèòè 

demonstro, avi, atum, are – ïîêàçóâàòè, 

âêàçóâàòè 

demum – ñàìå; ita demum – ò³ëüêè â 

òîìó ðàç³, ò³ëüêè çà ò³º¿ óìîâè 

denarius, ii m – äåíàð³é (ðèìñüêà ìîíåòà 

âàðò³ñòþ ó 10 íàäàë³ â 16 àñ³â) 

denêgo, avi, atum, are – â³äìîâëÿòè 

denîque – íàðåøò³; íàâ³òü; ò³ëüêè; óçàãàë³; 

ñàìå 

dens, dentis m – çóá 

denutio, avi, atum, are – äàâàòè çâ³ñòêó, 

ïîâ³äîìëÿòè 

denuo – çíîâó 

deorsum – óíèç, óíèçó 

depalmo, avi, atum, are – äàâàòè ëÿïàñà, 

áèòè 

depello, pûli, pulsum, êre – ñêèäàòè, âèãàíÿòè; 

â³äâîäèòè 

depono, posui, posîtum, êre – ñêëàäàòè, 

â³äêëàäàòè, çäàâàòè íà çáåð³ãàííÿ 

199

depopûlor, atus sum, ari – ðóéíóâàòè, 

ñïóñòîøóâàòè, ãðàáóâàòè 

deportatio, onis f – âèñåëåííÿ 

deporto, avi, atum, are – âèñèëàòè, âèäâîðÿòè 

depositio, onis f – âíåñîê, â³äêëàäàííÿ 

deposîtum, i n – äåïîçèò, ð³÷, â³ääàíà íà 

çáåðåæåííÿ 

deposîtus, a, um – äèâ.: depono 

deposui – äèâ.: depono 

depravo, avi, atum, are – ñïîòâîðþâàòè, 

ïñóâàòè; ðîçóì³òè ïåðåêðó÷åíî, áà÷èòè 

â ïåðåêðó÷åíîìó ñâ³òë³ 

deprêcor, atus sum, ari – ïðîñèòè, áëàãàòè, 

êëîïîòàòè 

deprehendo (deprendo), prehendi 

(prendi), prehensum (prensum), êre – 

ñõîïèòè, ï³éìàòè, çàõîïëþâàòè, çàòðèìóâàòè 

deprehensio, onis f – ï³éìàííÿ, çàõîïëåííÿ 

deprehensus, a, um – äèâ.: deprehendo 

depulsus, a, um – äèâ.: depello 

derelinquo, reliqui, relictum, êre – çàëèøàòè, 

çíåâàæàòè, êèäàòè 

derôgo, avi, atum, are (ç dat.) – (÷àñòêîâî) 

ñêàñîâóâàòè; îáìåæóâàòè 

descendo, scendi, scensum, êre – âèõîäèòè, 

â³äáóâàòèñÿ, âèÿâëÿòèñÿ 

describo, scripsi, scriptum, êre – îïèñóâàòè 

desêro, serui, sertum, êre – çàëèøàòè, 

êèäàòè 

desertio, onis f – çàëèøåííÿ, çíåâàãà; 

âòå÷à 

desertor, oris m – äåçåðòèð 

deservio, -, -, ire – ðåòåëüíî ñëóæèòè; 

ïðèìóøóâàòè ä³ÿòè, ä³ÿòè âèìóøåíî; 

ä³ÿòè ïî ðîäó ñëóæáè; ðîáèòè ïîñëóãè, 

ïðèñâÿòèòè ñåáå 

desiderium, ii n – áàæàííÿ, âèìîãà 

desidêro, avi, atum, are – õîò³òè, âèìàãàòè 

desidia, ae f – áåçä³ÿëüí³ñòü 

designo, avi, atum, are – ïîçíà÷àòè, ïðèçíà÷àòè, 

âèçíà÷àòè; âêàçóâàòè, îáèðàòè 

desii – äèâ.: desîno 

desîno, sii (sivi), sîtum, êre – ïåðåñòàâàòè, 

ïðèïèíÿòè 

desisto, stiti, stitum, êre – â³äìîâëÿòèñÿ, 

óõèëÿòèñÿ; â³äñòóïàòè, â³äñòóïàòèñÿ 

200 

desit – äèâ.: desum 

despero, avi, atum, are – â³ä÷àÿòèñÿ, 

ïåðåñòàòè ñïîä³âàòèñÿ, çàëèøèòè 

íàä³þ (ïðî ùîñü ÷è íà ùîñü) 

destîno, avi, atum, are – çàòâåðäæóâàòè, 

ïðèçíà÷àòè, âèçíà÷àòè, âèáèðàòè, 

íàì³÷àòè 

destîti – äèâ.: desisto 

destituo, stitui, stitutum, êre – çàëèøàòè, 

â³äìîâëÿòèñÿ 

destrictus, a, um – æîðñòîêèé, íåâáëàãàííèé 

destruo, struxi, structum, êre – ëàìàòè, 

ðóéíóâàòè 

desuetudo, î nis f – óòðàòà çâè÷êè, 

áåçä³ÿëüí³ñòü, íåâæèâàí³ñòü 

desum, defui, -, deesse – íå âèñòà÷àòè, 

áðàêóâàòè 

desûper – óãîð³, íàãîð³, çâåðõó 

detêgo, texi, tectum, êre – â³äêðèâàòè, 

âèÿâëÿòè; âèêðèâàòè 

deterior, deterius – ã³ðøèé; deteriorem 

facêre – ïîã³ðøóâàòè 

deterreo, terrui, terrîtum, ere – ëÿêàòè, 

â³äãàíÿòè 

deterrîmus, a, um – íàéã³ðøèé 

detestabîlis, e – ìåðçåííèé, æàõëèâèé 

detrâho, traxi, tractum, êre – â³äí³ìàòè, 

âèä³ëÿòè, âåñòè, îáìåæóâàòè 

detrimentum, i n – øêîäà, çáèòîê, âòðàòà 

detrudo, trusi, trusum, êre – ç³øòîâõóâàòè, 

êèäàòè, óâåðãàòè 

deus, dei m – áîã 

deverto, verti, versum, êre – çâåðòàòè, 

ïîâåðòàòè óá³ê, óõèëÿòèñÿ 

divincio, vinxi, vinctum, êre – çâ’ÿçóâàòè, 

ç’ºäíóâàòè, ñêð³ïëþâàòè 

di – äèâ.: dii 

diabôlus, i m – äèÿâîë 

diadema, atis n (diadema, ae f) – ä³àäåìà, 

ñèíÿ ç á³ëèì ïîâ’ÿçêà íà ò³àð³ 

ïåðñüêèõ öàð³â 

dialectîca, orum n – ä³àëåêòè÷í³ ì³ðêóâàííÿ 

dialôgus, i m – ðîçìîâà, áåñ³äà 

dico, dixi, dictum, êre – ãîâîðèòè, íàçèâàòè, 

ïðèçíà÷àòè; ius dicêre – òâîðèòè 

ñóä, ðîçáèðàòè ñïðàâó, çä³éñíþâàòè 

þðèñäèêö³þ; íàêàçóâàòè 

dicto, avi, atum, are – äèêòóâàòè, ñêëàäàòè

didîci – äèâ.: disco 

diduco, duxi, ductum, êre – ðîçñîâóâàòè, 

ðîçïîä³ëÿòè 

dies, ei m – äåíü, òåðì³í 

differentia, ae f – ðîçõîäæåííÿ, ð³çíèöÿ 

diffêro, distûli, dilatum, differre – â³äíîñèòè, 

ðîçíîñèòè; â³äñòðî÷èòè, â³äêëàäàòè; 

â³äð³çíÿòèñÿ 

difficîle – âàæêî, íàñèëó 

difficîlis, e – âàæêèé, ñêðóòíèé, òðóäíèé 

difficultas, atis f – òðóäíîù³, óòðóäíåííÿ, 

ñêðóòíå ñòàíîâèùå 

diffido, diffisus sum, diffidêre – íå 

äîâ³ðÿòè 

dignîtas, atis f – ã³äí³ñòü; ñóñï³ëüíå ñòàíîâèùå, 

ñòàí, ñòàòóñ 

di(g)nosco, (g)novi, (g)notum, êre – 

ðîçï³çíàâàòè, â³äð³çíÿòè 

dignus, a, um (ç abl.) – ã³äíèé, ùî çàñëóãîâóº 

(íà ùîñü) 

dii (di) – nom. pl. deus; dii supêri – âèù³ 

(íåáåñí³) áîãè; dii Manes – äóø³ ïîìåðëèõ 

dilabor, laptus sum, labi – ðîçïàäàòèñÿ, 

âèñëèçàòè, ïðîïàäàòè, ãèíóòè, ³òè; 

âèòðà÷àòèñÿ 

dilatio, onis f – â³äñòðî÷êà 

dilectus, us m – âèá³ð 

dilî gens, entis – ñòàðàííèé, óâàæíèé, 

àêóðàòíèé 

diligenter – óâàæíî, ðåòåëüíî 

diligentia, ae f – ñòàðàíí³ñòü, óâàãà, 

êîï³òê³ñòü 

dilîgo, lexi, lectum, êre – âèñîêî ö³íóâàòè, 

ïîâàæàòè, ëþáèòè, ïî÷èòàòè 

diluo, ui, utum, êre – ïîì’ÿêøóâàòè, 

çì’ÿêøóâàòè, ïîñëàáëÿòè 

dimidium, ii n – ïîëîâèíà, ñåðåäèíà 

dimidius, a, um – ïîëîâèííèé, ùî ñòàíîâèòü 

ïîëîâèíó 

dimitto, misi, missum, êre – ðîçïóñêàòè, 

çàëèøàòè, ïðîùàòè, óïóñêàòè, çâ³ëüíÿòè 

dinosco, novi, notum, êre – äèâ.: dignosco 

Diogênes, is m – Ä³îãåí 

directarius, ii m – çëîä³é-çëîìùèê 

directo – ïðÿìî, áåçïîñåðåäíüî 

directus, a, um – ïðÿìèé, â³äâåðòèé 

dirîmo, emi, emptum, êre – ðîçí³ìàòè, 

ðîçðèâàòè, â³äðèâàòè, ïðèïèíÿòè 

diruo, rui, rûtum, êre – ðóéíóâàòè, çíîñèòè 

discedo, cessi, cessum, êre – ðîçõîäèòèñÿ, 

â³äîêðåìëþâàòèñÿ, ¿õàòè, ³òè, ïðîõîäèòè; 

ðîçâîäèòèñÿ 

discepto, avi, atum, are – ðîçáèðàòè, 

ïðîâîäèòè ðîçãëÿä, ðîçãëÿäàòè, âèð³øóâàòè 

discerno, crevi, cretum, êre – ðîçð³çíÿòè 

discessi – äèâ.: discedo 

discessio, onis f – ðîçá³æí³ñòü 

disciplina, ae f – íàâ÷àííÿ, âèõîâàííÿ, 

ïîðÿäîê, îðãàí³çàö³ÿ, óëàøòóâàííÿ, 

äèñöèïë³íà 

discipûlus, i m – ó÷åíü 

disco, didîci, -, êre – âèâ÷àòè, ó÷èòèñÿ, 

îñÿãàòè 

discordia, ae f – ñâàðêà, ðîçáðàò 

discriptio, onis f – ïîä³ë, ðîçïîä³ë 

discurro, (cu)curri, cursum, êre – á³ãàòè 

òóäè ³ ñþäè, ðîç’¿æäæàòè 

discus, i m – (êðóãëå) áëþäî 

discutio, cussi, cussum, êre – ðóéíóâàòè, 

ðîçñ³þâàòè, ñïðîñòîâóâàòè 

disperdo, dîdi, dîtum, êre – ìàðíóâàòè, 

çíèùóâàòè, ïðîìîòóâàòè 

dispicio, spexi, spectum, êre – ïîáà÷èòè, 

äîãëÿíóòè, óâàæíî ðîçãëÿäàòè, ðîçáèðàòè, 

îñÿãàòè 

dispono, posui, posîtum, êre – ðîçòàøîâóâàòè, 

ðîçïîä³ëÿòè, óïîðÿäêîâóâàòè, 

âêëþ÷àòè â ïëàíè 

disposîtus, a, um – ïîñë³äîâíèé 

dispungo, punxi, punctum, êre – 

ðîçì³÷àòè, ï³ääàâàòè ïåðåâ³ðö³ 

dispulatio, onis f – áåñ³äà, ñóïåðå÷êà, 

ì³ðêóâàííÿ, îáãîâîðåííÿ 

dissensio, onis f – ðîçá³æí³ñòü, ñóïåðå÷êà 

dissentio, sensi, sensum, ire – íå ïîãîäæóâàòèñÿ, 

íå óçãîäæóâàòèñÿ, íå çá³ãàòèñÿ, 

ðîçõîäèòèñÿ â äóìö³, âèðàæàòè 

íåçãîäó 

dissêro, serui, sertum, êre – ì³ðêóâàòè 

dissimîlis, e – íåñõîæèé 

dissimulatio, onis f – óòàþâàííÿ, óäàâàííÿ, 

ëèöåì³ðñòâî; çíåâàãà îáðàçîþ 

dissimûlo, avi, atum, are – õîâàòè, ïðèõîâóâàòè, 

çàõîâóâàòè 

dissocio, avi, atum, are – ðîç’ºäíóâàòè, 

â³äîêðåìëþâàòè, ðîçðèâàòè óçè; âèõîäèòè 

ç òîâàðèñòâà 

dissolvo, solvi, solutum, êre – ðîçðèâàòè 

dissuadeo, suasi, suasam, ere – â³äãîâîðþâàòè, 

ïåðåêîíóâàòè 

201

disto, distîti, -, are – â³äñòîÿòè, â³äð³çíÿòèñÿ, 

ðîçð³çíÿòèñÿ 

distrâho, traxi, tractum, êre – ðîçðèâàòè; 

ðîçïðîäàâàòè 

distribuo, tribui, butum, êre – ðîçïîä³ëÿòè 

distringo, strinxi, strictum, êre – ðîçòÿãóâàòè, 

â³äâîë³êàòè, ðîçïîðîøóâàòè 

ñèëè (àáî óâàãó) 

diu – äîâãî, íàäîâãî 

diurnus, a, um – äåííèé, ä³þ÷èé óäåíü 

diuturnus, a, um – òðèâàëèé, äîâãèé 

diversus, a, um – ïðîòèëåæíèé, ïðîòèâíèé 

diverto (divorto), verti (vorti), versum 

(vorsum), êre – ðîçõîäèòèñÿ, ðîçðèâàòè 

øëþá, ðîçâîäèòèñÿ 

dives, divîtis – áàãàòèé 

divîdo, visi, visum, êre – ïîä³ëÿòè, ðîçä³ëÿòè 

divine – áîæåñòâåííî 

divinus, a, um – áîæåñòâåííèé 

divisio, onis f – ðîçïîä³ë, ðîçä³ë 

divitae, arum f – áàãàòñòâî 

divortium, ii n – ðîçëó÷åííÿ (çà ñï³ëüíèì 

ð³øåííÿì) 

divus, a, um – áîæåñòâåííèé 

divus, i m – áîã 

dixi – äèâ.: dico 

do, dedi, datum, dare – äàâàòè; ðîáèòè; 

íàäàâàòè; ïðèçíà÷àòè 

doceo, cui, ctum, ere – ó÷èòè, íàâ÷àòè, 

íàñòàâëÿòè, ïîÿñíþâàòè, âèêëàäàòè 

doctrina, ae f – íàâ÷àííÿ, íàóêà 

doctus, a, um – ó÷åíèé, òîé, ùî çíàº, 

äîñâ³ä÷åíèé 

doleo, ui, (iturus), ere – õâîð³òè, â³ä÷óâàòè 

á³ëü, ñòðàæäàòè, ãîðþâàòè 

dolor, oris m – á³ëü, ñòðàæäàííÿ, ñêîðáîòà 

dolosus, a, um – õèòðèé, ëóêàâèé, ï³äñòóïíèé 

dolus, i m – íàì³ð, õèòð³ñòü, îáìàí; doli 

capax – çëî÷èííèé, çëîâìèñíèê, çäàòíèé 

äî çëîãî íàì³ðó 

domestîcus, a, um – äîìàøí³é 

domicilium, ii n – æèòëî, ì³ñöå ïðîæèâàííÿ 

Dominîcus, i n – íåä³ëÿ 

dominium, ii n – âëàñí³ñòü; âîëîä³ííÿ, 

âëàäà, ïàíóâàííÿ 

domî nus, i m – õàçÿ¿í, âëàñíèê, ïàí; 

Domînus – Ãîñïîäü 

202 

domo, mui, mîtum, are – ïðèáîðêóâàòè, 

óïîêîðþâàòè, îäîìàøíþâàòè, ïðèðó- 

÷àòè 

domus, us (i) f – áóäèíîê 

donatio, onis f – äàðóâàííÿ 

donec – ïîêè, ïîêè íå 

dono, avi, atum, are – äàðóâàòè, îáäàðîâóâàòè 

(÷èìîñü) 

donum, i n – äàðóíîê 

dormito, avi, atum, are – ñïàòè 

dorsum, i n – ñïèíà, õðåáåò 

dos, dotis f – ïðèäàíå; dotem dicêre – 

ïðèçíà÷àòè ïðèäàíå 

dotalis, e – òå, ùî ñòîñóºòüñÿ ïîñàãó, ùî 

âõîäèòü ó ïðèäàíå 

dubie – ñóìí³âíî 

dubitatio, onis f – ñóìí³â 

dubîto, avi, atum, are – ñóìí³âàòèñÿ 

dubium, ii n – ñóìí³â 

dubius, a, um – ñóìí³âíèé, ùî âèêëèêàº 

ñóìí³â; ùî âèêëèêàº ïîáîþâàííÿ; 

íåáåçïå÷íèé 

ducenti – äâ³ñò³ 

duco, duci, ductum, êre – âåñòè; uxorem 

ducêre – æåíèòèñÿ, áðàòè â äðóæèíè 

dulcedo, înis f – íàñîëîäà, ïðèíàäí³ñòü 

dulcis, e – ñîëîäêèé, ïðèºìíèé 

dum – ïîêè, ïîêè íå 

dummôdo – ÿêùî ò³ëüêè 

dumtaxat – ò³ëüêè, ñàìå, êîíêðåòíî, 

ïðèíàéìí³, õî÷à á 

duo, ae, o – äâà 

duodêcim – äâàíàäöÿòü 

duodecîmus, a, um – äâàíàäöÿòèé 

duodeviginti – â³ñ³ìíàäöÿòü 

duplex, îcis – ïîäâ³éíèé, äâîÿêèé 

duritia, ae f – òâåðä³ñòü, íåâðàçëèâ³ñòü 

durus, a, um – æîðñòîêèé, òÿæêèé, ñóâîðèé, 

âàæêèé 

duumvir, i m – äóóìâ³ð 

duumviratus, us m – äóóìâ³ðàò (çâàííÿ 

àáî ã³äí³ñòü äóóìâ³ðà) 

dux, ducis m – âîæäü, ïðàâèòåëü, ïîëêîâîäåöü 

E 

e [ex] (ç abl.) – ç, íà ï³äñòàâ³, ïî, â³ä 

ea – äèâ.: is 

eam – äèâ.: eo 

eblandior, itus sum, iri – äîñÿãàòè ëåñòîùàìè; 

çâàáëþâàòè, âèìàíþâàòè ëàñêîþ

ebriêtas, atis f – ñï’ÿí³ííÿ 

ebriosus, a, um – ïèòóùèé, ùî âèïèâàº, 

ñõèëüíèé äî ïèÿöòâà 

ebrius, a, um – ï’ÿíèé 

ecce – îò, ³ îò 

ecclesia, ae f – çáîðè, ãðîìàäà, öåðêâà 

edico, dixi, dictum, êre – âèäàâàòè íàêàçè, 

ðîçïîðÿäæàòèñÿ 

edictum, i n – åäèêò; edictum perpetuum 

– åäèêò íà âåñü òåðì³í, àáî ïîñò³éíèé; 

åäèêò (âèäàâàâñÿ ïðåòîðîì ïðè 

âñòóï³ íà ïîñàäó ³ ì³ñòèâ ïðîãðàìó 

éîãî ñëóæáîâî¿ ä³ÿëüíîñò³) 

edo, dîdi, dîtum, êre – âèäàâàòè, ïîâ³äîìëÿòè, 

äåìîíñòðóâàòè 

edo, edi, esum (essum), edêre (esse) – 

¿ñòè 

educatio, onis f – âèõîâàííÿ 

educo, duxi, ductum, êre – âèâîäèòè 

effectium – âèùîþ ì³ðîþ, çàíàäòî, íàäòî 

effectus, us m – âèêîíàííÿ, ä³ÿ, çä³éñíåííÿ, 

ðåàë³çàö³ÿ; åôåêò, ðåçóëüòàò 

efficio, feci, fectum, êre – ðîáèòè, óñòàíîâëþâàòè, 

âèãîòîâëÿòè; çä³éñíþâàòè, 

âèêîíóâàòè 

effigies, ei f – îáðàç, çîáðàæåííÿ 

effractor, oris m – çëîìùèê 

effractura, ae f – çëîì, êðàä³æêà ç³ çëîìîì 

effringo, fregi, fractum, êre – âèëàìóâàòè, 

çëàìóâàòè 

effugio, fugi, fugiturus, êre – óíèêàòè 

effundo (ecfundo), effundi, fusum, êre – 

ïðîëèâàòè, îáðóøóâàòè 

egens, entis – á³äíèé, íåçàìîæíèé 

egeo, ui, -, ere – á³äóâàòè, áóòè ïîçáàâëåíèì 

egestas, atis f – íåñòàòîê, óáîã³ñòü, 

á³äí³ñòü, íåâèñòà÷àííÿ çàñîá³â 

egi – äèâ.: ago 

ego – ÿ 

egredior, gressus sum, grêdi – âèñóâàòèñÿ, 

âèõîäèòè çà ìåæ³, âèñòóïàòè, ïåðåâåðøóâàòè 

egregie – äóæå, íàäçâè÷àéíî 

egui – äèâ.: egeo 

ei, eus – äèâ.: is 

eidem, eiusdem – äèâ.: idem 

eiusmôdi – ó öüîìó ðîä³; òî÷íî òàê ñàìî 

electus, a, um – äèâ.: elîgo 

eleganter – äîá³ðíî, âèøóêàíî; äîòåïíî 

elîgo, legi, lectum, êre – îáèðàòè, âèáèðàòè, 

ðîáèòè îáðàíöåì 

eloquenter – êðàñíîìîâíî 

eloquentia, ae f – êðàñíîìîâñòâî 

elugeo, luxi, -, ere – íîñèòè æàëîáó; íå 

ïëàêàòè á³ëüøå 

emancipatio, onis f – åìàíöèïàö³ÿ (âèõ³ä 

ç-ï³ä âëàäè áàòüêà ñ³ìåéñòâà) 

emancîpo, avi, atum, are – çâ³ëüíÿòè çï³ä 

áàòüê³âñüêî¿ îï³êè, åìàíöèïóâàòè 

emaneo, mansi, mansum, ere – çàëèøàòèñÿ 

îñòîðîíü, â³ääàëÿòèñÿ, íå ïîâåðíóòèñÿ 

emansor, oris m – ñîëäàò, ùî çàëèøèâ 

ñâ³é ï³äðîçä³ë (ç íàì³ðîì ïîâåðíóòèñÿ) 

embamma, ae f – îöòîâà ï³äëèâà 

emendo, avi, atum, are – âèïðàâëÿòè, 

ë³êóâàòè 

emerîtum, i n – ñîëäàòñüêà ïåíñ³ÿ çà âèñëóãó 

ðîê³â 

emitto, misi, missum, êre – ïîñèëàòè, 

âèñèëàòè, âèïóñêàòè; âèêèäàòè 

emo, emi, emptum, emêre – êóïóâàòè 

emptio, onis f – êóï³âëÿ, ïîêóïêà 

emptor, oris m – ïîêóïåöü 

enascor, natus sum, nasci – âèðîñòàòè, 

âèíèêàòè 

enim – àäæå, òîìó ùî, ä³éñíî 

enimvêro – àäæå, ñïðàâä³ 

enitor, nisus (nixus) sum, niti – âèáèðàòèñÿ, 

äîáèðàòèñÿ; ðîäèòè 

enumêro, avi, atum, are – ïåðåë³÷óâàòè 

enuntio, avi, atum, are – ñïîâ³ùàòè, 

â³äêðèâàòè, ðîáèòè ñï³ëüíèì íàäáàííÿì 

eo, ii (ivi), itum, ire – éòè 

ephippium, ii n – ïîïîíà, ÷åïðàê, ñ³äëî 

epistûla (epistôla), ae f – ëèñò 

epitonion, ii n – êðàí (òðóáè) 

equa, ae f – êîáèëà 

eques, îtis m – âåðøíèê 

equîdem – ä³éñíî, ñïðàâä³ 

equus, i m – ê³íü 

erado, rasi, rasum, êre – â³äñêð³áàòè, 

ç³ñêð³áàòè, ñòèðàòè, çíèùóâàòè 

eram, ero – äèâ.: sum 

ercisco – äèâ.: hercisco 

ereptorius, a, um – ùî ï³äëÿãàº âèëó÷åííþ 

ergo – òàê, îòæå, çíà÷èòü 

eris, erit – äèâ.: sum 

erodo, rosi, rosum, êre – çãðèçàòè 

erro, avi, atum, are – ïîìèëÿòèñÿ 

203

error, oris m – â³äõèëåííÿ â³ä ïðàâèëüíîãî 

øëÿõó, ïðîìàõ, ïîìèëêà, îìàíà; 

error nomînis – ïîìèëêà (íåòî÷í³ñòü) 

ó íàçâ³ 

erubesco, rubui, -, êre – ÷åðâîí³òè, ñîðîìèòèñÿ 

erumpo, rupi, ruptum, êre – âèðèâàòèñÿ 

eruo, rui, rûtum, êre – âèêîïóâàòè, 

â³äøóêóâàòè, ç’ÿñîâóâàòè 

et – ³ 

etênim – òîìó ùî, àäæå 

ethnîcus, i m – ïîãàíèí, ÿçè÷íèê 

etiam – òàêîæ, íàâ³òü 

etiamnunc – íàâ³òü ³ òåïåð, óñå ùå; ùå 

etiamsi – íàâ³òü ÿêùî, õî÷à á ³ 

etsi – íàâ³òü ÿêùî, õî÷à, äàðìà ùî 

evado, vasi, vasum, êre – âèñëèçàòè, 

óòåêòè, óíèêíóòè, âðÿòóâàòèñÿ 

evenio, veni, ventum, ire – â³äáóâàòèñÿ, 

òðàïëÿòèñÿ 

eventualis, e – ïðèâõ³äíèé; âèïàäêîâèé 

eventus, us m – ðåçóëüòàò 

everto, verti, versum, êre – ïåðåêèäàòè, 

ïåðåâåðòàòè, ñêèäàòè 

evîdens, entis – ïîì³òíèé, î÷åâèäíèé 

evidenter – î÷åâèäíî, ÿâíî 

evito, avi, atum, are – óíèêàòè 

evôco, avi, atum, are – âèêëèêàòè, çàïðîøóâàòè 

evolvo, volvi (volui), volutum, êre – 

ðîçâåðòàòè 

ex = e 

exactus, a, um – äèâ.: exîgo; íàëåæíèé 

exaequo, avi, atum, are – ð³âíÿòè, 

çð³âíþâàòè ç ÷èì-íåáóäü 

examî no, avi, atum, are – çâàæóâàòè, 

âèïðîáóâàòè 

exanî mo, avi, atum, are – ïîçáàâëÿòè 

æèòòÿ, óìåðòâëÿòè 

exauctoro, avi, atum, are – çâ³ëüíÿòè ç 

â³éñüêîâî¿ ñëóæáè 

exaudio,ivi (ii), itum, ire – ðîç÷óòè 

excandesco, dui, -, êre – ðîçï³êàòèñÿ 

ãí³âîì, ãí³âàòèñÿ, äðàòóâàòèñÿ 

excedo, cessi, cessum, êre – ï³òè, âè¿õàòè, 

çàëèøèòè; ïåðåâåðøóâàòè, ïåðåñòóïèòè 

excelsus,a, um – âèñîêèé, âèäàòíèé, 

âèñîêîïîñòàâëåíèé 

excellens, entis – âèñîêèé; ÷óäîâèé 

exceptio, onis f – âèíÿòîê, çàïåðå÷åííÿ, 

204 

åêñöåïö³ÿ: ïðîöåñóàëüíå çàñòåðåæåííÿ, 

çà äîïîìîãîþ ÿêîãî â³äïîâ³äà÷ 

äîìàãàºòüñÿ âèçíàííÿ âèìîã ïîçèâà- 

÷à íåïðàâîì³ðíèìè àáî ï³äòâåðäæåííÿ 

ñâîãî ïðàâà íå â³äïîâ³äàòè çà ÿêèìîñü 

çîáîâ’ÿçàííÿì 

excerto, cerpsi, cerptum, êre – âèáèðàòè 

excerptum, i n – óðèâîê 

excîdo, cîdi, -, êre – óïóñòèòè 

excio,ivi (ii), itum, ire – çáóäæóâàòè, çàëó÷àòè 

excipio, cepi, ceptum, êre – âèéìàòè, 

âèêëþ÷àòè 

excubatio, onis f – íåñåííÿ âàðòè, ñòîÿííÿ 

íà ñòîðîæ³; îõîðîíà 

excubiae, arum f – îõîðîíà 

excusatio, onis f – âèáà÷åííÿ, âèïðàâäàííÿ 

excuso, avi, atum, are – âèáà÷àòè, 

çâ³ëüíÿòè 

excutio, cussi, cussum, êre – îáòðóøóâàòè, 

â³äêèäàòè; ïåðåáèðàòè, äîñë³äæóâàòè, 

ðîçáèðàòè 

exegi – äèâ.: exîgo 

exemplar, aris n – çðàçîê 

exemplum, i n – çðàçîê, ïðèêëàä, ïðåöåäåíò, 

çàñòåðåæåííÿ, ïîêàçîâå ïîêàðàííÿ 

exeo, ii (î vi), î tum, ire – âèõîäèòè; 

çàê³í÷óâàòèñÿ, âèñèõàòè 

exerceo, cui, cîtum, ere – ðóõàòè, íàäàâàòè 

ðóõó; íå äàâàòè ñïîêîþ, âïðàâëÿòè; 

â³ääàâàòèñÿ (÷îìóñü); óïîêîðþâàòè, 

ñòðèìóâàòè, ïðèáîðêóâàòè; ðîáèòè; 

ñíóâàòè, âåñòè (ñë³äñòâî) 

exercî to, avi, atum, are – âïðàâëÿòè, 

íàâ÷àòè, çàéìàòè 

exercîtor, oris m – âëàñíèê 

exercîtus, us m – â³éñüêî 

exheredo, avi, atum, are – ïîçáàâëÿòè 

ñïàäùèíè, âèêëþ÷àòè ç ÷èñëà ñïàäêîºìö³â 

exhibeo, bui, bîtum, ere – ïîêàçóâàòè, 

äåìîíñòðóâàòè, âèÿâëÿòè; äîñòàâëÿòè 

äî ñóäó, ïðåä’ÿâëÿòè â ñóä³ 

exhibitio, onis f – ïîêàç, äåìîíñòðàö³ÿ, 

ïðåä’ÿâëåííÿ â ñóä³ 

exhortatio, onis f – çàîõî÷åííÿ 

exîgo, egi, actum, êre – âèìàãàòè, ñòÿãóâàòè; 

âèãàíÿòè; ïðîâîäèòè; óñòàíîâëþâàòè, 

ðîáèòè; ïðèéìàòè; exacta

diligentia – íàëåæíà óâàãà 

exiguus, a, um – ìàëèé, íåçíà÷íèé 

exilium, ii n – âèãíàííÿ 

eximius, a, um – âèíÿòêîâèé, çäàòíèé, 

â³äì³ííèé 

exî mo, emi, emptum, êre – âèäàëÿòè, 

óñóâàòè 

existimatio, onis f – îö³íêà, ðåïóòàö³ÿ; 

ñóäæåííÿ, äóìêà 

existimator, oris m – ñóääÿ, çíàâåöü, 

ö³íèòåëü 

existîmo, avi, atum, are – äóìàòè, ââàæàòè, 

ãàäàòè, ñóäèòè, ðîçö³íþâàòè 

existo – äèâ.: exsisto 

exôdus, i f – ðåçóëüòàò 

exoletus, a, um – ùî âèéøîâ ³ç óæèâàííÿ; 

ðîçïóñíèé 

exorcizo, -, -, are – âèãàíÿòè äóõ³â (á³ñ³â, 

äåìîí³â) 

expedio, ivi (ii), itum, ire – ðîçïëóòóâàòè, 

äîïîìàãàòè, íàëàãîäæóâàòè; 

expêdit – êîðèñíî, âèã³äíî, äîáðå 

expello, pûli, pulsum, êre – ãíàòè, âèãàíÿòè 

expendo, pendi, pensum, êre – çâàæóâàòè; 

âèïëà÷óâàòè; îáãîâîðþâàòè 

expensa, ae f – âèòðàòà 

experientia, ae f – äîñâ³ä, äîñâ³ä÷åí³ñòü 

experimentum, i n – äîñâ³ä, ïðàêòèêà 

expergistor, perrectus sum, pergisci – 

ïðîñèïàòèñÿ, ïðîáóäæóâàòèñÿ, 

ï³äíåñòèñÿ äóõîì 

experior, pertus sum, iri – ïðîáóâàòè, 

äîñë³äæóâàòè, ç’ÿñîâóâàòè, äîìàãàòèñÿ, 

ïîçèâàòè 

expilator, oris m – ãðàá³æíèê, ðîçêðàäà÷ 

expleo, evi, etum, ere – íàïîâíÿòè, çàéìàòè, 

äîïîâíþâàòè; äîñÿãàòè 

explesset = explevisset (3 îñîáà sing. 

plusquamperf. coniunc. äî expleo) 

explî co, avi, atum, are – ðîçãîðòàòè, 

ïîÿñíþâàòè, çä³éñíþâàòè 

exploratio, onis f – ðîçâ³äêà 

exploro, avi, atum, are – äîñë³äæóâàòè, 

âèâ÷àòè 

expono, posui, posîtum, êre – âèêëàäàòè; 

âèñòàâëÿòè íàïîêàç, ï³äêèíóòè 

expressim – ÿâíî, ³ç óñ³ºþ î÷åâèäí³ñòþ 

expressus, a, um – äèâ.: exprîmo 

exprî mo, pressi, pressum, êre – âè÷àâëþâàòè, 

âèäàâëþâàòè; âèðàæàòè, âèêàçóâàòè, 

îáìîâëÿòè 

expugno, avi, atum, are – çàâîéîâóâàòè, 

áðàòè ïðèñòóïîì 

exquiro, quisivi, quisitum, êre – âèøóêóâàòè, 

äîñë³äæóâàòè 

exsecutor, oris m – âèêîíàâåöü 

excilium, ii n – âèãíàííÿ, ì³ñöå çàñëàííÿ 

exsisto (existo), exstîti (extî ti), -, êre – 

ñòàâàòè, âèÿâëÿòèñÿ, âèíèêàòè, âèñòóïàòè, 

ïîêàçóâàòèñÿ, ³ñíóâàòè 

exsolvo, solvi, solutum, êre – çâ³ëüíÿòè; 

âèïëà÷óâàòè, ñïëàòèòè, ðîçðàõîâóâàòèñÿ 

(ç êèì-íåáóäü) 

exspectatio, onis f – ÷åêàííÿ 

exspecto, avi, atum, are – ÷åêàòè, î÷³êóâàòè; 

ïðèïóñêàòè 

exstinguo, stinxi, stinctum, êre – âèïóñêàòè, 

âèäàâàòè, ïðèïèíÿòè, ïîçáàâëÿòè 

ä³éñíî¿ ñèëè 

exstîti – äèâ.: exsisto 

exsto, -, -, are – âèäàâàòèñÿ, áóòè, ³ñíóâàòè 

exsul, exsûlis m – çàñëàíèé, âèãíàíåöü 

exsurgo, surrexi, surrectum, êre – ïîâñòàâàòè 

exsuscî to, avi, atum, are – ï³äí³ìàòè, 

áóäèòè 

extendo, tendi, tentum (tensum), êre – 

ïîøèðþâàòè, ï³äíîñèòè, íàïðàâëÿòè 

externus, a, um – çîâí³øí³é; ³íîçåìíèé 

extinguo (exstinguo), stinxi, stinctum, 

êre – ïðèäóøèòè, çíåøêîäèòè, óãàìóâàòè, 

óáèòè 

extollo, extûli, -, êre – ï³äí³ìàòè 

extorqueo, torsi, tortum, ere – âèðèâàòè, 

âèìàãàòè, âèïèòóâàòè 

extra (ç acc.) – ïîçà, êð³ì; extra 

ordînem – ó ïîðÿäêó åêñòðàîðäèíàðíîãî 

ñóäî÷èíñòâà 

extrâho, traxi, tractum, êre – âèéìàòè, 

âèòÿãàòè, íàñèëüíî âèâîäèòè 

extraneus, a, um – ñòîðîíí³é, ÷óæèé; 

ïîçàñ³ìåéíèé 

extraordinarius, a, um – îñîáëèâèé, 

íàäçâè÷àéíèé 

extremus, a, um – êðàéí³é, ê³íöåâèé; 

íàäçâè÷àéíèé 

extrinsêcus – ççîâí³; êð³ì òîãî, ïîíàä òå 

exuo, ui, utum, êre – âèéìàòè, çí³ìàòè; 

exuêre se (ç abl.) – çí³ìàòè ³ç ñåáå, 

âèêðèâàòèñÿ 

evinco, vici, victum, êre – ïåðåìàãàòè, 

äîëàòè 

205

206 

F 

faber, fabri m – ìàéñòåð, ðåì³ñíèê, õóäîæíèê 

fabrî ca, ae f – ðåìåñëî, ìàéñòåðí³ñòü, 

ìèñòåöòâî 

fabrîco, avi, atum, are – ðîáèòè, ë³ïèòè, 

êóâàòè, ñïîðóäæóâàòè, ôîðìóâàòè 

fabûla, ae f – ïîãîëîñêà, êàçêà, áàéêà 

facetia, ae f – æàðò, äîòåï 

facetus, a, um – òîíêèé, äîòåïíèé, çàáàâíèé 

facies, ei f – îñîáà 

facîle – ëåãêî, ç ëåãê³ñòþ 

facîlis, e – ëåãêèé; äîñòóïíèé 

facinorosus, a, um – çëî÷èííèé, ùî ìàº 

çëî÷èíí³ ñõèëüíîñò³ 

facînus, ôris m – ä³ÿííÿ, ñïðàâà, â÷èíîê; 

publî cum facînus – ñóñï³ëüíèé çëî- 

÷èí 

facio, feci, factum, êre – ðîáèòè, íàäõîäèòè 

factio, onis f – ä³ÿ; ïðàâîìî÷í³ñòü; ïàðò³ÿ 

factum, i n – ä³ÿ, ñïðàâà, â÷èíîê; ïîä³ÿ; 

[actio] in factum – [ïîçîâ] íà âèïàäîê 

(äèâ.: actio) 

factus, a, um – äèâ.: fio; factus, a, um – 

îáðîáëåíèé 

facultas, atis f – ìîæëèâ³ñòü; çäàòí³ñòü, 

äàðóíîê; çàïàñ, áàãàòñòâî; facultates 

– ìàéíî, çàñîáè 

facundia, ae f – êðàñíîìîâñòâî 

facundus, a, um – êðàñíîìîâíèé, ùî 

âì³º ãîâîðèòè 

faenebris (fenebris), e – ïðîöåíòíèé; 

pecunia faenebris – ãðîø³, äàí³ â áîðã 

ï³ä â³äñîòêè 

faeneratrix, tricis f – ëèõâàðêà 

faenus (fenus), ôris n – áàðèø, â³äñîòîê 

íà ïîçè÷êó, ïîçè÷êîâèé êàï³òàë 

fallacia, ae f – îáìàí, ï³äñòóï, ïëóòíÿ 

fallacîter – îøóêóâàòè, îáäóðþâàòè 

fallo, fefelli, falsum, êre – ââîäèòè â îìàíó, 

îáìàíþâàòè, çáèâàòè ç³ ñë³äó 

falsarius, i m – ôàëüñèô³êàòîð 

falso – áðåõëèâî, íåïðàâäèâî 

falsum, i n – íåïðàâäà, îáìàí 

falsus, a, um – ïîìèëêîâèé 

fama, ae f – ïîãîëîñ, ðåïóòàö³ÿ 

fames, is f – ãîëîä 

familia, ae f – ðîäèíà; ìàéíî; familias – 

àðõà¿÷íà ôîðìà gen. sing. 

familiaris, e – äîìàøí³é, ñ³ìåéíèé; 

äðóæí³é; res familiaris – ñòàí, ìàºòîê, 

ìàéíî 

familiarî tas, atis f – áëèçüê³ñòü, 

ñïîð³äíåííÿ 

familiarîter – áëèçüêî, ґðóíòîâíî 

famosus, a, um – ãàíåáíèé, çáåç÷åùåíèé; 

ùî ãàíüáèòü, ïàñêâ³ëüíèé 

fans, fantis – ùî ñïîâ³ùàº 

farreus, a, um – ïîëáÿíèé 

fastidio, ivi (ii), itum, ire – âèïðîáóâàòè 

â³äðàçó, ³ç ïðåçèðñòâîì â³äêèäàòè; 

áóòè íåçàäîâîëåíèì, âåðåäóâàòè 

fastus, a, um – ñóäîâèé, â³äêðèòèé äëÿ 

ñóäîâèõ çàñ³äàíü 

fata, orum n = fatum, i n – äîëÿ 

fateor, fasus sum, fateri – âèçíàâàòè 

faveo, favi, fautum, ere – ñïðèÿòè, ïðàãíóòè 

favor, ôris f – ïðèõèëüí³ñòü, äîáðîçè÷ëèâ³ñòü 

favorabîlis, e – ùî êîðèñòóºòüñÿ ïîëîæåííÿì, 

ùî ïåðåáóâàº ó âèã³äíîìó 

ñòàíîâèù³ 

febris, is f – ëèõîìàíêà 

februum, i n – îáðÿä î÷èùåííÿ (ñïîêóòè) 

feci – äèâ.: facio 

felicîtas, atis f – ùàñòÿ 

felix, felicis – ùàñëèâèé 

femîna, ae f – æ³íêà 

femininus, a, um – æ³íî÷èé 

fenêro, avi, atum, are – ïîçè÷àòè ï³ä 

â³äñîòêè, ëèõâàðþâàòè, îòðèìóâàòè 

êîðèñòü 

fenestra, ae f – â³êíî 

fere – ìàéæå, ïðèáëèçíî, óìîâíî 

ferens, ferentis – íåñó÷èé 

fero, tuli, latum, ferre – íåñòè, âíîñèòè; 

âèäàâàòè; ïåðåíîñèòè, òåðï³òè; 

ïîâ³äîìëÿòè, ðîçïîâ³äàòè 

ferrum, i n – çàë³çî; çáðîÿ, ìå÷ 

ferus, a, um – äèêèé, ãðóáèé, ëþòèé, 

æîðñòîêèé 

festino, avi, atum, are – êâàïèòèñÿ, 

ïîñï³øàòè 

fetus, us m – ïîðîäæåííÿ, âðîæàé, íàùàäêè, 

ïëîäè 

ficte – óäàâàíî 

fideicommito, -, -, êre – çàïîâ³äàòè ó âèä³ 

ô³äå¿êîì³ñó

fideiubeo, iussi, iussum, ere – âèñòóïàòè 

ÿê ïîðó÷èòåëü, ðó÷àòèñÿ 

fideiussor, oris m – ïîðó÷èòåëü, ãàðàíò 

fidelîter – íàïåâíî, íàä³éíî, ì³öíî 

fides, ei f – â³ðà, â³ðí³ñòü, â³ðîã³äí³ñòü, 

ñóìë³íí³ñòü, ðåïóòàö³ÿ, äîâ³ðà; bona 

fides – äîáðîïîðÿäí³ñòü; fidem dicêre – 

äîðó÷àòèñÿ; fidem habere – äîâ³ðÿòè 

fiducia, ae f – íàä³éí³ñòü, óïåâíåí³ñòü, 

âïåâíåí³ñòü ó ñîá³ 

fiêri – äèâ.: fio 

figura, ae f – çîâí³øí³ñòü, ô³ãóðà, âèä 

figuro, avi, atum, are – óòâîðþâàòè, 

ôîðìóâàòè; ä³ÿòè, çîáðàæóâàòè 

filia, ae f – äî÷êà 

filiôla, ae f – äî÷êà, äîíÿ 

filius, ii m – ñèí 

finalis, e – ãðàíè÷íèé, ê³íöåâèé; ö³ëüîâèé 

fingo, finxi, fictum, êre – äîòîðêàòèñÿ, 

ãëàäèòè; óÿâëÿòè, âèäóìóâàòè, âèãàäóâàòè; 

çîáðàæóâàòè 

finio, ivi (ii), itum, ire – ê³í÷àòè, çàâåðøóâàòè; 

âèçíà÷àòè 

finis, is m – ê³íåöü, ìåæà, ðàìêà, çàâåðøåííÿ 

finitus, a, um – äèâ.: finio 

fio, factum sum, fiêri – ðîáèòèñÿ, ñòàâàòè, 

âèíèêàòè, â³äáóâàòèñÿ 

firmo, avi, atum, are – çàòâåðäæóâàòè, 

çì³öíþâàòè, çàêð³ïëþâàòè 

firmus, a, um – ì³öíèé, òâåðäèé, 

íàä³éíèé, â³ðíèé, ùî ìàº ä³éñíó ñèëó 

fiscalis, e – ô³ñêàëüíèé, êàçíà÷åéñüêèé, 

ïîâ’ÿçàíèé ç ³íòåðåñàìè ñêàðáíèö³ 

fistûla, ae f – òðóáà, ñâèù 

flamen, înis m – ôëàì³í, æðåöü 

fleo, flevi, fletum, ere – ïëàêàòè 

fletus, us m – ïëà÷ 

flexus, us m – âèãèí, ïîâîðîò 

floreo, ui, -, ere – öâ³ñòè 

flos, floris m – êâ³òêà, öâ³ò, öâ³ò³ííÿ 

flumen, înis n – ð³êà, ïîò³ê 

fluo, fluxi, fluctum, êre – òåêòè, ëèòèñÿ, 

ïðîò³êàòè, ïðîõîäèòè 

fodio, fodi, fossum, êre – êîïàòè, ðèòè, 

äîáóâàòè 

foedus, a, um – ãàíåáíèé 

foedus, êris n – óãîäà, äîãîâ³ð; çàïîâ³ò 

folium, ii n – ëèñò 

for, fatus sum, fari – ñïîâ³ùàòè, ïðîðîêóâàòè 

foras – íàçîâí³, çîâí³ 

fore – inf. fut. â³ä esse 

forem = essem 

forensis, e – ñóñï³ëüíèé; ñóäîâèé; ðèíêîâèé 

I foris – ïîçà áóäèíêîì 

II foris, is f – äâåð³, âîðîòà 

forma, ae f – ôîðìà, íîðìà, ïðàâèëî, 

çîâí³øí³ñòü, âèä, îáðàç; forma 

publîca – äåðæàâíå êàðáóâàííÿ 

formalis, e – ôîðìàëüíèé, ñêëàäåíèé çà 

ôîðìîþ 

formido, înis f – ñòðàõ, æàõ 

formo, avi, atum, are – äîäàâàòè ôîðìó, 

óòâîðþâàòè, ôîðìóâàòè 

formosus, a, um – ñòðóíêèé, êðàñèâèé 

formûla, ae f – ôîðìóëà (ðîçïîðÿäæåííÿ, 

ùî íàïðàâëÿºòüñÿ ïîñàäîâîþ îñîáîþ; 

ôîðìóëà ì³ñòèëà âêàç³âêó íà 

îáñòàâèíè é óìîâè, çà ÿêèõ ñóääÿ ì³ã 

âèíåñòè òå àáî ³íøå ð³øåííÿ) 

fors, forte f (çóñòð³÷àþòüñÿ ò³ëüêè ôîðìè 

nom. ÷è abl. sing.) – âèïàäîê 

forsîtan = fortassis 

fortasse – ìîæëèâî, ìîæå áóòè 

fortassis (forsitan) – ìàáóòü, ìîæå áóòè 

forte – âèïàäêîâî, ìîæëèâî, ìàáóòü 

fortis, e – ì³öíèé, òâåðäèé, ìîãóòí³é, 

ìóæí³é 

fortîter – ì³öíî, ñèëüíî, ìóæíüî, çàâçÿòî 

fortuîto – âèïàäêîâî 

fortuîtus, a, um – âèïàäêîâèé 

fortuna, ae f – äîëÿ, óäà÷à 

fortunae, arum f – ìàéíî, ñòàí 

forum, i n – ôîðóì, ðèíêîâà ïëîùà; ñóä 

fossatum, i n – ð³â 

foveo, fovi, fotum, ere – ãð³òè, çáåð³ãàòè, 

ñïðèÿòè, ï³äòðèìóâàòè 

fragîlis, e – òåíä³òíèé, ëàìêèé; õèáêèé, 

íåì³öíèé 

frango, fregi, fractum, êre – ëàìàòè, 

ðóéíóâàòè, ðîçáèâàòè, òðîùèòè 

frater, fratris m – áðàò 

fraudo, avi, atum, are – îáìàíþâàòè 

fraudulosus, a, um – îáëóäíèé, øàõðàéñüêèé 

fraus, fraudis f – îáìàí, íåïðàâäà; in 

fraudem – äëÿ îáìàíó, â îáõ³ä 

fremo, ui, (îtum), êre – øóì³òè 

frenum, i n – âóçäå÷êà, â³æêè; êåðìî 

207

frequens, entis – ÷àñòèé, çâè÷àéíèé, áàãàòîëþäíèé, 

ïîæâàâëåíèé; ùî íå ïðèïèíÿºòüñÿ, 

ïîñò³éíèé; øèðîêî ÷èñëåííèé 

frequenter – ÷àñòî, áàãàòîðàçîâî 

frequentia, ae f – ÷èñëåíí³ñòü, þðáà; ñóïðîâ³ä, 

ïðèñóòí³ñòü, íåâ³äñòóïíå 

ñë³äóâàííÿ 

frequento, avi, atum, are – â³äâ³äóâàòè, 

áóòè â áàãàòîëþäíèõ ì³ñöÿõ 

frons, frondis f – ëèñòÿ, çåëåíü 

frons, frontis f – ÷îëî, îñîáà, 

çîâí³øí³ñòü; fronte – ç âèäîì 

fructuarius, ii m – ôðóêòóàð³é (òîé, õòî 

ìàº ïðàâî óçóôðóêòà) 

fructuosus, a, um – ïëîäîíîñíèé, ïðèáóòêîâèé 

fructus, us m – ïë³ä, äîõ³ä, äîáóòîê, 

ïðèð³ñò; ïðàâî êîðèñòóâàííÿ ÷óæîþ 

ð³÷÷þ; usus fructus – óçóôðóêò (ñò³éêå 

ïîíÿòòÿ, ùî ïîçíà÷àº ðå÷îâå ïðàâî íà 

îñîáèñòå êîðèñòóâàííÿ ÷óæîþ ð³÷÷þ ³ 

¿¿ ïðèðîäíèì ïðèðîñòîì çà óìîâè 

çáåðåæåííÿ ¿¿ â íåçì³ííîìó âèãëÿä³) 

frumentum, i n – õë³á (çåðíî) 

fruor, fruîtus (fructus) sum, frui – âèòÿãàòè 

äîõîäè, ñïîæèâàòè, åêñïëóàòóâàòè 

frustra – äàðìà, äàðåìíî, áåçóñï³øíî, 

ïîìèëêîâî 

fuco, avi, atum, are – ôàðáóâàòè, îôàðáëþâàòè 

fuere = fuerunt (3 îñîáà plur. perf. äî 

sum, fui, - , esse) 

fuga, ae f – âòå÷à 

fugio, fugi, fugiturus, êre – á³ãòè, ò³êàòè, 

óíèêàòè; vinum fugiens – âèíî, ùî 

çàãðàëî 

fugitivus, a, um – øâèäêèé 

fui – äèâ.: sum 

fulcrum, i n – í³æêà (ë³æêà) 

fullo, onis m – ñóêíîðîá 

functio, onis f – âèêîíàííÿ, çä³éñíåííÿ, 

îáîâ’ÿçîê, ôóíêö³ÿ; çàì³íí³ñòü ïî 

âàðòîñò³ 

fundamentum, i n – îñíîâà, çàñíóâàííÿ, 

ôóíäàìåíò 

fundus, i m – çåìëÿ, ä³ëÿíêà; äíî 

fungor, functus sum, fungi – çä³éñíþâàòè, 

âèêîíóâàòè; fungi suae parti – 

çä³éñíþâàòè îáðàíå ïîêëèêàííÿ, éòè 

ñâî¿ì øëÿõîì; fungi (alî qua re) – 

îá³éìàòè (ÿêó-íåáóäü ïîñàäó) 

208 

funus, êris n – ïîõîðîí, ïîõîâàííÿ 

fur, furis m – çëîä³é 

furax, acis – ñõèëüíèé äî çëîä³éñòâà, 

çëîä³éêóâàòèé 

furca, ae f – âèëà; âèëîïîä³áíèé õðåñò 

(çíàðÿääÿ êàòóâàííÿ ³ ñòðàòè) 

furiosus, a, um – áîæåâ³ëüíèé, äóøåâíîõâîðèé 

furo, -, -, êre – áîæåâîë³òè, á³ñíóâàòèñÿ; 

êàçèòèñÿ 

furor, atus sum, ari – êðàñòè 

furor, oris m – áîæåâ³ëëÿ, äóøåâíà õâîðîáà; 

ãí³â, ëþòü 

furtim – íèøêîì, òàéêîìà 

furtivus, a, um – êðàäåíèé 

furtum, i n – êðàä³æêà, óêðàäåíå; furtum 

conceptum – êðàä³æêà, çàñâ³ä÷åíà 

âèÿâëåííÿì çàõîâàíèõ ðå÷åé; furtum 

oblatum – êðàä³æêà, çàñâ³ä÷åíà âèÿâëåííÿì 

ï³äêèíóòèõ ðå÷åé; furtum 

manifestum – êðàä³æêà ç ðå÷îâèì äîêàçîì 

furvus, a, um – ïîõìóðèé, çîâñ³ì ÷îðíèé 

fustis, is m – ö³ïîê, êèéîê 

futurus, a, um – ìàéáóòí³é; äèâ.: sum 

G 

gallus, i m – ï³âåíü 

garrulîtas, atis f – áàëàêàíèíà 

gaudeo, gavisus sum, gaudere – ðàä³òè 

gaudium, ii n – ðàä³ñòü, âåñåëîù³ 

gaza, ae f – ñêàðáíèöÿ 

gehenna, ae f – ãåºíà 

gemma, ae f – ãåìà, ñàìîöâ³ò 

gener, êri m – çÿòü 

generalis, e – ñï³ëüíèé, çàãàëüíèé; ðîäîâèé 

generalîter – óçàãàë³, óçàãàëüíåíî 

generatio, onis f – ïîêîë³ííÿ, êîë³íî 

genêro, avi, atum, are – ïîðîäæóâàòè, 

ïðîäîâæóâàòè ð³ä, ðîáèòè 

generosus, a, um – øëÿõåòíèé, çíàòíèé, 

ðîäîâèòèé 

gens, gentis f – ð³ä, ïëåì’ÿ, ãðîìàäà, íàðîä 

gentîlis, is m – ðîäè÷, ð³äíèé 

genu, us m – êîë³íî 

genus, êris n – ð³ä, êàòåãîð³ÿ; ïîõîäæåííÿ, 

íàùàäêè 

geometra, ae m – çåìëåì³ð, ãåîìåòð, 

ìàòåìàòèê

germanus, a, um – ð³äíèé, áëèçüêèé; 

ùèðèé, ä³éñíèé 

gerro, gessi, gestum, êre – íåñòè, âåñòè, 

íîñèòè, ðîáèòè, â³äàòè, ðîçïîðÿäæàòèñÿ, 

ä³ÿòè 

gestus, a, um – äèâ.: gero 

gigas, gigantis m – ã³ãàíò, âåëåòåíü 

gigno, genui, genîtum, êre – íàðîäæóâàòè 

gladiatorius, a, um – ãëàä³àòîðñüêèé 

gladius, ii m – ìå÷ 

gleba, ae f – ñêèáà çåìë³ 

gloria, ae f – ñëàâà 

gloriosus, a, um – ñëàâíèé, ïîêðèòèé 

ñëàâîþ 

gracîlis, e – òîíêèé, âèòîí÷åíèé 

gracilî tas, atis f – òîíê³ñòü, êðèõê³ñòü, 

òåíä³òíà êîìïëåêö³ÿ 

gradus, us m – ñòóï³íü, ÷èí, çâàííÿ 

Graece – ïî-ãðåöüêè 

Graecus, i m – ãðåê 

grammatîcus, i m – ãðàìàòèê, ô³ëîëîã 

I gratia (ç gen.) – çàðàäè, ÷åðåç, äëÿ 

II gratia, ae f – ïðèâàáëèâ³ñòü, ïðèõèëüí³ñòü, 

äðóæí³é çâ’ÿçîê 

gratuî tus, a, um – äàðîâèé, áåçîïëàòíèé; 

áåçïðè÷èííèé 

gratulatio, onis f – ïîçäîðîâëåííÿ, óðî- 

÷èñòà ïîäÿêà, â³òàííÿ 

gratus, a, um – ìèëèé, ëþá’ÿçíèé, áàæàíèé 

gratutor, atus sum, ari – ïîçäîðîâëÿòè, 

â³òàòè 

gravis, e – âàæêèé, âàãîìèé, øàíîâíèé, 

ã³äíèé; ñò³éêèé, ñåðéîçíèé, íåïîõèòíèé 

gravîtas, atis f – ñîë³äí³ñòü, âàãà â ñóñï³ëüñòâ³, 

çíà÷óù³ñòü 

gravîter – âàæêî 

gregatim – ÷åðåäîþ, îòàðîþ, þðáîþ 

grex, gregis m – ÷åðåäà, þðáà 

gula, ae f – ãîðëî, ãëîòêà 

gustus, us m – ïðîáà, äåãóñòàö³ÿ, âèïðîáóâàííÿ 

íà ñìàê 

gutta, ae f – êðàïëÿ 

gyrus, i m – êîëî 

H 

habeo, habui, habîtum, habere – ìàòè, 

âîëîä³òè; çíàòè, ââàæàòè; ì³ñòèòè; ó 

passivum – ââàæàòèñÿ 

habîlis, e – çðó÷íèé, ëåãêèé 

habilîter – çðó÷íî, ëåãêî 

habitatio, onis f – ìåøêàííÿ (ïðàâî ïðîæèâàííÿ 

â áóäèíêó àáî éîãî ÷àñòèí³) 

habitator, oris m – ìåøêàíåöü, æèòåëü 

(îñîáà, ÿê³é çàïîâ³äà÷ ïåðåäàëè ïðàâî 

æèòè â áóäèíêó, âëàñíèêîì ÿêîãî 

º ñïàäêîºìåöü 

habîto, avi, atum, are – æèòè, ìåøêàòè 

habî tus, us m – âèä, âèãëÿä, çîâí³øí³ñòü; 

ñòàí 

haereo, haesi, haesum, ere – çàâèñíóòè, 

âèñ³òè, êîëèâàòèñÿ, âàãàòèñÿ 

Hannibal, alis m – Ãàíí³áàë 

harena, ae f – ï³ñîê 

hariôlus, i m – â³ùóí, ïðîâ³ñíèê, âîðîæáèò 

haruspex, îcis m – ïðîâ³ñíèê çà íóòðîùàìè 

òâàðèí, âîðîæáèò 

haud – íå, íå ö³ëêîì, çîâñ³ì íå 

haustus, us m – ÷åðïàííÿ 

herba, ae f – òðàâà 

hercisco (hercisco), -, herctum (erctuum), 

êre – ïîä³ëÿòè ñïàäùèíó 

hercûle (me hercûle) – êëÿíóñÿ Ãåðàêëîì 

Hercûles, is m – Ãåðàêë 

hereditarius, a, um – ñïàäêîºìíèé, ùî 

ì³ñòèòüñÿ â ñïàäùèí³ 

heredîtas, atis f – ñïàäùèíà 

heres, heredis m (f) – ñïàäêîºìåöü 

hermaphroditus, i m – ãåðìàôðîäèò 

I hic – òóò 

II hic, haec, hoc – öåé, òî, â³í 

hiems, hiêmis f – çèìà 

hilarîtas, atis f – âåñåëîù³, ðàä³ñòü 

hinc – çâ³äñè 

hodie – ñüîãîäí³, çàðàç 

hodiernus, a, um – ñüîãîäí³øí³é, íèí³øí³é 

Homerus, i m – Ãîìåð 

homicida, ae m – óáèâöÿ 

homicidium, ii n – óáèâñòâî 

homo, înis m – ëþäèíà 

honestas, atis f – ïîâàãà, ÷åñòü, ïîøàíà, 

÷åñíîòà, ïðèñòîéí³ñòü, ÷åñí³ñòü 

honeste – ÷åñíî, ïðèñòîéíî 

honestus, a, um – ÷åñíèé 

honor, oris m – ÷åñòü, ïî÷åñòü, ïîøàíà, 

ïî÷åñíà ïîñàäà; çàñëóãè; íàãîðîäæåííÿ, 

âèíàãîðîäà; honorem sustinere – 

îá³éìàòè ïîñàäó 

209

honorarium, ii n – (äîáðîâ³ëüíà) âèíàãîðîäà 

çà ïîñëóãè 

honorarius, a, um – ïî÷åñíèé 

honoro, avi, atum, are – øàíóâàòè, âøàíîâóâàòè 

hora, ae f – ãîäèíà 

horreum, i n – êîìîðà, æèòíèöÿ, ñêëàä 

hortor, atus sum, ari – ï³äáàäüîðþâàòè, 

ñïîíóêóâàòè 

hortus, i m – ñàä, ãàé 

hospes, pîtis m (f) – ã³ñòü, ÷óæèíåöü 

hospitium, ii n – ãîñòèíí³ñòü, ïðèâ³òíèé 

ïðèéîì, çíàêè ãîñòèííîñò³ 

hostis, is m – âîðîã 

humane – ïî-ëþäñüêè, ãóìàííî, ì’ÿêî 

humanî tas, atis f – ëþäÿí³ñòü, ãóìàíí³ñòü, 

ëþäèíîëþáñòâî 

humanus, a, um – ëþäñüêèé, ëþäÿíèé 

humilio, avi, atum, are – ïðèìåíøóâàòè, 

ïðèíèæóâàòè 

humîlis, e – íèçüêèé, ñìèðåííèé, ïîê³ðíèé; 

íåçíàòíèé, ïðîñòîãî ðîäó 

humo, avi, atum, are – â³ääàâàòè çåìë³, 

ðîáèòè ïîõîðîííèé îáðÿä 

humus, i f – çåìëÿ, ґðóíò 

hypotheca, ae f – ³ïîòåêà, çàñòàâà (óñòàíîâëåíà 

ïðîñòèì äîãîâîðîì, áåç 

ïåðåäà÷³ âîëîä³ííÿ) 

210 

I 

iaceo, cui, (cîtum), ere – ëåæàòè 

iacio, ieci, iactum, êre – êèäàòè; íàñèïàòè; 

êëàñòè, çàêëàäàòè, çâîäèòè, áóäóâàòè 

iactatio, onis f – ìåòàííÿ; áóíò³âëèâ³ñòü; 

çàíåïîêîºííÿ 

iacto, avi, atum, are – êèäàòè, ìåòàòè; 

õâàëèòèñÿ, õèçóâàòèñÿ, âèñòàâëÿòè 

íàïîêàç 

iactus, us m – ìåòàííÿ, êèäîê, ïàä³ííÿ 

iam – óæå 

ianua, ae f – äâåð³, âõ³ä 

ibi – òàì 

ibidem – òàì æå; ó òîé æå ÷àñ, íåãàéíî, 

ðàçîì 

ico (icio), ici, ictum, êre – óäàðÿòè, ðàíèòè 

ictus, us m – óäàð, çàáèòå ì³ñöå, ðàíà 

idcirco – ÷åðåç òå, çàðàäè òîãî, ç ò³º¿ ïðè- 

÷èíè, òîìó 

idem, eadem, idem – òîé ñàìèé, â³í æå 

ideo – òîìó, ç ò³º¿ ïðè÷èíè; ideo … quia 

– òîìó … ùî 

idoneus, a, um – çðó÷íèé, ïðèäàòíèé 

iens, euntis – ùî éäå 

igîtur – îòæå, ó òàêèé ñïîñ³á 

ignarus, a, um (ç gen.) – íåäîñâ³ä÷åíèé, 

íåîá³çíàíèé 

ignavus, a, um – ìëÿâèé, áåçä³ÿëüíèé, 

ñóìîâèòèé 

ignis, is m – âîãîíü 

ignominia, ae f – áåç÷åñòÿ, ïîçáàâëåííÿ 

÷åñíîãî ³ìåí³ 

ignominosus, a, um – ùî ñóïðîâîäæóºòüñÿ 

ãàíüáîþ 

ignorantia, ae f – íåçíàííÿ 

ignoro, avi, atum, are – íå çíàòè, íå ìàòè 

ïîíÿòòÿ, ïåðåáóâàòè â íåâ³äàíí³, áóòè 

íåîá³çíàíèì 

ignosco, novi, notum, êre – âèáà÷àòè, 

çì³íþâàòè 

ignotus, a, um – íåâ³äîìèé 

ilîco – íåãàéíî æ 

ill- = inlillacrîmor, 

atus, ari – ðîç÷óëèòèñÿ, äàòè 

ñåáå ðîç÷óëèòè 

illaesus (inlaesus), a, um – íåóøêîäæåíèé 

illatio, onis f – çàïîä³ÿííÿ; ïîäàòîê 

ille, illa, illud – öåé, òîé, â³í 

illic – òàì, ó öüîìó ðàç³ 

illicîtus, a, um – íåäîçâîëåíèé 

imaginarius, a, um – óÿâëåíèé, ô³êòèâíèé, 

ñèìâîë³÷íèé 

imagînor, atus sum, ari – óÿâëÿòè, óÿâëÿòè 

ñîá³ 

imago, înis f – îáðàç, çîáðàæåííÿ 

imb- = inbimbecillîtas, 

atis f – ñëàáê³ñòü 

imbecillus (inbecillus), a, um – ñëàáêèé, 

âðàçëèâèé 

imîtor, atus sum, ari – íàñë³äóâàòè 

imm- = inmimmanis, 

e – âåëè÷åçíèé, äèâîâèæíèé, 

íåïðèáîðêàíèé 

immanî tas, tatis f – âåëè÷åçí³ñòü, íåïîì³ðí³ñòü; 

äèê³ñòü 

immensus, a, um – íåâèì³ðíèé, áåçì³ðíèé, 

âåëè÷åçíèé 

immerîto – íåçàñëóæåíî, äàðìà, äàðåìíî 

immineo (inmineo), -, -, ere – âèäàâàòèñÿ, 

ï³äí³ìàòèñÿ, ãíàòèñÿ, äîìàãàòèñÿ

immisceo, miscui, mixtum (mistum), ere 

– çì³øóâàòè, äîì³øóâàòè; immiscere 

se (ç dat.) – âòðó÷àòèñÿ 

immitto, misi, missum, êre – â³äïóñêàòè, 

ïðîñìèêóâàòè, âáóäîâóâàòè, ïóñêàòè 

immixtus, a, um – äèâ.: immiscere 

immo – àí³òð³øêè, íàâïðîòè; çâè÷àéíî 

æ; á³ëüø òîãî 

immôror, atus sum, ari – çàòðèìóâàòèñÿ 

immobîlis, e – íåðóõîìèé 

immortalis, e – áåçñìåðòíèé 

immortalîtas, atis f – áåçñìåðòÿ 

imp- = inpimpar, 

impâris – íåð³âíèé, íåçã³äíèé, 

íåâ³äïîâ³äíèé 

impatientia, ae f – íåòåðï³ííÿ; íåòåðïèì³ñòü, 

íåìîæëèâ³ñòü (íåçäàòí³ñòü) 

òåðï³òè 

impedimentum, i n – ïåðåøêîäà 

impedio, ivi (ii), itum, ire – çàâàæàòè, 

ïåðåøêîäæàòè 

impendium, ii n – âèòðàòà 

impendo, pendi, pensum, êre – òðàòèòè, 

âèòðà÷àòè 

impensa, ae f – âèòðàòà 

imperative – â îáîâ’ÿçêîâîìó ïîðÿäêó, 

³ìïåðàòèâíî, ó âèãëÿä³ íàêàçó 

imperator, oris m – âîºíà÷àëüíèê, ãîëîâíîêîìàíäóâà÷, 

ïîëêîâîäåöü; ³ìïåðàòîð, 

ïðèíöåïñ 

imperfectus, a, um – íåäîêîíàíèé, íåäîñêîíàëèé 

imperitia, ae f – íåäîñâ³ä÷åí³ñòü 

imperium, ii n – ³ìïåð³é (âèùà öèâ³ëüíà 

³ â³éñüêîâà âëàäà) 

impêro, avi, atum, are – ïðàâèòè, ïàíóâàòè, 

â³ääàâàòè íàêàç, íàâ’ÿçóâàòè 

ñâîþ âîëþ 

impertio, ivi (ii), itum, ire – ïðèä³ëÿòè, 

ðîáèòè, íàäàâàòè 

impetro, avi, atum are – äîìàãàòèñÿ, 

îäåðæàòè, äîñÿãòè 

impêtus, us m – íàïàä, íàòèñê, íàï³ð, 

òèñê, àòàêà 

impius, a, um – íå÷åñòèâèé 

impleo, evi, etum, ere – íàïîâíÿòè, ïîïîâíþâàòè 

imploro, avi, atum, are – ïðîñèòè, áëàãàòè, 

ïðîñèòè ñë³çíî 

impono, posui, posîtum, êre – âêëàäàòè, 

êëàñòè, ïîì³ùàòè; äàâàòè; çâîäèòè 

imposîtus, a, um – äèâ.: impono 

impossibîlis, e – íåìîæëèâèé, íåçä³éñíåííèé 

impostor, oris m – îøóêàíåöü 

impostura, ae f – îáìàí 

impostus = imposîtus 

impôtens (inpôtens), entis – ùî íå âì³º 

ñïðàâèòèñÿ ³ç ñîáîþ, íå âëàäíèé íàä 

ñîáîþ; íåñïðîìîæíèé 

imprêcor, atus sum, ari – áàæàòè; ìîëèòè 

imprôbo, avi, atum, are – íå ñõâàëþâàòè, 

â³äêèäàòè 

imprôbus, a, um – íå÷åñòèâèé, äóðíèé, 

íåñïðàâåäëèâèé, íåïðàâåäíèé 

improvisus, a, um – íåïåðåäáà÷åíèé; ex 

improviso – íåíàâìèñíî 

imprudens, entis – íåðîçóìíèé, ùî íå 

çíàº, íå â³äàº; íåäîñâ³ä÷åíèé; í³÷îãî 

íå ï³äîçðþº 

imprudenter – íåðîçóìíî, íåðîçâàæëèâî, 

÷åðåç íåïåðåäáà÷ëèâ³ñòü, íåóñâ³äîìëåíî 

imprudentia, ae f – íåðîçñóäëèâ³ñòü 

impubes, êris (àáî impubis, e) – íåïîâíîë³òí³é 

impudîcus (inpudî cus), a, um – áåçñîðîìíèé 

impugno, avi, atum, are – íàïàäàòè; 

êðèòèêóâàòè, çàïåðå÷óâàòè 

impulsor, oris m – ï³äáóðþâà÷ 

impune – áåçêàðíî, áåçïåðåøêîäíî 

impunîtas, atis f – áåçêàðí³ñòü 

impunitus, a, um – áåçêàðíèé 

impurus, a, um – íå÷èñòèé, áðóäíèé, 

íèçüêèé 

impûto, avi, atum, are – ñòàâèòè, çâèíóâà÷óâàòè, 

ïðèïèñóâàòè 

in (ç acc. àáî abl.) – ó, íà, ñòîñîâíî, ³ç 

ïðèâîäó, ó ÷èñë³ 

inanis, e – ïîðîæí³é, ìàðíèé, äàðåìíèé 

inb- = imbincalesco, 

calui, -, êre – ðîçïàëþâàòèñÿ; 

óçÿòè ãîðó 

incanto, avi, atum, are – ïåêòè; âîðîæèòè, 

çàãîâîðþâàòè 

incendiarius, ii m – ïàë³é 

incendium, ii n – ïîæåæà 

incendo, cendi, censum, êre – çàïàëþâàòè, 

ðîçï³êàòè, äðàòóâàòè 

incertus, a, um – íåâèçíà÷åíèé, íåêîíêðåòíèé, 

íåâ³äîìèé, íå ïîçíà÷åíèé 

òî÷íî; ùî ñóìí³âàºòüñÿ, íåâïåâíåíèé 

incestum, a, um – ãð³õîâíèé, çâ’ÿçàíèé 

³ç êðîâîçì³øàííÿì 

211

inchoatus, a, um – íåçàê³í÷åíèé, íåçàâåðøåíèé 

inchoo, avi, atum, are (ç acc.) – ïî÷èíàòè(ñÿ), 

ïðèñòóïàòè 

incîdo, cîdi, -, êre – ïàäàòè, ïîòðàïëÿòè; 

òðàïëÿòèñÿ, â³äáóâàòèñÿ 

incipio, cepi, ceptum, êre – íàñòàâàòè, 

ïî÷èíàòè, ïî÷èíàòèñÿ 

incîto, avi, atum, are – ñïîíóêóâàòè 

inclamo, avi, atum, are – ãîëîñíî êëèêàòè, 

çàêëèêàòè; ïðîãîëîøóâàòè 

includo, clusi, clusum, êre – çàìèêàòè, 

óêëàäàòè; çàâåðøèòè 

inclusus, a, um – âêëþ÷åíèé 

incognî tus, a, um – íåçðîçóì³ëèé, íåïîÿñíåíèé 

incôla, ae m – æèòåëü, ìåøêàíåöü 

incolûmis, e – íåïîøêîäæåíèé, ö³ëèé 

incommôdum, i n – íåçðó÷í³ñòü, íåïðè- 

ºìí³ñòü 

incorporalis, e – áåçò³ëåñíèé, íåìàòåð³àëüíèé 

incrêpo, pui (avi), î îîtum(atum), 

î 

are – çàøóì³òè, 

âèÿâèòèñÿ 

inculpatus, a, um – áåçäîãàííèé 

incumbo, cubui, cubîtum, êre (ç dat.) – 

ëÿãàòè, ïîêëàäàòèñÿ 

incurro, (cu)curri, cursum, êre – êèäàòèñÿ; 

ç³øòîâõóâàòèñÿ, çá³ãàòèñÿ, âõîäèòè, 

âòîðãàòèñÿ; ñï³ââ³äíîñèòèñÿ 

incursus, us m – íàïàä 

incurvo, avi, atum, are – çãèíàòè, ïðèäóøóâàòè, 

íàäëîìèòè 

inde – çâ³äñè, â³äò³ëÿ 

indemnî tas, atis f – â³äøêîäóâàííÿ 

çáèòê³â 

indicium, ii n – ïîêàçàííÿ, ñâ³ä÷åííÿ, 

ïîâ³äîìëåííÿ, âèÿâëåííÿ, âèðàæåííÿ 

indîco, avi, atum, are – çàÿâèòè, ïîâ³äîìèòè, 

ïîêàçóâàòè, îö³íþâàòè 

indictio, onis f – ïðîãîëîøåííÿ, îáêëàäàííÿ, 

âèðîê, ïðèñóäæåííÿ 

indigeo, gui, -, ere – íå ìàòè, áóòè ïîçáàâëåíèì 

indigne – ãàíåáíî, îãèäíî 

indignus, a, um (ç abl.) – íåâàðòèé, ùî 

íå çàñëóãîâóº 

indivisus, a, um – íåðîçä³ëüíèé, íåïîä³ëüíèé 

indubitatus, a, um – áåçñóìí³âíèé, ùî 

íå ï³äëÿãàº ñóìí³âó 

induco, duxi, ductum, êre – óâîäèòè, 

íàâîäèòè; ñïðè÷èíÿòè, äîïóñêàòè, 

âèêëèêàòè; ñêàñîâóâàòè 

212 

indulgeo, dulsi, dultum, ere – áóòè ïîáëàæëèâèì, 

äàâàòè âîëþ, ñïðèÿòè 

induo, dui, dutum, êre – íàäÿãàòè 

industria, ae f – ðåòåëüí³ñòü, ïðàöüîâèò³ñòü 

indutiae, arum f (pl.) – ïåðåìèð’ÿ 

indutorius, a, um – ïðèçíà÷åíèé äëÿ 

íàäÿãàííÿ 

inedia, ae f – ãîëîä, ï³ñò 

ineo, ii (ivi), îtum, ire – âõîäèòè, ïî÷èíàòè, 

îáì³ðêîâóâàòè 

inepta, orum – í³ñåí³òíèö³ 

ineptus, a, um – áåçãëóçäèé 

iners, inertis – íåäîòåïíèé, áåçäàðíèé 

inertia, ae f – áåçä³ÿëüí³ñòü, ë³íü; íåçäàòí³ñòü, 

áåçäàðí³ñòü 

inest – äèâ.: insum 

infamia, ae f – ãàíüáà, áåç÷åñòÿ 

infamis, e – ùî ìàº äóðíó ðåïóòàö³þ, 

çáåç÷åùåíèé (infamia), ïîçáàâëåíèé 

äîáðîãî ³ìåí³ 

I infans, antis – í³ìèé 

II infans, fantis m (f) – äèòèíà, äèòÿ 

infantia, ae f – í³ìîòà, áåçìîâí³ñòü; 

äèòèíñòâî 

infectus, a, um – íåçðîáëåíèé, íåâèêîíàíèé, 

íåäîñêîíàëèé; íåîïðàöüîâàíèé 

infêri, orum m (pl.) – ìåøêàíö³ ï³äçåìíîãî 

öàðñòâà (ïåêëà); ïîìåðë³ 

inferior, inferius – íèæí³é; íèæ÷èé 

infêro, intûli, illatum, ferre – âíîñèòè, 

ïðèíîñèòè; âëàøòîâóâàòè, çàïîä³þâàòè; 

äîäàâàòè, çàñòîñîâóâàòè 

infigo, fixi, fixum, êre – âñòðîìëÿòè, 

óáèâàòè, óïðîâàäæóâàòè, óêîðåíÿòè, 

çàïàì’ÿòîâóâàòè 

infîmus, a, um – íèæ÷èé 

infinite – íåñê³í÷åííî, äî íåñê³í÷åííîñò³ 

infinitus, a, um – íåñê³í÷åííèé; in infinito 

– äî íåñê³í÷åííîñò³, íåñê³í÷åííî 

infirmî tas, atis f – ñëàá³ñòü, áåçïîðàäí³ñòü, 

áîÿçê³ñòü, ìàëîäóøí³ñòü; 

íåñò³éê³ñòü; infirmîtas consilii – íåðîçóìí³ñòü 

infirmo, avi, atum, are – ñêàñîâóâàòè, 

ïîçáàâëÿòè ñèëè 

infligo, flixi, flictum, êre – óäàðÿòè, íàêëàäàòè, 

íàíîñèòè, ïîêðèâàòè 

infra (ïðèéì. ç acc.) – ï³ä, íèæ÷å, 

ñëàáê³øå 

ingeniosus, a, um – çä³áíèé, îáäàðîâàíèé

ingenium, ii n – äàðóíîê, çä³áíîñò³, òàëàíò; 

ïðèðîäíà ÿê³ñòü, óðîäæåíà âëàñòèâ³ñòü; 

ðîçóì 

ingenuîtas, atis f – øëÿõåòí³ñòü, ïðÿìîäóøí³ñòü; 

çâàííÿ â³ëüíîãî ãðîìàäÿíèíà 

ingenuus, a, um – â³ëüíî íàðîäæåíèé 

ingêro, gessi, gestum, êre – âíîñèòè, 

âêëàäàòè; íàâ’ÿçóâàòè 

ingredior, ingressus sum, ingrêdi – âõîäèòè, 

âñòóïàòè; portam ingrêdi – 

âñòóïàòè ó âîðîòà 

ingressus, a, um – äèâ.: ingredior; in 

ingressu – íà ïî÷àòêó 

inhoneste – íå÷åñíî, íåã³äíî, íåïðèñòîéíî 

inhumanus, a, um – íåëþäñüêèé 

inicio (iniicio), ieci, iectum, êre – âêèäàòè, 

íàêèäàòè; âñåëÿòè 

inimicitia, ae f (inimicitiae, arum f) (pl.) 

– âîðîæíå÷à, âîðîæ³ñòü, íåïðèÿçíü, 

íåïðèÿçí³ â³äíîñèíè 

inimicus, i m – âîðîã 

iniunctus, a, um – íåçâ’ÿçàíèé, çä³éñíþâàíèé 

ïîð³çíî, íåñïîëó÷åíèé 

inferior, inferius – íèæ÷èé 

infêrus, a, um – íèæí³é, ï³äçåìíèé; 

ìåðòâèé 

infîmus (imus), a, um – íàéíèæ÷èé; íàéãëèáøèé 

inique – íåñïðàâåäëèâî, íå÷åñíî 

iniquîtas, atis f – íåñïðàâåäëèâ³ñòü 

iniquus, a, um – íåñïðàâåäëèâèé, 

íåð³âíèé 

initium, ii n – ïî÷àòîê 

iniungo, iunxi, iunctum, êre – óñòàâëÿòè, 

ïðèºäíóâàòè, ïîêëàäàòè 

iniuria, ae f – îáðàçà, íåñïðàâåäëèâ³ñòü; 

adficêre iniuriis – ÷èíèòè îáðàçè, ÷èíèòè 

íåñïðàâåäëèâ³ñòü 

iniussu – áåç íàêàçó 

iniuste – íåïðàâåäíî, íåñïðàâåäëèâî, 

íåïðàâîì³ðíî 

iniustitia, ae f – íåñïðàâåäëèâ³ñòü 

iniustus, a, um – íåïðàâèé, íåñïðàâåäëèâèé 

inl- = illinlaesus 

(illaesus), a, um – íåóøêîäæåíèé, 

áåçäîãàííèé 

inm- = imminmôror 

(immôror), atus sum, ari – çàòðèìóâàòèñÿ, 

çóïèíÿòèñÿ 

innocens, centis – íåøê³äëèâèé, áåçíåâèííèé, 

÷åñíèé 

innocentia, ae f – íåøê³äëèâ³ñòü, áåçïåêà, 

íåîáðàçëèâ³ñòü; íåâèíí³ñòü, áåçâèíí³ñòü, 

÷åñí³ñòü 

innoxius, a, um – áåçíåâèííèé 

innumerabîlis, e – íåçë³÷èìèé, íåçë³÷åííèé 

innutrio, ivi, itum, ire – çðîùóâàòèñÿ, 

âèõîâóâàòè 

inofficiosus, a, um – íå âèêîíóâàòè ñâ³é 

îáîâ’ÿçîê; inoficiosum testamentum – 

çàïîâ³ò, â ÿêîìó íå âêàçàí³ íàéáëèæ÷³ 

ðîäè÷³ ñïàäêîäàâöÿ 

inopia, ae f – â³äñóòí³ñòü çàñîá³â, íåñïðîìîæí³ñòü, 

á³äí³ñòü 

inops, ôpis – á³äíèé, íåçàìîæíèé 

inp- = impinplî 

co (implîco), ui (avi),î tum(atum), 

are – óïë³òàòè, çâ’ÿçóâàòè; çàì³øóâàòè 

inprêcor (= imprêcor), atus sum, ari – 

ïîñèëàòè ìîë³ííÿ 

inpudentia, ae f – áåçñîðîìíî 

inpudîcus – äèâ.: impudîcus 

inquam, inquit – ãîâîðèòè 

inquieto, avi, atum, are – òóðáóâàòè, óñêëàäíþâàòè 

inquietus, a, um – òîé, ùî íå çíàº ñïîêîþ 

inquilinus, i m – æèòåëü, ïðèáóëåöü, 

êâàðòèðîíàéìà÷ 

inquî no, avi, atum, are – ôàðáóâàòè, 

áðóäíèòè, ïñóâàòè; çàñì³÷óâàòè 

inquiro, sivi, situm, êre – øóêàòè, â³äøóêóâàòè; 

øóêàòè ïðèâîä³â äî îáâèíóâà÷åííÿ; 

âíèêàòè, äîñë³äæóâàòè 

inr- = irrinsania, 

ae f – áîæåâ³ëëÿ 

insanio,ivi (ii), itum, ire – áóòè áîæåâ³ëüíèì, 

áîæåâîë³òè 

insanus, a, um – íåçäîðîâèé, õâîðèé, 

áîæåâ³ëüíèé 

inscius, a, um – òàêèé, ùî íå çíàº 

inscribo, scripsi, scriptum, êre – íàêðåñëèòè, 

íàïèñàòè 

inscriptio, onis f – çàïèñ îáâèíóâà÷åííÿ 

(òå ñàìå, ùî ³ libellus inscriptionis) 

insector, atus sum, ari – ïåðåñë³äóâàòè, 

íàïàäàòè, âèñì³þâàòè 

insequor, secutus sum, sequi – ãíàòèñÿ, 

ïåðåñë³äóâàòè 

213

insideo, sedi, sessum, ere – ñèä³òè, ñïî- 

÷èâàòè, êîðåíèòèñÿ 

insidiae, arum f (pl.) – çàñ³äêà, ïàñòêà; 

³íòðèãè; ï³äñòóï 

insidior, atus sum, ari (aliñui) – ïåðåáóâàòè 

â çàñ³äö³, ï³äñòåð³ãàòè, ãîòóâàòè 

ï³äñòóï, ³íòðèãóâàòè 

insigne, is n – çíàê, ñèãíàë; îçíàêà; ïðåäìåò 

ðîçêîø³ 

insignis, e – ùî êèäàºòüñÿ â î÷³, ïîì³òíèé 

insignîter – ÷óäîâî 

insisto, stîti, -, êre – ñòàâàòè, íàñòàâàòè, 

ò³ñíèòè, ïåðåñë³äóâàòè 

insîtus, a, um – âëàñòèâèé 

insons, sontis – áåçíåâèííèé 

inspectio, onis f – îãëÿä; ðîçóì³ííÿ 

inspicio, spexi, spectum, êre – çàãëÿäàòè, 

ïåðåãëÿäàòè, äèâóâàòèñÿ 

instabîlis, e – õèñòêèé, íåïîñò³éíèé 

instar – íà÷åáòî, íà çðàçîê 

instigo, avi, atum, are – ï³äáóðþâàòè, 

ñïîíóêàòè, ï³äøòîâõóâàòè 

instituo, tui, tutum, êre – óñòàíîâëþâàòè, 

ïðèçíà÷àòè 

institutio, onis f – íàñòàíîâà, íàïó÷åííÿ, 

íàâ÷àííÿ, âêàç³âêà, íàñòàâëÿííÿ, 

ïðèçíà÷åííÿ; ñïîñ³á ä³¿ 

institutum, i n – ïðèíöèï, çâè÷àé, çàñàäà 

insto, stîti, -, êre (ç dat.) – ñòîÿòè, ïåðåáóâàòè 

â áåçïîñåðåäí³é áëèçüêîñò³; 

ãíàòèñÿ, ïåðåñë³äóâàòè 

instrumentum, i n – çíàðÿääÿ, ³íâåíòàð; 

äîêóìåíò 

instruo, struxi, structum, êre – óâîäèòè; 

çâîäèòè, íàâ÷àòè; íàïðàâëÿòè, íàñòàâëÿòè; 

ó passivum – áóòè äîâåäåíèì 

insûla, ae f – îñòð³â; áóäèíîê, ùî ñòî¿òü 

îêðåìî 

insum, infui, -, inesse – áóòè âëàñòèâèì, 

âõîäèòè, ïîëÿãàòè 

intêger, gra, grum – íåòîðêàíèé, 

íåçì³ííèé, íåäîòîðêàííèé, íåïîðóøíèé, 

ùî ïåðåáóâàº â ïåðâ³ñíîìó âèãëÿä³ 

intellectus, us m – â³ä÷óòòÿ, ðîçóì³ííÿ 

intellêgo, lexi (legi), lectum, êre – ðîçóì³òè, 

ñïðèéìàòè, äóìàòè, áðàòè äî 

óâàãè 

intellîgo = intellêgo 

214 

intendo, tendi, tentum, êre – íàòÿãàòè, 

âèñóâàòè, íàïîëÿãàòè; íàïðóæóâàòè 

intentio, onis f – íàïðóãà, çóñèëëÿ, 

íàì³ð; ³íòåíö³ÿ (òà ÷àñòèíà ñóäîâî¿ 

ôîðìè, ó ÿê³é âèêëàäàºòüñÿ âèìîãà) 

inter (ç acc.) – ì³æ, ñåðåä 

interea – òèì ÷àñîì 

interemi – äèâ.: interîmo 

intercedo, cessi, cessum, êre – âõîäèòè, 

áðàòè ó÷àñòü, ìàòè ì³ñöå, â³äáóâàòèñÿ; 

âòðó÷àòèñÿ, áðàòè íà ñåáå çîáîâ’ÿçàííÿ; 

ïðèºäíóâàòèñÿ, âèíèêàòè; 

âèñòóïàòè ó âèãëÿä³ çàñîáó, áóòè 

ïðåäìåòîì, áóòè â öåíòð³ óâàãè 

intercessio, onis f – ³íòåðöåñ³ÿ (âçÿòòÿ íà 

ñåáå òðåòüîþ îñîáîþ çîáîâ’ÿçàíü 

áîðæíèêà ïåðåä êðåäèòîðîì ³ ðîë³ 

éîãî íîâîãî êðåäèòîðà) 

intercîdo, cîdi, -, êre – ãèíóòè, ïðîïàäàòè 

intercipio, cepi, ceptum, êre – çàõîïëþâàòè, 

ïðèâëàñíþâàòè 

interdico, dixi, dictum, êre – çàáîðîíÿòè, 

â³äìîâëÿòè 

interdictum, i n – ³íòåðäèêò (íàêàç ñóäîâîãî 

ìàã³ñòðàòó, ùî âèð³øóº ÿêíàéøâèäøå 

ïåâíó ñóïåðå÷êó íà ïðîõàííÿ 

îäí³º¿ ç³ ñòîð³í) 

interdum – ³íîä³, ÷àñîì, çð³äêà; òèì ÷àñîì, 

ó òîé ÷àñ 

intereo, ii (ivi), îtum, ire – ãèíóòè, ³òè, 

çíèêàòè, ïðîïàäàòè, çàñòàð³âàòè; ïîðóøóâàòè 

interest – 3 îñîáà sing. praes. â³ä 

intersum 

interfector, oris m – óáèâöÿ 

interficio, fêci, fectum, êre– óáèâàòè, 

çíèùóâàòè 

interfui – äèâ.: intersum 

intêrim – òèì ÷àñîì, îäíàê, ³íîä³ 

interîmo, emi, emptum, êre – â³äí³ìàòè, 

ïîçáàâëÿòè; óáèâàòè 

iterior, interius – ðîçòàøîâàíèé áëèæ÷å 

äî ñåðåäèíè, á³ëüø ãëèáîêèé 

intermitto, misi, missum, êre – ñòàâèòè 

ì³æ, ïåðåòèíàòè, ïåðåðèâàòè, ïðèïèíÿòè 

interpellator, oris m – òîé, õòî ðîçáóäîâóº 

interpono, posui, posîtum, êre – ñòàâèòè, 

óâîäèòè, âèñóâàòè 

interpres, êtis m (f) – òëóìà÷ (òëóìà÷êà),

³íòåðïðåòàòîð, óëàøòîâóâà÷, ïåðåêëàäà÷ 

interpretatio, onis f – òëóìà÷åííÿ, 

³íòåðïðåòàö³ÿ; interpretatio libertatis 

– âèð³øåííÿ ïèòàííÿ ïðî ñòàòóñ âîë³ 

interprêtor, atus sum, ari – òëóìà÷èòè, 

ïîÿñíþâàòè, âèð³øóâàòè, ïðèéìàòè 

ð³øåííÿ; ðîçóì³òè, ââàæàòè 

interpunctio, onis f – ðîçì³ùåííÿ êðàïîê 

ì³æ ñëîâàìè (êðàïêàìè âêàçóâàâñÿ 

ïîä³ë ñë³â) 

interrogatio, onis f – ïèòàííÿ 

interrogator, oris m – çàïèòóâà÷, ïîçèâà÷ 

interrogatorius, a, um – ïèòàëüíèé; çàñíîâàíèé 

íà ìàòåð³àëàõ äîïèòó 

interrôgo, avi, atum, are – çàïèòóâàòè, 

äîïèòóâàòè 

interrumpo, rupi, ruptum, êre – ïîðóøóâàòè, 

ðóéíóâàòè, ïåðåðèâàòè 

interruptio, onis f – ïåðåðèâàííÿ, ïðèïèíåííÿ 

intersum, interfui, -, interesse – ïåðåáóâàòè 

ñåðåä, áðàòè ó÷àñòü, ìàòè çíà- 

÷åííÿ, âèð³çíÿòèñÿ 

intervallum, i n – ïðîì³æîê, â³äñòàíü 

intervenio, veni, ventum, ire – ïðèõîäèòè, 

âñòóïàòè, âòðó÷àòèñÿ, áðàòè 

ó÷àñòü, áðàòè íà ñåáå; ìàòè ì³ñöå 

interventus, us m – ïðèõ³ä, âòðó÷àííÿ, 

óêëèíþâàííÿ 

intestatus, a, um – òîé, õòî íå çàëèøèâ 

çàïîâ³òó (áåç çàïîâ³òó); ab intestato – 

áåç çàïîâ³òó 

intîmus, a, um – íàéãëèáøèé 

intolerabîlis, e – íåñòåðïíèé 

intra (ç acc.) – óñåðåäèí³, ó ìåæàõ 

intro, avi, atum, are – âõîäèòè, âñòóïàòè 

introduco, duxi, ductum, êre – óâîäèòè 

introeo, ii (ivi), î tum, ire – âõîäèòè, 

âñòóïàòè 

intueor, tuîtus sum, tueri – ïèëüíî âäèâëÿòèñÿ, 

ìàòè íà óâàç³, âðàõîâóâàòè, 

áðàòè äî óâàãè 

intûli – äèâ.: infêro 

inultus, a, um – òîé, çà êîãî íå ïîìñòèëèñÿ 

inusitatus, a, um – íåçâè÷àéíèé, íåáóâàëèé 

inutî lis, e – ìàðíèé, áåçðåçóëüòàòíèé, 

íåã³äíèé, íåçäàòíèé 

inutilîter – äàðåìíî, äàðìà, áåçðåçóëüòàòíî 

invenio, veni, ventum, ire – çíàõîäèòè, 

âèíàõîäèòè 

inventus, a, um – äèâ.: invenio 

inverecundus, a, um – áåçñîðîìíèé, 

íåñêðîìíèé 

inveteratus, a, um – óêîð³íåíèé, ùî 

çàêð³ïèâñÿ 

invetêro, avi, atum, are – ðîáèòè ñòàðèì, 

óêîðåíÿòè, ïðèùåïëþâàòè 

invîcem – âçàºìíî, îäèí ç îäíèì; ç äðóãîãî 

áîêó, ó ñâîþ ÷åðãó 

invictus, a, um – íåïåðåìîæíèé 

invidia, ae f – çàçäð³ñòü, íåíàâèñòü 

invidiosus, a, um – çàçäðèé, ùî íåíàâèäèòü; 

íåíàâèñíèé 

invisus, a, um – íåíàâèñíèé 

invito, avi, atum, are – çàïðîøóâàòè, 

çàëó÷àòè, çàîõî÷óâàòè, çáóäæóâàòè 

invitus, a, um – íåáàæàþ÷èé, ùî íå âèÿâëÿº 

âîë³ 

iocus, i m – æàðò, ãîñòðîòà; per iocum – 

ó æàðò 

Iovis, Iovi – äèâ.: Iuppîter 

ipse, ipsa, ipsum – ñàì 

ira, ae f – ãí³â 

iracudia, ae f – çàïàëüí³ñòü, ëþòü, ãí³â, 

âèáóõ ãí³âó 

irascor, -, irasci – ãí³âàòèñÿ, çëèòèñÿ, 

äðàòóâàòèñÿ 

iratus, a, um – ãí³âíèé, ùî ïåðåáóâàº â 

ãí³â³ 

ire – äèâ.: eo 

irr- = inrirrepo 

(inrepo), repsi, reptum, êre – óêðàäàòèñÿ, 

ïðîíèêàòè 

irrisor, oris m – íàñì³øíèê 

I irrito, avi, atum, are – äðàòóâàòè, 

ï³äáóðþâàòè; íàöüêîâóâàòè 

II irrito, -, -, are – ðîáèòè íåä³éñíèì 

irrîtus, a, um – íåä³éñíèé, ìàðíèé, äàðåìíèé 

irrôgo, avi, atum, are – çàâäàâàòè, çàïîä³þâàòè, 

ïðèñóäæóâàòè, âèêëèêàòè 

irrumpo, rupi, ruptum, êre – óëàìóâàòèñÿ, 

óðèâàòèñÿ, ïðîíèêàòè 

is = eis 

is, ea, id – öåé, òîé, â³í 

iste, ista, istud – öåé, òîé, â³í 

ita – òàê, ó òàêèé ñïîñ³á 

Italia, ae f – ²òàë³ÿ 

215

Italîcus, a, um – ³òàë³éñüêèé 

itâque – îòæå, ó òàêèé ñïîñ³á 

item – òàêîæ, à òàêîæ 

iter, itinêris n – øëÿõ, ïðîõ³ä, ïðàâî ïðîõîäó 

iterato – ïîâòîðíî 

itêrum – íàçàä, çíîâó 

ito, -, -, are – õîäèòè 

iubeo, iussi, iussum, ere – íàêàçóâàòè, 

âåë³òè 

incundus, a, um – ïðèºìíèé 

iudex, iudîcis m – ñóääÿ 

iudicasse = iudicavisse (inf. perf. äî 

iudico) 

iudicialis, e – ñóäîâèé 

iudicium, ii n – ñóä, ñóäîâå çàñ³äàííÿ; 

ñóäîâå ð³øåííÿ, âèðîê; iudicium dare 

– íàäàâàòè ïîçîâíèé çàõèñò; iudicium 

directum – äèâ.: actio 

iudî co, avi, atum, are – ñóäèòè, áóòè 

ñóääåþ, çàñóäæóâàòè; ó passivum – 

ïðîãðàâàòè ñïðàâó; res iudicata – 

âèð³øåíà ñïðàâà, ñïðàâà, ïî ÿêî¿ âèíåñåíå 

ð³øåííÿ 

iumentum, i n – çàïðÿæíèé ê³íü, â’þ÷íà 

òâàðèíà 

iungo, iunxi, iunctum, êre – ç’ºäíóâàòè, 

çâ’ÿçóâàòè, ñïîëó÷àòè 

iunior, ius – ìîëîäøèé 

Iuppîter, Iovis m – Þï³òåð 

(non) iuria – «(íå)ïðàâî» (øòó÷íî 

ñòâîðåíå ñëîâî, ïîêëèêàíå ïîêàçàòè 

åòèìîëîã³þ ñëîâà «iniuria» 

iurisdictio, onis f – þðèñäèêö³ÿ (ñóäîâà 

âëàäà âèùèõ ïîñàäîâèõ îñ³á) 

iuro, avi, atum, are – êëÿñòèñÿ, ïðèñÿãàòè 

ius, iuris n – ïðàâî; in iure – ó ïðåòîðà; 

iuris studiosus – þðèñò-ïðàêòèê; iuris 

consultus – þðèñò; ius dicêre – òâîðèòè 

ñóä, âñòàíîâëþâàòè ïðàâî, ñóäèòè; 

ius reddêre – ñóäèòè, òâîðèòè ñóä, 

âåðøèòè ïðàâîñóääÿ; ius honorarium 

– ïî÷åñíå (ïîñàäîâå àáî ñïåö³àëüíå 

ïðåòîðñüêå) ïðàâî, ùî ì³ñòèòüñÿ â 

åäèêòàõ ñóäîâèõ ìàã³ñòðàò³â: ïðåòîð³â, 

íàì³ñíèê³â ïðîâ³íö³é, êóðóëüíèõ 

åäèë³â 

iusiurandum (ius iurandum) – êëÿòâà, 

ïðèñÿãà 

iussum, i n – íàêàç, âåë³ííÿ, ïîñòàíîâà 

iussus, a, um – äèâ.: iubeo 

216 

iussus, us m – íàêàç, âåë³ííÿ 

iustitia, ae f – ñïðàâåäëèâ³ñòü, ïðàâîñóääÿ 

iustus, a, um – ñïðàâåäëèâèé, çàêîííèé, 

ïðàâèëüíèé, ïðàâåäíèé 

iuvênis, is m – þíàê 

iuventus, utis f – ìîëîä³ñòü, þí³ñòü 

iuxta (ç acc.) – á³ëÿ, ó 

K 

Kalendae, arum f – êàëåíäè (ïåðøèé 

äåíü êîæíîãî ì³ñÿöÿ ó ðèìëÿí) 

L 

L – quinquaginta (ï’ÿòäåñÿò); L. = 

Lucius – Ëóö³é 

labes, is f – îáâàë 

labor, lapsus sum, labi – ñêîâçàòè, ïàäàòè 

labor, oris m – ïðàöÿ 

laboriosus, a, um – ïðàöüîâèòèé 

laboro, avi, atum, are – òðóäèòèñÿ; ï³êëóâàòèñÿ; 

ãîòóâàòè; ìàòè óñêëàäíåííÿ 

lac, lactis n – ìîëîêî 

lacesso,ivi (ii), itum, êre – äðàæíèòè, 

òóðáóâàòè, íàïàäàòè, ï³ääàâàòè, äîêó÷àòè, 

êèäàòè âèêëèê, äðàòóâàòè 

lacrîma, ae f – ñëüîçà 

laedo, laesi, laesum, êre – øêîäèòè, ðîáèòè 

øêîäó, îáðàæàòè, ïñóâàòè 

laesus, a, um – äèâ.: laedo 

laetor, atus sum, ari – âåñåëèòèñÿ, ðàä³òè 

laetus, a, um – ðàä³ñíèé, âåñåëèé, êâ³òó- 

÷èé 

lamentor, atus sum, ari – ðåìñòâóâàòè, 

ã³ðêî ñêàðæèòèñÿ 

lana, ae f – âîâíà 

laneus, a, um – çðîáëåíèé ç âîâíè, âîâíÿíèé 

lanx, lancis f – ÷àøêà, ìèñêà 

lapî do, avi, atum, are – çàêèäàòè 

êàì³ííÿì, áèòè êàìåíÿìè 

lapillus, i m – äîðîãîö³ííèé êàì³íü 

lapis, îdis m – êàì³íü 

lapsus, us m – ïàä³ííÿ, ïîìèëêà 

large (largîter) – ùåäðî 

largus, a, um – øèðîêèé, ùåäðèé 

late – øèðîêî 

lateo, ui, -, ere – õîâàòèñÿ

Latine – ëàòèíñüêîþ 

Latinus, a, um – ëàòèíñüêèé 

latî to, avi, -, are – õîâàòèñÿ, óêðèâàòèñÿ 

latitudo, înis f – øèðèíà 

Latium, ii n – Ëàö³é (³íàêøå êàæó÷è – 

Ðèì, ðèìñüêà äåðæàâà) 

lator, oris m – ùî ïðèíîñèòü, ùî âíîñèòü; 

legis lator – àâòîð çàêîíîïðîåêòó 

latro, onis m – ðîçá³éíèê 

latus, a, um – äèâ.: fero 

latus, a, um – øèðîêèé, âåëèêèé 

latus, latêris n – á³ê; ëåãåí³ 

laudo, avi, atum, are – õâàëèòè, ïðîñëàâëÿòè 

laus, laudis f – ñëàâà, ïîõâàëà; laus est 

– ïîõâàëüíî 

lautus, a, um – ïðèñòîéíèé, ïîðÿäíèé 

laxe – øèðîêî, íå ñîðîìëÿ÷èñü, â³ëüíî 

Lacedaemonius, i m – ñïàðòàíåöü 

Laconîca, ae f – Ëàêîí³êà 

lectio, onis f – ÷èòàííÿ; óðîê 

lectus, i m – ë³æêî, ëîæå 

legatarius, ii m – ëåãàòàð³é (òîé, ùî îòðèìóº 

â³äìîâó, òîáòî îñîáà, ÿê³é çàïîâ³äà÷ 

÷åðåç äîðó÷åííÿ ñïàäêîºìöþ 

çáèðàºòüñÿ âèïëàòèòè ïåâíó ñóìó àáî 

ïåðåäàòè ïåâíó ð³÷) 

legatio, onis f – ïîñîëüñòâî 

legatum, i n – ëåãàò, çàïîâ³äàëüíå 

â³äìîâëåííÿ 

legatus, i m – ëåãàò (ïîì³÷íèê íàì³ñíèêà 

ïðîâ³íö³¿ ÷è ãîëîâíîêîìàíäóþ÷îãî) 

legio, onis f – ëåã³îí (ðèìñüêå àáî 

â³éñüêîâå ç’ºäíàííÿ, ÿêå â ð³çí³ åïîõè 

âêëþ÷àº â³ä 3 000 äî 6 000 ñîëäàò³â 

ï³õîòè ³ 300 âåðøíèê³â) 

legislator, oris m – çàêîíîäàâåöü 

legitîme – çà çàêîíîì, çàêîííî 

legitîmus, a, um – çàêîííèé, âñòàíîâëåíèé 

ó çàêîí³ 

lego, avi, atum, are – äîðó÷àòè, çàïîâ³äàòè, 

â³äìîâëÿòè (çà çàïîâ³òîì) 

lego, lexi, lectum, êre – ÷èòàòè; âèáèðàòè, 

îáèðàòè 

lena, ae f – çâ³äíèöÿ 

lenîtas, atis f – ëàã³äí³ñòü, ñïîê³é 

lenocinium, ii n – çâ³äíèöòâî 

leo, onis m – ëåâ 

leoninus, a, um – ëåâèíèé 

lepus, lepôris m – çàºöü 

lêvis, e – ëåãêèé, ëåãêîâàæíèé, íåïîñò³éíèé, 

ïðèìõëèâèé; íåçíà÷íèé; 

ðîçïóñíèé 

levî tas, atis f – ëåãê³ñòü, íåîáґðóíòîâàí³ñòü, 

ëåãêîâàæí³ñòü, ïîðîæíå÷à 

levîter – ëåãêî 

levo, avi, atum, are – ïîëåãøóâàòè, 

ï³äí³ìàòè 

lex, legis f – çàêîí 

libellus, i m – äîïîâ³äíà çàïèñêà, ïðîõàííÿ, 

êëîïîòàííÿ; êíèæêà; (íåâåëèêèé) 

òâ³ð, ïàìôëåò; ñêàðãà, ïðîõàííÿ 

I liber, bri m – êíèãà 

II liber, êra, êrum – â³ëüíèé; libêrum est 

= licet 

liberalis, e – ùî ñòîñóºòüñÿ âîë³; ã³äíèé 

â³ëüíî¿ ëþäèíè; øëÿõåòíèé; ùåäðèé 

liberalîtas, atis f – øëÿõåòí³ñòü, âåëèêîäóøí³ñòü, 

ùåäð³ñòü 

libêri, orum m (pl.)– ä³òè 

libêro, avi, atum, are – çâ³ëüíÿòè; ïîâåðòàòè 

liberta, ae f – â³ëüíîâ³äïóùåíèöÿ 

libertas, atis f – âîëÿ; íåçàëåæí³ñòü 

libertinîtas, atis f – ñòàòóñ â³ëüíîâ³äïóùåíèêà 

libertinus, a, um – â³ëüíîâ³äïóùåíèé 

libertinus, i m – â³ëüíîâ³äïóùåíèê 

libertus, i m – â³ëüíîâ³äïóùåíèê 

libet, libuit (libîtum est), ere – õî÷åòüñÿ, 

áàæàíî 

libidinosus, a, um – ñëàñòîëþáíèé, õòèâèé, 

âèêëèêàíèé ëþáîâíèì ïîòÿãîì 

libido, libidînis f – áàæàííÿ, ïîòÿã, ïðèñòðàñòü, 

õòèâ³ñòü; commercium 

libidînis – ëþáîâíèé çâ’ÿçîê 

libra, ae f – âàãè 

librarius, ii m – ïåðåïèñóâà÷; ó÷èòåëü 

ãðàìîòè 

librîpens, pendis m – âàãàð 

licentia, ae f – ìîæëèâ³ñòü, ïðàâî; âîëÿ 

I licet – õî÷à á, íåõàé ³ 

II licet, licuit (licîtum est), ere – äîçâîëåíî, 

äîçâîëÿºòüñÿ, ìîæíà 

licîtus, a, um – äèâ.: licet 

lictor, oris m – ë³êòîð (ë³êòîðè ñóïðîâîäæóâàëè 

âèùèõ ïîñàäîâèõ îñ³á; ¿õíº 

÷èñëî âêàçóâàëî íà ñòàíîâèùå ìàã³ñòðàòó; 

âîíè ðîç÷èùàëè øëÿõ ó þðá³ 

³ âèêîíóâàëè âèðîêè ìàã³ñòðàò³â) 

lignum, i n – äåðåâî 

217

ligo, avi, atum, are – çâ’ÿçóâàòè, ç’ºäíóâàòè, 

ñêð³ïëþâàòè 

lilium, ii n – ë³ë³ÿ 

linea, ae f – ðèñà, ìåæà 

lingua, ae f – ìîâà 

linum, i n – ëüîí 

liqueo, liqui (licui), -, ere – áóòè ÿñíèì, 

áóòè î÷åâèäíèì 

lis, litis f – ñóïåðå÷êà, ïîçîâ; damnum 

litis – çáèòîê ó ïîçîâ³; litem deserêre 

– íå ç’ÿâèòèñÿ ï³ñëÿ çàñâ³ä÷åííÿ ïîçîâó 

(³, îòæå, ïðîãðàòè ñïðàâó); litem 

facêre – áóòè ïðåäìåòîì ñóïåðå÷êè 

litigiosus, a, um – òîé, ùî ëþáèòü ñïåðå÷àòèñÿ, 

ñóòÿæíèé, ñâàðëèâèé; ñï³ðíèé 

litîgo, avi, atum, are – ñïåðå÷àòèñÿ, âåñòè 

òÿæáó, ïîçèâàòè 

littêra, ae f – ë³òåðà 

littêrae, arum f (pl.) – ëèñò; ë³òåðàòóðà, 

ïèñåìí³ñòü; íàóêà 

litus, ôris n – ìîðñüêèé áåðåã, óçáåðåææÿ 

locatio, onis f – çäà÷à ó íàéì (ðå÷åé àáî 

ïîñëóã), çäà÷à â îðåíäó 

locator, oris m – òîé, õòî çäàº â îðåíäó; 

çàìîâíèê 

I loco (ç gen.) – çàì³ñòü, íà çðàçîê, ó ðîë³ 

II loco, avi, atum, are – â³ääàâàòè, äîäàâàòè; 

çäàâàòè â îðåíäó; opêras locare 

– âèêîíóâàòè ðîáîòó ç íàéìàííÿ, 

íàéìàòèñÿ 

locuples, pletis – áàãàòèé, çàìîæíèé 

locus, i m (nom. pl. – loci àáî loca) – 

ì³ñöå; summus locus – âåðøèíà 

locutus, a, um – äèâ.: loquor 

longaevus, a, um – áàãàòîð³÷íèé, äîâãîâ³÷íèé, 

äîâãîë³òí³é; ñòàðèé 

longe – äàëåêî, óäàëèí³, íàáàãàòî 

longiquus, a, um – äàëåêèé, â³ääàëåíèé 

longus, a, um – äîâãèé; òðèâàëèé 

loquacîtas, atis f – áàëàêó÷³ñòü 

loquacîter – áàãàòîñë³âíî, áàëàêó÷å 

loquor, locutus sum, loqui – ãîâîðèòè, 

âåñòè ìîâó 

luceo, luxi, -, ere – áóòè ñâ³òëèì, ñâ³òèòè 

lucerna, ae f – ñâ³òèëüíèê, ñâ³÷à, ëàìïàäà 

lucrifacio, feci, factum, êre – îäåðæóâàòè 

ïðèáóòîê, âèãðàâàòè, çáàãà÷óâàòèñÿ 

lucror, atus sum, ari – îäåðæóâàòè ó 

âèãëÿä³ ïðèáóòêó; çíàõîäèòè, îäåðæóâàòè 

â äàðóíîê 

218 

lucrosus, a, um – ïðèáóòêîâèé, âèã³äíèé 

lucrum, i n – âèãîäà, ïðèáóòîê, íàæèâà 

luctuosus, a, um – ñóìíèé 

lubido = libido 

ludîcer, cra, crum – ðîçâàæàëüíèé, âèäîâèùíèé 

ludo, lusi, lusum, êre – ãðàòè; ludêre alea 

– ãðàòè â êîñò³ 

ludus, i m – ãðà; ïðèñóäæåííÿ äî 

ãëàä³àòîðñüêèõ ³ãîð; ludus litterarius 

– ïî÷àòêîâà øêîëà 

lugeo, luxi, luctum, ere – îïëàêóâàòè, 

íîñèòè æàëîáó, óáîë³âàòè 

lumen, înis n – ñâ³òëî, ñâ³òèëî, âèñâ³òëåííÿ, 

îêî 

lupanarium, ii n – áóäèíîê ðîçïóñòè 

lupus, i m – âîâê; lupus germanus – 

ìîðñüêèé âîâê (ðèáà) 

lusus, us m – ãðà 

lux, lucis f – ñâ³òëî 

luxuriose – ó ðîçêîø³, ìàðíîòðàòíî 

lyra, ae f – ë³ðà 

M 

M – mille (òèñÿ÷à); M. = Marcus – Ìàðêî 

Macêdo, ônis n – ìàêåäîíÿíèí 

machnatio, onis f – âèãàäíèöòâî, âèíàõ³ä, 

õèòðóâàííÿ, õèòð³ñòü 

machinatrix, icis f – âèíàõ³äíèöÿ, âèíóâàòíèöÿ 

machînor, atus sum, ari – ïðèäóìóâàòè, 

çàìèøëÿòè, âèíàõîäèòè 

macûla, ae f – ïëÿìà, ãàíüáà 

maeror, oris m – ñìóòîê 

maestus, a, um – ñìóòíèé, ñóìíèé 

magî cus, a, um – ÷àêëóíñüêèé, 

÷àð³âíèé, ìàã³÷íèé 

magis – á³ëüø, á³ëüøå, øâèäøå 

magister, tri m – ó÷èòåëü, íàñòàâíèê; 

magister ludi – ó÷èòåëü ïî÷àòêîâî¿ 

øêîëè 

magistra, ae f – íàñòàâíèöÿ, ó÷èòåëüêà 

magistratus, us m – ìàã³ñòðàò, ïîñàäîâà 

îñîáà 

magnopêre – äóæå, ñèëüíî, íàéâèùîþ 

ì³ðîþ; íàñò³éíî 

magnus, a, um – âåëèêèé, âåëè÷íèé; 

çíà÷íèé, âàæëèâèé 

magus, i m – ìàã, ÷àêëóí 

maiestas, atis f – âåëè÷

maior, maius (äèâ.: magnus) – á³ëüøèé, 

íàéâàæëèâ³øèé, ñòàðøèé; maiores – 

ïðåäêè 

I mala, ae f – ùåëåïà; ùîêà 

II mala, orum n – ëèõî, íåùàñòÿ 

male – ïîãàíî; male dictum – ëàéêà 

maledico, dixi, dictum, êre – çëîñëîâèòè, 

ïðîêëèíàòè 

maledictio, onis f – ëèõîñë³â’ÿ 

maleficium, ii n – çëî÷èí, ïðàâîïîðóøåííÿ, 

çëîä³ÿííÿ, ïðîâèíà 

malignus, a, um – çëèé, äóðíèé, çë³ñíèé, 

çàçäðèé 

malîtas, atis f – çëî 

malitia, ae f – çë³ñòü, ï³äñòóïíèöòâî, 

ñïðèòí³ñòü, ï³äñòóï; ïîãàíà ÿê³ñòü 

malitiosus, a, um – çëîâìèñíèé 

malle – äèâ.: malo 

malo, malui, -, malle – â³ääàâàòè ïåðåâàãó 

maluisse – äèâ.: malo 

malum, i n – çëî 

I malus, a, um – ïîãàíèé, çëèé, äóðíèé 

II malus, i f – ÿáëóíÿ 

mancipatio, onis f – ìàíöèïàö³ÿ 

mancipium, ii (àðõ. ôîðìà gen. sing. – 

mancipi) n – ìàíöèï³é; ïðàâî âëàñíîñò³, 

íåîáìåæåíà âëàäà, êóï÷à; 

mancipia = servi et ancillae 

mancîpo, avi, atum, are – ïåðåäàâàòè ó 

âëàñí³ñòü 

mandasset = mandavisset 

mandator, oris m – ïîðó÷èòåëü, çàìîâíèê, 

îðãàí³çàòîð 

mandatum, i n – äîðó÷åííÿ; òå ñàìå, ùî 

constitutio princîpis 

mandatus, (us) m – äîðó÷åííÿ 

mando, avi, atum, are – äîðó÷àòè 

mane – ðàíêîì 

maneo, mansi, mansum, ere – çàëèøàòèñÿ, 

çóïèíÿòèñÿ 

manifestus, a, um – ÿâíèé, î÷åâèäíèé; 

âèÿâëåíèé, çëîâëåíèé íà ãàðÿ÷îìó 

manipûlus, i m – ìàí³ïóë (çàã³í ÷èñëîì 

â³ä 60 äî 120 ñîëäàò³â) 

mansî to, avi, atum, are – ïðîæèâàòè, 

çàëèøàòèñÿ, ïðèáóâàòè 

manumissio, onis f – ìàíóì³ñ³ÿ, íàäàííÿ 

âîë³ 

manumitto, misi, missum, êre – çä³éñíþâàòè 

ìàíóì³ñ³þ, â³äïóñêàòè ðàáà íà 

âîëþ 

manus, us f – ðóêà, ñèëà, âëàäà, íàñèëüñòâî 

mare, is n – ìîðå 

margarita, ae f – ïåðëèíà 

maritus, i m – ÷îëîâ³ê 

marmoreus, a, um – ìàðìóðîâèé 

Mars, Martis m – Ìàðñ 

Martialis, e – ìàðñ³â, ïðèñâÿ÷åíèé Ìàðñîâ³ 

Martius, a, um – ìàðñ³â, ïðèñâÿ÷åíèé 

Ìàðñîâ³; áåðåçíåâèé 

mas, maris m – ÷îëîâ³ê 

mascûlus, i m – ÷îëîâ³ê 

massa, ae f – çëèòîê 

mater, matris f – ìàòè 

materia, ae f – ìàòåð³àë, ðå÷îâèíà, ìàòåð³ÿ 

maternus, a, um – ìàòåðèíñüêèé 

matertêra, ae f – ò³òêà, ñåñòðà ìàòåð³ 

mathematîcus, i m – ìàòåìàòèê; àñòðîëîã 

matrimonium, ii m – øëþá 

matrona, ae f – ìàòðîíà, çàìóæíÿ æ³íêà; 

äðóæèíà 

matronalis, e – âëàñòèâèé ìàòðîí³, ùî 

â³äð³çíÿº ïîâàæíó çàìóæíþ æ³íêó 

mature – â÷àñíî, ðàíî, íåçàáàðîì 

maturo, avi, atum, are – äîâîäèòè äî 

äîçð³âàííÿ; ïðèñêîðþâàòè; äîçð³âàòè 

maturus, a, um – çð³ëèé, ñï³ëèé, ùî 

ïîñï³â 

maxî me – íàéá³ëüøå, á³ëüøå âñüîãî, 

âèùîþ ì³ðîþ, îñîáëèâî, ö³ëêîì, 

çîâñ³ì; íàéãîëîâí³øå; âàæëèâ³øå çà 

âñå 

maxîmus, a, um – íàéá³ëüøèé 

maxûma = maxîma 

me – äèâ.: ego 

medicamentum, i n – ë³êè 

medicina, ae f – ë³êàðñüêå ìèñòåöòâî, 

ìåäèöèíà; çàñ³á, ë³êè 

medîcus, i m – ë³êàð 

mediocris, e – ñåðåäí³é, ïîì³ðíèé 

mediocrîtas, atis f – ïîì³ðí³ñòü 

medîtor, atus sum, ari – îáì³ðêîâóâàòè, 

çáèðàòèñÿ, çàìèøëÿòè; ì³ðêóâàòè, 

ï³äãîòîâëÿòè, ãîòóâàòèñÿ 

medius, a, um – ñåðåäí³é, ïîñåðåäí³é, 

ïðîì³æíèé, ùî º ïîñåðåäíèêîì; a 

media nocte – ç ï³âíî÷³; in medium 

adferre – ñòàâèòè â îñíîâó 

mei – äèâ.: ego 

219

mel, mellis n – ìåä 

melior, ius – êðàùèé 

membrana, ae – øê³ðêà, îáîëîíêà; ïåðãàìåíò 

membrum, i n – ÷ëåí; ó÷àñíèê 

memîne, meminisse – ïàì’ÿòàòè 

memoria, ae f – ñïîãàä, ïàì’ÿòü; 

memoria opêris facti – ñïîãàä ïðî 

çä³éñíåíó ðîáîòó 

memorîter – íàïàì’ÿòü 

mendacium, ii n – íåïðàâäà 

mendax, acis – áðåõëèâèé 

mens, mentis f – äóìêà, ðîçóì, äóõ; 

ð³øåííÿ, íàñòð³é 

mensa, ae f – ñò³ë; argentaria mensa 

(taberna) – ì³íÿëüíà êðàìíèöÿ 

mensis, is m – ì³ñÿöü 

mensura, ae f – âèì³ð 

mentio, onis f – çãàäóâàííÿ; áåñ³äà, ðîçìîâà 

mentior, itus sum, iri – áðåõàòè 

mercennarius, a, um – ïëàòíèé, íàäàíèé 

çà âèíàãîðîäó 

mercennarius, ii m – íàéìàíåöü, ïîäåííèê 

merces, edis f – ïëàòà, âèíàãîðîäà, 

âàðò³ñòü, ãîíîðàð; äîõîä, îðåíäíà 

ïëàòà 

Mercurius, i m – Ìåðêóð³é – â³ñíèê 

áîã³â, áîã òîðã³âë³ 

mereo, rui, rîtum, ere – çàñëóãîâóâàòè 

mereor, îtus sum, eri (de) – ðîáèòè ïîñëóãè, 

ñòàòè â ïðèãîä³ 

meretricius, a, um – âëàñòèâèé ïðîäàæíèì 

æ³íêàì 

meretrix, tricis f – ïîâ³ÿ, âëàñíèöÿ êóáëà 

meridies, ei m – ïîëóäåíü 

merîto – ñïðàâåäëèâî, çàñëóæåíî, ïî çàñëóãàõ 

merîtus, a, um – äèâ.: mereo 

merus, a, um – ÷èñòèé 

merx, mercis f – òîâàð 

messis, is f – æíèâà, çáèðàííÿ âðîæàþ 

-met – ÷àñòêà, ùî ï³äñèëþº îñîáîâ³ 

çàéìåííèêè, ÿêó ³íîä³ ìîæíà â³äîáðàçèòè 

â ïåðåêëàä³ ñëîâîì «ñàì»: 

egomet – ÿ ñàì 

metallum, i n – ìåòàë; ðóäíèê; ïðèñóäæåííÿ 

äî äîâ³÷íî¿ ðîáîòè íà ðóäíèêàõ; 

in metallum dare (damnare) – 

ïðèñóäæóâàòè äî äîâ³÷íî¿ ðîáîòè íà 

ðóäíèêàõ 

220 

metior, mensus sum, iri – ì³ðÿòè, âèì³ðþâàòè 

meto, messui, messum, êre – æàòè, ïîæèíàòè 

metuo, ui, utum, êre – áîÿòèñÿ, ïîáîþâàòèñÿ 

metus, us m – ïîãðîçà, ñòðàõ, ïîáîþâàííÿ; 

ïðåäìåò ïîáîþâàíü, íåáåçïåêà 

meus, mea, meum – ì³é 

mi – äèâ.: meus 

migro, avi, atum, are – ïåðå¿æäæàòè, 

ì³íÿòèñÿ, ïîðóøóâàòè 

mihi – äèâ.: ego 

milis, îtis m – ñîëäàò, âî¿í 

milia – äèâ.: mille 

milies – òèñÿ÷à ðàç³â 

militaris, e – â³éñüêîâèé, âîºííèé 

militia, ae f – àðì³ÿ, â³éñüêîâà ñëóæáà 

milîto, avi, atum, are – çíàõîäèòèñÿ íà 

â³éñüêîâ³é ñëóæá³, áóòè ñîëäàòîì; 

âåñòè âîºíí³ ä³¿, áîðîòèñÿ 

mille – òèñÿ÷à 

minîme – íàéìåíø 

minîmus, a, um – íàéìåíøèé 

ministerium, i n – ñëóæáà, ïîñàäà, çàíÿòòÿ 

minîtor, atus sum, ari – ãðîçèòè, çàãðîæóâàòè 

minor, minus – ìåíøèé, ìîëîäøèé 

minuo, ui, utum, êre – çìåíøóâàòè, 

ïðèìåíøóâàòè, çíèæóâàòè 

minus – ìåíø 

minutio, onis f – çìåíøåííÿ, îáìåæåííÿ 

mirabilîter – äèâíî 

mirabîlis, e – äèâíèé 

miror, atus sum, ari – äèâóâàòèñÿ 

mirus, a, um – äèâíèé 

miser, sêra, sêrum – æàëþã³äíèé, íåùàñëèâèé, 

íåçíà÷íèé 

miserabîlis, e – æàëþã³äíèé, ùî âèêëèêàº 

æàëü 

miseratio,onis f – æàë³ñëèâ³ñòü 

misereor, miser(î)tus sum, eri – ïîøêîäóâàòè, 

çìèëîñòèâèòèñÿ 

misericordia, ae f – æàë³ñòü, ìèëîñåðäÿ, 

ìèë³ñòü, ñï³â÷óòòÿ 

miserîcors, cordis – ìèëîñåðäíèé 

misi – äèâ.: mitto 

missio, onis f – ïîñèëàííÿ, â³äïðàâëåííÿ; 

çâ³ëüíåííÿ 

missus, a, um – äèâ.: mitto 

mitto, misi, missum, êre – ïîñèëàòè; êèäàòè; 

â³äïóñêàòè, ðîçïóñêàòè; in 

possessionem mittêre – óâîäèòè ó âîëîä³ííÿ, 

äîçâîëÿòè ðîçïîðÿäæàòèñÿ

mixtio, onis f – çì³øàííÿ 

mixtus, a, um – çì³øàíèé 

mobîlis, e – ñïîíóêóâàíèé 

modo – ëèøå, ò³ëüêè; ò³ëüêè ùî 

modus, i m – îáðàç, ñïîñ³á, ì³ðà; pro 

modo – ó ì³ðó 

moechia, ae f – ðîçïóñòà, ïåðåëþáñòâî 

moechor, atus sum, ari – â³ääàâàòèñÿ 

ðîçïóñò³ 

moenia, ium n – ñò³íè ôîðòåö³ 

mola, ae f – ìëèí, æîðíà; mola asinaria 

– ìëèí, ùî ïðèâîäèòüñÿ â ðóõ îñëàìè, 

ì³ðîøíèöüê³ æåðíîâà 

molestus, a, um – ñóìíèé, ñìóòíèé; âàæêèé, 

ãí³òþ÷èé, ùî ãí³òèòü, íåïðèºìíèé 

mollis, e – ì’ÿêèé, ïëàâíèé, ëåãêèé, 

ïðèºìíèé 

momentum, i n – ðóø³éíà ñèëà, ïîøòîâõ, 

âàæëèâ³ñòü, çíà÷åííÿ; nullius 

momenti esse – íå çàñëóãîâóâàòè íà 

óâàãó, íå ìàòè ñèëè, áóòè íåä³éñíèì 

moneo, ui, î tum, ere – ïåðåêîíóâàòè, 

óñåëÿòè, ïîïåðåäæàòè 

mons, montis m – ãîðà 

monstrosus (monstruosus), a, um – ïîòâîðíèé 

monstrum, i n – çíàìåííÿ, îçíàêà; ÷óäî, 

äèâî 

monumentum, i n – ïàì’ÿòíèê 

mora, ae f – çâîë³êàííÿ, çàòðèìàííÿ, 

ïîâ³ëüí³ñòü; inter moras – òèì ÷àñîì, 

ó öåé ÷àñ; moram facêre – ïðîñòðî÷óâàòè 

moralis, e – ìîðàëüíèé 

morbosus, a, um – õâîðèé 

morbus, i m – õâîðîáà 

mordeo, momordi, morsum, ere – êóñàòè, 

ãðèçòè 

morior, mortuus sum, ari – óìèðàòè 

moror, atus sum, ari – áàðèòèñÿ, 

ñïîâ³ëüíþâàòè; â³äñóâàòè, â³äêëàäàòè; 

ïîáèâàòè, ïåðåáóâàòè 

mors, mortis f – ñìåðòü 

mortalis, e – ñìåðòíèé 

mortalîtas, atis f – ñìåðòí³ñòü; ñìåðòü 

mortîfer, a, um – ñìåðòåëüíèé, ñìåðòîíîñíèé 

mortuus, a, um – ìåðòâèé, ïîê³éíèé 

mos, moris m – çâè÷àé, âäà÷à; ïðîâèíà 

motus, a, um – äèâ.: moveo; òîé, ÿêîãî 

ñïîíóêàþòü 

motus, us m – ðóõ, ïîðèâ, õâèëþâàííÿ; 

terrae motus – çåìëåòðóñ 

moveo, movi, motum, ere – ðóõàòè, 

çàò³âàòè, õâèëþâàòè; âèãàíÿòè 

mox – íåçàáàðîì 

muliebris, e – æ³íî÷èé 

mulier, êris f – æ³íêà 

mulsum, i n – ìåäÿíèé íàï³é 

multa, ae f – øòðàô 

multitudo, î nis f – áåçë³÷, íàäëèøîê, 

âåëè÷èíà, âåëè÷; á³ëüø³ñòü; þðáà; 

äîñòàòîê 

multo – íàáàãàòî, çíà÷íî, íàäçâè÷àéíî 

multum – áàãàòî â ÷îìó, ñèëüíî, äóæå 

multo, avi, atum, are – êàðàòè, íàêàçóâàòè 

multus, a, um – ÷èñëåííèé, çíà÷íèé 

mulus, i m – ìóë 

I mundus, a, um – ÷èñòèé, îõàéíèé 

II mundus, i m – ïîðÿäîê, îçäîáëåííÿ, 

âáðàííÿ; òóàëåò; ñâ³ò, êîñìîñ 

munî ceps, cî pis m (f) – ãðîìàäÿíèí 

ìóí³öèïàëüíîãî ì³ñòà 

municipium, ii n – ìóí³öèï³é, â³ëüíå 

ì³ñòî 

munio, ivi, itum, ire – çì³öíþâàòè, îáîðîíÿòè 

munitus, a, um – çàõèùåíèé 

munitus, a, um – äèâ.: munio 

munus, êris n – äàðóíîê, îáîâ’ÿçîê; ïîâèíí³ñòü; 

munêrum indictio – ïðèçíà÷åííÿ 

ïîâèííîñòåé 

murus, i m – ñò³íà 

mutatio, onis f – çì³íà, ïåðåì³ùåííÿ, 

ñôåðà; mutatio officiorum – âçàºìí³ 

îáîâ’ÿçêè 

muto, avi, atum, are – çì³íþâàòè, ì³íÿòè 

mutus, a, um – í³ìèé 

mutuum, i n – ïîçè÷êà, çì³íþâàòè 

mutuus, a, um – âçàºìíèé, ïîçèêîâèé, 

ïîçè÷êîâèé, äàíèé (óçÿòèé ó áîðã) 

mysterium, ii n – òàºìíèöÿ, òà¿íñòâî 

N 

nactus, a, um – äèâ.: nanciscor 

nam – òîìó ùî, àäæå 

namque – òîìó ùî, àäæå, ñïðàâä³ 

nanciscor, nactus (nanctus) sum, nancisci 

– âèïàäêîâî çíàõîäèòè 

narro, avi, atum, are – ãîâîðèòè, îïîâ³äàòè 

221

nascor, natus sum, nasci – íàðîäæóâàòèñÿ, 

âèíèêàòè, â³äáóâàòèñÿ 

natalicius, a, um – ïðèñâÿ÷åíèé äíþ 

íàðîäæåííÿ 

natio, onis f – íàö³ÿ, íàðîä; nationes – 

ïðåäñòàâíèêè ³íøî¿ íàö³îíàëüíîñò³ 

natura, ae f – ïðèðîäà, ºñòâî 

naturalis, e – ïðèðîäíèé; naturalis ratio 

– ïðèðîäíèé ïîðÿäîê, ïðèðîäíèé çì³ñò 

naturalî ter – ïðèðîäíüî, â³äïîâ³äíî äî 

ïðèðîäè, çà ïðèðîäîþ 

natus, a, um – äèâ.: nascor 

naufragium, ii n – àâàð³ÿ êîðàáëÿ 

nauta, ae m – ìîðÿê 

navale, is n – ãàâàíü 

navis, is f – êîðàáåëü; navis longa – 

â³éñüêîâèé êîðàáåëü 

ne (ñïîë.) – ùîá íå, ùî íå; íå 

-ne (ïèòàëüíà ÷àñòêà) – ÷è, õ³áà 

Neapolitanus, a, um – íåàïîë³òàíñüêèé 

nec – íå, ³ íå; nec ne – ÷è í³; nec 

quaquam – ³ í³ÿêèì ÷èíîì 

necessario – ç íåîáõ³äíîñò³, ïðèìóñîâî 

necessarius, a, um – íåîáõ³äíèé, íåìèíó- 

÷èé, çàêîííèé, çìóøåíèé 

necessarius, i m – áëèçüêà ëþäèíà, ðîäè÷ 

necessîtas, tatis f – íåîáõ³äí³ñòü 

necessitudo, î nis f – ñïîð³äíåííÿ, 

áëèçüê³ñòü 

necesse – íåîáõ³äíî 

necne – ÷è í³ 

neco, avi, atum, are – ïîçáàâëÿòè æèòòÿ, 

ãóáèòè, óáèâàòè 

nefarius, a, um – íå÷åñòèâèé, çàáîðîíåíèé, 

çëî÷èííèé 

nefas [est] – íåäîçâîëåíî, íå÷åñòèâî, íå 

ìîæíà 

nefastus, a, um – çàáîðîíåíèé 

neglegentia, ae f – íåäáàéëèâ³ñòü, áåçòóðáîòí³ñòü 

nego, avi, atum, are – çàïåðå÷óâàòè, 

â³äìîâëÿòè 

negotiatio, onis f – òîðã³âëÿ, áàíê³âñüê³ 

îïåðàö³¿ 

negotior, atus sum, ari – òîðãóâàòè, çàéìàòèñÿ 

ô³íàíñîâèìè îïåðàö³ÿìè 

negotium, ii n – ñïðàâà, óãîäà, ä³ëîâà 

îïåðàö³ÿ 

nemo – í³õòî 

nepos, potis m – îíóê 

neptis, is f – îíó÷êà 

222 

nequam (íåâ³äì. ïðèêì.) – íåã³äíèé 

nequaquam – í³ÿêèì ÷èíîì, àæ í³ÿê 

neque – ³ íå 

nequeo, ivi (ii), itum, ire – íå ìîãòè, áóòè 

íå â çìîç³, íå ìàòè ìîæëèâîñò³ 

nequitia, ae f – íåäáàë³ñòü, ëåãêîâàæí³ñòü, 

íåäáàéëèâ³ñòü 

Neptunus, i m – Íåïòóí (áîã ìîð³â ³ óñ³õ 

âîäîéì) 

Nero, onis m – Íåðîí 

nescio, scivi (scii), scitum, ire – íå çíàòè, 

íå â³äàòè; íå âì³òè 

nescius, a, um – òîé, ùî íå çíàº 

neuter, neutra, neutrum – í³ òîé, í³ 

³íøèé 

nex, necis f – íàñèëüíèöüêà ñìåðòü, 

óáèâñòâî 

niger, gra, grum – ÷îðíèé 

I nihil (çàïåðå÷. çàéì.) – í³ùî, í³÷îãî; 

nihîlo minus – ïðîòå, óñå-òàêè 

II nihil (ïðèñë.) – çîâñ³ì íå, àæ í³ÿê, 

àí³òð³øêè, í³òðîõè, í³ÿêèì ÷èíîì 

nil = nihil 

nimîrum – áåçïåðå÷íî, çðîçóì³ëî 

nimis – äóæå, ñèëüíî; çàíàäòî 

nimium – çàíàäòî, íàäòî, íàäì³ðíî 

nimius, a, um – íàäì³ðíèé 

nisi – ÿêùî íå, êð³ì, çà âèíÿòêîì òèõ 

âèïàäê³â, êîëè; õ³áà ò³ëüêè; nisi cum 

– îäíàê, íå òîä³, êîëè; nisi si = nisi 

nobîlis, e – øëÿõåòíèé, âèñîêîøëÿõåòíèé, 

çíàòíèé 

nobis – äèâ.: nos 

noceo, cui, cîtum, ere – øêîäèòè, çàâäàâàòè 

øêîäè 

noctu – óíî÷³ 

nocturnus, a, um – í³÷íèé 

nolens, nolentis – òîé, ùî íå áàæàº 

noli, nolite – imperativus praesentis â³ä 

nolo 

nolle – äèâ.: nolo 

nolo, nolui, -, nolle – íå õîò³òè 

nomen, nomî nis n – ³ì’ÿ; îñîáà, îñîáèñò³ñòü; 

ïîíÿòòÿ 

nominatim – ïî³ìåííî, ³ç óêàç³âêîþ 

êîíêðåòíèõ ³ìåí 

nomî no, avi, atum, are – íàçèâàòè, 

³ìåíóâàòè 

non – íå 

nonaginta – äåâ’ÿíîñòî 

nondum – ùå íå

nongenti – äåâ’ÿòñîò 

nonne – íåâæå 

nonnullus, a, um – äåÿêèé 

nonnumquam – ³íîä³ 

nonus, a, um – äåâ’ÿòèé 

nos – ìè 

nosco, novi, notum, êre – ï³çíàâàòè 

nosse = novisse (inf. perf. äî nosco) 

noster, nostra, nostrum – íàø 

nostri, nostrum – äèâ.: nos àáî noster 

nota, ae f – çíàê, ì³òêà, ë³òåðà 

notarius, ii m – ïåðåïèñóâà÷, ñòåíîãðàô, 

ñåêðåòàð 

notatus, a, um – âèäèìèé, ïîì³òíèé; ùî 

ìàº ïîãàíó ðåïóòàö³þ 

notitia, ae f – çíàéîìñòâî, ïî³íôîðìîâàí³ñòü, 

âåäåííÿ, çíàííÿ 

noto, avi, atum, are – â³äçíà÷àòè, òàâðóâàòè 

notus, a, um – äèâ.: nosco 

notus, a, um – â³äîìèé; notum facêre – 

äîâîäèòè äî â³äîìà 

novem – äåâ’ÿòü 

novi – äèâ.: nosco 

novies – äåâ’ÿòüìà 

novo, avi, atum, are – ïîíîâëÿòè, çì³íþâàòè 

novus, a, um – íîâèé; novissîmus, a, um 

– îñòàíí³é, êðàéí³é 

nox, noctis f – í³÷ 

noxa, ae f – øêîäà, çáèòîê 

noxius – ùî çàïîä³þº øêîäó, ùî çàâäàº 

çáèòîê 

nubilus, a, um – íåñïðèÿòëèâèé, õìàðíèé, 

ïîõìóðèé, íåÿñíèé 

nubo, nupsi, nuptum, êre (ç dat.) – âèõîäèòè 

çàì³æ 

nudo, avi, atum, are – îãîëþâàòè 

nudus, a, um – ãîëèé, ïðîñòèé, íåçàõèùåíèé, 

íåçàáåçïå÷åíèé 

nugae, arum f – äð³áíèö³ 

nugator, oris m – áàç³êà, ïóñòîáðåõ 

nullus, a, um – í³ÿêèé, íåçíà÷íèé; 

nullius momenti esse – íå ìàòè í³ÿêîãî 

çíà÷åííÿ; äèâ.: nemo 

num – íåâæå, õ³áà 

numen, înis n – êèâîê, çíàê çãîäè 

numêro, avi, atum, are – ââàæàòè, âèïëà÷óâàòè 

numêrus, i m – ÷èñëî, ê³ëüê³ñòü 

nummarius, a, um – ãðîøîâèé 

nummularius, ii m – ì³íÿéëî, áàíê³ð 

nummus, i m – ìîíåòà 

numquam = nunquam 

nunc – çàðàç, íèí³, òåïåð 

nuncupatio, onis f – íóíêóïàö³ÿ (óðî÷èñòà 

ïðîöåäóðà, ùî ïîëÿãàëà â îãîëîøåíí³ 

çàïîâ³äà÷åì ñâîº¿ îñòàííüî¿ 

âîë³ â ïðèñóòíîñò³ ñâ³äê³â) 

nunquam – í³êîëè; non nunquam – 

³íøîãî ðàçó, íàé÷àñò³øå 

nuntio, avi, atum, are – ñïîâ³ùàòè, 


nuntius, ii m – â³ñíèê, ïîâ³äîìëåííÿ 

nupta, ae f – äðóæèíà; íàðå÷åíà 

nuptalicius, a, um – âåñ³ëüíèé 

nuptiae, arum f (pl.) – øëþá 

nuptus, a, um – äèâ.: nubo 

nurus, us f – íåâ³ñòêà, äðóæèíà ñèíà 

nusquam – í³äå 

nutus, us m – êèâîê, íàõèë ãîëîâè; çíàê 

çãîäè; âîëÿ, âåë³ííÿ 

nux, nucis f – ãîð³õ; nux pinea – ñîñíîâà 

øèøêà 

O 

ob (ç acc.) – ïåðåä, óíàñë³äîê, â îáì³í 

íà, ó ðåçóëüòàò³ 

obesse – äèâ.: obsum 

obfui – äèâ.: obsum 

obicio (obiicio), ieci, iectum, êre – âèñòàâëÿòè 

íàïåðåä, âèñóâàòè, ïðåä’ÿâëÿòè, 

íàêèäàòè, çàïîä³þâàòè, êèäàòè 

oblatus – äèâ.: offêro 

obligatio, onis f – çîáîâ’ÿçàííÿ 

oblî go, avi, atum, are – çîáîâ’ÿçóâàòè, 

íàêëàäàòè çîáîâ’ÿçàííÿ 

oblitêro (oblittêro), avi, atum, are – çàáóâàòè; 

çãëàäæóâàòè 

oblivio, onis f – çàáóòòÿ 

obliviscor, litus sum, livisci – çàáóòè, íå 

ïàì’ÿòàòè 

oboedio, ivi, itum, ire – ñëóõàòè, ñëóõàòèñÿ, 

êîðèòèñÿ 

obrôgo, avi, atum, are – âèäîçì³íþâàòè; 

îáíîâëÿòè 

obscaenus (obscenus), a, um – íåïðèñòîéíèé 

obscure – íåÿñíî, ìðÿ÷íî, òåìíî 

obscurî tas, atis f – ï³òüìà, ìîðîê; íåÿñí³ñòü, 

òóìàíí³ñòü, íåçðîçóì³ë³ñòü 

obscurum, i n – ï³òüìà, ìîðîê 

obscurus, a, um – òåìíèé, íåÿñíèé, ñõîâàíèé 

223

obsequens, sntis – ïîñòóïëèâèé, 

ëàã³äíèé, ñëóõíÿíèé 

obsequor, quutus (cutus) sum, sequi – 

óñòóïàòè, ï³äêîðÿòèñÿ, ñëóõàòèñÿ, 

êîðèòèñÿ 

observo, avi, atum, are – óâàæíî ñòåæèòè, 

ñïîñòåð³ãàòè, äîòðèìóâàòè, 

îáåð³ãàòè, âèêîíóâàòè 

obses, îdis m – çàðó÷íèê, ãàðàíò, ïîðó- 

÷èòåëü 

obsigno, avi, atum, are – ñêð³ïëþâàòè 

ïå÷àòêîþ 

obsisto, stîti, stîtum, êre – ñòàº ïîïåðåê 

øëÿõó, ïðîòèä³ÿòè 

obstetrix, tricis f – ïîâèòóõà 

obsto, stîti, statum, are – çàâàæàòè, ïåðåøêîäæàòè 

obstringo, strinxi, strictum, êre – ñòÿãàòè, 

çâ’ÿçóâàòè, ïîâ’ÿçóâàòè 

obsum, obfui, -, obesse – ïåðåøêîäæàòè, 

çàâàæàòè, øêîäèòè 

obtempêro, avi, atum, are – ï³äêîðÿòèñÿ, 

êîðèòèñÿ, áóòè ñëóõíÿíèì 

obtentus, us m – ïðèêðèòòÿ, ïðèâ³ä, âèïðàâäàííÿ 

obtineo (optineo), tinui, tentum, ere – 

çàéìàòè, âîëîä³òè, êåðóâàòè, îäåðæóâàòè, 

çáåð³ãàòè, ï³äòðèìóâàòè, òðèìàòèñÿ; 

íàïîëÿãàòè, äîìàãàòèñÿ; óòðèìóâàòè 

çà ñîáîþ 

obtingo (optingo), tîgi, -, êre – äîòîðêàòèñÿ, 

âèïàäàòè íà äîëþ, ä³ñòàâàòèñÿ 

obtûli – äèâ.: offêro 

obversor, atus sum, sri – áðîäèòè, áëóêàòè; 

óâèæàòèñÿ, áóòè, ïîñòàâàòè â 

óÿâ³ 

obvius, a, um – çóñòð³÷íèé, çðó÷íèé 

occasio, onis f – âèïàäîê, ïðèâ³ä; óäà÷à 

occido, cidi, cisum, êre – óáèòè 

occisus, a, um – äèâ.: occido 

occûlo, cului, cultum, êre – ïîêðèâàòè, 

õîâàòè 

occulte – ïîòàéêè, òàºìíî 

occulto, avi, atum, are – ïðèõîâóâàòè, 

õîâàòè 

occultus, a, um – òàºìíèé, ñõîâàíèé 

occupatio, onis f – çàíÿòòÿ, çàõîïëåííÿ, 

çàéíÿò³ñòü 

occupo, avi, atum, are – çàéìàòè, çàõîïëþâàòè, 

îïàíîâóâàòè 

octavus, a, um – âîñüìèé 

octies – â³ñ³ì ðàç³â 

224 

octingenti – â³ñ³ìñîò 

octo – â³ñ³ì 

octoginta – â³ñ³ìäåñÿò 

ocûlo, avi, atum, are – â³äêðèâàòè äëÿ 

î÷åé, ðîáèòè âèäèìèì 

ocûlus, i m – îêî 

odi, -, odisse – íåíàâèä³òè 

odium, i n – íåíàâèñòü 

offendo, fendi, fensum, êre – áèòè, øêîäèòè, 

êðèâäèòè, óðàæàòè; äðàòóâàòè 

offensa, ae f – îáðàçà 

offêro, obtûli (optûli), oblatum, offerre 

– íàäàâàòè, äàâàòè, ïðîïîíóâàòè; 

ï³äêèäàòè 

officio, feci, fectum, êre – ïåðåêðèâàòè 

äîðîãó, ïåðåøêîäæàòè, çàãîðîäæóâàòè, 

çàâàæàòè; 

officium, ii n – îáîâ’ÿçîê (ñëóæáîâèé 

àáî ìîðàëüíèé), ïîñàäà 

offui – äèâ.: obsum 

oleo, ui, -, ere – ïàõíóòè 

oleum, i n – îë³ÿ 

olim – êîëèñü, í³êîëè 

olivetum, i n – îë³éíèé ãàé 

olympiâcus, a, um – îë³ìï³éñüêèé 

omen, omînis n – çíàê, ïðèêìåòà, îçíàêà 

omitto, misi, missum, êre – óïóñêàòè, 

ãóáèòè, óìîâ÷óâàòè, â³äìîâëÿòèñÿ; íå 

ñêîðèñòàòèñÿ 

omnimôdo – òàê ÷è ³íàêøå, ó áóäü-ÿêîìó 

ðàç³ 

omnino – óçàãàë³, ó ö³ëîìó 

omnis, e – âåñü, óñÿêèé 

onêro, avi, atum, are – íàâàíòàæóâàòè, 

îáòÿæóâàòè, îáòÿæóâàòèñÿ 

onerosus, a, um – âàæêèé, òÿæêèé, îáòÿæëèâèé 

onus, onêris n – òÿãàð, âàãà, òÿæêèé 

îáîâ’ÿçîê 

opêra, ae f – ïðàöÿ, ïîñëóãà; ñòàðàííÿ, 

àêòèâíà ó÷àñòü 

opercûlum, i n – êðèøêà 

operio, perui, pertum, ire – ïîêðèâàòè, 

õîâàòè, ïðèõîâóâàòè, ïåðåõîâóâàòè 

opêro, avi, atum, are – òðóäèòèñÿ 

opêror, atus sum, ari – ïðàöþâàòè, òðóäèòèñÿ, 

áóòè çàéíÿòèì, ä³ÿòè 

opîfex, fîcis m – ðåì³ñíèê, ìàéñòåð 

opinio, onis f – äóìêà 

opinor, atus sum, ari – äóìàòè, ââàæàòè, 

âèñëîâëþâàòè äóìêó, ãàäàòè

oportet, uit, -, ere (áåçîñîá. ä³ºñë.) – âèïëèâàº, 

ñë³ä, ïîâèííå 

opperior, pertus sum, iri – ÷åêàòè, 

î÷³êóâàòè 

oppîdo – äóæå, ö³ëêîì 

oppîdum, i n – óêð³ïëåííÿ; ì³ñòî 

opportunus, a, um – çðó÷íèé, ïðèäàòíèé, 

ñâîº÷àñíèé, âäàëèé 

opprîmo, pressi, pressum, êre – òîïòàòè, 

äàâèòè, ðîçòîïòóâàòè 

ops, opis f – ñèëà, ìîæëèâ³ñòü, çàõèñò, 

çàñ³á; opem ferre – íàäàâàòè äîïîìîãó 

optîmus, a, um – íàéêðàùèé, îïòèìàëüíèé 

optineo – äèâ.: obtineo 

optio, onis f – â³ëüíèé âèá³ð, âîëÿ 

optî vus, a, um – îáðàíèé, îáðàíèé çà 

áàæàííÿì 

opto, avi, atum, are – âèáèðàòè, îáèðàòè; 

æàãó÷å áàæàòè, ïðàãíóòè 

optûli – äèâ.: offero 

opus, êris n – ïðàöÿ, ðîáîòà; opus est – 

ïîòð³áíî, íåîáõ³äíî; opus factum – 

âèêîíàíà ðîáîòà; opus metalli – ðóäíè÷í³ 

ðîáîòè 

oratio, onis f – ïðîìîâà 

orator, oris m – îðàòîð 

orbis, is m – êîëî 

orbus, a, um – ïîçáàâëåíèé, ùî âòðàòèâ 

(áàòüê³â àáî ä³òåé) 

ordîno, avi, atum, are – ñêëàäàòè, âëàøòîâóâàòè, 

óïîðÿäêîâóâàòè, ðîçïîä³ëÿòè; 

ïðàâèëüíî âèêîíóâàòè 

ordo, î nis m – ðÿä, ñòàí, çâàííÿ, ïîðÿäîê; 

extra ordînem – ïîçà çâè÷àéíèì 

ïîðÿäêîì ñóäî÷èíñòâà, åêñòðàîðäèíàðíî 

orichalcum (aurichalcum), i n – æîâòà 

ì³äü àáî ëàòóíü 

origo, înis f – ïîõîäæåííÿ, ïî÷àòîê, ð³ä 

orior, ortus sum, iri – ç’ÿâëÿòèñÿ, ïî÷èíàòèñÿ 

ornamentum, i n – ïðèêðàñà 

orno, avi, atum, are – ïðèêðàøàòè 

oro, avi, atum, are – ãîâîðèòè, çàõèùàòè, 

ïðîñèòè, áëàãàòè 

ortus, us m – ïîÿâà, âèíèêíåííÿ 

os, oris n – îáëè÷÷ÿ; ðîò; in ore – íà î÷àõ 

oscûlor, atus sum, ari – ö³ëóâàòè, í³æíî 

ëþáèòè 

osor, osoris m – íåíàâèñíèê 

ostendo, tendi, tentum (tensum), êre – 

ïðîòÿãàòè, âèñòàâëÿòè, ïîêàçóâàòè; 

âèÿâëÿòè 

ostium, ii n – äâåð³, âîðîòà, âõ³ä 

otiosus, a, um – â³ëüíèé â³ä ñïðàâ, ùî 

ìàº äîçâ³ëëÿ, â³ëüíèé 

otium, ii n – â³äïî÷èíîê, äîçâ³ëëÿ 

ovis, is f – â³âöÿ 

P 

pacatus, a, um – äèâ.: paco 

paciscor, pactus sum, pacisci – äîìîâëÿòèñÿ, 

éòè íà çìîâó, éòè íà ìèðîâó; 

ïðèõîäèòè äî óãîäè; pacisci [de 

crimî ne] – éòè íà çìîâó (ç³ çëî÷èíöåì) 

ç ìåòîþ çâ³ëüíåííÿ éîãî â³ä îáâèíóâà÷åííÿ 

paco, avi, atum, are – ðîáèòè ìèðíèì, 

çàñïîêîþâàòè, íàñòðîþâàòè íà ìèðíèé 

ëàä, ïðèáîðêóâàòè 

pactio, onis f – óãîäà 

pactum, i n – äîãîâ³ð 

pactus, a, um – äèâ.: paciscor 

paedagogus, i m – ïåäàãîã, ñëóãà, ïðèñòàâëåíèé 

äî äèòèíè äëÿ ñóïðîâîäó ³ 

íàãëÿäó; ó÷èòåëü, íàñòàâíèê, âèõîâàòåëü 

paene – ìàéæå, ïðàêòè÷íî 

paenitentia, ae f – êàÿòòÿ; paenitentia – 

÷åðåç çì³íó íàì³ð³â 

paeniteo (poeniteo), tui, -, ere – êàÿòèñÿ, 

øêîäóâàòè, â³ä÷óâàòè æàëü, ñîðîì 

paganus, i m – ñåëÿíèí; öèâ³ëüíà îñîáà 

palam – â³äêðèòî, íà î÷àõ â óñ³õ, ïðèëþäíî; 

palam est – î÷åâèäíî, ÿñíî 

palma, ae f – äîëîíÿ, êèñòü ðóêè; ïàëüìà 

palpebra, ae f – â³êî 

palus, udis f – áîëîòî 

pango, pepîgi, panctum (pactum), êre – 

óáèâàòè, çàáèâàòè; âèçíà÷àòè, óñòàíîâëþâàòè, 

ïðèçíà÷àòè, îá³öÿòè 

panis, is m – õë³á 

I par, paris – ð³âíèé, â³äïîâ³äíèé, íàëåæíèé; 

par est – ïîêëàäåíî, ñë³ä, ëè- 

÷èòü 

II par, paris n – ïàðà, îáîº 

parco, peperci, -, êre – áåðåãòè, äîòðèìóâàòè; 

øêîäóâàòè, ùàäèòè, âèÿâëÿòè 

ïîáëàæëèâ³ñòü 

parens, parentis m (f) – áàòüêî (ìàòè) 

225

pareo, ui, îtum, ere – ç’ÿâëÿòèñÿ; áóòè 

î÷åâèäíèì; ï³äêîðÿòèñÿ, êîðèòèñÿ 

paries, êtis m – ñò³íà 

pario, pepêri, partum, êre – íàðîäæóâàòè, 

ïðèâîäèòè íà ñâ³ò; íàæèâàòè 

parîter – ð³âíîþ ì³ðîþ 

paro, avi, atum, are – ä³ñòàâàòè, äîáóâàòè, 

ãîòóâàòè, çàãîòîâëþâàòè 

parricidium, ii n – óáèâñòâî 

pars, partis f – ÷àñòèíà, ÷àñòêà, îáëàñòü, 

ñòîðîíà 

parsimonia, ae f – îùàäëèâ³ñòü 

partîceps, particîpis – ùî áåðå ó÷àñòü 

particîpo, avi, atum, are – áðàòè ó÷àñòü, 

îäåðæóâàòè ÷àñòêó 

partim – ÷àñòêîâî, ïî÷àñòè 

partior, partitus sum, partiri – ðîçä³ëÿòè, 

ðîçïîä³ëÿòè 

partus, a, um – äèâ.: pario 

partus, us m – íàðîäæåííÿ, äèòÿ, íîâîíàðîäæåíà 

äèòèíà; ïðèïë³ä 

parui – äèâ.: pario 

parum – ìàëî, íåäîñòàòíüî 

parvûlus, i m – äèòÿ 

parvus, a, um – ìàëåíüêèé, ìàëèé, íåçíà÷íèé; 

parvi refert – íå ìàº âåëèêîãî 

çíà÷åííÿ 

pasco, pavi, pastum, êre – ïàñòè, ãîäóâàòè, 

ï³äòðèìóâàòè, çá³ëüøóâàòè, çáàãà÷óâàòè 

passim – óñþäè 

passus, a, um – äèâ.: patior 

passus, us m – êðîê 

pastor, oris m – ïàñòóõ 

patens, entis – â³äêðèòèé 

patenter – â³äêðèòî 

pateo, ui, -, ere – áóòè â³äêðèòèì, 

ïîì³òíèì, âèÿâëÿòèñÿ; ïðîñòèðàòèñÿ, 

ïîøèðþâàòèñÿ 

pater, patris m – áàòüêî; patres – òå 

ñàìå, ùî ³ patricii; patres conscripti 

– áàòüêè-ñåíàòîðè 

patesco, patui, -, êre – â³äêðèâàòèñÿ, ñòàâàòè 

ÿâíèì, âèõîäèòè íàçîâí³, âèÿâëÿòèñÿ 

patêra, ae f – ÷àøà; æåðòîâíà ïîñóäèíà 

paternus, a, um – áàòüê³âñüêèé 

patiens, entis – òåðïëÿ÷èé 

patientia, ae f – òåðï³ííÿ, òåðïëÿ÷³ñòü; 

ïîëåãê³ñòü, ïîòóðàííÿ; äîçâ³ë 

patior, passus sum, pati – òåðï³òè, ïåðåíîñèòè, 

äîïóñêàòè, íåñòè 

226 

patria, ae f – áàòüê³âùèíà 

patricia, ae f – ïàòðèö³àíêà 

I patricius, a, um – ïàòðèö³àíñüêèé, 

íàëåæíèé äî ðîäîâî¿ ðèìñüêî¿ çíàò³ 

II patricius, ii m – ïàòðèö³é 

patrimonium, ii n – ìàéíî (ùî ä³ñòàëîñÿ 

â ñïàäùèíó, áàòüê³âñüêå ìàéíî); 

ñïàäùèíà, ñòàí 

patrius, a, um – áàòüê³âñüêèé 

patro, avi, atum, are – çðîáèòè 

patrocinor, atus sum, ari – çàõèùàòè 

patrona, ae f – ïàí³ (â³ëüíîâ³äïóùåíèêà) 

patronus, i m – ïàòðîí (çàñòóïíèê, ÿêèì 

áóâ ïàòðèö³é äëÿ ñâîãî êë³ºíòà àáî 

õàçÿ¿í äëÿ ñâîãî â³ëüíîâ³äïóùåíèêà); 

çàõèñíèê, àäâîêàò 

patruus, i m – äÿäüêî (áðàò áàòüêà) 

paucus, a, um – äåÿêèé, íå÷èñëåííèé 

paulatim – ïîìàëó 

pauper, paupêris – á³äíèé, íåçàìîæíèé, 

æåáðàê 

paupertas, atis f – á³äí³ñòü 

pax, pacis f – ìèð, ìèðíèé ÷àñ 

peccator, oris m – ãð³øíèê 

peccatum, i n – ãð³õ, ïðîâèíà, çëî÷èí; 

peccatum subire – ï³äïàäàòè ï³ä îáâèíóâà÷åííÿ 

pecco, avi, atum, are – ãð³øèòè, ïðîâèíèòèñÿ 

peculatus, us m – êàçíîêðàäñòâî, ðîçêðàäàííÿ 

äåðæàâíîãî ìàéíà 

peculium, ii n – âëàñí³ñòü (ó òîìó ÷èñë³ 

îñîáèñòà) 

pecunia, ae f – ãðîø³; ìàéíî 

pecuniarius, a, um – ãðîøîâèé, ïîâ’ÿçàíèé 

³ç ãð³øìè 

pecus, pecôris n – õóäîáà 

pedis – äèâ.: pes 

pecus, ûdis f – äîìàøíÿ òâàðèíà 

peior, peius – ã³ðøèé 

peioro, -, -, are – ïîã³ðøóâàòè 

pellis, is f – øê³ðà, õóòðî 

pello, pepuli, pulsum, êre – áèòè, ïîòðÿñàòè, 

âèãàíÿòè, ïîçáàâëÿòè 

pelvis, is f – òàç 

pendeo, pependi, -, ere – âèñ³òè, çàëåæàòè; 

in pendenti (e) – ó ñòàí³ íåâèçíà- 

÷åíîñò³ 

pendo, pependi, pensum, êre – â³øàòè, 

çâàæóâàòè 

penes – ó 

penî tus – óñåðåäèí³, ãëèáîêî; çîâñ³ì, 

àáñîëþòíî

penus, us (i) m (f) – ïðèïàñè, ïðîäîâîëü÷³ 

çàïàñè 

pepêri – äèâ.: pario 

per (ç acc.) – ÷åðåç, çà äîïîìîãîþ 

peraeque – òàê ñàìî, òî÷íî òàê ñàìî, 

çîâñ³ì îäíàêîâî 

perâgo, egi, actum, êre – ðîáèòè, âèêîíóâàòè, 

äîâåñòè äî ê³íöÿ 

percipio, cepi, ceptum, êre – çáèðàòè, 

çí³ìàòè; ñïðèéìàòè 

percontor, atus sum, ari – ðîçïèòóâàòè, 

äîâ³äóâàòèñÿ, ä³çíàâàòèñÿ 

percurro, cucurri (curri), cursum, êre – 

ïðîá³ãàòè, øâèäêî ïðîõîäèòè 

percussor, oris m – ðîçá³éíèê, óáèâöÿ 

percutio, cussi, cussum, êre – áèòè, óäàðÿòè, 

ñòóêàòè 

percussus, a, um – âèêàðáóâàíèé 

perdo, dîdi, dîtum, êre – ãóáèòè, ðîçáóäîâóâàòè, 

óòðà÷àòè 

perduco, duxi, ductum, êre – äîâîäèòè, 

íàâîäèòè, ïåðåâîäèòè 

perduellio, onis f – äåðæàâíà çðàäà 

pereat – äèâ.: pereo 

peregrinatio, onis f – ìàíäð³âêà, 

ðîç’¿çäè, ïîäîðîæ 

perigrinor, atus sum, ari – æèòè íà ÷óæèí³, 

ìàíäðóâàòè, ïîäîðîæóâàòè; 

áóòè ÷óæèì 

peregrinus, a, um – ³íîçåìíèé, âëàñòèâèé 

ïåðåãðèíàì (³íîçåìöÿì) 

peremptorius, a, um – çãóáíèé; îñòàòî÷íèé, 

ùî ïðèïèíÿº óñ³ ñóïåðå÷êè, òîé, 

ùî ï³äëÿãàº îáãîâîðåííþ 

perendînus, a, um – ï³ñëÿçàâòðàøí³é 

pereo, ii (ivi), îtum, ire – ãèíóòè, çíèêàòè, 

ïðîïàäàòè, óìèðàòè; ãóáèòè 

perfectus, a, um – çðîáëåíèé, äîêîíàíèé, 

äîñêîíàëèé 

perfêro, tûli, latum, ferre – ïðèíîñèòè, 

ïåðåíîñèòè 

perficio, feci, fectum, êre – ãîòóâàòè, 

âèãîòîâëÿòè, ðîáèòè, çàâåðøóâàòè 

perfôro, avi, atum, are – ïðîáóðàâëþâàòè, 

ïðîñâåðäëþâàòè, ïðîáèâàòè 

perfugio, fugi, fugîtum, êre – ïåðåá³ãàòè 

pergo, perrexi, perrectum, pergere – éòè 

äàë³; ïî÷èíàòè 

perhibeo, bui, bîtum, ere – ïðîïîíóâàòè, 

íàäàâàòè, âèñëîâëþâàòè, âèìîâëÿòè; 

âèÿâëÿòè 

periclum – äèâ.: pericûlum 

periculosus, a, um – íåáåçïå÷íèé, 

ïîâ’ÿçàíèé ³ç ðèçèêîì 

pericûlum (periclum), i n – íåáåçïåêà, 

ðèçèê 

perinde – òàê ñàìî, òî÷íî òàê ñàìî 

periuiniurius, a, um – âêðàé íåñïðàâåäëèâèé 

peritia, ae f – äîñâ³ä÷åí³ñòü, çíàííÿ 

peritus, a, um – äîñâ³ä÷åíèé; iuris 

peritus – áóêâ.: äîñâ³ä÷åíèé ó ïðàâ³, 

òîáòî ïðàâîçíàâåöü 

permaneo, mansi, mansum, ere – ïåðåáóâàòè 

permisceo, miscui, mistum (mixtum), ere 

– çì³øóâàòè, ïåðåì³øóâàòè, çàì³øóâàòè, 

óòÿãóâàòè; ïëóòàòè, âèêëèêàòè 

çàì³øàííÿ 

permisi – äèâ.: permitto 

permissum, i n – äîçâ³ë 

permissus, us m – äîçâ³ë 

permitto, misi, missum, êre – íàäàâàòè 

äîçâ³ë, äîçâîëÿòè 

permixtus, a, um – äèâ.: permisceo 

permoveo, movi, motum, ere – õâèëþâàòè, 

ïðèâîäèòè â õâèëþâàííÿ, áåíòåæèòè 

permultum – áàãàòî, íàäçâè÷àéíî, äóæå; 

permultum interesse – áóòè íàäçâè- 

÷àéíî âàæëèâèì 

permultus, a, um – ÷èñëåííèé (ó ìí. – 

áàãàòî õòî) 

permutatio, onis f – îáì³í, ì³íà 

permuto, avi, atum, are – çì³íþâàòè, 

îáì³íþâàòè, ðîáèòè îáì³í, ï³äì³íþâàòè, 

ì³íÿòè 

pernicies, ei f – çàãèáåëü, çàãèí 

perniciose – çãóáíî 

perpetior, passus sum, peti – òåðï³òè, 

âèòðèìàòè, âèíîñèòè 

perpetro, avi, atum, are – ðîáèòè 

perpetuus, a, um – â³÷íèé, ïîñò³éíèé, 

íåçì³ííèé, ùî íå ïðèïèíÿºòüñÿ 

perquam – äóæå, ñèëüíî, íàéâèùîþ 

ì³ðîþ 

perraro – äóæå ð³äêî, ó âèíÿòêîâèõ âèïàäêàõ 

persecutio, onis f – ïåðåñë³äóâàííÿ, 

ñòÿãíåííÿ 

persequor, secutus sum, sequi – ïåðåñë³äóâàòè, 

ïðàãíóòè ïðèäáàòè, äîòðèìóâàòè, 

âèìàãàòè, äîìàãàòèñÿ 

227

perseverantia, ae f – íàïîëåãëèâ³ñòü, 

òâåðä³ñòü, çàòÿæíèé õàðàêòåð, òðèâàë³ñòü 

persevero, avi, atum, are – áóòè íàïîëåãëèâèì, 

ïðîäîâæóâàòè, ïåðåáóâàòè; 

íàïîëÿãàòè 

persona, ae f – îñîáà, îñîáèñò³ñòü, ïåðñîíà; 

ëè÷èíà, ìàñêà, âèä 

personalis, e – îñîáèñòèé 

perspicio, spexi, spectum, êre – äèâèòèñÿ, 

áà÷èòè (êð³çü); ïðîíèêàòè, îñÿãàòè; 

ïèëüíî ðîçãëÿäàòè; ÿñíî áà÷èòè 

perspicuus, a, um – ÿñíèé, î÷åâèäíèé 

persuadeo, suasi, suasum, ere – ïåðåêîíóâàòè, 

óñåëÿòè, ï³äìîâëÿòè, ñõèëÿòè 

pertinacia, ae f – çàâçÿò³ñòü 

pertinacîter – çàâçÿòî 

pertineo, tinui, -, ere – ïðîñòèðàòèñÿ, 

òÿãòèñÿ, â³äíîñèòèñÿ; ñïðèÿòè 

pertûli – äèâ.: perfêro 

perturbatio, onis f – çàì³øàííÿ, õâèëþâàííÿ, 

ïîðóøåííÿ 

perturbatus, a, um – íåñïîê³éíèé, 

çáåíòåæåíèé 

pervenio, veni, ventum, ire – äîñÿãàòè, 

ïðèõîäèòè, äîáèðàòèñÿ, ä³ñòàâàòèñÿ 

pervulgo, avi, atum, are – ðîáèòè 

ñï³ëüíèì, ïîâ³äîìëÿòè, äîâîäèòè äî 

ñï³ëüíîãî â³äîìà 

pes, pedis m – íîãà; ðèìñüêèé ôóò (äîð³âíþº 

1 / 5 ïîäâ³éíîãî êðîêó, passus) 

pessîmus, a, um – íàéã³ðøèé 

pestîfer, fêra, fêrum – çãóáíèé, ïàãóáíèé 

pestilentia, ae f – ÷óìà, çàðàçà, ïîâàëüíà 

õâîðîáà, çãóáà 

pestis, is f – ÷óìà, çàðàçà, çàãèáåëü, êàòàñòðîôà 

petitio, onis f – ïðåòåíç³ÿ, çàÿâà ïðî âèìîãó, 

áàæàííÿ 

peto,ivi (ii), itum, êre – âèìàãàòè, äîìàãàòèñÿ, 

ïðîñèòè; ïðàãíóòè 

petûlans, antis – çóõâàëèé, ðîçâ’ÿçíèé, 

íàõàáíèé 

petulantia, ae f – çóõâàë³ñòü, íàõàáí³ñòü; 

ñâàâ³ëëÿ, ðîçáåùåí³ñòü 

phantasia, ae f – óÿâà, ³äåÿ, äóìêà 

philosophia, ae f – ô³ëîñîô³ÿ 

philosôphus, i m – ô³ëîñîô 

philyra, ae f – ëóá’ÿíà äîùå÷êà 

pictor, oris m – õóäîæíèê, æèâîïèñåöü 

pictura, ae f – æèâîïèñ, êàðòèíà 

228 

pictus, a, um – äèâ.: pingo 

piêtas, atis f – áëàãî÷åñòÿ, ëþáîâ, ñïðàâåäëèâ³ñòü; 

ìèëîñåðäÿ 

piger, gra, grum – ëåäà÷èé, ïîâ³ëüíèé, 

ìëÿâèé 

pignus, ôris (êris) n – çàñòàâà; pignôri 

accipêre – ïðèéìàòè â çàñòàâó 

pila, ae f – ì’ÿ÷ 

pileus (pileum), i m (n) – ï³ëåé (ïîâñòÿíà 

êðóãëà øàïêà, ùî âäÿãàëè ðàáè ï³ä 

÷àñ ïðîäàæó àáî çâ³ëüíåííÿ) 

pilleo (pileo), -, - are – íàäÿãàòè ï³ëåé 

(äèâ.: pileus); çâ³ëüíÿòè 

pingo, pinxi, pictum, êre – ìàëþâàòè, 

çîáðàæóâàòè, ïèñàòè (ôàðáàìè) 

pinguetudo (pinguitudo), înis f – ïîâíîòà, 

îãðÿäí³ñòü, æèðí³ñòü 

pinguis, e – æèðíèé 

pinus, i (us) f – ñîñíà 

pirata, ae m – ï³ðàò 

piscis, is m – ðèáà 

piscor, atus sum, ari – ëîâèòè ðèáó 

pistor, oris m – ïåêàð 

pius, a, um – áëàãî÷åñòèâèé; áëàãèé, 

äîáðèé 

placeo, cui, cî tum, ere – ïîäîáàòèñÿ, 

áóòè áàæàíèì, ââàæàòèñÿ; âèð³øèòè, 

ïîãîäèòèñÿ; ö³íóâàòèñÿ; placet (áåçîñîá.) 

– º äóìêà, âèçíàºòüñÿ, âèäàºòüñÿ 

ïðàâèëüíèì; ÿñíî, î÷åâèäíî 

placîtum, i n – ð³øåííÿ, äóìêà 

plane – ÿâíî, ìàáóòü, ðîçóì³ºòüñÿ 

planta, ae f – ñàäæàíåöü, ðîñëèíà 

planto, avi, atum, are – ñàäæàòè 

Plato, onis m – Ïëàòîí 

plaudo (plodo), plausi (plosi), plausum 

(plosum), êre – àïëîäóâàòè, ïëåñêàòè; 

ëÿñêàòè 

plebeius, i m – ïëåáåé 

plebes (plebs), plebis f – ïëåáñ, ïëåáå¿ 

plebiscitum (plebis scitum), i n – 

ïëåá³ñöèò, ïîñòàíîâà çáîð³â ïëåáå¿â 

plebs – äèâ.: plebes 

plecto, -, -, ere – íàêàçóâàòè, êàðàòè 

plenus, a, um – ïîâíèé 

plerique – á³ëüø³ñòü 

plerumque – ó á³ëüøîñò³ âèïàäê³â, 

çäåá³ëüøîãî 

plerusque, pleraque, plerumque – âåëèêà 

÷àñòèíà, áàãàòî õòî, á³ëüø³ñòü 

plumbum, i n – ñâèíåöü 

plures, plura – äèâ.: multus

plurîmus, a, um – íàéá³ëüø ÷èñëåííèé 

I plus, pluris – á³ëüø ÷èñëåííèé 

II plus – á³ëüøå 

pluvius, a, um – äîùîâèé 

po¸ma, ae f – ïîåìà 

poena, ae f – ïîêàðàííÿ, øòðàô, ïåíÿ; 

poena capîtis – ñòðàòà; dare poenam 

– íåñòè ïîêàðàííÿ 

poeniteo – äèâ.: paeniteo 

poeta, ae m – ïîåò 

polio, ivi, itum, ire – ðîáèòè ãëàäêèì, 

ïîë³ðóâàòè 

polliceor, pollicî tus sum, eri – îá³öÿòè, 

äàâàòè îá³öÿíêó 

pollicitatio, onis f – îá³öÿíêà; îäíîá³÷íå 

çîáîâ’ÿçàííÿ îñîáè çä³éñíèòè òîé àáî 

³íøèé âèä ðîá³ò ó ñóñï³ëüíèõ ³íòåðåñàõ 

(íàïðèêëàä, óñòàíîâèòè ìîíóìåíò 

àáî ïðîêëàñòè äîðîãó â îçíàìåíóâàííÿ 

ñâîãî âñòóïó íà ïîñàäó) 

pomum, i n – ïë³ä (ïåðåâàæíî òîé, ÿêèé 

çðîñòàº íà äåðåâ³) 

ponfero, avi, atum, are – çâàæóâàòè, ñóäèòè, 

ðîçãëÿäàòè 

pondus, ponderis n – âàãà 

pono, posui, posîtum, êre – êëàñòè, ðîçòàøîâóâàòè, 

âëàøòîâóâàòè, ñêëàäàòè 

pons, pontis m – ì³ñò 

pontîfex, fîcis m – ïîíòèô³ê, æðåöü 

popularis, e – íàðîäíèé, ïîïóëÿðíèé, 

çàãàëüíîäîñòóïíèé, âóëüãàðíèé 

popûlo, avi, atum, are – ñïóñòîøóâàòè, 

ðîçîðÿòè 

popûlus, i m – íàðîä, þðáà; áåçë³÷ ëþäåé; 

popûlum facêre – ðîáèòè 

ñï³ëüíèì íàäáàííÿì 

porro – äàë³, óïåðåä; ó ñâîþ ÷åðãó; 

á³ëüø òîãî 

porta, ae f – âîðîòà 

portio, onis f – ÷àñòèíà, ÷àñòêà, ïðîïîðö³ÿ 

porto, avi, atum, are – íåñòè, âåçòè 

posco, poposci, -, êre – âèìàãàòè 

positio, onis f – ïîñàäêà, ïîëîæåííÿ; ïîçèö³ÿ; 

îáëàñòü 

posîtus, a, um – äèâ.: pono 

possessio, onis f – âîëîä³ííÿ, ðîçïîðÿäæåííÿ; 

bonorum possessio – ðîçïîðÿäæåííÿ 

ñïàäùèíîþ (äîçâîëÿëîñÿ 

ïðåòîðîì ó ñóïåðå÷ö³ äâîõ ïîòåíö³éíèõ 

ñïàäêîºìö³â) 

possessor, oris m – âëàñíèê 

possibîlis, e – ìîæëèâèé, çä³éñíåííèé 

possideo, sedi, sessum, ere – âîëîä³òè 

possum, potui, -, posse – ìîãòè, áóòè 

ñïðîìîæíèì, áóòè çäàòíèì, áóòè â 

çìîç³ 

post (ç acc.) – ï³ñëÿ, çà 

postea – ï³ñëÿ öüîãî, ï³çí³øå 

posteaquam – ï³ñëÿ òîãî ÿê 

postêri, orum m – íàùàäêè 

posterior, posterius –ï³çí³øèé 

postliminium, ii n – ïðàâî ïîâåðíóòèñÿ 

íà áàòüê³âùèíó ³ â³äíîâëåííÿ â ïðàâàõ 

ï³ñëÿ ïîëîíó 

postquam – ï³ñëÿ òîãî ÿê, ç òèõ ï³ð ÿê 

postremus, a, um – îñòàíí³é 

postremo – íàðåøò³, çðåøòîþ 

postulatio, onis f – âèìîãà (çâåðíåíà â³ä 

³ìåí³ ïîçèâà÷à ïîñàäîâ³é îñîá³) 

postûlo, avi, atum, are – âèìàãàòè, âèñóâàòè 

âèìîãè (ó òîìó ÷èñë³ â ñóäîâîìó 

ïîðÿäêó), îáâèíóâà÷óâàòè; ïðîñèòè; 

reum postulare de alîqua re – çàëó÷àòè 

äî ñóäó â ñïðàâ³ ïðî 

ùî-íåáóäü 

posui – äèâ.: pono 

potens, entis – participium praesentis 

activi â³ä posse (äèâ.: possum; ìîãóòí³é; 

âïëèâîâèé; çäàòíèé, ùî âì³º) 

potentia, ae f – ìîãóòí³ñòü, âïëèâ, ñèëà 

potêram , potêro, potuêras, potuêro … – 

äèâ.: possum 

potest – äèâ.: possum 

potestas, atis f – âëàäà (çîêðåìà 

áàòüê³âñüêà âëàäà); potestas gladii – 

áóêâ.: âëàäà ìå÷à (òîáòî ïðàâî çàñòîñîâóâàòè 

ñèëó) 

potior, potitus sum, iri – çàâîëîä³âàòè, 


potis, e – ìîãóòí³é, ñèëüíèé, çäàòíèé; 

âàæëèâèé 

potius – ñêîð³øå, êðàùå 

poto, avi, atum (potum), are – âèïèòè, 

íàïèòèñÿ 

potui – äèâ.: possum 

prae (ç abl.) – ïåðåä, íà ÷îë³ 

praebeo, bui, bî tum, ere – ïðîòÿãàòè, 

äàâàòè, íàäàâàòè, âèêëèêàòè, ðîáèòè; 

se praebere – òðèìàòè ñåáå, òðèìàòèñÿ 

praecedo, cessi, cessum, êre – ïåðåäóâàòè, 

éòè ïåðåä; ìàòè ïåðåâàãó 

229

praeceptio, onis f – ïðåöåïö³ÿ (îäåðæàííÿ 

÷àñòêè ñïàäùèíè äî ¿¿ ðîçïîä³ëó); 

ðîçïîðÿäæåííÿ 

praeceptor, oris m – íàñòàâíèê, ó÷èòåëü 

praeceptum, i n – ïðàâèëî, ðîçïîðÿäæåííÿ, 

ïðèíöèï 

praecido, cidi, cisum, êre – ïåðåð³çàòè 

praecipio, cepi, ceptum, êre – áðàòè 

íàïåðåä, îäåðæóâàòè çàçäàëåã³äü, íàêàçóâàòè, 

óêàçóâàòè; ðåêîìåíäóâàòè 

praecipî to, avi, atum, are – ïðàãíóòè, 

ïåðåêèäàòè, ðóéíóâàòè, íàáëèæàòè äî 

çàãèáåë³ 

praecipue – ïåðåâàæíî, ó ïåðøó ÷åðãó 

praeclare – ïðåêðàñíî 

praeclarus, a, um – ïðåêðàñíèé, äóæå 

ñëàâíèé 

praeda, ae f – âèäîáóòîê, áàðèø 

praedicatio, onis f – ïðîãîëîøåííÿ, ïîõâàëà, 

ïðîñëàâëÿííÿ 

praedium, ii n – ìàºòîê, âîëîä³ííÿ 

praedor, atus sum, ari – ãðàáóâàòè, çáàãà÷óâàòèñÿ 

praeest – äèâ.: praesum 

praefectura, ae f – ïîñàäà äîãëÿäà÷à, 

íà÷àëüíèêà; ïðåôåêòóðà 

praefectus, i m – ïðåôåêò; praefectus 

urbi – ì³ñüêèé ïðåôåêò (ïîñàäîâà îñîáà 

ç êîëèøí³õ êîíñóë³â, ùî â³äàº 

ïîë³ö³ºþ ³ âîëîä³º ñóäîâîþ ïðàâîìî÷í³ñòþ) 

praefêro, tûli, latum, ferre – íàäàâàòè 

ïåðåâàãó, âèñóâàòè íà ïåðøèé ïëàí 

praefinio, ivi (ii), itum, ire – íàïåðåä óñòàíîâëþâàòè, 

çàçäàëåã³äü âèçíà÷àòè 

praefoco, avi, atum, are – äóøèòè, çàäóøèòè 

praegnas, atis – âàã³òíà 

praegnans, antis – âàã³òíà 

praeiudicialis, e – ñòîñîâíèé äî ïîïåðåäíüîãî 

ñóäîâîãî ð³øåííÿ; ùî çàâäàº 

øêîäè 

praeiudicium, ii n – ïîïåðåäíº ð³øåííÿ; 

çáèòîê 

praemium, ii n – íàãîðîäà, çíàê 

â³äì³ííîñò³, ïåðåâàãà, â³äì³íí³ñòü, 

äîáëåñòü 

praepâro, avi, atum, are – ãîòóâàòè, 

áóòè ãîòîâèì 

praepono, posui, posîtum, êre – â³ääàâàòè 

ïåðåâàãó, âèñóâàòè íà ïåðøèé 

ïëàí 

230 

praeposîtum, i n – ïåðåâàãà, áëàãî 

praeposîtus, i m – âèùåñòîÿùèé, êîìàíäèð 

praepôtens, entis – ìîãóòí³é 

praescriptio, onis f – ðîçïîðÿäæåííÿ; 

çàïåðå÷åííÿ 

praescriptum, i n – óñòàíîâëåí³ ìåæ³; 

ðîçïîðÿäæåííÿ 

praesens, praesentis – ïðèñóòí³é, ä³éñíèé 

praeses, îdis m – íàì³ñíèê, ãîëîâà 

praesideo, sedi, sessum, ere – ãîëîâóâàòè 

praesidium, ii n – çàõèñò 

praesîtus, a, um – äèâ.: praesto 

praesto – â³äðàçó, ï³ä ðóêîþ, íàïîãîòîâ³ 

praesto, stîti, stîtum, are – ïðåäñòàâèòè, 

âèÿâèòè; â³äïîâ³äàòè (çà êîãîñü, çà 

ùîñü), íåñòè â³äïîâ³äàëüí³ñòü; ïåðåâåðøóâàòè, 

çàéìàòè á³ëüø âèñîêå 

ïîëîæåííÿ; ïîÿñíèòè; çàïîä³þâàòè, 

ñòàâàòè ïðè÷èíîþ 

praesum, praefui, -, praeesse – áóòè 

ïîïåðåäó, î÷îëþâàòè, êåðóâàòè; 

iurisdictioni praeesse – ìàòè þðèñäèêö³þ 

praetendo, tendi, tentum, êre – âèòÿãàòè, 

ïðîòÿãàòè; íàâîäèòè ó âèïðàâäàííÿ 

praeter (ç acc.) – êð³ì 

praeterea – êð³ì òîãî, äî òîãî æ 

praetereo, ii (ivi), itum, ire – ïðîõîäèòè, 

ìèíàòè; îáõîäèòè, íå çãàäóâàòè 

praeterii – äèâ.: praetereo 

praeterîta, orum n – ìèíóëå, ùî ìèíóëî 

praeterîtus, a, um – ìèíóëèé 

praetermitto, misi, missum, êre – óïóñòòè, 

ïðîïóñêàòè, çàëèøàòè áåç óâàãè 

praeterquam – êð³ì, çà âèíÿòêîì âèïàäê³â 

I praetextus, a, um – çàêðèòèé 

II praetextus, us m – ïðèêðàñà, ðåìîíò; 

sub prsetextu – ï³ä çàñòóïíèöòâîì, 

ï³ä çàõèñòîì, ï³ä ïðèâîäîì 

praetor, oris m – ïðåòîð 

praetorius, a, um – ïðåòîðñüêèé 

praetura, ae f – ïðåòóðà, ïîñàäà ïðåòîðà 

praevalantia, ae f – ïåðåâàãà, âåðõîâåíñòâî 

praevaleo, valui, -, ere – îäåðæóâàòè 

ïåðåâàãó, ïåðåâàæàòè, âçÿòè ãîðó

praevaricatio, onis f – äâîðóøíèöòâî, 

ëóêàâñòâî 

praevaricator, oris m – äâîðóøíèê 

praevaricor, atus sum, ari – ä³ÿòè ïîñåðåäíüî, 

êðèâèòè äóøåþ, äâîðóøíè- 

÷àòè; óõèëÿòèñÿ â³ä ïðÿìîãî øëÿõó, 

ïîòàé ñïðèÿòè ïðîòèâí³é ñòîðîí³ 

praevenio, veni, ventum, ire – âèïåðåäæàòè, 

ïîïåðåäæàòè, ïåðåäóâàòè, 

â³äáóâàòèñÿ ðàí³ø 

prandium, ii n – ñí³äàíîê 

praecarium, ii n – ïðåêàð³é (â³äíîøåííÿ, 

ùî çâ’ÿçóº òèì÷àñîâîãî êîðèñòóâà÷à 

ðå÷³ ç ¿¿ âëàñíèêîì, êîëè ð³÷ 

ïîâåðòàºòüñÿ äî ôàêòè÷íîãî âëàñíèêà 

çà ïåðøîþ éîãî âèìîãîþ) 

preces, um f – ïðîõàííÿ, áëàãàííÿ 

precor, atus sum, ari – ìîëèòè 

prehendo (prendo), prehendi (prendi), 

prehensum (prensum), êre – áðàòè, 

çàõîïëþâàòè, îõîïëþâàòè; ñïðèéìàòè 

premo, pressi, pressum, êre – äàâèòè, 

çíåâàæàòè, òîïòàòè 

pretiosus, a, um – êîøòîâíèé 

pretium, ii m – ö³íà, âàðò³ñòü 

primum – ñïî÷àòêó, ñïîêîíâ³÷íî, ó ïåðøó 

÷åðãó, ïî-ïåðøå 

primus, a, um – ïåðøèé 

I princeps, cîpis m – ïðèíöåïñ; ãîëîâà 

äåðæàâè, «ïåðøà îñîáà»; ³ìïåðàòîð; 

ãîëîâà 

II princeps, princîpis – ïåðøèé, ãîëîâíèé 

principalis, e – ãîëîâíèé, îñíîâíèé; òîé, 

ùî ñòîñóºòüñÿ ïðèíöåïñó, ³ìïåðàòîðñüêèé 

principiium, ii n – ïî÷àòîê 

prior, prius – ïåðøèé (³ç äâîõ), á³ëüø 

ðàíí³é, êîëèøí³é, äàâí³é; á³ëüø 

çíà÷íèé; êðàùèé 

priscus, a, um – êîëèøí³é, äàâí³é, 

ïàòð³àðõàëüíèé 

pristinus, a, um – êîëèøí³é 

priusquam – ïåðø í³æ 

privatim – ó ïðèâàòíîìó ïîðÿäêó; ïðèâàòíî, 

ç ïîãëÿäó ïðèâàòíî¿ îñîáè 

I privatus, a, um – ïðèâàòíèé 

II privatus, i m – ïðèâàòíà îñîáà 

privelegium, ii n – çàêîí, âèäàíèé íà 

êîðèñòü àáî ïðîòè îäí³º¿ îñîáè; îñîáëèâå 

ïðàâî, ïðèâ³ëåé 

privo, avi, atum, are – â³äí³ìàòè, ïîçáàâëÿòè 

pro (ç abl.) – çà, íà çàõèñò, äëÿ, çàðàäè, 

çàì³ñòü 

probatio, onis f – ñõâàëåííÿ; äîêàç 

probatus, a, um – ùî çàñëóãîâóº ñõâàëåííÿ 

probe – ïðàâèëüíî, äîáðå, íàëåæíèì 

÷èíîì 

probo, avi, atum, are – äîâîäèòè, ñõâàëþâàòè; 

ï³äòâåðäæóâàòè; âèïðîáóâàòè 

probrum, i n – ãàíüáà, ãàíåáíèé â÷èíîê 

procîdo, cîdi, -, êre – ïàäàòè, ïðîñòèðàòèñÿ 

procinctus, us m – îïåð³çóâàííÿ, ãîòîâí³ñòü; 

in procinctu – ïåðåä áîºì 

proclamo, avi, atum, ar – ïðîãîëîøóâàòè, 

íàïîëåãëèâî âèìàãàòè 

proconsul, is m – ïðîêîíñóë 

procreo, avi, atum, are – íàðîäæóâàòè 

procurator, oris m – äîâ³ðåíà îñîáà, 

ïîâ³ðíèê, óïîâíîâàæåíèé 

procuro, avi, atum, are – ï³êëóâàòèñÿ, 

îï³êóâàòè, îáñëóãîâóâàòè, ðîáèòè 

ïîñëóãè 

prodeo, ii (ivi), î tum, ire – âèõîäèòè; 

âèñòóïàòè; prodîtum est – ç’ÿâèëîñÿ, 

âèíèêëî 

prodest – äèâ.: prosum 

prodîtor, oris m – çðàäíèê 

prodigiosus, a, um – äèâíèé, íåçâè÷àéíèé, 

íåïðèðîäíèé 

prodîgus, i m – ìàðíîòðàò 

prodîtus, a, um – äèâ.: prodo, prodeo 

prodo, dî di, dî tum, êre – âåñòè äàë³, 

ïðîäîâæóâàòè; ïðèíîñèòü ó æåðòâó; 

ïîâ³äîìëÿòè, âèäàâàòè 

produco, duxi, ductum, êre – âèâîäèòè, 

íàâîäèòè 

proelium, ii n – áèòâà, á³é 

profanus, a, um – ïîçáàâëåíèé ñâÿòîñò³, 

íåîñâÿ÷åíèé 

profêro, tûli, latum, ferre – âèíîñèòè, 

îïóáë³êóâàòè, ïîâ³äîìëÿòè, â³äêðèâàòè; 

ïðåäñòàâëÿòè, ïîêàçóâàòè, äîâîäèòè 

äî â³äîìà; âèÿâëÿòè 

professio, onis f – âèçíàííÿ, òâåðäæåííÿ 

professor, oris m – âèêëàäà÷ 

professus, a, um – äèâ.: profiteor 

proficio, feci, fectum, êre – ðóõàòèñÿ, 

éòè, äîìàãàòèñÿ, äîïîìàãàòè, âèêîíóâàòè 

ä³þ 

231

proficiscor, fectus sum, ficisci – íàïðàâëÿòèñÿ, 

â³äïðàâëÿòèñÿ 

profiteor, fessus sum, eri – ïîâ³äîìëÿòè, 

â³äêðèòî çàÿâëÿòè, ïðÿìî ãîâîðèòè, 

âèçíàâàòè; âèêëàäàòè 

profui – äèâ.: prosum 

profundum, i n – áåçîäíÿ 

prognata, ae f – íàùàäîê (æ³íî÷î¿ ñòàò³) 

prognatus, i m – íàùàäîê 

progredior, gressus sum, grêdi – ðóõàòèñÿ 

âïåðåä 

prohibeo, bui, bîtum, ere – çàáîðîíÿòè, 

ïåðåøêîäæàòè; prohibere alîqua re – 

â³äìîâëÿòè â ÷îìó-íåáóäü, ïåðåøêîäæàòè 

ó âèêîðèñòàíí³ ÷îãî-íåáóäü 

prohibîtus, a, um – äèâ.: prohibeo 

proiicio (proicio), ieci, iectum, êre – 

â³äêèäàòè, çâàëþâàòè, âèãàíÿòè 

proinde – òîìó; ó òàêèé ñàìå ñïîñ³á 

prolixus, a, um – òðèâàëèé 

proloquor, locutus sum, loqui – îáìîâèòèñÿ 

Prometheus, i m – Ïðîìåòåé 

promiscue – ðàçîì, ñï³ëüíî 

promissum, i n – îá³öÿíêà, ïîðóêà; 

promissis stare – âèêîíóâàòè îá³öÿíêè 

promitto, misi, missum, êre – îá³öÿòè 

pronêpos, potis m – ïðàâíóê 

proneptis, is f – ïðàâíó÷êà 

pronuntiatio, onis f – îãîëîøåííÿ ð³øåííÿ 

pronuntio, avi, atum, are – ïîâ³äîìëÿòè, 

âèíîñèòè ð³øåííÿ; äåêëàìóâàòè 

propago, avi, atum, are – ðîçøèðþâàòè, 

ðîçñîâóâàòè 

I prope (ç acc.) – ïîáëèçó 

II prope (ïðèñë.) – ìàéæå, ïðèáëèçíî; 

ìàáóòü 

propêro, avi, atum, are – ïîñï³øàòè, éòè 

propinquus, a, um – áëèçüêèé 

propior, ius – á³ëüø áëèçüêèé 

propitius, a, um – ïðèõèëüíèé 

propono, posui, posîtum, êre – ïðîïîíóâàòè, 

ïðèïóñêàòè; ðîçïîâ³äàòè, 


proposîtus, a, um – äèâ.: propono 

proprie – âëàñíå, ó âëàñíîìó ðîçóì³íí³ 

propriêtas, atis f – «ãîëà» âëàñí³ñòü 

proprius, a, um – âëàñíèé, âëàñòèâèé 

propter (ç acc.) – óíàñë³äîê 

propterea – ç ö³º¿ ïðè÷èíè, òîìó 

propulso, avi, atum, are – â³äáèâàòè, 

óñóâàòè; â³äâåðòàòè 

232 

Proserpî na, ae f – Ïðîçåðï³íà (áîãèíÿ 

ï³äçåìíîãî öàðñòâà) 

prospêre – ñïðèÿòëèâî, ùàñëèâî, áëàãîïîëó÷íî 

prospêro, avi, atum, are – ñïðèÿòè, îñÿÿòè 

ùàñòÿì, äàðóâàòè óñï³õ 

prospicio, spexi, spectum, êre – äèâèòèñÿ 

âïåðåä, çàäèâëÿòèñÿ âäàëèíó, 

ï³êëóâàòèñÿ 

prostituo, stitui, stitutum, êre – âèñòàâëÿòè 

äëÿ ðîçïóñòè, ïðîñòèòóþâàòè 

prosum, profui, -, prodesse – ïðèíîñèòè 

êîðèñòü, áóòè âèã³äíèì, äîïîìàãàòè 

protêgo, texi, tectum, êre – ïîêðèâàòè, 

óêðèâàòè, áðàòè ï³ä çàõèñò, äîïîìàãàòè, 

îï³êàòè 

protînus – íåãàéíî, ðàçîì, çàðàç 

proverbium, ii n – ïðèñë³â’ÿ 

provideo, vidi, visum, ere – ðàí³øå ïîáà÷èòè, 

çàçäàëåã³äü ï³êëóâàòèñÿ, ïåðåäáà÷àòè 

provincia, ae f – ïðîâ³íö³ÿ 

provincialis, e – ïðîâ³íö³éíèé, ùî çíàõîäèòüñÿ 

â (àáî íàëåæèòü äî) 

ïðîâ³íö³¿ 

provincialis, is m – æèòåëü ïðîâ³íö³¿, 

ïðîâ³íö³àë 

provôco, avi, atum, are – çâåðòàòèñÿ (íàïðèêëàä, 

ç àïåëÿö³ºþ), îñêàðæèòè; 

âèêëèêàòè, âîëàòè; çàïðîøóâàòè, äîïóñêàòè 

proxîme – äóæå áëèçüêî; çîâñ³ì íåäàâíî 

proxî mus, a, um – íàéáëèæ÷èé; 

áëèæí³é 

prudens, entis – ðîçóìíèé, òîé, ùî çíàº; 

þðèñò 

prudenter – ðîçóìíî 

prudentia, ae f – íàóêà; iuris prudentia 

– ïðàâîçíàâñòâî 

psalterium, ii n – ïñàëòåð³é (ñòðóííèé 

³íñòðóìåíò); äåêëàìàö³ÿ ï³ä àêîìïàíåìåíò 

ïñàëòåð³þ 

pubertas, atis f – ïîâíîë³òòÿ 

pubes, êris – ïîâíîë³òí³é, çð³ëèé 

pubesco, pubui, -, êre – äîñÿãàòè çð³ëîñò³, 

ìóæí³òè, ñòàâàòè ïîâíîë³òí³ì 

publicanus, i m – ìèòàð 

publî ce – îô³ö³éíî, ïðèâñåëþäíî, ç 

íàö³îíàëüíî¿ òî÷êè çîðó, â ³íòåðåñàõ 

äåðæàâè 

publî co, avi, atum, are – ðîáèòè 

ñï³ëüíèì íàäáàííÿì, â³äêðèâàòè äëÿ 

óñ³õ, êîíô³ñêóâàòè

publîcus, a, um – ñóñï³ëüíèé, ïóáë³÷íèé 

pudicitia, ae f – ñîðîìëèâ³ñòü, 

ñêðîìí³ñòü, öíîòëèâ³ñòü 

pudor, oris m – ñîðîì, ÷åñòü 

puer, i m – õëîï÷èê, äèòèíà 

pugnus, i m – êóðêóëü; óäàð êóðêóëÿ 

pulcher, chra, chrum – êðàñèâèé 

pulsatio, onis f – óäàðè, ïîáèòòÿ; íàñèëüñòâî 

pulso, avi, atum, are – áèòè 

pulsus, a, um – äèâ.: pello 

pulsus, us m – óäàð 

pulvinus, i m – ïîäóøêà 

pulvis, êris m – ïèë, ïîðîõ 

pumicatus, a, um – âèãëàäæåíèé, âèëîùåíèé 

punio, ivi, itum, ire – íàêàçóâàòè, êàðàòè 

pupillus, i m – ï³äîï³÷íèé 

puppis, is f – êîðìà 

pure – ÷èñòî, ó ÷èñòîìó âèãëÿä³ 

purgo, avi, atum, are – î÷èùàòè, ðîç÷èùàòè; 

çâ³ëüíèòè â³ä îáâèíóâà÷åííÿ, 

îá³ëèòè, î÷èñòèòè â³ä ï³äîçð 

purpureus, a, um – ïóðïóðíèé 

purus, a, um – ÷èñòèé 

pusillus, a, um – êðèõ³òíèé, äóæå ìàëåíüêèé, 

ñëàáêèé 

puta – íàïðèêëàä 

puteum, i n – êîëîäÿçü 

puto, avi, atum, are – äóìàòè, ãàäàòè, 

ââàæàòè; çâàæóâàòè; ðîçðàõîâóâàòèñÿ 

pyxis, îdis f – êîðîáî÷êà, áàíî÷êà 

Q 

Q. = Quintus – Êâ³íò 

qua – òóäè, äå; ÿê 

quadraginta – ñîðîê 

quadriga, ae f – êâàäðèãà (÷åòâåðíà çàïðÿæêà) 

quadringenti – ÷îòèðèñòà 

quadrûpes, êdis – ÷îòèðèíîãèé 

quadrûpes, êdis m (f) – ÷îòèðèíîãà òâàðèíà 

quadruplum, i n – ÷îòèðè ðàçè, ÷îòèðèðàçîâà 

ñóìà 

quaero, quaesivi (quaesii), quaesitum, 

êre – çàïèòóâàòè, øóêàòè, ðîçñë³äóâàòè; 

vulgo (volgo) quaesî tus – íàðîäæåíèé 

ïîçà øëþáîì 

quaesîtus, a, um – äèâ.: quaero 

quaestio, onis f – ïèòàííÿ; íàñë³äîê, äîïèò 

quaestor, oris m – êâåñòîð (ìàã³ñòðàò 

íèæ÷îãî ðàíãó, íà ÿêîãî ïîêëàäàëèñÿ 

ð³çí³ àäì³í³ñòðàòèâí³ ³ ô³íàíñîâ³ 

ôóíêö³¿; êâåñòîðè áóëè ïîì³÷íèêàìè 

êîíñóë³â, åäèë³â, çàì³ùàëè ïðåòîð³â ó 

Ðèì³ àáî íàì³ñíèê³â ó ïðîâ³íö³¿) 

quaestuarius, a, um – ïðîäàæíèé, ùî 

ïðèíîñèòü äîõ³ä; òîé, ùî âèñòóïàº ÿê 

çàñ³á íàæèâè 

quaestus, us m – ïðèáóòîê, äîõ³ä, çàðîá³òîê, 

ïðîôåñ³ÿ 

qualis, e – ÿêèé, ÿêèéñü 

qualîtas, atis f – ÿê³ñòü 

quam – ÿê; ÷èì 

quamdiu – ÿê äîâãî, ñê³ëüêè, ïðîòÿãîì 

òîãî ÷àñó, ïîêè 

quamvis – õî÷à, íåçâàæàþ÷è íà òå, ùî; 

íåõàé ³ 

quamquam – õî÷à, íåçâàæàþ÷è íà òå, 

ùî; íåõàé ³ 

quando – êîëè; îñê³ëüêè 

quandoque – êîëè á í³, êîæíîãî ðàçó ÿê 

quandoquîdem – òîìó ùî, îñê³ëüêè 

quantîtas, atis f – ê³ëüê³ñòü 

quanto – íàñê³ëüêè, äî ÿêî¿ ì³ðè; â ò³é 

ì³ð³, íàñò³ëüêè æ, íàñê³ëüêè 

quantum – ñê³ëüêè, íàñê³ëüêè 

quantus, a, um – ÿêèé (çà âåëè÷èíîþ) 

quare – òîìó 

quarta, ae f – ÷âåðòü 

quartus, a, um – ÷åòâåðòèé 

quasi – íà÷åáòî, ÿê áè, íåìîâ, í³áèòî, 

ÿêáè 

quatênus – îñê³ëüêè 

quater – ÷îòèðè ðàçè 

quaterni, ae, a – ïî ÷îòèðè 

quattuor – ÷îòèðè 

quattuordêcim – ÷îòèðíàäöÿòü 

-que – ³ 

quemadmôdum – ÿêèì ÷èíîì; òî÷íî òàê 

ñàìî; ÿê, íàïðèêëàä 

quarela, ae f – ñóäîâà ñêàðãà 

queror, questus sum, queri – ñêàðæèòèñÿ, 

íàð³êàòè (de … – íà êîãîñü) 

I qui(s), quae, quod – ÿêèé, êîòðèé; õòî, 

ùî; òîé, êîòðèé; â³í 

II qui, qua (quae), quod – äåÿêèé 

quia – òîìó ùî, îñê³ëüêè; ùî 

quicumque, quaecumque, quidcumque – 

õî÷ áè õòî òàì áóâ 

233

quicumque, quaecumque, quodcumque 

– õî÷ áè ÿêèé 

quid – ùî, ÷îìó, íàâ³ùî 

quidam, quaedam, quiddam – õòîñü 

quidam, quaedam, quoddam – ÿêèéñü 

quidem – õî÷à ³, ç îäí³º¿ ñòîðîíè; 

quidem … vero – õî÷à … îäíàê; ne 

quidem – íàâ³òü íå 

quies, etis f – ñïîê³é 

quiesco, quievi, quietum, êre – âùóõàòè, 

çàñïîêîþâàòèñÿ, çàëèøàòèñÿ 

ñïîê³éíèì, æèòè ó ìèð³; ìîâ÷àòè, 

óòðèìóâàòèñÿ â³ä âèñëîâëåííÿ 

quilibet, quaelibet, quidlibet – õòî-íåáóäü, 

õòî çàâãîäíî 

quilî bet, quaelî bet, quodlî bet – ÿêèéíåáóäü, 

ÿêèé çàâãîäíî 

quin – ùî; ÷îìó æ íå; quin immo – ³ 

íàâ³òü 

quindêcim – ï’ÿòíàäöÿòü 

quingenti – ï’ÿòñîò 

quini, ae, a – ïî ï’ÿòü 

quinquagies – 50 ðàç³â 

quinquaginta – ï’ÿòäåñÿò 

quinque – ï’ÿòü 

quinquennium, ii n – ï’ÿòü ðîê³â, 

ï’ÿòèë³òòÿ 

quinquies – ï’ÿòü ðàç³â 

quintus, a, um – ï’ÿòèé 

quippe – çâè÷àéíî, ðîçóì³ºòüñÿ; quippe 

cum – òîìó ùî, àäæå, áåçñóìí³âíî 

quinque, quaeque, quodque – êîæåí 

Quirites, ium m – êâ³ðèòè, ðèìëÿíè; ius 

Quiritium – ïðàâî ðèìñüêîãî ãðîìàäÿíñòâà 

I quis, qua (quae), quid – õòîñü, ùîñü 

II quis, quid – õòî, ùî 

quispiam, quidpiam – õòî-íåáóäü 

quispiam,quaepiam, quodpiam – ÿêèéíåáóäü 

quisquam, quidquam (quicquam) – õòîíåáóäü 

quisque, quidque – êîæåí 

quisquis, quidquid – õòî á íå, ùî á íå 

quisquis, quaequae, quodquod – õî÷ áè 

ÿêèé, áóäü-ÿêèé 

quivis, quaevis, quidvis – õòî çàâãîäíî 

quivis, quaevis, quodvis – ÿêèé çàâãîäíî 

quo – êóäè 

quod – ùî; òå, ùî; îñê³ëüêè, ÷îìó; quod 

si – ÿêùî æ 

234 

quodammôdo – äåÿêèì ÷èíîì, ó ïåâíîìó 

ðîçóì³íí³ 

quodcirca – òîìó 

quomînus – ùî íå, ùîá íå 

quomôdo – ÿê, ÿêèì ÷èíîì; quomôdo si 

– ÿêáè 

quondam – í³êîëè, êîëèñü 

quoniam – îñê³ëüêè, òîìó ùî 

quoque – òàêîæ 

quot – ñê³ëüêè 

quotannis – ùîð³÷íî, ùîðîêó 

quotiens (quoties) – îñê³ëüêè, óñÿêèé ðàç 

ÿê, ñê³ëüêè ðàç³â 

quum – äèâ.: cum II 

R 

radix, icis f – êîð³íü 

rado, rasi, rasum, êre – ñêîáëèòè, ñêðåáòè, 

ç÷èùàòè, ãîëèòè 

rapina, ae f – ïîãðàáóâàííÿ 

rapio, rapui, raptum, êre – âèñòà÷àòè, 

çàõîïëþâàòè, âèêðàäàòè, óìèêàòè 

raro – ð³äêî, çð³äêà 

rarus, a, um – ð³äêèé 

rasus, a, um – äèâ.: rado 

ratio, onis f – ðîçóì, ðîçóìí³ñòü, ïðè÷èíà, 

äîâ³ä, ðîçóì³ííÿ, ðåçîí, ïîðÿäîê; 

ðàõóíîê; ïðèáóòêîâî-âèäàòêîâà êíèãà; 

ñèñòåìà; qua ratione – ÿêèì ÷èíîì, 

ÿêèì ñïîñîáîì 

ratus, a, um – äèâ.: reor 

rea, ae f – îáâèíóâà÷åíà, ï³äñóäíà 

recedo, cessi, cessum, êre – â³äñòóïàòè, 

á³ãòè; ðîçõîäèòèñÿ, â³äð³çíÿòèñÿ; 

â³ääàëÿòèñÿ, óõèëÿòèñÿ 

recenseo, censui, censum (censîtum), ere 

– ïåðåðàõîâóâàòè, îãëÿäàòè 

recepi – äèâ.: recipio 

receptor, oris m – çíîâó çäîáóâ, ùî 

â³äâîþâàâ; ïðèõîâóâà÷ 

receptus, a, um – äèâ.: recipio 

recido, cîdi, casum, êre – ïàäàòè íàçàä; 

çíîâó ïåðåõîäèòè, ïîâåðòàòèñÿ; çíîâó 

íàäõîäèòè, âåðòàòèñÿ 

recipio, cepi, ceptum, êre – çíîâó çíàõîäèòè; 

ïðèéìàòè, äîïóñêàòè, ñïðèéìàòè; 

ïîì³ùàòè; recipêre se – ïîâåðíóòèñÿ 

recîto, avi, atum, are – ÷èòàòè (óãîëîñ), 

îãîëîøóâàòè 

reclamo, avi, atum, are – ãîëîñíî çàïå-

ðå÷óâàòè, ãàëàñëèâî ïðîòåñòóâàòè, 

ãîëîñíî âèêðèêóâàòè 

recludo, clusi, clusum, êre – â³äìèêàòè, 

â³ä³ìêíóòè 

recôlo, colui, cultum, êre – çíîâó îáðîáëÿòè; 

çíîâó çãàäóâàòè 

reconciliatio, onis f – ïðèìèðåííÿ 

reconsilio, avi, atum, are – çíîâó ç’ºäíóâàòè, 

âîç’ºäíóâàòè, ìèðèòè 

recondo, dîdi, dîtum, êre – õîâàòè, ñêëàäàòè, 

çàêëàäàòè 

recorrîgo, rexi, rectum, êre – âèïðàâëÿòè, 

ïîë³ïøóâàòè 

recte – ïðÿìî, ïðàâèëüíî, ñïðàâåäëèâî, 

ïðàâîì³ðíî 

rectus, a, um – ïðÿìèé, ïðàâèëüíèé; 

ñïðàâåäëèâèé 

recuperator, oris m (pl.) – ðåêóïåðàòîðè, 

÷ëåíè ñóäó ç³ ñï³øíèõ ìàéíîâèõ ïèòàíü 

recurro, (cu)currit, cursum, êre – ïîâåðòàòèñÿ; 

ïîñï³øàòè íàçàä 

recuso, avi, atum, are – â³äõèëÿòè, 

â³äìîâëÿòè(ñÿ) 

reddîtus, a, um – äèâ.: reddo 

reddo, dî di, dî tum, êre – ïîâåðòàòè, 

â³ääàâàòè; ius reddêre – âåðøèòè ñóä, 

ñóäèòè 

redeo, ii (ivi), î tum, ire – éòè íàçàä, 

ïîâåðòàòèñÿ 

redhibeo, bui, bîtum, ere – ïîâåðòàòè 

redî go, egi, actum, êre – ãíàòè íàçàä, 

íàâîäèòè, çìóøóâàòè; çâåðòàòè, ïåðåäàâàòè 

redintegro, avi, atum, are – â³äíîâëþâàòè, 

çàïîâíþâàòè 

refêro, tûli, latum, ferre – íåñòè íàçàä, 

â³äíîñèòè, çâ’ÿçóâàòè; ç³ñòàâëÿòè, 

ïîâåðòàòè; â³äíîâëþâàòè, çâåðòàòè; 

ïîâ³äîìëÿòè; âêëþ÷àòè, ïðèëó÷àòè 

refert, retûlit, referre – âàæëèâî, ìàº 

çíà÷åííÿ 

reficio, feci, fectum, êre – â³äíîâëþâàòè, 

ëàãîäèòè 

reformo, avi, atum, are – ïåðåòâîðþâàòè, 

ðåôîðìóâàòè 

refrico, fricui, fricatum, are – â³äíîâëþâàòè, 

çíîâó çáóäæóâàòè 

regalis, e – öàðñüêèé 

regio, onis f – îáëàñòü 

regno, avi, atum, are – öàðþâàòè, áóòè 

öàðåì, ïàíóâàòè 

regnum, regni n – öàðñòâî, öàðþâàííÿ, 

äåðæàâà; regnum coelorum – öàðñòâî 

íåáåñíå 

rego, rexi, rectu, êre – êåðóâàòè, ïðàâèòè, 

ïàíóâàòè; âèïðàâëÿòè; óòî÷íþâàòè, 

ðåãóëþâàòè 

regredior, gressus sum, grêdi – ïîâåðòàòèñÿ 

íàçàä 

regûla, ae f – ïðàâèëî, óñòàíîâëåííÿ, 

íîðìà 

rei – äèâ.: reus àáî res 

reicio (reiicio), ieci, iectum, êre – â³äêèäàòè, 

â³äãàíÿòè 

reicûlus (reiicûlus), a, um – íåã³äíèé, 

çàãóáëåíèé, ìàðíèé 

relabor, lapsus sum, labi – ñêî÷óâàòèñÿ, 

ïîìàëó ïîâåðòàòèñÿ, ïëèñòè íàçàä 

relatio, onis f – ïîâ³äîìëåííÿ; â³äíîøåííÿ; 

relatio crimî nis – çóñòð³÷íå îáâèíóâà÷åííÿ 

relatus, a, um – äèâ.: refêro 

relegatio, onis f – ïîñèëàííÿ 

relego, avi, atum, are – âèãàíÿòè, çàñèëàòè, 

â³äïðàâëÿòè íà âèãíàííÿ 

relêvo, avi, atum, are – ï³äí³ìàòè; 

çâ³ëüíÿòè â³ä â³äïîâ³äàëüíîñò³ 

relictus, a, um – äèâ.: relinquo 

religio, onis f – ñóìë³íí³ñòü; îáðÿäè, ñâÿòèí³; 

îáîâ’ÿçîê, âåäåííÿ 

relinquo, liqui, lictum, êre – çàëèøàòè, 

êèäàòè 

relîquus, a, um – ³íøèé, ùî çàëèøèëè 

remaneo, mansi, mansum, êre – çàëèøàòèñÿ, 

çáåð³ãàòè 

remedium, ii n (ç gen., ç dat.) – çàñ³á, ë³êè 

remitto, misi, missum, êre – çàëèøàòè, 

óñòóïàòè, ïîñòóïàòèñÿ, âèáà÷àòè; 

â³äñèëàòè, ïîñèëàòè íàçàä, íàïðàâëÿòè 

remotus, a, um – äèâ.: removeo 

removeo, movi, motum, ere – â³äñóâàòè, 

âèäàëÿòè, âèëó÷àòè 

renuntiatio, onis f – ðîç³ðâàííÿ 

renuntio, avi, atum, are – ïîâ³äîìëÿòè, 

ñïîâ³ùàòè; ïðîãîëîøóâàòè, â³äìîâëÿòèñÿ, 

ðîçðèâàòè 

reor, ratus sum, reri – äóìàòè, ãàäàòè, 

ââàæàòè, âèçíàâàòè, ïðèéìàòè äî 

â³äîìà 

repello, reppûli, repulsum, êre – 

â³äøòîâõóâàòè, â³äêèäàòè, â³äãàíÿòè, 

â³äõèëÿòè, â³äìîâëÿòè; â³äáèâàòè 

235

ependo, pendi, pensum, êre – â³äâàæóâàòè, 

ïëàòèòè; rependîtur – â³äøêîäîâóâàòèñÿ, 

îêóïàòèñÿ 

repentinus, a, um – ðàïòîâèé, íåïåðåäáà÷åíèé 

reperio, reppêri (repêri), repertum, ire – 

çíàõîäèòè, â³äøóêóâàòè 

repetitio, onis f – ïîâòîðåííÿ; ïîâåðíåííÿ; 

ïîâòîðíèé ðîçãëÿä 

repêto,ivi (ii), itum, êre – çíîâó äîáóâàòè; 

âèìàãàòè, ñòÿãóâàòè 

repetundae, arum f – âèìàãàííÿ, õàáàð 

repignêro, -, -, are – çàáèðàòè (âèêóïîâóâàòè) 

çàñòàâó 

repleo, plevi, pletum, ere – çíîâó íàïîâíþâàòè, 

çàïîâíþâàòè, ùåäðî ïîñòà÷àòè 

replî co, avi, atum, are – ðîçãîðòàòè; 

âèñóâàòè (çóñòð³÷íå) çàïåðå÷åííÿ 

repono, posui, posîtum, êre – â³äêëàäàòè, 

çáåð³ãàòè, êëàñòè íà çáåð³ãàííÿ 

reposco, -, -, êre – âèìàãàòè íàçàä 

repraesento, avi, atum, are – íàî÷íî çîáðàæóâàòè; 

íåãàéíî ïëàòèòè ãîò³âêîþ 

reprehendo (prendo), prehendi (prendi), 

prehensum (prensum), êre – çàòðèìóâàòè, 

ãóäèòè, çàñóäæóâàòè 

reprehensibîlis, e – ã³äíèé îñóäó 

repromissio, onis f – âçàºìíà îá³öÿíêà, 

îáîï³ëüíå çîáîâ’ÿçàííÿ 

repudio, avi, atum, are – â³äêèäàòè, 

â³äõèëÿòè 

repudium, ii n – ðîç³ðâàííÿ (øëþáó àáî 

çàðó÷èí); repudium mittêre – ïîâ³äîìèòè 

ïðî ðîç³ðâàííÿ øëþáó 

repugno, avi, atum, are – ïðîòèä³ÿòè, 

ñóïåðå÷èòè, çàïåðå÷óâàòè 

requiesco, evi, etum, êre – â³äïî÷èâàòè, 

ñïî÷èâàòè 

requiro, quisivi, quisitum, êre – øóêàòè, 

â³äøóêóâàòè, ç’ÿñîâóâàòè, âèìàãàòè, 

á³äóâàòè, î÷³êóâàòè 

res, rei f – ð³÷, ñïðàâà; ìàéíî; res 

adflictae – íåùàñòÿ; res castrenses – 

òðîôåéíå ìàéíî, â³éñüêîâèé âèäîáóòîê; 

res forenses – ñóäîâ³ (ãðîøîâ³, 

ñóñï³ëüí³) ñïðàâè; res publî ca 

(respublî ca) – äåðæàâà, ðåñïóáë³êà; 

res Romana – ðèìñüêà äåðæàâà; res 

rustî ca – ñ³ëüñüêå ãîñïîäàðñòâî; res 

gesta – ä³ÿííÿ, ä³ÿ, ïîä³ÿ 

236 

rescio, scivi (scii), scitum, ire – ä³çíàâàòèñÿ 

rescribo, scripsi, scriptum, êre – ïèñüìîâî 

â³äïîâ³äàòè, ïèñàòè ó â³äïîâ³äü 

rescriptum, i n – ðåñêðèïò, ³ìïåðàòîðñüêèé 

óêàç 

resideo, sedi, sessum, ere – çàëèøàòèñÿ 

resigno, avi, atum, are – ðîçäðóêîâóâàòè 

resisto, stîti, -, êre – çóïèíÿòèñÿ, ïðîòèñòîÿòè, 

ïðó÷àòèñÿ 

respectus, us m – òî÷êà çîðó 

respicio, spexi, spectum, êre – äèâèòèñÿ 

íàçàä, áðàòè äî óâàãè, âðàõîâóâàòè, 

áà÷èòè, â³äíîñèòèñÿ 

respondeo, spondi, sponsum, ere – 

â³äïîâ³äàòè, äàâàòè â³äïîâ³ä³ 

responsio, onis f – â³äïîâ³äü, ïîêàçàííÿ, 

âèñíîâîê 

responsum, i n – â³äïîâ³äü 

responsus, a, um – äèâ.: respondeo 

responsus, us m – â³äïîâ³äü 

respublîca – äèâ.: res 

restinguo, stinxi, stinctum, êre – ãàñèòè, 

çìåíøóâàòè, âãàìîâóâàòè 

restituo, tui, tutum, êre – ïîâåðíóòè, 

â³äíîâëþâàòè 

restitutio, onis f – â³äíîâëåííÿ; restitutio 

integri – â³äíîâëåííÿ ïåðâ³ñíîãî ñòàíó 

resurgo, surrexi, surrectum, êre – óñòàâàòè, 

ïîâñòàâàòè 

reticûlus, i m – ñ³òî÷êà (íàïðèêëàä, äëÿ 

çáåðåæåííÿ ôîðìè çà÷³ñêè) 

retineo, tinui, tentum, ere – óòðèìóâàòè, 

çàòðèìóâàòè; çáåð³ãàòè, çàëèøàòè çà 

ñîáîþ 

retribuo, bui, butum, êre – â³äïëà÷óâàòè 

reus, rei m – ï³äñóäíèé, îáâèíóâà÷åíèé, 

â³äïîâ³äà÷ 

revelo, avi, atum, are – â³äêðèâàòè, îãîëþâàòè, 

âèêðèâàòè 

reverentia, ae f – ïîâàãà, øàíîáëèâ³ñòü 

reversus, a, um – äèâ.: revertor 

revertor, versus sum (reverti), verti – 

ïîâåðòàòèñÿ, ïðèõîäèòè íàçàä 

revinco, vici, victum, êre – ïåðåìàãàòè, 

äîëàòè; âèêðèâàòè 

revivisco, vixi, -, êre – çíîâó îæèâàòè, 

âîñêðåñàòè 

revôco, avi, atum, are – êëèêàòè íàçàä,

óòðèìóâàòè; ñêàñîâóâàòè, â³äçèâàòè, 

â³äíîâëþâàòè, ïîâåðòàòè; ñêëèêàòè 

çíîâó 

rex, regis m – öàð; rex sacrorum – âåðõîâíèé 

æðåöü 

rhetor, oris m – ðèòîð, ó÷èòåëü êðàñíîìîâñòâà 

rhetorîca, ae f – ðèòîðèêà 

rideo, risi, risum, ere – ñì³ÿòèñÿ 

ridicûlus, a, um – ñì³øíèé 

rigor, oris m – òâåðä³ñòü, ñòðîã³ñòü, íåïîõèòí³ñòü, 

ñóâîð³ñòü 

risus, us m – ñì³õ, ïîñì³øêà 

ritus, us m – îáðÿä, ðèòóàë, çâè÷àé 

rivus, i m – ñòðóìîê; êàíàë 

rodo, rosi, rosum, êre – ãðèçòè 

rogo, rogavi, rogatum, are – ïðîñèòè, 

çàïèòóâàòè; ïðîïîíóâàòè, âèíîñèòè 

íà ðîçãëÿä 

Roma, ae f – Ðèì 

I Romanus, a, um – ðèìñüêèé 

II Romanus, i m – ðèìëÿíèí 

ros, roris m – ðîñà 

rosa, ae f – òðîÿíäà 

rudêra, um n – ðó¿íè 

rudis, is f – ö³ïîê äëÿ ôåõòóâàëüíèõ 

âïðàâ; â³äçíàêà çâ³ëüíåíîãî ãëàä³àòîðà 

ruga, ae f – çìîðøêà 

ruina, ae f – îáâàë 

ruinosus, a, um – ùî çàãðîæóº îáâàëîì, 

çðóéíîâàíèé 

rumor, oris m – øóì, ãóë, ñëóõ, ïîãîëîñ; 

honestus rumor – äîáðå ³ì’ÿ 

rumpo, rupi, ruptum, êre – ðâàòè, âàëèòè, 

çíèùóâàòè 

rursus – çíîâó 

rus, ruris n – ñåëî 

rustîcus, a, um – ñ³ëüñüêèé 

S 

S. = Sextus – Ñåêñò 

sabbatum, i n – ñóáîòà 

saccularius, ii m – êèøåíüêîâèé çëîä³é 

saccûlus, i m – ãàìàíåöü, òîðáà 

sacer, cra, crum – ñâÿùåííèé, îñâÿ÷åíèé, 

ïðèñâÿ÷åíèé (áîãàì, íàïðèêëàä, 

õðàì, ãàé, ñòàòóÿ òîùî) 

sacerdos, dotis m – æðåöü, ñâÿùåííîñëóæèòåëü 

sacerdotium, ii n – æðåöüêèé ñàí 

sacra, orum n – ñâÿùåííîä³éñòâî 

sacramentum, i n – ïðèñÿãà; ãðîøîâà 

çàñòàâà (ÿêó ñòîðîíè âíîñèëè äëÿ 

òîãî, ùîá âíåñåí³ ãðîø³ áóëè ó ò³º¿ 

ñòîðîíè, ùî ïðîãðàº ïðîöåñ) 

sacrificium, ii n – æåðòâà, æåðòâîïðèíåñåííÿ; 

ñâÿùåííîä³éñòâî 

sacrilegium, ii n – ñâÿòîòàòñòâî 

saepe – ÷àñòî; saepe numêro – áàãàòî 

ðàç³â, íåîäíîðàçîâî 

saepio, saepsi, saeptum, ire – îãîðîäæóâàòè, 

îòî÷óâàòè; çàõèùàòè, îõîðîíÿòè 

saevitia, ae f – ëþò³ñòü, æîðñòîê³ñòü, 

áåçæàë³ñí³ñòü 

saluber, bris, bre – çäîðîâèé, ðÿò³âíèé, 

ì³öíèé 

salubrî ter – áëàãîòâîðíî, çäîðîâî, 

äîö³ëüíî 

salus, salutis f – áëàãîïîëó÷÷ÿ, ïîðÿòóíîê, 

áåçïåêà; â³òàííÿ 

salveo, -, -, ere – áóòè çäîðîâèì; salve – 

áóäü çäîðîâ! 

salvo, avi, atum, are – ðÿòóâàòè 

salvus, a, um – ö³ëèé, íåïîøêîäæåíèé, 

íåçì³ííèé; íåóøêîäæåíèé 

sanctifî co, -, -, are – îñâÿ÷óâàòè, ðîáèòè 

ñâÿòèì 

sanctus, a, um – ñâÿòèé, ñâÿùåííèé (òå, 

ùî çíàõîäèòüñÿ ï³ä çàñòóïíèöòâîì 

áîã³â, íàïðèêëàä: ñò³íè, âîðîòà, ìåæ³) 

sane – ðîçóìíî, ðîçñóäëèâî; ä³éñíî 

sanguis, sanguî nis m – êðîâ, êðîâíå 

ñïîð³äíåííÿ; causa in sanguî ne – 

ñïðàâà, ïîâ’ÿçàíà ç êðîâîïðîëèòòÿì 

sanî tas, atis f – çäîðîâ’ÿ, âèäóæàííÿ, 

òâåðåç³ñòü, çäîðîâèé ñïîñ³á æèòòÿ 

sanus, a, um – çäîðîâèé, ùî çíàõîäèòüñÿ 

ïðè çäîðîâîìó ðîçóì³ 

sapiens, entis – ðîçóìíèé, çíàþ÷èé, 

ñâ³äîìèé, ìóäðèé 

sapiens, entis m – ìóäðåöü 

sapienter – ìóäðî, ðîçóìíî 

sapientia, ae f – ìóäð³ñòü, ðîçâàæëèâ³ñòü, 

ðîçóìí³ñòü; ðîçóì; civilis 

sapientia – (áóêâ.: öèâ³ëüíà ìóäð³ñòü) 

ïðàâîçíàâñòâî, íàóêà ïðàâà 

sapio, ii (ivi, ui), -, êre – ìàòè ñìàê, áóòè 

ìóäðèì 

sarcio, sarsi, sartum, ire – ëàãîäèòè, 

âèïðàâëÿòè, â³äøêîäîâóâàòè 

sat – äîñèòü 

237

satis – äîñèòü 

satisdo, dêdi, dâtum, dare – ïîäàâàòè 

çàáåçïå÷åííÿ, ãàðàíòóâàòè, âíîñèòè 

çàñòàâó â çàáåçïå÷åííÿ ñïëàòè 

satisfacio, feci, factum, êre – çàäîâîëüíÿòè; 

ïëàòèòè 

scaena, ae f – ñöåíà 

scandalizo, avi, atum, are – ñïîêóøàòè 

scandâlum, i n – ïðåäìåò æàõó àáî çáóðþâàííÿ 

scelestus, a, um – çëî÷èííèé, íå÷åñòèâèé, 

áåç÷åñíèé 

scelus, êris n – çëî÷èí 

schola, ae f – øêîëà 

scientia, ae f – çíàííÿ, ïî³íôîðìîâàí³ñòü 

scilîcet – çðîçóì³ëî, òðåáà äóìàòè; òîáòî; 

ìàºòüñÿ íà óâàç³ 

scindo, scidi, scissum, êre – ðîçðèâàòè, 

ðîçäèðàòè, òð³ïàòè; ïåðåðèâàòè 

scio, ivi (ii), itum, ire – çíàòè, óì³òè; ó÷èòèñÿ 

scitum, i n – âèçíà÷åííÿ, ð³øåííÿ, ïîñòàíîâà 

scortum, i n – øê³ðà; ðîçïóñíèê 

scriba, ae m – ïåðåïèñóâà÷ 

scribo, scripsi, scriptum, êre – ïèñàòè, 

çàïèñóâàòè (íàïðèêëàä, ó çàïîâ³ò³) 

scriptura, ae f – ïèñüìîâå ñâ³ä÷åííÿ, 

äîêóìåíò; ëèñò; çàïèñ 

scriptus, a, um – äèâ.: scribo 

sculptîle, is n – ñêóëüïòóðíå çîáðàæåííÿ; 

³äîë, êóìèð 

scyphus, i m – êåëèõ, êóáîê 

se (sese) – äèâ.: sui 

secedo, cessi, cessum, êre – ³òè, â³ääàëÿòèñÿ 

secor = sequor 

secum – äèâ.: sui 

secundum (ç acc.) – óçäîâæ ïî, 

â³äïîâ³äíî äî, çã³äíî ç 

secundus, a, um – äðóãèé; íàñòóïíèé; 

ïîá³æíèé, ñïðèÿòëèâèé 

secure – áåçñòðàøíî, áåçòóðáîòíî 

securî tas, atis f – áåçïåêà; áåçòóðáîòí³ñòü 

securus, a, um – áåçïå÷íèé, ùî çíàõîäèòüñÿ 

â áåçïåö³, áåçòóðáîòíèé; òîé, 

ùî íå íåñå â³äïîâ³äàëüíîñò³ 

securis, is f – ñîêèðà 

secus (ç acc.) – ó 

secutus, a, um – äèâ.: sequor 

sed – àëå, îäíàê 

238 

sedêcim – ø³ñòíàäöÿòü 

sedeo, sedi, sessum, ere – ñèä³òè, çàñ³äàòè; 

çàòðèìóâàòèñÿ, çàëèøàòèñÿ, çàñòðÿâàòè 

sedes, is f – ñèä³ííÿ, êð³ñëî; ì³ñöå, ì³ñöå 

ðîçòàøóâàííÿ 

seditio, onis f – ñìóòà, çàêîëîò 

seges, êtis f – ïîñ³â, õë³áè 

segnitia, ae f – íåðîçòîðîïí³ñòü, 

ïîâ³ëüí³ñòü; íåñâîº÷àñíå âèêîíàííÿ 

ðîçïîðÿäæåíü 

sella, ae f – êð³ñëî, ñò³ëåöü, ñèä³ííÿ; ëàâà 

semel – îäèí ðàç 

semen, semînis n – íàñ³ííÿ 

sementis, is f – ñ³ÿííÿ, ñ³âáà, ïîñ³â 

semet – äèâ.: sui 

semper – çàâæäè 

senator, oris m – ñåíàòîð 

senatus, us m – ñåíàò; ius senatus 

habendi – ïðàâî áðàòè ó÷àñòü ó 

çàñ³äàíí³ ñåíàòó 

senatusconsultum, i n – ñåíàòóñêîíñóëüò 

(ïîðàäà àáî ïîñòàíîâà ñåíàòó) 

senectus, utis f – ñòàð³ñòü 

I senex, senis – ñòàðèé 

II senex, senis m – ñòàðèé, ä³ä 

seni, ae, a – ïî ø³ñòü 

senior, ius (âèùèé ñòóï. â³ä senex) – 

ñòàðøèé 

sensus, us m – ïî÷óòòÿ, çì³ñò, ðîçóì³ííÿ 

sententia, ae f – ð³øåííÿ, ñóäæåííÿ 

sentio, sensi, sensum, ire – äóìàòè, ïî- 

÷óâàòè; âèïðîáóâàòè, îäåðæóâàòè; 

âèñëîâëþâàòèñÿ; áðàòè íà ñåáå 

seorsum – îêðåìî, çîêðåìà; íà ñòîðîíó 

separatim – ðîçä³ëüíî, îêðåìî 

sepâro, avi, atum, are – â³äîêðåìëþâàòè, 

â³äð³çíÿòè; âèäàëÿòè 

sepelio, pelivi, pultum, ire – õîâàòèñÿ, 

ïåðåõîâóâàòèñÿ 

septem – ñ³ì 

septendêcim – ñ³ìíàäöÿòü 

septîmus, a, um – ñüîìèé 

septies – ñ³ì ðàç³â 

septingenti – ñ³ìñîò 

septuaginta – ñ³ìäåñÿò 

sepulchrum (sepulcrum), i n – ìîãèëà, 

ïîõîâàííÿ, ãðîáíèöÿ 

sequens – äèâ.: sequor 

sequester, tris m – ïîñåðåäíèê 

sequor, secutus sum, sequi – âèïëèâàòè, 

ï³òè, éòè ñë³äîì; ïðèºäíóâàòèñÿ

sera, ae f – çàïîð, çàñóâ 

serîca, orum n – øîâêîâ³ òêàíèíè 

series, ei f – ðÿä 

sermo, onis m – ïðîìîâà 

sero – ï³çíî 

sero, serui, sertum, êre – ñïë³òàòè, 

ç’ºäíóâàòè(ñÿ), ïîºäíóâàòè 

serus, a, um – ï³çí³é; serum est – ï³çíî 

servilis, e – ðàáñüêèé, ñòîñîâíèé äî ðàáà 

servio, ivi, itum, ire – ñëóæèòè, áóòè ðàáîì, 

ïîñòàâèòè íà ñëóæáó 

servîtus, utis f – ðàáñòâî; ñåðâ³òóò 

servo, avi, atum, are – çáåð³ãàòè, äîòðèìóâàòè 

servus, i m – ðàá, ñëóãà 

sescenti – ø³ñòñîò 

sestertius (um), ii m (n) – ñåñòåðö³é 

seu – àáî, ÷è, ÷è òå 

severîtas, atis f – ñóâîð³ñòü, æîðñòîê³ñòü 

severus, a, um – ñòðîãèé, ñóâîðèé 

sex – ø³ñòü 

sexaginta – ø³ñòäåñÿò 

sexies – ø³ñòü ðàç³â 

sextus, a, um – øîñòèé 

sexus, us m – ï³äëîãà 

si – ÿêùî 

sibi – äèâ.: sui 

sic – òàê, òàê ³ 

sicarius, ii m – óáèâöÿ 

sicûbi – ÿêùî äå-íåáóäü, êîëè á íå 

sicut (sicûti) – ÿê, íàïðèêëàä, ó òîé ÷àñ 

ÿê; sicut … ita – ÿê … òàê ³ 

sedus, êris n – ñóç³ð’ÿ, ç³ðêà, çîðÿíå íåáî 

sigillum, i n – ñòàòóåòêà, ô³ãóðêà; ïå÷àòêà 

signifîco, avi, atum, are – ïîçíà÷àòè 

signo, avi, atum, are – ïîçíà÷àòè, çàïå- 

÷àòóâàòè; ÷åêàíèòè; signata materia – 

ìàòåð³ÿ, ïîçíà÷åíà ïå÷àòêîþ (íàïðèêëàä, 

ãðîø³) 

signum, i n – çíàê, çíà÷îê (íàïðèêëàä, 

áîéîâèé çíàê ó âèãëÿä³ îðëà, àíàëîã 

ïðàïîðà); ñèãíàë 

silentium, ii n – ìîâ÷àííÿ 

sileo, ui, -, ere – ìîâ÷àòè 

silva, ae f – ë³ñ 

silvester, tris, tre – ë³ñîâèé 

simîlis, e – ñõîæèé, ïîä³áíèé 

similîter – ïîä³áíèì ÷èíîì, ïîä³áíî 

similitudo, înis f – ïîä³áí³ñòü, ïîäîáà; 

ð³âí³ñòü 

simplicîtas, atis f – ïðîñòîòà, ÷åñí³ñòü, 

íåâèãàäëèâ³ñòü 

simulatio, onis f – çîáðàæåííÿ, ñèìóëÿö³ÿ, 

óäàâàííÿ, ëèöåä³éñòâî 

simul – îäíî÷àñíî 

simulatque (simul atque) – ÿê ò³ëüêè, 

ëèøå ò³ëüêè 

simulatus, a, um – ìíèìèé 

simûlo, avi, atum, are – ïðåäñòàâëÿòè, 

çîáðàæóâàòè, ïðèêèäàòèñÿ 

sin – ÿêùî æ 

sine (ç abl.) – áåç 

singûli, ae, a – ïî îäíîìó 

singûlus, a, um – îêðåìèé, îäèíè÷íèé 

singûli, orum m – îêðåì³ îñîáè 

sino, sivi (sii), situm, êre – äîïóñêàòè, 

äîçâîëÿòè 

sinus, us m – ïàçóõà; áóõòà 

siquî dem – òîìó ùî, ÿêùî ò³ëüêè, 

îñê³ëüêè 

sisto, stiti (steti), statum, sistêre – ñòàâèòè, 

ç’ÿâëÿòèñÿ, íàâîäèòè 

sitis, is f – ñïðàãà 

sitûlus, i f – öåáðî 

sive – ÷è, ÿêùî 

sobrina, ae f – äâîþð³äíà ñåñòðà 

sobrinus, i m – äâîþð³äíèé áðàò 

sobrius, a, um – òâåðåçèé 

sociêtas, atis f – òîâàðèñòâî; ñóñï³ëüñòâî, 

ñï³âòîâàðèñòâî 

socius, ii m – òîâàðèø, ñï³ëüíèê, ïàðòíåð, 

êîìïàíüéîí, ó÷àñíèê òîâàðèñòâà; 

ñï³âãðîìàäÿíèí 

sol, solis m – ñîíöå 

soleo, solîtus sum solere – ìàòè çâè÷êó 

solîtus – äèâ.: soleo 

sollemne, is n – óðî÷èñòèé îáðÿä, ôîðìàëüí³ñòü 

sollemnîter – óðî÷èñòî 

sollerter – ìèñòåöüêè 

sollers, ertis – âïðàâíèé, âì³ëèé 

sollertia, ae f – ìàéñòåðí³ñòü, âèíàõ³äëèâ³ñòü, 

ñïðèòí³ñòü; õèòð³ñòü, 

õèòðóâàííÿ 

sollicitator, oris m – ðóéí³âíèê, ïîðóøíèê 

sollicîto, avi, atum, are – òðÿñòè, çáóäæóâàòè, 

ñïîíóêóâàòè, ïðèêëèêàòè 

sollicitudo, î nis f – õâèëþâàííÿ, ïîðóøåííÿ, 

çàíåïîêîºííÿ, íàñíàãà 

I solum – ò³ëüêè; non solum … verum et 

– íå ò³ëüêè … àëå ³ 

II solum, i n – ґðóíò, çåìëÿ 

solus, a, um – ºäèíèé, ëèøå îäèí, ñàìîòí³é 

239

solutio, onis f – ñïëàòà, ïëàò³æ 

solutus, a, um – â³ëüíèé, íåçàëåæíèé; 

äèâ.: solvo 

solvo, solvi, solutum, êre – çâ³ëüíÿòè, 

âèïëà÷óâàòè, ïîâåðòàòè, ðîçïëà÷óâàòèñÿ; 

ðîçïóñêàòè, ïðèïèíÿòè 

ä³ÿëüí³ñòü, ðîçðèâàòè; äîçâîëÿòè 

somnus, i m – ñîí; inter somnos moveri 

– ïåðåâåðòàòèñÿ â ñí³ 

sonus, i m – çâóê, çâó÷àííÿ 

sorex, sorîcis m – ìèøà-çåìëåðèéêà 

soror, oris f – ñåñòðà 

sors, sortis f – æåðåá, æåðåáêóâàííÿ, 

÷àñòêà, äîëÿ; îñíîâíà (êàï³òàëüíà) 

÷àñòèíà áîðãó, ïîçè÷êîâèé êàï³òàë 

sortior, itus sum, iri – êèäàòè æåðåá, 

âèð³øóâàòè æåðåáêóâàííÿì, îäåðæóâàòè 

çà æåðåáîì 

spado, onis m – ñêîïåöü, ºâíóõ 

spatium, ii n – ïðîì³æîê 

specialis, e – îñîáëèâèé, ñïåö³àëüíèé 

specialîter – îñîáëèâî, ñïåö³àëüíî, çîêðåìà 

species, ei f – âèä, çîâí³øí³ñòü, îáðàç; 

îçíàêà, ïðîÿâ; sub specie – ç ïîãëÿäó; 

species militiae – ð³ä â³éñüê 

specificatio, onis f – îáðîáêà, âèäîçì³íà 

spectacûlum, i n – âèäîâèùå, âèñòàâà, 

ñïåêòàêëü 

specto, avi, atum, are – äèâèòèñÿ, ðîçãëÿäàòè, 

çâåðòàòèñÿ, íàëåæàòè, áðàòè 

äî óâàãè, ââàæàòè 

specularia, ium n – ñëþäÿí³ â³êîíí³ 

âñòàâêè 

specûlum, i n – äçåðêàëî 

sperno, sprevi, spretum, êre – íåõòóâàòè, 

çíåâàæàòè, â³äêèäàòè 

spero, avi, atum, are – ñïîä³âàòèñÿ 

spes, ei f – íàä³ÿ 

spirîtus, us m – äóõ, ïîäèõ, îñîáèñò³ñòü, 

íàñòð³é, õàðàêòåð 

spiro, avi, atum, are – äèõàòè 

splendor, oris m – áëèñê, êðàñà, âåëè÷ 

spolio, avi, atum, are – çí³ìàòè îäÿã, 

ðîçäÿãàòè; âèêðàäàòè, â³äí³ìàòè ñèëîþ, 

ïîçáàâëÿòè 

spolium, ii n – âèäîáóòîê; íàãðàáîâàíå 

spondeo, spopondi, sponsum, ere – óðî- 

÷èñòî çîáîâ’ÿçàòèñÿ, ïðèñÿãàòèñÿ 

sponsa, ae f – íàðå÷åíà, çàðó÷åíà 

sponsalia, ium n – çàðó÷åííÿ, çàðó÷èíè 

sponsio, onis f – óðî÷èñòà îá³öÿíêà, 

êëÿòâà, ãàðàíò³ÿ 

240 

sponte – íàâìèñíî; sua sponte – çà âëàñíîþ 

³í³ö³àòèâîþ, â³ä âëàñíî¿ îñîáè 

stadium, ii n – àðåíà, ñòàä³îí 

stagnum (stannum), i n – ñâèíöåâèé 

áëèñê, ñóì³ø ñâèíöþ ³ ñð³áëà 

statim – íåãàéíî, â³äðàçó; ïîñò³éíî, íàé- 

÷àñò³øå 

statio, onis f – ïîëîæåííÿ, ì³ñöåïåðåáóâàííÿ, 

ñòîÿíêà, ïîøòîâà ñòàíö³ÿ, ïîñàäà 

statua, ae f – ñêóëüïòóðà, ñòàòóÿ 

statuo, tui, tutum, êre – óñòàíîâëþâàòè, 

ïîñòàíîâëÿòè; â³ääàâàòè íàêàç 

status, us m – ñòàí, ïîëîæåííÿ, îáñòàâèíè, 

ñòàòóñ 

stellionatus, us m – øàõðàéñòâî 

sterno, stravi, stratum, êre – ðîçñòåëÿòè 

stillicidium, ii n – êðàïàííÿ; ïîêð³âåëüíèé 

æîëîá 

stipendiarius, a, um – îáêëàäåíèé äàíèíîþ 

stipendium, ii n – ïëàòíÿ, ùî âèïëà÷óâàëàñÿ 

ñîëäàòàì 

stipo, avi, atum, are – çãàíÿòè, çáèðàòè, 

îòî÷óâàòè 

stipulatio, onis f – ñòèïóëÿö³ÿ (ôîðìàëüíå 

ñëîâåñíå çîáîâ’ÿçàííÿ, ùî ñêëàäàºòüñÿ 

ç ïèòàííÿ ³ â³äïîâ³ä³, ôîðìà 

ÿêîãî áóëà ðåãëàìåíòîâàíà); 

stipulatio praetoria – ïðåòîðñüêà ñòèïóëÿö³ÿ 

(ñòèïóëÿö³ÿ àáî çîáîâ’ÿçàííÿ, 

íà ÿêîìó íàïîëÿãàº ïðåòîð çà âèìîãîþ 

îäí³º¿ ñòîðîíè) 

stipulator, oris m – ñòèïóëÿòîð (êðåäèòîð, 

ùî âèìàãàº â³ä áîðæíèêà çîáîâ’ÿçàííÿ 

â ïîðÿäêó ñòèïóëÿö³¿) 

stipulatus, us m – ôîðìàëüíà îá³öÿíêà, 

óìîâà äîãîâîðó 

stipûlor, atus sum, ari – âèãîâîðþâàòè 

ñîá³, âèìàãàòè ôîðìàëüíî¿ îá³öÿíêè 

stirps, stirpis f – ñòîâáóð; êîðåíåâèùå; 

ïàã³í, ã³ëêà; äåðåâî, êóù 

sto, steti, statum, stare – ñòîÿòè 

Stoî cus, i m – ñòî¿ê, ô³ëîñîô ñòî¿÷íî¿ 

øêîëè 

stomâchus, i m – øëóíîê 

strangûlo, avi, atum, are – äóøèòè, çàãëóøàòè, 

õîâàòè 

strenuus, a, um – ä³ÿëüíèé, øâèäêèé, 

ìåòóøëèâèé, êëîï³òëèâèé; ì³öíèé, 

â³äâàæíèé 

studeo, ui, -, ere – ñòàðàòèñÿ, íàìàãàòèñÿ, 

ó÷èòèñÿ

studiose – íàïîëåãëèâî, ðåòåëüíî, ñàìîâ³ääàíî 

studiosus, a, um – ñòàðàííèé, íàïîëåãëèâèé, 

ä³ÿëüíèé 

studiosus, i m – ñòóäåíò 

studium, ii n – çàíÿòòÿ, íàóêà; ïðàãíåííÿ, 

çàïîïàäëèâ³ñòü; ïîñëóãà, çóñèëëÿ, 

àêòèâíà ó÷àñòü; studia liberalia – 

â³ëüí³ àáî øëÿõåòí³, ìèñòåöòâà (³íòåëåêòóàëüí³ 

ïðîôåñ³¿, ùî ââàæàëèñÿ 

øëÿõåòíèìè, òîáòî òàêèìè, ùî ¿õ 

ìàëè â³ëüí³ ëþäè, íàïðèêëàä ðèòîðèêà, 

ìåäèöèíà, þðèñïðóäåíö³ÿ òîùî) 

stultitia, ae f – äóð³ñòü 

I stultus, a, um – äóðíèé 

II stultus, i m – äóðåíü 

stupor, oris m – çàö³ïåí³ííÿ, íåçãðàáí³ñòü; 

äóð³ñòü, òóï³ñòü, íåäîóìêóâàò³ñòü 

stuprator, oris m – ðîçáåùóâà÷, ðîçïóñíèê 

stupro, avi, atum, are – îïîãàíþâàòè, 

ðîçòë³âàòè, áåñ÷åñòèòè, ïñóâàòè, ñïîêóøàòè 

stuprum, i n – áåç÷åñòÿ, ãàíüáà, ñîðîì 

sua – äèâ.: suus 

suadeo, suasi, suasum, ere – äàâàòè ïîðàäó; 

ïåðåêîíóâàòè 

sub (ç acc., ç abl.) – ï³ä 

subeo, ii (ivi), î tum, ire – ï³äõîäèòè, 

ï³äïàäàòè; ï³ääàâàòèñÿ 

subiicio (subicio), ieci, iectum, êre – 

ï³äêëàäàòè; ïðèºäíóâàòè, ñóïðîâîäæóâàòè, 

äîäàâàòè; subîci sorti – êîðèòèñÿ 

äîë³ 

subinde – íåçàáàðîì ï³ñëÿ, ñë³äîì çà 

öèì, ÷àñ â³ä ÷àñó, áàãàòîðàçîâî 

subîto – ðàïòîì 

subiungo, iunxi, iunctum, êre – ï³äêîðÿòè 

sublatus, a, um – äèâ.: tollo 

sublêvo, avi, atum, are – ï³äí³ìàòè, 

ï³äíîñèòè 

submitto (submmitto), misi, missum, êre 

– ï³äñòàâëÿòè, îïóñêàòè, ï³äêîðÿòè, 

ðîáèòè, ïîñèëàòè, ï³äñèëàòè, ï³äí³ìàòè 

submoveo, movi, motum, êre – âèãàíÿòè 

subornatus, a, um – íàéíÿòèé, ï³äêóïëåíèé 

subripio, ripui, reptum, êre – êðàñòè, 

âèêðàäàòè, çàõîïëþâàòè õèòð³ñòþ 

subrôgo, avi, atum, are – äîïîâíþâàòè 

subruptus = subreptus, a, um – äèâ.: 

subripio 

subscribo, scripsi, scriptum, êre – ï³äïèñóâàòè 

subsellim, i n – ëàâà 

substantia, ae f – ñóòí³ñòü 

substituo, stitui, stitutum, êre – ñòàâèòè 

çà, çàì³íÿòè, ï³äñòàâëÿòè 

subsum, subfui, -, subesse – ïåðåáóâàòè 

ï³ä, ëåæàòè â îñíîâ³ 

subtilis, e – òîíêèé, äîòåïíèé 

subtrâho, traxi, tractum, êre – òàºìíî 

íåñòè, âåñòè, â³äí³ìàòè, ïðèâëàñíþâàòè; 

îáõîäèòè ìîâ÷àííÿì 

subvenio, veni, ventum, ire (ç dat.) – äîïîìàãàòè, 

ïðèõîäèòè íà äîïîìîãó, 

ñïðèÿòè 

subverto, verti, versum, êre – ïåðåêèäàòè, 

ñêèäàòè, ïñóâàòè 

succedo, cessi, cessum, êre – âõîäèòè, 

âèïëèâàòè, óñïàäêîâóâàòè; íàäñèëàòè 

íà çì³íó 

successio, onis f – ñïàäîê, ñïàäêîºìñòâî, 

ïðàâî ñïàäêîºìñòâà 

successor, oris m – ñïàäêîºìåöü 

succurro, curri, cursum, êre – éòè íà 

çóñòð³÷, ïðèõîäèòè íà äîïîìîãó 

sufficio, feci, fectum, êre – äàâàòè, äîñòàâëÿòè, 

áóòè äîñòàòí³ì 

suffoco, avi, atum, are – äóøèòè 

suffragium, ii n – âèáîð÷èé ãîëîñ, ãîëîñóâàííÿ 

suggêro, gessi, gestum, êre – íàíîñèòè, 

ñïîðóäæóâàòè, óñåëÿòè; ï³äòàñîâóâàòè 

sui – ñåáå 

suicidum, i n – ñàìîãóáñòâî, ñó¿öèä 

sum, fui, -, esse – áóòè, ³ñíóâàòè, çíàõîäèòèñÿ, 

ïåðåáóòè, çíà÷èòè 

summa, ae f – ï³äñóìîê, ñóìà; ñóòü, 

ñóòí³ñòü; summa rei publîcae – âèù³ 

³íòåðåñè äåðæàâè 

summatim – çàãàëîì, óçàãàë³, ïîâåðõîâî 

summitto – äèâ.: submitto 

summoveo (submoveo), movi, motum, 

ere – âèäàëÿòè, çãàíÿòè, â³äñòîðîíÿòè, 

óñóâàòè, â³äñ³âàòè, ïåðåøêîäæàòè, 

çóïèíÿòè 

summus, a, um – âèùèé, ãîëîâíèé 

sumo, sumpsi, sumptum, êre – áðàòè, 

ïðèéìàòè; ïðèçíà÷àòè, âèçíà÷àòè, 

çàñòîñîâóâàòè 

241

sumptus, us m – âèòðàòà 

supellex, supellectîlis f – íà÷èííÿ, îáñòàíîâêà 

super (ç acc., ç abl.) – íàä, ïîíàä 

superbia, ae f – ãîðä³ñòü, ãîðäèíÿ, ãîðäîâèò³ñòü 

superficies, ei f – ïîâåðõíÿ, òå, ùî ðîñòå 

àáî áóäóºòüñÿ íà çåìë³ 

supêri, orum m – áîãè; æèâ³ ëþäè (íà 

â³äì³íó â³ä ìåøêàíö³â ï³äçåìíîãî 

öàðñòâà ìåðòâèõ) 

superior, superius – âèùèé; ïîïåðåäí³é 

supêro, avi, atum, are – ïåðåâåðøóâàòè, 

ï³äí³ìàòèñÿ 

superstes, stîtis – ïðèñóòí³é, ñâ³äîê 

supersubstantialis, e – íàñóùíèé 

supersum, superfui, -, superesse – çàëèøàòèñÿ 

â æèâèõ, ïåðåæèòè, ïåðåâåðøóâàòè; 

ðîçïîðÿäæàòèñÿ; áóòè â íàäëèøêó 

supervivo, vixi, -, êre – ïåðåæèâàòè, çàëèøàòèñÿ 

â æèâèõ 

suppêto, petivi (petii), petitum, êre – 

áóòè â äîñòàòí³é ê³ëüêîñò³, âèñòà÷àòè 

suppleo, plevi, pletum, ere – ïîïîâíþâàòè, 

çàïîâíþâàòè, â³äøêîäîâóâàòè, 

êîìïåíñóâàòè 

supplicium, ii n – êàðà, ïîêàðàííÿ, ñòðàòà 

suppono, posui, posîtum, êre – ï³äêëàäàòè, 

ï³äì³íþâàòè 

supprî mo, pressi, pressum, êre – çàíóðþâàòè, 

ïðèõîâóâàòè; çàòðèìóâàòè, 

ñòðèìóâàòè, çóïèíÿòè 

supra (ç acc.) – çâåðõó, óãîð³; âèùå, íàä, 

ïîâåðõ, ïîíàä 

supremus, a, um – îñòàíí³é; âèùèé 

surdus, a, um – ãëóõèé 

surgo (subrigo, surrigo), rexi, rectum, 

êre – ï³äí³ìàòè 

surripio, ripui, reptum, êre – âèêðàäàòè 

sus, suis f (m) – ñâèíÿ 

suscepi – äèâ.: suscipio 

susceptio, onis f – ïðèéíÿòòÿ 

suscipio, suscepi, susceptum, êre – ïðèéìàòè, 

áðàòè íà ñåáå 

suspectus, a, um (äèâ.: suspicio) – 

ï³äîçð³ëà, çóõâàëà íåäîâ³ðà 

suspendiosus, a, um – ùî ïîâ³ñèâñÿ 

suspendo, pendi, pensum, êre – ï³äâ³øóâàòè, 

â³øàòè 

suspicio, onis f – ï³äîçðà; íåáåçïåêà, ïîãðîçà 

242 

suspicio, spexi, spectum, êre – äèâèòèñÿ, 

áóòè çâåðíåíèì; äèâèòèñÿ ç íåäîâ³ðîþ, 

ï³äîçðþâàòè 

sustineo, tinui, tentum, ere – ï³äòðèìóâàòè, 

ñëóæèòè îïîðîþ; òåðï³òè 

sustûli – äèâ.: tollo 

susum (sursum) – íàãîðó 

sutor, oris m – øâåöü, ÷îáîòàð 

suus, sua, suum – ñâ³é; suus heres – ñâ³é 

ñïàäêîºìåöü (òîáòî ñïàäêîºìåöü, ùî 

çíàõîäèòüñÿ â áåçïîñåðåäí³é âëàä³ çàïîâ³äà÷à) 

syngrapha, ae f – áîðãîâà ðîçïèñêà 

T 

T. = Titus – Òèò 

taberna, ae f – êðàìíèöÿ; taberna 

cauponia – øèíîê, òðàêòèð; taberna 

argentaria – ì³íÿëüíà êðàìíèöÿ 

tabûla, ae f – äîøêà, òàáëèöÿ; tabûlae 

testamenti – òàáëè÷êè (òåêñò) çàïîâ³òó; 

tabûlae publî cae – äîøêè 

ïóáë³÷íèõ îãîëîøåíü (íà ÿêèõ ïèñàëè 

òåêñòè çàêîí³â, çâåðíåíü, ³íøó 

³íôîðìàö³þ îô³ö³éíîãî õàðàêòåðó) 

tabularius, ii n – ñåêðåòàð, àðõ³âàð³óñ, 

ðàõ³âíèê 

tabulatum, i n – ÿðóñ, íàñòèë, ïîâåðõ 

taceo, cui, cîtum, ere – ìîâ÷àòè 

tacîte – ìîâ÷êè, áåçìîâíî 

taciturnîtas, atis f – ìîâ÷àçí³ñòü, íåáàãàòîñë³âí³ñòü 

tacîtus, a, um – áåçìîâíèé, ìîâ÷àçíèé, 

íåãëàñíèé 

tactus, a, um – äèâ.: tango 

taedium, ii n – â³äðàçà, ïåðåñè÷åí³ñòü 

talentum, i n – òàëàíò (ì³ðà âàãè – 26,2 

êã; ãðîøîâà îäèíèöÿ) 

talio, onis f – â³äïëàòà 

talis, e – òàêèé 

tam – òàê, íàñò³ëüêè; tam … quam – 

ñê³ëüêè … ñò³ëüêè, òàê … ÿê 

tamdiu – ñò³ëüêè, äîòè 

tamen – îäíàê, óñå-òàêè 

tametsi – õî÷à, íåçâàæàþ÷è íà òå, ùî; 

íåõàé 

tamquam – ÿê, ïîä³áíî, òîìó ùî; òàê 

ñàìî, ÿê 

tandem – íàðåøò³; æå 

tango, tetîgi, tactum, êre – òîðêàòèñÿ, 

ñòîñóâàòèñÿ, ñïðèéìàòè äîòèêîì

tantum – íàñò³ëüêè, òàêîþ ì³ðîþ; 

ò³ëüêè 

tantummôdo – ò³ëüêè, âèíÿòêîâî 

tantus, a, um – òàêèé, íàñò³ëüêè (âåëèêèé 

àáî ìàëèé) 

tarde – ïîâ³ëüíî 

tardus, a, um – ïîâ³ëüíèé, íåïîâîðîòêèé 

te – äèâ.: tu 

tectorium, ii n – îáðîáêà ñò³íè, òèíüê; 

pro tectorio – ó âèãëÿä³ îáðîáêè 

tectum, i n – ïîêð³âëÿ, äàõ 

tectus, a, um – äèâ.: tego 

tecum – äèâ.: tu 

tego, texi, tectum, êre – ïîêðèâàòè, ïðèõîâóâàòè 

tegûla, ae f – öåãëèíà, öåãëà, ïîêð³âåëüíà 

÷åðåïèöÿ 

telum, i n – çáðîÿ (çáðîÿ äëÿ íàñòóïàëüíèõ 

ä³é, ìåòàëüíà çáðîÿ: ñïèñè, 

ñòð³ëè, äðîòèêè) 

temêre – íåðîçâàæíî, íåîáà÷íî, íàâìàííÿ 

temerîtas, atis f – íåîáà÷í³ñòü, íåðîçñóäëèâ³ñòü, 

íåîáäóìàíèé â÷èíîê, ëåãêîäóìñòâî 

temet – äèâ.: tu 

temperamentum, i n – íîðìà, íàëåæíà 

ì³ðà 

tempestas, atis f – ÷àñ; ïîãîäà; áóðÿ; 

íåùàñòÿ 

templum, i n – õðàì, ñâÿòèëèùå 

temporarius, a, um – òèì÷àñîâèé 

temptatio – äèâ.: tentatio 

tempto (tento), avi, atum, are – ìàöàòè, 

ïðîáóâàòè, âèïðîáóâàòè, ñïîêóøàòè; 

çàç³õàòè, çàì³ðÿòèñÿ 

tempus, tempôris n – ÷àñ; îáñòàâèíà; ad 

tempus – ÷åðåç îáñòàâèíè 

tenebrae, arum f, pl. – òåìðÿâà, ìîðîê 

teneo, tenui, tentum, tenere – òðèìàòè, 

ñòðèìóâàòè; çîáîâ’ÿçóâàòè, ìàòè 

îáîâ’ÿçêîâó ñèëó; îõîïëþâàòè; teneri 

ab alî quo – áóòè çàéìàíèì êèì-íåáóäü; 

memoria tenere – ïàì’ÿòàòè 

tener, êra, êrum – í³æíèé, þíèé 

tenor, oris m – áåçóïèííèé õ³ä; çì³ñò 

tentatio (temptatio), onis f – ñïîêóñà 

tenuis, e – òîíêèé, óáîãèé, íåçíà÷íèé 

tenus – äî 

ter – òðè÷³ 

tergiversor, atus sum, ari – ïîâåðòàòèñÿ 

ñïèíîþ; óõèëÿòèñÿ, éòè íàçàä, 

âèâåðíóòèñÿ; â³äìîâëÿòèñÿ â³ä óæå 

â÷èíåíîãî ïîçîâó 

termîno, avi, atum, are – ðîçìåæîâóâàòè, 

â³äìåæîâóâàòè, â³äîêðåìëþâàòè 

termînus, i m – ìåæà; ìåæîâèé çíàê 

terni (trini), ae, a – ïî òðè 

terra, ae f – çåìëÿ; terrae motus – çåìëåòðóñ 

terreo, ui, îtum, ere – ëÿêàòè 

terribîlis, e – ùî âèêëèêàº ñòðàõ, æàõëèâèé, 

ùî íàâîäèòü æàõ 

territorium, ii n – îáëàñòü, òåðèòîð³ÿ 

I tertius, a, um – òðåò³é 

II tertius ii m – òðåòÿ îñîáà 

testamentum, i n – çàïîâ³ò 

testatio, onis f – çàêëèêàòè ó ñâ³äêè, äà÷à 

ïîêàçàíü; ñâ³ä÷åííÿ (óñíå àáî ïèñüìîâå, 

ï³äïèñàíå ñâ³äêàìè); testationem 

interponêre – äàâàòè êëÿòâåíó îá³öÿíêó 

testator, oris m – çàïîâ³äà÷, ñïàäêîäàâåöü 

testifî cor, atus sum, ari – çàêëèêàòè ó 

ñâ³äêè, ñâ³ä÷èòè 

testimonium, ii n – ñâ³ä÷åííÿ, äà÷à ïîêàçàíü 

ñâ³äê³â; ïîêàçàííÿ ñâ³äê³â; 

testimonium dicêre – ñâ³ä÷èòè 

testis, is m – ñâ³äîê 

testor, atus sum, ari – çàêëèêàòè ó 

ñâ³äêè; ñêëàäàòè çàïîâ³ò, çàïîâ³äàòè 

texo, texui, textum, êre – òêàòè 

theatrum, i n – òåàòð 

thema, ae f – ïîëîæåííÿ, ïðåäìåò, òåìà 

thensaurus (thesaurus), i m – ñêàðá 

thesaurizo, avi, -, are – íàãðîìàäæóâàòè 

thesis, is f – ïîëîæåííÿ, òâåðäæåííÿ, òåçà 

Tibêris, is m – Òèáð, ð³êà â ñåðåäí³é 

²òàë³¿ 

Ti. = Tiberius – Ò³áåð³é 

tibi – äèâ.: tu 

tibîcen, înis m – ôëåéòèñò 

tignum, i n – áàëêà 

timeo, mui, -, ere – áîÿòèñÿ 

timîdus, a, um – áîÿãóçëèâèé, áîÿçêèé, 

ùî áî¿òüñÿ 

timor, oris m – ñòðàõ 

timui – äèâ.: timeo 

tiro, tironis m – ìîëîäèé ñîëäàò, íîâîáðàíåöü 

Titium, i m – Òèö³é 

243

titûlus, i m – íàïèñ, ï³äïèñ; ïðèâ³ä, 

ï³äñòàâà; titûlus crimî nis – ñòàòòÿ 

îáâèíóâà÷åííÿ 

toga, ae f – òîãà 

togatus, a, um – îäÿãíåíèé ó òîãó, ìèðíèé, 

öèâ³ëüíèé 

tolêro, avi, atum, are – òåðï³òè, âèíîñèòè 

tollo, sustûli, sublatum, tollêre – ï³äí³ìàòè; 

óñóâàòè, çíèùóâàòè, ñêàñîâóâàòè; 

çâåëè÷óâàòè; âèíîñèòè, íåñòè 

tondeo, totondi, tonsum, ere – ñòðèãòè, 

ãîëèòè 

tonsor, oris m – öèðþëüíèê 

tormentum, i n – êàòóâàííÿ 

torqueo, torsi, tortum, ere – êàòóâàòè, 

ï³ääàâàòè êàòóâàííÿì, âèïèòóâàòè 

tortor, oris m – ìó÷èòåëü, êàò 

tot (íåâ³äì.) – ñò³ëüêè 

totus, a, um – âåñü, ö³ëèé; in totum – 

çîâñ³ì 

tractatus, us m – îáìàöóâàííÿ, äîòèê; 

çâåðòàííÿ, ñïîñ³á ä³¿, îáãîâîðåííÿ 

tracto, avi, atum, are – òÿãòè; ñïðèéìàòè 

íà äîòèê; çâåðòàòèñÿ 

tractus, a, um – äèâ.: traho 

tradîdi – äèâ.: traho 

traditio, onis f – ïåðåäà÷à 

trado, tradîdi, tradîtum, êre – ïåðåäàâàòè; 

ââàæàòè; tradêre se – â³ääàâàòèñÿ 

traho, traxi, tractum, êre – òÿãòè, âîëîêòè, 

çàëó÷àòè; ä³ñòàâàòè, çàñâîþâàòè; 

ïðèºäíóâàòè, ïðèòÿãàòè; ïðèâëàñíþâàòè, 


trano, avi, atum, are – ïåðåïëèâàòè 

tranquillus, a, um – ñïîê³éíèé 

trans (ç acc.) – ÷åðåç, çà, ïî òîé á³ê 

transactio, onis f – ìèðíà óãîäà 

transeam – äèâ.: transeo 

transeo,ivi (ii), îtum, ire – ïåðåõîäèòè; 

ìèíàòè, ïðîõîäèòè 

transfêro, tûli, latum, ferre – ïåðåíîñèòè, 

ïåðåõîäèòè; ïåðåäàâàòè; ïåðåì³ùàòè, 

ïåðåñàäæóâàòè 

transfûga, ae m – ïåðåá³æ÷èê 

transfugio, fugi, fugîtum, êre – ïåðåá³ãàòè 

transgredior, gressus sum, grêdi – ïåðåõîäèòè 

transîgo, egi, actum, êre – äîâîäèòè äî 

ê³íöÿ, ïðèéìàòè ð³øåííÿ, éòè íà ìèðîâó, 

ïðèïèíÿòè ñóïåðå÷êó; çä³éñíþâàòè 

îïåðàö³þ, äîìîâëÿòèñÿ 

244 

transîtus, us m – ïåðåõ³ä, ïðîõ³ä, çì³íà 

translatus, a, um – äèâ.: transfêro 

transmitto, misi, missum, êre – ïåðåñèëàòè; 

ïðîïóñêàòè, ìèíàòè 

trecenti – òðèñòà 

tredêcim – òðèíàäöÿòü 

trepî do, avi, atum, are – òðåìò³òè, 

òð³ïîò³òè 

tres, tria – òðè 

tribunal, alis n– òðèáóíàë (óçâèøøÿ, íà 

ÿêå ï³äí³ìàëèñÿ ïîñàäîâ³ îñîáè ïðè 

âèêîíàíí³ ñâî¿õ îáîâ’ÿçê³â) 

tribunus, i m – òðèáóí; tribunus plebis 

– íàðîäíèé (ïëåáåéñüêèé) òðèáóí; 

tribunus milîtum – â³éñüêîâèé òðèáóí 

(âèùèé îô³öåð ó ðåã³îí³) 

tribuo, bui, butum, êre – ïîä³ëÿòè, 

â³äïëà÷óâàòè, íàäàâàòè 

tribus, us f – òðèáà; ïëåì’ÿ 

tributarius, a, um – îïîäàòêîâóâàíèé, 

îáêëàäåíèé ïîäàòêàìè, çîáîâ’ÿçàíèé 

ïëàòèòè ïîäàòêè, ïîäàòêîâèé 

triduo – íà òðè äí³, ïðîòÿãîì òðüîõ äí³â 

triennium, ii n – òðè ðîêè, òðèð³÷íèé 

òåðì³í 

triginta – òðèäöÿòü 

trinoctium, ii n – òðè íî÷³ 

tripertius, a, um – ùî ñêëàäàºòüñÿ ç 

òðüîõ ÷àñòèí 

triplus, a, um – ïîòð³éíèé, ó òðîº 

á³ëüøå, òðîºêðàòíèé 

tristis, e – ñóìíèé, ñìóòíèé, ñêîðáîòíèé, 

ïîõìóðèé, ñóâîðèé, ãð³çíèé 

tristitia, ae f – ñóì, ïîõìóð³ñòü 

tritîcum, i n – ïøåíèöÿ 

tritus, a, um – ïîáèòèé, çàòàñêàíèé 

Troia, ae f – Òðîÿ, äàâíº ì³ñòî íà ï³âäåííîìó 

çàõîä³ Ìàëî¿ Àç³¿ 

tu – òè 

tueor, tuî tus sum, tueri – äèâèòèñÿ, 

ï³êëóâàòèñÿ, îáåð³ãàòè, äîòðèìóâàòè 

tui – äèâ.: tu 

tuli – äèâ.: fero 

tum – òîä³, ó òîé ÷àñ; ïîò³ì; tum … tum 

– òå … òå 

tumultuor, atus sum, ari – õâèëþâàòèñÿ 

tumultus, us m – ñìóòà, çàêîëîò; 

âîºííèé ñòàí 

tunc – òîä³ 

tunî ca, ae f – òóí³êà (ðèìñüêà ñîðî÷êà 

äîâæèíîþ äî êîë³í, ¿¿ íîñèëè, ÿê ïðàâèëî, 

ï³ä òîãîþ)

turba, ae f – ñóì’ÿòòÿ, çáåíòåæåííÿ, áåçëàääÿ, 

øóì; þðáà, ìàñà, çá³ãîâèñüêî 

turbo, avi, atum, are – ïîøêîäæóâàòè, 

áåíòåæèòè 

turdus, i m – äð³çä; ìîðñüêèé äð³çä 

(ðèáà) 

turpis, e – ãàíåáíèé, àìîðàëüíèé, ïðîòèçàêîííèé 

turpîter – ãàíåáíî, àìîðàëüíî 

turpitudo, înis f – íåïîäîáñòâî, ãàíüáà, 

áåçñëàâí³ñòü 

turris, is f – âåæà 

tus, turis f – çàïàøíà ñìîëà, ô³ì³àì 

tute – ³ç óïåâíåí³ñòþ; ó áåçïåö³ 

tutela, ae f – îï³êà 

tutor, oris m – îï³êóí 

tutum, i n – áåçïåêà 

tutus, a, um – áåçïå÷íèé, ùî çíàõîäèòüñÿ 

â áåçïåö³; íàä³éíèé 

tuus, tua, tuum – òâ³é 

tyrannus, i m – íåîáìåæåíèé âîëîäàð, 

òèðàí 

U 

ubi – äå; êîëè 

ubiqumque – äå á íå, ó ÷îìó á íå, ùîðàçó 

ÿê, çàâæäè 

ubique – ñêð³çü, óñþäè 

ulciscor, ultus sum, cisci – ìñòèòè, êàðàòè 

ullus, a, um – äåÿêèé, ÿêèé-íåáóäü 

ulterior, ius – ïîäàëüøèé, íàñòóïíèé; 

íàäì³ðíèé, ùî âèõîäèòü çà âñòàíîâëåí³ 

ìåæ³ 

ultîmus, a, um – îñòàíí³é, êðàéí³é; îñòàòî÷íèé 

ultio, onis f – ïîìñòà, ïîêàðàííÿ 

ultra – ïîíàä; íàäàë³; íà äîäà÷ó 

ultro citroque – â îáîõ íàïðÿìêàõ 

ultus, a, um – äèâ.: ulciscor 

umbra, ae f – ò³íü 

umquam – êîëè-íåáóäü, 

uncia, ae f – óíö³ÿ (äâàíàäöÿòà ÷àñòèíà 

àñà àáî âçàãàë³ äâàíàäöÿòà ÷àñòèíà); 

÷àñòèíà 

unde – â³äê³ëÿ 

undêcim – îäèíàäöÿòü 

undecîmus, a, um – îäèíàäöÿòèé 

undeviginti – äåâ’ÿòíàäöÿòü 

undîque – çâ³äóñ³ëü, ç óñ³õ áîê³â 

unguentarium, ii n – ïëàòà çà ïðèòèðàííÿ 

unguentum, i n – ìàçü, ïîìàäà, ïàõîù³ 

universî tas, atis f – ñóêóïí³ñòü îñ³á, 

ñï³âòîâàðèñòâî, ñï³ëüí³ñòü, ãðîìàäà 

universus, a, um – âåñü, âåñü ó ö³ëîìó 

unus, a, um – îäèí 

unusquisque, unaquaeque, unumquodque 

– êîæíèé (îêðåìî) 

unusquisque, unumquidque – êîæíèé 

(îêðåìî) 

urbanitas, atis f – êóëüòóðà, îñâ³÷åí³ñòü, 

òîíê³ñòü, äîòåïí³ñòü; ãîñòðîòà, ãóìîð, 

òîíêèé æàðò 

urbanus, a, um – ì³ñüêèé 

urbs, urbis f – ì³ñòî 

ursus, i m – âåäì³äü 

usio, onis f – âæèâàííÿ, êîðèñòóâàííÿ 

usitatus, a, um – çàãàëüíîâæèâàíèé 

usque – áåçïåðåñòàíó, ïîñò³éíî, áåçóïèííî; 

óïðèòóë; óäîñòàëü 

usque ad – àæ äî 

usuarius, a, um – âèêîðèñòîâóâàíèé, ùî 

çíàõîäèòüñÿ â êîðèñòóâàíí³ 

usucapio, cepi, captum, êre – îäåðæàòè 

ó âëàñí³ñòü çà äàâíèíîþ âîëîä³ííÿ 

usucapio, onis f – îäåðæàííÿ çà äàâíèíîþ 

âîëîä³ííÿ 

usufructuarius, ii m – óçóôðóêòóàð³é 

(òîé, ùî ìàº ïðàâî óçóôðóêòà) 

usura, ae f – êîðèñòóâàííÿ, äîõ³ä 

usurae, arum f – â³äñîòêè 

usurpatio, onis f – óçóðïàö³ÿ (ó ïðàâ³: 

ñòàëèé òåðì³í, ùî ïîçíà÷àº ïðèïèíåííÿ 

äàâíèíè) 

usus, us m – êîðèñòóâàííÿ, äîñâ³ä, ïîòðåáà, 

çâè÷àé, äàâíèíà 

usus fructus = ususfructus 

ususfructus, us m – óçóôðóêò (äèâ.: 

fructus) 

ut – ÿê, ïîä³áíî òîìó ÿê; òîìó ùî, îñê³ëüêè, 

ÿê ò³ëüêè 

utcumque – ÿêîñü, àáèÿê 

uter, utra, utrum – ÿêèé, õòî (³ç äâîõ) 

uterque, utraque, utrumque – ³ òîé, ³ 

³íøèé, îáîº 

utêrum, i n (utêrus, i m) – æèâ³ò, ÷åðåâî, 

ìàòåðèíñüêà óòðîáà 

utîlis, e – êîðèñíèé, âèã³äíèé; åôåêòèâíèé, 

ä³þ÷èé, ðåçóëüòàòèâíèé 

utilîter – êîðèñíî, ä³ºâî, åôåêòèâíî 

utilîtas, tatis f – êîðèñòü; âèãîäà 

utînam – î, ÿêáè æ! 

utîque – ó âñÿêîìó ðàç³; çà âñ³õ îáñòàâèí, 

õî÷ áè ÿê òàì áóëî 

245

utor, usus sum, uti – êîðèñòàòèñÿ, âèêîðèñòîâóâàòè 

utrimque – ïî îáèäâà áîêè 

utrûbi – íà ÿêîìó áîö³ 

utrum – ÷è; an … utrum – àáî … àáî æ 

uxor, uxoris f – äðóæèíà, æ³íêà; uxorem 

ducêre – æåíèòèñÿ 

246 

V 

vacanter – äàðåìíî 

vacatio, onis f – çâ³ëüíåííÿ 

vacillo, avi, atum, are – áóòè õèñòêèì, 

íåíàä³éíèì 

vaco, avi, atum, are – áóòè íåçàéíÿòèì, 

ïóñòóâàòè, áóòè â³ëüíèì 

vacuus, a, um – ïîðîæí³é, íåçàéíÿòèé, 

â³ëüíèé 

vado, (vasi), -, êre – éòè, íàïðàâëÿòèñÿ 

vae – ãîðå! 

vagor, atus sum, ari – ñêèòàòèñÿ, â³ääàëÿòèñÿ, 

áóòè â³äñóòí³ì 

vagus, a, um – áðîäÿ÷èé, õèáêèé, íåíàä³éíèé 

valde – äóæå 

valeo, lui, litum, ere – áóòè çäîðîâèì, 

ìàòè çíà÷åííÿ, áóòè ä³éñíèì, ìàòè 

ñèëó; nihil valere – íå ìàòè í³ÿêî¿ ñèëè; 

valere pro – ðîçö³íþâàòèñÿ çàì³ñòü 

valetudo, înis f – ñòàí çäîðîâ’ÿ; õâîðîáà; 

adversa valetudo – õâîðîáà, ïîãàíå 

ñàìîïî÷óòòÿ, íåçäîðîâ’ÿ 

vanus, a, um – ïîðîæí³é, äàðåìíèé; in 

vanum – âñóº 

vapor, oris m – ïàðà, äèì 

varie – ïî-ð³çíîìó, ð³çíîìàí³òíî 

varius, a, um – ð³çíèé, ð³çíîìàí³òíèé; 

ñòðîêàòèé; íåïîñò³éíèé, ùî ââîäèòü â 

îìàíó 

vas, vasis m – ïîñóäèíà; vas vinarium 

torcularium – äàâèëüíà ïîñóäèíà äëÿ 

âèíà 

vaticinator, oris m – â³ùóí 

-ve – ÷è 

vecordia, ae f – íåðîçâàæí³ñòü 

vectîgal,alis n (ç gen.) – ïîäàòîê, ìèòî, 

îðåíäíà ïëàòà 

vehêmens, entis – ñèëüíèé, ìîãóòí³é; 

ð³çêèé, øàëåíèé 

vehementer – ñèëüíî, ì³öíî 

vehicûlum, i n – â³çîê 

veho, vexi, vectum, êre – òÿãòè, âîëîêòè 

vel – àáî, ÷è; ÿê 

velle, vellem – äèâ.: volo 

velocîtas, atis f – øâèäê³ñòü 

velocîter – øâèäêî, íåçàáàðîì 

velum, i n – íàâ³ñ; â³òðèëî 

velut (velûti) – ÿê, íàïðèêëàä 

vendîdi – äèâ.: vendo 

venditio, onis f – ïðîäàæ; venditio 

imaginaria = mancipatio 

vendîtor, oris m – ïðîäàâåöü 

vendo, vendîdi, vendîtum, êre – ïðîäàâàòè 

venenum, i n – îòðóòà 

veneo, ii (ivi), -, ire – íàäõîäèòè â ïðîäàæ, 

ïðîäàâàòèñÿ 

venêror, atus sum, ari – øàíóâàòè; øàíîáëèâî 

ïðîñèòè 

venia, ae f – ìèë³ñòü, ïîëåãê³ñòü; veniam 

dare – ïðîùàòè 

venio, veni, ventum, ire – ïðèõîäèòè, 

éòè 

venor, atus sum, ari – ïîëþâàòè 

venter, ventris m – æèâ³ò, ÷åðåâî, óòðîáà 

ventus, i m – â³òåð 

venumdo, dêdi, dâtum, dari – ïðîäàòè 

Venus, nêris f – Âåíåðà (áîãèíÿ êîõàííÿ, 

êðàñè); ïîåò. êîõàííÿ 

ver, veris n – âåñíà 

verber, êris n – áè÷, áè÷óâàííÿ, ïîáî¿, 

ïîáèòòÿ 

verbêro, avi, atum, are – áèòè 

verbum, i n – ñëîâî; verborum obligatio 

– ñëîâåñíå (âåðáàëüíå) çîáîâ’ÿçàííÿ, 

ñòèïóëÿö³ÿ; verbi gratia – íàïðèêëàä 

vere – ³ñòèííî, ïî-ñïðàâæíüîìó, ä³éñíî 

vereor, verîtus sum, vereri – ïîáîþâàòèñÿ 

verîtas, atis f – ³ñòèíà; íåõèáí³ñòü, ïðàâäèâ³ñòü, 

ñïðàâåäëèâ³ñòü; in veritate – 

íàñïðàâä³ 

verîtus, a, um – äèâ.: vereor 

vero – æå, ä³éñíî 

versor, atus sum, ari – ïåðåáóâàòè, 

îáåðòàòè, æèòè, ä³ÿòè; çâåðòàòèñÿ, 

íàäõîäèòè 

verto, verti, versum, êre – ïîâåðòàòè, 

çâåðòàòè, íàäõîäèòè 

verum, i n – ïðàâäà, ³ñòèíà 

verumtâmen – àëå, ³ âñå-òàêè 

verus, a, um – ä³éñíèé, ñïðàâæí³é, ùèðèé

vesper, êris (êri) m – âå÷³ð, âå÷³ðíÿ ç³ðêà 

Vesta, ae f – Âåñòà (áîãèíÿ äîáðîáóòó ³ 

äîìîâèòîñò³) 

vester, vestra, vestrum – âàø 

vestibûlum, i n – âåñòèáþëü, ìàéäàí÷èê 

ïåðåä áóäèíêîì 

vestigium, ii n – êîë³ÿ, ñë³ä, ì³ñöå, â³äáèòîê 

vestimentum, i n – îäÿã 

vestio, ivi (ii), itum, ire – ïîêðèâàòè, âäÿãàòè, 

íàðÿäæàòè 

vestis, is f – îäÿã, ïëàòòÿ 

vestri, vestrum – äèâ.: vos, vester 

veteranus, i m – âåòåðàí, ñòàðèé ñîëäàò 

vetêres – äèâ.: vetus 

veto, vetui, vetîtum, are – çàáîðîíÿòè 

vetui – äèâ.: veto 

vetus, vetêris – ñòàðèé, äàâí³é; vetêres – 

ñòàðîäàâí³ 

vetustas, atis f – ñòàð³ñòü; ñòàðîäàâí³ñòü, 

äàâíèíà 

vexo, avi, atum, are – ãíàòè; òðèâîæèòè, 

ìó÷èòè 

vi, vim – äèâ.: vis 

via, ae f – äîðîãà; ïðî¿çä; ïðàâî ïðî¿çäó 

vicinus, i m – ñóñ³ä 

(vicis), vicem, vice f (³ìåííèê III â³äì³íè, 

ùî ìàº íå óñ³ â³äì³íêîâ³ ôîðìè) – 

çì³íà, ÷åðãóâàííÿ, ñëóæáà, çàâäàííÿ, 

îáîâ’ÿçîê; vicem sustinere – îá³éìàòè 

ïîñàäó; vicem (alicuius rei) 

obtinere – ñòàâàòè çàì³ñòü, íàáóâàòè 

÷èííîñò³ 

victor, oris m – ïåðåìîæåöü 

victoria, ae f – ïåðåìîãà 

victus, a, um – äèâ.: vinco ÷è vivo 

vicus, i m – ñåëî, ñåëèùå 

videlîcet – çðîçóì³ëî, çâè÷àéíî, ÿñíî 

video, vidi, visum, ere – áà÷èòè, óáà÷àòè; 

çíàòè 

videor, visus sum, videri – ïîêàçóâàòèñÿ, 

âèÿâëÿòèñÿ; áóòè î÷åâèäíèì, çäàâàòèñÿ, 

ïðåäñòàâëÿòèñÿ 

vigîlans, antis – ïèëüíèé, íåâñèïóùèé 

vigilia, ae f – ÷àñ áåç ñíó 

vigîlo, avi, atum, are – íå ñïàòè 

viginti – äâàäöÿòü 

vigor, oris m – ñèëà 

vilis, e – äåøåâèé, ìàëîö³ííèé 

vinarius, a, um – âèííèé 

vincio, vinxi, vinctum, ire – çâ’ÿçóâàòè, 

çàêîâóâàòè, óòðèìóâàòè 

vinco, vici, victum, êre – ïåðåìàãàòè, 

ïåðåáîðþâàòè; habere pro victo – 

ââàæàòè òàêèì, ùî ïðîãðàâ ñïðàâó 

vinctus, a, um – äèâ.: vincio 

vincûlum, i n – ìîòóçêà, çâ’ÿçîê, óçè; 

vincûla publîca = carcer 

vindemia, ae f – çá³ð âèíîãðàäó 

vindicatio, onis f – â³íäèêàö³ÿ, ðå÷îâèé 

ïîçîâ 

vindîco, avi, atum, are – âèìàãàòè, çàÿâëÿòè 

ïðåòåíç³þ; ïðèâëàñíþâàòè; íàêëàäàòè 

ñòÿãíåííÿ, êàðàòè; contra 

vindicare – âèñóâàòè çóñòð³÷íó âèìîãó; 

pro parte vindicare – ïðåä’ÿâëÿòè 

ïîçîâ ïðî ñâîþ ÷àñòèíó âëàñíîñò³ 

vindicta, ae f – â³íä³êòà (ïðåòîðñüêèé 

æåçë, äîòîðêàþ÷èñü ÿêèì äî ðàáà â 

ïðèñóòíîñò³ ïðåòîðà àáî ³íøî¿ ïîñàäîâî¿ 

îñîáè çàÿâíèê – absertor 

libertatis – â³äïóñêàâ ðàáà íà âîëþ) 

vinea, ae f – âèíîãðàäíèê, âèíîãðàäíà 

ëîçà 

vinetum, i n – âèíîãðàäíèê 

vinum, i n – âèíî 

viôlo, avi, atum, are – ÷èíèòè íàñèëüñòâî, 

ïîðóøóâàòè; ðîçîðÿòè, áåç÷åñòèòè, 

îïîãàíþâàòè 

vir, viri m – ÷îëîâ³ê 

virga, ae f – ã³ëêà, ëîçèíà, ð³çêà 

virgo, î nis f – ä³âà, ä³â÷èíà; virgo 

Vestalis – ä³âà-âåñòàëêà 

viridiarium (viridarium), ii n – íàñàäæåííÿ, 

ïàðê, ñàä, ãàé 

virilis, e – ÷îëîâ³÷èé, âëàñòèâèé (òîé, 

ùî íàëåæèòü) ÷îëîâ³êàì 

virilî tas, atis f – ìóæí³ñòü, ÷îëîâ³÷à 

ã³äí³ñòü 

viripôtens, entis – ïîâíîë³òí³é, ùî çäàòíèé 

îäðóæóâàòèñÿ 

virtus, virtutis f – ñèëà, äîáëåñòü, ìóæí³ñòü, 

÷åñíîòà 

vis – äèâ.: volo 

vis, f – ñèëà, íàñèëüñòâî; vis maior – 

íåïåðåáîðíà ñèëà, ôîðñ-ìàæîð; vi 

bona rapta (áóêâ.: ìàéíî, â³äíÿòå ñèëîì³öü) 

– ðîçá³éíå ïîãðàáóâàííÿ; vim 

inferre – çàñòîñîâóâàòè íàñèëüñòâî 

visîto, avi, atum, are – â³äâ³äóâàòè; êàðàòè 

vita, ae f – æèòòÿ 

vitium, ii n – ґàíäæ, íåäîë³ê 

vito, avi, atum, are – óíèêàòè, óõèëÿòèñÿ, 

ï³òè, ðÿòóâàòèñÿ 

247

vivo, vixi, victum, êre – æèòè 

vivus, a, um – æèâèé 

vix – ëåäü, íàâðÿä ÷è; íàñèëó 

vobis – äèâ.: vos 

vocabûlum, i n – íàéìåíóâàííÿ, íàçâà, 

ñëîâî 

vociferatio, onis f – âèãóê, ëåìåíò, êðèêè 

vocifêror, atus sum, ari – âèêðèêóâàòè, 

êðè÷àòè, âèãîëîøóâàòè, ãîâîðèòè 

voco, avi, atum, are – êëèêàòè, íàçèâàòè; 

ñêëèêàòè; vocare ad hereditatem 

– «ïðèçèâàòè äî ñïàäùèíè», òîáòî 

ïîâ³äîìëÿòè ïðî âñòóï ó ñïàäùèíó; 

in ius vocare – êëèêàòè â ñóä, ïîäàâàòè 

â ñóä; ad possessionem vocare – 

ïðàâî ðîçïîðÿäæåííÿ 

volens, volentis – áàæàþ÷èé 

volgo – äèâ.: vulgo 

volo, avi, atum, are – ë³òàòè 

volo, volui, -, velle – õîò³òè, âèðàæàòè 

âîëþ, áàæàòè 

volûcer, volûcris, volûcre – ïåðíàòèé, 

ë³òàþ÷èé 

volumen, înis n – ñóâ³é, ðóêîïèñ, òâ³ð 

voluntarius, a, um – äîáðîâ³ëüíèé 

voluntas, atis f – âîëÿ, áàæàííÿ 

voluptas, atis f – íàñîëîäà, çàäîâîëåííÿ, 

ïðèñòðàñòü 

248 

voluptuosus, a, um – ïðèºìíèé, ïîâ’ÿçàíèé 

ç çàäîâîëåííÿì àáî ðîçâàãîþ 

vos – âè 

votum, i n – æåðòâà, îá³òíèöÿ; âîëÿ, áàæàííÿ 

voveo, vovi, votum, ere – äàâàòè îá³òíèöþ 

vox, vocis f – ìîâà, ãîëîñ 

vulgaris, e – çâè÷àéíèé, çàãàëüíîâ³äîìèé, 

ïðîñòîíàðîäíèé, çàãàëüíîïðèéíÿòèé, 

çàãàëüíîäîñòóïíèé 

vulgo (volgo) – ó íàðîä³; óñþäè, ïîâñþäíî, 

ïðèâñåëþäíî; ïîçà øëþáîì 

vulgus, i m (n) – íàðîä, þðáà, ãîëîòà 

vulnêro, avi, atum, are – ðàíèòè 

vulnus, êris n – ðàíà 

vulpes, is f – ëèñèöÿ 

vult – äèâ.: volo 

vultus, us m – çîâí³øí³ñòü, âèãëÿä îñîáè, 

ïîãëÿä; ðèñè îñîáè, îñîáà, âèä, 

îáëè÷÷ÿ 

Z 

zelotes, ae m – ðåâíèòåëü 

zephîrus, i m – çåô³ð, çàõ³äíèé âåñíÿíèé 

â³òåð 

zodiâcus, i m – çîä³àê 

zona, ae f – ïîÿñ, çîíà

Çì³ñò 

Ïåðåäìîâà ...................................................................................................... 3 

LECTIO I (PRIMA) 

§ 1. Ôîíåòèêà .................................................................................................. 7 

§ 2. Âèìîâà ãîëîñíèõ ³ äèôòîíã³â ................................................................ 8 

§ 3. Âèìîâà ïðèãîëîñíèõ ³ áóêâîñïîëó÷åíü ................................................. 9 

§ 4. Äîâãîòà ³ êîðîòê³ñòü çâóê³â. Íàãîëîñ ................................................. 10 

De vita Romae antiquae ................................................................................. 12 

Personalia (Yulius Paulus) ....................................................................... 12 

Ius Romanum ........................................................................................... 13 

Ars ............................................................................................................ 13 

LECTIO II (SECUNDA) 

§ 5. Ãðàìàòè÷í³ êàòåãîð³¿ ³ìåííèêà ............................................................ 14 

§ 6. Declinatio prima. Ïåðøà â³äì³íà .......................................................... 15 

§ 7. Â³äì³íþâàííÿ ä³ºñëîâà esse — áóòè â òåïåð³øíüîìó ÷àñ³............... 15 


Personalia (Domitius Ulpianus) .............................................................. 17 

Ius Romanum ........................................................................................... 18 

Ars ............................................................................................................ 19 

LECTIO III (TERTIA) 

§ 8. Verbum. Ä³ºñëîâî .................................................................................. 20 

§ 9. Òèïè â³äì³íþâàííÿ ä³ºñë³â .................................................................. 20 

§ 10. Îñíîâí³ ôîðìè ä³ºñëîâà ..................................................................... 21 

§ 11. Praesens indicativi activi. Òåïåð³øí³é ÷àñ ä³éñíîãî ñïîñîáó 

àêòèâíîãî ñòàíó .................................................................................... 22 

§ 12. Imperativus. Íàêàçîâèé ñïîñ³á ........................................................... 23 


Personalia (Iustinianus) ........................................................................... 25 

Ius Romanum .......................................................................................... 26 

Ars ............................................................................................................ 26 

LECTIO IV (QUARTA) 

§ 13. Declinatio secunda. Äðóãà â³äì³íà ..................................................... 28 

§ 14. Praepositiones. Ïðèéìåííèêè ............................................................. 28 


Personalia (Marcus Tullius Cicêro) ......................................................... 30 

Ars ............................................................................................................ 32 

Ius Romanum ........................................................................................... 32 

249

LECTIO V (QUINTA) 

§ 15. Declinatio tertia. Òðåòÿ â³äì³íà ³ìåííèê³â ........................................ 33 

§ 16. Òðè òèïè â³äì³íþâàííÿ ...................................................................... 33 


Personalia (Gaius).................................................................................... 36 

Ius Romanum .......................................................................................... 37 

Ars ............................................................................................................ 38 

LECTIO VI (SEXTA) 

§ 17. Adiectiva declinationis primae et secundae. Ïðèêìåòíèêè ïåðøî¿ òà 

äðóãî¿ â³äì³íè ....................................................................................... 39 

§ 18. Pronomina possessiva. Ïðèñâ³éí³ çàéìåííèêè .................................. 39 

§ 19. Pronomina personalia et pronomen reflexivum. Îñîáîâ³ çàéìåííèêè 

³ çâîðîòíèé çàéìåííèê ......................................................................... 40 


Personalia (Papinianus Aemilius) ........................................................... 42 

Ius Romanum ........................................................................................... 43 

Ars ............................................................................................................ 43 

LECTIO VII (SEPTIMA) 

§ 20. Adiectiva declinationis tertiae. Ïðèêìåòíèêè òðåòüî¿ â³äì³íè ........ 44 

§ 21. Participium praesentis activi. Ä³ºïðèêìåòíèê òåïåð³øíüîãî ÷àñó 

àêòèâíîãî ñòàíó .................................................................................. 44 


Personalia (Augustus Gaius Iulius Caesar Octavianus) ......................... 47 

Ars ............................................................................................................ 47 

Ius Romanum ........................................................................................... 48 

LECTIO VIII (OCTAVA) 

§ 22. Imperfectum indicativi activi. Ìèíóëèé íåäîêîíàíîãî âèäó 

ä³éñíüãî ñïîñîáó àêòèâíîãî ñòàíó ...................................................... 49 

§ 23. Futurum I (Primum) Indicativi Activi. Ìàéáóòí³é ÷àñ (ïåðøèé) 

ä³éñíîãî ñïîñîáó àêòèâíîãî ñòàíó ..................................................... 49 


Personalia (Pomponius, Sextus) .............................................................. 52 

Ius Romanum ........................................................................................... 53 

Ars ............................................................................................................ 53 

LECTIO IX (NONA) 

§ 24. Declinatio quarta. ×åòâåðòà â³äì³íà ³ìåííèê³â.................................. 54 

250

§ 25. Declinatio quinta. Ï’ÿòà â³äì³íà ³ìåííèê³â ....................................... 55 

§ 26. Ä³ºñëîâà ²²² ä³ºâ³äì³íè íà -io ............................................................. 55 

De servis Romanorum ................................................................................... 57 


Personalia (Marcellus Ulpius) ................................................................. 59 

Ius Romanum ........................................................................................... 59 

Ars ............................................................................................................ 60 

LECTIO X (DECIMA) 

§ 27. Passivum temporum systematis infecti. Ïàñèâíèé ñòàí ÷àñ³â ñèñòåìè 

³íôåêòà ................................................................................................... 61 

§ 28. Infinitivus praesentis passivi. Íåîçíà÷åíà ôîðìà òåïåð³øíüîãî 

÷àñó ïàñèâíîãî ñòàíó ........................................................................... 62 

Res mancipi et nec mancipi ........................................................................... 65 


Personalia (Iulianus L Octavius Cornelius Aemilianus) ........................ 66 

Ius Romanum ........................................................................................... 66 

Ars ............................................................................................................ 67 

LECTIO XI (UNDECIMA) 

§ 29. Tempora systematis perfecti. ×àñè ñèñòåìè ïåðôåêòà....................... 68 

§ 30. Perfectum indicativi activi. Ìèíóëèé ÷àñ äîêîíàíîãî âèäó 


§ 31. Plusquamperfectum indicativi activi. Äàâíîìèíóëèé ÷àñ 


§ 32. Futurum II (secundum) indicativi activi. Ìàéáóòí³é ÷àñ 

äîêîíàíîãî âèäó ä³éñíîãî ñïîñîáó àêòèâíîãî ñòàíó ....................... 69 

Mancipatio...................................................................................................... 72 


Personalia (Modestinus Herennius) ........................................................ 73 

Ius Romanum ........................................................................................... 74 

Ars ............................................................................................................ 74 

LECTIO XII (DUODECIMA) 

§ 33. Supinum. Ñóï³í .................................................................................... 75 

§ 34. Participium. Ä³ºïðèêìåòíèê ............................................................... 75 

§ 35. Passivum temporum systematis perfecti. Ïàñèâíèé ñòàí ÷àñ³â 

ñèñòåìè ïåðôåêòà ................................................................................. 76 

De magistratibus Romanorum ....................................................................... 79 

251


Personalia (Quintus Mucius Scaevôla) .................................................... 80 

Ius Romanum ........................................................................................... 80 

Ars ............................................................................................................ 80 

LECTIO XIII (TERTIA DECIMA) 

§ 36. Pronomina demonstrativa. Âêàç³âí³ çàéìåííèêè ............................... 82 

§ 37. Pronomina determinativa. Îçíà÷àëüí³ çàéìåííèêè ........................... 83 

§ 38. Pronomen relativum. Â³äíîñíèé çàéìåííèê ...................................... 83 

§ 39. Pronomina interrogativa. Ïèòàëüí³ çàéìåííèêè ................................ 84 

§ 40. Pronomina indefinita. Íåîçíà÷åí³ çàéìåííèêè .................................. 84 

§ 41. Pronomina negativa. Çàïåðå÷í³ çàéìåííèêè ...................................... 85 

§ 42. Adiectiva pronominalia. Çàéìåííèêîâ³ ïðèêìåòíèêè ....................... 85 

Codicillus ....................................................................................................... 87 


Personalia (Labeo Marcus Antistius) ...................................................... 88 

Ius Romanum ........................................................................................... 88 

Ars ............................................................................................................ 89 

LECTIO XIV (QUARTA DECIMA) 

§ 43. Gradus comparationis adiectivorum. Ñòóïåí³ ïîð³âíÿííÿ 

ïðèêìåòíèê³â ........................................................................................ 90 

§ 44. Ñóïëåòèâí³ ñòóïåí³ ïîð³âíÿííÿ ......................................................... 91 

§ 45. Adverbium. Ïðèñë³âíèê ...................................................................... 91 

§ 46. Gradus comparationis adverbiorum. Ñòóïåí³ ïîð³âíÿííÿ 

ïðèñë³âíèê³â .......................................................................................... 92 

Capitis deminutio ........................................................................................... 94 

De effracturis .................................................................................................. 94 


Personalia (Lucius Annaeus Senêca Iunior) ........................................... 95 

Ius Romanum ........................................................................................... 95 

Ars ............................................................................................................ 96 

LECTIO XV (QUINTA DECIMA) 

§ 47. Verba anomala. Íåïðàâèëüí³ ä³ºñëîâà ............................................... 97 

§ 48. Ä³ºñëîâà, ñêëàäí³ ç esse ...................................................................... 97 

§ 49. Ä³ºñëîâî possum, potui, – , posse ....................................................... 98 

§ 50. Ä³ºñëîâà volo, nolo, malo ó òåïåð³øíüîìó ÷àñ³ ............................... 98 

§ 51. Verba deponentia et semideponentia. Â³äêëàäí³ ³ íàï³ââ³äêëàäí³ 

ä³ºñëîâà .................................................................................................. 99 

252

§ 52. Verba defectiva. Íåäîñòàòí³ ä³ºñëîâà ................................................. 99 

De imperio et iurisdictione .......................................................................... 102 

De vita Romae antiquae ............................................................................... 102 

Personalia (Gaius Iulius Caesar) ........................................................... 102 

Ius Romanum ......................................................................................... 103 

Ars .......................................................................................................... 103 

LECTIO XVI (SEXTA DECIMA) 

§ 53. Â³äì³íþâàííÿ ÷èñë³âíèê³â ............................................................... 104 

§ 54. Numeralia cardinalia et ordinalia. Ê³ëüê³ñí³ ³ ïîðÿäêîâ³ 

÷èñë³âíèêè ........................................................................................... 105 

Res corporales et incorporales ..................................................................... 107 


Personalia (Traianus, imperator Caesar Nerva Augustus) ................... 108 

Ius Romanum ......................................................................................... 108 

Ars .......................................................................................................... 108 

LECTIO XVII (SEPTIMA DECIMA) 

§ 55. Infinitivus. Íåîçíà÷åíà ôîðìà ä³ºñëîâà ........................................... 110 

§ 56. Accusativus cum infinitivo et nominativus cum infinitivo. 

Çíàõ³äíèé â³äì³íîê ç íåîçíà÷íîþ ôîðìîþ ä³ºñëîâà ³ íàçèâíèé 

â³äì³íîê ç íåîçíà÷íîþ ôîðìîþ ä³ºñëîâà ......................................... 110 

§ 57. Ablativus absolutus. Ñàìîñò³éíèé àáî íåçàëåæíèé àáëàòèâ .......... 111 

Interpretatio stricta ....................................................................................... 114 


Personalia (Hadrianus, imperator Caesar Traianus Augustus)............. 115 

Ars .......................................................................................................... 115 

Ius Romanum ......................................................................................... 115 

LECTIO XVIII (DUODEVICESIMA) 

§ 58. Gerundium. Ãåðóíä³é ........................................................................ 117 

§ 59. Gerundivum. Ãåðóíäèâ...................................................................... 118 

De servitutibus praediorum urbanorum ...................................................... 120 

De servitutibus praediorum rusticorum ....................................................... 121 


Personalia (Celsus Publius Iuventius, Celsus-filius) ............................ 122 

Ius Romanum ......................................................................................... 122 

Ars .......................................................................................................... 123 

253

LECTIO XIX (UNDEVICESIMA) 

§ 60. Modus coniunctivus. Óìîâíèé ñïîñ³á .............................................. 124 

§ 61. Praesens coniunctivi activi. Òåïåðåøí³é ÷àñ óìîâíîãî ñïîñîáó 

àêòèâíîãî ñòàíó .................................................................................. 124 

§ 62. Imperfectum coniunctivi activi. Ìèíóëèé ÷àñ íåäîêîíàíîãî âèäó 

óìîâíîãî ñïîñîáó àêòèâíîãî ñòàíó .................................................. 125 

§ 63. Perfectum coniunctivi activi. Ìèíóëèé ÷àñ äîêîíàíîãî âèäó 

óìîâíîãî ñïîñîáó àêòèâíîãî ñòàíó .................................................. 125 

§ 64. Plusquamperfectum coniunctivi activi. Äàâíüîìèíóëèé ÷àñ 

äîêîíàíîãî âèäó óìîâíîãî ñïîñîáó àêòèâíîãî ñòàíó .................... 125 

§ 65. Coniunctivi passivi. Óòâîðåííÿ ÷àñ³â óìîâíîãî ñïîñîáó 

ïàñèâíîãî ñòàíó .................................................................................. 126 

§ 66. Âæèâàííÿ êîí’þíêòèâà â íåçàëåæíèõ ðå÷åííÿõ ............................ 127 

Gaudeamus ................................................................................................... 129 

Pater noster ................................................................................................... 131 


Personalia (Sabinus Masurius) .............................................................. 131 

Ius Romanum ......................................................................................... 131 

Ars .......................................................................................................... 132 

LECTIO XX (VICESIMA) 

§ 67. Consecutio temporum. Ïîñë³äîâí³ñòü ÷àñ³â .................................... 133 

§ 68. Quaestio obliqua. Íåïðÿìå ïèòàííÿ ................................................ 134 

De verbis legatorum ..................................................................................... 135 


Personalia (Neratius Priscus Lucius) ..................................................... 136 

Ius Romanum .......................................................................................... 136 

Ars ........................................................................................................... 137 

LECTIO XXI (VICESIMA PRIMA) 

§ 69. Ï³äðÿäí³ ðå÷åííÿ ìåòè ç ut ³ ne finale ............................................. 138 

§ 70. Ï³äðÿäí³ ðå÷åííÿ ïðè÷èíè ............................................................... 138 

§ 71. Ï³äðÿäí³ ðå÷åííÿ íàñë³äêó ............................................................... 138 

§ 72. Ï³äðÿäí³ äîïóñòîâ³ ðå÷åííÿ ............................................................. 139 

§ 73. Ï³äðÿäí³ ðå÷åííÿ îáñòàâèíè ÷àñó.................................................... 139 

§ 74. Ï³äðÿäí³ ðå÷åííÿ óìîâè ................................................................... 140 

De iure civili et gentium .............................................................................. 142 


Personalia (Diocletianus, imperator Caesar Aurelius 

Valerius Augustus) ................................................................................ 142 

Ius Romanum ......................................................................................... 143 

Ars .......................................................................................................... 143 

254

ÄÎÏÎÌ²ÆÍ² ÃÐÀÌÀÒÈ×Í² ÌÀÒÅÐ²ÀËÈ 

I. Îñíîâí³ ôóíêö³¿ ëàòèíñüêèõ â³äì³íê³â ................................................ 144 

II. Çâåäåí³ ìîðôîëîã³÷í³ òàáëèö³ .............................................................. 149 

ÕÐÅÑÒÎÌÀÒ²ÉÍ² ÌÀÒÅÐ²ÀËÈ ........................................................... 161 

ÑÏÈÑÎÊ ÑÊÎÐÎ×ÅÍÜ ......................................................................... 181 

ÑÏÈÑÎÊ ÂÈÊÎÐÈÑÒÀÍÎ¯ Ë²ÒÅÐÀÒÓÐÈ ...................................... 181 

ËÀÒÈÍÑÜÊÎ-ÓÊÐÀ¯ÍÑÜÊÈÉ ÑËÎÂÍÈÊ ...................................... 183 

255

Навчальне видання 

ХОМІЦЬКА 

Зоя Миколаївна 

Латинська мова 

Підручник 

Редактор Н. Й. Михайличенко 

Комп’ютерна верстка 

і дизайн В. М. Зеленька 

Підписано до друку з оригінал-макета 20.08.2004. 

Формат 84х108 1/ 32. Папір офсетний. Гарнітура Times. 

Ум. друк. арк. 13. Обл.-вид. арк. 12,3. Вид. № 160. 

Тираж 3000 прим. Зам. 

Видавництво «Право» Академії правових наук України 

Україна, 61002, Харків, вул. Чернишевського, 80 

(Свідоцтво про внесення суб’єкта видавничої справи 

до державного реєстру видавців, виготовників і розповсюджувачів 

видавничої продукції серія ДК № 559 від 09.08.2001 р.) 

Виготовлено у ТОВ «Навчальний друк» 

Україна, 61001, Харків, вул. Державінська, 38. 

Свідоцтво про внесення до Державного реєстру: 

серія ХК № 58 від 10.06.2002 р.

ëàòèíñüêà ìîâà

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?